Artea artista eta traumaren arteko bitartekari gisa - Euskara
Artea artista eta traumaren arteko bitartekari gisa - Euskara
Artea artista eta traumaren arteko bitartekari gisa - Euskara
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
Jakintza-arloa: <strong>Artea</strong><br />
<strong>Artea</strong> <strong>artista</strong> <strong>eta</strong><br />
<strong>traumaren</strong> <strong>arteko</strong><br />
<strong>bitartekari</strong> <strong>gisa</strong><br />
Psikoanalisitik artera eginiko<br />
hurbilk<strong>eta</strong>k <strong>eta</strong> Louise Bourgeoisen<br />
eskultura<br />
Egilea: AMAIA ZURBANO CAMINO<br />
Urtea: 2008<br />
Zuzendaria: ELENA MENDIZABAL EGIALDE<br />
Unibertsitatea: UPV-EHU<br />
ISBN: 978-84-8428-241-6
Hitzaurrea<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lana <strong>eta</strong>, oro har, artea lantzerakoan <strong>artista</strong>ren<br />
bizipenak <strong>eta</strong> sentimenduak arteak nola jasotzen dituen aztertzea, kasu<br />
hon<strong>eta</strong>n Louise Bourgeois-en eskulturak bere traumekin <strong>bitartekari</strong>tza funtzioa<br />
nola egiten duten aztertzera bideratu nauten gertaerak hainbat izan dira.<br />
Lehenengo <strong>eta</strong> behin, 1998. <strong>eta</strong> 1999. urte<strong>eta</strong>n egin nituen hiru doktoretzaikastarotan<br />
sortutako interesa aipa dezaket; bertan, artelanaren dimentsio<br />
psikoanalitikora hurbiltzea eskaini ziguten Jacques Lacan psikoanalistaren<br />
hainbat teoriatatik <strong>eta</strong> Sigmund Freudi egindako zenbait erreferentziatatik<br />
abiatuta. Ikastaro horiek, “Límites y extensión de lo escultórico” (“Eskulturaren<br />
mugak <strong>eta</strong> hedapena), “Arte y Significación” (<strong>Artea</strong> <strong>eta</strong> Esanahia) <strong>eta</strong> “Práctica<br />
y límite de la escultura” (Eskulturaren praktika <strong>eta</strong> muga) izenekoak, Angel<br />
Bados <strong>artista</strong> <strong>eta</strong> UPV/EHU-ko irakasleak eskaini zituen Errepresentazioa <strong>eta</strong><br />
Irudia izeneko doktoretza-programaren baitan. Bigarren, modu intuitibo batean<br />
dolu bizipen bat berreraikitzeko nire eskultura baten sorkuntzak izan zuen<br />
garrantzia aipatu nahiko nuke. Geroago, Louise Bourgeoisen adierazpenak<br />
irakurriz <strong>eta</strong> obra aztertuz, bere jarrera neuk esperimentatu nuenaren parekoa<br />
zela ohartzean, horren konplexua, barnekoa <strong>eta</strong> bizia den artearen alderdi<br />
horren inguruan ikerk<strong>eta</strong> egiteari ekin nion.<br />
Ekarpen akademikoari dagokionez, esango nuke tesi hon<strong>eta</strong>n bat egiten dutela<br />
bai psikoanalisten arteari buruzko teoria ezberdin, arte terapiaren teoriak <strong>eta</strong><br />
Louise Bourgeois <strong>artista</strong>ren beraren iritziak ere bai. Zergatik adierazi<br />
psikoanalisten arteari buruzko teoriak? Louise Bourgeois-ek bere artea<br />
psikoanalisirako modu <strong>gisa</strong> hartzen duela esan baitu.<br />
Tesi honen ikerk<strong>eta</strong> lerroak beraz, artea, eskultura, artea <strong>eta</strong> psikoanalisia <strong>eta</strong><br />
arte terapia dira.<br />
Bukatzeko, esango nuke lan interesgarria izan dela <strong>eta</strong> teoria mailan landu<br />
dudala batez ere. Hau da, ez dut frogatu zein puntutaraino arteak lagungarri<br />
izan daitekeen kasu guzti<strong>eta</strong>n trauma bati aurre egiteko. Esango nuke artisten<br />
kasuan bere bizipen mingarriak kanporatzeko modu bat izan daitekeela.<br />
Horregatik Louise Bourgeois <strong>artista</strong>rengan murgildu naiz, bera baita gai honi<br />
dagokionez pertsonarik jakitunena. Bere kasuan artea <strong>eta</strong> batez eskultura<br />
baliagarria izan da bere burua aztertzeko <strong>eta</strong> bere traumekin <strong>bitartekari</strong>tza<br />
funtzioa egiteko, Louise Bourgeois goitik behera eskultorea delako.
ARTEA ARTISTA ETA TRAUMAREN<br />
ARTEKO BITARTEKARI GISA.<br />
PSIKOANALISITIK ARTERA EGINIKO HURBILKETAK<br />
ETA LOUISE BOURGEOIS-EN ESKULTURA<br />
AMAIA ZURBANO CAMINO
EUSKAL HERRIKO UNIBERTSITATEA / UNIVERSIDAD DEL PAÍS VASCO<br />
ARTE EDERREN FAKULTATEA / FACULTAD DE BELLAS ARTES<br />
ESKULTURA SAILA / DEPARTAMENTO DE ESCULTURA<br />
ARTEA ARTISTA ETA TRAUMAREN ARTEKO BITARTEKARI<br />
GISA. PSIKOANALISITIK ARTERA EGINIKO HURBILKETAK<br />
ETA LOUISE BOURGEOIS-EN ESKULTURA.<br />
AMAIA ZURBANO CAMINO<br />
Tesiaren Doktore Zuzendaria: ELENA MENDIZABAL EGIALDE<br />
________________________________________________________________<br />
2007
Nire gurasoei: Bonifacio Zurbano Martínez de Bujanda <strong>eta</strong><br />
Mª Felisa Camino Bidegorri
Eskerrak eman nahi nizkieke lan honentan modu batez edo bestez parte<br />
hartu duten guztiei,<br />
Eta honako pertsonei: Bonifacio Zurbano Martínez de Bujanda,<br />
Mº Felisa Camino Bidegorri, nire Tesiaren Doktore Zuzendariaria den<br />
Elena Mendizabal Egialde, <strong>eta</strong> Louise Bourgeoisi.<br />
Baita Wendy Williams, Angel Bados, Helena González, Miriam Mendibe,<br />
Ainhoa Fernández, Catherine Scott, Esperanza Aranburu, Miren Egaña,<br />
Josune Carracedo, Gorka Flores <strong>eta</strong> UPV/EHUko <strong>Euskara</strong><br />
Errektoreordetzari, Berdintasunerako Zuzendaritzari <strong>eta</strong> Eskultura Sailari ere.<br />
Leioako Kanpuseko Arte Ederr<strong>eta</strong>ko liburutegiko langileei, hala nola, Arteleku<br />
(Loiola) liburutegikoei.<br />
Eta beste hauei ere bai: Francisco Camino Bidegorri,<br />
Ainara Irisarri, Iratxe Goirigolzarri, Jaione Zurbano, Idoia Zurbano,<br />
Iraia Irisarri, Mikel Irisarri, Iñigo Goñi, Iñigo de Francisco Ducay,<br />
Karlos Ibarretxe, Miguel Irisarri, Nerea Irisarri, Alberto Irisarri,<br />
Jagoba Ibarretxe Pérez, Li Chih Yin, Pilar Corrales, Frog,<br />
Gregorio San Juan, Arantxa Aranguren, Begoña Jorrín,<br />
Monike Ríos, Karol Txurruka <strong>eta</strong> Mirta Ganbarte<br />
beraien elkartasunagatik.
AURKIBIDEA<br />
SARRERA<br />
1. IKERKETA GAIA. ARRAZOIAK. HELBURUAK<br />
2. IKERKETAREN MUGAK<br />
3. METODOLOGIA ETA DOKUMENTU ITURRIAK<br />
4. TESIAREN EGITURA, ZATIAK ETA KAPITULUAK 25<br />
I. ZATIA<br />
1. TRAUMA TERMINOA<br />
2. PSIKOANALISITIK ARTERA EGINIKO HURBILKETAK<br />
2.1. SARRERA<br />
2.2. PSIKOANALISIA ETA ARTEA. ZER DA<br />
PSIKOANALISIA?<br />
2.3. ARTEAREN INGURUKO FREUDTAR TEORIAK<br />
2.3.1. SIGMUND FREUDEN TEORIA<br />
ARTEAREN INGURUAN<br />
A) Haurtzaroaren erabakigarritasuna pertsonaren<br />
etorkizunean <strong>eta</strong> inkontzientearen ahalmena<br />
B) Ondoeza kulturan: sublimazioa <strong>eta</strong> fantasiaren<br />
ahalmena<br />
C) Artistak erreprimitzen duena jasotzeko gai da<br />
artea. Artistaren gogo aldartearen proiekzioa<br />
obran<br />
18<br />
20<br />
22<br />
30<br />
57<br />
57<br />
59<br />
65<br />
65<br />
67<br />
67<br />
72
2.3.2.MELANIE KLEIN-EN TEORIA ARTEAREN<br />
INGURUAN: KONPONKETA KONTZEPTUA<br />
A) Konponk<strong>eta</strong> bizi-sen edo maitasun-ekintza <strong>gisa</strong><br />
depresio fantasien aurrean<br />
B) Amaren garrantzia. Maitasuna <strong>eta</strong> gorrotoa<br />
beste pertsonengana edo gauz<strong>eta</strong>ra, artera kasu,<br />
lekualdatzeko gizakiaren ahalmena<br />
C) Sublimazioa artean, konponk<strong>eta</strong>- ekintza<br />
2.3.3. D.W. WINNICOTT-EN TEORIA ARTEAREN<br />
INGURUAN: “TRANTSIZIO - OBJEKTUAK ETA<br />
TRANTSIZIO - GERTAKARIAK” ABIAPUNTU<br />
2.3.4.JACQUES LACAN-EN TEORIA ARTEAREN<br />
INGURUAN<br />
2.4. ANTON EHRENZWEIG-EN TEORIA: PERTZEPZIO<br />
ARTISTIKOA ETA SORMEN PROZESUA<br />
A) Artistaren behar pertsonalaren <strong>eta</strong> haren<br />
artearen <strong>arteko</strong> lotura. Azaleko-pertzepzio<br />
kontzientearen <strong>eta</strong> pertzepzio sakonaren edo<br />
inkontzientearen <strong>arteko</strong> elkarrekintza<br />
B) Egoaren lanak duen garrantzia sormen<br />
artistikoan <strong>eta</strong> sormenaren hiru faseak<br />
75<br />
77<br />
78<br />
81<br />
87<br />
91<br />
100<br />
101<br />
107<br />
2.5. ARTE-TERAPIA 111<br />
2.5.1. ZER DA ARTE-TERAPIA?<br />
2.5.2. ARTE-TERAPIAREN JATORRIA. JUNG ETA<br />
PSIKEAREN AHALMEN AUTORREGULATZAILEA<br />
111<br />
113
2.5.3. ARTE-TERAPEUTAREN LANA,<br />
ERABILITAKO ADIERAZPIDE LENGOAIAK ETA<br />
ARTE-TERAPIAREN APLIKAZIOAK<br />
2.5.4. ARTE-TERAPIAREN FUNTZIOAK<br />
II. ZATIA LOUISE BOURGEOIS<br />
SARRERA<br />
1. BIOGRAFIA<br />
1.1. HAURTZAROA ETA BIZIPEN TRAUMATIKOA<br />
1.2. NEW YORKERA LEKUALDAKETA. NESKATILA<br />
FRANTZIAR IHESLARIA: LOUISE BOURGEOIS<br />
ARTISTA AMERIKARRA<br />
1.3. IBILBIDE ARTISTIKOA<br />
2. BERE ESKULTURA-LANAREN KRONOLOGIA ETA<br />
SAILKAPENA<br />
2.1. SAILKAPEN IRIZPIDEAK<br />
2.2. ESKULTURAK, 1941-1999<br />
A) Bertikaltasuna, nostalgia <strong>eta</strong> partaideen<br />
<strong>arteko</strong> erlazioa<br />
B) Modelatua, organikoaren formak<br />
C) Eskultura-lan politikoak<br />
D) Arkitektura sinbolikoa<br />
E) Etxeak<br />
F) Gorputz atalak<br />
G) Sail (zulodunak)<br />
H) Orratzak<br />
I) Zuhaitzak- Esekiak<br />
J) Armiarmak<br />
K) Oihalezko eskulturak<br />
L) Islatzaileak<br />
122<br />
127<br />
144<br />
146<br />
146<br />
172<br />
176<br />
191<br />
191<br />
195<br />
196<br />
206<br />
222<br />
223<br />
227<br />
229<br />
236<br />
239<br />
241<br />
244<br />
246<br />
247
2.3. CELLak [ZELULAK / GELAXKAK], 1986-1999<br />
3. LOUISE BOURGEOISEN ESKULTURA-LANAREN ARLO<br />
AIPAGARRIAK<br />
3.1. ERAGINAK<br />
3.2. EZAUGARRI MATERIALAK ETA<br />
MORFOLOGIKOAK<br />
3.2.1. MATERIALAK<br />
A) Buztina<br />
B) Zur margotua <strong>eta</strong> altzairua<br />
C) Eskaiola, latexa <strong>eta</strong> argizaria<br />
D) Marmola, alabastroa, granitoa<br />
E) Brontzea<br />
F) Altzairua<br />
G) Beira<br />
H) Oihala<br />
I) Aluminioa<br />
J) Objektuak<br />
248<br />
267<br />
267<br />
274<br />
274<br />
278<br />
278<br />
280<br />
283<br />
286<br />
287<br />
289<br />
290<br />
291<br />
291<br />
3.2.2. GEOMETRIA 292<br />
3.2.3. POLARITATEA 295<br />
3.3. GAIAK<br />
A) Gorputza<br />
B) Etxea<br />
4. JARRERARI, PROZEDURARI ETA ESANAHIARI<br />
LOTUTAKO FAKTORE OROKORRAK<br />
298<br />
299<br />
305<br />
319
4.1. LOUISE BOURGEOIS ARTISTA, BOKAZIOAK DUEN<br />
GARRANTZIA<br />
4.2. OBRA PSIKOANALISIRAKO MODU GISA:<br />
EGINTZA, SUBLIMAZIOA, ESKULTURAREN<br />
UKIGARRITASUNAREN GARRANTZIA, EXORTZISMOA<br />
ETA OBJEKTIBOTASUNA<br />
4.3. BERE ADIERAZPENEN GARRANTZIA. SINBOLOGIA<br />
ETA ERREPIKAPENA. BERE OBRA ARMIARMA-SARE<br />
GISA<br />
4.4. TAILERRA, “LAIR” GISA [GORDELEKUA]<br />
4.5. ERREPIKAPENA<br />
319<br />
322<br />
330<br />
337<br />
343<br />
4.6. BALIO ESTETIKOA 346<br />
4.7. BARNE-BARNEKOTIK SOZIALERA. ARTISTAREN<br />
ERREKONOZIMENDUA ETA HAREN OBRAREN<br />
AUTONOMIA<br />
1. ERANSKINA. LOUISE BOURGEOISEKIN BILERA NEW<br />
YORKEKO BERE ETXEAN, 2003KO IRAILAREN 28AN ETA<br />
HORRETARAKO IZAPIDETZE LANAK<br />
ONDORIOAK<br />
350<br />
363<br />
379<br />
1. TRAUMATIKOAREN INGURUAN 379<br />
2. ARTEAK DITUEN MODUAK ETA FUNTZIOAK<br />
ARTISTAREN ETA TRAUMAREN ARTEKO BITARTEKARI<br />
IZATEKO, LOUISE BOURGEOISEN KASUAN<br />
BIBLIOGRAFIA<br />
381<br />
393<br />
1. KATALOGOAK ETA MONOGRAFIAK 393
1.1. ERAKUSKETETAKO KATALOGOAK EDOTA<br />
LOUISE BOURGEOISI BURUZKO MONOGRAFIAK<br />
1.1. BESTE KATALOGO BATZUK<br />
2. LIBURUAK<br />
3. LIBURUETAKO ETA KATALOGOETAKO ARTIKULUAK<br />
393<br />
398<br />
399<br />
404<br />
3.1. ARTIKULUAK LOUISE BOURGEOISEN GAINEAN 404<br />
3.2. BESTE ARTIKULU BATZUK 405<br />
4. ALDIZKARIETAKO ARTIKULUAK 406<br />
4.1. ALDIZKARIETAKO ARTIKULUAK LOUISE<br />
BOURGEOISEN GAINEAN<br />
4.2. ALDIZKARIETAKO BESTE ARTIKULU<br />
INTERESGARRI BATZUK<br />
5. EGUNKARIETAKO ARTIKULUAK LOUISE<br />
BOURGEOISEN GAINEAN<br />
6. INTERNETEKO ARTIKULUAK<br />
406<br />
409<br />
412<br />
413<br />
6.1. LOUISE BOURGEOISI BURUZKO WEB ORRIAK 413<br />
6.2. INTERESEKO BESTE WEB ORRI BATZUK<br />
7. BIDEO ZINTAK ETA BESTE BATZUK<br />
7.1. LOUISE BOURGEOISI BURUZKO BIDEOAK<br />
7.2. FILMAK<br />
7.3. DISKO KONPAKTUAK<br />
7.4. HITZALDIAK<br />
2. ERANSKINA. HIZTEGIA, TERMINOLOGIA<br />
415<br />
416<br />
416<br />
417<br />
417<br />
417<br />
419
SARRERA<br />
17
SARRERA<br />
1. IKERKETA GAIA, ARRAZOIAK ETA HELBURUAK<br />
18<br />
<strong>Artea</strong> <strong>artista</strong> <strong>eta</strong> <strong>traumaren</strong> <strong>arteko</strong> <strong>bitartekari</strong> <strong>gisa</strong>. Psikoanalisitik artera<br />
eginiko hurbilk<strong>eta</strong>k <strong>eta</strong> Louise Bourgeois-en eskultura izenburua duen ikerk<strong>eta</strong> honen<br />
helburua arteak <strong>artista</strong>ren <strong>eta</strong> haren esperientzia mingarrien artean <strong>bitartekari</strong> <strong>gisa</strong><br />
dituen balioak aztertzea <strong>eta</strong> hori Louise Bourgeoisen kasuan nola zehazten den<br />
ikustea da.<br />
Trauma <strong>gisa</strong> karakterizatu ohi denetik abiatu <strong>eta</strong> arteak pertsonarentzat dituen<br />
balioen deskribapenera <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k patologiekin lotuta aztertzera arte, hamaika<br />
erreferentzia <strong>eta</strong> teoria topa dezakegu psikologiaren arlotik landuta <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>riko<br />
batzu<strong>eta</strong>ra hurbilduko gara tesi honen Lehen Zatian.<br />
Hurbiltze horren helburua testuinguru teorikoa ezagutzea da, gero Louise<br />
Bourgeoisen adierazpenekin, bizitzarekin <strong>eta</strong> obrarekin alderatu ahal izateko. Artista<br />
hori aukeratu dugu oso ibilbide zabalean, modu jarraituan <strong>eta</strong> argian, artea erabili<br />
baitu bere esperientzia traumatikoak elaboratzeko bit<strong>arteko</strong> <strong>gisa</strong>. Louise Bourgeoisen<br />
obra artearen bidez bere burua definitzeko, bere burua ezagutzeko <strong>eta</strong> haurtzaroko<br />
traumek sortutako emozioak <strong>eta</strong> beldurrak adierazteko egin duen borrokaren ondorioa<br />
da. Bere kasuan, artea bizirauteko bidea da; hau da, bere burua onartzeko <strong>eta</strong> bere<br />
beldurrak berrelaboratzeko ezinbesteko <strong>eta</strong> erabateko beharra. Haren eskultura-lanek<br />
esperientzia pertsonal<strong>eta</strong>n dute jatorria <strong>eta</strong> horren osotasunak <strong>eta</strong> ben<strong>eta</strong>kotasunak<br />
liluratzen gaituzte. Eskultura exortzismoko arma <strong>eta</strong> tresna <strong>gisa</strong> erabiltzen du, gure
sentimendurik sakonenen <strong>eta</strong> barnekoenen aurre-aurrean jartzen gaitu <strong>eta</strong> bere artea<br />
bere burua psikoanalizatzeko modua dela aitortu izan du.<br />
Haren lanak, <strong>eta</strong> erabiltzen dituen materialak <strong>eta</strong> teknikak, irudien, formen <strong>eta</strong><br />
objektuen bidez garatzen dituen gaiak, beretzat ekintzak materian <strong>eta</strong> abarr<strong>eta</strong>n duen<br />
garrantzia zein guztiaren inguruan esaten duena ezagutzeak tesi honen helburua<br />
lortzea ahalbidetuko du; hau da, eskulturari dagozkion baldintz<strong>eta</strong>n, psikologiaren<br />
arloari dagozkion zenbait funtzio nola egiten dituen jakitea.<br />
Psikerako arteak betetzen duen rolaren inguruan hainbat adjektibo erabili izan<br />
den arren, nik “<strong>bitartekari</strong>” hitza erabili dut tesiaren izenburuan, hori baita aztertu<br />
dudan <strong>artista</strong>k baliozkotzat jo duena New Yorkeko bere etxean egindako bileran<br />
onartu zuenez.<br />
Louise Bourgeoisen lana <strong>eta</strong>, oro har, artea lantzerakoan ikuspuntu hori<br />
aukeratzera bideratu nauten gertaerak hainbat izan dira. Lehenengo <strong>eta</strong> behin, 1998.<br />
<strong>eta</strong> 1999. urte<strong>eta</strong>n egin nituen hiru doktoretza-ikastarotan sortutako interesa aipa<br />
dezaket; bertan, artelanaren dimentsio psikoanalitikora hurbiltzea eskaini ziguten<br />
Jacques Lacan psikoanalistaren hainbat teoriatatik <strong>eta</strong> Sigmund Freudi egindako<br />
zenbait erreferentziatatik abiatuta. Ikastaro horiek, “Límites y extensión de lo<br />
escultórico” (“Eskulturaren mugak <strong>eta</strong> hedapena), “Arte y Significación” (<strong>Artea</strong> <strong>eta</strong><br />
Esanahia) <strong>eta</strong> “Práctica y límite de la escultura” (Eskulturaren praktika <strong>eta</strong> muga)<br />
izenekoak, Angel Bados irakasleak eskaini zituen Errepresentazioa <strong>eta</strong> Irudia<br />
izeneko doktoretza-programaren baitan. Bigarren, modu intuitibo batean dolu bizipen<br />
bat elaboratzeko nire eskultura baten sorkuntzak izan zuen garrantzia aipatu nahiko<br />
nuke. Geroago, Louise Bourgeoisen adierazpenak irakurriz <strong>eta</strong> obra aztertuz, bere<br />
19
jarrera neuk esperimentatu nuenaren parekoa zela ohartzean, horren konplexua,<br />
barnekoa <strong>eta</strong> bizia den artearen alderdi horren inguruan ikerk<strong>eta</strong> egiteari ekin nion.<br />
20<br />
Tesiaren helburu nagusia zehaztu ostean; hau da, psikologiatik arteari ematen<br />
zaizkion funtzioak Louise Bourgeoisen obra <strong>eta</strong> bizitza aztertzetik erator<br />
daitezkeenekin lotzea, ondorengoak finka ditzaket helburu partzial <strong>eta</strong> orokor <strong>gisa</strong>:<br />
• Trauma terminoaren inguruan hurbilk<strong>eta</strong> lortzea.<br />
• <strong>Artea</strong>ren balioa modu teorikoan ezagutzea bizipen traumatikoa lantzeko<br />
bit<strong>arteko</strong>tzarako tresna <strong>gisa</strong>.<br />
• <strong>Artea</strong>ren ezagutzari <strong>eta</strong> interpr<strong>eta</strong>zioari aberastasun handiagoa eskaintzea<br />
diziplina testuinguruaren kanpokoa den psikologiaren ikuspuntutik.<br />
• Modu sakonean aztertzea Louise Bourgeoisek XX. mendean sortu duen obra<br />
eskultorikoa.<br />
• Louise Bourgeoisek arteari ematen dion balio orokorra ezagutzea haren<br />
adierazpenen bidez <strong>eta</strong> horiek bere lanen hautematearekin kontrastatzea.<br />
• Eta, amaitzeko, nabarmendu beharrekoa da arteak pertsona garatzeko duen<br />
balioa, pertsona hori <strong>artista</strong> izan, ala ikusle <strong>gisa</strong> harekin bat egiten duena izan.<br />
2. IKERKETAREN MUGAK<br />
Askotan, artearen inguruan hausnark<strong>eta</strong>k egiteak beste diziplina batzu<strong>eta</strong>ra<br />
sartzera ere zuzenduko gaitu. Kasu hon<strong>eta</strong>n, Louise Bourgeois <strong>artista</strong>rentzat lan<br />
eskultorikoak duen zentzuak zuzendu gaitu, hainbat zailtasunekin, psikologia arloan<br />
sartzera. Landutako gaia dela <strong>eta</strong>, <strong>traumaren</strong> inguruan joera <strong>eta</strong> une ezberdin<strong>eta</strong>ko
hainbat autorek eskainitako definizioak aztertu ditugu. Era berean, banakoarentzat<br />
arteak betetzen dituen funtzioak aztertzeko, horiek sortzen duten interesa <strong>eta</strong> ingurune<br />
akademikoaren eragina direla <strong>eta</strong>, gure kontsultak psikoanalisirantz <strong>eta</strong> arte-<br />
terapiarantz bideratu ditugu. Inguruneotan, ideien aberastasun <strong>eta</strong> konplexutasun<br />
handia topatu dugu <strong>eta</strong>, askotan, adituei eskatu diegu laguntza terminologia behar<br />
bezala erabiltzen ari garela <strong>eta</strong> nozioak ondo ulertu ditugula ziur jakiteko. Hala ere,<br />
egindako ahalegina handia izan den arren, lanean aurrera egin dugun heinean, askotan<br />
antzekoak diruditen baina autore bakoitzaren kontzeptu testuinguruaren arabera<br />
ezberdinak diren terminoen definizio<strong>eta</strong>n ñabardurek duten garrantziaz ohartu gara.<br />
Psikologiatik abiatuta izan beharrean eskulturatik, artetik, abiatuta egindako tesia<br />
denez, horren inguruko muga operatiboa dugu zehaztuta psikologoen ekarpenak<br />
aintzat hartzeari dagokionean; izan ere, kontzeptu mailako laguntza direla esan<br />
dezakegu edo, beste nolabait esanda, praktika artistikoan betetzen diren alderdi<strong>eta</strong>n<br />
sakontzeko modua <strong>eta</strong> hemen <strong>eta</strong> han, diskurtso <strong>gisa</strong> landu beharrean, adierazi egiten<br />
direnak.<br />
Louise Bourgeoisen obra eskultorikoa <strong>eta</strong> bizitza ikertzeari dagokionez, XX.<br />
mendea hartu dugu denbora muga <strong>gisa</strong>, 1941 <strong>eta</strong> 1999 artean egindako obra<br />
eskultorikoa landuz. Albo batera utziko dugu XXI. mendean egin duen obra<br />
eskultorikoa; izan ere, gure egunotan ere lanean jarraitzen baitu; kasuren batean<br />
egungo bere lanen baten adibidea erabili dugu ezaugarri zehatz batzuk agertzeko<br />
asmoz. Bere lan eskultorikoa aurkezterakoan, eskulturen <strong>eta</strong> “Cell”en <strong>arteko</strong><br />
bereizk<strong>eta</strong> egin dugu. “Cell” hitza “zelula” edo “gelaxka” itzul daiteke <strong>eta</strong> horixe bera<br />
da <strong>artista</strong>k 1986. urtetik egin ohi duen instalazio motaren izenburua. Tesian hitz hori<br />
bera erabili dugu esparru izaera duten obra guztiak izendatzeko <strong>eta</strong>, horrela,<br />
21
gainontzeko eskultur<strong>eta</strong>tik bereizteko. Zehaztutako denbora mailako ohar horren<br />
baitan, guztira, 329 obra eskultoriko bildu dugu; hori<strong>eta</strong>tik 297 eskulturak dira <strong>eta</strong><br />
beste 32, aldiz, “cell” izenekoak.<br />
22<br />
Ikerk<strong>eta</strong>tik kanpo utziko dugu bere marrazkien azterk<strong>eta</strong>, eskulturaren oso<br />
ezberdina den adierazpen modua baita materialtasunaren prozesuari <strong>eta</strong> balioari<br />
dagokienean. Hala ere, horiek traumarekin lotuta garrantzi handia dutenez <strong>eta</strong>,<br />
askotan, eskulturen iturria direnez, hainbat alditan aipatuko ditugu.<br />
Haren eskulturaren baten gainean hitz egitean performance-ak aipatu ditugun<br />
arren (kontuan hartu behar da bi bakarrik egin dituela), horiek aztertzea albo batera<br />
utzi <strong>eta</strong> objektuaren ikuspuntutik landuko ditugu. Era berean, arkitektura<br />
monumentalaren izaera duten bere obrak, 1999-2000ko I Do, I Undo and I Redo, <strong>eta</strong><br />
1999ko Fountain, ez ditugu sartu aztertutako multzoan, lehen ezarritako denbora tarte<br />
horren muga-mugan baitaude.<br />
Beste <strong>artista</strong> batzuk (Frida Kalho, Lygia Clark, Adrian Hill, Josep Beuys, <strong>eta</strong><br />
abar) aztertzeko antzeko ikuspegia aplika daitekeen arren, tesi hon<strong>eta</strong>tik kanpo<br />
geratuko da saiakera hori egitea. <strong>Artea</strong> <strong>artista</strong>k berak lantzen ohi duen hizkuntza da<br />
<strong>eta</strong> horrek har ditzakeen noranzkoak hamaika dira. Era berean, trauma bat alderatu<br />
ohi den modua aldatu egin ohi da pertsona batetik bestera, <strong>artista</strong> batetik bestera <strong>eta</strong><br />
lan hon<strong>eta</strong>n, <strong>artista</strong> bikain hon<strong>eta</strong>n oinarrituko gara: Louise Bourgeois.<br />
3. METODOLOGIA ETA DOKUMENTU ITURRIAK<br />
Tesi honek ondo bereizitako bi zati ditu; kontsultatutako bi eremu<br />
bibliografikori <strong>eta</strong> iturriri dagozkienak dira.
Trauma nozioaren espezifikotasuna ezagutze aldera, hainbat entziklopedia <strong>eta</strong><br />
hiztegi kontsultatu dugu; baliabide horiek orokorrak zein medikuntzakoak,<br />
psikologiakoak <strong>eta</strong> psikoanalisiarenak izan dira.<br />
Bibliografia espezifikoaren, nozioen <strong>eta</strong> terminologiaren inguruko kontsultak egin<br />
ditugu <strong>eta</strong>, era berean, psikologiako, psikoanalisiko <strong>eta</strong> arte-terapiako profesionalekin<br />
elkarrizk<strong>eta</strong>k egin ditugu. Zehazki, trauma hitzaren inguruan, ondorengo psikologoen<br />
erantzunak jaso ditugu: Miriam Mendibe Medikuntzan <strong>eta</strong> Psikologian lizentziaduna;<br />
Carmen Izal Psikologian lizentziaduna <strong>eta</strong> psikologo klinikoa Iruñeko Sendabide<br />
zentroan. Mirta Ganbarte Psikologian lizentziaduna <strong>eta</strong> jokabide kognitiboan<br />
psikologoa. Era berean, UPV/EHUko Psikologia Fakultateko ondorengo irakasleen<br />
laguntza ere jaso dugu: Jose M. Gondra Psikologian katedraduna, Jesus M. Biurrun,<br />
Karmele Salaberria <strong>eta</strong> Enrique Echeburúa, UPV/EHUko Psikologiako katedraduna.<br />
Horrez gain, ondorengoekin ere harreman<strong>eta</strong>n egon gara: Félix Rueda,<br />
Bilboko Freudtar Eremuko Eskola Lacandarraren zuzendaria; Angel Bados<br />
eskultorea, UPV/EHUko Arte Ederr<strong>eta</strong>ko irakaslea, artean aditua <strong>eta</strong> artearen<br />
inguruko Lacanen teoria ondo ezagutzen duena.<br />
Bestalde, arte-terapia diziplina aztertzeko <strong>eta</strong> ulertzeko, harreman<strong>eta</strong>n egon<br />
nintzen Helena Gonzálezekin, Arte Ederr<strong>eta</strong>n lizentziadunarekin <strong>eta</strong> Ingalaterrako<br />
Hertfordshire Unibertsitateko Art Therapy-an diplomadunarekin.<br />
Tesiaren II. zatia egiteko, Louise Bourgeoisen bizitzari <strong>eta</strong> obrari buruzko<br />
dokumentuak bildu ditugu erakusket<strong>eta</strong>ko katalogoen, liburuen, liburu<strong>eta</strong>ko<br />
artikuluen, Interneteko artikuluen, aldizkari<strong>eta</strong>ko artikuluen, egunkari<strong>eta</strong>ko<br />
artikuluen, disko konpaktuen <strong>eta</strong> filmen bidez. Era berean, erakusket<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong><br />
hitzaldi<strong>eta</strong>n ere izan gara informazioa biltzeko asmoz. Hainbat erakusk<strong>eta</strong>tan parte<br />
23
hartu <strong>eta</strong> ugari eskaini dituen <strong>artista</strong> denez, hamaika herriald<strong>eta</strong>n argitaratutako<br />
dokumentu ugari dago haren inguruan. Lan hau egiteko, hori<strong>eta</strong>riko testu edota irudi<br />
asko kontsultatu dugu, baina ingelesez edo gaztelaniaz editatutakoak <strong>eta</strong> Estatuko<br />
liburutegi espezialist<strong>eta</strong>n eskuragarri daudenak.<br />
24<br />
Aipatutako iturri mota horiek kontsultatzeaz gain, Louise Bourgeoisekin bilera<br />
egin nuen New Yorken duen bere etxean <strong>eta</strong> doktorego-tesi honen 1. eranskinean<br />
agertzen da bilera hori. Horri esker, harreman elektronikoa izan dut Wendy Williams<br />
bere idazkariarekin; hura izan da Louise Bourgeoisen artxiboko adierazpen argitaratu<br />
gabeak eskaini dizkidana. Horiek informazioa eskaini didate <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>riko batzuk,<br />
gainera, tesian aipu <strong>gisa</strong> agertzen dira.<br />
XX. mendean Louise Bourgeoisek egindako obra eskultorikoaren zatirik<br />
handiena dena pilatu <strong>eta</strong> lan bakoitzaren irudiak <strong>eta</strong> dagozkien datu teknikoak biltzen<br />
dituen fitxategia prestatu dut.<br />
Louise Bourgeoisen obra ezagutzen dutenei bibliografia espezifikoaren<br />
inguruko kontsultak <strong>eta</strong> elkarrizk<strong>eta</strong>k egin dizkiet.<br />
Tesi honen arrazoibidea psikoanalisiaren egileen azterk<strong>eta</strong>tik abiatuta<br />
lortutako datu<strong>eta</strong>n dago oinarrituta: Sigmund Freud, Melanie Klein, D.W. Winnicott<br />
<strong>eta</strong> Jacques Lacan. Baita Anton Ehrenzweigen teori<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> arte-terapian ere. Louise<br />
Bourgeoisen bizitzari <strong>eta</strong> obrari dagokionez, <strong>artista</strong> egun New Yorken bizi den arren,<br />
ez du elkarrizk<strong>eta</strong>rik eskaintzen <strong>eta</strong> bere obrak izan dira nire ikerkuntza lanen lehen<br />
mailako iturria. Horr<strong>eta</strong>rako, batez ere, katalogoak <strong>eta</strong> bere adierazpenak bildu ditugu<br />
(hori<strong>eta</strong>riko asko behin <strong>eta</strong> berriro agertzen dira errepikatuta katalogo, liburu,<br />
elkarrizk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> abarr<strong>eta</strong>n). Zenbait kasutan, <strong>artista</strong> horren inguruan artean adituak<br />
diren ugarik (Marie-Laure Bernadac, Lucy Lippard edo Rosalind Krauss) esan dutena
aipatu dugun arren, batez ere, Louise Bourgeoisek esandakoa hartu dugu oinarri <strong>gisa</strong>.<br />
Horrekin lotuta, aipatu beharrekoak dira <strong>artista</strong>ren elkarrizk<strong>eta</strong> ugari biltzen dituzten<br />
ondorengo liburuok: BOURGEOIS, Louise, BERNADAC, Marie-Laure, OBRIST,<br />
Hans-Ulrich, Louise Bourgeois. Destruction of the father reconstruction of the father.<br />
Writings and interviews 1923-1997(1998) <strong>eta</strong> gaztelaniazko itzulpena: BOURGEOIS,<br />
Louise, Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997 (2002) (elkarrizk<strong>eta</strong> batzuk falta dira bertan).<br />
4. TESIAREN EGITURA, ZATIAK ETA KAPITULUAK<br />
Tesi honek, lehen aipatu dugun moduan, bi zati ditu. Lehenengo zatiak bi<br />
kapitulu ditu. Lehen kapituluan trauma terminoa aztertzen da. Bertan ikusiko dugu<br />
hitz horren etimologia <strong>eta</strong> historia, batez ere psikologiatik <strong>eta</strong> egungo<br />
psikopatologiatik abiatuta dituen ezaugarriekin batera. Era berean, Louise<br />
Bourgeoisek trauma terminoari eman izan dion esanahia ere aztertuko dugu bere<br />
adierazpenak oinarri <strong>gisa</strong> hartuta.<br />
Bigarren kapituluan, aldiz, psikoanalisia <strong>eta</strong> artea landuko dugu. Lehenengo<br />
<strong>eta</strong> behin, psikoanalisia zer den <strong>eta</strong> psikoanalisiaren <strong>eta</strong> artearen <strong>arteko</strong> loturak<br />
aztertuko ditugu elkarrenganako loturan aberastu diren bi diziplina <strong>gisa</strong>. Jarraian,<br />
modu kronologikoan, artea lantzen duten <strong>eta</strong> psikoanalisitik sortu diren teori<strong>eta</strong>ra<br />
hurbiltze lana egingo dugu. Lehenengo <strong>eta</strong> behin, hainbat eskola freudtarrek artearen<br />
inguruan eskaini dituzten teoriak aztertuko ditugu. Ordenan, lehenengo <strong>eta</strong> behin<br />
Sigmund Freuden artearen gaineko teoria landuko dugu; bera izan zen artea <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong>k bideratzeko modu iraultzailea <strong>eta</strong> dinamikoa txertatu zuena. Segidan, Freuden<br />
25
ondorengo batzuk emandakoak ezagutuko ditugu: Melanie Klein, Donald Woods<br />
Winnicott <strong>eta</strong> Jacques Lacan. Haien teoriak arteak dituen onurak <strong>eta</strong> traumak lantzeko<br />
duen balio terapeutikoa argitzen lagunduko dizkigute. Hori<strong>eta</strong>z gain, Anton<br />
Ehrenzweigen teoria ere aztertuko dugu. Egile horrek terminologia psikoanalitikoa<br />
erabiltzen duen arren, ez zuen aipatutako autore horiek bezala psikoanalisiaren<br />
inguruko eskola sortu. Horixe izan da beste atal batean jartzeko arrazoia. Azkenik,<br />
arte-terapia landuko dugu. Bigarren Mundu Gerraren ondoren sortu zen diziplina da<br />
<strong>eta</strong> mota ugaritako arazoak (gaixotasun terminalak, burukoak edo sozialak) dituzten<br />
pertsonekin sorospen-bit<strong>arteko</strong> <strong>gisa</strong> artea erabiltzen duen psikoterapiako modua da.<br />
26<br />
Bigarren zatia Louise Bourgeois <strong>artista</strong> aztertzera bideratu dugu <strong>eta</strong> lau<br />
kapitulu ditu guztira. Lehenengoan, Louise Bourgeoisen biografia ikusiko dugu. Bere<br />
bizitzaren baitan bizi izan zituen haurtzaro <strong>eta</strong> bizipen traumatikoak, New Yorkera<br />
egin zuen ihesa <strong>eta</strong> lekualdak<strong>eta</strong>, <strong>eta</strong> bere ibilbide artistikoa aztertuko ditugu.<br />
“Bere eskultura-lanaren kronologia <strong>eta</strong> sailkapena” izeneko bigarren<br />
kapituluan, 1941. <strong>eta</strong> 1999. urteen artean egindako hiru dimentsioko obraren<br />
ordenamendua egin dugu bere ibilbidearen panorama erraztua <strong>eta</strong> tesiaren II. zati<br />
osorako zein ondorio<strong>eta</strong>rako erreferentzia markoa eskuragarri izateko. Obren<br />
multzoak izenburuen arabera daude aipatuta; gainera, hori<strong>eta</strong>riko batzuen irudiak ere<br />
agertzen dira <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren adierazpenak <strong>eta</strong> gure iruzkinak ere gehitu ditugu.<br />
Jarraian, 3. kapituluan, materialak, alderdi morfologikoak <strong>eta</strong> obra multzoan<br />
aipagarriak diren gaiak agertzen dira oro har. Horrez gain, Frantzian igaro zuen<br />
gaztarotik abiatu <strong>eta</strong> New Yorken ezarri zenera <strong>arteko</strong> bere arte <strong>eta</strong> pentsamendu<br />
influentziak ere ikusiko ditugu. Obra eskultoriko osoan erabili izan dituen material
ugariak, ordenak, geometriak <strong>eta</strong> polaritateak izan duten garrantzia ere aipatuko<br />
ditugu; izan ere, ez dugu ahaztu behar horiek direla bere ezaugarri nagusiak.<br />
4.kapituluan,“jarrerari, prozedurari <strong>eta</strong> esanahiari lotutako faktore<br />
orokorrak”izenekoan, bere obrak kontenplatzetik haratago dauden <strong>eta</strong> Louise<br />
Bourgeoisentzat artearen zentzua <strong>eta</strong>, batez ere, eskulturarena, ulertzeko gure ustez<br />
garrantzitsuenak direnak landuko ditugu, gehiegi sakondu gabe. Horien artean, aipatu<br />
beharrekoak dira ondorengo faktoreak: bokazioak duen garrantzia, obra<br />
psikoanalisirako modu berezi <strong>gisa</strong>, bere adierazpenek duten garrantzia <strong>eta</strong> sinbologia<br />
osatu ohi den modua, bere ibilbide osoan ikus ditzakegun gaien errepikapena, tailerrak<br />
gordeleku <strong>gisa</strong> betetzen duen rola, balio estetikoa <strong>eta</strong> errekonozimendu sozialaren<br />
garrantzia.<br />
II. zatia 1. eranskinarekin amaituko da; bertan, 2003ko irailaren 28an Louise<br />
Bourgeoisen artisten aretora, ikerk<strong>eta</strong> hau dela <strong>eta</strong>, egindako bilera agertzen da.<br />
Ondoren ondorioak agertzen dira. Ondorioei dagokienez, aipatu beharrekoa da<br />
bi zati<strong>eta</strong>n garatutakoa lotu <strong>eta</strong> Louise Bourgeoisen eskulturaren <strong>bitartekari</strong>tza<br />
funtzioaren oinarri diren faktoreak agertzen diren arloak agertuko direla, bere bizipen<br />
traumatikoarekin lotuta <strong>eta</strong> hazkuntza pertsonalerako bit<strong>arteko</strong> <strong>gisa</strong>.<br />
Aipuen iturriak <strong>eta</strong> kontsultatutako informazioa azaltzen duten oharrak<br />
kapitulu bakoitzaren amaieran agertzen dira. Aipamen hori<strong>eta</strong>riko gehienak ingelesez<br />
edo frantsesez topa ditzakegun argitalpen<strong>eta</strong>tik hartu ditugu <strong>eta</strong> tesian euskarara<br />
itzulita aurkeztuko dira, irakurleari irakurk<strong>eta</strong> erosoa eskaintzeko asmoarekin.<br />
Testuen inguruko edozein egiaztatze lan egiteko oharrak kontsulta daitezke; hori<strong>eta</strong>n<br />
agertzen da aipu bakoitzaren jatorria zein den.<br />
27
28<br />
Tesiaren bukaeran 2.eranskina dago; bertan, hiztegi bat ikus dezakegu psikologia<br />
<strong>eta</strong> arte gai<strong>eta</strong>ko euskarazko terminologiarekin. Hiztegi hori, batik bat, tesiaren lehen<br />
zatirako lagungarria izan daiteke.<br />
Eta azkenik, tesian azaltzen diren irudien aurkibidea dago. Bertan, tesian azaldutako<br />
irudien orrialdearen zenbakia <strong>eta</strong> irudia zein liburutatik hartu dugun zehazten da.
I. ZATIA<br />
29
1. TRAUMA TERMINOA<br />
30<br />
Trauma terminoa etimologikoki grekotik datorren oso hitz zaharra da. Nozio hau<br />
nahiko korapilatsua da <strong>eta</strong> esanahia denborarekin aldatzeaz gain, tratatzen duen<br />
diziplinaren arabera ere aldatu egiten da. Horrela, psikoanalistentzat esanahi<br />
zabalagoa dauka gaur egungo psikopatologiarentzat duena baino. Beste alde batetik,<br />
jendeak traumatzat hartzen duenak esanahi zabalagoa dauka psikopatologiak traumaz<br />
edo trauma ondorengo estresagatiko nahasteaz egiten duen diagnostikoak baino.<br />
Azken hau aurrerago azalduko dugu.<br />
Atal hon<strong>eta</strong>n, tesi hon<strong>eta</strong>rako ezinbestekoa zaigulako, termino honen<br />
eboluzioa <strong>eta</strong> egotzi zaizkion ezaugarriak azalduko ditugu. Izan ere, terminoaren<br />
alderdi batzuk Louise Bourgeoisen jardute eskultorikoarekin lotu nahi ditugu.<br />
Adierazi ere adieraziko dugu, gure ustez termino honi buruz Louise Bourgeoisek<br />
berak eduki zezakeen ikuskera. Horr<strong>eta</strong>rako kontuan izango ditugu alde batetik<br />
<strong>artista</strong>k egindako deklarazioak <strong>eta</strong> bestetik haren gaztaroan terminoak zuen esanahia,<br />
bera arte munduan hasi zen garaiko testuinguruan zuena.<br />
Ikuspuntu etimologikoa <strong>eta</strong> duen esanahi orokorra harturik trauma <strong>eta</strong><br />
traumatismoa sinonimo erabiltzen dira. Etimologikoki grekoa den traûma hitzetik<br />
dator <strong>eta</strong> zauria du esanahi.<br />
Trauma <strong>eta</strong> traumatismo medikuntzan <strong>eta</strong> kirurgian antzinatik erabiltzen diren terminoak dira.<br />
Trauma grekoa den “trauma”=zauria-tik dator <strong>eta</strong> “ptroscho”=zulatu-tik eratorritakoa da.<br />
Efrakzioa duen zauria esan nahi du [efrakzioa: zerbaiten haustura edo urradura, batez ere<br />
bortizkeriaz egiten bada]. 1<br />
Gai orokorreko hiztegi<strong>eta</strong>n terminoaren bi adiera agertzen zaizkigu: bata,<br />
medikuntza <strong>eta</strong> kirurgiari dagokiona <strong>eta</strong> bestea psikologiari.
Medikuntzan <strong>eta</strong> kirurgian:<br />
Psikologian:<br />
Kanpotik datorren indar batek sortutako zauri edo lesio lokala, bai jatorri fisikoa duena bai<br />
psikikoa.// Traumatismoa, oro har, jatorri fisikoa duena bezala ulertzen da. 2<br />
Eragile mekanikoek, normalean kanpokoak, eragindako lesio edo mortifikazioa; kolpe batek<br />
eragindakoa bereziki. 3<br />
Subjektuari modu egokian erreakzionatzea galarazten dion intentsitate itzelarekin bizitako<br />
emozioa. Nortasuna markatu <strong>eta</strong> izaera bereko gertakarienganako sentsibilitatea eragingo du.<br />
Traumak erreferentzia egingo dio bai momentu jakin batean gertatutako talka emozionalari,<br />
bai talka horrek inkontzientean uzten duen arrastoari. 4<br />
Horrela, trauma bizitzaren gertaera kaltegarri bat (edo batzuk) izango da <strong>eta</strong><br />
intentsitatea du ezaugarri, pertsonaren bizitzaren garapena eragotziz. Fisiko edo<br />
psikologikoki zauri bat uzten duen kanpoko bortizkeria da. Zauria azalduko zaigu,<br />
beraz, txokearen erakusle.<br />
Trauma terminoak hiru eragile aipatu ditu: gorputzeko zauriak, burezur-<br />
fazialak batez ere; emozio orokorrak, hil-herstura tartean; <strong>eta</strong> gertaera bera edo egoera<br />
hau eragiten duen testuinguru psikosoziala.<br />
Atal hon<strong>eta</strong>n trauma psikikoaren azalpenaren jarraipenaz arduratuko gara<br />
betiere, doktorego-tesi honen ikerk<strong>eta</strong>ri dagokionari lotuta <strong>eta</strong> albo batera utziko<br />
dugu medikuntzatik <strong>eta</strong> kirurgiatik termino honi buruz datorren guztia. Psikologiari<br />
dagokionez, berriz, gaingiroki ikusiko dugu termino honen historia, sakonki aztertzea<br />
psikologia berari dagokiola uste dugulako.<br />
Aurretik esan dugunez, trauma terminoa <strong>eta</strong> kontzeptua oso urrunetik badatoz<br />
ere, psikologian, psikologia frantziarrean hasi zen kontzeptua lantzen <strong>eta</strong> bere<br />
ezaugarri nagusia psikiatriatik sortutako orientazio kliniko <strong>eta</strong> aplikatua izan zen.<br />
Trauma terminoa psikiatrian, histeria <strong>eta</strong> neurosiei buruzko ikerlan<strong>eta</strong>n hasi zen<br />
erabiltzen. Philippe Pinel (1745-1826) <strong>eta</strong> bere dizipulua Jean Esquirol (1772-1840),<br />
31
Jean Martin Charcot (1825-1893) <strong>eta</strong> Pierre Janet (1859-1947) autoreek garatu zuten<br />
terminoa. Bestaldetik, psikoanalisiaren sortzailea izan zen Sigmund Freud-ek (1856-<br />
1939) <strong>eta</strong> bere alaba Anna Freud-ek (1895-1982), Joseph Breuer-ek (1842-1925),<br />
Otto Rank-ek (1884-1939), <strong>eta</strong> neurri txikiagoan, Jacques Lacan-ek (1901-1981) 5<br />
<strong>traumaren</strong> ezaugarriak ikertu <strong>eta</strong> zehaztu zituzten psikoanalisiaren arloan.<br />
32<br />
Pariseko Salpêtrière ospitaleko sail kliniko baten burua <strong>eta</strong> Frantziako<br />
neuropsikiatra ospetsuen<strong>eta</strong>riko bat zen Jean Martin Charcot-i esker (1825-1893),<br />
psikologoak histerian jarduten ziren buru-prozesu inkontzienteez axolatzen hasi ziren.<br />
1868tik 1893ra bitartean Charcot gaixotasun hau ulertzeaz <strong>eta</strong> tratatzeaz arduratu<br />
zen. Gaixo histerikoengan herentziazko nerbio-disfuntzio bat topatu zuen. Disfuntzio<br />
horrek histeria eragiten zuen honelako baldintza hau<strong>eta</strong>n: infekzioak, intoxikazioak<br />
<strong>eta</strong> traumatismoak edo kolpe fisikoak (erork<strong>eta</strong>k, tren-istripuak…).<br />
Traumatismo<strong>eta</strong>tik sortutako histeriari, histeria traumatikoa izena eman zion. 6<br />
Charcotek gaixotasunari buruzko ikerk<strong>eta</strong> anatomiko-nosologikoa egin zuen.<br />
Gaixotasun hori sailkatzea <strong>eta</strong> deskribatzea zaila izan zen, duen sintoma-<br />
ugaritasunagatik. Bere gaixoei argazkiak ateratzen zizkien <strong>eta</strong> haien gorputz-jarrerak<br />
marraztu. Hark zioenez, sintoma ugari horiek guztiak (ikus-eremuaren murrizk<strong>eta</strong><br />
kasu) gauza bera ziren <strong>eta</strong> sintoma nagusia histeria-krisia zen. Hainbat krisi ez zirela,<br />
lau fas<strong>eta</strong>n garatzen zen bakarra baizik adierazteko krisiaren faseak deskribatu zituen:<br />
1) Fase epileptoidea; 2) Clownismoa, emakume gaixoaren mugimendu bortitzen<br />
artean “Zirkuluaren uztaia” deiturikoa zegoen: burua <strong>eta</strong> oinak lurrean, gorputzak<br />
uztaiaren forma hartzen zuen. 3) Grina-portaerak edo jarrera plastikoen fasea <strong>eta</strong> 4)<br />
Eldarnio-fasea. 7 Krisian, batzu<strong>eta</strong>n, deskribatutako faseren bat falta zitekeen. Fase
hauek bata besteari jarraituz gertatzen ziren <strong>eta</strong> krisiak bi egunetik seira iraun<br />
zezakeen. Charcot-ek honela deskribatu zuen:<br />
Gaixotasun hau ben<strong>eta</strong>ko epilepsi-krisitik oso gutxi desberdintzen den krisi epileptoide batetik<br />
hasten da. Gaixotasun histeri-epileptikoa deitua izan da, epilepsiarekin zer ikusirik ez eduki<br />
arren.<br />
Fase epileptoidea aldi toniko <strong>eta</strong> aldi klonikoan banatu egiten da; gero isiltasuna <strong>eta</strong><br />
mugimendu handiko fasea bat-batean, bi tankera nagusi ditu honek: agurrak <strong>eta</strong> uztaia. Fase<br />
hon<strong>eta</strong>n agurrak zein uztaia dira nagusiak. Azkenik hirugarren fase batera pasako da:<br />
ustekabean emakume gaixoa irudizko irudi bati begira ikus dezakegu, baldintzen arabera<br />
aldatu egiten den haluzinazioa. Ikara zein poza adierazten du, aurrean uste duen ikuskizuna<br />
ikaragarria edo atsegina den arabera. 8<br />
Louise Bourgeoisi Charcoten teoriak interesatu zitzaizkion <strong>eta</strong> 90.<br />
hamarkadan “uztai” formako eskultura asko egin zituen. Eskultura ugariri <strong>eta</strong><br />
instalazio bati Arch of Hysteria [Histeri-Uztaia] izenburua jarri zien, Charcotek<br />
deskribatutako histeria-krisiaren jarrer<strong>eta</strong>ko batean oinarrituta.<br />
1880 <strong>eta</strong> 1890 bitartean Charcotek gaixo histerikoek zeuzkaten paralisi<br />
traumatikoak ikertu zituen. Traumatismoak eragindako talkak sortutako paralisiak<br />
ziren, gorputzaren paralisiak, kolpe traumatikoaren oroitzapenetik zetozen paralisiak.<br />
Honela azaldu digu psikologian katedraduna <strong>eta</strong> UPV/EHUko irakaslea den José<br />
María Gondrak:<br />
1882an Medikuntzako Fakultateak nerbio-gaixotasun katedra berezi bat sortu zuen<br />
Charcotentzat Erabaki honek istripu fisikoek eragindako paralisi traumatikoen ikerketek<br />
alderdi psikologikoei garrantzi handiagoa ematea eragin zuen. Paralisiak, antza, <strong>traumaren</strong><br />
oroitzapenek sorrarazten zituzten. Oroitzapen horiek kontzientziatik disoziatu egiten ziren<br />
garunaren nerbio-konexioen ahultasunagatik. Gaixoek gertaera traumatiko haiek berpizten<br />
zituzten baina elkartze-memorian integratu gabe zeuden <strong>eta</strong> oroitzapen inkontziente hauek<br />
paralisiak sorrarazten zituzten. 9<br />
Bere gaixoei paralisiak kentzeko modu bat histeria-krisiak eragitea zen. Bular<br />
azpian, sorbaldan <strong>eta</strong> abarr<strong>eta</strong>n egon zitezkeen puntu histerogenikoak ukituz eragiten<br />
zituen krisiak. Bere ustez, krisialdi asko zeuzkaten pertsonek paralisirik ez zeukaten-<br />
<strong>eta</strong>.<br />
33
34<br />
Hipnosiaz ere baliatu zen paralisi traumatikoak sendatzeko. Baina aurrerago,<br />
hipnosi egoera haiek simulazioaren edo gaixoen oharkabeko trebakuntzaren ondorioa<br />
zela frogatu zuten <strong>eta</strong> ez zituzten baliozkotzat jo. 10 Gaixoen simulazioa, neuropatolo-<br />
gian, oztopo handien<strong>eta</strong>riko bat zen.<br />
Charcotek gizonezkoen histerismo kasuak ikertu zituen. Eta Louise<br />
Bourgeoisek horr<strong>eta</strong>n interesa jarri zuen, bere lan eskultorikoa aztertzean ikusiko<br />
dugun legez. Nahiz <strong>eta</strong> Klein jauna bezalako psikiatra batzuk gizonezko<strong>eta</strong>n ematen<br />
zen histerismoa aztertu, garaikideak <strong>eta</strong> ezagunak ziren beste batzuk, MM Oppenheim<br />
<strong>eta</strong> Thomsen esate baterako, ez zituzten gizonezkoek zeuzkaten sintomak<br />
histerismoarekin lotzen. Histeria soilik emakumezkoen adimen-gaixotasuna zela<br />
pentsatzen zuten. Charcot honela mintzatu zen:<br />
Orain dela gutxi esan dizuet, duela lauzpabost urte Mr. Klein-ek, bere tesian, gizonezkoek<br />
izandako 80 histerismo kasu bildu zituela. Egun Mr. Batault, gure klinikan gai honi buruzko<br />
lan berezi bat prestatzen ari zela, jenero berberaren 218 kasu batu ditu. Hori<strong>eta</strong>ko bederatzi<br />
gure gel<strong>eta</strong>n daude.<br />
Gizon-histerismoa ez da, beraz, oso urria. 11<br />
Charcotek sortu zuen psikopatologia-laborategiko zuzendaria zen Pierre Janet-<br />
ek histeria <strong>eta</strong> neurosia ikertu zituen <strong>eta</strong> Freudi aurrea hartu zion ikerkuntza hartan.<br />
Gainera, Freud baino lehenago, inkontzientearen teoria proposatu <strong>eta</strong> neurosiaren<br />
ikerk<strong>eta</strong>n “analisi psikologikoa” deitutako bere metodoa erabili zuen. Beranduago,<br />
Janet-en “analisi psikologikoa”-ren hitzen ordena alderantzikatuz, Freudek<br />
psikoanalisia sortu zuela hauteman dezakegu. Jose María Gondra-ren hitz<strong>eta</strong>n:.<br />
Janet-ek sintomen jatorria ziren traumei <strong>eta</strong> haien ondorioa ziren oroitzapenei garrantzi handia<br />
eman zien. Oroitzapen haiek “ideia finko subkontziente”-en taldeak osatuko zituzten. Horrela<br />
izendatu zituen erauzteko zailak zirelako <strong>eta</strong> kontzientziatik at gertatzen zirelako. 12<br />
Janet-en metodoa hon<strong>eta</strong>n zetzan: gaixoen historia klinikoa aztertu, gero<br />
sintomen sailkapen zorrotza egin <strong>eta</strong>, azkenik, hipnosia <strong>eta</strong> idazkera automatikoa
medio, beraien historia berreraikitzen saiatzen zen. Jatorrizko traumak aurkitu <strong>eta</strong><br />
katarsi emozionala eragin ostean gogotsu borrokatzen zuen ideia finkoen kontra,<br />
hauek erauzteko jabetze hutsa ez zelako nahikoa. Nortasunaren barreiatzeari aurre<br />
egiteko sintesi funtzioak indartzen saiatu zen. Azkeneko hori lortzeko adimen-lanak<br />
proposatu ohi zizkien gaixoei, etxean senit<strong>arteko</strong>en laguntzarekin, egin zitzaten.<br />
Janet-en terapia ez zen emozionalera murrizten. Gaixoek egin beharreko arik<strong>eta</strong> <strong>eta</strong><br />
lan praktiko haiek ere, haren terapiaren parte ziren. Praktika horiek geroko terapia<br />
kognitibo-konduktualekin 13 erlaziona ditzakegu.<br />
Lehen aipatutako ikerk<strong>eta</strong>k oso garrantzitsuak badira ere trauma kontzeptua<br />
eraikitzeko Sigmund Freud <strong>eta</strong> psikoanalisia behar-beharrezkoak izan ziren.<br />
Terminoak izaniko ikerk<strong>eta</strong>k direla <strong>eta</strong>, hainbat esanahi jaso ditu.<br />
Freud traumaz mintzatzen da beti, ez traumatismoaz. Beraz, bereizk<strong>eta</strong> bat onar daiteke:<br />
Traumatismoa subjektua kolpekatzen duen kanpoko gertaerari dagokio, <strong>eta</strong> trauma gertaera<br />
honek subjektuan <strong>eta</strong> zehazki arlo psikikoan eragindakoari. 14<br />
Freudek, Breuer-ekin batera, histeria <strong>eta</strong> neurosi traumatikoa ere ikertu zituen.<br />
Ikerk<strong>eta</strong> hai<strong>eta</strong>n traumari garrantzi handia eman zion aipatutako patologien iturri <strong>gisa</strong>.<br />
Baina, Sigmund Freudek psikoanalisiaren filosofoa den Pierre Kaufmann-en arabera,<br />
sexu-jatorrizko traumak nabarmendu zituen gehien:<br />
Ikuspuntu historikotik, traumak psikoanalisian nahitaezko lekua dauka, sexuaren inguruko<br />
traumak bereziki, Estudios sobre la histeria-n agertzen den bezala: guraso (edo ordezko)<br />
intzestu-egileek alabei egindako erasoa. 15<br />
Emakume gaixoengan intzestuaz erreparatzean, Freudek patologia honen zergatia<br />
Sedukzioaren teoriaz azaldu zuen, 1897an albo batera utzi zuen arte.<br />
S. Freudentzako traumak jatorri sexuala dauka <strong>eta</strong> aurre-pubertaro bizialdian sortzen da<br />
umeak jasotako sedukzio eszena formarekin, beregana ezina den kitzikatze sexual bat<br />
sorraraziko dion eszena. Zentzumen elkark<strong>eta</strong> batengatik, bigarren eszena batek, pubertaroan<br />
edo pubertarostean, aurretik eragindako sexu-kitzikatze fluxua indarberrituko du. Beraz,<br />
traumatismoak geroago hartuko du izango duen balio gorena. 16<br />
35
36<br />
Jean Laplanche <strong>eta</strong> Jean-Bertrand Pontalis-en Psikoanalisiaren hiztegia-n<br />
(1996) neurosi terminoa kontsultatzen badugu, ikus dezakegu gaitz horren tipo<br />
desberdinak daudela: egungo neurosia, herstura-neurosia, izaeraren neurosia, neurosi<br />
fobikoa <strong>eta</strong> obsesio-neurosia besteak beste. Freud <strong>eta</strong> Breuer-ek ikertu <strong>eta</strong> neurosi<br />
traumatikoa deitu zutena ere agertzen da. Azken horren sintomak dira: buruko<br />
errepikapena edo errepikapen konpultsiboa, behin <strong>eta</strong> berriz errepikatzen diren<br />
ametsak izatea, barne-hersturako krisia, aztoramen-egoerak <strong>eta</strong> adimen-nahastea.<br />
Gertaera traumatiko baten ostean agertzen dira horiek, normalean subjektuaren bizitza<br />
arriskuan egon denean. Psikoanalista batzuk, kasu batzu<strong>eta</strong>n, trauma, aurretik zegoen<br />
joera neurotiko baten eragilea izan daitekeelakoan daude. Kasu hori<strong>eta</strong>n, beraz, zaila<br />
da zergatia modu objektiboan hartzea. 17<br />
Freudek neurosi traumatikoari buruz zuen ikuskera azaldu ziguten Jean<br />
Laplanche-ek <strong>eta</strong> Pontalis-ek:<br />
Freudek, neurosi traumatikoaz hitz egiten duenean, <strong>traumaren</strong> izaera somatiko-psikikoa<br />
nabarmentzen du. Somatikoa (organismoaren “kommozioa”[Erschütterung] kitzikapen etorri<br />
bat dakarrena ) <strong>eta</strong> psikikoa (Schreck: sustoa). Sustoa da (…) parada arriskutsu baterako prest<br />
egon gabe, egokiera horr<strong>eta</strong>n sartzen garenean datorren egoera. Neurosi traumatikoaren<br />
faktore determinatzailea izango da sustoa. 18<br />
Kontuan hartzekoa da, beraz, <strong>traumaren</strong> izaera somatikoa zein psikikoa, baita<br />
sustoaren alde hori, subjektua ezustean harrapatzen duen bat-bateko egoerarena.<br />
Trauma terminoaren historian, Otto Rank-ek deskribatutako jaiotzako trauma<br />
ere badago. Freudek 1908an eginiko adierazpen batean oinarritu zen Rank. Freudek<br />
jaiotza umearentzako herstura handiko iturri bat zela zioen. Ranken arabera, utero-<br />
barruko bizitzatik kanpoaldera pasatzeak trauma bat sortuko du umearengan. 19<br />
Jaiotzako trauma hau, inkontzientetik inoiz desagertzen ez dena, lehenengo trauma
litzateke <strong>eta</strong> bizitzaren geroko herstura egoerak gertaera honen errepikapen<br />
sinbolikoak baino ez dira izango. Otto Rankek honela deskribatu zuen:<br />
Egoera analitikoan, biologikoki (esan dezagun), gaixoak utero-barruko bizi garaia<br />
errepikatuko du. Analisiaren amaieran, ordezko objektutik (hau da, medikutik) banatuko<br />
denean, gaixoak behin <strong>eta</strong> berriz jaiotzeko ekintza berregingo du, ia xeh<strong>eta</strong>sun guztiekin.<br />
Beraz, analisiaren azken efektua gaixoa askatzea da, berandu baina behin-betiko. Jaiotzeko<br />
traumatik askatu, inkontzientetik inoiz desagertu ez den traumatik. 20<br />
Teoria hau, Freudek inoiz onartu ez zuena, Rankek berak ere baztertu egin<br />
zuen aurrerago. Gaur egun ez dakigu jaiotzak nolako neurrian izan daitekeen<br />
umearentzako trauma bat.<br />
Freud <strong>eta</strong> teoria psikoanalitikoarekin jarraituz, emozio-kudeak<strong>eta</strong>ri ematen<br />
zaion ikuspuntu ekonomikoa aipatzerik badago. Eta gertaera traumatikoa baldin<br />
badago, baita gestio honen porrota ere.<br />
Ekonomiari dagokionez traumatismoa kitzikatze afluxu bat litzateke, subjektuak jasateko<br />
duen gaitasuna baino handiagoa den kitzikatze afluxua, psikikoki kontrolatzeko <strong>eta</strong> lantzeko<br />
gaitasuna baino handiagoa. 21<br />
Bizi izandako esperientzia traumatikoak edo esperientzia traumatikoen<br />
multzoak urduritasun areagotze handia emango dio pertsonaren bizitza psikikoari <strong>eta</strong><br />
ohiko bide<strong>eta</strong>tik eginiko kitzikatze haien likidazioak porrot egingo luke. Horrek<br />
subjektuaren aparailu psikikoan zein bizimodu normalean arazo iraunkorrak<br />
sorraraziko lituzke.<br />
Freudek dioen bezala traumatismo kontzeptuak ekonomi* kontzepzio bat<strong>eta</strong>ra garamatza.<br />
“Traumatismo deituko diogu denbora gutxian, bizitza psikikoan kitzikapen handi bat izan <strong>eta</strong><br />
modu arrunten bidez kitatu edo elaboratu ezin izan den esperientziari. Horrek, nahi <strong>eta</strong> nahi<br />
ez, funtzionamendu energetikoan aztoratze iraunkorrak dakartza (1 a)”. Kitzikapen fluxua<br />
gehiegizkoa da aparatu psikikoarentzat, bai gertaera bortitzegia (emozio intentsoa) denean bai<br />
kitzikapen pilak<strong>eta</strong> bat dugunean. Kitzikapenak banaka hartuz gero jasangarriak izan arren,<br />
konstantzia printzipioak huts egingo du, aparatuak ezin duelako kitzikapena deskargatu. 22<br />
Trauma bat ondorio atsekabetsuak eduki ditzaketen zenbait gertaeraz osatuta<br />
dago. Bizitzarako subjektiboki garrantzitsuak bihurtu <strong>eta</strong> nortasuna betiko alda<br />
37
dezaketen gertaerak dira. Banakako faktoreak ere garrantzi handia du, batzuentzat<br />
traumatikoa denak beste batzuentzat ez baitu izan beharrik.<br />
38<br />
Horrela, banakako faktorea edo faktore subjektiboa lehen planoan agertuko zaigu <strong>eta</strong><br />
hondamenezko egoera beraren aurrean, subjektu ezberdinen artean erreakzioen ezberdintasuna<br />
azalduko zaigu. 23<br />
Traumatikoa denari dagokionez ere, eragile garrantzitsu bat dago: gatazka<br />
psikikoa. 24 Freuden ustez, nortasunaren garapenerako eragile garrantzitsua izango da<br />
gatazka hau. Ez dio subjektuari gainera etorritako gertaera edo gertaeren multzoa<br />
nortasun kontzientean integratzen utziko.<br />
Traumatismoa nahiko tamaina handikoa bada nortasunaren garapen anomaloa<br />
ekarriko du edo aurretik adierazi dugun neurosi traumatiko bat martxan jarri. Azken<br />
honen sintoma bat errepikapenezko konpultsioa da. 25<br />
(…) hain zuzen ere, errepikapenak leku garrantzitsua du <strong>traumaren</strong> lan psikikoan;(…)<br />
subjektua gertakizun traumatizatzailera itzularazten duten ideiek finko diraute <strong>eta</strong> ideia finko<br />
hauek subjektuaren garapena oztopatuko dute edo sintomak determinatuko dituzte. Beraz,<br />
helburua ez da soilik oroitzea <strong>eta</strong> errepikatzea kontzientziara gertaera erreprimitu patogenoak<br />
eramateko, baizik <strong>eta</strong>, horrela berreratutako oroitzapenak berrelaboratzea (durcharbeiten) . 26<br />
Jatorri austriarra duen Otto Fenichel psikoanalistak errepikapen-<br />
konpultsioaren helburua trauma deskargatzea dela dio. Laplanche <strong>eta</strong> Pontalis-ek<br />
berriz, errepikapen konpultsiboaren bidez subjektuak gertakizun traumatikoak apurtu<br />
duen bere buruaren oreka berreskuratu nahi duela diote. Dena dela, kasu bi<strong>eta</strong>n espero<br />
zenaren aurkakoa gertatuko da.<br />
Nia-k errepikapena nahi du tentsio penagarri hori konpontzeko baina errepikapena bera,<br />
penagarria da (…). Gaixoa sorgin-gurpil batean murgilduta dago. Ez du inoiz errepikapenaren<br />
bidez traumatismoa menperatuko, saiakera bakoitzak esperientzi traumatiko berri bat<br />
baitakarkio. 27<br />
Lotura-funtzioek gainez egingo diote. Egoera traumatizatzailea konpultsiboki errepikatu<br />
egingo du, amets<strong>eta</strong>n batez ere, egoera hau ligatu nahian. 28<br />
Psikoanalisian sendak<strong>eta</strong>ren eraginkortasunaren alderdi bat abreakzioan 29<br />
oinarritzen da. Abreakzioa deskargarako emozio-elementu bat da, katarsirako
elementu bat. Traumak tratatzeko, mina askatu beharra dugu. Psikologiako hitzak<br />
erabiliz abreakzioa behar dugu, mintzamenaren bidez, hipnosiaren bidez edo beste<br />
edozein bidez gauzatuko den abreakzioa. Psikoanalisiaren praktikak, terapeutika-<br />
lanean, transferentzia 30 <strong>eta</strong> kontratransferentzia 31 ere erabiliko du traumatikoa<br />
denaren sendak<strong>eta</strong>rako. Garrantzitsua litzateke, beraz, kontatze bera <strong>eta</strong> norbaitek<br />
aktiboki entzutea. 32<br />
Psikoanalisi-egoera, bertan transferentzia gertatzen delarik, prozesu hori gauza daiteken<br />
eremutariko bat izan liteke. Betiere transferentzia modu hon<strong>eta</strong>n ulertzen badugu: ez bakarrik<br />
antzinako lokarriak errepikatzeko tresna bat, baizik <strong>eta</strong>, kontratransferentziaren analisiari<br />
esker, zerbait berriaren arrastoa utziko duen hori. Ibilbide neurotikoak aztarna berri honekin<br />
topo egingo du. 33<br />
Traumaren elaborazioa (trauma landu) azaldu beharreko beste kontzeptu bat<br />
da. Elaborazioa psikoanalisiaren kontzeptu tekniko bat da <strong>eta</strong> psikologia dinamikoak<br />
bereganatu egin du. Elaborazio psikikoa traumak sortutako tentsio kognitiboei aurre<br />
egitean datza. Bestalde, abreakzioa elementu emozionala da <strong>eta</strong> <strong>traumaren</strong><br />
elaborazioa, berriz, kognitiboa. Traumaren elaborazioa hon<strong>eta</strong>n datza: lehenengo<br />
kontaktuan ordena jarri behar da kaosean, dena kanpora atera <strong>eta</strong> zauri traumatikoen<br />
esanahia landu. Hurrengo pausoa berrelaborazioa edo berreraikitzea da (trauma<br />
birlandu), esanahi<strong>eta</strong>n sakondu, minik ez emateko, gertakizunari forma berria<br />
ematean datza. Trauma berreraiki egin behar da, bizipen hura geure bizitzaren<br />
oroitzapen esanguratsu bat bihur dadin, <strong>eta</strong> ez zapaltzailea, ez beregana itzularazi <strong>eta</strong><br />
oraindik ere, behin <strong>eta</strong> berriz, negar eginarazten diguna. Horrela sortuko da<br />
subjektibotzea, kontakizunaren aktibitatean subjektua bere historiaz jabetu araziko<br />
duen subjektibotasuna.<br />
Bestalde, psikologian erabiltzen den beste nozio bat defentsa-mekanismo<br />
dugu. Barnekoak zein kanpokoak, arriskuak <strong>eta</strong> beldurrak menderatzeko <strong>eta</strong><br />
39
ideratzeko erabiltzen ditugun baliabide guztiak batzen ditu. Dauden defentsa-<br />
mekanismo ugarien artean, psikologia sublimazioaz mintzatuko da. <strong>Artea</strong>n ematen<br />
den senen deribazio-prozesua da <strong>eta</strong> aurrerago azalduko dugu Freuden arteari buruzko<br />
teoria ikusterakoan, bera izan baizen gaia lantzen hasi zena. Gizakiok motibazioak<br />
euskarri ditugu, konfiantza ematen digun horren laguntza ditugu nahasten gaituen<br />
bizipen kaltegarriak lantzeko edo hai<strong>eta</strong>tik ateratzeko. Aurrerago ikusiko ditugun<br />
adierazpenen arabera, Louise Bourgeoisen euskarriak lanbidea (artea), idazk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong><br />
senarraren, semeen <strong>eta</strong> lagunen afektibitatea izan dira.<br />
40<br />
Jacques Lacanen teoria psikoanalitikoak, trauma terminoaz ari denean,<br />
Aristotelesen filosofiatik jasotako beste termino bat aipatzen du: “tyché”. Termino<br />
berri horrekin, lehen aipatu dugun “susto” hartatik hurbil dagoen <strong>traumaren</strong> ezaugarri<br />
batez mintzo da, <strong>eta</strong> susto horrek berekin dakarrenaz. Lacanek “tyché-a” birdefinitu<br />
zuen, “erreala denarekin topo egitea” zela zioen <strong>eta</strong> ausazkoa denarekin erlazionatu<br />
zuen. Hau da, ausazko gertaera da, ustekabekoa; subjektuarentzat, susto handiko<br />
ezuste-efektu bat du, <strong>eta</strong> apurk<strong>eta</strong> bat eragingo du, bere buruan edo gizartean duen<br />
oreka mehatxatzen duen denbora-eten bat eragingo du.<br />
Tyché-a gertakari traumatikoan izendatu ezin dena da, izendaezina, diskurtso<br />
orotatik kanpo dagoena. Bizipen traumatikoek diskurtso guzti<strong>eta</strong>tik kanpo dagoen<br />
asimila ezin den alde bat daukate. Traumatikoa dena, diskurtsoaren aurka egiten<br />
duena dela dirudi, trauma diskurtsoaren azaletik labain egingo du. Lakanek beregana<br />
ezina den honi tyché deitu zion:<br />
Tyché-a guztiz bidegabea da, maila sinbolikoaren zehaztapenetik harago dago. Amets batean<br />
bat-batean sartzen den atean emandako kolpea da, <strong>eta</strong> neurri mingarriago batean trauma bat<br />
da. Gertaera traumatikoa erreala denarekin topak<strong>eta</strong> da, esanahitik kanpotiko topak<strong>eta</strong>. 34
Psikoanalisiaren arabera geroago helduko gara sinbolikoa dena, irudizkoa<br />
dena <strong>eta</strong> errepikapenaren bidez erreala denarekin topo egitera 35 . Lacanek antsi<strong>eta</strong>teaz<br />
<strong>eta</strong> traumaz hitz egiterakoan honela zioen:<br />
Erreala dena barne-hersturaren objektua da; bit<strong>arteko</strong>tza posiblerik ez dauka, beraz, “jadanik<br />
objektua ez den ezinbesteko objektua, aurka egiten duen zerbait, hitz guztiak eten <strong>eta</strong><br />
kategoria guztiek horr<strong>eta</strong>n huts egiten duten hori, hersturaren objektu nagusia da. (…) objektu<br />
erreal horrekin falta den topak<strong>eta</strong> da trauma moduan aurkeztuko dena. Tyché-a da. 36<br />
Psikoanalisitik gaur egungo psikopatologiara aldatuz, <strong>traumaren</strong> diagnostikoa<br />
egin <strong>eta</strong> tratamendua ematerako orduan profil desberdin batekin egingo dugu topo.<br />
Gaur egun, adimen-gaixotasunak bi liburu hau<strong>eta</strong>n jasota <strong>eta</strong> sailkatuta daude: DSM-<br />
IV edo estatistika <strong>eta</strong> diagnostikorako eskuliburua-n, American Psychiatric<br />
Association (APA)-k egina; <strong>eta</strong> CIE-10 edo Nazio<strong>arteko</strong> 10. sailkapen-ean, Genevan<br />
dagoen Munduko Osasun Erakundeak egina. Gidaliburu hori<strong>eta</strong>n bereizi egingo da<br />
trauma bat emozio ezkorretik, sindrometik, gaixotasunetik, alteraziotik, ondoezetik,<br />
depresiotik, tristeziatik, arazotik, dolutik, <strong>eta</strong> abarretik. Psikopatologiaren aldetik<br />
pertsonari eginen litzaizkiokeen galderak hauexek lirateke: Zer gertatu zaizu ? <strong>eta</strong> Zer<br />
nolako sintomak dituzu? Honen arabera, pertsonaren egoeraren ebaluazio bat egiten<br />
da <strong>eta</strong> aurretik aipatutako eskuliburuen arabera pertsona diagnostikatu egiten da.<br />
Amerik<strong>eta</strong>ko Estatu Batuak munduko buruzagitzara iristeak amerikartze-<br />
prosezu bat ekarri du,psikologia-arloan ere bai. Horrela, gaur egun, herrialde<br />
hon<strong>eta</strong>ko psikopatologiako teoriak arau dira mendebaldeko mundu osorako.<br />
Testuinguru horr<strong>eta</strong>n, 1996tik, egoera traumatikoaren diagnostikoak Post-traumatic<br />
Stress Disorder (PTSD) edo trauma ondorengo estresagatiko nahastea du izena.<br />
Nahaste horren deskribapena <strong>eta</strong> diagnostikoa bat datoz DSM-IV <strong>eta</strong> CIE-10ean<br />
adierazitakoekin.<br />
41
42<br />
Trauma ondorengo estresagatiko nahastea gerra leku<strong>eta</strong>tik dator. Jatorriz, gerraren triskantzak<br />
jasan zituzten soldaduengan eman ohi zen borroka-neurositik eratorritako diagnostikoa da.<br />
Egungo arazoa da kategoria hau nola itzuli bizitza zibilean ematen diren traum<strong>eta</strong>ra. Egia<br />
esan, bizitza arriskuan jartzen duten kotxe istripuak, hondamendi naturalak edo indarkeriaren<br />
biktima izatea bizipen militarrekin pareka ditzakegu trauma ondorengo estresa sortzeko duten<br />
gaitasunagatik. 37<br />
Goian aipatutako gertakizunen ondoren erantzun, portaera, pentsamendu <strong>eta</strong><br />
emozio biziak izatea normala da. Zein neurriraino den normala <strong>eta</strong> zenbat denbora<br />
iraungo duen da gakoa. PTSDa, “antsi<strong>eta</strong>te-nahasteak” deitutako taldearen barruan<br />
dago <strong>eta</strong> DSM-IV.ean diagnostikoa egiteko irizpidea hau da:<br />
• Pertsona bat gertakari traumatiko baten eraginpean egon da. Horr<strong>eta</strong>n, norberaren<br />
zein besteen osotasun fisikoari mehatxuak edo heriotzak agertzen diren<br />
esperientzia bat edo batzuk jasan ditu, ikusi edo norbaitek azaldu dizkio. Honi<br />
beldur <strong>eta</strong> etsipen sakonaz erantzun dio. Jarraian datozen lau puntu<strong>eta</strong>n<br />
deskribatuko ditugun sintoma eragileak hilabete baino gehiago luzatzen badira<br />
PTSDa diagnostikatuko da:<br />
1.- Gertakari traumatikoa etengabe berresperimentatua da. Bai irudiak,<br />
pentsamenduak <strong>eta</strong> pertzepzioak barne dituzten gertaeraren oroitzapenen bidez; bai<br />
izaera errepikaria duten amets iraunkorren bidez; <strong>eta</strong> bai gertakari traumatikoaren<br />
aspektu bat sinbolizatzen edo gogorarazten duten barne edo kanpo-estimuluen<br />
eraginpean jarriz izango da berresperimentatua. Pazienteak erantzun fisiologikoak<br />
izango ditu <strong>eta</strong> ondoez psikologiko bizia nabarituko du.<br />
2.- Traumari lotuta dauden estimuluen etengabeko saiheste bat egongo da <strong>eta</strong><br />
gizabanakoak trauma aurretik ez zeukan erreaktibotasun orokorraren sorgortze bat.<br />
Jarraian aipatuko ditudan sintoma posibleak aginduko dute: saiheste ahaleginak,<br />
trauma gogora dakartzaten pentsamendu, elkarrizk<strong>eta</strong>, jarduera, leku edo pertsonen<br />
saihesteak; <strong>traumaren</strong> alde garrantzitsu bat gogoratzeko ezintasuna; subjektuarentzat
garrantzitsuak diren jardueren interes beheratze nabarmena; besteengandik aldentze<br />
sentsazioa; afektu-bizitzaren murrizk<strong>eta</strong>; maitasun sentimenduak edukitzeko<br />
ezintasuna <strong>eta</strong> etorkizun mugatuaren sentsazioa.<br />
3.- Subjektuak <strong>traumaren</strong> aurretik ez zeuden ern<strong>eta</strong>sun (arousala)-ren etengabeko<br />
areagotzearen sintomak ditu. Seinale hauek izan daitezke: lokartzeko zailtasuna,<br />
haserrekortasuna, kontzentratzeko zailtasuna <strong>eta</strong> hiperzaintza zein aztoratzeari<br />
gehiegizko erantzunak.<br />
4.- Aipatutako nahasmenduek ondoez kliniko garrantzitsua edo hondatzea eragingo<br />
dute, hondatze soziala, lanekoa edo gizabanakoaren beste eremu garrantzitsuene-<br />
takoa. 38<br />
PTSDa akututzat joko da aipatutako sintomek hiru hilabete baino gutxiago<br />
irauten badute <strong>eta</strong> kronikotzat hiru hilabete edo gehiago irauten badute. Hasiera<br />
motelekoak izango dira gertakari traumatikoa <strong>eta</strong> sintomen hasieraren artean,<br />
gutxienez, sei hilabete igaro direnean. 39<br />
Gertaera traumatikotzat hartzen dena oso zabala da: bortxak<strong>eta</strong>, eraso bortitza,<br />
istripu larriak, urakanak, lokatz-jauziak, uholdeak, lurrikarak, osagai toxiko<strong>eta</strong>ra<br />
esposizioa, serie-erailk<strong>eta</strong>k, gerrak, bahik<strong>eta</strong>k, bizitza arriskuan jartzen duten<br />
gaixotasunak, emakumeek jasotako tratu txarrak, haurtzaroan sexu-abusuak, <strong>eta</strong> abar.<br />
PTSDa depresioan amaitu daiteke <strong>eta</strong> eskizofrenian ere bai. Baina, azkeneko<br />
kasuan, alde biologikoak edo herentziazkoak ere garrantzi handia dauka. Hala <strong>eta</strong><br />
guztiz ere, euren burua egoera horr<strong>eta</strong>n sartuta ikusi duten guztiek ez dute garapen<br />
patologiko bat izan beharrik. Hori horrela, trauma izatea ala ez izatearen irizpidea ez<br />
dago gertakarian, horren bizipenean bertan baino.<br />
43
44<br />
Aipatutako zergati<strong>eta</strong>tik at, deskribatu ditugun sintomak, maite dugun<br />
pertsona baten dolu 40 bat pairatzean ere ager daitezke (hilk<strong>eta</strong> dela, bikote apurk<strong>eta</strong><br />
dela, lagun maite baten galera dela) edo beste bizi-krisi mota bat pairatzen denean.<br />
Mirta Ganbarte psikologoaren ustez, PTSDa eragin dezaketen egoeren artean egon ez<br />
arren, gizabanakoarentzako traumatikoak diren beste egoera batzuk ere badaude.<br />
Bizi-krisia deitutakoaren barruan jarraian agertuko ditugun kasuak daude:<br />
alarguntasuna, dibortzioa, aukeratu gabeko haurdunaldia, antzutasuna, haurtzaro<br />
arazotsua izan duten gurasoak, nerabezaroko krisia, helduaroko krisia, erretiroa, hiesa<br />
edo minbizia bezalako gaixotasun biziak, mendekotasunak, zahartzaroa, senide baten<br />
heriotza, <strong>eta</strong> abar. 41 Bizi-krisia:<br />
gertakari unibertsala izan arren, esperientzia bera bakarkakoa da. Eta gizabanakoak bakarrik<br />
<strong>eta</strong> bakar sentitzen du bere burua. (…) Nahiz <strong>eta</strong> maiz aurreikusitako zerbait den, horrek ez du<br />
gizabanakoa trebatzen lagunduko: bizi-krisia zer edo zer hunkigarria, ustekabea bezala bizi<br />
da, <strong>eta</strong> besteei gerta dakioken gauza bat balitz bezala <strong>eta</strong> inoiz ez norberari. (…) krisi aurreko<br />
bizimodua galtzea dakar. Bizitza ez da inoiz berdina izango. Nekez aukeratu ahal izango da,<br />
<strong>eta</strong> bat-bateko erreakzio bat aukeratzeko posibilitaterik ez dago. 42<br />
PTSDaren <strong>eta</strong> bizi-krisiaren ezaugarrien <strong>arteko</strong> desberdintasuna, egungo<br />
ezagutzaren arabera, bizi-krisialdiak gizabanako guztiengan ohikoagoak direla da <strong>eta</strong><br />
gertakari traumatikoa berriz, “beti alarma publikoa eragingo duen ezohiko egoera bat<br />
da. Gehien<strong>eta</strong>n gertakaria ausazkoa da, arbitrarioa. Bizia arriskuan jarriko du, <strong>eta</strong> beti,<br />
galera bat konnotatuko du, berehalakoa izan ala ez”. 43<br />
Psikoanalisian <strong>eta</strong> jatorri amerikarra duen egungo psikopatologiaren artean<br />
estilo desberdintasun bat dago bai pertsona baten egoera psikologikoa aztertzeko bai<br />
tratatzeko orduan. Bigarrenak adimeneko nahasteen sailkapen sakona nabarmendu du<br />
<strong>eta</strong> sintoma zehatzen aurreikuspenen alde (estatistika baliabide) egin du apustu.<br />
Psikoanalisiak ordea, <strong>traumaren</strong> subjektua ezezaguna denaren lekuan jarriko du,
ezagutzera iritsi beharko dugun ezohiko <strong>eta</strong> ezezaguna den leku batean,<br />
psikoanalisiaren bidez berriro kokatzeko.<br />
Lan hon<strong>eta</strong>n traumaz ari garenean, edo <strong>traumaren</strong> elaborazioaz <strong>eta</strong><br />
berrelaborazioaz, bizitzen ari den nahaste prozesu horr<strong>eta</strong>ko borrokaldiaz ari gara <strong>eta</strong><br />
hobeto egoteko <strong>eta</strong> norbere burua ulertzeko beharraz, bizitza markatu duten, <strong>eta</strong><br />
oraindik markatzen duten gertakari edo gertakarien multzoaren ondorioz sortutako<br />
elaborazio-lanaren beharraz. Hau guztia, psikopatologiako egungo ezagutzaren<br />
arabera, bizi-krisia izan edo trauma izan.<br />
Gertakari bat traumatikotzat hartzea subjektuaren sentikortasunari lotuta dago<br />
edo, beste modu batera esanda, haren buruaren <strong>eta</strong> inguruaren izaera aldatzeko duen<br />
gaitasunari lotuta. Gertakari traumatikoaren edo krisiaren momentuan, pertsonak duen<br />
egoera psikologikoa zein inguru soziala kontuan hartzea oso garrantzitsua da.<br />
Gertakizunarekiko pertsonaren erantzun egokia trabatu edo galarazi dezaketelako.<br />
Tradizioz, egile gehienek haurtzaro <strong>eta</strong> gaztaroaren traumen garrantzia nabarmendu<br />
dute, garai horr<strong>eta</strong>n nortasuna guztiz eratuta ez daukagulako <strong>eta</strong> edozerk eragin<br />
erabakigarria izan dezakeelako gure barneko egituran. Haurtzaroan gertakari horiek<br />
gaitasun traumatizatzaile handiagoa izan dezakete psikologiari, euskarriari <strong>eta</strong> abar<br />
dagokionez baliabiderik ez daukagulako; zauriaren eragina handiagoa izanez.<br />
Carmen Izal-en 44 ustez, haurtzaroan izandako trauma batek bizitzan ondorio<br />
larriak eduki ditzake, baina horrek ez du esan nahi gaindiezina denik. Traumak<br />
gaindituko dituzten pertsonak badaude, trauma bizitza igarotzearen parte bezala<br />
hartuz. Beste batzuk ordea, trauma edo bizi-krisi batek harrapatuta geratuko dira<br />
euren bizitza osoan. Behin <strong>eta</strong> berriz agertuko zaie amets<strong>eta</strong>n, amesgaiztoen eran, <strong>eta</strong><br />
bizi errealetik hartutako estimuluen asoziazioen ondorioz. Dena den, Izal-en ustez<br />
45
trauma guztiak senda daitezke bai terapia psikologikoaren, bai afektibitatearen bidez<br />
<strong>eta</strong>, batez ere, pertsona horri aurrera joan nahiak ematen dion indarraren <strong>eta</strong><br />
baikortasunaren bidez.<br />
46<br />
Beste alde batetik, frogatuta dago trauma bat errazago gainditzen dela naturak<br />
eraginda bada beste gizaki batek eraginda bada baino. Pertsonen artean eragindako<br />
traumen barruan maite lagunek eragindako traumez <strong>eta</strong> traizio nozioaz hitz egingo<br />
dugu. Jennifer Freyd estatubatuar psikologoak lagun maite baten traizioa sentitzea<br />
oso traumatikoa dela esan digu. Adibidez, traumatikoa den familia-inguru batean bizi<br />
den umeak, askotan, “traizioari itsutasuna” deritzona garatuko du, txikia denean,<br />
gurasoekiko dituen atxikimendu <strong>eta</strong> loturen beharra ezinbestekoa duelako. Halako<br />
kasu<strong>eta</strong>n, traizioari itsutasuna beharrezkoa <strong>eta</strong> ezinbestekoa da hobe bizi edota bizirik<br />
irauteko. 45<br />
Traizioa konfiantza inplizitu edo esplizituaren bortxak<strong>eta</strong> da. Traizio mailak gora egingo du<br />
harremana estuagoa <strong>eta</strong> beharrezkoagoa den heinean. Traizio handia traumatikoa da.<br />
Gizakiontzat traumatikoa denaren zati handi batek traizio gradu bat dakar berarekin. 46<br />
Haurtzaroan trauma bat bizi izan duten askok helduaroan jarriko dute hau<br />
aurrez aurre, gaitasun intelektual <strong>eta</strong> euskarri handiagoa dutenean. Horren<br />
tratamendurako <strong>eta</strong> birkodetzerako psikologiak lengoaiari gaitasun handia emango<br />
dio. Psikoterapian sendak<strong>eta</strong>ren potentziala terapeuta <strong>eta</strong> bezeroaren <strong>arteko</strong><br />
harremanaren menpean dago. Terapeutek badakite bere pazientearekin zelan lan egin.<br />
Freyd-ek honela dio:<br />
Berebiziko garrantzia du terapeutak pertsonen <strong>arteko</strong> mug<strong>eta</strong>n arr<strong>eta</strong> berezia jartzea <strong>eta</strong> jarrera<br />
adeitsua izatea. Hau dena, subjektua norbere egia onartzearen ardura norberarena delaz jabetu<br />
dadin. 47<br />
Psikoterapian komunikazioak duen paper sendatzailea, partzialki, birkodetzearekin lotu<br />
genezake; afektiboa <strong>eta</strong> sentimen-bidezko informazioa modu partekagarri<strong>eta</strong>n<br />
birkodetzearekin , (…) Oroitzapen traumatikoen gainean idatzi edo hitz egiterakoan, bezeroak<br />
era natural batean pasarteka doan interpr<strong>eta</strong>zio bat sortuko du <strong>eta</strong> horrekin lehen lotura
gabekoak ziren oroitzapen sentsorial <strong>eta</strong> afektiboen integrazioa (…) Beste norbaitekin<br />
partekatzen denean, jarraiki gordetzen joango den sentimen bidezko informazioa<br />
zentzuzkoagoa <strong>eta</strong> ziurragoa bihur daiteke, <strong>eta</strong> era berean buru aktibitatea kontrolatzeko balio<br />
duten beste modulu kognitibo batzuentzat ulergarriago gerta daiteke. 48<br />
Hala <strong>eta</strong> guztiz ere, terapeutarekin edo konfiantzako beste pertsona batekin<br />
hitz egin gabe narrazio-birkodetzea egiteko gai diren pertsonak ere badaude. Freyd-<br />
ek honela dio:<br />
Batzuentzat aski da hitzak idaztea, edo <strong>eta</strong> oroitzapenekin buruan elkarrizk<strong>eta</strong> moduko bat<br />
sortzea, nahiz <strong>eta</strong> gehienentzat garrantzitsua ben<strong>eta</strong>ko komunikazioa den. Lengoaiaren indarra<br />
kanpoko egintzan ez ezik barruko egintzan ere badago: “ahotsa” erabili berreraikitzeko,<br />
birkodetzeko <strong>eta</strong> konexio berriak ezartzeko. 49<br />
Gainditu ez dugun bizipen traumatikoa amankomunean jartzea, kasu askotan,<br />
gure barruan egonkorrago kokatzeko lagungarri zaigula esaten digu Freydek:<br />
Partekagarritasuna teoria bat da (...) informazioaren bateratze-lanaren bidez barne-materiala<br />
birkodetzea proposatzen du. Material egonkorra birkodetu, bai espazioan bai denboran,<br />
zentzuzkoa izateko <strong>eta</strong> ondorioz erraztasun handiagoaz komunikatzeko prest egon dadin (…)<br />
Are gehiago, kontzientziaren xedea erlazionatuta egon daiteke informazioaren bateratzelanarekin,<br />
informazio hau gizarteratzen dugunean. (…) Kontzientzia erabakitzailea da<br />
nortasunean, hau da, niaren integrazioan. 50<br />
Partekatutako informazioa jatorrian norberaren buruan irudikatu zenean baino zentzuzkoagoa<br />
egingo da. 51<br />
Gure doktorego-tesi honen gai nagusia dela <strong>eta</strong>, esan beharra daukagu bizipen<br />
traumatikoa alderatzeko artea bide bat izan daitekeen arren, trauma gainditzeko<br />
gizakiaren garapenerako garrantzitsuak diren beste faktore batzuk ere parte hartzen<br />
dutela. Hau da, lantzear dauden prozesu psikologikoek <strong>eta</strong> minek denbora behar dute.<br />
Esperientzia berriak <strong>eta</strong> bizipen positiboak bizitzea beharrezkoa da, bizipen<br />
negatiboak konpentsa daitezen, horrela, munduaren ikuspegi ez hain kaltegarria<br />
lortzeko. Afektibitatea (lagunak, bikotekidea <strong>eta</strong> familia) traumen gainditze-<br />
prozesuan oinarrizkoa izan daiteke. Traumek, igotzea hain zaila den autoestimua<br />
jaitsi egingo dute, horregatik askotan, egoera traumatikoa aurrez aurre jartzeko<br />
beharrezkoa da gertatu den testuingurutik kanpora ateratzea. Gainera psikologiak,<br />
47
pertsonen egoeraz ari garenean, soziala denak pisu handia duela esaten digu. Traumak<br />
pairatu <strong>eta</strong> gero, bizitzan dena ondo joan zaien pertsonak badaude. Bizitzan zorte<br />
onekoak bagara, zirkunstantzi sozialek neurri handi batean lagundu egingo diote gure<br />
egoerari. Arrazoi horrengatik, soziala dena garrantzi handikoa dela esatea badaukagu.<br />
Trauma gainditzea ongizatea lortzeari lotuta dago, baita autoestimua igotzeari ere.<br />
Autoestimuan honako faktore hauen lorpena <strong>eta</strong> oreka daude jokoan: finantzak<br />
(sostengu ekonomikoa), afektibitatea (familia, lagunak), osasuna, lanbidea (edo<br />
bokazioa <strong>eta</strong> interesak). Ongizaterako autoestimuaren <strong>eta</strong> soziala denaren faktore<br />
horiek guzti-guztiak neurri batean ondo izan behar ditugu.<br />
48<br />
Iraganeko gertakizunen errealitatea aldaezina da. Baina, jarrera aktibo bat<br />
izatea <strong>eta</strong> modu objektiboago batez ikusten <strong>eta</strong> ulertzen saiatzea lorpen handi bat da.<br />
Bizitzan, bestalde, traumak saihestezinak dira. Gaur egun, telebistako albisteak<br />
ikustea besterik ez dago eguneroko gertakari traumatikoak ikusteko: inmigrazioen<br />
arazoak <strong>eta</strong> historian inoiz ikusi ez den populazio joan-etorriak, gerrak, herrialdeen<br />
ekonomi porrotak, emakumeek edota umeek jasotako tratu txarrak 52 , dibortzioak, e.a.<br />
Hau guztia, emozionala den horr<strong>eta</strong>n zauriak uzten dituzten bizipen mingarriak dira.<br />
Psikologiari buruz irakurri dugun heinean, trauma hitza baztertzekotan egon<br />
gara. Psikopatologiaren <strong>eta</strong> psikoanalisiaren <strong>arteko</strong> egungo ideien ikuspegi batzuen<br />
desberdintasunagatik <strong>eta</strong> halaber bizi-krisi nozioarekin dituen antzekotasunengatik.<br />
Azkenean, ordea, erabiltzea erabaki dugu, hauek arrazoi:<br />
- Louise Bourgeoisek traumatikotzat jo dituen gertakariak psikologian zein, orokorki,<br />
hizkera arruntean traumatzat ematen diren definizioei egokitzen zaizkie. Gainera<br />
<strong>artista</strong>k berak “trauma” terminoa erabili du bere bizipenaz mintzatzeko.
