13.07.2013 Views

saqarTvelos parlamentis aparati

saqarTvelos parlamentis aparati

saqarTvelos parlamentis aparati

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>saqarTvelos</strong> <strong>parlamentis</strong> <strong>aparati</strong><br />

kvleviTi departamenti<br />

analitikuri ganyofileba<br />

`samcxe-javaxeTis administraciul-teritoriuli<br />

danawileba~<br />

uZvelesi werilobiTi wyaroebis mixedviT, istoriuli<br />

mesxeTis ukidures samxreT nawilSi Zv.w. II aTaswleulis miwuruls<br />

muSqbes igive mesxebs sakuTari samefo hqoniaT. Zv. w. VI sis<br />

I naxevarSi muSkTa samefos urartuelebma da amierkavkasiaSi<br />

SemoWrilma kimerielebma mouRes bolo. amis Semdeg mesxTa tomobrivma<br />

gaerTianebebma samxreTidan ufro CrdiloeTiT gadainacvles<br />

da Zv, w. VI s-Si ukve istoriuli mesxeTis teritoriaze<br />

mosaxleoben.<br />

Zv.w. III saukuneSi farnavazma Tavis Zalauflebas damor-<br />

Cilebuli erTiani saqarTvelo rva saerisTavod da erT saspaspetod<br />

dahyo. es teritoriuli da administraciuli dayofa mesxeTsac<br />

Seexo. igi sam teritoriul-administraciul erTeulad _<br />

saerisTavod daiyo: wundis, oZraxesa da klarjeTis saerisTavod.<br />

wundis saerisTavo gadaWimuli iyo faravnidan vidre<br />

mtkvris satavemde da mis farglebSi moeqca javaxeTi, kola da<br />

artaani. oZraxes saerisTavos teritoria taSiskaridan iwyeboda<br />

da arsianis mTamde vrceldeboda. oZraxes saerisTavoSi Sedioda<br />

samcxe da aWara. rac Seexeba klarjeTis saerisTavos, igi arsianis<br />

mTidan samxreT-dasavleTiT vrceldeboda da Sav zRvamde<br />

aRwevda.<br />

droTa ganmavlobaSi am saerisTavoTa sazRvrebi xSirad<br />

icvleboda. magaliTad, javaxeTis didi saerisTavos arsebobis<br />

dros, misi sazRvrebi Tanamedrove javaxeTTan erTad kolas<br />

olqsa da Crdilisi tbis Semogarens moicavda.<br />

vaxtang gorgaslis periodSi wundisa da oZraxes erisTavTa<br />

Zalaufleba sakmaod SezRudulad gamoiyureboda, radganac maTi


administraciuli centrebi erTdroulad samefo rezidenciasac<br />

warmoadgendnen.<br />

arabebis Semosevis Sedegad ganadgurda cixe-qalaqebi artanuji,<br />

oZraxe da wunda.<br />

maTi gandevnis Semdeg qveyana ganaxlebis gzas daadga. IX<br />

saukunis dasawyisSi tao-klarjeTSi `qarTvelTa samefo~<br />

Camoyalibda. daviT kurapalatis dros (Xs-s II naxevari), mis saz-<br />

RvrebSi iyo _ samcxe, javaxeTi, artaani, kola, klarjeTi,<br />

SavSeTi, tao, aWara, basiani, speri.<br />

adrefeodaluri epoqis miwurulidan oZrxes nacvlad TandaTan<br />

winaurdeba axalcixe, romelsac vaxuStis mixedviT lomsiana<br />

unda rqmeoda. `matiane qarTlisais~ erTi cnobis mixedviT,<br />

IXs. tao-klarjeTis mflobels guaram mamfals axalcixeSi didi<br />

citadeli, axali cixesimagre augia, romlis Semdeg es qalaqi<br />

samcxisa da javaxeTis administraciuli centri gaxda.<br />

<strong>saqarTvelos</strong> Zlierebis xanaSi samcxe-javaxeTi <strong>saqarTvelos</strong><br />