-Eginiko ikerketen arabera, psikologian <strong>eta</strong> medikuntzan lizentziaduna den Miriam<br />
Mendiberen arabera <strong>eta</strong> psikologian katedraduna den Jose María Gondraren arabera,<br />
Louise Bourgeoisek termino honi ematen dion esanahia psikoanalisiak ekarritako<br />
nozioari lotuago dago. Psikoanalisiak traumari buruz duen ideia zabalagoa da<br />
psikopatologiak duena baino; hau da, izaera estatistiko <strong>eta</strong> sailkatzaile gutxiago<br />
dauka. Gainera, indarrean dirau psikoanalitisiaren praktikaren iraunkortasunari esker.<br />
Trauma hitzak bai DSM-IVko trauma ondorengo estresagatiko nahastea, bai bizi-<br />
krisia barne hartzen ditu. Gogoan hartuko dugu ere haurtzaroko bizi-krisi bat<br />
traumatikoa izan daitekeela, lehen aipatu dugun bezala, ume garaian, gertakizun<br />
horiek hartzen duten garrantziagatik.<br />
Behin <strong>eta</strong> berriz, Louise Bourgeoisek, bere adierazpen<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> bere eskulturei<br />
buruz hitz egiten duenean, haren beldurren <strong>eta</strong> antsi<strong>eta</strong>tearen iturrien bila haurtzarora<br />
<strong>eta</strong> bizitzaren aspektu zehatz<strong>eta</strong>ra jotzen gaitu. Aspektu horiek behin <strong>eta</strong> berriz<br />
errepikatuko dira bere lan<strong>eta</strong>n. Bourgeoisentzat bere lanak bere traumekin<br />
negoziatzeko moduak dira.<br />
Artistak deklarazio<strong>eta</strong>n trauma terminoa erabiltzeaz gain, <strong>traumaren</strong> ezaugarri<br />
sintomatikoak diren emozio fisiologikoak deskribatu ditu: antsi<strong>eta</strong>tea, beldurra, mina,<br />
ikara, kontrola <strong>eta</strong> orientazioaren galera, errepikapen-konpultsioa, <strong>eta</strong> abar. Honela<br />
mintzatu da:<br />
Iragana ikaragarri mingarria sentitzen dut. Nahiz <strong>eta</strong> berari heltzen natzaion 53<br />
Ez dago inolako misteriorik baina bai gauzak bere lekuan kokatzeko gaitasun falta, nire<br />
gaitasun falta. Ez diot inori leporatzen. Porrot sentimendua da lana eginarazten duena, egin<br />
den kaltea konpontzeko. Ez da beldurra, uzte-trauma 54 da. Hutsalena ere perbertitu du, soziala<br />
dena, baita den-dena ere. 55<br />
Behin antsi<strong>eta</strong>teak itota ezin nuen ezkerra <strong>eta</strong> eskuina ezberdindu, ezin nire burua bideratu.<br />
Izututa oihu egin nezakeen neure burua galduta ikustean. Baina ortzia aztertzen uxatu nituen<br />
nire beldurrak, zehaztu ilargia non zegoen <strong>eta</strong> eguzkia goizaldian nondik aterako zen. Nire<br />
49
50<br />
burua izarrekin harremanean ikusi nuen. Orduan negarrez hasi <strong>eta</strong> jakin nuen ondo nengoela,<br />
nire lekuan nengoela. Horr<strong>eta</strong>rako <strong>eta</strong> horrela erabili nuen geometria. Ni geometriaren bidez<br />
egiteko gai naiz, hori da miraria. 56<br />
Beldurraren atalera itzuliko naiz, beldurra ez, izua, behean belauniko uzten nauen izua,<br />
nahastu egiten nauena, espirala eginez biraka jartzen nauena, era bat galdua, atsekabetua.<br />
Ezinezkoa da ikastea, beldurrak hondatuta bainauka, hondatzen nauen pizti baten erasopean.<br />
Jendea jakinaren gainean jarri nahi dut, erasan nahi diet. Etsipenaren hertzean nago <strong>eta</strong><br />
egunean lau aldiz gertatzen zait, nahikoa izan dut, amore eman nahi dut, etsi, inor ez ikusi,<br />
ihes egin, amaitu, gabon. 57<br />
Bera zatikatu egin zen…kontrola galtzeak zatikatzea dakar. Osorik zaude? Zeure burua<br />
aurkitu. Osorik iraun. 58<br />
<strong>Artea</strong> esperimentazioa da, hobe esanda, berresperimentazioa, <strong>traumaren</strong> berresperimentazioa.<br />
59<br />
Beti dago tratuan ibiltzeko arriskuren bat, mehatxuren bat, negozia daiteke baina inoiz ez<br />
aldatu. Aldak<strong>eta</strong> ez da existitzen. 60<br />
Trauma nire antsi<strong>eta</strong>tearen sekretua da. 61<br />
Beldurra egoera pasibo bat da. Nire buruari ipini diodan erronka elementu pasiboa izatetik<br />
aktiboa izatera pasatzea da, kontrolaren jabe egitea, pasibitatetik inplikaziora joatea. Ez<br />
badugu iragana orainean ukatzen ezinezkoa zaigu bizitzea, sentsazioak zonbiak izango bagina<br />
bezala biziko genituzke <strong>eta</strong> bizitzak konturatu gabe ihes egingo liguke. 62<br />
Artista, ikusi dugun bezala, antsi<strong>eta</strong>teaz mintzo da <strong>eta</strong> psikoanalisian <strong>eta</strong><br />
psikopatologian ikusi dugun moduan antsi<strong>eta</strong>tea <strong>traumaren</strong> sintoma bat da. Halaber,<br />
berarekin negoziatu bai baina aldatu ezin den ideia bati buruz ari da. Aldaezintasun<br />
horren ideia litzateke onartezina dena, traumatikoa dena, Lacanen tyché-a, esanezina.<br />
Artistaren bizitzan dago <strong>eta</strong> gertakizuna bera ere hor dago, gertatu delako hain zuzen<br />
ere, aldaezina jada. Baita ere uzte-traumaz mintzo da. Psikologiatik haurtzaroan<br />
gertatutako talka emozional intentso bat da; pertsona bere gurasoengandik<br />
abandonatzearen bizipen sakona bizi izan du. Haurtzaroan gurasoenganako, batez ere<br />
amarenganako, mend<strong>eta</strong>sun emozional <strong>eta</strong> atxikimenduaren beharra dugu. Uzte-<br />
trauman pertsonak bere gurasoen identifikazio-erreferente egonkorrik ez du izan.<br />
Gainera, askotan ere, trauma artearen lanerako motibazioa dela dio.<br />
Louise espazioen <strong>eta</strong> oroitzapenen bildumagilea da. Berarentzako mingarriak<br />
direnak lantzen ditu gehien bat <strong>eta</strong> artearen bidez aurrez aurre jartzen ditu. Memoria
egitura arkitektoniko bat bailitzan ulertzen du <strong>eta</strong> artearen bidez memoria sendoago<br />
bat eraikitzen saiatzen da, sorkuntzaren bidez traumak eragindako hausturak<br />
konponduz.<br />
Louise Bourgeois bere obra psikologikoa denetik <strong>eta</strong> existentziala denetik<br />
azaltzen duen <strong>artista</strong> bat da. Psikologia ikasi <strong>eta</strong> Charcot, Freud <strong>eta</strong> Lacanen ikerk<strong>eta</strong>z<br />
interesatu zen. Hala ere, Louise existentzialisten aldekoa da gehiago psikoanalisiaren<br />
teorikoen aldekoa baino <strong>eta</strong> hark dioenez:<br />
Existentzialistak estrukturalistak (Lacan buru) agertu zirenean desagertu egin ziren.<br />
Estrukturalistek lengoaiari, gramatikari, hitzei so egiten zioten bitartean, Sartre-k <strong>eta</strong><br />
existentzialistek esperientziari begiratzen zioten. Bistakoa denez, ni existentzialisten alde<br />
nago. 63<br />
Bai bere lanean bai bere adierazpen<strong>eta</strong>n, Jean-Paul Sartre <strong>eta</strong> Gaston<br />
Bachelard aipatu ditu <strong>eta</strong> azkenari buruz honela esan du: “Alderdi hau azaltzerakoan<br />
Gaston Bachelard-ek zioen azaldu beharreko gauza hain zail <strong>eta</strong> mingarria zela non<br />
norbere barrutik atera, anputatu behar zela.” 64<br />
<strong>Artea</strong>ren psikologian ere jarri zuen interesa bere lanetik ateratako burutapen<br />
<strong>eta</strong> ondorioengatik. Louise frantziarra da <strong>eta</strong>, izan ere, Frantzian <strong>artista</strong>ren gaztaroan<br />
nagusia zen joera psikologikoa psikoanalisia zen.<br />
Beste aldetik, Louise Bourgeois AEBra atzerriratu zeneko garaikidea den<br />
Victor E. Frankl psikiatra <strong>eta</strong> idazlea ere aipatu beharra daukagu. 65 Auschwich-eko<br />
kontzentrazio-esparruan egon zen. Frankl doktorea, bizi izaniko esperientzi<br />
traumatikoak abiapuntu, gatibualdiko psikopatologiarako lagungarri izan daitezken<br />
teoria objektiboen erak<strong>eta</strong>z arduratu zen. Bere esperientzian oinarriturik, traumen<br />
tratamendurako garrantzi handiko metodoa asmatu zuen <strong>eta</strong> “logoterapia” 66 izena<br />
ipini zion. Logoterapiaren alderdi guztiak ezin zaizkio Louise Bourgeoisi aplikatu<br />
baina hori<strong>eta</strong>ko bat edo beste bai. Honela definitu zuen Frankl-ek “logoterapia”:<br />
51
52<br />
Logos hitz grekoak “zentzua”, “esanahia”, “asmoa” esan nahi du. Logoterapiak (…)<br />
gizakiaren existentziaren esanahia du helburu, <strong>eta</strong> gizakiak egiten duen bilak<strong>eta</strong>.<br />
Logoterapiaren arabera, gizakiaren lehenengo indar eragilea bere bizitzari zentzua bilatzea da.<br />
Horregatik, zentzu nahiaz hitz egiten dut. 67<br />
(…) logoterapia aplikatzean gaixoak bere bizitzaren zentzuari aurre egin beharko dio, jarraian,<br />
bizitzan duen jarrera zuzentzeko. 68<br />
Frankl-ek zein Louisek ezin hobeki ezagutzen duten baliabidearekin landuko<br />
dituzte beraien traumak: profesioarekin. Bakoitzak, profesioaren barruan, traumak<br />
adierazi <strong>eta</strong> bizitzaren noranzkoa bilatzeaz arduratuko den metodo terapeutikoa<br />
asmatu duela dirudi. Louisek artea <strong>eta</strong> hitzaren bidez egin du, Frankl-ek berriz,<br />
deskribapena medio, gatibu zegoela izandako bizipen traumatikoaren prozesuaren<br />
deskribapenaren bidez. Ondorioz, Frankl-ek “logoterapia” metodoa sortzeko bidea<br />
eman zuen. Izan ere, krisi orok hazteko aukera emango digu.<br />
Psikologian doktorea den Gordon W. Allport, Victor E. Frankl-en El hombre<br />
en busca de sentido liburuaren hitzaurrean, Louisek egin zuen bezala,<br />
existentzialisten alde jarri zen <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k egin duen moduan ere, minaren<br />
konponk<strong>eta</strong>ri <strong>eta</strong> bizitza ehuntzeari egingo dio erreferentzia.<br />
Apurtutako bizitzen hari-zuntz mehe hauek irazki batean ehundu, irazki trinko, zentzudun,<br />
esanguratsu <strong>eta</strong> arduratsu batean. Horri egin behar dio aurre logoterapiak. Frankl doktoreak<br />
egin zuen analisi existentzial modernoaren jatorrizko bertsioa. 69
Oharrak: 1. TRAUMA TERMINOA<br />
1 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J-B., Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D.-k zuzendua),<br />
Ediciones Paidós Ibérica S.A., Bartzelona, 1996, jat.1967, 447. or.<br />
2 INSTITUTO CIENTÍFICO Y TECNOLÓGICO DE LA UNIVERSIDAD DE NAVARRA,<br />
Diccionario Espasa Medicina, Facultad de Medicina de la Universidad de Navarra, Espasa Calpe<br />
Argitaletxea , S.A., Madril, 1999, 1212. or.<br />
3 MOLINER, M., Diccionario de uso del español, Edizio laburtua, Gredos Argitaletxea, S.A., Madril,<br />
2000, 1385. or.<br />
4 INSTITUTO CIENTÍFICO Y TECNOLÓGICO DE LA UNIVERSIDAD DE NAVARRA, op.cit.,<br />
1212. or.<br />
5 Lacan trauma terminoaren garapenean autore funtsezkoa ez izan arren, haren esanak agertuko ditugu,<br />
ezen Louise Bourgeois <strong>artista</strong>k, frantsesa izanik, bai Freudek artearen inguruko teoria psikoanalitikoa,<br />
bai Lacanena aipatzen baititu. Hala ere Lacanengan halako erreparoak baditu. Lacanek artearen<br />
gainean eraturiko teoriak gaur egungo arte kritikan presente daude <strong>eta</strong> haren traumaz esanikoak<br />
ekarriko ditugu hona, ikergai ditugun hiru alorrak: trauma, artea <strong>eta</strong> Louise Bourgeois, gero erlazionatu<br />
ahal izateko.<br />
6 Vid., CHARCOT, J. M., Lecciones sobre la Histeria Traumática, Ediciones Nieva, Madril, 1989, jat.<br />
1887<br />
7 Ald., GONDRA, J. M., Historia de la psicología. Introducción al pensamiento psicológico moderno,<br />
I. liburukia: Nacimiento de la psicología científica, Síntesis S.A. Argitaletxea, Madril, 1997, 257-258.<br />
or.<br />
8 CHARCOT, J-M., “Gran Histeria o Histero-Epilepsia”, Las Histerias-en, Ediciones Nueva Visión<br />
SAIC, Buenos Aires, 1984, jat. 1887-8, 116-117. or.<br />
9 GONDRA, J. M., op.cit., 258. or.<br />
10 Ald., Ibidem<br />
11 CHARCOT, J. M., Lecciones sobre la Histeria Traumática, Ediciones Nieva, Madril, 1989, 37. or.<br />
12 GONDRA, J. M., op. cit, 269. or.<br />
13 Kognitibistek oinarrizko arazoa subjektu bakoitzak pertzepzio batez egiten duen atribuzioan dagoela<br />
diote. Kognizio-jokaeran oinarrituriko terapia hiru urrats<strong>eta</strong>n egituratzen da. Lehenean, pertsonak<br />
ekartzen dituen arazoen berri izaten du <strong>eta</strong> trataeraren helburuak finkatzen ditu. Arazo bat<br />
konpontzeko, jokaera batzuk aldatu behar dira oro har (pentsamenduen, sentimenduen <strong>eta</strong> emozioen<br />
aldak<strong>eta</strong>). Bigarrenean, arazoaren analisia egiten da, jokaerak aldatzeko moduko terminoak erabiliz.<br />
Pazienteari desorekari denboraldi laburrean aurre egiteko jarraibide zehatzak ematen zaizkio eskuarki.<br />
Azkenik, pazientearen segimendua da hirugarren fasea. Terapia programaren aplikazioaren<br />
ebaluazioan <strong>eta</strong> subjektuaren jokaerako aldaketek iraun dezaten beharrezko doikuntzak egitean datza.<br />
14 KAUFMANN, P., Elementos para una enciclopedia de psicoanálisis, Paidós, Buenos Aires, 1996,<br />
jat. 1993, 523. or.<br />
15 Ibidem<br />
53
16 PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de psicología, Akal Ediciones, Madril, 1998, 557. or.<br />
17 Ald., LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J-B., Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D.-k<br />
zuzendua), Ediciones Paidós Ibérica S.A., Bartzelona, 1996, jat. 1967, 254. or.<br />
18 Ibidem, 255. or.<br />
19 Ald., RANK, O., El trauma del nacimiento, Ediciones Paidós, SAICF; Bartzelona, 1981, 102. or.<br />
20 Ibidem<br />
21 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J-B., op. cit., 447. or.<br />
22 Ibidem, 447-448. or.<br />
23 KAUFMANN, P., Elementos para una enciclopedia de psicoanálisis, Paidós, Buenos Aires, 1996,<br />
jat. 1993, 523. or.<br />
24 Psikoanalisian, subjektuaren baitan elkarren aurkako barne exijentziek talka egiten dutenean hitz<br />
egiten da gatazkaz. Gatazka kontzientea izan daiteke (esaterako, desira baten <strong>eta</strong> exijentzia moral baten<br />
<strong>arteko</strong>a edo elkarren aurkako bi sentimenduren <strong>arteko</strong>a) edo inkontzientea, <strong>eta</strong> orduan era deformatuan<br />
adieraz daiteke gatazka kontzientean <strong>eta</strong> sintoma, jokaera arazo, e.a. bilakatu. Psikoanalisiak gatazka<br />
gizakiaren osagarritzat jotzen du <strong>eta</strong> hainbat ikuspuntutatik ikusten du: maitasun <strong>eta</strong> gorroto pultsioen<br />
<strong>arteko</strong> gatazka, Edipo konplexua, desiraren <strong>eta</strong> moralaren <strong>arteko</strong> gatazkak <strong>eta</strong> gogoaren sistemen edo<br />
instantzien (nia, zera <strong>eta</strong> supernia) <strong>arteko</strong>a. Vid., LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., op. cit., 77.or.<br />
Freudekin lan egin zuen Ernst Kris artearen historiagilea <strong>eta</strong> psikoanalistak gatazka psikikoa,<br />
nortasunaren garapenean saihestezinezko osagarritzat hartzeaz gain, nortasunaren bilakaeraren<br />
funtsezko osagai <strong>eta</strong> pizgarritzat ere hartzen zuen. Ald. KRIS, E., Psicoanálisis y Arte, Paidós<br />
Argitaletxea , Buenos Aires, 1964, 27. or.<br />
25 “Errepikapen-konpultsioaren adieraren bidez (…), Freudek aurreko egoera edo esperientzia<br />
psikikoak berregiteko –maiz afektu negatiboekin– mekanismo inkontziente bat izendatzen du.”<br />
PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de psicología, Akal Ediciones, Madril, 1998, 490. or.<br />
26 KAUFMANN, P., op. cit., 524. or.<br />
27 Aip., LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., op. cit., 254. or.<br />
28 Ibidem, 255. or.<br />
29 “Abreakzioa. Abreakzio nozioak, oro har, subjektuak iraganeko gertakari batetik askatzeko bide<br />
duen emozio deskarga oro hartzen du bere barnean. Nozioa S. Freuden <strong>eta</strong> J. Breuer-en Estudios sobre<br />
la histeria (Histeriaren gaineko ikerk<strong>eta</strong>k) (1895) obran agertzen da, non egileok sintoma histerikoen<br />
jatorria azaltzen baitute: une egokian afektu deskarga nahikorik (malkoak, ira, e.a.) eragin ez duten<br />
gertaera traumatikoen errepresioa. Sintoma horien tratamendua, beraz, kitatu gabeko afektu karga<br />
adierazten, traumatismotik urrun jada, laguntzean datza, jakina. Terapia metodoak, katarsia<br />
deiturikoak, pazienteari gertaera traumatikoa, hitzaren bidez, gogoratzeko <strong>eta</strong> abreaktuatzeko -hau da,<br />
patogeno egiten ari zen afektu quantuma askatzeko- bide eman behar dio. Abreakzioa teknika<br />
espezifikoek ere eragin dezakete, hipnosiak <strong>eta</strong> azpinarkosiak batik bat, <strong>eta</strong> gaur egun bereziki emozio<br />
esperientzian oinarrituriko teknika berriek”. PAROT, F., DORON, R., op. cit., 13. or.<br />
30 “Transferentzia. Psikoanalisian, fantasia inkontzienteak sendak<strong>eta</strong>n zehar zehatz egin <strong>eta</strong><br />
psikoanalistarekiko harremanean azaleratzen direneko prozesua izendatzen du”.Ibidem, 553. or.<br />
54
31 “Kontratransferentzia (...) analizatuaren transferentziarekiko analistak izaten dituen erreakzio<br />
inkontzienteak dira (...) analistari interpr<strong>eta</strong>zioaren perspektiban bere burua bideratzeko <strong>eta</strong> egoera<br />
analitikoaren gorabeherak <strong>eta</strong> aldak<strong>eta</strong>k hobeki ezagutzeko [balio diotenak].” Ibidem, 135. or.<br />
32 Psikologia eskol<strong>eta</strong>n emozioen trataerako praktikak egiten dira, zein pazienteak hitz egin <strong>eta</strong><br />
psikologo edo terapeutak aktiboki entzutean baitatza. Psikoanalisian, horri dagokionez, transferentziaz<br />
<strong>eta</strong> kontratransferentziaz hitz egiten da <strong>eta</strong> subjektuaren inkontzientearen datu erreprimituren bat<br />
azaleratzen saiatuko dira. Hortaz, gure gogoaren kontzientearen <strong>eta</strong> inkontzientearen artean<br />
elkarreragin <strong>eta</strong> lotura dago.<br />
33 KAUFMANN, P., Elementos para una enciclopedia de psicoanálisis, Paidós, Buenos Aires, 1996,<br />
jat. 1993, 524. or.<br />
34 EVANS, D., Diccionario introductorio de Psicoanálisis Lacaniano, Paidós, Barcelona, 1997, jat.<br />
1996, 42. or.<br />
35 Lacanen teorian hiru dira ordenak: erreala dena, irudizkoa dena <strong>eta</strong> sinbolikoa dena, 2.3.4. atalaren<br />
hasieran, Jacques Lacan-en arteari buruzko teorian, azalduta daudenak.<br />
36 Ibidem, 164. or.<br />
37 FRANCES, A., FIRST, M., PINCUS, HAROLD, A., DSM- IV. Guía de Uso. Compañero del DSM-<br />
IV (Manual Diagnóstico y estadístico de los trastornos mentales), Masson, S.A., Bartzelona, 1997,<br />
321-322. or.<br />
38 Ald., Ibidem, 439-440. or.<br />
39 Ald., Ibidem, 440. or.<br />
40 Doluak ere eragin dezake egoera traumatikoa, pertsona maitatu bat galdu izanagatiko herstura<br />
egoerak ohi baino gehiago irauten duenean, kasu horr<strong>eta</strong>n ere badago trauma bat.<br />
41 Ald., WAINRIB, B. R., BLOCH, H.L., Intervención en crisis y respuesta al trauma. Teoría y<br />
práctica, Desclée De Brouwer Argitaletxea, S.A., Bilbo, 2001, 15-70. or.<br />
42 Ibidem, 36. or.<br />
43 Ibidem<br />
44 Nafarroako Unibertsitatean Psikologian lizentziaduna <strong>eta</strong> egun psikologoa.<br />
45 Aip., FREYD, J.J., Abusos sexuales en la infancia. La lógica del olvido, Ediciones Morata, S. L.,<br />
Madril, 2003, jat. 1997, 167-172. or.<br />
46 Ibidem, 19. or.<br />
47 Ibidem, 152. or.<br />
48 Ibidem<br />
49 Ibidem, 153. or.<br />
50 Ibidem, 102. or.<br />
51 Ibidem<br />
55
52 Horren ildotik esan daiteke maiz pertsonaren trauma beronen seme-alabengan errepika daitekeela.<br />
Hola agertzen da kasu askotan tratu txarrak jasandako seme-alabek beren trauma beren seme-alabekin<br />
errepikatzen dutenean. Hortaz, Guy Briole psikoanalistak bezala, zenbait kasutan izaten den<br />
“<strong>traumaren</strong> herentzia” esan dezakegu. BRIOLE, G., “ La herencia de la falta”, Carretel, Psicoanálisis<br />
con niños 2, 31-35. or.<br />
53 GOROVOY J., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 268.<br />
or.<br />
54 Louise Bourgeois uzte-traumaz mintzo denean, bere haurtzaroan bizitako abandonatze edo uztearen<br />
esperientzia sakonaz ari da, egoera desegonkor bat, haren gurasoek izandako jarreraren ondorio.<br />
55 Ibidem, 14.or.<br />
56 DARRIEUSSECQ, M., Louise´s house, Serpentine Gallery, Londres, 1997, 1. or.<br />
57 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, S.A., Madril, 2002, 170. or.<br />
58 Ibidem, 119. or.<br />
59 Aip., MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois. Memoria y<br />
Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999, 29. or.<br />
60 Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films / Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
61 Ibidem<br />
62 BOURGEOIS, L., op. cit., 129. or.<br />
63 Ibidem, 132. or.<br />
64 Ibidem, 77-78. or.<br />
65 Miriam Mendibe psikologoak adierazi zidan arabera.<br />
66 Proyecto Hombre erakundeak gaixo toxikomanoen traumak tratatzeko orduan erabiliriko<br />
metodo<strong>eta</strong>ko bat logoterapia da.<br />
67 FRANKL, V. E., El hombre en busca de sentido, Herder Argitaletxea, Bartzelona, 1988, jat. 1946,<br />
98. or.<br />
68 Ibidem<br />
69 Ibidem, 7. or.<br />
56
2. PSIKOANALISITIK ARTERA EGINIKO HURBILKETAK<br />
2.1. SARRERA<br />
Atal hon<strong>eta</strong>n, psikoanalisitik sortu <strong>eta</strong> arteaz mintzatzen diren teoria batzuk<br />
ikusiko ditugu. Louise Bourgeoisek bere haurtzaroko traum<strong>eta</strong>n sakontzea du<br />
helburu. Teoria psikoanalitikoak duen bezala bere iragana <strong>eta</strong> bere inkontzientea<br />
ikertzeko interes handia dauka. Psikoanalisiaren praktikak <strong>eta</strong> Louise Bourgeoisek<br />
dituen betebeharrak berdinak dira, oro har, nahiz <strong>eta</strong> kasu bakoitzean erabilitako lan<br />
metodoa ezberdina izan. Gainera, dagokigun gaian, psikoanalisia garrantzi handikoa<br />
dugu bai <strong>traumaren</strong> nozioagatik baita <strong>artista</strong>ren garai <strong>eta</strong> testuinguruagatik ere.<br />
Horregatik, ezinbestekotzat jo dugu teoria horiek arteaz zer esaten duten ikustea.<br />
Louise Bourgeoisek artearen bidez bere buruaren psikoanalisia egiten duela<br />
dio <strong>eta</strong>, horr<strong>eta</strong>rako, beste egile batzuen terminologiaren parte bat erabili du,<br />
Sigmund Freudena esate baterako.<br />
Psikoanalisitik sortu diren teoriak dira gehien hurbiltzen zaizkionak gure<br />
ikerk<strong>eta</strong>ren jomugari: trauma, artea <strong>eta</strong> Louise Bourgeois. Esan ere esan beharra<br />
dugu, <strong>artista</strong>k terminologia psikoanalitikoa erabili arren, Sigmund Freud <strong>eta</strong> Jacques<br />
Lacan-en artearen gaineko iritziek huts egin ziotela esan izan duela. Bere ikuspuntutik<br />
“teori<strong>eta</strong>n” geratu izanagatik.<br />
Psikoanalisia <strong>eta</strong> <strong>Artea</strong> atalean, Zer da psikoanalisia? galderari erantzun nahian<br />
sarrera moduko bat egingo dugu. Jarraian, teoria Freudtarrak edo Freud oinarri<br />
garatutakoak erakutsiko ditugu, kronologikoki. Teoria horiek artea ikertzen duten<br />
teoriak dira <strong>eta</strong> berau praktikatzen duen subjektuarentzat dituen onurak agertuko<br />
dituzte. Psikoanalisitik egindako gogo<strong>eta</strong> garrantzitsu batzuk ikusiko ditugu, autoreak<br />
57
hauek dira: Sigmund Freud, Melanie Klein, D.W. Winnicott <strong>eta</strong> Jacques Lacan.<br />
58<br />
Freudek aurrerago garatuko dugun sublimazio kontzeptua ekarri zuen. Praktika<br />
artistikoan ematen den prozesu bat da. Gainera, inkontzientea <strong>eta</strong> haurtzaroa<br />
etorkizunerako determinatzaileak direla uste zuen <strong>eta</strong> horren zerbait artelanean<br />
islatuta geratuko dela zioen.<br />
Bestalde, Melanie Klein-ek Freuden sublimazio kontzeptua zabalduz<br />
“konponk<strong>eta</strong>” nozioa gehitu zuen. <strong>Artea</strong>, bere ustez, bizi-senen bidez jokatzea da,<br />
maitasun ekintza <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>rentzako konponk<strong>eta</strong>-arik<strong>eta</strong>.<br />
Winnicott-ek,“trantsizio-objektuak <strong>eta</strong> trantsizio-gertakariak” deitu zuena erabiliz,<br />
zeregin artistikoaren jatorria <strong>eta</strong> bilakaera azaldu zuen. Bere ustez, praktika<br />
artistikoan dabilen pertsonarengan trantsizio-espazio bat suertatzen da. Errealita-<br />
tetik aldentzen den trantsizio-espazio bat da <strong>eta</strong> ilusioari <strong>eta</strong> fantasiari dagokio.<br />
Kontzeptu hori aurrerago ikusiko dugu.<br />
Jacques Lacan-ek hainbat teoria erabili zituen arteaz mintzatzeko. Haren<br />
sublimazioaren teoriak Freuden sublimazioaren teoria zuen abiapuntu, baina aldak<strong>eta</strong><br />
batzuk egin zizkion hari. Ordura arte teoria psikoanalitiko lakandarrak ezagutzen ez<br />
zuena ikertu nahian, artea hartu zuen abiapuntu. Horr<strong>eta</strong>rako, Melanie Klein-ek<br />
arteari buruz idatzita zuen testu batean oinarritu <strong>eta</strong> artea “gauza” deituko zuenaren<br />
inguruan antolatzen dela zioen Lakan-ek. Bere ustez, plazerrari lotuta dago <strong>eta</strong><br />
gizakion oinarrizko pasioen kausa da.<br />
Anton Ehrenzweig-en teoriak ere ikusiko ditugu. Musikari <strong>eta</strong> Arte-Hezkuntza<br />
irakaslea, urte asko eman zizkion irudikapen <strong>eta</strong> sormen artistikoen ikerk<strong>eta</strong>ri.<br />
Antonek <strong>artista</strong>k bere lanaren sorkuntza bidean dituen prozesuak azaldu zituen <strong>eta</strong>,<br />
terminologia psikoanalitikoa erabiliz, zeregin horr<strong>eta</strong>n inkontzienteak duen garrantzia
azaldu zuen. Bere teoriak artetik gertuago daude <strong>eta</strong> horrexegatik aukeratu dugu.<br />
Ehrenzweig-ek arteak <strong>artista</strong>ren buruko parteak orekatzeko balio duela esango digu.<br />
Bukatzeko, arte-terapia izeneko diziplina berria ikusiko dugu, psikoterapian<br />
artearen jatorria <strong>eta</strong> erabilera baloratzeko <strong>eta</strong> ezagutzeko. Jakintzagai berri horrek<br />
bere teoriaren zati bat artearen gaineko teoria psikoanalitiko<strong>eta</strong>n oinarrituko du.<br />
2.2. PSIKOANALISIA ETA ARTEA. ZER DA PSIKOANALISIA?<br />
Hiztegi orokorr<strong>eta</strong>ra edo berariazko psikologia hiztegi<strong>eta</strong>ra jo dugunean,<br />
psikoanalisi nozioari buruz neurri ezberdinean garatuak izan diren definizioak topatu<br />
ditugu. María Moliner hiztegiak honela dio:<br />
Gaixo psikikoek erreprimituta dauzkaten <strong>eta</strong> inkontzienteak diren joera afektiboen<br />
aurkikuntzan oinarritutako tratamendu metodoa. Sigmund Freud [1856-1939] psikiatra<br />
austriarrak ezarri zuen. 1<br />
Definizio hori psikologian ematen zaion azalpenarekin honela luza daiteke:<br />
Freudek ematen duen psikoanalisiaren definizioa hirukoitza den definizio bat da:<br />
pentsamendu inkontzienteen sorrerari bereziki dagokion ikerk<strong>eta</strong> prozedura (ageriko edukia);<br />
nahaste neurotiko<strong>eta</strong>rako metodo terapeutikoa; <strong>eta</strong> psikologia-arloan diziplina berria. 2<br />
Psikoanalisiaren arabera, gogo-bizitza sistema inkontzientearen menpean<br />
dago. Batez ere, sexualak diren berezko gogoz <strong>eta</strong> bulkadaz osatutako eremu psikiko<br />
bat da. Horrek adierazpide <strong>eta</strong> mekanismo bereziak ditu. Pertsonak agertzen dituen<br />
sintomak osatzeko psikoanalisiak inkontzientea dena kontzientea bihurtu nahi du.<br />
New Yorkeko Unibertsitatean Arte-historia <strong>eta</strong> Teoria psikoanalitikako<br />
irakaslea da Laurie Schneider Adams 3 . 1738an jaio omen zen arkeologia zientziaren<br />
eragina izan zuen, haren ustez, Freuden psikoanalisiak. Herculanoren aurkikuntzak<br />
<strong>eta</strong> ikerk<strong>eta</strong>, Ponpeia, hieroglifiko egiptoarrak, Troia, Mizenas <strong>eta</strong> Minoseko Kr<strong>eta</strong><br />
psikoanalisiaren aurrekoak ziren <strong>eta</strong> gertakari horiek puri-purian zeuden Freud giza-<br />
59
adimena ikertzen hasi zen garaian. Freudek bere buruaren introspekzioa egin <strong>eta</strong><br />
indusk<strong>eta</strong> arkeologiko pertsonal bat eraiki zuen. Arkeologia psikoanalisiaren prozesua<br />
deskribatzeko m<strong>eta</strong>fora bat izan zen. Freuden arabera:<br />
60<br />
Bizitza psikikoan behin sortutako ezer ezin daiteke desagertu, nolabait gorde egiten da dena. 4<br />
Hori dela <strong>eta</strong>, aurreko gertaera guztien iraunkortasuna ezin daiteke eremu psikikoan baino<br />
eman <strong>eta</strong> egiaztapen hori onartu beharko dugu (…) Iraganak bizirik dirau bizitza psikikoan,<br />
(…) Bizitza psikikoan iraganaren iraupena salbuespen bitxia baino, araua da. 5<br />
Arkeologia hondakin arkitektonikoak <strong>eta</strong> zeramiken moduko objektuen<br />
hondakinak aztertuz, antzinako zibilizazioak berreraikitzen saiatzen da. Era berean,<br />
psikoanalisiak “ideien asoziazio askea” prozesuaren bidez pazientearen iraganaldia<br />
berreraikiko du. Ametsak, txantxak, oroitzapenak, fantasiak, sintomak, lapsusak, <strong>eta</strong><br />
abar aztertu <strong>eta</strong> inkontzientera doan sarbidea egingo du.<br />
Psikoanalisiaren jaiotzan Darwin-en eragina ere soma dezakegu. Hark<br />
gizakiaren azterk<strong>eta</strong> ebolutiboa egin zuen, geure sorreratik eginiko azterk<strong>eta</strong><br />
orainaldia ulertzeko asmoz.<br />
Erromantizismoak ere eragina izan zuen psikoanalisian. Freuden aurretik,<br />
<strong>artista</strong> batzuk gertakari psikikoen irudikatze lan<strong>eta</strong>n hasiak ziren, Francisco de Goya,<br />
John Henry Fuseli... <strong>eta</strong> sinbolistak. Ametsak <strong>eta</strong> fantasiak irudikatu zituzten.<br />
Psikoanalisiak erromantizismotik <strong>eta</strong> idealismotik asko hartu zuen. Baita<br />
positibismotik ere, Freudek geure sistema inkontzienteak determinatuak ginela esan<br />
arren, gure sistema kontzientea gizadiaren garapenerako bidea zela azpimarratu<br />
baitzuen.<br />
Psikoanalisiaren oinarriak hauek dira: haur-sexualitatea <strong>eta</strong> Edipo konplexua 6 ,<br />
inkontzientearen ahalmena, adimenaren eraketen <strong>arteko</strong> gatazka <strong>eta</strong> irrikaren teoria. 7<br />
Esan dugu jada, psikoanalisiak ikerk<strong>eta</strong> metodoan erabiltzen duen arau bat
“ideien asoziazio askea” dela. Pazienteak pentsamendu kontzientea hitzaren bidez<br />
adieraziko du.<br />
Egoera psikoanalitikoak (…) ezartzen duen arau nagusiak ( “Hitz egin ezazu” ) bi alderdi ditu:<br />
ideien asoziazio askea (“Libreki hitz egin ezazu”) <strong>eta</strong> abstinentzia: “Psikoanalistarekin duzun<br />
harremanean, hitz egitea besterik ez daukazu”. (...) Pazientearen <strong>eta</strong> psikoanalistaren <strong>arteko</strong><br />
lehenengo elkarrekintza-sistemak (asoziazio askeak, igeri dagoen arr<strong>eta</strong>) (...) esangura<br />
inkontzienteen bilak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> komunikazioa antolatuko du. 8<br />
Psikoanalisian, barne-barnekoa <strong>eta</strong> ezkutukoa denaren ideia oso garrantzitsua<br />
da. Gure bizitzaren alde bat ezkutatu egiten diegu besteei, familiako sekretuak,<br />
traumak, <strong>eta</strong> abar. Psikoanalistaren kontsultategiak logela baten antza du, zauri<br />
sekretuak agerian uzteko leku haren antza. Hor pazientea bere gorputzaz gabetuko da,<br />
bere baitako irudiaz, bere gorputz aktibo <strong>eta</strong> irudizkoaz. Inork ez du han esaten dena<br />
entzungo. Intimitate sentimendu hau behar-beharrezkoa da.<br />
Dibanean etzanda 9 dagoen pertsonak bere arimaren barrena psikoanalistari<br />
zabaldu <strong>eta</strong> erakutsi egingo dio, bizimodu arruntean esaten ez dena, hitzaren bidez<br />
adierazteko. Hitzaren gaitasunaren lekua da, pazientea diban batean, ohean balego<br />
bezala, etzanda dagoen lekua. Ohea jaiotzaren lekua da, garrantzizko gauzak<br />
gertatzen diren lekua <strong>eta</strong> hiltzen garenekoa; dena hasi <strong>eta</strong> bukatu ohe batean egiten da.<br />
Psikoanalisiak entzutea <strong>eta</strong> hitz egitea du oinarri. Asmoa: pazientearen<br />
barnean ezkutaturik dagoen zerbait azaleratzea da. Psikoanalistak zerbait hura agerian<br />
jarri beharra dauka sintomak desagerrarazteko.<br />
Terapia metodoa den neurrian psikoanalistarekin dagoen harreman erreal <strong>eta</strong> fantasmatikoan<br />
du sostengua. (...) Gatazka neurotikoan eman diren erak<strong>eta</strong> inkontzienteak berraktibatuko dira.<br />
Harremanari esker, bai zentzu-komunikazioak (interpr<strong>eta</strong>zioa) bai inkontzientearen eraketen<br />
jabetzeak, aukera emango dute pentsamendu askatasun handiagoa, buruko aktibitatearen joko<br />
malguagoa <strong>eta</strong> azkenekoaren aldak<strong>eta</strong> prozesu bat gauzatzeko. 10<br />
Psikoanalisiaren helburua gizabanakoaren zoriontasunaren bilak<strong>eta</strong> da.<br />
Norberaren egia bilatzeko metodoa da <strong>eta</strong> erreprimitutako gogo<strong>eta</strong>k kentzen,<br />
ezagutarazten <strong>eta</strong> agerrarazten saiatzen da. Modu horr<strong>eta</strong>n, pertsonari berari gertatu<br />
61
zaiona ulertaraziko dio <strong>eta</strong> dituen ahalmenen garapenerako bideak zabalduko dizkio.<br />
62<br />
Psikoanalisia terapia zehatzak oinarri dituen gorputz teoriko <strong>eta</strong> osagilea da.<br />
Korronte ugari daude psikoanalisiaren barruan. Freuden jarraitzaileak, edo<br />
postfreudiar ezagunenak hauek dira: Melanie Klein, Donald W. Winnicott, Heinz<br />
Kohut, Jacques Lacan, Margaret Mahler <strong>eta</strong> Donald Meltzer. Tesiaren aurreragoko<br />
atal<strong>eta</strong>n aipatutako egile batzuk arteari buruz esan dutenaz mintzatuko gara.<br />
Aipatutako egileek Freuden teoria <strong>eta</strong> hipotesi<strong>eta</strong>n oinarritu dute euren lana <strong>eta</strong><br />
bakoitzak beharrezkotzat jo dituen aldak<strong>eta</strong>k egin ditu, joera antzekoa erabili duten<br />
arren gaixoak tratatzeko. Eredutzat hartutako Freuden teoriak abiapuntu <strong>eta</strong> duten<br />
eskarmentua oinarri, analizatutako pertsonaren baitan erreprimituta dagoenari<br />
buruzko ondorio ezberdinak atera dituzte. Erabilitako metodoa, aldiz, korronte<br />
guzti<strong>eta</strong>n berbera da.<br />
Gaur egun, psikoanalisi elkarte edota institutuak munduko leku anitz<strong>eta</strong>n<br />
daude: Mexiko, Txile, Buenos Aires, Madril, Paris, Bilbo...Teoria berriak, betiere,<br />
korronte bakarraren ildoan, munduko leku horien elkarlanean garatzen dira.<br />
Psikoanalistak izanda ala ez, arte <strong>eta</strong> psikoanalisiaren gainean idatzi dutenak<br />
asko dira. Den-denak, zuzenean ala zeharka, Freuden psikoanalisiaren gogo<strong>eta</strong>tik<br />
abiatu dira. Horien <strong>arteko</strong> batzuk dira: Melanie Klein, Ernst Kris, Laurie Schneider<br />
Adams, E.H. Gombrich, Jacques Lacan, Roberto Harari, Francois Regnault, Julia<br />
Kristeva, Jean-François Lyotard, Donald Kuspit, Hal Foster, Sarah Kofman <strong>eta</strong><br />
Gérard Wajcman, besteak beste.<br />
Psikoanalisia ikus-eremuko artean <strong>eta</strong> egungo artearen kritikan sartu da. Ikus-<br />
eremuko artearen ohiko irakurk<strong>eta</strong>z gain (formalak zein ikonografikoak)<br />
psikoanalisiak “irakurk<strong>eta</strong> dinamikoa” deitu duen aukera zabaldu du. Honela dio
Laurie Schneider Adams-ek:<br />
Dinamiko terminoak giza-psikologiaren determinismoa adierazi nahi du, gatazkan dauden<br />
indarrek eragindako determinismoa: errealitatearekin gatazkan dauden senezko <strong>eta</strong><br />
subkontzientezko indar <strong>eta</strong> irrikak; nia, zera <strong>eta</strong> supernia beraien artean gatazkan, <strong>eta</strong> abar.<br />
Artistaren barne-gatazka gogoan izanda, psikoanalisiak <strong>artista</strong>ren bizitza <strong>eta</strong> lanaren <strong>arteko</strong><br />
loturak egin ditzake <strong>eta</strong> bi<strong>eta</strong>n esanahi berriak agertu. Beste era batean bistakoak izango ez<br />
ziren esanahiak. 11<br />
<strong>Artea</strong>n ez dago ikuspegi psikoanalitiko bakarra, ez <strong>eta</strong> behin betikoa.<br />
Psikoanalistak soilik kontuan hartuta ere, bakoitzak bere joera intelektuala,<br />
prestakuntza, eskarmentua <strong>eta</strong> erantzun estetikoa eman dio gaiari.<br />
Psikoanalisiaren teoria medio artean bide bat sortu da, ulermen <strong>eta</strong> baloratze<br />
dinamikoaren bidea. <strong>Artea</strong>ren alde garrantzitsu bat aztertzeko arteak psikoanalisia<br />
behar izan duela esan dezakegu. Baita psikoanalisia bere garapenerako <strong>eta</strong> gizakion<br />
ezagutza sakonagoa izateko arteaz baliatu dela ere. Badirudi, arte ikerlariek <strong>eta</strong><br />
artistek psikoanalisiaren esparru bera <strong>eta</strong> antzeko materialak erabiltzen dituztela. 12<br />
XIX. mendearen amaiera <strong>eta</strong> XX.aren hasieratik artearekin duen lotura dela<br />
<strong>eta</strong>, psikoanalisiak garatutako nozioak hauexek dira: sinbolismoa, sublimazioa,<br />
sormena <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren biografia.<br />
Arteen interpr<strong>eta</strong>ziorako behar-beharrezkoa dugu sinboloen irakurk<strong>eta</strong>.<br />
Horrekin kulturak <strong>eta</strong> zibilizazioak ulertu <strong>eta</strong> gizabanakoaren gogo<strong>eta</strong>k azter<br />
ditzakegu.<br />
Schneider-en esan<strong>eta</strong>n bai Freudek bai haren dizipulua zen Ernest Jones-ek<br />
sinbolizazioa landu zuten:<br />
Sinbolo ugari egon arren sinbolizatzen duten ideien kopurua murritza da. Psikoanalisiaren<br />
sinboloak gorputza <strong>eta</strong> haren zeregin<strong>eta</strong>ra mugatzen dira, sexu-zeregin<strong>eta</strong>ra bereziki. Sinbolo<br />
hauek familia, jaiotza <strong>eta</strong> heriotzaren irudia dira. Askotan, psikoanalisiari egindako kritikaren<br />
zergatia irudien interpr<strong>eta</strong>zio sinbolikoaren ikuspuntu murriztaile hori izan da. 13<br />
Winnicott-ek, geroago, “trantsizio-objektu <strong>eta</strong> trantsizio-gertakariak” deitu<br />
zuena ekarri zion sinboloen teoriari. Hori aurrerago azalduko dugu. 14<br />
63
64<br />
Jacques Lacan sinbolismora hurbildu zen hizkuntzalaritzaren testuinguruan <strong>eta</strong><br />
Ferdinand de Saussure-ren ideiak izan zituen abiapuntu:<br />
Saussure-ren ustez, hitzak (edo “adierazle linguistikoa”-k) ez du harreman natural bat<br />
“adierazten” duen objektu edo ideiarekin; sinbolo psikoanalitiko bat ordea, adierazten duen<br />
harekin lotuta dago, nolabait artikulatu daitekeen modu batean (...) Saussure-ren esanean,<br />
adierazlea <strong>eta</strong> adierazia egitura beharrengatik lotzen dira, behar linguistikoengatik, <strong>eta</strong> ez<br />
analogiagatik. Lacan sinbolismoaren ikuspuntu estruktural <strong>eta</strong> linguistikoa psikoanalisiarekin<br />
lotzen saiatu zen hau esanez: subkontzientea mintzairaren erara dago egituratuta. Mintzairaren<br />
egitura antolamendu sinboliko baten barruan ikusten da. Aita sinboliko baten legepean.<br />
“Aitaren izena” deitu zion legegile horri, <strong>eta</strong> superniaren baliokide sinbolikotzat har daiteke. 15<br />
Sublimazioa irrika-energiaren deribazio-prozesu bat da. Irrika-energia hori<br />
indargabetuta geratuko da artean, <strong>eta</strong> gizartean baloratuta dauden mug<strong>eta</strong>ra joko du.<br />
Hori guztia Freuden, Melanie Kleinen <strong>eta</strong> Jacques Lacanen teoriekin sartzen garenean<br />
azalduko dugu.<br />
Estetikaz <strong>eta</strong> sormenaz arduratu diren egileen artean Daniel E. Schneider,<br />
Ernst Kris, Anton Ehrenzweig, William G. Niederland <strong>eta</strong> Gilbert Rose daude. Laurie<br />
Schneider Adamsek autore ezberdin hauen ideia nagusia azpimarratu zuen:<br />
Aldak<strong>eta</strong>ren bat edo batekin, sormenaz arduratu diren idazle analitiko gehienak iritzi<br />
hau<strong>eta</strong>koak dira: forma estetikoa kanpoaldeko munduaren eskaerei kontrajarrita dauden barnebulkaden<br />
<strong>eta</strong> gizakiaren izateen <strong>arteko</strong> konponbide edo adiskidetzea da. Izaera estetikoa<br />
duelako, artelanak subkontzientean dauden debekatutako gogo <strong>eta</strong> bulkaden atsegin<br />
kontziente bat ematen du. Adibidez, ume txiki batek amarekin duen haserrea azazkal luzeak<br />
dituen sorgin bat marraztuz adieraz dezake, edo ogro bat haserrea aitarekin bada. 16<br />
Psikoanalisia artisten biografiaz <strong>eta</strong> autobiografiaz modu analitikoan ere<br />
arduratu da. Horrek psikobiografia du izena. Ikerk<strong>eta</strong> kliniko<strong>eta</strong>n oinarritzen da <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong>ren ametsak, oroitzapenak, sintomak <strong>eta</strong> portaerak aztertzen ditu. Egunkariak,<br />
eskutitzak <strong>eta</strong> adierazpenak ere erabiltzen ditu. Artistaren bizitzaren historia <strong>eta</strong><br />
egiten duen lana guztiz lotuta daudela dio psikoanalisiak. Hori dela <strong>eta</strong>,<br />
psikobiografiak subjektuaren biografia haren lanaren alderdi batzuekin lotuko du<br />
gizabanakoaren analisi bat egin nahian. Laurie Schneider Adams-ek honela esan<br />
zuen: “Artista baten psikobiografia egokiak konbinatu egingo ditu <strong>artista</strong>ri buruz
dagoen literatura-dokumentazioa <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren artelanean adierazgarriak diren zenbait<br />
gai <strong>eta</strong> elementu.” 17<br />
Psikoanalisia medio, Arte-Historiaren dokumentazio kontzeptu tradizionala<br />
zabaldu egin da. Baita Arte-historia aztertzeko erabiltzen den terminologia ere. Lanak<br />
aztertzeaz gain bizitza bera ere aztertuko da.<br />
2.3 ARTEAREN INGURUKO FREUDTAR TEORIAK<br />
2.3.1 SIGMUND FREUDEN TEORIA ARTEAREN INGURUAN<br />
Sigmund Freuden (1856-1939) giza-adimenari buruzko teoria<br />
psikoanalitikoak giza-portaera teori<strong>eta</strong>n eragin handia izan zuen modura, arteari<br />
buruz egin zituenak ere artea <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k aztertzeko bide iraultzaile <strong>eta</strong> dinamikoa<br />
zabaldu dute. <strong>Artea</strong>k traumari egiten dion mesedeaz jabetzeko, bere gogo<strong>eta</strong>k guztiz<br />
garrantzitsuak dira. Artelanaren azterk<strong>eta</strong>ren bidez <strong>artista</strong>ren haurtzaroaren inguruko<br />
fantasia inkontzienteak azaleratu ditzakegula diosku. Jarduera artistikoa errealitatean<br />
era pozgarriagoan bizitzeko ona dela dio. Horrela, traumatikoa denaren eragin<br />
psikikoak gutxituko dira.<br />
Freudek iraganeko zein bere garaiko artean jarri zuen arr<strong>eta</strong>. <strong>Artea</strong>ren<br />
psikologiaren egile ospetsua den Alfonso Álvarez Villar-ek, Freudek erreprimitutako<br />
bokazio artistiko bat zuela dio. Esandako horrekin, sorkuntzan, psikoanalisiak duen<br />
garrantziaz ohartzeko giltzarri bat eman nahi digula uste dugu.<br />
Freudek Louvre <strong>eta</strong> munduan dauden galeria garrantzitsuak bisitatu zituen.<br />
65
1883an Dresden-eko galeri<strong>eta</strong>n Rafael, Holbein <strong>eta</strong> Tiziano-ren lanak ikusi zituen.<br />
Ondoren emaztegaiari idatzi <strong>eta</strong> ikusitakoak eman zion liluramendua kontatu zion. 18<br />
66<br />
Charcotek egin zuen bezala, Freudek Antzinateko <strong>eta</strong> Ekialde Hurbileko arte-<br />
objektuen bilduma egin zuen. E.H.Gombrich-ek honela kontatu digu:<br />
Aukera izan zuen bezain pronto, Freud objets d´art <strong>eta</strong> Ekialde Hurbileko objektuak biltzen<br />
hasi zen. (…) Antzinateko objektuekiko grina <strong>eta</strong> bildumak egiteko zal<strong>eta</strong>suna Freudek bere<br />
buruari ematen zion induljentzia bakarren<strong>eta</strong>koen artean zeuden. 19<br />
Freud artearen interpr<strong>eta</strong>zioaz, beren-beregi, askotan mintzatu zen.<br />
Psicoanálisis del arte izeneko liburuak, arlo hon<strong>eta</strong>n, garrantzitsuenen artean dauden<br />
egile honen bost lan biltzen ditu: “El delirio y los sueños en la `Gradiva´ de W.<br />
Jensen” (1907), “Un recuerdo infantil de Leonardo da Vinci” (1910), “El `Moises´ de<br />
Miguel Angel” (1914), “Un recuerdo infantil de Goethe” (1917) <strong>eta</strong> “Dostoievski y el<br />
parricidio” (1928). Literaturan, egileen fantasiarekin <strong>eta</strong> haien bizitzarekin lotuta<br />
zeuden zenbait gai azter zitezkeenez gero, aipatutako lan<strong>eta</strong>n literatura-sormena <strong>eta</strong><br />
poetika psikoanalisiaren ikuspuntutik aztertu zituen Freudek. Miguel Angel <strong>eta</strong><br />
Leonardo da Vinci-ri buruzko idazlanak dira soilik arte plastikoak aztergai dutenak.<br />
Kontakizun horiek aurrerago aipatuko ditugu berriro. Imago aldizkaria psikoanalisiak<br />
artean zituen erabilerez, literaturaz <strong>eta</strong> kulturaz orokorrean arduratzen zen, <strong>eta</strong> bertan,<br />
Freudek artikulu batzuk idatzi zituen. <strong>Artea</strong>ren gaineko Freuden teoriek erantzuna<br />
dute Louise Bourgeoisen lanaren inguruan sortu zaizkigun galdera garrantzitsu<br />
birentzako:<br />
-Zelan egin dezake bit<strong>arteko</strong>tza arteak errealitatearekin?<br />
-<strong>Artea</strong>k <strong>artista</strong>ren alde traumatikoa jaso dezake?<br />
Freuden teoria garatuko dugu galdera hauek erantzuten dituzten hiru aspektuen<br />
inguruan:
A) Haurtzaroaren erabakigarritasuna pertsonaren etorkizunean <strong>eta</strong> inkontzientearen<br />
ahalmena.<br />
B) Ondoeza kulturan: sublimazioa <strong>eta</strong> fantasiaren ahalmena<br />
C) Artistak erreprimitzen duena jasotzeko gai da artea. Artistaren gogo-aldartearen<br />
proiekzioa obran.<br />
A) Haurtzaroaren erabakigarritasuna pertsonaren etorkizunean <strong>eta</strong><br />
inkontzientearen ahalmena<br />
Freuden arabera, aparatu psikikoan pertsona batek bizi izan duen guzti-guztia<br />
dago, honela haurtzaroa determinatzailea dugu:<br />
Lehenengo hiru edo lau urte<strong>eta</strong>n aztarna batzuk finkatuta geratuko dira <strong>eta</strong> inguruarekin<br />
erreakzionatzeko modu batzuk ezarrita. Horien garrantzia <strong>eta</strong> zentzua ezin izango du aldatu<br />
ondorengo gertaera bakar batek ere ez. 20<br />
Ezin dugu gure ume denbor<strong>eta</strong>ko lehenengo urteen garrantzia zalantzan jarri. 21<br />
Gainera, lehen aipatu dugun legez, Freudek bizitzan gure inkontzienteak duen<br />
ahalmena azpimarratu zuen. Psikoanalisiak giza-produktu guzti<strong>eta</strong>n gatazka<br />
inkontzienteen marka ikusten du. Beraz, traumak inkontzientean aztarna uzten badu<br />
gizabanakoaren egitura psikikoan ondorioak izango ditu derrigorrez <strong>eta</strong> horren zer<br />
edo zer artelan<strong>eta</strong>n agertuko da.<br />
B) Ondoeza kulturan: sublimazioa <strong>eta</strong> fantasiaren ahalmena<br />
Freudentzat gure kultura hon<strong>eta</strong>ko bizitza etengabeko sufrimendua da. Natura<br />
menperatzeko aurrerapen zientifiko <strong>eta</strong> teknikoak izanda ere gizarte hon<strong>eta</strong>n<br />
zoriontsu izatea zaila egiten zaigu. Guk, gizarte kideok, mugatzen diogu elkarri <strong>eta</strong><br />
geure buruari poztasunerako ahalmena. Freudek dio zoriontasunerako ahalmena,<br />
67
gozamenerako ahalmena hasi-hasieratik murriztuta daukagula gure gorpuzkera<br />
beragatik. Askoz errazago daukagula ondoeza sentitzea poza baino, ondoeza iturri<br />
desberdin<strong>eta</strong>tik guregana baitaiteke: zahartzen doan gorputzetik, kanpoaldeko<br />
mundutik edo beste gizakiekin harremantzeko baliabide urritasunetik, bai familian bai<br />
gizartean. Honela esan digu:<br />
68<br />
Bizitza, inposatua izan zaigun eran, pisutsuegia zaigu, sufrimendu gehiegi dakar, etsipenak,<br />
ezinezkoak diren betebeharrak. Hau jasateko aringarririk gabe ezin dugu aurrera egin<br />
(“Makulurik gabe ezin ibili” esan digu Theodor Fontanek). Hiru espezi<strong>eta</strong>koak daude: Gure<br />
miseria txikia egiten duten entretenigarri boteretsuak; gutxitu egingo duten pozgarri<br />
ordezkariak; hari sor egingo gaituen narkotikoak. Hau<strong>eta</strong>riko baten bat ezinbestekoa dugu. 22<br />
Zoriontasunaren arazoa gizabanakoaren libidoaren ekonomia-arazoa dela<br />
esaten digu Freudek. Edozer aldatzeko edo bilatzeko gizaki bakoitzak duen indarra<br />
ere baloratuko du. Bakoitzak zoriontsua izateko modua bilatu behar du.<br />
Freuden esan<strong>eta</strong>n, pertsonen <strong>arteko</strong> maitasuna zoriontasuna bilatzeko bide bat<br />
da, gozamenerako <strong>eta</strong> plazerrerako bide paregabea, traumatizatuta dagoen<br />
gizabanakoaren egoera hobetzeko bide aproposa. Edertasunaren gozamena ere beste<br />
bide bat da. Formen edertasunaz mintzo zen Freud, natura, artelan edo giza-keinuen<br />
edertasunaz hain zuzen ere. Baina arteari dagokionez, Freudek sublimazio ideia<br />
nabarmendu zuen, gizarte hon<strong>eta</strong>n bizitzeak dakarkigun sufrimendua saihesteko<br />
defentsa-mekanismoa den sublimazioa.<br />
Kulturaren presioa da sexu-irrikaren asebetetze osoa ez lortzearen erruduna (…) Dituen<br />
irrikaren osagaien (…) sublimazioaren bidez eginikoa kultur lorpen handien<strong>eta</strong>koen iturria<br />
izan da. 23<br />
“Sublimazio” terminoak, psikoanalisira Freudek ekarria, hitz bi dakarzkigu gogora: sublime<br />
hitza, gehien bat arte ederren eremuan handitasuna <strong>eta</strong> goratzea iradokitzen duen produkzio<br />
bati esateko erabilia; <strong>eta</strong> sublimazioa, kimikan gorputz bat egoera solido<strong>eta</strong>tik gas-egoerara<br />
zuzenean igaroarazten duen prozesuaz mintzatzeko erabilia. 24<br />
Freudek sublimazio kontzeptua erabili zuen gizakiak berezko duen sexu-<br />
irrikarekin gertatzen den zerbait azaltzeko. Sexu-irrikaren deskarga osoak portaera<br />
zitalaren antzeko giza-manera onartezinak ekarriko zituen. Horregatik, gizarte
hon<strong>eta</strong>n ezin dugu sexu-irrika osoa zuzenean ase. <strong>Artea</strong>ren edo lan intelektualaren<br />
moduko aktibitate<strong>eta</strong>ra desbideratuko dugu irrika <strong>eta</strong> haren energia hartuz, sexuala ez<br />
den zeharkako jomuga baten bidez asebetetzea lortuko dugu. Horrela, gizartean<br />
baloratuta dauden aktibitate edo objektuei zuzenduta dagoen irrikaren energiaren<br />
indargabetze mekanismo bat gauzatuko da. Laplanche-k <strong>eta</strong> Pontalis-ek honela azaldu<br />
zuten sublimazio prozesua:<br />
Zenbait giza-jarduera azaltzeko Freud hartuko dut oinarri. Jarduerak itxuraz sexualitatearekin<br />
harremanik ez daukaten aktibitateak dira baina, energia sexu-irrikan aurkituko dute. Freudek<br />
jarduera artistikoa <strong>eta</strong> ikerk<strong>eta</strong> intelektuala aipatu zituen bit<strong>arteko</strong> aktibitate nagusitzat. Irrika<br />
jomuga berri batera deribatzen denean, sexuala ez den jomuga <strong>eta</strong> gizartean baloratuta dagoen<br />
objektua denean. Orduan, irrika sublimatu egiten dela diogu. 25<br />
<strong>Artea</strong>ren bidez, Freuden arabera, sexu-irrikak guztiz sublimatu ditzakegu <strong>eta</strong><br />
sublimazio prozesu horr<strong>eta</strong>n lortuko genuke sexu-irrika erreprimituta ez geratzea.<br />
Baina muga bat ere badela dio: bereziki trebeak edo jantziak diren pertsona gutxi<br />
batzuk gauza dezaketela.<br />
Baina, metodo horrek ahulune bat ere badauka: duen erabilera ez da orokorra, gizaki gutxi<br />
batzuen eskura dago. Ohikoak ez diren (behar adineko neurrian, behintzat) gaitasun bereziak<br />
eskatzen dituelako, hain zuzen ere. 26<br />
Senezko jomugak lortzeko erabiltzen ditugun defentsa-mekanismoen artean<br />
sublimazioak leku garrantzitsua dauka.<br />
[Sublimazioak] irrika-energiaren indargabetze mekanismo bat martxan jarri <strong>eta</strong> ez du<br />
kontrainbestimendurik mobilizatuko. Horregatik, dauka ap<strong>arteko</strong> lekua defentsamekanismoen<br />
artean. 27<br />
Sublimazio kontzeptua eratzean, Freudek sublimazioak gizartean duen<br />
balioari garrantzi handia eman zion. Gizartean balio hori, jarduera artistikoak duen<br />
edertasunaz gain, <strong>artista</strong> asetzeko beste modu bat izango da. Freuden terminoak<br />
erabiliz “atsegin nartzisista” bat izango du <strong>artista</strong>k. Labur esanda, gizakiari “buru-<br />
osasunari eusteko aukera” 28 emango dion prozesu bat dela dio Freudek.<br />
Freuden lan osoan sublimazio prozesuaren aipamenak asko <strong>eta</strong> era askotakoak<br />
69
dira, kontraesankorrak batzutan. Laplanche psikoanalista <strong>eta</strong> psikoanalisi argitalpen<br />
ugarien zuzendaria gai hon<strong>eta</strong>z arduratu zen. Laplanchek <strong>eta</strong> Pontalisek diote<br />
psikoanalisian sublimazio kontzeptua bazter ezina den arren, Freuden teoria gai honi<br />
dagokionez, ez dagoela ondo zehaztuta <strong>eta</strong> oraindik ere hutsuneak omen dituela. 29<br />
Hala ere, arlo horri buruz psikoanalisiak egindako hausnark<strong>eta</strong>k onargarriak direla<br />
dio. 30<br />
70<br />
Freuden lanean sexu-irrikak agertzen dira bakarrik. Baina, Laplancheren <strong>eta</strong><br />
Pontalisen ustez, azken garaian, eraso-irriken sublimazioaren aukera ere iradoki<br />
zuen. 31 Horri dagokienez, Ernest Kris-ek, arte historialari <strong>eta</strong> Freudekin lan egin zuen<br />
psikoanalistak, Freuden iradokizuna honela azaldu zuen:<br />
Sublimazioa, niaren defentsa-mekanismo bezala sailkatua izan dena, bi prozesuren izena ere<br />
bada. Biak hain argi <strong>eta</strong> garbi loturik non prozesu bakarraz mintzatzekotan gauden: alde<br />
batetik, mintzo da energiaren desplazamenduaz, gizartean onartezina den helburu batetik<br />
onartzen den batera. Bestetik, deskargatutako energiaren eraldak<strong>eta</strong>z, bigarren prozesu<br />
hon<strong>eta</strong>rako “indargabetu” hitza erabiliko dugu. 32<br />
Kris-en arabera, artelanak oraindik ere, libidoaren edo erasoaren aztarna<br />
manten dezake batzu<strong>eta</strong>n.<br />
XX. mendeko lehen hamarkadan Freudek ondorengo bi testu hau<strong>eta</strong>n azaldu<br />
zuen sortze poetikoaren teoria psikoanalitikoa: “La creación literaria y el fantaseo”<br />
(1908) <strong>eta</strong> “El delirio de los sueños en la `Gradiva´ de W.Jensen” (1907). Fantasien<br />
fenomenoari heldu zion testu hori<strong>eta</strong>n. Gozatzen uzten ez digun gizarte hon<strong>eta</strong>tik<br />
aldentzeko baliabidetzat jo zuen Freuek fantasia.<br />
Freuden ustez, nolabait, artelana ume jolasen jarraipena da. Aitorrezina izan<br />
arren, helduok inoiz alde batera utzi ez dugun praktika fantasmatikoa 33 . Honela<br />
azaldu zuen Freudek:<br />
Ezjakinak garen guri beti eman digu jakingura nortasun zoragarri horrek, po<strong>eta</strong>k, bere tresnak<br />
nondik hartzen dituen jakiteak (...) <strong>eta</strong> nola lortzen duen, haiekin, gu hunkitzea. (…) Haren<br />
ikerk<strong>eta</strong> hasiko genuke sortze poetikoaren lehenengo argitze bat lortzeko itxaropenarekin. (…)
Ez genuke ba, haurtzaroan jada, jarduera poetikoaren lehenengo aztarna bilatu behar? (…)<br />
po<strong>eta</strong>k jolasten dagoen haurrarena egiten du: oso serio hartzen duen fantasia-mundu bat sortu.<br />
34<br />
Fantasia subjektuak duen ondoez egoera batekin lotu zuen, bere ustez, ase gabe<br />
dauden pertsonek bakarrik jotzen dutelako fantasi<strong>eta</strong>ra. 35 Fantasia plazerra bilatzeko<br />
baliabidea dela esan zigun, errealitatearen zati bat zuzentzeaz <strong>eta</strong> gure nahi<strong>eta</strong>ra<br />
egokitzeaz arduratzen dena. Freudek poeten fantasia ametsekin ere lotu zuen <strong>eta</strong><br />
“ametsak (…) gogo erreprimituaz mozorroturik dauden asetzeak” 36 direla esan zuen.<br />
Geroago, 1920an, Lehenengo Munduko Gerrako biktimak tratatu zituen. Errepikatzen<br />
ziren amesgaiztoen bidez, biktimek beraien trauma esperimentatzen zuten behin <strong>eta</strong><br />
berriro. Horren ostean hipotesia zabaldu behar izan zuen.<br />
Freudek amets guztiak gogo bat asetzea dutela helburu zioen, baina ezin izan zuen iritzi hau<br />
mantendu. Teoria aldatu <strong>eta</strong> aurkitu berria zen “errepikapenerako bulkada” gehitu zuen. Azken<br />
hori hil-senarekin lotu zuen. Amets<strong>eta</strong>n, errepikapenerako bulkada saiakera bat da, lehengo<br />
trauma batera itzuli <strong>eta</strong> “konpondu” nahian huts egingo duen saiakera bat. 37<br />
Mariela Michelena 38 psikoanalistaren arabera, Freuden ustez <strong>artista</strong><br />
errealitatetik aldendu nahi duen pertsona bat da, errealitateak ezarri nahi diona ez<br />
baitu onartu nahi. Artelanaren bidez, <strong>artista</strong>k bere irudizko mundua sortu <strong>eta</strong><br />
errealitatearekin topo egiteko bidea aurkituko du. Beraz, sormen-prozesua fantasia<br />
(plazer-printzipioa edota hil-sena) <strong>eta</strong> gure kulturaren errealitate-printzipioa lotzeko<br />
modu bat izango litzateke. Gainera, fantasiaren bidez era atsegin batean adieraz<br />
ditzakegu modu errealean inongo gozamenik emango ez liguketen gauzak. Freudek<br />
dionaren arabera:<br />
Mundu poetikoaren irrealitateak ondorio garrantzitsuak ditu teknika artistikoarentzat, errealak<br />
izanda gozamena emango ez luketen gauza askok fantasiaren jokoan, berriz, eman<br />
dezaketelako. Eta berez penagarriak diren kitzikapen asko po<strong>eta</strong>ren entzuleentzat <strong>eta</strong><br />
ikusleentzat plazer iturria bihur daitezkeelako. 39<br />
Freudek artea erlijioarekin ere lotu zuen, pertsona baten bizitzan izan dezakeen<br />
71
funtzioagatik:<br />
72<br />
(…) Erlijioak artearekin <strong>eta</strong> zientziarekin dituen loturei buruz mintzatu zaizkigu. Hona<br />
hemen: Zientzia <strong>eta</strong> <strong>Artea</strong> duenak Erlijioa ere badauka; ez bata ez bestea ez duenak, Erlijioa<br />
izan dezala!. Aforismo horrek (…) alde batetik, erlijioa <strong>eta</strong> gizakiaren sorkuntza goren biak<br />
aurrez aurre jarri ditu <strong>eta</strong> bestetik, batak bestea ordezkatu dezakeela dio bizitzarako duten<br />
baloreari dagokion eremuan. 40<br />
Erlijioa sorkuntza poetiko <strong>eta</strong> sinboliko bat da, pertsonentzako ulertezin edo<br />
azalgaitzak diren gauzak azaltzeko balio duena. <strong>Artea</strong>rekin bat, literala ez den era<br />
batera errealitatea adieraziko duten m<strong>eta</strong>fora <strong>eta</strong> beste modu poetikoak erabiliko ditu.<br />
Gainera, Freuden ustez, arteak zein erlijioak, fantasiaren bidez errealitatea<br />
itxuraldatzen lagunduko gaituen kontsolazio <strong>eta</strong> narkosi gaitasuna dute.<br />
Ordezko gogobetetzeak ilusioak dira arteak eskaintzen digun erara <strong>eta</strong> errealitatearekin<br />
konparatuta. Baina, ez horregatik psikikoki eraginkortasun txikiagokoak, gogo-bizitzan<br />
irudimenak duen eraginari esker. 41<br />
Operazio fantasmatikoa deitzen dena bezala ulertzen du psikoanalisiak artea.<br />
Hau da, artea fantasiari, ilusioari dagokio.<br />
C) Artistak erreprimitzen duena jasotzeko gai da artea. Artistaren gogo-<br />
aldartearen proiekzioa obran<br />
<strong>Artea</strong>ri buruzko Freuden teoriaren hiru atal<strong>eta</strong>tik lehenengoan azaldu dudan<br />
bezala, haurtzaroa (horr<strong>eta</strong>n gurasoekin izaniko harremana bereziki) etorkizunerako<br />
erabakigarria dugu. Traumak edo gatazkak egon badira <strong>artista</strong>ren lanean azalduko<br />
dira <strong>artista</strong>k nahi ala nahi ez <strong>eta</strong>, are gehiago, bera konturatu barik ere ager daitezke.<br />
Freuden ustez:<br />
(1930) Artistaren lorpenak haurtzaroko aztarnek, zorteak, errepresioek <strong>eta</strong> desengainuek<br />
baldintzatuta daudenaren ideiak argi asko eman digu. Horrexegatik ematen diogu hainbesteko<br />
garrantzia. 42<br />
Natura emankorrak <strong>artista</strong>ri, kreazioen bidez, gogo-sentimendu ezkutuenak kanporatzeko<br />
gaitasuna eman dio. Artistak berak ere ezagutzen ez dituen sentimenduak. Eta kanporatze<br />
horrek sakonki hunkituko gaitu, halako zirrara nondik datorren jakin ez arren. 43
<strong>Artea</strong>k ezkutuan dagoena kanporatzeko gaitasuna dauka <strong>eta</strong> erreprimitua dena,<br />
ezkutukoa dena edo traumatikoa dena kanporatzea terapeutikoa dela kontuan hartu<br />
behar dugu. Kezkatzen gaituena era zuzenean kanporatzea barruan gordetzea baino<br />
hobea dela kontuan hartuko dugu.<br />
Freuden ustez, <strong>artista</strong> baten lanaren gaiak <strong>eta</strong> ezaugarri formalak gugan<br />
sortzen dituen sentsazioak aztertzen baditugu <strong>eta</strong> egilearen bizitzaren datuak baldin<br />
baditugu, psikoanalisia bide, <strong>artista</strong>ren gatazka psikikoaren oinarria ezagutzera irits<br />
gintezke, hau da, ume denbor<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> familia harremanean ezkutatua dagoena<br />
ezagutzera. Freudek ikuspuntu psikobiografiko hori Leonardo da Vincirekin, Miguel<br />
Angelekin, Goethe-rekin <strong>eta</strong> Dostoievskirekin erabili zuen. Egile hauek aipatutako<br />
haurtzaroko oroitzapenak hartu, <strong>eta</strong> aztergai zeuzkan pazienteen tipologia gogoan<br />
izanik, oroitzapenak interpr<strong>eta</strong>tu zituen artisten gaineko baieztapenak egiteko.<br />
Psikoanalisia haien biografien xeh<strong>eta</strong>sun<strong>eta</strong>n, hutsalak diruditen<strong>eta</strong>n ere,<br />
oinarritu da haien bizitzak interpr<strong>eta</strong>tzeko asmoz. “Un recuerdo infantil de Leonardo<br />
da Vinci” (1910) gauzatu zuenean Freudek ordura arte egiteke zegoen <strong>artista</strong> baten<br />
lehenengo psikobiografia egin zuen. Vasarik, XVI. mendean, Leonardoren<br />
haurtzaroari <strong>eta</strong> bizitzari buruz idatzi zuen biografia hartu zuen, haren obraren gaiak<br />
<strong>eta</strong> ezaugarriak aztertu zituen <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k berak idatziriko um<strong>eta</strong>ko oroitzapenak ere<br />
psikoanalizatu zituen. Hona <strong>artista</strong>ren idatzia:<br />
Badirudi saiaren gainean dudan ardura zabal hori hartzeko hautatua izan naizela. Haurtzaroko<br />
lehen<strong>eta</strong>riko oroitzapena baita sehaskan nagoela, hau<strong>eta</strong>ko animalia bat hurbildu,<br />
buztanarekin ahoa zabaldu <strong>eta</strong> harekin behin <strong>eta</strong> berriro jotzea, ezpainen artean. 44<br />
Freudek Leonardoren artea sublimazioaren bidez azaldu zuen. Haren ustez<br />
Leonardoren bizitzan ez zen sexu-aktibitate handirik egon. Leonardok libidoaren<br />
energiatik indarra hartu <strong>eta</strong> jakin-min <strong>eta</strong> arte bilakatu zuen.<br />
73
74<br />
Ezaugarri horiek batzen dituen gizabanako batek, esate baterako, beste batzuk maitatzen<br />
ipintzen duten su berberarekin ikertu egingo du <strong>eta</strong> maitasuna ikerk<strong>eta</strong>rekin ordezkatuko du.<br />
(…) Gizakien eguneroko bizitzaren behak<strong>eta</strong>k erakutsi digu gehiengoak senezko sexuindarren<br />
zati handi bat jarduera profesionalera bideratzea lortzen duela. Sexu-sena (…)<br />
sublimagarria da, hau da, hurrekoa den asmo bat ordezkatu egin daiteke sexu izaera inondik<br />
inora ez duten (<strong>eta</strong> momentuan baliotsuagoak diren) beste asmo batzuekin. 45<br />
Bestetik, Leonardo da Vinciren obran haurtzaroko fantasia inkontzienteak<br />
islatuta geratu ziren.<br />
Leonardoren pinturak gogora ekartzen ditugunean, honen emakumezko figuren ezpain<strong>eta</strong>n<br />
hain gustukoa dugun irribarre bereziaz, xarmangarriaz <strong>eta</strong> misteriotsuaz oroitzen gara.<br />
Irribarre tinko hori, (…) da Vinci maisuaren bereizgarria dugu <strong>eta</strong> “leonardesca” izenarekin<br />
ezagutzen dugu. Giocondoko Mona Lisa florentiarrak ederki berezia duen aurpegiak lilura <strong>eta</strong><br />
jakin-min itzela sortu du garaikide<strong>eta</strong>n. 46<br />
Umeen buru ederrak haurtzaroko bere buruaren errepikapena baldin baziren, emakume<br />
irribarretsuak Catalina, bere amaren errepikapena baino ezin zitezkeen izan. Eta susmatzen ari<br />
gara hura irribarre misteriotsu haren jabea zela, <strong>artista</strong>k galdu egingo zuen irribarrea. Biziki<br />
harritu zen da Vinci berriro aurkitu zuenean dama florentziarraren [<strong>artista</strong>rentzat posatu zuen<br />
modeloa] ezpain<strong>eta</strong>n . 47<br />
Leonardori buruzko ikerk<strong>eta</strong> psikobiografikoak eztabaida asko ekarri zituen<br />
historialari <strong>eta</strong> arte kritikarien artean, Meyer Shapiro <strong>eta</strong> E.H. Gombrich tartean. 48<br />
Geroago, ikerk<strong>eta</strong>ren alde bat ez zen onartu baina, artea <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k ulertzeko modu<br />
iraultzailea eman zigun.<br />
Freudek Leonardo, Miguel Angel, Gothe <strong>eta</strong> Dostoievskiren bizipen <strong>eta</strong> haien<br />
lanen <strong>arteko</strong> harremana interpr<strong>eta</strong>tu zuen. Lanen eduki psikologikoaz ere interesatu<br />
zen.<br />
Artelan baten edukiak ezaugarri formal <strong>eta</strong> teknikoak baino gehiago erakartzen nau. Artistak<br />
ordea, azken horiei emango die garrantzirik handiena. 49<br />
Freudek dio artelanak <strong>artista</strong>ren haurtzaroren <strong>eta</strong> sexualitatearen propio diren<br />
fantasia inkontzienteak lekuz aldatzen dituela. Artelanak <strong>artista</strong>ren sinbologia<br />
pertsonalean ezkutukoa denari, traumatikoa denari mozorroa kentzen dio. Horrela,<br />
artea gure fantasia inkontzienteen mesed<strong>eta</strong>ra dagoen produkzio sinbolikotzat har<br />
dezakegu.<br />
Roberto Harari psikoanalistak dio Freudek estetikaren bide berri bat zabaldu
<strong>eta</strong> “gure sentikortasunaren ezaugarrien doktrina” 50 osatu zuela; Freudek sentimendu<br />
kontraesankor, ezatsegin, ezkutuko <strong>eta</strong> traumatikoak ere aztertzeko estetikaren<br />
erreferentzia arloa zabaldu zuen. Roberto Hararik <strong>eta</strong> R.G. Aguirrek estetikari “ederra<br />
dena” <strong>eta</strong> “sublimea dena” eransteaz gain, Freudek esandakotik, honako adiera hauek<br />
ere erantsi ahal dizkiogula diote:<br />
Ezkutuko, ezezagun, ezohiko, bakan, harrigarri, nahasgarri, ilun, beldurgarri, ezorduko, arrotz,<br />
zail, kezkagarri, (…) isilpeko, misteriotsu, (…) 51<br />
Miguel Angelen “El Moisés”-i buruzko azalpen<strong>eta</strong>n ikus dezakegunez, Freud<br />
arteak ikusleari eragiten dion erantzun estetikoaz ere interesatu zen. Haren ustez,<br />
artelan baten aurrean gozatzen dugunean hunkitzen gaituena <strong>artista</strong>ren ezkutukoa da,<br />
traumatikoa dena.<br />
2.3.2. MELANIE KLEIN-EN TEORIA ARTEAREN INGURUAN:<br />
KONPONKETA KONTZEPTUA<br />
Melanie Reizes-ek (1882-1960), Melanie Klein izenez ezagunagoa dena<br />
senarraren abizena hartu zuen <strong>eta</strong>, haur-adimenaren bulkada inkontzienteen ikerk<strong>eta</strong>n<br />
aritu zen. 1920 <strong>eta</strong> 1960 bitartean garatu zuen bere lana, lehenengo Budapest <strong>eta</strong><br />
Berlin artean <strong>eta</strong> Londresen gero. Freuden teoriak abiapuntu, haratago joan <strong>eta</strong> eskola<br />
berri bat sortu zuen psikoanalisiaren teoria eremuan. Bere teoria Objektu Harremanen<br />
Eskola deiturikoaren barruan dago. Winnicottena ez den eskola bat da <strong>eta</strong> aurrerago<br />
azalduko dugu.<br />
Melanie Kleinek egin zituen idazki<strong>eta</strong>n artea askotan aipatu zuen baina,<br />
1929an, “Situaciones infantiles de angustia reflejadas en una obra de arte y en el<br />
impulso creador” izeneko testuan, arteaz mintzo zen zuzenki. Hanna Segal analista<br />
75
kleiniarrak, 1955 inguruan, M. Kleinen idazkiak artisten sublimazioa <strong>eta</strong> sortze-<br />
bulkada azaltzeko baliagarriak izan direla esan zigun.<br />
76<br />
Melanie Kleinen lanak sormen-bulkadari <strong>eta</strong> sublimazioaren arazoari argia eman die <strong>eta</strong> arte<br />
idazle analitikoei estimulu berri bat eman die. 52<br />
Melanie Kleinek sortze artistikoaz mintzatzeko kontzeptu berri bat ekarri<br />
zuen, Freudek definitutako sublimazio nozioari “konponk<strong>eta</strong>” kontzeptua gehitu zion.<br />
Melanie Kleinek antza handia duten bi termino gehitu zituen: berriztapena <strong>eta</strong><br />
konponk<strong>eta</strong>, bere teori<strong>eta</strong>n gehien bat bigarrena erabili zuen arren. Konponk<strong>eta</strong>-<br />
mekanismoak pertsona baten haur-sadismo garaian dauka jatorria <strong>eta</strong> garai hori<br />
Freudek gatazka edipikoan deskribatu zuenaren aurretik ematen den herstura-egoera<br />
bat da.<br />
Konponk<strong>eta</strong> kontzeptua Kleinek sortutako haur-sadismo goiztiar nozioaren parte da.<br />
[Amaren] suntsik<strong>eta</strong> (Zerstörung), tokialdatzea ( Ausschneiden; Zerschneiden), irensk<strong>eta</strong><br />
(Fressen) <strong>eta</strong> abarreko mamu<strong>eta</strong>n gauzatuko da. Konponk<strong>eta</strong> depresio-egoerari dago lotuta,<br />
nagusiki (…), <strong>eta</strong> hura objektu osoarekiko [amarekiko] harremanarekin batera agertuko da.<br />
(...) Haurra amaren gorputzaren osotasuna mantentzen edo berrezartzen saiatuko da. 53<br />
Umea “depresio-egoera”-ra [Melanie Kleinek 1925ean ekarritako terminoa] helduko da,<br />
Melanie Kleinek azaldu zuen arabera, ama <strong>eta</strong> beste pertsona batzuk (aita tartean) objektu<br />
errealtzat hartzen dituenean. Objektuekin harremanak, orduan, funtsezko aldak<strong>eta</strong> bat jasango<br />
du. Lehen “objektu partzial”-ak ikusten zituen lekuan orain pertsona osoak ikusiko ditu;<br />
objektu “bereizi”-en ordez –idealki onak edo jazarpenekoak erabat – objektu on osoa ikusiko<br />
du, ona <strong>eta</strong> txarra aldi berean. Objektu osoa maitatua <strong>eta</strong> introiektatua da <strong>eta</strong> ni osatu baten<br />
erdigunea izango da. 54<br />
Konponk<strong>eta</strong> gizaki guztion mekanismo bat da <strong>eta</strong> Laplanche-k <strong>eta</strong> Pontalis-ek<br />
honela definitu zuten:<br />
Melanie Kleinek deskribatuta, subjektua bere maitasun objektuaren kontrako mamu<br />
suntsitzaileen efektuak konpontzen saiatzen den mekanismoa da. Herstura <strong>eta</strong> erruduntasun<br />
depresiboari lotuta dago: ama-objektuaren konponk<strong>eta</strong> fantasmatikoak (kanpo ala<br />
barnealdekoa) egoera depresiboa gainditzeko bidea eman <strong>eta</strong>, horrela, ongintzazko<br />
objektuarekin identifikazio egonkor bat ziurtatuko dio niari. 55<br />
Kontzeptu hori zeharo garrantzitsua da dagokigun arte esparruan. Melanie<br />
Kleinen arabera artea ez litzateke soilik irriken jomugaren aldak<strong>eta</strong> bat izango,<br />
honez gain, <strong>artista</strong> bere buru-egituraren konponk<strong>eta</strong> bat egiten ere egongo da.
Termino hori erabili zuen Melanie Kleinek lehen aipatu dugun “Situaciones<br />
infantiles de angustia reflejadas en una obra de arte y en el impulso creador” testuan.<br />
Hala ere, haren ikerk<strong>eta</strong>k abiapuntu, terminoa geroago osatu zen guztiz. Lan<br />
hon<strong>eta</strong>rako Melanie Kleinen konponk<strong>eta</strong> kontzeptua hainbat testutik hartu dugu, bere<br />
Obras Compl<strong>eta</strong>s-en barruan dauden batzu<strong>eta</strong>tik <strong>eta</strong> haren teoriak aztertu dituzten<br />
geroko psikoanalisi idazki<strong>eta</strong>tik. Teoria horiek aztertu dituzten egileak hauek dira:<br />
Hanna Segal, Jose Antonio Lorén, Laplanche <strong>eta</strong> Pontalis, Wilfred R. Bion, Donald<br />
Meltzer, Mariela Michelena, Marion Milner <strong>eta</strong> Silvia Pérez-Galdós. Konpok<strong>eta</strong><br />
kontzeptua <strong>eta</strong> horrek artea zein traumarekin duen harremana ondorengo gai<br />
garrantzitsu hauek kontuan harturik labur dezakegu:<br />
A) Konponk<strong>eta</strong> bizi-sen edo maitasun-ekintza <strong>gisa</strong> depresio fantasien aurrean<br />
B) Amaren garrantzia. Maitasuna <strong>eta</strong> gorrotoa beste pertsonengana edo gauz<strong>eta</strong>ra,<br />
artera kasu, lekualdatzeko gizakiaren ahalmena.<br />
C) Sublimazioa artean, konponk<strong>eta</strong>-ekintza.<br />
A) Konponk<strong>eta</strong> bizi-sen edo maitasun-ekintza <strong>gisa</strong> depresio fantasien aurrean<br />
Teoria psikoanalitikoaren arabera, jaiotzatik maitasun <strong>eta</strong> gorroto-senak<br />
elkarrekin bizi dira gure barnean. Haiek bizi <strong>eta</strong> hil-sen edo irriken sinonimoak dira.<br />
Maitasun <strong>eta</strong> gorrotoaren <strong>arteko</strong> borroka lehen haurtzaroan agertu <strong>eta</strong> bizi osorako<br />
daukagu <strong>eta</strong> bi sen horiek, haur sadismo garaian, amarengan proiektatuko ditugu.<br />
Melanie Kleinek bizi-senen azterk<strong>eta</strong> egin <strong>eta</strong> konponk<strong>eta</strong> kontzeptuarekin<br />
lotu zituen. Honela kontatu zigun nazio<strong>arteko</strong> ospea duen León Grinberg<br />
psikoanalistak Joan Rivière psikoanalistak <strong>eta</strong> Melanie Kleinek idatzi zuten Amor,<br />
77
Odio y Reparación liburuaren sarreran:<br />
78<br />
Maitasuna <strong>eta</strong> gorrotoa Freuden senezko teoria dualista eusten duten oinarrizko sentimenduak<br />
dira. Teoria horrek bizi-sen <strong>eta</strong> hil-senen elkarbizitza onartu egiten du. (...) Melanie Kleinek<br />
bizi-senetik datozen emozioekin lotuta dauden kontzeptuak garatu zituen, batez ere, emozio<br />
hauei dagozkionak: erruduntasuna, maitasuna <strong>eta</strong> maite dugunei gure ustez eginiko mina<br />
(fantasian edo errealitatean) konpontzeko beharra. 56<br />
Konponk<strong>eta</strong>-mekanismoa maitasunean <strong>eta</strong> giza-harreman guzti<strong>eta</strong>n funtsezko<br />
osagai bat da. Maitasuna desioari lotuta dago <strong>eta</strong> harmonizatu <strong>eta</strong> batu egiten duen<br />
indarra da. Bizitzari <strong>eta</strong> plazerrari zuzenduta dago. Umeak txiki-txikitatik, plazer-<br />
fantasiak, suntsitze-fantasiak <strong>eta</strong> konpok<strong>eta</strong>-fantasiak ditu. Bere fantasi<strong>eta</strong>n<br />
maitaturiko objektua suntsitu <strong>eta</strong> gero konpontzeko beharra dauka.<br />
Erru-sentimendua <strong>eta</strong> konponk<strong>eta</strong>-bulkada maitasun-emozioari guztiz lotuta daude. 57<br />
Melanie Kleinek konponk<strong>eta</strong>-mekanismoa beldur inkontzienteak <strong>eta</strong> errusenti-<br />
menduak gobernatzeko behar-beharrezkoa den metodoa dela uste du. Sentimendu<br />
horiek oso indartsuak badira aktibitate <strong>eta</strong> lan emankorrak eragotziko dituela ere<br />
badio.<br />
Melanie Kleinek, behin gaindituta, traumatikoa denaren alde ona ere aipatu<br />
zuen, krisi guztiak nor bere burua hobetzeko aukera baitira. Horrela, gure arazoak<br />
konpontzeko gaitasunak nortasunaren garapenari lagundu egingo dio.<br />
Askok esperientzi mingarriak saihestu ere ez genukeen saihestu nahi izango, gure nortasuna<br />
aberasten lagundu egin digutelako. 58<br />
B) Amaren garrantzia. Maitasuna <strong>eta</strong> gorrotoa beste pertsonengana edo<br />
gauz<strong>eta</strong>ra, artera kasu, lekualdatzeko gizakiaren ahalmena.<br />
Melanie Kleinek umetxoa <strong>eta</strong> amaren <strong>arteko</strong> lehenengo maitasun harremana<br />
garrantzitsua dela uste zuen. Ama umeak duen desio guztiak asetzen dituen objektua<br />
da, depresio-egoeran, teoria psikoanalitiko kleiniarra ikuspuntu, objektu osoa.
Haurraren lehenengo loturek (…) figura atsegingarri, lagungarri <strong>eta</strong> babesgarria den legez,<br />
(…) amarekin duen harremanean dute oinarria. 59<br />
Horrela ere, aitaren maitasuna amarengandik abiatuko da. Maitasuna lekuz aldatzeko<br />
prozesua nortasunaren garapenerako <strong>eta</strong> harreman<strong>eta</strong>rako oso garrantzitsua da. Are<br />
gehiago, kulturarako <strong>eta</strong> zibilizaziorako ere garrantzitsua da.<br />
Lehenbizikoz maite izan dugunei emandako maitasuna beste batzuengana aldatuko dugu.<br />
Lehen haurtzarotik aurrera maitasuna lekualdatzearen prozesu hori gauza guzti<strong>eta</strong>ra luzatuko<br />
da. Horrela, jatorrian pertsonei zuzentzen genien maitasunaren zati bat jasoko duten interes<br />
<strong>eta</strong> aktibitateak garatuko ditugu. 60<br />
Melanie Kleinen arabera, amarengandik banatu arren, beste pertsona edo<br />
gauz<strong>eta</strong>n lehenengo harreman haren aspektu batzuen bila ibiliko gara, inkontzienteki,<br />
bizitza osoan. Zentzu horr<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> bere teoria psikoanalitikoa ikuspuntu, artean<br />
amaren maitasuna topatzeko edo berriro sortzeko aukera bat ikusi zuen.<br />
Horrela, eskultoreak artelanari bizitza ematen dion bezala (giza-irudia izan ala ez izan),<br />
inkontzienteki, lehenengo maite <strong>eta</strong> gero fantasi<strong>eta</strong>n hondatu zituen pertsonak berreskuratu<br />
edo berregingo ditu. 61<br />
Melanie Kleinek aipatu ere aipatu zuen arteak duen babesleku balioa. Hau da,<br />
pertsonen <strong>arteko</strong> harreman<strong>eta</strong>n aurkitutako zailtasunen aurrean badago, arazoak<br />
gobernatzeko <strong>eta</strong> maitasuna lekualdatzeko asmoz, artean babestuko dena.<br />
Askok zailtasun horiek konpondu nahian maitatzeko gaitasuna murrizteko baliabidea<br />
erabiliko dute, maitasuna “ukatuta” edo bertan behera utzita <strong>eta</strong> emozio handi<strong>eta</strong>tik ihes<br />
eginda. Beste batzuk maitasuna nagusiki pertsonengandik objektu<strong>eta</strong>ra mugituz aldenduko<br />
dira haren arrisku<strong>eta</strong>tik. Maitasuna gauz<strong>eta</strong>ra <strong>eta</strong> interes<strong>eta</strong>ra mugitzea hazkuntza normalaren<br />
partea da. Baina, batzuek arazoak gobernatzeko edo, hobeto esanda, saihesteko baliabide<br />
nagusia bihurtuko dute. Denok ezagutu izan ditugu animaliaz inguratzen diren pertsonak,<br />
bildumazale amorratuak, zientzialariak, <strong>artista</strong>k, <strong>eta</strong> abar gogoko objektu edo zereginak asko<br />
maitatu <strong>eta</strong> haiengatik sakrifizioak ere egiteko prest daudenak. 62<br />
Donald Kuspit arte-kritikariak <strong>eta</strong> Giorgio Agamben filosofia irakasle <strong>eta</strong><br />
idazleak ere objektuen bildumak egiteko joera (arte-objektuak izan ala ez) hutsune bat<br />
betetzeko modutzat jo zuten. Agamben-ek bildumazal<strong>eta</strong>suna fetitxismoarekin lotu<br />
<strong>eta</strong> bildumazale ez denarentzako fetitxeak duen funtzio hauteman ezina aipatu zuen. 63<br />
Donald Kuspit-ek objektuen bildumazal<strong>eta</strong>suna gizabanakoari ematen dion<br />
79
segurtasun <strong>eta</strong> ongizatearekin lotu zuen. Melanie Kleinek bezala, egile haiek amaren<br />
maitasunak (irudimenean) ematen digun ongizatearen ordezkatzaile moduko bat ikusi<br />
zuten gauzei maitasuna emateko dugun ahalmenean.<br />
80<br />
Bildumazal<strong>eta</strong>suna kontu nartzisista bat dela defendatzeko asmoa daukat, gizartean hura izan<br />
edo bestea izan. (…) Bildumagileak bere burua asetzeko egiten du bilduma (…) Zergatik<br />
ezaugarri estetiko<strong>eta</strong>ra bueltatu ongizate zentzu bat bilatzeko, norbere buruarekin pozik<br />
egoteko arazo gutxiago duten beste objektu batzu<strong>eta</strong>tik errazago atera badaiteke? Baina<br />
bildumagilea, inkontzienteki, beste objekturik ez dagoela konturatzen den maila batera heldu<br />
da. Objektu artistikoa bezain betegarria den objekturik ez dago. Objektu guztiek huts egiten<br />
diotela konturatu denean, barnekoenak bereziki, objektu artistiko<strong>eta</strong>ra itzuliko da harreman<br />
sakon bat ezartzeko duen azkeneko aukera erabiliz. Intimitate bat sortuko du haiekin huts<br />
egingo ez diotenaren ustean oinarriturik. Begitazio sakonak dira. Haiekin lotzen da amets eder<br />
batean bezala. Harreman erregresibo honek jaioberri batek titi elikatzailearekin duenaren<br />
antza dauka. Berez mundu bat dirudien objektu partzial zoragarri hori. 64<br />
Baina, gauzez inguratze hau, plazerra eman arren, ezin da pertsonen <strong>arteko</strong><br />
maitasunarekin konparatu. Mesedegarria izan daiteke baina, psikologikoki, objektuei<br />
emandako maitasuna pertsonei emandakoarekin txandakatzea osasuntsuagotzat joko<br />
dugu. Adoratzen dugun objektua perfektua da guretzat, idealizatu <strong>eta</strong> fetitxe bihurtu<br />
baitugu. Bildumagile askok ere etorkizunean museoren baten idazkunean edo liburu<br />
baten oin ohar batean agertzera eramango duten objektu hauen jabetzaren bidez<br />
hilezkortasuna lortu nahi dute. Edozelan ere, ezinezkoa den konponk<strong>eta</strong> bat da.<br />
Esan dugun bezala, bildumagile hutsalak ez du inoiz objektutik lortuko amarekin zuen hartuemana,<br />
objektu horr<strong>eta</strong>n inbertitzen duena inbertituta ere. Hasieratik bazekien horrek ez<br />
zeukala ezer ematerik. Objektu faltsua, itxurazkoa zela bazekien. 65<br />
Lehen esan dugun bezala, Melanie Kleinek konponk<strong>eta</strong> modu bat bezala<br />
ikusten du artea. Hala ere, konponk<strong>eta</strong> osagabea lortzen duen modu bat da <strong>eta</strong> halakoa<br />
izanik, errepikapenera joko du.<br />
Konponk<strong>eta</strong>-mekanismoak ondo finkatuta ez badaude, (…) obsesio mekanismo<strong>eta</strong>ra hurbil<br />
litezke (konponk<strong>eta</strong>-ekintzen errepikapen konpultsibo<strong>eta</strong>ra). 66<br />
Hori garbiago ikusiko da artea erabiltzen denean traumatikoa dena aurrez<br />
aurre izateko. Robert Stoller psikoanalista <strong>eta</strong> Los Angeleseko Unibertsitatean<br />
irakaslea horr<strong>eta</strong>z mintzo zen.
Robert Stoller-ek dioenez, “trauma batean, emozio estetikoa sendagai modura eraginkorra da,<br />
pozoi baten inokulazioaren kontra hazka egitea eraginkorra den eran. Errepikapenak dirau. 67<br />
Melanie Kleinen arabera: “Konponk<strong>eta</strong>ren arrakasta bizi-irriken garaipena da, hil-<br />
irriken gaineko garaipena.” 68 <strong>Artea</strong>ren bidez <strong>artista</strong>k egiten duen buruaren<br />
egiturak<strong>eta</strong>n sinbolizazioak parte hartuko du, konponk<strong>eta</strong>-ekintza guztiak ekintza<br />
sinbolikoak direlako, psikikoak zein artistikoak. Artistak bere arazoen zentzua<br />
lantzeko erabiliko du sinbolizazioa.<br />
C) Sublimazioa artean, konponk<strong>eta</strong>-ekintza.<br />
Hanna Segal psikoanalistak dioenez, Melanie Kleinek zioenarekin bat,<br />
konpontze mekanismoak sorkuntzan <strong>eta</strong> sublimazioan zeregin handia dauka.<br />
Konpontzeko <strong>eta</strong> berregiteko gogo hori geroko sublimazio <strong>eta</strong> sorkuntzaren oinarria da. 69<br />
Betiere, objektua konpontzean edota berregitean datza. Pertsona baten<br />
inkontzientea ume baten burutik oso urrun ez dagoela esan digu Melanie Kleinek.<br />
Haur-buruan edozein objektu biribil amaren titiaren irudia izan daitekeela dio <strong>eta</strong>,<br />
ondorioz, edertasuna <strong>eta</strong> gozotasuna. Atsegina den guztiak ama <strong>eta</strong> bere titia dakar<br />
gogora. 70 Horrela, Melanie Kleinek <strong>artista</strong> batek bere lanean lor dezakeen plazerra <strong>eta</strong><br />
edertasuna amarekin hasierako harreman hartan sentituriko plazerrarekin lotu zuen.<br />
“Situaciones infantiles de angustia reflejadas en una obra de arte y en el<br />
impulso creador”-en (1929), Melanie Kleinek Ravel-en Opera den La palabra<br />
Mágica-n <strong>eta</strong> Karin Michaelis-ek idatzi zuen “El espacio vacío” izeneko artikuluan<br />
dagoen material psikologikoa aztertu zuen. Bigarren hon<strong>eta</strong>n egilea bere laguna zen<br />
Ruth Kjär pintorearen lanari buruz mintzatu zen. Azken artikulu hau Lacanek bere<br />
81
Semirario 7-n (1959-60) garatu zuen sublimazio kontzeptuaren parte baten oinarria<br />
izan zen. 71<br />
82<br />
Freudek deskribatuta zeukan jada, bizitza aurrera joan ahala aldak<strong>eta</strong>k izaten<br />
dituen haurraren herstura <strong>eta</strong> gatazka-edipiko egoera goiztiar bat. Melanie Kleinek<br />
egoera horren aurretik ematen diren herstura-egoerak deskribatu zituen, titia kentze<br />
fasekoak. Lehenbizi aipatu dugun lanean, Ravelen La palabra Mágica Operaren<br />
antzezpena aztertu zuenekoan, Kleinek Berliner Tageblatt egunkarian argitaratu zen<br />
Eduard Jacob-en kontakizun bat ia hitzez hitz izan zuen abiapuntu. Kontakizun horrek<br />
umeak titi-kentze edo haur-sadismo fasean dituen herstura sentsazioak primeran<br />
deskribatu zituen sinbolikoki: umea amaren gorputza erasotzen ari da dituen arma<br />
guztiekin, gauzak apurtu, haginka egin, atzamarka…beldurrak inguruko objektuak<br />
handiagoak <strong>eta</strong> bizidun ikustea eragingo dio. Umeak amarekin bakea egiten duenean,<br />
gauzak berriro ere normaltasunera bueltatuko dira.<br />
Bigarren artikulua “El espacio vacío”-ren analisiak arte mailan garrantzi askoz<br />
ere handiagoa dauka. Testu hon<strong>eta</strong>n, Melanie Kleinek depresiboa den pertsona baten<br />
egoera deskribatzen du <strong>eta</strong> hark artearekin dituen harremanak aldean ipini zituen:<br />
Karin Michaelis-ek pintorea <strong>eta</strong> bere laguna zen Ruth Kjär-en bilakaeraren kontakizuna egin<br />
zuen. Ruth Kjärek zentzumen artistiko handia zuen <strong>eta</strong>, batez ere, etxea apaintzeko erabiltzen<br />
zuen. (…) Batzutan, depresio handien krisiak pairatzen zituen, (…) honako zer edo zer zioen:<br />
“Niretzat den espazio huts bat dago, inoiz ezin dezakedana bete”. (…) Bere etxea arte<br />
moderno galeria bat zen. Bere senarraren anaia herrialdeko pintore handien<strong>eta</strong>riko bat zen, <strong>eta</strong><br />
haren margolan onenek gelako hormak apaintzen zituzten. Baina Gabonak baino lehen ezkonnebak<br />
aurretik utzitako koadro bat eraman <strong>eta</strong> saldu egin zuen. Horrek hutsune bat utzi zuen<br />
par<strong>eta</strong>n, bere barneko hutsunearekin bat egiten omen zuena. Ikaragarrizko tristezia egoeran<br />
jauzi zen. 72<br />
Ruthek koadroak utzitako hutsunea margotzea erabaki zuen. Koinatuak<br />
erabiltzen zituen material berdinak erosi <strong>eta</strong> horrela egin zuen. Koinatuak ezin zuen<br />
sinetsi pintura hura hark egin zuenik. Aurrerago, Ruthek margolan gehiago egin<br />
zituen <strong>eta</strong> arte-kritikarien aurrean erakutsi ere bai.
Melanie Kleini Ruthek sentitu zuen hutsunea ardura zitzaion <strong>eta</strong>, bereziki,<br />
gabeziazko gorputz-egoera hura. Hutsune haren jatorria bizi izaniko lehen herstura-<br />
egoeran dagoela uste du Kleinek. Aktibitate piktoriko hura Ruthek sentitu zuen<br />
hutsunea bete nahi duten konponk<strong>eta</strong>-bulkada bizien ondorioa izan zela frogatu nahi<br />
zuen Melanie Kleinek. Amari edo aitari <strong>eta</strong> horregatik bere buruari ere zuzendutako<br />
fantasia depresiboek sortzen duten hutsunea zen. Melanie Kleinen ustez, arteak amari<br />
zuzendutako fantasia depresiboak konponduko ditu <strong>eta</strong>, horrela, aldi berean, nork<br />
bere burua konponduko du. Helburua ama berregitea da. Ruth Kjär-ek geroko<br />
pintur<strong>eta</strong>n, senit<strong>arteko</strong>en erretratu batzuk egin zituen <strong>eta</strong> horrela hutsunea bete zuen.<br />
“Hutsunea betea izan da”. Bistan da amari egindako kaltea psikologikoki konpontzeko gogoa,<br />
<strong>eta</strong> bere burua konpontzekoa ere, senit<strong>arteko</strong>en erretratuak pintatzeko bulkada eman zion<br />
horr<strong>eta</strong>n zegoela. Atsoarena, heriotzaren atarian, suntsitzeko lehen gogo sadikoaren<br />
adierazpena dirudi. Neskatoak ama suntsitzeko duen gogoa, zahar ikusteko, abailduta,<br />
desitxuratuta…indarra <strong>eta</strong> edertasuna duen sasoian irudikatzearen beharraren zergatia da. Hori<br />
egitean, alabak berak duen estutasuna bare dezake <strong>eta</strong>, erretratuaren bidez, ama konpontzen<br />
<strong>eta</strong> berritzen saiatu. Umeen azterket<strong>eta</strong>n, gogo suntsitzaileen irudikapenei indarberritze joerek<br />
jarraitzen dietenean, jendea konpontzeko marrazkia <strong>eta</strong> pintura erabiltzen dutela konturatu<br />
gara. Ruth Kjär-en kasuan argi <strong>eta</strong> garbi ikus dezakegu neskatoaren herstura emakumeen niaren<br />
garapenerako guztiz garrantzitsua dela, <strong>eta</strong> errealizazio suspergarri<strong>eta</strong>ko bat ere badela. 73<br />
Melanie Kleinen konponk<strong>eta</strong> kontzeptuak haurtzarotik hasita konponk<strong>eta</strong>-<br />
fantasiak garatzen ditugula jakiteko balio digu.<br />
W.R. Bion psikoanalistak trauma baten aurrean bi gauza egin daitezkeela esan<br />
digu: haren pentsamendu<strong>eta</strong>tik ihes egiten saiatu, edo landu, berregin <strong>eta</strong> aurrez aurre<br />
jarri. Zentzu horr<strong>eta</strong>n, Kleinek ere bere iritzia eman zuen. Konponk<strong>eta</strong> kontzeptua<br />
doluaren elaborazioarekin lotu zuen. Maite dugun pertsona baten galera gainditzea<br />
traumatikoa ere izan daiteke. Bere lana asko barneratzen duen <strong>artista</strong> batek bere<br />
buruaren konponk<strong>eta</strong> berezia egin dezake artearen bidez. Artelanean, barne <strong>eta</strong><br />
kanpoaldeko faktoreen integrazioa gauza dezake. Aurrean ikusitakoaren ildoan, José<br />
83
A. Lorének norbera, konponk<strong>eta</strong>-lanean, treb<strong>eta</strong>sun handien duen hortaz baliatuko<br />
dela esan zuen. 74<br />
84<br />
José A. Lorének konponk<strong>eta</strong> kontzeptua aztergai, Freuden sublimazioa <strong>eta</strong><br />
Kleinen konponk<strong>eta</strong>-lana sormen artistikoaren barne dauden kontzeptu partzialak<br />
direla dio.<br />
Freudek sormen-lanak bere sublimazio kontzeptutik ondorioztatu zituen, <strong>eta</strong> Kleinek bere<br />
konponk<strong>eta</strong> kontzeptutik. Kontzeptu partzialak direla uste dut nik, errealitatearen alde batzuk<br />
besterik argitzen ez dutenak, hain iluna den errealitatearenak. 75<br />
Lorének María Molinerek Diccionario de uso del Español-en (1982),<br />
kontzeptuari emandako adierak gogorarazi dizkigu:<br />
María Molinerrek terminoari eman zizkion zazpi adier<strong>eta</strong>tik (lat., reparare, parare-tik) (…)<br />
hiru arlo fisikoari dagokie: kaltetuta edo apurtuta dagoen zerbaiten zaharberritzea,<br />
konponk<strong>eta</strong>, ukitua; bat arlo moralari: egindako huts edo kalte bat konpondu edo ordaina<br />
eman; <strong>eta</strong> beste hirurak zentzu epistemologikoa dute:ohartarazi, konturatu, -z jabetu. 76<br />
W.R. Bion psikoanalistaren ideiak jarraituz, Lorén gehien bat terminoaren<br />
alde epistemologikoan dago interesaturik. Fantasi<strong>eta</strong>n dagoen minaz, erruaz,<br />
ondoezaz jabetzen gareneko “zerbaitez konturatze” hori interesatzen zaio, mamu<br />
suntsitzaileaz jabetzen gareneko hori. Lorénen arabera, adiera hori da subjektua<br />
konponk<strong>eta</strong>-lanera bultzatuko duena, “hau da kaltetutako objektua konpontzeko<br />
nahiaren eragilea”. 77 Trauma baten konponk<strong>eta</strong>-prozesuan pertsonaren egoera<br />
aztertzea oso garrantzitsua da. Nork bere hutsunea onartzea <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>tik abiatzea,<br />
hau da, hutsuneaz “jabetzea” nahitaezkoa da. “...-z jabetzea” oso garrantzitsua da<br />
aurrerago azalduko dugun sinbolizazioaren bidez konponk<strong>eta</strong>-lana egiteko.<br />
Melanie Kleinek, Hanna Segal-ek, Freudek, Ernest Jones-ek, W.R. Bion-ek,<br />
D.Meltzer-ek <strong>eta</strong> J.A. Lorén-ek, besteak beste, sinbolizazioa gatazken aurrean buruak<br />
erabiltzen duen babes-ekintza dela diote. Sinboloek fantasiak kanporatu <strong>eta</strong> gure
urutik banandu egingo dituzte <strong>eta</strong>, ondorioz, dugun pertsekuzio-herstura aldendu<br />
egingo da. 78<br />
Ernest Jones-ek Melanie Kleinek bezala, sinbolismoa ikertu zuen. Sublimazio<br />
guztien oinarria dela uste zuten <strong>eta</strong> biek “ekuazio sinboliko” kontzeptua erabili zuten.<br />
Jonesen arabera plazer-printzipioak guztiz ezberdinak diren bi gauzen <strong>arteko</strong> ekuazioa<br />
posiblea egingo du, biak duten plazer edo interes antzekotasunagatik. Orain dela urte batzuk<br />
kontzeptu horr<strong>eta</strong>n oinarritutako artikulu bat idatzi nuen. Sinbolismoa sublimazio ororen <strong>eta</strong><br />
talentu ororen oinarria dela ebaki nuen horr<strong>eta</strong>n. Gauzak, aktibitateak <strong>eta</strong> interesak ekuazio<br />
sinbolikoaren bitartez bihurtuko dira fantasia lizun<strong>eta</strong>rako gaia. 79<br />
Hanna Segalen arabera, <strong>artista</strong>k sinboloa <strong>eta</strong> sinboloak adierazten duen<br />
objektua ezberdintzen ditu, badaki sinboloa berak sortu duela <strong>eta</strong> nahierara erabil<br />
dezakeela. 80 Bai Lorének, bai Bion-ek <strong>eta</strong> Meltzerrek sinbolizazioa norberaren trauma<br />
landu nahi duenak martxan jartzen duen sortzeko teknika bat dela diote. Hau da,<br />
babesle izateaz gain sinbolismoa esanahia <strong>eta</strong> zentzua sortzeko baliabide bat litzateke<br />
konponk<strong>eta</strong>-lanean. 81<br />
Ildo horr<strong>eta</strong>n ikus dezakegu Mariela Michelena psikoanalistak egin duen<br />
Gabriel García Márquez-en Cien años de soledad liburuari buruzko azterk<strong>eta</strong>.<br />
Liburua konponk<strong>eta</strong>-ekintza bezala erabilia izan zen sublimazio prozesu bat dela dio<br />
Michelenak <strong>eta</strong> Gabriel Garcia Márquezek, berak esan zuela eleberriaren helburu<br />
nagusia intzestuarekin obsesionatuta dagoen familia baten istorioa kontatzea izan<br />
zela. 82<br />
Gabriel García Márquezek ez zituen gurasoak ezagutu zazpi urte izan arte,<br />
aitona-amonei emana izan baitzen. Aitona hiltzean, jada zortzi urte zituenean, guraso<br />
<strong>eta</strong> anai-arrebekin bizitzera joan zen. Gauzak horrela, umeak uztea behin <strong>eta</strong> berriro<br />
agertuko da haren liburuan:<br />
Lehen ipuin<strong>eta</strong>tik azken eleberria duen Del amor y otros demonios-era idatzitakoa aitona<br />
maitekor edo “amona bihozgabe”-en ardurapean utzitako umez josita dago (…) Uzte era<br />
guzti guztiak aurki ditzakegu, ezezagun guraso<strong>eta</strong>tik irudizko lehengusu<strong>eta</strong>ra (Rebeca Cien<br />
85
86<br />
años...), anai-arreben artean, seme<strong>eta</strong>tik am<strong>eta</strong>ra, alab<strong>eta</strong>tik am<strong>eta</strong>ra, <strong>eta</strong> abar. Cien años de<br />
soledad-en, adibidez, lehenengo belaunaldia, inude baten ardurapean aldi baterako bakarrik<br />
utzia izan zena <strong>eta</strong> inurriak irentsi zuten azken Aureliano izan ezik, obran jaiotako<br />
gainontzeko guztiak (9 guztira) emanak izan ziren. 83<br />
Egilearen istorioa kontatzen ez gara luzatuko: Gabriel intzestutik jaio zen <strong>eta</strong><br />
familiaren aurreko belaunaldi<strong>eta</strong>n holakoak egon zirela ere aurkitu zuen. Hamazortzi<br />
urterekin hasi zen Cien años de soledad idazten <strong>eta</strong> hogei urte gehiago igaro behar<br />
izan ziren lana osatzeko, zailtasun psikologikoa zela <strong>eta</strong>.<br />
Luze bizi <strong>eta</strong>, bizitza perspektiba kokapen berri batetik ikustea beharrezkoa izan zen.<br />
Bizitzaren erdian, bizi izandakotik <strong>eta</strong> bizitzeko daukagunetik distantzia berdinera gaudenean<br />
berregiten dugun kokapen depresibo batetik ikustea beharrezkoa izan zen. Bere istorio<br />
pertsonalari aurre egiteko, hau ulertzeko <strong>eta</strong> barkatzeko, bere alde (<strong>eta</strong> geurera) erabiltzeko<br />
beharrezkoa izan zen kokapen berri hau Cien años de soledad moduko lan bat idazterakoan. 84<br />
Idazleak errealitatearekin zuen duelu bat da. Fantasia <strong>eta</strong> sorkuntzaren bidez<br />
errealitatea konpontzen, ulertzen <strong>eta</strong> elaboratzen saiatu zen. Artistaren helburua bere<br />
burua kokatzea <strong>eta</strong> bateratzea da.<br />
Beste alde batetik, analista kleiniarra den Hanna Segal-ek Marcel Proust<br />
aipatu zuen, egoera depresibotik abiatuta, bere sorkuntzari buruzko ideia azaltzeko.<br />
Marcel Proustek suntsituta dauden, galdutako edo maite izaniko objektuen berregite<br />
bat bezala ikusten du artelana. Artistak errealitatearekin duen dueluan berregitera<br />
behartuta ikusiko du bere burua. Hanna Segalek honela azaldu zigun:<br />
Prousten arabera, <strong>artista</strong> bat sortzera behartuta dago iragan galdua berreskuratzeko<br />
beharragatik. Guztiz intelektuala den iraganeko oroitzapenak, ordez, eskura egon arren, ez<br />
dauka balio emozionalik <strong>eta</strong> hilda dago (…) Harrapatzeko, haiei etengabeko bizitza emateko,<br />
bere bizitzaren gainontzeko alderdiekin batzeko, artelan bat egitera behartuta dago. (…)<br />
[Marcel Prousten hitz<strong>eta</strong>n] ( Sentitu izan nuen hori ilunpetik atera behar izan nuen, baliokide<br />
espiritual batean bihurtu. Baina, bakarra iruditzen zitzaidan modu hura, zer zen bada, artelan<br />
bat sortzea baino?) 85<br />
Marcel Proustek, bere obraren azken liburukian, geratzen zitzaion bizitza<br />
idazteari ematea erabaki zuela kontatu zigun. Urrunaldi luze baten ostean aitzineko<br />
lagunen bila jarri zeneko erabakia izan zen, denbora aurrera joan ahala barneko<br />
mundua <strong>eta</strong> antzinako lagunak aldatu edo hilik zeudela topatu zuen. Sorkuntza
literarioan, galdutako lagun <strong>eta</strong> leku horiei betirako bizitza berri bat eman zien. Bere<br />
barne mundua adieraziko zuen bizitza berria <strong>eta</strong>, honela, heriotzari beldurra ere betiko<br />
aldenduko zuen. 86<br />
Lan artistikoak konpontzeaz gain esanahiaren elaborazioan zeregin positibo<br />
bat daukan ikuspuntu epistemologiko horren barruan, Marion Milner psikoanalista<br />
ingelesaren ekarpena kontuan hartzekoa dugu. Sortu berriak diren sinboloak<br />
“sorkuntza berri” bat osatzen dutela dio <strong>eta</strong> gizakiaren mundu sentikorra orientatzeko<br />
<strong>eta</strong> berritasuna emateko balio duela.<br />
Marion Milner <strong>artista</strong>k galduriko objektuaren berregite, konponk<strong>eta</strong> bat egiten duela dioen<br />
ideiarekin bat dator. Adimenak gogo<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> hitza behar duen neurri berberean, bizitza<br />
sentikorrak artelana behar du elikagai. (…) Eta artelanak bakarrik ekar dezake berritasun bat<br />
sentikortasuna osatzeko <strong>eta</strong> orientatzeko. Objektu galduaren berregitearen ideiari egileak<br />
sorkuntza berria-rena gehitu dio. Zentzuaz <strong>eta</strong> “errealitateaz” aberastuko duen kanpoaldeko<br />
munduaren partea da <strong>eta</strong>, horrela, errealitatea osatu egingo du. 87<br />
2.3.3. D.W. WINNICOTT-EN TEORIA ARTEAREN INGURUAN:<br />
“TRANTSIZIO-OBJEKTUAK ETA TRANTSIZIO-GERTAKARIAK”<br />
ABIAPUNTU<br />
1951-n Donald Woods Winnicottek (1896-1971) “trantsizio-objektu <strong>eta</strong> trantsizio-<br />
gertakari” deitutakoen gainean hipotesi bat egin zuen. Winnicott psikoanalisiaren<br />
barruan dagoen Objektu Harremanen Eskola Ingeleseko kide nagusi<strong>eta</strong>ko bat izan<br />
zen. Haren teoria hon<strong>eta</strong>n gizakiak duen lehen objektuaren jabetzaz aritu zen. Edipo-<br />
aurreko garaian ematen da, laugarren <strong>eta</strong> hamabigarren hilabeteen artean.<br />
Lehenengo <strong>eta</strong> behin “trantsizio-objektu” nozioa azaltzeko objektu terminoa<br />
bera aztertuko dugu Freuden definizioaz baliatuz:<br />
Psikoanalisian objektua irrikari, maitasunari edo gorrotoari darraio: hauteman aurretik<br />
izendatuko dugu; <strong>eta</strong> askotan, bere galeraren ondorioz agertuko da. 88<br />
Psikoanalisian, «objektu» terminoa gure energiaren xedea den pertsona, animalia, gauza edo<br />
87
88<br />
ideia ororen izena da. Freudek 1851n aipatu zuen lehenengo aldiz objektu hori,<br />
aurrerago“anaklitiko” izendatuko zuen objektua (anaklitos grekotik, «atzerapena» esan nahi<br />
duena <strong>eta</strong> babesik eza edo menpekotasuna adierazten duena). Babesik gabeko ume batek<br />
norbaitengandik poza jasotzen duenean lotura bat sortuko du; umeak norbait horr<strong>eta</strong>n jartzen<br />
duen energiaren inbertsio horri Freudek “katexia” deitu zion. kathexis-ek grekeraz “zerbaiten<br />
jabe egitea” esan nahi du. (…) Freuden arabera, umearen lehen objektu anaklitikoa amaren<br />
titia da. Bigarren objektua nartzisista da (ama janari emale <strong>eta</strong> aita babesle) nia <strong>eta</strong> umearen<br />
identitatea indartzen duelako. Geroko <strong>eta</strong>p<strong>eta</strong>ko objektuen artean uzki-objektua, falikoa,<br />
edipikoa, <strong>eta</strong> abar daude hurrenez hurren. Freudek objektua <strong>eta</strong> sen baten objektiboa<br />
ezberdindu zituen, (…) Aho aroan, adibidez, umearen ahora doa dena (iturria) sen-objektiboa<br />
ase nahian (gorpuztea). Objektua sen-objektiboa asetzen duena da. 89<br />
1930etik aurrera, ikuskera berri bat agertzen hasi zen eskola ingelesean.<br />
Ikuskera hartan objektua ez zen hain senezkoa.<br />
Umea <strong>eta</strong> kanpoko munduaren <strong>arteko</strong> lehenengo harremanak aztergai,<br />
Winnicottek, trantsizio-objektua identifikatu zuen amaren titiaren lehenengo sinbolo<br />
<strong>gisa</strong>. Ordezko objektua da, ama ez dagoenean umeari harengandik banatzen<br />
lagunduko dion objektua. Fenomeno bezala, umeak gutxi gorabehera lau hilabete<br />
duenetik zortzi edo hamabi hilabeteraino iraungo du. Umeari segurtasuna emango<br />
dion objektua da <strong>eta</strong> lotara doanean edo urduritasun edo antsi<strong>eta</strong>te egoer<strong>eta</strong>n babesa<br />
da. Umearen barneko <strong>eta</strong> kanpoko munduaren artean dago, bit<strong>arteko</strong> leku batean.<br />
Objektu berezi hau umearen gorputzaren partea ez den lehenengo jabetza da; kronologikoki<br />
atxikimen-autoerotikoari jarraituko dio, gorputzaren partea bai denari, hatz lodiari, adibidez.<br />
Objektua edozein gauza izan daiteke, artzatxo bat, txupetea, trapu baten izkina; 90<br />
Winnicotten teoria beharrezkoa dugu bai pertsona baten bizitzan zeregin<br />
artistikoaren jatorria azaltzeko bai amaren urruntze fisikoa modu orekatuagoan jasan<br />
nahian hasten garela jostailuak erabiltzen agerrarazteko. Umetxoarentzat<br />
amarengandik urruntzea noraez faktore bat da <strong>eta</strong> trauma batek sortzen duen<br />
hersturaren parean koka dezakegu.<br />
Beste sinboloekin gertatzen den bezala, helduentzat edo kanpoko batentzat<br />
trantsizio-objektua kanpoko gauza bat da. Umearentzat berriz, zati bat bere baitan<br />
dago <strong>eta</strong> beregandik kanpo beste zati bat. Esan ere esan nahi dugu Winnicottek esan
zuela kasu batzu<strong>eta</strong>n trantsizio-objekturik ez dagoela edo trantsizio-egoera hon<strong>eta</strong>z<br />
gozatzen uzten ez dion ezohiko garapen bat suertatuko zaiola umeari.<br />
Aipatu ditugun objektuez gain, Winnicottek “trantsizio-gertakariak” ere eman<br />
zituen ezagutzera. Aurrekoen leku berberean daude <strong>eta</strong> betebehar <strong>eta</strong> esanahi berbera<br />
daukate. Zizakadurak, doinuak, kantak edo jolasak dira trantsizio-gertakari batzuk.<br />
Bai “trantsizio-objektuen” bai “trantsizio-gertakarien” garrantzia sinbolizatzen<br />
duten hartan baino trantsizio-espazio bat sortzean datza. Aipatu dugunez, objektu<br />
horiek amaren titiaren sinboloak dira baina garrantzia, batez ere, beraiekin garapen<br />
prozesu bat ekartzean datza.<br />
Winnicottentzat trantsizio-espazio hori bereizten duena, objektuak zein<br />
gertakariak izan, duen ilusio izaera da. Ilusioak sortzeko, umeak duen gaitasunak<br />
bakarrik egoteak ematen dion hersturatik babestuko du. Objektu haiek Winnicottek<br />
deitu zuen "ilusio-eremua"-n daude. Hirugarren eremu bat izango da, heldutasunean,<br />
espazio kulturala (bai erlijioa bai artea) egokituko den eremua.<br />
Amari lotutako ilusioak ez badu bere garrantzia galdu <strong>eta</strong> aldentzeak bere<br />
erritmoa behar badu ere, umeak garapenean trantsizio-objektuari garrantzia kenduko<br />
dio apurka-apurka banak<strong>eta</strong> gertatzen den heinean. Egileak dekatexi deitu zuena<br />
emango da orduan. Jolasak ere, trantsizio-espaziotzat harturik, zabaldu egingo dira<br />
<strong>eta</strong> eremu handiagoa hartuko dute.<br />
[ Trantsizio-objektuak ] Esanahia galduko du, trantsizio-gertakariek zehaztasuna galdu<br />
dutelako, trantsizio-gertakariak zabaldu egingo dira. “Barneko errealitate psikikoa” <strong>eta</strong><br />
“kanpoko mundua, bi pertsonek berdin jasotzen duten mundu horr<strong>eta</strong>n dagoen bit<strong>arteko</strong><br />
eremura zabalduko dira”, hau da, eremu kultural osora. 91<br />
Winnicottek trantsizio-objektuen eratorpenak aipatu zituen, sormen <strong>eta</strong><br />
hautemate artistikoaz gain honako hauek: jolasa, erlijio-sentimenduak, ametsak,<br />
fetixismoa, gezurrak, drogazal<strong>eta</strong>suna, <strong>eta</strong> abar. 92<br />
89
90<br />
Winnicotten hipotesia jolasaren inguruko kontzepzio batean oinarrituta dago.<br />
Jolasa gugandik kanpo dagoenaren <strong>eta</strong> barnean daukagunaren <strong>arteko</strong> espazioa<br />
sortzeko daukagun gaitasunean dago kokatuta, errealitatea <strong>eta</strong> gure barneko<br />
munduaren artean. Trantsizio-espazio batean kokatuta dago <strong>eta</strong> bizipen kulturala<br />
ezarriko den espazioaren jatorria da.<br />
1953ko apirilaren 17an Monde Littéraire-n “Moral del Juguete” izenburuko<br />
artikulua argitaratu zen. Bertan, Winnicotten ideiengandik hurbil, Baudelaire<br />
zenduaren iritzia azaltzen da. Baudelairek “<strong>artista</strong> argi batek jostailuan gogo<strong>eta</strong>rako<br />
gaia aurki dezakela” 93 esan zuen. Idazki hartan, Baudelairek umea zeneko M.<br />
Panckucke-ren etxera egindako bisita azaltzen da. Emakume hau jostailuen maitagarri<br />
gogoratzen zuen. Honek, egun batean, bere etxeko ganbarara eraman <strong>eta</strong> jostailu<br />
zoragarri piloen azpian galtzen zen ganbara bat ikusi zuen. Ez zuen emakume hau<br />
ahaztuko, <strong>eta</strong> ordutik, erakusleiho<strong>eta</strong>n dauden jolasak ikustera geldituko zen beti.<br />
Rilkek ere, Baudelairek esandakoak garatuz, umeek beraien jostailuekin<br />
harreman fetitxista bat dutela esan zuen. Panpinak gainontzeko gauz<strong>eta</strong>tik<br />
desberdindu zituen:<br />
Panpina alde batetik beste gauzekin parekatuz askoz gutxiago da; arrotza <strong>eta</strong> ora ezina (zutaz<br />
bakarrik, panpin arima, ben<strong>eta</strong>n non zauden ezin leike esan”) baina, horixe beragatik agian,<br />
bestetik izugarri gehiago da; gure desio <strong>eta</strong> fantasien objektu agortezina delako. 94<br />
Laurie Schneider Adams-ek, Winnicotten teoriak jarraituz, kulturaren zenbait<br />
agerpen artistiko trantsizio-objektuekin parekatu ditu. Mircea Eliaderen<br />
mendebaldeko Europako arkitektura megalitikoari buruzko ikerket<strong>eta</strong>n oinarritu <strong>eta</strong><br />
megalitoak <strong>eta</strong> cromlechak trantsiziorako objetuak direla esan du:<br />
Megalitoak –idatzi zuen Eliadek- bizidun <strong>eta</strong> hildakoen <strong>arteko</strong> lokarri paregabeak dira; bizitza<br />
<strong>eta</strong> heriotza egoeren <strong>arteko</strong> trantsizio bat sortzen dute. Honez gain, espazioari dagokion<br />
trantsizioa ere irudikatzen dute, “gurtzarako espazio bereiztu” batean kokatuta daudelako.<br />
Aldi berean gune sozial bat ere osatzen dute. (…) Umearen trantsizio-objektuen erara, egitura<br />
megalitikoak barnekoak <strong>eta</strong> kanpokoak dira aldi berean. (…) Lurrarekin duten loturagatik
ama-objektu sinbolikoaren harremana dute (…) "Umeak ohera joateko erritualen <strong>eta</strong>, kultura<br />
batean, hil<strong>eta</strong>-ohitur<strong>eta</strong>n sortzen den arte zein erritualen artean" jarraipen bat postulatu dute.<br />
(…) Jatorriko trantsizio-objektua bezala, lasaigarriak dira. 95<br />
Schneider-ek objektu<strong>eta</strong>n oinarritutako artea trantsizio-objektuekin parekatu<br />
zuen haurtzaroko gailu hauek bezala, errealitatetik hartu <strong>eta</strong> pertsonentzako esanahi<br />
berezi batekin hornitzen ditugu objektuak. 96 Artistak, umeak egiten duen modura,<br />
errealitateko objektua eskuratu <strong>eta</strong> berak aukeratutako esanahia emango dio. Laurie<br />
Schnaider Adams-ek sortze-prozesua objektutik sinbolora edo ikus-m<strong>eta</strong>forara<br />
igarotzea dela esan zuen <strong>eta</strong> ikus-m<strong>eta</strong>fora objektuen <strong>eta</strong> sentimenduen <strong>arteko</strong><br />
pasabidea izan daitekeela.<br />
2.3.4. JACQUES LACAN-EN TEORIA ARTEAREN INGURUAN<br />
Lacanen teoria psikoanalitikoa Freuden teori<strong>eta</strong>tik abiatu zen <strong>eta</strong> Freuden<br />
Eremuko Psikoanalisi Eskola Lacandarra izena zuena sortuz garatu zuen. 97<br />
Psikoanalisiaren nozioak ulertzen lagunduko diguten hiru sistema edo orden 98 gehitu<br />
zizkien Freuden teoriei: “erreala dena”, “irudizkoa dena” <strong>eta</strong> “sinbolikoa dena”.<br />
Erreala dena gorpuzduna denari, biologikoa denari, gizakiaren jarraia denari<br />
dagokio. Ordezko gabeko mundua da <strong>eta</strong> zuzenean bizi dugu. Amarekiko<br />
identifikazioa da, irrikari <strong>eta</strong> irrikaren objektuari dagokiona.<br />
Bere lekuan dago beti (…) pitzadura gabekoa da guztiz. Sinbolikoa dena da “erreala den<br />
horr<strong>eta</strong>n ebak<strong>eta</strong> bat” eragingo duena, esangura prozesuan (…) erreala hizkuntzatik kanpo<br />
dagoena bezala sortuko da <strong>eta</strong> sinbolizazioari berengana ezina zaio. “Sinbolizaziotik kanpo<br />
egoteari guztiz eutsi egiten diona da” edo “sinbolizaziotik at dirauen eremua”. “Erreala dena<br />
ezinezkoa dena da”, imajinaezina delako, orden sinbolikoan integraezina <strong>eta</strong> eskuraezina<br />
nolabait. Sinbolizaziorako ezintasun <strong>eta</strong> erresistentzia izaera hau da erreala denari traumatikoa<br />
izatearen ezaugarria uzten diona. (…) Erreala denak materialtasun konnotazioak ere baditu<br />
(…) [Konnotazio hauek] BIOLOGIAren erresumari lotuko dute kontzeptua <strong>eta</strong> gorputzari<br />
bere gorpuztasun gordinean (gorputzaren funtzio irudikari <strong>eta</strong> sinbolikoen aurka). Adibidez,<br />
aita erreala aita biologikoa da, <strong>eta</strong> falo erreala zakil fisikoa da, organo honen funtzio sinboliko<br />
<strong>eta</strong> irudizkoaren kontra. 99<br />
91
92<br />
Orden hori da hiru<strong>eta</strong>tik iheskorrena. Inoiz ez dago argi erreala dena kanpokoa<br />
ala barnekoa den. Erreala dena askotan kanpoaldeko biologiko denari dagokiola<br />
dirudi baina, esate baterako, haluzinazio <strong>eta</strong> amets traumatikoak ere errealak dira.<br />
Lacanek kontzeptu hori erabili zuen gertakari kliniko batzuk argitzeko:<br />
herstura, trauma <strong>eta</strong> haluzinazioak besteak beste.<br />
Irudizkoa denak harreman dualak ditu bereizgarri <strong>eta</strong> niak irudiarekin duen<br />
harremana irudikatuko du. Geure buruari, besteari, aitari buruz dugun irudiari<br />
dagokio, irudizko identifikazioaren legez. Irudimen sortzailearen esparrua da,<br />
errealitatea irudikatzea du zeregina <strong>eta</strong> irudikapen sentigarrien bidez egingo du.<br />
Hau<strong>eta</strong>ko batzuk: artelanak, ametsak, mitoak <strong>eta</strong> fantasiak. 100<br />
Sinbolikoa dena bai biologiarenak bai gizartearenak diren lege <strong>eta</strong> egituren<br />
erresuma da. Gure kontrol kontzientetik haratago sortua da <strong>eta</strong> lengoaiaren<br />
adierazlearekin parekatuko dugu.<br />
[Orden hau] ezinbestekoa da psikoanalisiarentzat; psikoanalistak, oinarrian, “funtzio<br />
sinbolikoaren profesionalak” dira (…) LEGE <strong>eta</strong> EGITURA kontzeptuak pentsaezinak dira<br />
lengoaiarik gabe. Sinbolikoa, funtsean, dimentsio linguistiko bat da. (…) linguistika egitura<br />
duen edozein aspektu (…) orden sinbolikoari dagokio. Hala ere, Lacanek ez ditu bakarrik<br />
orden sinbolikoa <strong>eta</strong> lengoaia parekatu; lengoaiak, aldiz, dimentsio sinbolikoaz gain irudizkoa<br />
<strong>eta</strong> dimentsio erreala ere nahasten ditu. Lengoaiaren dimentsio sinbolikoa ADIERAZLEArena<br />
da. (…) alteritatearen esparrua da, Lacanek BESTEA deitu zuena. [inkontzientearen erara<br />
lengoaia baten moduan dago egituratuta] INKONTZIENTEA BESTEA horren diskurtsoa da<br />
<strong>eta</strong>, beraz, orden sinbolikoarena da guztiz. Sinbolikoa dena legearen erresuma da (…)<br />
kulturaren erresuma da, (…) Orden sinbolikoa HERIOTZAREN erresuma ere bada, (…)<br />
GABEZIA rena (…) PLAZER PRINTZIPIOA [arautuko duena] (…) 101<br />
Mendebaldeko artea irudizkoa dena <strong>eta</strong> sinbolikoa denaren artean dago<br />
kokatuta. <strong>Artea</strong> gauzatu den errepresentazio sinboliko, m<strong>eta</strong>foriko edo metonimiko<br />
bat da. <strong>Artea</strong>ren irudikapenean <strong>artista</strong>ren irudimenak hartuko du parte <strong>eta</strong> gizartearen<br />
kulturaren orden sinbolikoan kokatuko da. Baina erreala denera ere jo dezake,<br />
traumatikoa denera jotzen duenean, gorputzaren fisikotasunera bere egoera gordinean,<br />
biologikoa denera <strong>eta</strong> amarekiko identifikaziora.
Lacanen iritziz, <strong>eta</strong> Freudekin bat eginez, artea independientea da <strong>eta</strong><br />
inkontzientean sakontzeko gaitasunean psikoanalisiaren aurrekoa.<br />
Psikoanalista batek bere posizioari atera diezaiokeen abantaila bakarra, abantailatzat hartzen<br />
badugu ere, izango da Freuden esanak hartu <strong>eta</strong> gogoratu <strong>artista</strong>, bere gaian, beti aurretik<br />
doala <strong>eta</strong> ez duela psikologoarena egiten egon behar <strong>artista</strong>k bidea zabaltzen dion lekuan. 102<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik Lacanek, Freudengandik bereiziz, ez zion arteari psikoanalisia<br />
aplikatuko, baizik <strong>eta</strong> artea ikertuko zuen psikoanalisira eraman daitezkeen ondorioak<br />
ateratzeko. Hau da, Freud artelanean <strong>artista</strong>k erreprimituta duena ikusten saiatu zen<br />
baina Lacanen asmoa ez zen hori. Lacanek artea interpr<strong>eta</strong>tu zuen teoria<br />
psikoanalitikoak ezagutzen ez zuena argitzeko asmoz.<br />
Errealitate traumatikoa <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren artean, arteak duen <strong>bitartekari</strong> papera<br />
ikusten lagunduko digute Lacanen teoriek. Teoria hori<strong>eta</strong>n hiru gai aztertu zituen:<br />
ikusmenaren diagrama edo begia <strong>eta</strong> begiradaren ikerlana; zer da margolan bat?-en<br />
azalpena <strong>eta</strong> azkenik, berriro ere, sublimazioa. Begia <strong>eta</strong> begiradaren ikerlanak<br />
margolan bat zer den ulertzen lagunduko digu.<br />
Psikoanalisiaren arabera gizakia osatu gabe dago munduaren ikuskizuna<br />
ulertzeko. Lacanek gizakia gabezia-subjektua dela dio, gaixorik dagoen subjektu bat<br />
ondoeza ematen digun unibertsoan; traumatizatuta dagoen subjektua da.<br />
Lacanen obran, “gabezia” terminoa desioarekin lotuta dago beti. Desio-sentimenduak ekartzen<br />
duen gabezia bat da (...) [Subjektuak] bere burua osatu zezakeen adierazlearen gabezia dauka<br />
beti. “Gabezia den adierazle” hau subjektuaren osagaia da beti. 103<br />
Lacanen teorian, jatorriko trauma <strong>eta</strong> trauma pertsonala ezberdinak dira.<br />
Lehenengoa, aita edo lengoaia sartzen denean, umetxoa <strong>eta</strong> amaren <strong>arteko</strong> harreman<br />
homeostatikoan gertatuko den ebak<strong>eta</strong> da. Guztiok pairatuko dugun ebak<strong>eta</strong> da,<br />
apurk<strong>eta</strong>, trauma. Bestaldetik, maila traumatiko batean <strong>eta</strong> perspektiba lakandarretik<br />
ikusita, erreala denarekin topo egitea apurk<strong>eta</strong> bat da <strong>eta</strong> subjektuak bere buruaz duen<br />
93
ikuskeraren hondak<strong>eta</strong>. Nor bere buruaz duen ikuskera irudizkoa da, fantasmatikoa,<br />
psikologikoa. Teoria horr<strong>eta</strong>n, bada, topak<strong>eta</strong> traumatiko horri, edo erreala denarekin<br />
topatzeari tyché esan zioten, trauma terminoaren atalean esan dugun bezala. Munduan<br />
daukagun kokapen fantasmatikoaren apurk<strong>eta</strong> basatia da, erabateko danbateko<br />
bortitza.<br />
94<br />
Pertsona baten gogo-bizitzan kontrakoak diren printzipio bi daude: plazer-<br />
printzipioa <strong>eta</strong> errealitate-printzipioa. Plazer printzipio<strong>eta</strong>n lehen mailako prozesuak<br />
daude: inkontzientea, senak <strong>eta</strong> gozamena. Errealitatean, morala bide zein<br />
errealitateko gertakariak bide, plazer printzipioa erreprimitu egingo dugu. Gozamena,<br />
plazerrak berezko duen desioaren jarioa litzakeena, erreprimituko dugu.<br />
Psikoanalisiak esan digu subjektuaren inkontzientean subjektua errealizatu ez duen<br />
alde bat dagoela, <strong>eta</strong> ondorioz, erreprimituta <strong>eta</strong> zentsuratuta dagoela.<br />
Geure buruaren <strong>eta</strong> munduaren gainean iritzi espezifiko bat izateak geure<br />
burua <strong>eta</strong> mundua begiratzeko moduarekin zerikusi handia dauka. Terapiaren saiakera<br />
traumak subjektuari sortutako mamuari mozorroa kentzea da. Subjektuari gozatzen<br />
uzten ez dion erru-sentimendua kendu nahi izango dio <strong>eta</strong> gertatu dena uler araztearen<br />
bidez sufrimendutik askatu.<br />
Egoera hobetu dadin erreprimituta dagoen kitzikadura neurri batean<br />
harrapatzea edo askatzea komenigarria litzateke. Gertatu dena era objektiboagoan <strong>eta</strong><br />
hain mingarria ez den moduan ikusten lagunduko digun baliabideekin, geure buruari<br />
buruz daukagun ikuspegia osatzen saiatzea ere komenigarria da. Begiradaren<br />
garrantzia edo subjektuak bere buruaren gainean duen perspektibarena kontuan<br />
harturik <strong>eta</strong> kontuan harturik ere subjektuak begirada hori errepresentazioaren bidez<br />
osatuz baretu dezakeela, lehen aipatu <strong>eta</strong> jarraian garatuko ditugun hiru gaiei
garrantzitsu deritzegu: Lacanen ikusmenaren diagrama, Zer da margolan bat? <strong>eta</strong><br />
sublimazioa.<br />
Lacanek 1964an, Los cuatro conceptos fundamentales del psicoanálisis<br />
izenburua zuen XI. mintegian teoria propioa aditzera eman zuen, begirada “a<br />
objektu” legez azaltzen zuen teoria. 104<br />
1957an, a desio-objektutzat hartzen hasi zen. (…) a inoiz atzeman ezin den objektua da,<br />
berez desioaren KAUSA dena. (…) horregatik deitu zion Lacanek desioaren “kausa-objektua”.<br />
(…) irrikak ez dira a objektua eskuratzen saiatuko, inguruan dabiltza. 105<br />
Begirada subjektuaren desioa <strong>eta</strong> gabezia elkarrekin dauden lekua da. Desioa<br />
<strong>eta</strong> gabezia oinarri abiatuko gara mundua ikustera. Jean-Paul Sartrek egin zuen<br />
bezala, Lacanek ikusmena (edo begia) <strong>eta</strong> begirada bereiztu zituen <strong>eta</strong> Murice<br />
Merleau-Ponty-ren erara subjektuaren begirada munduan kokatu zuen.<br />
Lacanek begirada <strong>eta</strong> begiaren <strong>arteko</strong> harreman antinomiko bat erabili zuen buruan:<br />
begiratzen duen begia subjektuaren begia da, baina, begirada objektuaren ondoan dago, <strong>eta</strong> ez<br />
dago bateragarritasunik bata <strong>eta</strong> bestearen artean. 106<br />
Modu hon<strong>eta</strong>n kokaturik, subjektuak begiradan mehatxu bat hautemateko joera du,<br />
hark itaundu egingo balio bezala. Lacanek berak honela azaldu zigun:<br />
Puntu batetik ikusten dut bakarrik, baina, nire esperientzian, leku guzti<strong>eta</strong>tik naiz begiratua. 107<br />
Maurice Merleau-Pontyk munduaren ikuskizunean izaki begiratuak garela zehaztu zuen. 108<br />
Berdin gertatuko da argi asko eman edo kolore oso bizia duten gauzekin.<br />
Subjektua, irudi horien aurrean, gauza hark mehatxu eginez begiratuko balio bezala<br />
sentitzen da. Gizabanakoa “bestea”-k behatuta dela esan nahi du horrek. Beraz,<br />
Lacanen ikusmenaren diagramaren arabera, objektutik datorren begirada bat da.<br />
Hala <strong>eta</strong> guztiz, subjektuak gauz<strong>eta</strong>n dauden argi bizien jatorrira begiratzeko<br />
joera dauka. Isla <strong>eta</strong> distira horiek erakargarri <strong>eta</strong> atsegingarri suertatzen zaizkio. Hori<br />
95
horrela, subjektuaren begiratzeak, Lacanen teorian, duen gabezia betetzeko nahia bere<br />
baitan darama.<br />
96<br />
Objektu <strong>eta</strong> pertsonen artean elkarri zuzendutako begiradak gertatzen direla<br />
dioen Lacanen teoriak <strong>artista</strong>k duen izate gabezia betetzeko arteak duen papera argitu<br />
dezake. Louise Bourgeoisen lana <strong>eta</strong> bere buruaren artean gertatzen diren elkarri<br />
zuzendutako begiraden harremanaz ohartzeko balioko digu <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren gabezia <strong>eta</strong><br />
desioa asetzeko saiakera bultzatuko du.<br />
“Zer da margolan bat?” 109 testuan, Lacanek arteak duen papera erakusten duen<br />
eskema bat erabili zuen, artea errealitate traumatikoarekin <strong>bitartekari</strong> <strong>eta</strong> gozamena<br />
<strong>eta</strong> erreprimituta dagoen hura atzemateko bide <strong>gisa</strong>: Subjektua (S) gabezia-subjektua<br />
denaren ideiatik abiatu zen <strong>eta</strong> hark, begiratzen duen desio-objektuan (O), faltan<br />
duena (F), gabezia hain zuzen ere, maite du. Gabezi horr<strong>eta</strong>ra heltzeko espazio bat<br />
egongo da, errepresentazioaren espazioa, artea, belo-espazioa edo pantaila izendatu<br />
zuen. Artistak bere desioaren gabezia nagusia pantailan sinboliza dezake. Artistaren<br />
kreazioa desioaren mailan egingo da, beraz. Horrez gain, <strong>artista</strong>ren izatea obran<br />
bertan dago, hau da, irudizko era batean subjektuak errepresentazioan harrapatuko du<br />
inkontzientearen zerbait, erreprimitua dena, zentsuratua dena, <strong>traumaren</strong> zerbait.<br />
Lehen, begirada objektu<strong>eta</strong>tik datorrela esan dugu, margolanetik. Begiratzen<br />
gaituen margolana da, harrapatzen, asebetetzen edo babesten gaituen irudi bat<br />
“ikustera ematen” digulako. Margolana begiradak harrapatzeko tranpa da, margolan<br />
onak ikuslea deitu egiten baitu. Begirada bailitzan azaltzen da margolana <strong>eta</strong><br />
begiradak, irudimenean, desioa jaso dezake, baina baita erreprimitua dena ere,<br />
traumatikoa dena.
Lacanen arabera, errepresentazioaren espazioan, edo pantailan, errealitatearekiko<br />
bit<strong>arteko</strong>tza suertatuko da <strong>eta</strong> begirada-bezatze saiakera bat. Eta gizabanakoa<br />
bit<strong>arteko</strong>tza espazio horr<strong>eta</strong>n proiektatuko da, subjektuaren begirada irudikapenaren<br />
bidez munduratzea lortuko den lekuan.<br />
Giza-subjektua -gizakiaren esentzia den desioaren subjektua- animaliak ez bezala, ez da<br />
irudizko harrapak<strong>eta</strong> hon<strong>eta</strong>n guztiz harrapatua izan. Hor mugitzen badaki. Nola?<br />
Pantailaren funtzioa bakandu <strong>eta</strong> horrekin jolasten duen neurrian. Gizakiak, bai,<br />
[pantailarekin] jolasten badaki, haratago dagoen begiradaren lekua bailitzan. Kasu hon<strong>eta</strong>n<br />
<strong>bitartekari</strong>tzarako lekua pantaila da. 110<br />
Arte orok dompte-regard bat du helburu, begiradaren bezatze bat:<br />
pinturak begirada-bezatze zer edo zer dauka, hau da, margolan bati begira dagoen orok<br />
begirada baztertzera behartuta ikusten du bere burua. 111<br />
1959 <strong>eta</strong> 1960 artean, Lacanek La Ética del Psicoanálisis izenburua zuen VII<br />
mintegian, sublimazio kontzeptuaz mintzatu zen. Kontzeptu hori korapilatsua da,<br />
Lacanek berak honela adierazi zuen gai hori azaltzen zuen kapituluari<br />
“Sublimazioaren arazoa” izendatzean.<br />
Freudek sublimazioaren gaineko gogo<strong>eta</strong> bat egitera bultzatu gaitu edo, zehatzago, haren<br />
eremua mugatzen saiatzean era guzti<strong>eta</strong>ko trabak proposatu dizkigu <strong>eta</strong> gaur egun gure arr<strong>eta</strong><br />
merezi dute traba horiek. 112<br />
Sublimazioa irrika-energiaren deribazio prozesua da. Energia hura libidinalki<br />
asebete ordez sozialki baloratuak diren beste helburu<strong>eta</strong>ra bideratu <strong>eta</strong> indargabetuko<br />
da. Gorputz gaixoa dugu, gozatu bai baina txarto gozatzen duen gorputza. Plazer-<br />
printzipioan txarto dagoen zerbait dago. Lacanen ustez, existitzearen gozamen<br />
gabeziaren sekretua harreman sexualekin dago lotuta. 1970an Lacanek honela esan<br />
zuen: “ez dago harreman sexualik”. Hau da, egintza dago baina harremanik ez, tratua<br />
dago baina ez maitasunik <strong>eta</strong> egungo artea subjektuaren errealitatearen zerbait<br />
“ikustera emateko” gai da.<br />
97
98<br />
Lacanek, gizartearen onarpena oinarrizkotzat jotzean, Freuden kontzeptua<br />
berreskuratu zuen <strong>eta</strong> ekoizpen artistikoari dagokion sublimazioaz hitz egin zuen.<br />
Sozialki baloratutako objektu<strong>eta</strong>ra bideratuak izan diren neurrian izango dira irrikak<br />
sublimatuak. Baina, Freudek ez bezala, Lacanek irrika-energia guztiz ezin dela<br />
sublimatu uste zuen. Senen energiak helburua aldatzeko aukera ematen dion modu<br />
plastikoan jokatuko badu ere, mugak baditu. Honela esan zigun Lacanek berak:<br />
Azken finean, Sublimierung arazoari hurbiltzen hasteko, senen plastizitatea gogoratu behar<br />
dugu baina, jarraian esan beharra daukagu, oraindik argitu ez diren arrazoiengatik<br />
gizabanakoan erabateko sublimazioa ezin dela eman. (…) Zerbait dago sublimatu ezin<br />
dena. 113<br />
Lacanek sublimazioaren betebeharra azaldu zuen “gauza” deitu zuenaren<br />
inguruan. Zuloa, hutsa <strong>eta</strong> Das Ding dira hartu zituen beste izen batzuk, Freudena<br />
azkenekoa. “Gauza" erreala denaren ordenaren muinean dago, ekonomia libidinalaren<br />
muinean. Erreala dena pertsonan gorpuzduna dena da, jarraitua, homeostasia,<br />
biologikoa dena, plazer printzipioa. “Gauza” oinarrizko giza-grinen sorburutzat hartu<br />
zuen.<br />
“Gauza”-k edo Das Ding-ak huts batek errepresentatuko du beti. 114 As<strong>eta</strong>suna<br />
lortzeko berarengana jo <strong>eta</strong> inguruan ibiliko garela dio. Honela adierazi zuen:<br />
Testu honek Freudek lehenago eman zuen artikulazioa osatuko du <strong>eta</strong> gizakiak, gizaki izanik, behar<br />
duen as<strong>eta</strong>sunari dagokionez, funtsean gatazkatsua den bere kokapena hartuko du gai. Horregatik,<br />
behar beharrezkoa da das Ding-a [“gauza”] hasieratik tartean sartzea.<br />
Das Ding-a plazerraren bidea jarraitzeko gizakiak literalki inguratu behar duen hori den<br />
neurrian. 115<br />
Sublimazio era guzti<strong>eta</strong>n hutsa erabakigarria izango da, asebetetzea lortzeko<br />
inguratu edo inguruan biraka gabiltzan hutsa. “Arte ororen ezaugarria da hutsaren<br />
inguruko antolamendu mota bat izatea.” 116 . <strong>Artea</strong>ren bidez, pantailaren espazioan,<br />
“gauza” irudikatzerik badago.<br />
Baina, zelan traumari aurre egin kreazioa medio? Trauma berez,
erenganaezina <strong>eta</strong> atzemanezina den zerbait da <strong>eta</strong> inguruan biraka ibiltzea besterik<br />
ez daukagu. Zuzenean eginez gero oso mingarria da <strong>eta</strong>, batzutan, egoerak txarrera<br />
gingo du. Traumari aurre egiteko bide bat sorkuntza da. Subjektuarentzat hori<br />
konponbide fantasmatikoa da. Fantasmatiko terminoak fantasiari, irudipenari<br />
dagokiola esan nahi du. Roberto Harari psikoanalistaren arabera:<br />
Fantasmatizatzen ari dena asebete gabeko gabezia egoera bat zuzentzen saiatzen ari da,<br />
amesten dugun hura ez daukaguna baita. 117<br />
Sorkuntza, beraz, artearen bidez irrikak sublimatzean datza <strong>eta</strong> traumak<br />
eragiten duen adimen-gabezia betetzean, bai ilusioaren bidez bai irudimena medio<br />
errealitatea itxuraldatuz. Eskulturaren kasuan bidea materialtasunaren ukigarritasuna<br />
izango da; lehen existitzen ez zen obra bat hiru dimentsio<strong>eta</strong>n gorpuztean. Pertzepzio-<br />
lokarriak eskaintzen duen <strong>eta</strong> fantastikoa edo fantasmatikoa denari agertze soziala<br />
emango dion errepresentazioa da.<br />
Baina, beloa edo pantaila behin <strong>eta</strong> berriro eraiki behar dugu, belo estatiko<br />
batek ez baitu betiko balioko. Horrekin jarraituz, <strong>artista</strong>k, bere lan artistikoan aurrera<br />
egin ahala, belo berriak sortzen dituela esatea daukagu. Hau da, <strong>artista</strong><br />
errepresentatzeko modu berriak sortzen joango da, esanahi berriak <strong>eta</strong> material<br />
berriak erabiliz. Obrak <strong>eta</strong> bere buruak elkar aberastuko <strong>eta</strong> berregingo dute horrela.<br />
Daniel Zimmerman-ek, Buenos Aireseko Eskola Freudtarreko kidea, a<br />
objektua gozamena harrapatzeko lekua dela dio. Sortzaile orok bere artean a objektu<br />
hori, hain zuzen ere, berreskuratuko du. Artista, a objektua sortzeko gai da 118 <strong>eta</strong>, bide<br />
hon<strong>eta</strong>tik, gozamena lantzeko modua <strong>eta</strong> “gauza” irudikatzeko modua aurkitu du.<br />
99
2.4. ANTON EHRENZWEIG-EN TEORIA: PERTZEPZIO ARTISTIKOA ETA<br />
SORMEN PROZESUA<br />
100<br />
Anton Ehrenzweigek (1908-1962) Zuzenbidea, Politika Zientzia, Arte-<br />
Historia <strong>eta</strong> Psikologia ikasi zuen jaiotze hiria zuen Vienako Unibertsitatean. 1938tik,<br />
Londresera emigratu <strong>eta</strong> Goldmiths Collegean Arte-Hezkuntza irakasle egin zuen lan.<br />
1956 <strong>eta</strong> 1957 artean, Bollingen Foundationen bekadun, arte irudimena <strong>eta</strong> sormena<br />
ikertu zituen. Ikerk<strong>eta</strong>ren emaitza <strong>eta</strong> haren irakaskuntza <strong>eta</strong> lan artistikoarena bere<br />
liburu hau<strong>eta</strong>n ikus dezakegu: El orden oculto del arte (1962) hamabi urteko<br />
ikerk<strong>eta</strong>ren ostean idatzia <strong>eta</strong> Psicoanálisis de la percepción artística (1965). Gaiari<br />
buruz artikulu ugari idatzi zuen europar herrialde <strong>eta</strong> Estatu Batu<strong>eta</strong>ko zenbait<br />
aldizkari<strong>eta</strong>n. Prestakuntza <strong>eta</strong> praktika handiko egilea da bai psikologia arloan bai<br />
artean. Bere ikerketek artetik abiatu <strong>eta</strong> artea zuten jomuga. Garrantzi handiagoa<br />
eman zion artearen egintzan parte hartzen duten buruaren <strong>eta</strong> pertzepzioaren<br />
prozesuen azalpenari, teoria psikoanalitikoak asmatze edo egiaztatzeari baino. Lan<br />
sortzailean suertatzen den buru-prozesuari buruz egin zuen deskribapena <strong>artista</strong>ri oso<br />
hurbila egin zitzaion <strong>eta</strong> egin zituen ikerk<strong>eta</strong> haiek oso harrera ona izan zuten<br />
Iparramerikako artisten artean. Bere ideiak azaltzeko arte modernoaren, musikaren<br />
<strong>eta</strong> Arte-hezkuntzaren adibideak jarri zituen.<br />
Jacques Lacan <strong>eta</strong> Sigmund Freuden erara, sorkuntza garaian ego-ak izango<br />
dituen buru-prozesuen ikerket<strong>eta</strong>n, arteari psikoanalisiari baino garrantzi handiagoa<br />
eman zion.<br />
Baina, defendatuko dudan legez, artelanaren psikoanalisia ego-aren sormen jardueraren<br />
maila sakonenak zundatzeko tresna hobea dela froga daiteke analistak bere kontsultategian<br />
batutako esperientzia osoa baino. 119
Ehrenzweigen ideiek, dagokigun gaian, sorkuntzaren ikuspuntua emango digute.<br />
Kontziente zein inkontzienteak diren pertzepzio prozesuei garrantzi handia eman<br />
zien, baita egoera kontziente bat <strong>eta</strong> egoera automatiko <strong>eta</strong> espontaneo baten <strong>arteko</strong><br />
elkarreraginari, hai<strong>eta</strong>n <strong>artista</strong>ren nortasuna islatuta geratzen baizen. Artistak<br />
sorkuntza lanean bere burua gidatzeko erabiliko duen pertzepzio sakon edo lausoaz<br />
ere mintzo zen, artelana osatzen duten elementu guztiak ikusi, <strong>eta</strong> aldi berean, batasun<br />
batera iritsi behar den momentuan. Sorkuntza fase<strong>eta</strong>n antolatzen den prozesua dela<br />
dio, <strong>eta</strong> fase horr<strong>eta</strong>n, ego-aren betebeharrak garrantzi handia daukala.<br />
A) Artistaren behar pertsonalaren <strong>eta</strong> haren artearen <strong>arteko</strong> lotura. Azaleko-<br />
pertzepzio kontzientearen <strong>eta</strong> pertzepzio sakonaren edo inkontzientearen <strong>arteko</strong><br />
elkarrekintza.<br />
Psikoanalisia medio lehen mailako prozesuaren (inkontzientea) <strong>eta</strong> bigarren<br />
mailako prozesuaren (kontzientea) artean konexio bat dagoela ikusi dugu. Ametsen<br />
<strong>eta</strong> artearen bidez ere ikus dezakegu hau, Anton Ehrenzweigen teoria egokiak dioskun<br />
legez.<br />
Ehrenzweigen arabera, <strong>eta</strong> tesi hon<strong>eta</strong>n ikusi ditugun funtsezko psikoanalistekin<br />
bat eginez, ben<strong>eta</strong>ko artelanean <strong>artista</strong>ren barneko beharra <strong>eta</strong> kanpoko izatea den<br />
artelanaren artean konexio bat dago. Artistak, bere lanean, pentsaera kontziente <strong>eta</strong><br />
arrazionala baztertu <strong>eta</strong> ezezagunera, deigarri zaionera, desiora, edo adierazi nahi<br />
duenera jauzia egingo du. Albert Sarda musikagileak, Ehrenzweigen Psicoanálisis de<br />
la percepción artística liburuaren sarreran, honela azaldu digu <strong>artista</strong> <strong>eta</strong> bere lanaren<br />
<strong>arteko</strong> lotura:<br />
Ben<strong>eta</strong>ko artelanak edan egingo du barne-beharra <strong>eta</strong> kanpo-bizitzaren <strong>arteko</strong> disoziazio<br />
ezetik. Egarri garelako edaten dugu, hala ere idatzi, pintatu edo konposatu, adierazteko<br />
beharra, premia dugulako. 120<br />
101
102<br />
Bere Psicoanálisis de la percepción artística-n 121 Ehrenzweigek artelana <strong>eta</strong><br />
haren sortzailearen <strong>arteko</strong> lotura zelan doan gauzatzen azaldu zigun.<br />
Artelanean ez du bakarrik adimenaren alde kontzienteak parte hartuko, artearen<br />
bidez maila sakonago<strong>eta</strong>ra jo dezakegu. Jarduera artistikoan elkarlanean gestalt 122<br />
teoriak azaltzen duen azal-pertzepzio kontzientea <strong>eta</strong> pertzepzio sakon, naturala, edo<br />
“gestalt-askea” deritzona daude. <strong>Artea</strong>n islatuko da hori, artea bera aberastuz <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong>ren lan sortzailea bideratuz. Inkontzienteki sortutako osagai artistikoak <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong>k lanean erabiltzen duen ikusmen sakona behar-beharrezkoak dira.<br />
Azal-pertzepzioa gure pertzepzioa gestalt on batera bideratzen duen pertzepzio-<br />
era kontzientea da. Gestalt teoria aurreko mendean formulatu zuen Max Wertheimer-<br />
ek Alemanian. Objektuen pertzepzioa haren osagaien pertzepzioaren bidez egiten dela<br />
zioten teoria enpiristen kontra sortu zuen teoria. Gestaltak, aldiz, ikus-sistemak<br />
pertzepzioa egitura erraz, koherente <strong>eta</strong> trinko<strong>eta</strong>n antolatzeko joera duela dio. Era<br />
horr<strong>eta</strong>n, azal-pertzepzioak artikulaziorako joera <strong>eta</strong> osotasunaren ezaugarria dauka.<br />
Rudolf Arnheim-ek 123 gestaltaren printzipio banaezin biak azaldu zizkigun:<br />
− Landa-prozesu<strong>eta</strong>n osotasunaren egitura bere osagaien egiturarekin<br />
elkarlanean ari da.<br />
− Eskema gestaltikoek indarrean dauden baldintz<strong>eta</strong>n posiblea den antolak<strong>eta</strong><br />
erraz, arrunt <strong>eta</strong> simetrikoena hartzeko joera dute.<br />
Gestaltaren teoria klasikoak mekanismo gestaltikoak maila sakon<strong>eta</strong>n ematen<br />
zirela zioen. Aldiz, V.S.Ramachandran, J. Monserrat, Richard Gregory, I. Rock <strong>eta</strong> L.<br />
Brogsole-ren pertzepzioari buruzko teoria berriagoekin bat, Ehrenzweigen teoriak<br />
zuzenak zirela hauteman dugu: berak deitutako azal-pertzepzioa, subjektuaren
jarduera kognitiboaren ondorioz, prozesamendu maila kontziente<strong>eta</strong>n ematen den<br />
bigarren mailako 124 prozesua dela zioen.<br />
(…) mekanismo gestaltikoak, irudiaren konfigurazio prozesuaren arabera, ikuste-prozesuaren<br />
fase anitz<strong>eta</strong>n arituko dira. Ez da beti gertakari goiztiarra, askotan berantiartzat har daiteke.<br />
Antolak<strong>eta</strong> gestaltikoaren azken faseak subjektuaren jarduera kognitiboaren emaitza izan<br />
daitezkeela dakar horrek. Jarduera kognitiboan subjektuak jasotako eszena arr<strong>eta</strong>rekin<br />
aztertuko du. 125<br />
Ehrezweigek artearen psikologia <strong>eta</strong> gestaltaren psikologia artearen azaleko<br />
pertzepzioaz bakarrik arduratzen direla diosku. Ez dira artean ematen diren<br />
pertzepzio sakonaren <strong>eta</strong> inkontzienteki sortutako elementuen ikerk<strong>eta</strong>z arduratzen.<br />
Inkontzien- tearen eragina aipatzen ez duen estetikaren azalmenari osatugabea<br />
deritzo, inkontzientearen alderdi hori artelanean <strong>artista</strong>ren aztarna hunkigarri <strong>eta</strong><br />
pertsonala uzten duen alderdi intuitibo <strong>eta</strong> berezkoa delako.<br />
Ehrenzweigen lana, arlo horr<strong>eta</strong>n, oso garrantzitsua da nahiz <strong>eta</strong>, berak dioen<br />
bezala, pertzepzio inkontzientearen psikologia oraindik idazteke dagoen. 126<br />
Ehrenzweigek Freuden inkontzientearen ideia berraztertu behar dela uste du. Freudek<br />
adimenaren lana kontzientea <strong>eta</strong> inkontzientea kontrakotzat eman zituen, maila<br />
moralean behintzat. Ehrenzweigek, aldiz, sormen artistikoan parte hartzen duen<br />
adimenaren lana funtzionamendu psikiko bi haien elkarreraginaren bidez gauzatzen<br />
dela uste du, askotan erraza edo azaltzeko erraza ez den elkar eragina medio.<br />
Nahita egindako lan prozedurak <strong>eta</strong> berezkoen <strong>arteko</strong> gatazka oso sakona da. Artistaren arr<strong>eta</strong><br />
kontzientea konposizioa eskala handian egiten has daitekeen bitartean, bere (inkontzientea<br />
den) berezkotasunak idazkera <strong>eta</strong> estilo pertsonala osatuko duten inflexioak gehituko ditu,<br />
kontaezinak <strong>eta</strong> nekez artikulatuak diren inflexioak. 127<br />
Inkontzientearen izaerari buruz Ehrenzweigek hau esan zuen:<br />
Lehen mailako prozesu kontzeptuaren berrazterk<strong>eta</strong> mahaigainean dago orain. <strong>Artea</strong>ren<br />
izaerak ekarri digun arazo biren ondorioa da, Marion Milner-ek Sigmund Freuden<br />
mendeurrena zela <strong>eta</strong> eman zuen “Psychoanalysis and art” hitzaldian esan zuenez. Prozesu<br />
inkontzientea egitura gabea zela uste zuten, are gehiago, guztiz kaotikoa zela. Arteprodukzioaren<br />
begien bistakoak kontrakoa frogatu du. <strong>Artea</strong>ren azpiegitura sakonki<br />
inkontzienteak diren prozesuez osatuta dago <strong>eta</strong> pentsamolde kontzientearen egitura logikoa<br />
baino maila goreneko izaerako antolak<strong>eta</strong> konplexua izan dezake. 128<br />
103
104<br />
Psikoanalisiak inkontzientea kaotikoa dela dio, duen egiturak ezin dituelako<br />
kontrakoak bereiztu <strong>eta</strong> espazio <strong>eta</strong> denboraren artean desberdintzerik ere ez<br />
dagoelako. Ehrenzweigen arabera, inkontzientearen izaerari kaotikoa esatea bere<br />
egitura ulertzeko modu mamigabea da. Izan ere, inkontzientearen egitura boteretsua,<br />
konplexua dela <strong>eta</strong> aspektu anitz hartzen dituela barne uste du. Hori definitzeko<br />
kaotiko denetik banatzeko duen “bereizgarrigabea” edo “bereizgarrigabeko matrize”<br />
terminoa erabili zuen.<br />
Adimen sakona edo inkontzientea “gestalt-aske teknika” deituko zuenean<br />
sinbolizatuko da. Ametsek, txisteek zein arteak gestalt-aske teknika erabiliko dute.<br />
Arte kreazioan artikulatu gabeko elementu edo gestalt-aske elementuak tartean daude.<br />
Inkontzienteki sortutako elementu artistikoak dira. Artistak automatikoki sortu <strong>eta</strong><br />
arrazoimenari ihes egiten diotenak dira, itxuraz txiripako zirriborroak, distortsioak,<br />
irregulartasunak edo kolore orbanak. Artistak gestalt-aske elementuen bidez bere<br />
adimen sakona artelanean proiektatuko du. Aspektu horiek grafologian giza-<br />
karaktereen aztarnatzat ikertzen diren idazkera-zeinuen antza dute.<br />
Pertzepzio sakona, ikusmen bereizgarrigabea ere deitua, ikus-eremu osoaren<br />
antzemanari dagokionez sendotu egin da Charles Fisher autoreak, besteak beste,<br />
ikusmen subliminalarekin eginiko esperimentuen bidez. Ehrenzweigen arabera, “(…)<br />
laburbilduz, bereizgarrigabeko ikusmena egitura konplexu<strong>eta</strong>n sartzen bizkorragoa<br />
da.” 129 Antzemateko orduan, pertzepzio sakonaren egiturak gaitasun handiagoak ditu<br />
pertzepzio kontziente edo azalekoak baino. Azal-pertzepzioaren egitura estatikoak<br />
pertzepzio erraz <strong>eta</strong> artikulatu bat lortzeko baztertzen dituen distortsio <strong>eta</strong><br />
irregulartasun guztiak pertzepzio sakonak antzemango ditu. Azal-pertzepzioan, beraz,
errepresioa dago. Pertzepzio inkontzientea, sakona, desberdingabekoa edo gestalt-<br />
askea sinbolismo inkotzientearen ontzi nagusia da.<br />
Artistak kreazioan ikusmen lausoa erabiliko du lanaren elementu desberdinak,<br />
aldi berean, gain-begirada batekin jaso ahal izateko. Pertzepzio horrek, artisten artean<br />
oso ezaguna, umeak zortzi urte bete aurretik duen ikusmen sinkretikoaren antza du.<br />
Ikusmen sinkretikoa zehaztasunak aintzat hartzen ez duen pertzepzioa da. Ikusmen<br />
orokor bat da <strong>eta</strong> harekin umea, osagai xeheak zehaztu gabe egon arren, gauzak<br />
antzemateko gai da. Ume normal batek marra batzuk marraztu <strong>eta</strong> ama dela esan<br />
dezake, edo makil bat hartu <strong>eta</strong> zaldia balitz erabili. Duen gauzen hautematea<br />
askeagoa da helduena baino, duen sinbolismoa azkarragoa, zehaztasunak ez ditu<br />
kontuan hartuko baina, bere ustez, oso irudikapen zehatza da. Zortzi urtetik aurrera,<br />
haurrak pertzepzio analitikoa garatuko du <strong>eta</strong> gauzak beraien osagaiak kontuan<br />
harturik ezagutuko ditu. Pertzepzio sinkretikoa, hala ere, ez da inoiz guztiz<br />
desagertuko <strong>eta</strong> tresna bikaina izan daiteke <strong>artista</strong>ren esku<strong>eta</strong>n. E.H.Gombrichek esan<br />
zuen <strong>artista</strong>k egiten duen bere lana <strong>eta</strong> errealitatea aurrez aurre jartzea analitikoa edo<br />
sinkretikoa izan daitekeela. Eta Picassoren erretratu ez errealist<strong>eta</strong>n ematen da non<br />
irudikatutako pertsonarekin parekotasun handia lortu baitzuen.<br />
Klee-k “dimentsioanitza” terminoa erabili zuen <strong>artista</strong>k duen ikuste<br />
zehaztugabea adierazteko <strong>eta</strong> Goethek “garapen psikologiko sekretua” artelanean<br />
egiten duen intuiziozko lana adierazteko.<br />
Paul Kleek pintura <strong>eta</strong> musikaren <strong>arteko</strong> lokarria ezarri zuen. Plano piktoriko osoa hartu<br />
dezakeen arr<strong>eta</strong> zehaztugabeari “dimentsioanitza” deitu zion (duen egitura irrazionala<br />
zorionez nabarmentzen duen kalifikazioa) <strong>eta</strong> “polifonikoa”ere bai. Hau ere izen egokia da. 130<br />
[ Goethe Fausto lanean logika sakonago baten premiari jarraitu zion ] W.Von Humboldt<br />
lagunari gutunean “ikerk<strong>eta</strong> zientifikoa” merezi zuen “garapen psikologiko sekretu bat”-ez<br />
mintzatu zitzaion. 131<br />
Artistak bereizgarrigabeko <strong>eta</strong> zehaztu gabeko begiradarekin lanaren osagaiak<br />
105
egiratzen jakin behar du. Askotan, <strong>artista</strong>k lanean nondik jarraitu erabakiko duen<br />
begiratze neutro horr<strong>eta</strong>n eten bat dago. Kontzientziaren maila sakon batean dagoen<br />
intuiziozko prozesua da. Pertzepzio sakonak zeregin artistikoan, beraz, balio<br />
konstruktiboa du, ez kaotikoa.<br />
106<br />
Zenbat aldiz ikusi dugu pintore bat bat-batean gelditu, mihiseari pintzelekin emateari utzi,<br />
urrats batzuk atzera egin <strong>eta</strong> lana aztertzeari ekiten, begirada bitxiki finko <strong>eta</strong> aldi berean<br />
galduarekin? (…) Adimena gabezia horr<strong>eta</strong>n intuizio inkontziente bat aurrera egiten ari dela<br />
esatea dugu. Bat-batean, ordura arte hautemana izan ez den zehaztasun nabarmen bat,<br />
Jainkoak daki nondik, begi-bistara agertuko da. Zehaztasun hura margolanaren orekaren<br />
klabea zen baina, orain arte azaltzeke zegoen. 132<br />
Kaos horr<strong>eta</strong>n “ezkutuko orden” bat dago, irakurle argiak, trebatuak <strong>eta</strong> artearen maitalea<br />
denak bakarrik nabari dezakeena. Egitura artistiko oro “polifonikoa”da funtsean: ez du bere<br />
garapenean gogo<strong>eta</strong>-ildo bakarra jarraituko, bata besteari gainjartzen diren anitzak <strong>eta</strong> batera<br />
baino. Horrexegatik, eskatzen du sorkuntzak arr<strong>eta</strong> zehaztugabea, sakabanatua, arrotza da <strong>eta</strong><br />
normalean logikarekin pentsatzean erabiltzen dugunaren kontrakoa. 133<br />
Arte tradizionalean artikulatu gabeko <strong>eta</strong> gestalt-aske osagaiak ezkutuan daude<br />
forma on baten mesederako. Arte modernoan, aldiz, artikulatu gabeko osagaiak<br />
obraren azalean daudela ikus dezakegu <strong>eta</strong> gestalt on bat ez da beti lortuko.<br />
Ehrenzweigek honela esan zuen:<br />
Pintura modernoaren gestalt-aske egitura azal-adimenaren erabateko lanik eza du ezaugarri.<br />
Artista modernoak gero <strong>eta</strong> modu automatikoagoan sortzeko joera izango du, <strong>artista</strong><br />
tradizionala baino formaren kontrol kontziente gutxiagoarekin. Hasieran, zehaztugabe daki,<br />
baldin badaki, sortuko duena; pintzelaren azpian sortzen doazen formak pasiboki begiratzen<br />
ditugunean bere burua bitxiki hutsik dago. Formaren kontrol automatikoak adimen sakonak<br />
formaren ekoizpenaren ardura hartu duela esan nahi du. Beraz, adimen sakon horrek gestaltaske<br />
egitura islatuko du. 134<br />
Bai Cézannek bai espresionismoak, kubismoak <strong>eta</strong> jarraian etorri ziren<br />
abangoardia artistikoek sentikortasun kontzienteari erasoa agerian ipini zuten. Gaur<br />
egun, ezin gara beraien garaian egin zuten arrazoiaren kontrako erasoaz jabetu,<br />
gestaltaren kontrako erasoa baita. “Bigarren mailako prozesua” deitutakoak geroago<br />
abangoardia bakoitzaren adierazpideak arrazionalizatzeaz arduratuko da. Artistak<br />
komunean dituzten osagaien arabera ikusteko joera dago. Nolabait esateko, lehen<br />
zehaztugabea zenaren arrazionalizazio <strong>eta</strong> sinplifikazioa suertatuko da. Sorkuntza
apurtzaile hori<strong>eta</strong>ra behin ohituta, aurreragoko garai<strong>eta</strong>n normaltasunarekin ikusiko<br />
ditugu <strong>eta</strong>, are gehiago, askotan dekorazio-pieza atsegingarritzat jo ere bai.<br />
B) Egoaren lanak duen garrantzia sormen artistikoan <strong>eta</strong> sormenaren hiru<br />
faseak<br />
Teoria psikoanalitikoak ego-aren, zera-ren <strong>eta</strong> supernia edo superego-aren<br />
artean ezberdintze bat egingo du. Ehrenzweigek ego-a 135 kokapen kontziente edo<br />
bereiztuaren <strong>eta</strong> kokapen sakon berezi gabearen artean txandakatzeko gai dela dio.<br />
Sormen lanean garatuko den egoaren papera oso garrantzitsua da. Sormen lanarekin<br />
egoa lantzen da <strong>eta</strong> oso garrantzitsua da trauma bat pairatu izanaren ostean. Kasu<br />
askotan, egoera traumatiko baten ondoren, erru-sentimenduak agertuko dira<br />
subjektuan. Superniak gogoan duen papera da, epailea bailitzan gogorki kritikatu <strong>eta</strong><br />
gizabanakoa zatikatu egingo du, aldi berean epailea <strong>eta</strong> partea izango dena.<br />
(…) bere funtzioa [superniarena] niaren epaile edo zentsore batenarekin pareka daiteke. (…)<br />
Izendatutako funtzio kritikoak nia-tik banandu den instantzia bat osatzen duela nabarmendu<br />
zuen. Nia menperatuko du, dolu patologikoa edo melankolia egoerek erakusten duten bezala,<br />
subjektuak bere burua kritikatu <strong>eta</strong> gutxietsiko du: “Niaren parte bat bestearen aurka jarriko<br />
dela ikusiko dugu, epaitu <strong>eta</strong> kritikatuko duela <strong>eta</strong>, nolabait ere, objektutzat hartuko duela”. 136<br />
Egoa, Ehrenzweigen arabera, sormen prozesuan hiru fase<strong>eta</strong>tik igaroko da:<br />
ezkizoide fasea edo proiekzio fasea; fase maniakoa, bereizgarrigabea edo antzeman<br />
inkontzientea; <strong>eta</strong> berrintroiekzio fasea.<br />
-Eskizoide edo proiekzio fasea sorkuntzan eman daitekeen lehen fasea da. Artistak<br />
bere egoaren alde zatikatuak edo bere nortasunaren zatiak artelanean proiektatuko<br />
ditu. Eherenzweigek, duen gehiegizko zatik<strong>eta</strong> dela <strong>eta</strong>, arte modernoaren matrize<br />
ezkizoidea aipatu zuen.<br />
Artelanean egoaren alde zatikatuen proiekzioa [da]; banaka ezezagunak ziren elementuak<br />
ustekabekoak agertuko dira orduan, zatikatuak, nahigabekoak <strong>eta</strong> nekez sendoak. 137<br />
107
Artistak ideia, material edo elementu anitz gogoan duen fasea da. Ehrenzweigek<br />
zatiak direla dio behin betiko itxura oraindik hartu ez dutelako.<br />
-Fase maniakoan, bereizgarrigabea edo antzeman inkontzientekoa, <strong>artista</strong>k bere<br />
pertzepzio sakona edota bereizgarrigabea erabiliko du <strong>eta</strong> elementu zatikatuak<br />
artikulatzen joango da. Zentzu horr<strong>eta</strong>n, pertzepzio sakonak duen zeregin estruktural<br />
edo konstruktiboa aipatu beharra daukagu. Artistak margolan edo eskultura baten<br />
hautemateak asko irabaz dezakeela badaki, ikusten ez diren forma konbinazio horiek<br />
guztiak behar bezala kontuan hartu <strong>eta</strong> maitasunarekin aurrez aurre jarriak badira.<br />
Ehrenzweigen arabera, egoa gogoaren maila sakonago horr<strong>eta</strong>n supernia<br />
zatikatzailetik askatuko da. Ehrenzweigek maila sakon hori Freudek <strong>eta</strong> mistikoek<br />
ozeanikoa deitu zutenaren antza duela dio. Freudek erlijioan ematen den maila<br />
ozeaniko bat deskribatu zuen <strong>eta</strong> artean, hartan duen helburu berbera eduki zezakeela<br />
zioen. Mistikoek ere sentimendu ozeanikoaren sentsazioa azaldu izan dute, hutsaren<br />
sentsazioa barneko lasaitasuna <strong>eta</strong> buruaren arazk<strong>eta</strong> lortzeko bidea.<br />
108<br />
Maila “ozeanikoan”, unibertsoari mistikoki lotzeko, gure banakako existentzia desagertzen<br />
dela sentitzen dugu. Maila hori Jung-en mandalaren irudia da <strong>eta</strong> bere ume jainkotiar<br />
autosortzailearen arketipoa. 138<br />
Jada ikusi dugun legez, sentsazio ozeanikoa umeak amaren titia xurgatzen<br />
duenean gertatuko da, bere gorputza <strong>eta</strong> amarena desberdintzen ez duen <strong>eta</strong>pan.<br />
Ehrenzweigen esan<strong>eta</strong>n egile psikoanalitiko askok, Jacques Lacan, Melanie Klein,<br />
D.W. Winnicott <strong>eta</strong> E. Kris besteak beste, edozein esperientzia sortzailek sentsazio<br />
ozeanikoko egoera psikikoa eragin dezakeela diote <strong>eta</strong>, horrela, sentimendu hura<br />
haur-erregresio batekin lotu dute. Ehrenzweigentzako, berriz, antzemate<br />
inkontzientean murgiltzeko egoaren gaitasuna da egoera ozeanikoa eragingo duena.
Artistaren burua murgilduta dagoen leku berri bat da, espazio <strong>eta</strong> denboraren ohiko<br />
hautematetik urrun dagoen esperientzia. 139<br />
- Azken fasean, berrintroiekzioan, artelanaren ezkutuko barne egituraren zati bat<br />
<strong>artista</strong>ren egora bueltatuko da berriz, buruaren maila altuago <strong>eta</strong> kontzienteago<br />
batean. Berenganatze prozesu bat da. Egitura osoa <strong>artista</strong>ren egoan berrintroiektatuko<br />
da berriz <strong>eta</strong> “hantxe, ordura arte banatuta zeuden bere nortasunaren alderdien<br />
integrazio hobeari lagundu egingo dio” 140<br />
Fase hon<strong>eta</strong>n, batzu<strong>eta</strong>n, egilea bere lanaren emaitzaren aurrean deprimituta sentituko da.<br />
Zehazki hausnartuko du eginiko lana. Momentu horr<strong>eta</strong>n, bigarren mailako berrazterk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong><br />
gestalt hobe baten proiekzioa saihestezinak dira. 141<br />
Artelanaren izate independientea hobekien ikusten den momentua da. Harekin<br />
hizk<strong>eta</strong>n gauden bizidun baten erara jokatuko du. Bizitza propioa dauka. Artelanaren<br />
estadio independiente horrek bere baitan dauka ikusgai jarriko den lanaren aukerak<strong>eta</strong><br />
<strong>eta</strong> erakus-aretoan izango duen eragina. Egindakoa, tailerrean izan ez zuen modu<br />
berri batean izango du <strong>artista</strong>k aurrez aurre.<br />
Artelanak izate independientea duenaren onarpenak sormen gaitasunaren halabeharrezko<br />
alderdi bat den umiltasuna eskatuko du; nortasun beraren alderdi bananduak gure baitan<br />
jasotzeari dizkiogun beldur obsesiboen arintze bat ere badakar. 142<br />
Artistak bere lanarekin harreman ona eduki beharra dauka. Lanarekin libreki<br />
harremantzen jakinez gero, lana era berean harremanduko da gainontzeko ikusleekin.<br />
Ehrenzweigek psikoanalistak bere kontsultategian egiten duen lana sormen<br />
lanarekin erlazionatu zuen. Pazientearen erara, <strong>artista</strong>k “asoziazio aske” baten bidez<br />
zatitutako materiala edo gestalt-aske elementuak bere obran proiektatuko ditu.<br />
Analista, artelana bezala, proiekzio horien ontzia da. Sortzaileak, analistaren modura,<br />
ikusmen sakona erabili behar du <strong>eta</strong> azaleratuko diren elementu garrantzitsuak<br />
ikusteko aukera emango dion igeri dagoen arr<strong>eta</strong> abiarazi. Azken fasean, bai<br />
pazienteak bai <strong>artista</strong>k berrintroiekzio bat egingo dute. Interpr<strong>eta</strong>zioa <strong>eta</strong><br />
109
errintroiekzioa modu kontzientean egiten dira. Egoaren birjaiotze moduko bat<br />
izango da, artearen bidez nor beraren birsorkuntza, aberastea <strong>eta</strong> artikulazio berria<br />
gauzatzen den eran.<br />
110<br />
Ehrenzweigek azaleko <strong>eta</strong> sakoneko ikuskera txandakatzean <strong>eta</strong> sorkuntzak<br />
zeharkatuko dituen hiru faseen bidez, egoak geure burua orekatzeko betebeharra<br />
duela dio. Hau da, barneko bulkadak <strong>eta</strong> izatearen mailak konpondu edo kanpoaldeko<br />
munduaren eskakizunekin adiskidetzeko betebeharra du. 143<br />
Ehrenzweigek sorkuntza azaltzeko proposatu zituen faseek hau erakutsi<br />
digute: sormen lanean berezkoak ditugun hil-senek (Thánatos) <strong>eta</strong> bizi-senek (Eros)<br />
ere parte hartuko dutela. Alde horri dagokionez, egilearen ikerk<strong>eta</strong>k Melanie Kleinek<br />
egindakoekin bat datoz. Hil-sena zatik<strong>eta</strong> da, arrazoimenari erasoa, nor bere buruari<br />
kalte egiteko bulkada. Bizi-sena artikulatu, eraikitzeko joera izanik kreazio berriak<br />
sortuko ditu. Gozamen artistikoa, Ehrenzweigen arabera, bigarren mailako prozesuan<br />
da, behin obra amaitu <strong>eta</strong> gestalt batera zuzentzen ari den bitartean. Sen biren <strong>arteko</strong><br />
elkarrekintza egoaren funtzionamendu osasuntsuaren parte dira. Anton Ehrenzweigek<br />
dio, artea <strong>eta</strong> eskizofrenikoen sormen plastikoaren artean eginiko konparazio-<br />
ikerlanak egin dutela posible bere teoria. Eskizofrenikoak bereizgarrigab<strong>eta</strong>sun<br />
mailan murgiltzeko gai ez dira, <strong>eta</strong> gero maila kontzienteagotik irudikapenak<br />
sinbolizatzen duena ikusteko ere ez. Ego ahula dute, errealitatea <strong>eta</strong> fantasiaren<br />
artean, hautemate kontzientea <strong>eta</strong> sakonaren artean desberdintzen ez dakiena.<br />
Horregatik haien lana sortzailea ez dela dio Ehrenzweigek, sormen prozesuaren lehen<br />
fasetik, eskizoide edo proiekzioaren fasetik aurrera ezin dutelako egin. 144
2.5. ARTE-TERAPIA<br />
2.5.1. ZER DA ARTE-TERAPIA?<br />
Arte-terapia, “artearen bidezko psikoterapia” 145 moduan ere ezaguna, artea<br />
sorospen-bit<strong>arteko</strong> <strong>gisa</strong> erabiltzen duen tratamendu mota da. Lilia Polo Dowmat-ek 146<br />
dioenez:<br />
Hamarkada batzu<strong>eta</strong>tik hona, artea maila terapeutikoan erabiltzen da, errehabilitazio moduan,<br />
katarsi moduan, <strong>eta</strong> azkenik, autoezagutzarako tresna moduan, hezkuntzako behar bereziak<br />
dituzten pertsonei, gaixo <strong>eta</strong> adimen-nahastea dituzten pertsonei, denbora luzez eritetxean<br />
egon behar dutenei, gaixo terminalei zuzendua; gizarteratzeko arazoak dituzten edozein<br />
adin<strong>eta</strong>ko taldeak, adineko pertsonak, kartzela-zigorra duten pertsonak, tratu txarren biktimak,<br />
gerren ondorioz sortutako traumak, hainbat eratako bortxakeria,… espektroa oso zabala da,<br />
gizarte-taldeak <strong>eta</strong> hauen beharrak bezain zabalak. 147<br />
Termino hau 1940. urtean Br<strong>eta</strong>inia Handian erabiltzen hasi zen, baina 1980.<br />
urtera arte diziplina honen erak<strong>eta</strong>rako irizpideak ez ziren finkatu. Terapia mota hau<br />
Ingalaterran <strong>eta</strong> Estatu Batu<strong>eta</strong>n garatu da era zabal batean. Bertan, sorospen mediko<br />
<strong>eta</strong> gizarte-sorospenaren alderdi bat da.<br />
Arte-terapia tratamendu modalitate bakar <strong>gisa</strong> eskaini daiteke edo testuinguru<br />
kliniko baten barruan, terapia multzo baten alderdi <strong>gisa</strong>. Bartzelonan dagoen M<strong>eta</strong>fora<br />
arte-terapia ikastetxeak 148 dioenez:<br />
(...) Egin berri diren ikerketek erakusten dute ohiko tratamendu mediko <strong>eta</strong> psikologikoak era<br />
handi batean indartu egiten direla baldin <strong>eta</strong> hauek osasuneko <strong>eta</strong> hezkuntzako<br />
profesionalentzako gainbegirak<strong>eta</strong> klinikoko edo hezkuntza-gainbegirak<strong>eta</strong>ko arte terapiarekin<br />
batera erabiltzen badira. 149<br />
Psikoterapian lengoaiaren erabilera esklusiboaren aurrean beste hautabide bat<br />
da, ikus-komunikazio hitzik gabekoa <strong>bitartekari</strong> moduan erabiliz. Irudien bitartez<br />
pertsona hauen egitura psikikora iristeko modu bat da, irudiak, hitzak iristen ez diren<br />
leku<strong>eta</strong>ra iristen baitira.<br />
Psikoterapia mota hon<strong>eta</strong>n giltzarri diren hiru elementuk esku hartzen dute:<br />
subjektua, irudia edo objektua <strong>eta</strong> arte-terapeuta, erlazio triangelatua sortuz.<br />
111
Garrantzitsuena pertsona da <strong>eta</strong> honen garapen-prozesua. Arte-terapian ez da<br />
subjektuaren sormen librea lantzen, irudiak lanabes osagarritzat erabiltzen dira<br />
psikopatologiatik subjektuari diagnostikatu zaionari laguntzeko. Bide honek zer ikusi<br />
handiagoa du psikoterapiarekin <strong>eta</strong> txikiagoa sormenarekin <strong>eta</strong> balorazio<br />
estetikoarekin.<br />
112<br />
Elementu grafiko edo plastikoak, subjektuak nahi duena adierazteko <strong>eta</strong><br />
sortzeko erabiltzen dira <strong>eta</strong> pertsonarekin landu beharreko gai edo alderdiei buruz hitz<br />
egiteko balio dute. Subjektuak badaki terapeutarekin haren arazoei buruz hitz egin<br />
dezakeela <strong>eta</strong> informazio hori sekretupekoa izango dela guztiz. Ez da okupaziozko<br />
terapia 150 , bere helburua ez da teknika artistiko desberdinak ikastea edo hau<strong>eta</strong>n<br />
treb<strong>eta</strong>suna lortzea. Subjektua da abiapuntua <strong>eta</strong> garrantzi handiena duena sormen-<br />
prozesua da <strong>eta</strong> subjektuak bere arte-ekoizpenei buruz egiten duen interpr<strong>eta</strong>zioa.<br />
Arte-terapiaren erabiltzaileak ez du behar gaitasun artistikorik tratamendu mota<br />
honen onuradun izateko normalean ez da aurreikusten sortutako objektu edo irudien<br />
difusioa edo erakusk<strong>eta</strong> fasea. Ez zaio garrantzirik ematen “besteak”, ikuslea,<br />
objektua hautemateari ezta errekonozimendu sozialari ere. Era hon<strong>eta</strong>n, komatxoen<br />
<strong>arteko</strong> arteari buruz hitz egin daiteke.<br />
Ogibide honen terapeutek, normalean, arte-terapian espezializazio ikastaroak<br />
edo masterrak egiten dituzte. Bi urteko iraupena izaten dute denbora osoz bada edo<br />
hiru urteko iraupena denbora partzialean bada, ikask<strong>eta</strong>k egin dituzten herrialdearen<br />
arabera.<br />
Diziplina honen oinarri teorikoak psikodinamika 151 , garapenaren psikologia 152<br />
<strong>eta</strong> artea dira. Espazio honen barnean kokatzen den guztia interesgarria izango da<br />
arte-terapiarentzat. Munduan arte terapeuten erakunde ugari dago <strong>eta</strong> hon<strong>eta</strong>z
arduratzen dira: arte-terapiaren etika deskribatu, diziplina garatu, ikerk<strong>eta</strong> sustatu,<br />
praktikatzen den leku desberdinen <strong>arteko</strong> loturak sortu <strong>eta</strong>, batez ere, diziplina hau,<br />
osasun publiko <strong>eta</strong> pribatuaren, hezkuntza-sistemaren <strong>eta</strong> gizarte-sorosmenaren<br />
eremu<strong>eta</strong>n ogibidetzat hartua izan dadin baliozkotasun <strong>eta</strong> homologazioaren alde lan<br />
egin. 153<br />
Espainian arte-terapiari buruzko gradu ondoko ikask<strong>eta</strong>k egiteko aukera dago,<br />
Bartzelonako Unibertsitatean, M<strong>eta</strong>fora ikastetxean <strong>eta</strong> Madrilgo Unibertsitate<br />
Konplutentsean, nahiz <strong>eta</strong>, ogibidea, berez, aitorturik ez egon oraindik.<br />
Ingalaterran Arte-Terapiako Diplomatura ikasketek ikasgai teorikoak dituzte<br />
ikasleak psikologiaren eremuan <strong>eta</strong> arte-terapiaren aplikazio<strong>eta</strong>n trebatzeko.<br />
Profesional Studies [Ikask<strong>eta</strong> Profesionalak] delakoaren barnean honako ikasgai<br />
hauek ematen dira: Talde-dinamikak, Psikologia eskolak, Psikopatologia orokorra,<br />
Haur-Psikopatologia <strong>eta</strong> Etika profesionala. Sormen-terapiei buruzko mintzaldi<strong>eta</strong>ra<br />
edo arte-terapeutek emandako mintzaldi<strong>eta</strong>ra ere joaten dira, testu iruzkinak <strong>eta</strong><br />
aukeratutako zentro<strong>eta</strong>n praktikak egiten dituzte, ikuskapenarekin. Prestakuntza<br />
hon<strong>eta</strong>n egiten den lan praktikoari dagokionez, ikasleari zentro bat esleitzen zaio arte-<br />
terapia praktikak aurrera eramateko. Txostenak egin beharko ditu esleitutako zentroan<br />
aurkeztu beharrekoak. Bertan, subjektu bakoitzak egindako irudiak, irudia egin<br />
duenaren interpr<strong>eta</strong>zioa, saio bakoitzean gertatutakoa, <strong>eta</strong> lantzen ari den buruko<br />
nahask<strong>eta</strong>ri buruz egoki diren oharrak bildu beharko dituzte.<br />
2.5.2. ARTE-TERAPIAREN JATORRIA. JUNG ETA PSIKEAREN<br />
AHALMEN AUTORREGULATZAILEA<br />
1801. urteaz geroztik, Pilipphe Pinel edo Benjamin Rush bezalako psikiatren<br />
testu<strong>eta</strong>n agertzen da psikiatriko<strong>eta</strong>n adimen-gaixoek egindako ekoizpen-artistikoa.<br />
113
1845. urtean Pliny Earle-ek adimen-gaixoen ekoizpen-piktorikoari buruzko saiakera<br />
bat argitaratu zuen. Eroak beste pertsonak baino sormen handiagoko pertsonatzat<br />
hartzeko ideia zabaldu zen modu orokorrean. Eromen <strong>eta</strong> sormen artistikoari buruzko<br />
ideia erromantikoa zen, <strong>eta</strong> bazirudien kausa efektu erlazioa zegoela. Alabaina, ideia<br />
hau Aristotelesengan agertzen da. Berak sormen adimenaren <strong>eta</strong> behazun beltzaren<br />
<strong>arteko</strong> erlazioak aipatzen ditu. Problemata izeneko lanean malenkoniaren zergatiari<br />
buruzko galderak egiten dizkio bere buruari. Antzinako greko<strong>eta</strong>tik<br />
Errenazimenturaino malenkonia edo behazun beltza adimen- gaixotasunen<br />
sorburutzat hartua izan zen <strong>eta</strong> po<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>rekin lotzen zen. 154<br />
114<br />
Aristotelesek hauxe esaten zuen (…) “po<strong>eta</strong>k zinez malenkoniatsuak ziren”. Buru sortzaileak<br />
gaixorik daude edo, gutxienez antzinakoen ustez, behazun beltza erotasunaren zergatia<br />
nagusitzen den gorputz<strong>eta</strong>n egoten dira. 155<br />
Ideia hau adimen-gaixoen <strong>eta</strong> baita artisten ekoizpen artistikoari buruzko<br />
azterlan<strong>eta</strong>ra ere zabaldu zen. Honela islatzen dute, besteak beste, Forbes Winslow<br />
psikiatra britainiarrak, César Lombroso antropologo italiarrak <strong>eta</strong> Karl Jaspers<br />
psikopatologoak 156 . 1830. urtean Winslow-ek Sobre la locura del hombre genio<br />
izeneko lana egin zuen, 1864. urtean Lombrosok El genio y la locura 157 izenburuko<br />
liburua argitaratu zuen <strong>eta</strong> 1922. urtean Jaspers-ek Genio artístico y locura Strindberg<br />
y Van Gogh izenburuko liburua. Azken hon<strong>eta</strong>n, <strong>artista</strong> hauen ustezko buruko<br />
gaixotasuna, hauek egindako lanarekin lotzen da. Max Simon bezalako psikiatrek<br />
produkzio artistiko<strong>eta</strong>tik abiatuz kategoria diagnostikoak egin zituzten, <strong>eta</strong> hauen<br />
ustez, gaixotasuna, sorkuntza hauen bitartez interpr<strong>eta</strong>tu zitekeen.<br />
XX. mendearen hasieran eskizofrenia hitzaren erabilera klinikoa finkatu zen<br />
<strong>eta</strong> adimen-gaixo hauen ekoizpen artistikoek gero <strong>eta</strong> garrantzi handiagoa izan zuten<br />
bai honen diagnostikorako, bai honen tratamendurako. Ekoizpen hauen aspektu
formalak Vasilie Kandinsky edo Paul Klee bezalako artisten lanekin lotu ziren.<br />
1922. urtean Hans Prinzhorn psikiatrak Bildnerei der Geisteskranken [Adimen-<br />
gaixoen ekoizpen artistikoa] izenburuko liburua argitaratu zuen. Heidelberg proiektua<br />
Wilmann-ekin batera landu zuen. Hainbat eroetx<strong>eta</strong>n denbora luzez zeuden gaixoek<br />
egindako sorkuntzarik ap<strong>arteko</strong>enak aukeratu zituzten erakusgarri jartzeko.<br />
Aukeratutako gaixoen %70 eskizofrenikoak ziren. Heidelberg bildumak <strong>eta</strong> Hans<br />
Prinzhorn-en aipaturiko liburuak Europako abangoardia artistiko<strong>eta</strong>n garrantzi handia<br />
izan zuten, Surrealismo <strong>eta</strong> Espresionismoan 158 , besteak beste, <strong>eta</strong> baita Antonin<br />
Artaud bezalako <strong>artista</strong> <strong>eta</strong> idazleengan ere bai. Jacques Lacan bezalako<br />
psikoanalistengan ere eragina izan zuten.<br />
Gaur egun Prinzhorn izenarekin ezaguna den Heidelberg bildumatik,<br />
azpimarratu nahi dugun lan bat Katharina Detzel-ek egindakoa da, tesi hon<strong>eta</strong>n<br />
ikergai dugun <strong>artista</strong>ren zenbait artelanekin duen antzekotasunarengatik.<br />
R.D. Laing britaniarrak, hirurogeita hamarreko hamarkadan psikiatriaren guruak, gogor<br />
defendatzen zuen eroak, eroak ez direnak baino sortzaileagoak direla 159 . Harentzat eromena<br />
jasangaitza den munduari erantzun sortzailea da: eromen suntsitzaile batek eragiten du<br />
familian, edo, agian, gizartean berean; gizarteak adimen-gaixotzat dituen haiek, inguratzen<br />
dituen eromenari aurre egiten diote, eromena era sortzailean eraberrituz. 160<br />
Hala ere, <strong>eta</strong> aurrerago aipatutako hurbilk<strong>eta</strong> guztiei kontra eginez Peter Fuller<br />
idazle <strong>eta</strong> arte-kritikariarekin bat 161 , Pictures at an exhibition Selected Essays on Art<br />
Therapy liburuaren hitzaurrean adierazten duen moduan, uste dugu artea ez dela<br />
sintoma bat 162 ; inondik inora ez da kausa (eromena) <strong>eta</strong> efektuaren (artea) <strong>arteko</strong><br />
erlazioa. Bai ahozko edo idatzizko lengoaia, bai irudi <strong>eta</strong> objektuen sorkuntza,<br />
autorearen pentsamenduak <strong>eta</strong> kultura biltzen dituzten izaera unibertsaleko irudikapen<br />
sinbolikoak dira. Artistaren autoadierazpena, sormena, berrikuntza, jokoa, kontenpla-<br />
zioa, besteekin harremana <strong>eta</strong> garapen pertsonala sustatzeko balio dute.<br />
115
116<br />
Katharina Detzel-en lana.<br />
Ikuspuntu hon<strong>eta</strong>tik, adimen-gaixoentzat <strong>eta</strong> patologiaren bat izan duten artistentzat,<br />
Vallejo Nágera psikiatrak dioen moduan, sorkuntza artistikoa pertsona horiei<br />
gertatzen ari zitzaien gauzarik onena zen. <strong>Artea</strong>ren jarduna ez da patologizatu behar,<br />
pertsona batek ahozko lengoaiaren bitartez adierazteagatik patologizatuko bagenu<br />
bezala izango litzateke.<br />
Gainera, izaera larriko adimen-gaixotasunean, muturreko krisi momentu<strong>eta</strong>n<br />
norbanakoarengan erabateko blokeoa gertatzen da <strong>eta</strong> honek ez dio norbanakoari<br />
kontzentratzen <strong>eta</strong> adierazten uzten, bere sorkuntzarako oztopo moduan funtzionatzen<br />
du <strong>eta</strong> norbanakoarentzako sufrimendu iturria da.
Kontuan hartu behar da izaera larriko adimen-gaixotasuna, edo prozesu psikopatologikoan<br />
muturreko krisi momentuak blokeo bat direla, nonbait, oztopo bat, sorkuntzarako zailtasuna<br />
<strong>eta</strong> ez sorkuntza errazten edo sustatzen duen zerbait. Badirudi gai honi buruzko akordioa<br />
nahiko orokortua dagoela:<br />
“Orduan margolariak margotzeari uzten dio, musikariak konposatzeari, po<strong>eta</strong>k idazteari,<br />
jakitunak pentsatzeari <strong>eta</strong> prof<strong>eta</strong>k hitz egiteari uzten dio. […] adimen-alienazioa, […]<br />
eromena <strong>eta</strong> indarkeria uneak, asaldura <strong>eta</strong> zentzugabekeria, begirada galdua, itsutua, lelotua,<br />
[…] honek ez du inolako sorkuntzarik ahalbidetzen” 163<br />
Arte-terapiaren jatorriari buruzko azalpenarekin jarraituz, Carl Gustav Jung aipatu<br />
beharra dugu, diziplina honi buruzko liburu<strong>eta</strong>n arte-terapiaren jatorrian giltzarritzat<br />
hartua izan baita.<br />
Psikoterapian artearen lehendabiziko erabilera terapeutikoak Carl Jung psikoanalistak egin<br />
zituen, pintura, hark praktikatzen zuen artea, erabiliz. 164<br />
1913. <strong>eta</strong> 1919. urteen artean Jung-ek urte zailak bizi izan zituen. Amets mordoa<br />
izaten hasi zen, urte<strong>eta</strong>n gelditu ez ziren irudien pilak<strong>eta</strong> izan zen. Amets hauek ez<br />
ziren inolako laguntza; aitzitik, artegatasun sentsazioa areagotzen zuten. Jung-ek<br />
zioenez inkontzientean zehar egindako barne bidaia hau oso arriskutsua zen.<br />
Barne-bidaia honi buruz hitz egiten, beranduago aipatu zuen heriotza bide bat zela, <strong>eta</strong><br />
pertsona asko bertan galdu zirela. Nietzschek <strong>eta</strong> Hölderlinek han jo zuten behea. 165<br />
Metodo analitikoa erabili zuen baina ez zion balio izan <strong>eta</strong> hark bere buruarekin<br />
probatu zuen beranduago psikoterapiaren tratamendua izango zenaren funtsa. Bere<br />
burua inkontzientearen bulkaden esku utzi <strong>eta</strong> txikitan egiten zuen joko bat<br />
berreskuratu zuen. Harriekin egindako joko bat zen. Bere gaixoekin amaitu ostean<br />
egunero hondartzara joaten zen, harri-koskorrak hartu <strong>eta</strong> herrixkak eraikitzen zituen.<br />
Eraikuntza hauek egiten zituen bitartean bere baitan fantasiak sortzen ziren, kontu<br />
handiz idazten zituenak.<br />
Harentzat beti funtsezkoa izan zen harriekin topatzea. Haiekin lan eginez, edo eraikiz, bere<br />
bizitzako momentu zehatz<strong>eta</strong>n sortzen zen barne geldialdia konpondu ohi zuen 166<br />
Harrizko muntaien <strong>eta</strong> pinturaren erabilerak jarraitu zuen bere ondorengo bizian<br />
analisi <strong>eta</strong> askapen metodo <strong>gisa</strong>.<br />
117
118<br />
Jung-entzat irudia psikearen lengoaiaren funtsezko alderdia da, fantasiaren<br />
berezko hizkuntza. Arrazoi honengatik, bi <strong>eta</strong> hiru dimentsio<strong>eta</strong>ko irudien<br />
konfigurazioa, inkon-tzientearekin <strong>eta</strong> ikerk<strong>eta</strong> psikikoarekin lan egiteko metodo<br />
egoki <strong>eta</strong> terapeutikoa da.<br />
Nire esperimentuak nik nuen ustea frogatu zuen, ikuspuntu terapeutikotik emozioen atzean<br />
egoten diren irudiak kontziente bihurtzea zeinen baliotsua den 167<br />
Jung-en inkontzienteari buruzko teoria <strong>eta</strong> Freudena ez dira berdinak. Jung-en<br />
teoria talde-inkontzienteaz <strong>eta</strong> norbanako inkontzienteaz mintzo da. Gizakiak<br />
munduko arraza <strong>eta</strong> kultura desberdinen gainetik dagoen anatomia, beste gizakiekin<br />
partekatzen duen moduan, inkontzienteak ere osatzen dugun taldearen izaerari<br />
erantzuten dion egitura du. Jung-entzat inkontzienteak pertsona baten izatearen erdia<br />
betetzen du, inkontzientearen lengoaia sinboloak dira <strong>eta</strong> bere komunikatzeko era,<br />
ametsak. Ametsen funtzioa norbanakoaren psikea konpentsatzean datza. Gainera,<br />
Jung-ek zenbait amets<strong>eta</strong>n aieruren baten seinalea ikusi zuen, horregatik pentsatu<br />
zuen inkontzienteak batzu<strong>eta</strong>n gidari funtzioa zuela, etorkizuneko bizipenen berri<br />
eman edo hau<strong>eta</strong>ra bideratzen ahalko gintuela. Sinboloen <strong>eta</strong> ametsen funtzioa psikea<br />
konpentsatzea denez, inkontziente <strong>eta</strong> kontzientearen <strong>arteko</strong> lotura egokiagoa sortuz,<br />
Jung-ek bere gaixoak animatu zituen bere ametsen margolanak egitera. Jung-ek<br />
pintura, marrazkia, idazk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> modelatzea erabili zituen inkontziente <strong>eta</strong><br />
kontzientearen <strong>arteko</strong> zubiak eraikitzeko. Lan hauek ez ziren terapeutaren aurrean<br />
egiten egun, arte-terapian egiten den moduan. Etxetik eginak ekartzen ziren <strong>eta</strong> hauei<br />
buruzko interpr<strong>eta</strong>zioek Jung-i balio zioten pertsonaren ikerk<strong>eta</strong>rako lehendabiziko<br />
modu <strong>gisa</strong>.<br />
Jung-ek Afrikako iparraldera, Mexiko Berrira, Keniara <strong>eta</strong> Ugandara bidaiak<br />
egin zituen, izaera antropologikodun ikerk<strong>eta</strong> bat eginez <strong>eta</strong> honekin publiko zabalari
zuzendutako El hombre y sus símbolos (1964) izenburuko liburua argitaratu zuen.<br />
Liburu hon<strong>eta</strong>n Jung <strong>eta</strong> beste autore batzuek azaltzen dituzte inkontzienteari buruzko<br />
beren ideia, bai <strong>eta</strong> kultura desberdin<strong>eta</strong>n arte, sinbolo, kondaira <strong>eta</strong> mitoen artean<br />
ematen diren loturak ere.<br />
Jung-ek amets<strong>eta</strong>ko irudien marrazkiei esleitu zizkien fantasiaren <strong>eta</strong> botere<br />
terapeutikoaren garrantziaz gain, garrantzitsua da Jung-en ideia, psikeari<br />
autoerregulazio-rako eman zion ahalmenari buruzkoa. Psikearen muinean Jung-ek<br />
“norbera” moduan izendatu zuena dago. 168<br />
Jung-ek autorregulazio-prozesuan artelanari garrantzi berezia eman zion.<br />
Bertan, ez zuen aztarna psikopatologiko edota neurotikorik aurkitu, baizik <strong>eta</strong><br />
“norbera” izendatzen zuenaren zeinuak. Jung-en ustez, “norbera” honek psikearentzat<br />
esanahi handia du, bai autorregulatzeko <strong>eta</strong> baita norbanakoari segurtasuna <strong>eta</strong><br />
garapena emateko ere.<br />
“Norbera”-ren arketipoa 169 , osotasunaren arketipoa da. Honela, mundu osoko<br />
erlijiosoaren, mitoen, ametsen <strong>eta</strong> kondairen edukian agertzen da. Mandala <strong>eta</strong><br />
jainkoen errepresentazioak “norbera”-ren sinbolo arketipikoak dira.<br />
119
120<br />
Jung-ek garrantzi handia eman zion indibiduazio-prozesuari. Hau da,<br />
hazkuntza pertsonalaren prozesuari, non pertsonak era kontzientean parte hartzen<br />
duen. Haren ustez, indibiduazio-prozesu eraginkorra, gure barne munduarekin<br />
egindako akordio kontzientea da. Artelanek, aldi berean, izaera inkontziente <strong>eta</strong><br />
garapen kontzientea dituzte. Gai hon<strong>eta</strong>n Ehrenzweig-engandik oso gertu zegoen<br />
Jung-en ustez, arteak gure psikea orekatzeko prozesuari <strong>eta</strong> gure hazkuntza pertsonal<br />
kontzientearen prozesuari laguntzen die. Gainera, Jung-ek sinboloei garrantzi handia<br />
eman zien, aurkakoa lotzeko duten gaitasunarengatik:<br />
Haur-oroitzapenen oroipena <strong>eta</strong> jokaera psikikoaren forma arketipikoen erreprodukzioek,<br />
kontzientziaren zabalera <strong>eta</strong> aukera handiagoa sor ditzakete, baldin <strong>eta</strong> adimen kontzientean,<br />
galdutako <strong>eta</strong> gero berreskuratutako edukiak, bere egin <strong>eta</strong> integratzea lortzen bada. Neutralak<br />
ez direnez, hauen bere egiteak pertsonalitatea aldatuko du <strong>eta</strong> hauek ere aldak<strong>eta</strong> batzuk<br />
pairatu behar izango dituzte. “Indibiduazio-prozesua” deritzon atal horr<strong>eta</strong>n (…) sinboloen<br />
interpr<strong>eta</strong>zioak eginkizun praktiko garrantzitsua du. Sinboloak psikearen barruan aurkakoak<br />
adiskidetzeko <strong>eta</strong> batzeko saiakera naturalak baitira. 170<br />
Jung-en aburuz, bai sortzaileak bere lanari buruz egiten duen interpr<strong>eta</strong>zioa,<br />
bai lana bera, psikearen autorregulaziorako ekintza orekatzaileak baino ez dira.<br />
Horrela adierazi zuen:<br />
Sarritan eskuek adimenak alferrik landu duen enigma bat konpontzen dute 171<br />
Testuinguru terapeutikoan Jung-ek pinturarantz egiten duen hurbilk<strong>eta</strong><br />
ikonografikoa da, izan ere, ikonoak aztertu egiten ditu. Bertan “norbera”, arketipoak<br />
<strong>eta</strong> sinbolismoa identifikatzen ditu <strong>eta</strong> kolorearen aldak<strong>eta</strong>k ere kontuan har ditzake.<br />
Jung-en jarraitzaile batzuek marrazkiak interpr<strong>eta</strong>tzeko hainbat sinboloren<br />
esanahiari buruzko tipologiak sortu dituzte, behin <strong>eta</strong> berriz agertzen diren hainbat<br />
elementuren esanahia kontuan hartuta; esate baterako, “mendiaren”, “eguzkiaren”,<br />
“espiralaren”, <strong>eta</strong> abarren esanahia. Tessa Dalley-en ustez, psikoanalista jungtarren<br />
artean irudiaren ikuspegi desberdinak erakusten dituzten tipologia sinboliko<br />
ezberdinak daude. 172 Hauen artean Gregg Furth aipatu dezakegu, hamabost urtez
adimen-gaixotasuna zituzten haur <strong>eta</strong> helduak aztertzeari ekin ondoren, El secreto<br />
mundo de los dibujos, sanar a través del arte (1998) bere liburuaren bitartez<br />
aurkezten ditu marrazkiak egiten ari den bitartean pertsona baten egoeraren<br />
ezagutarazte <strong>gisa</strong> deszifratu <strong>eta</strong> ulertzeko funtsezko osagaiak. Gregg Ferth-en iritziz:<br />
Orokorrean, uste dut marrazki baten osagai garrantzitsu<strong>eta</strong>ko bakar batek ere ezin duela bere<br />
kabuz gaixoaren psikean gertatzen dena azaldu. Marrazki multzo bat aztertu behar da hauen<br />
funtsezko osagai guztiak kontuan hartuz, diagnostiko edo pronostiko bat egin aurretik. 173<br />
David Maclagan <strong>artista</strong>k <strong>eta</strong> arte-terapeutak Jung-en jarraitzaile izan zen<br />
James Hillman psikologo iparamerikarraren ideiak honela azaltzen ditu, ikuspuntu<br />
arketipikotik artearen garrantzi terapeutikoari buruzko ideiak, hain zuzen:<br />
Ikuspuntu arketipikotik, pinturaren garrantzia ez datza norbanako baten adierazpen<br />
pertsonalaren formulario bat izatean, baizik <strong>eta</strong> aurkako egoeran: psikearen norbanakoaz<br />
gaindi doan dimentsio baten testigantzan. 174<br />
Arte edo arte-terapiaren bidezko psikoterapiaz hitz egiten dugunean,<br />
psikologia eskol<strong>eta</strong>tik eratorritako hainbat joera topatzen ditugu. Era hon<strong>eta</strong>n, arte-<br />
terapia <strong>eta</strong> psikohezkuntza, arte-terapia konduktuala, arte-terapia kognitibo-<br />
konduktuala, garapen kognitibora bideratutako arte-terapia, gestalt arte-terapia, arte-<br />
terapia humanista, pertsonarengan zuzendutako arte-terapia adierazgarria, arte-terapia<br />
transpertsonala, <strong>eta</strong> orientazio analitikoa duen arte-terapiari buruz hitz egin dezakegu.<br />
Aipatutako psikologia eskol<strong>eta</strong>n azkenean salbu, irudiak <strong>eta</strong> objektuen<br />
sorkuntzari ekiteko modurik ez dago. Zentzu hon<strong>eta</strong>n, praktika hau<strong>eta</strong>n eskola<br />
bakoitzak gaixoa tratatzerakoan hartutako irizpide <strong>eta</strong> jarraibideak nagusitzen dira.<br />
Irudi <strong>eta</strong> objektuen azterk<strong>eta</strong>z edo hauek pertsonarekin duten erlazioaz gehien<br />
arduratu diren eskolak orientazio analitikoa duten eskolak dira tesi hon<strong>eta</strong>ko aurreko<br />
atal<strong>eta</strong>n ikusi ahal izan dugun moduan. Arrazoi honengatik, arte-terapiaren interesen<br />
barruan Jung <strong>eta</strong> Freuden teoriak daude, baita Lacan, Winnicott <strong>eta</strong> Melanie<br />
121
Kleinenak ere.<br />
122<br />
(...) Arte-terapiaren disziplina-anitzeko izaerari erreparatuz, teoria psikologiko <strong>eta</strong><br />
psikoterapiaren ikuspuntu desberdin<strong>eta</strong>tik eratorritako hainbat orientazio existitzen dira. Era<br />
hon<strong>eta</strong>n, artearen bidezko psikoterapiaz hitz egiten dugunean, egun praktikatzen diren joera<br />
sorta handia existitzen da. 175<br />
Arte-terapia, oraindik ere, eremu berria da <strong>eta</strong> psikologia eskolen barruan arte-<br />
terapiari buruzko oinarri espezifikorik ez izaki, egungo arte-terapeuta askok aurrera<br />
eraman dituzten praktikak <strong>eta</strong> ezagutzak argitaratu dituzte. Liburu hauek<br />
ikasleentzako erreferentzia dira <strong>eta</strong> diziplina honen material espezifiko moduan balio<br />
dute. Izen handiko terapeuten artean honako hauek aipa ditzakegu: Tessa Dalley 176 ,<br />
Harriet Wadeson 177 <strong>eta</strong> David Maclagan 178 .<br />
2.5.3. ARTE-TERAPEUTAREN LANA, ERABILITAKO ADIERAZPIDE<br />
LENGOAIAK ETA ARTE-TERAPIAREN APLIKAZIOAK<br />
Artista askok arte-terapeuta moduan trebatu ostean, terapiaren zerbitzuan<br />
jartzen dituzte arte <strong>eta</strong> psikologiaz dituzten ezagutzak. Hala ere, <strong>artista</strong> hauek ondo<br />
jakin behar dute artearen eskakizunak <strong>eta</strong> arte-terapiaren eskakizunak desberdintzen,<br />
ezin dira beren gaixoek aurkezten dizkieten gaitasun estetikoengatik liluratuta gelditu.<br />
Gai hon<strong>eta</strong>n Rudolf Arnheim-en gogo<strong>eta</strong>rekin bat datoz, honako hau esaten duenean:<br />
Erlazio terapeutikoa ondo bideraturik egoteko erabat ulertu behar da artea ogibide <strong>gisa</strong> <strong>eta</strong> artea<br />
terapia <strong>gisa</strong>ren artean dagoen desberdintasuna. 179<br />
Arte-terapian, erabiltzailearen <strong>eta</strong> terapeutaren <strong>arteko</strong> erlazioa funtsezkoa da,<br />
enpatia <strong>eta</strong> gogo<strong>eta</strong>ren dantza bikoitza da. Arte-terapeutak aldez aurretik oso ondo<br />
prestatu behar du sesio bakoitza. Psikoterapiaren barruko lanak oso zainduta dagoen<br />
atmosferan egiten dira, ingurune lasai batean, argi nahikoarekin <strong>eta</strong> objektu horien<br />
eztabaida <strong>eta</strong> ebaluazioa bezero <strong>eta</strong> terapeutaren <strong>arteko</strong> elkarlana da. Terapeutak
ezeroaren pentsamolde<strong>eta</strong>ra, bere sinbolizatzeko modura hurbildu behar du, pertsona<br />
horrek dituen arazo garrantzitsuenak zeintzuk diren jakin. Terapeutaren jarrera irekia<br />
behar du izan gizaki berezi horren aurrean. Terapeutak inhibizioak gainditzeko<br />
saiakerak egiten ditu <strong>eta</strong> subjektuaren naturaltasuna suspertzen du. Askotan pertsonak<br />
irudiak <strong>eta</strong> objektuak sortzeko erresistentzia adierazten du hasiera batean <strong>eta</strong> arte-<br />
terapeutak lan horr<strong>eta</strong>n akuilatu behar izaten du. Terapeutak zentzu natural bat garatu<br />
behar du sormenerako erantzuna deritzona sorrarazteko 180 . Denborak aurrera egin<br />
ahala, terapeutak badaki pertsona horrek nola egiten dion bere buruari min, nola<br />
maitatzen duen bere burua, nola iruzur egiten dion bere buruari e.a, <strong>eta</strong> norberaren<br />
onarpena <strong>eta</strong> norberarenganako maitasuna indartzen saiatuko da. Bezeroa sortzen ari<br />
den irudi edota objektuak pertsona horren hedapen <strong>gisa</strong> funtzionatzen du <strong>eta</strong><br />
terapeutari zein bezeroari informazioa ematen die, baina era desberdinean. Terapeutak<br />
pertsona horrek erabiltzen dituen gaiei, sinboloei, trazuari… buruz ikasten du.<br />
Material adierazlea behin <strong>eta</strong> berriz agertuko da. Erabiltzaileari, bere obrak era<br />
zuzenagoan hitz egiten dio <strong>eta</strong> bere lanaren arduraduna izanik, interpr<strong>eta</strong>tu egiten du,<br />
informazio hau bere garapen pertsonalarentzat balio handikoa delarik. 181<br />
Terapeuta <strong>eta</strong> bezeroaren <strong>arteko</strong> obrei buruzko elkarrizk<strong>eta</strong>k etengabekoak dira, bezeroari<br />
eginkizun aktiboa emanez, zeren <strong>eta</strong> bere lanen sorkuntzaren <strong>eta</strong> esanahiaren miak<strong>eta</strong>ren<br />
bitartez, bere buruarekin kontaktuan jartzen baita. 182<br />
Terapeutak ez ditu lanak interpr<strong>eta</strong>tzen, artearen bidez bezeroaren ezagutza<br />
indartzen saiatzen da. Adibidez, honako galderak erabiliko ditu: zer irudikatzen du<br />
forma horrek?, zer da suge hori? galdetu beharrean. Bezeroak badaki hitz egingo<br />
duenari buruzko konfidentzialtasun osoa izango duela <strong>eta</strong> terapeutak pertsona horren<br />
identitatea babestuko du beti. Arte-terapeutak txosten oso bat egingo du aurrera<br />
eraman diren praktikekin <strong>eta</strong> gertatutako guztia idatziko du. Testuinguruaren arabera,<br />
123
normalean lan hau jarraian egiten da, nahiz <strong>eta</strong> arte-terapeutak erabiltzailearen<br />
lanarentzat gogoikarria edo oztopoa izango ez den era batean, egoki iruditzen<br />
zaizkion datu guztiak idatzi ditzakeen. Egokiena, pertsona bakoitzaren fitxategia<br />
egiten joatea da, bakoitzak egindako marrazki <strong>eta</strong> objektu bakoitzari argazkia atera<br />
<strong>eta</strong> idatzi marrazkiaren ondorioz sortutako elkarrizketei buruzko oharrak, subjektuari<br />
egin zitzaizkion galderak, pertsonak marrazteari utzi dion uneak, egun bakoitzean<br />
marrazki bat baino gehiago egin duen, erabiltzailearen erreakzio-modua, izena <strong>eta</strong><br />
data.<br />
124<br />
Arte-terapiak oinarritzat dituen arte-adierazpideak marrazkia, pintura,<br />
eskultura, collagea, argazkigintza <strong>eta</strong> bideoa dira. <strong>Artea</strong>n erabiltzen diren baliabide<br />
artistikoen<strong>eta</strong>riko batzuk dira. Adierazpide artistiko desberdinen erabileran, lan<br />
egiteko modu desberdinek esku hartzen dute <strong>eta</strong> subjektuaren pertzepziozko alderdi,<br />
mugimenduzko alderdi <strong>eta</strong> alderdi adierazkor desberdinak esnatzen dituzte.<br />
Saio bakoitzean erabili behar diren materialak kontu handiz aukeratuak izan<br />
behar dira, bezeroaren gaitasuna <strong>eta</strong> maneiatzeko tasunaren arabera. Adibidez,<br />
arkatzak, boligrafoak <strong>eta</strong> argizarizko margoak, oro har, pertsona guztientzat egokiak<br />
<strong>eta</strong> erabiltzeko errazak direla hartzen dira. Buztina, aldiz, nahiz <strong>eta</strong> bere kontaktua<br />
oso atsegina izan <strong>eta</strong> pertsona askorentzat buztinarekin kontaktuan egoteak ezaugarri<br />
atseginak dituen, era kontrolatuan maneiatzeko zailagoa da.<br />
Badaude beste baliabide batzuk ere, besteak beste, poesia, narrazioa, drama,<br />
psikodrama, dantza, gorputz-mugimendua <strong>eta</strong> musika baina psikoterapian hauen<br />
erabilerak “terapia sortzaile” izena hartzen du. Gertuko espezialitatetzat hartzen dira<br />
baina arte-terapiaren desberdinak dira, musikoterapia, dramaterapia <strong>eta</strong> dantzaterapia<br />
izenpeko tratamenduak direlarik.
Arte-terapiaren lana aurrera eramateko hainbat era daude <strong>eta</strong> baita hainbat<br />
testuinguru ere. Bere aplikazio eremua oso anitza da: anorexiaren tratamendu<br />
psikoterapeutikorako, geriatriko<strong>eta</strong>n, psikiatriko<strong>eta</strong>n, zaink<strong>eta</strong> aringarri<strong>eta</strong>n (minbizia<br />
<strong>eta</strong> Hiesa duten gaixoekin), eguneko zentro<strong>eta</strong>n, adimen-atzerapena duten<br />
pertsonekin, espetxe<strong>eta</strong>n, toxikomanoen zentro<strong>eta</strong>n, gizarte-eremutik baztertutako<br />
pertsonekin, autismoa duten pertsonekin, e.a erabiltzen dira. Kasu guzti<strong>eta</strong>n, pertsona<br />
da terapeutaren abiapuntua, kasu bakoitzean subjektuak eboluzionatu ahal izateko<br />
egoki ikusten diren alderdiak landuz. Arte-terapiari buruzko liburu batzu<strong>eta</strong>n<br />
patologia bakoitza landu behar diren funtzioekin batera agertzen dira <strong>eta</strong> martxan<br />
jarritako praktiken kasu zehatzak ere. Nahaste-afektiboa (depresioa, psikosi maniako-<br />
depresiboa, buru-hilk<strong>eta</strong>...), eskizofrenia, neurosi, mendekotasun, adimen-<br />
atzerapena…. (era desberdinduan, DSM-IVan ager daitezkeen adimen-gaixotasun<strong>eta</strong>n<br />
ager daitezkeen moduan) bezalako kasu batzu<strong>eta</strong>n arte-terapiak bete ditzakeen<br />
funtzioen deskribapena agertzen da. Informazio hau arte-terapiaren bezero konkretu<br />
batekin batera aurrera eraman diren produkzioen deskripzioak dira. Nahiz <strong>eta</strong><br />
desoreka mota berdina duten pertsonek irudi edo objektu bat sortzeko moduan<br />
ezaugarri formal antzekoak egon ahal diren, material hau ez da hartu behar adimen-<br />
gaixotasun, arazo edo egitura psikiko desberdinen araberako marrazteko moduen edo<br />
sinbologien esanahiari buruzko sailkapen argigarri moduan. Lehenago aipatu bezala,<br />
abiapuntua, beti, subjektua da <strong>eta</strong> psikoterapeutak pertsonaren ezagutzan <strong>eta</strong> bere<br />
norbanakotasunean jartzen du arr<strong>eta</strong>. Irudi edo <strong>eta</strong> objektuan esku hartzen duten<br />
elementu formalen <strong>eta</strong> subjektua kontuan hartu gabe tratatzen ari den gaixotasunaren<br />
<strong>arteko</strong> elkartze-interpr<strong>eta</strong>zioa egiteko, arte-terapia liburu batean topatu ditzakegun<br />
ezaugarri hauen erabilera, zinez, oso arriskutsua da. David Maclagan-en ustez, eragin<br />
125
psikoanalitikoarengatik, lanen interpr<strong>eta</strong>zioak forma edo esanahi figuratiboekin lotzen<br />
dira. Arazo jakin baten aurrean eramandako praktikei buruzko materialak edo<br />
ezaugarriek arte-terapeutari balio behar diote, ez irudi baten interpr<strong>eta</strong>zio <strong>eta</strong><br />
irakurk<strong>eta</strong>rako arrazonamendurako giltzarri eztabaidaezin <strong>gisa</strong>, zeren <strong>eta</strong> gaixotasun<br />
zehatz baten irakurk<strong>eta</strong> figuratiboak <strong>eta</strong> elkartze-irakurk<strong>eta</strong>k eskuliburutzat hartzen<br />
baditugu, norbanakoaren gainean ez dituen arazoak bota ahal baitizkiogu. Ildo<br />
hon<strong>eta</strong>n, Jung-ek ametsen <strong>eta</strong> sinboloen interpr<strong>eta</strong>zioari buruz esaten zuenaren<br />
antzeko zerbait gertatzen da:<br />
126<br />
Sinbolo oniriko bakar bat ere ezin da amesten duen norbanakoarengandik banandu <strong>eta</strong> ez dago<br />
amets ororen definitutako interpr<strong>eta</strong>zio edo interpr<strong>eta</strong>zio errazik. Norbanakoa asko aldatzen<br />
da, bere inkontzienteak bere adimen kontzientea osatzen edo konpentsatzen duen eran, beraz<br />
ezinezkoa da ziurtasunez jakitea ametsak <strong>eta</strong> sinboloak zein puntutaraino sailka daitezkeen. 183<br />
Arrazoi honengatik nik beti esaten nien nire ikasleei: “sinbolismoari buruz ahal duzuen guztia<br />
ikasi; gero, ahaztu ezazue dena amets bat aztertzen ari zaretenean”. Gomendio honek hain du<br />
garrantzi praktikoa arau bat egin bainuen, neure buruari oroitarazteko inoiz ezingo dudala<br />
beste pertsona baten ametsa behar bezain beste ulertuko, era zuzen batean interpr<strong>eta</strong>tzeko. 184<br />
Arte-terapia bereziki haurren tratamendu<strong>eta</strong>rako egokia da, haientzat oso<br />
gertukoa den irudikapen sinbolikoa ahalbidetzen duelako <strong>eta</strong> hitzen bidezko lengoaia<br />
baino hurbilago izan dezaketelako. Arrazoi honengatik haurren psikologo,<br />
psikoanalista <strong>eta</strong> psikoterapeuta askok baliabide hau duela denbora asko erabili izan<br />
dute.<br />
Winnicottek haurrekin zituen kontsulta psikiatriko<strong>eta</strong>n “zirriborroaren jokoa”<br />
izendatu zuena erabili zuen, “ideien asoziazio askea” metodoa garatzeko. Haurren<br />
diagnostikorako <strong>eta</strong> adierazpen modurako erabili zuen.<br />
Winnicott <strong>eta</strong> haurra paperezko orri <strong>eta</strong> arkatz batekin hasten ziren. Winnicott-ek zirriborro<br />
bat marrazten zuen bere orrian <strong>eta</strong> haurra gonbidatzen zuen, gehigarrien bitartez, gauza<br />
bihurtzen. Argi <strong>eta</strong> garbi, haurrak gehitzen zuenak esanahi berezia zuen. Zeregin honekin<br />
jarraituz <strong>eta</strong> zeregin horr<strong>eta</strong>n parte hartuz, Winnicottek haurraren arr<strong>eta</strong> lortzen zuen.<br />
Gaixoaren kezkak agerian uzten zituen gaia agertzen zen azkenean. 185
Adierazgarria da sexu-abusuak jasan dituzten haurrengan hauek agerian<br />
gelditzen direla eskolan, marrazkien bitartez.<br />
Helena González 186 arte-terapeutaren ustez, subjektuarentzat arte-terapiak<br />
duen balioa argien ikusten den testuinguru<strong>eta</strong>ko bat autismoa edo psikosia bezalako<br />
arazo larriak dituzten haurren kasua da. Irudia lengoaiaren <strong>eta</strong> formaren artean<br />
aurkitzen den errepresentazio sinbolikoa da <strong>eta</strong> kasu hau<strong>eta</strong>n, ikus dezakegu irudien<br />
produkzioak hitzak bezainbesteko garrantzia duela. Lehen aipatutako kasu<strong>eta</strong>n,<br />
irudien sorkuntza subjektuaren garapenerako ezinbestekoa da. Haur hauek<br />
sinbolizatzeko ben<strong>eta</strong>ko arazoak dituzte <strong>eta</strong>, zentzu hon<strong>eta</strong>n, lengoaian dituzten<br />
zailtasunak irudi bat sortzeko orduan ere izango dituzte.<br />
Autistimo larria duten haurrak ez dira irudiak errepresentatzeko bit<strong>arteko</strong> <strong>gisa</strong><br />
erabiltzeko gai. Zer marraztu duten galdetzen zaienean, kasu askotan, oso literalak<br />
dira <strong>eta</strong> “pintura da” erantzuten dute. Sinbolizatzeko erabateko arazoak dituzte <strong>eta</strong><br />
arte-terapiarekin erakusten saiatzen dena zera da, margo marra horiek, errealitatean<br />
dagoen objektu baten irudikapena ere izan litekeela. Ikustarazten saiatzen da<br />
gainontzeko pertsonek komunikazioan irudikapen sinbolikoak erabiltzen dituztela,<br />
“normalen” mundua zer den azaltzen zaie, <strong>eta</strong> irudikapenaren gainean lan egiten da<br />
mundua haientzat onargarriagoa izan dadin.<br />
2.5.4. ARTE-TERAPIAREN FUNTZIOAK<br />
Bai Harriet Wadeson arte-terapeuta ospetsuak, bai Helena González-ek, arte-<br />
terapiaren funtzioa subjektua laguntzeko <strong>eta</strong> ongizate <strong>eta</strong> garapen pertsonal hobea<br />
ahalbidetzeko modutzat hartzen dute, tratamendu edo sendatzeko modutzat baino,<br />
127
honela adierazten du Harriet-ek:<br />
128<br />
Nik psikoterapia bizitzan arazoak dituen jendeari laguntzen dion hezkuntza-prozesutzat<br />
hartzen dut batez ere, <strong>eta</strong> ez gaixotasun batentzako tratamendutzat. Hezkuntza-prozesu hau ez<br />
da kognoszitiboa baizik <strong>eta</strong> hazkuntza emozionala errazten duen zerbait. 187<br />
Harriet Wadeson-ek pertsona batek bere bizitzan aurki beharreko zentzuaz <strong>eta</strong><br />
sormenaz hitz egiten digu. Urduritasun-nahasmendua pairatzen duten pertsonek<br />
psikoterapia beren bizitzaren zentzua <strong>eta</strong> bizitzari aurre egiteko erabiltzen dute,<br />
sentitzen diren moduaz kontziente izatea, nola jokatzen duten <strong>eta</strong> zer nahi duten, <strong>eta</strong>,<br />
hain zuzen ere, horra zuzentzen dira beren ongizatea zintzoki lortzeko <strong>eta</strong> oztopo<br />
diren beren bizitzako aspektuak lantzeko. Arte-terapiak bete ditzakeen funtzioak<br />
anitzak dira <strong>eta</strong> langai den pertsonaren beharrei <strong>eta</strong> mugei lotuta daude. Kasu<br />
batzu<strong>eta</strong>n, landu beharreko alderdiak psikoterapeuta talde batek ezartzen ditu.<br />
Diziplina honek betetzen dituen funtzioen artean, era orokor batean, <strong>eta</strong> aplikagarri<br />
duten kasu mota desberdinen <strong>arteko</strong> ezberdintasunak gaindituz, Harriet <strong>eta</strong> Helena<br />
González-ek lehenik aipatutakoa azpimarratu dezakegu <strong>eta</strong> baita hurrengo funtzioak<br />
ere:<br />
• Subjektuarentzako esperientzia bat sortzea, bere burua adierazteko desioa<br />
mugiarazi <strong>eta</strong> irudi edota objektuen sorkuntza; aldi berean, tratatzen ari den<br />
patologiaren intereseko alderdiren bat landuz.<br />
• Zentro batean dagoen pertsonari adierazpen artistikorako aktibitate bat<br />
ematea. Ondorengo zentro<strong>eta</strong>n kasu: Eguneko zentroak, hezkuntza berezirako<br />
zentroak, gartzelak, ospitaleak, geriatrikoak, psikiatrikoak <strong>eta</strong> Arte-Terapiako<br />
zentro espezifikoak.<br />
• Esperientzia berriak <strong>eta</strong> ongizatea emango dizkien lengoaia ezhitzekoak,<br />
artistikoak irakatsi <strong>eta</strong> haiekin esperimentatzea.
• Funtzio sinbolikoa sustatzea. Lengoaiaz gain, gizakiak komunikaziorako <strong>eta</strong><br />
adierazpenerako, irudikapen sinbolikorako beste modu batzuk ditu, artea kasu.<br />
Irudien sorkuntza lengoaia baino lehenagoko esperientzi<strong>eta</strong>n dagoen gaitasuna<br />
da. Bizitzako lehen urte<strong>eta</strong>n garatzen da, lengoaia ondo erabiltzen hasi<br />
aurretik. Sinbolizatzeko gaitasuna, beste kode baten bitartez errealitatea<br />
irudikatzen duen zeharkako irudikapena da.<br />
• Traumak tratatzerakoan, sinboloek errealitatea ordezkoen bidez ordezkatzeko<br />
balio dute. Batzu<strong>eta</strong>n irudimenaren bitartez traumari aurre egiteak <strong>eta</strong> trauma<br />
modu sinbolikoan irudikatzeak berehalako efektua izan dezake, ekintza hau<br />
errealitatean aurrera eraman izan balitz bezala. Pertsonak egiten dituen<br />
sorkuntza <strong>eta</strong> interpr<strong>eta</strong>zio hauek ez dira fantasia hutsak bezala ari. Joera<br />
dugu errealitate fisikoa garrantzia duen errealitate bakartzat hartzeko, baina<br />
gizakiok funtsean, adimen-izakiak gara <strong>eta</strong> gauzek adimen-esperientzia <strong>gisa</strong><br />
eragiten digute. Ildo hon<strong>eta</strong>n, errepresentazioaren bitartez gatazka, nahastea<br />
edo bizipen traumatikoa lantzen saiatuko da.<br />
• Zubi lana egitea hitza korapilo bihurtzen denean, subjektuari egoera zehatz<br />
bati buruz hitz egitea zaila egiten zaionean. Kasu hon<strong>eta</strong>n, irudiak aspektu<br />
zehatz bati buruz hitz egiten lagun dezake.<br />
Pertsona askorentzat zaila da haien sentimenduak, emozioak, kontraesanak hitzen bitartez<br />
adieraztea. Arte-terapia saio<strong>eta</strong>n egindako sorkuntza-objektuek hitzen bitartez adierazi ezin<br />
duguna adierazten lagun dezakete. 188<br />
Ekoizpen artistikoak zubi moduan jokatzen duenean, Harriet Wadeson-ek<br />
“artearen objetibazio-prozesua” deitzen duena suertatzen da. Hau da,<br />
sentimenduak edo ideiak kanporatzen dira, objektura (margolana, marrazkia,<br />
eskultura,…). Arte-objektuak norbanakoari bere sentimendu<strong>eta</strong>tik banatzen <strong>eta</strong><br />
129
130<br />
haren existentzia ezagutzen laguntzen dio <strong>eta</strong> lan honen errepikapenaren<br />
bitartez, sentimenduak subjektuarengan era objektiboago batean integratu<br />
daitezke. 189<br />
• Orekatze funtzioa. Ehrezweig-en <strong>eta</strong> Jung-en teoriei jarraikiz, sormen<br />
prozesuak psikea orekatzeko, konpentsatzeko <strong>eta</strong> autorregulatzeko balio du.<br />
Eta arte-terapiaren eremuan, subjektua garatzen laguntzeko <strong>eta</strong> F. Medieros<br />
Paiva-k dioen moduan nolabaiteko oreka bilatzeko:<br />
<strong>Artea</strong> ez da, beraz, kultura ezagutarazteko era bat besterik, baizik <strong>eta</strong>, batez ere, guretzat,<br />
psikiatrontzat, psikologoentzat <strong>eta</strong> soziologoentzat, nortasuna, ezegonkortasun momentu<strong>eta</strong>n,<br />
orekatzeko <strong>eta</strong> berrorekatzeko era bat da, bai gaixo batzuena edo beste norbanako askoren<br />
nortasuna. 190
Oharrak: 2. PSIKOANALISITIK ARTERA EGINIKO HURBILKETAK<br />
1 MOLINER, M., Diccionario de Uso de Español, Gredos, Madril, 2000, 1139. or.<br />
2 PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de Psicología, Akal Argitalpenak, Madril, 1998, 456. or.<br />
3 Vid., SCHNEIDER ADAMS, L., Arte y Psicoanálisis, Cátedra Argitalpenak, Madril, 1996, 14. or.<br />
4 FREUD, S., El malestar en la cultura, Alianza Argitaletxea, S.A., Madril, 1990, jat. 1970, 7. or.<br />
5 Ibidem, 9. or.<br />
6 Haurrak gurasoengana izaten dituen maitasun <strong>eta</strong> gorroto desiren multzoa da. Edipo, bizitzaren <strong>eta</strong>pa,<br />
bi <strong>eta</strong> bost urteen bitartean gertatzen da. “Positibo” deituriko forman, Edipo erregearen istorioan bezala<br />
agertzen da konplexua: sexu bereko pertsonaia den aurkaria hil dadin nahi izatea <strong>eta</strong> beste sexuko<br />
pertsonaiarenganako sexu desira. Forma “negatiboan” alderantziz agertzen da: sexu bereko<br />
gurasoarenganako maitasuna <strong>eta</strong> beste sexuko gurasoarenganako gorrotoa <strong>eta</strong> jelosia. Edipo<br />
konplexuak funtsezko eginkizuna du nortasunaren erak<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> giza desiraren orientazioan. Ald.,<br />
LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D.-k zuzendua),<br />
Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak, Bartzelona, 1996, jat. 1967, 61-62. or.<br />
7 Nozio hori Freudek sartu zuen <strong>eta</strong> senaren <strong>eta</strong> ekitera joarazten duen bultzada baten sinonimotzat<br />
erabiltzen da. Irrikak, hortaz, asebetetzera <strong>eta</strong> blokeaturik dagoen energia deskargatzera bultzatzen<br />
duen helburua du, <strong>eta</strong> objektu bat zeinekiko helburu hori bete baitaiteke. Freudek irriken bere teoriaren<br />
kontzeptu dualista du. Alde batetik, bizi- irrikak daude (sexu-irrika edo irrika libidinala <strong>eta</strong> norberaren<br />
kontserbazioarena) <strong>eta</strong>, bestetik, hil-irrika dago (eraso edo suntsik<strong>eta</strong> irrikak). Haren aburuz, bi pultsio<br />
horiek gizakiak jatorrizko ditu. Ald., PAROT, F., DORON, R.,Diccionario Akal de Psicología, Akal<br />
Argitalpenak, Madril, 1998, 468-469. or.<br />
8 Ibidem, 484. or.<br />
9 Pazientearen jarrera klasikoa dibanean etzanik egotea da, gaur egun saioa aurrez aurre egonik ere<br />
egiten den <strong>eta</strong> talde terapiak ere egiten diren arren.<br />
10 Ibidem, 456. or.<br />
11 SCHNEIDER ADAMS, L., Arte y Psicoanálisis, Cátedra Argitalpenak , Madril, 1996, 16. or.<br />
12 Ald., KRIS, E., Psicoanálisis y arte, Paidós Argitaletxea , Buenos Aires, 1964, 23. or.<br />
13 SCHNEIDER ADAMS, L., op. cit., 17. or.<br />
14 Doktorego-tesi hon<strong>eta</strong>ko 2.3.3. atalean Winnicotten teoria azalduko dugu.<br />
15 Ibidem, 18. or.<br />
16 Ibidem, 21. or. Doktorego-tesi hon<strong>eta</strong>ko 2.4. atalean Anton Ehrenzweigek sormenari buruz eginiko<br />
teoria ikusiko dugu.<br />
17 Ibidem, 22. or.<br />
18 Ald., GOMBRICH, E.H., Freud y la psicología del arte, Barral S.A. Argitaratzaileak, 1971, 11. or.<br />
19 Ibidem, 15. or.<br />
131
20 FREUD, S., Psicoanálisis del Arte, Alianza Argitaletxea, Madril, 1987, jat. 1970, 33. or.<br />
21 Ibidem, 74. or.<br />
22 FREUD, S., El malestar en la cultura, Alianza Argitaletxea, Madril, 1990, jat. 1970. 12. or.<br />
23 Aip., ZANÓN, A., “La sublimación en Freud y en Lacan”, El Calderero 42. zk., 1996, ekaina, 37. or.<br />
24 LAPLANCHE J. / PONTALIS J.-B., Diccionario de psicoanálisis, Paidós, Bartzelona, 1996, 415.<br />
or.<br />
25 Ibidem<br />
26 FREUD, S., El malestar en la cultura, Alianza Argitaletxea, Madril, 1990, jat. 1970, 15. or.<br />
27 PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de Psicología, Akal Argitalpenak, Madril, 1998, 531. or.<br />
28 ZANÓN A., op. cit., 38. or. Louise Bourgeois ados dago Freudekin zentzutasun alderdiak edo sano<br />
irauteko gaitasunak gizakiari sublimazioa eman diezaiokeela esatean. Ildo horr<strong>eta</strong>tik, bere<br />
instalazio<strong>eta</strong>ko bitan, 1991ko Cell I-ean <strong>eta</strong> 1992ko Precious Liquids-en, hau idatzi zuen: “Art is the<br />
guarantee of sanity”, [<strong>Artea</strong> buru-osasunari eusteko bermea da]. Baieztapen hori aipaturiko azken<br />
instalazioak izenburu izan zezakeela pentsatu zuen.<br />
29 Nahiz <strong>eta</strong> Freudek erabateko sublimaziorako modutzat jardun artistikoa <strong>eta</strong> intelektuala soilik<br />
hartzen dituen, klinika psikiatrikoko irakasle ohi <strong>eta</strong> Argentinako Psikoanalisi Elk<strong>arteko</strong> presidente ohi<br />
den Jaime I. Szpikak, zein gai hon<strong>eta</strong>z aritu baita, erlijio jarduna ere sublimazio prozesua gertatzen<br />
deneko jardueratzat jotzen du. Haren irudiko, nolabait, erlijioak arte fantasiarekin <strong>eta</strong> lan<br />
intelektualarekin erlazioa du. Ald., SZPILKA, J.I., “La sublimación”, Revista de Psicoanálisis. APM,<br />
1995, zk. Estra, 37. or.<br />
30 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., op. cit., 416-417. or.<br />
31 Ald., Ibidem, 417. or.<br />
32 KRIS, E., Psicoanálisis y arte, Paidós Argitaletxea, Buenos Aires, 1964, 34. or.<br />
33 Teoria psikoanalitikoan autore ezberdinek fantasmatiko terminoari eman dioten adiera zehatzen<br />
gainetik, tesi hon<strong>eta</strong>n hitz honen adiera orokorrari jarraiki erabiliko da, Espainiako Academia<br />
Errealaren hiztegian agertzen den definizioarekin bat: “ Fantasmatiko, (mamutik). 1. adj. Psikol.<br />
Irudimenezko irudikaperaz esaten da: Desioak edo beldurrak eragindua”. REAL ACADEMIA<br />
ESPAÑOLA, 2007, “Diccionario de la lengua española-Vigésima segunda edición”,<br />
http://www.buscon.rae.es/draeI/<br />
34 FREUD, S., “El creador literario y el fantaseo” (1908 [1907]) Obras Compl<strong>eta</strong>s-en, 9. Libki. (1906-<br />
908)-en, Amorrortu/Argitaratzaileak, Buenos Aires, 2000, jat. 1978, 127. or.<br />
35 Ald., Ibidem, 127-136. or.<br />
36 SCHNEIDER ADAMS, L., op. cit.,132. or.<br />
37 Ibidem<br />
38 Ald., MICHELENA, M., “Cien años de cesión y de incesto, El proceso sublimatorio en Gabriel<br />
García Márquez”, Revista de Psicoanálisis. Asociación Psicoanalítica de Madrid, zk. Estra, 1995, 81-<br />
94. or.<br />
132
39 FREUD, S., op. cit., 128. or.<br />
40 FREUD, S., El malestar en la cultura, Alianza Argitaletxea, Madril, 1990, jat. 1970, 11. or.<br />
41 Ibidem, 12. or.<br />
42 GOMBRICH, E.H., Freud y la psicología del arte, Barral Argitaratzaileak S.A., 1971, 40. or.<br />
43 FREUD, S., Psicoanálisis del Arte, Alianza Argitaletxea, Madril, 1987, jat. 1970, 48. or.<br />
44 Ibidem, 24. or.<br />
45 Ibidem, 20. or.<br />
46 Ibidem, 48. or.<br />
47 Ibidem, 51-52. or.<br />
48 Meyer Shapiro-z <strong>eta</strong> Gombrich-ez gain Rudolf Arnheim-ek <strong>eta</strong> Vygotskik ere agertu zuten beren<br />
ezadostasuna Freudek artearen gainean esanikoekin. Arnheim-ek eginiko kritik<strong>eta</strong>ko bat “Artistic<br />
symbols-Freudian and otherwise” (1953) bere artikuluan ikus dezakegu, non bere adierazpenak zenbait<br />
frogatan soilik oinarritzen dituela kritikatzen baitu, baita artelan batek <strong>artista</strong>ren ezkutuko desira<br />
besterik islatzen ez duela esatea ere. Ald., MARTY, G., Psicología del arte, Pirámide Argitalpenak,<br />
S.A., Madril, 1999, 117. or. Aitzitik, Freudekin lan egin zuen psikoanalistak, Ernst Kris-ek, bere<br />
ikerk<strong>eta</strong>k zehaztasun osoz egin zituela dio, <strong>eta</strong> “haren obra behak<strong>eta</strong> zehatzak egitura argitzaile baten<br />
bitartez bateratzeko etengabeko saioek osatzen dute, horrela lorturiko teoria berrikustearekin batera,<br />
datu edo inpresio enpiriko berriak kontuan hartuz”. Ald. KRIS, E., Psicoanálisis y arte, Paidós<br />
Argitaletxea, Buenos Aires, 1964, 20. or.<br />
49 FREUD, S., op. cit., 75. or.<br />
50 HARARI, R., Polifonías del arte en Psicoanálisis, Del Serbal , Bartzelona, 1998, 26. or.<br />
51 Ibidem<br />
52 SEGAL, H., “Un enfoque psicoanalítico de la Estética”, KLEIN, M., Obras Compl<strong>eta</strong>s 4.ean, Paidós<br />
Hormes, Buenos Aires, 1979. jat. 1955, 372. or.<br />
53 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D.-k zuzendua),<br />
Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak , Bartzelona, 1996, jat. 1967, 365, 366. or.<br />
54 SEGAL, H., op. cit., 372, 373. or.<br />
55 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., op. cit., 365. or.<br />
56 KLEIN, M., RIVIÈRE, J., Amor, odio y reparación, Paidós Argitaletxea, Buenos Aires, 5. edizioa<br />
1982, jat. 1937, 9-10. or.<br />
57 Ibidem, 90. or.<br />
58 Ibidem, 117. or.<br />
59 Ibidem, 67. or.<br />
60 Ibidem, 108, 109. or.<br />
133
61 Ibidem, 113. or.<br />
62 Ibidem, 90, 91. or.<br />
63 Ald., AGAMBEN, G., ESTANCIAS La palabra y el fantasma en la cultura occidental, Pre-Textos,<br />
Valentzia, 2001, jat. 1977, 75,76. or.<br />
64 KUSPIT, D., Signos de Psique en el Arte Moderno y Posmoderno, Akal S.A. Argitalpenak, Madril,<br />
2003, jat. 1993, 419. or.<br />
65 Ibidem, 422-423. or.<br />
66 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D-k zuzendua),<br />
Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak, Bartzelona, 1996, jat. 1967, 366. or.<br />
67 KUSPIT, D., op. cit., 405. or.<br />
68 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J-B., op. cit., 366. or.<br />
69 SEGAL, H., “Un enfoque psicoanalítico de la Estética”, KLEIN, M., Obras Compl<strong>eta</strong>s 4.ean, Paidós<br />
Hormes, Buenos Aires, 1979. jat. 1955, 373. or.<br />
70 Vid., KLEIN, M., RIVIÈRE, J., Amor, odio y reparación, Paidós Horme S.A.E., Buenos Aires, 1982,<br />
jat. 1937, 109. or.<br />
71 Ald., LACAN, J., Seminario 7 La Ética del Psicoanálisis 1959-1960, Paidós Argitaletxea, Buenos<br />
Aires, 1988. Itzulpena: Jacques-Alain Miller, 144. or.<br />
72 KLEIN, M., “Situaciones infantiles de angustia reflejadas en una obra de arte y en el impulso<br />
creador (1929)”, Melanie Klein Obras Compl<strong>eta</strong>s 2.ean, Paidós Hormes, Buenos Aires, 1978, jat.1947,<br />
205. or.<br />
73 Ibidem, 207,208. or.<br />
74 Ald., LORÉN, J.A., “La `despechada´ elementos para la discusión sobre sublimación y/o reparación,<br />
Revista de Psicoanálisis.Apm 1995 zk. Estra, 21. or.<br />
75 Ibidem, 11. or.<br />
76 Ibidem, 16. or.<br />
77 Ald., Ibidem, 24. or.<br />
78 Ald., Ibidem, 22. or.<br />
79 KLEIN, M., “La importancia de la formación de símbolos en el desarrollo del yo (1930)”, Melanie<br />
Klein Obras Compl<strong>eta</strong>s 2.ean, Paidós Hormes, Buenos Aires, 1978, jat.1947, 210. or.<br />
80 Ald., SEGAL, Hanna, op. cit., 382,383. or.<br />
81 Ald., LORÉN, J.A., op. cit., 22,33. or.<br />
82 Vid., MICHELENA, M., “Cien años de cesión y de incesto”, Revista de Psicoanálisis. APM, 1995<br />
zk. Estra, 81. or.<br />
134
83 Ibidem, 84. or.<br />
84 Ibidem, 93. or.<br />
85 SEGAL, H., op. cit., 375. or.<br />
86 Vid., Ibidem, 376. or.<br />
87 PÉREZ-GALDOS, S., “`Sin Título´ (Algunas consideraciones sobre la pintura), Revista de<br />
Psicoanálisis.Apm 1995 zk. Estra, 98. or.<br />
88 PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de Psicología, Akal Argitalpenak, Madril, 1998, 401. or.<br />
89 SCHNEIDER ADAMS, L., Arte y Psicoanálisis, Cátedra Argitalpenak , Madril, 1996, 191-192. or.<br />
90 Ibidem, 193. or.<br />
91 WINNICOTT, D.W., Realidad y Juego, Gedisa Argitaletxea , Bartzelona, 1982, 22. or.<br />
92 Vid., Ibidem<br />
93 AGAMBEN, G., Estancias. La Palabra y El Fantasma en la cultura occidental, Pre-textos,<br />
Valentzia, 1995, 108. or.<br />
94 Ibidem, 110. or.<br />
95 SCHNEIDER ADAMS, L., op. cit., 196-199. or.<br />
96 Vid., Ibidem, 204. or.<br />
97 Lacanen teoriak presente daude gaur egun hainbat egilek –Hal Foster, Gerard Wajcman <strong>eta</strong> Lyotard<br />
aipa ditzakegu besteak beste– eginiko arte kritikan.<br />
98 Vid., EVANS, D., Diccionario introductorio de Psicoanálisis Lacaniano, Paidós, Bartzelona, 1997,<br />
jat. 1996, 142. or.<br />
99 Ibidem, 163,164. or.<br />
Hal Foster arte-kritikaria, El retorno de lo real (Errealaren itzulera) bere liburuan, liburuaren izenburu<br />
bereko kapituluan, 5.ean, Lacanek errealaz duen kontzepziotik abiatzen da. Lacanek “errea denari”<br />
ematen dion definizioaren parte bat hartuz, traumatikoa aipatzen duena, Warholen “Muerte en<br />
Amerika” (Heriotza Amerikan) argazkiez mintzatzen zaigu Foster trauma ardatz. Haren iritziz, argazki<br />
horiek errealismo traumatikoa ardatz hartuta irakurri behar dira. Zeren Warhol era enpatiko <strong>eta</strong><br />
konprometituan, produkzio <strong>eta</strong> kontsumo gizarte baten egia kontatzen baitigu. Gizarte horren alde<br />
traumatikoa azaltzen digu 1963ko Coche en llamas blanco III (Auto zuria sugarr<strong>eta</strong>n III) edo 1963ko<br />
Desastre con ambulancia (Zoritxar anbulantziarekin) obr<strong>eta</strong>n ikus dezakegun bezala. Argazki horien<br />
errepikapenek efektu traumatikoak irudikatzen dituzte, errepikapenaren bidez erreala bahetzen saiatzen<br />
dira. Traumaren alde izendaezina, <strong>traumaren</strong> alde gorabeheratsua, Lacanen “tyché-a”, irudiaren<br />
denotazio errepikakor horien bitartez agertzen da, zein Hal Foster-ek Barthesen pumtum<br />
kontzeptuarekin parekatzen baitu. “Tychéa” nahiz pumtuma irudiaren elementu bat da, eszenatik atera,<br />
gezi <strong>gisa</strong> jaurti <strong>eta</strong> zeharkatzen gaituela dirudien hori. Esaterako, Coche en llamas blanco III obran,<br />
hondamena ikusi <strong>eta</strong> aurrera segitzen duen oinezkoaren ezaxolan dago pumtum bat. Ald., FOSTER, H.,<br />
El retorno de lo real, Akal Argitalpenak, S.A., Madril, 2001, 129-140. or. Bestalde, post-pop arte bati<br />
buruz aritzen da <strong>eta</strong> ilusionismo traumatikoa ardatz hartuta interpr<strong>eta</strong>tzen du. Hau da, haren aburuz,<br />
arte hiperrealistak, esaterako, bere gehiegizko ilusionismoaren bitartez errealitate traumatiko bat estali<br />
nahi duela dirudi, <strong>eta</strong> hiperrealismoak erreala erreprimitzen du.<br />
135
100 Vid., PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de Psicología, Akal Argitalpenak, Madril, 1998,<br />
299. or.<br />
101 EVANS, D., op. cit., 179. or.<br />
102 Aip., FRANEBLIIN, C., “Jacquea Lacan: Homenaje a Marguerite Duras”, Guadalimar, 40. zk,<br />
1979, Martxoak, 19. or.<br />
103 EVANS, D., op. cit., 89,90. or.<br />
104 LACAN, J., Seminario 11 Los Cuatro Conceptos Fundamentales del Psicoanálisis, “De la mirada<br />
como objeto a minúscula”, Paidós Argitaletxea , Buenos Aires, 1989. Itzulpena: Jacques-Alain Miller.<br />
75-126. or.<br />
105 EVANS, D., op. cit., 141. or.<br />
106 Ibidem, 130. or.<br />
107 Lacan, J., op. cit., 80. or.<br />
108 Ibidem, 82. or.<br />
109 Ibidem, 112-126. or.<br />
110 Ibidem, 114. or.<br />
111 Ibidem, 116. or.<br />
112 Lacan, J., Seminario 7 La Ética del Psicoanálisis, Paidós, Buenos Aires, 1988, 113. or.<br />
113 Ibidem, 114. or.<br />
114 Lacanek, gauzaren hutsak duen funtzioaz hitz egitean, “El espacio vacío” (Espazio hutsa) artikulua<br />
aipatzen du, zein Melanie Klein “Situaciones infantiles de angustia reflejadas en una obra de arte y en<br />
el impulso creador [Haurren angustia egoerak, artelan batean <strong>eta</strong> bulkada sortzailean islatuak](1929)”<br />
testuan baitago, Melanie Klein Obras Compl<strong>eta</strong>s 2.ean, Paidós Hormes, Buenos Aires, 1978, jat.1947,<br />
201-208. or. Melanie Kleinen sublimazioaren teorian amaren gorputza “gauzaren” lekuan jartzean<br />
datza. Baina Lacanek gehixeago zabaltzen du “gauzaren” bere kontzepzioa <strong>eta</strong> buztinlariak egiten duen<br />
edalontzia zer den jartzen digu adibide. Lacanentzat edalontzi horr<strong>eta</strong>n erabakigarria dena,<br />
edalontziaren hutsa da <strong>eta</strong>, era berean artea plazerraren printzipioaz eginiko objektua da <strong>eta</strong> huts horren<br />
existentzia irudikatzen du.<br />
115 Lacan, J., Seminario 7 La Ética del Psicoanálisis, Paidós, Buenos Aires, 1988, 119. or.<br />
116 Ibidem, 160. or.<br />
117 Harari, R., Polifonías del arte en Psicoanálisis, Del Serbal Argitalpenak, Bartzelona, 1998, 105. or.<br />
118 ZIMMERMAN, D., “Arte by psicoanálisis. En los umbrales de lo imposible”, 2004,<br />
http://www.nous.org.ar/Secciones/ares/arte/<br />
119 EHRENZWEIG, A., El orden oculto del arte, Labor Argitaletxea , S.A., Bartzelona, 1973, 11. or.<br />
120 EHRENZWEIG, A., Psicoanálisis de la percepción artística, Gustavo Gili Argitaletxea, S.A.,<br />
Bartzelona, 1976, jat. 1975, 7. or.<br />
136
121 <strong>Artea</strong>ren psikologian aitzindari den teoria hori klasikotzat hartzen da <strong>eta</strong> sonako egile batzuen<br />
mirespena izan du, hala nola E.H. Gombrich-ena <strong>eta</strong> Herbert Read-ena.<br />
122 Gestalt psikologia, Alemanian sorturiko eskola bat da. Pertzepzioa aztertzen du. Pertzepzioak artean<br />
duen garrantzia kontuan izanik, eskola horrek garrantzi handia izan du artearen psikologian. Rudolf<br />
Arnheim Gestaltek egungo artearen psikologian duen ordezkari garaientzat jotzen da. Gestalt hitzak<br />
forma sublimatua edo goretsia esan nahi du alemanez.<br />
123 Ald., ARNHEIM, R., Ensayos para rescatar el arte, Cátedra Argitalpenak, S.A., Madril, 1992, 209.<br />
or.<br />
124 Ehrenzweigen aburuz, azaleko pertzepzioa maila kontzientean gertatzen da. Gestalt mekanismoak<br />
oro har prozesatze maila kontziente<strong>eta</strong>n edo goi mail<strong>eta</strong>n gertatzen dira, subjektuaren jardun<br />
kognitiboaren ondorioz.<br />
125 Ald., MARTY, G., Psicología del arte, Pirámide Argitalpenak , S.A., Madril, 1999, 76,77. or.<br />
126 Ald., EHRENZWEIG, A., El orden oculto del arte, Labor Argitaletxea, S.A., Bartzelona, 1973, 31.<br />
or.<br />
127 Ibidem, 45-46. or.<br />
128 EHRENZWEIG, A., Psicoanálisis de la percepción artística, Gustavo Gili Argitaletxea, S.A.,<br />
Bartzelona, 1976, jat. 1975, 12. or.<br />
129 EHRENZWEIG, A., El orden oculto del arte, Labor Argitaletxea, S.A., Bartzelona, 1973, 23. or.<br />
130 Ibidem, 40. or.<br />
131 Ibidem, 237. or.<br />
132 Ibidem, 40. or.<br />
133 Ibidem, 10. or.<br />
134 EHRENZWEIG, A., Psicoanálisis de la percepción artística, Gustavo Gili Argitaletxea, S.A.,<br />
Bartzelona, 1976, jat. 1975, 54. or.<br />
135 Teoria psikoanalitikoaren arabera, ego zera kanpoko munduarekin lotzen duen <strong>eta</strong> zeraren <strong>eta</strong><br />
superniaren <strong>arteko</strong> zubiarena egiten duen instantzia psikikoa da.<br />
136 LAPLANCHE, J. / PONTALIS, J.-B., Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D.-k zuzendua),<br />
Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak, Bartzelona, 1996, jat. 1967, 419. or.<br />
137 EHRENZWEIG, A., El orden oculto del arte, Labor Argitaletxea, S.A., Bartzelona, 1973, 125. or.<br />
138 Ibidem, 11. or.<br />
139 Ibidem, 324. or.<br />
140 Ibidem, 125. or.<br />
141 Ibidem, 128. or.<br />
142 Ibidem, 129. or.<br />
137
143 Prozesu primarioaren <strong>eta</strong> sekundarioaren <strong>arteko</strong> loturari dagokionez, Ernst Kris psikoanalistak esan<br />
du “elaborazio onirikoa” gure gogoa ametsen bidez orekatzeko modua balitz artearen kasuan<br />
“elaborazio artistikoaz” mintza gintezkeela. Ald., KRIS, E., Psicoanálisis y arte, Paidós Argitaletxea,<br />
Buenos Aires, 1964, 32. or.<br />
144 Ald., EHRENZWEIG, A., El orden oculto del arte, Labor Argitaletxea , S.A., Bartzelona, 1973, 10.<br />
or.<br />
145 Psikoterapia: “Desoreka psikikoak metodo psikologikoez tratatzea, hala nola psikoanalisiaz,<br />
jokaeraren aldak<strong>eta</strong>z, sugestioaz <strong>eta</strong> abar, <strong>eta</strong>, batez ere, gaixoaren barne egoera beraren <strong>eta</strong><br />
espezialistaren <strong>arteko</strong> elkarrizk<strong>eta</strong>ren bitartez argitzea”. MOLINER, M., Diccionario de uso del<br />
español, Edizio laburtua, Gredos Argitaletxea, S.A., Madril, 2000, 1140. or.<br />
146 Madrilgo Unibertsitate Complutensean doktoregoduna da “Técnicas plásticas del arte moderno y la<br />
posibilidad de su aplicación en arte-terapia” (Arte garaikideko teknika plastikoak <strong>eta</strong> arte-terapian<br />
aplikatzeko posibilitatea) tesiarekin, 2005.<br />
147 POLO, L., “Tres aproximaciones al Arte Terapia”, Arte, Individuo y Sociedad 12. zk., 2000, 312. or.<br />
148 Zentro horrek arte-terapia masterra eskaintzen du diplomatura hori lortzeko. Masterra emateko<br />
modua batez ere Br<strong>eta</strong>inia Handitik hartu dute, psikoanalisiaren teoriei garrantzi handia emanez.<br />
149 UNIVERSITAT DE BARCELONA, “¿Qué es Arte Terapia?”, 2004,<br />
http://www.m<strong>eta</strong>fora.org/espanyol/arteterapia/que es art terapia.htm<br />
150 Terapia okupazionaleko diplomaturak Espainian aitorpena du. Minusbaliatuak, buruko arazoak<br />
dituzten pertsonak, droga-mend<strong>eta</strong>sundunak, pertsona marjinatuak, geriatriko<strong>eta</strong>n direnak, e.a.<br />
eguneroko zeregin<strong>eta</strong>n beharrezko diren gaitasunak garatzeko <strong>eta</strong> ahalik <strong>eta</strong> autonomia <strong>eta</strong><br />
integraziorik handienak erdiesteko heztea du zeregin.<br />
151 “Psikodinamikoa: Psikologian erabiltzen den adjektibo honek ‘buru prozesuena’ esan nahi du. (...)<br />
XX. mendearen hasieran sortu zen psikiatriaren kontzeptu psikodinamikoa Freuden aurkikuntz<strong>eta</strong>tik<br />
abiaturik”. PAROT, F., DORON, R., Diccionario del español actual, Argitalpenen Santillana taldea,<br />
S.A. , Madril, 1999, 3.726. or.<br />
152 Garapenaren psikologiaren hurbilk<strong>eta</strong>k giza garapena <strong>eta</strong> gizakiek bizitza zikloan zehar, gestaziotik<br />
hil arte alegia, duten funtzionamendu psikologikoa ditu gai. Esparru horr<strong>eta</strong>n daude teoria<br />
psikoanalitikoak, ikaskuntzaren teoriak <strong>eta</strong> Piageten kognizio teoriak. Pertsona bat bizitzako <strong>eta</strong>pa<br />
bakoitzean egon daitekeen egoera biologikoari, kognizio garapenari <strong>eta</strong> garapen psikosozial/afektiboari<br />
buruzko hurbilpena ematen dute. Etapa bakoitzean, deskribatu ditugun hiru esparru hori<strong>eta</strong>n zein<br />
interes <strong>eta</strong> kezka izaten diren, baita hai<strong>eta</strong>ko batean arazorik dagoen ere.<br />
153 Elkarte hori<strong>eta</strong>n hauek aipa ditzakegu: SIPE edo Espresioaren psikopatologiaren nazio<strong>arteko</strong><br />
elkartea (1959), BAAT edo The British Association of Art Therapist (1964), AATA edo Arte terapiaren<br />
elkarte amerikarra (1969), NETA edo The National Expressive Therapy Association, ENCARTE edo<br />
Arte terapian hezteko partzuergo europarra (1991), ATE edo Arte terapiaren elkarte espainola.Gaur<br />
egun Br<strong>eta</strong>inia Handian <strong>eta</strong> AEB<strong>eta</strong>n soilik dago lanbide hori onarturik. Arte- terapia garatu <strong>eta</strong><br />
hedatzen laguntzen duten aldizkariak ere badira, hala nola Inscape, Art Therapy, Art Psychotherapy,<br />
American Journal of Art Therapy <strong>eta</strong> The Arts in Psychotherapy.<br />
154 Ald., AGAMBEN,G., La palabra y el fantasma en la cultura occidental 39. or.<br />
155 ZEGHER, C., La Colección Prinzhorn. Trazos sobre bloc mágico, MACBA, Bartzelona, 2001, 76.<br />
or.<br />
156 Jaspers-ek uste zuen adimen-gaixoen obrak haiek sentitzen zuten alienazioa aztertzeko tresna zirela.<br />
138
Ald. Ibidem, 88. or.<br />
157 César Lombrosok 107 adimen-gaixori buruzko ikerk<strong>eta</strong> bat egin zuen. Berezko margotze ekintza<br />
primitiboen margotze ekintzarekin lotu zuen. Produkzio horiek ez bere pazienteei ez gizarteari ezer<br />
onuragarririk ematen ez zietela uste zuen. Degenerazioaren <strong>eta</strong> giza bilakaerako estadio primitiboago<br />
baterako atzerakadaren sintoma zen. Ald. Ibidem, 79. or.<br />
158 Bildnerei der Geisteskranken liburua <strong>eta</strong> adimen-gaixoen artea Alemaniako espresionistentzat <strong>eta</strong><br />
surrealistentzat Biblia <strong>gisa</strong>ko zerbait izan ziren. Haiek arte horren <strong>eta</strong> arte afrikarraren artean halako<br />
paralelismoa ikusi zuten. Alemanian Adolf Hitlerrek baliokid<strong>eta</strong>suna egin zuen juduen <strong>eta</strong> eroen artean,<br />
ezen judu batzuk abangoardia espresionistaren barnean zeuden, <strong>eta</strong> “arte endekatua” izendapena (1973)<br />
eman zien <strong>eta</strong> hola katalogatzen zen guztia hondatzen zuen. Jean Dubuffet-ek bilduma bat egin zuen<br />
<strong>eta</strong> Art brut deitu <strong>eta</strong> 1972an Roger Cardinal idazle britainiarrak Outsider Art izenaz, zein Art Bruten<br />
baliokidea baita, katalogatu zuen. Outsider Art marjinaturik dauden edo buruko arazoak dituzten arte<br />
esparrutik kanpoko artistek eginiko obra deitzen da.Prinzhorn-ek museo bat egin nahi zuen, baina ideia<br />
Bigarren Mundu Gerra zela-<strong>eta</strong> zapuztu zitzaion; hala ere, 2001ean ireki zen museo hori Alemanian.<br />
New Yorken badira langai bakarra Outsider Art duten galeriak. Interes handia dago mundu osoko<br />
museo<strong>eta</strong>n arte esparru horr<strong>eta</strong>n aritzen diren bildumagile garrantzitsuen bildum<strong>eta</strong>n. Adimen-gaixoen<br />
arte gaitasuna oso eztabaidatu dute artean, psikiatrian <strong>eta</strong> arte terapian interesaturikoek. Ikusi adiemngaixoen<br />
artearen <strong>eta</strong> arte abangoardien artean izan ziren harremana <strong>eta</strong> trukea liburu hau<strong>eta</strong>n:<br />
Vid.,ZEGHER, C., La Colección Prinzhorn. Trazos sobre bloc mágico, MACBA, Bartzelona, 2001 /<br />
RODEES, C., Outsider Art, Destino S.A. Argitalpenak, Bartzelona, 2002 / BARCÍA SALORIO, D.,<br />
Locura y creatividad. Un estudio sobre la producción pictórica de los esquizofrénicos, You & us,S.A.,<br />
Bartzelona, 1999.<br />
159 LAING, R.D., El yo dividido, Madril: Fondo de Cultura Económica de España, 1978.<br />
160 ZEGHER, C., La Colección Prinzhorn. Trazos sobre bloc mágico, MACBA, Bartzelona, 2001, 73.<br />
or.<br />
161 Idazlea <strong>eta</strong> arte-kritikaria da <strong>eta</strong> artearen <strong>eta</strong> psikoanalisiaren <strong>arteko</strong> erlazio<strong>eta</strong>n interesaturik dago.<br />
162 Vid., GILROY, A., DALLEY, T., Pictures at an exhibitions Selected Essays on Art Therapy,<br />
Tavistock/Routledge, Londres, 1989, X-XII. or.<br />
163 Aip., ROMERO, J., “Creatividad, arte, <strong>artista</strong>, locura: una red de conceptos limítrofes”, Arte,<br />
Individuo y Sociedad 12. zk., 2000, 139. or.<br />
164 HAINBAT EGILE, La creación artística como terapia, RBA Libros, S.A., Bartzelona, 2003, 110.<br />
or.<br />
165 QUIROGA, M.P., C.G. JUNG vida, obra y psicoterapia, Desclée de Brouwer S.A. Argitaletxea,<br />
Bilbo, 2003, 204. or.<br />
166 Ibidem, 203. or.<br />
167 Aip., Ibidem, 185. edo 204. or. Hori egiten du Louise Bourgeoisek bere artean, horregatik deitzen<br />
dute emozioen <strong>artista</strong>.<br />
168 “Psikea azalean eremu distiratsu bat (A) -zein kontzientzia irudikatzen baitu- duen esfera batekin<br />
konpara daiteke. Egoa eremu horren erdigunea da (gauza bat kontzientea da baldin <strong>eta</strong> ‘nik’ ezagutzen<br />
badut). `Norbera´ [Self] nukleoa <strong>eta</strong> esfera osoa (B) da aldi berean; haren barne prozesu<br />
erregulatzaileak ametsak sortzen ditu”. JUNG, C. G., El hombre y sus símbolos, Paidós Ibérica S.A.<br />
Argitalpenak , Bartzelona, 1995, jat. 1964, 161. or.<br />
169 Arketipo bat beste hainbat objektu, kontzeptu <strong>eta</strong> ideiaren iturri den eredua da. Carl Gustav Jung-ek<br />
139
sortu zuen hitza. Amets<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> mito<strong>eta</strong>n talde-inkontzientearen elementu batzuk daude azpian, zein<br />
arketipo deitu baitzituen, <strong>eta</strong> gizateria osoari dagozkio. Mitologiaren sinboloen <strong>eta</strong> hizkuntzaren<br />
bitartez ulertzen dira horiek. Jungek arketipoak <strong>eta</strong> irudi arketipikoak bereizi zituen. Arketipoa<br />
kultur<strong>eta</strong>n irudi arketipikoen bidez agertzen den eredu komuna da.<br />
170 Ibidem, 99. or.<br />
171 Aip., MACLAGAN, D., Psychological Aesthetics.Painting, Feeling and Making Sense, Jessica<br />
Kingsley Publishers, Londres, 2001, 84. or.<br />
172 Irudiaren <strong>eta</strong> ametsen analisi<strong>eta</strong>n ez da Jungen erakorik existitzen, ezen ez dago inkontzientearen<br />
sinboloak berdin erabiltzen dituen amets parerik.<br />
173 FURTH, G. M., El secreto mundo de los dibujos, OCEANO Argitaletxe taldea, Bartzelona, 1998,<br />
jat. 1992, 19. or.<br />
174 MACLAGAN, D., Psychological Aesthetics. Painting, Feeling and Making Sense, Jessica Kingsley<br />
Publishers, Londres, 2001, 85. or.<br />
175 HAINBAT EGILE, La creación artística como terapia, RBA Libros, S.A., Bartzelona, 2003, 24-25.<br />
or.<br />
176 Tessa Dalley nabarmentzen da diziplina hon<strong>eta</strong>n. Haurren arte terapeuta <strong>eta</strong> Londresko Goldmiths<br />
<strong>eta</strong> Hertfordshire unibertsitate<strong>eta</strong>n arte terapiako irakaslea da, baita alor hon<strong>eta</strong>ko garrantzizko liburuen<br />
editorea ere: El arte como terapia (<strong>Artea</strong> terapia <strong>gisa</strong>) (1984), Images of art therapy (1987) <strong>eta</strong><br />
Pictures at an exhibitions Selected Essays on Art Therapy (1989) besteak beste.<br />
177 Harriet Wadeson Amerikako Arte Terapiaren elk<strong>arteko</strong> kidea da, hala nola arte terapeuta <strong>eta</strong> irakasle<br />
laguna <strong>eta</strong> arte terapiako programako zuzendaria Chicagoko Illinoisko Unibertsitatean. Haren<br />
idazki<strong>eta</strong>rik Art Psychotherapy liburua, John Wiley&Sons, Canada, 1980, nabarmen dezakegu.<br />
178 David Maclagan <strong>artista</strong> <strong>eta</strong> arte terapeuta da <strong>eta</strong> haren idazki<strong>eta</strong>rik Psychological Aesthetics.<br />
Painting, Feeling and Making Sense liburua, Jessica Kingsley Publishers, Londres, 2001, aipatuko<br />
dugu.<br />
179 ARNHEIM, R., Ensayos para rescatar el arte, Cátedra Argitalpenak, S.A., Madril, 1992, 170. or.<br />
180 Terapeutaren erantzun sortzailea pertsonak agertzen dituen jarrera <strong>eta</strong> ekintzak aprobetxatzen <strong>eta</strong><br />
subjektuaren esperimentazioa <strong>eta</strong> adierazpena sustatzen dituen norabide baterantz bideratzen jakitean<br />
datza.<br />
181 Arte produkzioak egin duenarentzat duen esanahiaren garrantziari dagokionez esanen dugu era<br />
berean, Louise Bourgeoisen kasuan, obra bakoitzak berarentzat duen esanahia <strong>eta</strong> interpr<strong>eta</strong>zioa<br />
garrantzi handikoak direla, haren eskultura obraz aritzean ikusiko dugun bezala.<br />
182 HAINBAT EGILE, La creación artística como terapia, RBA Libros, S.A., Bartzelona, 2003, 19. or.<br />
183 JUNG, C.G., op. cit., Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak, Bartzelona, 1995, jat. 1964, 53. or.<br />
184 Ibidem, 56. or.<br />
185 SCHNEIDER ADAMS, L., Arte y Psicoanálisis, Cátedra, Madril, 1996, 210,211. or.<br />
186 Arte-terapia ikasi <strong>eta</strong> ulertzeko, Helena Gonzálezekin jarri gara harreman<strong>eta</strong>n. Arte Ederr<strong>eta</strong>n<br />
lizentziaduna <strong>eta</strong> Arte Terapian diplomaduna da (Hertfordtshire-ko Unibertsitatea). Gaur egun arteterapeuta<br />
ari da autistekin <strong>eta</strong> gizarte egokitzapeneko arazoak dituzten pertsonekin Bilboko eguneko<br />
140
zentro batean. Oso lagungarri izan zaigu haren parte-hartzea, bai eman digun dokumentazioagatik bai<br />
diziplina honen praktikaz <strong>eta</strong> gradu ondoko prestakuntzaz eman digun azalpenagatik.<br />
187 WADESON, H., Art Psychotherapy, John Wiley&Sons, Kanada, 1980, 11. or.<br />
188 HAINBAT EGILE, La creación artística como terapia, RBA Libros, S.A., Barcelona, 2003, 20. or.<br />
189 Ald.,WADESON, H., op. cit., 10. or.<br />
190 MEDIEROS, F., “Relaciones entre el arte y la terapéutica psiquiátrica”, Psicopatología 6. zk. (4),<br />
1986, 336. or.<br />
141
142
II. ZATIA LOUISE BOURGEOIS<br />
143
SARRERA<br />
144<br />
Tesi honen bigarren zatiaren xedeak tesiaren ikerk<strong>eta</strong> mamia izanen du ardatz:<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lana traumarekin duen erlazioaren ikuspuntutik.<br />
Bere biografiak XX. mende ia osoa zeharkatu ondoren, Louise Bourgeois<br />
<strong>artista</strong>k bizirik <strong>eta</strong> jardunean segitzen du XXI. mendearen hasiera hau<strong>eta</strong>n. Artistak<br />
marrazki <strong>eta</strong> grabatuez gain makina bat eskultura-lan eginak ditu <strong>eta</strong> hitzaren bitartez<br />
argiki adierazi du harendako arteak duen zentzua elkarrizket<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> bere idazki<strong>eta</strong>n.<br />
Artista honek, jende gutxik bezala, bere lan artistikoa bere bizitzarekin <strong>eta</strong><br />
emozioekin estuki erlazionatu du, hori baitu alor soziala <strong>eta</strong> alor publikoa bizitzeko<br />
<strong>eta</strong> pertsona <strong>gisa</strong> garatzeko modu berezia, haurtzaroko traumei <strong>eta</strong> geroko une<br />
bakoitzeko zailtasun emozionalei aurre eginez.<br />
Haren lanaren <strong>eta</strong> oro har hari buruzko erreferentzien tamainagatik <strong>eta</strong>, gure<br />
ikuspuntua artea denez, gure ikerk<strong>eta</strong>k obrak <strong>eta</strong> sortze prozesuari dagozkion<br />
alderdiak hartuko ditu erdigunetzat <strong>eta</strong> bai biografia bai haren beraren edo beste<br />
zenbait egileren idazkiak lan eskultorikoarekin lotuak izanen dira.<br />
Lehen kapituluan haren biografia <strong>eta</strong> haurtzaroan traumatikotzat bizi izanik,<br />
berak eskulturarekiko duen jarrera <strong>eta</strong> bere ibilbide artistikoa markatu dituzten<br />
gertakariak izanen ditugu aztergai.<br />
Bigarren kapitulua Louisen obraren gainekoa izanen da, hiru dimentsioko<br />
lanari buruzkoa: 1941 <strong>eta</strong> 1999 bitartean eginiko lan eskultorikoa azalduko dugu,<br />
kronologiaren, morfologiaren <strong>eta</strong> gaien araberako sailkapenean antolatuta. Eskultura
multzo bakoitzaren adibide batzuk jarriko ditugu. Artelanen adibide horiekin batera<br />
<strong>artista</strong>ren obrei berei buruzko adierazpenak <strong>eta</strong> tesiaren gaiarekin lotutako gure<br />
iruzkinak azalduko ditugu.<br />
Bestalde, Louise Bourgeoisek egin dituen adierazpen anitzak kontuan hartuta,<br />
haren testigantzak psikologiatik eratorririko ideia batzuekin lotu ditugu.<br />
Hirugarren kapituluan haren lan eskultorikoen balorazioan nabarmen<br />
daitezkeen alderdiak aztertuko ditugu: morfologia, erabiltzen dituen materialak <strong>eta</strong><br />
teknikak, geometria, polaritatea <strong>eta</strong> gai edo ikonorik aipagarrienak esaterako.<br />
II. parte honen azken kapituluan, haren obr<strong>eta</strong>n atzemangarriak izan gabe ere<br />
horien zentzua <strong>eta</strong> Bourgeois <strong>artista</strong>ren jarrera definitzen dituzten alderdiak<br />
agerraraziko ditugu. Beraz, laugarren kapituluari “Jarrerari, prozedurari <strong>eta</strong> esanahiari<br />
lotutako faktore orokorrak” jarri diogu izenburu. Horr<strong>eta</strong>n, hainbat gaiez mintzatuko<br />
gara: <strong>artista</strong> izateko bokazioaren garrantziaz, hark ekoizpen artistikoari psikoanalisi<br />
modu berezitzat ematen dion betekizunaz, haren adierazpenek bere lanaren zentzua <strong>eta</strong><br />
bidea zehazteko duten garrantziaz, tailerrak babesleku edo gordelekutzat duen<br />
baloreaz, haren lanean gaien edo irudien errepikapenak denboran zehar duen<br />
zereginaz, haren obren balio estetikoaren garrantziaz <strong>eta</strong> barne-barnekoaren <strong>eta</strong> alor<br />
sozialaren artean, nahiz haren bizitzarako nahiz lan<strong>eta</strong>rako, izaten den erlazioaz,<br />
besteak beste.<br />
145
1. BIOGRAFIA<br />
146<br />
Nire izena Louise Josephine Bourgeois da. 1911ko abenduaren 24an jaio nintzen Parisen. 1<br />
Nire haurtzaroak ez du inoiz bere magia galdu, inoiz ez du bere misterioa galdu <strong>eta</strong> inoiz ez<br />
du bere drama galdu. Azken 50 urte<strong>eta</strong>n egin dudan lan guztiak <strong>eta</strong> nire iradokizun guztiek<br />
aurkitu dute beren inspirazioa nire haurtzaroan. 2<br />
Nire lanean ikerturiko arazo fisiologikoak neskatxa gazte batenak dira. Nire traumak ni<br />
ezkondurik egon baino askoz lehenago gertatu ziren. Nerabezaroan gertatu zitzaizkidan <strong>eta</strong> ni<br />
denbora aro horr<strong>eta</strong>ra itzultzen naiz. 3<br />
Louisen biografia <strong>eta</strong> adierazpenak ikusita, bere obra guztia bere haurtzaroko<br />
oroitzapen<strong>eta</strong>n inspiraturik dagoela antzeman dezakegu. Hamaika alditan bere<br />
bizitzako denboraldi horr<strong>eta</strong>ra jotzen du, haren familia tapizekin eginiko lanaz <strong>eta</strong><br />
traumatikotzat jotzen dituen egoera <strong>eta</strong> gertakizunez mintzo da. Geroago New<br />
Yorkera lekualdak<strong>eta</strong> egin zuen <strong>eta</strong> han <strong>artista</strong> izanik bere ibilbidea jorratzen joan<br />
zen. Hori guztia biografian azalduko dugu. Biografia argazki batzuez hornituko dugu,<br />
zeinak <strong>artista</strong>k berak erakutsi dituen Louise Bourgeois: Album (1994) 4 <strong>eta</strong> Louise<br />
Bourgeois: Blue Days and Pink Days (1997) liburu<strong>eta</strong>n besteak beste.<br />
1.1. HAURTZAROA ETA BIZIPEN TRAUMATIKOA<br />
1902an Louise Bourgeoisen gurasoek, Louis Isadore Bourgeois-ek <strong>eta</strong><br />
Joséphine Valérie Fauriaux-ek, elkar ezagutu zuten. Émile-k, Joséphineren anaiak,<br />
aurkeztu zituen, Louis bezala abiaziorako <strong>eta</strong> motor gabeko hegaldirako zal<strong>eta</strong>suna<br />
zuen <strong>eta</strong>.<br />
Ezkondu baino lehen, laster zendu zen lehen neskatoa izan zuten. Geroago,<br />
1904ko martxoaren 4an, haien alaba Henriette Marie Louise jaio zen <strong>eta</strong> urtebete
geroago ezkondu ziren. Henriettek arazo bat zuen belaunean, Louisen zenbait obratan<br />
adierazita, <strong>eta</strong> horregatik makila eraman behar izan zuen.<br />
Louisen aita Parisen jaio zen, haren familia Clamart-ekoa bazen ere, Paristik<br />
hurbileko herrixka batekoa. Louise Bourgeoisen ama Aubussongoa zen, non jendea<br />
tapiz lan<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> granitoa mozten aritzen zen, <strong>artista</strong>k berak kontatzen duen bezala:<br />
Ama <strong>eta</strong> amona Aubusson herrian bizi ziren haurtzaroan; herria XVI. mendean sortu zuten<br />
iparraldetik, Belgikatik <strong>eta</strong> Tournaistik, iritsiriko eskulangile tapizari batzuek, zeinak han<br />
finkatu ziren Creuze ibaiaren ezaugarri kimiko bereziak zirela <strong>eta</strong>. Taninon 5 aberatsa zen<br />
ibaian behera iristen zen ura, <strong>eta</strong> ur hartan garbituriko artileak bereziki ongi hartzen zituen<br />
tindagaiak. (…) Garai hartan, Aubussongo herritar guztiak tapizen fabrikazioaz bizi ziren <strong>eta</strong><br />
gaur egun hola segitzen dute.<br />
Amonak bere tailerra zuen. Tapizak fabrikatzen Aubussonen jaio izan hutsagatik hasi zen.<br />
Granito-ebakitzaile batekin ezkondu zen, bizibide hori gizonen artean ohikoena zelarik<br />
(Creuzeko eskulangileak Europa osoan ospetsuak ziren beren harri landuen kalitatearengatik. 6<br />
Amaren ama ben<strong>eta</strong>n langilea zen. Esklaboen <strong>gisa</strong>n lan egiten zuen <strong>eta</strong> ez zen zoritxarrekoa.<br />
Tapizak ehuntzen aritzen zen Aubussonen. Ama ere tapizak egiten aritu zen. 7<br />
Dirudienez, aitonak zenbaki<strong>eta</strong>rako <strong>eta</strong> probabilitate <strong>eta</strong> apustu joko<strong>eta</strong>rako joera zuen,<br />
amonak hainbeste lan egin behar izateko azalpena. 8<br />
Joséphineren amak “Maison Fauriaux” izeneko tapiz-arte galeria zuen<br />
Parisen, non Errenazimentuko <strong>eta</strong> Erdi Aroko tapizak (Beauvais, Gobelinos,<br />
Aubusson) <strong>eta</strong> beste antigoaleko gauzak zaharberritzen <strong>eta</strong> saltzen jarduten zen.<br />
Louise Bourgeoisen aita bere emaztearekin <strong>eta</strong> amaginarrebarekin lanean hasi zen <strong>eta</strong><br />
gero negozioa bere gain hartu zuen. Izena aldatu <strong>eta</strong> “Maison Louis Bourgeois” jarri<br />
zion <strong>eta</strong> Boulevard Saint-Germain kale bereko 174ko beste lokal batera aldatu zuen.<br />
Kalean “Aux Vieilles Tapisseries” errotulua jarri zuen iragartzeko.<br />
Louise Joséphine Bourgeois Parisen jaio zen 1911ko abenduaren 24an<br />
Boulevard Saint-Germain kaleko 147. zenbakian. Geroago familia Boulevard Saint-<br />
Germain horr<strong>eta</strong>ko 172ra aldatu zen <strong>eta</strong> tapizak berritzeko galeria eramaten segitu<br />
zuen.<br />
147
148<br />
Louise Bourgeoisen gurasoak 1904an. Joséphine Aubussongoa zen.<br />
Louis Bourgeoisen familia Clam<strong>arteko</strong>a zen, bera Parisen jaio bazen ere.
Louise Bourgeoisen amona. Louise Bourgeoisen ama tapiz-arte galeriaren<br />
barruan, 1911 aldera.<br />
Louise Bourgeois tapiz bat konpontzen. “Aux Vieilles Tapisseries” tapiz-arte galeriako<br />
tarj<strong>eta</strong>,147ko Boulevard Saint-Germainen.<br />
149
150<br />
Louise Eguberri egunean jaio zen <strong>eta</strong> berak kontatzen du nola ospakizun betean<br />
medikuak beren gurasoen etxera joan behar izan zuen ama artatzera. Medikuak amari<br />
oso gertakari ezgaraikoa zela ulertarazi zion <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k berak bai bere jaiotza bai<br />
mutiko izan ordez neska izatea familiaren desirak betetzen ez zituzten alderditzat<br />
jotzen ditu <strong>eta</strong> “uzte-trauma” 9 deitzen duena sentitzen du. Louiseren aita gizon<br />
autoritario <strong>eta</strong> matxista zen <strong>eta</strong> seme bat eduki nahi zuen. Louisekin hirugarren alaba<br />
zuen, nahiz <strong>eta</strong> lehena zendu egin zen, lehen esan dugun bezala. Joséphine, Louisen<br />
ikuspegitik pertsona feminista bazen ere, horrek lotsatzen zuen <strong>eta</strong> neska bere txit<br />
antz handikoa zela esanez lasaitu zuen senarra, horregatik deitu zuten Louise. Baita<br />
ama feminista <strong>eta</strong> sozialista zelako <strong>eta</strong> bere eredu femeninoa Louise Michel zelako,<br />
Rosa Luxenburg frantziarra nolabait. 10<br />
Jaio nintzenean (…) haiek kategorikoki abandonatu ninduten. Eguberri egunean jaio nintzen:<br />
nire ama oso apologetikoa zen <strong>eta</strong> medikuak esan zion: “Bourgeois andrea, zu ben<strong>eta</strong>n nire<br />
festa hondatzen ari zara”. Zera esan nahi dut: Nor jaio da Eguberri egunean? […] Gaur nik<br />
irudizta dezaket gertaera barregarri hori. Ez dago inolako misteriorik, baina gauzak behar<br />
bezala kokatzeko ezgaitasuna dago - neure ezgaitasuna. Ez naiz inori ezer leporatzen ari.<br />
Derrota sentimendua da lana motibatzen duena, eginiko kaltea ordaintzeko […] Ez da<br />
beldurra, uzte-trauma da. […] Ñimiñoena, soziala, den-dena, galbideratu duena 11<br />
Alaba bat dezepzioa da. Mundu hon<strong>eta</strong>ra alaba bat ekartzen zenean, barkatua izan behar zen.<br />
Hortaz, esate baterako, ama barkatua izan zen ni aitaren txit antz handikoa nintzelako. Hori<br />
izan zen nire lehen zorte kolpea. Beharbada hori zen aitak beti eduki nahi izan zuen semetzat<br />
tratatu izanaren arrazoia. Gainera, ni aita asebetetzeko aski dohaindurik nengoen <strong>eta</strong> hori<br />
izanen zen nire haurtzaroko bigarren ezaugarri zorionekoa. 12<br />
1912-1917 bitartean familia, Parisko apartamentua <strong>eta</strong> tapiz-galeria utzi gabe,<br />
Paris inguru<strong>eta</strong>ko Choisy-le-Roin alokaturiko etxe batera aldatu zen, Villeneuve-<br />
Saint-Gerorges 4ra. XIX. mendearen bukaerako etxetzarra zen. Atzealdean bi<br />
solairuko tapizeria tailerra <strong>eta</strong> bertan tapiz lanean 25 emakumezko langile zituzten.<br />
Senaren ertzean zegoen, ibaiaren ezaugarriak artilea tindatzeko egokiak ez izan arren.<br />
Garai hartan familia zoriontsua zen. Geroago etxe hori eraitsia <strong>eta</strong> Paul-Éluard<br />
antzokiaz ordeztua izan zen.
1913ko urtarrilaren 24an haren anaia txiki Pierre Joseph Alexandre jaio zen.<br />
1915ean Desiré, Louise Bourgeoisen aitaren anaia, Lehen Mundu Gerrara joan zen<br />
infanterian engaiaturik <strong>eta</strong> lehen astean hil zen. Beharbada horren ondorioz,<br />
Louiseren aita gerrara joateko boluntario agertu zen.<br />
Ama histeriko bihurtu zen hura joandakoan <strong>eta</strong> kanpamentuz kanpamentu haren atzetik hasi<br />
zen ni berarekin eramanez. 13<br />
Gerra garaian familia Aubussonera aldatu zen Desiréren alargun Madeleinekin<br />
<strong>eta</strong> haien seme Jacques <strong>eta</strong> Mauricerekin, zeinak Louiserentzat arrotz ziren. Louiseren<br />
aita birritan zauritu zuten <strong>eta</strong> Chartresko ospitalera ekarri <strong>eta</strong> familia hara bisitatzera<br />
joan zitzaion. Sendatuta zegoela, Lyonera joan zen <strong>eta</strong> han abiazio militarrean lan<br />
egin zuen. Gerra garaia oso latza izan zitzaion familiari. Louisek dioenez, beltz<br />
koloreaz irudikatzen du gerra.<br />
1919an, aita gerratik itzulita, familiak Choisy-le-Roiko etxea utzi <strong>eta</strong> onibar<br />
bat erosi zuen Antonyn, han tapiz lan<strong>eta</strong>ra itzuli zen.<br />
Bizitzeko toki hori aukeratzea Bièvre ibaiaren ezaugarri kimikoek ezarri zuten, ezen bere urak<br />
oso baliagarriak, beharrezkoak ere, suertatzen ziren gure tapiz<strong>eta</strong>n erabiltzen genituen artileak<br />
tindatzeko. (Horrexegatik, Gobelinosko fabrika Paris inguru<strong>eta</strong>n eraiki zuten, ibai horrex<strong>eta</strong>tik<br />
hurbil) 14<br />
Etxetik hurbil tailer bat, negutegi bat <strong>eta</strong> Bièvre ibaiaren bi alde<strong>eta</strong>n zeuden<br />
lorategiak zituzten. Mota guzti<strong>eta</strong>ko animaliak zituzten: astoa, txerriak, oiloak <strong>eta</strong><br />
ahateak. Haren amak tindagai naturalez tindatzen zuen artilea <strong>eta</strong>, aitak bere bidaia<br />
anitz<strong>eta</strong>tik ekarrita, tapizeria zaharberritzen zuen. Familiarengandik urruntzeko<br />
aitzakia zuen hori aitak.<br />
151
152<br />
Louise Bourgeois Choisy-le-Roin, 1916an.
Choisy -le-Roi 1915ean. Henriette bere anai-arreben eskuak Erdian Louise Bourgeois, Jacques<br />
helduta, Pierre ezkerrean <strong>eta</strong> Louise eskuinean. <strong>eta</strong> Maurice bere lehengusuekin <strong>eta</strong><br />
Atzean gurasoak,Joséphine <strong>eta</strong> Louis soldadoz jantzita. eskuinean bere anaia Pierre,<br />
Aubussonen.<br />
Louis Bourgeois 1915ean zauritua izanik, Louis Bourgeois paisaia-arkitektoak lorategi<strong>eta</strong>n<br />
Chartreseko ospitalera ekarri zuten. jarri ohi zuen berunezko estatua apaingarri<strong>eta</strong>ko<br />
bat.<br />
153
154<br />
Louisen aita, paisaia-arkitektoa zen (lorategien diseinugilea) <strong>eta</strong> mota<br />
guzti<strong>eta</strong>ko berunezko eskulturen bilduma egiten zuen; horrek ere, <strong>artista</strong>k berak<br />
kontatzen duenez, izan zuen berarengan eragina:<br />
Ogibidez paisaia-arkitektoa zen, baina inoiz ez zuen hargatik zentimo bat ere irabazi. Gure<br />
lorategia berunezko estatua apaingarriz beterik zegoen, zeinak Frantzia, Espainia <strong>eta</strong> Italian<br />
barna eginiko bidai<strong>eta</strong>n erosten baitzituen, XVII. <strong>eta</strong> XVIII. mende<strong>eta</strong>n Frantziako kanpo<br />
eskulturen tradizioaren arabera eginak, zuhaixken artean jarrita elementu argiki erabilgarriak<br />
izateko pentsatuak. Estatua horiek kartoi orriak bezain berun finaz fabrikaturik zeuden <strong>eta</strong>,<br />
hortaz, etengabe berrikusi, konpondu <strong>eta</strong> leundu behar ziren. (Neurri batean horregatik egin<br />
nintzen eskultore, pieza hori<strong>eta</strong>ra oso ohiturik nengoen) Gerra hasi zenean, norbait etorri zen<br />
<strong>eta</strong> galdatzeko eraman zituen. 15<br />
Tapizgintzak eskatzen zuen talde-lana oso ongi ezagutu zuen Louisek. Holako<br />
zereginari <strong>eta</strong> tapizei, geroko eskultura-lanean eginen die erreferentzia.<br />
Artilea, animaliarengandik lortu berritan, zenbait kilometrotatik usain daiteke. Lehenik,<br />
gantza kendu behar da bainu alkalino batzuk eginez. Ondoren, hari-zuntza eskuz prestatzen du<br />
iruleak, multzotik atereaz, hatz artean bihurrituz <strong>eta</strong> ardatzean harilkatuz, espiral bat eginez.<br />
(...) (gantza artilean utziko bagenu, sitsek janen lukete azkenean). Bukatzeko, artilea ibaian<br />
garbitzen da, non taninoak gainerakoa egiten duen.<br />
Tindatze prozesuan sua zen elementurik garrantzitsuena. Gas estufa bat izan behar genuen,<br />
<strong>eta</strong> tenperatura ezberdin<strong>eta</strong>n zeuden tindagai bainu ezberdinak zituzten pertzak erregailu<br />
batzu<strong>eta</strong>n. Matazak denbora zehatz batean utzi behar ziren tindagai<strong>eta</strong>n nahi genuen kolore<br />
dentsitatea lortzeko. (...) Garrantzitsuena matazak askaturik egotea zen. Lehortzeko,<br />
tindaturiko matazak zurezko arrabol<strong>eta</strong>n jartzen ziren zubian zehar edo zuhaitz<strong>eta</strong>rik zintzilik.<br />
Lehortutakoan, artilea azkenik harilkatu egiten zen. 16<br />
Nire ama perfekzionista hutsa zen, tapizak kolore iraunkorrez, berak prestaturiko kolore<br />
beg<strong>eta</strong>lez, konpontzen zituen. 17<br />
Louisen ama pazientzia handikoa <strong>eta</strong> arrazionala zen. Aita berriz, oso pertsona<br />
autoritario <strong>eta</strong> irrazionala, Louiserengan etengabeko autoestimu txikia sorrarazten<br />
zuen. Louisek izaera gogorra zuen, aitak bezala, <strong>eta</strong> gaur egun hola da oraindik. 18<br />
Nerabezaroan aitak bere haur sexualitatearekin zerikusia zuten iruzkin krudelak<br />
egiten zizkion jendaurrean. Artistak hori<strong>eta</strong>riko gertakizun bat oroitzen du 1990eko<br />
Orange Episode collagean agerrarazi zuena. 19 Familiako bazkari batean gertatu zen,<br />
aitak broma krudela egin zion laranja bat zuritzean:
Hau esku-joko mota bat da, aitak gerra bitartean ikasia. Aitak esaten zidan trintxer<strong>eta</strong>n hain<br />
denbora luzea zuenez joko asko egiten zuela, gerra ikaragarria zelako ere bai. (...) Aiztoaz<br />
emakume bat marraztuko dugu laranjan, burua… ateratzen dut… <strong>eta</strong> ile asko du, <strong>eta</strong><br />
aurrealdean… ilea altxatu…<strong>eta</strong> orduan esan zuen: ikusi!, daukana zoragarria da! [Marrazturik<br />
zeukan irudiaren pubisaren tokian falo antzeko bat agertzen zen] (...) “Ez dizuet esan beharrik<br />
erretratu txiki hau ez dela alaba Henrietteren irudia, Louiserena baizik, Louiseren irudi txiki<br />
bat. Ez da beharrezkoa esatea Louisek hemen ez duela ezer, akatsa da”. [Louise Bourgeois<br />
haserretzen da pixka bat kontatzean]. Gogo<strong>eta</strong> horiek zerikusi handia zuten haur<br />
sexualitatearekin <strong>eta</strong> oso krudelak ziren: “Konkor honek, deus ez izateaz gain, ez zuen deus<br />
hemen”. Gertaera horiek guztiek izan zituzten ondorioak niregan. 20<br />
1921ean Louise Sévigné ikastetxean sartu zen <strong>eta</strong> gero batxiler ikasket<strong>eta</strong>n<br />
hasi zen Parisko Lycée Fénelon-en. Louise Bourgeoisek oso oroitzapen onak ditu<br />
eskola hartaz, non lan egiteko diziplina ikasi zuen, <strong>artista</strong>k izugarri baloratzen duena.<br />
Oso langilea <strong>eta</strong> lehiakorra zen. Bere aitak klaseko onena izatea nahi zuen <strong>eta</strong> bere<br />
promozioko lehena izan zen. Louisek oso maite izan ditu beti bere irakasleak. Udan<br />
aitak Brighton-era bidali zuen ingelesa ikastera, negozio<strong>eta</strong>rako garrantzitsutzat<br />
jotzen zuelako.<br />
Bera 12 urtekoa zela, tapizeria tailerreko marrazkilaria, Gounod jauna, ez zen<br />
lanera agertu. Handik aurrera, amak iradokirik, <strong>artista</strong> arduratu zen aitak bere bidaia<br />
anitz<strong>eta</strong>tik ekartzen zituen tapiz narriatuen behealdean irudikaturiko pertsonaia <strong>eta</strong><br />
zaldien oin <strong>eta</strong> hankak marraztu <strong>eta</strong> berritzeaz. Ez zen lehenago emakumerik aritu<br />
postu horr<strong>eta</strong>n. 21 Zaharberritu behar izan zituzten oin, hanka <strong>eta</strong> kupidoak agertuko<br />
dira gero haren artelan<strong>eta</strong>n.<br />
Aitak asko bidaiatzen zuen <strong>eta</strong> ekartzen zuen tapizeriak behealde osoa higaturik izaten zuen,<br />
pertsonaiek ez zuten oinik alegia. Ez nuen irudirik egiten jakin beharrik, oinak ziren<br />
beharrezko <strong>eta</strong> nahiko. Oin<strong>eta</strong>n espezialista egin nintzen. Kontua izan zen gainera kupido asko<br />
zegoela genitalak airean <strong>eta</strong> tapiz-bildumagileak ikaragarri puritanoak ziren, ez ingelesak,<br />
baina bai amerikarrak. Emakume amerikarrek ez zuten beren saloi<strong>eta</strong>n kupidorik ikusi nahi.<br />
Orduan amak guraizeak hartu <strong>eta</strong> genitalak mozten zizkien, atera <strong>eta</strong> denak elkarren ondoan<br />
jartzen zituen, oso ordenaturik edo, bilduma txiki bat balitz bezala, <strong>eta</strong> desagerrarazten zituen.<br />
Hau egiten genuen: loreak jartzen genituen, urreliliak, kamamila pixka bat <strong>eta</strong> mahats puska<br />
bat, genitalen tokian <strong>eta</strong> oso ongi eginik egon behar zen. Lan ederra egiten genuen, oso fina. 22<br />
155
156<br />
Henriette tapiz-galerian bere aitarekin.<br />
Louise Bourgeois.
Tapiza, genitalen atala moztuta. Louisek tapiz hau sartu zuen 1997ko Spider izenburuko<br />
Cellean.<br />
157
158<br />
Gerraostean gripe espainiarraren epidemia handia izan zen, makina bat pertsona hil<br />
zen hiru hilabetean zehar. Bere amak izan zuen gaitz hori, zein enfisema kroniko<br />
izatera pasatu zen <strong>eta</strong> gaixorik utzi zuen betiko. Horregatik eten zituen Louise<br />
Bourgeoisek bere ikask<strong>eta</strong>k ama zaindu ahal izateko.<br />
Bizipen hori hark esperimentatutako egoera mingarrien artean dago, bere<br />
arteak denborarekin hartutako norabidearen arrazoi <strong>eta</strong>, bere burua <strong>eta</strong> iragana ulertu,<br />
aurrean jarri, berresperimentatu, m<strong>eta</strong>forikoki berrelaboratu edo berreraikitzeko duen<br />
bizi-beharrarekin lotuta dago. Familia-inguruko zatik<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> abandonatzearen<br />
esperientzia areagotu zen 1922tik aurrera, Louisek 11 urte zituela. Bere aitak Sadie<br />
Gordon Richmond kontratatu zuen, seme-alabei ingelesa irakatsiko zien etxe-<br />
irakaslea. Hura hamar urtez izan zen etxean <strong>eta</strong> aitaren amorantea izan zen.<br />
Horregatik gurasoek etengabe izaten zituzten liskarrak, baina amak etxeko egoera<br />
hori onartu zuen, zeinek psikologikoki famili<strong>arteko</strong>an ondorioak izan baitzituen.<br />
Bizitzaren parte hori traumatikotzat jotzen du, sintomatologiaren ikuspegitik ere. Bere<br />
haurtzaroan hamar urte iraun zuen egoera hori erabakigarria izan zen harentzat <strong>eta</strong><br />
haren etorkizuneko nortasunean ondorioak izan zituen. Honela kontatzen digu<br />
Louisek:<br />
Haurtzaro zail samar izan nuen beste hainbat ikuspuntutatik. Hau da, familiaren baitan nire<br />
anaia <strong>eta</strong> ahizparentzat traumatikoa zen birus antzeko bat zegoen. Familia zelulan pitzadura<br />
bat pairatu genuen, pitzadura hori aitak amoranteak sartzeak irudikatzen zuen, ez dut epaituko,<br />
baina etxean amoranteak sartzen zituen. 23<br />
Gure familian irakasle sartu zen, baina aitarekin oheratzen zen <strong>eta</strong> gurekin hamar urtez bizi<br />
zen.<br />
Zuek jakin nahiko duzue nola maila on bateko familia batean amorante bat altzari<strong>eta</strong>ko beste<br />
elementutzat har zitekeen; bada, arrazoia gure amak egoera onartzen zuela da, <strong>eta</strong> hortxe datza<br />
misterioa. Zergatik egiten zuen?<br />
Eta zein zen nire betekizuna jokoan? Ni peoia nintzen. Sadie nire maistra izateko bide zegoen<br />
hor, baina errealitatean, ama, zure senarraren urratsei jarraitzeko erabiltzen ninduzun. Hori<br />
haur abusua deitzen da. 24
Gainera, Sadiek begitan harturik zituen nire ahizpa <strong>eta</strong> anaia <strong>eta</strong>, hortaz, ingelesa niri irakasten<br />
jartzen zuen gogoa. 25<br />
Niri Sadieren historia ia nire amarena berarena bezain garrantzitsua zait. Nire obr<strong>eta</strong>ko<br />
batzuen inspirazioa haren aurkako erreakzio negatiboa da.<br />
Gertaera horrek lanera hirak motibatzen nauela frogatzen du. 26<br />
Louise Bourgeoisek 1982an, 71 urt<strong>eta</strong>n, kontatu zuen lehenbizikoz<br />
jendaurrean historia hori, Robert Storr arte kritikariarekin New Yorkeko MOMArako<br />
–museo hartan egin zuen bere lehen atzera begirako erakusk<strong>eta</strong> zela <strong>eta</strong>- prestatu zuen<br />
hitzaldi batean. Komisario Deborah Wye <strong>eta</strong> Alicia Legg izaniko erakusk<strong>eta</strong> horrek<br />
<strong>artista</strong> arte merkatuaren panoraman aintzat hartzeko bide eman zuen. Une horr<strong>eta</strong>ra<br />
arte Louisek ez zuen inoiz bere lanaz familiaren historiarekin loturik hitz egin.<br />
Gainera, urte horr<strong>eta</strong>n “Child Abuse” 27 [Haur abusua] artikulua argitaratu zuen<br />
Artforum aldizkarian, bere editore Ingrid Sischyk iradokita. Hartan Louise, aitaren<br />
amorante Sadie <strong>eta</strong> aita agertzen dira zenbait argazkitan. Baita <strong>artista</strong>ren hainbat<br />
adierazpen, non maitasun hirukia <strong>eta</strong> bere haurtzaroko familia egoera azaltzen dituen,<br />
Fallen Woman (1981), Maisons Fragiles (1978) <strong>eta</strong> Fillette (1969) izeneko<br />
eskulturen irudi batzuekin batera. Gero idatziko zuen The Accident testua 28 , non<br />
bikote harremanaz <strong>eta</strong> harreman horr<strong>eta</strong>n hirugarren pertsona bat sartu ahal izateaz<br />
mintzatzen den. Artistaren iritziz, hori saihesten ikasi behar den ustekabea da:<br />
Honek ustekabearekin zerikusia du, ustekabearen beldurrarekin. (...) Hark ustekabe bat<br />
gertatuko dela sumatzen du <strong>eta</strong> zuk, aski burutsua bazara, saihets dezakezu, zeren zuk<br />
badakizu hori agertuko dela. 29<br />
Beste pertsona batekin duzun harremana ben<strong>eta</strong>koa da <strong>eta</strong> harreman hori perfektua da. (...)<br />
orduan hirugarren pertsona bat sartzen da hartan <strong>eta</strong> hirugarren pertsona horrek beste bi<strong>eta</strong>ko<br />
baten lekua hartzeko oso arrazoi onak ditu. (...) <strong>eta</strong> hirugarren pertsona horren jelosiak<br />
hautsiko du bikotea, <strong>eta</strong> ustekabe <strong>gisa</strong> hautsiko da. 30<br />
Ustekabea m<strong>eta</strong>fora da, ezen mundu guztia bizi da beldurrarekin <strong>eta</strong> ustekabea gertatzeko<br />
posibilitatea dago. (...) Horr<strong>eta</strong>rako prestaturik zaude? Ez. Horrek (…) ustekabeari aurrea<br />
hartu behar diozula esan nahi du (…) <strong>eta</strong> puntu horr<strong>eta</strong>n, ni erailk<strong>eta</strong> bat egiteko prestaturik<br />
nago. 31<br />
159
160<br />
Ustekabeari edo Louisek ustekabea deitzen duenak eragin dezakeen egoerari<br />
dagokionez, <strong>eta</strong> ezberdintasun batzuk aparte utzita, adulterio egoeraren bizipena <strong>eta</strong><br />
traizioa, <strong>eta</strong> gertakizun traumatikoaren ausazko izaera <strong>eta</strong> ezustea lotu genezake.<br />
Azkeneko hau, pertsona ezustean harrapatzen <strong>eta</strong> lekutik kanpo uzten duen zerbait<br />
izaten ohi da. Subjektuaren testuinguruan edo ikuspegi fantasmatikoan apurk<strong>eta</strong> bat<br />
sorrarazten du. Esan genezake bere kasuan errua batik bat aitari <strong>eta</strong> Sadieri egozten<br />
diela ustekabearen sortzailetzat hartuta <strong>eta</strong> bere burua gertakizun horren erantzule<br />
<strong>gisa</strong> at utziz.<br />
Hala ere, triangeluak gizon <strong>eta</strong> emakumeen <strong>arteko</strong> harreman<strong>eta</strong>n dagoen zerbait ere badira.<br />
Eta egiazko bizitzan ezagutzen nituen triangelu haiei buruz, ez zen inoiz nik egin nezakeen<br />
ezer egon. 32<br />
Nire ama oso azkarra zen, ni baino areago. Aitak engainatzen zuen <strong>eta</strong> hark, berriz, edozein<br />
emazte frantziarrek bezala, jasateko misioa zuen. Senar frantziarrek beren desleialtasunak<br />
dituzte. Amak barkatzen jakin behar du, traizioaren errua bere gain hartu behar du gainera.<br />
Ikusi egin behar. Garai hartan Frantzian ez zegoen dibortzioaren antzekorik. 33<br />
Halaber, berari Sadiek <strong>eta</strong> aitak eginiko traizioa kontatzen digu, baita amak<br />
egoera onartu izana ere. Tesiaren Lehen Zatiko 1. Kapituluan ikusi dugunez, zailagoa<br />
da gainditzen Louisen gertuko <strong>eta</strong> maitekor dituen pertsonek eraginiko traumak natur<br />
zoritxar batek eraginikoa baino. 34<br />
Nire aitak traizionatu ninduen, nonbait izan behar zuena izan ez baitzen. Lehenik, gerrara<br />
joateko gu abandonatuz <strong>eta</strong>, gero, beste emakume bat aurkitu <strong>eta</strong> gure artean sartu zuelako.<br />
Kontua, besterik gabe… joko arauak daudela da. Eta familia batean, joko arauak gutxieneko<br />
konformitatea espero dela <strong>eta</strong> holakoak dira. 35<br />
Bada, zuk nik aitaren jokaerari zergatik eragozpenak jartzen dizkiodan badiozu, hark arauak<br />
denbora osoan hautsi baitzituen. Hura nahasten ari dela diot soilik. Injustizia mota bat<br />
agertzen du. 36<br />
Sadiek, inporta ez bazaizu, niri ingelesa irakasteko konpromisoa hartu zuen. Hura gustatuko<br />
litzaidakeela pentsatu nuen nik. Baina hark traizionatu egin ninduen. Ez ninduen aitak,<br />
madarikatua izan bedi, bakarrik traizionatu, hark ere bai. Traizio bikoitza zen. Sentitzen dut<br />
hain sutan egotea, baina oraindik […] erreakzionatzen dut. 37<br />
Sadieri dagokionez, urte luz<strong>eta</strong>n sentitu dut bere lepoa bihurritzeko desira ikaragarriak<br />
sorturiko frustrazio itzela. 38
Niza 1923 aldera. Louise Bourgeois, bere anaia Pierre, aita <strong>eta</strong> Sadie<br />
Gordon Richmond,“Promenade des Anglais”en.<br />
161
162<br />
Louise, Pierre <strong>eta</strong> Sadie Bièvre ibaian, 1922an Antonyn.<br />
Sadieren argazkia, 1924an.
Louise Bourgeois oso identifikatua sentitzen da Françoise Sagan-ek idatzi<br />
zuen Bonjour Tristesse [Egun on, Tristezia] (1954) liburuarekin. Idazle frantses hori,<br />
bere garaiaren <strong>eta</strong> gerraosteko Jean-Paul Sartre, Albert Camus <strong>eta</strong> Simone de<br />
Beauvoir egileen literatura filosofiko <strong>eta</strong> existentzialistaren alabatzat agertzen da.<br />
Louise Bourgeois haren irakurle handia da. Phaidon-ek 2003an editaturiko Louise<br />
Bourgeois katalogoan liburu horren zati batzuk sartu zituen. 39 Louisek eleberrian<br />
berak egin nahi izan zuen krimena irakurri zuen. Honela azaltzen digu:<br />
Françoise Saganen lehenengo liburua, Bonjour Tristesse [Egun on, Tristezia] 40 , amorantea<br />
hiltzen duen ni bezalako, nire adin bere-bereko, alaba gazte baten historia da. (...) Françoise<br />
Sagan ni baino gazteagoa zen, nik hamar urte lehenago egin nahi izan nuen hilk<strong>eta</strong> bat<br />
deskribatzen zuen hark. 41<br />
Louise Bourgeois, agian beren familian gertatu zenaren ondorioz, bikotean sar<br />
daitezkeen hirugarren pertsonekiko, jelosiarekiko, oso sentikorra da. Gainera,<br />
Louiseren gurasoak elkarren lehian aritzen ziren alabari garaiko Coco Channel, Paul<br />
Poiret, <strong>eta</strong> jaiotzez Errusiako Sonia Delaunay <strong>eta</strong> Frantziako gainerako diseinugilerik<br />
onenen soinekoak oparituz. Louiseren egoera anbibalentea zen, hura biak asebetetzen<br />
ahalegindu baitzen. Ildo horr<strong>eta</strong>n “neure burua bitan eginda bezala esperimentatzen<br />
nuen” 42 esan zuen. Bitan egotearen sentsazio horrekin batera, esan daiteke trauman<br />
pertsona zatikaturik senti daitekeela, desorientaturik.<br />
Haren kasuan esan genezake familiako afektu testuinguruak zauri psikikoa<br />
eragin ziola, zein Louisek bere bizitza osoan zehar elaboratu <strong>eta</strong> berrelaboratu behar<br />
izan duen. Bere haurtzaroan intentsuki bizi izaniko gertakari horiek ondorioak izan<br />
zituzten bere inkontzientean <strong>eta</strong> horregatik dago bera oso interesaturik hon<strong>eta</strong>n.<br />
Banakako faktoreak trauman duen garrantzia ere aipatu behar dugu, hala nola<br />
haurtzaroko gertaera traumatikoen ondorioen munta, sentikortasun <strong>eta</strong> ahultasuna.<br />
163
Gurasoekiko afektibotasuneko anbiguotasun <strong>eta</strong> estres egoera atxikimendua <strong>eta</strong><br />
mend<strong>eta</strong>suna beharrezkoa den aroan gertatu zen. Gurasoengan identifikazio-<br />
erreferente egonkorrik ez aurkitzeak segurtasun eza <strong>eta</strong> beldur sentsazioa sortu<br />
zizkion Louiseri <strong>eta</strong> uzte-trauma eragin zion.<br />
164<br />
1923an, amaren enfisema zela <strong>eta</strong>, familiak Villa Marcel etxea alokatu zuen<br />
Le Cannet-en, non pasatu zituzten 1927 <strong>arteko</strong> negu<strong>eta</strong>ko lau hilabeteak. Horregatik<br />
Louisek Cannesko Lycée International-ean ikasi zuen. Neguak Le Canneten <strong>eta</strong> udak<br />
Antonyn pasatzen zituzten. Louisek erizainarena egin zuen amarentzat, kristalezko<br />
bentosak jartzen zizkion gaixotasuna tratatzeko. Le Canneten Pierre Bonnard <strong>artista</strong><br />
ezagutu zuten <strong>eta</strong> harekin harreman estua izan zuten, hura emazteak gaitz psikiko bat<br />
zuelako zen han. Haiek bezala etxe bat zuen, ehunezko lanarekiko interesa<br />
partekatzen zuten <strong>eta</strong> paseoan elkarrizk<strong>eta</strong> luzeak izaten zituzten. Honela kontatzen<br />
digu:<br />
Ni txikia nintzela, urtero joaten ginen gu Paristik Le Cannetera, amak enfisema zuelako,<br />
orduan bizimodua… Joan, etorri, pendulu bat bezala ibiltzen ginen… zeren hark ezin zuen<br />
inola ere Parisko klima jaso. Une hartan Le Cannet ez zen festa bat, alderantziz, osasun zentro<br />
bat zen. Orduan Frantzia hegoaldean, Le Canneten edo inguru<strong>eta</strong>n, ziren pertsona guztiak<br />
asmatiko edo enfisemadunak ziren.<br />
Horregatik bidaiatu genuen guk hara. Niretzat Frantzia hegoaldea paradisua zen, ben<strong>eta</strong>n<br />
ederra. Le Canneteko eukaliptoak zoragarriak ziren. Ez zen Kalifornia bezain polita, ez dago<br />
puztu beharrik, baina oso ederra zen.<br />
Hara joan ginen behin, amarekin paseatzen ari nintzen egun batean, guk Pierre Bonnard<br />
izeneko gizona topatu genuen. 43<br />
1925ean Parisen Louisek Le Salon des Arts Décoratifs et Industriels<br />
Modernes erakusk<strong>eta</strong> bisitatu zuen, non lehenbizikoz ikusi zituen hunkitu zuten Art<br />
Decó estiloko artelanak. Friederic Kiesler <strong>eta</strong> Vladimir Tatlinen lanak ere ikusi<br />
zituen. 1925etik 1935era bitartean maiz bidaiatu zuen Ingalaterrara urte hori<strong>eta</strong>n han<br />
ikasten ari zen ahizpa Henriette bisitatzera.
Louise bere gurasoekin Le Cannet-en, 1922an.<br />
Louisek erabilitako kristalezko bentosak Jerry Gorovoyren bizkarra, bentosak jarri<br />
amaren enfisema tratatzeko. Louisek <strong>eta</strong> gero,1991n.<br />
hauen erabilpena azaltzen du, Jerry Gorovoy<br />
laguntzailearekin.<br />
165
166<br />
Joséphine bere tapizak josten, Cimiezen, Nizan.<br />
Louise Bourgeois atzeko aldeko ezker aldean Nizako Lycéeko matematikako ikaskideekin,<br />
1930ean.
Louise bere amarekin, 1932an.<br />
167
168<br />
1927an aitak Louiseren ikask<strong>eta</strong>k etetea erabaki zuen familiaren negozioan<br />
lagun zezan. Louise tapizak berritzeko tailerrean aritu zen lanean <strong>eta</strong> bitartean bere<br />
lizentziaturarako ikastaroak prestatu zituen bere kabuz.<br />
1929an marrazk<strong>eta</strong> ikastaro bat egin zuen Ecole Nationele d´Art Décoratif<br />
eskolan <strong>eta</strong> ordudanik 1932ra arte Bourgeois familiak Villa Pompeianan pasatu zituen<br />
neguak, Cimiez-en, Nizan. Louisen amak, gaixorik, bere tapizak konpontzen gozatzen<br />
zuen.<br />
Hau da nire ama bere tapiz<strong>eta</strong>n lanean. Gizarte maila erosoan zegoen jada <strong>eta</strong> ez zuen zertan<br />
lan egin, baina eguzkitan eseri <strong>eta</strong> tapiz bat edo petit point bat konpontzera jartzea ben<strong>eta</strong>ko<br />
plazera zen harentzat. Izugarri maite zuen. 44<br />
Urte horr<strong>eta</strong>n lortu zuen Louisek gida-baimena. Ordura arte Sadie etxeko<br />
irakasleak eramaten zituen autoan, familian zeregina izateko aitzakian. Joséphinek<br />
alabari 18 urte bet<strong>eta</strong>koan baimena eskuratzeko esan zion, irakaslearengandiko halako<br />
independentzia izateko.<br />
1930ean Louisek ingelesa ikasten segitu zuen, Nizako Berlitz School-ean.<br />
Baita École Universelle-n posta bidezko ikaskuntza ere matematika, fisika <strong>eta</strong><br />
kimikako ikasgai<strong>eta</strong>n. Matematikan zuen interesak, etengabe atsekabetzen zuten<br />
famili<strong>arteko</strong> harreman<strong>eta</strong>tik ihes egin ahal izateko babesa eman zion.<br />
Matematikan arauak finkoak dira <strong>eta</strong> erreferentzia puntuak ez dira egun batetik bestera<br />
aldatzen. 45<br />
1932an Filosofiako diplomatura lortu zuen Parisko Unibertsitatean, bere kabuz<br />
prestatuta.<br />
Filosofia adarrean lortu nuen Baccalauréat titulua <strong>eta</strong>, horr<strong>eta</strong>rako, etika, logika <strong>eta</strong> psikologia<br />
ikastaroak egin nituen. 46
Ondoren Parisko Sorbonan hasi zen, matematika <strong>eta</strong> geometria ikask<strong>eta</strong>k<br />
egiten segitzeko asmoz. 1932ko irailaren 14an ama Joséphine hil zen Antonyn.<br />
Gertaera oso mingarri izan zitzaion Louiseri, hainbeste ezen Bièvre ibaira botaz bere<br />
buruaz beste egiten saiatu baitzen. Aitak ibaira jauzi egin <strong>eta</strong> salbatu zuen. 47<br />
Artistarentzat data hori bere bizitzako data esanahitsu <strong>eta</strong> mingarri bat da. Udan <strong>eta</strong><br />
familiaren lagun batzuen bitartez, Louisek Errusiara bidaiatu zuen mediku talde<br />
batekin.<br />
1935 <strong>eta</strong> 1938 bitartean, matematikak abstrakziorako bira egiteak desilusiona-<br />
turik, algebrarekin –matematika adarra, non erlazio aritmetikoak irudikatzeko hizkiak<br />
erabiltzen diren– zuen zailtasunaren ondorioz, ikask<strong>eta</strong>k utzi <strong>eta</strong> Arte Ederr<strong>eta</strong>ko<br />
Eskolan izena ematea erabaki zuen, bi urte eman zuen horr<strong>eta</strong>n. Arte Ederr<strong>eta</strong>ko<br />
Eskolan egiten zuten irakaskuntza akademikoaz ezin aserik, Montparnasse <strong>eta</strong><br />
Montmartreko tailer askotara joan zen: Paul-Elie Ranson, Paul Colin, Roger Bissière,<br />
Marcel Gromaire, André Lhote, Othon Friesz, Robert Wlérick, Yves Brayer Grande<br />
Chaumiére-n <strong>eta</strong> Fernand Léger <strong>artista</strong>k ziren irakasle besteak beste. Grande<br />
Chaumière akademian modeloak, gehienak prostitutak, kontratatzeaz arduratu zen.<br />
Léger izan zen gehien miretsi zituen irakasle<strong>eta</strong>ko bat. Bere familiaz <strong>eta</strong> tapizez gain<br />
mundu ireki bat zegoela erakutsi zion <strong>eta</strong> marrazki <strong>eta</strong> pintur<strong>eta</strong>tik abiaturik esan zion<br />
ez zela pintorea baizik <strong>eta</strong> ESKULTOREA:<br />
Hark esan zuen: “Louise, zu ez zara pintorea, zu eskultorea zara”. [...] Hirugarren<br />
dimentsioarekiko <strong>eta</strong> bolumenaren ideiarekiko pasioa harengandik etorri zen. 48<br />
Louiseren aitak <strong>artista</strong>k gizartearen bizkarroi zirela pentsatzen zuen <strong>eta</strong><br />
tailerr<strong>eta</strong>ko matrikula ordaintzea ukatu zion, gainera oso garesti suertatzen ziren.<br />
169
170<br />
Louise Bourgeois Parisen, 1932an.
Baina hark gastu horiek ordaintzeko aukera izan zuen, hai<strong>eta</strong>n ingeles<br />
itzultzaile aritu zelako hara joaten ziren amerikar anitzentzat.<br />
1934an Louisek Errusiara bidaiatu zuen bigarren aldiz Paul Colinen<br />
ikasleekin; hori zen haren irakasle<strong>eta</strong>rik politikoena <strong>eta</strong> harekin ezagutu zuen ongi Art<br />
Decó. L´Humanité-ren erreportari joan zen, artikulu bat argitaratzeko, <strong>eta</strong> Moskuko<br />
Antzoki Internazionala ikusteko. Maiatzaren 1ean Plaza Gorrian izan zen <strong>eta</strong><br />
konstruktibista errusiarren lana ezagutu zuen. Bidaia horr<strong>eta</strong>n Danimarkara, Suediara,<br />
Norvegiara <strong>eta</strong> Alemaniara ere joan zen. Honela kontatzen digu <strong>artista</strong>k:<br />
Komunismoak aita molestatzen zuelako erakarri ninduen. (…) Nik izorratzea pentsatu nuen,<br />
<strong>eta</strong> nik ahal nuen guzti<strong>eta</strong>n konplimendua itzultzea. 49<br />
1936an gurasoen etxea utzi <strong>eta</strong> Rue de Siene kalean apartamentu bat alokatu<br />
zuen, urtebete geroago Andre Breton-ek Galeria Gradiva zabaldu zuen eraikin berean.<br />
Han, besteak beste, Hans Arp, Hans Bellmer, Giorgio de Chirico, Salvador Dalí,<br />
Pablo Picasso, Marcel Duchamp <strong>eta</strong> Alberto Giacometti artistek jarriko zituzten beren<br />
lanak ikusgai. Protesi-fabrikatzaile Perrot jauna eraikin berean bizi zen. Une horr<strong>eta</strong>n<br />
Louisek <strong>Artea</strong>ren Historia ikasi zuen Louvreko L´École-n. Graduatu ondoren,<br />
ingelesezko gidari aritu zen Louvren Exposition Universellek iraun zuen bitartean.<br />
Gidari lana lortu nuen Parisko Louvren. Zuek sinetsi ala ez, nik amerikarrei hitz egiten nien,<br />
<strong>eta</strong> batzu<strong>eta</strong>n Australiako jendeari. (...) Sotora langileekin hamarr<strong>eta</strong>koa hartzera joateko<br />
baimena eman zidaten. [...] Beheko solairura joan nintzen, bada, <strong>eta</strong> infernu bat topatu nuen,<br />
gerran zauriturik gertatu ziren pertsonak. Gerran Frantzian egon denak postu ofizial bat<br />
erdiesten du. [...] Eta ni ibili nintzen <strong>eta</strong> mozturiko hanka edo beso bat ikusi nuen, <strong>eta</strong> denak<br />
sotoan ari ziren hamarr<strong>eta</strong>koa hartzen. 50<br />
1937an Parisko beste apartamentu batera aldatu zen, Mazarine kaleko 18ra.<br />
Urtebete geroago aitaren tapiz galeriaren parte bat par<strong>eta</strong> eginez itxi zuen <strong>eta</strong> bere arte<br />
galeria ireki zuen, Delacroix, Mattisse, Redon, Valadon, Picasso, Toulouse-Lautrec,<br />
Bonnard <strong>eta</strong> beste zenbait artisten marrazki <strong>eta</strong> grabatuak salerosiz. Hor Robert<br />
171
Goldwater (1907-1973) ezagutu zuen, Primitibismoa pintura modernoan gaia zuen<br />
doktorego-tesia prestatzen ari zen artearen historialaria, 51 zeinek Picassoren grabatu<br />
pare bat erosi zion. Louisek lagun batentzako eskutitz batean hau idatzi zuen:<br />
“surrealismoari <strong>eta</strong> azken joerei buruzko elkarrizketen artean, gu ezkondu egin<br />
ginen” 52 . Louise <strong>eta</strong> Robert 1938ko irailaren 12an ezkondu ziren Parisen <strong>eta</strong> handik<br />
hilabetera New Yorkera joan ziren bizitzera, Park Avenueko 63ra. 27 urte zituen<br />
orduan.<br />
1.2. NEW YORKERA LEKUALDAKETA. NESKATILA FRANTZIAR<br />
IHESLARIA: LOUISE BOURGEOIS ARTISTA AMERIKARRA<br />
172<br />
Louise Bourgeoisentzat New Yorkera joatea, Robert Goldwater artearen<br />
historialariarekin ezkontzearen ondorioz, toki <strong>eta</strong> testuinguru traumatikotik ihes egitea<br />
izan zen. Aurretik bizi izandakoa eten <strong>eta</strong> bizitza berria hasteko aukera ekarri zion.<br />
Distantzia horrek bizi izandako gertakariak bestela ikustea ahalbidetuko dio, <strong>eta</strong><br />
haurtzaroa beste perspektiba batetik ikustea. Hau da, beste kontinente batetik <strong>eta</strong><br />
urteak pasa ahala lortuz joanen den heldutasunaren ikuspuntutik.<br />
Ondoren, <strong>artista</strong>k berarekin ezkondurik 35 urtez egon zen senarrari buruz<br />
eginiko adierazpenak agertuko ditugu.<br />
Robert Goldwater pertsona erabat arrazionala zen: nire amaren ezaugarri berberak zituen.<br />
Hark ez ninduen traizionatu. Ez zuen inor traizionatu. Nik ez nuen sekula haserre ikusi.<br />
Sekula ez. Nik ez nuen sekula ama ahotsa altxatzen entzun, sekula ez. Zerbait da hori. 53<br />
Norbait adeitsua nuen aurkitua. Dena ongi zegoela sentitzen nuen <strong>eta</strong> Robertekin seguru<br />
nengoen. Eta horrek berriro hasteko libre sentiarazten zidan. 54
Louise Bourgeois <strong>eta</strong> Robert Goldwater<br />
bere aitaren tapiz-galeriaren aurrean,<br />
Parisen 1937an.<br />
Louise Bourgeois <strong>eta</strong> Robert Goldwaterren ezkontzako<br />
argazkia.<br />
173
174<br />
Ni batik bat intelektual batekin ezkondu nintzen. 55<br />
Hark sentitzen zuen maitatu zuen diamante bat aurkitu zuela –diamante latza, oso latza– <strong>eta</strong><br />
nik sentitzen nuen hura atzitze handia zela.(...) 56<br />
Robertek Louise erakartzeko arrazoi<strong>eta</strong>ko beste bat bere aitak onartzen ez<br />
zuela <strong>eta</strong> Robertek aita bere tokian jarri ahal izatea zen. Robertez maitemintzeaz gain,<br />
New Yorkera joateko zio<strong>eta</strong>koak amaren heriotza <strong>eta</strong> bere egoera familiarra oso<br />
gaizki egotea izan ziren. Aitak etengabe zituen amoranteak <strong>eta</strong> berak ez zuen hori<br />
ongi barneratzen, berak dioenez, “familia disfuntzional batetik nentorren”. 57 Hortaz,<br />
New Yorkera joatea familiaren testuingurutiko ihesa izan zen aldi berean. 40ko<br />
hamarkadako pintura baten irudiak, Cell baten izenburuak <strong>eta</strong> katalogo batek,<br />
Runaway Girl [Neska iheslaria] izenburukoek hain zuzen, agertzen dute ideia hori.<br />
Honela kontatzen du berak: “Ben<strong>eta</strong>n ni iheslaria nintzen. Gauzak ongi atera<br />
zitzaizkion iheslaria”. 58 Jerry Gorovoy bere laguntzaileak dioenez, “Azken finean<br />
hark zeramana iraganeko demonioen ekipaje astuna zen”. 59<br />
New Yorkera iristean, paradoxikoki, <strong>artista</strong>k bakardade, angustia <strong>eta</strong> Frantzian<br />
utzitako jendearen nostalgia egoera pairatu zuen. Berak dio herrimina pairatzen zuela,<br />
iparorratzen hiri berriak <strong>eta</strong> inolako laguntzarik gabe, atzerritar bezala, sentitzeak<br />
eraginik. Egoera hori lehenengo eskultura-lan<strong>eta</strong>n agertuko da, berak aitortu duenez.<br />
Baina pixkanaka New Yorken askatasuna <strong>eta</strong> denboraz haurtzaroa aztertzea<br />
ahalbidetuko dion distantzia aurkitu zituen. Louise Bourgeoisi ez zaio sekula damutu<br />
New Yorkera emigratzeko erabakia 60 , nahiz <strong>eta</strong> zenbait<strong>eta</strong>n familiarengandik urrundu<br />
izanagatik erruduntasun sentipena izan duen, baita han familiako inor geratzen ez
zenean ere. Haurtzaroko trauma kasu askotan, pertsonek helduaroan alderatzen <strong>eta</strong><br />
onartzen dute beren egia.<br />
Bere adierazpen batzu<strong>eta</strong>n Frantziako zeruarekin konparatzen du New<br />
Yorkeko zerua, Frantziakoa gris <strong>eta</strong> ez-egonkorra dela <strong>eta</strong> New Yorkekoa urdina,<br />
bere kolore faboritokoa. Hona ekarri dugun testua 1947an idatzi zuen <strong>eta</strong> The Puritan<br />
(1947-1990) grabatu sailean sartuko du. Gure aburuz, zerurako begirada<br />
itxaropenarekin erlaziona daiteke:<br />
Zuk ezagutzen duzu New Yorkeko zerua? Bikaina da. Gauza serioa da. New Yorkeko zerua<br />
urdina da, erabat urdina. Argia zuria da <strong>eta</strong> airea sendoa, <strong>eta</strong> osasungarria ere bada. Ez dago<br />
tontakeriarik zeruaren gainean. 61<br />
Urdinak bakea, meditazioa <strong>eta</strong> ihesa irudikatzen ditu. 62<br />
New Yorkera iritsirikoan, Louisek Art Students League eskolan eman zuen<br />
izena, han zenbait konstruktibistarekin lan egin zuen, bi urtez irakasle izan zuen<br />
Vaclav Vytlacil-ekin esaterako. Louisek gauez egiten ohi zuen lan. Garai horr<strong>eta</strong>n<br />
Brooklyngo museoan grabatu batzuk aurkeztu zituen talde erakusk<strong>eta</strong> batean <strong>eta</strong><br />
American Abstract Artist taldearekin laguntasun harremanak egin zituen.<br />
1939an 333 East 41 Street helbidera aldatu ziren <strong>eta</strong> han bi urt<strong>eta</strong>n bizi ziren.<br />
Louisek <strong>eta</strong> Robertek Frantzian beren lehen semea adoptatu zuten, Michel Olivier,<br />
hiru urteko umezurtza. Louisek uste zuen ezin zuela umerik izan, baina 1940ko<br />
uztailaren 4an Jean-Louis izan zuen, <strong>eta</strong> gero 1941eko azaroaren 12an Alain Mathew<br />
Clement. Artistak amatasuna <strong>eta</strong> artea bi pribilejiotzat jotzen ditu. 63 Louiseren aitak<br />
iradokita, semeek Bourgeois deitura izanen dute haren senarrarena izan ordez. Hola<br />
agertzen da amatasuna:<br />
Nik samurtasuna zer zen gure semeak iristean bakarrik ikasi nuen. Hola sortu zen mundu berri<br />
bat. 64<br />
175
176<br />
1941ean 142 East 18 Street helbidean alokaturiko beste etxe batera joan ziren,<br />
non 1958a arte biziko ziren. New Yorkeko eraikin zahar bat da, “Stuyvesant´s Folly”<br />
izenekoa, non askotan Louisek zurezko eskultura totemikoekin ariko zen lanean<br />
apartamentuko teilatuan. Familiak etxe bat erosi zuen Easton-en (Connecticut) <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong> <strong>eta</strong> semeak denboraldi luz<strong>eta</strong>n izan ziren han Bigarren Mundu Gerran.<br />
Louise Bourgeois <strong>Artea</strong>ren Historiako irakasle ospetsu baten emaztea da.<br />
Horregatik bisitatzen dute haien etxea artearen historialariek, galeristek <strong>eta</strong> <strong>artista</strong><br />
amerikarrek <strong>eta</strong> europarrek. Erwin Panofsky, Meyer Shapiro, Peggy Guggenheim,<br />
Alfred Barr, John Cage, Willen de Kooning, Louise Nevelson, André Breton, Marcel<br />
Duchamp, Max Ernest, Fernand Léger, Frederick Kiesler, Alexandre Calder, Le<br />
Corbusier <strong>eta</strong> Joan Miró aipa ditzakegu hai<strong>eta</strong>rik. Holaxe lotu zituen Louise<br />
Bourgeoisek Frantziako <strong>eta</strong> New Yorkeko arte panoramak.<br />
1.3. IBILBIDE ARTISTIKOA<br />
izanen:<br />
Louise Bourgeoisek esan digunez, Frantzian beharbada ez zatekeen eskultorea<br />
Frantzian ez nintzen inoiz eskultorea izan <strong>eta</strong> uste dut han geratu izan banintz ez<br />
nintzatekeela izatera iritsi, ezen eskultorea izatea neurri batean barregarria da, <strong>artista</strong> baten<br />
elikagaia, lehen-lehenik, ikusten duena baita, bere inguruan, kalean, ikusten duena. Bada,<br />
New Yorken dena espaloi<strong>eta</strong>ra botatzen da. Oheak –ohe osoak– <strong>eta</strong> etxeko edozein aparatu<br />
topa dezakezu (...) Artista bati, pentsa dezakezunez, ehunka aparatu zoragarri aurkitzeko<br />
aukera zabaltzen zaio. (...) Frantzian, ordea, ezer ez da hola. Dena garbi dago (…) <strong>eta</strong><br />
horregatik ezinezko zitzaidakeen hemen dudan sortze-askatasunaz gozatzea. 65<br />
Bere lan guztia Frantzian inspiraturik badago ere, Amerik<strong>eta</strong>ko Estatu<br />
Batu<strong>eta</strong>n aurkitu zuen Louise Bourgeoisek bere artea eratzeko beharrezko askatasuna.<br />
Frantziarekiko distantzia, bere burua adierazi <strong>eta</strong> hobeki ezagutzeko <strong>eta</strong> bere
izitzako esperientzia sakonak aztertzeko elementu garrantzitsua da. Artista bakartia<br />
<strong>eta</strong> amerikarra dela dio berak:<br />
Frantzian ez nuen neure burua adierazteko desirarik. Artista amerikarra naiz. 66<br />
Larousse entziklopedian oso ongi dio nor naizen: Louise Bourgeois, Paris, 1911. Jatorri<br />
frantziarreko eskultore amerikarra. 67<br />
New York hiri erraldoia da non pertsona bakoitza gainerako ibiltarien formei<br />
begiratu gabe ibiltzen den <strong>eta</strong> horrek nork bere nortasuna askatasun handiagoz<br />
gauzatu ahal izatea eragiten du.<br />
40ko hamarkadaren hasieran hiru talde erakusk<strong>eta</strong>tan hartu zuen parte grabatu<br />
<strong>eta</strong> marrazkiekin. Gainera, 1942an, MOMAko The Arts in Therapy erakusk<strong>eta</strong>k,<br />
hainbat <strong>artista</strong>k Bigarren Mundu Gerraren ondorioz antolaturik, izan zuen partaide.<br />
Louisek Torres Garcíaren lanean oinarrituriko tapiz bat aurkeztu zuen, zeinek<br />
Alexandre Calder <strong>eta</strong> Andre Massonen artelanekin batera ohorezko sari bat jaso zuen.<br />
1945ean Louisek Bertha Schaefer Galleryn pinturako bakarkako erakusk<strong>eta</strong><br />
egin zuen. Painting by Louise Bourgeois izenburua izan zuen <strong>eta</strong> 12 margolan<br />
aurkeztu zituen. Aldi berean, Norlyst galerian hark antolaturiko erakusk<strong>eta</strong> bat<br />
inauguratu zuten: Documents France 1940-1944, art-literature-press of the french<br />
underground. Ez zuen ikusgai bere obra jarri, baizik <strong>eta</strong>: Frantziako nazien aurkako<br />
erresistentziaren argitalpenak, okupazio naziaren argazkiak, Pierre Bonnard, Pablo<br />
Picasso <strong>eta</strong> Jean Dubuffet-en pinturak, Jean-Paul Sartre, André Gide <strong>eta</strong> Gertrude<br />
Steinen prosa <strong>eta</strong> Louis Aragon, Paul Éluard, Pierre Seghers <strong>eta</strong> Max Jacoben poesia.<br />
Horr<strong>eta</strong>rako, Marcel Duchamp, Pierre Matisse <strong>eta</strong> beste batzuk izan zituen<br />
kolaboratzaile. Gainera, The Women emakumeen erakusk<strong>eta</strong>n, Peggy Guggenheimen<br />
177
Art of This Century galerian <strong>eta</strong> New Yorkeko Whitney Museum-eko Annual of<br />
Painting talde-erakusket<strong>eta</strong>n hartu zuen parte.<br />
178<br />
Louise grabatu eskola teknikorik onenera joan zen, Stanley William Hayter-<br />
en Atelier 17an, non hainbat grabatuen artean He Disappeared into Complete Silence<br />
egin zituen. Hau da; 9 grabatuz <strong>eta</strong> bederatzi parabolaz osaturiko lana, 1947an<br />
plazaratu zuena. Tailer horr<strong>eta</strong>ko kide izan ziren halaber Joan Miró, zein haren oso<br />
laguna izan baitzen, Nemecio Altunez, Yves Tanguy <strong>eta</strong> Le Corbusier. 1947an,<br />
Norlist galerian Louise Bourgeois Paintings izeneko bere bigarren bakarkako<br />
erakusk<strong>eta</strong> egin zuen, 17 pintura aurkeztuz. Erakusk<strong>eta</strong>ko txartelean emakumezko<br />
baten gorputza dago <strong>eta</strong> haren burua etxe bat da. 68 Mota horr<strong>eta</strong>ko pintura <strong>eta</strong><br />
grabatuei Femme-Maison deituko zaie [Emakume-etxea edo Etxekoandrea] (1945-<br />
1947). Louisek “Femme-Maison” deitzen du bere burua 69 . Urte horr<strong>eta</strong>n irakasle<br />
aritu zen New York School eskolan.<br />
1949an eskulturako bere lehenengo bakarkako erakusk<strong>eta</strong> egin zuen: Recent<br />
Work 1947 to 1949: 17 Standing Figures, Peridot galerian. Urtebete geroago izaera<br />
bereko beste eskultura erakusk<strong>eta</strong> bat egin zuen: Sculptures izenekoa. Louise beren<br />
buruari “suminkorrak” esaten dioten espresionismo abstraktuko 17 pintoreren<br />
taldekoa izan zen. Haiek, garaiko pintoreak zirela, New Yorkeko Metropolitan<br />
Museumi protesta bat egin zioten museoak pintura garaikidetzat jotzen zuenarekin<br />
ados ez egoteagatik.<br />
1950ean Fulbright ikerk<strong>eta</strong> beka eman zioten haren senarrari, Frantzian iker<br />
zezan. Hortaz, Antonyra joan ziren denboraldi labur batean bizitzera. Ingalaterrara<br />
bidaiatu zuten <strong>eta</strong> han Francis Bacon ezagutu zuen, bere <strong>artista</strong>rik gustukoen<strong>eta</strong>koa,<br />
zeinentzat gero, 1999an, Francis Bacon, papes et autres figures katalogoko sarrera
testua idatzi baitzuen. Azkenean, apartamentu bat alokatu zuten Parisen non Louisek<br />
1955a arte estudio bat izanen zuen.<br />
1951n, MOMAk haren Sleeping Figure eskultura (1950) erosi zion Peridot<br />
galeriari. Urte horr<strong>eta</strong>n bere aita hil zen <strong>eta</strong> berak kudeatu behar izan zuen familiaren<br />
negozioaren ixtea. Aitaren heriotza beste kolpe latz bat izan zen harentzat. New<br />
Yorkera harengandik urrun egoteko ihes egin bazuen ere, biek bidaiatu zuten elkar<br />
ikusteko <strong>eta</strong> Louisek berak balio zuena frogatzen segitu izan zion nolabait.<br />
Aitak bilduma bat zeukan <strong>eta</strong> nik aurkitu nuen. (...) Eta oraindik daukat. Kutxa bat zen <strong>eta</strong><br />
barnean harri koskorrak zeuden. Ehunka ziren harri koskorrak <strong>eta</strong> idazmahaian zeukan. Hark<br />
zioen: “une polit bat dudan bakoitzean (...) <strong>eta</strong> esker onez, harri koskor bat jartzen dut<br />
kutxan”. Beraz, une politak biltzen ari zen. Zergatik egin zuen hori? Agian antsi<strong>eta</strong>tez<br />
zegoelako, bizitza infernutzat hartzen zuen <strong>eta</strong> hala <strong>eta</strong> guztiz ere une politak izan zirela<br />
frogatu behar zion bere buruari <strong>eta</strong> harri koskorrak horien existentziaren froga ziren. 70<br />
Heriotza hori zela-<strong>eta</strong> Louise arte eszenatik baztertu zen pixka bat. Hurrengo<br />
urtean Erick Hawkinsen The Bridegroom of the Moon dantza-performancerako<br />
dekoratuak besterik ez zuen egin. 50eko hamarkadan <strong>artista</strong>k eskulturako bakarkako<br />
erakusk<strong>eta</strong> bat <strong>eta</strong> zenbait talde erakusk<strong>eta</strong> egin zituen. Familiak Europara bidaiatu<br />
zuen <strong>eta</strong> Lascaux kobazuloak bisitatu zituen.1958an berriro aldatu ziren etxez 435<br />
West 22th Street-era. Louise New Yorkeko Unibertsitatean matrikulatu zen <strong>eta</strong><br />
denbora labur batez psikologia <strong>eta</strong> literatura frantziarreko ikastaroak hartu zituen.<br />
Galeria bat ireki zuen, bestalde, Erasmus Books and Prints izenekoa, familiaren<br />
ekonomian laguntzeko, Madison Avenue kalean, <strong>eta</strong> han XVIII, XIX <strong>eta</strong> XX.<br />
mende<strong>eta</strong>ko grabatuak saldu zituen.<br />
1960an anaia Pierre hil zen. Hamarraldi hasieran, Louise irakasle aritu zen<br />
New Yorkeko Great Neck-eko eskola publiko batean. Aurrerantzean erakunde<br />
amerikar anitz<strong>eta</strong>n irakatsiko du. 1962an familia 347 West 20 th Street-era aldatu zen,<br />
179
non <strong>artista</strong> gaur egun bizi den. Hurrengo urtean Brooklyngo eskolako irakasle izatea<br />
lortu zuen.<br />
180<br />
Artistak 1941tik 60ko urte<strong>eta</strong>ra era bakarti batean lanean aritu zen baina<br />
ekoizpen handia egin zuen eskulturan <strong>eta</strong> ia ez zuen erakusk<strong>eta</strong>rik egin. 60ko urte<strong>eta</strong>n<br />
haren eskulturak garrantzi handiagoa hartu zuen, oso material ezberdinak<br />
esperimentatu zituen, latexa, marmola, brontzea <strong>eta</strong> zura esaterako. Artistak Louise<br />
Bourgeois: Recent Sculpture bakarkako erakusk<strong>eta</strong> Stable Galleryn <strong>eta</strong> aldi berean<br />
marrazki erakusk<strong>eta</strong> bat New Yorkeko Rose Freid Galleryn egin zituen. 1966an,<br />
Luccy Lippard-ek Fichbach Galleryn antolaturiko Eccentric Abstraction [Abstrakzio<br />
eszentrikoa] erakusk<strong>eta</strong>n hartu zuen parte. Eva Hesse, Bruce Nauman, Frank Lincoln<br />
Viner, Alice Adams, Gary Kuehn, Don Potts <strong>eta</strong> Keith Sonnier <strong>artista</strong> gazteekin jarri<br />
zituen bere lanak ikusgai. Arte kritikari horrek ez zuen Louise Bourgeoisen artelana<br />
ezagutzen <strong>eta</strong> haren senar Robert Goldwater berari doktorego-tesia zuzentzen ari<br />
zitzaiolako egin zuen.<br />
1968an Pietrasantara bidaiatu zuen, Italiara, nora 1972ra arte maiz bidaiatuko<br />
duen marmola <strong>eta</strong> brontzea lantzera. Ia beti udan joan zen batzu<strong>eta</strong>n urtean bi aldiz<br />
joan bazen ere. Han marmolezko 13 pieza egin zuen, Sleep II (1967), Colonnata<br />
(1968), Clamart (1968) 71 , Baroque (1970) <strong>eta</strong> Number 72 (The no march) (1972)<br />
besteak beste.<br />
70eko urte<strong>eta</strong>n Louisek hainbat manifestaziotan, onegintzazko hainbat<br />
ekintzatan <strong>eta</strong> mugimendu feministak Women´s Ad Hoc Committee 117-119 Prince<br />
Street-en antolatu zuen 13 Women Artists talde erakusk<strong>eta</strong>n hartu zuen parte. Alice<br />
Rubinstein-ek zuzenduriko antzezpen batzu<strong>eta</strong>rako dekoratuak, jantziak <strong>eta</strong> kartela<br />
egin zituen bestalde. Gainera, <strong>artista</strong>k beka bat jaso zuen National Endowment for the
Arts izenekoarengandik <strong>eta</strong> eskultura bana saldu zion prestigio aitorturiko museo pare<br />
bati. 1973ko martxoaren 26an haren senar Robert Goldwater zendu zen, <strong>artista</strong>k<br />
ahantzi ezinezko du data hori.<br />
Nire senarraren heriotza <strong>eta</strong> amaren heriotza. Hau da, 1932 <strong>eta</strong> 1973 ahantzi ezin ditudan<br />
datak dira. 72<br />
Bere senarra hil ondoren <strong>eta</strong> semeak handiak zituela, Louise gehiago aritu zen<br />
eskulturan <strong>eta</strong> 70eko hamarkada oso emankorra izan zitzaion bizibideari dagokionez.<br />
1974an bakarkako erakusk<strong>eta</strong> bat egin zuen <strong>artista</strong> batzuek Greene Street-eko 112<br />
zenbakian gidatzen zuten gune alternatibo batean. New Yorkeko Sohoko fabrika<br />
abandonatu<strong>eta</strong>n tamaina handiko obrak egiteko aukera ematen zuten erakusk<strong>eta</strong>k izan<br />
ziren. Louisek bere Destruction of the Father (1974) eskultura obraren<br />
monumentuzko bertsioa jarri zuen ikusgai beste zenbait obrarekin batera, zeintzuek<br />
<strong>artista</strong> belaunaldi gazteengandik miresmen handia lorrarazi zioten. Bi urte geroago<br />
Whitney Museum-en artisten mintegi<strong>eta</strong>n parte hartu zuen <strong>eta</strong> artelanen dimentsio<br />
psikologikoaz mintzatu zen bertan. Gainera, zenbait eskolatan irakatsi zuen, hala nola<br />
New Yorkeko Ikus-eremuko Arteen eskolan, non hiru urtez aritu zen lanean,<br />
Columbia Universityn, Cooper Union-en <strong>eta</strong> Vermont-eko Goddard College-n.<br />
Artista bisitari lana egin zuen beste zenbait<strong>eta</strong>n, hala nola Pratt Institute-n,<br />
Philadelphia College of Art-en, Woodstock Artists Association-en, Rutgers<br />
Universityn, New York Studio School-en <strong>eta</strong> Yale Universityn. 1977an Yale<br />
Universityk Honoris Causa doktore titulua eman zion <strong>eta</strong> hamarkada hori bukatu<br />
baino lehen eskulturako lau bakarkako erakusk<strong>eta</strong> egin zuen, A Banquet: A Fashion<br />
Show of Body Parts (1978) performancea esaterako. Bestalde, Louise Bourgeoisi<br />
eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k arte aldizkari<strong>eta</strong>n maiz agertzen hasi ziren.<br />
181
182<br />
1980an Ikus-Eremuko Arteen sari bat jaso zuen Arterako Emakumeen Nazio<br />
Konbentzioan. Urte horr<strong>eta</strong>n hartu zuen orain Brooklyngo Dean Street-eko 475ean<br />
duen tailerra. Arropa fabrika izandakoa da tokia, tamaina handikoa, <strong>eta</strong> hor bere<br />
artelan guztiak gorde <strong>eta</strong> bere eskulturan eskala handiagoan lan egin dezake.<br />
1980ko uztailaren 9an hil zen Henriette, ahizparik zaharrena.<br />
1981ean seme Michelentzat 1860. urtearen inguruko etxe abandonatu bat erosi<br />
zuen Louisek State Island-en, semeak ez zuen inoiz erabiliko. Louisek hutsik<br />
kontserbatzen du etxe hori <strong>eta</strong> Maison Vide. Maison Vide [Etxe hutsa. Etxe hutsa]<br />
deitzen du semea gero zendu zelako <strong>eta</strong> etxea hutsik dagoelako. Udan Carrarara<br />
bidaiatu zuen Jerry Gorovoy bere laguntzailearekin, non 20 marmol baino gehiago<br />
egin zuen. Obra hori<strong>eta</strong>ko batzuk berriak ziren baina beste batzuk aurretik eskaiolaz<br />
egin zituen lehengo lanen marmolezko erreprodukzioak. Haren lagun González<br />
Fonsecak 14 urtez gorde zizkion Italian <strong>eta</strong> berreskuratu ondoren marmolez berregitea<br />
erabaki zuten.<br />
1982an lortu zuen aitorpena <strong>artista</strong>k nazio<strong>arteko</strong> arte panoraman, 71 urte<br />
zituela, <strong>eta</strong> harez geroztik batez ere izan da <strong>artista</strong> belaunaldi berrientzako<br />
erreferentzia. New Yorkeko Arte Modernoko Museoan atzera begirako erakusk<strong>eta</strong> bat<br />
egin zuen, museo horr<strong>eta</strong>n emakume batek atzera begirako bat egin zuen lehen aldian.<br />
Erakusk<strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>ko komisario, lehen esan dugun bezala, Deborah Wye <strong>eta</strong> Alicia<br />
Legg izan ziren. Hogei urte lehenago Louisek onibar bat erosi zuen Hamptons-en,<br />
non harrizko piezak gorde zituen <strong>eta</strong> hazitako belarren artean zeuden. Pieza horiek,<br />
berak gord<strong>eta</strong> zeukan gainerako obrekin batera MOMAn egon ziren ikusgai. Esana<br />
dagoen bezala, haren aurkezpenean kontatu zuen Louisek lehen aldiz bere<br />
haurtzaroko historia traumatikoa, bere obraren sekretuaren parte. Une hartarako
prestatu zuen aurkezpenaren izenburua Partial Recall [Oroitzapen partziala] izan zen<br />
<strong>eta</strong> bertan azaldu zuen historia hori. Hau da halaber 1979an eginiko eskultura baten<br />
<strong>eta</strong> 1983an MOMAk editaturiko filmaren titulua. 1982ko atzera begirako erakusk<strong>eta</strong>n<br />
hitzaldi batzuk izan ziren: Lucy Lippard-en Form as memory [Forma memoria <strong>gisa</strong>]<br />
<strong>eta</strong> Robert Pincusen Bourgeois is Truth [Bourgeois egia da]. Urte horr<strong>eta</strong>n Jerry<br />
Gorovoy hasi zen <strong>artista</strong>ren laguntzaile izaten.<br />
MOMAko atzera begirako erakusk<strong>eta</strong> Houston, Chicago <strong>eta</strong> Ohioko<br />
museo<strong>eta</strong>ra joan zen. Handik aurrera Louise Bourgeoisen erakusk<strong>eta</strong> anitzen sail<br />
amaiezina hasi zen AEB<strong>eta</strong>ko, Europako <strong>eta</strong> Tokioko hainbat museo <strong>eta</strong> galeriatan.<br />
Hai<strong>eta</strong>rik Europan barna 1989an eginiko atzera begirako erakusk<strong>eta</strong> ibiltaria aipatuko<br />
dugu: Louise Bourgeois: A Retrospective Exhibition, zein Frankfurt, Munich, Lyon,<br />
Bartzelona, Bern <strong>eta</strong> Otterlon egon baitzen. Horr<strong>eta</strong>z gain, hainbat unibertsitatek <strong>eta</strong><br />
arte eskolak <strong>eta</strong> Frantziako <strong>eta</strong> Amerikako erakundek ohorezko sariak eman dizkiote.<br />
1988an Louise <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyk Carrarara bidaiatu zuten berriro, Italiara, gero<br />
<strong>artista</strong>k eskuarki bidaiatuko zuen hara marmolezko gero <strong>eta</strong> obra handiagoak egitera.<br />
1990ean hil zen Louiseren seme Michel.<br />
1992an, Louise Bourgeois Kassel-eko IX. Documentan izan zen <strong>eta</strong> hurrengo<br />
urtean Estatu Batuak ordezkatu zituen Veneziako Bienalgo pabilioi amerikarrean, non<br />
berak “Cells” edo zelulak / gelaxkak deitu zituen lau instalazioak beste zenbait<br />
eskulturarekin jarri zituen ikusgai.<br />
Gaur egun mendebaldeko artearen munduko <strong>artista</strong> nagusi<strong>eta</strong>kotzat jotzen<br />
dute. Hamaika sari jaso du 73 <strong>eta</strong> haren lana mundu osoko museo, erakunde <strong>eta</strong><br />
fundazio askotako bilduma iraunkorr<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> hainbat bilduma pribatutan dago.<br />
Gainera, mendebaldeko artearen merkatuko bienal <strong>eta</strong> feri<strong>eta</strong>n egoten da. Louisek<br />
183
ospetsu egitean ez zuen <strong>artista</strong> lana eten nahi izan. Gaur egun, berarentzat lan egiten<br />
duten pertsonak ditu ondoan “Louise Bourgeois Studio”, [Louise Bourgeoisen<br />
estudioa] deituriko bulegoan. Pertsona horiek, 1996az geroztik harekin ari den Wendy<br />
Williams idazkaria <strong>eta</strong> Jerry Gorovoy bere laguntzailea barne, erakusket<strong>eta</strong>rako<br />
gestioez, sari jasotzeez, obrak saltzeaz, harreman publikoez, publizitateaz, katalogoak<br />
editatzeko eskaturiko informazioaz <strong>eta</strong> bestez arduratzen dira. Louise Bourgeois<br />
<strong>artista</strong>k sorrarazten duen obraren kanpo lan guztia egiten dute. Louise Bourgeoisek<br />
lanean <strong>eta</strong> erakusk<strong>eta</strong>k egiten segitzen du nahiz <strong>eta</strong> dagoeneko, 2007an, 95 urtekoa<br />
izan.<br />
184
Oharrak: 1. BIOGRAFIA<br />
1 BLUM, P., Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994, 5. or.<br />
2 GOROVOY, J., Louise Bourgeois:Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 14. or.<br />
3 Ibidem, 256. or.<br />
4 Louise Bourgeois Album-ek (1994) bere haurtzaroko argazki bilduma kronologikoa eskaintzen digu<br />
<strong>artista</strong>ren hainbat iruzkinekin batera. Argazki gehienak bere aitak, argazkilaritzaren zalea bera, egin<br />
zituen. Horren antzean, Estatu Batu<strong>eta</strong>n argazkia psikologoek pazienteen nortasunaren ezagupenean<br />
sakontzeko erabiltzen duten tresna bihurtzen ari da. Ildo horr<strong>eta</strong>tik, pazientearentzat argazkirik<br />
esanahitsuena inguratzen duen afektibitate munduarena izaten ohi da. Hortaz, familiaren albumaren<br />
erabilera klinikoa existitzen da. Informazioa, argazki edo bideo bidez lortua, kronologikoki ikusten da.<br />
Garrantzitsuena pazienteak bere sentipenak naturaltasunez adieraztea da, bere gogora etortzen diren<br />
neurrian. Terapeutak, argazkiaren gaineko iruzkinen bitartez, hark nahien dituenak pertson<strong>eta</strong>tik edo<br />
gauz<strong>eta</strong>tik hurbilago dauden, nolako gauzak aukeratzen dituen <strong>eta</strong> gauza horiek harentzat zer esanahi<br />
duten ikus dezake Vid., GAVILAN FONTANET, F., “La fotografía como terapia”, Arte Fotográfico,<br />
Libki.30: zk. 4, 561-63.or. Libki.30, zk.6, 685-686.or. Libki. 30, zk.7, 819-820.or, Libki.30, zk.11,<br />
1329-1330.or.,Libki. 31,533-534.or. Louise Bourgeoisek bere haurtzaroko argazki<strong>eta</strong>rik asko <strong>eta</strong> asko<br />
erakutsi dizkigu, zeinek haurtzaroa berriro bizi izaten laguntzen duten dokumentutzat balio izan dioten.<br />
Berak gogoratzeko argazkia behar ez duela esaten duen arren.<br />
5 “Larruen <strong>eta</strong> bestelako ehunen kontserbazioan erabiltzen den substantzia”. BOURGEOIS, L.,<br />
Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-1997, Louise Bourgeois,<br />
Síntesis Argitaletxea, S.A., Madril, 2002, 66. or.<br />
6 Ibidem, 59-60. or.<br />
7 Ibidem, 147. or.<br />
8 Ibidem, 60. or.<br />
9 Uzte-trauma terminoa, tesi honen Lehenego Kapituluan azaldu dugu <strong>eta</strong> UPV/ EHU ko Psikologiako<br />
katedraduna den Enrique Echeburúarekin kontsultatu dugu. Haren esan<strong>eta</strong>n, Louise mutila izan<br />
beharrean neskatoa izatea ez da uzte-trauma baizik <strong>eta</strong> bizitzaren frustrazio bat. Era hon<strong>eta</strong>n gertakizun<br />
hau psikologia arloan ez da uzte-traumatzat hartzen.<br />
10 Ald., Ibidem, 54. or.<br />
11 GOROVOY, J., op. cit., 14. or.<br />
12 BOURGEOIS, L., op. cit., 125, 126. or.<br />
13 Ibidem, 149. or.<br />
14 Ibidem, 15-16. or.<br />
15 Ibidem, 60-61. or.<br />
16 Ibidem, 62-63. or.<br />
185
17 Ibidem, 147. or.<br />
18 Ald., Ibidem, 61. or.<br />
19 Orange Episode, 1990. Olioa, gouachea <strong>eta</strong> laranja-azala, kartoi <strong>eta</strong> taula gainean. Badira honen<br />
antzeko beste artelan batzuk. Vid., STORR, R., HERKENHOFF, P. , SCHWARTZMAN, A., Louise<br />
Bourgeois, Phaidon, New York, 2003. 129. or.<br />
20 Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, filmaren itzulpena da, Bernard Marcadé <strong>eta</strong> Jerry<br />
Gorovoy-ren elkarrizk<strong>eta</strong>k ditu, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
21 Ald., BOURGEOIS, L., op. cit., 61. or<br />
22 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
23 Ibidem<br />
24 BOURGEOIS, L., op. cit., 68. or.<br />
25 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
26 BOURGEOIS, L., op. cit.,151. or. Itzulpen honen jatorrizko liburuan, Louisek dio bere lanerako<br />
motibazioa Sadieren kontrako ezezko erantzuna dela. Ald. BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L.,<br />
OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise Bourgeois.Destruction of the father<br />
reconstruction of the father, Violete Editions, London, 1998, 283. or.<br />
27 Vid., BOURGEOIS, L., “Child Abuse”, Artforum, 20. alea, 4. zk., 40-47. or.<br />
28 Vid., CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois (Jacqueline Caux-ek<br />
Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k daude CD batean, 66´ 50´´), Éditions du Seuil, Francia, 2003,<br />
82-84. or.<br />
29 Ibidem, 82. or.<br />
30 Ibidem, 84. or.<br />
31 Disko Konpaktuak: CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois, 66´50´´.<br />
32 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre / reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, op. cit., 56. or.<br />
33 Ibidem, 115. or.<br />
34 Bestalde, psikologiak aipatzen dituen alderdi batzuk, traumari buruzko kapituluan agertuak,<br />
gogoratzen ahal ditugu, hala nola errazagoa dela natur hondamendiek eragindako traumak gainditzea<br />
beste pertsona batek eraginikoak baino. Haurtzaroan minberatasun <strong>eta</strong> ahuldade handiagoa izaten dela<br />
trauma bat pairatzean. Gurasoen <strong>arteko</strong> antsi<strong>eta</strong>te egoera traumatikoak bizi dituen seme edo alaba<br />
batek izan dezakeen gatazka psikikoa, e.a.<br />
35 GOROVOY, J., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 38.<br />
or.<br />
36 Ibidem, 40. or.<br />
186
37 Ibidem, 35. or.<br />
38 BOURGEOIS, L., op. cit., 70. or.<br />
39 Ald., STORR, R., HERKENHOFF, P., SCHWARTZMAN, A., Louise Bourgeois, Phaidon, New<br />
York, 2003, 104-109. or.<br />
40 Hau Françoise Sagan-ek 1954an argitaratu zuten lehen obra da, zein bere garaian literatur mugarria<br />
izan baitzen. Buenos días, tristeza (Egun on, tristezia) liburuak historia hau kontatzen du: Célile<br />
gazteak bizitza zoriontsua <strong>eta</strong> atsegingarria du aita alargunaren ondoan. Aita, Raymond, hiru<br />
emakumerekin doa oporr<strong>eta</strong>n, Elsa, Anne <strong>eta</strong> alaba. Raymond <strong>eta</strong> Annek ezkondu behar direla esaten<br />
diote Cécileri. Hari hasieran ideia gustatzen zaio baina pixkanaka bere askatasuna arriskuan ikusten du,<br />
Anneren modu orekatu <strong>eta</strong> arrazoizkoagatik. Gainera, aitarekiko harremana ere ikusten du arriskuan.<br />
Cécilek Elsa <strong>eta</strong> bere senargai Cyril-en artean maitasun harreman bat prestatzen du aita jeloskor<br />
jartzeko. Annek Elsa <strong>eta</strong> Raymond ustekabean harrapatzen ditu mendian, autoa hartzen du <strong>eta</strong> gero dei<br />
egiten diete istripua izan duela esateko. Cécilek zalantzatan jartzen du istripu hura ustekabe izan den.<br />
Cécile <strong>eta</strong> Raymondek normaltasunez ekiten diote bizitzari, baina batzu<strong>eta</strong>n neska Anneren<br />
oroitzapenak ustekabean hartzen du goizean: Egun on, tristezia.<br />
41 CAUX, J., op. cit., 162. or.<br />
42 MEYER-THOSS, C., Louise Bourgeois, Ammann, Verlag AG, Zurich, 1992, 132. or.<br />
43 CAUX, J., op. cit., 173. or.<br />
44 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, S.A., Madril, 2002, 150. or.<br />
45 MEYER-THOSS, C., op. cit., 53. or.<br />
46 BOURGEOIS, L., op. cit., 16. or.<br />
47 1996an bederatzi akuaforteko sail bat, The View from the Botton of the Well izenburukoa (1996),<br />
plazaratu zuen, hirurogeiko urte<strong>eta</strong>n idatziriko testu batek lagunduta. Obra horr<strong>eta</strong>z aritzean, ur<strong>eta</strong>n<br />
hiltzeko arriskuaz <strong>eta</strong> suizidioaz mintzatzen da hura, nahiz <strong>eta</strong> gertaera horrekin zuzenean<br />
erlazionatzen ez duen. Bestalde, datu hori <strong>artista</strong>ren katalogo gehien<strong>eta</strong>n ez dagoela esan behar<br />
dugu.Vid., CAUX, J., op. cit., 103. or.<br />
48 Aip., GOROVOY, J., Louise Bourgeois:Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997,<br />
66. or.<br />
49 Aip., CRONE, R., Louise Bourgeois:The Secret of the Cells, Prestel-Verlag, Múnich,1998, 29. or.<br />
50 Aip., Ibidem, 30, 31. or.<br />
51 Robert Goldwater <strong>Artea</strong>ren historiako irakasle aritu zen New Yorkeko Unibertsitatean 1924az<br />
geroztik. 1937 <strong>eta</strong> 1957 bitartean, Queen´s College-n izan zen irakasle. 1947tik 1953 arte Magazine of<br />
Art arte aldizkarian editore lana egin zuen. 1957an New Yorkeko Unibertsitatean irakasle izan zen<br />
<strong>Artea</strong>ren historiako katedradun <strong>gisa</strong> kontraturik. Urte horr<strong>eta</strong>n New Yorkeko Arte Primitiboaren<br />
Museoko zuzendari izendatu zuten <strong>eta</strong> 1963a arte postu hori bete zuen. Gainera, Primitivism in Modern<br />
Art (1938) <strong>eta</strong> Symbolism (1971) liburuen egilea da.<br />
52 GREENBERG, J., JORDAN, S., Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,Harry N. Abrams, Inc.,<br />
Publishers, New York, 2003 , 31. or.<br />
187
53 GOROVOY, J., op. cit., 73. or.<br />
54 GREENBERG, J., JORDAN, S., op. cit., , 2003, 31. or.<br />
55 CRONE, R., op. cit., 32. or.<br />
56 Aip., Ibidem<br />
57 Ald., STORR, R., HERKENHOFF, P., SCHWARTZMAN, A., Louise Bourgeois, Phaidon, New<br />
York, 2003, 9. or.<br />
58 MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.Memoria y<br />
Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999, 15. or.<br />
59 Ibidem<br />
60 Disko Konpaktuak: Ald., CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois,<br />
66´50´´<br />
61 GREENBERG, J., JORDAN, S., op. cit., 33. or.<br />
62 BOURGEOIS, L., op. cit., 122. or.<br />
63 Ald., KUSPIT, D., Bourgeois(an interview with Louise Bourgeois by Donald Kuspit),Elizabeth<br />
Avendon Editions/Vintage Contemporary Artists, New York. 1988, 67. or.<br />
64 Aip., CRONE, R.,op. cit., 35. or.<br />
65 BOURGEOIS, L., op. cit., 80. or.<br />
66 STORR, R., HERKENHOFF, P., SCHWARTZMAN, A., op. cit., 9. or.<br />
67 Disko Konpaktuak: CAUX, J., op. cit.<br />
68 Geroago, Lucy Lippard arte-kritikariak jaso zuen Louisen grabatuaren irudia, Femme Maison (1946-<br />
47), berak idatzitako From the Center: Feminist Essays on Women's Art (1976) liburuaren azalerako.<br />
69 Garai horr<strong>eta</strong>ko iritzia da Femme-Maison pintura <strong>eta</strong> grabatuak emakumezkoen artearen adibide<br />
direla. Hala ere, Louise Bourgeoisek berak, emakumezkoen artea zein den ez dakiela adierazi zuen <strong>eta</strong><br />
gizabanako baten irudikapena dela esan zuen. Gizatasunaren irudikapena da. Haren hitz<strong>eta</strong>n:<br />
“Gizabanakoak ezberdinak dira, gizonak <strong>eta</strong> emakumeak, baina ez gizatasuna”. GOROVOY, J., op.<br />
cit., 98. or.<br />
70 Ibidem, 108. or.<br />
71 Haien aitaren familia Clamart-ekoa zen <strong>eta</strong> han bertan dago lurperaturik.<br />
72 STORR, R., HERKENHOFF, P., SCHWARTZMAN, A, op. cit., 9. or.<br />
73 Sari hauek jaso ditu besteak beste: New Yorkeko Sculpture Center-ko The Sculpture Center Award<br />
for Distinction in Sculpture. Washington D.C.-ko International Sculpture Center-ko Lifetime<br />
Achievement Award. Frantziako Kultura Ministerioak eskulturako Gran Prix-az saritu zuen Louise.<br />
Arte Ederr<strong>eta</strong>ko ohorezko doktoretza jaso du unibertsitate hauengandik: Bostongo Unibertsitatea,<br />
Yaleko Unibertsitatea, Brooklyngo Pratt Institutea, Chicagoko Art Institutea. New Yorkeko alkateak<br />
Mayor´s Awards for Art and Culture saria eman dio. Tokioko Royal Museum-eko Bienal 1995eko <strong>eta</strong><br />
188
Japoniako Hakone Open-Air Museum-eko, Kanawaka-ken, sariak jaso ditu. Clinton presidenteak<br />
Bourgeoisi Etxe Zurian National Medal of Arts eman zion, zein haren izenean Jean-Louis semeak<br />
hartu zuen. Hori<strong>eta</strong>z gain, Japoniako Arte elkarteak ematen duen Praemium Imperiale golardoa,<br />
eskultura sailekoa, jaso zuen 1999an. Eta Urrezko Lehoia eman zioten arte garaikideko maisu bizi<br />
izateagatik.<br />
189
190
2. BERE ESKULTURA-LANAREN KRONOLOGIA ETA SAILKAPENA<br />
2.1. SAILKAPEN IRIZPIDEAK<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lana handia <strong>eta</strong> anitza da. Lan original <strong>eta</strong><br />
konplexua da. Honen ikerk<strong>eta</strong>rako <strong>eta</strong> sailkapenerako 297 eskultura bildu ditugu 1941<br />
<strong>eta</strong> 1999. urteen artean eginak. Horiei gehitu behar zaie 32 “Cell” edo instalazio 1986<br />
<strong>eta</strong> 1999. urteen artean eginak. Guztira 329 eskultura-lan dira, forma aldetik<br />
ezberdinak. Bere tailerrean badira beste lan batzuk ez dituenak ateratzen zenbait<br />
arrazoi direla medio. Dena dela, esan daiteke XX. mendean hark egindako eskultura<br />
ekoizpenaren zatirik handientzat jotzen dena bildu dugula gure ikerk<strong>eta</strong>rako. Bere<br />
brontzezko lanen sei kopia egiten dira, <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>rentzat proba bat (Artist Proof).<br />
Badira lan batzuen kopiak igeltsuan, marmolean <strong>eta</strong> aluminioan eginak.<br />
Bere lanen adibideak erakusteko <strong>artista</strong>ren adierazpenekin batera modu<br />
ordenatu batean, <strong>eta</strong> gainera horiek baliagarriak izateko Louise Bourgeoisen lan<br />
eskultorikoari buruz irakurleak errealitatearekin bat datorren ikuspegia izan dezan,<br />
bildu ditugun 329 eskultura-lan sailkatu ditugu, forma aldetik ezberdinak; kontuan<br />
izan ditugu lan baten errepikapenak edota kopiak, bere obran errepikapenak duen<br />
garrantziaz, baita erabilitako materialak <strong>eta</strong> teknikak tratatzean ere.<br />
Louise Bourgeoisen lan eskultorikoen sailkapen ona egitea zaila da asmo<br />
guzti<strong>eta</strong>rako, <strong>eta</strong> zenbait egilek adierazi dute lan sailkaezina dela; beraz, lan hon<strong>eta</strong>n<br />
ahalegina izugarria izan da. Louise Bourgeoisek eskultura-lan ekoizpen handia du <strong>eta</strong><br />
lan bakoitzari buruzko adierazpen ugari, bere lanari buruz hausnark<strong>eta</strong> egiteko erabat<br />
garrantzitsuak direnak. Gainera badira erlazio asko lan partikularren artean <strong>eta</strong> horrek<br />
191
sailkatze lana zailtzen du. Saiatu gara modu ordenatu batean <strong>artista</strong>ren une psikikoari<br />
<strong>eta</strong> bere sortze prozesuaren bilakaerari zuzenean <strong>eta</strong> ben<strong>eta</strong>n erantzuten dion lana<br />
aurkezten; garai bakoitza biorritmo sekretu <strong>eta</strong> zehatz bati dagokiola dirudi,<br />
larritasun, beldur, amorru <strong>eta</strong> oso noizean behin lasaitasun estoikoaren artean ibiltzen<br />
<strong>eta</strong> jaulkitzen den biorritmoari, alegia. Sailkapenerako irizpide bakarra kronologia<br />
izango balitz, haren lanean dinamismo plastiko handia aurkituko genuke. Morfologia<br />
<strong>eta</strong> garatzen duen gaia bakarrik kontuan harturik egingo bagenu, garai urruti<strong>eta</strong>ko<br />
lanak aurkituko genituzke talde berean. Esanahiari kasu batzu<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> formari beste<br />
batzu<strong>eta</strong>n ematen dion jarraipenak ekarriko liguke talde bakoitzeko lanen sailkatze<br />
irizpideak behin betikoak ez izatea. Lan ugari aldi berean bi talde ezberdin<strong>eta</strong>n<br />
egonen ziren <strong>eta</strong> beste batzuk, aldiz, ez ziren inongo tald<strong>eta</strong>n sartuko. Artista honen<br />
ekoizpena ez balitz hain handia izango, hau ez litzateke izango arazo; baina kontuan<br />
izanik bere oparotasuna <strong>eta</strong> lanaren izaera, zaila da sailkapen bakarra egitea irizpide<br />
bakarrekin. Zailtasuna zailtasun, garrantzitsua iruditu zaigu bere lana antolatzea bere<br />
ibilbidea edota lanaren sintesia izateko <strong>eta</strong> horrela hurrengo atal<strong>eta</strong>n horri buruz hitz<br />
egiteko. Gure sailkapeneko talde bakoitzean erakusgarrienak iruditzen zaizkigun<br />
lanen irudiei <strong>artista</strong>ren beraren adierazpenak gehituko dizkiegu, hau baita Louisek<br />
katalogo<strong>eta</strong>n kaleratzeko duen modua.<br />
192<br />
Sigmund Freud, Melanie Klein, Jacques Lacan <strong>eta</strong> abarren teoriak edota lan<br />
hon<strong>eta</strong>tik aterako diren ondorioak alde batera utzirik, doktorego-tesi honen nahia da<br />
<strong>artista</strong>k berak bere lanaren esanahiari buruz esaten duena agertzea, behin <strong>eta</strong> berriro<br />
hura arduratu baita bere asmoak, ideiak <strong>eta</strong> sentimenduak jasota gera daitezen.<br />
Arte-terapian gertatzen den bezala, arteak bizitzari buruz hitz egiteko bit<strong>arteko</strong><br />
<strong>gisa</strong> funtzionatzen duenean, errealitate <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren barne-munduaren <strong>arteko</strong>
trantsizio-espazioa da, Winnicottekin bat etorriz. Louise Bourgeoisekin izandako<br />
bileran egiaztatu bezala, bere kasuan artea errealitatearekin duen bit<strong>arteko</strong>tza eremua<br />
dela aitortu dugu. Arte-terapian gertatzen denaren antzera, ekoizpen artistikoa egin<br />
duen subjektuak bere lanaren gainean <strong>eta</strong> bere buruari buruz egiten duen<br />
interpr<strong>eta</strong>zioa funtsezkoa da pertsona horren garapenean, interpr<strong>eta</strong>zio horiek<br />
laguntzen baitiote errealitateko gertakizunak elaboratzen, ulertzen, adierazten,<br />
aztertzen, berrelaboratzen, erantzuten, konpentsatzen edo itxuraldatzen.<br />
Bukatzeko esango dugu sailkapen hon<strong>eta</strong>n hiru irizpide bateratu direla:<br />
kronologikoa, morfologikoa <strong>eta</strong> gaiarena, <strong>eta</strong> kasuan kasuan bata ala bestea gailendu<br />
dela. Irizpide orokor <strong>gisa</strong>, lehenengo ezberdintasuna egin dugu eskulturen <strong>eta</strong><br />
“Cell”en (Zelulak/Gelaxkak) artean.<br />
Aurrerago aipatu bezala, adibide <strong>gisa</strong> erakutsiko ditugu sailkatze talde<br />
bakoitza osatzen duten zenbait lan, eskultura-lan guztien %15 zehazki, osotasunaren<br />
erakusgarritzat joz haren eskultura-lanaren bilakaeraren ikuspegia izateari begira.<br />
Gure sailkapena osatzen duten taldeei eman dizkiegun izenak lanen izenburuak,<br />
materialak, morfologia edo nagusitu den irudia kontuan izanik jarri ditugu, <strong>eta</strong><br />
hauexek dira:<br />
ESKULTURAK, 1941-1999.<br />
A) Bertikaltasuna, nostalgia <strong>eta</strong> osagaien <strong>arteko</strong> erlazioa<br />
b) Modelatua, organikoaren formak<br />
c) Eskultura-lan politikoak<br />
d) Arkitektura sinbolikoa<br />
e) Etxeak<br />
f) Gorputz atalak<br />
g) Sail (zulodunak)<br />
193
194<br />
h) Orratzak<br />
i) Zuhaitzak- Esekiak<br />
j) Armiarmak<br />
k) Oihalezko eskulturak<br />
l) Islatzaileak<br />
CELLak (ZELULAK/GELAXKAK), 1986-1999.<br />
Cellen kasuan, sailkapena kronologikoa da. Louise Bourgeoisek berak<br />
gomendatzen du bere lana denborazko hurrenkeran ikusteko, norberaren oroimena lan<br />
egiten duena izango balitz bezala. Hark dio badirela <strong>artista</strong>k beraien aspaldiko obr<strong>eta</strong>z<br />
lotsatzen direnak. Ez da hori gertatzen bere kasuan. Honek formen edota esanahiaren<br />
osagaiak nola aldatu diren ikusteko <strong>eta</strong> ulertarazteko aukera ematen dio.<br />
Traumatikoari buruz ere, kronologia garrantzitsua da. Gertaera traumatiko baten<br />
aurrean genuen jarrera denbora igaro ahala eraldatu egiten da <strong>eta</strong> haren adierazpenen<br />
bitartez ikus dezakegu bere kasuan hau horrela dela bere eskultura irudikatzearen<br />
bitartez ere.<br />
Gure iritziz, bere eskulturak garrantzitsuak izan dira <strong>bitartekari</strong> <strong>gisa</strong> haurtzaroko<br />
bizipen traumatikoarekin, bere gabezia <strong>eta</strong> beldurrekin; baina hau alderdi nolabait<br />
heldu ezina da, ikerk<strong>eta</strong> lanak aurrera egiten duen heinean aterako dena <strong>eta</strong> forma<br />
hartuko duena, <strong>eta</strong> hau ezin daiteke erabili hasierako hurbiltzeko modu <strong>gisa</strong> <strong>eta</strong> bere<br />
lana sailkatzeko modu <strong>gisa</strong>. Uste dugu hain barrukoa den alderdia kontuan hartuko<br />
lukeen sailkapena bakarrik <strong>artista</strong>k berak edo 1982tik bere adiskidea <strong>eta</strong> laguntzailea<br />
den Jerry Gorovoyk egin zezaketela soilik.
Bere bizitza <strong>eta</strong> lanari buruz <strong>artista</strong>k egindako adierazpen hautak<strong>eta</strong>ri nahita<br />
iruzkin bat gehituko diogu. Honen helburua da alde batetik, komentatutako lan <strong>eta</strong><br />
bere beste lan eskultoriko batzuen <strong>arteko</strong> erlazioa aipatzea; bestetik, lanari buruzko<br />
informazioa gehitzea, batzu<strong>eta</strong>n arte-kritikari ospetsuek emana; <strong>eta</strong> azkenik, <strong>artista</strong>ren<br />
adierazpen batzuen aspektuak ikustea, tesiaren I. Zatian nabarmentzen diren aldeei<br />
lotu daitezkeenak. Iruzkin hauen bitartez bere laneko aspektu garrantzitsu askori<br />
buruz lerro artean hitz egiten da, batzuk tesiaren 3 <strong>eta</strong> 4 kapitulu<strong>eta</strong>n bilduko direnak.<br />
Honela, orain aurkezten dugun kapitulu honek erreferentzi esparru enpiriko moduan<br />
jardungo du, geroago jarraituko dugun garapen abstraktoarekiko, hau da, alde<br />
morfologiko-gaikakoak, <strong>artista</strong>ren jarrerakoak, prozesuzkoak edo lanaren esanahiaren<br />
aldeak ardatz dituen horrekiko.<br />
Sailkapen hau egin ondoren ikusi dugu neurri handi batean bat datorrela Marie-<br />
Laure Bernadac arte-kritikariak 1996an argitaratutako liburuan, egilearen izena<br />
izenburu duen horr<strong>eta</strong>n, Louise Bourgeoisen lan eskultorikoa erakutsi duen<br />
moduarekin. Ikertzaile honek ongi ezagutzen ditu bai haren lana <strong>eta</strong> bai mintzagai<br />
dugun <strong>artista</strong>, <strong>eta</strong> horrek gure lanari bermea ematen dio.<br />
2.2. ESKULTURAK, 1941-1999.<br />
Tesiaren atal hon<strong>eta</strong>n gure sailkapeneko eskultura multzo bakoitza ikusgai jarriko<br />
dugu. Talde bakoitzean dagoen kantitatearen arabera aukeratu dugu kopuru<br />
proportzionala, bukaeran, esan bezala, Louise Bourgeoisen lan eskultoriko guztiaren<br />
%15 inguru erakusteko. Hala <strong>eta</strong> guztiz ere, multzo batek lan kopuru urria izanez<br />
gero, honen lan adierazgarriren bat aurkeztuko dugu aipatua gera dadin, nahiz <strong>eta</strong><br />
aukeratutako portzentajera egokituz gero, ez genukeen bat ere aukeratu beharko.<br />
195
196<br />
Batzu<strong>eta</strong>n bere adierazpenen bitartez jakin daiteke zehazki bere lanak bere<br />
bizitzaren zein alderi buruzkoak diren. Beste kasu batzu<strong>eta</strong>n, ordea, bere lanak<br />
adierazpenekin laguntzen dituen arren, biografiako erreferentzia ez da argia <strong>eta</strong> zaila<br />
da bizitza <strong>eta</strong> lana erlazionatzea ziurtasun hori ez badugu.<br />
A) Bertikaltasuna, nostalgia <strong>eta</strong> osagaien <strong>arteko</strong> erlazioa<br />
Talde honen barruan dago 1941 <strong>eta</strong> 1955 urteen artean egindako eskultura<br />
multzo bat. Guztiek dute izaera totemikoa <strong>eta</strong> beraien ezaugarri morfologikorik<br />
nagusiena bertikaltasuna da. Hasiera batean New Yorkeko teilatu<strong>eta</strong>n dagoen<br />
egurretik, ezkia <strong>eta</strong> intxaurrondoa, hain zuzen, abiatuta landu ziren. 60ko hamarkadan<br />
brontzez berregin zituen hori<strong>eta</strong>ko batzuk. Multzo hon<strong>eta</strong>n hiru talde egin ditzakegu:<br />
eskultura osoak egurrez egindakoak, barruan altzairuzko haga bat duten egurrezko<br />
segmentu irregularrekin egindako eskulturak, <strong>eta</strong> azkenik, oso geometrikoak diren<br />
egurrezko eskultura segmentatuak, barruan altzairuzko haga dutenak ala ez dutenak.<br />
Personnages [ Pertsonaiak ], 1941-55.<br />
Arte Modernoaren Museoan egindako atzera begirako<br />
erakusk<strong>eta</strong>ren argazkia, 1982.
1949an, haren lehen eskultura erakusk<strong>eta</strong>n esan zuen:<br />
Honek ez du norbanakoari buruz hitz egiten, pertsonen <strong>arteko</strong> harremanei buruz hitz egiten<br />
du. Lehendabiziko erakusk<strong>eta</strong> hon<strong>eta</strong>rako, pertsonez osatutako gizarte-talde bat egin nuen.<br />
Besteekin harreman<strong>eta</strong>n egiten saiatu nintzen, hori dela <strong>eta</strong>, forma <strong>eta</strong> pertsonalitate<br />
desberdinak izaki elkarrizk<strong>eta</strong> bat izan lezakete. 1<br />
Lan egiten dudanean, sinboloa inkontzientea da, zeuk ikusten duzu. Garrantzia duena da haiek<br />
Personnages deitzen direla, nire gogoan zeuden pertsonen gainean eginda baitaude. 2<br />
Hona iritsi naizenean, jakin gabe, herrimina pairatzen hasi naiz <strong>eta</strong>, ez nekien zerbait zen,<br />
inkontziente zegoena, <strong>eta</strong> presentziak birsortzen hasi naiz sortu baino. 3<br />
Formak gogorrak <strong>eta</strong> sinpleak ziren, mehe <strong>eta</strong> lerdenak <strong>eta</strong> margotuak zeuden (batez ere txuri<br />
<strong>eta</strong> beltzean) ez efektu koloretsuak lortzeko, kontrakoa baizik: zati bakoitzaren ikus-unitatea<br />
areagotzeko <strong>eta</strong> materialen edozein efektu erromantiko ekiditeko.(…). Tamaina errealeko<br />
irudiak ziren, espazio erreal batean talde<strong>eta</strong>n ikusteko sortuak izan zirenak, <strong>eta</strong> era hon<strong>eta</strong>n<br />
jarri ziren erakusgai Peridot Gallery-ko bi erakusket<strong>eta</strong>n, 1950 <strong>eta</strong> 1951. urte<strong>eta</strong>n. (…)<br />
Geometriaren egitura <strong>eta</strong> giza-banakotasuna iradokitzen duen formen sorkuntzaren bidezko<br />
abstrakzio sinbolikoaren gai hau, nire lanean, etengabeko ardura izan da. 4<br />
Arrazoi honengatik, pertsonaiak lurrean kokaturik daude jendea kalean solasean jartzen den<br />
modu berean. Eta arrazoi honengatik hazten dira puntu bakar batetik: mugiezintasun oinarri<br />
minimo batetik, zeina beti posible izaten den aldak<strong>eta</strong> iradokitzen duen. 5<br />
Faltan nuen jendea dei nezakeen. Xeh<strong>eta</strong>sunak ez zitzaizkidan interesatzen: bere presentzia<br />
fisikoa interesatzen zitzaidan. Topak<strong>eta</strong> moduko bat zen. Mugikorrak ere baziren-zurekin<br />
eraman ahal zenuen makila-. 6<br />
“Nostalgiaren” adierazpena besterik ez zen. 7<br />
Nostalgia <strong>eta</strong> bakardade sentimendu handia zuen Louise Bourgeoisek New<br />
Yorkera iritsi zelarik, <strong>eta</strong> hori dela kausa haren etxeko apartamentuaren teilatuan<br />
Frantzian utzitako jendea tamaina naturaleko irudi<strong>eta</strong>n birsortzen hasi zen.<br />
Bertikaltasunaren bidez totem moduko gizaki itxurako irudiak egiten ditu <strong>eta</strong><br />
galeriako tokia hartzen duten pertsonaia bakarreko, biko edo hiruko tald<strong>eta</strong>n biltzen<br />
ditu. Gero, instalazio <strong>gisa</strong> ezagutuko da erakusk<strong>eta</strong> modu hori. Lanak modu horr<strong>eta</strong>n<br />
azaltzen aitzindaritzat har daiteke Louise; pertsonak balira bezala, eskulturez<br />
inguratua egon <strong>eta</strong> haiek ikuslearena bezalako eremuan funtzionatzea behar zuen.<br />
Eskultura-lanen ukigarritasuna dela-<strong>eta</strong> “Personnages”- horien presentzia fisiko <strong>eta</strong><br />
197
sinbolikoa izan ditzake. Are gehiago, eskultura-lanak fetitxe moduan erabiltzen ditu,<br />
harekin eraman ditzake <strong>eta</strong> horrek segurtasuna ematen dio.<br />
The Tomb of a Young Person [Pertsona Gazten baten Hilobia], 1947-1949.<br />
198<br />
The Tomb of a Young Person, 1947-1949. Egur margotua,<br />
116,8 x 30,4 x 30,4 cm.<br />
Pertsona gazte baten hilobiak beldurra adierazten du, nire haurren osasunerako exortzismo<br />
protekzionista mota bat da. 8<br />
Exortzismo moduan erabiltzen du eskultura Louisek. Eskultura-lanaren<br />
erabilera terapeutikoa egiten duela esaten diotenean, exortzismo bat dela erantzuten<br />
du hark. Gaizkia uxatzeko <strong>eta</strong> beldurrei aurka egiteko erabiltzen ditu eskultura-lanak,<br />
arte primitiboak egiten duen bezala.
The Blind Leading the Blind [Itsua itsuak gidatzen], 1947-49. Egur margotua. /<br />
The Blind Leading the Blind [Itsua itsuak gidatzen], 1947-49. Brontzea patina<br />
beltzarekin. / C.OY.O.T.E., 1947-49. Brontzea<br />
The Blind Leading the Blind, 1947-49. Egur The Blind Leading the Blind, 1947- 49 Brontzea,<br />
margotua.171 x 164 x 41 cm. patina iluna. 175,9 x 175,3x58,4 cm.<br />
C.O.Y.O.T.E., 1947-49. Brontze, margoa, 132 x 209,5 x 29 cm.<br />
199
200<br />
Ironikoa da. Izenburu hauek nire obra guztiaren informatzaile dira (...) Itsutasuna nire<br />
inguruan zeuden pertsonen, pertsona guztien ondoan pairatu nuen gorritzetik sortu zen. Nire<br />
aita promiskuoa zela esaten dudanean, nik gurekin bizi zen etxe-irakaslearen aurrean itsu izan<br />
behar nuen <strong>eta</strong> nire amaren minaren aurrean itsu izan behar nuen. Nire nebarekin apur bat<br />
sadikoa nintzen faktuaren aurrean itsu izan beharra nuen. Kalearen beste aldean bizi zen gizon<br />
batek nire ahizparekin lo egin izanaren aurrean itsu izan behar nuen. Guztia <strong>eta</strong> guztienganako<br />
gaitzespena nuen. Batez ere, arrazoi erotiko <strong>eta</strong> sexualengatik. Era hon<strong>eta</strong>n, puritanoa zen<br />
ikasle amerikar hau topatu nuenean, zoragarria zela pentsatu nuen. Eta gizon horrekin<br />
ezkondu nintzen.<br />
Alain Kirili: Beraz,promiskuitate sexualaren gainzamatik ihes egiteko puritano batekin ezkon-<br />
tzeko irrikitan zeunden. 9<br />
Kuspit: Esango al zenidake, bereziki, zure irudimengintzan <strong>eta</strong> forma eskultoriko<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong>,<br />
agian, zure teknik<strong>eta</strong>n, nola adierazten den zure haurtzaroko beldurra?<br />
L.B.: The Blind Leading the Blind izeneko lana dago adibidez (...) hanken gudarostea<br />
irudikatzen du, binaka-binaka, era hon<strong>eta</strong>n loturik mantentzen dira. Zortzi hanka-pare.<br />
Hanken gudaroste itsu hau ez da erortzen, nahiz <strong>eta</strong> hankak, beti, erorialdiarengatik izutuak<br />
dauden.(...) Hau da zehazki haurra nintzenean sentitzen nuena, mahaiaren azpian ezkutaturik<br />
nengoenean. (...) Baina ni nire aitaren oinei begira nengoen (...) haiek bazkaria prestatzen ari<br />
ziren bitartean.<br />
-Eta nik pentsatu nuen- Zertan dabiltza? (...) Zein da beren asmoa? Nola erlazionatuko naiz<br />
beraiekin? Eta haiek maitekorrak ez zirela kontsideratu nuen. (...) Eta beldurra izan nuen,<br />
erabat izuturik nengoen.. Hamaik<strong>eta</strong>koa prestatzeko zuten asmoa ezin nuen ulertu. Ez nuen<br />
ulertzen zergatik zebiltzan mahaiaren inguruan. (...) Nik, arazoa, fisiko bihurtzeko objektu bat<br />
egin beharra nuen. 10<br />
The Blind leading the blind, amildegirantz bideratzen zaituzten gizon zaharrei buruzkoa da. 11<br />
Kolorea lengoaia baino indartsuagoa da, komunikazio subliminal mota bat da. (...) Gorria<br />
kontraesanaren, erasoaren baieztapena da nahita nahi ez -borrokaren arriskuak kontuan hartu<br />
gabe-. Tartean dauden emozio desberdinen intentsitatea sinbolizatzen du. Beltza atsekabea<br />
da, auhenak, errua, erretiroa. 12<br />
Alain Kirili: Bai, badago zeharo beltza den bertsio bat.<br />
L.B.: Zeharo beltza jaio zen, afera dramatikoa delako.<br />
Alain Kirili: Eskultura honen hiru bertsio dago orduan: Beltza, gorria <strong>eta</strong> beltza,<strong>eta</strong> arrosa<br />
argia. Hiru bertsio hauen <strong>arteko</strong> trantsizio kromatikoaren sinbolismoa esan ahalko zenidake?<br />
L.B.: Sinbolismo kromatikoa bilakaera psikologiko bat da.<br />
Alain Kirili: Esango didazu egoera dramatiko batetik egoera lasaiago baterako bilakaera<br />
izan zela. 13<br />
Arrosa emea da, gustua <strong>eta</strong> norberaren onarpena adierazten ditu. 14<br />
Hasieran, lan honek The Blind Vigils zuen izena. Formaren <strong>eta</strong> kolorearen<br />
aldetik sinbolismo handiko eskultura-lan bertikala egiten du Louise Bourgeoisek.<br />
Lanaren izenaren bitartez, ironia erabiltzen du familia-inguruan izandako bere bizipen<br />
traumatikoaren berri emateko, nahiz <strong>eta</strong> haren sinbologia <strong>eta</strong> biografia ezagutzen ez
dituen ikusleak ezin duen ironia hori igarri. Hegelen arabera, edozein eduki, edozein<br />
girotan menperatzea du ironiak ezaugarri. 15 Brueguelen lan baten izenburua bere egin<br />
<strong>eta</strong> txikitan bizi izan zuen “traizioari itsutasuna” aipatzen du Louisek. Tesi honen I<br />
Zatian, trauma terminoari buruz hitz egiterakoan, zenbait umek, bizitza jasateko<br />
haurtzaroan pairatzen duten “traizioari itsutasuna” aipatzen zuen Jennifer Freyd<br />
psikologo estatubatuarrak, Louisek erabiltzen duen izendapen bera. Argazki<br />
anitz<strong>eta</strong>n, Louise eskultura-lan honen atzean agertzen da preso egongo balitz bezala.<br />
Osatzen duen zango armadaren harira, izaera politiko <strong>eta</strong> sozialeko bestelako<br />
interpr<strong>eta</strong>zioa egiten du Louisek. Zango-talde ezjakinak edo militanteak dira <strong>eta</strong><br />
50eko hamarkadan McCarthy garaiko gerra osteko etsipen erreakzionarioarekin lotu<br />
ditu. Zentzu hon<strong>eta</strong>n, geroago bertsio bat egiten du arrosa argia <strong>eta</strong> C.O.Y.O.T.E.<br />
berbataiatzen du. Call Off Your Tired Ethics [Kita ezazu zure antzinako morala]<br />
esaldiaz ari da. Izen hori duen prostituta Batasunaren ohor<strong>eta</strong>n egina dago lan hau.<br />
Louisek elkartasunezko feminismoaren ikurtzat jo zuen prostituten batasun<br />
anakronikoa aipatzen du lan honek. Bourgeoisen lanean hain garrantzitsua den<br />
errepikapenaren aldea, 4. atalean ikusiko dugun <strong>gisa</strong>ra, bi modutan agertzen da<br />
eskultura-lan hon<strong>eta</strong>n: alde batetik, guzti<strong>eta</strong>n osagai bertikalak errepikatzen dira <strong>eta</strong><br />
bestetik, hirurak dira egitura eredu beraren gaineko aldaera kromatikoak. Bertsio<br />
ezberdin<strong>eta</strong>n egiten duen kolorearen erabilpen sinbolikoaren bitartez haren bilakaera<br />
psikologiko baten berri ematen du, hark argitzen duenez. Zail zaigu bilakaera horrek<br />
bizitzaren zein alderi dagokion zehaztea, haren adierazpenek hainbat zentzu<br />
iradokitzen baitituzte.<br />
Lan honen osagai bertikal bakoitzaren zabalera txikituz doa lurrera iristeraino.<br />
Honela Louise Bourgeoisek irudikatzen ditu tentsioa, beldurra <strong>eta</strong> hauskortasuna.<br />
201
Alde horiek sinbolikoki zein formalki geroagoko lan<strong>eta</strong>n errepikatuko dira, adibidez<br />
1978ko Maisons Fragiles lanean edo orain iruzkintzen ditugun hauen egitura<br />
antzekoak dituzten 90eko urte<strong>eta</strong>ko ikaragarrizko armiarm<strong>eta</strong>n.<br />
Mortise [Hozka], 1950.<br />
202<br />
Mortise, 1950. Gorriz <strong>eta</strong> beltzez margotutako brontzea,<br />
141,6 x 45,7 x 45,7 cm.<br />
Behin, antsi<strong>eta</strong>teak eraso ninduen. Ezin nintzen orientatu, ezta eskuina <strong>eta</strong> ezkerra<br />
desberdindu ere. Desorientazio egoera hartan, izututa oihu egitea nuen. Aitzitik, zeruaren<br />
ikask<strong>eta</strong>ri esker, Ilargia nondik irtengo zen <strong>eta</strong> eguzkia nondik agertuko zen jakinez, nire<br />
beldurra gainditu nuen. Neure burua ikusi nuen poztasunez izarrei lotua. Negar-zotinka hasi<br />
nintzen azkenean ondo nengoela jakinda.<br />
Horrela erabiltzen dut, egun, geometria. Mirakulua da geometriaren bitartez egin dezakedala 16<br />
Aldi berean, bai iraganean bai gaur egun, beste eskultura oso desberdinak egin izan ditut;<br />
sintesian, hainbat elementuren elkartzean, (…) oinarritutako muntaia-lanak, erlaxatuagoak <strong>eta</strong><br />
baketsuagoak direla esan nezake.<br />
Bigarren lan mota hau<strong>eta</strong>n, hasiera batean banaturik topatzen ditudan hainbat elementu<br />
erabiltzen ditut <strong>eta</strong> elkartu egiten ditut haien artean dauden antzekotasun <strong>eta</strong> desberdintasunak<br />
azpimarratzeko, <strong>eta</strong> baita alde desberdinen batuk<strong>eta</strong> baino gehiago den osotasun bihurtzeko
ere. Lan-metodo hau ez da bat ere oldartsua: baizik <strong>eta</strong>, alderantziz, moderazioa, zaink<strong>eta</strong>,<br />
gogo<strong>eta</strong>, denbora <strong>eta</strong> amaigabeko aldak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> doikuntzak egiteko aukera eskatzen ditu. 17<br />
Louise Bourgeoisen ustez, geometriak antolak<strong>eta</strong>rako zentzua eman dio <strong>eta</strong><br />
traumek sortutako beldur <strong>eta</strong> hersturak eragiten dioten barne anabasari gailentzen<br />
zaion ordena ezartzea ahalbidetzen dio. Muntatze geometrikoa <strong>artista</strong>k buru-arik<strong>eta</strong><br />
baketzaile <strong>eta</strong> konpontzaile <strong>gisa</strong>ra erabili ohi duen konfiguraziorako modu bat da.<br />
Hainbat kasutan altzairuzko barra batek zeharkatzen dituen egurrezko piezak<br />
elkarren gainean jartzean datza muntatze lana. Lan hon<strong>eta</strong>n, egur piezen muntaia<br />
brontzez erreproduzitua dago. Bata bestean modu irregular antzean ahokatzen diren<br />
pieza gorri <strong>eta</strong> beltzen errepikapena da. Gorria <strong>eta</strong> beltza ñabartuta daude,<br />
superfiziearen erliebea gordetzen da, <strong>eta</strong>, hala, kolorearen azpian jatorrizko egurra<br />
nabaritzen uzten du. Kolore sinboliko hauen justaposizioak baina, erdigunea<br />
azpimarratzen du, Louisen ustez, baieztapena <strong>eta</strong> kontrola. 18<br />
Spiral Women [Emakume Espiralak], 1951-1952<br />
Spiral Women, 1951-1952. Egur<br />
margotua, 127 x 158 cm.<br />
203
204<br />
Espirala–beti biraka- espazio ireki batean hauskortasuna irudikatzen dute. Beldurrak mundua<br />
biraka jarraitzea ahalbidetzen du. 19<br />
Espirala anabasa kontrolatzeko saiakera da. Bi norabide ditu: Non kokatzen zara,<br />
kanpoaldean edo erpinean? Kanpoaldetik hasita, kontrola galtzeko beldurra dago; birak geroz<br />
<strong>eta</strong> estuagoak dira, atzera-egitea, desagerpenera bideratutako presio prozesu bat. Erdigunean<br />
hastea baieztapena da, zeren <strong>eta</strong> kanporanzko mugimendua, emate ekintzaren irudikapena<br />
baita, kontrola ematearena: konfiantzarena, energia positiboarena, bizitza berarena. 20<br />
Bi emakumeren irudiaren antzeko bi eskultura-lan bertikal <strong>eta</strong> espiral moduko<br />
hauek autoerretratuak dira. Louise Bourgeoisen eskultura-lanean behin <strong>eta</strong> berriro<br />
agertuko den m<strong>eta</strong>fora bat izango da espirala. Tapizak tindatzeari ekin baino lehen,<br />
artilea ongi xukatzeko nola bihurritu behar zen ikusi zuen Louisek txikitan. Horrez<br />
gainera, sarri adierazi izan du haren aitaren maitale Sadieren lepoa bihurritzeko<br />
desioa. Louisen ustez, anabasa kontrolatzen ahalegintzeko mugimendua irudikatzen<br />
du espiralak. Biraka doan mugimendu bat da espirala, beldurraren ikur litzatekeena.<br />
Horregatik beldur garenean bueltaka <strong>eta</strong> bueltaka ibiltzen gara ideia beraren inguruan<br />
baina kontrolik gabe, baieztapenik gabe, ez baikaude zentroan, periferian baizik.<br />
Sorgin-gurpil batean gaude.<br />
Altzairuzko barra bat ardatz duen egurrezko piezen bilduma diren mota<br />
hon<strong>eta</strong>ko eskultura-lan asko ditu Louise Bourgeoisek. Spiral Women-en kasuan,<br />
egurrezko piezek osatzen duten ibilbidea ez da berbera, erritmo aldak<strong>eta</strong> handiagoa<br />
dago, baina osagaiak tentuz jarrita daude. Morfologikoki antzekoak diren beste<br />
eskultura-lan batzu<strong>eta</strong>n, ordea, konposiziorako osagaiak irregularragoak dira, <strong>eta</strong><br />
osak<strong>eta</strong>rako eredu horrek bat-batekotasun handiagoarekin lan egitea ahalbidetzen dio,<br />
bere emozioari modu dinamikoagoan men eginez.
One and Others [Norbera <strong>eta</strong> Besteak], 1955.<br />
One and Others, 1955. Margotutako egurrezko egitura. 46,1 x 20 x 16,8 cm.<br />
Garai hartan, One and Others [Norbera <strong>eta</strong> Besteak] izenburuko pieza bati buruz idatzi nuen.<br />
Honen izenburuak beste gauza askotarako balio lezake. Bertan adierazi nuen norbanakoaren<br />
<strong>eta</strong> bere ingurunearen <strong>arteko</strong> erlazioan dudan interesa <strong>eta</strong> interes hau ikus daitezkeen egitura<br />
<strong>eta</strong> osak<strong>eta</strong> soil <strong>eta</strong> oinarrizkoak bihurtzeko desioa. 21<br />
Susi Bloch: One and Others iraganeko irudi <strong>eta</strong> giro haien destilazio abstraktuagoa bilakatzen<br />
da.<br />
L.B.: (...) One and the Others-en, distantzia, hutsera murriztu da. Irudiek elkar ukitzen dute<br />
<strong>eta</strong> hauen funtzioa elkar ukitzea da, elkarrekin erlazionatzea.... (...) Erakusk<strong>eta</strong> bat esperientzia<br />
bat da <strong>eta</strong> erakustaldi baten ondoren <strong>artista</strong> pertsona desberdina da. (...) Lehen, niretzat<br />
espazioa ezinbestekoa zen, nik espazio erreala behar izan nuen, sei oin<strong>eta</strong>ko pertsonekin, gero<br />
behar hori zeharo desagertu zen. Konponduta <strong>eta</strong> ahaztua zegoen... Abstraktuaren espazioan<br />
mugitu nintekeen. 22<br />
Pertsona batek bere ingurunearekin duen erlazioa etengabeko kezka da. Ezustekoa edo<br />
barnekoa izan daiteke, soil edo konprometitua, adeitsu edo adei gabea. Atsegina izan daiteke<br />
edo mingarria. Hau<strong>eta</strong>ko asko errealak izan daitezke edo irudizkoak. 23<br />
Haren <strong>eta</strong> gainontzekoen <strong>arteko</strong> harremanei, besteekiko harremanei buruzko<br />
beste azterk<strong>eta</strong> bat gehiago egiten du Louise Bourgeoisek lan honen bidez. Hiriko<br />
205
jendearen jokaeraz ari da hon<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> beste hainbat<strong>eta</strong>n, hala nola Figure portant un<br />
objet, 1950ekoa, Figure portant un pain, 1950ekoa, Figure contra une maison,<br />
1950ekoa. Toki guztia betetzen zutela jarri zituen irudi hauek galerian, ben<strong>eta</strong>n<br />
pertsonak balira bezala. Gai hori bera jorratzen du <strong>artista</strong>k baina modu abstraktuagoan<br />
<strong>eta</strong> dimentsio txikiago<strong>eta</strong>n.<br />
B) Modelatua, organikoaren formak<br />
206<br />
Brontzea <strong>eta</strong> marmola bezalako material klasikoak alde batera utzi gabe,<br />
igeltsua, latexa, plastikoa, hormigoia <strong>eta</strong> gomaren erabilerarekin lotutako aldak<strong>eta</strong><br />
formala gertatzen da garai hon<strong>eta</strong>n. Aurreko garaiko bertikaltasunaren, egurraren<br />
erabileraren <strong>eta</strong> lanen muntaien ordez, talde hon<strong>eta</strong>ko lanek modelatzetik sortutako<br />
<strong>eta</strong> itxura organikoa duten formak dituzte; adierazkorrak, erabatekoak <strong>eta</strong> txikiagoak<br />
dira. Hori<strong>eta</strong>ko batzuek gorputz atalen formak dituzte abiapuntu, <strong>eta</strong>, oro har,<br />
abstraktutzat har daitezke ez baitute adiera bakarreko erreferente argi bat.<br />
Lan hau<strong>eta</strong>ko batzuk hainbat material erabiliz egin dira, batzu<strong>eta</strong>n<br />
erreprodukzio modua aldatzen delarik. Materialari dagozkion bariazioek pertzepzioan<br />
<strong>eta</strong> emozioen efektuan eragiten dute.<br />
Artistak berak azaltzen dizkigu talde hon<strong>eta</strong>ko ezaugarriak:<br />
Iaz Italian izan nintzen bitartean, langile espezializatuekin jardun nuen. Konturatu nintzen<br />
orain arte bakarrik marraztuak izan zitezkeen kontzeptuak lan eskultoriko bihur zitezkeela<br />
material berriak erabiliz, hala nola itsasgarriak, ur-ahi, latexa <strong>eta</strong> moldeak erabiliz. Nire<br />
gogoan aspalditik nituen eskultura-irudi ugari lortzea ahalbidetzen ziguten material horiek. 24
Lair [Gordelekua]1962.<br />
Lair, 1962. Brontzea. 35´5 x 40´6 x 40´6 cm.<br />
Mina pairatzen duzunean, erretiratu <strong>eta</strong> babes zaitezke. Baina gordelekuaren segurtasuna ere<br />
tranpa bat izan daiteke. 25<br />
[Gordelekua] hara joateko lekua da, joan beharreko lekua da, aldi baterako babesa. 26<br />
Gordelekuak barnetik hazten direnez (isuritako irudiek ez bezala), <strong>eta</strong>pa bakoitza ondoren<br />
datorrenarentzako beharrezko aurrebaldintza da. Teorian, “gordeleku” bakoitza edozein<br />
mailatan geldi daiteke baina praktikan badirudi bakoitzak berezko bizitza duela, tamaina<br />
zehatz bat lortu arte haztera bultzatzen duena.<br />
Azkenak, beren oinarrien gainean kulunkatzen dira <strong>eta</strong> era batean finkatuta daude nolatan<br />
bultzatuak izango balira, balantzaka ibiliko ziren, <strong>eta</strong> azkenik, beren berezko egonkortasuna<br />
dela <strong>eta</strong>, geldi geratuko ziren. 27<br />
Arazoari atxikitzeari uko egiten diozunean, hortz-mugan zeure burua proiektatzen duzu.<br />
Paisaiak, ihes egiteko desioan, zuregandik aldentzeko desioan <strong>eta</strong> antsi<strong>eta</strong>tea deuseztatzeko<br />
desioan eztanda egiten du. Ikarak unibertsoaren ulertzerantz jotzen du. Paisaiaren introiekzioa<br />
da gordelekua. 28<br />
Animalien gordelekuaren gaia jorratzen duten eskultura-lanek osatzen dute<br />
Lair saila. Amaren maitasunaren <strong>eta</strong> babesaren bizipenak dira Lair saileko lanen<br />
iturburu, Louisen lanaren muineko m<strong>eta</strong>fora, 1962 <strong>eta</strong> 1994 bit<strong>arteko</strong> data daramaten<br />
207
lan<strong>eta</strong>n ikus dezakegunez, hala nola Lair, 1962-63koa, The Lair, 1962koa, Lair,<br />
1963koa, Fée Couturière, 1963koa, Nest of Five, 1978koa, Lair of Seven, 1978koa,<br />
Lair, 1986koa, Articulated Lair, 1986koa <strong>eta</strong> The Nest, 1994koa.<br />
208<br />
Eskultura-lan mota honen jatorria Lascauxko leize<strong>eta</strong>ra egindako bidaia<br />
batekin dago lotuta <strong>eta</strong> harremana du Gaston Bachelardek La poética del espacio<br />
(1965) 29 liburuan habiaz egiten duen azalpenaren parte batekin. Hartan, Bachelardek<br />
dio habia ezegonkorra izanagatik ere geure barnean segurtasunaren ametsa askatzen<br />
duela; babeslekua da, gordelekua. Nolabaiteko primitibotasuna eskatzen digun lehen<br />
irudia izatea du ezaugarri habiaren irudiak. Orobat, primitibotasun horrek <strong>eta</strong> gure<br />
habiaren aurkikuntzak haurtzarora <strong>eta</strong> amarekin izandako harremanera garamatza.<br />
Halaber babesleku beharrak beldurraren presentzia adierazten du. Louise beldur zen,<br />
inguruan zituen helduek gizaseme bat espero zuten arren, neska jaio izanagatik.<br />
Beharrezko ez zela sentitzearen beldur zen, gurasoen <strong>arteko</strong> gatazkan trukerako<br />
txanpon <strong>gisa</strong> erabili izatearen, emakume, ama <strong>eta</strong> <strong>artista</strong> zen aldetik huts egin <strong>eta</strong><br />
abandonatua izatearen beldur. Hala utzi zuen idatzita bere egunkarian: “Beldurrak<br />
mundua birarazten du” 30 . Zeren beldur ote zen galdegin ziotenean, hala erantzun<br />
zuen: “Denaren beldur naiz… den-denaren beldur” 31 . Sentitzen duen beldurraren<br />
aurrean, modu fantasmatikoan babestuko duen gordelekua eraiki du Louisek.<br />
60ko hamarkadako Lair-ak, pertsonaren bizitza balitz bezala, barnetik hazten<br />
diren igeltsuzko, brontzezko <strong>eta</strong> latexezko piezak dira. Linealtasun obsesiboko<br />
paisaia-marrazkiak dituzte inspirazio iturri, <strong>eta</strong> haiek, haurtzaroko paisaiak <strong>eta</strong><br />
gurasoen tailerrean egiten ziren artilezko matazak.<br />
Lair batzu<strong>eta</strong>n hariztatuz-edo garatzen da, baina barrena hutsa du. Erakusten<br />
dugun 1962ko hau belarriaren barnealdea irudikatzen duen 1962ko Inner Ear lanaren
oso antzekoa da, formari dagokionez. Beste batzuk oinarritik azaleratu <strong>eta</strong> oinarriaren<br />
gainean pausatzen dira. Eskultura-lan hau<strong>eta</strong>n, Louise Bourgeois barnealdearen <strong>eta</strong><br />
kanpoaldearen <strong>arteko</strong> harremanez ari zaigu, gorputzak <strong>eta</strong> etxeak, zentzu<br />
m<strong>eta</strong>forikoan, laguntza psikologikorako balio diotela.<br />
Labyrinthine Tower [Dorre labirintikoa], 1962.<br />
Labyrinthine Tower, 1962. Igeltsua, Labyrinthine Tower, 1962. Brontzea, 45,7<br />
30,5 x 26,7 cm. x 45,5 x 30, 5 x 26,5 cm.<br />
William Rubin:“Zein puntutaraino dira erreferentzia organiko <strong>eta</strong> sexualak (adibidez<br />
Sleep II <strong>eta</strong> Labyrinthine Toweren izaera falikoa) kontzienteak edota problematikoak lanaren<br />
sorkuntzan? Noizbait sentitu al duzu lanaren maila alusibo <strong>eta</strong> formalen <strong>arteko</strong> gatazka?<br />
L.Bourgeois: Lehenago esan dudan bezala, nire lanaren alderdi erotikoaz ez naiz kontziente<br />
<strong>eta</strong> ez nau bereziki interesatzen, horren ustezko presentzia nonbait dagoen arren. Nire kezka<br />
bakarra –era kontzientean behinik behin- perfekzio formala lortzea dudanez, itsuki jarraitzen<br />
ditut agertzen zaizkidan irudiak; ez dago bi mailen <strong>arteko</strong> inolako gatazkarik. 32<br />
Errepikapenak garrantzi handia du… Iruditzen zait esaten dudan edozein gauza gutxienez sei<br />
bider errepikatu behar dudala besteak ulertu ahal izateko. Errepikatu, errepikatu <strong>eta</strong> errepikatu<br />
behar dut. Garrantzitsua da niretzat, inoiz ez naiz errepikatzeaz nekatzen. Horr<strong>eta</strong>n ohituta<br />
nago. Era hon<strong>eta</strong>n gobernatzen dut beldurra. 33<br />
209
210<br />
Forma bera <strong>eta</strong> material ezberdinak erabili ditu <strong>artista</strong>k. Igeltsuz eginiko<br />
jatorrizko bi kopia daude. 1967an lan honen bost kopia burdin galdak<strong>eta</strong>n egin ziren<br />
<strong>eta</strong> <strong>artista</strong>rentzat berarentzat beste kopia bat, proba modura. 80ko hamarkadan sei<br />
kopiako beste edizio bat egin zen, <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>rentzat brontzez eginiko beste proba bat<br />
<strong>eta</strong> 80ko hamarkadako urte<strong>eta</strong>n lan beraren hiru kopia zizelkatu ziren marmolean,<br />
hiru kolor<strong>eta</strong>n: zuria, beltza <strong>eta</strong> siena.<br />
Azaleratu <strong>eta</strong> eskuin aldera bira egiten duen forma bihurria du eskultura-lan<br />
honek. Formagatik, espirala den zakila dirudi. Aipamen erotiko argiak ditu baina, aldi<br />
berean, itxuraz izaera artikulatua duelako <strong>eta</strong> mailak<strong>eta</strong>n sortzen diren angeluak<br />
direla-<strong>eta</strong>, tentsioa <strong>eta</strong> oldarkortasuna adierazten ditu.<br />
Torso/Self Portrait [Soina/autorretratua], 1963-64.<br />
Torso/Self Portrait ,1963-64. Igeltsua,<br />
62,8 x 40,6 x 18 cm.
Hauxe da nire soina esperimentatzeko dudan era... Alde batetik, nolabaiteko atsekabearekin<br />
<strong>eta</strong> norberaren gorputza norberari gustatuko litzaiokeen bezain polita ez dela sentitzen dut. Ez<br />
dirudi edertasun eredu bati erantzuten dionik. 34<br />
Niretzat, eskultura gorputza da. Nire gorputza nire eskultura da. 35<br />
Grenier bat genuen, ganbara bat, habeak ikusgai zituena, ganbara oso handia <strong>eta</strong> polita. Nire<br />
aita altzari onen zale amorratua zen <strong>eta</strong> han zituen sièges de bois guztiak sabaitik zintzilik.<br />
Leku gardena zen, tapizik gabekoa, zuraren presentzia zegoen bakarrik. Gora begiratuz gero,<br />
ordenan, bata bestearen atzean, zintzilikatutako besaulki haiek guztiak ikus zenitzakeen.<br />
Zorua biluzik zegoen. Aski izugarria zen. Hortik datoz nire pieza zintzilikari hori<strong>eta</strong>ko asko.<br />
36<br />
Artistaren autorretratu ez errealistatzat hartzen da gorputz-enbor hau. Material<br />
ezberdinez, igeltsuz <strong>eta</strong> brontzez kasu, errepikatu zuen. Errepikatzeak bere buruaren<br />
adierazpena hobetzeko balio dio Louisi. Zintzilik <strong>eta</strong> isolatuta agertzen da gorputz-<br />
enborra, <strong>gisa</strong> horr<strong>eta</strong>n hauskortasuna agerian uzten du.<br />
Pieza hau egin zuen garai berean, zintzilikatutako beste eskultura bat egin<br />
zuen Bourgeoisek, Fée Couturière [Maitagarri jostuna] 1963koa. Forma hutsa<br />
duenez, Lair-ekin <strong>eta</strong> haren amarekin dago harreman<strong>eta</strong>n, baina zintzilik egoteagatik<br />
gorputz-enbor honekin ere erlaziona daiteke.<br />
Artistaren autorretratu honek gorputz-enborraren aurrealdean bular-oskola<br />
darama, babestu arren hauskorra ere badena. Izan ere, korazaren zatiak gainjarriz<br />
elkartu dituenez ezegonkortasunaren itxura ematen du.<br />
211
Unconscious Landscape [Paisaia inkontzientea], 1967-68.<br />
212<br />
Unconscious Landscape,1967-68. Brontzea. 30,4 x 55,8 x 61,9 cm.<br />
Deborah Wye: Zer esan nahi duzu Unconscious Landscape [Paisaia inkontzientea]rekin?<br />
Inkontziente hitzak esan nahi du zuk nahi ez duzun <strong>eta</strong> zuk pairatzen duzun zerbait dela.<br />
Sumendi bateko oihartzuna duen zerbait da inkontzientea <strong>eta</strong>, hala ere, zuk ezin duzu horr<strong>eta</strong>n<br />
esku hartu. Haren laguna izatea komeni zaizu, onartzea <strong>eta</strong> maitatzea, posible bada, ondo etor<br />
lekizukeelako, nork daki. (…) Topatu nuen lehendabiziko arazo<strong>eta</strong>ko bat, nire bizitza osoan<br />
zehar nirekin dabilena, bost edo sei urte nituenean gertatu zen. Lorategian gure aita <strong>eta</strong><br />
aitonaren <strong>arteko</strong> elkarrizk<strong>eta</strong> izan zen. Aitonak, niri begira, esan zion aitari: Neska honek,<br />
Louis, sufriarazi egingo dizu. Nik pentsatu nuen: Louise, entzungor egin beharko zenuke zu<br />
intxaur saski batean erori baitzara.<br />
Memelo hutsak zirela pentsatu nuen <strong>eta</strong>, nire gorputz txikiarentzat, egin nezakeen gauzarik<br />
onena entzungor egitea zen, haiek barregarriak baitziren. (...) 37<br />
Azken urte<strong>eta</strong>n zehar [1965], zura lantzen jarraitu badut ere, igeltsua, brontzea <strong>eta</strong>, azken aldi<br />
hon<strong>eta</strong>n, marmola lantzen hasi naiz. Fusionatutako unitateko lanak egiten jarraitu dut <strong>eta</strong> baita<br />
muntaia-lanak ere. Nire formak soilagoak badira ere, beraien <strong>arteko</strong> erlazioak konplexuagoak<br />
dira. Pixkanaka, zurruntasunetik malgutasunera jo dut <strong>eta</strong> zuzentasun bertikaletik forma<br />
kiribil<strong>eta</strong>ra <strong>eta</strong> azal inguratzaile baten barruan barne erritmoak ezagutarazteko irekitzen diren<br />
egitur<strong>eta</strong>ra 38<br />
Antzeko elementuez baina era berean ezberdinez osatutako lana izanagatik,<br />
artelan honek hartzen du paisaia baten antza, non, banakako formak biltzen dituen<br />
azalak galarazi egiten duen hasiera, oinarritik nola altxatzen den, ikustea. Material
ezberdinez, hala nola alabastroz, marmolaz, latexaz edo brontzez, eginiko mota<br />
hon<strong>eta</strong>ko eskultura-lan kopuru handia du Louise Bourgeoisek. Formagatik, 1955eko<br />
One and Others-en agertzen ziren forma bertikalekin dute lotura. Haiek ere elkarrekin<br />
agertzen dira baina aldi berean forma erotikoak dira, aldebakarreko modu<br />
erreferentean koka ezin ditzakegunak: bularrak edo zakilak gogorarazten dituzte,<br />
kanporantz sortzen diren gorputzaren zatiak.<br />
Aurkarien kategorien bidez, gizaseme/emakume edo barruan/kanpoan,<br />
esaterako, aritzeko beharrean oinarritzen da formaren logika. Rosalind Kraussek<br />
dioenez, logika hau hausteak estetikan informea deritzona sorrarazten du, ez alde<br />
batean ez bestean koka ezin dezakeguna 39 . Alderdi formala edota kontzeptualean.<br />
Tesi honen I Zatian aipatzen den Freuden artearen gaineko teoriaren arabera,<br />
artea <strong>artista</strong>k erreprimitzen duenarekin lotutako datuak biltzeko gai da <strong>eta</strong> lan honen<br />
kasuan inkontzienteaz mintzo da Louise.<br />
Janus Fleuri [Jano Lor<strong>eta</strong>n], 1968.<br />
Janus Fleuri,1968. Brontzea urre-koloreko patinaz. 25,7 x 31,7<br />
x 21,2 cm.<br />
213
214<br />
Janus (1967) irudikatzen dugun polaritatearen erreferentzia bat da… Bizi dudan polaritatea<br />
muturr<strong>eta</strong>ko indarkeria <strong>eta</strong> asalduraranzko bultzadan datza <strong>eta</strong> erretiratze gogoan. Eta ez nuke<br />
esango pasibotasun gogoa … baizik <strong>eta</strong> bake beharra, neure buruarekin, beste guztiekin <strong>eta</strong><br />
inguratzen nauenarekin erabateko bakearen beharra. 40<br />
Honek brontzearen iraunkortasuna du, nahiz <strong>eta</strong> igeltsuan sortua izan zen. Zintzilik geratzen<br />
da, bere profilean soila da, baina itzurkorra <strong>eta</strong> anbibalentea bere erreferentzi<strong>eta</strong>n.<br />
Ikusmenaren mailatik puntu bakar batetik zintzilik, kulunkatu <strong>eta</strong> biratu daiteke, baina astiro,<br />
bere grabitate gunea baxua delako. Simetrikoa da, giza-gorputza bezala, <strong>eta</strong> adierazi lezakeen<br />
gorputzaren atal desberdinen eskala berean agertzen da: aurpegi-maskara bikoitza, bi bular, bi<br />
belauna. Zintzilik duen kokapenak pasibotasuna adierazten du, nahiz <strong>eta</strong> altura baxuan<br />
zintzilik dagoen masa izateagatik, erresistentzia <strong>eta</strong> iraupena adierazten duen. Ziurrenik<br />
autoerretratu bat izango da –hainbat autorretratu<strong>eta</strong>ko bat-. 41<br />
Formari zein esanahiari dagokienez, lan anbibalentea egin du <strong>artista</strong>k. Bi zakil<br />
<strong>eta</strong> klitori bat irudi dezake aldi berean. Simetrikoa da, <strong>eta</strong>, aldi berean, norabide<br />
kontrajarri<strong>eta</strong>rantz begira dauden bi aurpegik irudikatzen ditu, izenburuak berak –<br />
Jano jainko erromatarra– aipatzen duen <strong>gisa</strong>n. Dualtasunagatik baliteke aurkako biko<br />
guztiak esan nahi izatea, <strong>eta</strong>, Louise Bourgeoisek adierazi duenez, bere polaritatea<br />
erakusten duen autorretratua.<br />
Fillette [ Neskatxa ], 1968.<br />
Fillette [ Neskatxa ], 1968.<br />
Latexa. 59,6 x 26,6 x 19,5 cm.
Robert Mapplethorpe-n argazkia. Louise Bourgeoisen kontaktuak <strong>eta</strong> erretratua, 1982.<br />
Egia esan, argazki honen historia nahiko korapilatsua da. Mapplethorpek erretratu hau egiteko<br />
proposatu zigunean, ni kezkati egon nintzen. 42<br />
Beraz, Fillette [Neskatxa] (1968), hartu nuen, beste eskultura batzuekin batera zintzilik<br />
zegoen nire eskultur<strong>eta</strong>ko bat. Banekien eskultura honi eusten banion <strong>eta</strong> kulunkatzen banuen<br />
erosoago sentituko nintzela. Egia esan, nire lanak niri buruz gehiago esaten du nire presentzia<br />
fisikoak baino. Horregatik dago eskultura argazkiaren hondo moduan. 43<br />
Ez da zakil bat. Hori da jendeak esaten duena da baina erabat bestelako kontu bat da. (…)<br />
Fillettek neskatxa txikia esan nahi du. Interpr<strong>eta</strong>zioan zeure buruari atsegin eman nahi<br />
badiozu esan zenezake nik Louise txiki bat ekarri nuela, (…) ziurtasuna eman zidan.<br />
Nigel Finch: ¿Ez al da zakil handi bat?<br />
L.B.: Hori da zuk diozuna, baina ez nik diodana. Kritikak entzuten ohitua nago, <strong>eta</strong> horiek<br />
dira birmoldatzen zaituztenak. 44<br />
Zakila objektu bat da non nire samurtasuna proiektatzen dudan. Ahultasunari <strong>eta</strong> babesari<br />
buruz hitz egiten du. Izan ere, lau gizonen artean bizi nintzen: nire senarra <strong>eta</strong> nire hiru<br />
semeak. Nik babeslearen betekizuna nuen. Nire neba ere zaindu beharra nuen; hark bazekien<br />
hori, onartzen zuen <strong>eta</strong> erabiltzen zuen.<br />
Eta nahiz <strong>eta</strong> zakilak nire babesa behar duela sentitu, honek ez du esan nahi ez diodala<br />
beldurrik “utzi piztiek lotan jarrai dezaten”. 45<br />
Irudi hirukoitz <strong>gisa</strong> ikus daiteke: zaindu behar den gizona, zaindu beharreko haurra <strong>eta</strong> zaindu<br />
behar den argazkilaria. 46<br />
215
216<br />
Esanahi<strong>eta</strong>n konplexua da lan hau, forma figuratiboa izaki, Louisek hartaz<br />
egiten duen interpr<strong>eta</strong>zioagatik. Neskatxa bat da, Louise txiki bat, <strong>eta</strong> oro har maite<br />
dituen pertsona guztiak, <strong>eta</strong> emakume heldua den aldetik, zaintzen dituen guztiak<br />
irudikatzen dituela dio Louisek. Bestalde, Louisek adierazi izan du haren lan<strong>eta</strong>n,<br />
batzu<strong>eta</strong>n, erasotzailearekin parekatzea gertatzen dela. Psikologiak deskribatu izan du<br />
defentsa-mekanismo hau. Honen harira, biktimak botere rolak alderantziz jartzen ditu<br />
<strong>eta</strong> erasotzailearen arma, edo haren ikurren bat, hartzen du. Baliteke lan hon<strong>eta</strong>n<br />
Louisek gizonezkoen sexuaren boterearen rolak alderantziz jarri izana <strong>eta</strong> “neskatxa”<br />
mehatxatzen duena bihurtu izana 47 . Kasu hon<strong>eta</strong>n, gizonezkoen sexua objektu oso <strong>eta</strong><br />
autonomo bihurturik zintzilik dago, <strong>eta</strong> horrek, Bourgeoisen sinbologian pasibotasuna<br />
edota hauskortasuna adierazten ditu. Zakila handitu izana barregarri gelditzen da.<br />
Louisek erasotzailea bere egiteaz gain iseka eginez lanari Fillette [neskatxa] deituz,<br />
haren panpina txikia bihurtzen du.<br />
Mapplethorpek haren estudioan 1982an Louiseri egin zion argazkian,<br />
eskultura-lan hau besazpian, aterki bat bailitzan, agertzen da <strong>artista</strong>.<br />
Artistak egindako adierazpenen arabera, argazkiak egitera estudiora joateko eskatu<br />
zion Mapplethorpek <strong>eta</strong> Louisek Fillette eraman zuen segurtasuna ematen ziolako.<br />
Formaren aldetik duten antolakuntzarengatik <strong>eta</strong> biak ala biak museo<strong>eta</strong>n<br />
ikusgai jarri zituztenean eragin zuten inpaktuagatik, antzekotasunak ikusten ditugu<br />
Brancusiren Princesse deituriko <strong>eta</strong> 1915 -1916ko data duenaren <strong>eta</strong> honen artean.
Femme Couteau [Emakume labana], 1969-70.<br />
Femme Couteau, 1969-70. Marmol arrosa, 8,9 x 67 x 12,4 cm.<br />
Femme Couteau, 1982. Marmola, Femme Couteau, 1982. Marmol arrosa,<br />
5,5 x 30,5 x 8 cm. 6,9 x 38,7 x 10,1 cm.<br />
Haurdun dagoen <strong>eta</strong> beldurtzen saiatzen den emakumea irudikatzen saiatzen naiz. Hori bai, ez<br />
da gauza bera beldurtzen saiatzea <strong>eta</strong> beldurtuta egotea. Hura beldurtzen saiatzen da baina<br />
beldurtuta dago. Barnean duen haurrarengatik beldurtzen da. Norbaitek bere eremua hartuko<br />
duen beldur da, gogaituko duen beldur <strong>eta</strong> ezin du bere ardura defendatu (…) Harentzat<br />
haurdunaldia oso garrantzitsua da, guk erotikotzat hartu edo ez. Niretzat erotikoa da bi sexuen<br />
<strong>arteko</strong> erlazioarekin zer ikusia duelako. 48<br />
Nire lanean beti agertu dira sexu-iradokizunak. Batzu<strong>eta</strong>n, eme-form<strong>eta</strong>n jartzen dut nire<br />
kezka guztia –hodeiak bezalako bular-mordoak-, baina askotan irudimengintza fusionatzen<br />
dut – bular-falikoak, ar <strong>eta</strong> emea, aktibo <strong>eta</strong> pasiboa-. Marmolezko eskultura honek– nire<br />
Femme Couteau- emakumearen polaritatea biltzen du, suntzitzailea <strong>eta</strong> limurtzailea. Zergatik<br />
bilakatzen dira emakumeak emakume laban? Ez ziren era hon<strong>eta</strong>n jaio. Beldurraren bitartez<br />
horrela bihurtu zituzten. Femme Couteau-n emakumea laban bihurtzen da, defentsa-irudia da.<br />
Defendatzeko zakilarekin identifikatzen da. Neska bat munduak beldurtuta egon daiteke. Ahul<br />
sentitu daiteke, zakilak zauritu baitezake, beraz, erasotzailearen arma berdinak hartzen<br />
saiatzen da. 49<br />
[Femme Couteau-n (1969-70)] pertsonek diote forma erasotzailea dela, baina ez da horrela.<br />
Hura “harmless”[Erasorik egiten ez duena] (1970) da, armless [besorik gabea], baina oso<br />
izutua! Hura bere bizitzako defentsa garaian dago. Laban bat aurkitu duen neska da baina ez<br />
daki harekin zer egin. Gauza polita da, distiratsua (...) Izan ere, hura, bere habia defendatzen<br />
duen txori txiki bat baino ez da. 50<br />
217
218<br />
Lan honen bidez <strong>artista</strong>k bere beldurra besteei erakusten die modu<br />
defentsiboan zein erasokorrean azalduz. Jendeak artelan oldarkorra dela uste duen<br />
arren, Louisek adierazi du besorik gabeko emakumea dela, erasorik egiten ez duena<br />
baina, beldurra dela kausa, defentsarako erreakzioa duena.<br />
Burua kendu dio emakumearen gorputzari <strong>eta</strong>, antzinako Venus<strong>eta</strong>n bezalaxe,<br />
zeinekin harreman estua duen, ugaltze funtzioa duten gorputzaren atalak<br />
nabarmentzen dira. Tamainagatik ere, lehen giza-irudikapenekin lotzen da: bi<strong>eta</strong>n<br />
irudiak eskuko objektu baten tamaina <strong>eta</strong> akabera ditu.<br />
Gai hori hainbat urt<strong>eta</strong>n, hainbat material erabiliz –marmol beltza <strong>eta</strong> arrosa–<br />
<strong>eta</strong> bet<strong>eta</strong>ko oihalezko mota ezberdinak erabiliz errepikatu izan du Louisek 2002an<br />
ben<strong>eta</strong>ko laban bat ere gaineratuz.<br />
Fragile Goddess [Jainkosa Hauskorra], 1970.<br />
Fragile Goddess, 1970. Brontzea, 26,6 Harmless Woman [ Erasotzeko ahalmenik<br />
14,6 x 14,6 cm. gabeko emakumea], 1969. Brontzea <strong>eta</strong><br />
urre-koloreko patina, 28 x 11,5, x 11,5 cm.
Haurdun dagoen emakumea irudikatzen du lan honek. Emakumea zut, totem<br />
baten antzera, agertzen da, Femme couteau-n ez bezala. Hartan, emakumea etzanda<br />
luzatua <strong>eta</strong> tenkatua agertzen da, erditzerako jarreraren antzera.<br />
Nire ahizparen ikuspegi oso baikorra <strong>eta</strong> lagunkorra da, beti gupida iradokitzen zidan <strong>eta</strong><br />
etengabe seme-alabak eduki nahi izan zituen <strong>eta</strong> inoiz izan ez zituenarena. Herren zegoen <strong>eta</strong><br />
bastoi batek lagunduta ibili behar izaten zuen belauneko likido senobialarekin zuen<br />
arazoarengatik. Arrazoi honengatik, ibiltzen zenean profil oso arraroa zuen <strong>eta</strong> nik gupida<br />
sentitzen nuen harengatik (...). Ez nion barre egiten, esan nahi nuen garrantzitsua izan<br />
zaitezkeela <strong>eta</strong> haurdun egon zaitezkeela nahiz <strong>eta</strong> bastoi bat erabili behar izan. 51<br />
70eko hamarkadan Harmless Woman izeneko eskultura multzoa egin zuen <strong>eta</strong><br />
eskultura honen forma bera dute. Guztiak daude emankortasunarekin lotuta, <strong>artista</strong><br />
hainbeste kezkatzen zuen gaia. Henriette bere ahizparentzat egin zuen babeserako<br />
exortzismo mota bat da Fragile Goddess.<br />
Femme Pieu [Emakume Hesola], 1970.<br />
Femme Pieu ,1970. Argizaria <strong>eta</strong> m<strong>eta</strong>lezko orratzak, 9 x 6,5 x 15 cm.<br />
219
220<br />
Emakume bat oldarkor jartzen denean, oso beldurtuta egoten da. Orratzekin, hesolekin <strong>eta</strong><br />
labanekin bizi bazara, ezingo zara pertzepziodun izakia izan... Bataila sexuarekin<br />
erlazionatutako zerbaiten aurretik gertatzen den izu-mailan borrokatzen da. 52<br />
Beldurrezko fetitxe mota bat da eskultura-lan hau. Orratzak <strong>eta</strong> iskilinbak<br />
sartzeko argizarizko ore bigun bat da. Txikitan, orratzak sartzeko gailu <strong>gisa</strong> erabiltzen<br />
zuen panpintxo bat zuen. Louisek gurasoek zuten tapiz tailerra ekartzen ditu gogora<br />
Louisek orratzen bidez, <strong>eta</strong> orratzek konponk<strong>eta</strong> adierazten dute. Bestalde, berriro ere<br />
beldurrez ari zaigu Louise, lan honekin batera doazen adierazpen<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> Blue Days<br />
and Pink days [Egun zoriontsuak <strong>eta</strong> egun tristeak] izeneko liburuan jasota agertzen<br />
denez.<br />
Belly [ Sabela ], 1984.<br />
Belly ,1984. Brontzea. 10, 7 x 27,9 x 13,3 cm.<br />
Emankortasunarekin <strong>eta</strong> amatasunarekin lotuta Belly [Sabela] izeneko bi<br />
eskultura-lan, brontzez, egin zituen Louise Bourgeoisek 1984an <strong>eta</strong> 1987n.<br />
Unconscious Landscape-n bezala, oinarrizko eremu batetik sortzen diren konkor<br />
multzoak aurkezten ditu hon<strong>eta</strong>n ere; baina hartan gertatzen ez zen bezala, hon<strong>eta</strong>n,<br />
konkor kopuruagatik, tamainagatik <strong>eta</strong> antolatuta dauden moduagatik etzanda dagoen
emakume baten sabela <strong>eta</strong> bularra aipatzen ditu nabarmenki. Izenburuak ere aipamen<br />
hori indartzen du.<br />
Fallen Woman [Emakume eroria ], 1981.<br />
Fallen Woman, 1981. Marmola, 9,5 x 10,2 x 34,3 cm. Fallen Woman ,1982. Marmol beltza,<br />
8,5 x 10 x 34,5 cm.<br />
Emakume eroria shock egoeran <strong>eta</strong> zurrun dago. Gezi bat izango balitz moduan, (...) ez du<br />
besorik <strong>eta</strong> buruz erortzen da. 53<br />
Harmeless [erasorik egiten ez duena] lanaren gaia <strong>eta</strong> 80ko hamarkadako<br />
urte<strong>eta</strong>n egindako Fallen Women [eroritako emakumeak] erretratu multzoa lotzen ditu<br />
Louise Bourgeoisek. Irudi hau bera duen koadro bat ere badu, 1946-47ko data<br />
duena 54 . Ez hankarik, ez besorik, Fallen Woman erori egin da, mugitzeko autonomia<br />
izateko guztiz ezgaitua baita. Hala, “harmless” <strong>eta</strong> “armless” hitz joko batean lotzen<br />
ditu Louisek. Marmol beltzez <strong>eta</strong> marmol arrosaz, haragia gogora ekarriz, egina dago<br />
irudi hau.<br />
Tamainagatik <strong>eta</strong> espazioan orientatzeko duen modu naturalagatik, irudi<br />
honek objektu izaera hartzen du, Femmes couteau-k bezalaxe. Egitura soila du:<br />
aurrera begira egotearen keinu egiten duen burua <strong>eta</strong> kirtena-edo izan litekeena argi<br />
bereizten dira. Objektu hori, beste eskala batean, arietea ere izan zitekeen.<br />
221
222<br />
C) Eskultura-lan politikoak<br />
Multzo hon<strong>eta</strong>koak dira 1968ko Molotov Cocktail [Molotov koktela], 1968ko<br />
Colonnata [Kolomadia] <strong>eta</strong> 1972ko Nº 72 (The no march) [(Geldotasuna) 72. zk]<br />
soilik. 55 Artistak berak dioskunez, eskultura-lan politikoak dira.<br />
Molotov Cocktail [Molotov koktela], 1968.<br />
Molotov Cocktail, 1968. Brontzea, 10,5 x 20,14 cm.<br />
Mugimendu politikoekin <strong>eta</strong> gizarte eraldaketekin izan zuen harremanaren<br />
ondorioz, aldak<strong>eta</strong> berri bat izan zuen Louise Bourgeoisen arteak 60ko hamarkadaren<br />
bigarren erdialdean. Ikasle mugimendu <strong>eta</strong> manifestazio feminista anitz<strong>eta</strong>n parte<br />
hartu zuen. Testuinguru horr<strong>eta</strong>n kokatzen da arra bete baino handiagoa ez den<br />
Molotov Cocktail izeneko lan hau. Materiala <strong>eta</strong> zakartasuna intentsitate
emozionalaren adierazle dira, objektua ukitzeko desatsegina gertatzen da,<br />
herdoildutako arma bat bezala. Molotov koktela, erresistentziaren arma, aipagai dute<br />
haren formak <strong>eta</strong> izenburuak.<br />
D) Arkitektura sinbolikoa<br />
1973z geroztik aurr<strong>eta</strong>n, bere senar Robert Goldwaterren heriotzaren ostean,<br />
arkitektura sinboliko sail bat egin zuen Louise Bourgeoisek. Nagusikeriaz jokatzen<br />
zuen bere aita adulteriogilearekin, senarraren heriotzarekin edota sexualitatearekin <strong>eta</strong><br />
maitasunarekin lotutako alderdiekin, <strong>eta</strong> Sadie <strong>eta</strong> bere aita barkatzeko ahaleginarekin<br />
erlazionatutako trauma <strong>eta</strong> beldurrak berrelaboratzeko modu bat <strong>eta</strong> exortzismo bat<br />
direla ondorioztatu dugu haren adierazpen<strong>eta</strong>tik abiatuta. Deskribatutako alderdiekin<br />
zerikusirik duten lanak honako hauek dira: 1974ko The Destruction of the Father,<br />
1978ko The Confrontation, zein<strong>eta</strong>n 1978ko A Banquet/A Fashion Show of Body<br />
Parts performance-a ere egin zen, <strong>eta</strong> 1979ko Partial Recall.<br />
The Destruction of the Father [Aitaren Suntsik<strong>eta</strong> ], 1974.<br />
The Destruction of the Father, 1974. Igeltsua, latexa, zura <strong>eta</strong><br />
oihala. 237,8 x 363,3 x 248,7 cm.<br />
223
224<br />
The Destruction of the Father-en helburua beldurra exortzisatzea zen. Lana ikusgai jarri<br />
ondoren –hor dago- pertsona desberdina nintzela sentitu nuen. Ez nuke thérapeutique hitza<br />
erabili nahi, nahiz <strong>eta</strong> exortzismo orok osagai terapeutiko bat duen. Beraz, lan hau egitera<br />
bultzatu ninduena, katarsia edo arazk<strong>eta</strong> izan zen. Gaztetxoa nintzenean, jantokiko gelan<br />
nengoenean beldurra ematen zidan nire aitak bere buruaz arrandiatu besterik egiten ez<br />
zuenean, bere lorpenez, behin <strong>eta</strong> berriz, harropuztu egiten zen <strong>eta</strong> bere irudia geroz <strong>eta</strong><br />
garrantzitsuagoa bihurtu nahi zuenean, besteok orduan <strong>eta</strong> ñimiñoagoak sentiarazten zigun.<br />
Bat-batean, gehienezko tentsioa, tentsio izugarria suertatzen zen <strong>eta</strong> heldu egiten genuen –<br />
nebak, ahizpak, amak <strong>eta</strong> laurok-, laurok heltzen genuen <strong>eta</strong> mahai gainean paratzen genuen<br />
<strong>eta</strong> besoak <strong>eta</strong> hankak errotik ateratzen genizkion: zatikatu egiten genuen. Eta hain ginen<br />
eraginkorrak, ezen irentsi egiten baikenuen. Eginkizun amaitua. Honako hau, egia da, fantasia<br />
bat da baina batzu<strong>eta</strong>n geure berezko fantasiak bizi egiten ditugu. 56<br />
Destruction of the Father-ekin, hain boteretsua zen sortzen zuen oroitzapena <strong>eta</strong> hain zaila<br />
oroitzapen hau kanporatzea ezen sortze-prozesuan pertsona desberdin baten moduan sentitu<br />
nintzen. Ben<strong>eta</strong>n gertatu izan balitz bezala sentitzen nuen. Eraldatu ninduen, ben<strong>eta</strong>n. Era<br />
hon<strong>eta</strong>n aurrera egiten dute artistek: ez da hobetuz doazela, baizik <strong>eta</strong> geroz <strong>eta</strong> gehiago <strong>eta</strong><br />
gehiago jasaten dutela. Hori dela <strong>eta</strong>, arrakastari buruz hitz egiten dudanean, ez naiz arrakasta<br />
materialari buruz ari baizik <strong>eta</strong> sortze-prozesu baten emaitza zuzenari buruz. 57<br />
Ben<strong>eta</strong>ko tamainako gordeleku haragitsu itxura eman zion Louisek arkitektura<br />
sinboliko deritzogun pieza honi, zein<strong>eta</strong>n, alegiaz, haren anaiek <strong>eta</strong> amak aita zatikatu<br />
<strong>eta</strong> jan egin zuten. Bere artean hiltzaile bat balitz bezala jokatzen duela adierazi du<br />
Louisek. 58 Oilasko puskak erosi zituen bere etxe aurreko azokan <strong>artista</strong>k, <strong>eta</strong> haiei<br />
igeltsuzko moldeak egin zizkien. Ondoren, forma haragitsuak erreproduzitzeko latexa<br />
erabili zuen, horrela zatikatzea irudikatzeko.<br />
Eskultura mahai edo ohe batez osatua dago, zeinaren gainean latexezko<br />
gorputz <strong>eta</strong> titi formak dauden, hura estaliz. Forma horiek beroriek sabaitik zintzilik<br />
<strong>eta</strong> zorutik ateratzen dira One and Others <strong>eta</strong> Unconscious Landscape lan<strong>eta</strong>ko<br />
eskema antzekoarekin baina dentsitate gutxiagorekin. Bai mahaia, bai ohea bizitza<br />
erotikoaren eszenatoki dira: mahaian gurasoek sufritu arazi zuten, <strong>eta</strong> ohea,<br />
senarrarekin oheratzen den, seme-alabak jaiotzen diren <strong>eta</strong> hil egiten den tokia da.<br />
Aitak eragin zion minari modu fantasmatikoan <strong>eta</strong> aktiboan erantzuten dio<br />
Louisek lan honen bitartez. Ben<strong>eta</strong>n gerta izan balitz izanen lukeen efektua eduki
zuen lan hau burutzeak <strong>eta</strong> lanak <strong>artista</strong>rentzat berarentzat zuen esanahi<br />
psikologikoak.<br />
Haren biografiarekin hertsiki lotutako pieza bat da, <strong>eta</strong> oso adierazkorra. Lan hau<br />
jendaurrean jartzearekin, Louise Bourgeois artearen erreferentzia puntu bihurtu zen.<br />
Louise Bourgeois , 1975. 1978an egin zuen A Banquet /A Fashion Show of Body<br />
Parts izeneko performance-rako hark berak diseinatutako jantzi batekin. The<br />
confrontation [Alderak<strong>eta</strong>] 1978ko bere lanarekin batera eraman zuen aurrera.<br />
Hauxe nolabaiteko handikeria da. Zoriontsu nago bular, titi hauek guztiak izateagatik.<br />
Handiak <strong>eta</strong> ugariak egin nituen. Eta gizonezkoei gustatzen zaizkiela dakidanez, hori esan<br />
baitidate, mantu hau soinean jarri nuen, <strong>eta</strong> nire aurpegiaren adierazpena begiratzen baduzu,<br />
zoriontsu nagoela ikus dezakezu. 59<br />
Titi-formak dituen latexezko soinekoa janzten du Louise Bourgeoisek <strong>eta</strong><br />
horrek beste animalia espezi<strong>eta</strong>ra hurbiltzeko <strong>eta</strong> irudi garaikideak adierazten digun<br />
emakumearen estereotipoari gainetik kentzeko egiteko balioko diote.<br />
225
Partial Recall [Oroipen partziala ], 1979<br />
226<br />
Partial Recall,1979. Zur margotua, 274,3 x 228,8 x 167,6 cm.<br />
Partial Recall [Oroipen partziala]-ean piezak bere lekuan ahokatu dira– gauzak behar bezala<br />
daude, les comptes sont regles -, mendekuak bere partea hartu du <strong>eta</strong> justizia berragertu egin<br />
da. Barkamena <strong>eta</strong> bihozberatasuna ondo daude, baina fintasunak besterik ez dira. 60<br />
Partial Recall-ek barkamenarekin <strong>eta</strong> integrazioarekin zer ikusia du, agresioak eztandarekin<br />
<strong>eta</strong> desintegrazioarekin zer ikusia duen bezala. Hain zaila da barkamena gauzatzea non<br />
norberak bedeinkatua izateko beharra baitu momentu horr<strong>eta</strong>n. Agresioa, ordea, oso erraza da<br />
baliograbetzen. 61<br />
Christiane Meyer-Thoss-en Louise Bourgeois (1992) katalogoan jasotzen<br />
diren adierazpen<strong>eta</strong>n antzeman ahal izan dugunez, bere aitaren maitale izan zen Sadie<br />
etxe-irakaslearekin, haren aitarekin <strong>eta</strong> barkatzeko zailtasunarekin lotuta<br />
interpr<strong>eta</strong>tzen du <strong>artista</strong>k lan hau. Trauma terminoari buruzko gure tesiaren I Zatian<br />
ikusi dugu pertsonengandik eratorritako traumak gainditzeko barkamenak duen
garrantzia. Harentzat bakea esan nahi duen muntatze lan baten bitartez bere<br />
haurtzaroko traumez duen barkamen beharra fisiko bihurtzen ahalegintzen den obra<br />
da.<br />
E) Etxeak<br />
Etxea irudikatzeko formak kontrajarriz edo irudiekin muntaiak eginez<br />
sortutako lanak dira talde hon<strong>eta</strong>n jasotakoak. Egitura bertikal <strong>eta</strong> luzeska duten<br />
altzairuzko bi elementuk osatzen dute 1978ko Maisons Fragiles. 1983ko The curved<br />
House-n, berriz, marmola erabiliz, etxea sendo <strong>eta</strong> geometriko irudikatzen da.<br />
Tolesdura organikoen forma baten bidez irudikatzen da etxea 1983ko Femme<br />
Maison-en, bilduta dagoen izara bat balitz bezala, zeinaren goialdean etxe bat dagoen,<br />
hura ere marmolez egina. 1981eko Femme Maison marmol beltzez eginak, elementu<br />
organikoen multzo bat erakusten du <strong>eta</strong> lanaren goialdean etxetxo bat dago. 1982ko<br />
Femme Maison jarraian iruzkinduko dugun etxearen gaiaren bertsio m<strong>eta</strong>foriko bat<br />
da. Femme Maison [Emakume etxea, etxekoandrea], 1982.<br />
Femme Maison, 1982.<br />
Barbie <strong>eta</strong> buztina.<br />
227
228<br />
1945-47 bitartean, Louise Bourgoiesek Femme Maison izendatu zuen grabatu <strong>eta</strong><br />
margo sail bat egin zuen, bere semeak haurrak ziren garai batean <strong>eta</strong> bere etxeko<br />
sukaldean lanean zebilen bitartean; ama izatearen <strong>eta</strong> <strong>artista</strong> izatearen <strong>arteko</strong> gatazka<br />
biziz. 62<br />
Femme Maison (1947-49) direlakoek bere buruarekin inkontzientea den emakumea irudikatzen<br />
dute, emakumea biluzik dago <strong>eta</strong> berak ez daki. Herrialde batera joan da non bere burua<br />
berreraikitzeko beharra duen, bere burua egiteko beharra. Eta esku txiki hau, laguntza eskatzen<br />
duen eskua da. Nire bila zatozte? Hemen min egiten didan zer edo zer dago! 63<br />
80ko hamarkadan ni, berriro ere, etsitua egon naiz <strong>eta</strong> izenburu hau daramaten beste eskulturak<br />
egin ditut. (...) Zerbait ezkutatzen saiatzen zarenean, inoiz baino gehiago nabarmentzen zaizu. 64<br />
1940. urtean Femme-Maison-ak marraztu nituenean, emakume erdi baten gorputza etxe erdiarekin,<br />
esan zuten lan hau emakume batek egindako artearen adibidea zela. Baina sentitzen dut, nik ez<br />
dakit zein den emakumeek egiten duten arte hori. <strong>Artea</strong>n ez dago esperientzia femeninorik, nire<br />
kasuan behintzat, emakume izateagatik bakarrik ez baituzu esperientzia desberdin bat izaten:<br />
gizabanakoak desberdinak dira, gizonak <strong>eta</strong> emakumeak, baina ez gizakiaren izaera. 65<br />
Lan hon<strong>eta</strong>n emakumearen garuna <strong>eta</strong> zentzumen-aparatu osoa irudikatzen ditu<br />
etxeak balira bezala buztinez. Ateratzen zaizkion gorputz-adarrak <strong>eta</strong> ilea lagun batek<br />
tailerrera eraman zion Barbie panpina batekin eginda daude. Eskuak, modu<br />
ulertezinean, leiho<strong>eta</strong>tik ateratzen dira laguntza eske bezala. Ilea, kea balitz bezala,<br />
tximiniatik ateratzen da. Ez da ez amets surrealista, ez kritika soziala; aitzitik,<br />
emakumearen m<strong>eta</strong>morfosi bat adierazten du.<br />
Beldur mugiezinaren presentziak babesik gabeko irudi enigmatikoak sortzera<br />
eramaten du Louise Bourgeois. Irudiok bere etsipena adierazten dute. Harentzat<br />
etxeak itsutu <strong>eta</strong> nahasi egiten du <strong>artista</strong>.<br />
Etxeari buruzko bertsio poetikoa da lan hau. Bertan, Barbieren gorputzaren <strong>eta</strong><br />
arkitektura irudikatzeko moduaren <strong>arteko</strong> kontraste ikoniko <strong>eta</strong> morfologikoa<br />
gertatzen da.
E) Gorputz atalak<br />
80ko hamarkadako urte<strong>eta</strong>n gorputzaren femeninoa <strong>eta</strong> maskulinoa ardatz,<br />
Louisek egin zituen anatomia lanak daude talde hon<strong>eta</strong>n. Gorputz atalak <strong>eta</strong><br />
organoak, hala nola begiak, eskuak, oinak <strong>eta</strong> hankak, daude orobat. Jarraian<br />
hori<strong>eta</strong>ko bat azalduko dugu. Igeltsuz, marmol arrosaz, brontzez urre-koloreko<br />
patinarekin <strong>eta</strong> argizariz zenbait erreprodukzio egin zituen <strong>artista</strong>k.<br />
Nature Study [Naturaren azterk<strong>eta</strong> ], 1984<br />
Nature Study,1984. Urre-koloreko patina duen Nature Study,1984/ 94. Marmol arrosa,<br />
brontzea. 76, 2 x 48, 2 x 38,1 cm. 88 x45 x 38 cm.<br />
Bihurtze-alderanzk<strong>eta</strong> antzeko bat da… animalia ar bat hartu <strong>eta</strong> hartaz trufatzeko<br />
emakumearen bular bat gehiago jartzen diot. Nature Study (1984) du izena. Hau bular bat da<br />
<strong>eta</strong>, ondoren, bular pare bat jartzen diot. Azkenik burua mozten diot. Nitaz ari zara trufatzen?<br />
Zutaz trufatuko naiz! 66<br />
Umore onez nagoenean, elkartzeko gogoa daukat. Umore txarrez nagoenean, gauzak mozten<br />
ditut. 67<br />
229
Nature Study, 1984. Igeltsua, 76 x 48 Nature Study,1984. Argizari gorria, 76,2 x 48,2<br />
x 38 cm. x 38,1cm.<br />
230<br />
Naturaren azterk<strong>eta</strong> egiten du <strong>artista</strong>k lan serie honen bidez bere<br />
autoerretratuen<strong>eta</strong>riko bat kontsideratzen duen eskultura hau<strong>eta</strong>n. 68 Animalia ar bati<br />
emakumearen bularrak jartzen dizkio <strong>eta</strong> burua mozten dio, operazio osoaren emaitza<br />
mamu antzeko bat sortuz. Animaliari burua mozteko ekintzan biolentzia handia dago,<br />
halako umore beltzak esku sartzen duen arren. 1968ko Fillette eskulturarekin egiten<br />
duen antzera, Louise Bourgeois zakilaren bebesle azaltzen da, bere semeen <strong>eta</strong><br />
senarraren babeslea, hain zuzen. Beraz, animalia honen bularrek, atzamar artean<br />
dagoen zakila babesten dute.<br />
Lan honen morfologia <strong>eta</strong> 1985eko She-Fox [Hura-Azeri emea] lanarena, zeina<br />
amaren gaiarekin zuzenki lotua dagoen, antzekoak dira oso.
Esan dugunez, Nature Study seriean morfologia ezberdin<strong>eta</strong>ko eskulturak daude.<br />
Izenburu bera jarri zion lan serie bati non marmol trinkozko <strong>eta</strong> testura handiko ore<br />
baten gainean guztiz ondo landutako <strong>eta</strong> leundutako harrizko forma bat agertzen den,<br />
bakarka agertzen dena. Zehazkiago baina izenburu bera erabiltzen du begi forma<br />
duten 1984ko Nature Study, Pink eyes <strong>eta</strong> 1984ko Nature Study (Velvet Eyes) lan<strong>eta</strong>n.<br />
She-Fox [Hura - Azeria ], 1985.<br />
She-Fox,1985. Marmol beltza, 179 x 68, 5 x 81, 2 cm.<br />
Marmol beltzeko 179 cm altuera duen lana da. Animalia bat irudikatzen du, emea da dudarik<br />
gabe, baina ez edozein eme. Bular ugari dauzka aurrekaldean, <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>ko bakoitza,<br />
aurrekoa baino handiagoa da – baina, edozein modutan ere, animaliek bular ugari dauzkate-<br />
<strong>eta</strong> kokoriko eserita dago. Izter ederrak ditu, hanka sendo <strong>eta</strong> tinkoak <strong>eta</strong> isats eder bat motots<br />
txiki batekin muturrean.<br />
Eztarrian mozk<strong>eta</strong> handi bat du <strong>eta</strong> burua ebaki diote: ebak<strong>eta</strong> bikoitza. Bestela, perfektua<br />
da. Duintasuna <strong>eta</strong> presentzia erakusten ditu, itxoiten duen bitartean. Ezerk ez du gogaitzen.<br />
Jendeak gauzak egiten dizkio, baina hark eutsi egiten dio, jasateko gai da, ez dio kalterik<br />
egiten, nahiz <strong>eta</strong> ebakita egon.<br />
231
232<br />
Bere aldaken pean aterpe abegikor baten antzeko bat dago <strong>eta</strong> hortxe kokatzen naiz ni.<br />
Fallen Woman estatua hortxe kokatu nuela esatea bezala da Fallen Woman [Emakume<br />
eroria].<br />
Piezaren esanahi pertsonalera joaz, argi dago emakume hau nire ama dela. Beldurra ematen<br />
zidan nire amak ni maite ez izanaren aukerak, onartezina iruditzen zitzaidan. “Azeria” deitzen<br />
dut nire ama oso azkarra <strong>eta</strong> eraman handikoa zelako, pertsona kalkulatzailea, zorigaitzeko<br />
egoerak jasateko gai zena. Hura azeri antzeko bat zen zeren <strong>eta</strong> egoerei <strong>eta</strong> batzen gintuzten<br />
lehiari <strong>eta</strong> antagonismoari erantzuna emateko nuen ezintasuna adierazten zuelako, hau zen<br />
indarkeriaruntz bultzatu <strong>eta</strong> nire onetik ateratzen ninduen gure erlazioaren alderdi<br />
mehatxatzaile<strong>eta</strong>ko bat. Horrela, zauritzen saiatu nintzen, <strong>eta</strong> oraingoan lortu nuen. Haren<br />
burua moztu nuen. Bere eztarria pitzatu nuen <strong>eta</strong> oraindik ere ni maitatzea espero nuen.<br />
Tragediaren gakoa da, era hon<strong>eta</strong>n tratatu dudan pertsona bat oraindik ere ni maitatzeko gai<br />
den jakitea, ez da ala?(...)<br />
She-Fox erlazio baten erretratua da. Haur batek bere gurasoengan duen fedearen adierazpena<br />
da <strong>eta</strong> ahul <strong>eta</strong> indartsuaren artean ezartzen den indarkeriaren adierazpena. Hauxe da arte<br />
lanaren esanahia. 69<br />
1985eko She-Fox amari zuzendutako amorru mota baten adierazpena da.<br />
Amaren erretratua <strong>eta</strong>, aldi berean, autorretratua. Behean, ezker aldean, 80ko<br />
hamarkadako Fallen Women-<strong>eta</strong>ko aurpegi bera agertzen da.<br />
Bere amorrua bideratzeko, Louisek, modu sinbolikoan, oldarkor jokatzen du<br />
eskultura-lanaren aurka, irudiaren osotasunaren aurka, <strong>eta</strong> hori baliagarri zaio<br />
emozioen katarsirako. Marmol beltzez egina dago lan hau, <strong>eta</strong> atalak hainbat<br />
modutara landuta daude. Orobat, material hain gogorraren erresistentzia gainditzea<br />
<strong>eta</strong> nahi duen forma lortzea onuragarria da <strong>artista</strong>rentzat, erronkak gaindituz bere<br />
autoestimua indartzen duelako.<br />
Henriette, 1985.<br />
Henriette, 1985. Brontzea,<br />
152,5 x 33 x 30,5 cm.
Harengatik atsekabea nuen <strong>eta</strong>, hori dela <strong>eta</strong>, beharrezkoa dut nire bizitzaren historian sartu. 70<br />
[Bere ahizpaz ari da].<br />
Henriette du izena lan honek, <strong>artista</strong>ren ahizpak bezalaxe. Herrena zen<br />
Henriette, <strong>eta</strong> horrek gupidaren <strong>eta</strong> liluraren <strong>arteko</strong> nahask<strong>eta</strong> bat eragiten zion Louise<br />
Bourgeoisi. “Herren zoriontsua” deitzen zion, ahizpak ez baitzuen lotsarik bere<br />
ezintasunagatik.<br />
Henrietten ezintasunarekin erlazionatuta dago halaber 1986ko Legs izenekoa.<br />
Gomazko bi zangoz osatua dago, zango<strong>eta</strong>ko bat bestea baino motzagoa delarik.<br />
Belaunean pilota bat duen zango artifizial bat irudikatzen du. Hauskortasunaren <strong>eta</strong><br />
pasibotasunaren ikur, zangoa zintzilik agertzen da, <strong>eta</strong> brontzezkoa da.<br />
Untitled (with hand) [Izenburu gabe (eskuarekin)], 1989.<br />
Untitled (with hand) 1989. Marmol arrosa, 78,7 x 77,4 x 53,3 cm.<br />
233
234<br />
Esku baketsua autorretratutzat har liteke. Onerako edo txarrerako, neure burua zentzuzkotzat<br />
dut. (…) Eskua haur batena da. Jakin-minezkoa da, mehatxatzailea, oso gaztea. Gauza asko<br />
nahi ditu berehala. Haurrak irrazionalak <strong>eta</strong> disziplinarik gabekoak dira. Haien desioak<br />
neurriz gainekoak dira. Ez dute zalantzarik. Jainko txiki baten eskua da. 71<br />
Paper gainean egindako tintazko marrazki <strong>eta</strong> oihalean brodatutako lan<br />
batzu<strong>eta</strong>n “I Love You even if You Don´t Love Me” <strong>eta</strong> “I Love You. Do You Love<br />
Me? Yes No” testuak ikus <strong>eta</strong> irakur ditzakegu. Honen antzera, lan honen atzealdeko<br />
buelta osoan “I love you, I love you” irakur dezakegu. Wendy Williams Louise<br />
Bourgeoisen idazkariak zuzenean emandako argibideen arabera, pertsonen <strong>arteko</strong><br />
harreman guztiei egiten diete aipu mezu horiek. Geure burua <strong>eta</strong> gu aurrez aurre<br />
jartzen gaitu Louisek edozein harreman esanguratsuri buruz zera galdegiten digunean:<br />
¿zenbat maite duzu pertsona hori?<br />
Lan hon<strong>eta</strong>n aurki dezakegu atalen <strong>arteko</strong> komunikazio ezintasunaz mintzo<br />
diguten aurkarien <strong>arteko</strong> jokoa: marmolezko bola leunaren landua <strong>eta</strong> laukizuzenaren<br />
malkarra, <strong>eta</strong> esfera hori bera <strong>eta</strong> besoaren <strong>eta</strong> eskuaren normaltasuna <strong>eta</strong> errealismoa.<br />
Hortik guztitik, lanaren morfologiaren muturreko ezaugarriek ematen dioten izaera<br />
misteriotsutik, erakargarritasun indartsua eratortzen da.<br />
Garai hon<strong>eta</strong>n Louisek lan honen antzeko beste bat egin zuen: Untitled (with<br />
foot) [Izenburu gabe (hankarekin)], 1989koa. Lan horr<strong>eta</strong>n ere, harriaren behealdean,<br />
irudiaren bueltan, zera irakur dezakegu: “Do you love me? Do you love Me?” [¿Maite<br />
al nauzu?].<br />
1989ko Untitled (With Growth) lanak hauekin duen harremana ere aurki<br />
genezake. Aurrekoek maitasuna dute aipagai; honek, berriz, hazkuntza, azaleratzea.<br />
Orobat, ernetzearen gaia 1967ko Germinal lanarekin lotuta egon liteke <strong>eta</strong><br />
Louiserendako hainbeste garrantzia duten emankortasun kontuekin. Hazkuntza
terminoa norberaren hobekuntzarekin lotzen da kasu hon<strong>eta</strong>n, <strong>artista</strong>ren marrazki<br />
batzuei buruzko oharr<strong>eta</strong>n ikus dezakegunez.<br />
Adierazteko <strong>eta</strong> egiteko ahalmenagatik, Louisen ustez, eskuak gorputzaren<br />
atal garrantzitsuak izaki, eskuak gaitzat hartuta eskultura-lan serie bat egiten du 90eko<br />
hamarkadako urte<strong>eta</strong>n: Give or Take (How do you feel this morning?), 1990ekoa,<br />
Decontractée, 1990ekoa, Welcoming Hands, 1996koa, <strong>eta</strong> Cell<strong>eta</strong>n ere elkarri eusten<br />
dioten eskuak ageri dira.<br />
Eyes [Begiak ], 1995.<br />
Eyes, 1995. Granitozko bi pieza. 93, 9 x 93,9 x 93,9 cm.<br />
Urte askotan zehar begien ideiarekin oso kezkatua ibili naiz. Askotan begiak isolatzen ditut.<br />
Orokorrean binaka datozen gorputz atalekin interesatua egoten naiz, gorputza simetrikoa<br />
delako. Banatze hon<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> kontrako<strong>eta</strong>n interesa dut. 72<br />
Zuk ulertzen duzun norbaiten begiek, Wester Unioneko lau telegramek baino gauza gehiago<br />
esan ditzakete. 73<br />
Jendea begi <strong>eta</strong> eskuekin komunikatzen da. Hori dela-<strong>eta</strong>, nire lana begiz <strong>eta</strong> eskuz beterik<br />
dago. 74<br />
Sekulako bi begi beltz hauek New Yorkeko Wagner Parken daude. 1966ko Le<br />
Regard, 1981eko Eye, 1982ko Eye, 1984ko Nature Study (Velvet Eyes), 1984ko<br />
Nature Study, Pink Eyes, 1986ko Nature Study White Eyes <strong>eta</strong> 1996-97ko Eye<br />
Benches I, II, III lanek, besteak beste, jorratzen dute begien gaia. Arthur Millerekin<br />
235
1992an atondu zuen Homely Girl, a live liburuko II. liburukian itsu batekin<br />
maitemintzen den neska baten inguruko testu baten lagungarri, zatikatutako begien<br />
irudi oftalmologikoak erreproduzitzen dituzten zortzi fotolitografia egin zituen.<br />
Arimaren leihoak dira begiak, sentimenduen <strong>eta</strong> egiaren isla. Munduarekin <strong>eta</strong><br />
besteekin komunikatzeko modurik hoberena. Marie-Laure Bernadac arte-kritikariak<br />
uste duenez, ikusmenaren organoan jartzen duen arr<strong>eta</strong> obsesiboa uler daiteke ez<br />
soilik m<strong>eta</strong>fora erotiko bat delako, baizik <strong>eta</strong>, begia hutsik agertzen bada, itsumena<br />
iradokitzen duelako ere. 75<br />
236<br />
Zuzenki, ikuslea konprometitzen du Louisek begi adierazkor hauen bidez.<br />
Haren lan osoa bezalaxe, irmo azaltzen dira.<br />
F) Sail (zulodunak)<br />
Serie hon<strong>eta</strong>koak dira The Sail, 1988koa, Ventouse, 1990ekoa, edo Twosome,<br />
1991koa. Sail hon<strong>eta</strong>n bildu dira garai bertsuan eginak direlako, <strong>eta</strong>, nagusiki, lanotan<br />
zuloek garrantzia hartzen dutelako.<br />
The Sail [Haize-oihala ],1988.<br />
The Sail,1988. Marmola, 152,4 x 76,2 x 177,8 cm.
Esango nuke nire konpromisoa lan hauek egiterakoan aurkakoak diren bi gauzaren <strong>arteko</strong><br />
polaritatea adieraztea dela: Lanari bere forma <strong>eta</strong> izenburua ematen dizkion haizearen<br />
leuntasunaren ikaragarrizko nolakotasuna <strong>eta</strong> haize-oihalaren bitartez indarrez bultza egiten<br />
duen haizea <strong>eta</strong> oso forma berezia ematen diona. Moztutako gainazala ez da bat ere laua.<br />
Haize-oihal baten okerdura atsegina du. (…) Lanaren beste ezaugarri bat da ezaugarri leun <strong>eta</strong><br />
neurtezin bat duela, hau da, oso landua dago. Eta eguzkiak gela baten ikuspegia aldatzen duen<br />
moduan, gainazalak forma desberdina bere egingo du. Gainazalaren mugimenduak dira.<br />
Gainazala oso bizia da (…)<br />
Hementxe irauten duen erronka da zuloa egitea ezinezkoa dela suposatzea. Honekin ondo<br />
pasatzen dut. Konprometitzen nau ezinezkoa ez dela frogatzera. Posible da zuretzat ezinezkoa<br />
izatea, baina ez niretzat. (...) Zuloa, lanaren alderdi garrantzitsuena da. 76<br />
Louiseri Carraratik ekarri zioten marmolezko harriz egina dago The Sail.<br />
Eskuineko aldean ebaki diagonal bat du harriak. Harrobian harria erori <strong>eta</strong> ebaki egin<br />
zitzaion. Louisek ebakia gorde <strong>eta</strong> eskulturari forma emateko baliatu zuen.<br />
Marmolean zulo bat nola egin pentsatzen eman zuen urte bete. Harria puska ez zedin<br />
zuloa bihurtuta egitera behartua zegoen. Lan hon<strong>eta</strong>n erronkarik handiena zuloa<br />
egitea izan zen <strong>eta</strong> hura burutzea, desafioa gainditzea. Harriak bere erresistentzia osoa<br />
agertzen du, <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k hura gainditzea lortu zuen. Behin lehen zuloa eginda, beste<br />
hiru egin zituen. Emaitza balio estetiko handiko lana da, zuloen <strong>eta</strong> erliebeen <strong>arteko</strong><br />
konbinazioagatik <strong>eta</strong> orobat argiagatik.<br />
Twosome [Bikoiztua ], 1991.<br />
Twosome, 1991. Altzaria, margoa <strong>eta</strong> argi elektrikoa. Neurri aldakorrak, gutxi<br />
gorabehera 11,50 m, diam. 1,60 m.<br />
237
238<br />
BERNADAC: Bi elementuren <strong>arteko</strong> funtsezko erlazio honek, Bourgeoisekin bat,<br />
sinbolizatzen du haren amaren sabela uzten duen <strong>eta</strong> etengabe itzultzen den haur bat,<br />
zilborestea inoiz apurtu ez zelako. Twosomek - dio Bourgeoisek - irudikatzen du kosta ala<br />
kosta independentzia bilatzen duen haurra, aitaren tiranokeriatik etengabe ihes egiten duena<br />
baina haren independentziarekin zer egin ez dakiena. 77<br />
Gizonezko <strong>eta</strong> emakumeen <strong>arteko</strong> elkarrizk<strong>eta</strong> ere irudikatzen du honek.<br />
Erlazio psikologikoa da. Normalean, jendeak erlazio sexual baten moduan ikusi nahi du, baina<br />
erlazio aurresexuala da. Larrua jo aurretik elementu eme <strong>eta</strong> arraren <strong>arteko</strong> erakarpena da. 78<br />
Gas tanke moduan erabili izandako bi zilindro ikaragarri handiz osatuta dago<br />
pieza hau. Zilindro<strong>eta</strong>ko bat bestearen barnean mugitzen da, bi<strong>eta</strong>n txikienak<br />
barnerantz <strong>eta</strong> handienaren kanpoalderantz egiten du irrist. Ordenagailu baten<br />
laguntzaz egin zuen, <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren lan kutun<strong>eta</strong>koa da. Artistari interesatzen zaizkion<br />
inkontzienteko esanahiak <strong>eta</strong> teknika berriak lotu ditu lan hon<strong>eta</strong>n. Ateak <strong>eta</strong> leihoak<br />
dituzte zilindroek. Kanpoaldetik beltzak dira, <strong>eta</strong> barrenaldetik gorriak. Beste behin<br />
ere koloreak sinbolikoki erabiltzen ditu Louisek. Negatiboa, beldurra, hark esan izan<br />
duenez, gerraren kolorea da beltza; <strong>eta</strong> gorria, berriz, odola, mina, elkarren aurka<br />
dauden harremanen <strong>eta</strong> kontraesanen kolorea. Lan hon<strong>eta</strong>n Cell<strong>eta</strong>ko egitur<strong>eta</strong>ko <strong>eta</strong><br />
etxe<strong>eta</strong>ko bertikaltasuna zilindroen horizontaltasunak ordezkatzen du. Bi formen<br />
artean dagoen menpeko harremanagatik <strong>eta</strong> mugimenduagatik Louisek familia<br />
barruko menpeko <strong>eta</strong> independentzia erlazioak <strong>eta</strong> sexu erakargarritasun kontuak<br />
jorratzen ditu lan hon<strong>eta</strong>n. Azken elkarte honi buruz ari garelarik, haren marrazki<strong>eta</strong>n<br />
eskultura-lan hau Easton-go etxearekin lotu ditu.
H) Orratzak<br />
Orratz handi <strong>eta</strong> bihurriak osagai nagusitzat duten lanek osatzen dute talde<br />
hau. Batzu<strong>eta</strong>n, likidoz bet<strong>eta</strong>ko beirak daude <strong>eta</strong> orratz gehien<strong>eta</strong>n artilea dago<br />
sartuta.<br />
Aurreko talde<strong>eta</strong>n ikusitako lan guzti<strong>eta</strong>n ez bezala, garai hon<strong>eta</strong>ko lan<strong>eta</strong>n erabiltzen<br />
diren materialak, banaka hartuta, soilagoak dira, ez hain landuak, <strong>eta</strong> lanak osatzen<br />
dituzten elementuak instalazio moduan aurkezten dira.<br />
Needle (Fuseau) [Orratza (ardatza) 1992.<br />
Needle (Fuseau),1992. Altzairua, artilea, ispilua <strong>eta</strong><br />
egurra. 276 x 256 x 142 cm.<br />
239
240<br />
Txikia nintzenean, nire etxeko emakume guztiek orratzak erabiltzen zituzten. Beti sentitu dut<br />
lilurapena orratzengatik, orratzen magia-boterearengatik. Orratzek kalteak konpontzeko balio<br />
dute. Barkamen mota bat lortzen saiatzen dira. Inoiz ez dira oldarkorrak, orratz burudunak ez<br />
bezala. 79<br />
Nire ama eguzkitan esertzen zen <strong>eta</strong> tapiz bat edo petit point bat konpontzen egoten zen. Bere<br />
lana izugarri atsegin zuen. Konponk<strong>eta</strong>ren zentzu bera hura dago nire baitan.<br />
Ukitzen dudan guztia apurtzen dut bortitza naizelako. Nire adiskidetzak suntsitzen ditut, nire<br />
maitasunak, nire seme-alabak… Orokorrean, jendeak ez du sumatzen, baina hor dago<br />
krudelkeria, nire lan<strong>eta</strong>n. Gauzak hausten ditut beldur naizelako. Gero, lehenago hautsitako<br />
guztia konpontzen ematen dut denbora. Nire ikara dela-<strong>eta</strong> sadikoa naiz. Hala ere, pertsonen<br />
<strong>arteko</strong> adiskidetzeak ez dira inoiz erabatekoak izaten. Beti geratzen dira haustura txikiak. 80<br />
Garrantzitsuena zen matazak askaturik egotea. Lehor zitezen, tintatutako matazak egurrezko<br />
arrabol<strong>eta</strong>n kokatzen ziren, zubiaren gainean edo zuhaitz<strong>eta</strong>tik zintzilik. Behin lehortuta,<br />
artilea, azkenik, haril<strong>eta</strong>n biltzen zen. 81<br />
Simetriak <strong>eta</strong> polaritateak esku hartzen dute lan honen egituran. Erdigunean,<br />
orratz bat makurtu egiten da lurrean dagoen artilea orratzeko zuloan sartzeko.<br />
Orratzaren albo<strong>eta</strong>n egurrezko bi esfera daude, <strong>eta</strong> hala, kontrastea sortzen da<br />
bertikaltasun finaren <strong>eta</strong> lurrean, albo<strong>eta</strong>n dauden egurrezko esferen artean.<br />
Obraren antolak<strong>eta</strong>k baditu arren genitalekin antzekotasunik, <strong>eta</strong>, <strong>artista</strong>ren<br />
berezko sinbologiaren arabera, esferak forma abstraktu <strong>eta</strong> geometrikoa da, pertsonen<br />
sinboloa.<br />
Txikia zelarik, gurasoek zuten tapiz tailerreko materialak <strong>eta</strong> gaiak erabiltzen<br />
ditu Louisek. Iruten zuen amari egindako omenaldia da orratza. Bizitza osoa<br />
haurtzaroko oroimen traumatikoak askatzen eman du Louisek, mataza bat askatzen<br />
ariko balitz bezala. M<strong>eta</strong>fora horr<strong>eta</strong>n, konponk<strong>eta</strong>rako zentzu handia hartzen dute<br />
orratzek, mina kentzeko, konpontzeko <strong>eta</strong> nolabaiteko barkamena lortzen<br />
ahalegintzeko erabiltzen baitira.
I) Zuhaitzak-Esekiak<br />
Untitled [Izenburu gabe ], 1996.<br />
Untitled [Izenburu gabe],1996. Arropa, hezurra, goma<br />
<strong>eta</strong> altzairua. 283 x 297 x 254 cm.<br />
Egun batean nire soinekoak zaintzen nenbilen, eskulturan lan egin gabe. Blusa laburrenak<br />
esekigailu<strong>eta</strong>n zintzilik zeuden, soinekoen albo batean (...) Nik aita gogoratzen nuen larruzko<br />
berokiari begira <strong>eta</strong> honako hau esanez: zuk erosi zenuen larruzko beroki txiki hau? Ezin<br />
zenuen handiagorik erosi? Hark bitan moztutako beroki bat bezala ikusi zuen. Nik nire aitaren<br />
gustukoa izango zen berokia imaginatzen dut, luzea izango zen <strong>eta</strong> higikorra. Berak modu<br />
merkeenean erosi nahi zuela sumatu nuen dirua aurreztearren. Arropa bitan moztutako beroki<br />
bat zen. Blusa multzo guztia besotan hartu <strong>eta</strong> leihotik botatzeko gogoa izan nuen. Oso<br />
irrazionala da baina nik osoa izatea nahi nuen. 82<br />
Aurreko taldeko orratz bihurriak zuhaitz bihurtuz doaz. 1996ko Untitled<br />
m<strong>eta</strong>lezko zuhaitz bat da <strong>eta</strong> bertan soinekoak <strong>eta</strong> forma organikoak zintzilikatzen<br />
dira. Kontrastea sortzen da m<strong>eta</strong>lezko zuhaitz finaren <strong>eta</strong> zintzilik dauden soinekoek<br />
duten bolumen handiagoaren, forma irregularraren <strong>eta</strong> arinaren artean. Gazte garaiko<br />
241
arropa tentuz gorde du Louisek, <strong>eta</strong> orain, arropa hori, eskultura medio,<br />
oroitzapen<strong>eta</strong>n arakatzeko erabiltzen dituen elementuen zerrendara gehitzen da. Garai<br />
hon<strong>eta</strong>tik aurrera, oihalak erabiliko ditu eskultura-lan<strong>eta</strong>rako <strong>eta</strong> Cell batzu<strong>eta</strong>ko<br />
material <strong>gisa</strong>. Arropa gorputzaren bigarren azala delako, bizitzaren fase bateko<br />
testigantza delako, egiten du hori. Izan ere, haren ustez, barnealde psikologikoa<br />
babesteko modu bat ere bada arropa.<br />
242<br />
“Orratzak” <strong>eta</strong> “Zuhaitzak-Esekiak” deituriko talde-lan<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> hortik aurrera<br />
oso nabarmenki, aurretik bere lan<strong>eta</strong>n existitzen ziren formak objektuekin<br />
harreman<strong>eta</strong>n jartzen hasiko da Louise: eskultura-lanak ez dira jada material bakar<br />
batetik abiatuta eratzen diren formak, baizik <strong>eta</strong> eskultura-inguru bat sortzen duten<br />
hainbat objektu errealen antolak<strong>eta</strong> jakin bat. Eskultura-inguru horiek izango dira Cell<br />
deiturikoen sorburu.<br />
Les Bienvenus à Choisy-le-Roi [Choisy - le Roira Ongi etorriak], 1996.<br />
Les Bienvenus,1996. Galdatutako aluminiozko bi pieza zuhaitz batetik zintzilik. Elementu femeninoa<br />
155 x 109 x 81 cm (100 kg), elementu maskulinoa 160 x 176 x 112 cm ( 86 kg).
Eskultura hauek zuhaitz batetik zintzilik egoteak, ezkontza, gauza ahula dela adierazten du,<br />
hari batetik zintzilik dagoena. Objektuak bihotz handi baten forma dauka. Eta jarrera mota bat<br />
ekartzen du harekin, maitasun garbi <strong>eta</strong> soilaren jarrera. Ezkontza guztiek oreka, samurtasuna<br />
<strong>eta</strong> konfiantza behar dituzte. 83<br />
Choisy-Le-Roi-ko udaletxeko parkean jarri zituen Louisek zuhaitz batetik<br />
zintzilik dauden aluminiozko bi irudi hauek. Han, haurra zelarik, urte batzuk eman<br />
zituen <strong>eta</strong> zoriontsu izan zen. Bikote heterosexual bat irudikatzen dute irudiok,<br />
bi<strong>eta</strong>ko batek aipamen maskulinoa duelako <strong>eta</strong> bestea, femeninoa. Parke horr<strong>eta</strong>n<br />
ezkonberriek argazkiak egin ohi dituzte <strong>eta</strong> ezkontza hori<strong>eta</strong>ko bat ikustera joan zen<br />
Louise, zein<strong>eta</strong>n ezkonberriek argazkiak Louisen eskulturen atzean egin zituzten.<br />
Louisek dioenez, zoriontasuna <strong>eta</strong> bikotearen bihotzen <strong>arteko</strong> konfiantza<br />
opatzea da irudion helburu. Baliteke haren familian bertan jasandako apurk<strong>eta</strong><br />
exortzizatzeko modu positiboa izatea. Atzerritar asko ezkondu ohi dira Choisy-le-<br />
Roin, <strong>eta</strong> Louise oso sentikorra da etorkinekin, bera ere etorkin izan baita AEB<strong>eta</strong>n.<br />
Hala bada, eskultura-lan honen bidez hirian ongi-etorriak direla azaltzen ahalegintzen<br />
da.<br />
J) Armiarmak<br />
90eko urte<strong>eta</strong>n Louise altzairuzko <strong>eta</strong> brontzezko ikaragarrizko armiarma serie<br />
bat egin zuen, amaren m<strong>eta</strong>fora <strong>gisa</strong>.<br />
243
Maman [Amatxo], 1997.<br />
244<br />
Maman,1997. Brontzea, altzairua <strong>eta</strong> mamola. 445 x 666 x 518 cm.<br />
Laguna (armiarma, zergatik armiarma?) nire lagunik hoberena nire ama zelako <strong>eta</strong> armiarma<br />
bezala burutsua, argia, eraman handikoa, lagungarria, arrazoizkoa, mokofina, beharrezkoa,<br />
ezinbestekoa, garbia <strong>eta</strong> erabilgarria. Bere burua defendatzeko gai zen ere <strong>eta</strong> ni defendatzeko<br />
gai zen, zentzurik gabeko, jakingurazko galdera <strong>eta</strong> galdera pertsonalak erantzuteari uko<br />
eginez.<br />
Inoiz ez naiz irudikatzeaz nekatuko. 84<br />
Louiserentzat, armiarmak esanahi bikoitza dauka. Batetik, zaintzailea da<br />
eltxoak jaten baititu. Bestetik, berriz, babesa, ama, irudikatzen du. Irudi honen harira,<br />
Louisek gogora ekartzen du nola bere semeak ez zituen eltxoak maite. 85 Louisek egin<br />
duen armiarmarik handiena da Maman, bere amari egindako monumentua da.
Arrautzak arr<strong>eta</strong>tsu babesten ari da <strong>eta</strong> haren barnean babesleku har dezakegu. Gaur<br />
egun, Bilboko Guggenheim Museoaren kanpoaldean ikus dezakegu hori<strong>eta</strong>ko bat.<br />
1995ean, bederatzi grabatutako sail bat <strong>eta</strong> izenburutzat Ode à ma mère<br />
[Olerkia nire amari eskainia], 86 zuen testu bat egin zituen. Hartan armiarma, bere<br />
amarauna <strong>eta</strong> guzti, agertzen da, hainbat modutan irudikatua. Jatorrizko testua<br />
frantsesez idatzi zuen, ingelesez idatzitako esaldiak tartekatzen dituelarik. Itzultzen<br />
oso zail diren hitz joko aunitz egiten ditu. Nahiz <strong>eta</strong> armiarma eskultura-lan<strong>eta</strong>n<br />
90eko hamarkadako urte<strong>eta</strong>tik aurrera jorratu, 1947ko data duten marrazki<strong>eta</strong>n<br />
agertzen da jada.<br />
Mendebaldeko artearen panoraman errekonozimendu <strong>eta</strong> itzal handia lortu<br />
ditu Louise Bourgeoisek armiarmei esker. Haien tamainagatik <strong>eta</strong> eratzen duten<br />
esparruagatik izaera arkitektonikoa baitute. Armiarma hori bera erabili zuen 1997ko<br />
Spider izenburuko Cellean. Hartan, armiarmak burdinsareko egitura babesten du, <strong>eta</strong><br />
barrenean, Louisek hamabi urte besterik ez zituela marrazten <strong>eta</strong> berritzen lagundu<br />
zuen tapizen oso antzekoak ikusi ditzakegu.<br />
Armiarma, tapiz, orratz <strong>eta</strong> konponk<strong>eta</strong>ren gaiak elkarrekin <strong>eta</strong> amaren<br />
oroitzapenarekin estuki lotuta daude. Babesleku har dezakegun egitura bat izaki,<br />
haren lan<strong>eta</strong>n hainbeste erabili izan duen gordelekuaren m<strong>eta</strong>forarekin ere lotzen da.<br />
Sekulako irudia da, errealitate estetiko bat, ukigarria dena. Pisuzko ondorioak dituen<br />
lana da, <strong>eta</strong>, ezbairik gabe, egileari gaixo dagoen ama exortzizatzeko <strong>eta</strong> modu<br />
boteretsuan azaltzeko balio dio.<br />
245
K) Oihalezko eskulturak<br />
246<br />
90eko hamarkadako urte<strong>eta</strong>n, mukuilu borobileko eskultura sail bat egiten du<br />
non nagusiki oihal betea erabiltzen duen materialtzat <strong>eta</strong> tarteka, ohe-malgukiak,<br />
josk<strong>eta</strong> erabiliko du teknikatzat. “Zuhaitzak-Esekiak” taldeko lan<strong>eta</strong>n zintzilik zeuden<br />
soineko huts hai<strong>eta</strong>n ez bezala, hau<strong>eta</strong>n landutako forma figuratiboak dira <strong>eta</strong><br />
gizakiaren gorputz ebakia dute aipamen.<br />
Couple II [Bikotea II ], 1996.<br />
Couple II, 1996. Oihala <strong>eta</strong> protesia, 69 x 152,5 x 81 cm.<br />
Borrokan ari dira? Ondo pasatzen ari dira? Bata bestea ari da hiltzen? Nik ezin nuen ulertu<br />
zertan zebiltzan, batak bestearengan ikusten zuena <strong>eta</strong> bakoitzak bilatzen zuena. Esperientzia<br />
traumatiko baten galdera da (…) Buru gabeko irudiak, nik desiatutako pentsamenduak dira.<br />
Kolore beltza, aginte erresuminduaren kolorea da. Erru inkontzienteak krudel bihurtzen zaitu.<br />
87<br />
Besarkatuta, kopulatzen, dagoen bikote bat irudikatzen du oihal beltz beteaz<br />
eginiko eskultura honek, neskatiko baten begi<strong>eta</strong>tik ikusita. Behealdeko irudiak<br />
protesi bat dauka <strong>eta</strong> horrek, Louisek dioenez, zer edo zer sobran dagoela adierazten
du. Orain arte ikusi ditugun guztiak ez bezala, beirazko kutxa batean agertzen da<br />
eskultura-lan hau jendaurrean ikusgai paratzen denean <strong>eta</strong> bitrinak, lurrak <strong>eta</strong> par<strong>eta</strong>k<br />
ikuslearen espazioaren <strong>eta</strong> eszenaren artean sortzen den etena areagotu egiten du.<br />
Eskulturaren espazioa ez dago eskura, <strong>eta</strong> ez soilik sinbolikoki baita fisikoki ere; hala,<br />
ikusten duenarekin distantzia <strong>eta</strong> ikusgai dagoenaren babesa sortzen dira. Uste dugu<br />
eskultura honek zuzenki aipatzen duela <strong>artista</strong>ren aitak Sadierekin zuen harremana.<br />
Gaitzespena azaltzeko burua mozten die biei. Beste behin ere, amorru guztia<br />
eramaten du eskultura-lan<strong>eta</strong>ra <strong>eta</strong> adierazkortasun indartsua ematen die.<br />
L) Islatzaileak<br />
Material islatzailez, hala nola aluminioa, patin landua duen brontzea, altzairua,<br />
beira <strong>eta</strong> aleak, eginiko eskultura-lanak daude talde hon<strong>eta</strong>n.<br />
The mirror [Ispilua], 1998.<br />
The mirror ,1998. Galdatutako <strong>eta</strong> leundutako<br />
aluminioa, 238,7 x 87,6 x 3,7 cm.<br />
247
248<br />
Ispiluak adierazten du zure hausnarketekin ados egon behar duzula. Ikusten duzuna maitatu<br />
behar duzu. Ispilu ahur <strong>eta</strong> ganbilek jolastea <strong>eta</strong> desitxuratzea onartzea ahalbidetzen dute. 88<br />
Egia mota jakin bat antzematen dioten islatze aparatuak dira ispiluak;<br />
konkortzen direnean, ordea, irudia nabarmentzeko, itxuraldatzeko <strong>eta</strong> manipulatzeko<br />
bit<strong>arteko</strong> ere badira. Ikuslea aktibo jartzen du Louisek ispilu hauek medio <strong>eta</strong><br />
gonbitea luzatzen dio itxuraldatzen den norberaren buruari erreparatzeko. Bizitzaren<br />
atalak errepikatuz, elaboratuz <strong>eta</strong> berrelaboratuz, eguneroko autobiografikoa atontzen<br />
eman du bizitza osoa <strong>artista</strong>k. Bere eskultura bere buruaren ispilua da, bertan lehena<br />
<strong>eta</strong> oraina, artea <strong>eta</strong> bizitza, biltzen direlarik.<br />
2.3. CELLak [ZELULAK / GELAXKAK], 1986-1999<br />
Cellak 32 instalazio, etxe hutsak, dira, 1986 <strong>eta</strong> 1999 bitartean eginikoak.<br />
Haien izenburuak honokoak dira: Articulated Lair, 1986koa, No Exit, 1989koa, No<br />
Escape, 1989koa, Cell (Eyes and Mirrors), 1989-93koa, Gathering Wool, 1990ekoa,<br />
Cell (Choisy), 1990-93koa, Cell (Glass Spheres and Hands), 1990-93koa, Cell I,<br />
1991koa, Cell II, 1991koa, Cell III, 1991koa, Cell IV, 1991koa, Cell V, 1991koa, Cell<br />
VI, 1991koa, Precious Liquids, 1992koa, Bullet Hole, 1992koa, Cell (Arch of<br />
Hysteria), 1992-93koa, Cell (Three White Marble Spheres), 1993koa, Cell (You<br />
Better Grow Up), 1993koa, Red Room (Parents), 1994koa, Red Room (Child),<br />
1994koa, Cell (Choisy Two), 1995ekoa, Cell (Hands and Mirror), 1995ekoa, In and<br />
Out, 1995ekoa, Cell (Clothes), 1996koa, Spider, 1997koa, Passage Dangereux,<br />
1997koa, Cell VII, 1998koa, Cell VIII, 1998koa, Cell (Twelve Oval Mirrors),
1998koa, Culprit Number 2, 1998koa, The Runaway, 1998-99koa <strong>eta</strong> Cell IX,<br />
1999koa.<br />
Cell hitzak gogora ekartzen du bai zelula biologikoaren ideia, izaki osoak<br />
beharrezko duen informazioa daraman organismo bizidunarena, <strong>eta</strong> baita gelaxkarena,<br />
bakardadearena edo kartzelarena, <strong>eta</strong> ben<strong>eta</strong>ko arkitekturarena. Artistaren bizitzaren<br />
atzera begirako formak dira, lehenbiziko urte<strong>eta</strong>n bizitako gaiak, irudiak <strong>eta</strong><br />
materialak hartzen dituztenak. Cell<strong>eta</strong>n, ben<strong>eta</strong>ko neurri<strong>eta</strong>n, haurtzaroko<br />
oroitzapen<strong>eta</strong>tik <strong>eta</strong> bizitzaren beste alderdi batzu<strong>eta</strong>tik eratorritako beldurrak<br />
berreraikitzen ditu Louise Bourgeoisek. Minaren hainbat mota azaltzen ditu: fisikoa,<br />
emozionala, psikologikoa, burukoa <strong>eta</strong> intelektuala. Ganbara surrealista-<br />
existentzialistak dira. Izenburuen <strong>eta</strong> bestelako inskripzioen laguntzaz, aurretik<br />
jorratutako gaiak – ispiluan ikusten den irudia, sexualitatea, familia-ingurua, ama,<br />
aita, mendekotasun psikologikoa, mina, heriotza, besteekin duen harremana <strong>eta</strong><br />
hezkuntza – modu berri batez lantzen ditu hai<strong>eta</strong>n.<br />
Instalazio edo giroen izaera dute, <strong>eta</strong> 1986tik aurrera eginak dira. Garai hartan,<br />
New Yorken ugari dira esparru izaera duten lanak, besteak beste Bruce Nauman,<br />
Louise Nevelson, Michael Petry, Gary Hill´s <strong>eta</strong> Ilya Kabakov artistek eginikoak.<br />
Cell<strong>eta</strong>ko asko Louise Bourgeois gonbidatua izan zen nazio<strong>arteko</strong> erakusket<strong>eta</strong>rako<br />
propio eginak dira, besteak beste 1991-92ko Pittsburg-eko Nazio<strong>arteko</strong> Carnigie,<br />
1992ko Kassel-go IX. Documenta <strong>eta</strong> 1993ko Veneziako Biurtekoaren<br />
erakusket<strong>eta</strong>rako.<br />
Bere burua aski duten gune autarkikoak dira Cellak. Brooklyngo tailerrean<br />
egiten zituen aldez aurretik Louise Bourgeoisek, <strong>eta</strong> haien harira honela dio: “Nik<br />
249
neure arkitektura propioa sortu nahi izan nuen, museoko espazioaren menpe ez<br />
egoteko <strong>eta</strong> nire oreka museokora egokitu behar ez izateko”. 89<br />
250<br />
Irekita zein itxita jartzen dira jendaurrean Cellak. Gehien<strong>eta</strong>n, argi gutxirekin<br />
jartzen dira ikusgai. Esparruak sortzeko erabiltzen dituen materialak ez dira beti<br />
berberak, izan litezke sare formako burdin haria, altzairuzko egiturak, aluminioa edo<br />
ate <strong>eta</strong> leiho zaharrak. Elkarrekin harreman<strong>eta</strong>n dauden <strong>eta</strong> elkarri hitz egiten dioten<br />
elementu multzo bat egon ohi da gelaxka hauen barruan. Ganbara zahar batean aurki<br />
genitzakeen objektuak dira edota objektu bitxi <strong>eta</strong> arrotzagoak: aulkiak, eskailerak,<br />
tabureteak, ispiluak, finkoak edo bira egiten duten<strong>eta</strong>koak, oheak, beirazko objektuak,<br />
makinak, gillotinak, harizko haril handiak, somierrak. Orobat <strong>artista</strong>k berak egindako<br />
eskulturak ere bizi dira gelaxk<strong>eta</strong>n: zintzilikatutako eskulturak, egurrezko, beirazko<br />
edo marmolezko esferak, kautxuzko <strong>eta</strong> marmolezko forma organikoak, errealismo<br />
handiko gorputz atalen eskulturak, begiak, eskuak edo oinak kasu, haurtzaroko<br />
etxearen erreprodukzioak, espiral moduko eskulturak, armiarmak, oihalezko<br />
eskulturak, brodatutako edo m<strong>eta</strong>l gainean idatzitakoak, ikusleari aurrez aurre jartzen<br />
dizkion esaldiak. Par<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> gela itxura ez duen Cell bakarra 1998ko Cell (Twelve<br />
Oval Mirrors) izenekoa da. Egitura biribila du; zurezko hamabi aulkik, biribilean<br />
jarrita, osatzen duten gunean hamabi ispilu daude, haiek ere biribilean <strong>eta</strong> goialdean<br />
dagoen altzairuzko barra batetik helduta.<br />
Lanotan, objektu bakoitza den bezalakoa azaltzen da, bere egitura, bakantasun<br />
<strong>eta</strong> esanahi osoarekin, <strong>eta</strong>, aldi berean, instalazioaren antolak<strong>eta</strong>rako lehengai <strong>eta</strong><br />
oinarri poetiko da. Objektuen <strong>arteko</strong> harremanetik esanahi, tolestura <strong>eta</strong> elkarrekiko<br />
tolestura bikoitzak eratortzen dira, <strong>eta</strong> batzu<strong>eta</strong>n, hori guztia ispiluak erabiliz<br />
indartzen da, <strong>eta</strong> hala giro misteriotsu <strong>eta</strong> liluragarri bat sortuz.
Oroitzapenak orainean forma har ditzaten ahalegintzen da Louise Bourgeois,<br />
batetik, oroitzapenak harrapatzeko <strong>eta</strong> bestetik, haiek ahazteko. Horr<strong>eta</strong>rako objektu<br />
oso gogorarazleak <strong>eta</strong> emotiboak modu sinbolikoan erabiltzen ditu, eszena <strong>eta</strong><br />
harreman narratiboak sortzen dituztenak. Louise Bourgeoisek dioenez, “inor<br />
borrokatzen ez den” etxeak eraiki ditu. 90<br />
Articulated Lair [Gordeleku artikulatua ], 1986.<br />
Articulated Lair, 1986. Margotutako altzairua, goma <strong>eta</strong> m<strong>eta</strong>la, 281, 7 x 655,7 x 555,6 cm.<br />
Azkenekoa “Gordeleku Artikulatua” (1986) deitu izan zen forma finkorik ez duelako; erabat<br />
malgua da, berrogeita zazpi pieza bertikal ditu <strong>eta</strong> hau<strong>eta</strong>ko bakoitzak hiru banda. 91<br />
Cellak meditatzeko espazio aitortuak dira. 92<br />
Esparru izaera duen Louise Bourgeoisek eginiko lehen instalazioa da hau.<br />
Articulated Lair [Gordeleku artikulatua] du izenburu. 60ko hamarkadako hasierako<br />
251
urte<strong>eta</strong>n modelatutako lanen izenburua berreskuratzen du, <strong>eta</strong> orain gizakien tamaina<br />
<strong>eta</strong> itxura arkitektonikoa dituen gordeleku bat egiten du.<br />
252<br />
Harentzat <strong>eta</strong> besteentzat, ben<strong>eta</strong>ko tamainako gordeleku propioa eraiki du<br />
Louisek. Babeslekura joatea dute Louisek berak <strong>eta</strong> besteek, baina han inork ezin die<br />
eraso egin. 47 pieza bertikalek osatzen dute lan hau <strong>eta</strong> hiru bisagrek lotzen dituzte<br />
pieza horiek guztiak; beraz, obra mugikorra da <strong>eta</strong> museoan edo galerian dagoen<br />
tokira egokitu daiteke. Artikulazioak esanahi positiboa du Louiserentzat, beti hobetu<br />
edo aldatu daitekeen harreman baten ikur baita.<br />
Sarrera <strong>eta</strong> irteera dauzka Articulated Lair-ek; beraz, beharrezkoa bada, bertatik<br />
ihes egin daiteke. Taburete bat ere badago, bertan eseri ahal izateko. Ikusleak obra<br />
zeharkatu dezan prestatuta dago. Pieza arkitektoniko bertikal zurrun<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> hai<strong>eta</strong>tik<br />
zintzilik dauden kautxuzko eskultura beltzen <strong>arteko</strong> polaritatea dago.. Eskultura-<br />
lanak zintzilik aurkeztearena behin baino gehiagotan erabili izan du, hala nola Fée<br />
Couturière-n, 1963koa, Torso/Self Portrait-ean, 1963-64koa, Janus Fleuri-n,<br />
1968koa, Janus in Leather Jacket-en, 1968koa, Spiral Woman-en, 1984koa, Legs-en,<br />
1986koa edo Lair-en, 1986koa.<br />
Presentziak, pertsonak, irudikatzen dituzte instalazio hon<strong>eta</strong>n zintzilik dauden<br />
osagaiak, batzuek tapizean erabiltzen diren orratzen antza dutelarik.<br />
Kolorea modu sinbolikoan erabiltzen du beste behin ere: beltza tristuraren ikur da <strong>eta</strong><br />
zuriak <strong>eta</strong> urdinak balio positiboa hartzen dute.
No Exit [Irteerarik gabe], 1989.<br />
No Exit ,1989. Egurra, margotutako m<strong>eta</strong>la, goma, 209,5 x 213,3 x 243,8 cm.<br />
Geure salbamendua bi bihotz<strong>eta</strong>n dago. Zenbat axola dizu beste pertsonak? Noraino izan zara<br />
gai hartaz fidatzeko? Hori da kontua. Fidagarritasuna nik inoiz lortu ez dudan gauza bat da.<br />
Nahiko tristea da, tristea da baina ohitu egiten zara. 93<br />
Jean-Paul Sartre-ren A puerta cerrada-ren eskenatokia bezala, non Sartrek honako hau esaten<br />
zuen: “L´enfer c´est les autres” ( infernua besteak dira). Nik, berriz, infernua besteen<br />
ausentzia dela esaten dut: hori da infernua. 94<br />
Louise Bourgeoisek Jean-Paul Sartreren A puerta cerrada lana inspirazio<br />
iturri izan zuen Cell honi izenburua ipintzeko. Marrazki<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> 1947ko He<br />
Disappeared into Complete Silence grabatu seriean ihesaren gaia agertzen da.<br />
Hai<strong>eta</strong>ko batean eskailera multzo bat gela bateko sabaitik zintzilik dago. Hon<strong>eta</strong>n ere<br />
egurrezko eskailera bat dago erdigunean, altzairuzko <strong>eta</strong> urdinez <strong>eta</strong> beltzez<br />
margotutako ate batzuek inguraturik. Albo<strong>eta</strong>n egurrezko bi esfera daude. Esferok<br />
pertsonak edo arimak irudikatzen dituzte, aurreko lan<strong>eta</strong>n bezalaxe. Eszenaren<br />
erdigunean, eskailera, inora ez daramana. Simetriak <strong>eta</strong> bolen mututasunak pisuzko<br />
zama sakratua ematen diote espazioari.<br />
253
254<br />
Beste behin ere polaritatea dago eskailera <strong>eta</strong> ateen bertikaltasun arkitektonikoaren<br />
<strong>eta</strong> albo<strong>eta</strong>n azaltzen diren esferen artean. Elementuak antolatzeko modua bat dator<br />
eskema genitalarekin, eskailera <strong>eta</strong> egurrezko esferak ikusita sexu arra irudika<br />
daiteke, panel artikulatuek sortzen duten barrunbe sexual femeninoaren barruan<br />
sarturik.<br />
Eskaileren atzealdean, ezkutuan dauden kautxuzko irudi pare bat daude. Bi<br />
bihotz direla dio <strong>artista</strong>k. 1970eko Heart <strong>eta</strong> 1990eko Coeurs lan<strong>eta</strong>n ere bihotzak<br />
agertu dira.<br />
1989ko No escape Cellean ere eskalera zuri batzuk sartu zituen, <strong>eta</strong> haren egitura<br />
honen antzekoa da. Egurrezko esferak beste Cell batzu<strong>eta</strong>n, 1990eko Gathering Wool,<br />
1991ko Cell V <strong>eta</strong> 1992ko Bullet Hole lan<strong>eta</strong>n, besteak beste, agertuko dira.<br />
Cell (Choisy)[ Zelula (Choisy) ], 1990-93.<br />
Cell (Choisy), 1990-93. M<strong>eta</strong>la, beira <strong>eta</strong> marmola,<br />
302,3 x 368,3 x 304,8 cm.
Iraganari hainbesteko beldurra diogu non azkenean erail egiten gaitun. 95<br />
Gillotina iragana desagertzen dela sinestarazten digun tresna da. 96<br />
Gillotina han agertzen da, familiaren baitan pertsonek beren burua gillotinaz hiltzen dutela<br />
erakusteko. Orainaldiak iragana gillotinaz hiltzen du. 97<br />
Animalia baten moduan etengabe sufritzeari utzi behar diozu, ergela delako, bizitzea<br />
ezinezkoa izango zela <strong>eta</strong> beti nostalgia <strong>eta</strong> melankoliaren artean mugituko ginela pentsatzen<br />
dudalako. 98<br />
Iraganaz libratu behar dugu bestela ito egiten garelako. Bai, bai, baina oso zaila da hartaz<br />
libratzen. 99<br />
Apika, Cellen serieko lanik esplizituena da hau. Burdin harizko sarea <strong>eta</strong><br />
beirazko azalera handiak tartekatu egiten dira, <strong>eta</strong> hala barrualdea kanpoaldetik ikus<br />
daiteke. Choisy-le-Roi-ko bere haurtzaroko etxea marmol arrosaz eginiko lanean<br />
zehatz erreproduzitzen du Louisek. 1995eko Cell (Choisy Two) lanean ere etxearen<br />
erreprodukzio bat agertzen da <strong>eta</strong> 1998ko Cell VII-n brontzezko kopia bat dago.<br />
Goialdean, gillotinaren xaflak mehatxu egiten du. Beste behin ere, agerian gelditzen<br />
da egilearen obra osoak inplizituki daramatzan arriskua <strong>eta</strong> indarkeria. Bere iragana<br />
<strong>eta</strong> hura jasatea zein pisu den ulertzen du Louisek, horregatik hartaz libratzen<br />
ahalegintzen da gillotina sinbolikoki erabiliz. Memoriak dira haren lanen iturri.<br />
Azkenean izendatua <strong>eta</strong> eskulturan berreraikia gelditu da etxe guztien sorburu den<br />
amarena. Beste oroitzapenak bezala, “birsortu egiten ditu ahaztu ahal izateko” . 100<br />
255
Cell (Arch of Hysteria) [Zelula ( Histeria-Uztaia)], 1992-93.<br />
256<br />
Cell (Arch of Hysteria),1992-93. Altzairua, brontzea, burdinurtua <strong>eta</strong> oihala. 302, 2 x 368,3<br />
x 304, 8 cm.<br />
Histeria-Uztaia egoera histerikoan dagoen norbait irudikatzen duen eskultura da, sufrimendu<br />
egoeran dagoen norbait. Tentsio egoera bat irudikatzen duen adierazpena da. 101<br />
Histeria ez da emakumezkoen adimen-gaixotasuna XIX. <strong>eta</strong> XX. mende<strong>eta</strong>n pentsatzen zen<br />
moduan, gizonezkoena ere izan daiteke, gizonezkoak ere histerikoak direlako. (…) Jerry<br />
eredu moduan erabili izanak ez du Charcot-en Histeriarekin zer ikusirik. Jerry-k ez du<br />
antzezten. Birentzako drama batean parte hartzen du. Ez da antzerki parte-hartzea.<br />
Psikodrama bat da. 102<br />
Beste hiru Cellekin batera lan hau Veneziara eraman zuen 1993ko Biurtekoan<br />
AEBen ordezkari izan zenean. Arch of Hysteria-rako sarrera ez da beste Cell<strong>eta</strong>rakoa<br />
bezalakoa, m<strong>eta</strong>lezko ate batzuek ez baitute barnean dagoena ikusten uzten <strong>eta</strong><br />
ikuslea hesitutako korridore batetik iragatea behartua baitago. Labirinto antzeko
sistema honek ustekabearen efektua areagotu egiten du. Behar bada, 90eko<br />
hamarkadako urte<strong>eta</strong>n egindako lan oldarkorrena da honoko hau.<br />
“Je t’aime, je t’aime” [maite zaitut, maite zaitut] esaldia behin <strong>eta</strong> berriz<br />
brodatua duen ohe bat fondoan <strong>eta</strong> hura etzalekutzat hartuta, pertsona bat, histeria-<br />
krisi batek jota, bizkarra bihurtuta duenaren jarrera uzkurtuan. Louisek esan du ez<br />
daitekeela egiazki jakin histeria-krisia pairatzen duen bitartean pertsona batek ben<strong>eta</strong>n<br />
sufritzen ote duen. Jakina da nerbio nahasketek Bourgeoisen jakin-min bizia pizten<br />
zutela <strong>eta</strong> gertutik ezagutu zuela histeriari buruz Charcotek egindako lana. Irudi<br />
hon<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> 90eko hamarkadako urte<strong>eta</strong>n egindako gorputzaren beste irudikapen<br />
batzu<strong>eta</strong>n, Louisek Charcotek “zirkuluaren uztaia” deritzona birsortzen du, tesiaren I<br />
Zatian trauma terminoari buruzko kapituluan aipatzen duguna.<br />
Nerbio-sistema psikikoaren <strong>eta</strong> fisikoaren <strong>arteko</strong> loturatzat hartzen du<br />
Louisek. Funtsean, emozio- <strong>eta</strong> afektibitate-sare bat da giza gorputza.<br />
Irudiak ez du ez bururik ez besorik; moztuta ditu alderdi intelektuala <strong>eta</strong><br />
ekintzarako alderdia. Gorputz-enborra, bizirauteko organoak <strong>eta</strong> erraiak biltzen diren<br />
tokia, besterik ez du; <strong>eta</strong> hankak, iheserako <strong>eta</strong> tokiz aldatzeko balio diotenak. Duen<br />
errealismoagatik, jarreragatik <strong>eta</strong> azaleraren tratamendu <strong>eta</strong> zatik<strong>eta</strong>gatik, maila<br />
emozionalean arrastoa uzten du irudiak.<br />
Ohean idatzita dagoen maitasun adierazpenaren <strong>eta</strong> zerra xaflak dakarren<br />
mehatxuaren <strong>arteko</strong> kontrasteak <strong>eta</strong> gorputzaren jarrerak iradokitzen dituen gozamen<br />
<strong>eta</strong> sufrimenduaren <strong>arteko</strong> nahask<strong>eta</strong>k garatzen dute drama. Rol maskulinoa <strong>eta</strong><br />
femeninoa aldatu izanak galderak sorrarazten ditu: maite duen pertsonaren <strong>eta</strong><br />
257
sufrimenduaren <strong>arteko</strong> nahask<strong>eta</strong>k garatzen dute drama. Rol maskulinoa <strong>eta</strong><br />
femeninoa aldatu izanak galderak sorrarazten ditu: maite duen pertsonaren gainean,<br />
harekin identifikatuz <strong>eta</strong> harekin bat eginez, proiektatzen duen bere em<strong>eta</strong>suna ote<br />
gainean, harekin identifikatuz <strong>eta</strong> harekin bat eginez, proiektatzen duen bere<br />
em<strong>eta</strong>suna ote den edo bestea, gizasemea, ote den jarrera femeninoari anatomia uzten<br />
diona. Bi aukera hauek txandakatu egiten dira. Maitasun <strong>eta</strong> afektuen<br />
anbibalentziaren aurrean jartzen gaitu beste behin ere. Louisek berak esana duenez,<br />
lan hau psikodrama 103 bat da, <strong>eta</strong>, beraz, haren xedea, katarsia.<br />
258<br />
Histeria-Uztaiaren formako gorputzak agertzen dituzten eskultura-lan gehiago<br />
egin zituen Louisek garai hon<strong>eta</strong>n. Hori<strong>eta</strong>ko batzuk dira Arch of Hysteria, 1993koa,<br />
Single II, 1996koa, Untitled, 1996koa, Arched Figure nº1, 1997koa, Arched Figure<br />
nº3, 1997koa, <strong>eta</strong> orobat, Cell III-n, 1991koa, <strong>eta</strong> 1995eko In and Out instalazioan<br />
agertzen diren irudiak.<br />
Louise Bourgeoisek dio Cell hau hamabi aldiz egitera iritsi dela. Hark<br />
dioenez, zenbait aldaera izan ditzake, <strong>eta</strong> egileak ez du oraindik lortu nahiko lukeen<br />
perfekzioa. Aldaer<strong>eta</strong>ko batean, ohean “Je t’aime” agertzen da idatzita behin <strong>eta</strong><br />
berriro; beste aldaera batean, berriz, ohea estalki urdin <strong>eta</strong> marroia duen koltxoi bat<br />
da. Horrez gainera, histeria-uztaiaren formako irudia igeltsuz egin <strong>eta</strong> erakutsi zuen<br />
lehenik <strong>eta</strong> ondoren, brontzezko erreprodukzioa. Louisek esan du lan hau medio bere<br />
lagun Jerry Gorovoy ere historiara iraganen dela, irudiak haren gorputza duelako<br />
eredu.
Red Rooms [ Gela gorriak ] :<br />
Red Room (Parents)[ Gela gorria (Gurasoak) ], 1994. /<br />
Red Room (Child) [Gela gorria (umea) ], 1994.<br />
Red Room (Parents), 1994. Zura, m<strong>eta</strong>la, oihala, beira. 248 x 427 x 424 cm.<br />
Red Room (Child), 1994. Zura, m<strong>eta</strong>la, haria, ispilua. 211 x 353 x 274 cm.<br />
259
260<br />
Inkontzientea nire laguna da. Inkontzienteaz fido naiz. 104<br />
Gorria odolaren kolorea da. Gorria minaren kolorea da. Gorria indarkeriaren kolorea da.<br />
Gorria arriskuaren kolorea da. Gorria lotsaren kolorea da. Gorria jelosiaren kolorea da. Gorria<br />
gerraren kolorea da. Gorria gaitzespenaren kolorea da. 105<br />
Peter Blumek Louise Bourgeoisen haurtzaroari buruz 1994an egin zuen<br />
Louise Bourgeois: Album argazki liburua argitaratzearekin batera aurkeztu zituen bi<br />
lan hauek.<br />
Red Rooms-en biltzen duen sinfonia gorri-beltzak tragedia adierazi nahi du. Bi<br />
Cellez dago osatua. Cell<strong>eta</strong>ko batean, jarduerarik gabeko industria eraikin<strong>eta</strong>tik <strong>eta</strong><br />
eraitsitako etxe<strong>eta</strong>tik hartutako zurezko ate ilunek zedarritzen duten eremuan, hari<br />
gorri <strong>eta</strong> urdineko harilak agertzen dira; umeen gela irudikatzen du. Besteak,<br />
gurasoen gela irudikatzen du. Txikitan bizitokia izan zuen Boulevard Saint<br />
Germaineko 172.eko apartamentua da Red Rooms lanen inspirazio-iturria. Gurasoen<br />
gelan, alfonbratan <strong>eta</strong> errezelen marrazki<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> abarr<strong>eta</strong>n gorria zen nagusi. Red<br />
Room (Parents) lanean estalki gorria duen ohe bat agertzen da, <strong>eta</strong> haren gainean,<br />
umeen jostailuzko tren bat <strong>eta</strong> musika-tresna bat, xilofonoa. Ohearen alde banatan,<br />
belo atzean ezkutatzen diren emakumeak irudikatzen duten bi eskultura-lanen<br />
euskarri dira bi gau-mahai. Kontrako aldean, ispilu obal bat. Eremu ordenatua da <strong>eta</strong><br />
simetrikoa, bikotearen harreman harmoniatsua adierazten du, <strong>eta</strong>, ohe gainean dauden<br />
jostailuen bitartez, umeak ere agertzen dira. Bi xeh<strong>eta</strong>sunek ohartarazten dute etxeko<br />
bakea hausteko arriskuaz: atean, zintzilik badago objektu zehaztugabe bat, forma<br />
organikoa duena <strong>eta</strong> “Je t'aime” [Maite zaitut] testua brodatua duen burukoaren<br />
gainean erortzear dago. Familiako oreka izorratu dezakeen sexuaren deabruaz ari<br />
zaigu.
Umeen gela oso bestelakoa da. Ez dago batere txukun, beirazko objektuz,<br />
harizko harilez <strong>eta</strong> gomazko irudiren batez betea dago. Gorria nagusi den arren, hari<br />
urdinezko hiru haril <strong>eta</strong> orratzak ere agertzen dira. Bourgeoisen sinbologiaren arabera,<br />
azken objektu hauek optimismo ukitua ematen diote eszenari. Beira bat duen ate<strong>eta</strong>ko<br />
batean “private” hitza irakur daiteke.<br />
Bi gel<strong>eta</strong>ko odolaren kolore gorriak indar dramatikoa ematen dio lan hauei.<br />
Psikoanalisiaren arabera, inkontzienteak oinarrizko bi alderdi ditu: Edipo konplexua<br />
<strong>eta</strong> bizitzaren <strong>eta</strong> heriotzaren ugaltze zikloa. Bada, bi alderdi horien aipamena egiten<br />
du Louisek artearen bidez haurtzaroko traumak irudikatzeko.<br />
261
Oharrak: 2. BERE ESKULTURA-LANAREN KRONOLOGIA ETA SAILKAPENA<br />
1 PINCUS-WITTEN, R., Louise Bourgeois: The Personages, C&M Arts and Cheim & Read, New<br />
York, 2001, z/g, or. (lehenengo orriald<strong>eta</strong>n).<br />
2 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise<br />
Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, Violete Editions, London, 1998, 351-<br />
352. or.<br />
3 Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
4 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-1997,<br />
Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, S.A., Madril, 2002, 25-26. or.<br />
5 Ibidem, 14. or<br />
6 Aip., HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois, Fundació Antoni Tàpies, Bartzelona, 1990, 201. or.<br />
7 Aip., GOROVOY, J., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997,<br />
94. or.<br />
8 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 178. or.<br />
9 Ibidem, 179. or.<br />
10 KUSPIT, D., Bourgeois(an interview with Louise Bourgeois by Donald Kuspit),Elizabeth Avendon<br />
Editions/Vintage Contemporary Artists, New York. 1988, 26-27. or.<br />
11 GOROVOY, J.,op. cit., 106. or.<br />
12 BOURGEOIS, L., op. cit., 122. or.<br />
13 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 180-181. or.<br />
14 BOURGEOIS, L., op. cit., 122. or.<br />
15 Ald., FERRATER MORA, J., Diccionario de Filosofía, Ariel Argitaletxea, S.A., Bartzelona, 1998,<br />
1760. or.<br />
16 BOURGEOIS, L., op. cit., 56. or.<br />
17 Ibidem, 36,37. or.<br />
18 Ald., BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 222,223. or.<br />
19 BOURGEOIS, L., op. cit., 122. or.<br />
20 Ibidem<br />
21 Ibidem, 26. or.<br />
262
22 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 107. or.<br />
23 Aip., HAINBAT EGILE, Oxford Art Journal, Louise Bourgeois vol22 num2, Oxford University<br />
Press, Oxford, 1999, 52. or.<br />
24 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 79. or.<br />
25 Aip., BERNADAC, M.-L., Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 65. or.<br />
26 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 152. or.<br />
27 BOURGEOIS, L., op. cit., 32-33. or.<br />
28 Ibidem, 123. or.<br />
29 Ald., BACHELARD, G., La poética del espacio, “el nido”, Fondo de Cultura Económica, Mexiko,<br />
1965, 124-139. or.<br />
30 Aip., FUNDACIÓ PILAR I JOAN MIRÓ, Louise Bourgeois: Repairs in the sky: Fundació Pilar<br />
Miró, Palma de Mallorca, Palma, 2005, 125. or.<br />
31 Aip., KELLEIN, T., Louise Bourgeois. Fear as Sculptural Fire, Kunsthalle Bielefeld,<br />
Einheitsaufnah, 1999, 7. or.<br />
32 BOURGEOIS, L., op. cit., 37-38.or.<br />
33 MEYER THOSS, C., Louise Bourgeois, Ammann, Verlag AG, Zurich, 1992, 127.or.<br />
34 WYE, D., Louise Bourgeois ,Museum of Modern Art, New York, 1982, 69. or.<br />
35 Aip., HAINBAT EGILE, Oxford Art Journal, Louise Bourgeois vol22 num2, Oxford University<br />
Press, Oxford, 1999, 75. or.<br />
36 BOURGEOIS, L., op. cit., 125. or.<br />
37 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit, 127. or.<br />
38 BOURGEOIS, L., op. cit., 27. or.<br />
39 Ald., KRAUSS, R. E. , El inconsciente óptico, Editodrial Tecnos,S.A., Madril, 1997, 170. or.<br />
40 BOURGEOIS, L., op. cit., 124. or.<br />
41 Ibidem, 41. or.<br />
42 Ibidem, 113. or.<br />
43 Ibidem, 114. or.<br />
44 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 202. or.<br />
45 BOURGEOIS, L., op. cit., 123. or.<br />
46 Ibidem, 114. or.<br />
263
47 Ald., STORR, R., HERKENHOFF, P. y SCHWARTZMAN, A., Louise Bourgeois, Phaidon, New<br />
York, 2003, 75. or.<br />
48 GOROVOY, J., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 138.<br />
or.<br />
49 BOURGEOIS, L., op. cit., 49-50. or.<br />
50 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 115. or.<br />
51 Ibidem, 128-129. or.<br />
52 GOROVOY, J.,op. cit., 1997, 136. or.<br />
53 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 126. or.<br />
54 Vid., GOROVOY, J., op. cit., 166. or.<br />
55 Gogora dezagun 1945ean antolatutako Documents France de 1940- 1944, art- literature-press of the<br />
frents underground izenburuko erakusk<strong>eta</strong>.<br />
56 BOURGEOIS, L., op. cit., 84-85. or.<br />
57 Ibidem, 85. or.<br />
58 Ald., GOROVOY, J., op. cit., 142. or.<br />
59 Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
60 BOURGEOIS, L., op. cit., 72. or.<br />
61 GOROVOY, J., op. cit., 156. or.<br />
62 Vid. NIXON, M., Fantastic Reality: Louise Bourgeois as a story of Modern Art, MIT Press<br />
Cambridge, Massachusetts, 2005, 56. or.<br />
63 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
64 Ibidem<br />
65 GOROVOY, J., op. cit., 98. or.<br />
66 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
67 BOURGEOIS, L., op. cit., 123. or.<br />
68 Aip., KELLEIN, T., La Famille: Kunsthalle Bielefeld, Walther Konig, Köln, 2006, 134. or.<br />
69 Ibidem, 75-77. or.<br />
70 Aip., BERNADAC, M-L, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 110. or.<br />
264
71 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise<br />
Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, Violete Editions, London, 1998, 151.<br />
or.<br />
72 Aip., CORTÉS, J. M.G., El Cuerpo Mutilado(La Angustia de Muerte en el Arte), Generalitat<br />
Valenciana, Valencia, 1996, 120. or.<br />
73 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise<br />
Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, op. cit., 53.or<br />
74 Aip., CORTÉS, J. M.G., op. cit., 120. or.<br />
75 Vid., BERNADAC, M-L, op. cit., 110. or.<br />
76 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 168-170.or.<br />
77 BERNADAC, M-L., op. cit., 130. or.<br />
78 Aip., Ibidem<br />
79 BOURGEOIS, L., op. cit., 121. or.<br />
80 Ibidem, 126. or.<br />
81 Ibidem, 63. or.<br />
82 Aip., CAPC MUSÉE D’ART CONTEMPORAIN DE BOURDEAUX/SERPENTINE, GALLERY,<br />
LONDON, Louise Bourgeois oeuvres récentes/recent works, CAPC Musée d’art Contemporain de<br />
Bourdeaux, Bourdeaux, 1997, 44. or.<br />
83 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 348. or.<br />
84 MAYAYO, P., Louise Bourgeois, Nerea Argitaletxea, S.A., Madril, 2002, 97. or.<br />
85 Ald., CAPC MUSÉE D’ART CONTEMPORAIN DE BOURDEAUX/SERPENTINE GALLERY,<br />
LONDON, op. cit., 28. or.<br />
86 Vid., BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 323. or.<br />
87 Ibidem, 362. or.<br />
88 Aip., CAPC MUSÉE D’ART CONTEMPORAIN DE BOURDEAUX / SERPENTINE, GALLERY,<br />
LONDON, op. cit., 38. or.<br />
89 GREENBERG, J., JORDAN, S., Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,Harry N. Abrams, Inc.,<br />
Publishers, New York, 2003, 56. or.<br />
90 Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
91 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 152. or.<br />
92 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
93 Aip., BERNADAC, M-L, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 116. or.<br />
265
94 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea , S.A., Madril, 2002, 79. or.<br />
95 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
96 Ibidem<br />
97 Aip., BERNADAC, M-L, op. cit., 140. or.<br />
98 Aip., Ibidem<br />
99 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
100 Ibidem<br />
101 Ibidem<br />
102 Aip., BERNADAC, op. cit., 137. or.<br />
103 “Bat-batekotasunaren Antzerkiaren testuinguruan, 1923n, J. Morenok izendatutako <strong>eta</strong> asmatutako<br />
psikoterapia, banakakoa nahiz taldekakoa, mota. (...) Jatorrian, esparru pribatuko helduen <strong>arteko</strong><br />
gaztakak (jarrera jeloskorrak, izaera bateraezinak, dibortzioa) jorratzen ditu psikodramak. (...)<br />
Gatazkan nahastuta dauden pertsonak gatazkako eszenak, izandakoak, oraingoak edo aurreikusten<br />
diren eszenak, antzeztaraztean datza metodoa. (...) Katarsian, aktoreen katarsi zuzenean <strong>eta</strong> ikusleen<br />
zeharkako katarsian, oinarritzen da psikodramaren eragin terapeutikoa. Nortasuna osatzen duten rolak<br />
hobe arakatzean oinarritzen da hezkuntzan duen eragina.” PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal<br />
de Psicología, Akal Argitalpenak, Madril,1998, 457. or.<br />
104 Aip., BERNADAC, M-L, op. cit., 152. or.<br />
105 Aip., CAPC MUSÉE D’ART CONTEMPORAIN DE BOURDEAUX/SERPENTINE, GALLERY,<br />
LONDON, Louise Bourgeois oeuvres récentes/recent works, CAPC Musée d’art Contemporain de<br />
Bourdeaux, Bourdeaux, 1997, 40. or.<br />
266
3.LOUISE BOURGEOISEN ESKULTURA-LANAREN ARLO AIPAGARRIAK<br />
3.1. ERAGINAK<br />
Louise Bourgeoisen eskultura nabarmena da panorama artistikoan <strong>eta</strong> poetika <strong>eta</strong><br />
esangura plastiko handia erakusten ditu. Nortasun handiko <strong>artista</strong> bakartia da <strong>eta</strong> bere<br />
artea berarengandik irten <strong>eta</strong> bere pertsonarekiko bizi-sintonian dago. Lan originala,<br />
konplexu <strong>eta</strong> misteriotsua da <strong>eta</strong>, bere adierazpenen bidez, artearen historiaren baitako<br />
klixe <strong>eta</strong> joerei ezezkoa <strong>eta</strong> ukatzea etengabe azaltzen dizkie. Honela dio: “Historia ez<br />
zait axola <strong>eta</strong> aspertuta nago historiaz <strong>eta</strong> tradizioaz”. 1<br />
Hala ere, nahiz <strong>eta</strong> beti modu bakartian lan egin, ezin ditugu alde batera utzi ez<br />
artearekin <strong>eta</strong> haren joerekin izan dituen harremanak ez eragin ideologiko-<br />
filosofikoak ere. Louise Bourgeoisek 95 urte ditu egun <strong>eta</strong> bere begirada ez da bere<br />
gaztaroko Frantziako pentsamendutik at egon. Horri psikologiarekiko <strong>eta</strong> artearen<br />
balio psikodinamikoarekiko gero <strong>eta</strong> interes handiagoak gehitu zizkion.<br />
Gurasoekin tapizak zaharberritzen lan egin zuen garaian, Errenazimentu <strong>eta</strong><br />
Erdi Aroko tapiz<strong>eta</strong>n azaltzen ziren gorteko irudien eragina izan zuen. Bere <strong>traumaren</strong><br />
iturria bezala, maitasun istorioak ziren. Esan dugun moduan, 30eko hamarkadan<br />
Parisko zenbait tailerr<strong>eta</strong>n hasi zen lanean, Louvren lan egin zuen <strong>eta</strong> bere arte aretoa<br />
ireki zuen aitaren tapiz-arte galerian. Bertan ongi ezagutu zituen bere garaiko Parisko<br />
arte abangoardiak: art decó-a, espresionismoa, kubismoa, surrealismoa, adimen-<br />
gaixoen artea <strong>eta</strong> konstruktibismoa.<br />
Ikasle langile <strong>eta</strong> anbizio handikoa izanik, bere arte irakasleak maite izan<br />
zituen, Fernand Léger eragin handienekoa izan zelarik. Garaiko <strong>artista</strong> handiak ere<br />
267
ezagutu zituen: Pierre Bonnard <strong>eta</strong> Constantin Brancusi esaterako. Azken horrek bere<br />
eskultur<strong>eta</strong>n erabiltzen zuen zura Afrikatik zetorrela esan zion, Sena ibaiaren<br />
bazterr<strong>eta</strong>tik hartu arren.<br />
268<br />
Arte primitiboaren eragina ere izan zuen bere eskulturei eman zien exortzismo<br />
<strong>eta</strong> erritualtasun esanahian ikus dezakegunez. Horrekin lotuta ezin dugu ahaztu haren<br />
senarrak, Robert Goldwaterek, Primitivism in Modern Art (1938) <strong>eta</strong> Symbolism<br />
(1971) liburuak idatzi zituela. New Yorken Parisko artearen <strong>eta</strong> hiri handi horr<strong>eta</strong>ko<br />
artearen ezagutzak batu zituen. “Suminkorrak” izeneko espresionista abstraktuen<br />
taldeko kide izan zen <strong>eta</strong> espresionismo abstraktuaren eragina 40ko <strong>eta</strong> 50eko<br />
hamarkad<strong>eta</strong>ko bere lehen eskulturen izaera totemikoan islatzen da.<br />
Bigarren Mundu Gerra zela-<strong>eta</strong> Europatik Amerikara ihes egindako <strong>artista</strong><br />
europarrak ezagutu zituen, Henri Matisse, Alexander Calder, Marcel Duchamp <strong>eta</strong><br />
André Bretón besteak beste. Azken hiru horiei buruz, zeinek bere garaian aitorpena<br />
izan baitzuten, ez du oso ongi hitz egiten. Haren ustez, <strong>artista</strong> haiek bufoi <strong>gisa</strong> lan<br />
eginez edo arte merkatuan itzal handia zuten pertsonekin, emakumeekin batez ere,<br />
tratatzen ongi jakinez irabazi zuten aitorpena. Haren iritziz, <strong>artista</strong>k baino gehiago oso<br />
entretenitzaile onak ziren.<br />
Louisek berak bere lan eskultorikoa barrokotzat jotzen ahal dela dio. Eskultura<br />
barrokoak bezala, non marmola nagusi izan zen, tentsio dramatiko handiko <strong>eta</strong><br />
obraren baitako kontraste handiko efektuak sortu zituen. Ildo horr<strong>eta</strong>tik, Homenage to<br />
Bernini izena eman zion 1967ko bere lan bati, autore hori 1558 <strong>eta</strong> 1688 bitartean bizi<br />
<strong>eta</strong> Erroman eskultura barrokoan nagusi izan zen.<br />
Orokorrean, nire obrak artearen tradizio guztia erretratatu <strong>eta</strong> barne hartzen du. Adibidez,<br />
barrokotzat jotzen ahal da; izan ere, nire obra bat Baroque deitu nuen (...) Nire lana beste
estilo batzuei ere lotzen ahal zaie, ez baitu inolako estilo edo materialik besteen gainetik<br />
jartzen . 2<br />
Francis Bacon da bere <strong>artista</strong> kutun<strong>eta</strong>ko bat. Harekin obraren baitako<br />
adierazpen ahalmen hori, indarra <strong>eta</strong> pasioa partekatzen ditu. Louisek hurrengo hau<br />
dio Baconi buruz:<br />
Francis Baconen lanen intentsitateak sakonki hunkitzen nau. Haien aurrean nire erreakzioa<br />
beti baikorra da; harengandik hurbil, gertu sentitzen naiz. Haren sufrimenduak komunikatzea<br />
lortzen du. Niretzat, edertasuna ikus-eremuaren baitan jarritako intimitate mota da. 3<br />
Louisen lana beren artean oso ezberdinak diren <strong>artista</strong> batzuen obrara<br />
hurbiltzen da: Joan Miró, Friedrick Kiesler, Alberto Giacometti, Eva Hesse, Hans<br />
Arp, Barbara Hepworth, Constantin Brancusi, Bruce Nauman, Pepe Espalieu, Yayoi<br />
Kusama, Robert Gober <strong>eta</strong> Louise Nevelson, besteak beste. Hurrengo hauek<br />
gustukoak ditu: Jean Arp, Antonin Artaud, bizitzaren alde mingarri batez aritzen zen<br />
hura ere, Oscar Kokoschka, Chaïm Soutine, Gaston Lachaise <strong>eta</strong> Alberto Giacometti.<br />
Gustukoak dituen <strong>artista</strong> gehienek erretratuak egiten dituztela dio.<br />
60ko hamarkadan subertsio antiformalista <strong>eta</strong> postminimalisten eragina izan<br />
zuen, haien artean “abstrakzio eszentrikoarena”, 1966. urtean izen hori zuen<br />
erakusk<strong>eta</strong> batean parte hartuz. Joera hori material malguen erabilera<br />
esperimentalarengatik nabarmendu zen: latexa, plastiko gardenak, zakuak, sokak <strong>eta</strong><br />
kautxuak.<br />
Louise Bourgeoisek gizonezkoak ziren artisten mundu batean egin zuen lan<br />
<strong>eta</strong> aitorpena oso berandu heldu zitzaion. 60ko <strong>eta</strong> 70eko urte<strong>eta</strong>n emakumeak arte<br />
panoraman bazterturik zeuden <strong>eta</strong> esklabo <strong>gisa</strong> lan egin behar izaten zuten aitorpena<br />
lortzeko.<br />
70eko hamarkadan Louise Bourgeoisek feministen zenbait erakusket<strong>eta</strong>n parte<br />
hartu zuen, <strong>artista</strong> honek beren ideologiarekin elkargune asko zituela uste baitzuten,<br />
269
nahiz <strong>eta</strong> berak feminista den ala ez oso argi ez izan. Dena den, egia da emakumeek<br />
egindako artearen historian oso garrantzitsu izatera iritsi dela. Louisek etik<strong>eta</strong>k<br />
saihestu ditu, <strong>artista</strong> independentetzat du bere burua; bera da <strong>eta</strong> bakartia da.<br />
270<br />
Nire feminismoa emakumeek egiten dutenarekiko ene interes sakonean azaleratzen da, baina<br />
horregatik ez diot bakarti porrokatua izateari uzten. Beste pertsonekin elkartzeak ez nau asko<br />
laguntzen; egia esateko, ez nau laguntzen. Laguntzen nauena zera da, nire ezintasunez jabetu<br />
<strong>eta</strong> berauek erakustea. 4<br />
Zer iruditzen zaizu emakumeen egungo tokia artearen munduan?(1971n argitaratua)<br />
Emakume batek ez du tokirik <strong>artista</strong> <strong>gisa</strong>, kanporatua izango ez dela behin <strong>eta</strong> berriro<br />
frogatzen duen arte. 5<br />
Louiseren beste ezaugarri<strong>eta</strong>ko bat beti bera baina askoz ere gazteagoak diren<br />
artistez <strong>eta</strong> pertsonez inguratu izana da. Agian horregatik, eskultura modernoaren<br />
egiteko moduak erabili arren ez da haren lengoaian zaharkituta gelditu. Louise<br />
Bourgeoisek hurrengo <strong>artista</strong> hauengan eragin ahal izan du: Eva Hesse, Jonathan<br />
Borovsky, Trace Ewin, Rona Pondick, Kiki Smith, Annette Messager, Rosemarie<br />
Trokel <strong>eta</strong> Apassio Haronitaki besteak beste. Hurrengo hauekiko adiskid<strong>eta</strong>suna<br />
baloratu izan du: Joan Miró, Robert Rauschenberg, Andy Warhol, Robert<br />
Mapplethorpe, Gary Indiana <strong>eta</strong> Paul Mc Carthy <strong>eta</strong>, begikotasuna erakutsi du Jeff<br />
Koonsen lanarekiko. Irakasle aritu da zenbait arte eskolatan <strong>eta</strong> orain dela hogei urte<br />
igande arratsalde<strong>eta</strong>n bere etxean artisten aretoa deitzen duena antolatzen du. Haren<br />
etxera beren obra erakustera joan nahi duten mundu guztiko egileekiko topak<strong>eta</strong> da<br />
artisten areto hori. Topak<strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>ko batera joateko aukera izan nuen <strong>eta</strong> Louise<br />
Bourgeoisekin izandako bilera hori doktorego-tesi honen 1. eranskinean deskribatuko<br />
da.<br />
Bigarren zorioneko kointzidentzia belaunaldi berriekin izandako harreman positiboa izan da.<br />
Adin zehatz bateko pertsonez inguraturik bizi naiz, hogeita hamabost edo berrogei urtetik<br />
beherakoak dira. Ulertzen ditut, batzu<strong>eta</strong>n gehiegi presionatzen ditut, baina ez dut nahita<br />
egiten. Egiten dut, besterik gabe, <strong>eta</strong> haiek, beren barkamena espero dudala jakinez, barkatu<br />
egiten naute. Baina nire maitasun guztia jartzen dut haiengan <strong>eta</strong> lotura bat, trukatze bat,<br />
ezartzen dut. Ezinen nuke gauza bera esan nire garaikideei buruz. Ez dut inolako saminik
sentitzen, kasurik egiten ez diet soilik <strong>eta</strong> nahiago dut nire sentimendu positiboak gazteenei<br />
zuzendu. 6<br />
Louise Bourgeoisen obra modernitatearen artearen esanahi<strong>eta</strong>n bermatzen da.<br />
Hortaz, artelana berarentzat ez da artefaktu bat, ondoren postmodernitatean izanen<br />
den <strong>gisa</strong>ra, <strong>eta</strong> erabateko balioa ematen dio. Era berean artearen batasun formalera<br />
iristen saiatzen da; hamaika sinbolo <strong>eta</strong> m<strong>eta</strong>fora pertsonalak sortu <strong>eta</strong>, Freudek<br />
fantasiak artean duen zereginari buruz zituen teoriekin bat, arteak berarentzat beste<br />
pertsona batzuentzat erlijioak duen funtzioa dauka, bere mundu fantasmatikoan<br />
segurtasuna <strong>eta</strong> babesa ematen baitizkio. Bestalde, eskulturak marrazk<strong>eta</strong>rekiko<br />
nagusitasuna duela sinesten du <strong>eta</strong> bere lanean ez dago aro teknokulturaleko<br />
baliabideen egokitze nabarmenik. Aurretik esandakoaz gain, Peter Weiermar <strong>eta</strong><br />
Donald Kuspit arte-kritikariek haren lanean egoak duen presentzia handia <strong>eta</strong> artearen<br />
dimentsio psikodinamikoari ematen dion garrantzia direla-<strong>eta</strong> postmodernismoaren<br />
aitzindaria <strong>eta</strong> 80ko hamarkadako subjektibismo berriaren egile nagusi<strong>eta</strong>koa dela<br />
diote. Beraz, bere diskurtsoaren subjektibotasunagatik postmodernistatzat jotzen da,<br />
pertsona <strong>eta</strong> emakume izanik dituen sentsibilitatea <strong>eta</strong> berezkotasuna erakusten<br />
dituelako. Haren obra ezin da haren bizitzatik banandu <strong>eta</strong> Jacques Lacanek<br />
deskribatutako “erreala denari” jotzen du.<br />
Arte garaikidean badaude hark bezala autobiografikoa beren artelanen<br />
oinarritzat erabiltzen duten beste emakumezko <strong>artista</strong> batzuk, Nan Goldin esaterako.<br />
Louise Bourgeoisen <strong>eta</strong> Nan Goldinen kasuak ezberdinak dira oso <strong>eta</strong> interesgarria<br />
iruditzen zaigu <strong>artista</strong> hori aipatzea, bizitzak <strong>eta</strong> arteak haren lanean, Bourgeoisenean<br />
bezala, lotura ben<strong>eta</strong>koa <strong>eta</strong> estua daukatelako. Nan Goldinen kasua arte-kritikariek<br />
“straigh art” deitu dutenaren adibidea da. Hau da, Goldinek irudi<strong>eta</strong>n bizitza zuzenki<br />
271
jorratzen du, Bourgeoisen eskultur<strong>eta</strong>n berriz bizi izandako esperientzi<strong>eta</strong>ko gertaerak<br />
transposizio plastikoaren bidez azaltzen dira.<br />
272<br />
“Cellen” aurrekari dira arte objektuala, minimala, <strong>eta</strong> New Yorkeko “giroak”<br />
edota artisten instalazioak batez ere. Berak dio <strong>artista</strong>k maite <strong>eta</strong> ulertzen dituela.<br />
Bere familia dira <strong>eta</strong> haien existentziak bakarrik sentitzea eragozten dio. Louise<br />
Bourgeois giro artistikoan murgilduta bizi izan da baina beti izan du modu isolatuan<br />
lan egiteko <strong>eta</strong> artea bere onurarako erabiltzeko beharra.<br />
Mende hon<strong>eta</strong>ko artearen izen nagusiekin topatu izan naiz: Brancusi, Léger… arte<br />
mugimendu erradikalenen ondoan bizi izan naiz, baina beti nire arte propioa egiten saiatu<br />
naiz. 7<br />
Louise Bourgeoisek frantziar po<strong>eta</strong>, antzerkigile, filosofo <strong>eta</strong> matematikarien<br />
eragina izan du. Azkeneko horien artetik René Descartes (1596-1650) <strong>eta</strong> Blaise<br />
Pascal (1623-1662) ekarriko ditugu gogora. Existentzialismoak eragin handia izan<br />
zuen harengan <strong>eta</strong>, joera horrekin bat, pentsamendu guztiaren hasieran bere<br />
existentzia jartzen du <strong>eta</strong> garrantzi handia ematen die egintza <strong>eta</strong> esperientziari.<br />
Pertsona askok surrealismoarekin lotu izan dute, baina berak dio akatsa dela bera<br />
surrealistatzat jotzea.<br />
Pertsonek gaizki ulertzen dute nire lana. Ni ez naiz surrealista; existentzialista naiz. 8<br />
Surrealismoaren <strong>eta</strong> bion <strong>arteko</strong> diferentzia –dio– haiek bizitzari txantxa balitz bezala<br />
begiratzen ziotela <strong>eta</strong> nik bizitza tragedia <strong>gisa</strong> ikusten dudala da. 9<br />
Frantziako gerraostearen garaiko literatura existentzialistaren irakurlea da oso,<br />
Albert Camus, Françoise Sagan, Jean-Paul Sartre <strong>eta</strong> holako autoreena hain zuzen.<br />
Eta Balzac ere irakurri du, bere eleberri<strong>eta</strong>n garaiko frantziar gizartearen deskribapen<br />
errealista egin zuen egilea. Louise Bourgeoisek Balzac, beren aita bezala, emakumeen<br />
hezik<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> prestakuntzaren aldekoa ez zela uste zuen. Hortaz, haren eleberri<br />
famatuen<strong>eta</strong>ko bi, Papá Goriot (1834) <strong>eta</strong> Eugenia Grandet (1833), aipatzen ditu.
Lehendabiziko eleberriak alaba eskergabeekin aita batek egiten dituen sakrifizioak<br />
kontatzen ditu. Bigarrenak diruarekiko obsesioa duen <strong>eta</strong> alaba Eugeniaren zoriona<br />
apurtzen duen aita miserable baten istorioa kontatzen du. Louise Bourgeoisek<br />
“Eugénie Grandet n´a jamais grandi mais Eugénie Grandet a dit” [Eugenia Grandet ez<br />
zen inoiz hazi baina Eugenia Grandetek esan zuen] izeneko l<strong>eta</strong>nia idatzi zuen.<br />
Louisek batzu<strong>eta</strong>n pertsonaia horrekin identifikatzen dela dio:<br />
Pesimista naizenean, Eugénie Grandetekin identifikatzen naiz. Identifikazioa partziala <strong>eta</strong><br />
unean unekoa da. 10<br />
-Nola duzu izena?<br />
-Ez daukat izenik, Pierre Gorioten alaba naiz. Pierre Gorioten alabari ez zaio bere burua<br />
azaltzeko aukerarik eman. Bera pasiboa izan da <strong>eta</strong> esan nahi izan duen guztia azkenean ezin<br />
izan du esan… <strong>eta</strong> azkenean bere kezkak itota hil zen. 11<br />
Bere beldurrengatik hil zen. Nik esanen dut hark esan nahi zukeena: ez nago zuen esan<strong>eta</strong>ra,<br />
ez arropa ikuzteko, ez zuei itxoiteko, ez zuei segurtasuna eskaintzeko, ez zuen kezkak<br />
entzuteko, ez isiltzeko… Pierre-ren alaba, hori esan baino lehen hil da, <strong>eta</strong> hain koldarra<br />
izateaz lotsa sentitzen du. 12<br />
Gustukoa du poesia irakurtzea prosak baino gehiago esaten diolako. Komedia-<br />
idazle<strong>eta</strong>rik hauek ditu gustuko: François Villon po<strong>eta</strong> (c. 1431-c. 1463) 13 , Molière<br />
(1622-1673) 14 <strong>eta</strong> Jean de la Fontaine (1621-1695), babesgabearen biziraupenean<br />
interesaturik dagoena. Gustukoa du, halaber, William Shakespeare po<strong>eta</strong> <strong>eta</strong><br />
antzerkigilea (1564-1616). 1996-1997ko Hamlet and Ophelia izenburuko litografian,<br />
antzerkigile horren lan unibertsaleneko pertsonaiari egiten dio aipu, haren patu<br />
tragikoa saihestuz <strong>eta</strong> salbatuz. 15 Haren obrak mitologiaren gai <strong>eta</strong> pertsonaiekin ere<br />
badu harremana, Arachne <strong>eta</strong> Peneloperekin besteak beste. 16<br />
60ko hamarkadan Bourgeoisek Gaston Bachelard (1884-1962) idazlearen lana<br />
ezagutu zuen <strong>eta</strong> liluraturik geratu zen. Egile horrek La poética del espacio (1957)<br />
idatzi zuen bere hondar urteotan. Bertan etxearen, gordelekuaren, ganbararen <strong>eta</strong><br />
abarren esanahi poetikoa deskribatu zuen. Testuari emandako garrantziak ez gaitu<br />
273
harritzen, Louise Bourgeoisen obrak duen etxe dimentsioa, bere bizipenen, bizi izan<br />
den etxeen <strong>eta</strong> babes beharraren garrantzia, kontuan izanda.<br />
1960an, Arte Ederr<strong>eta</strong>n graduatzeko eskaerarekin batera, artearen dimentsio<br />
psikologikoarekiko interesa azaldu zuen. Beste batzu<strong>eta</strong>n ere aritu izan da gai horri<br />
buruz:<br />
274<br />
Sortze-lanaren ezagutzak, bai neure obraren prozesuen behak<strong>eta</strong> bai nire lankide artistekiko<br />
solasaldiak, artearen oinarri psikologiko <strong>eta</strong> soziologikoaz sakonago kezkatzera eraman nau. 17<br />
Artistak, medikuak balira (terapeutak), oso balio handiko irakasleak zitezkeen, bere zolitasuna<br />
<strong>eta</strong> inkontzientearen sekretuekiko duten sarbidea, ulermen ahalmena <strong>eta</strong> nahasteekiko duten<br />
tolerantziari esker. 18<br />
Asko interesatzen zaizkio <strong>eta</strong>, bere obran, Jean Martin Charcot (1825-1893)<br />
neuropsikiatrak histeriari buruz zituen teoriei aipu egiten die. Charcoten garaian<br />
histeria emakumeen patologiatzat jotzen zen <strong>eta</strong> autore horrek, besteak beste,<br />
gizonezkoen artean izandako histeria kasu batzuk azaldu zituen. 90eko hamarkadan<br />
Louisek zenbait lan egin zituen Arch of Hysteria [Histeria-Uztaia] izenburuarekin.<br />
Izenburu horrek Charcoten deskribatutako histeria-krisiek izaten dituzten fase<strong>eta</strong>ko<br />
bati egiten dio aipu. Aurrekoaz gain, psikoanalisiarekiko <strong>eta</strong> Sigmund Freudek <strong>eta</strong><br />
Jacques Lacanek arteari buruz eraturiko teoriekiko interesa du, nahiz <strong>eta</strong>, lehen esan<br />
bezala, teoria horiek huts egin ziotela adierazi duen. 19<br />
3.2. EZAUGARRI MATERIALAK ETA MORFOLOGIKOAK<br />
3.2.1. MATERIALAK<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lan guztia aztertzean, indar psikologiko itzela<br />
<strong>eta</strong> dinamismo plastiko handia atzematen ditugu. Haren lana materialen, tekniken,
formen <strong>eta</strong> erakusteko moduen kontzeptu pluralistaren aldekoa da. 1941etik 1999ra<br />
material ezberdinekin egin zuen lan <strong>eta</strong> ongi ezagutu zuen hai<strong>eta</strong>ko bakoitzak<br />
eskaintzen ahal zizkion teknika <strong>eta</strong> aukerak: zura, eskaiola, buztina, argizaria, latexa,<br />
hormigoia, beira, aluminioa, altzairua, oihala, brontzea, marmola <strong>eta</strong> bere bizitzako<br />
objektuak. Azkeneko horiek 1990eko Ventouse [Bentosa] obratik aurrera bere<br />
eskultura-lanean erabiliko ditu.<br />
Materialak bere adierazpenaren <strong>eta</strong> bere inkontzientearen zerbitzura izan ditu<br />
beti. Bere eskultura-lanean zehar bere existentziarekiko garrantzitsuak izan diren<br />
gai<strong>eta</strong>n jarri du arr<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> gai bakoitzari material <strong>eta</strong> egitura modu ezberdin<strong>eta</strong>tik<br />
heldu dio. Gai beraren irudi <strong>eta</strong> forma ezberdinak egin dituela esaten ahal dugu.<br />
Lehen, norbaitek materialei buruz galdetzen zidan bakoitzean, hau esaten nuen: “Interesatzen<br />
zaidana esan nahi dudana da <strong>eta</strong> nozio hori modu egokian azaltzeko edozein materiali eginen<br />
diot aurre”. Hala ere, adierazpidea konponbide inprobisatuz beteriko materia da beti. Hau da,<br />
guztiarekin saiatzen da, inguruan dituen material<strong>eta</strong>ko bakoitza erabiltzen du, <strong>eta</strong> orokorrean<br />
alde batera uzten dituzu funtzionatzen duen bat aurkitu arte. 20<br />
Material bera, harria edo zura, ez zait material <strong>gisa</strong> interesatzen, bit<strong>arteko</strong> bat besterik ez da,<br />
ez da helburu bat. Inork ez du eskultura bat egiten zura gustatzen zaiolako soilik, hori<br />
absurdoa litzateke. Eskultura bat zurez egiteko arrazoia beste edozein materialek azaltzen<br />
utziko ez zizuna zuraren bidez azaltzen ahal izatea da. 21<br />
Ikusi dugun bezala, Louise Bourgeoisen eskultura-lanean sarritan irudi edo<br />
forma bera hainbat material<strong>eta</strong>n errepikatzen da. Horrela, ezaugarri aldaketek forma<br />
<strong>eta</strong> irudien adierazpenean daukaten efektua zehaztasun handiagoz atzeman dezake.<br />
Louisek bere eskultura-lanaren gai nagusi<strong>eta</strong>koa diren Lair [Gordelekuak] izenekoak<br />
modu <strong>eta</strong> material ezberdin<strong>eta</strong>n egin izana jartzen digu adibide <strong>gisa</strong>:<br />
[Jan Greenberg <strong>eta</strong> Sandra Jordan] Hark gordelekuak urte askotan zehar <strong>eta</strong> modu askotan<br />
sortu zituen.<br />
L.B: Nik beti hobeki egin nahi izan dut. Hortaz, eskultura igeltsuz egiten dudanean ez naiz<br />
asebete sentitzen. Eta hau diot: <strong>eta</strong> harriz eginen banu esan nahi dudana komunikatzeko<br />
aukera ona izanen nuke? Horrela, material batetik bestera joaten naiz. 22<br />
L.B: Nik beti seriean egiten baitut lan, batez ere gai batek oso kezkaturik nagoenean. Material<br />
batekin hasiko naiz <strong>eta</strong> ondoren materialaz aldatuko dut, <strong>eta</strong> aldak<strong>eta</strong>k gaia aldatuko du.<br />
275
276<br />
Material ezberdin<strong>eta</strong>tik gauza ezberdinak jasotzen dira. Azkenean, material aldak<strong>eta</strong> asko egin<br />
<strong>eta</strong> gero, nire intereseko gaia material hauskaitzenarekin bukatuko dut. 23<br />
Materialekin lan egitea, esperimentazioan eskaintzen dioten aberastasunaz<br />
gain, baieztapen lan pertsonala egiteko aukera ere ematen diote, materialek <strong>eta</strong><br />
teknikek ezartzen dizkioten erresistentzia <strong>eta</strong> mugak gainditzeari garrantzi handia<br />
emanez. Bere behar nagusi<strong>eta</strong>ko bat menpekoa ez izatea da. Mend<strong>eta</strong>suna<br />
ahuleziarekin lotzen du. Donald Kuspiti elkarrizk<strong>eta</strong> batean esandakoaren arabera,<br />
materialen erresistentzia gainditzean zehazten da baieztapena, mend<strong>eta</strong>sun eza, modu<br />
horr<strong>eta</strong>n bere buruari duen balioa erakutsiz. 24 Baita bere buruan izandako eskultura-<br />
irudiak gauzatzeko trebezia handia erakutsiz.<br />
Materialek isiltasun aukerak eskaintzen dituzte, erresistentzia aukerak. Eta, noski, errazagoa<br />
da haien erreakzioei buruz hitz egitea giza erreakzioei buruz hitz egitea baino. Batzu<strong>eta</strong>n<br />
materialaren erresistentzia edo pertsona baten erresistentzia hain dira handiak non alferrik den<br />
tematzea. Eta jarraitzen du. Aski noiz den ikusteko gai behar du izan. 25<br />
O, baina materialaren erresistentzia prozesuaren zatia da. Inolako erresistentziarik ez balego,<br />
nik ez nuke adierazterik izanen. Neure burua jarrera borrokatzaile desesperatu batetik soilik<br />
adieraz dezaket. 26<br />
Louise Bourgeoisek estilo edo material bati besteei baino garrantzi<br />
handiagorik ematen ez diola esan du behin <strong>eta</strong> berriro. Berarentzat garrantzia duen<br />
bakarra hiru dimentsioko obraren nolakotasun plastikoa da. Oso <strong>artista</strong> langilea da <strong>eta</strong><br />
nabarmena da obra bakoitzean lank<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> materialen tratamendu zehatza egin dituela.<br />
Material bakoitzaren alderdi erakargarrienak aprobetxatzen ditu beti, horrela obra<br />
bakoitza izate <strong>eta</strong> berezitasun handikoa da <strong>eta</strong> gure pertzepzioaren aurrean indar<br />
handiz nabarmentzen da.<br />
1941 <strong>eta</strong> 1955 bitartean bere obr<strong>eta</strong>n egur zizelatua <strong>eta</strong> muntatze lana<br />
nagusitzen badira ere, altzairuzko ardatz batean ahokatutako zur margotuen bidez, <strong>eta</strong><br />
1960an eskaiola, 1963tik aurrera urte berean gutxienez hiru material ezberdin erabili
dituela ikusten dugu <strong>eta</strong> esaten ahal da inoiz ez dituela lehen landutako moduak<br />
ahazten <strong>eta</strong> berriro erabiltzen ahal dituela lehengo moduak hurrengo obr<strong>eta</strong>n.<br />
Hala ere, <strong>eta</strong> II. Zati honen 2. kapituluan erabili dugun sailkapenari jarraikiz,<br />
aldi bakoitzean nagusi izan ziren material <strong>eta</strong> egiteko moduak zerrendatu ditugu:<br />
BUZTINA<br />
1947 MARGOTUTAKO EGURRA ETA ALTZAIRUA<br />
1960 ESKAIOLA<br />
1963 LATEXA ETA TEKNIKA MISTOA<br />
1967 MARMOLA, ALABASTROA, GRANITOA<br />
1967 BRONTZEA<br />
1970 ALTZAIRUA<br />
1990 BEIRA<br />
1990 OIHALA<br />
1990 ALUMINIOA<br />
1990- 99 OBJEKTUAK<br />
Obra beraren baitako baliabideen homogeneotasun edo aniztasunari buruz,<br />
1941 <strong>eta</strong> 1990 bit<strong>arteko</strong> lan gehienak batasuna erakusten dute alderdi materialari<br />
dagokionez. 1941-55eko Personnages lanean ikus daiteke hori, altzairuzko ardatza<br />
ikusezina baita, hala nola 1963an igeltsu <strong>eta</strong> oihalarekin nahasiz, latexez <strong>eta</strong><br />
hormigoiz egindako lan<strong>eta</strong>n ere. Ordura arte eskulturan erabilitako material<br />
eziraunkor berri horien nahasketez sortutako obrek, Lucy R. Lippard-ek 1966an<br />
“abstrakzio eszentrikoa” deitu zuena, zentzumenentzako oso deigarriak <strong>eta</strong><br />
esanguratsuak ziren ezaugarriak zituzten. Aurrerago, 1990etik aurrera batez ere,<br />
eskultura objektualetik instalaziora igarotzearekin batera, lan beraren baitan baliabide<br />
ugarien erabilera nabarmena atzematen da.<br />
277
A) Buztina<br />
278<br />
1935 <strong>eta</strong> 1938 bitartean, ikasle izan zeneko Montparnase <strong>eta</strong> Montmartreko<br />
tailerr<strong>eta</strong>n, bere lehenengo buztin bustoak egin zituen Louise Bourgeoisek. Haren<br />
ibilbide eskultoriko luzean 1960ko Etr<strong>eta</strong>t, 1968-1969ko Untitled [Izenburu gabe] <strong>eta</strong><br />
1982ko Femme Maison eskultur<strong>eta</strong>n soilik izan da buztina behin betiko materiala.<br />
Beste askotan material hau ondoren eskaiolara, marmolera edo brontzera eraman<br />
diren forma borobilak modelatzeko erabili du. Lan prozesu horrekin loturik, Louise<br />
Bourgeoisen esku handiak modelatzen agertzen diren argazkia famatua da.<br />
Bere tailerrean ez dagoenean beste pertsonei eskulturaz aritzeko ere erabiltzen<br />
du buztina. Sarritan munduko hainbat lekutako <strong>artista</strong>k igandean bere etxera bisitan<br />
joaten direnean, buztin bola bat izaten du mahai gainean <strong>eta</strong> esku artean hartzen du<br />
artearen nahiz eskulturaren egiaz modu zuzenagoan solastatzeko.<br />
B) Zur margotua <strong>eta</strong> altzairua<br />
Bertikaltasuna, nostalgia <strong>eta</strong> osagaien <strong>arteko</strong> harremana (1941-1955) izenaz<br />
sailkatutako eskultura guztiak, lanaren batasuna handitzeko <strong>eta</strong> material organiko<br />
honen erabileraren kutsu erromantikoa saihesteko <strong>artista</strong>k margotutako zuraz eginak<br />
dira. Obra hori<strong>eta</strong>ko gehienak zuriz, gorriz <strong>eta</strong> beltzez margoturik daude. Altzairua<br />
obrak zutik mantentzeko erabili zuen <strong>eta</strong> erabilitako teknika zizelkadura zuzena <strong>eta</strong><br />
segmentuka moztea izan zen. Louise Bourgeoisek bere obra bere garapen<br />
pertsonalaren <strong>eta</strong> autoadierazpenaren zerbitzura jarri zuen <strong>eta</strong>, beraz, eskultur<strong>eta</strong>n<br />
erabilitako teknika bere egoera fisiologiko ezberdin<strong>eta</strong>ra eraman edo erantzuten duten<br />
arik<strong>eta</strong>tzat jotzen du. Honela mintzo da muntatze lanaz:
Muntatze lana ez da zizelkatzea bezala. Ez da inolako materialaren aurkako erasoa,<br />
elementuen <strong>arteko</strong> akordioa egitea baizik. Muntatze lanean edo objektuen <strong>arteko</strong> batasunean,<br />
xeh<strong>eta</strong>sun batek liluratu edo zerbaitek harritu egiten zaitu <strong>eta</strong> zuk zatiak doitu, lausotu, moztu<br />
<strong>eta</strong> elkartzen dituzu. Egia esateko, maitasun lana da.<br />
Baina bada beste zerbait muntaian: berriztapena <strong>eta</strong> konponk<strong>eta</strong>. Hori izan zen, hain zuzen<br />
ere, nire gurasoen lana; tapizak zaharberritu <strong>eta</strong> konpontzen zituzten. Beraz, jarrera komun bat<br />
dago gure artean. 27<br />
Louisek berehalako adierazpen baten urgentzia edo forma bat berehala<br />
sortzeko beharra nagusia duten obrak egin izan ditu. Alderdi horrek bere<br />
oldarkortasun handiari erantzuten dio <strong>eta</strong>, <strong>artista</strong>ren ustez, lan egiteko modu ezberdina<br />
da <strong>eta</strong> aipatzen ari garen obra multzoan sartzen du.<br />
Nire aurreko lanek modu alternatiboan agertzen diren bi eskultura mota erakusten dituzte:<br />
lehenengoa bat-bateko izaera du <strong>eta</strong> bai pieza borobilak bai altxatuak hartzen ditu bere baitan.<br />
Bulkadakotzat defini nitzake, baina nahiago dut espontaneo deitu, dinamika emozional bati<br />
erantzuten baitiote. Nire arr<strong>eta</strong> guztia bildu <strong>eta</strong> niretzat garrantzi gailena duen zerbait adierazi<br />
nahi dudanean, kontatzeko (edozer kontatzeko) gogo larri horr<strong>eta</strong>n inspiratutako obra bat<br />
egiten dut, <strong>eta</strong> azkar <strong>eta</strong> inolako etenik gabe. Nire obrak altxatu motakoak nahiz cocoon<br />
motakoak izan, berehalakotasun lege bati erantzuten diote, zerbaiti esanahia emateko nahiari,<br />
posizio positiboa hartzekoari; edo agian justu kontrakoari, beren baitan bildu edo zerbait<br />
horr<strong>eta</strong>n babesa bilatzekoari. Garatzen dituzten gaiak aurkako polo<strong>eta</strong>n egon arren, pieza<br />
hauek modu berehalakoan moldatu direla daukate komunean. 28<br />
Margotutako edo margotu gabeko zuraren erabilera 1955etik aurrerako lan<strong>eta</strong>n<br />
ikusten ahal da, 1979ko Partial Recall-en adibidez, zuriz margotutako zuraz egina.<br />
Beste obra batzu<strong>eta</strong>n zura beste materialekin batera erabili zuen. 1960ko Still<br />
live, 1974ko The Destruction of the Father, 1978ko The Confrontation, 1978ko<br />
Structure IV/ Boat House, 1983ko Sbredder, 1991ko Le Défi, 1992ko Le Défi II,<br />
1993ko Le Défi III, 1992ko Needle (Fuseau) <strong>eta</strong> 1996ko Untitled obrez ari gara.<br />
Zura 1992ko Needle (Fuseau) obran <strong>eta</strong> Cell batzu<strong>eta</strong>n esfera trinko itxuraz<br />
agertzen da <strong>eta</strong> material berberarekin eginik daude gelaxka hori<strong>eta</strong>ko batzuen hormak<br />
<strong>eta</strong> aulkiak <strong>eta</strong> tapizen nahiz ispiluen markoak bezalako objektuak. 1993ko<br />
Articulated Lair, 1989ko No Escape, 1991ko Cell I, 1991ko Cell II, 1991ko Cell III,<br />
1991ko Cell IV, 1991ko Cell V, 1991ko Cell VI, 1992ko Precious Liquids, 1994ko<br />
Red Room (Parents), 1994ko Red Room (Child), 1995eko Cell (Hands and Mirror),<br />
279
1996ko Cell, Clothes <strong>eta</strong> 1998ko Culprit Number 2 izeneko Cell<strong>eta</strong>n zurezko oholak<br />
edo ateak erabiltzen ditu hausnartzeko espazioak sortzen ditueneko eremua<br />
mugatzeko. Eta 1990-1993ko Cell (Glass Spheres and Hands), 1991ko Cell III,<br />
1991ko Cell IV, 1993ko Cell (You Better Grow Up), 1994ko Red Room (Parents),<br />
1994ko Red Room (Child), 1997ko Spider, 1997ko Passage Dangereux, 1998ko Cell<br />
VII <strong>eta</strong> 1998ko Cell (Twelve Oval Mirrors) izeneko<strong>eta</strong>n aulkiak, mahaiak,<br />
mahaitxoak, mal<strong>eta</strong>k edo tapizen nahiz ispiluen markoak bezalako zurezko objektuak<br />
agertzen dira.<br />
C) Eskaiola, latexa <strong>eta</strong> argizaria<br />
280<br />
60ko hamarkadan, lehen esan bezala, Louise Bourgeoisek eskaiola edo latexa<br />
bezalako materialekin esperimentatu zuen. Zuzenean edo molde <strong>gisa</strong> erabilita, aldez<br />
aurretik marraztutako formak egitea ahalbidetu zioten, zein material tradizionalagoen<br />
bidez egitea nekezago suertatzen baitzitzaizkion. Marrazkiak abiapuntu izan zituen,<br />
baina <strong>artista</strong>k modu inprobisatuan egiten du lan, obsesio dituen gaiak bistatik galdu<br />
gabe, bere marrazki<strong>eta</strong>n egindako formen <strong>eta</strong> hori<strong>eta</strong>tik atera ziren forma<br />
eskultorikoen artean 3 urteko tartea utziz. Prozesu horren adibide, 1965eko<br />
Concentric Growth izeneko marrazkiaren <strong>eta</strong> 1968ko The Fingers obra<br />
eskultorikoaren <strong>arteko</strong> antzekotasuna aipatzen ahal da, baita antzeko izaera formala<br />
duten garaiko beste eskulturei dagokienez.<br />
1960ko urte<strong>eta</strong>ko obra asko eskaiolaz eginak dira. Material horrek<br />
berehalakotasunez lan egin <strong>eta</strong> prozedura kentzaileak, gehitzaileak <strong>eta</strong> eraikitzaileak<br />
erabiltzea ahalbidetzen dio. 1960ko Figure, 1960ko Spiral /Summer, 1960ko Flower,<br />
1961eko Maison, 1960ko Labyrinthine Tower, 1962ko Clutching, 1962ko Lair, 1962-
63ko Lair, 1963ko Fée Couturière, 1963ko Untitled, 1963-1964ko Torso/Self-<br />
Portrait, 1963-1965eko Amoeba, 1964-64ko The Quartered One, 1971-72ko Trani<br />
Episode <strong>eta</strong> 1984ko Nature Study lanak eskaiolakoak dira oso-osorik.<br />
Eskaiola, argizaria <strong>eta</strong> latexa material adiskidetzat jotzen ditu Bourgeoisek, haien<br />
bizi-aberastasun edo freskotasuna dela <strong>eta</strong>. Material horiek guztiak egoera likido<br />
batetik solidora igaro, iragazi edo isuri egiten dira. Honako hau dio horri buruz:<br />
Material batzuk ideiak zehazteko onak dira, baina ez dira iraunkorrak <strong>eta</strong> ez dute behar<br />
bezalako azalera eskaintzen. Hala ere, forma guztiak hasiera batean isuriak izan ziren <strong>eta</strong><br />
prozesu horren ondorioz soilik lortu ahal izan ziren. (Isuritako forma barnetik luzatzen da <strong>eta</strong><br />
grabitatearen legeei egiten die men). Isuria espresatu ahal izateko beharrezkoa da molde<br />
elastiko bat edukitzea; adibidez, argizari urtua ur izoztura isurtzen badugu, argizariak forma<br />
bakarra hartuko du. Isuritako forma halabeharrez oinarrian sinplea denez, iraunkorra egiten<br />
ahal da marmolean kontraesanean erori gabe. Metodo horiek nire atentzioa hainbeste bilatzen<br />
duten forma geometriko <strong>eta</strong> organikoen <strong>arteko</strong> fusioa gordetzen dutela uste dut. 29<br />
Kasu askotan eskaiolaz sortzen ditu ondoren latexez, marmolez edo brontzez<br />
eginen dituen formak, baina batik bat molde<strong>eta</strong>rako material berriek ahalbidetuko<br />
dute Louisek aspaldidanik marrazten ari zen formak gauzatzea:<br />
Molde<strong>eta</strong>rako material berriek, kolak, e.a., material tradizionalenen manipulazio erabat<br />
sinplifikaturako aukera ematen dute <strong>eta</strong> buruan aspaldi izan ditudan eskultura-ideiekin bat<br />
datorren askatasun formal bat errazten. 30<br />
Eskaiola beste material batzuekin batera ere agertzen da: zur, latex <strong>eta</strong><br />
altzairuarekin, <strong>eta</strong> zenbait<strong>eta</strong>n hormigoiarekin nahasita: 1950eko Spiral Women,<br />
1960ko Still Live, 1968-69ko Untitled, 1968-69ko Fillette (Sweeter version), 1972ko<br />
Avenza Revisited, 1974ko The Destruction of the Father <strong>eta</strong> 1986ko Maison lan<strong>eta</strong>n<br />
esate baterako.<br />
Latexa erabat egokitu egiten da <strong>eta</strong> forma organikoen biguntasun erreferentzia<br />
azaltzen du. Material honekin erabilitako teknika, latex geruza baten gainean beste<br />
geruza bat jarriz estratifikazioa egitea da. Batzu<strong>eta</strong>n eskaiolan edo oihalean egindako<br />
eskultura bat ondoren latexez estaltzen du, hola izaera biguna <strong>eta</strong> organismo bizidun<br />
281
aten azalaren itxura ematen dizkio. Horren adibide dira 1954ko Untitled, 1963ko<br />
Double negative, 1963ko Soft Lanscape, 1966ko Le Regard, 1968-69ko Fillette<br />
(Sweeter version), 1971-72ko Trani Episode <strong>eta</strong> 1974ko The Destruction of the<br />
Father obrak. Obra osoak egiteko ere erabili du latexa: 1963ko Lair, 1963ko Portrait<br />
<strong>eta</strong> 1968ko Fillette; latexez egindako bular ugariko soinekoez gain, zeintzuk 1978ko<br />
A Banquet: A Fashion Show of Body Parts izeneko performancearen elementu<br />
protagonista izan ziren.<br />
282<br />
1970eko hamarkadatik aurrera hainbat kolor<strong>eta</strong>n tindatutako latexa erabiltzen<br />
hasi zen: arrosa, beltza edo haragi kolorekoa, guztiz gomazkoak diren obra batzuk<br />
egitean: 1973ko Untitled, 1984ko Nature Study, 1996ko Legs, 1986ko Lair <strong>eta</strong><br />
1991ko Mamelles. Hori<strong>eta</strong>ko batzuk zintzilikaturik agertzen dira: 1996ko Legs,<br />
1986ko Lair, 1993ko In Respite, 1996ko Untitled, 1993ko Articulated Lair, 1989ko<br />
No Exit <strong>eta</strong> 1996ko Cell, Clothes lanak esaterako.<br />
Louisen begirada emozionala <strong>eta</strong> existentziala da beti <strong>eta</strong> materialak isurtzeko<br />
prozesua <strong>eta</strong> gizakiaren egoera fisiologiko, pertzeptibo <strong>eta</strong> emozionalak –pertsona<br />
batek behar duena, bere aldak<strong>eta</strong>k, sentitzen duena…– hartu <strong>eta</strong> paralelotasuna egiten<br />
du. Izateko, hautemateko <strong>eta</strong> egiteko egoera horiek guztiak ezagunak zaizkigun <strong>eta</strong><br />
materialen tratamenduarekin –isurtzea, fluxua, jarioa, kokatzea, gogortzea, urtzea,<br />
hedatzea, uzkurtzea, txikitzea– <strong>eta</strong> borondatezkoak diren alderdiekin –alde egitea,<br />
aurrera egitea, biltzea, joaten uztea...– zerikusia duten prozesuen bidez azaltzen dira. 31<br />
Azkenik, argizaria aipatuko dugu modu laburrean. Haren brontzezko<br />
eskulturak sortzeko ezinbesteko materiala da <strong>eta</strong> behin betiko material <strong>gisa</strong> dimentsio<br />
txikiko obra gutxi batzu<strong>eta</strong>n agertzen da: 1970eko Untitled (hand), 1970eko Femme
Pieu, non irudiaren sabelaren gainean orratzak sartzen diren, <strong>eta</strong> 1984ko Nature Study<br />
tamaina aldetik artelan handiagoan.<br />
D) Marmola, alabastroa <strong>eta</strong> granitoa<br />
1968 <strong>eta</strong> 1972 bitartean denboraldiak pasa zituen Italian lanean, Pietrasantan<br />
<strong>eta</strong> Carraran, marmol <strong>eta</strong> brontzearekin batez ere, eskultura mordoa eginez. 1981ean,<br />
Carraran egin zuen egonaldian, marmolezko 20 eskultura berri egin zituen, “Gorputz<br />
atalak” taldean sartu ditugunak. 1988an Carrarara joan zen berriro kubo trinko batetik<br />
irteten ziren marmolezko eskulturak egitera. Hori<strong>eta</strong>ko baten bati eman zien izena,<br />
The Sail izan zen <strong>eta</strong> guk “Sail (zulodunak)” erabili dugu obrok talde batean biltzeko.<br />
Italiako egonaldi<strong>eta</strong>n harginekin elkarlanean aritu arren, bere obr<strong>eta</strong>n lan fisikoa<br />
egitea bere lanaren kontsiderazio terapeutikorako funtsezkoa da.<br />
Marmolaz gain, Louisek alabastroz <strong>eta</strong> granitoz ere egin du eskulturaren bat.<br />
Carraran bertako marmolaren kalitatea dela-<strong>eta</strong> famatua den harrobi bat dago, bertatik<br />
hartu zuten harria Michelangelok <strong>eta</strong> Canovak. Carrarako marmola hautsezina da <strong>eta</strong><br />
leuntzean bere azaleratik argilun aniztasun handia lortzen da. Asko leunduz gero ere,<br />
islatzaile izateko aukera du, Camille Guicharden filmean azaltzen den bezala 32 .<br />
Jacques Lacanek argi asko islatzen duten gauzek sortzen duten erakarmena aipatu <strong>eta</strong><br />
adibidetzat sardina latak sortzen duen distira jartzen du. Izan ere, landutako harrian ez<br />
dago Louise soilik begira, harria guri begira balego bezala ematen du.<br />
Elkarrekikotasuna dago beraz, negoziatu, artikulatu <strong>eta</strong> begirada-bezatze horr<strong>eta</strong>n<br />
begiraden korrelazioa dago. Lacanen aburuz, hori da arte ororen jomuga.<br />
Haren marmolezko eskulturak oso ederrak dira <strong>eta</strong> hai<strong>eta</strong>riko asko oso landuta<br />
daude. Horren adibide dira 1967ko Sleep II autorretratua, 1967ko Germinal, 1968ko<br />
283
Colonnata, 1969ko Cumul I, 1970eko Eye to Eye, 1968ko Noir Veine, 1981eko<br />
Femme- Maison´8, 1982ko Fallen Woman saila, 1981eko Femme Couteau saila,<br />
1983ko Femme Maison, 1982ko Eyes, 1984-94ko Nature Study, 1990eko<br />
Décontractée, 1987ko Belly <strong>eta</strong> 1991ko Cleavage besteak beste, baita bere Cell<strong>eta</strong>n<br />
sartzen dituen marmolezko eskultura guztiak ere. Ezin dugu ahaztu, bestalde, 1996-<br />
97ko Eye Benches I, II, III izeneko begi itxurako banku<strong>eta</strong>n Zimbabweko granito<br />
beltzarekin lortutako leunk<strong>eta</strong> handia. Lan horiek 1999ko Fountain izeneko obra<br />
laguntzen dute <strong>eta</strong> Pittsburgh-eko Agnes R. Katz plazan daude jarrita.<br />
284<br />
Harriz egindako beste lan batzu<strong>eta</strong>n, oso landuta dauden zatiek <strong>eta</strong> harriaren<br />
egoera naturalari dagokion itxura landugabea erakusten duten beste zati batzuek<br />
elkarren aldea aurkezten dute. Horren adibide dira 1989ko Untitled (With Foot),<br />
1989ko Untitled (With hand), 1984ko Nature Study (Velvet Eyes) <strong>eta</strong> 1996ko<br />
Welcoming Hands obrak.<br />
Harria oso material gogorra da <strong>eta</strong>, Louisen arabera, ukapen iturri konstantea.<br />
Louisek bere autoadierazpena oso agresiboa dela uste du <strong>eta</strong> horregatik du gustukoa<br />
harriarekin edo material gogorrekin lan egitea, bere indarrerako topea edo muga<br />
baitira. Aurretik aztertu dugun gai honekiko erreferentzia ugari aurkitzen ditugu, hona<br />
hemen hori<strong>eta</strong>ko batzuk:<br />
Nola egoerari buelta eman <strong>eta</strong> harriari guk nahi duguna adierazi eragin, hor guztiari ezetz<br />
esateko egonik? Bidea ukatzen dizu. Zulo bat nahi duzu <strong>eta</strong> zuloa egiteari ezetz esaten dio.<br />
Bolumen leun bat eskaintzea nahi duzu <strong>eta</strong> mailua erabiltzen duzunean hautsi egiten da.<br />
Harria da, ez eskultorea, osagai agresiboa, errefusatze, ukapen, iturri konstantea. Norberak<br />
lortu behar du forma. Prozesua bukaera <strong>arteko</strong> etengabeko borroka bihurtzen da. 33<br />
Nire arazoa harrira itzultzen saiatzen naiz. Zulagailuak harria ukatuz hasten du prozesua.<br />
Arazoa ukapen hori osatzean datza, bera guztiz xehatu gabe baina berari irabaziz, menperatuz,<br />
harritik aldenduz. Kuboa dagoeneko ez da kontenplaziorako sortutako forma aratz bat, irudi<br />
bihurtzen baita. Haren jabe egin naiz nire fantasiari, nire bizitzeko energiari, esker, <strong>eta</strong> nire<br />
inkontzientearen zerbitzura jartzen dut. 34
LB: Nik kuboa arazotzat ikusten dut, parte hartu behar duzun arazotzat. Nik kubo fisikotzat<br />
ikusten dut, ez kubo sinboliko edo kontzeptutzat. Nire arazoa kuboaren fisikotasunean sartzea<br />
da. Teknologia modernoa ahalbidetzen digu hori egitea. 35<br />
Marmola eskulturan denboratik kanpokoa delako ideiari lotzen den<br />
tradiziozko materiala da <strong>eta</strong> iraunkortasun ezaugarri hori egileari intereseko dituen<br />
“zenbait ideia finkatzeko” 36 komenigarri zaio.<br />
Louisen marmolezko eskulturak ugariak dira <strong>eta</strong> 1967 <strong>eta</strong> 1991 bitartean 70 baino<br />
gehiago egin zuen <strong>eta</strong> hai<strong>eta</strong>ko batzuk bere Cellen parte dira.<br />
Louisek arrosa, beltz, gris <strong>eta</strong> zuri kolore<strong>eta</strong>ko marmolez egin du lan. Marmol<br />
arrosa oso berezia da harentzat, haragiaren kolorearen antza baitu <strong>eta</strong> gehien<strong>eta</strong>n<br />
gorputza irudikatzeko erabiltzen delako.<br />
Louisek marmolezko eskultura astunak erakusterakoan batzu<strong>eta</strong>n lurretik<br />
altxatu egiten ditu; zur, altzairu edo marmolezko hanken formako euskarrien bidez<br />
egiten du. Harria haren tailerrean zizelkatu ahal izateko egoten den egoera berberean<br />
geratzen da. Euskarri horiek batzu<strong>eta</strong>n ez dira ikusten <strong>eta</strong> eskultura astunak arinak<br />
bailiran altxatuta azaltzen ditu. Modu horr<strong>eta</strong>n erakusteak adierazkortasuna<br />
areagotzen du, bere eskultura-lana jartzean arrisku <strong>eta</strong> bertigo ideiak ere sartuko<br />
balitu bezala, materialari antzematen dizkiogun pisuari lotutako pertzepzioak<br />
ezeztatzen dituelako. 1984ko Nature Study (Velvet eyes), 1989ko Untitled (with<br />
growth), 1986ko Nature Study, 1989ko Untitled (With Hand), 1990eko Décontractée<br />
<strong>eta</strong> 1986ko Nature Study modu horr<strong>eta</strong>n aurkeztu zituen. Bere Cellen baitan batzu<strong>eta</strong>n<br />
instalazioaren osagai nagusiak diren tamaina handiko marmolezko eskulturak ere<br />
badaude. 1989-93ko Cell (Eyes and Mirrors) obran, marmol beltzean zizelkatutako bi<br />
begi izugarri diren irudi nagusia dago. Horiek hanka <strong>gisa</strong>ko altzairuzko bi egituraren<br />
bidez altxatzen dira lurretik. Gauza bera gertatzen da 1993ko Cell (You Better Grow<br />
285
Up) instalazioan elkar agurtzen duten bi eskuen irudiarekin. Modu berean, 1991ko<br />
Cell III instalazioaren erdigunean errealismo osoz marmol bloke angeluzuzen batetik<br />
irteten den hanka irudikatzen duen marmolezko eskultura bat dago. Eskultura astun<br />
hori ere lurretik pixka bat altxatuta geratzen da.<br />
E) Brontzea<br />
286<br />
Marmola bezala brontzea oso material iraunkorra da. 60ko hamarkadan,<br />
“Bertikaltasuna, nostalgia <strong>eta</strong> osagaien <strong>arteko</strong> harremana” deitu dugun multzoko<br />
eskultura totemiko<strong>eta</strong>ko batzuk brontzez berregiten hasi zen, baina, egileak esan<br />
bezala, ez zen bere ekimena izan. Katalogo<strong>eta</strong>n brontzezko kopia horiek zurez eginak<br />
izan zireneko datak gordetzen dituzte.<br />
1967tik aurrera Pietrasantan hasi zen Louise brontzearekin lanean, 1968ko<br />
Janus in Leather Jacket, 1968ko Janus Fleury, 1968ko Three Roses, 1968ko The<br />
Fingers, 1969ko Portrait of Robert, 1969ko Harmless Woman, 1970eko Fragile<br />
Goddess, 1970eko Heart, 1970eko Rabbit, 1970-72ko Untitled, 1984ko Spiral<br />
Woman, 1984ko Nature Study, 1984ko Belly, 1985eko Heriette, 1986ko Nature<br />
Study, 1986ko Untitled (Fingers), 1990eko Give or Take (How do you feel this<br />
morning?) <strong>eta</strong> 1991ko Give or Take bezalako eskulturak eginez.<br />
80ko <strong>eta</strong> 90eko urte<strong>eta</strong>n material hon<strong>eta</strong>ra ekarri zituen 60ko hamarkadaren<br />
hasieran eskaiolaz egindako forma batzuk ere: 1962ko The Lair, 1962-82ko Female<br />
Portrait, 1962-82ko Rabelais, 1963ko Rondeau for L. <strong>eta</strong> 1963-64ko Torso/Self-<br />
Portrait besteak beste.
Louise Bourgeoisen idazkari Wendy Williams-ek esan zidanez, haren<br />
brontzezko eskulturen 6 aleko edizioak egiten dira, gehi <strong>artista</strong>rentzako proba bat.<br />
Armiarmei dagokionez, brontzeko armiarmen eskala handiko bost edizio, eskala<br />
txikian egindako bi <strong>eta</strong> hormatik zintzilik dauden armiarmen beste hiru edizio dauzka.<br />
Louise Bourgeoisek dio teknikoki brontzearen erabilera oso egokia dela forma<br />
konplexuak <strong>eta</strong> toles asko dituzten eskulturak egiteko.<br />
F) Altzairua<br />
Teknikoki, brontzea erabiltzeko modu onena forma konplexu<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> forma zulatu <strong>eta</strong><br />
huts<strong>eta</strong>n da, isuriak izan beharrean eraikiak izan baitira. 37<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lanean zehar altzairua modu ezberdin<strong>eta</strong>n<br />
erabili izan da, formatu ezberdinez, akabera ezberdinez <strong>eta</strong> garrantzi maila<br />
ezberdinez. Haren erabiler<strong>eta</strong>ko bat eskultura bertikalei euskarri sendoa ematea izan<br />
da. Bertikaltasuna nagusitzen den beste lan askotan, “Orratzak” <strong>eta</strong> “Zuhaitzak-<br />
Esekiak” izenpean multzokatu ditugun<strong>eta</strong>n, altzairua beste material batzu<strong>eta</strong>ko piezen<br />
euskarri ikusgaitzat erabili da <strong>eta</strong> eskulturan figuraren forma hartu du. “Orratzak”<br />
taldearen adibideak honako sei hauek dira: 1992ko Poids, 1992ko Needle (Fuseau),<br />
1992ko Poids, 1992ko Spindle, 1993ko In Respite <strong>eta</strong> 1993ko Sutures. Eta 1996ko<br />
Untitled, 1996ko Untitled, 1996ko Untitled <strong>eta</strong> 1996ko Untitled “Zuhaitzak-Esekiak”<br />
taldearen adibide dira.<br />
Euskarriaren gaiarekin jarraituz, 90eko hamarkadatik aurrera, altzairua<br />
ohiko <strong>gisa</strong>n erabili du bitrinak egiteko, zein<strong>eta</strong>n oihalez landutako giza gorputza<br />
irudikatzen duten eskulturak sartzen dituen. Horren adibide dira 1996ko Untitled,<br />
1997ko Couple II, 1998ko Three Horizontals <strong>eta</strong> 1998ko Untitled. Antzeko eran, bere<br />
287
gelaxka batzuk sortzeko erabili duen materiala altzairua da. Espazioaren muga m<strong>eta</strong>l-<br />
sarezko egituraz edo altzairuzko ateez egina dago, 1986ko Articulated Lair, 1989ko<br />
No Exit, 1989ko No Escape, 1989-93ko Cell (Eyes and Mirrors), 1990eko Gathering<br />
Wool, 1990-93ko Cell (Choisy), 1992ko Bullet Hole, 1990-93ko Cell (Arch of<br />
Hysteria), 1993ko Cell (You Better Grow Up), 1993ko Cell (Three White Marble<br />
Spheres), 1995eko Cell (Choisy Two), 1995eko In and Out, 1997ko Passage<br />
Dangereux, 1997ko Spider, 1998ko Cell VIII, 1998-1999ko The Runaway <strong>eta</strong> 1999ko<br />
Cell IX lan<strong>eta</strong>n ikus daitekeen bezalaxe.<br />
288<br />
70eko urteen bukaeran, material hau etxearen egitura hagen bitartez<br />
irudikatzeko erabiltzen hasi zen. Horrela gertatu da 1978ko Maisons Fragiles, 1978ko<br />
Structure IV/Boat House, 1986ko Maison <strong>eta</strong> 1990eko J`suis, J`reste-n. Bestalde, tutu<br />
zilindrikoak ere erabili ditu, non altzairuaren distirari <strong>eta</strong> espiralaren egitura<br />
errepikatu <strong>gisa</strong>ko forma zirkularrari garrantzia ematen dien, zenbait lan<strong>eta</strong>n ikus<br />
dezakegun moduan: 1978ko Facets of the Sun <strong>eta</strong> 1978ko Lair of Seven obr<strong>eta</strong>n<br />
hurrenez hurren.<br />
90eko hamarkadaz geroztik, altzairuak protagonismo handiagoa hartu zuen <strong>eta</strong><br />
armiarmak, aulkiak, geziak, zuhaitzak <strong>eta</strong> beste lan figuratibo batzuk sortzeko erabili<br />
du. Haren altzairuzko lanen artean tamaina handikoak <strong>eta</strong> tamaina txikikoak ezberdin<br />
ditzakegu. Tamaina handikoen artean: 1991ko Twosome <strong>eta</strong> armiarma sailak daude<br />
(1994ko Spider, 1994ko Spider, 1996ko The Nest, 1996ko Spider, 1996ko Spider IV,<br />
1997ko Maman, 1997ko Spider <strong>eta</strong> 1997ko Spider V). Tamaina txikikoak <strong>eta</strong> oso<br />
figuratiboak direnen artean: 1998ko Untitled (Chair), 1998ko Untitled (Chair and<br />
Three mirrors), 1998ko Untitled, 1998ko La Père <strong>eta</strong> 1999ko Topiary III. Azken<br />
zerrenda hori, gure sailkapenean, “Islatzaileak” taldearen barnean dago.
90eko hamarkadaren bukaeran, urtutako altzairua xaflen itxurako lanak eginez<br />
erabili zuen. Batzu<strong>eta</strong>n par<strong>eta</strong>n kokaturik aurkezten dira <strong>eta</strong> ikusleari zuzendutako<br />
esanahi handiko esalditxoak idatzirik dituzte grabatuta. Hori<strong>eta</strong>ko bat 1999ko The<br />
hour is Devoted to Revenge da. Xafla horien gainean goi-erliebe erako konposak<strong>eta</strong><br />
bat egin du 1999ko Torment <strong>eta</strong> 1999ko Lady in Waiting lan<strong>eta</strong>n, azken horr<strong>eta</strong>n<br />
altzairuzko aulkitxo bat <strong>eta</strong> gainazalean iltzaturik gauden gezi batzuk daude.<br />
G) Beira<br />
Louisek dio material hau gogorrena, iraunkorrena <strong>eta</strong> hauskorrena dela.<br />
Aurretik esan dugun moduan, harentzat aurrera egin <strong>eta</strong> materialen mug<strong>eta</strong>ra hurbildu<br />
<strong>eta</strong> gainditzea asebetetzen duen erronka da <strong>eta</strong> hori beirarekin ere gertatzen da. Beirak<br />
kasu batzu<strong>eta</strong>n distira <strong>eta</strong> islak sortzen ditu 38 <strong>eta</strong> beste kasu batzu<strong>eta</strong>n, bertan geratzen<br />
diren hautsa <strong>eta</strong> zikinkeriak aprobetxatuz, haren Cell<strong>eta</strong>n misterio sentsazioa <strong>eta</strong><br />
hondatze <strong>eta</strong> iragan ideiak nabarmenarazteko balio du. Beira <strong>artista</strong>k berak sortutako<br />
form<strong>eta</strong>n nahiz zenbait objektutan, edalontzi, lurrin<strong>eta</strong>rako ontzi, bentosa, leiho,<br />
esfera <strong>eta</strong> ardatz-formako ispilu<strong>eta</strong>n esaterako, agertzen da. Beirazko objektuen<br />
erabilera lan askotan ikus dezakegu, hau<strong>eta</strong>n besteak beste: 1990eko Ventouse,<br />
1991ko Le Défi I, 1992ko Le Défi II, 1993ko Le Défi III, 1994ko Spider, 1998ko<br />
Untitled (Chair), 1998ko Untitled (Chair with three mirrors), 1989-93ko Cell (Eyes<br />
and Mirrors), 1990-93ko Cell (Glass Spheres and Hands), 1991ko Cell I, 1991ko<br />
Cell II, 1991ko Cell III, 1991ko Cell V, 1992ko Precious Liquids, 1992ko Bullet<br />
Hole, 1993ko Cell (Three White Marble Spheres), 1993ko Cell (You Better Grow<br />
Up), 1995eko Cell (Choisy Two), 1995eko Cell (Hands and Mirror), 1995eko In and<br />
289
Out, 1996ko Cell Clothes, 1997ko Passage Dangereux, 1998ko Cell VII, 1998ko Cell<br />
(Twelve Oval mirrors) <strong>eta</strong> 1998ko Culprit Number 2, 1998-99ko The Runaway <strong>eta</strong><br />
1999ko Cell IX.<br />
290<br />
1994ko Red Room (Parents) <strong>eta</strong> Red Room (Child) lan<strong>eta</strong>n <strong>artista</strong>k berak<br />
kristal gorriz edo marroiz sortutako eskulturak agertzen dira. Irudi horiek hartzen<br />
duten forma esku <strong>eta</strong> espiralarena da <strong>eta</strong> oheak, mal<strong>eta</strong>k, harilak <strong>eta</strong> beste hainbat<br />
objektu dauden ingurunean agertzen dira.<br />
H) Oihala<br />
Hasiera batean, 60ko hamarkadan, Louise oihala, sendotasuna eman nahian,<br />
latexean blaituta erabiltzen hasi zen. Aurrerago, 90eko urte<strong>eta</strong>tik hasita, ehunaren <strong>eta</strong><br />
joste-teknika tradizionalen erabilera handia egin zuen. Oihalezko lan guztiak<br />
Bourgeoisek bere bizitzan zehar erabilitako oihalez eginik daude: soinekoak, blusak,<br />
txak<strong>eta</strong>k, maindireak, burusiak… Bere familia-iragana gogoratzeagatik esanahiez<br />
bet<strong>eta</strong>ko materialak dira. Louiserentzat oihalak <strong>eta</strong> arropak oroitzapen<strong>eta</strong>n<br />
barneratzeko <strong>bitartekari</strong>ak dira. Louis Bourgeoisen azkenaldiko lanaren pieza<br />
deigarrien<strong>eta</strong>ko batzuk oihalezko bustoen sailak dira. Beren egitura sofistikatua<br />
kontraesanean jartzeko moduko gordintasunez josita badaude ere, errealitatearekin<br />
antzekotasun zirraragarria dute: arnasa egiten ari diren aho irekiak <strong>eta</strong> ikusleari<br />
zuzenki edo hutsari begiratzen dioten begiak. Lan horiek altzairu <strong>eta</strong> kristalezko<br />
bitrinen barnean agertzen dira batik bat, <strong>eta</strong> beren biguntasun <strong>eta</strong> ukigarritasuna<br />
arasek iradokitzen dituzten zurruntasun, distantzia <strong>eta</strong> ikusmenarekin kontrastatzen<br />
dute. Egun, Louisek moztu egiten du, orratz burudunak jartzen ditu <strong>eta</strong> bet<strong>eta</strong>ko
oihalezko piezak josten ditu. Lanari buruzko bere erabaki guztiak hartutakoan,<br />
laguntzaile batek parte hartzen du amaierako josk<strong>eta</strong> egiten. Esan dugun bezala,<br />
Louisek oihal <strong>eta</strong> arropekin lan handia egiteko arrazoi<strong>eta</strong>ko bat, hala nola bere<br />
marrazki<strong>eta</strong>n, etxean lanak egin ahal izatea da, <strong>eta</strong>, gainera, indar fisiko handirik<br />
eskatzen ez duten teknikak direnez, bere adinera egokitzeko eran egin ditzake.<br />
I) Aluminioa<br />
90eko hamarkadatik aurrera, Louise Bourgeois aluminioarekin lanean hasi<br />
zen. Material hau interesatzen zaio leunduta dagoenean islatzailea delako, ispilu baten<br />
aurrean gertatzen den moduan, edo –esan bezala– leundutako marmolean, geuri<br />
buruzko gogo<strong>eta</strong> egitera bultzatzen gaitu. 1996ko Les Bienvenus, 1997ko Untitled,<br />
1998ko The Mirror, <strong>eta</strong> 1999ko Toi et Moi besteak beste aluminioz eginda daude.<br />
Ondorengo Cell<strong>eta</strong>n, aluminioak erabateko garrantzia du: 1995eko In and Out <strong>eta</strong><br />
1998ko Cell (Twelve Oval Mirrors) artelan<strong>eta</strong>n.<br />
J) Objektuak<br />
Topatutako objektua <strong>eta</strong> objektu autobiografikoa Louise Bourgeoisen lan<br />
askoren oinarri dira, XX. mendeko artearen joera garrantzitsuen<strong>eta</strong>ko lan askorena<br />
diren bezala. Bere lan<strong>eta</strong>n erabili dituen objektuak edukiontzi, hiri-eraiste <strong>eta</strong><br />
merkatu<strong>eta</strong>tik <strong>eta</strong> Brooklyngo bere tailer erraldoitik datoz. Nolabait, aurkitutako<br />
objektua beti berraurkitutako objektua da <strong>eta</strong> edozein <strong>artista</strong>ren begi<strong>eta</strong>n zoragarria<br />
<strong>eta</strong>, aldi berean, beren bitartez esnatzen diren oroitzapen<strong>eta</strong>n murgiltzeko tresna<br />
izaten da:<br />
[...] Objektuaren nolakotasun sinbolikoa dela <strong>eta</strong>, aurkitutako objektuekin lan egin nuen, <strong>eta</strong><br />
hai<strong>eta</strong>n harmonia liluragarria topatu nuen. 39<br />
291
292<br />
1990eko hamarkadatik aurrera, bere bizitza pertsonaleko objektu esanahitsuak<br />
sartzen hasi zen bere hiru dimentsioko artelan<strong>eta</strong>n, sarritan berak landutako eskultura-<br />
formekin tartekatuz. Kasu batzu<strong>eta</strong>n, bere arropekin gertatzen den moduan, <strong>artista</strong>k<br />
berak erabili dituen objektuak dira. Beste kasu batzu<strong>eta</strong>n, objektu errealen ezean, bere<br />
haurtzaroko objektuen antzeko batzuk lortzen saiatu da, lan<strong>eta</strong>n sartzeko. Hori da<br />
1990. urteko Ventouse izeneko eskultura osatzen duten beirazko bentosen kasua.<br />
Eskultura hori beren amari enfisema tratatzeko egiten zion sendak<strong>eta</strong>rekin lotzen du.<br />
Bentosa horiek merkatu batean ikusi zituen <strong>eta</strong> ez zuen eskuratzeko zalantzarik egin,<br />
berari hain gogorra izan zitzaion amaren gaixotasun <strong>eta</strong> heriotza azaldu ahal izateko.<br />
Hurrengo lan<strong>eta</strong>n agertzen diren objektuak haren biografiako objektuen<br />
parekoak dira: 1997ko Spider, 1997ko Passage Dangereux <strong>eta</strong> 1998ko Cell VIII.<br />
Haien aita hiltzean, koinatua familiaren tapiz haiek guztiak saltzeaz arduratu zen <strong>eta</strong>,<br />
horregatik, Louisek tapiz haien aipua antzekoak ziren beste batzuen bidez egin behar<br />
izan zuen.<br />
3.2.2. GEOMETRIA<br />
Geometria euklidearrarekin Louise Bourgeoisek arau finkoen arabera jokatu<br />
beharreko mundua ezagutu zuen, ordenadun mundua. Hark dio zientzia egia dela <strong>eta</strong><br />
harentzat geometria oreka lorrarazten dion tresna dela. Gordelekua izan da non<br />
legeak, zehaztasunak <strong>eta</strong> antolak<strong>eta</strong>k agintzen duten <strong>eta</strong> traiziorik egiten ez dizuten,<br />
pertsonekin gertatzen ez dena. Geometria <strong>eta</strong> kosmografiaren bitartez munduan<br />
kokatzea <strong>eta</strong> zentratzea lortzen du. Geometriak bere segurtasun emozionalari<br />
erreferentzia egiten dion sinboloaren balioa du.
Geometria egin dut, geometriarekiko grina nuen. Gure etxean beti dena aleatorioa izan da<br />
zentzu guzti<strong>eta</strong>n. Desordena aleatorioa zegoen, ez zenekien inoiz nondik jo. Oso ongi etorri<br />
zait arauek oinarri bat dutela <strong>eta</strong> aldatzen ez direla jakitea. Ez dira pertsonen <strong>arteko</strong><br />
harremanak bezalakoak, akastunak. 40<br />
Geometria ikastean, sistema bat ikasi nuen zeinaren barnean objektuak era arautuan aritzen<br />
baitziren, ustekaberik gabe. Beraz, norbera, edozer gertatuta ere, ziur senti zitekeen. Hori<br />
agerkunde bat izan zen niretzat: aurrea hartzea posible zen! Izarren kokapena aurreikus<br />
zitekeen <strong>eta</strong> Eguzkia uste zen lekutik aterako zela jakin. Inoiz ez zuen huts egiten, ez zintuen<br />
inoiz traizionatzen. Nik nahi nuena, hain zuzen, ordenadun mundu bat zen. Antsi<strong>eta</strong>te egoera<br />
batean murgildurik nengoen <strong>eta</strong> segurtasun beharra nuen. Solidoen geometria <strong>eta</strong><br />
kosmografia: izarren dinamika. Paradisua zen hura. Zenbait urte iraun zuen, nire sasoirik<br />
zoriontsuena… 41<br />
Baina geometria tresna bat da... tresna hutsa. Baliabidea da, ez helburua. 42<br />
Haren lehendabiziko margo<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> 1946an eginda 1947an argitaraturiko He<br />
Disappeared into Complete Silence grabatu sailean jada nabarmena da zirkuluen,<br />
triangeluen, laukizuzenen <strong>eta</strong> beste zenbait irudi geometrikoren erabilera <strong>eta</strong>, agian,<br />
New Yorkeko etxe orratzen ingurune prismatiko berriaren eragina du. Geometriaren<br />
erabilera 1947ko The Puritain deitu <strong>eta</strong> testuz lagundu zituen grabatu<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong><br />
insomnio gau luz<strong>eta</strong>n egiten duen bere marrazki eguneroko<strong>eta</strong>n ikus dezakegu.<br />
Bere lan eskultorikoan beste forma geometriko hauek ere erabili ditu: azalera<br />
bertikal <strong>eta</strong> horizontalak, zirkuluak, zirkulu-erdiak <strong>eta</strong> esferak, berak aipatu bezala:<br />
Irudi geometrikoak, zirkuluak, zirkulu-erdiak, puntuak, lerroak, bektoreak…ziren nire hiztegia<br />
orduan <strong>eta</strong> oraindik ere badira. 43<br />
Haren lana nabarmentzeko ezaugarria geometrikoa ez izan arren –izendapen<br />
horri abstraktuaren konnotazioa ematen badiogu–, haren lanean alderdi formalak oso<br />
nabariak dira <strong>eta</strong> haren lan<strong>eta</strong>ko askoren bertikaltasuna nabarmentzen da batzu<strong>eta</strong>n.<br />
Forma esferiko edo zirkularraren garrantzia ere aipagarria da, harrizko edo<br />
zurezko esfer<strong>eta</strong>n hala nola ispilu<strong>eta</strong>n. Zirkulu-erdiak zenbait lan<strong>eta</strong>n, 1979ko Partial<br />
Recall esaterako, <strong>eta</strong> bere m<strong>eta</strong>k<strong>eta</strong> eskultur<strong>eta</strong>n, 1969ko Cumul I esaterako, agertzen<br />
ditu. Zurezko zirkuluak, altzairuzko zirkuluak edo ispilu erakoak 1983ko Sbredder,<br />
293
1984ko Spiral Woman, 1989-93ko Cell (Eyes and Mirrors), 1991ko Cell IV, 1990-<br />
93ko Cell (Glass Spheres and Hands), 1993ko Cell (You Better Grow Up), 1995eko<br />
Cell, Choisy Two, 1995eko Cell (Hands and Mirror), 1998ko Cell (Twelve Oval<br />
Mirrors) <strong>eta</strong> 1998-99ko The Runaway <strong>eta</strong> 1999ko Cell IX lan<strong>eta</strong>n agertzen dira.<br />
294<br />
Haren lanean normalean pertsonak edota artile matazak sinbolizatzen dituzten<br />
harrizko, zurezko, beirazko <strong>eta</strong> aluminiozko esferak honako lan hau<strong>eta</strong>n agertzen dira:<br />
1972ko Eyes, 1987ko The eyes, 1989ko Untitled (With foot), 1989ko Untitled (With<br />
hand), <strong>eta</strong> Cell hau<strong>eta</strong>n: 1990eko Gathering Wool, 1991ko Cell V, 1992ko Bullet<br />
Hole, 1992ko Precious Liquids, 1993ko Cell (Three White Marble Spheres), 1995eko<br />
In and Out <strong>eta</strong> 1997ko Passage Dangereux.<br />
Egonkortasuna <strong>eta</strong> segurtasuna lortzeko geometriaren garrantziaz hitz egitean,<br />
hark 1950eko Mortise bezalako lanei egiten die erreferentzia. Louisek 1950. urteaz<br />
geroztik zurezko holako muntaiak egin ohi izan ditu. Buru-ordenako arik<strong>eta</strong>k dira.<br />
Artistak, bere bizitza osoan zehar, ez du arik<strong>eta</strong>k egiteari utzi <strong>eta</strong> izaera baketsuagoa<br />
<strong>eta</strong> sendatzailea izaten dute, bere burua arrazionala izatera <strong>eta</strong> arau finko batzuen<br />
barnean lan egitera behartzen dutelako. 1973. urtean, bere senarra hil zenean,<br />
eskultura mota hori egiten ibili zen. Muntaia hai<strong>eta</strong>ko gehienak ez zituen bere<br />
tailerretik atera perfektuak ez zirelako <strong>eta</strong> pisuak alde batera edo bestera okerrarazten<br />
zituelako. 44 Hala ere, Louise Bourgeoisek arik<strong>eta</strong> horien bitartez gero <strong>eta</strong> zehatzagoa<br />
izatea lortu nahi du.<br />
Aldi berean, bai iraganean bai egun, oso bestelako eskulturak egin ditut; sintesian, elementu<br />
ezberdinen elkark<strong>eta</strong>n, oinarritutako muntaia-lanak, zein lehendabiziko eskultura motarekin<br />
konparaturik erlaxatuagoak <strong>eta</strong> baketsuagoak diren. Bigarren lan mota hon<strong>eta</strong>n, hasiera batean<br />
banaturik topatuta elkartzen ditudan hainbat elementu erabiltzen ditut, haien <strong>arteko</strong><br />
berdintasunak <strong>eta</strong> ezberdintasunak nabarmentzeko <strong>eta</strong> alderdien batuk<strong>eta</strong> baino gehiago den<br />
osotasun bihurtzeko elkartzen ditut. Lan metodo hori ez da bat ere oldartsua; alderantziz,<br />
moderazioa eskatzen du, zaink<strong>eta</strong>, gogo<strong>eta</strong>, denbora <strong>eta</strong> milaka aldak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> egokitzapen<br />
egiteko posibilitatea. 45
Arik<strong>eta</strong> horiek sendatzen <strong>eta</strong> perfektuago izaten laguntzen didate (Nahiz <strong>eta</strong> denak hainbat<br />
arrazoirengatik akastunak izan). 46<br />
Louise Bourgeoisek emakume geometria badagoela ere esaten du. Hori ile<br />
luzearen bitartez irudikatzen du bere marrazki<strong>eta</strong>n. Ilearen emakume geometriak<br />
orraztutako, ordenatutako edo kontu handiz txirikordatutako formak agertzen ditu.<br />
Hori ordena lortzeko saiakera izanen zen <strong>eta</strong> ez-orraztutako ilea depresio egoeran<br />
dagoen emakume baten irudikapena izanen zen bere lanean.<br />
Herkenhoff: Zuk emakume geometria dagoela esanen zenuke? Zein da geometriaren<br />
garrantzia zure lanean?<br />
L.B.: Bourgeoisen oreka. Bizitzan bezala, nire marrazki<strong>eta</strong>n emakume baten ilea ongi<br />
antolaturik dago, kontu handiz txirikordaturik, orrazturik, askaturik. Edozein kasutan, mezu<br />
bat dago. Lehendabiziko kasuan, neskatoak bere buruaren kontrola du, bere buruaz ziur dago,<br />
baina bigarren kasuan, orraztuta ez dagoen emakumea depresioari loturik dago. 47<br />
3.2.3. POLARITATEA<br />
Pertsona guztiek gure nortasunaren barnean muturreko alderdiak ditugu, bizi-<br />
senak (maitasunezkoak) <strong>eta</strong> hil <strong>eta</strong> eraso-senak. Louise Bourgeoisen lan eskultorikoak<br />
bere nortasunaren muturreko jarrerak biltzen ditu <strong>eta</strong> hori gizakiaren jokatzeko<br />
moduaren berezko dialektikoa da.<br />
Freudek Miguel Angelen lanaren esanahia azaltzean esan zuen <strong>gisa</strong>n, tesiaren<br />
I. Zatiaren 2.3.1. atalean aipatuta, artelana <strong>artista</strong>ren gogo-aldartea jasotzeko <strong>eta</strong><br />
kanporatzeko gai da. Louise Bourgeoisen artea beldur <strong>eta</strong> ekintzaren, iragan <strong>eta</strong><br />
orainaren, iraunkortasun <strong>eta</strong> ahultasunaren, barne-bizitza <strong>eta</strong> kanpo-bizitzaren, umore<br />
<strong>eta</strong> indarkeriaren, zurruntasun <strong>eta</strong> malgutasunaren, horizontal <strong>eta</strong> bertikalaren, emozio<br />
<strong>eta</strong> bere eskultur<strong>eta</strong>ko formaltasun ukigarriaren, suntsipen <strong>eta</strong> berreraikitzearen,<br />
kontziente <strong>eta</strong> inkontzientearen, traizioaren min <strong>eta</strong> barkamenaren, <strong>eta</strong> pribatu <strong>eta</strong><br />
295
publikoaren artean garatzen da. Jarrera horiek formalki edo <strong>artista</strong>ren adierazpenen<br />
bitartez geratzen dira begi bistan.<br />
296<br />
Gure ama zaharberritzailea zen, apurtutako gauzak konpontzen zituen. Nik ez dut hori egiten.<br />
Nik gauzak suntsitzen ditut. Ni ezin naiz lerro zuzenetik joan. Nik suntsitu beharra dut,<br />
berreraiki, berriro suntsitu. Nire erritmoa ez da berbera. Ama lerro zuzenean abiatzen zen; ni<br />
mutur batetik bestera noa. 48<br />
Polaritatea haren lanean funtsezko ezaugarria da <strong>eta</strong> haren artean ezberdinak<br />
diren alderdi biren <strong>arteko</strong> sendotasuna beharrezkoa du. Bi elementuren <strong>arteko</strong><br />
kontrastea bizitzaren funtsa da. Tentsioa sortzen du, bizitasuna, erakarpena, arriskua,<br />
<strong>eta</strong>, besteak beste, hari zor zaio haren eskultura-lanaren edertasun paregabea, ikuslea<br />
axolagabe uzten ez duena. Alain Kirili <strong>artista</strong> <strong>eta</strong> arte-kritikariak egindako<br />
elkarrizk<strong>eta</strong> batean horri buruz aritzen da:<br />
Alain Kirili: Nik oso ongi ulertzen zaitut. Terrakota piezak egiteko buztina lantzen dudanean,<br />
mota guzti<strong>eta</strong>ko indarkeria adierazten dut. Nik forma emeak sortu <strong>eta</strong> modelatzen ditut.<br />
Bertikaltasunak, beste alde batetik, hieratikoagoak dira.<br />
L.B. Horrek esan nahi du kontrako elementuez eginda gaudela, aurkako elementuz; <strong>eta</strong> horrek<br />
sekulako tentsioak sortzen ditu. 49<br />
Louise Bourgeoisek euskarria <strong>eta</strong> forma bat-batean aldatu ditu. 60ko<br />
hamarkadan, bere eskulturak bertikaltasuna <strong>eta</strong> zurruntasuna alde batera utzi zituen<br />
organo-protuberantzien formak erakusteko.<br />
Gainera, kasu batzu<strong>eta</strong>n, polaritatea eskultura-lan beraren barnean era hau<strong>eta</strong>n<br />
agertzen da:<br />
• Ehundura ezberdin<strong>eta</strong>ko marmolaren tratamendua.<br />
• Haren armiarma erraldoien egituran. 6 metroko altuera baino handiagoa duten<br />
armiarma handien<strong>eta</strong>ko hankak lurrean bermatzen dira punta fin batzuen<br />
gainean <strong>eta</strong>, horrela, beren tamaina handiaren <strong>eta</strong> eusten dien azalera txikiaren<br />
<strong>arteko</strong> kontrastea izaten da. Errealitatean txikiak <strong>eta</strong> ahulak izateak <strong>eta</strong> hark<br />
hain handi irudikatzeak ere kontraesana sortzen dute.
• Konfigurazio bakar batean hainbat material mota erlazionatuz; <strong>artista</strong>k berak<br />
sorturiko forma organikoak <strong>eta</strong> objektu industrializatuak harreman<strong>eta</strong>n jarriz.<br />
Hola gertatzen da 1982ko Femme Maison-en. Bertan, buztinaren<br />
malgutasunak <strong>eta</strong> plastikoaren izaera artifizialak kontraste egiten dute, hala<br />
nola gorputz irudia <strong>eta</strong> arkitektonikoa dena irudikatzeko moduak.<br />
• Espazioaren ikuspuntutik edo beren gogortasunaren ikuspuntutik elkarrekiko<br />
kontraste handia duten materialen bitartez eskulturak edo instalazioak<br />
konposatuz. Hau 90eko hamarkadan gertatzen da “Orratzak”, Zuhaitzak-<br />
Esekiak” <strong>eta</strong> “Oihalezko Eskulturak” taldeak osatzen dituzten lan<strong>eta</strong>n.<br />
• Eta, azkenik, giro motako bere instalazio<strong>eta</strong>n izaera ezberdin<strong>eta</strong>ko elementuak<br />
sartuz. Cell<strong>eta</strong>n parte hartzen duten elementuek muturreko izaera edo natura<br />
kontrastatua dute; elementu hori<strong>eta</strong>riko batzuk aurretik existitzen ziren<br />
objektu funtzionalak dira <strong>eta</strong> besteak, berriz, <strong>artista</strong>k harriz, kautxuz, zurez,<br />
beiraz, aluminioz <strong>eta</strong> oihalez egindako eskulturak dira.<br />
60ko hamarkadaren bukaeraz geroztiko haren lanen egitura edo espazio alderdiei<br />
dagokienez esan beharra dago eskultur<strong>eta</strong>ko batzuk bertikal <strong>eta</strong> horizontalaren <strong>arteko</strong><br />
polaritate batean egituratzen direla. Horren adibide dira 1986ko Maison, 1985eko The<br />
Joint <strong>eta</strong> 1984ko Nature Study edo Cellak, 1989ko No Escape esaterako. Louise<br />
Bourgeoisek bere obra elementuen <strong>arteko</strong> orekaren bidez egituratzen du. Askotan,<br />
forma esferikoekin edo forma organikoekin kontrastatzen duten forma bertikalak<br />
erabiltzen ditu, 1992ko Needle (Fuseau) lanean <strong>eta</strong> 1989ko No Exit Cellean adibidez.<br />
Baita 1992ko Poids, 1986ko Articulated Lair, 1990eko Gathering Wool, 1991ko Cell<br />
V, 1992ko Bullet Hole, 1992ko Precious Liquids, 1989-93ko Cell (Eyes and Mirrors)<br />
<strong>eta</strong> 1993ko Cell (Three White Marble Spheres) lan<strong>eta</strong>n ere.<br />
297
298<br />
Haren beste lan batzu<strong>eta</strong>n kontrasteak irudiaren fikzioan suposatzen den<br />
tentsio <strong>eta</strong> arrisku forma hartzen du: erortzear dagoen gillotina, espiral itxurako<br />
emakumea edo zintzilik, esekirik, dagoen histeria-Uztaia formako gorputza. Mehatxu<br />
hori zintzilik dagoen osagaia sendoa denean ere sentitzen da, azpian beste<br />
elementuren bat egon edo ez. Horren adibide dira 1984ko Spiral Woman <strong>eta</strong> 1990-<br />
93ko Cell (Choisy) obrak.<br />
Cellak normalean muturreko erlazioak edo kontrakotasuna oinarritzat hartuz<br />
antolatzen dira. 50 Lehendabizi, elementu zentralak <strong>eta</strong> muturreko elementuak zeintzuk<br />
izanen diren aukeratzen du funtsezko gidatzat. Horrela doa bere instalazioak<br />
pixkanaka egituratuz, esanahi traumatikoren bat askatuz, harekin negoziatzeko<br />
asmoz. Narratiba bat dago horizontalaren <strong>eta</strong> bertikalaren artean, organikoaren <strong>eta</strong><br />
ezorganikoaren artean, itxieraren <strong>eta</strong> irekieraren artean, iluntasunaren <strong>eta</strong><br />
argitasunaren artean, gelditasunaren <strong>eta</strong> mugimenduaren artean, xamurtasunaren <strong>eta</strong><br />
krudelkeriaren artean.<br />
Bere eskultur<strong>eta</strong>ko kontrastearen ebidentzia alde batera utzita, Louise<br />
Bourgeoisek ere bere baitan topatu dituen edo gaian inplizitu dauden sentimendu <strong>eta</strong><br />
emozio kontraesankorrei buruz hitz egiten du. Holaxe gertatzen da hurrengo lan<br />
hau<strong>eta</strong>n: 1968ko Fillette-n, Femme Couteu sailean <strong>eta</strong> Janus sailean, irudikatzen duen<br />
bi aurpegiko erromatar jainkotasunari buruzkoak.<br />
3.3. GAIAK<br />
Louise Bourgeoisen lana lengoaia abstraktu <strong>eta</strong> figuratiboaren artean garatzen<br />
da, nahiz <strong>eta</strong> azkenekoa nagusitzen den <strong>eta</strong> bere lan guztiak azken buruan modu
atean edo bestean izaera errealista edo analogikoko ikonoak izan. Figurek,<br />
batzu<strong>eta</strong>n, esanahi bat baino gehiago dute <strong>eta</strong> beste batzu<strong>eta</strong>n esanahi bakarrekoak<br />
dira, irudi “sinpleak” edo m<strong>eta</strong>forak diren. Haren ikonografiaren ikuspuntutik esan<br />
dezakegu motibo batzuk irudimengintza surrealista-biomorfikoaren barruan sar<br />
daitezkeela. Hans Arp, Joan Miro, Henry Moore <strong>eta</strong> beste hainbat eskultorek bezala,<br />
gizonezkoarena <strong>eta</strong> emakumezkoarena, natura <strong>eta</strong> gorputza, arkitektura <strong>eta</strong> gorputza,<br />
<strong>eta</strong> arkitektura <strong>eta</strong> natura iradokitzeko erreferentziak lotzen dituzten formak egiten<br />
ditu batzu<strong>eta</strong>n, lair lan<strong>eta</strong>n ikus dezakegun eran. Lucy Lippardek <strong>eta</strong> Mignon<br />
Nixonek 51 aipatu duten bezala, Bataillek definitutako <strong>eta</strong> geroago Rosalind Kraussek<br />
<strong>eta</strong> Yves-Alain Boisek itxuragabeari 52 eman zioten definizioarekin bat etorrita<br />
kontzeptu horr<strong>eta</strong>tik ere hurbil gaitezke lan hori<strong>eta</strong>ra.<br />
(...) Itxuragabearen kontua kontzeptuala da, esanahiaren mugen haustura, kategorien<br />
erroiztea. 53<br />
[Itxuragabea] “identitate” ororen aldak<strong>eta</strong> moduan, anbibalentzia moduan, disgregazio<br />
moduan agertzen zaigu, denetik ez deneraino. 54<br />
Haren lan eskultoriko osoari heltzean, bertan agertzen diren <strong>eta</strong> elkarren<br />
<strong>arteko</strong> erlazioa duten bi gai garrantzitsu ikus ditzakegu:<br />
A) Gorputza, emozioen ontzia <strong>eta</strong> besteekin komunikatzeko tresna den<br />
neurrian, <strong>eta</strong><br />
B) Etxea, haurtzaroari, familiari <strong>eta</strong> gertaera traumatikoei eginiko<br />
erreferentzia <strong>eta</strong>, modu abstraktuagoan, gordeleku edo ezkutalekutzat<br />
hartuta.<br />
A) Gorputza<br />
“Nik ez dut egorik. Ni nire lana naiz”. 55<br />
299
300<br />
Iraganeko beldurrak gorputzaren funtzioekin lotzen direnez, berriro ere agertzen dira<br />
gorputzaren beraren bitartez. Niretzat, eskultura gorputza da. Nire gorputza nire eskultura<br />
da. 56<br />
Bere lan eskultorikoan zehar, Louise Bourgeoisek bere emozioen <strong>eta</strong> gorputz<br />
sentipenen alderdi batzuk fisiko bihurtu ditu zenbait <strong>gisa</strong>tan; autorretratu ugari egin<br />
du; maitasunari buruz hitz egin digu, baita amatasunari, gizon <strong>eta</strong> emakumearen<br />
<strong>arteko</strong> harremanari, em<strong>eta</strong>sunari, gizakiaren polaritateari, gurasoen garrantziari,<br />
guraso <strong>eta</strong> seme-alaben <strong>arteko</strong> erlazioei, erotismoari, sexuari, jelosiari, indarkeriari,<br />
beldurrari, minari, babesaren <strong>eta</strong> maitatua izatearen beharrari, gaixotasunari <strong>eta</strong> abarri<br />
buruz ere.<br />
Artistak bere gorputza bere eskultura dela dioen aipua aintzat hartuz, traumak<br />
ondorioak bai maila kognitiboan bai maila fisiologikoan dituela <strong>eta</strong> mina <strong>eta</strong> beldurra,<br />
aldi berean, psikikoak <strong>eta</strong> fisikoak direla esanen dugu. Gorputzak Louise Bourgeoisen<br />
eskultura-lanean duen esanahiak <strong>artista</strong>ren haurtzaroan du abiapuntua, bizi izan zuen<br />
abandonatze esperientzia sakonean, <strong>eta</strong> bere familia-inguruan izaniko bizipen<br />
traumatikoan. Bere eskultura bere prozesu terapeutikoaren zerbitzura dago <strong>eta</strong> bere<br />
emozioari forma fisiko ukigarria ematen saiatzen da. Haren lanen esanahiek min <strong>eta</strong><br />
konponk<strong>eta</strong>ren erlazio dialektikoa aurkezten dute. Bere lana antsi<strong>eta</strong>te, beldur, min<br />
<strong>eta</strong> herstura sentimenduen gainean eraiki du, oihartzuna gorputzean duten emozioak<br />
dira horiek. Ezin da ulertu giza anatomia irudikatzeko duen era sufrimenduaren<br />
presentzia kontuan izan gabe. Eta sufrimendu hori, aldi berean, haren sorkuntza<br />
artistikoaren iturria da <strong>eta</strong> abiapuntu horr<strong>eta</strong>tik ulertzen dugu bere lanean gorputzaren<br />
gaia behin <strong>eta</strong> berriro agertzea.
Haren lan<strong>eta</strong>ko batzu<strong>eta</strong>n gorputza bere osotasunean irudikaturik agertzen da,<br />
hark personnages izendatzen dituen eskultura antropomorfiko<strong>eta</strong>n, modu<br />
sinplifikatuan gertatzen den bezalaxe. 60ko hamarkadatik aurrera gorputz osoaren<br />
esperientzia desagertu zen <strong>eta</strong> osotasun horren faltan zatik<strong>eta</strong> agertzen da <strong>eta</strong> objektu-<br />
atala edo, hizkuntza psikoanalitikoan, objektu partziala nagusitzen da. Partzialtasunak<br />
haren bulkaden indarra <strong>eta</strong> gorputza zatikatu, suntsitu <strong>eta</strong> birrintzeko duen fantasia<br />
adierazten ditu. Laplanche <strong>eta</strong> Pontalisen psikoanalisi hiztegian objektu partziala era<br />
hon<strong>eta</strong>n definitzen da:<br />
Irrika partzial<strong>eta</strong>rantz jotzen duten objektu motak, nahiz <strong>eta</strong> horren ondorio maitasunobjektutzat<br />
pertsona bat bere osotasunean hartzea ez izan. Nagusiki gorputz atalak dira,<br />
errealak edo fantasmatikoak (bularra, gorozkiak, zakila), <strong>eta</strong> haien baliokide sinbolikoak. Eta<br />
pertsona bat objektu partzial batekin identifika daiteke edo identifikatua izan daiteke. 57<br />
Haren objektu partzialek sexu-organo ar <strong>eta</strong> emeak irudikatzen dituzte zenbait<br />
lan<strong>eta</strong>n: 1963ko Double Negative, 1968ko Janus Fleuri, 1968ko Hanging Janus with<br />
Jacquet, 1968ko Fillette, 1968ko Janus in leader Jacquet, 1968-1969ko Fillette<br />
(Sweeter versión) <strong>eta</strong> 1969ko Sleep II besteak beste. Hurrengo lan<strong>eta</strong>n, gainera,<br />
objektu partzialaren <strong>eta</strong> itxuragabekoaren nozioen batasuna hauteman dezakegu,<br />
gizonezkoarena <strong>eta</strong> emakumezkoarena <strong>eta</strong> izadia <strong>eta</strong> gorputza bat egitean sortzen<br />
dena, obra hori<strong>eta</strong>n kasu: 1963ko Soft Landscape, 1963ko Lair, 1963ko Portrait,<br />
1966ko Le Regard, 1967ko End of Softness, 1967ko Soft Landscape I, 1971-72ko<br />
Trani Episode, 1989ko The Worm, 1974ko The Destruction of the father, 1967-68ko<br />
Unconscious Landscape, 1968-69ko Avenza <strong>eta</strong> 1972ko Avenza revisited. Lan<br />
hori<strong>eta</strong>riko askok izaera erotiko handia dute, zein Louisek intentziozkotzat hartzen ez<br />
duen:<br />
Adibidez, pantailan proiektatzen ari naizen eskultura-lan horiek arte “erotikotzat” aurkezten<br />
dira -eman (inposatu) zaizuen sailkapena kontuan hartuz, baina ez dut uste halakoak direnik-.<br />
301
302<br />
Nire lana ez da nahita “erotikoa”, <strong>eta</strong> zalantza dut hala den, baina, zuen presentzian estetiko<br />
izatetik erotiko izatera pasatzen bada, nor naiz ni erotikoa ez dela esateko?<br />
Edukia giza gorputzarekin, haren itxurarekin, aldaketekin, eraldaketekin, behar, nahi <strong>eta</strong><br />
sentitzen duenarekin: haren funtzioekin, inplikatzen da.<br />
Era pasibo batean hauteman <strong>eta</strong> esperimentatzen duena, egiten duena. 58<br />
(...) Sexua, zein funtzioa baita, <strong>eta</strong> erotismoa, zeinek askoz gauza gehiago biltzen baititu,<br />
ezberdindu behar ditugu. Lehendabizi, erotismoa erreala edo irudizkoa izan daiteke,<br />
elkarrekikoa edo ez. Desio bat dago, flirta, huts egiteko beldurra, ahultasuna, jelosia,<br />
indarkeria. Niri elementu horiek guztiak interesatzen zaizkit. 59<br />
Gorputzari erreferentzia objektu partziala abiapuntutzat hartuta egitea ohikoa<br />
izan zen beren obra ezagutzera 50 <strong>eta</strong> 60ko urte<strong>eta</strong>n eman zen <strong>artista</strong> askorengan <strong>eta</strong><br />
Louiseren kasuan emakumezkoen edota gizonezkoaren objektu partzialak 60<br />
irudikatzen dituzten lan<strong>eta</strong>n, 1968ko Filleten gertatzen den moduan, zakilaren<br />
parodiatzat interpr<strong>eta</strong>tuak izan dira, sistema patriarkal <strong>eta</strong> aginpidearekiko subertsio<br />
erreferentziatzat. 61 Louise Bourgeoisek gizonaren gorputzaren irudikapen fetixista<br />
zeharka aipatzen du <strong>eta</strong> irudi patriarkalaren aurrean aurkezten duen jarrerak irismen<br />
politikoa lortu <strong>eta</strong> sexualitateari buruzko ironia izan nahi du. Irakurk<strong>eta</strong> horren<br />
arabera, sexu organo arra isolatzean, nahiz <strong>eta</strong> handitua izan, gauza maneiagarri <strong>eta</strong><br />
ahultzat ikusten da.<br />
Haiekin ados ez egonik bere errealitateko esanahiak menperatzeko duen<br />
teknikan, ironia erabiltzen du noizean behin inposatzen zaionaren aurka borrokatzeko<br />
mekanismo kritiko bikain moduan. Ironiak gai hartzen duena isekaz erakutsi <strong>eta</strong><br />
barregarri bihurtzen du. Bere idatzi<strong>eta</strong>n ere ironia <strong>eta</strong> umorea erabiltzen ditu bere<br />
lan<strong>eta</strong>n azaltzen diren parabolen bitartez ikus dezakegun bezala. 1947ko He<br />
Disappeared into Complete Silence edo 1995eko Otte izenpeko rapean. Ironia ikusten<br />
dugu hainbat lan<strong>eta</strong>n: 1947-1949ko The Blind Leading the Blind, 1968ko Fillette,<br />
haren performanc<strong>eta</strong>n: 1978ko A Banquet/A Fashion Show of Body Parts <strong>eta</strong> 1992ko<br />
She lost it, <strong>eta</strong> 1984ko Nature Study. Ildo horr<strong>eta</strong>tik, Mexikoko Tamayo museoko
katalogoa gogoratuko dugu, zeinen izenburua hau baita: Escultura de Louise<br />
Bourgeois: La Elegancia de la Ironía (1996). Ironia paradoxaren bitartez agertzen da<br />
iritzi bat gelditu <strong>eta</strong> kontraesanak azpimarratzen dituelako <strong>eta</strong>, hola, lanaren<br />
irakurk<strong>eta</strong> biderkatzen du. Ironiak ezeztatu <strong>eta</strong> ez-eraiki egiten du <strong>eta</strong> edozein egoera<br />
menperatzeko balio duen mekanismoa da 62 .<br />
Louisen lanean, gorputza sentsazio-eramailea da <strong>eta</strong> haren zatik<strong>eta</strong>k ez ditu<br />
atalak talde baten zatitzat irudikatzen, baizik <strong>eta</strong> izate autonomotzat non<br />
norbanakoaren karga psikologiko<strong>eta</strong>ko <strong>eta</strong> emozio karg<strong>eta</strong>ko batzuk biltzen baitira.<br />
Ikusi dugun moduan, gorputzaren simetrian <strong>eta</strong> polaritatean interesa du. Haren lana,<br />
zin-opari multzo bat izanen balitz bezala, oin, begi, belarri, esku <strong>eta</strong> hankez beterik<br />
dago. Batez ere gorputz atal adierazgarrienak interesatzen zaizkio, begiak <strong>eta</strong> eskuak.<br />
Gogoratuko dugu Louise bai gerran bai Louvren lanean aritu zenean anputazio ugari<br />
ikusi zuela <strong>eta</strong> txikitatik tapizen behealdeko oin <strong>eta</strong> hankak zaharberritzeaz arduratu<br />
zela.<br />
Louise giza gorputza, emakumezko edo gizonezkoa izan, partzialki edo osorik<br />
irudikatzen duten lan askok erretratatua sentitzen da. Autorretratutzat dituen lanen<br />
artean honako hauek aipa ditzakegu adibidetzat: Femme Maison, Femme Couteau,<br />
Fallen Woman, Spiral Woman, St. Sebastianne, Sleep II, Janus Fleuri <strong>eta</strong> 1984ko<br />
Nature Study, besteak beste.<br />
Gorputzaren irudiaren bitartez lantzen diren gai<strong>eta</strong>ko batzuk amatasuna,<br />
bikote erlazioa, sexualitatea <strong>eta</strong> gaixotasuna dira.<br />
Amatasunak <strong>eta</strong> gurasoen <strong>eta</strong> seme-alaben <strong>arteko</strong> erlazioek garrantzi handia<br />
dute <strong>eta</strong> honako lan<strong>eta</strong>n nabarmen geratzen dira: 1947-1949ko Pregnant Woman,<br />
1949-1950eko Breasted Woman, 1969-1970eko Femme Couteau, 1984ko Belly,<br />
303
1991ko Twosome <strong>eta</strong> 1999-2000ko I Do, I Undo and I Redo, lan monumental<strong>eta</strong>n.<br />
Maitasun gaia 1999ko Toi et Moi <strong>eta</strong> 1996ko Les Bienvenus lan<strong>eta</strong>n agertzen da.<br />
Bikote erlazio <strong>eta</strong> sexua indarkeriari <strong>eta</strong> mozketei loturik agertzen da honako lan<strong>eta</strong>n:<br />
1996ko Couple <strong>eta</strong> 1997ko Couple III, besteak beste. Eta gaixotasuna 1991ko Cell II<br />
<strong>eta</strong> 1992-93ko Cell (Arch of Hysteria) lan<strong>eta</strong>n agertzen da, baita 1985eko Henriette<br />
lanean ere.<br />
304<br />
Batzu<strong>eta</strong>n gorputza, nahiz <strong>eta</strong> obran ez egon, harekin zuzenean erlazionaturiko<br />
zenbait objekturen bidez ekartzen du gogora. Hortaz, ispiluak agertuz, gure irudia edo<br />
besteena <strong>gisa</strong> mugikor <strong>eta</strong> iheskor batean islatuta agertzen da lanean. Ispiluak lan<br />
hau<strong>eta</strong>n topatzen ditugu: 1998ko The Mirror, 1998ko Cell (Twelve Oval mirrors) <strong>eta</strong><br />
1998ko Untitled (Chair and three mirrors) besteak beste. Eguneroko bizitzakoak<br />
izanik gorputzarekin zuzenean erlazionaturiko beste objektu batzuk arropa <strong>eta</strong> aulkiak<br />
dira. Gorputzarekin kontaktu zuzenean egoteaz gain egitura antropomorfoa dute.<br />
Gorputzaren irudiez <strong>eta</strong> edonork gorputzaren irudikapentzat har ditzakeen haren<br />
aldameneko objektuez gain, beren sinbologia berezia dela-<strong>eta</strong> gorputzaren esanahiaz<br />
janzten diren objektu <strong>eta</strong> elementu ugari daude haren lan<strong>eta</strong>n. Izan ere, 1994ko Cell<br />
Red Room (Child) instalazioan haurrak sinbolikoki ekartzen ditu gogora gurasoen<br />
tapiz<strong>eta</strong>n erabiliriko harilen antzekoen bitartez <strong>eta</strong> 1992ko bere Precious Liquid<br />
Cellean isurkari urdinak dauzkaten beirazko ontziak erabili zituen. Estu egoten<br />
garelarik muskuluak tentsioan jartzen direla <strong>eta</strong> erlaxatzen direnean isurkari ederrak<br />
botatzen dituztela dio Louisek. 1991ko Le Défi, 1992ko Le Défi II <strong>eta</strong> 1993ko Le Défi<br />
III bere lan sailean, gurpila batzu<strong>eta</strong>n bermaturik kulunkatzen diren apalen gainean<br />
beirazko ontzi pila bat jarri zuen. Haien bitartez, <strong>artista</strong>k pertsonaren hauskortasunari
egiten dio erreferentzia <strong>eta</strong>, hauskortasuna izanik ere, eutsi <strong>eta</strong> iraun daitekeela<br />
adierazten du.<br />
Giza gorputzetik ezberdintzen diren naturaren formak ere, pertsonen bizitza <strong>eta</strong><br />
gorputza irudikatzeko m<strong>eta</strong>fora izan dira. Homely Girl a live (1992) liburuan kasu,<br />
1991n pertsonak irudikatzeko egin zuen landare irudien sail bat agertzen da.<br />
Hori<strong>eta</strong>ko bat apurtua izan da <strong>eta</strong> Louisek dio beti egoten dela bizirauteko <strong>eta</strong> hazteko<br />
aukera. 63 1994ko Untitledko zuhaitz marraztua ugaltzearen, ondorengotzaren,<br />
m<strong>eta</strong>foratzat erabili da. Haurrak landareen modukoak dira, ureztatu behar dituzu,<br />
zaindu behar dituzu. 64 Topiary izeneko sailean, hanka bat falta duen <strong>eta</strong> makulu batez<br />
laguntzen den gorputz bat edo zuhaitz bat agertzen da. Louisek dioenez, haren<br />
esanahia hau da:<br />
Zailtasunak daudenean ere bizitzeko <strong>eta</strong> zutik jarraitzeko, hazteko <strong>eta</strong> ederrak izateko,<br />
determinazioa dagoela esan nahi du “Topiary”k. Izakiak adar bat zintzilik du <strong>eta</strong> horrek erlazioan<br />
hausturak egon arren adiskidetzerako aukera dagoela adierazten du. Zuhaitz bat inausten<br />
duzunean, hurrengo adarrak indar handiagoz hazten dira. Gu guztiok bizirauteko makuluak behar<br />
ditugu. 65<br />
B) Etxea<br />
Tesi hon<strong>eta</strong>n egiaztatzen ari gara Louise Bourgeoisen lanean dimentsio<br />
autobiografiko handia dagoela. Etxea haren haurtzaroaren, familiaren <strong>eta</strong> gertaera<br />
traumatikoen erreferentziatzat hartzen da. Hura bere haurtzaroaz zuzenean aritzen da<br />
bere lanean indarkeriarekin, suntsik<strong>eta</strong>rekin edo traumen konponk<strong>eta</strong>rekin zerikusia<br />
duten alderdiak erakutsiz. Familia-inguruan, aitaren <strong>eta</strong> amaren gaia ere nola lantzen<br />
duen ikusiko dugu, <strong>traumaren</strong> <strong>eta</strong> berreraikitze-pertsonalaren zutarri garrantzitsu<br />
diren aldetik. Alderdi horiek izenburuen, haren bizitzaren objektuen <strong>eta</strong> adierazpenen<br />
305
itartez azaltzen dira <strong>eta</strong> testu hon<strong>eta</strong>ra lehenago ez aipatutako adibide ugari ekarriko<br />
dugu.<br />
306<br />
1968ko Clamart haien aitaren familiaren herriaren izena hartzen duen lanaren<br />
izenburua da. Bere marrazki<strong>eta</strong>n, Frantziako mendia <strong>eta</strong> bere haurtzaroko lorategiak<br />
gogora ekartzen dituzten paisaia <strong>eta</strong> horizonteak agertzen ditu. 1990-1993 urte<strong>eta</strong>ko<br />
Cell (Choisy) lanean bere haurtzaroko etxearen erreplika zehatza <strong>eta</strong> beren gurasoen<br />
tapiz-arte galeriaren errotulua sartu zituen; 1983ko Sbredder lana izpitzeko zurezko<br />
makina da, gurasoen tapizerian matazak lehortzeko erabiltzen zutenaren parekoa.<br />
1989ko Cupid eskulturak aitak bidai<strong>eta</strong>tik ekartzen zituen tapizen kupidoak<br />
gogorarazten dizkigu. 1998ko Cell VIII, 1997ko Spider <strong>eta</strong> 1997ko Passage<br />
Dangereux bezalako instalazio<strong>eta</strong>n tapizak sartu zituen; 1951ko Memling Dawn<br />
lanean, Sorbonan ikasi zuen geometria nahasten da lanaren izenburuarekin, non<br />
harentzat ezaguna den leku bat agertzen baita. 1985eko Henriette, 1996ko Couple II,<br />
1997ko Couple III <strong>eta</strong> 1997ko Passage Dangereux lan<strong>eta</strong>n protesia erabili zuen, bere<br />
gaztaroan protesigile Perrot jaunaren bizilaguna izatearen ondorioz. Haren<br />
haurtzaroko eskolaren garrantzia 1990-1993ko Cell (Glass spheres and hands)<br />
instalazioaren bidez agertzen da. Bertan beirazko esferak aulki batzuen gainean jarri<br />
zituen. Beiraren bitartez, eskolan eseririko haur anonimoak sinbolizatuz, gizakiaren<br />
ahultasuna adierazten du. Haren biografia ezagutzen duenak lotura handia aurki<br />
dezake haren lanaren <strong>eta</strong> argitaratutako biografia datuen artean.<br />
Etxea funtsezko irudia izan da Louise Bourgeoisen lanean. Lehendabizi,<br />
Femme Maison bezalako margolan <strong>eta</strong> grabatu<strong>eta</strong>n irudikatu zuen, baita animalien<br />
gordelekuari buruz egindako ikerk<strong>eta</strong>ren bitartez bere Lair-<strong>eta</strong>n ere. Semeari egin<br />
zion eskultura erretratuan, 1947-1949ko Portrait of Jean-Louis, gorputzaren
ehealdea sinplifikatuki irudikatu zuen, bi hanka <strong>eta</strong> pelbis bat, <strong>eta</strong> goialdea leihodun<br />
etxe orratz baten bitartez. Berak aipatu bezala: “Semea New Yorkeko etxe orratzak<br />
bezain ederra izatea desio nuen”. 66 Haren lanaren parte handi bat etxearen gaiaren<br />
inguruan artikulatu da, norbanakoaren m<strong>eta</strong>fora izanik, non norbanakoaren <strong>eta</strong> bere<br />
habitataren, barnekoaren <strong>eta</strong> kanpokoaren artean, elkarrizk<strong>eta</strong> izaten baita.<br />
Arkitektura, m<strong>eta</strong>fora izatearekin batera, bere baitan izaten diren erlazio psikikoen <strong>eta</strong><br />
giza erlazioen erreferentzia metonimikoa da <strong>eta</strong> bere barne espazio <strong>eta</strong> objektuen<br />
oroitzapena iragana, ahazteko helburuarekin, berreraikitzeko modu bat da.<br />
Bourgeoisen lana behin bizi izan zen espazio<strong>eta</strong>ko oroitzapen<strong>eta</strong>n oinarrituta<br />
dago, bere haurtzaroko etxe<strong>eta</strong>tik hasita, Aubusson, Choisy <strong>eta</strong> Antony, New Yorkera<br />
emigratu ondoren izandako apartamentu <strong>eta</strong> etxe<strong>eta</strong>ra. Bera bizi izandako etxeak<br />
marrazki figuratibo askotan irudikatu ditu, 1946ko Easton House <strong>eta</strong> 1947ko Untitled<br />
deituriko<strong>eta</strong>n esaterako. 67<br />
Untitled, 1947, ikatza <strong>eta</strong> tinta paper Untitled, 1947, ikatza <strong>eta</strong> tinta paper<br />
gainean. gainean.<br />
307
308<br />
Easton House ,1946. Tinta diagrama gainean.<br />
Etxea minaren euskarri ere izan zen seme Michel hil zenean, 1990. urtean.<br />
Lanen testuingurutik kanpo, <strong>artista</strong>k semearentzat State Islanden erosi zuen etxeak ez<br />
dagoen subjektuaren izena eman zion, “Maison Vide” [Etxe hutsa] <strong>eta</strong> modu<br />
errepikarian marraztu du. 68<br />
Beste alde batetik, nahiz <strong>eta</strong> bere lan guztiaren bidez bere beldurrak lantzen<br />
<strong>eta</strong> haiei aurre egiten saiatu, badu lan multzo bat non gaiak gertaera traumatikoa<br />
gogora ekartzen duen <strong>eta</strong> katarsi eran funtzionatzen duen: “Arkitektura sinbolikoa”<br />
taldeko lan sailaz ari gara. Talde horrek honako lanak biltzen ditu: 1974ko The<br />
Destruction of the Father, 1978ko The Confrontation <strong>eta</strong> 1979ko Partial Recall,<br />
azkenekoa katartiko motako lana ez den arren. Hartan, Louisek egiten duen lana<br />
izaera kognitibokotzat sailka liteke, traumatikoaren esanahia barkamenaren bitartez<br />
berrelaboratzen saiatzen baita. Nahiz <strong>eta</strong> gaiei dagokienez nabarmenkiago bere<br />
haurtzaroko trauma bere lanean, aita, ama <strong>eta</strong> Sadieri zuzenean aipu eginez, publikoki<br />
artikulatzen 1974az geroztik hasi zela dirudien, alabaina hasieratik agertu ziren haren<br />
lanean minari buruzko datuak. Hori lan hau<strong>eta</strong>n ikus dezakegu: 1945-1947ko Femme
Maison, 1947-1949ko The Blind Leading the Blind, Depresion Woman, 1947-1949ko<br />
Persistant Antagonism <strong>eta</strong> 1951-1952ko Spiral Woman <strong>eta</strong> 60ko hamarkadaren<br />
hasieran egin zituen lairen babes beharrean. Gainera bere personnage-en esanahiak<br />
nostalgiari egiten dio erreferentzia <strong>eta</strong> konponk<strong>eta</strong> zentzua ere badu. 69 Beren gaia<br />
dela-<strong>eta</strong> gertaera traumatikoa ustekabearen m<strong>eta</strong>foraren bidez gogora ekartzen duten<br />
beste lan batzuk hauek dira: 1996ko Couple, 1996ko Couple II <strong>eta</strong> 1997ko Couple III.<br />
Triangeluak edo hiru elementu agertzeak ere adieraz dezake hark ustekabea deitzen<br />
duena: bikoteko erlazio triangeluarrak <strong>eta</strong> triangeluak. Haren instalaziook ere daude<br />
gertakizun traumatikoaren gaiarekin loturik: 1993ko Cell (Three White Marble<br />
Spheres), 1994ko Red Romos, 1997ko Passage Dangereux, 1998ko Cell VIII, 1992ko<br />
Bullet hole <strong>eta</strong> 1991ko Cell II. Azken hori, amaren heriotza ulertzeko ezintasunari<br />
buruzkoa. Louisek, bere adierazpen <strong>eta</strong> katalogo<strong>eta</strong>n, bere burua New Yorkera alde<br />
egindako “iheslaritzat” hartzen du. Hori begi bistan geratzen da bere 1998-1999ko<br />
The Runaway Cellaren izenburuaren bidez.<br />
Haren lanik ospetsuen<strong>eta</strong>ko bat “aitaren suntsik<strong>eta</strong>” izan arren, <strong>artista</strong>ren<br />
elkarrizk<strong>eta</strong> anitz jasotzen duen liburuan izenburu horri “aitaren berreraikitzea”<br />
esaldia gehitu diola ikusten dugu. Trauma baten berreraikitzea, horren inguruko<br />
esanahi<strong>eta</strong>n sakonduz, inkontzientean erreprimituta dagoena berreraikitzean datza.<br />
Louise Bourgeoisen artea holako ontzia da non bizi <strong>eta</strong> hil-senak izaten baitira.<br />
Melanie Kleinek dio konponk<strong>eta</strong>ren kontzeptua maitasun kontzeptua dela. Bizi-senen<br />
bitartez jokatuz hil-sena gainditzeko saioa. Louis Bourgeoisek horri buruz hau esan<br />
du:<br />
Nire artean, eraso bortitz <strong>eta</strong> krudelaren dimentsioa egon arren, konponk<strong>eta</strong> dimentsio bat ere<br />
badago [...] 70<br />
309
310<br />
Nire artean hiltzailea naiz. Artista naizen aldetik, boteretsua naiz. Ben<strong>eta</strong>ko bizitzan, sagua<br />
erradiadorearen azpian bezala sentitzen naiz. 71<br />
Melanie Kleinen sublimazioaren teoria kontuan hartuta, artea bizi-senen bidez<br />
aritzea da, nahiz <strong>eta</strong> hartan eraso-senak nahiz konpontzaileak proiektatzen ditugun.<br />
Louisek kontrako jarrer<strong>eta</strong>tik lan egiten du, indarkeria <strong>eta</strong> konponk<strong>eta</strong>ren artean.<br />
Indarkeria katarsi elementua <strong>eta</strong>, hortaz, konpontzailea izan daitekeen arren. 72<br />
Louisek dio bere adierazpena oso bortitza dela <strong>eta</strong> hori da marmola landu izanaren<br />
arrazoi<strong>eta</strong>ko bat. Haren lanean, indarkeria ebaketen bitartez ageri da <strong>eta</strong> lan batzu<strong>eta</strong>n<br />
pertsonen irensk<strong>eta</strong>k agertzen dira. Hala ere, haren lanean indarkeria ez da modu ez-<br />
kontrolatu batean egoten, baizik <strong>eta</strong>, ohi bezala, metodo zehatz bati jarraituz. 1974ko<br />
Destrucction of the Father obran, 1947ko He Desappeared into Complete Silence<br />
grabatuak laguntzen dituen testuan <strong>eta</strong> marrazki askotan, 1943ko Untitled <strong>eta</strong> 1946ko<br />
Untitled esaterako, gertatzen da hori. Baita elementu ziztatzaileak erabiltzean ere,<br />
orratz burudunak, geziak, aiztoak, gillotinak, guraizeak 73 , kristal apurtuak, hala nola<br />
zenbait lanen edukian: 1949ko Knife Couple, 1947-1949 urte<strong>eta</strong>ko Dagger Child,<br />
Stake Woman <strong>eta</strong> Femme Couteau sailean. Artistak berak deskribatu du bere<br />
lehenengo erantzun fantasmatikoa, zeinen ondorioa ogi mamiaz egindako panpina<br />
baten mozk<strong>eta</strong> izan baitzen.<br />
<strong>Artea</strong>k mahaiaren inguruan izaten ziren elkarrizk<strong>eta</strong> zail<strong>eta</strong>tik urruntzen ninduelako erakarri<br />
ninduen, elkarrizk<strong>eta</strong> hai<strong>eta</strong>n aita zein ona <strong>eta</strong> zoragarria zen esaten zuen harro…Ogi zuri zati<br />
bat hartu, listuarekin nahasi <strong>eta</strong> aitaren irudia moldatu nuen. Irudia eginda, gorputz-adarrak<br />
aizto batez mozten hasi nintzaion. Nire lehen irtenbide eskultorikotzat jotzen dut hori. Unean<br />
egokia izan zen <strong>eta</strong> lagundu ninduen. Esperientzia garrantzitsua izan zen <strong>eta</strong> ben<strong>eta</strong>n nire<br />
etorkizuneko norabidea determinatu zuen. 74<br />
Louise bere lanen esanahiaren bitartez traumatikoa izan zaion edo ziurtasunik<br />
eza eragiten dion egoera edo errealitatea manipulatzen saiatzen da. Bere lan<strong>eta</strong>ko<br />
batzu<strong>eta</strong>n lanaren beraren mozk<strong>eta</strong>ren bitartez egiten du <strong>eta</strong> era fantasmatikoan
iraganeko traumei erantzuna ematen die. Horrela, bere amorrua proiektatzen du<br />
lanean. Bere lanean egiten duen indarkeriaren erabilera katartikoa da, zeren <strong>eta</strong><br />
lantzen dena elementu emozionala baita. Horrek agian bere inkontzientearekin<br />
negoziatzeko ondorio terapeutikoak izan ditzake. 75 Honela aitortu du:<br />
Batek gertaera bat hartu <strong>eta</strong> manipulatzen saiatzen da bizirautea helburu. Alderdi pasiboa<br />
aktibo bihurtzen du, Freuden erasotzailearekin parekatzea. Egiteko gai izan behar du.<br />
Manipulatua izan ordez manipulatzeko etengabeko desioa existitzen da. <strong>Artea</strong> esku-hartzerik<br />
gabeko manipulazioa da. 76<br />
<strong>Artea</strong> <strong>artista</strong>k komunitateari egiten dion promesa da, haiek erailk<strong>eta</strong> burutuko ez duten<br />
promesa. 77<br />
Beldurrak depresiora eramaten du. Beraz, kontu handia izan behar duzu oreka lortzeko. Lanak<br />
dio “Orain, Louise, ez zaitez gorrotoaren bidez joan, edo maitasunaren bidez, izan zaitez<br />
orekatuxeagoa”. Lana nork bere burua nola desegin <strong>eta</strong> sentimendu hauen guztien gainean<br />
oreka lortzea da. 78<br />
Ikusi dugun moduan, Louisek bere lan batzu<strong>eta</strong>n bere egoera defentsa-<br />
mekanismo baten bidez manipulatzen duela esaten digu, mekanismo hori<br />
“erasotzailearekin parekatzea” deitzen da. Haren kasuan, aita, ama, Sadie edo beste<br />
batzuk, semeak babesteko beharraren aurrean, izanen ziren. Psikoanalisiaren<br />
ikuspuntutik, nozio hori honela definitzen da:<br />
Defentsa-mekanismo isolatua, Anna Freudek deskribatua (1936): subjektua, bere kanpoko<br />
arriskuaren aurrean (normalean agintari batengandik eratorritako kritika batek irudikatua),<br />
bere erasotzailearekin parekatzen da, bai bere kabuz erasoa modu berean bere gain hartuz, bai<br />
erasotzailea fisikoki edo moralki imitatuz, bai izendatzen duten botere sinbolo batzuk bere<br />
eginez. Anna Freuden ustez, mekanismo hau nagusi litzateke superniaren erak<strong>eta</strong>ren aurretiko<br />
fasean. Era horr<strong>eta</strong>n erasoa kanporantz bideratzen da <strong>eta</strong> ez da oraindik autokritika moduan<br />
subjektuaren aurka itzultzen. (...) Ikusten den jokaera paperen alderanzk<strong>eta</strong> baten ondorioa da:<br />
erasorikoa erasotzaile bihurtzen da. 79<br />
Ildo horr<strong>eta</strong>tik, 1968ko Fillette, 1974ko The Destruction of the Father,<br />
1969ko Femme Couteau, 1984ko Nature Study, 1985eko She-Fox, 1996ko Couple II<br />
<strong>eta</strong> 1997ko Couple III lan eskultorikoen esanahian Louisek botere paperak<br />
alderantzikatu ditu. Eta, haren obra kronologikoki aztertzean ikusi dugun bezala,<br />
nahiko oldarkorrak diren lan hori<strong>eta</strong>ko batzu<strong>eta</strong>n, Louisek barruan daraman amorru<br />
311
hiltzailea eraldatzea lortzen du. Haren lanean sekulakoa da amorrua manipulatzeko<br />
<strong>eta</strong> edertasun <strong>eta</strong> pertsona ulermen eraldatzeko duen gaitasuna.<br />
312<br />
Haren lanaz aritzean, C.1.1. atalean, esan dugun bezala, 1947-1949 urte<strong>eta</strong>ko<br />
The Blind leading Le Blind lanaren geroko bertsio<strong>eta</strong>n sinbolismo kromatikoaren<br />
bitartez haren eboluzio psikologikoa ideia positiboago baterantz zuzendu duela<br />
ohartzen gara.<br />
Joste, ehuntze, tapiz, konponk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> armiarmaren sinbologia guztiek<br />
elkarrekiko lotura dute <strong>eta</strong> haren amari egiten diote erreferentzia, <strong>eta</strong> harekin lotzen<br />
da babes sentimendua. Gai horiek hurrengo eskulturen izenburuen bitartez <strong>eta</strong> bertan<br />
erabilitako materialen bitartez agertzen dira: 1947-1949ko Needle Woman, 1963ko<br />
Fee Couturière, 1990eko Gathering Wool, 1992ko Needle (Fuseau), 1993ko In<br />
Respite, 1993ko Sutures, 1992ko Spindle, 1992ko Spider, 1994ko Spider, 1994ko The<br />
Nest, 1995eko Spider III, 1996ko Spider, 1996ko Spider IV, 1998ko Cell VII, 1997ko<br />
Spider cell, 1997ko Maman <strong>eta</strong> 1999ko Spider V. Armiarma gordelekua da,<br />
em<strong>eta</strong>sunaren sinbolo. Melanie Kleinen sublimazioaren teoriak dioenez, amaren<br />
irudia konpontzea bere buruaren konponk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> sublimazioa da aldi berean. 80 Lan<br />
horien esanahiaren bitartez, errealitatea konpentsatzen du fantasmatikoki. Amaren<br />
esanahia duten eskultura monumentalak sortzea haren ohorean opari bat egitea bezala<br />
da.<br />
Ama irudikatzeko eran, haren lanean zehar jarrera positiboago bateranzko<br />
bilakaera dagoela ikusten dugu. Lehenago esan dugun moduan, 1985eko The She-<br />
Foxen, Louise amaren aurrean erasokor agertzen da, lepoan zauria egiez. Geroago,<br />
aipatu berri ditugun lan<strong>eta</strong>n, zein familiaren ehundegi lanaz aritzen baitira, ama<br />
minaren konponk<strong>eta</strong>rekin erlazionatua da. Gorputza aztergai izan genuenean esan
genuen bezala, amaren gaixotasuna <strong>eta</strong> heriotza 1990eko Ventouse, 1999ko The<br />
Trauma Colors eskultur<strong>eta</strong>n, <strong>eta</strong> 1991ko Cell II instalazioan alderatu ditu.<br />
313
Oharrak: 3. LOUISE BOURGEOISEN ESKULTURA-LANAREN ARLO AIPAGARRIAK<br />
1 GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren elkarrizketekin,<br />
Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
2 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-1997,<br />
Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, S.A., Madril, 2002, 90. or.<br />
3 Ibidem, 130-131. or.<br />
4 Ibidem, 92. or.<br />
5 Ibidem, 43. or.<br />
6 Ibidem, 81. or.<br />
7 GOROVOY, J., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 100.<br />
or.<br />
8 Ibidem, 214. or.<br />
9 GREENBERG, J., JORDAN, S., Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois, Harry N. Abrams, Inc.,<br />
Publishers, New York, 2003, 35. or.<br />
10 Disko Konpaktuak: CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois, 66´50´´.<br />
11 Ibidem<br />
12 Ibidem<br />
13 François Villonek bere poem<strong>eta</strong>n sentimenduak sinpleki azaltzen zituen. Bere buruaz <strong>eta</strong> besteez<br />
argi hiz egiten zuen, bere garaiko testuinguruko erretratu bizi <strong>eta</strong> zilegia azalduz.<br />
14 Molière, antzerkigile <strong>eta</strong> aktorea, frantziako autore satiriko garrantzitsua dugu. Bere garaiko<br />
gizartearen hipokresía salatzeko pertsonai komiko ugari asmatu zituen. Bere burutazioak gizakion<br />
muga <strong>eta</strong> hanka sartzeak azaltzen dituzte. Bere lan gehieneak samintasunaren kutsua dute.<br />
15 Vid. CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois (Jacqueline Caux-ek<br />
Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´), Éditions du Seuil, Paris, 2003,<br />
64. or.<br />
16 Vid. TATE MODERN, Louise Bourgeois, Tate Gallery Publishing Ltd, Unilever Series, London,<br />
2000, 18-33. or.<br />
17 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea , S.A., Madril, 2002, 17. or.<br />
18 Ibidem, 117. or.<br />
19 Ald., Ibidem, p. 131. or.<br />
20 Ibidem, 78. or.<br />
314
21 Ibidem, 88. or.<br />
22 GREENBERG, J., JORDAN, S., Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois, Harry N. Abrams, Inc.,<br />
Publishers, New York, 2003, 47. or.<br />
23 KUSPIT, D., Bourgeois(an interview with Louise Bourgeois by Donald Kuspit),Elizabeth Avendon<br />
Editions/Vintage Contemporary Artists, New York. 1988, 43. or.<br />
24 Ald., Ibidem, 44. or.<br />
25 GOROVOY, L., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 122.<br />
or.<br />
26 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise<br />
Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, Violete Editions, London, 1998, 155<br />
27 BOURGEOIS, L., op. cit., 78. or.<br />
28 Ibidem, 35,36. or.<br />
29 Ibidem, 32. or.<br />
30 Ibidem, 29,30. or.<br />
31 Ald., Ibidem, 23. or.<br />
32 Ald., GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
33 BOURGEOIS, L., op. cit., 77. or.<br />
34 Ibidem, 90. or.<br />
35 KUSPIT, D., Bourgeois (an interview with Louise Bourgeois by Donald Kuspit),Elizabeth Avendon<br />
Editions/Vintage Contemporary Artists, New York. 1988, 57-58. or.<br />
36 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
37 BOURGEOIS, L., op. cit., 32. or.<br />
38 Beste alde batetik, haren instalazio<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> eskultur<strong>eta</strong>n erabilitako ispilu handiek argiaren hartzaile<br />
<strong>eta</strong> edukiontzitzat funtzionatzen dute; hori, ondoren aipatuko den lan multzoan dauden eskultura<br />
askotan ere gertatzen da: Islatzaileak (1997-1999)<br />
39 Aip., CRONE, R., Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag, Munich,1998, 105. or.<br />
40 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
41 BOURGEOIS, L., op. cit., 55,56. or.<br />
42 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997<br />
,Louise Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, “The Puritan”, Violete<br />
Editions, London, 1998, 55. or.<br />
315
43 Ibidem, 102. or.<br />
44 Vid. Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
45 BOURGEOIS, L., op. cit., 36,37. or.<br />
46 Filmak: GUICHARD, C., op. cit.<br />
47 STORR, R., HERKENHOFF, P. y SCHWARTZMAN, A., Louise Bourgeois, Phaidon, New York,<br />
2003, 11. or.<br />
48 GOROVOY, L., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 21.<br />
or.<br />
49 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 183. or.<br />
50 Ald., ORTUZAR, M., “Resistencias de individuo, autor, objeto y espectador”,<br />
Resistencia de los objetos-en, Diputación Provincial de Pontevedra, Vigo, 2000, 38. or.<br />
51 Vid. HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois, Fundació Antoni Tapies, Bartzelona, 1990, 213.or. <strong>eta</strong><br />
Vid. NIXON, M., Fantastic Reality: Louise Bourgeois as a story of Modern Art, MIT Press<br />
Cambridge, Massachusetts, 2005, 169. or.<br />
52 Itxuragabe kontzeptua 1929. urtean Bataille-k definitu zuen bere zuzendaritzapeko Documents<br />
aldizkarian. Haren ustez, itxuragabea ez da zentzu zehatza duen adjektiboa bakarrik, baizik <strong>eta</strong><br />
desklasifikatzeko balio duen hitza. Itxuragabearen adibide <strong>gisa</strong> armiarma, zizare edo karkaxa aipatu<br />
zituen, doilortzat har ditzakegun adibideak. Ald., BATAILLE, G., Oeuvres Completes I, Gallimard,<br />
Paris, 1970, 217. or. Geroago, Rosalind Krauss <strong>eta</strong> Yves-Alain Bois-ek 1996. urtean L´Informe.Mode<br />
d´emploi erakusk<strong>eta</strong> Pariseko Georges Pompidou zentroan antolatu ondoren, definizioa arte<br />
garaikidera hurbildu zuten. Erakusk<strong>eta</strong> horren katalogoan, itxuragabea <strong>eta</strong> doilorra parekatzeko saioak<br />
kritikatu zituzten. Horien <strong>arteko</strong> ezberdintasun<strong>eta</strong>ko bat da itxuragabea dena ez dela gai batera<br />
mugatzen, doilorra dena, berriz, bai. Gaiari dagokionez, doilorra higuina, nazka, ematen digun<br />
objektuaz ari da, ustelduaren alorraz, deskonposizioaz, bizirik dagoen gauza batetik hilik dagoen gauza<br />
batera iragateaz. Doilorra forma gabeziari buruz da, <strong>eta</strong> gorotzari, gorputzaren jariak<strong>eta</strong>ri <strong>eta</strong> gai<br />
lirdingatsuari, eranskor, zikin, koipetsuari, buruz, <strong>eta</strong> intsektu <strong>eta</strong> harrak bezalako animaliei buruz <strong>eta</strong>,<br />
azkenik, giza gorputzari buruz mintzatzen da, sexualitateari buruz, modu zabalean ulertuta,<br />
gaixotasunari buruz, malformazio fisikoari buruz <strong>eta</strong> gorputzaren zatik<strong>eta</strong>ri buruz. Hitzaldia: arte<br />
garaikidean doilorrari buruzko oharrak.<br />
Hitzaldia: CREGO, C., “Notas sobre lo abyecto en el arte contemporáneo”, Jorge Oteiza katedra,<br />
Nafarroako Museoa, Iruñea, 2004eko urriaren 26a.<br />
53 KRAUSS, R. E. , El inconsciente óptico, Editodrial Tecnos, S.A., Madril, 1997, 170. or.<br />
54 Ibidem, 178. or.<br />
55 Aip., CORTÉS, J. M.G., El Cuerpo Mutilado(La Angustia de Muerte en el Arte), Valentziako<br />
Generalitatea,Valentzia, 1996, 106. or.<br />
56 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, S.A., Madril, 2002, 172. or.<br />
57 LAPLANCHE, J./ PONTALIS, J.-B. , Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D.-k zuzendua),<br />
Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak , Bartzelona, 1996, jat.1967, 263. or.<br />
316
58 BOURGEOIS, L., op. cit., 22-23. or.<br />
59 Ibidem, 127-128. or.<br />
60 Rosalind Krauss-ek Louise Bourgeois-en lanean objektu partzialari buruz egiten duen irakurk<strong>eta</strong><br />
gogora dezagun. Kraussek Deleuze <strong>eta</strong> Guattari filosofoen abiapuntua haru du Anti-Edipo bere<br />
liburuan. Gizartea <strong>eta</strong> norbanakoak desio-makinatzat irudikatzen dituzte. Gizarte kapitalista <strong>eta</strong><br />
eskizofrenikoa aurkezten digute, non pertsonek objektu partzialaren logikari jarraituz jokatzen baitute.<br />
“Gorputz osoaren esperientzia desagertu da, gizaki osatuarena. Horren ordez, organoak daude,<br />
bularrak, zakilak, uzkiak, ahoak, bakoitza bere premiazko eskaerekin”. Makina horien <strong>arteko</strong> lotura<br />
bakoitzak hurrengoak behar duen fluxua sortzen duelako gertatzen da. Ald. KRAUSS, R. E., “Louise<br />
Bourgeois: Portrait of the Artist as Fillette”, en Bachelors,October,The MIT Press, Cambridge,<br />
Massachusetts, 1999, 51-74. or.<br />
61 Ald., NIXON, M., “Posing the Phallus”, October92,Spring 2000, 99-127 <strong>eta</strong> Cfr. NIXON, M.,<br />
Fantastic Reality: Louise Bourgeois as a story of Modern Art, MIT Press Cambridge, Massachusetts,<br />
2005, 209-233. or.<br />
62 Vid. KOLDO MITXELENA KULTURUNEA, Ironía, Edicions de l´Eixample, S.L., Donostia,<br />
2001. Vid. RAMÍREZ, J., “ La existencia de la ironía como ironía de la existencia. Una investigación<br />
sobre el sentido”, Isegoría (revista de filosofía moral y política) 25, 2001, 115-145. or.<br />
63 Ald., WYE, D., SMITH, C., The Prints of Louise Bourgeois, The Museum of Modern Art, New<br />
York, 1994, 216-219. or.<br />
64 Vid. 1994. urteko Untitled marrazkia. RINDER, L., Louise Bourgeois .Drawings & Observations,<br />
University Art Museum and Pacific Film Archive, Univérsiti of California, 1995, Berkeley, 40, 41. or.<br />
65 1998, Artxiboko adierazpenak, Lousie Bourgeois Studio, Wendy Williamsek emandakoak.<br />
66 Aip., MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois. Memoria y<br />
Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999, 21. or.<br />
67 Vid. KELLEIN, T., Louise Bourgeois.The Drawings from 1996-1998, Kunsthalle Bielefeld,<br />
Einheitsaufnah, 1999.<br />
68 Ald., MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, op. cit., 43. or.<br />
69 Louise Bourgeoisek Frantzian utzi dituen izakiak birsortzen ditu; hori konponk<strong>eta</strong> mekanismoa da,<br />
Marcel Proust-ek egin zuen bezala. 2.3.2. atalean aipatzen dugu, tesi honen I. Zatian.<br />
70 CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois (Jacqueline Caux-ek Louise<br />
Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´), Éditions du Seuil, Paris, 2003, 32. or.<br />
71 GREENBERG, J., JORDAN, S., Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,Harry N. Abrams, Inc.,<br />
Publishers, New York, 2003, 7. or.<br />
72 Ehrezweig-ek sorkuntza azaltzeko proposatzen dituen faseek erakusten digute sorkuntza-lanean<br />
pertsona orok duen heriotza senak (Thanatos) <strong>eta</strong> bizitza senak (Eros) elkarrekiko eragina dutela. Egile<br />
horren ikerk<strong>eta</strong>k Melanie Klein-en ikerketekin bat datoz bi alderditan. Heriotza senak zatik<strong>eta</strong> dira,<br />
arrazoiari eginiko erasoa, norberaren kalterako bultzakada. Bizitzaren senek artikulatzeko joera dute,<br />
eraikitzeko joera, sorkuntza berriak ahalbidetzen dituzte. Behak<strong>eta</strong> horiek Louis Bourgeoisen<br />
behaketekin bat datoz.<br />
317
73 Nahiz <strong>eta</strong> 1986ko Untitled marrazkian soka batez lotuak agertzen diren bi guraizeak, bata handia <strong>eta</strong><br />
bestea txikia, zilborrestea sinbolizatzen duten.<br />
74 Aip., MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, op. cit., 31. or.<br />
75 Era berean, Alejandro Jodorowskyk bere psikomagia ekitaldi<strong>eta</strong>n bere erabiltzaileei daukaten<br />
traumari erantzuna emateko ekitaldi sinbolikoak eginarazten dizkie <strong>eta</strong> erabiltzaileek hobera egiten<br />
dutela ikusten du. Ald. JODOROWSKY, A., Psicomagia, Siruela, Bartzelona, 2005, 189. or.<br />
76 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea , S.A., Madril, 2002, 99. or.<br />
77 GREENBERG, J., JORDAN, S., op. cit., 17. or.<br />
78 Ibidem<br />
79 LAPLANCHE, J./ PONTALIS, J.-B., Diccionario de psicoanálisis, (bajo la dirección de<br />
LAGACHE, Daniel), Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak , Bartzelona, 1996, jat.1967, 187,188. or.<br />
80 Vid. 2.3.2. Melanie Kleinen arteari buruzko teoria. Marion Milner-ek <strong>artista</strong>k objektu galduaren<br />
berregite, berriztapena, egiten duen ideia partekatzen du. Artelana sentsibilitateari forma emateko <strong>eta</strong><br />
sentsibilitatea orientatzeko berrikuntza ekartzen du.<br />
318
4.JARRERARI, PROZEDURARI ETA ESANAHIARI LOTUTAKO FAKTORE<br />
OROKORRAK<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lanean, trauma elaboratzea <strong>eta</strong> berrelaboratzea<br />
errazten duten faktoreez gain, lorpen generikotzat jo daitezkeen beste alderdi batzuk<br />
ere badaude; hau da, itzal handiko edozein <strong>artista</strong>ri dagozkionak. Azken horien artean,<br />
alderdi hauek daude, besteak beste: gizarte arloan parte-hartzea, ospea <strong>eta</strong> lanaren<br />
errekonozimendua, baita lanak sortutako diru etekina ere. Azken hiru alderdi horiek,<br />
bere barne-barnekoei gehituta, bere autoestimua handitzen <strong>eta</strong> gizartean zein munduan<br />
finkatzen lagundu diote. Hala, lan artistikoak bere hazkuntzarako izan duen funtzioa<br />
azaltzerakoan, egokitzat jo dugu, artelan zehatzez, formez, materialez, teknikez <strong>eta</strong><br />
irudiez gain, arteak Bourgeoisen ikuspegitik duen zentzu terapeutikoa agerian jartzen<br />
duten auziak aipatzea.<br />
4.1. LOUISE BOURGEOIS ARTISTA, BOKAZIOAK DUEN GARRANTZIA<br />
Bere biografian ikusi dugun bezala, Louise Bourgeois erdi mailako familiako<br />
alaba zen. Familia dekorazio-arte<strong>eta</strong>tik <strong>eta</strong> antzinako gauzak saltzetik bizi zen, <strong>eta</strong><br />
gazt<strong>eta</strong>tik, Parisko <strong>artista</strong> ezagunekin jarri zen harreman<strong>eta</strong>n. Dena den, horrek<br />
guztiak lagundu zion arren, artean jarduteko erabakia bere bokazio argiaren ondorio<br />
da. 1<br />
Artista ez da egiten, jaio egiten da. (...) Oso gauza sakona da, <strong>eta</strong> artea ezinbesteko bihurtzen<br />
da haientzat. Norberak irakasle edo terapeuta izatea erabaki dezake, baina ez du erabakitzen<br />
<strong>artista</strong> izatea. 2<br />
<strong>Artea</strong> bizitza bera sakrifikatzean datza. Artistak bizitza artearen izenean sakrifikatzen du, ez<br />
hala nahi duelako, besterik ezin duelako egin baizik. 3<br />
<strong>Artea</strong> ez da arteari buruzkoa. <strong>Artea</strong> bizitzari buruzkoa da, <strong>eta</strong> hori da bere muina. 4<br />
319
320<br />
Bokaziozko lanean aritzea gure desioa betetzea da. Bokazioa subjektuarentzat<br />
ekintzarako estimulu bat <strong>eta</strong> motibazio iturri bat da. Bokazioak garatzeko aukera<br />
ematen dio norberari, profesionaltasunaren bidez segurtasuna <strong>eta</strong> ongizatea ematen<br />
dizkion ikask<strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>n trebatzeko aukera. Gainera, bokazioa autoestimua<br />
garatzearekin lotuta dago, bizipen traumatikoak murriztearekin.<br />
Louise Bourgeoisen bizitza artera dago zuzenduta <strong>eta</strong> jarduera horrek norbere<br />
burua garatzeko bi alderdi garrantzitsu biltzen ditu, Bourgeoisen ustez. Alde batetik,<br />
berezko kode batzuek araututako gizarte <strong>eta</strong> lanbide jarduera <strong>gisa</strong>, bere bizitza<br />
zabalean sendotzen joan den esparru bat da; <strong>eta</strong>, beste alde batetik, irudikapen <strong>eta</strong><br />
adierazpen bide <strong>gisa</strong>, subjektuari edozer egoera pertsonal<strong>eta</strong>n edo psikikotan<br />
jokatzeko aukera ematen dion gauza bat da, betiere, horrek forma artistikoa eragiten<br />
badu.<br />
<strong>Artea</strong> lengoaia irekia da <strong>eta</strong> Louise Bourgeoisek trauma elaboratzeko <strong>eta</strong><br />
berrelaboratzeko beharrari erantzuteko moldatu du. Bere ustez, arterako dohaina<br />
garatu beharra zeukan, umeak edukitzeko pribilejioa gauzatzea baino beharrezkoagoa<br />
zen. Berak artean sinesten du <strong>eta</strong> horr<strong>eta</strong>n eman du bizitza osoa. Sinesmenek<br />
gizabanakoaren errealitatea mugatzen dute, norbera munduan nola bizi den <strong>eta</strong> zer<br />
erabakitzen duen baldintzatzen dute. Bere iritziz, arteak balio absolutua dauka <strong>eta</strong><br />
berak erabateko konpromisoa du jarduera horrekin. Artistak dio bere familia ateoa<br />
zela, <strong>eta</strong>, bere kasuan, arteak beste pertsona batzuengan erlijioak duen funtzioa bete<br />
duela. Ideia hori Freudek, Melanie Kleinek, Winnicottek <strong>eta</strong> Ehrenzweigek ere<br />
adierazi zuten, tesi honen lehenengo zatian ikusi dugun bezala. Louise Bourgeoisek<br />
zera esan du:
Eta nire erlijioa artea da. Gauza guztiei zentzua hartzeko aukera ematen dit. 5<br />
Ez nuen erlijioek ematen duten segurtasunik eduki. Beraz, azkenean, nagusiki arrazoi horrek<br />
bultzatu ninduen <strong>artista</strong> izatera, bizirauteko bide baten bilak<strong>eta</strong>k. 6<br />
Berak artean aurkitu du erlijioak ematen duen ziurtasuna <strong>eta</strong> babesa. Batak zein<br />
besteak, erlijioak zein arteak, gizakien <strong>arteko</strong> komunitate bat sortzen dute denboraren<br />
bidez, kulturen <strong>arteko</strong>a, baita gizakien <strong>eta</strong> naturaren <strong>arteko</strong>a ere. Fantasiak garrantzi<br />
handia du bi<strong>eta</strong>n, hari esker lengoaiak <strong>eta</strong> irudiek balio existentziala hartzen baitute.<br />
Biek sinboloen bidez ematen diote esanahia gauzei; irudiak <strong>eta</strong> zentzuak, hitzak <strong>eta</strong><br />
emozioak arbitrarioki lotzen dituzte sinboloen bidez... Tesiaren I. zatian aipatu<br />
dugunez, Freudek esaten zuen <strong>artista</strong> orok sinboloak sortzen dituela, bere fantasia<br />
inkontzienteak elaboratuta. Eta Winnicottek trantsizio-espazioa aipatzen zuen, ilusio-<br />
eremua, zeregin artistikoa, erlijioa <strong>eta</strong> kultur arloko beste adierazpen batzuk kokatzen<br />
diren fantasiazko eremua.<br />
Erlijioak <strong>eta</strong> mitoak errealitatea azaltzeko modu transzendentea bilatzen dute,<br />
ez arrazoiak bultzatuta, desioak bultzatuta baizik. Modu berean, artea irudimenean<br />
oinarritzen da <strong>eta</strong> horren bidez lantzeko zaila den materia bati itxura ematen dio,<br />
errealitate mugatu hori gizakien orden <strong>eta</strong> kontrol nahi<strong>eta</strong>ra egoki dadin.<br />
Louisek sorkuntzan bilatzen du babesa, <strong>eta</strong> eskulturaren bidez egiten du<br />
nagusiki. Izan ere, haren gorpuztasuna <strong>eta</strong> ukigarritasuna behar ditu, baita materialaren<br />
erresistentzia gainditu <strong>eta</strong> eskulturaren presentzia fisikoa ere.<br />
321
4.2. OBRA PSIKOANALISIRAKO MODU GISA: EGINTZA, SUBLIMAZIOA,<br />
ESKULTURAREN UKIGARRITASUNAREN GARRANTZIA,<br />
EXORTZISMOA ETA OBJEKTIBOTASUNA<br />
322<br />
Louise Bourgeoisentzat bere burua ulertzeko modua izan da eskultura. Bere<br />
haurtzaroko gertaera traumatikoek sortutako zauriek <strong>eta</strong> pertsonekin harreman<strong>eta</strong>n<br />
egoteko zailtasunak edo beldurrak introspekziorako lan handia eginarazi diote. Bere<br />
eskultura-lanak hartu duen norabidea bere inkontzientearekin negoziatzeko premiaren<br />
ondorioa da. Ziur aski, Louisek ez zuen bat-bateko argialdi baten ondorioz sortu<br />
terapia modu hori, urteen lan askoren <strong>eta</strong> arte jarduera zintzoaren bidez jorratzen <strong>eta</strong><br />
garatzen joango zen. Halako gauza bat ez da maileguan hartzen; norberaren<br />
jardueraren bidez jaiotzen da, beharrak eraginda.<br />
Louise Bourgeoisen obra osoak haurtzaroko oroitzapenak ditu abiapuntu, <strong>eta</strong><br />
asaldatu zuten bizipenen mataza askatzen <strong>eta</strong> ulertzen saiatzen da. Alde horr<strong>eta</strong>tik,<br />
ikuspuntu terapeutikotik, lehenengo <strong>eta</strong> behin, subjektuaren abiapuntua gertaera<br />
traumatikoaz edo gertaera traumatiko multzoaz <strong>eta</strong> bere egoeraz jabetzea da.<br />
Subjektuak bere egoera ezagutu behar du, <strong>eta</strong> bere burua onartu. Hori da abiapuntu<br />
nagusia; bai psikoterapiaren bidez edozein trauma elaboratzeko, bai bizitzako edozein<br />
arazo gainditzeko. Hala esan zuen W.R. Bionek, tesi honen lehen zatian aipatu dugun<br />
bezala <strong>eta</strong> antzerakoa adierazi du Louise Bourgeoisek ere:<br />
Nola gauden begiratu behar dugu. Geure buruari begiratzen diogunean, onartu egiten dugu.<br />
Orduan, norberak elkarrizk<strong>eta</strong> has dezake. 7<br />
Hazteko bidean, norbere buruaren ezagutzaile ausart bihurtzea da lehen<br />
urratsa. Norberaren alderdi onenen <strong>eta</strong> txarrenen ezagutzaile.<br />
Bizitzan, “norbere burua ezagutzea” da arazoa, Montaignek esaten zuen bezala. 8
Zer garen ulertzen ahalegintzea, arakatzea da garrantzitsua, gure erronka nagusia. <strong>Artea</strong>k<br />
horr<strong>eta</strong>n laguntzen du. 9<br />
Ulermena erabateko asimilazio egoera da. Modu eraginkorrean lan egiteko, artea <strong>eta</strong> bizitza<br />
integratu behar dira, bizitza <strong>eta</strong> lana. 10<br />
Nik ez nuen lana besteentzat egin. (...) Nire artea bizirauteko bide moduan egin nuen. Niretzat<br />
oinarrizko beharra zen. 11<br />
Louise Bourgeoisek esaten du bere laneko motibazioa iraganak eragin zizkion<br />
amorruari <strong>eta</strong> antsi<strong>eta</strong>teari lotuta dagoela. Ildo horr<strong>eta</strong>n, iragana, emozioak, fantasia<br />
txarr<strong>eta</strong>tik askatzeko beharra <strong>eta</strong> memoria dira bere lanaren iturriak.<br />
Ezin duzu oraina geldiarazi. Egunero, iraganetik atera behar duzu, onartu. Baina ezin baduzu<br />
onartu, eskulturan aritu behar duzu! Hau da, gaiari buruz zerbait egin behar duzu. Iraganean<br />
jarraitzeko beharra baldin badaukazu, orduan berregin behar duzu. 12<br />
Nire emozioak desegokiak dira nire neurrirako, beraz, traba egiten didate! Eta hai<strong>eta</strong>tik<br />
askatu beharra daukat ben<strong>eta</strong>n. Nire emozioak nire deabruak dira. Intentsitatea... Kontua ez<br />
dira emozioak beraiek, emozioen indarra baizik: indartsuegiak dira nik gobernatu ahal izateko.<br />
Horregatik transferitzen ditut. Energia eskulturara transferitzen dut. 13<br />
Norberak bere oroitzapenen artean bereizk<strong>eta</strong> egin behar du. Norbera hai<strong>eta</strong>ra doan edo haiek<br />
norberarengana datozen ikusi. Norbera haiengana badoa, denbora galtzen ari da, nostalgia ez<br />
baita eraginkorra; haiek norberarengana badatoz, berriz, eskulturarako haziak dira. 14<br />
Memoria oso garrantzitsu bihurtu da niretzat, agintea dudala sentiarazten baitit, iraganaren<br />
gaineko agintea. 15<br />
Antsi<strong>eta</strong>te hori baretu ahal izateko, Freuden psikoanalisian jarri du arr<strong>eta</strong>,<br />
iraganera itzultzeko, berriro bizitzeko <strong>eta</strong> hartatik libratzeko bide <strong>gisa</strong>. Hasieran,<br />
Louisek ezin zuen barkatu, baina denborarekin, Freuden teori<strong>eta</strong>n oinarrituta, ikusi du<br />
iragana berreraikitzeko berriz bizi behar dela. Orduan, elaboratu, berrelaboratu,<br />
ulertu, barkatu <strong>eta</strong> ahaztu egin daiteke. 16 Barkatzea, kasu batzu<strong>eta</strong>n oso zaila den<br />
arren, funtsezkoa da pertsonen <strong>arteko</strong> arazoak gainditzeko. Erresumina gainditu egin<br />
behar da <strong>eta</strong> atzean uzten saiatu. Izan ere, erresuminak gure arima pozoitzen du, hil-<br />
hersturarekin bizitzera behartzen gaitu <strong>eta</strong> ez digu zoriontsu izaten uzten. Louise<br />
Bourgeois horr<strong>eta</strong>z konturatu da, <strong>eta</strong> horregatik saiatzen da barkatzen, bizi-kalitate<br />
hobea lortzeko, min <strong>eta</strong> beldur txikiagoa izateko estrategia <strong>gisa</strong>.<br />
323
324<br />
Berreraikitzeko, iragana berriro bizi. Freudek esan zuen “berriz bizi ezazu”... Bizitzen<br />
baduzu, ahaztu <strong>eta</strong> barkatu egin dezakezu. Hori da gure helburua. 17<br />
Erruki <strong>eta</strong> barkamen ideia interesatzen zait une hon<strong>eta</strong>n. Niri ez zait barkamen hitza gustatzen.<br />
Barkamena ez da morala, diplomatikoa baizik. Horrek esan nahi du norberak indarrez<br />
datozkion oroitzapenak ahaztu nahi baldin baditu, barkatu egin behar duela; estrategikoa da.<br />
Nik gorroto ditut zera esaten duten pertsona moralak: “Ni zu baino hobea naiz. Nik barkatzen<br />
dut <strong>eta</strong> zuk ez”. Gorroto ditut halako pertsonak, <strong>eta</strong> morala banaiz, moral izatea estrategikoa<br />
delako da... 18<br />
Louise Bourgeoisek bere introspekzio <strong>eta</strong> hazkunde lanean era askotako<br />
ekintzak, egunerokoak <strong>eta</strong> errepresentazio adierazpideak erabili ditu; hau da, idazk<strong>eta</strong><br />
(egunerokoak <strong>eta</strong> l<strong>eta</strong>niak), marrazk<strong>eta</strong>, pintura, grabatua, ahozko hitzak edota<br />
abestiak <strong>eta</strong> eskultura. Louise Bourgeoisi asko gustatzen zaio haurtzaroko abestiak<br />
abestea <strong>eta</strong> erritmo errepikakorreko abestiak ere sortu ditu, adibidez: Otte izeneko<br />
rapa (1995). Abesti horr<strong>eta</strong>n, bikote heterosexual<strong>eta</strong>n pertsona bakoitzak betetzen<br />
duen rola azaldu zuen, ironikoki. Jendeak etxera egiten dizkion bisitak grabatzea ere<br />
atsegin du. Aipatutako errekurtso horiei esker bere “barneko etxea”, bere burua<br />
antolatuago edukitzea lortzen du. Bere helburua ez da bizipenak gordetzea, kaosetik<br />
ordenara pasatuta adieraztea baizik.<br />
Zortzi urte zituenean, eguneroko bat idazten hasi zen, isilmandatari bat behar<br />
zuelako. Gai batzuei buruz hitz egitea nekeza zitzaionez, idatziz adierazten zituen.<br />
Armairuak primeran datatutako <strong>eta</strong> zaindutako koaderno pribatuz bet<strong>eta</strong> dauzka.<br />
Egunerokoak ez ditu inoiz botatzen, baina irakurri ere ez ditu irakurtzen, ikara ematen<br />
diotelako. Bere emozioak <strong>eta</strong> pentsamenduak ingelesez <strong>eta</strong> frantsesez idazten ditu;<br />
frantsesa, haurtzaroko oroitzapenak idazteko, normalean.<br />
Idazkera automatikoa <strong>eta</strong> ideien asoziazio askea psikologiako terapia-tresnak<br />
dira, <strong>eta</strong> subjektuen adierazpide <strong>gisa</strong> erabiltzen dira. Idazten ez dakiten haurren<br />
kasuan, psikologoek <strong>eta</strong> psikopedagogoek marrazkiak erabiltzen dituzte haien
gatazkak ikertzeko. Arte-terapiaren arabera, irudiak hitzak iristen ez diren lekura<br />
iristen dira: modu berean, Louise Bourgeoisek esan du marrazk<strong>eta</strong> dela bere<br />
eguneroko garrantzitsuena <strong>eta</strong> bere pentsamenduak bat-batean adierazteko tresna dela<br />
konturatu da. Gainera, batzu<strong>eta</strong>n, gogoratzeko ere balio dio. Louise loezina izaten<br />
hasi zen, <strong>eta</strong> marrazkiaren ahalmen terapeutikoa deskubritu zuen: “Norbaitek ezin<br />
badu gauez lo egin, marrazkiak egin ditzala”, esaten du. “Norberak beldurrak baldin<br />
baditu, adieraz ditzala marrazkien bidez, <strong>eta</strong> desagertu egingo zaizkio.” 19 Bere<br />
esan<strong>eta</strong>n, marrazkiek izendatu ezin dena, izendaezina, diskurtso orotatik kanpo<br />
dagoena arintzeko <strong>eta</strong> ezabatzeko balio dute. Traumaren zauria da, bertan amaitzen<br />
dira hitz guztiak <strong>eta</strong> Lacanek horri tyché deitu zion.<br />
Izendaezina ezabatzeko marrazten dut. Izendaezina ez da arazo niretzat. Are gehiago, nire<br />
lana horr<strong>eta</strong>tik abiatzen da. Lanerako arrazoia da; lanerako motibazioa izendaezina suntsitzea<br />
da. 20<br />
Bere marrazki<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> katalogo<strong>eta</strong>n (adibidez, Louise Bourgeois. Drawings &<br />
Observations, 1995), idatziak edo poemak jartzen ditu. Eskulturekin egiten duen<br />
bezala, marrazkiekin batera haien esanahia idazten du, <strong>eta</strong> interpr<strong>eta</strong>zioak oso<br />
gogo<strong>eta</strong>tsuak dira. Artistak “pensées plumes” (boligrafozko pentsamenduak) edo<br />
“konpultsio samurrak” deitzen die horiei. 21 “Euliak <strong>eta</strong> pinpilinpauxak bezala, ideia<br />
horiek airean hartu behar dira.” 22 Marrazkiek garrantzi handia daukate Louise<br />
Bourgeoisen eskultura-lanean, <strong>eta</strong> eskultura gehienak hai<strong>eta</strong>tik abiatu dira edo haiekin<br />
zerikusia daukate. Bere marrazki<strong>eta</strong>ko batzuk katalogo<strong>eta</strong>n ikus daitezke, ondoko<strong>eta</strong>n<br />
kasu: Louise Bourgeois Drawings (1986), Louise Bourgeois: Desenhos/Drawings<br />
(1997), The body of drawing. Drawings by Sculptors (1993); Louise Bourgeois. The<br />
Insomnia Drawings I (2000); Louise Bourgeois, Meret Oppenheim, Ilse Weber.<br />
Drawings and Works on Paper (1999); Louise Bourgeois. The Drawings from 1996-<br />
325
1998 (1999); Louise Bourgeois. Drawings & Observations (1995); Drawings by<br />
Louise Bourgeois (1964); Louise Bourgeois Pensées-Plumes, (1995) <strong>eta</strong> (In Search<br />
of) The perfect Lover, Louise Bourgeois, Marlene Dumas, Paul McCarthy, Raymond<br />
Pettibon (2003). Gaur egun, 2007an, marrazten jarraitzen du. Bere adinean (95 urte)<br />
eroso egin dezakeen jarduera da.<br />
Louise Bourgeoisen ustez, eskulturak deskribatutako beste errepresentazio<br />
adierazpideak baino baliagarriagoa da traum<strong>eta</strong>tik askatzeko <strong>eta</strong> exortzizatzeko:<br />
326<br />
Ben<strong>eta</strong>ko exortzismoa eskulturaren bidez bakarrik lortzen da, marrazkiak sendatzeko<br />
ahalmena dauka. Lasaigarri bat da <strong>eta</strong> lorik egin ezin dudan gau luze<strong>eta</strong>n praktikatzen dut. 23<br />
(...) eskultura exortzismo bat da. Norbera lur jota dagoenean <strong>eta</strong> ez daukanean bere buruaz<br />
beste egitea beste irtenbiderik, eskulturak egoera horr<strong>eta</strong>tik atera dezake, <strong>eta</strong> harmonia<br />
egoerara eraman. Hori da asmoa. 24<br />
Gaur egun, nire lanean motibazio emozional handia dago, baina formaren zuzentasunaren<br />
bidez gidatzen ahalegintzen naiz. Bi gauzek batera joan behar dute. Motibazioa emozionala<br />
<strong>eta</strong> hiltzailea da –bakoitzak nahi duen bezala dei diezaiola–; formak, aldiz, erabat zorrotza <strong>eta</strong><br />
purua izan behar du.<br />
Nire motibazioa ez dator eremu kontzientetik; inkontzientea da. Lan bat amaitu ondoren,<br />
orduan esan dezaket hauxe: “Ai, ene jainkoa! Horixe esan nahi nuen!”. 25<br />
Eskultura hiru dimentsiotako bit<strong>arteko</strong>a da <strong>eta</strong>, bere ukigarritasuna medio,<br />
beste bit<strong>arteko</strong> batzuk (adibidez, pintura, marrazk<strong>eta</strong> edo grabatua) baino gertuago<br />
dago errealitatetik, irudien kasuan espazialtasuna figuratua baita. Esan dugun bezala,<br />
Louise Bourgeoisen ustez, eskultura beste adierazpide artistikoen gainean dago.<br />
Berak denborarekin eratzen joan den lan terapeutikoaren azken mailatzat jotzen du<br />
<strong>eta</strong>, lan horr<strong>eta</strong>n, berak lehendik idatzitako <strong>eta</strong> marraztutako irudiak asko lantzen ditu.<br />
Louisek esan du bere kasuan eskulturaren ukigarritasunak <strong>eta</strong> adierazpide honekin<br />
duen elkarrekintza <strong>eta</strong> elkarreragin fisikoak funtzionatzen dutela psikoanalisi modu<br />
<strong>gisa</strong>.<br />
Arazo pertsonalak - Nire interes guztiek arazo pertsonala dute ardatz. Eta nire arazoei aurre<br />
egin ahal izateko, lehenengo modu fisikoan ikusi behar ditut. Beraz, hori lehenengo ahalegina<br />
da: fisiko bihurtzea, haien balioak bereiztea <strong>eta</strong> ordenan jartzea. Arratsaldeko lana haien<br />
errealizazio formalak egitea da – Haien hiru dimentsiotako ereduak. 26
(...) Errealizazioa hiru dimentsioko zerbait da <strong>eta</strong>, nire ustez, ezin da horr<strong>eta</strong>tik ihes egin. 27<br />
Nire eskulturak beldurra berriro esperimentatzeko aukera ematen dit, izaera fisikoa ematekoa<br />
<strong>eta</strong>, horrela, ezabatzeko gai bihurtzen naiz. Nire gaur egungo eskulturan iraganean egiteko gai<br />
izan ez nintzena esaten dut. Iragana berriro esperimentatzeko aukera ematen dit, iragana<br />
proportzio objektibo<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> errealist<strong>eta</strong>n ikusteko aukera. 28<br />
Elaborazio logikoa da, eraikin baten moduan eraikia, harriz harri... Formaren kontzientzia<br />
arkitektonikoa handitzen doan heinean, beldurraren kontzientzia psikologikoa murriztu egiten<br />
da. 29<br />
Hala, eskultura bere emozioekiko <strong>eta</strong> errealitatearekiko <strong>bitartekari</strong> fisikoa da.<br />
Bere oroimenean existitzen diren gertakari traumatikoak bezain erreala da, nahiz <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong>k bere artelanei ematen dien esanahia fantasiari dagokion.<br />
Louise Bourgeoisen ikuspegitik, artea psikoanalisia egiteko modua da. Berak<br />
esan duenez, bizitza errealean, artearen bidez lortzen du inkontzientearekin<br />
kontaktuan jartzea. Ildo horr<strong>eta</strong>tik, bat dator Freuden, Lacanen <strong>eta</strong> Ehrenzweigen<br />
artearen inguruko teoriekin. Haiek diotenez, arteak praktika klinikoak baino botere<br />
handiagoa du giza-adimenaren maila sakon-sakon<strong>eta</strong>n ikertzeko. 30 Louise<br />
Bourgeoisek horixe adierazi du askotan:<br />
Freudek proposatu zuen sublimazio prozesua interesatzen zait. <strong>Artea</strong> buru-osasunari eusteko<br />
bermea da <strong>eta</strong> psikoanalisia egiteko nire modua. 31<br />
Nire haurtzaroa oso garrantzitsua da nire lanean. Lehen esan dudan bezala, “nire oroitzapenak<br />
nire agiriak dira”. Ulertu behar duzue nire lanak nire arazoekin negoziatzen duela. Iraganean<br />
gertatutako gauza batzuk ez ditut inoiz gainditu <strong>eta</strong> arazo horiek gaur egun eragina daukate<br />
oraindik ere. Psikoanalisia iragana ulertzeko aztarna bat da, arazoaren erroa ulertzeko aztarna.<br />
Nire lana nire psikoanalisia da. Psikoanalisia ahozko prozesua da <strong>eta</strong> ez dirudi nire baitan<br />
prozesu horrek funtzionatzen duenik. Nik nire gorputza sartu behar dut tartean, <strong>eta</strong> nire<br />
eskultura egiteko prozesu fisikoa garrantzitsua da. 32<br />
Nik beti esan dut nire artea nire psikoanalisia dela. Nik gauzak egin behar ditut.<br />
Bit<strong>arteko</strong>arekiko elkarreragin fisikoak ondorio sendatzailea dauka. Nik kanporako ekintza<br />
fisikoa behar dut. Niretzat ezinbestekoa da objektu hauek nire gorputzarekin lotuta existitzea.<br />
Freudi <strong>eta</strong> Lacani hitzak interesatzen zitzaizkien, <strong>eta</strong> horrek nire kasuan ez du balio. Baina niri<br />
sublimazioa <strong>eta</strong> inkontzientea interesatzen zaizkit. Nola egituratzen diren <strong>eta</strong> nola egiten duten<br />
lan. Horiek egoa ulertzen laguntzeko tresnak dira. <strong>Artea</strong> osasuntsu egoteko berme bat da, <strong>eta</strong><br />
hori ez da txantxa, inondik inora. 33<br />
Nik aurrez aurre jarri ezin ditudan konexioak egiten ditut nire lanean. Egiazki, konexio<br />
inkontzienteak dira. Artistak beren inkontzientearekin harreman<strong>eta</strong>n egoteko pribilejioa dauka<br />
327
328<br />
<strong>eta</strong> hori dohain handia da. Zentzutasunaren definizioa da. Auto-errealizazioaren definizioa<br />
da. 34<br />
Nire lana bizirauteko modua zen. Nire lanak neure buruaz beste egitea saihesteko aukera<br />
eman zidan. Egunero esnatu <strong>eta</strong> lanean hastea ahalbidetu zidan. Ondorioz, nire lana osoa<br />
terapeutikoa izan da, baina jendeak ez du hori inondik inora ulertzen. 35<br />
Doktorego-tesi honen lehenengo zatian, sublimazioari buruzko ideiak ikusi<br />
ditugu; besteak beste, Sigmund Freud, Melanie Klein <strong>eta</strong> Jacques Lacanenak; baita<br />
Anton Ehrenzweigen teoria ere. Louise Bourgeoisen adierazpenak ikusita,<br />
antzekotasun handiak ikusten ditugu berak artea ulertzeko duen moduaren <strong>eta</strong><br />
aipatutako psikoanalisten teorien artean. Ondoren, antzekotasun hori<strong>eta</strong>ko batzuk<br />
azalduko ditugu, “sublimazio” funtzioaren definizioari lotuta.<br />
Louisen kasuan, artea minaren aurka borrokatzeko bit<strong>arteko</strong>a da. Anton<br />
Ehrenzweigen sormenari buruzko teoriaren arabera, lan artistikoan norberaren niak<br />
<strong>eta</strong> zerak parte hartzen dute. Hala, kontzientearen <strong>eta</strong> inkontzientearen artean<br />
harremana dago. Bestalde, Freudek arteari buruzko teorian esaten zuenez (baita<br />
geroago Anna Freudek, Sigmund Freuden alabak ere), sublimazioa gure psikearen<br />
defentsa-mekanismo ugari<strong>eta</strong>ko bat da:<br />
Oro har, defentsa-mekanismo kontzeptuak niak barne <strong>eta</strong> kanpo arriskuak menderatzeko,<br />
kontrolatzeko <strong>eta</strong> bideratzeko erabiltzen dituen bit<strong>arteko</strong> guztiak biltzen ditu. Mota askotako<br />
defentsa-mekanismoak daude, <strong>eta</strong> nahiko ugariak dira. 36<br />
Adibide zehatz<strong>eta</strong>n oinarrituta, egileak defentsa-mekanismo motak, konplexutasuna <strong>eta</strong><br />
eragina deskribatzen ditu. Era berean, erakusten du, nagusiki, defendatzeko helburuak<br />
den<strong>eta</strong>riko jarduerak balia ditzakeela (fantasia <strong>eta</strong> buru-lana) <strong>eta</strong> defentsak ez diela irrikazko<br />
eskakizunei bakarrik eragiten, baita herstura sor dezakeen guztiari ere: emozioak, egoerak,<br />
superniaren eskakizunak, <strong>eta</strong>b. Ikusten denez, batez ere defentsa-mekanismoak gainetik<br />
zerrendatzen dituela kontuan hartuta, Anna Freudek ez du azalpen zehatzik edo sistematikorik<br />
egin nahi. Mekanismo hauek aipatzen ditu: errepresioa * , erregresioa*, erreakziozko erak<strong>eta</strong>*,<br />
bakartzea*, atzera-eraginezko deuseztapena*, proiekzioa*, introiekzioa*, berriro norbera<br />
izatea*, kontrakoa bihurtzea*, sublimazioa*.<br />
Beste defentsa prozedura asko defini zitezkeen. Anna Freudek berak, gai honen barruan,<br />
fantasiaren ukapena aipatzen du, idealizazioa*, erasotzailearekin parekatzea, <strong>eta</strong>b. Melanie<br />
Kleinek, aldiz, oso oinarrizkotzat jotzen dituen defentsak deskribatzen ditu: objektutik<br />
banantzea*, identifikazio proiektiboa*, errealitate psikikoaren ukapena, objektuaren kontrol<br />
ahalguztiduna, <strong>eta</strong>b. 37
Louise Bourgeoisi Freudek inkontziente <strong>eta</strong> sublimazio ideiei eman zien<br />
definizioa interesatzen zaio. Freudek sublimazioa defentsa-mekanismo <strong>gisa</strong> definitu<br />
zuen; hau da, errealitatean ase ezin daitezkeen sexu-irriken jomuga aldatzen da arteari<br />
zuzenduta. 38 Louise Bourgeoisek, Freuden teoriekin bat eginda, esan du <strong>artista</strong><br />
nekaezinak sexua ukatzen duela, energia artera zuzentzen duelako.Gainera, eraso-<br />
irriken sublimazio posibleari dagokionez, Louisek esan du bere motibazioaren zati bat<br />
beldurrak eragindako amorrutik <strong>eta</strong> indarkeriatik datorkiola. Louise Bourgeois<br />
langilea da oso <strong>eta</strong> energia handia proiektatzen du bere lanean. Horren erakusle da<br />
bere eskultura-ekoizpen zabala. Berak dio mendeko pertsona dela <strong>eta</strong> kalterik egiten<br />
ez duen zal<strong>eta</strong>sun baten pean egotea hobetsi duela; hau da, artearen mende. Ekintzak<br />
artean <strong>eta</strong> sublimazioan daukan garrantzia aitortu du Bourgeoisek berak, bere<br />
idatzi<strong>eta</strong>n.<br />
Arazoak lurralde pribilegiatu bateko sinboloak dira, <strong>eta</strong> edonork ezin du horra iritsi, horrek<br />
sublimatzeko aukera ematen duelako. Nire ikuspuntutik, gure eguneroko bizitzan dena<br />
norberak sublimatzeko duen ahalmenaren <strong>eta</strong> sublimazio horren kalitatearen araberakoa da. 39<br />
Bere sublimazio ahalmena nerabezaroan, Parisko Lycée Fénelonen ikasi<br />
zuenean, hartutako lan diziplina <strong>eta</strong> gaitasun handiaren ondoriotzat jotzen du:<br />
Nik eskolara joateko eskubidea exijitzen dut, diziplina ikasteko eskubidea exijitzen dut. 40<br />
<strong>Artea</strong>ren mekanismoa, oso-osorik, pribilegio askoren ondorioa da, <strong>eta</strong> pribilegio bat zen haren<br />
parte izatea... Inkontzientera iristea zen pribilegioa. Egundoko pribilegioa zen inkontzientera<br />
iritsi ahal izatea. Nik pribilegio hori merezi behar nuen <strong>eta</strong> gauzatu. Sublimatzeko pribilegioa<br />
ere bazen. Pertsona askok ezin dute sublimatu. Haiek ezin dute beren inkontzientera iritsi.<br />
Inkontzientea sublimatzea oso gauza berezia da, baina inkontzientera iristea oso mingarria ere<br />
bada. Dena den, norberari mekanismo hori eman <strong>eta</strong> mekanismoak mesede egin ondoren, ez<br />
dago hari ihes egiterik (...) Norberak arriskuari aurre egiteko ausardia eduki behar du.<br />
Norberak independentzia eduki behar du. Gauza horiek guztiak opariak dira. Horiek<br />
bedeinkazioak dira. Sublimazioa opari bat da; pertsona askok ezin dute sublimatu. Artistaren<br />
bizitza sexua ukatzea da, funtsean. Nire ustez, nire sublimazio ahalmena, ni erabat erakartzeko<br />
ahalmena, nire gurasoek emandako hezik<strong>eta</strong>ren ondorio da, diziplinaren ondorio. 41<br />
329
330<br />
<strong>Artea</strong> buru-osasunari eusteko bermetzat hartzen du, <strong>eta</strong> horrela dago idatzita<br />
1993ko Cell I obran.<br />
Melanie Kleinen arteari buruzko teorien arabera, sublimazioa konponk<strong>eta</strong>-<br />
ekintza da, zentzua lortzeko ahalmena duen maitasun-ekintza. Bourgeoisen<br />
adierazpen<strong>eta</strong>tik ere jaso da ideia hori tesi hon<strong>eta</strong>n.<br />
Louise Bourgeoisen artelanak trauma irudizkoa <strong>eta</strong> sinbolikoa denaren bidez<br />
jorratzen ditu. Bere traumari sormen fantasmatikoaren bidez egiten dio aurre. Bere<br />
lana Lacanek deskribatutako irudizko ordenaren <strong>eta</strong> sinbolikoaren artean dago, baina<br />
erreala denera ere jotzen du, hor kokatzen baita trauma. Lacanen psikoanalisiak<br />
adierazten digu psikoanalisiaren praktika zera dela: erreala dena sinbolikoa denaren<br />
bidez tratatzea. Eremu horr<strong>eta</strong>n hartzen du zentzua Bourgeoisen lanak. Louise<br />
Bourgeoisek bere lan artistikoa bere gorputzarekin identifikatzen du. Emozioek,<br />
lanean adierazita, erreala denaren gorpuztasuna hartzen dute. Ezin duenez bere burua<br />
imaginarioa denaren bidez soilik ulertu, bere burua ulertzeko <strong>eta</strong> berreraikitzeko<br />
eskultura-lana erabiltzen du, bere buruaren <strong>eta</strong> iraganaren ikuspegi ez horren<br />
mingarria lortzeko.<br />
4.3. BERE ADIERAZPENEN GARRANTZIA. SINBOLOGIA ETA<br />
ERREPIKAPENA, BERE OBRA ARMIARMA-SARE GISA<br />
Louise Bourgeois izan da autobiografiak <strong>eta</strong> nortasunak arterako gai <strong>gisa</strong><br />
daukaten garrantzia argien baieztatu duen artist<strong>eta</strong>ko bat. Bere eskultura-lan bakoitza<br />
bere historiarekin ehuntzen da. Bere lanen esanahia berreraikitzeko <strong>eta</strong> errealitateari<br />
aurre egiteko bizitza-beharrari lotuta dago. Lan bakoitzari ematen dion zentzua,
askotan hainbat esanahi<strong>eta</strong>ra jotzen badu ere, funtsezkoa da berarentzat, bere<br />
beldurren elaborazioarekin <strong>eta</strong> berrelaborazioarekin lotuta dagoelako, bere lanaren<br />
ildoa baita. Prozesu psikikoak arrazionalizatzeko, ordena bilatzeko, gogo<strong>eta</strong> egiteko,<br />
kontrolatzeko <strong>eta</strong> objektibatzeko behar horr<strong>eta</strong>n, lanak errealitatearekiko <strong>bitartekari</strong><br />
<strong>gisa</strong> funtzionatzen du, horren bidez Louisek bizitza hobeto ulertzeko aukera<br />
daukalako. 42 Arte-terapiaren ikuspuntutik, bere artelanen atzean dagoen lan<br />
terapeutikoari “artearen objektibazio-prozesua” deitzen zaio. Hau da, artea emozioak<br />
<strong>eta</strong> sentimenduak bideratzeko erabiltzea, birkodetzeko <strong>eta</strong> gertakariekiko<br />
objektibotasun handiagoa lortzeko. Emozioak artera transferitzen dira, eskulturan<br />
adierazten dira <strong>eta</strong> eskultura-lanak bere sentimendu<strong>eta</strong>tik banantzea ahalbidetzen dio<br />
<strong>artista</strong>ri; bere existentzia ezagutzea <strong>eta</strong> haiei buruz hitz egitea, zuzenean edo zeharka.<br />
Eskultura bit<strong>arteko</strong> osagarria da, <strong>eta</strong> zubi bezala balio du. Louisek hori erabiltzen du<br />
gai oso pertsonalez hitz egiteko. Objektuen bitartez hitz egiten duenez <strong>eta</strong> ez<br />
lehenengo pertsonan, distantzia sortzen da <strong>eta</strong> horrek lasaitasuna eragiten du. Alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, bere lanaren esanahiak balio terapeutikoa dauka indibiduazio-prozesuan.<br />
Tesi honen lehenengo kapituluan, trauma terminoaz mintzatzean, Jennifer Freydek<br />
lengoaiak bizipen traumatikoak birkodetzeko daukan garrantzia aipatzen zuen.<br />
Lengoaiaren bidez, informazioa zentzuzkoagoa <strong>eta</strong> ziurragoa bihurtzen da <strong>eta</strong><br />
gertatzen ari zaigunaren gaineko kontzientzia handiagoa hartzen dugu. Mitoarekin <strong>eta</strong><br />
fabularekin gertatzen den bezala, bere obraren interpr<strong>eta</strong>zioek lehen zatikatuta <strong>eta</strong><br />
lotu gabe zegoen ulermena eragiten diote. Errealitatearekiko <strong>bitartekari</strong>tza lanean,<br />
esan genezakeen artelanak <strong>artista</strong>ren buruan artearen <strong>eta</strong> lengoaiaren <strong>arteko</strong> modu<br />
hibridoan funtzionatzen duela, psikologiaren ikuspuntutik aipatu den bezala 43 .<br />
Errealitatea <strong>eta</strong> beldurrak sinboloen <strong>eta</strong> m<strong>eta</strong>foren transposizioa eginda adierazten<br />
331
ditu. 44 Nahiz <strong>eta</strong> artelanek bere psikearen <strong>eta</strong> fantasiaren eremuan duten esanahia,<br />
praktikan berarengan eragin nabarmena daukate <strong>eta</strong> orekatzeko balio diote, emozio<br />
indartsu<strong>eta</strong>tik askatzen dutelako. Beraz, artelanek errealitatea moldatzeko aukera<br />
mugatua <strong>eta</strong> ezinezkoa konpentsatzen dute.<br />
332<br />
Bere eskultura-lanek berezko m<strong>eta</strong>for<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> sinbologian hartzen dute<br />
esanahia <strong>eta</strong> artelanez artelan eratzen <strong>eta</strong> berresten joaten da, hitzaren bitartez.<br />
M<strong>eta</strong>fora intuizioz sortzen da, bi objektu ezberdinen <strong>arteko</strong> analogiagatik. Sinboloa,<br />
orokorrean hitz eginda, beste gauza bat zuzenean edo zeharka ordezkatzen duen<br />
zerbait da. Sinboloa konplexua da izatez <strong>eta</strong> eremu kontzientea <strong>eta</strong> inkontzientea<br />
hartzen ditu bere barruan; eremu arrazionala <strong>eta</strong> irrazionala, <strong>eta</strong> ondoko lau funtzioei<br />
egiten die erreferentzia: pentsamendua, sentimendua, intuizioa <strong>eta</strong> sentsazioa.<br />
Bitartekaritza funtzio honen eraginez, psikearen ekonomian garrantzi handia dauka. 45<br />
Bourgeoisen kasuan, sinbolismo pertsonala adierazle pertsonalak maneiatzeko<br />
teknika <strong>gisa</strong> sortu da:<br />
Nik ez dut inoiz literalki hitz egiten. Sekula, sekula, sekula ere ez. Inork ezin du inon biziraun<br />
literal izanda, ez bada izaki ahul bat, behintzat. Analogia <strong>eta</strong> interpr<strong>eta</strong>zioa erabili behar dira,<br />
baita mota guzti<strong>eta</strong>ko jauziak ere. 46<br />
Ekintza sinboliko guztiak atsegingarriak dira. Jendeak ez du hori onartzen. 47<br />
Hitzen bidez komunikatzen gara, zeinuen <strong>eta</strong> sinboloen bidez gure bost zentzumenak<br />
zuzenean bizkortzeko moduak aurkitzen ditugu. 48<br />
Artelana lengoaia da. (...) Sinbolo bat sinbolo da ezaguna den hori bakarrik erakusten badu.<br />
(...) Alde handia dago sinbolo pertsonalaren <strong>eta</strong> gizarte sinboloaren artean. 49<br />
Eta sinbolotzat norberak lagunak egiteko tresnatzat dauzkat, nahiz <strong>eta</strong> lagun horiek errealak ez<br />
izan. Sinboloak ezinbestekoak dira, pertsonekin maila sakonagoan komunikatzeko ahalmena<br />
ematen digutelako. Baina norberari errealitatea interesatzen zaionean, sinboloa onartuta <strong>eta</strong><br />
harekin pozik egonda bizitza alferrik galdu duela ikusten du, <strong>eta</strong> ohartzen da, kasu hon<strong>eta</strong>n<br />
bezala, sinboloak horixe besterik ez direla, sinboloak. Funtzionatzen badute ere, sortzen den<br />
komunikazioa ez da buru <strong>eta</strong> bihotzekoa. 50
Louise Bourgeoisek marrazkien <strong>eta</strong> eskulturen bidez sinbologia propioa sortu<br />
du, bere lana osatzen duen ikonografiari lotuta. Bere artelan<strong>eta</strong>ko asko zehazki azaldu<br />
ditu <strong>eta</strong> beste batzuk partzialki bakarrik. Hala osatu da errepertorioa, baina, dena den,<br />
horrek ez du lanaren interpr<strong>eta</strong>zioa itxi, hainbat ikuspuntutatik hartzeko aukera<br />
ematen baitu. Louisek esan du ez duela ezer ezkutatzeko <strong>eta</strong>, aldiz, etengabe bere<br />
bizitzaren sakontasunez hitz egin arren, ezkutuan jarraitzen du, beti xarmagarri.<br />
Katalogo<strong>eta</strong>n, aldizkari<strong>eta</strong>n edo pelikul<strong>eta</strong>n argitaratu duten adierazpen<br />
multzoa funtsezkoa da bere lanaren zentzua ulertzeko, <strong>eta</strong> horrek eragin zuen “Bere<br />
eskultura- lanaren kronologia <strong>eta</strong> sailkapena” kapituluan bere adierazpenak gehitu<br />
izana.<br />
Artistaren esanen arabera, bere artelan<strong>eta</strong>n presente dauden irudi, prozedura,<br />
material <strong>eta</strong> egiturari buruzko sinbologia jaso dugu, sinbologia hori tesian<br />
sakabanatuta ikusi badugu ere:<br />
• Bere lanaren testuinguruan, orratzek minik eza adierazten dute.<br />
• Frantseseko tordre hitzak bihurritu esan nahi du. Berarentzat antsi<strong>eta</strong>te <strong>eta</strong><br />
depresio egoerarekin du zerikusia 51 <strong>eta</strong> bere lan<strong>eta</strong>n agertzen diren forma<br />
bihurrituekin lotuta dago; familiaren etxean zegoela, ibaian garbitzen zituzten<br />
tapizak xukatzeko moduarekin ere lotuta dago, baita Sadieren lepoa<br />
bihurritzeko gogoarekin ere 52 .<br />
• Espirala bere jokabidearen, nekaezintasunaren, beldurraren, errepikapenaren<br />
<strong>eta</strong> bere buruaren inguruan biratzearen m<strong>eta</strong>fora da. Eskailera kiribila kaosa<br />
kontrolatzeko ahalegina da.<br />
333
334<br />
• Erdiguneak, espiralaren erdigunea izan daitekeena, baieztapena <strong>eta</strong> kontrola<br />
esan nahi du.<br />
• Ilea boterearen sinboloa da <strong>eta</strong> edertasuna adierazten du.<br />
• Zintzilika jarritako eskulturek hauskortasuna edota pasibotasuna adierazten<br />
dute, normalean.<br />
• Ustekabea m<strong>eta</strong>forak bikote barruko leialtasun ezari egiten dio erreferentzia.<br />
• Arkitektura pertsonen <strong>arteko</strong> harreman psikologikoen, fisikoen <strong>eta</strong> sexualen<br />
m<strong>eta</strong>fora da.<br />
• Kolorea sinbolikoki erabiltzen du. Zuriak iraganera itzultzea <strong>eta</strong> adiskidetzea<br />
bilatzea esan nahi du, erabat berritzeko <strong>eta</strong> hasieratik hasteko aukera. Urdinak<br />
bakea, gogo<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> ihesa adierazten ditu. Beltza gerraren, kexuaren,<br />
nahigabearen, erruaren <strong>eta</strong> atzera egitearen kolorea da. Arrosa kolore<br />
femeninoa da <strong>eta</strong> gustua <strong>eta</strong> egoaren onarpena adierazten ditu.<br />
• Jantziak adierazten du urteak aurrera doazela.<br />
• Kristalezko edalontziek <strong>eta</strong> esferek hainbat esanahi eduki ditzakete baina, oro<br />
har, gizakiaren erabateko hauskortasunean pentsarazten dute <strong>eta</strong> egia<br />
sinbolizatzen dute.<br />
• Korapiloa, askatzen saiatuko den arazo baten sinboloa da.<br />
• Ihesaren edo baztertzearen m<strong>eta</strong>fora, eskaileraren, lairen bidez <strong>eta</strong> Runaway<br />
Girl izenburuko obren bidez adierazia, garrantzitsua da bere artelan<strong>eta</strong>n.<br />
• Artikulatuta dauden lanek alda daitezkeela <strong>eta</strong> hobe daitezkeela esan nahi<br />
dute.<br />
• Geometriaren ordenak egonkortasun emozionala adierazten du.
Louise Bourgeoisek bere burua lasaitzeko erabiltzen duen modu sinbolikoa <strong>eta</strong><br />
m<strong>eta</strong>forikoa egokia da bere barne negoziaziorako, inkontzienteak errazago ulertzen<br />
duelako lengoaia onirikoa arrazionala baino. Hala, inkontzientea hobeto menderatzen<br />
da norbere pertzepzio mundutik artikulatzen diren m<strong>eta</strong>forekin, sinboloekin <strong>eta</strong><br />
irudiekin, <strong>eta</strong> norbera inguratzen duten objektuak <strong>eta</strong> elementuak dira bere<br />
lengoaiaren oinarria. 53<br />
Artelanak bere oroipenen inguruan biraka dabiltza <strong>eta</strong> <strong>artista</strong> igarotze<br />
linealeko denborarik existitzen ez den espiral batean kokatzen da. Berak sortutako<br />
mundu bat da <strong>eta</strong> denbora biologikoarekiko paraleloan egiten du, piezaz pieza,<br />
errepikapenaren <strong>eta</strong> aldakortasunaren bidez. Horrela esan du:<br />
Gai batek harrapatuta sentitzen naiz <strong>eta</strong> zirriborroak <strong>eta</strong> marrazkiak egiten hasten naiz. Garai<br />
obsesibo horrek zenbait hilabetez irauten du. Ondoren, desagertu egiten da <strong>eta</strong> hainbat urte<br />
geroago berriz agertzen da. Espiral antzeko baten barruan bizi naiz, nire motibazioak<br />
zuzentzen dituen mugimendu zirkular batean. 54<br />
Biratzeko, errepikatzeko <strong>eta</strong> josteko dinamika armiarma-sare baten antzeko<br />
zerbait ehunduz joaten da. Louisek esan du espiralak bere buruaren azterk<strong>eta</strong><br />
adierazten duela <strong>eta</strong> iruteko ardatzaren mugimendua ere adierazten duela.<br />
Bere gaien <strong>eta</strong> sinboloen errepikapenak sare, armiarma-sare edo arkitektura<br />
baten maila moduan giltzatzen den esanahi kate konplexu bat sortzen du. Hori<br />
memoriarekin 55 (modu autoerreflexiboan funtzionatzen du) lotzen du, bere ikonoen,<br />
adierazpenen, marrazkien, m<strong>eta</strong>foren, materialaren <strong>eta</strong> tekniken bidez osatzen den<br />
sarean. Elementu horiek sarean batu egiten dira <strong>eta</strong> elkar osatzen dute.<br />
Louise Bourgeoisek etengabe berrikusten du bere lana, bere tailerrean<br />
noraezean dabilen bitartean, iraganeko formak eguneratzen ditu. Horrek esan nahi du<br />
egindako lan<strong>eta</strong>ko batzuek etorkizunekoak elikatzen dituztela <strong>eta</strong> haien hazia direla.<br />
335
Hala, 40ko hamarkadaren amaieratik aurrera egindako egurrezko eskultura<br />
segmentatu geometrikoak 2000. urtetik aurrera egin dituen izaera bereko oihal<br />
betezko lanekin lotuta daude. 1950eko Mortise lana, 2001eko Untitledekin <strong>eta</strong><br />
2002ko Untitledekin zerikusia du. 56 Bere lanaren bilakaera ere ikus dezakegu,<br />
Femmes Maisons, Femmes Couteaus <strong>eta</strong> lairs edo Couplesak <strong>eta</strong> abarrak aztertuta.<br />
336<br />
Lana etengabe berrikuste horren ondorioz, Louise lana egin <strong>eta</strong> dezente<br />
geroago ohartzen da lan horren alderdi nabarmenez, egiteko garaiko interesen<br />
arabera. Horixe gertatu zitzaion 90eko hamarkadan, Cellak, inor liskartzen ez zen<br />
etxe hutsak egin zituenean: lan horrekin konturatu zen berrogei urte lehenago egin<br />
zituen Femme Maisonak ere etxe hutsak zirela. 57<br />
Gai berak behin <strong>eta</strong> berriz lantzeak, mota askotako baina errepikapenezkoak<br />
diren adierazpide formal <strong>eta</strong> materialen bidez, batasuna <strong>eta</strong> koherentzia ematen dizkio<br />
bere lanari, bere eremu semantikoari.<br />
Beste alde batetik, berak ikusleei bere lanari buruz ematen dien<br />
interpr<strong>eta</strong>zioak berarentzat duen esanahia adierazten digu, nahiz <strong>eta</strong> bere iritziz bere<br />
asmoek ez duten lanak baino garrantzi handiagoa eduki behar. Bere ustez, <strong>artista</strong><br />
baten hitzak kontuz hartu behar dira, <strong>eta</strong> lanari buruzko alderdi literario bat besterik<br />
ez dute erakusten. 58<br />
90eko hamarkadan <strong>eta</strong>, nabarmenago, 90eko hamarkadaren amaieratik aurrera,<br />
idazki margotuak, eskuz josiak edo harrian <strong>eta</strong> altzairuan grabatuak jarri zituen bere<br />
eskultura-lanean. Idazki horiek irudiak baino modu zuzenagoan <strong>eta</strong> zehatzagoan<br />
egiten diote dei ikusleari. Hitza presente dago ondoko lan<strong>eta</strong>n: 1989ko Untitled (with<br />
foot)en, 1989ko Untitled (with hand)en, 1991ko Cell Ien, 1992ko Precious Liquidsen,<br />
1992ko Bullet holen, 1992-1993ko Cell (Arch of hysteria)n, 1999ko The hour is
devoted to revengen, 1999ko Tormenten, 1999ko Lady in Waitingen <strong>eta</strong> 2001eko Do<br />
Not Abandon Men, baita oihalean brodatutako 1996ko Untitled (I Have Been to Hell<br />
and Back)en ere. Artelan hori<strong>eta</strong>n ondoko mezuak irakur daitezke, hurrenez hurren:<br />
“Do you love me?” [Maite nauzu?], “I love you, I love you” [Maite zaitut, maite<br />
zaitut], “I need my memoires they are my documents” [Nire memoriak behar ditut,<br />
nire agiriak baitira], “Art is the guarantee of sanity” [<strong>Artea</strong> zentzutasunaren bermea<br />
da], “Pain is the ransom of formalism” [Mina formalismoaren salbamendua da],<br />
“Business I am” [Negozioa naiz], “Fear make the world go round” [beldurrak<br />
birarazten du mundua], “Je t´aime, je t´aime, je t´aime” [Maite zaitut, maite zaitut,<br />
maite zaitut], “The hour is devoted to revenge” [Mendekuaren ordua da], “To unravel<br />
a torment you have to beging somewhere” [Mina askatzeko nonbaitetik hasi behar<br />
duzu] <strong>eta</strong> “Do not abandon me” [Ez nazazu utzi]. Idazki hau<strong>eta</strong>ko asko bigarren<br />
pertsona singularrean idatzita daude <strong>eta</strong>, Lacanen “Ikusmenaren diagrama edo begia<br />
<strong>eta</strong> begiradaren ikerlana” <strong>eta</strong> “Zer da margolan bat?” teorien arabera (tesi hon<strong>eta</strong>ko I<br />
Zatiko 2.3.4 atalean ikusi ditugu), ikusleari zuzendutako begiradak dira.<br />
4.4. TAILERRA, “LAIR” GISA [GORDELEKUA]<br />
Louise Bourgeois tailerrean <strong>eta</strong> taldean lan egiteko ohitura handiko familia<br />
batekoa da jatorriz. Gazt<strong>eta</strong>n, ikasle <strong>gisa</strong>, Montparnassen <strong>eta</strong> Montmartren kokatutako<br />
hainbat <strong>artista</strong>ren tailerr<strong>eta</strong>ra joan zen. 1938an, Robert Goldwaterrekin ezkondu<br />
ondoren, New Yorkera joan zen bizitzera <strong>eta</strong>, handik aurrera, etxe barruan estudioa<br />
eduki du beti, nahiz <strong>eta</strong> bere estudiotik kanpo ere berariazko ikastaro edo tailerrak<br />
egin dituen.<br />
337
338<br />
1941 <strong>eta</strong> 1958 artean, hamazazpi urtez, 142 East 18 Streeten bizi izan zen,<br />
Stuyvesant´s Folly izeneko etxebizitza-eraikin batean. Han, margotzeko <strong>eta</strong><br />
marrazteko gela bat zeukan <strong>eta</strong> etxe hartako teilatuan ere lan egiten zuen, atari<br />
zabalean, New Yorkeko eraikin handiez inguratuta. 1941ean, senar-emazteek etxe bat<br />
erosi zuten Easton Connecticuten <strong>eta</strong> han atera zizkioten argazkiak Personnages<br />
taldeko lehen eskultura-lana egiten.<br />
1950 <strong>eta</strong> 1955 artean, senarrari Parisen ikasteko eman zioten Fulbright beka<br />
zela <strong>eta</strong>, senar-emazteek apartamentu bat alokatu zuten <strong>eta</strong> han jarri zuten bere<br />
tailerra.<br />
1958an, New Yorken zirela berriro, familia 435 West 22 Streetera lekualdatu<br />
zen <strong>eta</strong> han ere lan egiteko tokia zuen Louisek. Geroago, 1962an, gaur egungo etxera<br />
joan ziren, 347 West 20th Streetera, <strong>eta</strong> Hamptonsen landa-etxe bat ere badaukate.<br />
Etxe horr<strong>eta</strong>n egiten du lan <strong>artista</strong>k <strong>eta</strong> han gordetzen du harriz egindako artelan osoa.<br />
1973an, senarra hil ondoren, Louise Bourgeoisek gaur egungo etxeko espazioa<br />
berrantolatu zuen. Sotoa (lorategiaren parean dago) grabatu tailer bihurtu zuen <strong>eta</strong><br />
beharrezko makineria <strong>eta</strong> material profesional guztiez hornitu zuen. Sotoko zati<br />
bateko zorua oso zaharra da <strong>eta</strong> harri biribil multzo batez egina dago. Louisek maite<br />
ditu pilak<strong>eta</strong>-forma horiek <strong>eta</strong> bere marrazki<strong>eta</strong>n, grabatu<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> eskultur<strong>eta</strong>n<br />
agertzen dira. Sotoan seguru sentitzen da, Christiane Meyer-Thossek 1992an egin<br />
zion elkarrizk<strong>eta</strong> batean esan zuenez: “Sototik gertu sentitzen naiz, oso segurua<br />
delako”. 59<br />
Egongelako zati bat marrazteko jarri zuen <strong>eta</strong> etxeko beste zati bat liburutegi<br />
handi bat da, artxibo pertsonalerako bulego bat. Louise Bourgeoisen hitz<strong>eta</strong>n, Jerry<br />
Gorovoy laguntzaileak bakarrik daki zehazki non dagoen gauza bakoitza. Jacques-
Louis Bineten arabera -Louiseri bere tailerrari buruzko elkarrizk<strong>eta</strong> bat egin zion-,<br />
Louisen etxeko liburutegia memoria gordetzeko leku bat da, lehenik <strong>eta</strong> behin;<br />
Louisek bere haurtzaroko <strong>eta</strong> bera bizi izan den etxe<strong>eta</strong>ko argazki asko dauzka, <strong>eta</strong><br />
erakustea gustatzen zaio. 60<br />
1980ko maiatzaren 10ean, <strong>artista</strong>k Brooklynen tailerra erosi zuen, 475 Dean<br />
Streeten (gaur egun ere badu). Aurretik jantzi fabrika izana zen <strong>eta</strong> handik batzu<strong>eta</strong>n<br />
Cell<strong>eta</strong>n erabiltzen dituen objektuak (josteko makinak, ateak, apalategiak <strong>eta</strong><br />
altzariak) oinordetu zituen. Pabilioiko espazio arkitektonikoa labirinto moduko bat<br />
da, <strong>eta</strong> bost sarrera <strong>eta</strong> bost euskarri m<strong>eta</strong>liko dituen eskailera espiral bat dauzka.<br />
Labirintoak esanahi asko dauzka niretzat. Ezkutatu egin naiteke inork aurki ez nazan, <strong>eta</strong> inor<br />
ohartu gabe atera naiteke. Nire bisitaria gustuko badut, labirintoa sedukziorako bide<br />
bilakatzen da. Nik tranpa atsegina deitzen diot horri. 61<br />
Fabrikako argi sistema ez dute inoiz aldatu. Josteko makina bakoitzak argi<br />
fluoreszente bat zeukan, beraz, garai batean lan egiten zen tokian lanparak zintzilik<br />
daude. Erlikia elektriko horiek espazio izugarri handi horr<strong>eta</strong>ko argiztapena Louise<br />
Bourgeoisen nahierara egokitzeko <strong>eta</strong> gune independent<strong>eta</strong>n banatzeko aukera ematen<br />
dute. Louise Bourgeoisek leku hori erabat menderatzen duela sentitzen du. 62<br />
Estudioko erabateko bakardadean, artelanen <strong>arteko</strong> harremanak oso argiak dira <strong>eta</strong><br />
sekulako ordena esperimentala daukate. Estudioa forma organikoen esploratzaile <strong>eta</strong><br />
ikertzaile baten laborategi moduko bat da. Leku handi horrek lan osoa gordetzea<br />
ahalbidetzen dio. Alde horr<strong>eta</strong>tik, eskultoreak gauzak gordetzeko daukan arazoari<br />
buruz hitz egiten digu <strong>eta</strong> haurrak haztearekin lotzen du:<br />
Eskultoreak gauzak biltzeko leku bat behar du. Artelana, egin ondoren, negozio geldia da,<br />
batetik, ezkutuan geratzen da, ez dago bidean; <strong>eta</strong>, bestetik, eskultoreek beren lana babestu<br />
egiten dute. Biltegiratzea eskulturagilearen ia lehenengo kezka da, nire ustez. Gaur egun, gai<br />
horrek ez nau batere kezkatzen, baina iraganean bai. Izan ere, artelanak ez nituenean saltzen<br />
<strong>eta</strong> nire haurrak hazten ari nintzenean, eskulturek ez zeukaten nora joan. Gaur egun, Robert<br />
Millerrek dena saltzen du. Baina nik 30 urtez ez nuen ezer saldu. Beraz, katagorrien moduko<br />
339
340<br />
bihurtu nintzen – ulertzen duzu? ur guztiak bilduta nituen – ulertzen? Hemen (tailerrean)<br />
dauden eskultura horiek guztiak nire haurrak dira; haiek ez daude prestatuta munduan<br />
sartzeko. 63<br />
Bere gaur egungo estudioak aurreko lanak baino askoz handiagoak egiteko<br />
aukera eman dio, adibidez: Twosome (1991), laurogeita hamarreko hamarkadako<br />
armiarmak <strong>eta</strong> Cellak. Horrela azaldu zuen Jacqueline Cauxek 2003an egin zion<br />
elkarrizk<strong>eta</strong> batean:<br />
J.C.: Lekuaren arazo praktikoari dagokionez... Esango didazu zerk eragin duen zure estetika<br />
aldatzea?<br />
L.B.: Oso arau sinpleek mugatu dute. Adibidez, Amerik<strong>eta</strong>ra iritsi nintzenean, esan dizudan<br />
bezala, bi gelatan bizi ginen. Nik ezin nuen eskultura itzel bat egin bi gelatan... (Barrea.) Iritsi<br />
nintzen egunean, marrazki batzuk egin nituen. Gero, gure familia handitu egin zen <strong>eta</strong><br />
apartamentuen tokia handitu egin zen. Orduan, gauza handiagoak egin ahal izan nituen.<br />
Materialek nik neukan tokiaren araberako bidea jarraitu dute urratsez urrats. Gaur egun, nire<br />
tailerra oso handia izateak asko pozten nau. Soto oso handia dauka. Material guztiak<br />
erabiltzeko aukera ematen dit. Den<strong>eta</strong>rik egiteko aukera ematen dit, atari zabaleko eskultura<br />
monumentala izan ezik. Azken finean, norberak eduki dezakeen azken tailerra kanpoan dago.<br />
Hori izan zen hasieran teilatu gainean lan egitearen arrazoia, atari zabalean lan egiteko bide<br />
bakarra zelako. Armiarmak kanpoan jartzeko eginda daude, une horr<strong>eta</strong>n arkitektura ukitu<br />
dutelako. 64<br />
Louisek bakarrik egoteko behar handia sentitzen du, aldi baterako bakardadea<br />
<strong>eta</strong> babesa behar ditu. Bakardadea edo bakartzea defentsa-mekanismo bat da, <strong>eta</strong><br />
gizarte harremanek batzu<strong>eta</strong>n sortzen dituzten zailtasunen <strong>eta</strong> tentsioaren aurrean<br />
erabiltzen da. Ildo horr<strong>eta</strong>n, tailerra ez da sortzeko lekua bakarrik, bere gordelekua<br />
ere bada, bere eskulturak bezala, lair bat.<br />
Niretzat arlo pribatua <strong>eta</strong> erretiroa (bakartzea, bakardadea) bi gauza ezberdin dira. Nik<br />
erretiratzeko behar oso bizia daukat – beste pertsonekin gauzak banatzeari beldur handia diot.<br />
Babesteko beharra daukat. Niretzat oso zaila da pertsonekin harreman<strong>eta</strong>n egotea. Beraz,<br />
ahaztu egiten ditut, haien esku-hartzerik gabe bizi naiz. 65<br />
Jacques- Louis Binet: Zure estudioari buruz “gordeleku” bat balitz bezala hitz egiten duzu,<br />
kabi bat, babesleku bat balitz bezala. Estudioaren, etxearen <strong>eta</strong> gordelekuen artean harremana<br />
dago, kanpoko munduko larritasunaren aurkako babes kontzeptuari dagokionez?<br />
[L.B.] Hori egia da, baina ez hitzaren zentzu hertsian. Bata bestearen m<strong>eta</strong>fora da. Bata<br />
bestearen ordezkoa da. Nire lagunekiko <strong>eta</strong> senideekiko harreman<strong>eta</strong>n adoregabetuta sentitzen<br />
naizenean, estudioa nire babesleku bihurtzen da. Horrela ematen didate energia nire artelanek.<br />
Energia iturriak dira. Horrek bizitzari aurre egiten laguntzen dit <strong>eta</strong> bizitza nahiko zaila<br />
iruditzen zait. (...) Estudioa etxearen, bizitzaren m<strong>eta</strong>fora bat da. Pasibotik aktiborako urratsa<br />
da. 66
Esan dugun bezala, <strong>artista</strong>k bere artelan<strong>eta</strong>n landu du gordelekua babesleku<br />
izatearen gaia, <strong>eta</strong> tesiko beste zati batean aipatu dugu. Gogora dezagun <strong>artista</strong>ren<br />
ikuspuntutik duen esanahia:<br />
Stuart Morgan: Zein da “lairen” [gordelekua] definizioa, zure ikuspuntutik?<br />
L.B.: Joateko leku bat da, joan beharra duzun leku bat, aldi baterako babesa.<br />
Mina sentitzen duzunean, erretiratu <strong>eta</strong> babestu egin zaitezke. Baina<br />
gordelekuaren segurtasuna tranpa bat ere izan daiteke. 67<br />
Louise Bourgeois <strong>artista</strong> nekaezina da <strong>eta</strong>, existentzialista denez, bere bizitza,<br />
esperientzia <strong>eta</strong> ekintza interesatzen zaizkio, <strong>eta</strong> tailerra da ekintzarako bere tokia.<br />
Nekaezintasuna bera helburutzat jotzen du <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, Louise bere jarduera<br />
artistikoan babesten dela esan dezakegu. Hor seguru sentitzen da. Berak sortutako<br />
mundu batean bizi da <strong>eta</strong> erabakiak hartzen ditu.<br />
Artile matazak babesleku atseginak dira, ehun bat edo kusku bat bezala. Beldarrak ahotik<br />
hartzen du z<strong>eta</strong>, kuskua sortzen du <strong>eta</strong> amaitutakoan hil egiten da. Kuskuak akituta uzten du<br />
animalia. Ni kuskua naiz. Nik ez dut egorik. Ni nire lana naiz. 68<br />
Nire artean, neuk sortutako mundu batean bizi naiz. Nik hartzen ditut erabakiak. Boterea nire<br />
esku daukat. Mundu errealean, nik ez dut boterea nahi. 69<br />
Eskultura, sexua edo maitasuna bezala, baieztapena da, “zer zaren erakusteko” metodoak <strong>eta</strong><br />
tresnak asmatzeko ahalegin bat. Lan osoan independentzia nahi basatia dago. 70<br />
Melanie Kleinen teoria jorratzerakoan, <strong>artista</strong>rentzat bere lanak daukan<br />
babesleku balioa aipatzen da; harreman<strong>eta</strong>rako zailtasunen aurrean, garatzeko modu<br />
pribilegiatua du hori. Defentsa bat, <strong>eta</strong> hara bideratzen du maitasuna:<br />
Jende askok zailtasun horien irtenbide <strong>gisa</strong> maitatzeko ahalmena murrizten dute, “ukatuta”<br />
edo ezabatuta, <strong>eta</strong> emozio indartsu oro saihesten dute. Beste batzuek maitasunaren<br />
arrisku<strong>eta</strong>tik ihes egiten dute, pertsonei zuzendu beharrean objektuei bideratuz. Maitasuna<br />
gauz<strong>eta</strong>ra <strong>eta</strong> interes<strong>eta</strong>ra bideratzea hazkuntza normalaren parte da. Baina, batzuengan<br />
gatazkak gobernatzeko, edo hobe esan saihesteko, metodo nagusi bilakatzen da. Guztiok<br />
ezagutzen ditugu animaliez inguratuta bizi diren pertsonak <strong>eta</strong> bildumagile sutsuak, baita<br />
<strong>artista</strong>k <strong>eta</strong> miresten dituzten objektuak edo lan gustukoena maitatzeko gai diren beste izaki<br />
batzuk ere. Gainera, horiek, kasu batzu<strong>eta</strong>n, objektuengatik edo lanagatik sakrifizioak egiteko<br />
gai ere badira. 71<br />
Laurogeita sei urte zituela, Brooklyngo estudiora joateko bakarrik ateratzen<br />
zen etxetik, Donald Kuspitek eginiko elkarrizk<strong>eta</strong> batean adierazi zuenez. Egunero<br />
341
joaten zen, 8:30etik 17:30era edo 18:00<strong>eta</strong>ra, Jerry Gorovoy laguntzailearekin batera.<br />
Bere egoera fisikoak aukera eman zion bitartean, bakarrik egiten zuen lan, nahiz <strong>eta</strong><br />
beti teknikari profesionalen lanaz <strong>eta</strong> ezagutzaz baliatu izan den bere lana egiteko;<br />
batez ere, artearen merkatuko eskaera handia zenean.<br />
342<br />
Gauza izugarri bat aitortu behar dut: Gosaltzeko tea azukrearekin hartzen dut <strong>eta</strong> oso<br />
azukrezalea naiz. Horrela goizeko hamaikak ingurura arte irauten dut (...) Goizeko zortzi <strong>eta</strong><br />
erdiak aldera Brooklynera joaten naiz autoz, nire estudiora. Egun osoa ematen dut han,<br />
arratsaldeko bostak edo seiak arte. Guztiz bakarrik egon behar dut. 72<br />
Duela urte askotatik, bere erakusket<strong>eta</strong>ra joateari uko egin dio, ez duelako<br />
bere lana eten nahi; estudioko <strong>eta</strong> etxeko jarduera artistikoan bakarrik aritzen da.<br />
Egia da Jerry Gorovoy laguntzaileak bere lan<strong>eta</strong>n laguntzen diola 1982tik <strong>eta</strong><br />
harginen zein m<strong>eta</strong>leko profesionalen laguntza izan duela lan<strong>eta</strong>ko asko egiteko,<br />
baina egia da, era berean, bere lanak fisikoki egiten jarraitzen duela <strong>eta</strong>, arrazoi<br />
beragatik, gaur egun egiten dituen lan nagusiak marrazkiak <strong>eta</strong> oihalekin egindako<br />
eskulturak direla.<br />
Louise Bourgeoisek garrantzi handia ematen dio tailerreko tokiari; bere<br />
eskultura-lanen lehenengo etxea da <strong>eta</strong> leku horr<strong>eta</strong>n daukate esanahirik handiena.<br />
Nik esango nuke, parentesi artean, artelanak askoz ederragoak <strong>eta</strong> askoz esanguratsuagoak<br />
direla <strong>artista</strong>ren tailerrean museo<strong>eta</strong>n baino. Artelan<strong>eta</strong>rako lekurik onena sortu diren tailerra<br />
da, <strong>eta</strong> munduan ez dago museorik artelanak sortu diren lekuaren edertasuna ordezkatuko<br />
duenik. Hori artelan guztien kasuan da egia. 73<br />
Alde horr<strong>eta</strong>tik, tailerrak bere minaren <strong>bitartekari</strong>tzan betetzen duen funtzioari<br />
buruz hitz egiterakoan, esan dezakegu Louisek erretiro beharra asetzen duen lekua<br />
dela, baita bere eskultura-lana sortzeko lekua ere. Bere gordelekua da, energia <strong>eta</strong><br />
ekintza iturria. Leku horr<strong>eta</strong>n bizitza <strong>eta</strong> lana bateratzen dira, baita iragana <strong>eta</strong> oraina<br />
ere.
4.5. ERREPIKAPENA<br />
Louise Bourgeoisek errepikapenari buruz egin dituen adierazpenen artean,<br />
batzuek errepikapen-konpultsioari egiten diote aipamen. Modu horr<strong>eta</strong>n, bere<br />
ikuspuntutik errepikapenak duen funtzioa <strong>eta</strong> psikologia arlotik traumarako daukan<br />
funtzioa alderatzera bultzatzen gaitu horrek.<br />
Errepikapen-konpultsioa <strong>traumaren</strong> arrastoa da; mekanismo inkontzientea da<br />
<strong>eta</strong> subjektua gertaera traumatikoaren egoerara behin <strong>eta</strong> berriz itzularazten du. Otto<br />
Fenichelek <strong>eta</strong> beste autore batzuek esan zutenez, zauri traumatikoa askatzeko tresna<br />
da, nahiz <strong>eta</strong> berriz bueltatzean subjektuarengan hil-herstura edo ondoez emozional<br />
bizia eragiten duen. Psikologiaren ikuspegitik, oroitzapenaren berregite hutsa <strong>eta</strong><br />
berrelaborazioa bereizi egiten dira:<br />
Freudek iraganeko egoera edo esperientzia psikikoen berregite inkontzienteari deitzen dio<br />
errepikapen-konpultsioa * (errepikapen-printzipioa edo “errepikatzeko automatismoa”).<br />
Askotan, egoera edo esperientzia horiek afektu* negatiboz bet<strong>eta</strong> daude. Neurosi<br />
traumatikoen sendak<strong>eta</strong> analitikoa egiteak, prozesu hori<strong>eta</strong>n gertatzen diren errepikapen<br />
hertsaezinen maiztasuna ikusteak bultzatu du esatera hil-irrika* bat dagoela <strong>eta</strong>, horren<br />
aurkakoa den bizi-irrikarekin batera (plazer- printzipioa*), prozesu psikikoen printzipio<br />
gidari<strong>eta</strong>ko bat dela. 74<br />
Hain zuzen, errepikapena funtsezkoa da trauma psikikoki lantzeko; (...) Obsesio iraunkorrek<br />
subjektua gertaera traumatizatzailera itzularazten dute <strong>eta</strong> bere garapena oztopatu edo sintomak<br />
baldintzatzen dituzte. Beraz, helburua ez da izango oroitzea <strong>eta</strong> errepikatzea soilik,<br />
kontzientziara gertaera erreprimitu patogenoak eramateko, horrela berreratutako oroitzapenak<br />
berrelaboratzea baizik (durcharbeiten) ere. 75<br />
Bere adierazpenek agerian uzten dute Louise Bourgeoisek bere ibilbide luzean<br />
egin duen lana behin <strong>eta</strong> berriz itzultzen dela haurtzaroko gertaera traumatiko<strong>eta</strong>ra,<br />
<strong>eta</strong> ez dela horiek berriro bizitzera mugatzen. Gertaera horiek berrelaboratu egiten<br />
ditu, egiten dituen irudien <strong>eta</strong> eratzen dituen sinboloen bidez. “Nire azken 50<br />
urte<strong>eta</strong>ko artelan guztiak, nire sugestio guztiak, haurtzaroak iradoki dizkit” 76 - esan du<br />
<strong>artista</strong>k. Ikusten dugunez, bere kasuan, errepikapena bere burua forma poetikoen<br />
343
idez (m<strong>eta</strong>fora edota ironia) <strong>eta</strong> artelanen materialtasunaren bidez berreraikitzeko<br />
konpromiso sendo <strong>eta</strong> sakon bati lotuta dago, <strong>eta</strong> forma horiek emozioak <strong>eta</strong> bizitzako<br />
esperientziak lantzeko erabiltzen ditu.<br />
344<br />
Louise Bourgeois oso haserre zegoen aitarekin <strong>eta</strong> erremin hori behin <strong>eta</strong><br />
berriz agertzen da. Errepikapena bere idazki<strong>eta</strong>n, marrazki<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> eskultur<strong>eta</strong>n<br />
erabiltzen du. Lantzen dituen gai<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> egiten dituen irudi<strong>eta</strong>n. Artistak esan du<br />
errepikapena beldurra gobernatzeko erabiltzen duela, bere obsesioak gobernatzeko:<br />
Errepikatu egin behar dut; errepikatu <strong>eta</strong> errepikatu. Niretzat garrantzitsua da. Inoiz ez naiz<br />
errepikatzeaz nekatzen. Ohituta nago. Horrela gobernatzen dut beldurra. 77<br />
Oso konpultsiboak baldin bagara, errepikapena da gure aukera bakarra 78<br />
Errepikapen-konpultsioa mingarria da hasieran subjektuentzat, eritasun<br />
emozional handia eragiten diolako berriro. Hala ere, denboraren joanak <strong>eta</strong> emozioei<br />
behin <strong>eta</strong> berriz aurre egiteak gertakariak berriz irakurtzea eragiten du, baita<br />
gizabanakoa oinarri sendoagoen gainean berreraikitzea ere. Izan ere, trauma<br />
berrelaboratzeak min txikiagoa eragiten duten esanahiak barnerarazten ditu.<br />
Beldurrak <strong>eta</strong> gertaera traumatikoak bizipen horiekin lotutako edo zerikusia<br />
daukaten gaien pean gord<strong>eta</strong> gera daitezke, baina Louise Bourgeoisen asmoa<br />
errepikapen-konpultsio inkontziente <strong>eta</strong> irrazionalari aurrera egitea da <strong>eta</strong>, exortzismo<br />
eskultorikoaren bidez arrazoia nagusitzen joatea.<br />
Louise Bourgeoisek serie-lana egiten du <strong>eta</strong> errepikapena <strong>eta</strong> aldakortasuna<br />
denbora epe bereko eskultura-lan<strong>eta</strong>n agertzen dira, material berekin <strong>eta</strong> forma<br />
antzekoekin sortutako lan<strong>eta</strong>n, bere eskultura-lanaren kronologia <strong>eta</strong> sailkapeneko<br />
atalean ikusi dugun bezala. Zenbait seriek epe ezberdin<strong>eta</strong>n egindako lanak biltzen<br />
dituzte. Horren adibide dira ondokoak: Femme Maison, Spiral Woman, Labyrinthine
Tower, Lairak, Femme Couteau, Fallen Woman <strong>eta</strong> Nature Study. Errepikapen<br />
etengabe hori inoiz asetzen ez duen adierazpen behar baten ondorio da. Ez da asetzen,<br />
huts egiten duela iruditzen baitzaio:<br />
Nola dakizu lana amaituta dagoela?<br />
Inoiz ez da amaitzen. Gaia ez da inoiz agortzen. 79<br />
Zer adierazi nahi dudan galdetzen badidate, orduan honek guztiak zentzu handiagoa hartzen<br />
du. Hor bada hitz egiteko gaia ematen digun misterio bat, nire bizitza osoan gauza bera esan<br />
nahi izan baitut. Barne koherentzia da <strong>artista</strong>ren azterk<strong>eta</strong>. Adierazpenean behin <strong>eta</strong> berriz<br />
etsipena hartzeak eusten du mugimenduan. 80<br />
Louise Bourgeoisek errepikapena perfekzio ezarekin lotzen du, berari<br />
interesatzen zaizkion gaiak inoiz ez bukatzearekin, <strong>eta</strong> perfekzio beharrak bultzatzen<br />
du behin <strong>eta</strong> berriz ekitera. Tinko ahalegintzen da bere emozioak edo bere intereseko<br />
gaiak ezagutzen <strong>eta</strong> inoiz ez da hai<strong>eta</strong>z nekatzen. Perfekzio formala lortzen duenean,<br />
orduan beste zerbait egiten hasten da.<br />
J.C.: Perfekzio eza ideia dinamikoa dela esan zenidan.<br />
L.B.: Perfekzio ezak eragiten du aurrera egitea. Nik pieza bat behin <strong>eta</strong> berriz landuko dut,<br />
perfektu izan arte. Perfekzio ezak motibazioa eragiten du. Horregatik egiten dut lan seriean.<br />
Tailerraren atzeko aldean The Arch of Hysteria artelana dago; horren aurretik antzeko beste<br />
dozena bat artelan egin ditut, ez nuelako nik nahi nuena egitea lortzen. Perfekzio ezaren<br />
zentzu horrek bultzatu nau jarraitzera. Ezin dut utzi. Halabeharra da niretzat. Ni ez naiz<br />
gauzez nekatzen. Gaiak betiereko gauzak dira, ehundu beharrekoak. Egin, berregin <strong>eta</strong> berriro<br />
egiten dut. Eta gero, perfektu baldin badago, suntsitu egiten dut. Peneloperen gaiarekin dago<br />
lotuta hori. Penelopek egunez ehundu egiten zuen, senarraren zain zegoen bitartean, <strong>eta</strong> gauez<br />
desegin egiten zuen. Ehuntzeko ekintza kontuan hartuta, gu ehungileak gara...<br />
Horrek esan nahi du interes mota jakin bat dagoela <strong>eta</strong> norbera gaiari leial zaiola. Gaia behin<br />
<strong>eta</strong> berriz lantzen du, perfektu egon arte. Eta perfektu dagoenean, beste gauza bat egiten du. 81<br />
Louisek esaten du bere lanean beti arrisku bat dagoela, mehatxu bat. Harekin<br />
tratua egin daiteke, negozia daiteke, baina ezin da deuseztatu. Erabateko aldak<strong>eta</strong>rik<br />
ez dagoela esaten du Bourgeoisek. Baieztapen horrekin <strong>traumaren</strong> mina guztiz<br />
ezabatzeko zailtasuna seinalatzen du. Lacanen sublimazioaren teoriari buruzko ideien<br />
arabera, trauma artearen bidez lantzeak eragiten du aipatzen ari garen errepikapena.<br />
Izan ere, errealitatea sinbolikoki ordezkatzen duenez, arteak subjektua suspertzeko<br />
mugak dauzka.<br />
345
346<br />
<strong>Artea</strong> inoiz lortzen ez dugun askapen ahalegina da. Horregatik, artea ez da inoiz amaitutzat<br />
jotzen. 82<br />
Louisek dio oso pertsona konpultsiboa dela <strong>eta</strong> eskulturak une batez arintzen<br />
diola beti sortzen zaion mina; haren eragina lasaigarrienarekin alderatzen du, egunero<br />
hartu beharreko iraupen mugatuko lasaigarri bat da 83 .<br />
4.6. BALIO ESTETIKOA<br />
Louise Bourgeoisek hainbat modutan hitz egin du artelanen balio estetikoari<br />
buruz. Oro har, esan dezakegu mina konpentsatzeko funtzioa duela <strong>eta</strong>, zentzu<br />
horr<strong>eta</strong>n, onuragarria da. Jarrera horr<strong>eta</strong>tik, Freudek edertasunari buruz zituen<br />
idei<strong>eta</strong>ra gerturatzen da Bourgeois. Freudek edertasuna zoriontasunaren iturritzat <strong>eta</strong><br />
plazerraren printzipiotzat jotzen zuen. Freudek pertsonen <strong>arteko</strong> maitasuna aipatu<br />
zuen zoriontasuna lortzeko lehenengo bidetzat. Haren arabera, plazerra edo<br />
zoriontasuna lortzeko modu ezin hobea da hori. Baina, era berean, edertasunaren<br />
gozamena as<strong>eta</strong>suna lortzeko bidetzat jo zuen; bai naturako formen edertasuna, bai<br />
sormen artistikoena. Edertasuna hautematea zoriontasun <strong>eta</strong> plazer iturri da begiratzen<br />
duenarentzat.<br />
Louise Bourgeoisek dio ikusmena dela bere ustez zentzumen nagusi<strong>eta</strong>ko bat.<br />
Bere begia 84 plazer bila doa <strong>eta</strong> eskultura-lana bere begiradarekin bat dator. Bere<br />
eskultura-lanak plazer sentsual handia eragiten du <strong>eta</strong> plazer oro lorpena da beti,<br />
sufrimenduaren konpentsazioa. Louise Bourgeoisek edertasun aktiboa <strong>eta</strong> pasiboa<br />
bereizten ditu. Edertasun aktibotzat edertasuna sortzeko ahalmena jotzen du, <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong>ren funtzio hori maitasunarekin lotzen du, Freudek bezala:
Zer esango luke feminista batek edertasunari buruz?<br />
Lehenik <strong>eta</strong> behin, galdera batzuk egin behar dizkizut. Zer esan nahi duzu? Edertasun<br />
aktiboaz edo pasiboaz ari zara? Biak ezberdinak baitira: gauza bat da besteek norbaiti edo<br />
zerbaiti ederra delako begiratzea <strong>eta</strong> bestea, <strong>artista</strong>ren funtzioa, edertasuna sortzea da. 85<br />
Edertasuna maitasunarekin lotuta dago, ez duzu uste? Agian, elementu erlijiosoa da. Kristo<br />
maitasunagatik hil zen. Agian tragedia erlijiosoa da. 86<br />
Beraren <strong>eta</strong> bere lanaren artean elkarrekiko maitasun harremana dago, <strong>artista</strong><br />
orori gertatzen zaion bezala. Louise Bourgeoisek denbora <strong>eta</strong> pentsamendu osoa bere<br />
lanerako erabiltzen du, <strong>eta</strong> horrek trukean edertasuna ematen dio. Louise bere lanaz<br />
<strong>eta</strong> ondoren bere buruaz maiteminduko balitz bezala; horixe gertatzen zen<br />
Pigmalionen <strong>eta</strong> bere estatuaren kondairan. Irudiarekiko maitasun handia dago <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong>rentzat gurtze erlijiosoaren parekoa da. Pigmalionek berak Nartzisorekin<br />
alderatzen du bere burua bakarrizk<strong>eta</strong>n, bere buruaren irudiaz maiteminduta. Liluraz<br />
hitz egiten arituko ginateke, plazerraren bidez erotasuna eragiteaz.<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lanak liluratzeko ahalmen handia dauka bai<br />
<strong>artista</strong>rentzat, bai ikuslearentzat. <strong>Artea</strong>n interesa daukaten pertsonez gain, ezagutzen<br />
ez dutenei ere gustatzen zaie, beharbada figuratiboa <strong>eta</strong> oso adierazkorra delako <strong>eta</strong><br />
enpatia sortzeko ahalmen handia daukalako. Arrakasta hori lan handiaren <strong>eta</strong><br />
dedikazioaren ondorioa da. Artistak bere burua <strong>eta</strong> ikusleak erakartzeko daukan<br />
gaitasunaren ordaina da <strong>eta</strong>, batez ere, pribilejioa.<br />
Louisen ustez, artean, edertasunaren bidez <strong>artista</strong>ren barne sentimendua<br />
jasotzen da. Horr<strong>eta</strong>n bat dator Freudekin, berriz ere. Freudek esaten zuen artelana<br />
<strong>artista</strong>ren nortasuna adierazteko gai zela.<br />
Artelan<strong>eta</strong>n, edertasuna <strong>eta</strong> magia lotuta daude. Berak zera dio: “Artelanak<br />
magia baldin badu, ontzat jotzen dut”. 87 Polita da norbere eskuekin egindako<br />
eskultura batek norberarengandik ihes egitea <strong>eta</strong> liluratzea. Magia fikzioa da,<br />
347
sinboloari, elezaharrei bizia ematea, <strong>eta</strong> Bourgeoisek bere biografia berregiten du,<br />
lengoaia “unibertsal” baten bidez, <strong>eta</strong> haren parte egiten gaitu.<br />
348<br />
Bere eskulturak ikusita, mina edo ezinegona <strong>eta</strong> plazerra batera daudela<br />
nabaritzen dugu, aldi berekoak direla, <strong>eta</strong> edertasuna emozioen <strong>eta</strong><br />
arrazionaltasunaren <strong>arteko</strong> bat-egite <strong>gisa</strong> ikusten du.<br />
Bere kasuan, edertasuna ikask<strong>eta</strong> bat ere bada. Arazoak ulertzeko,<br />
konpontzeko bide bat, ahalegin baten saria. Bera lilura sortzen saiatzen da bere<br />
artelanen bidez, baina bere ustez ez du lortzen (guk, aitzitik, lortzen duela uste dugu):<br />
Begiratzea sortzearen aurkakotzat jotzen dut <strong>eta</strong>, hala, edertasuna modu aldakorrean sumatzen<br />
dut. Alde batetik, edertasuna buruko eragik<strong>eta</strong> intelektualen barruan ikusten dut: logikaren<br />
perfekzioaren, ikastearen, ulertzearen <strong>eta</strong> konbentzimenduaren barruan. Beste aldetik, plazerprintzipioak<br />
edertasuna sor dezake gorputzaren, bihotzaren <strong>eta</strong> gure bost zentzumenen bidez.<br />
(...) Memoriaren instantzia iragankor horiek ere edertasun mota bat izan daitezke.<br />
Nire buruak subjektibotasunaren <strong>eta</strong> objektibotasunaren dualtasuna nabaritzen duenez,<br />
edertasunari ematen diodan esanahia bien artean dabil. Nik ez dut bi<strong>eta</strong>ko bat aukeratu nahi.<br />
Izan ere, emakume sentibera naizen arren, emakume arrazional bihurtu nahi dut. Bi muturren<br />
artean borrokan ari naiz, <strong>eta</strong> biak onartzen ikasi dut. Lilura bien <strong>arteko</strong> bat-egite harmonikoa<br />
da <strong>eta</strong> arte nagusia da. Eskultura nire raison d´êtrea da, <strong>eta</strong> liluratzeko egiten ditudan ahalegin<br />
obsesibo <strong>eta</strong> arrakastarik gabekoen ondorioa da. 88<br />
Berak jorratzen dituen gaiek bere bizitzako alderdi mingarriekin daukate<br />
zerikusia, baina eskulturen bidez lantzeko moduak forma erakargarriak sortzen ditu,<br />
adibidez: bere marmolezko <strong>eta</strong> brontzezko lanen gainazal biribildu <strong>eta</strong> leunduek<br />
erotismo handia daukate. Sleep II (1967), Germinal (1967) edota Cumul I lanez ari<br />
gara. Harriaren aukerak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> tratamendua zaintzeko moduak <strong>eta</strong> gorputzeko zatiei<br />
(eskuak elkarri helduta, hankak, belarriak edota begiak) ematen dien errealismoak<br />
perfekziora hurbiltzen dira <strong>eta</strong> harridura zein plazerra eragiten dituzte. Bere armiarma<br />
erraldoiak, oihal beteekin egindako eskulturak, zilar <strong>eta</strong> urre koloreko altzairuzko<br />
patinak, ardazdun ispilu borobilak... Gozamenerako iturri dira gure begientzat, haien<br />
ordenaren <strong>eta</strong> aniztasunaren <strong>arteko</strong> harremanagatik. Pertzepzio alderdiak ongi<br />
menderatzen ditu, <strong>eta</strong> alderdi horiek elkarrekin lotuta zentzua sortzen dute.
Louise Bourgeoisek bere eskultura-lana osatzen duten elementuak oso modu<br />
dotorean taxutzen, aukeratzen <strong>eta</strong> erabiltzen ditu: airean zintzilikatutako gorputz bat<br />
erakuts dezake, oso lank<strong>eta</strong> zehatzeko harrizko eskultura bat <strong>eta</strong> esekitako zuhaitzak<br />
balira bezala agertzen diren eskultura edo objektu batzuk. Eta, zer esanik ez Cellei<br />
buruz!; ikusleak voyeur <strong>gisa</strong> jardunarazten dituen <strong>eta</strong> esku hartzen duten objektuen<br />
behak<strong>eta</strong>n murgilarazten dituzten gelaxka batzuk dira. Instalazio hori<strong>eta</strong>ko objektu<br />
bakoitza berez da interesgarria <strong>eta</strong> bitxia. Lilura morbosoa eragiten du gugan, <strong>eta</strong> gure<br />
jakin-mina <strong>eta</strong> irudimena indartzen ditu. Gainera, argiztapenak zirrara handia eragiten<br />
du. Objektuek konponbidea <strong>eta</strong> tragedia elkartzen dituzte <strong>eta</strong> ikuslea objektuek<br />
eragiten duten ikusmen <strong>eta</strong> esanahi loturak behatzera murgiltzen da. Artistak berak<br />
adierazi du giro larria sortzen duten eszenatoki horiek hainbat min mota adierazten<br />
dituztela: fisikoa, intelektuala <strong>eta</strong> psikologikoa.<br />
Louise Bourgeoisen lanaren indarra, formalki <strong>eta</strong> semantikoki aurkakoak diren<br />
elementuen <strong>arteko</strong> konpentsazioen bidez sortzen den tentsioarekin lotuta dago. Bere<br />
lanak nolabaiteko arrisku, misterio <strong>eta</strong> morbositate sentsazioa sortzen du. Lanak,<br />
<strong>artista</strong>k berak bezala, indar handia dauka, baita oihartzun psikologiko handia ere.<br />
Akabera, formaren zuzentasun maila, gero <strong>eta</strong> maila handiagokoa da.<br />
“Ikuspuntu plastikotik emaitza ona den edo ez, horrek bakarrik du garrantzia”, dio<br />
berak 89 The Sail lana (1988) <strong>eta</strong> lanaren leunk<strong>eta</strong> <strong>eta</strong> hutsuneen <strong>arteko</strong> bereizk<strong>eta</strong><br />
garbia dira horren adibide<strong>eta</strong>ko bat:<br />
Nahiko bukatuta zegoen, nire piezak egon ohi diren baino dezente gehiago. Oso bukatuta<br />
uztea gogoko izan nuen. (...) Konturatu naiz gauzak garbi-garbi egiteak autoestimu handiagoa<br />
ematen diola norberari (...) Garbitasunarekin gozatzeko gai naiz. Akaberak garbitasuna esan<br />
nahi du, bikain egin duzula. Orain horr<strong>eta</strong>z gozatzeko gai naiz, iraganean, aldiz, ez. Ez nintzen<br />
amaitzeko <strong>eta</strong> garbi uzteko behar bezainbat lasaitzen. 90<br />
349
4.7. BARNE-BARNEKOTIK SOZIALERA. ARTISTAREN<br />
ERREKONOZIMENDUA ETA BERE OBRAREN AUTONOMIA<br />
350<br />
Louise Bourgeoisen eskultura-lan osoa bere barne-barnekoa denaren <strong>eta</strong><br />
publikoa denaren <strong>arteko</strong> etengabeko elkarrizk<strong>eta</strong> da, berak bere barrutik kanporako<br />
ibilbidea egiten du, gune psikikotik artearen gizarte arlorakoa.<br />
Louisek bere intimitatea eskultur<strong>eta</strong>n proiektatzen du, <strong>eta</strong> eskulturak kulturan<br />
kokatzen dira. Ildo horr<strong>eta</strong>koa da Lucy Lippardek 1975ean Artforum aldizkarian<br />
argitaratu zuen artikulua: “Louise Bourgeois: From the inside out” [Louise<br />
Bourgeois: barnetik kanpora]. 91 Erakusk<strong>eta</strong>k egiteari dagokionez, Louise Bourgeoisen<br />
jarrera aldatuz joan da denborarekin: 1941etik (eskulturak egiten hasi zen garaia)<br />
1964ra bakarkako bost eskultura erakusk<strong>eta</strong> soilik egin zituen. 1964tik 1974ra<br />
bitartean, ez zuen bakarkako eskulturarik egin <strong>eta</strong> 1974tik 1982ra sei egin zituen.<br />
Garai hartan, arte munduan gizonak ziren nagusi. Hala ere, <strong>artista</strong> honen zuhurtasuna<br />
<strong>eta</strong> erretiratzeko beharra kontuan hartuta, badirudi Louise erosoago sentitzen zela<br />
bere buruarentzat lan egiten, artearen merkatuan pentsatu gabe. Hala, onuragarritzat<br />
jotzen du, bai bere lanerako, bai berarentzat, bere ibilbidearen hasieran galeria <strong>eta</strong><br />
salmenta arloan alde aktiborik ez izana.<br />
Nire bizitzako zorioneko lehenengo gertakaria arte merkatuak ni alde batera uztea erabaki<br />
izana izan zen. Hala, hamabost urtez bakarrik gelditu nintzen, nire kasa lan egiteko. Ez dut<br />
uste baztertu nindutenik, nire intimitateaz gozatzeko pribilejioa izan nuela baizik. Gertaera<br />
hori funtsezkoa izan zen niretzat. 92<br />
Nire lana sustatzerakoan, erruduntasun konplexu oso handia daukadanez, erakusk<strong>eta</strong> bat<br />
egiteko zorian nengoen bakoitzean, krisiren bat izaten nuen; beraz, berriz ez saiatzea erabaki<br />
nuen, besterik gabe. Eszena artistikoa gizonena zela <strong>eta</strong> ni, nolabait, beraien domeinuak<br />
inbaditzen ari nintzela iruditzen zitzaidan. Horregatik, artelanak egin <strong>eta</strong> gero, ezkutatu egiten<br />
nituen. Erosoago sentitzen nintzen ezkutatzen banituen, baina bakar bat ere ez nuen suntsitu.<br />
Pieza guztiak gorde nituen. 93
<strong>Artea</strong>ren munduan emakumeek esklabo <strong>gisa</strong> lan egin behar zuten; gizon asko, ordea, beren<br />
xarma hutsagatik lortzen zituzten posturik garrantzitsuenak. Eta horrek min ematen zuen.<br />
Gazte <strong>eta</strong> lirain izateak ez zien ezertan laguntzen emakumeei, gizarte <strong>eta</strong> merkataritza arloa<br />
emakumeen esku zeudelako, aisialdi modu baten bila zebiltzan emakume aberatsen esku. 94<br />
Museum of Modern Art-eko (MOMA) nagusiek ez zuten inongo interesik Parisko gazte<br />
batekin. Ez ziren lausengatuta sentitzen Parisko gazte hark adierazitako arr<strong>eta</strong>gatik, ez zuten<br />
inolako interesik haren hiru semeekin ere... Hau da, gizarte kontu<strong>eta</strong>n, garai hartan inork ez<br />
ninduen behar. Nahiago zituzten gizonak <strong>eta</strong>, haien artean, ezkonduta zeudela esaten ez<br />
zutenak; bakarrik joan <strong>eta</strong> entretenitzeaz arduratuko ziren <strong>artista</strong>k. 95<br />
Orain (1988) dena aldatu da <strong>eta</strong> gazteak daude modan: emakume helduak <strong>eta</strong> neska-mutil<br />
gazteak. 96<br />
Bere eskultura-lana, bakarrizk<strong>eta</strong> bat zen ikusleekiko elkarrizk<strong>eta</strong> bat baino<br />
gehiago <strong>eta</strong> poliki-poliki entzungarri bihurtu zen. Hasieran, bere mekanismo<br />
terapeutikoaren barruan, ikusleak ez ziren beharrezkoak.<br />
Ni pertsona sekretua naiz, <strong>eta</strong> orain erakusten ari naizen lan kopuru itzela hamar edo hamabost<br />
urteko epean egin dut. Nire lana erakustea ez dago nire funtzionamendu mekanismoaren<br />
barruan. 97<br />
Nik nire lanari ez diot eskatzen komunikazio bat izatea, hori jolas baten modukoa baita. Ni ez<br />
naiz komunikazioaren jokoan jolasten, bestela, traizioa egingo bailidake, maiteminduekin<br />
gertatzen den bezala. 98<br />
New Yorken bizitzea funtsezkoa izan da barneko gauzak <strong>eta</strong> sozialak<br />
askatasunez adierazteko, baita profesionalki hazteko ere. “Hiri horrek –esan du-<br />
Frantzian lotsa emango zidaten gaiak lantzeko aukera eman zidan.” 99<br />
New Yorken, loratzen ari zen arte-giroa aurkitu nuen. Ingurune horr<strong>eta</strong>n sortu zitzaidan <strong>artista</strong><br />
<strong>gisa</strong> ospea lortzeko asmoa. 100<br />
Bere biografia aztertzerakoan aipatu dugun bezala, 1982an, 71 urte zituela,<br />
MOMAn egindako atzera begirako erakusk<strong>eta</strong> zela <strong>eta</strong>, bere haurtzaro traumatikoa<br />
azaldu zuen, lehen aldiz. Ordura arte, zatika interpr<strong>eta</strong>tu zuten bere eskultura-lanen<br />
<strong>eta</strong> bere bizitzarekin <strong>arteko</strong> lotura, <strong>eta</strong> ezin zen hauteman eskultura horiek berarentzat<br />
zuten funtsezko garrantzia. Bere arteak hartutako norabidea zer eragin zuen ezagutzea<br />
falta zen: bere haurtzaroko historia. 1982tik gaur egun arte, erakusk<strong>eta</strong> ugari,<br />
351
adierazpen publikoak, filmak, bideoak <strong>eta</strong> arte aldizkari<strong>eta</strong>n elkarrizk<strong>eta</strong>k egin ditu<br />
mundu osoan. Eskutitz zatiak, idazki poetikoak, argazkiak, abestiak, <strong>eta</strong>b. argitaratu<br />
dituzte. Louise Bourgeoisek heldutasunean ezagutarazi du publikoki berak<br />
traumatikotzat duen haurtzaroa. Bere adierazpenak ausardia seinale dira, baita bere<br />
beldurrak gainditu izanaren seinale ere. Gainera, artearen bidez kontsekuenteki<br />
jarraitu duen mekanismo terapeutikoa ulertzeko <strong>eta</strong> balioztatzeko datu garrantzitsuak<br />
dira.<br />
352<br />
Artelanak bere kabuz hitz egin behar duela uste du <strong>eta</strong>, beraz, ez dela<br />
beharrezkoa <strong>artista</strong>k piezari buruz ezer esatea. Alabaina, berak bere lanen zergatia<br />
azaldu nahi duela esan du. “Pieza zergatik egin nuen azaldu nahi dut”, esan du 101 .<br />
Ni sekreturik gabeko emakumea naiz... Gauza pribatuek ez dute arriskutsu izan behar, emaitza<br />
bat izan behar dute, ulertu, konpondu, pak<strong>eta</strong>tu <strong>eta</strong> amaitutako zerbait izan behar lukete. 102<br />
Nire bizitza pribatua publikoago bihurtu nahi nuke, modu horr<strong>eta</strong>n galdu ahal izateko. 103<br />
Izandako eskuzabaltasuna eskertu egin behar diogu, bere sentimenduei <strong>eta</strong><br />
lanari buruz ezagutzen <strong>eta</strong> ondorioztatzen joan dena erakutsi digulako. Bere emozioen<br />
hondora egiten dituen bidaia etengabe<strong>eta</strong>n, gureen aurrean jartzen gaitu. Beragandik<br />
abiatuta, bera baldintzatzen <strong>eta</strong> asaldatzen duten indarrak objektibatzeko gaitasuna<br />
nabarmentzekoa da. Bere lana oso pertsonala da baina, aldi berean, unibertsala ere<br />
bada, gizaki guztiek komunean dutena jorratzen duelako. Bere eskultura-lanean<br />
ikuslea konprometitzen duen egiaren, ben<strong>eta</strong>kotasunaren, elementu bat dago <strong>eta</strong> bere<br />
zintzotasunarekin lotuta dagoela susmatzen dugu.<br />
Bere lanaren unibertsaltasunari dagokionez, Thomas Mc Evilley arte<br />
kritikariak <strong>artista</strong> honen lan batzuk antzinako irudi erlijiosoekin, Paleolitikoko<br />
artearekin, Kolonaurreko artearekin, Egiptoko artearekin, arte hinduarekin <strong>eta</strong> mundu
osoko gizarte matriarkal<strong>eta</strong>ko artearekin lotu du, bai antzekotasun ikonikoagatik, bai<br />
formalagatik. Guk dagoeneko aipatu dugu harreman hori, Belly (1984) <strong>eta</strong> Harmless<br />
Woman (1969) lanek historiaurreko Venusekin duten loturari dagokionez 104 .<br />
Nahiz <strong>eta</strong> Louisek dioen ez duela ikusleentzat lan egiten bere buruarentzat<br />
baizik, sumatu dezakegu urteak pasa ahala bere eskulturak ikusleekiko elkarrizk<strong>eta</strong><br />
bilatzeko joera hartu duela. Artistak artelan handiak egiteko <strong>eta</strong> Cellsei gelaxka<br />
moduan funtzionatu ahal izateko moduko eskala eman beharrak, ikusleei hai<strong>eta</strong>ko<br />
batzu<strong>eta</strong>n sartzeko <strong>eta</strong> barrutik ibilita hautemateko aukera ematen die. Hala, 90eko<br />
hamarkadaren erdialdean egin zituen altzairuzko <strong>eta</strong> brontzezko armiarmek ere aterpe<br />
hauskorra eskaintzen dute. Ama babeslea adierazten dute eskultura horiek <strong>eta</strong> hauek<br />
dira lan hori<strong>eta</strong>ko batzuk: Maman (1997), SpiderIV (1996), The Nest (1994), Spider<br />
V (1999), Spider III (1995) <strong>eta</strong> Spider (1994). Kupula organiko baten egituraren<br />
antzekoak izanik, ikusleari erdian kokatzeko edo tangentzialki zeharkatzeko aukera<br />
ematen diete.<br />
Cell<strong>eta</strong>n ikusleak alde aktibotzat jotzen ditu. Nahiz <strong>eta</strong> museo<strong>eta</strong>n ez duten<br />
uzten hai<strong>eta</strong>ko askotara sartzen, batzuk barrutik ibiltzeko <strong>eta</strong> norberarekin aurrez<br />
aurre jartzeko (bai fisikoki, bai psikologikoki) pentsatuak daude. Artistarentzat bere<br />
gaitzak exortzizatzeko edo agertzeko modu bat da azken hori, <strong>eta</strong> lan horien bidez<br />
bere jakintza ezagutarazten du. Berarentzat garrantzitsua da bere lanak ikuslea<br />
hunkitzea <strong>eta</strong>, alde horr<strong>eta</strong>tik, Marcel Duchamp <strong>artista</strong>k esandako ondoko esaldia<br />
garrantzitsua da, nahiz <strong>eta</strong> Duchampek Bourgeoisekin zerikusi gutxi zeukan: “Lanak<br />
ikuslea behar du erabat osatzeko” 105 .<br />
Bisitariak zer pentsatzen duen <strong>eta</strong> zer sentitzen duen interesatzen zait. Baina nik ez ditut<br />
gauzak jendearentzat egiten, artelanak niretzat egiten ditut. Hori ulertu egin behar da. Ez naiz<br />
irakaslea. Ez dut predikua egin edota konbentzitu nahi. Adierazpen eskubide bat gauzatu nahi<br />
353
354<br />
dut, <strong>eta</strong> oso apala da hori. Oso apala. Ikusleak zer esan nahi dudan jakin nahian badabiltza,<br />
beren kabuz geldituko dira jokotik kanpo. Pertsonek aske izan behar dute <strong>eta</strong> artelana beren<br />
emozioen, beren adimenaren ikuspegitik ikusi. Kontua da lana ikustean erreakzio bat izatea.<br />
“Honek molestatu egiten nau, bat-batean azkarrago arnasten hasi naiz”, edo “Izututa nago” -<br />
esaten baldin badute, gustatu egiten zait. Nik ez dut nahi haiek nigan interesa izaterik, nik egin<br />
dudan lanean interesa izatea nahi dut. Lanak molestatu egiten baditu, ben<strong>eta</strong>ko arrakasta izan<br />
dut. Ez baditu molestatzen, komunikatzea ez dudala lortu sentitzen dut. Haiek ez<br />
erreakzionatzeak bakarrik sentiarazten nau. 106<br />
Louisen ustez, artea ez da komunikazioa. Berezko kodeak dituen lengoaia da,<br />
<strong>eta</strong> ikusleak artelanaren interpr<strong>eta</strong>zio propioa egiten du.<br />
Egiazki, azken lorpena pertsonekin komunikazioa sortzean datza. Eta nik porrot egiten dut<br />
helburu horr<strong>eta</strong>n. 107<br />
Louisek bere bizitzako arlo pertsonalena erakutsi izanak <strong>eta</strong> traumari, minari,<br />
beldurrari, familiari, jelosiari <strong>eta</strong> abarri buruz aztertu duena eskulturen <strong>eta</strong> hitzen<br />
bidez azaldu izanak ikusleei beren bizitzako alderdi horiei berei buruz pentsaraz<br />
diezaieke. Hala, ispilu moduko funtzioa bete dezake: ikusleek beren burua begiratu<br />
<strong>eta</strong> identifikatu dezakete, <strong>eta</strong> horrek egingo du lana “unibertsal” <strong>eta</strong> ikusleei<br />
“begirada” egina, Jacques Lacanen arteari buruzko teoriei jarraiki. <strong>Artea</strong>k eragiten<br />
duen gogo<strong>eta</strong> hori ikusleak bere barrua behatzeko <strong>eta</strong> ezagutzeko gonbidapena izan<br />
daiteke, nolabait, <strong>eta</strong> ikusleak gonbidapena onartzen badu, hainbat bid<strong>eta</strong>tik jarrai<br />
dezake.<br />
Artista honen errekonozimenduari dagokionez, esan dezakegu bere lanak, 40<br />
urtez, aldizkako bazterk<strong>eta</strong>, loria, borroka <strong>eta</strong> ahanzturaren aurrean bizirik iraun<br />
duela. Gaur egun, Mendebaldeko arte garaikideko <strong>artista</strong> garrantzitsuen<strong>eta</strong>rikotzat<br />
jotzen dute, <strong>eta</strong> bere artelanak mundu osoko museo<strong>eta</strong>n, galeri<strong>eta</strong>n, erakunde<strong>eta</strong>n,<br />
fundazio<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> arte bildum<strong>eta</strong>n daude.<br />
Artisten arrakastaren <strong>eta</strong> porrotaren bilak<strong>eta</strong>ri buruz hitz egin nahi nuke. Suposatzen da<br />
guztiok arrakasta <strong>eta</strong> boterea irrikatzen ditugula <strong>eta</strong> gutxitan lortzen ditugula. Mundu<br />
artistikoan, beste alor batzuekin alderatuz ezberdina al da? Artistarentzat arrakastak ez du<br />
boterea esan nahi, nahiz <strong>eta</strong> kasu batzu<strong>eta</strong>n gainerako pertsonek bezainbeste goza dezakeen<br />
horr<strong>eta</strong>z. Artista ez da boterea hartzeko gai, nahi duena nahi duen bezala <strong>eta</strong> nahi duenean<br />
egiten tematzen delako. Jarrera berekoi horrek bere baitan itxiarazi edo talde txiki baten
arruan egonarazten du. Taldearen barruan, elkarren onarpena du <strong>eta</strong> gainerako kideekin<br />
partekatzen du: “Nik zure metodoak onartuko ditut, zuk nireak onartzen badituzu”. Horrek,<br />
guztiok dakigun bezala, oreka leherk<strong>eta</strong> bat eragiten du. Asmoa xumea dela kontuan hartuta,<br />
arrakasta nahiko erraz lor daiteke; aldiz, boterea oso bestelakoa da, desioarekin zerikusi<br />
handiagoa baitu: besteekin komunikatzen s<strong>eta</strong>tzea, besteentzako, besteen aurka edo besterik<br />
gabe norbere helburuak lortzeko manipulatzea. Artista ez da inoiz egoera horr<strong>eta</strong>ra iristen,<br />
neurri batean ez delako gai edo ezin dituelako ahaleginak helburu hori lortzera bideratu: oso<br />
kezkatua dago bere buruagatik <strong>eta</strong>, beraz, ez du lortzen bere desioen helburuarekiko harreman<br />
objektibo <strong>eta</strong> urrunik planteatzea. 108<br />
Margolariak lanak saldu, galeria bat izan, irakasle postu bat <strong>eta</strong> bildumagile batzuk eduki<br />
arren, hutsune batean murgilduta jarduten du: erosten diotenean, okerreko arrazoiengatik<br />
erosten diote <strong>eta</strong>, ez badiote erosten, galeriek baztertu egiten dute; irakasle postuak, berriz,<br />
MFA <strong>eta</strong> BFA izeneko ziurtagirien arabera esleitzen dituzte 109 . 110<br />
Hainbat adierazpen<strong>eta</strong>n, Louisek esan du “historian <strong>eta</strong> betierekotasunean<br />
sartuko dela” 111 . Bere eskulturak <strong>eta</strong> adierazpenak, idatziak nahiz grabatutakoak,<br />
bihurtuko dira historiako parte. Hori guztia baliatu du bere errealitatearekin, bere<br />
traumarekin bit<strong>arteko</strong>tza egiteko, nahiz <strong>eta</strong> ikusle askok berak autonomotzat <strong>eta</strong><br />
buruaskitzat jotzen dituen lanak bakarrik ezagutzen dituzten:<br />
Lanak bere kabuz iraun behar luke; azaldu ezin diren arrazoiengatik, estudiotik ateratakoan,<br />
piezak bizitza independentea hasiko du, onerako edo txarrerako –sortzailearen asmoak jadanik<br />
ez dauka garrantzirik– gerta daiteke jendeak “mezua” ez ulertzea edo ahaztea. Gerta liteke<br />
<strong>artista</strong> aspaldi hilda egotea <strong>eta</strong> artelanak bere bidea jarraitzea. 112<br />
355
Oharrak: 4. JARRERARI, PROZEDURARI ETA ESANAHIARI LOTUTAKO FAKTORE<br />
OROKORRAK<br />
1 Louise Bourgeoisen ustez, artistek hazteko ezintasuna daukate. Beraiek sortutako mundu batean<br />
bizitzera bultzatzen ditu horrek <strong>eta</strong>, mundu horr<strong>eta</strong>n, adierazten ahalegintzen dira.<br />
2 CAUX, J., Tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois (Jacqueline Caux-ek Louise<br />
Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´), Éditions du Seuil, Paris, 2003, 113. or.<br />
3 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, Madril, 2002, 100. or.<br />
4 Aip., MORGAN, S., MORRIS, F., Rites of passaje, Art for the end of the Century, Miroslaw Balka,<br />
Josep Beuys, Louise Bourgeois, Hamad Butt, John Coplans, Pepe Espaliu, Robert Gober, Mona<br />
Hatoum, Susan Hiller, Jana Sterbak <strong>eta</strong> Bill Viola. Tate Gallery Publications, Londres, 1995, 54. or.<br />
5 STORR, R., HERKENHOFF, P., SCHWARTZMAN, A., Louise Bourgeois, Phaidon, New York,<br />
2003, 138. or.<br />
6 BOURGEOIS, L., op. cit., 55. or.<br />
7 Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
8 2002, Artxiboko adierazpenak, Louise Bourgeois Studio, Wendy Williamsek emandakoak.<br />
9 Aip., CRONE, R., Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag, Munich,1998, 105. or.<br />
10 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise<br />
Bourgeois. Destruction of the father reconstruction of the father, «Select Diary Notes 1949-1954»,<br />
Violete Editions, Londres, 1998, 59. or.<br />
11 Aip., CRONE, R., op. cit., 37. or.<br />
12 BOURGEOIS, L., op. cit., 153. or.<br />
13 Ibidem, pp. 177-178<br />
14 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 225. or.<br />
15 STORR, R., HERKENHOFF, P., y SCHWARTZMAN, A., Louise Bourgeois, Phaidon, New York,<br />
2003, 10. or.<br />
16Ald., BOURGEOIS, L., op. cit., 169. or.<br />
17 Aip., GOROVOY, J., Louise Bourgeois:Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997,<br />
269. or.<br />
18 CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois (Jacqueline Cauxek Louise<br />
Bourgeoisi egindako elkarrizketen CD bat barne, 66´50´´), Éditions du Seuil, Paris, 2003, 74. or.<br />
19Aip., GOROVOY, J., op. cit., 76. or.<br />
20 Aip., Ibidem, p.266<br />
356
21 Ald., BOURGEOIS, L., op. cit., 157. or.<br />
22 Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
23 Ibidem<br />
24 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 156. or.<br />
25 BOURGEOIS, L., op. cit., 153. or.<br />
26 KUSPIT, D., Bourgeois (an interview with Louise Bourgeois by Donald Kuspit), Elizabeth Avendon<br />
Editions/Vintage Contemporary Artists, New York. 1988, 30. or.<br />
27 BOURGEOIS, L.,op. cit., 34. or.<br />
28 Ibidem, 171, 172. or.<br />
29 Aip., MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois. Memoria y<br />
Arquitectura, Reina Sofia Arte Zentroa Museo Nazionala, Aldeasa, Madril, 1999, 15. or.<br />
30 Louise Bourgeoisen iritziz, psikoanalizatzeak norberari bere burua ulertzeko <strong>eta</strong> subjektu <strong>gisa</strong><br />
sortzeko aukera ematen dio, <strong>eta</strong> ez da artearen aurkakoa.<br />
31 2002, Artxiboko adierazpenak, Louise Bourgeois Studio, Wendy Williamsek emandakoak.<br />
32 2003, Artxiboko adierazpenak, Louise Bourgeois Studio, Wendy Williamsek emandakoak.<br />
33 2003, Artxiboko adierazpenak, Louise Bourgeois Studio, Wendy Williamsek emandakoak.<br />
34 BOURGEOIS, L., op. cit., 177. or.<br />
35 CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois (Jacqueline Cauxek Louise<br />
Bourgeoisi egindako elkarrizketen CD bat barne, 66´50´), Éditions du Seuil, Paris, 2003, 74. or.<br />
36 PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de psicología, Akal Argitalpenak, Madril, 1998, 151. or.<br />
37 LAPLANCHE, J./ PONTALIS, J.-B. ,Diccionario de psicoanálisis, (LAGACHE, D.-k zuzendua),<br />
Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak , Bartzelona, 1996, jat. 1967, 222. or.<br />
38 Esan dugun bezala, Freudek hasieran uste zuen energia sexu-irrik<strong>eta</strong>tik sortzen zela, baina azkenean<br />
eraso-irrikak ere sublimazioaren teorian sartu zituen, Laplanchek adierazi duenez.<br />
39 BOURGEOIS, L., op. cit., 100. or. Gainera, gure oharraren garaiarekin bat ez datorren arren,<br />
gogoraraziko dugu 2005ean “Sublimation” izeneko erakusk<strong>eta</strong> bat egin zuela, Londresko Hauser &<br />
Wirthen.<br />
40 CAUX, J., op. cit., 77. or.<br />
41 KUSPIT, D., Bourgeois(an interview with Louise Bourgeois by Donald Kuspit),Elizabeth Avendon<br />
Editions/Vintage Contemporary Artists, New York. 1988, 68. or.<br />
42 Ezin dugu ahaztu, Jacques Lacanen teoriari jarraiki, artea irudikapen sinboliko bat izanik,<br />
errealitatearekin <strong>bitartekari</strong>tzan aritzeko lekua dela. Louise Bourgeoisen artelanak, Lacanek<br />
357
deskribatutako irudizkoa denaren <strong>eta</strong> sinbolikoa denaren(irudikapena), erreala denari jotzen du,<br />
traumara, larritasunera.<br />
43 “Psikoterapian komunikazioak daukan sendatzeko ahalmena informazio sentsoriala <strong>eta</strong> afektiboa<br />
forma partekagarritan birkodetzearekin lot daiteke partzialki, (...) Oroitzapen traumatikoei buruz hitz<br />
egitean edo idaztean, bezeroak pasart<strong>eta</strong>n zatitutako bat-bateko interpr<strong>eta</strong>zioa sortzen du, baita lehen<br />
loturarik ez zuten oroitzapen sentsorialen <strong>eta</strong> afektiboen <strong>arteko</strong> integrazioa ere. (...) Etengabe<br />
pilatutako informazio sentsoriala neurrizkoago <strong>eta</strong> kategorikoago bihur daiteke partekatzen bada <strong>eta</strong>,<br />
era berean, informazioa eskuragarriagoa da buruko jarduera integratzeko <strong>eta</strong> kontrolatzeko balio duten<br />
beste modulu kognitibo batzu<strong>eta</strong>n. Batzuentzat nahikoa da hitzak idaztea edo oroitzapenekin buruan<br />
elkarrizk<strong>eta</strong> bat egitea, baina jende gehienarentzat komunikazioa garrantzitsua da. Lengoaiaren indarra<br />
ez dago kanpoko ekintzan bakarrik, baita barrukoan ere: “ahotsa” berreraikitzeko, birkodetzeko,<br />
konexio berriak ezartzeko erabiltzea.” FREYD, J.J., Abusos sexuales en la infancia. La lógica del<br />
olvido, Morata Argitalpenak, S.L., Madril, 2003, jat. 1997, 152. or.<br />
44 Tesi honen lehenengo zatian esan dugunez, Melanie Klein, Hanna Segal, Freud, Ernest Jones, W.R.<br />
Bión, D.Meltzer <strong>eta</strong> J.A. Lorénen ustez, besteak beste, sinbolizazioa buruak bere gatazken aurrean<br />
erabiltzen duen defentsa ekintza da. Sinboloek fantasiak kanporatu <strong>eta</strong> norberarengandik bereizten<br />
dituzte. Hala, norbera bere jazarpen-larritasunetik askatzen dute. Jungek adierazi du sinboloen <strong>eta</strong><br />
ametsen funtzioa dela inkontzientearen <strong>eta</strong> kontzientziaren <strong>arteko</strong> konexio egokiagoa sortuz psikea<br />
konpentsatzea. Psikearen barruko muturrak adiskidetzeko <strong>eta</strong> batzeko ahalegin naturalak dira<br />
sinboloak. Jungen arabera, sinbolo hauek bereganatzeak nortasuna aldarazten du, <strong>eta</strong> sinboloak beraiek<br />
ere pixka bat aldatzen dira. Prozesu horri “indibiduazio-prozesu” deitu zion.<br />
Beste alde batetik, tesi honen lehenengo zatiko 2.3.2 atalean ikusi dugun bezala, Schneiderrek esan du<br />
m<strong>eta</strong>fora bisual bat objektuen <strong>eta</strong> sentimenduen <strong>arteko</strong> zubia izan daitekeela.<br />
45 Ald., DORSCH, F., Diccionario de Psicología, Herder Argitaletxea, Bartzelona, 1985, 741.or.<br />
46 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise<br />
Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, Violete Editions, London, 1998, 155.<br />
or.<br />
47 BINET, J.-L., “The Studio-Homes of Louise Bourgeois or an autobiographical<br />
architecture”,Cimaise nº 242, , s.f., 44. or.<br />
48 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, Madril, 2002, 22. or.<br />
49 Aip., HAINBAT EGILE , Oxford Art Journal, Louise Bourgeois vol 22 num 2, Oxford University<br />
Press, Oxford, 1999, 20. or.<br />
50 BOURGEOIS, L., op. cit., 79. or.<br />
51 Robert Pincus izan zen zentzu hori hauteman zuen lehen arte kritikaria.<br />
52 Ald., MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA , Louise Bourgeois. Memoria y<br />
Arquitectura, Reina Sofia Arte Zentroa Museo Nazionala, Aldeasa, Madril, 1999, 31. or.<br />
53 Ald., JODOROWSKY, Alejandro, Psicomagia, Siruela, Bartzelona, 2005, 11. or.<br />
54 BOURGEOIS, L., op. cit., 88. or.<br />
55 Vid. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, op. cit.,19-29. or.<br />
358
56 Vid. CAUX, J., tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois (Jacqueline Cauxek<br />
Louise Bourgeoisi egindako elkarrizketen CD bat barne, 66´50´´), Éditions du Seuil, Frantzia, 2003,<br />
56, 59. or.<br />
57 Ald., Filmak: GUICHARD, Camille, Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
58 Ald., BOURGEOIS, L., op. cit., 13,14. or.<br />
59 MEYER THOSS, Christiane, Louise Bourgeois, Ammann, Verlag AG, Zurich, 1992, 55. or.<br />
60 Ald., BINET, Jacques-Louis,”The Studio-Homes of Louise Bourgeois or an autobiographical<br />
architecture”,Cimaise 242. zk., , s.f., 46. or.<br />
61 GOROVOY, J., Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada, Milan, 1997, 160.<br />
or.<br />
62 MEYER THOSS, C., op. cit.,, 47. or.<br />
63 Aip., GOROVOY, J., op. cit., 160. or.<br />
64 CAUX, J., op. cit., 142. or.<br />
65 MEYER THOSS, C., op. cit., 137. or.<br />
66 BINET, J.-L., op. cit., 46. or.<br />
67 BERNADAC, M.-L., Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 65. or.<br />
68 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-1997,Louise<br />
Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, “Select Diary Notes 1949-1954”,<br />
Violete Editions, London, 1998, 173. or.<br />
69 Aip., CRONE, R., Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag, Munich, 1998, 41. or.<br />
70 MEYER THOSS, C., op. cit., 75. or.<br />
71 KLEIN, M., RIVIÈRE, J., Amor, odio y reparación, Paidós Horme SAE,Buenos Aires, 1982, jat.<br />
1937, 90-91 or.<br />
72 KUSPIT, Donald, Bourgeois (an interview with Louise Bourgeois by Donald Kuspit), Elizabeth<br />
Avendon Editions/Vintage Contemporary Artists, New York. 1988, 29 or.<br />
73 CAUX, J., op. cit., p.124<br />
74 PAROT, F., DORON, R., Diccionario Akal de psicología, Akal Argitalpenak, Madrid,1998, 490. or.<br />
75 KAUFMANN, Pierre, Elementos para una enciclopedia de psicoanálisis, Paidós, Buenos Aires,<br />
1996, jat. 1993, 524. or.<br />
76 BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994, 3. or.<br />
77 Aip., MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois: Memoria y<br />
arquitectura, KINES Producciones, cop., Madril, 2000, 38. or.<br />
359
78 MORGAN, S., Louise Bourgeois, The Taft Museum, Cincinati, Ohio, 1987, 9. or.<br />
79 GREENBERG, J., JORDAN, S., Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,Harry N. Abrams, Inc.,<br />
Publishers, New York, 2003, 17. or.<br />
80 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis S.A.Argitaletxea, Madril, 2002, 41. or.<br />
81 CAUX, J., op. cit.,142,147. or.<br />
82 Aip., ARRIOLA, M., Escultura de Louise Bourgeois: La Elegancia de la Ironía, Monterreyko Arte<br />
Garaikidearen Museoa, a.c. (MARCO), Monterrey, 1996, 7. or.<br />
83 Vid. BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., Writings and interviews 1923-<br />
1997,Louise Bourgeois.Destruction of the father reconstruction of the father, Violete Editions,<br />
London, 1998, 265. or.<br />
84 Lacanen begia <strong>eta</strong> begiradaren ikerlanaren arabera (tesi hon<strong>eta</strong>ko I. zatian azaldu dugu), begia<br />
subjektuaren desio ezaren oinarria ikustera zuzentzen da <strong>eta</strong> artelanak “begirada” bezala azaltzen da<br />
<strong>artista</strong>ren aurrean. Hala, lanaren <strong>eta</strong> sortzailearen artean elkarrekikotasun harremana sortzen da.<br />
85 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, Madril, 2002, 175. or.<br />
86 Ibidem, 176. or.<br />
87 Ibidem, 20. or.<br />
88 Ibidem, 172<br />
89 Ibidem, 32. or.<br />
90 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 172. or.<br />
91 Vid., LIPPARD, Lucy R. “Louise Bourgeois: From the Inside Out”, Artforum, March, 1975, 26-33.<br />
or.<br />
92 BOURGEOIS, L., op. cit., 80. or.<br />
93 Ibidem, 53,54. or.<br />
94 Ibidem, 93. or.<br />
95 Ibidem<br />
96 Ibidem, 94. or.<br />
97 GREENBERG, J., JORDAN, S., Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois, Harry N. Abrams, Inc.,<br />
Publishers, New York, 2003, 53. or.<br />
98 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 162. or.<br />
99 GREENBERG, J., JORDAN, S., op. cit., 33. or.<br />
100 BOURGEOIS, L., op. cit., 17. or.<br />
360
101 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 15. or.<br />
102 MEYER THOSS, C., Louise Bourgeois, Ammann, Verlag AG, Zurich, 1992, 75. or.<br />
103 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., p.151<br />
104 Mc Evilleyk Louisen obra zati bati buruz egin duen interpr<strong>eta</strong>zioa, Jungek “norbera”-ri buruzko<br />
arketipoaz duen ikuspegiarekin lotu daiteke. Arte-terapia aztertzean aipatu dugu hori. Jungek<br />
“norbera”-ri buruzko arketipoaren zantzuak antzeman zituen hainbat kulturatan. “Norbera” gure<br />
buruaren muinean dago <strong>eta</strong> psikea autoerregulatzeko balio du. Osotasunaren arketipoa da, <strong>eta</strong> mundu<br />
osoko eduki erlijioso<strong>eta</strong>n, mito<strong>eta</strong>n, amets<strong>eta</strong>n <strong>eta</strong> kondair<strong>eta</strong>n agertzen da. Mandala <strong>eta</strong> jainkoen<br />
irudikapenak “norbera”-ren sinbolo arketipikoak dira.<br />
105 Aip., BOURGEOIS, L., Louise Bourgeois. Musée d’art Contemporain in French, Lyon, 1990, 12.<br />
or.<br />
106 BOURGEOIS, L., BERNADAC, M.-L., OBRIST, H.-U., op. cit., 210. or.<br />
107 BOURGEOIS, L., Destrucción del padre/reconstrucción del padre, escritos y entrevistas 1923-<br />
1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea, S.A., Madrid, 2002, 73. or.<br />
108 Ibidem, 45., 46. or.<br />
109 MFA (Master in Fine Arts, Arte Ederr<strong>eta</strong>ko masterra) <strong>eta</strong> BFA (Bachelor in Fine Arts, Arte<br />
Ederr<strong>eta</strong>n lizentziaduna).<br />
110 Ibidem, 46<br />
111Filmak: GUICHARD, C., Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry Gorovoyren<br />
elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou, Paris, 1993, 52 minutu.<br />
112 BOURGEOIS, L., op. cit., 22. or.<br />
361
362
1. ERANSKINA. LOUISE BOURGEOISEKIN BILERA NEW YORKEKO<br />
BERE ETXEAN, 2003KO IRAILAREN 28AN ETA HORRETARAKO<br />
IZAPIDETZE LANAK<br />
Louise Bourgeoisi buruzko doktorego-tesia egiten ari nintzela <strong>eta</strong> gaur egun<br />
bizi den pertsona dela kontuan hartuta, hura ikusten saiatu <strong>eta</strong> harekin nire ideiak<br />
alderatu behar nituela pentsatu nuen; <strong>artista</strong>ren <strong>eta</strong> bere egiazko bizitzaren <strong>arteko</strong><br />
<strong>bitartekari</strong>tzat funtzionatzen duenean eskulturak duen balioaren gaineko ideiak alegia.<br />
Are gehiago, bizitza hori traumatiko edo zail suertatu bada.<br />
Oso garrantzitsua iruditzen zitzaidan pertsona hori ezagutzea; zeinez hainbeste<br />
katalogo irakurtzen ari bainintzen <strong>eta</strong> zeinekin arteari buruzko balio hori<strong>eta</strong>n ados<br />
nengoela uste bainuen. Pentsatu nuen haren obraren nahiz haren beraren gaineko<br />
iritziak ezin zirela kontsultaturik nituen bideo edo liburu<strong>eta</strong>n soilik oinarrituta egon.<br />
Informazio hori guztia esku artean neukan gaiarekiko egoera ben<strong>eta</strong>koagoan jarriko<br />
ninduen iragazkitik pasatu behar zuen. Iragazki hori <strong>artista</strong> bera zuzenean ezagutzea<br />
zen. Louise Bourgeois ez da itzal handiko pertsonaia artistiko soila, baizik <strong>eta</strong> hezur<br />
<strong>eta</strong> haragizko pertsona, <strong>eta</strong> beraren gainean egiten ari nintzen ikerk<strong>eta</strong>ren berri eman<br />
behar nion. Zintzotzat jo nuen nik Louise Bourgeoisi bere obra <strong>eta</strong> bera ardatz hartuta<br />
egiten ari nintzen doktorego-tesi ausartaz informatzea. Norberaren hain barne-<br />
barnekoa izanik traumak artearen bitartez berrelaboratzea esaterako, edo pertsona<br />
orok bizitzan zehar antsi<strong>eta</strong>te egoerak gaindituz egin behar duen haziera. Halaber,<br />
bere obra zenbat miresten dudan <strong>eta</strong> berarengana nolako pasio dudan esan nahi nion.<br />
Eta, azkenik, niri bera ezagutzea zein garrantzitsu izan zaidan adierazi.<br />
363
364<br />
Telefonoz saiakera ugari egin <strong>eta</strong> gutun bat bidali <strong>eta</strong> gero, Louise<br />
Bourgeoisen idazkari Wendy Williamsen mezu elektroniko bat jaso nuen non<br />
igandero Louisen etxean egiten den artisten aretoan parte hartzeko gonbidatu zidaten<br />
<strong>eta</strong> egiten ari nintzen ikerk<strong>eta</strong>-lana oso interesgarria iruditzen zitzaiela esanten<br />
zidaten. Baita ere Louise Bourgeoisi hori ezagutzea interesatuko litzaiokeela <strong>eta</strong><br />
mesedez bidaltzeko. Postaz igorri nien nire ikerk<strong>eta</strong>-lana beronen ondorioekin batera;<br />
ingelesera itzulita irakurtzea errazteko <strong>eta</strong> informazioa Louise Bourgeoisi<br />
iritsarazteko, e-mailean esan zidaten bezalaxe. Doktoregoko ikask<strong>eta</strong> aldiaren<br />
bukaeran eginiko ikerlana, zeinarekin UPV/EHUn Ikask<strong>eta</strong> Aurreratuen Diploma<br />
Ziurtagiria lortu bainuen, Eskultura-lanaren <strong>eta</strong> <strong>traumaren</strong> <strong>arteko</strong> erlazioa. Louise<br />
Bourgeois izenburukoa, Louise Bourgeois ospetsuak artearen munduan sorrarazten<br />
duen guztia bildu <strong>eta</strong> kudeatzeaz arduratzen den bulegoko dokumentazioaren parte<br />
da: erakusk<strong>eta</strong>k, katalogoak, sorturiko dokumentazioaren artxiboa, obren salmenta,<br />
<strong>eta</strong> abar.<br />
Handik egun batzu<strong>eta</strong>ra Wendy Williams, Louise Bourgeoisen idazkaria, deitu<br />
nuen, joan behar nuen artisten agerraldi hura zer zen jakiteko <strong>eta</strong> Louise Bourgeoisen<br />
etxera zein igand<strong>eta</strong>n joan nintekeen zehazteko. Wendyk elkarrizk<strong>eta</strong>rik <strong>eta</strong><br />
galderarik ez errepikatu zidan. Artisten aretoa toki bat da non orain dela hogei urte<br />
baino gehiago igandero Louisek bere etxean <strong>artista</strong>k jasotzen dituen beren obra edo<br />
dosier batekin berari erakusteko <strong>eta</strong> egindako lana konpartitzeko.<br />
Irailaren 28 igandeko 3.30ean sartu nintzen Louise Bourgeoisen etxean nire<br />
interpretea izanen zen lagun batekin. Nire eskultura bat neraman: Zapato con<br />
mirilla:“Se me perdió la sandalia en Olabeaga” [Zapata behatxuloarekin: “Sandalia<br />
Olabeagan galdu zitzaidan”] (1999), zein doktorego-tesi honen jatorria izan baitzen,
aita Louise Bourgeoisi oparitzeko 70 x 50 cm-ko Mecanógrafa [Mekanografoa]<br />
(1996-2002) izenburuko serigrafia <strong>eta</strong> nire obraren dosier osoa ere. Banekien<br />
hizkuntzarekin arazoak izanen nituela <strong>eta</strong> horregatik egin nuen nire lan artistikoari<br />
buruzko ia atzera begirako dosierra. Louisek <strong>eta</strong> biok genuen hizkuntza berbera<br />
mendebaldeko artea izan <strong>eta</strong> horren bidez elkar ulertuko genuelakoan. Gainera, nik<br />
nire obraren bitartez ezagut nintzan <strong>eta</strong> zer zeritzon esatea nahi nuen.<br />
Louise Bourgeois berak egindako latexeko jantzi batekin, 1975.<br />
365
366<br />
Louise Bourgeois 347 West 20 th St.-n bizi da, Chelsea auzoan, 1962az<br />
geroztik. Auzo lasaia da hori, kaleak bareak dira, non sakabanaturiko zuhaitzak <strong>eta</strong><br />
adreilu gorriko etxe baxuak dauden. Alderdian alderdiko giroak daude auzo horr<strong>eta</strong>n.<br />
Haren etxea oso kale lasai batean dago, zazpigarren hiribidetik bi kale paralelora.<br />
Louise Bourgeoisen argazki batean, 1975ekoa, ikus dezakegu etxeko atarian<br />
latexezko soineko bat jantzita, non bizi den kalea ere ikus daitekeen.<br />
Auzo horr<strong>eta</strong>n, Chelsea Art gidan jasota dagoen bezala, artea ikusteko 203<br />
toki dago. Dia: Chelsea museoa dago, nazio<strong>arteko</strong> arte merkatuan prestigioa aitortua<br />
duten artistekin lan egiten duten galeriak, hala nola Matthew Marks Gallery, Cheim &<br />
Read Gallery, Pace / MacGill and PaceWildenstein, Dorfman Proyects, Gagosian<br />
Gallery, Galerie Lelong, Christine Burgin Gallery, Paula Cooper Gallery, Jeff Bailey<br />
Gallery, DJT Fine Art / Dom J. Taglialatella, Sean Kelly, Luhring Augustine Gallery,<br />
e.a. Industria biltegiak birgaitzeak arte galeria asko kokatzea ekarri du, 1970eko<br />
urte<strong>eta</strong>n hiriko Sohon gertatu zen bezalaxe.<br />
Sarrerako atean, goitik behera, zirkulu erdiaren formako burdinazko hagaz<br />
eginiko forjak<strong>eta</strong>zko m<strong>eta</strong>k<strong>eta</strong> motiboak zeuden. Motibo horiek etengabe errepikatzen<br />
dira bai bere marrazki<strong>eta</strong>n -Eccentric Growth,c. (1965)- bai bere eskultura lan<strong>eta</strong>n<br />
-Cumul I (1969), Avenza (1968-69), The Destruction of the Father (1974)-.<br />
Sartutakoan pasabide luze bat zegoen <strong>eta</strong> gela txiki batean Louise Bourgeois zen alde<br />
batean eseririk <strong>eta</strong> mahai batean bermaturik <strong>eta</strong> zirkulu bat eginez beste hamahiru<br />
lagun geunden. Louise Bourgeoisen ondoan seme Jean-Louis zen <strong>eta</strong> emakumearen<br />
aurrez aurre haren laguntzaile bat, zein bideo kamera batez artisten agerraldi osoa<br />
grabatu <strong>eta</strong> iruzkin batzuk egiten aritu baitzen. Han izan nuen sentsazioa ben<strong>eta</strong>n
kitzikagarria zen. Louisek lore arrosadun txabusina urdin iluna zuen jantzirik; harekin<br />
agertzen da bere etxean eginiko argazki <strong>eta</strong> bideo anitz<strong>eta</strong>n.<br />
Louise New Yorken, bere etxeko egongelan.<br />
367
Camille Guichard-ek Centre Georges Pompidou-rentzat egin zuen bideoan agertzen<br />
den toki batean zegoen, bere haurtzaroko gertaera bat kontatzen duenean -bere aitak<br />
laranja batekin egin zuena hain zuzen, 1990eko Orange Episode [Laranja gertaera]<br />
sorrarazi zuena -agertzen den toki berean. Nire bideo<strong>eta</strong>rik hari buruzkoa den<br />
bakarrean hainbest<strong>eta</strong>n ikusia nuen Louiseren irudi hori bera niretzat errealitate egina<br />
zegoela iruditzen zitzaidan. Haren aurpegia sekulakoa da, oso andre ederra da adin<br />
hori izanik. Haren begiak askoz adierazgarriagoak dira 1982ko Eyes [Begiak]<br />
bezalako eskulturak ikusten dituena konprometitzen duten begiak baino. Bere<br />
katalogo berrien<strong>eta</strong>n agertzen den bezalaxe zegoen, uztai erako belarritakorik gabe<br />
baina. Mahai gainean buztinezko bola bat zuen <strong>eta</strong> batzu<strong>eta</strong>n hartzen zuen hitz<br />
egitean. Louisek beti esaten du berak bere obrez mintzatu ahal izateko aurrean eduki<br />
behar dituela, orduan, aurrean dituela, mintza daiteke bere lanaz. Era berean,<br />
buztinezko zati horrek mintzagai izanen genuen hari buruzko, arteari buruzko alegia,<br />
erreferentzia bat izateko balio zion. Hori indize bat iruditu zitzaidan, ez arteaz<br />
ziurtasun handiagoz hitz egiteko aukera ematen dion beharrezko erreferentzia fisiko<br />
horrena bakarrik, baita haren eskultore izaerarena <strong>eta</strong> haren obran “ukigarritasunak”<br />
duen garrantziarena ere. Materialaren kontaktuaren beharra du, iradokitzen diona<br />
ikusi <strong>eta</strong> hiru dimentsioko materiala izanik aurrean izan beharra. Gainera, nire aburuz,<br />
Louiseri halako segurtasuna ematen dio bera toki horr<strong>eta</strong>n kokatzen duen bere sortze-<br />
lanen bat edo materialaren egintzaren presentzia izatea.<br />
368<br />
Louise oso atsegina da jendearekin <strong>eta</strong> artearekiko pasioa <strong>eta</strong> kontrol handia<br />
ditu, ildo horr<strong>eta</strong>tik miresgarria da. Gainerakoen lanarekiko interes <strong>eta</strong> errespetu<br />
handiak agertzen ditu. Bere ahots tonu hain bereziaz mintzatzen da, une oro
interesatzen zaiona galdetzean oso zuzena izaten da <strong>eta</strong> bere adierazpen<strong>eta</strong>n oso<br />
zintzo <strong>eta</strong> argi agertzen da. Pertsona bakoitzarekin argi <strong>eta</strong> garbi hitz egiten zuen,<br />
<strong>artista</strong> sortzailearen posiziotik. Artisten agerraldian zehar oso galdera zentzuzkoak<br />
egin zizkigun gu guztioi. Pertsona bakoitzak eramana zuen dosier edo obra erakusten<br />
zion. Mahaira Louiseren aurrean eserita harekin mintzatzen zinen. Ingelesez edo<br />
frantsesez egin zeniezaiokeen. Hark bere ama hizkuntzan egitea eskertzen zuen. 1 Gela<br />
hura oso txikia zenez <strong>eta</strong> jendea oso estuki eseririk zegoenez, esanak ezin hobeki<br />
entzuten ziren. Dosier edo obraren azalpena bukatutakoan, gainerakoek segitzen<br />
zuten <strong>eta</strong> hola beste iruzkin <strong>eta</strong> galderak sortzen ziren guztion artean. Oso giro atsegin<br />
<strong>eta</strong> lasaian geunden. Gela txikiaren erdian freskagarriak <strong>eta</strong> botila handi bana ron <strong>eta</strong><br />
ginebra zeuden mahai txiki baten gainean, norbait urduri egonik zerbait edan beharko<br />
bazukeen ere.<br />
Artistak hainbat herriald<strong>eta</strong>koak <strong>eta</strong>, adinari, lan egiteko era artistikoari <strong>eta</strong><br />
arte merkatu barreneko estatusari dagokienez, mota guzti<strong>eta</strong>koak ginen. Arte<br />
Ederr<strong>eta</strong>ko neska batek artilez ehoriko 8 bat cm-ko hartxo zuriak eraman zituen.<br />
Material horr<strong>eta</strong>ko 8 cm-ko hari solte bat zuten bukaeran. Louiseri izugarri gustatu<br />
zitzaizkion, txiki-txikiak <strong>eta</strong> finak ziren. 28 egin zuela esan zuen <strong>artista</strong>k <strong>eta</strong> tanpoi<br />
erako hartxoen itxurakoak zirela. Koadro bat ere erakutsi zion, non bere <strong>eta</strong> bere<br />
senargaiaren argazkiak sartzen zituen. Ondoren oso mutil gazte batek marraztekoa<br />
aurrean izanik eginiko marrazkiak, gehienak erretratuak, koaderno lodi batean<br />
erakutsi zizkion Louiseri. Marrazkilari ona zen, han geunden bitartean Louiseren<br />
erretratua egin zuen. Emakumeak mahai gainean zuen lupa handia hartu zuen han zen<br />
marra sareaz gozatzeko, mota horr<strong>eta</strong>ko marrazki<strong>eta</strong>n ohikoa baita trazua<br />
369
urduritasunez errepikatzea. Oso gustukoa zuen obra batzuek daukaten alderdi<br />
interesgarriez edo indarraz gozatzea <strong>eta</strong>, hortaz, ez zuen aukera alferrik galtzen.<br />
370<br />
Artisten agerraldi hartan hiru lagun bitxi-egileak ziren. Hai<strong>eta</strong>ko bat New<br />
Yorken bizi zen neska irandar bat zen. Ehungailu modukoak ziren eraman zituen<br />
idunekoak <strong>eta</strong> hai<strong>eta</strong>tik zintzilik lits lisoak zeuden, jauregi batean aurki genitzakeen<br />
gortina handi batenak bezalakoak. Asko hurbilduz bakarrik ikus zitezkeen<br />
miniaturako bihitxo batzuez osaturik zeuden. Oso lan fin <strong>eta</strong> dotorea zen. Han ziren<br />
bitxi-egileen Cartier markako bitxi-egilea bera zegoen, zeinek noizbait <strong>artista</strong>ri<br />
zerbait saldu baitio. 15 cm inguruko zilarrezko maskorra erakutsi zion. 1984ko Spiral<br />
Woman obraren antza zuen forman, baina ez zuen hankarik <strong>eta</strong> haren tamainaren<br />
erdia zen. Objektu hori, gainera, metxeroa zen. Egin nahi zuen ohe baten zirriborroak<br />
ere erakutsi zizkion, oheburuan gillotina bat zuen jarririk. Louise Bourgeoisek,<br />
atseginez, sadikoa zela esan zion.<br />
Ondoren ekialdeko Shigeko Hirakawa neskak, Australiako neska batek,<br />
Berlinen bizi zen Hego Amerikako neska batek, Clementia Labin izenekoak, <strong>eta</strong> Arte<br />
Ederr<strong>eta</strong>ko bi neskak erakutsi zuten beren lana. Erakustaldia egiteko<strong>eta</strong>koa argazkilari<br />
bat zegoen, hura aurreko igandean joana zen <strong>eta</strong> topak<strong>eta</strong> noiz bukatuko zain zegoen<br />
Louiseren eskuak <strong>eta</strong> haren seme Jean-Louisenak elkarri helduta fotografiatzeko.<br />
Ni hitz egiteko azkenaurreko geratu nintzen. Nire Zapata behatzuloarekin:<br />
“Sandalia Olabeagan galdu zitzaidan” izenburuko eskultura (1999) atera nuen <strong>eta</strong><br />
jendeari obra horri buruzko testutxo bat banatu nion. Nik inoiz ez dut obrekin batera<br />
joateko testurik idatzi, baina kasu horr<strong>eta</strong>n uneko bat-batekotasuna hizkuntzarekiko<br />
zailtasunak lermatuko zuen <strong>eta</strong>, gainera, doktorego-tesi honen oinarrizko alderdiari<br />
<strong>eta</strong> obrari berari buruz mintzatzeko aprobetxatu nahi nuen.
Artista agurtu <strong>eta</strong> gero, berak nongoa nintzen, Arte Ederrak non ikasi nuen <strong>eta</strong> zein<br />
hizkuntza nekien galdetu zidan. “Eskultura-lanaren <strong>eta</strong> <strong>traumaren</strong> <strong>arteko</strong> erlazioa.<br />
Louise Bourgeois” gaiaren gaineko doktorego-tesia egiten ari nintzela esan nion.<br />
Hark ea tesia bere traumen gainekoa egiten ari nintzen galdetu zidan. Haren traumen<br />
ez baizik <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>k bere obrarekin bat egin <strong>eta</strong> bere bizitzaren alderdi mingarri<strong>eta</strong>tik<br />
askatzeko erabiltzen duenean arteak duen balioaren gainekoa zela erantzun nion.<br />
Zapato con mirilla:“Se me perdió la sandalia en Olabeaga” [Zapata behatxuloarekin:<br />
“Sandalia Olabeagan galdu zitzaidan”],1999, papera, burdinezko euskarria, esmalte<br />
pintura <strong>eta</strong> behatxuloa.<br />
Abiapuntu hara eraman nuen eskulturatik ateratako konklusioak izan nituela. Eta, nire<br />
aburuz, eskultura batzu<strong>eta</strong>n traumatikotzat bizi izandako errealitate batekiko<br />
<strong>bitartekari</strong> izan daitekeela, <strong>bitartekari</strong> ukigarria. Niri errebelazio hori gertatu zitzaidan<br />
<strong>eta</strong> ziur nago hari ere bai.<br />
371
372<br />
Haren seme Jean-Louisek, haren ondoan zegoela, ea berak nire eskulturaz<br />
idatzita nuen testua denentzat irakurtzea nahi nuen galdetu zidan prestuki <strong>eta</strong> nik<br />
proposamena eskertu nion. Hau da irakurri zuen testua:<br />
Zapata behatxuloarekin: “Sandalia Olabeagan galdu zitzaidan” izenburuko obrarako testua:<br />
Olabeaga ni bizi naizen kalearen izenaren parte da. Pertsona batek bere buruaren <strong>eta</strong><br />
munduaren gaineko iritzi espezifikoa izateak bere buruari <strong>eta</strong> munduari begiratzen dien<br />
moduarekin zerikusi handia du. Oso garrantzitsua da kokapena aurkitzea. Inkontzienteki<br />
fabrikatu nuen niretzat behatxuloa duen zapata hori errealitateari beste ikuspuntu hobe batetik<br />
begiratu ahal izateko. Behatxuloa duen zapata horrek argiki irakatsi zidan errealitatearekiko<br />
ikuspuntua une hartan aldatu behar nuela, nire bizitzarekin aurrera era niretzako ez hain<br />
mingarrian segitzen ahal izateko <strong>eta</strong> une hartan zentzu psikiko <strong>eta</strong> pertsonalean lagundu<br />
ninduen. Obraren izenburuan umorea dago, beste batzuek ironia esanen lukete. Hegelen<br />
aburuz, ironia edozein eduki menperatzeko gai da. Neure buruari egin nion opari hori.<br />
Batzu<strong>eta</strong>n eskulturak errealitatearekiko BITARTEKARItzat balio dezake. BITARTEKARI<br />
UKIGARRIA da. Orain eskultura hau kutun edo fetitxea da niretzat.<br />
Louise Bourgeois testu horrekin erabat ados agertu zen, buruaz esaten zuen<br />
baietz <strong>eta</strong> "Yes, yes, yes, yes" esaten zuen semeak irakurri bitartean. Ea obra<br />
abstraktua zen galdetu zidan. Eskultura hau abstraktua da; niretzat zapata da baina nik<br />
badela esanen ez banu, bere formagatik ez luke objektu hori emanen. Baina, nik<br />
argiki zapata ikusten dudanez, eskultura abstraktua ez zela <strong>eta</strong> urdin turkesa koloreko<br />
pinturaz zapataren forma irudikatu nuela erantzun nion.<br />
Gero, nire dosierra erakutsi nion. Irekitzeko, itxigailutzat jarri nion behatxuloa<br />
kendu behar zen. Barnean, eskultura, marrazki, grabatu, koadro <strong>eta</strong> argazkien irudiak
zeuden. Oso gustatu zitzaion nire obra. Dena poliki ikusten zuen <strong>eta</strong> semeak<br />
batzu<strong>eta</strong>n obren materialak zein ziren irakurtzen zion berak galdetzen bazuen. Batez<br />
ere bere obrarekin zerikusia zuen nirearen parteak erakartzen zuen, artisten artean<br />
zenbait<strong>eta</strong>n gertatzen den bezalaxe. Eskultura <strong>eta</strong> grabatu batzuk gustatu zitzaizkion<br />
oso, <strong>eta</strong> nik maiteen dudan artelanari buruz "Is very nice" esan zidan. Dosierra<br />
erakusten bukatu nuenean, bai Louise Bourgeoisek bai haren seme Jean-Louisek<br />
bihotzez eskertu zidaten haraino joan izana <strong>eta</strong> nire ideiak, arteak errealitatearekiko<br />
<strong>bitartekari</strong> denean duen balioaz, berekin partekatzea.<br />
Bere obra agertzen azkena David izanen zen. Argazkilariak, kontatu zigunez,<br />
aldak<strong>eta</strong> edo krisi fasean zegoen <strong>eta</strong> bere bizitzako une hartan nahasgarri samar<br />
suertatzen zitzaion. Argazkilaritza uztera ere iritsia zen <strong>eta</strong> guachez eginiko marrazki<br />
batzuk erakutsi zizkion; Louisek interes handia izan zuen marrazki hori<strong>eta</strong>n. Bazekien<br />
zein egin zuen lehenengo <strong>eta</strong> zein gero. Ematen zuen Louisek formalki irakurtzen<br />
ahal zuela bide haiek ziotena <strong>eta</strong> nolabait intuitiboki han zen pertsonaren egoera<br />
ulertzen zuela. Erakustaldi horr<strong>eta</strong>n arte-terapia gainean asko hitz egin zen.<br />
Jende asko, pixkanaka, azalpena bukatu <strong>eta</strong> joan egin zen, lau ordu baino<br />
gehiago eman genuen han <strong>eta</strong> Louisek ez zuen agertu ez presarik ez erakustaldia egin<br />
genuen azkenoi.<br />
Ateratzean, argazki batzuk egin genituen haren etxeko atean han oraindik<br />
ginen azken pertsonok, barnealdean debekaturik zegoelako.<br />
373
Louise Bourgeoisen etxeko atarian ateratako argazkia, artisten aretotik atera <strong>eta</strong> gero. Goian<br />
Clementia Lavin <strong>eta</strong> ezkerretik eskubira Amaia Zurbano, Sharon <strong>eta</strong> David.<br />
374
Artisten aretoa Louise Bourgeoisekin banaka izaniko topak<strong>eta</strong> <strong>eta</strong>, aldi berean,<br />
munduko hainbat tokitako –Iran, Euskal Herria, Australia, Japonia, Portugal, New<br />
York- hainbat <strong>artista</strong>ren <strong>arteko</strong> topak<strong>eta</strong> ben<strong>eta</strong>n interesgarria izan zen. Artist<strong>eta</strong>ko<br />
batzuk oso jende ospetsua ziren <strong>eta</strong> beste batzuk Arte Ederr<strong>eta</strong>ko ikask<strong>eta</strong>k egiten ari<br />
ziren. Louisek interes bera agertu zuen guztion lanean, lanak bizibide bereko<br />
pertsonen artean gertatzen den bezalaxe ikusten <strong>eta</strong> hizpide izaten. Artista sortzaile<br />
oso gizatiarraren jarreratik mintzatzen zen, oso zintzoki, zein ezaugarria baitu.<br />
Louiseri denon lana interesatzen zitzaion <strong>eta</strong> argi utzi zuen gauza bat dela arte<br />
merkatuaren mundua <strong>eta</strong> beste bat <strong>artista</strong> bakoitzaren esperientzia <strong>eta</strong> arte sortze-<br />
lanak. Louiseri bigarren alderdi hori interesatzen zaio, sortze-lanak.<br />
Egonaldi horren bitartez, Louise Bourgeois bera ezagutu dut <strong>eta</strong> zuzenean<br />
eman diot bai nire ikerk<strong>eta</strong> honen berri bai lan horren konklusioek iradokitzen duten<br />
ideiaren berri, hari buruz <strong>artista</strong> bera ados dagoenarekin. Haren kasuan modu ezin<br />
hobean <strong>eta</strong> nirean modu puntualean artea modu traumatikoan edo mingarrian bizitako<br />
errealitatea osatzeko <strong>bitartekari</strong> <strong>gisa</strong> jokatu dezakeela uste dugu. Bitartekari<br />
ukigarria da <strong>eta</strong> errealitateaz dugun ikuskerari aurre egiteko balio dezake. Errealitatea<br />
konpentsatzeko. Bidaia hori eginez lortu dudan beste gauza bat Louise Bourgeoisi<br />
buruzko <strong>eta</strong> bere ingurugiroko ikuskera askoz ben<strong>eta</strong>koagoa izatea da, lanerako<br />
alderdi ona izan dena.<br />
New York bisitatu dut, <strong>artista</strong> bizi den <strong>eta</strong> bere obra sortu duen testuingurua.<br />
Haren auzoan barna ibili naiz. Haren etxearen barnealdea ikusi dut, <strong>artista</strong>k –orain<br />
diru asko izanik ere- ez du aldatu duela zenbait urt<strong>eta</strong>ko bizimodua, ez da luxu giroan<br />
bizi, soilki baizik. Ogibide eremuan inguratzen duen jendea ezagutu dut zuzenean,<br />
375
haren lagunak. New Yorkeko etxe baxuen arkitekturan hain ohikoak diren sute-<br />
eskailerak ikusi ahal izan ditut, zein <strong>artista</strong>k He Desappeared into Complete Silence<br />
<strong>eta</strong> beste grabatu garrantzitsu batzu<strong>eta</strong>n sartu baititu <strong>eta</strong> Chelsea haren auzoan diren<br />
galerien esparrua ezagutu ere ezagutu dut.<br />
376<br />
New Yorkeko museoak ere bisitatu ditut, baita bere Personnages ikusgai<br />
lehenbizikoz jarri zituen arte galeriak: "The Peridot Gallery". Eta, halaber, Cheim &<br />
Read Gallery 2 deituriko galeria, non hark egun lan egiten baitu. Orduan Alessandro<br />
Raho: New Paintings izenburuko erakusk<strong>eta</strong> zegoen. Ikusten ari nintzela, ondoan<br />
irekirik zegoen gela huts batera iritsi nintzen. Hartan Louise Bourgeoisek egin berriko<br />
<strong>eta</strong> laster han ikusgai egonen zen obra pare bat zegoen. Día: Beacon museora joan<br />
nintzen, non 1997ko bere Cell Spider dagoen. Artistaren hainbat liburu erosteko<br />
aukera izan dut, oraindik hemen arteari buruzko liburutegirik ospetsuen<strong>eta</strong>n ere ez<br />
zeudenak, <strong>eta</strong> New Yorkeko Liburutegitik hari buruzko informazioa jaso dut.
Oharrak: 1. ERANSKINA. LOUISE BOURGEOISEKIN BILERA NEW YORKEKO BERE<br />
ETXEAN, 2003KO IRAILAREN 28AN ETA HORRETARAKO IZAPIDETZE LANAK<br />
1 Artista agerraldi horr<strong>eta</strong>n batez ere ingelesez mintzatu ginen<br />
2 Arte galeria horrek 23 <strong>artista</strong>rekin egiten du lan, nazioartean ezagun diren Louise Bourgeois, Jenny<br />
Holzer, Robert Mapplethorpe, Andy Warhol, Jean Michel Basquiat, Otto Zitko, Dona Nelson, Linda<br />
Benglis <strong>eta</strong> Juan Uslé, besteak beste, aipa ditzakegu.<br />
377
378
ONDORIOAK<br />
Doktorego-tesi hon<strong>eta</strong>ko hipotesia artea bizipen traumatikoak elaboratzeko <strong>eta</strong><br />
berrelaboratzeko <strong>bitartekari</strong>a izan daitekeela <strong>eta</strong> hori Louise Bourgeoisen kasuan<br />
nola zehazten den azaltzea da.<br />
Abiapuntuaren inguruko galderei aurreko kapitulu<strong>eta</strong>n erantzun diegun arren,<br />
ikerlana bukatuko dugu ondorioak bi atal<strong>eta</strong>n banatuta azalduz.<br />
Lehen atalak “Traumatikoaren inguruan” du izenburua. Atal horr<strong>eta</strong>n <strong>traumaren</strong><br />
norainokoa <strong>eta</strong> nolakotasuna azalduko ditugu, Louise Bourgeoisi dagokionez. Alde<br />
horr<strong>eta</strong>tik, alderatuko ditugu Louise Bourgeois beraren adierazpenak <strong>eta</strong> <strong>traumaren</strong><br />
ezaugarriak, lehen kapituluan nabarmendutakoak. Artistak traumatikotzat dituen<br />
gertakariak ez ditugu zehaztuko, biografiaren bigarren zatiko lehen kapituluan aipatu<br />
baititugu.<br />
Bigarren atalaren izenburua da “<strong>Artea</strong>k dituen moduak <strong>eta</strong> funtzioak <strong>artista</strong>ren <strong>eta</strong><br />
<strong>traumaren</strong> <strong>arteko</strong> <strong>bitartekari</strong> izateko, Louise Bourgeoisen kasuan”. Atal horr<strong>eta</strong>n<br />
bateratu <strong>eta</strong> egiaztatuko ditugu psikoanalisiak <strong>eta</strong> arte-terapiak arteari egokitzen<br />
dizkioten funtzioak <strong>eta</strong> <strong>artista</strong>ren eskultura <strong>eta</strong> adierazpen<strong>eta</strong>tik ondorioztatzen<br />
direnak. Halaber, labur-labur azalduko ditugu Louise Bourgeoisek sormenaren alderdi<br />
jakin batzuei egokitzen dizkien estrategia zehatzak <strong>eta</strong> <strong>bitartekari</strong>tza-funtzioak.<br />
1. TRAUMATIKOAREN INGURUAN<br />
Lehen zatiko lehen kapituluan ikusi bezala, trauma psikikoa eragin emozional<br />
handi bat da, inkontzientean zauria edo arrastoa uzten duen bizipen txar bat edo<br />
bizipen txarren multzo bat; zauri edo arrasto horiek buruan kitzikadura onartezina<br />
379
sortzen dute <strong>eta</strong> kitzikadura horiek psikikoki elaboratzeko baliabideek huts egiten<br />
dute.<br />
380<br />
Louise Bourgeoisen arabera, uzte-trauma eduki zuen, batetik, haur zela gurasoek<br />
zuten jarreragatik; <strong>eta</strong> bestetik, mend<strong>eta</strong>sun emozionala <strong>eta</strong> atxikimendua (batik bat<br />
amarenganakoa, baina baita aitarenganakoa ere) oso sendoak <strong>eta</strong> premiazkoak diren<br />
adinean ez zituelako identifikazio-erreferente egonkorrak eduki. Haurtzaroa,<br />
psikoanalista guztien iritziz, erabakigarria da banakoen etorkizunean. Haurtzaroan<br />
oso minberak gara <strong>eta</strong>, ondorioz, erasoek <strong>eta</strong> abandonatzeak eragin handiagoak<br />
dituzte.<br />
Traumaren jatorri <strong>eta</strong> indarraren, trauma gertatzen den bizi-garaiaren <strong>eta</strong><br />
pertsonaren minberatasunaren arabera, bizitzan aurrera egitea zailtzen duten sintoma<br />
fisiologikoak <strong>eta</strong> psikikoak garatu daitezke.<br />
Louise Bourgeoisen biografia aztertuta, ikusi dugu traumatikotzat hartutako familia-<br />
inguruak Freudek neurosi traumatikorako deskribatutako ondorio batzuk izan zituela:<br />
antsi<strong>eta</strong>tea, errepikapen-konpultsioa <strong>eta</strong> aztoramena. Sintoma horiei gehitu<br />
diezaiekegu New Yorkera “ihes egin izana”, testuinguru traumatikotik ihes egiteko<br />
<strong>eta</strong> trauma gainditzeko modu <strong>gisa</strong>.<br />
Artistak ondorio horiek guztiak aipatu egin ditu bai testu<strong>eta</strong>n bai<br />
elkarrizket<strong>eta</strong>n, bere bizitzaren parte balira bezala. Gazt<strong>eta</strong>tik ausart <strong>eta</strong> indartsu egin<br />
die aurre, ordea, <strong>eta</strong> gertakari traumatiko horien mailak edo bizitasunak ez diote<br />
eragotzi “bizitza normala” izaten; izan ere, gazt<strong>eta</strong>n ikasle ona izan zen, heldutakoan<br />
arrakastaz landu zuen bere artea <strong>eta</strong> familia osatu baitzuen. Horrek guztiak, noski,<br />
autoestimua finkatu egin zion.
2. ARTEAK DITUEN MODUAK ETA FUNTZIOAK ARTISTAREN ETA<br />
TRAUMAREN ARTEKO BITARTEKARI IZATEKO, LOUISE<br />
BOURGEOISEN KASUAN<br />
Bit<strong>arteko</strong> izatea tartean sartzea da, <strong>bitartekari</strong>tzak gatazkak konpontzeko balio<br />
du. Louise Bourgeoisen kasuan, obra <strong>artista</strong>ren <strong>eta</strong> zauri traumatikoaren <strong>arteko</strong><br />
<strong>bitartekari</strong>a da. Bourgeoisen arteak traumekin negoziatzeko bidea hartu du,<br />
haurtzaroko bizipenen ondorioz sortutako ben<strong>eta</strong>ko <strong>eta</strong> ezinbesteko premiak eraginda.<br />
<strong>Artea</strong> hitzik gabeko mintzaira da, adierazpen librekoa, <strong>eta</strong> hainbat norabide har<br />
ditzake. Louise Bourgeoisen kasuan, artea behar psikologikoen <strong>eta</strong> eskulturak<br />
berezko dituen premien arabera osatzen joan da. Louise Bourgeoisek artea aukeratu<br />
du <strong>artista</strong> delako, hori da bere lanbidea, sortzea da bere bokazioa, autorrealizaziorako<br />
bidea <strong>eta</strong> energia-iturria.<br />
Traumak tratatzeko prozesuei dagokienez, Louise Bourgeois trauma horiei aurre<br />
egiteko mekanismo emozional <strong>eta</strong> kognitiboak eraikitzen joan da, bere obraren,<br />
idatzien, marrazkien <strong>eta</strong> hitzen bitartez. Mekanismo kognitiboen adibideak argi <strong>eta</strong><br />
garbi ikus ditzakegu bilakaera psikologikoa agerian uzten duten obr<strong>eta</strong>n, nahiz <strong>eta</strong><br />
ezin ditzakegun xeh<strong>eta</strong>sunez azaldu lehen kapituluan deskribatutako elaboratze <strong>eta</strong><br />
berrelaboratze faseak. Kontuan hartuta elaboratzea esperientziaren kaosa taxutzeko<br />
lehen kontaktua dela, ondoriozta dezakegu artearena bakarrik ez den prozesu<br />
kognitibo hori <strong>artista</strong>k lehen lan ezagunak egin aurretik gertatu zela; dena den, daturik<br />
ez dugunez, gertaera hori ezin dugu egiaztatu.<br />
Hauteman dugu traumarekin lotura zuzena duten gaien berrelaboratze<br />
kognitiboa edo pentsamenduzkoa egin duela; gai horiek dira ustekabeen <strong>eta</strong><br />
promiskuitatearen beldurra, maitasuna, abandonatzea, gaixotasuna, e.a. Horrez gain,<br />
381
ikusi dugu <strong>traumaren</strong> sortzaileak barkatzeko asmoa duela, 1979ko Partial Recall<br />
obran mamitua. Orobat, bilakaera psikologiko hori kolorea erabiliz mamitzen <strong>eta</strong><br />
adierazten du, hain zuzen, 1947tik 1949ra gauzatutako The Blind Leading the Blind<br />
obran (bost bertsio egin zituen). Gertakari traumatikoak berrelaboratzeko defentsa-<br />
mekanismoei heltzen die, esaterako: erasotzailearekin parekatzeari; horren adibide<br />
dira 1968ko Fillette <strong>eta</strong> Femme Couteau saila. Gainera, ironia erabiltzen du esanahiak<br />
dekonstruitzeko: 1968ko Fillette, 1947tik 1949ra landutako The Blind leading The<br />
Blind <strong>eta</strong> 1984ko Nature Study artelan<strong>eta</strong>n esaterako.<br />
382<br />
Emozio-deskarga edo abreakzioari dagokionez, Louise Bourgeois artean<br />
hiltzailea da <strong>eta</strong> biolentzia adierazten du ebaketen <strong>eta</strong> zatiketen bitartez, baita<br />
gurasoenganako <strong>eta</strong> Sadierenganako amorru-erantzunak era fantasmatikoan gauzatuz<br />
ere; horren adibide dira, besteak beste, 1974ko The Destruction of the Father<br />
(katarsia lortzeko edo bere burua garbitzeko asmoarekin egin zuena esan ohi du),<br />
1984ko Nature Study <strong>eta</strong> 1985eko She-Fox. Biolentzia, ordea, ez du mamitzen<br />
ben<strong>eta</strong>ko bizitzan; aitzitik: izaera sinbolikoa ematen dio. Abreakzioak dira traumak<br />
aditzera ematearekin zerikusia duten deskargak. Louise Bourgeoisek emozioak<br />
eskulturara eramaten ditu. “Nire eskultura nire gorputza da, nire gorputza nire<br />
eskultura da”, dio berak; horregatik esaten dute emozioen <strong>artista</strong> dela. Louise<br />
Bourgeoisentzat artea psikoanalisia egiteko modu bat da. Bere lan<strong>eta</strong>n fisikoki <strong>eta</strong><br />
sinbolikoki lantzen ditu, adibidez, beldurra, biolentzia, larritasuna, mina <strong>eta</strong> fantasia<br />
suntsitzaileak; elementu horiek guztiak berrelaboratu <strong>eta</strong> kanporatu egiten ditu.<br />
Beldurra adierazten du, adibidez, 1951tik 1952ra landutako Spiral Women <strong>eta</strong><br />
1970eko Femme Couteau <strong>eta</strong> Femme Pieu obr<strong>eta</strong>n; tentsioa 1962ko Labyrinthine<br />
Tower lanean <strong>eta</strong> frustrazioa 1982ko Femme Maison obran. Mina, arriskua <strong>eta</strong>
mehatxua etengabe ageri dira bere lan<strong>eta</strong>n; horren inguruan ikusi 1990etik 1993ra<br />
landutako Cell (Choisy), 1993ko Cell (Arch of Hysteria) <strong>eta</strong> 1982ko Fallen Woman.<br />
Louise haurtzaroko gertakari<strong>eta</strong>ra bueltatzen da, errepikapen-konpultsioa<br />
esaten zaion trauma-sintomaren ondorioz. Buruaren automatismo hori gertatzen da<br />
zauri traumatikoa askatze aldera, baina esperientzia gogoratzeak egonezina eragiten<br />
dio pertsonari. Louise Bourgeoisek errepikapena erabiltzen du, batetik, izua<br />
gobernatzeko; <strong>eta</strong> bestetik, interesatzen zaizkion gaiak adierazteko <strong>eta</strong><br />
perfekzionatzeko premia asetzeko. Desberdinak dira errepikapen-konpultsio mental<br />
hutsa <strong>eta</strong> eskultur<strong>eta</strong>n mamitzen duen errepikapena <strong>eta</strong> aldakortasuna; eskultur<strong>eta</strong>n,<br />
izan ere, errepikapenaren asmoa perfekzioa lortzea da. <strong>Artea</strong>n, errepikapena gertakari<br />
berriak sortzeko modua da; errepikapenak <strong>artista</strong>ri autorrealizaziorako esperientzia<br />
berriak ematen dizkio.<br />
Bourgeoisen prozesua originala <strong>eta</strong> indibiduala da: marrazki, idatzi, eskultura<br />
<strong>eta</strong> abarren bitartez gertakari<strong>eta</strong>ko bizipenak birkodetzen ditu; horrez gain, beste lan<br />
terapeutiko batzuk egiten ditu (Wendy Williams bere idazkariaren bitartez dugu<br />
horren berri). Baliabide horiei guztiei esker, esperientzia traumatikoa mintzaira<br />
bihurtzen da <strong>eta</strong> jakitera ematen du. Jennifer Freyd-ek garrantzi handia ematen dio<br />
bizipen traumatikoak “partekatzeari”, banakoen barruan modu egonkorragoan kokatu<br />
daitezen. Horren harian, Louise Bourgeoisek esan zuen iraganeko bizipenak ageriago<br />
uztea gustatuko litzaiokeela, gal zitezen.<br />
Psikoanalisian “erreala dena”, traumatikoa dena, sinbolikoa denaren bitartez<br />
(lengoaiaren bitartez) lantzen da. Arau metodologiko<strong>eta</strong>ko bat da “ideia asoziazio<br />
askea”, <strong>eta</strong> metodologia hori erabiltzen da inkontzientetik zer edo zer<br />
berreskuratzeko. Louise Bourgeoisek ere traumak errepresentazio sinbolikoen bitartez<br />
383
lantzen ditu, artearen <strong>eta</strong> lengoaiaren bitartez. Irudizkoa denaren <strong>eta</strong> sinbolikoa<br />
denaren bitartez, erreala denarekin topo egiten du. Anton Ehrenzweig, Freud <strong>eta</strong><br />
Lacanen iritziz, arteak psikoanalisiak baino gehiago balio du buruko prozesuak<br />
aztertzeko. Louise bere inkontzientearekin harreman<strong>eta</strong>n jartzen da <strong>eta</strong> esanahiak<br />
berreskuratzen ditu “gestalt-aske” elementuak medio. Tratamenduaren oinarriak dira<br />
idazk<strong>eta</strong> automatikoa, egunerokoak <strong>eta</strong> marrazkiak, azken hau bere egunerokorik<br />
garrantzitsuena. Psikoanalisian ideia asoziazio askearekin gertatzen den bezala,<br />
marrazkien bitartez elementu “gestalt-askeak” adierazi <strong>eta</strong> irudiak <strong>eta</strong> sinboloak landu<br />
daitezke. Louisek sinbologia hori gero eskulturara eramaten du; eskulturak garrantzi<br />
handia dauka bere psikoanalisi-prozesuan. Louisek dio marrazkien asmoa dela<br />
esanezinak ezabatzea; marrazkiak esanezinak deuseztatzea helburu duen lanaren<br />
jatorria dira.<br />
384<br />
Artistak dio eskulturekin bakarrik lortzen duela askatzea. Eskulturek, beste<br />
adierazpide batzuen aldean, balio espezifikoa dute, ukigarriak, fisikoak <strong>eta</strong><br />
gorpuzdunak baitira. Louise Bourgeoisentzat materiarekin elkarreragin fisikoa<br />
edukitzea sendagarria da, bere psikoanalisiaren azken pausoa. Horregatik du nahiago,<br />
batik bat, eskultura, <strong>eta</strong> garrantzi handia ematen dio erronka den materialen<br />
erresistentzia gainditzeari. Mina formalismoaren erreskatea da, bere izuak eskultura<br />
ukigarri bihurtzen ditu, trauma eragin zuten gertakariak bezain errealak diren<br />
eskulturak egiten ditu, esanahia fantasmatikoa bada ere; hau da, errealitate<br />
fantasmatikoak dira. Eskulturak <strong>bitartekari</strong> ukigarriak dira, Louise Bourgeoisen<br />
trauma <strong>eta</strong> beldurren konponk<strong>eta</strong>n parte hartzen dutelako. Horren inguruan, ikusi<br />
1974ko The Destruction of the Father obra <strong>eta</strong> Cellak, hauek direlako meditatzeko
espazioak. Denborarekin traumak desagertu egiten dira <strong>eta</strong> haien lekuan zutik iraungo<br />
duten eskulturak geratzen dira.<br />
Bere psikoanalisi-prozesuan ekintzak garrantzi handia dauka. Lanaren bitartez<br />
egoera pasibotik aktibora pasatzen da. Lan asko egiten du, obra ugari dauzka, behar<br />
emozionala duelako lan egiten du. Haurtzaroan, lana babeslekutzat zeukan. Ama ere<br />
langile nekaezina zen. Tailerra ekiteko <strong>eta</strong> sortzeko lekua da Louise Bourgeoisentzat,<br />
gordelekua.<br />
Eskultura modu inkontziente <strong>eta</strong> naturalean hasten da erabiltzen euskarri<br />
psikologiko <strong>eta</strong> <strong>bitartekari</strong> <strong>gisa</strong>, <strong>eta</strong> denborarekin bere “mintzaira” sortzen du <strong>eta</strong>,<br />
behin <strong>eta</strong> berriz, aldizka, gai berberak jorratzen ditu.<br />
Psikoanalisiak <strong>eta</strong> arte-terapiak arteari egokitzen dizkioten funtzioak oinarri<br />
hartuta (tesiaren lehen zatia), Louise Bourgeoisen lanarekin bat datozen ala ez ikusiko<br />
dugu orain.<br />
Sublimazioa irrika-energiaren deribazio-prozesu bat da, <strong>artista</strong>k baliatzen<br />
duen defentsa-mekanismoa sexu- <strong>eta</strong> eraso-irrikak zeharka asetzeko, irrika horiek<br />
gizarteak egoki irizten dion moduan bideratzeko <strong>eta</strong> indargabetzeko. Kontzeptu<br />
horren gaineko zenbait ideiari jarraiki, Louise Bourgeoisek artearen bitartez lortzen<br />
du irrikak sublimatzea <strong>eta</strong>, denborarekin, errekonozimendu sozial handia lortzen du.<br />
Freudek bezalaxe, artea zentzudun izateko <strong>eta</strong> buru-osasunari eusteko bermea dela<br />
uste du. Dena den, autore horrek ez bezala <strong>eta</strong> Lacanek dion moduan, bere iritziz<br />
sublimazioa ez da osoa. Beloa edo pantaila behin <strong>eta</strong> berriz eraiki behar da.<br />
Bourgeoisek belo berriak sortzen ditu, adierazteko modu berriak, material <strong>eta</strong> esanahi<br />
385
desberdinekin (bere eskultura-lanaren kronologian <strong>eta</strong> sailkapenean ikusi dugu hori),<br />
“gauza”, Das Ding, eskuratze aldera.<br />
386<br />
Bourgeoisen obran <strong>eta</strong> adierazpen<strong>eta</strong>n antzeman daiteke bizi-sen <strong>eta</strong> hil-senak,<br />
suntsipenaren edo konponk<strong>eta</strong>ren senak, presente daudela, forma gaindituz<br />
suntsitzailea dena otzantzen duen dialektikan. Melanie Kleinek dio artea konponk<strong>eta</strong>-<br />
ekintza dela, amaren maitasuna, objektu osoa aurkitzeko edo birsortzeko modua.<br />
<strong>Artea</strong>ren bitartez, Louisek ama berregin du, amaren irudia duin bihurtu <strong>eta</strong>, aldi<br />
berean, bere burua babestu <strong>eta</strong> konpondu du.<br />
Bere obraren balio estetikoaren funtzioa da mina konpentsatzea. Louisek lana<br />
<strong>eta</strong> denbora baliatzen ditu obra egiteko <strong>eta</strong>, gero, obrak ikuslea erakartzen duen <strong>eta</strong><br />
<strong>artista</strong> asetzen duen balio estetikoa bueltatzen dio; era horr<strong>eta</strong>n, <strong>artista</strong>k autoestimua<br />
gehitzen du.<br />
Bourgeoisen obra osoa konponk<strong>eta</strong> pertsonalerako mekanismoa da.<br />
Konponk<strong>eta</strong>ren <strong>eta</strong> tapiz-artearen ideia haurtzarotik darabil buruan. Louise<br />
Bourgeoisek, konponk<strong>eta</strong> pertsonalerako, tapizak, artilea <strong>eta</strong> orratzak erabiltzen ditu,<br />
besteak beste; elementu horiek amarekin lotzen ditu. Obran uztartu ditu biografiako<br />
esanahiak konponk<strong>eta</strong>-esanahiekin <strong>eta</strong>, era horr<strong>eta</strong>n, esanahi-amaraun bat ehundu du,<br />
bere burua berreraikitzeko: bere ustez oroimena arkitektura egiteko modu bat da.<br />
<strong>Artea</strong>ren inguruan, aztertutako autore guztiek sinbolizazioa nabarmentzen<br />
dute. Louise Bourgeoisen obran sinbolizazioa oinarrizkoa da <strong>eta</strong> oso garatua dago,<br />
hitzaren <strong>eta</strong> eskulturaren <strong>arteko</strong> harremanaren bitartez.<br />
Melanie Kleinen ustez, sinbolizazioa buruak gatazken aurrean erabiltzen duen<br />
babes-ekintza bat da. Sinboloek fantasiak kanporatzen <strong>eta</strong> norberagandik bereizten<br />
dituzte; era horr<strong>eta</strong>n, pertsekuzio-herstura urrundu egiten da. Beste autore batzuen
iritziz, sinbolizazioa sortzeko teknika bat ere bada, konponk<strong>eta</strong>-lanean esanahia <strong>eta</strong><br />
zentzua sortzen dituen baliabidea.<br />
Winnicotten ust<strong>eta</strong>n, sinbolizazioa “trantsizio-objektua”ren kontzeptuari lotua<br />
dago, haurtzarotik datorren <strong>eta</strong> jolasarekin zerikusia duen eraikin mental <strong>eta</strong> fisikoa<br />
da, artean “ilusio-eremu” bihurtzen dena. Winnicotten “ilusio-eremu” kontzeptuari<br />
dagokionez, Louise Freuden iritzikoa da: arteak, bere kasuan, beste pertsona<br />
batzuentzat erlijioak duen funtzio bera dauka. <strong>Artea</strong>n uste osoa dauka <strong>eta</strong> arteak<br />
babeslekutzat dauka bere mundu fantasmatikoan.<br />
Lacanen iritziz, gabeziara heltzeko errepresentazioaren espazio bat behar da;<br />
espazio horri belo edo pantaila esaten dio. Artistak desioaren gabezi nagusia<br />
sinbolizatu dezake pantailan. Gainera, <strong>artista</strong>ren izatea obran bertan dago <strong>eta</strong>, beraz,<br />
errepresentazioan irudizko modu batean, inkontzientetik zerbait, erreprimitutako <strong>eta</strong><br />
gaitzetsitako hori, traumari dagokiona, jasotzen du pertsonak.<br />
Arte-terapian erreferente den Jungek uste du amets<strong>eta</strong>n sinboloen funtzioa dela<br />
psikea orekatzea, inkontzientearen <strong>eta</strong> kontzientziaren artean lotura egokiagoa sortuta.<br />
Horren harian, arte-terapian aditua den Harriet Wadeson-ek “artearen objektibazio-<br />
prozesua” aipatzen du, hau da, artea baliatzea emozioak <strong>eta</strong> sentimenduak adierazteko<br />
<strong>eta</strong> birkodetzeko, <strong>eta</strong> gertakari<strong>eta</strong>n objektiboago izateko. Funtzio hori arte-terapiaren<br />
ikuspegitik aipatutako funtzio<strong>eta</strong>ko bat da, nahiz <strong>eta</strong> diziplina honen ikuspuntutik<br />
bakarra ez izan.<br />
Louise Bourgeoisen ibilbide artistikoa oso luzea da <strong>eta</strong> ibilbide horr<strong>eta</strong>n armiarma<br />
sare <strong>gisa</strong>ko sinbologia konplexu <strong>eta</strong> aberatsa osatu du; amaraun horrek sorkuntza<br />
artistikoaren <strong>eta</strong>, batik bat, eskulturaren alderdi asko hartzen ditu, laugarren<br />
kapituluko hirugarren atalean ikusi bezala. Hitzaren bitartez, formak, irudiek,<br />
387
teknikek, prozedura espezifikoek, materialek, objektuek <strong>eta</strong> koloreak Bourgeoisen<br />
bizitzari <strong>eta</strong> emozioei lotutako esanahia hartzen dute. Eskulturak errealitateari<br />
ordezkoak jartzeko <strong>eta</strong> traumari sinboloen bitartez aurre egiteko aukera ematen dio;<br />
sorkuntza ibilbide sinboliko baten zeharreko eraldak<strong>eta</strong>-prozesua da.<br />
388<br />
Artistaren adierazpen<strong>eta</strong>n sinboloaren <strong>eta</strong> sinbolizazioaren gaineko iritziak<br />
agertzen dira:<br />
• Esaten du sinboloa lantzen duenean ez dela kontziente <strong>eta</strong> ekintza sinbolikoak<br />
atsegin gertatzen zaizkiola.<br />
• Ez du literalki hitz egiten, analogia <strong>eta</strong> interpr<strong>eta</strong>zioa erabiltzen ditu.<br />
• Sinbolo pertsonala <strong>eta</strong> sinbolo soziala bereiztu egiten ditu.<br />
• Sinboloak ezinbestekoak zaizkio, komunikazio sakonagoa lortzen duelako.<br />
• Hala ere, aitortzen du sinboloak ez direla sinboloak besterik, <strong>eta</strong> ez direla<br />
nahikoa, ez dutelako “haragi <strong>eta</strong> odolezko komunikazioa” onartzen.<br />
• Ibilbide sinbolikoa egituratzen du gaiak <strong>eta</strong> materialak ziklikoki <strong>eta</strong> zentzuz<br />
errepikatuta <strong>eta</strong> aldatuta, sare moduko bat sortuz.<br />
Hitza <strong>eta</strong> obrak uztartuz gero, ikusten da sinbologia osatzen duela irudiekin,<br />
analogikoekin <strong>eta</strong> m<strong>eta</strong>forekin. Zintzilika jarritako irudi baten esanahia da<br />
pasibotasuna edota hauskortasuna, irudi esferikoak pertsonen sinboloak dira <strong>eta</strong> burua<br />
moztutako irudi batek pertsona baten hilk<strong>eta</strong> irudikatzen du. Erabiltzen dituen<br />
m<strong>eta</strong>fora batzuk dira espirala, korapiloa, armiarma <strong>eta</strong> ustekabea.<br />
Bestalde, bere eskultura-lan<strong>eta</strong>ko gai nagusiak dira, labur esateko, gorputza<br />
(emozioen edukiontzia) <strong>eta</strong> etxea (familia, etxea, autobiografia). Obraren parte batean
objektu partzialaren logika erabiltzen duela dirudi: libidinaltzat hartutako organo edo<br />
gorputz-atal batzuk, bularrak <strong>eta</strong> zakila, esaterako, etengabe agertzen dira.<br />
Esanahiaren bitartez errealitatea fantasmatikoki konpentsatzen du, dauzkan<br />
premiak asetzeko. Adibide <strong>gisa</strong> har ditzakegu personnages direlakoak: ben<strong>eta</strong>ko<br />
tamainako eskultur<strong>eta</strong>n Frantzian utzitako jendea irudikatzen du; pertsonaia horiek<br />
herriminaren adierazpena dira, baita bere lairak aldi baterako babes <strong>gisa</strong> fabrikatzeko<br />
modua ere.<br />
Eskulturak orokorrean balio dio Bourgeoisi, baita ere, exortzismoa egiteko <strong>eta</strong><br />
beldurrak uxatzeko. Eskultura batzuk talisman bihurtzen ditu; arte primitiboan bezala,<br />
eskulturek balio diote gaizkia urruntzeko <strong>eta</strong> izuari aurre egiteko. Horren adibide dira<br />
1947tik 1949ra landutako The Tomb of a Young Person <strong>eta</strong> Cell direlakoak, ikusleak,<br />
nor bere buruarekin aurrez aurre jarrita, kolaboratzaile <strong>gisa</strong> parte hartzen duten<br />
espazioak. Bourgeoisek eskulturari egokitzen dio funtzio hori, ez marrazk<strong>eta</strong>ri.<br />
Eskultura-lana sortzeko <strong>eta</strong> amaitzeko, Anton Ehrenzweigek deskribatutako<br />
sormenaren hiru faseak igarotzen ditu. Eskultura, hau da, sorkuntza bera ondo egitea<br />
oso garrantzitsua da, prozesu horr<strong>eta</strong>n burua orekatu egiten baita. Jungek psikearen<br />
autorregulazio-prozesuan artelanak garrantzi handia zuela esan zuen, <strong>eta</strong> baietsi zuen<br />
indibiduazio-prozesuan emozioen atzean dauden irudiak kontziente egiteak ere<br />
garrantzi terapeutiko handia zuela. Louise Bourgeoisen kasuan, eskulturen inguruan<br />
egiten duen interpr<strong>eta</strong>zioa <strong>eta</strong> obra bera ez dira psikea autorregulatzeko konpentsazio-<br />
ekintzak besterik. Horrela, arau finkoak betetzen dituen geometria hartzen du oinarri<br />
ordenaren <strong>eta</strong> egituraren inguruko buru-arik<strong>eta</strong> baketzaileak egiteko.<br />
Alde batetik, obra bat sortzeko gaitasunak Louise Bourgeoisen gabezia <strong>eta</strong> desioa<br />
betetzen ditu. Beste alde batetik, eskulturak begiratu egiten gaitu <strong>eta</strong> erreprimitutako<br />
389
zerbait, berria den zerbait “ikustera ematen du” bai <strong>artista</strong>ri bai ikusleei. Lacanen<br />
iritziz, belo edo pantaila horr<strong>eta</strong>n, errepresentazio sinbolikoaren espazioan gertatzen<br />
da <strong>bitartekari</strong>tza <strong>eta</strong> begirada-bezatze saiakera ematen da. Alde horr<strong>eta</strong>tik, Louise<br />
Bourgeoisi arteak balio dio bere burua ulertzeko <strong>eta</strong> bere begirada munduan<br />
integratzeko. Obran ikusleari zuzentzen dion begiradaren adibide dira obr<strong>eta</strong>ko<br />
idatziak <strong>eta</strong> begiak irudikatzen dituzten eskulturak.<br />
AZKEN ONDORIOAK<br />
390<br />
Louise Bourgeoisen kasuan, artea <strong>eta</strong> eskultura zauri psikikoa sendatzeko<br />
<strong>bitartekari</strong> ukigarriak dira. Eskulturak, Bourgeoisentzat, autoadierazpena mamitzeko,<br />
babesteko, psikoanalisia egiteko, exortzismoa egiteko <strong>eta</strong> ekiteko baliabideak dira.<br />
Eskultura-lana trantsizio-eremu bat da, psikoanalisiaren funtzio emozional <strong>eta</strong><br />
kognitiboak betetzen dituena. Gainera, obrek duten balio estetikoak <strong>eta</strong> magiak bere<br />
buruaz duen ikuspegia osatzeko, errealizazio pertsonalerako bidea egiteko <strong>eta</strong><br />
autoestimua hobetzeko aukera ematen diote.<br />
Gure iritziz, arteak balio izan dio Bourgeoisi bizipen traumatikoak berriz<br />
bizitzeko, ekiteko, elaboratzeko, berrelaboratzeko <strong>eta</strong> modu objektiboagoan hartzeko.<br />
Hala ere, ezin dugu esan Louise Bourgeoisek era horr<strong>eta</strong>n traumak guztiz gainditzea<br />
lortu duen ala ez. Izan ere, trauma gainditzerakoan “bizipena oroitzapen” bihurtzen<br />
da; trauma ez da guztiz desagertzen, baina pertsonak bere bizitzaren zati bezala<br />
onartzen du. Horregatik Bourgeoisek bere inkontzientea berreraikitzen jarraitzen du,<br />
erabateko aldak<strong>eta</strong>rik ez dagoela <strong>eta</strong> sublimazioa ez dela osoa esan baitu.
Uste dugu bere metodoa trauma berreraikitzeko egokia izan dela oso, izan ere,<br />
erabili dituen mekanismoak bat datoz psikologiako nozioekin. Gainera, gaur egungo<br />
terapia psikologikoek askotan ez dute bermatzen zenbait patologia gainditzea.<br />
Louise Bourgeoisen obra barruan sortu <strong>eta</strong>, gero, kanporatu egiten du. Eremu<br />
pribatu <strong>eta</strong> barne-barnekotik eremu publikora pasatzen da. Lana berandu aintzatetsi<br />
diote, baina egin duen ahaleginaren ordain pozgarria izan da, baita ekonomikoa ere.<br />
Gaur egun mendebaleko artearen <strong>artista</strong> garrantzitsuen<strong>eta</strong>ko bat da. Alde horr<strong>eta</strong>tik,<br />
arrakasta profesional horr<strong>eta</strong>n zerikusia dauka lana terapia moduan aurkezteak. Lan<br />
hori, izan ere, psikologia <strong>eta</strong> arte-terapiaren moduko diziplin<strong>eta</strong>n egiten diren<br />
praktik<strong>eta</strong>ra hedatu daiteke.<br />
391
392
BIBLIOGRAFIA<br />
Bibliografia, egilearen abizenaz (edota erakunde arduradunaren<br />
izenaz), alfabetoaren arabera ordenatuta dago. Ondoren izena, argitaletxea,<br />
argitaratutako hiria <strong>eta</strong> erabilitako liburuaren data jarri ditugu.<br />
Bibliografia ondorengo atal<strong>eta</strong>n ordenatu dugu: Erakusket<strong>eta</strong>ko<br />
katalogo <strong>eta</strong> monografiak, liburuak, liburu<strong>eta</strong>ko <strong>eta</strong> katalogo<strong>eta</strong>ko artikuluak,<br />
aldizkari<strong>eta</strong>ko artikuluak, egunkari<strong>eta</strong>ko artikuluak, interneteko artikuluak <strong>eta</strong><br />
bideo zintak <strong>eta</strong> beste batzuk atala. Azkeneko hon<strong>eta</strong>n bideoak, filmak, disko<br />
konpaktuak <strong>eta</strong> hitzaldiak bildu ditugu.<br />
1. KATALOGOAK ETA MONOGRAFIAK<br />
Atal hon<strong>eta</strong>n artisten gaineko bakarkako zein talde-erakusket<strong>eta</strong>ko<br />
katalogoak <strong>eta</strong> monografiak bildu ditugu. Horien artean Louise Bourgeoisen<br />
erakusketen katalogo <strong>eta</strong> monografiak haren artelana azaltzen ez duten beste<br />
katologo<strong>eta</strong>tik bereiztu dugu.<br />
1.1. ERAKUSKETETAKO KATALOGOAK EDOTA LOUISE<br />
BOURGEOISI BURUZKO MONOGRAFIAK<br />
AHRENS, Carsten, CATOIR, Barbara, STORR, Robert, Louise Bourgeois<br />
Sculptures and Installations, Kestner-Gesellschaf, Hannover, 1994.<br />
ARRIOLA, Magali, Escultura de Louise Bourgeois: La Elegancia de la<br />
Ironía, Monterreyeko Arte Garaikideko Museoa, a.c. (MARCO), Monterrey,<br />
1996.<br />
BAL, Mieke, Una casa para el sueño de la razón :[Bourgeoisi buruzko<br />
entsegua], Cendeac, Murtzia, 2006.<br />
393
394<br />
BEARDSLEY, Jonh, A Landscape for modern sculpture, Abbeville Press,<br />
New York, 1996.<br />
BERNADAC, Marie-Laure, WYE, Deborah, Louise Bourgeois Pensées-<br />
Plumes, Cabinet d’art graphique, Centre Georges Pompidou, Paris, 1995.<br />
BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996.<br />
BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York,<br />
1994.<br />
BOURGEOIS, Louise, Louise Bourgeois. Musée d’art Contemporain in<br />
French, Lyon, 1990.<br />
BOURGEOIS, Louise, BERNADAC, Marie-Laure, OBRIST, Hans-Ulrich,<br />
Writings and interviews 1923-1997, Louise Bourgeois. Destruction of the<br />
father reconstruction of the father, Violete Editions, Londres, 1998.<br />
BOURGEOIS, Louise, Destrucción del padre/reconstrucción del padre,<br />
escritos y entrevistas 1923-1997, Louise Bourgeois, Síntesis Argitaletxea,<br />
S.A., Madril, 2002.<br />
BOURGEOIS, Louise, Louise Bourgeois. Tejiendo el tiempo, Centro de Arte<br />
Contemporáneo de Málaga, Málaga, 2004.<br />
CAPC MUSÉE D’ART CONTEMPORAIN DE<br />
BOURDEAUX/SERPENTINE GALLERY, LONDON, Louise Bourgeois<br />
oeuvres récentes/recent works, CAPC Musée d’art Contemporain de<br />
Bourdeaux, Bordeaux, 1998.<br />
CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois<br />
(Jacqueline Caux-ek Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat<br />
dakar, 66´50´´), Éditions du Seuil, Paris, 2003.<br />
CHEIM & READ NEW YORK, Louise Bourgeois with a story by Raymond<br />
Carver, CHEIM & READ, New York, 2001.<br />
CRONE, Rainer, Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag,<br />
Munich,1998.<br />
DARRIEUSSECQ, Marie, Louise´s house, Serpentine Gallery, Londres, 1997.<br />
ESPACE LYONNAIS D'ART CONTEMPORAIN, Autoportraits<br />
contemporains: Here´s looking at me, ELAC, Lyon, 1993.<br />
ESPALIU, Pepe, Pulsió. Louise Bourgeois, Pepe Espaliu, Alison Wilding,<br />
Fundació “La Caixa”, Bartzelona, 1991.
FISCHL, Eric, Sketchbook with voices, A. van der Mark Editions, New York,<br />
1986.<br />
FLUXÁ, María, Grabados Louise Bourgeois, Iruñeko Udala, Iruñea, 2001.<br />
FONDATION CARTIER POUR L'ART CONTEMPORAIN, Amours,<br />
Fondation Cartier pour l´Art Contemporain: Actes Sud, Paris, Arles, 1997.<br />
FREMON, Jean, STORR, Robert, Louise Bourgeois: Retrospective 1947-<br />
1984, Galerie Maeght Lelong, Paris, 1985.<br />
FUNDACIÓ PILAR I JOAN MIRÓ, Louise Bourgeois: Repairs in the sky:<br />
Fundació Pilar Miró, Palma, 2005.<br />
GABRIEL, Gerlinde, GODFREY, Tony, The body of drawing. Drawings by<br />
Sculptors, The South Bank Centre, Erresuma Batua, 1993.<br />
GALERÍA SOLEDAD LORENZO, Louise Bourgeois, Soledad Lorenzo<br />
Galeria, Madril, 1996.<br />
GALERÍA SOLEDAD LORENZO, Louise Bourgeois, Soledad Lorenzo<br />
Galeria, Madril, 2001.<br />
GALERIE LELONG, LouiseBourgeois. L’oeuvre gravée, Galerie Lelong,<br />
Zurich, 1991.<br />
GALLARDO, Bosco, Louise Bourgeois. Memoria y arquitectura: cuaderno<br />
didáctico, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Madril, 1999.<br />
GARDNER, Paul, Louise Bourgeois, Universe Series on Women Artist,<br />
Universe Publishing, New York, 1994.<br />
GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione<br />
Prada, Milan, 1997.<br />
GOROVOY, Jerry, The Iconography of Louise Bourgeois, Max Hutchinson<br />
Gallery, New York, 1980.<br />
GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois and the nature of abstraction, Bellport<br />
Press, New York, 1986.<br />
GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise<br />
Bourgeois, Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003.<br />
GUENTHER, Bruce, The Essential Gesture, Newport Harbor Art Museum,<br />
Newport Beach, Kalifornia, 1994.<br />
395
396<br />
HALL, Donald, Corporal Politics, MIT List Visual Arts Center: Beacon<br />
Press, Boston, 1993.<br />
HELFENSTEIN, Josef, Louise Bourgeois: The early work, Krannert Art<br />
Museum, Illinois, 2002.<br />
KELLEIN, Thomas, Louise Bourgeois. Fear as Sculptural Fire, Kunsthalle<br />
Bielefeld, Einheitsaufnah, 1999.<br />
KELLEIN, Thomas, Louise Bourgeois. The Drawings from 1996-1998,<br />
Kunsthalle Bielefeld, Einheitsaufnah, 1999.<br />
KELLEIN, Thomas, La Famille: Kunsthalle Bielefeld, Walther Konig, Köln,<br />
2006.<br />
KELLER, Eva/ MALIN, Regula, Louise Bourgeois Emotions Abstracted,<br />
works 1941-2000, Daros Services AG, Zurich, 2004.<br />
KOTIK, Charlotta, Louise Bourgeois recent work / opere recenti, Padiglione<br />
degli Stati Uniti, XLV Biennale di Venezia 1993, The Brooklyn Museum, New<br />
York, 1993.<br />
KOTIK, Charlotta, SULTAN, Terrie, LEIGH, Christian. Louise Bourgeois.<br />
The Locus of memory, Works 1982-1993, Abrams, Brooklyn Museum, New<br />
York, 1994.<br />
KUNZ, Stephan, MEYER-THOSS, Chistiane, WISMER, Beat, Louise<br />
Bourgeois, Meret Oppenheim, Ilse Weber. Drawings and Works on Paper,<br />
Aargauer Kunsthaus Aarau, Swiss Institute New York, Zurich, 1999.<br />
KUSPIT, Donald, Bourgeois (an interview with Louise Bourgeois by Donald<br />
Kuspit), Elizabeth Avendon Editions/Vintage Contemporary Artists, New<br />
York, 1988.<br />
MAYAYO, Patricia, Louise Bourgeois, Nerea Argitaletxea, S.A., Madril,<br />
2002.<br />
MEYER-THOSS, Christiane, Louise Bourgeois I00 Zeichnungen.1939-1989,<br />
Galerie Lelong, Zurich, 1989.<br />
MEYER THOSS, Christiane, Louise Bourgeois: Designing for Free Fall,<br />
Ammann, Verlag AG, Zurich, 1992.<br />
MILLER, Arthur, Homely Girl, A life, Peter Blum Edition, New York, 1992.
MORGAN, Stuart, Louise Bourgeois, The Taft Museum, Cincinati, Ohio,<br />
1987.<br />
MORGAN, Stuart, Louise Bourgeois: Recent Work 1984-89, Riverside<br />
Studios, Londres, 1990.<br />
MORGAN, Stuart, MORRIS, Frances, Rites of passage, Art for the end of the<br />
Century, Miroslaw Balka, Josep Beuys, Louise Bourgeois, Hamad Butt, John<br />
Coplans, Pepe Espaliu, Robert Gober, Mona Hatoum, Susan Hiller, Jana<br />
Sterbak, Bill Viola, Tate Gallery Publications, Londres, 1995.<br />
MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise<br />
Bourgeois. Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina<br />
Sofía, Aldeasa, Madril, 1999.<br />
NIXON, Mignon, Fantastic Reality: Louise Bourgeois as a story of Modern<br />
Art, MIT Press Cambridge, Massachusetts, 2005.<br />
PAGÉ, Suzanne, PARENT, Béatrice, COOKE, Lynne, Louis Bourgeois:<br />
Sculptures, environments, dessins 1938-1995, Musée d’Art Moderne de la<br />
Ville de Paris, Éditions de la Tempête, Paris, 1995.<br />
PINCUS-WITTEN, Robert, Bourgeois Truth, Robert Miller Gallery,<br />
New York, 1982.<br />
PINCUS-WITTEN, Robert, Louise Bourgeois: The Personages, C&M Arts<br />
and Cheim & Read, New York, 2001.<br />
RINDER, Lawrence, Louise Bourgeois. Drawings & Observations, University<br />
Art Museum and Pacific Film Archive, Berkeley, univérsiti of California,<br />
Boston, 1995.<br />
SALVATERRA, Gianni, ROSENBLUM, Robert, Pulcherrimae strade:<br />
contemporary art in historical spaces: friuli Venezia giulia, 23 marzo-30<br />
giugno, 2002, Charta, Milan, 2002.<br />
STORR, Robert, Louise Bourgeois: Drawings, Robert Miller Gallery, New<br />
York/ Daniel Lelong, Paris, 1986.<br />
STORR, Robert, Dislocations, Museum of Modern Art, New York, 1991.<br />
STORR, Robert, HERKENHOFF, Paulo, SCHWARTZMAN, Allan, Louise<br />
Bourgeois, Phaidon, New York, 2003.<br />
TATE MODERN, Louise Bourgeois, Tate Gallery Publishing Ltd, Unilever<br />
Series, Londres, 2000.<br />
397
398<br />
UNTERDORFER, Michaela, WINZEN, Matthias, DOOVE, Edith, (In<br />
Search of) The perfect Lover, Louise Bourgeois, Marlene Dumas, Paul<br />
McCarthy, Raymond Pettibon, Hatje Cantz, Ostfildern-Ruit, 2003.<br />
HAINBAT EGILE, Artist choose artist, Clara Diament Gallery, New York,<br />
1982.<br />
HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois, Fundació Antoni Tapies, Bartzelona,<br />
1990.<br />
HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois. The Insomnia Drawings I, Daros,<br />
Zurich, 2000.<br />
HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois. The Insomnia Drawings II , Daros,<br />
Zurich, 2000.<br />
WYE, Deborah, Louise Bourgeois , Museum of Modern Art, New York, 1982.<br />
WYE, Deborah, SMITH, Carol, The Prints of Louise Bourgeois, The Museum<br />
of Modern Art, New York, 1994.<br />
ZABRISKIE GALLERY, Sculpture from Surrealism. Jean Arp, Louise<br />
Bourgeois, Max Ernst, Herbert Ferber, David Hare, Joan Miró, Isamu<br />
Noguchi, Zabriskie Gallery, New York, 1987.<br />
ZEGHER, M. Catherine de, FISHER, Jean, POLLOCK, Griselda, Inside the<br />
visible. An Elliptical Traverse of 20 th Century art. In, off, and from the<br />
Feminine, Catherine De Zegher, Institute of Contemporary Art in Boston, La<br />
Chambre, Boston, 1996.<br />
1.2. BESTE KATALOGO BATZUK<br />
ARCHER, Michael, Installation Art, Courtesy the Henry Moore Foundation,<br />
Thomas & Hudson, Londres, 1994.<br />
CORBEIRA, Darío, Madrid. Espacio de Interferencias, Madrilgo Udala,<br />
Círculo de Bellas Artes, Madril, 1990.<br />
FUNDACIÓN CAJA DE PENSIONES, El Jardín Salvaje, Fundación Caja de<br />
Pensiones, Madril, 1991.<br />
KOLDO MITXELENA KULTURGUNEA, Ironía, Edicions de l´Eixample,<br />
S.L., Donostia, 2001.
KRAUSS, Rosalind, BOIS, Yves-Alain, L´informe. Mode d´emploi, Centre<br />
Georges Pompidou, Paris, 1996.<br />
LARRAÑAGA, Josu, Arte Hoy, Instalaciones, Nerea Argitaletxea , S.A.,<br />
Hondarribia (Gipuzkoa), 2001.<br />
LONDON, Barbara, Video Spaces: Eigh Installations, The Museum of<br />
Modern Art, New York, 1995.<br />
2. LIBURUAK<br />
Liburu hau<strong>eta</strong>ko gehienak psikologiari buruzkoak dira. Psikologiako<br />
<strong>eta</strong> psikoanalisiko hiztegiak <strong>eta</strong> psikologia, artea, estetika, arte-terapia,<br />
filosofia <strong>eta</strong> psikoanalisiko beste liburuak ere barnean daude.<br />
AGAMBEN, Giorgio, ESTANCIAS La palabra y el fantasma en la cultura<br />
occidental, Pre-Textos, Valentzia, 2001, jat.1977.<br />
ARNHEIM, Rudolf, Nuevos ensayos sobre Psicología del arte, Alianza<br />
Argitaletxea, S.A., Madril, 1989, jat.,1986.<br />
ARNHEIM, Rudolf, Ensayos para rescatar el arte, Cátedra Argitalpenak,<br />
S.A., Madril, 1992.<br />
BACHELARD, Gastón, La poética del espacio, Fondo de Cultura Económica,<br />
Mexiko, 1965.<br />
BARCÍA SALORIO, Demetrio, Locura y creatividad. Un estudio sobre la<br />
producción pictórica de los esquizofrénicos, You & us, S.A., Bartzelona,<br />
1999.<br />
BIBLIOTECA DEL CAMPO FREUDIANO DE BARCELONA, Referencias<br />
del seminario IV, La relación de objeto (I), argitaratu gabeko barne-lana,<br />
Bartzelona, 1995/1996.<br />
BURELL I FLORIA, Guillem, Gran Diccionario Enciclopédico 14.<br />
Liburukia, Plaza & Janes Argitaratzaileak S.A., Bartzelona, 1997.<br />
CAMUS, Albert, El extranjero, Alianza Argitaletxea, S.A.,/Emece,<br />
Bartzelona, 1986, jat.,1942.<br />
CAMUS, Albert, La peste, Pocket / Edhasa, Bartzelona, 1988, jat.,1947.<br />
399
400<br />
CORTÉS, José M.G., El Cuerpo Mutilado (La Angustia de Muerte en el Arte),<br />
Valentziako Generalitatea, Valentzia, 1996.<br />
CHADWICK, Whitney, Mujer, Arte y Sociedad, Destino S.A. Argitalpenak ,<br />
Thames and Hudson, Bartzelona, 1999.<br />
CHARCOT, Jean Martin, Lecciones sobre la Histeria Traumática, Nieva<br />
Argitalpenak, Madril, 1989, jat., 1887.<br />
CHARCOT, Jean Martin/ RICHER, Paul, Los endemoniados en el arte, Del<br />
Lunar, Jaén, 2000, jat.,1887.<br />
DALLEY, Tessa, El arte como terapia, Herder Argitaletxea, S.A., Bartzelona,<br />
1987, jat.,1984.<br />
DIDI-HUBERMAN, Georges, Invention de l´hysterie. Charcot et<br />
l´iconographie photographique de la Salpêtrière, Editions Macula, Paris,<br />
1982.<br />
DORSCH, Friedrich, Diccionario de Psicología, Herder Argitaletxea,<br />
Bartzelona, 1985.<br />
EHRENZWEIG, Anton, El orden oculto del arte, Labor Argitaletxea, S.A.,<br />
Bartzelona, 1973.<br />
EHRENZWEIG, Anton, Psicoanálisis de la percepción artística, Gustavo Gili<br />
Argitaletxea, S.A., Bartzelona, 1976, jat.1975.<br />
ELLENBERGER, Henri F., El descubrimiento del inconsciente. Historia y<br />
evolución de la psiquiatría dinámica, Gredos Argitaletxea, Madril, 1976,<br />
jat.,1970.<br />
EVANS, Dylan, Diccionario introductorio de Psicoanálisis Lacaniano,<br />
Paidós, Bartzelona, 1997, jat.1996.<br />
FERRATER MORA, J., Diccionario de Filosofía, Ariel Argitaletxea, S.A.,<br />
Bartzelona, 1998.<br />
FOSTER, Hal, El retorno de lo real , Akal Argitalpenak, S.A., Madril, 2001,<br />
jat.1996.<br />
FRANCES, Allen, FIRST, Michael, PINCUS, HAROLD, Alan, DSM- IV.<br />
Guía de Uso. Compañero del DSM-IV(Buruko gaixotasunen estatistika <strong>eta</strong><br />
diagnostikorako eskuliburua), Masson, S.A., Bartzelona, 1997.<br />
FRANKL, Victor E., El hombre en busca de sentido, Herder Argitaletxea,<br />
Bartzelona, 1988, jat.1946.
FREUD, Sigmund, Psicoanálisis del Arte, Alianza Argitaletxea, S.A., Madril,<br />
1970.<br />
FREUD, Sigmund, El malestar en la cultura, Alianza Argitaletxea, S.A.,<br />
Madril, 1990, jat.,1970.<br />
FREYD, Jennifer J., Abusos sexuales en la infancia. La lógica del olvido,<br />
Morata, S. L. Argitalpenak, Madril, 2003, jat., 1997.<br />
FURTH, Gregg M., El secreto mundo de los dibujos, OCEANO Talde-<br />
Argitaletxea, Bartzelona, 1998, jat., 1992.<br />
GAZTAÑAGA, Antxon, GONZÁLEZ GARAI, Iñaki, Zer da psicoanalisia?,<br />
Gaiak argitaldaria, Donostia, 2003.<br />
GILROY, Andrea, DALLEY, Tessa, Pictures at an Exhibition. Selected<br />
Essays on Art and Art Therapy, Tavistock/Routledge, Londres, 1989.<br />
GOMBRICH, Ernst H ., Freud y la Psicología del arte, Barral<br />
Argitaratzaileak, S.A., Bartzelona, 1971, jat.1965.<br />
GOMBRICH, Ernst H ., La imagen y el ojo, Alianza, Madril, 1987.<br />
GONDRA, José María, Historia de la psicología. Introducción al<br />
pensamiento psicológico moderno, I. Liburukia: Nacimiento de la psicología<br />
científica, Síntesis Argitaletxea, S.A., Madril, 1997.<br />
GONZÁLEZ CUENCA, Antonia M., Psicología del Desarrollo: Teoría y<br />
Prácticas, Aljibe Argitalpenak, Archidona (Málaga), 1995.<br />
GREGORY, Richard L., Diccionario Oxford de la mente, Alianza<br />
Argitaletxea, Madril, 1995, jat.1987.<br />
GROSENIK, Uta, RIEMSCHNEIDER, Burkherd, Art at the turn of the<br />
Millennium, Taschen, Köln, 1999.<br />
GROSENIK, Uta, Mujeres Artistas, Taschen, Kolonia, 2002.<br />
HARARI, Roberto, Polifonías del arte en psicoanálisis, Del Serbal<br />
Argitalpenak, Bartzelona, 1998.<br />
INSTITUTO CIENTÍFICO Y TECNOLÓGICO DE LA UNIVERSIDAD DE<br />
NAVARRA, Diccionario Espasa Medicina, Facultad de Medicina de la<br />
Universidad de Navarra, Espasa Calpe Argitaletxea, S.A., Madril,1999.<br />
401
402<br />
JASPERS, Karl, Genio artístico y locura Strindberg y Van Gogh, El<br />
Acantilado Quaderns Crema, S.A., Bartzelona, 2001.<br />
JODOROWSKY, Alejandro, Psicomagia, Siruela, Bartzelona, 2005.<br />
JUNG, Carl G., El hombre y sus símbolos, Paidós Ibérica S.A. Argitalpenak,<br />
Bartzelona, 1995, jat.,1964.<br />
KAUFMANN, Pierre, Elementos para una enciclopedia de psicoanálisis,<br />
Paidós, Buenos Aires, 1996, jat.1993.<br />
KLEIN, Melanie, RIVIÈRE, Joan, Amor, odio y reparación, Paidós Horme<br />
S.A.E., Buenos Aires, 1982, jat., 1937.<br />
KNIGHT, Lindsay, Por qué es bueno sentirse mal, Libsa Argitaletxea, Madril,<br />
2000.<br />
KRAUSS, Rosalind E., El inconsciente óptico, Editodrial Tecnos, S.A.,<br />
Madril, 1997.<br />
KRIS, Ernst, Psicoanálisis y arte, Paidós Argitaletxea, Buenos Aires, 1964.<br />
KUSPIT, Donald, Signos de Psique en el Arte Moderno y Posmoderno, Akal<br />
S.A. Argitalpenak, Madril, 2003, jat.,1993.<br />
LACAN, Jacques, Seminario 7 La Ética del Psicoanálisis 1959-1960, Paidós<br />
Argitaletxea, Buenos Aires, 1988. Itzulpena Jacques-Alain Miller.<br />
LACAN, Jacques, Seminario 11 Los Cuatro Conceptos Fundamentales del<br />
Psicoanálisis 1964, Paidós Argitaletxea, Buenos Aires, 1989. Itzulpena<br />
Jacques-Alain Miller.<br />
LAPLANCHE, Jean/ PONTALIS, Jean-Bertrand, Diccionario de<br />
psicoanálisis, (LAGACHE, Danielek zuzendua), Paidós Ibérica S.A.<br />
Argitalpenak, Bartzelona, 1996, jat.,1967.<br />
LYOTARD, Jean-Francois, Discurso, figura, Gustavo Gili, Bartzelona, 1979.<br />
MACLAGAN, David, Psychological Aesthetics. Painting, Feeling and<br />
Making Sense, Jessica Kingsley Publishers, Londres, 2001.<br />
MARCHAN FIZ, Simón, Del arte objetual al arte de concepto, Akal S.A.<br />
Argitalpenak, Madril, 1986.<br />
MARTY, Gisèle, Psicología del arte, Pirámide S.A. Argitalpenak, Madril,<br />
1999.
MOLINER, María, Diccionario de uso del español. I-Z. Tomo II. , Gredos<br />
Argitaletxea, S.A., Madril, 1998.<br />
MOLINER, Maria, Diccionario de uso del español, Edición abreviada,<br />
Gredos Argitaletxea, S.A., Madril, 2000.<br />
PARÍS, Diana, Julia Kristeva y la gramática de la subjetividad, Campo de<br />
Ideas, S.L., Madril, 2003.<br />
PAROT, Francoise, DORON, Ronald, Diccionario Akal de psicología, Akal<br />
Argitalpenak, Madril,1998.<br />
PANIAGUA, Cecilio, Términos y conceptos psicoanalíticos, Biblioteca<br />
Nueva Argitaletxea, S.L., Madril, 1997, jat.,1990.<br />
PIERON, Henri, Vocabulario de psicología, Akal Argitaletxea, S.A., Madril,<br />
1993.<br />
QUIROGA, M. Pilar, C.G. JUNG vida, obra y psicoterapia, Desclée de<br />
Brouwer Argitaletxea , S.A., Bilbo, 2003.<br />
RANK, Otto, El trauma del nacimiento, Paidós Argitalpenak, SAICF,<br />
Bartzelona, 1981.<br />
REGNAULT, Francois, El arte según Lacan y otras conferencias, Eolita<br />
Argitaletxea, Bartzelona, 1995.<br />
RODEES, Colin, Outsider Art, Destino S.A., Bartzelona, 2002.<br />
SAGAN, Francoise, Buenos días, tristeza, Cátedra, S.A., Madril,1996,<br />
jat.1954.<br />
SÁNCHEZ, Dr. Aquilino, Gran Diccionario de uso del español actual,<br />
Sociedad General Española de Librería, S.A., Madril, 2001.<br />
SCHNEIDER ADAMS, Laurie, Arte y Psicoanálisis, Cátedra, Madril, 1996.<br />
THOMPSON, Ross A, BERGER, Kathleen Stassen, Psicología del<br />
Desarrollo: Infancia y Adolescencia, Médica Panamericana Argitaletxea,<br />
S.A., Madril, 1998.<br />
TORTOSA, Francisco, CARPINTERO, Helio, QUIÑÓNEZ, Elena, Historia<br />
de la Psicología. Textos y comentarios, Tecnos Argitaletxea, Madril, 1993.<br />
HAINBAT EGILE, La creación artística como terapia, RBA Libros, S.A.,<br />
Bartzelona, 2003.<br />
403
404<br />
HAINBAT EGILE, Diccionario del español actual, Argitalpenen Santillana<br />
taldea, S.A., Madril, 1999.<br />
HAINBAT EGILE, DSM- IV. Manual Diagnóstico y estadístico de los<br />
trastornos mentales, Masson, S.A., Bartzelona, 2000.<br />
VALLEJO-NAGERA, Juan Antonio, Locos egregios, Dossat Argitaletxea,<br />
S.A., Madril, 1985, jat.,1977.<br />
VALLEJO-NAGERA, Juan Antonio, Guía práctica de psicología,<br />
Argitalpenak Temas de Hoy, S.A., (T.H.), Madril, 1988.<br />
WAINRIB, Barbara Rubin, BLOCH, Hellín L., Intervención en crisis y<br />
respuesta al trauma. Teoría y práctica, Desclée De Brouwer Argitaletxea,<br />
S.A., Bilbo, 2001.<br />
WADESON, Harriet, Art Psychotherapy, John Wiley&Sons, Canada, 1980.<br />
WAJCMAN, Gérard, El objeto del siglo, Amorrortu /Argitaratzaileak, Buenos<br />
Aires, 2001, jat.,1998.<br />
WINNICOTT, D.W., Realidad y Juego, Gedisa Argitaletxea, S.A.,<br />
Bartzelona, 1982, jat., 1971.<br />
ZÁRATE, María, Albert Camus (1913-1960), Del Orto Argitalpenak , Madril,<br />
1995.<br />
ZEGHER, Catherine, La Colección Prinzhorn. Trazos sobre bloc mágico,<br />
MACBA, Bartzelona, 2001.<br />
3. LIBURUETAKO ETA KATALOGOETAKO ARTIKULUAK<br />
Artistaren gaineko artikuluak <strong>eta</strong> intereseko beste artikuluen artean<br />
bereiztuko dugu.<br />
3.1. ARTIKULUAK LOUISE BOURGEOISEN GAINEAN<br />
BECKETT, Wendy, “Louise Bourgeois”, Contemporary Women Artist-en,<br />
Phaidon Press Limited, Oxford, 1988, 24-26. or.<br />
BOURGEOIS, Louise, “Francis Bacon”, Francis Bacon-en, Galerie Lelong,<br />
Paris, 1999, 21-23. or.
KOTIK, Charlotta, “Stati Uniti d´America” , La Biennale di Venezia. XLV<br />
Esposizione Internazionale d’Arte-n, Marsilio Editori S.P.A., Venezia, 1993,<br />
186-189. or.<br />
KRAUSS, Rosalind E., “Louise Bourgeois: Portrait of the Artist as Fillette”,<br />
Bachelors-en, October, The MIT Press, Cambridge, Massachusetts, 1999, 51-<br />
74.or.<br />
KUSPIT, Donald, “Louise Bourgeois: Where Angels Fear to Tread”,<br />
The New Subjetivism Art in the 1980s-en, DA CAPO PRESS, New york,<br />
1993, 329-335. or.<br />
LIPPARD, Lucy R. , “Fragments”, The Pink Glass Swan. Selected feminist<br />
essays on art (1970-1993) -en The New Press, New York, 1990, 67-76. or.<br />
MUNRO, Eleanor, “Louise Bourgeois”, Originals: American Women Artisten,<br />
DA CAPO PRESS, New york, 2000, 154-169 or.<br />
ORTUZAR, Mónica, “Resistencias de individuo, autor, objeto y espectador”,<br />
Resistencia de los objetos-en, Diputación Provincial de Pontevedra, Vigo,<br />
2000, 39-43. or.<br />
POTTS, Alex, “Conclusion. Arenas and Objects of Sculpture:Bourgeois”, The<br />
Sculptural Imagination. Figurative, Modernist,Minimalist-en,<br />
Yale University Press, New Haven and Londres, 2000, 357-379.or.<br />
3.2. BESTE ARTIKULU BATZUK<br />
CHARCOT, Jean Martin, “Gran Histeria o Histero-Epilepsia”, Las Histeriasen,<br />
Nueva Visión SAIC Argitalpenak, Buenos Aires, 1984, jat.,1887-8, 115-<br />
123. or.<br />
CHARCOT, Jean Martin, “Histeria y Neurastenia en el hombre”, Las<br />
Histerias-en, Nueva Visión SAIC Argitalpenak , Buenos Aires, 1984,<br />
jat.,1887-8, 125-129. or.<br />
CHARCOT, Jean Martin, “Acerca de la Histero-Epilepsia”, Las Histerias-en,<br />
Nueva Visión SAIC Argitalpenak, Buenos Aires, 1984, jat.,1887-8, 131-145.<br />
or.<br />
FREUD, Sigmund., “El creador literario y el fantaseo” (1908[1907]) Obras<br />
Compl<strong>eta</strong>s-en, 9. Lbki (1906-908), Amorrortu/ Argitaratzaileak, Buenos Aires,<br />
2000, jat.1978, 127-136. or.<br />
405
406<br />
GOMBRICH, Ernst H., “El psicoanálisis y la historia del arte” Meditaciones<br />
sobre un caballo de juguete y otros ensayos sobre la teoría del arte-n, Debate,<br />
Madril, 1998, 30-44. or.<br />
GUASCH, Ana María, “La contestación al arte Mínimal”, El arte último del<br />
siglo XX. Del posminimalismo a lo multicultural-en, Alianza Argitaletxea,<br />
S.A., Madril, 2001, 27-50. or.<br />
KLEIN, Melanie, “Situaciones infantiles de angustia reflejadas en una obra de<br />
arte y en el impulso creador (1929)”, Melanie Klein Obras Compl<strong>eta</strong>s 2.ean,<br />
Paidós Hormes, Buenos Aires, 1978, jat.1947, 201-208. or.<br />
KLEIN, Melanie, “La importancia de la formación de símbolos en el<br />
desarrollo del yo (1930)”, Melanie Klein Obras Compl<strong>eta</strong>s 2.ean, Paidós<br />
Hormes, Buenos Aires, 1978, jat.1947, 209-221. or.<br />
SCHAVERIEN, Joy, “The scapegoat and the talisman: transference in art<br />
therapy”, Images of Art Therapy-n, 1987, 74-108. or.<br />
SEGAL, Hanna, “Un enfoque Psicoanalítico de la Estética”, Melanie Klein<br />
Obras Compl<strong>eta</strong>s 4.ean, Paidós Hormes, Buenos Aires, 1979, jat.1955, 371-<br />
390. or.<br />
SHEALY, C. Norman, “Terapia Artística”, Enciclopedia Compl<strong>eta</strong> Ilustrada<br />
de Terapias Alternativas-en, Könemann, Equipo de Edición S.L., Bartzelona,<br />
2001, jat., 1999, 236-239. or.<br />
4. ALDIZKARIETAKO ARTIKULUAK<br />
Louise Bourgeoisen gaineko aldizkari artikuluen <strong>eta</strong> beste gaiak edo<br />
intereseko kontzeptuak azaltzen dituzten beste aldizkari<strong>eta</strong>ko artikuluen <strong>arteko</strong><br />
bereizk<strong>eta</strong> eginen dugu.<br />
4.1. ALDIZKARIETAKO ARTIKULUAK LOUISE BOURGEOISEN<br />
GAINEAN<br />
BONAMI, Francesco, “Louise Bourgeois”, Flash Art, Lbki. XXVII 174. zk,<br />
January/February,1994, 36-39. or.<br />
BORJA VILLEL, Manuel J., “Louise Bourgeois’défi”, Parkett 27. zk, 1991,<br />
62-65. or.
BORRÁS, Maria Luisa, “Louise Bourgeois, una excepción de la Bienal de<br />
Venecia”, Zehar, Artelekuko aldizkaria, 22. zk, 1993-maiatza -ekaina -<br />
uztaila, 3-4. or.<br />
BOURGEOIS, Louise, “Child Abuse”, Artforum, 20. Lbki., 4. zk, 40-47. or.<br />
BOURGEOIS, Louise, “Celdas”, Rekarte, 18. zb., 1997-martxoa, 9. or.<br />
BINET, Jacques-Louis, “The Studio-Homes of Louise Bourgeois or an<br />
autobiographical architecture”, Cimaise 242. zk, d.g., 45-50. or.<br />
CENTRO CULTURAL DE BELÉM PRACA DO IMPERIO, LISBOA,<br />
“Louise Bourgeois”, Arte y Parte 15. zk, 1998, ekaina -uztaila, 138. or.<br />
CLOT, Manel, “Desde unas imágenes blandas, frías lejanas. Documenta IX”,<br />
Zehar, Artelekuko aldizkaria, 18. zk, 1992, iraila-urria, 17,18. or.<br />
COLOMINA, Beatriz, “En el Reina Sofía la arquitectura del trauma”,<br />
Guadalimar 149. zk, 1999, 17-20. or.<br />
COLLADO, Gloria, “Cadáver Exquisito”, Lápiz 11. zk, XIV urtea, d.g., 42-<br />
52. or.<br />
GARDNER, Paul, “Louise Bourgeois: A Femme du Monde in Paper”, Art On<br />
Paper, 1. Lbki., 1. zk, 1996, iraila-urria, 8-11. or.<br />
GOROVOY, Jerry, TILKIN, Danielle, “ Entrevista: Louise Bourgeois es<br />
existir”, Guadalimar 149. zb, 1999, 15-16. or.<br />
HELFENSTEIN, Josef, “The power of intimacy”, Parkett 27. zk, 1991, 28-33.<br />
or.<br />
HENRI, Steven, “Towers of London. Louise Bourgeois: I do, I undo, and I<br />
redo,1999-2000”, Artforum vol 38 Summer, 2000, 162-165. or.<br />
LEIGH, Christian, “Habitaciones, puertas, ventanas: Haciendo entradas y<br />
salidas (cuando haga falta). El Teatro del cuerpo de Louise Bourgeois”,<br />
Balcón 9. zk, 1991, 29-50. or.<br />
LIPPARD, Lucy R., “Louise Bourgeois: From the Inside Out”, Artforum,<br />
March, 1975, 26-33. or.<br />
MARCADÉ, Bernard, “Louise Bourgeois. Sexe, mort et fantasie”, Beaux Arts<br />
Magazine(France), 165. zk, 1998, otsaila, 44-51. or.<br />
MARTÍNEZ, Rosa, “El territorio del otro”, Lápiz, 105. zk, 1994, 16-23. or.<br />
407
408<br />
MARTÍNEZ, Rosa, “Louise Bourgeois una <strong>artista</strong> secr<strong>eta</strong>”, Arte y Parte 1. zk,<br />
1996, otsaila-martxoa,131-136. or.<br />
MAXWELL, Douglas, “Louise Bourgeois”, Kalias Revista de arte. IVAM<br />
Centro Julio González. V.Urtea 10. zb, III. seihilekoa, 1993, 102-109. or.<br />
MEHTA, Nina, “Belvedere”, Art Monthly 235. zk, april, 2000, 34-36. or.<br />
MEYER-THOSS, Christiane, “I am a woman with no secrets”-statements<br />
by/von Louise Bourgeois”, Parkett 27. zk, 1991, 37-43. or.<br />
MILLEY, Catherine, “La biennale –48º exposition internationale d’art”, Art<br />
Press 249. zk, 1999, iraila, 65-69. or.<br />
MORGAN, Stuart, “Talking Cover: Louise Bourgeois interviewed by Stuart<br />
Morgan”, Artscribe international. January/February, 1988, 30-34. or.<br />
MURRÍA, Alicia, “Pabellón USA. Espacios del desasosiego”, Lápiz, 11.zk,<br />
(94),1993, 51-53. or.<br />
MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA.<br />
“Louise Bourgeois”, Arte y Parte 23. zk, 1999, urria-azaroa, 58 –71. or.<br />
NIXON, Mignon, “Louise Bourgeois’ Fillette”, Parkett 27.zk, 1991, 48-54. or.<br />
OLIVARES, Rosa, “Louise Bourgeois”, Lápiz. 73. zk,1990, 84-85. or.<br />
PELS, Marsha, “Louise Bourgeois: A Search for Gravity”, Art International<br />
no. 23, 7, October 1979, 51. or.<br />
PROBST, Ursula María, “Zwischen den Dingen und wórtern Louise<br />
Bourgeois. Jenny Holzer. Helmut Lang Kusthalle wien 9.10.1998-17.1.1999”,<br />
Kunstforum 143.zk,January/february, 1999, 407-408 or.<br />
SÁNCHEZ MORENO, Iván, “Una mirada a los procesos creativos de arte<br />
terapia: Louise Bourgeois”, Arte , Individuo y Sociedad, 2003; (15), 117-134<br />
or.<br />
SINAGA, Fernando, “Louise Bourgeois. La polilla en la alfombra”, Arte y<br />
Parte 1. zk, 1996, otsaila-martxoa,72-81. or.<br />
SOLEDAD LORENZO, “Louise Bourgeois”, Arte y Parte 6. zk, 1997,<br />
abendua-urtarrila,138. or.<br />
SPIEGLER, Marc, “International reviews. Louise Bourgeois. Hauser&Wirth<br />
(Gallery)”, Art News vol 99 April, 2000, 173. or.
STORR, Robert, “Reflections on recent work of Louise Bourgeois”, Parkett 9.<br />
zk, Parkett Verlaag, New York, Zurich, 1986, 82-86. or.<br />
SZEEMANN, Harald, “The fount of Youth”, Parkett 27. zk, 1991, 71-74 or.<br />
HAINBAT EGILE. , Oxford Art Journal, Louise Bourgeois 22. Libki., 2. zk,<br />
Oxford University Press, Oxford, 1999. Louise Bourgeoisi buruzko<br />
monografikoa.<br />
HAINBAT EGILE, Sculpture, Internatinal Sculpture Center, Chein and Read,<br />
Jul-Agust, 2005.<br />
VENDRAME, Simona, “Louise Bourgeois”, Tema Celeste contemporary art,<br />
May-June, 2001, 48-53. or.<br />
VICENTE, Mercedes, “El cuerpo de las emociones”, Lápiz 117. zk, AñoXIV,<br />
d.g., 26-38 or.<br />
4.2. ALDIZKARIETAKO BESTE ARTIKULU INTERESGARRI<br />
BATZUK<br />
AISENSTEIN, Marilia, “Repetir, construir, inventar”, Revista de<br />
Psicoanálisis de la Asoc. Psic. De Madrid 34. zk, 2001, 21-30. or.<br />
BENAIM, M Levy, “Psicoterapia no verbal: El arte como técnica terapéutica”,<br />
Psicopatología (Madrid),10. zk, 1º, 1990, 15-19. or.<br />
BRIOLE, Guy, “La herencia de la falta”, Carretel, Psicoanálisis con niños 2,<br />
31-35. or.<br />
DIEZ DEL CORRAL, Pilar, “Taller de Expresión Plástica para el Equipo de<br />
Educadores de la Comunidad Terapéutica Manresa en Santiago de Chile”,<br />
Arte, Individuo y Sociedad 13. zk, 2001, 25-36. or.<br />
ESPINA, Alberto, “El uso de la escultura en la terapia de pareja”, Revista de<br />
Psicoterapia VII. Libki. , 28. zk, 1996, 29-44. or.<br />
FERNÁNDEZ-GALIANO, Luis, “Formas de lo informe. Arte y Arquitectura<br />
bajo el signo de Bataille”, Arquitectura Viva (69), 1999, iraila-urria, 82-83. or.<br />
FERNÁNDEZ POLANCO, Aurora, “La Repetición y la sensibilidad<br />
contemporánea”, Anales de Historia del arte, 3. zk, 1991-92, 277-296. or.<br />
409
410<br />
FERNÁNDEZ POLANCO, Aurora, “La estética de la repetición”, Cuadernos<br />
de arte e iconografía. Madrid, VI. Alea – 12. zk, 1993, 379 –385. or.<br />
FOSTER, Hal, “Obscene, Abject, Traumatic”, October78.Fall, 1996, 107-24.<br />
or.<br />
FRANEBLIIN, Catherine, “Jacques Lacan: Homenaje a Marguerite Duras”,<br />
Guadalimar 40. zk, 1979, martxoa, 19-21. or.<br />
FREUD, Sigmund, “Lo siniestro”, Revista de Occidente, 201. zk, 1998, 101-<br />
109. or.<br />
GALLANO, Carmen, “Trauma y discurso”, Estudios Psicoanalíticos, 4.<br />
Eolia/ Miguel Gómez Argitalpenak, 1-217. or.<br />
GAVILAN FONTANET, F., “La fotografía como terapia, un fenómeno<br />
social llamado fotografía”, Arte Fotográfico, 1981, 30. Lbki., 4. zk,561-563.<br />
or.<br />
GAVILAN FONTANET, Fancisco, “La fotografía como terapia, la<br />
importancia social de la fotografía”, Arte Fotográfico, 1981 30. Lbki., 6. zk,<br />
685-686. or.<br />
GAVILAN FONTANET, Francisco, “La fotografía como terapia, una nueva<br />
alternativa en las terapias verbales”, Arte Fotográfico, 1981, 30. Lbki., 7. zk,<br />
819-820. or.<br />
GAVILAN FONTANET, Francisco, “La fotografía como terapia, los valores<br />
informáticos-terapéuticos de la fotografía ”, Arte Fotográfico,1981,30. Lbki. ,<br />
11. zk,1329-1330. or.<br />
GAVILAN FONTANET, Francisco, “La fotografía como terapia, el Album<br />
Familiar III”, Arte Fotográfico, 1982, 31. Lbki., 5. zk, 533-534. or.<br />
GUTIÉRREZ, Antonio, “Metáfora e ironía, claves de la razón vital”, Revista<br />
de Filosofía 20. zk, 2000, 107-123. or.<br />
GUTIERREZ, Elvira, “Arte-Terapia para grupos de personas sin hogar”, Arte,<br />
Individuo y Sociedad 12. zk, 2000, 301-309. or.<br />
KRAUSS, Rosalind E., “Informe without conclusion”, October 78. Fall,<br />
1996, 89-105. or.<br />
LOPEZ, Marian, “ ECARTE: el Consorcio Europeo para la Educación en Arte<br />
Terapia, Arte, Individuo y Sociedad 12. zk, 2000, 329-334. or.
LORÉN, José Antonio, “La `despechada´: elementos para la discusión sobre<br />
sublimación y/o reparación, Revista de Psicoanálisis. Asociación<br />
Psicoanalítica de Madrid, zk. Estra, 1995, 9-36. or.<br />
MAMPASO, Ana, “Técnicas de vídeo en Terapia Artística”, Arte, Individuo y<br />
Sociedad 13. zk, 2001, 55-65. or.<br />
MARTÍNEZ, Noemí, “La terapia artística como una nueva enseñanza”, Arte,<br />
Individuo y Sociedad 8. zk, 1996, 21-25. or.<br />
MARTÍNEZ, Noemí/ RIGO,Catalina/ LÓPEZ, Marina, “La obra de arte como<br />
estímulo creador en distintas <strong>eta</strong>pas de la educación: Primaria, Secundaria y<br />
Facultad de Educación”, Arte, Individuo y Sociedad,5. zb,1993, 59-74. or.<br />
MARTÍNEZ, Virtudes, “Aproximaciones al Arte-terapia. Una experiencia en<br />
Granada”, Arte, Individuo y Sociedad. 12. zk, 2000, 335-340. or.<br />
MEDIEROS, F., “Relaciones entre el arte y la terapéutica psiquiátrica”,<br />
Psicopatología 6. zk, (4), 1986, 333-336. or.<br />
MICHELENA, Mariela, “Cien años de cesión y de incesto, El proceso<br />
sublimatorio en Gabriel García Márquez”, Revista de Psicoanálisis.<br />
Asociación Psicoanalítica de Madrid, zk.Estra, 1995, 81-94. or.<br />
MICHELSON, Annette, “Where is your rupture? Mass Culture and the<br />
Gesamtkundtwerk”, October 56 spring, 1991, 43-64. or.<br />
NEMSER, Cindy, “Una entrevista con Eva Hesse”, Artforum 8 Libki.,5. zk,<br />
1970, maiatza, 59-63. or.<br />
NIXON, Mignon, “Posing the Phallus”, October 92, Spring 2000, 99-127. or.<br />
PÉREZ-GALDÓS, Silvia, “`Sin título´(Algunas consideraciones sobre la<br />
pintura)”, Revista de Psicoanálisis. Asociación Psicoanalítica de Madrid, zk.<br />
Estra, 1995, 95-104. or.<br />
POLO, Lilia, “Tres aproximaciones al Arte Terapia”, Arte, Individuo y<br />
Sociedad,12. zb, 2000, 311-319. or.<br />
RAMÍREZ, Juan Antonio, “Apoteosis del salivazo”, Arquitectura Viva (50),<br />
sep.-oct, 1996, 19-24. or.<br />
RAMÍREZ, José Luis, “La existencia de la ironía como ironía de la existencia.<br />
Una investigación sobre el sentido”, Isegoría (revista de filosofía moral y<br />
política) 25, 2001, 115-145. or.<br />
411
412<br />
REDORTA LORENTE, Joseph, “Otro lado de la mediación: el conflicto<br />
preexistente”, Apuntes de Psicología, 18. Libki., 2. <strong>eta</strong> 3. zk, 2000, 353-360 or.<br />
ROMERO, Julio, “Creatividad, arte, <strong>artista</strong>, locura: una red de conceptos<br />
limítrofes”, Arte, Individuo y Sociedad, 12. zk, 2000, 131-141. or.<br />
SCHOFFER KRAUT, Daniel E., “La torre de Babel o el fracaso de la<br />
sublimación”, Revista de Psicoanálisis. Asociación Psicoanalítica de Madrid,<br />
zk. Estra, 1995, 105-122. or.<br />
SZPILKA, Jaime I., “La sublimación”, Revista de Psicoanálisis. Asociación<br />
Psicoanalítica de Madrid, zk. Estra, 1995, 37-77. or.<br />
VASSILIADOU, María, “Investigar para el reconocimiento de la profesión.<br />
Congreso Europeo sobre Arte-Terapia”, Arte, Individuo y Sociedad, 12. zk,<br />
2000, 45-53. or.<br />
WALSH, María, “Obsession”, Art Monthly 234. zk, march, 2000, 7-10. or.<br />
WECHSLER, Max, “Bruce Nauman”, Kalías revista de arte, IVAM Centre<br />
Julio González, III. Urtea, 5. zk,1991, apirila, 123-127. or.<br />
ZANÓN, Azucena, “La sublimación en Freud y en Lacan”, El Calderero 42.<br />
zk, 1996, ekaina, 37-40. or.<br />
5. EGUNKARIETAKO ARTIKULUAK LOUISE BOURGEOISEN<br />
GAINEAN<br />
BUFILL, Juan, “Louise Bourgeois, desde el deseo y el miedo”, ABC, 1990-<br />
01-27.<br />
CALDERÓN, Manuel, “España conoce a Louise Bourgeois”, El Sol, 1990-11-<br />
9.<br />
CLOT, Manel, “Espacios del deseo”, El País, 1990-11-24.<br />
COTTER, Holland, “ Cheim and Read, `circa 70´ Linda Benglis and Louise<br />
Bourgeois”, The New York Times, 2007-07-13.<br />
DEIA, “Exposición retrospectiva de la <strong>artista</strong> parisina Louise Bourgeois en la<br />
Fundación Tapies”, Deia, 1990-11-7.<br />
DELGADO-GAL, Álvaro, “Balthus contra Louise Bourgeois”, ABC, 1996-<br />
05-3.<br />
EL MUNDO, “30 <strong>artista</strong>s exponen su visión de la vida y la muerte en una<br />
muestra”, El Mundo, 1997-02-6.
HERNÁNDEZ VELASCO, Irene, “El Museo de Brooklyn, un lugar de la<br />
memoria” para Louise Bourgeois”, El Mundo, 1994-05-3.<br />
LORENTE, Manuel, “El bello exorcismo de Louise Bourgeois”, ABC,1996-<br />
02-16.<br />
NAVARRO ARISA, J.J., “Barcelona acoge por vez primera en España una<br />
muestra de Louise Bourgeois”, El País, 1990-11-8.<br />
RABAGO, Joaquin, “Desde Lennon y Yoko Ono a Bourgeois: la cama en el<br />
arte”, Gara, 2002-06 –25.<br />
RUBIO, Oliva María, “La <strong>artista</strong> solitaria”, El País, 1995-09-9.<br />
SIERRA, Rafael, “Las obsesiones de Louise Bourgeois, una mujer sin<br />
secretos”, El Mundo, 1999-11-17.<br />
6. INTERNETEKO ARTIKULUAK<br />
Louise Bourgeoisi buruzko web orriak beste intereseko web orri<strong>eta</strong>tik<br />
bereiztuko ditugu. Bibliografian erabilitako zentzuarekin jarraituz, web<br />
orrialdeen datuak modu hon<strong>eta</strong>n sailkatu ditugu: egilearen datuak, instituzio<br />
edota erakundearen izena alfabetoaren arabera odenatuta; ondoren<br />
artikuluaren izena, data <strong>eta</strong> bilatutako internet helbidea idatzi ditugu.<br />
6.1. LOUISE BOURGEOISI BURUZKO WEB ORRIAK<br />
ALIAGA, Juan Vicente, “Gramática de temores”, 2007,<br />
http://www.artfacts.net/index.php/pageType/exhibitionInfo/exhibition/7987/la<br />
ng/3<br />
ARTNET.COM,“Louise Bourgeois”, 2007,<br />
http://www.artnet.com/ag/fulltextsearch.asp?searchstring=bourgeois<br />
ARTPRICE, “ Bourgeois, Louise (1911)”, 2007,<br />
http://web.artprice.com/artistd<strong>eta</strong>ils.aspx?idarti=MTA0NzEzNjM5NTgyNjk=<br />
&l=es<br />
HAINBAT EGILE, “Art is the experiencing – or rather the re-experiencing –<br />
ofa trauma”, 2007,<br />
413
414<br />
http://64.233.183.104/search?q=cache:RE0hA3iuF5sJ:ocs.ilrt.org/viewpaper.p<br />
hp%3Fid%3D34%26cf%3D8+louise+bourgeois%2Btrauma&hl=es&ct=clnk<br />
&cd=23&gl=es<br />
ARTCYCLOPEDIA, La Guía del gran arte en internet. Artcyclopedia,<br />
“Louise Bourgeois” , 2007,<br />
http://www.artcyclopedia.com/artists/bourgeois_louise.html<br />
HAINBAT EGILE, “What is Art? What is an Artist? Page by Louise”<br />
Bourgeois, 2007, http://www.arthistory.sbc.edu/artartists/illusbourgeois.html<br />
THE BARBARA KRAKOW GALLERY. “Louise Bourgeois”, 2007,<br />
http://www.barbarakrakowgallery.com/contentmgr/showd<strong>eta</strong>ils.php/id/308<br />
BOSTON.COM, “Bourgeois in Boston Exhibit”, 2007,<br />
http://calendar.boston.com/events/show/1136636-Bourgeois-in-Boston-<br />
Exhibit<br />
CARRILLO DE ALBORNOZ, Cristina, “Louise Bourgeois, entrevista”,<br />
2007,<br />
http://www.xlsemanal.com/web/articulo.php?id=2277&id_edicion=326&salto<br />
_pagina=0<br />
CROSSING THE THRESHOLD,“Louise Bourgeois”, 2007,<br />
http://www.albany.edu/museum/wwwmuseum/crossing/artist3.htm<br />
CHEIM & READ, “The artist web page”, 2007,<br />
http://www.cheimread.com/artists/louise-bourgeois/?view=press<br />
DD00SS (Asociación de amigos del arte y de la cultura de Valladolid),<br />
“Entrevista a Louise Bourgeois en la Robert Miller Gallery”, 2007,<br />
http://www.ddooss.org/articulos/entrevistas/Louise_Bourgeois.htm<br />
DURÁN, Fernando, “GRAN SUBASTA DE PRIMAVERA, ZK. 306”, 2007,<br />
http://www.fernandoduransubastas.com<br />
FLUG COLIN, Barbara, “A Conversation with Louise Bourgeois”, 2007,<br />
http://www.frigatezine.com/essay/lives/eli02bou.html<br />
GALERIE KARSTEN GREVE AG, ST. MORITZ, “Louise Bourgeois”,<br />
2007, http://www.artnet.com/Galleries/Artists_d<strong>eta</strong>il.asp?gid=476&aid=2868<br />
GALERIE PIECE UNIQUE, “Louise Bourgeois (1999). Topiary 1998”, 2007,<br />
http://www.galeriepieceunique.com/infoframes/bourgeois.htm<br />
GUGGENHEIM MUSEUM, “The Collection”, 2007,<br />
http://www.guggenheimcollection.org/site/artist_works_21_0.html
HERKENHOFF, Paulo, “Louise Bourgeois”, 2007,<br />
http://www.scultura.org/visualizza/scultore/243.html<br />
ILLY. IBÉRICA, “Todas las colecciones”, 2007,<br />
http://www.illy.com/es/expresion/illy_collection/todascolecciones/Louise_Bourgeois_2002.htm<br />
KAPLAN, Cheryl, “Cut in Two: A Conversation Between Louise Bourgeois<br />
and Cheryl Kaplan”, 2007, http://www.deutsche-bankart.com/art/2004/9/e/1/293.php<br />
MARTÍNEZ-COLLADO, Ana, “Tiempo extra antes de la muerte”, 2007,<br />
http://www.artszin.net/bourgeois.html<br />
PG NEWS, “Trust to unveil designs”, 2007,<br />
http://www.post-gazette.com/regionstate/19981208sculpt4.asp<br />
REDZ, Kristina, “My interview with Louise Bourgeois”, 2007,<br />
http://home.swipnet.se/redz/kristina/epages/lb.htm<br />
SISCHY, Ingrid, “Louise Bourgeois - interview with artist – Interview”,<br />
2007, http://findarticles.com/p/articles/mi_m1285/is_n10_v27/ai_20803799<br />
STEINER, Pat, “Mortal elements - interview with artist Louise Bourgeois –<br />
Interview”, 2007,<br />
http://findarticles.com/p/articles/mi_m0268/is_n10_v31/ai_14156122<br />
WIKIMEDIA FUNDATION, “Louise Bouregois”, 2007,<br />
http://es.wikipedia.org/wiki/Louise_Bourgeois,<br />
6.2. INTERESEKO BESTE WEB ORRI BATZUK<br />
ERABILI.COM, Lantresnak: “Hiztegiak: Elhuyar/ Euskalterm”, 2007,<br />
http://www.erabili.com<br />
ERKIZIA AMILIBIA, Blas, “Psikopatologiako hiztegia (2002)”, 2007,<br />
http://www.ome-aen.org<br />
BRITISH ASSOCIATION OF ART THERAPIST, “Qualifying training<br />
courses for Art Therapists in the UK”, 2007,<br />
http://www.baat.org/training.html<br />
BRITISH ASSOCIATION OF ART THERAPIST, “What is Art Therapy?”,<br />
2004, http://www.baat.org/art_therapy.html<br />
415
416<br />
RUIZ, Iván, “La cosa vacía”, 2007,<br />
http://www.scb-icf.net/nodus/006Cosa.htm<br />
UNIVERSITAT DE BARCELONA, “Metáfora. Centre d´Estudis d´Art i<br />
Artteterapia”, 2007, http://www.m<strong>eta</strong>fora.org/<br />
UNIVERSITAT DE BARCELONA, “¿Qué es Arte-Terapia?”, 2004,<br />
http://www.metáfora.org/espanyol/arteterapia/que_es_art_terapia.htm<br />
ZIMMERMAN, Daniel, “Arte by psicoanálisis. En los umbrales de lo<br />
imposible”, 2004, http://www.nous.org.ar/Secciones/ares/arte/, Web orrialde<br />
iraungia.<br />
7. BIDEO ZINTAK ETA BESTE BATZUK<br />
Atal hon<strong>eta</strong>n Louise Bourgeoisen gaineko bideoak, filmak (Louise<br />
Bourgeoisi <strong>eta</strong> beste <strong>artista</strong> bati buruzkoak), disko konpaktuak (Louise<br />
Bourgeoisez) <strong>eta</strong> hitzaldiak (arte <strong>eta</strong> psikoanalisi, Louise Bourgeois <strong>eta</strong> arte-<br />
terapiaren gainean) bildu ditugu.<br />
7.1. LOUISE BOURGEOISI BURUZKO BIDEOAK<br />
ART 21. “Louise Bourgeois. (documentary film Identity)” 2007,<br />
Louise Bourgeois: Vídeo: “Touch of Jane Addams”/ “ Women and Craft”/<br />
“Cell II”/ “Cell (Glass Spheres…)”<br />
http://www.pbs.org/art21/multimedia/index.html<br />
YOU TUBE, YOYOPRO, “Louis Bourgeois, Lynda Benglis at Cheim Read -<br />
June 21, 2007”, http://es.youtube.com/watch?v=VqPQHl6eNtw<br />
YOU TUBE, CASSIDY, Patty, “Bourgeois eyes”, 2007, 2:40,<br />
http://es.youtube.com/watch?v=tKYGJK1SlcU<br />
MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise<br />
Bourgeois: Memoria y arquitectura, KINES Producciones, cop., Madril,<br />
2000.
7.2. FILMAK<br />
GUICHARD, Camille, Louise Bourgeois, Bernard Marcadé-ren <strong>eta</strong> Jerry<br />
Gorovoyren elkarrizketekin, Terra Luna Films/Centre Georges Pompidou,<br />
Paris, 1993, 52 minutu.<br />
HERSHON, Elia, GUERRA, Roberto, Frida Kahlo (1910-1954), Visual arte,<br />
Visual Argitalpenak, S.L., Madril,1983.<br />
7.3. DISKO KONPAKTUAK<br />
BOURGEOIS, Louise, Otte, Brigitte Cornand-ek produzitua, Paris, 1995.<br />
CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise<br />
Bourgeois, [Entzumenezko grabazioa]: entretiens avec Louise Bourgeois,<br />
Éditions du Seuil, Paris, 2003, 66´50´´.<br />
7.4. HITZALDIAK<br />
AUCOUTURIER, Bernard/ DOMÍNGUEZ SEVILLANO, Miguel Angel<br />
“Cuerpo, representación y creación”, Euskal Herriko Unibertsitateko VIII.<br />
Arte <strong>eta</strong> Kultura topak<strong>eta</strong>k, Ikastaroaren koordinatzaileak: Josu Rekalde <strong>eta</strong><br />
Marta Arzak: <strong>Artea</strong> <strong>eta</strong> sormena: adimenaren islak, Guggenheimeko<br />
auditorioa, Bilbo, 2007ko uztailaren 11.<br />
BRIOLE, Guy “Una aproximación psicoanalítica actual al trauma”,<br />
Espainiako Eremu Freudtarraren Psikoanalisi Eskolako P.V. elkartea, Bilbo,<br />
2004eko ekainaren 11.<br />
CREGO, Charo. “Notas sobre lo abyecto en el arte contemporáneo”, Jorge<br />
Oteiza katedra, Nafarroako Museoa, Iruñea, 2004eko urriaren 26a.<br />
D´ANGELO, Lucía, “El cuadro y la mirada”, Bilboko Eremu Freudtarraren<br />
Mintegia <strong>eta</strong> UPV / EHUko Arte Ederr<strong>eta</strong>ko hedapen-errektoreordetza, Arte<br />
Ederr<strong>eta</strong>ko gradu-aretoa, Leioako Kanpusa, 2004ko otsailaren 20a.<br />
GUIMÓN, José, “Arte psicopatológico”, Euskal Herriko Unibertsitateko VIII.<br />
Arte <strong>eta</strong> Kultura topak<strong>eta</strong>k, Ikastaroaren koordinatzaileak: Josu Rekalde <strong>eta</strong><br />
Marta Arzak: <strong>Artea</strong> <strong>eta</strong> sormena: adimenaren islak, Guggenheimeko<br />
auditorioa, Bilbo, 2007ko uztailaren 12a.<br />
417
418<br />
KLEIN, Jean Pierre / BONET, Eva, “Arte terapia: la creación como proceso<br />
de transformación”, Euskal Herriko Unibertsitateko VIII. Arte <strong>eta</strong> Kultura<br />
topak<strong>eta</strong>k, Ikastaroaren koordinatzaileak: Josu Rekalde <strong>eta</strong> Marta Arzak:<br />
<strong>Artea</strong> <strong>eta</strong> sormena: adimenaren islak, Guggenheimeko auditorioa, Bilbo,<br />
2007ko uztailaren 11.<br />
MORRIS, Frances, “Hago, deshago y rehago: La vida y el arte de Louise<br />
Bourgeois”, Tate Modern-eko Erakusk<strong>eta</strong>-Saileko kontserbazio-burua,<br />
Guggenheimeko auditorioa, Bilbao, 2001eko urria.<br />
RODRÍGUEZ, Sara/ MAGUREGUI, Luz, ARZAK, Marta, INTXAUSTEGI,<br />
Begoña “Algunas prácticas creativas con función integradora o terapéutica en<br />
la Comunidad Autónoma Vasca”, Euskal Herriko Unibertsitateko VIII. Arte<br />
<strong>eta</strong> Kultura topak<strong>eta</strong>k, Ikastaroaren koordinatzaileak: Josu Rekalde <strong>eta</strong> Marta<br />
Arzak: <strong>Artea</strong> <strong>eta</strong> sormena: adimenaren islak, Guggenheimeko auditorioa,<br />
Bilbo, 2007ko uztailaren 12a.<br />
WAJCMAN, Gérard, “L´invention du caché”[Ezkutukoaren asmak<strong>eta</strong>], artea<br />
<strong>eta</strong> jakintza [a-J] ikastaroaren barruan eginiko hitzaldi irekia, zuzendaria: Juan<br />
Luis Moraza, Arteleku, 2003ko azaroaren 21a.
2. ERANSKINA. HIZTEGIA, TERMINOLOGIA.<br />
Abreakzio: Abreacción<br />
Adierazle linguistikoa: Significate lingüístico<br />
Adimen-gabezia: Falta de entendimiento<br />
Adimen sakon: Mente profunda<br />
Afektiboa <strong>eta</strong> sentipen-bidezko informazioa: información sensorial y afectiva<br />
Afektu-bizitza: Vida afectiva<br />
Ageriko edukia: Contenido latente<br />
Aitaren izenean ari dena / aitaren izenekoa: El nombre del padre<br />
Akutu: Agudo<br />
Analisi psikologikoa: Análisis psicológico<br />
Anatomiko-nosologiko: Anatómico-nosológico<br />
Antsi<strong>eta</strong>te/Barne-herstura: Ansiedad<br />
Antsi<strong>eta</strong>te-nahasteak: Trastornos de ansiedad<br />
Antsi<strong>eta</strong>te-krisia: Crisis de ansiedad<br />
Arazo / problema: Problema<br />
Artikulatu gabeko elementuak: Elementos inarticulados<br />
Astoratzea: Sobresalto<br />
Atzera begirako erakusk<strong>eta</strong>: Exposición retrospectiva<br />
Autorregulazio-prozesua: Proceso de autorregulación<br />
Autoestimua: Autoestima<br />
Azaleko-pertzepzio / Azal-pertzeozio: Percepción superficial<br />
Azaleratu/Mosorroa kendu: Desenmascarar<br />
Babes-ekintza: Acto defensivo<br />
Bakarkako erakusk<strong>eta</strong>: Exposición individual<br />
Barne-bulkadak: Impulsos internos<br />
Barne-gatazka: Conflicto interno<br />
Barne-hersturako krisia: Crisis de ansiedad<br />
Begirada-bezatze: Doma-mirada<br />
Belo-espazio/Belo: Espacio del velo / Velo<br />
419
420<br />
Bereizgarrigabeko-matrize: Matriz indiferencida<br />
Bereizgarrigab<strong>eta</strong>sun: Indiferenciación<br />
Berregin/ birsortu: Recrear<br />
Berrelaborazio (birlandu): Reelaboración<br />
Berreraiki: Reconstrucción<br />
“Bestea”: “El otro”<br />
Bigarren mailako prozesua: Proceso secundario<br />
Birkodetzea: Recodificación<br />
Berrintroiekzio fasea: Fase de Reintroyección<br />
Berriztapen: Restauración<br />
Bizitzaren zentzua: Sentido de la vida<br />
Bizi-krisi: Crisis Vital<br />
Bizi-sen: Instinto de vida<br />
Bulkada: Impulso<br />
Bulkada inkontziente: Instinto inconsciente<br />
Buru-egitura: Estructura mental<br />
Buru-prozesu inkontzientea: Procesos mentales inconscientes<br />
Buruko errepikapena: Repetición mental<br />
Buruko nahask<strong>eta</strong> / adimen-nahastea: Trastorno mental<br />
Clownismoa: Clownismo<br />
Defentsa-mekanismo: Mecanismo de defensa<br />
Depresio: Depresión<br />
Deribazio-prozesu: Proceso de derivación<br />
Determinatzaile, erabakigarritasun: Determinación<br />
Dimentsioanitza: Multidimensional<br />
Doilorra: Lo abyecto<br />
Dolu: Duelo<br />
Edertasunaren gozamena: Goce de la belleza<br />
Edipo konplexua: Complejo de Edipo<br />
Elaborazio (landu): Elaboración<br />
Elaborazio-lana: Trabajo de elaboración
Eldarnio-fasea: Fase Delirante<br />
Elkarrekintza / Elkarreragina: Interacción<br />
Emozio intentsoa: Emoción intensa<br />
Epilepsi-krisia: Ataque epiléptico<br />
Erantzun fisiologikoak: Respuestas fisiológicas<br />
Eraso-irrikak: Pulsiones agresivas<br />
Erasotzailearekin parekatzea: Identificación con el agresor<br />
Eremu psikikoa: Dominio psíquico<br />
Ern<strong>eta</strong>sun: Activación<br />
Erreaktibitate orokorraren enbotea: Embotamiento de la reactividad general<br />
Erreaktibotasun: Reactividad<br />
Erreala dena: Lo real<br />
Errealitate-printzipioa: Principio de realidad<br />
Errepikapen-konpultsioa:Compulsión de repetición<br />
Errepikapenezko konpultsioa: Compulsión de repetición<br />
Erreprimitua: Reprimido<br />
Estimulu: Estímulo<br />
Esanezina: Lo indecible<br />
Ezkizoide edo proiekzio fasea: Fase esquizoide o de proyección<br />
Ezkutuko orden: Orden oculto<br />
Ezkutukoa: Lo oculto<br />
Familia-inguru: Entorno familiar/Contexto familiar<br />
Fantasmatikoa: Fantasmático<br />
Fase / aro: Estadio<br />
Fase maniakoa: Fase maniaca<br />
Fase epileptoidea: Fase epileptoide<br />
Fase tonikoa: Periodo tónico<br />
Gabezia: Falta<br />
Gabezia-subjektua: Sujeto de falta<br />
Gaitzetsi: Censurar<br />
Gaixotasun / eritasun: enfermedad<br />
421
422<br />
Gaixotasun mental / adimen-gaixotasun / buru-eritasun: Enfermedad mental<br />
Gatazka psikikoa: Conflicto psíquico<br />
Garapenaren psikologia: Psicología del desarrollo<br />
Gauza: “la cosa”<br />
Gertakari ( gertakizun) traumatikoa: Acontecimiento traumático/ Evento<br />
traumático<br />
Gertakizun (gertakari) traumatizantea: Acontecimiento traumatizante<br />
Gestalt-askea: Gestalt libre<br />
Giza-adimena: Mente humana<br />
Gogo-bizitza: Vida anímica<br />
Gogo-aldartea: Estado anímico<br />
Gorputz-jarrerak: Posturas corporales<br />
Gorputz paralisia: Parálisis corporales<br />
Gorpuzduna: lo corpóreo<br />
Gorroto-sen: Instinto de odio<br />
Grina-portaerak: Fase de Actitudes Pasionales<br />
Haserrekortasuna: Irritabilidad<br />
Haur-sadismo: Sadismo infantil<br />
Hil- herstura: Angustia de muerte<br />
Hil-senak: Instintos de muerte<br />
Hipnosipeko egoera: Estados hipnóticos<br />
Herstura: Angustia<br />
Herstura-egoera: Situación de angustia<br />
Herstura-neurosi/ larritasun-neurosi : Neurosis de angustia<br />
Histeria: Histeria<br />
Histeria-krisia: Ataque histérico<br />
Histeria traumatikoa: Histeria traumática<br />
Histeria-Uztaia: Arco de histeria, Arch of Hysteria<br />
Hondamen egoera: Situación catastrófica<br />
Hutsunea: Vacío<br />
Hutsa: Vacío
Ibilbide neurotikoa: Trayecto neurótico<br />
Ideien asoziazio askea: Libre asociación de ideas<br />
Ideia finkoak subkontziente: Ideas fijas subconscientes<br />
Igerian dagoen arr<strong>eta</strong> / igeriko arr<strong>eta</strong>: Atención flotante<br />
Ikus-eremu: Campo visual<br />
Ikus-eremuko artea: Arte visual<br />
Ikusmen bereizgarrigabea: Visión indiferenciada<br />
Ikusmen lausoa: Visión difusa<br />
Ikustera eman: “Dar a ver”<br />
Ilusio-eremu: Área de ilusión<br />
Indargabetuta: Neutralizada<br />
Indibiduazio-prozesu: Proceso de individuación<br />
Informazioaren bateratze-lana: Puesta en común de la información<br />
Inkontzientearen ahalmena: El poder del inconsciente<br />
Iraunkor: Persistentemente<br />
Irudizkoa dena: Lo imaginario<br />
Irudizko mundua: Mundo imaginario<br />
Irrika: Pulsión<br />
Irrika-energia: Energía pulsional<br />
Irriken jomuga: M<strong>eta</strong> instintiva<br />
Itxuragabea: Informe<br />
Itxuraldatu: Transfigurar<br />
Izaera/ Karaktere: Carácter<br />
Izaera errepikari: Carácter recurrente<br />
Izendaezina: lo innombrable<br />
izu-ikara / izu-laborri: Terror<br />
“-z...jabetzea”: “Darse cuenta de”<br />
Jaiotzako trauma: Trauma del nacimiento<br />
Jarrera plastikoak: Poses plásticas<br />
Karaktere-neurosi: Neurosis de carácter<br />
Katexia: Catesis<br />
423
424<br />
Kokapen kontziente: Posición consciente<br />
Kokapen sakon: Posición profunda<br />
Konponk<strong>eta</strong>: Reparación<br />
Konponk<strong>eta</strong>-lan: Trabajo de reparación<br />
Konponk<strong>eta</strong>-bulkada: Instinto reparador<br />
Konponk<strong>eta</strong>-ekintza: Acto de reparación<br />
Kontratransferentzia: Contratransferencia<br />
Konponk<strong>eta</strong>-mekanismoak: Mecanismos de reparación<br />
konstantzi printzipio/ konstantzia-printzipio: Principio de constancia<br />
Lehen mailako prozesuak: Procesos primarios<br />
Lotura funtzioak: Funciones de ligazón<br />
Mamua: Fantasma<br />
Maitasun-ekintza: Acto de amor<br />
Maitasun-sen: Instinto de amor<br />
Memoria asoziatibo/elkartze-memoria: Memoria asociativa<br />
Muntatze lan : Ensamblaje<br />
Nahask<strong>eta</strong> mental: Confusión mental<br />
Nahaste: Trastorno<br />
Narkosi: Narcosis<br />
Narradura soziala: Deterioro social<br />
Narrazio-birkodetzea: Recodificación narrativa<br />
Neuropatologiak: Neuropatologías<br />
Neurosi: Neurosis<br />
Neurosi fóbico / fobiazko neurosi: Neurosis fóbica<br />
Neurosi obsesibo: Neurosis obsesiva<br />
Neurosi traumatikoa: Neurosis traumática<br />
Nia: El yo<br />
Noramen-galtze: Perdida de control y de orientación<br />
Norbanako inkontzientea: Inconsciente individual<br />
“Norbera”: “Sí-mismo”<br />
Objektu: Objeto
Objektu Harremanen Eskola: Escuela de Relaciones de Objeto<br />
Objektu osoa: Objeto total<br />
Ondoez / ezinegon: Malestar<br />
Ondoez psikologiko bizia / egonezin psikologiko intentsoa: Malestar<br />
psicológico intenso<br />
Operazio fantasmatikoa: Operación fantasmática<br />
Pantaila: Pantalla<br />
Paralisi traumatikoa: Parálisis traumática<br />
Partekagarritasuna (amankomunean jartzea): Compartibilidad<br />
Pasio-jarrera fasea: Fase de actitudes pasionales<br />
Patologia: Patología<br />
Pertzepzio prozesuak: Procesos perceptivos<br />
Pertzepzio sakon: Percepción profunda<br />
Pertzepzio sinkretikoa: Percepción sincrética<br />
Plazer-printzipioa: Principio de placer<br />
Psikoanalisia: Psicoanálisis<br />
PTSD: Post-traumatic Stress Disorder: Trauma ondorengo estresagatiko<br />
Post-traumatic Stress Disorder: Trauma ondorengo estresagatiko nahastea<br />
Praktika fantasmatikoa: Práctica fantasmática<br />
Prozesu psikologiko: Proceso psicológico<br />
Sintesi funtzioak: Funciones de síntesis<br />
Senen eratorpenaren prozesua: Proceso de derivación de los instintos<br />
Senezko jomugak: M<strong>eta</strong>s instintivas<br />
Sexu-kitzikadura/Eszitazio sexual: Excitación sexual<br />
Sexu-irrika: Pulsión sexual<br />
Sexu-sen: Instinto sexual<br />
Sinbolikoa dena: Lo simbólico<br />
Sindrome: Síndrome<br />
Sublimazioa: Sublimación<br />
Sintoma: Síntoma<br />
Sintoma abiarazleak: Síntomas desencadenantes<br />
425
426<br />
Sorgortze: Embotamiento<br />
Sormen-terapiak: Terapias creativas<br />
Sormenerako erantzuna: Respuesta creativa<br />
Sortze-bulkada: Impulso creador<br />
Subjektu: Sujeto<br />
Supernia: Superyo<br />
Sustoa: Susto<br />
Talde-inkontzientea: Inconsciente colectivo<br />
Talde erakusk<strong>eta</strong>: Exposición colectiva<br />
Talka: Choque<br />
Sortze-teknika: Técnica creativa<br />
Terapia kognitibo-konduktualak: Terapias cognitivo-conductuales<br />
Traizioari itsutasuna: Ceguera para la traición<br />
Trantsizio-espazio: Espacio de transición<br />
Trantsizio-objektu: Objeto transicional<br />
Trantsizio-gertakariak: Fenómenos transicionales<br />
Trauma ondorengo estresagatiko nahastea: Trastorno por estrés postraumático<br />
Trauma-ondoko estres: Estrés postraumático<br />
Transferentzia: Transferencia<br />
Tristura: Tristeza<br />
Umetoki-barneko bizitza: Vida intrauterina<br />
Uztaia: Arco<br />
Uzte-trauma: Trauma de abandono<br />
Zatikatzea: Fragmentación<br />
Zera: El ello<br />
Zirkuluaren uztaia: Arco de Círculo
IRUDIEN AURKIBIDEA<br />
116. or. ZEGHER, Catherine, La Colección Prinzhorn. Trazos sobre bloc mágico, MACBA,<br />
Bartzelona, 2001, 117. or.<br />
119. or. JUNG, Carl G., El hombre y sus símbolos, Ediciones Paidós Ibérica S.A., Bartzelona,<br />
1995, jat.,1964, 161. or.<br />
148.or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 16.or.<br />
149. or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
149. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
19. or.<br />
149. or. GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,<br />
Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003, 9. or.<br />
149. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 20.or.<br />
152. or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
153.or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 22.or.<br />
153.or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
153.or. CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois<br />
(Jacqueline Caux-ek Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´),<br />
Éditions du Seuil, Paris, 2003, 100. or.<br />
153.or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
156. or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
156. or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
157. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 32.or.<br />
161. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 35.or.<br />
162. or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
162. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 30.or.<br />
165. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 29.or.<br />
165. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 194.or.<br />
427
428<br />
165. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 194.or.<br />
166. or. BLUM, Peter, Louise Bourgeois: Album, Peter Blum Edition, New York, 1994.<br />
166. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 57.or.<br />
167. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 63.or.<br />
170. or. GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,<br />
Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003, 26. or.<br />
173. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 72.or.<br />
173.or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 73.or.<br />
196. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 48. or.<br />
198. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
13. irudia , 129. or<br />
199. or. GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,<br />
Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003, 42. or.<br />
199. or. HELFENSTEIN, Josef, Louise Bourgeois: The early work, Krannert Art Museum,<br />
Illinois, 2002, 93. or.<br />
199. or. STORR, Robert, HERKENHOFF, Paulo, SCHWARTZMAN, Allan, Louise<br />
Bourgeois, Phaidon, New York, 2003, 58. or.<br />
202. or. HELFENSTEIN, Josef, Louise Bourgeois: The early work, Krannert Art Museum,<br />
Illinois, 2002, 91. or.<br />
203. or GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 170. or.<br />
205. or. HELFENSTEIN, Josef, Louise Bourgeois: The early work, Krannert Art Museum,<br />
Illinois, 2002, 97. or<br />
207. or. HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois, Fundació Antoni Tapies, Bartzelona, 1990,<br />
102. or.<br />
209. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 68.or.<br />
209. or. STORR, Robert, HERKENHOFF, Paulo, SCHWARTZMAN, Allan, Louise<br />
Bourgeois, Phaidon, New York, 2003, 60. or.<br />
210. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996. 72. or.
212. or. HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois, Fundació Antoni Tapies, Bartzelona, 1990, 114.<br />
or.<br />
213. or. CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois<br />
(Jacqueline Caux-ek Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´),<br />
Éditions du Seuil, Paris, 2003, 28. or.<br />
214. or. CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois<br />
(Jacqueline Caux-ek Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´),<br />
Éditions du Seuil, Paris, 2003, 29. or.<br />
215. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 169. or.<br />
215. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 128. or.<br />
217. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 139. or.<br />
217. or. KOTIK, Charlotta, SULTAN, Terrie, LEIGH, Christian. Louise Bourgeois. The Locus<br />
of memory, Works 1982-1993, Abrams, Brooklyn Museum, New York, 1994, 87. or.<br />
217. or. GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,<br />
Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003, 54. or.<br />
218. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
43. irudia , 189. or.<br />
218. or. STORR, Robert, HERKENHOFF, Paulo, SCHWARTZMAN, Allan, Louise<br />
Bourgeois, Phaidon, New York, 2003,73. or.<br />
219. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
42. irudia , 187. or.<br />
220. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
49. irudia , 201. or.<br />
221. or. GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,<br />
Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003, 54. or.<br />
221. or HAINBAT EGILE, Louise Bourgeois, Fundació Antoni Tapies, Bartzelona, 1990, 147.<br />
or.<br />
222. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
23. or.<br />
223. or. CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois<br />
(Jacqueline Caux-ek Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´),<br />
Éditions du Seuil, Paris, 2003, 35. or.<br />
429
430<br />
225. or. GARDNER, Paul, Louise Bourgeois, Universe Series on Women Artist, Universe<br />
Publishing, New York, 1994, 96. or.<br />
226. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 157.or.<br />
226. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 156.or.<br />
227. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
52. or.<br />
229. or. KOTIK, Charlotta, SULTAN, Terrie, LEIGH, Christian. Louise Bourgeois. The Locus<br />
of memory, Works 1982-1993, Abrams, Brooklyn Museum, New York, 1994, 91. or.<br />
229. or. KELLEIN, Thomas, Louise Bourgeois. Fear as Sculptural Fire, Kunsthalle Bielefeld,<br />
Einheitsaufnah, 1999, 23. or.<br />
230. or. KELLEIN, Thomas, Louise Bourgeois. Fear as Sculptural Fire, Kunsthalle Bielefeld,<br />
Einheitsaufnah, 1999, 14. or<br />
230. or. CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois<br />
(Jacqueline Caux-ek Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´),<br />
Éditions du Seuil, Paris, 2003, 36. or.<br />
231. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 107. or.<br />
232. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996,110. or.<br />
233. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
55. irudia, 211. or.<br />
235. or. FLICKR, “ NYC- Battery Park City: Robert F. Wagner Park- Eyes”, 2008,<br />
http://www.flickr.com/photos/wallyg/348259784/.htm<br />
236. or. GOROVOY, Jerry, Louise Bourgeois: Blue Days and Pink Days, Fondazione Prada,<br />
Milan, 1997, 186. or.<br />
237. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 131. or.<br />
239.or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 145. or.<br />
241.or. KELLEIN, Thomas, Louise Bourgeois. Fear as Sculptural Fire, Kunsthalle Bielefeld,<br />
Einheitsaufnah, 1999, 31. or.<br />
242.or. CAUX, Jacqueline, tissée, tendue au fil des jours, la toile de Louise Bourgeois<br />
(Jacqueline Caux-ek Louise Bourgeoisi eginiko elkarrizk<strong>eta</strong>k dituen CD bat dakar, 66´50´´),<br />
Éditions du Seuil, Paris, 2003, 27. or.<br />
244. or. TATE MODERN, Louise Bourgeois, Tate Gallery Publishing Ltd, Unilever Series,<br />
Londres, 2000, 46. or<br />
246. or. KELLEIN, Thomas, Louise Bourgeois. Fear as Sculptural Fire, Kunsthalle Bielefeld,<br />
Einheitsaufnah, 1999, 33. or.
247. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
84. irudia, 269. or.<br />
251. or. CRONE, Rainer, Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag,<br />
Munich,1998, 113. or.<br />
253. or. CRONE, Rainer, Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag,<br />
Munich,1998, 115. or.<br />
254. or. CRONE, Rainer, Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag,<br />
Munich,1998, 119. or.<br />
256. or. CRONE, Rainer, Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag,<br />
Munich,1998, 134. or.<br />
259. or. CRONE, Rainer, Louise Bourgeois: The Secret of the Cells, Prestel-Verlag,<br />
Munich,1998, 139. or.<br />
259. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 151. or.<br />
307. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
37. or.<br />
307. or. BERNADAC, Marie-Laure, Louise Bourgeois, Flammarion, Paris, 1996, 24. or.<br />
308. or. MUSEO NACIONAL CENTRO DE ARTE REINA SOFÍA, Louise Bourgeois.<br />
Memoria y Arquitectura, Museo Nacional Centro de Arte Reina Sofía, Aldeasa, Madril, 1999,<br />
41. or.<br />
365. or. GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,<br />
Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003, 51. or.<br />
367. or. GREENBERG, Jan, JORDAN, Sandra, Runaway Girl. The artist Louise Bourgeois,<br />
Harry N. Abrams, Inc., Publishers, New York, 2003, 52. or.<br />
371. or. Argazkilaria: Amaia Zurbano Camino, tesi honen egilea. Amaia Zurbano Caminoren<br />
eskultura: Izenburua: Zapata behatxuloarekin: “ Sandalia Olabeagan galdu zitzaidan”, 1999.<br />
374. or. Argazkilaria: Pilar Corrales Izarzugaza.<br />
431
432
Change language