samxreTi forposti iyo. monRolTa batonobis dros `inju i xassad~<br />

Sewyalebuli feodalis samflobeloSi `divnis~ moxeleni,<br />

xarkis amkrefni ver Sediodnen. aqedan gamomdinare aseT xass mamulebs<br />

didi SeRavaTebi eZleodaT da maRali ekonomikuri mdgomareobaiyo.<br />

xasi feodali, romelic ekonomikurad romelime mon-<br />

Roli yaenis Tu ufliswulis sakuTrebas Seadgenda, bunebrivia<br />

politikuradac farTo damoukideblobiT sargeblobda. mefe<br />

siuzerens CamoCorebuli erTerTi aseTi moxele-feodali iyo<br />

sargis jayeli meWurWleTuxucesi, samcxis mTavari da spasalari.<br />

1266 wlidan misi samTavro xasinjud iqca da TviTon uSualod<br />

deqvemdebara yaenis mmarTvelobas. samTavros sazRvrebSi er-<br />

Tiandeboda saqarTvelo taSiskaridan karnu-qalaqamde (karinamde):<br />

samcxe, aWara, SavSeTi, klarjeTi, tao, kola, artaani,<br />

javaxeTis nawili.<br />

giorgi brwyinvelem SemoierTa samcxe-saaTabago.<br />

XV s-is II naxevarSi samcxis samTavro srulad damoukidebelia.<br />

amieridan jayelebis am samflobelos `samcxe-saaTabago~,<br />

xolo jayelebs aTabagebi ewodebaT, zogjer `mefeebic~ ki.<br />

1578 wels Turqebma mTeli mesxeTi daipyres da dapyrobil<br />

teritoriaze axalcixis safaSo Seqmnes, 1595 wels dapyrobili<br />

mxare aRweres da gurjistanis vilaieTis didi davTari<br />

Seadgines. 1625 wels samcxe-saaTabagom, rogorc politikurma<br />

erTeulma, arseboba Sewyvita.<br />

`gurjistanis vilaieTis~ administraciuli danawileba<br />

Semdegnairi iyo: vilaieTi danawilda ZiriTad samxedroadministraciul<br />

erTeulebad _ livebad (sanjayi), livebi _


nahiebad (raioni) da yadiluqebad, nahiebi ki _ kariebad<br />

(sofeli) da dasaxlebul punqtebad. sul `davTris~ mixedviT<br />

samcxe-saaTabago 1160 sofels moicavda [m.svaniZe, samcxesaaTabagos<br />

administraciuli dayofa da socialur-ekonomiuri<br />

mdgomareoba `gurjistanis vilaieTis didi davTris mixedviT,~<br />

Tsu Sromebi, t.121, Tb., 1967; gv.295].<br />

`gurjistanis vilaieTis~ saTaveSi idga beglar-begi<br />

(mir-mirani) da provinciis mTavargamgebloba mis xelT<br />

imyofeboda. beglarbegs sulTani niSnavda da igi uSualod<br />

mas emorCileboda. beglarbegi ganagebda samoqalaqo, samxedro<br />

da, nawilobriv, samarTlis saqmeebs. vilaieTis SemadgenlobaSi<br />

Semavali sanjay-begebi vilaieTis beglarbegs<br />

emorCilebodnen. Cildiris beglarbegis rezidencia axalcixeSi<br />

mdebareobda. (saWiroa vicodeT, rom `gurjistanis<br />

vilaieTi~ da `Cildiris vilaieTi (eialeTi)~ erTi da igive<br />

administraciuli erTeulia. magram, radganac misi administraciuli<br />

centri axalcixe iyo, mas axalcixis safaSosac<br />

uwodebdnen). sanjay-begi marTavda sanjayis samoqalaqo da<br />

samxedro saqmeebs [Cildiris eialeTis jaba davTari. 1694-1723ww.<br />

Turquli teqsti qarTuli TargmaniT gamosacemad moamzada<br />

c.abulaZem, gamokvleva daurTo m. svaniZem, Tb., 1979. gv. 79.;<br />

m.svaniZe, samcxe-saaTabagos administraciuli dayofa da socialur-ekonomiuri<br />

mdgomareoba `gurjistanis vilaieTis didi<br />

davTris mixedviT,~ Tsu Sromebi, t.121, Tb., 1967; gv. 295].<br />

vilaieTis saqmeebis gansaxilvelad beglarbegis TavmjdomareobiT<br />

divani ikribeboda. religiisa da samarTlis<br />

saqmeebs vilaieTis centrSi mjdomi yadi ganagebda. igi<br />

marTmsajulebas SariaTis mixedviT awarmoebda. sapolicio<br />

samsaxuri subaSebs evalebodaT [m.svaniZe, samcxe-saaTabagos<br />

administraciuli dayofa da socilalur-ekonomiuri mdgomareoba<br />

`gurjistanis vilaieTis didi davTris mixedviT,~ Tsu Sromebi,<br />

t.121, Tb., 1967;; 295].<br />

rogorc ukve iTqva, sanjayebi nahiebad da yadiluqebad<br />

iyofoda. sadac mosaxleobis umravlesobas qristianebi<br />

Seadgendnen _ iq nahie iyo, xolo sadac muslimebi sWarbobdnen<br />

_ yadiluqi. nahie Tavis sagamgebloSi ramdenime<br />

sofels aerTianebda [Cildiris eialeTis jaba davTari. 1694-<br />

1723ww. Turquli teqsti qarTuli TargmaniT gamosacemad<br />

moamzada c.abulaZem, gamokvleva daurTo m. svaniZem, Tb., 1979.; 79].<br />

`gurjistanis vilaieTis didi davTris~ mixedviT Cildiris<br />

(axalcixis) safaSo Semdeg livebad da nahiebad iyofoda:


I. axalcixis liva: 1. mzvares, 2. Crdilis, 3. udis, 4. qvablianis, 5.<br />

awyuris, 6. alTunkalas, 7. ocxes, 8. aspinZis, 9. WaWaraqis nahieebi.<br />

II. xerTvisis liva: 1. xerTvisis, 2. tye-javaxeTis, 3. buzmareTis<br />

nahieebi.<br />

III. axalqalaqis liva: 1. akSehiris, 2. Tmogvis, 3. nialisyuris nahieebi.<br />

IV. Crdilis liva: 1.janbazis, 2. qanarbelis, 3. mgelcixis nahieebi.<br />

V. focxovis liva: 1. mzvares, 2. Crdilis nahieebi.<br />

VI. petres liva: 1. petres, 2. qaSveTis nahieebi.<br />

VII. didi artaanis liva: 1. mzvares, 2. Crdilis, 3. tye nahieebi.<br />

VIII. fanakis liva: 1. fanakis, 2. qamxisis, 3. fanaskertis nahieebi<br />

(ix. _ `gurjistanis vilaieTis didi davTari,~ III naw.).<br />

1694-1732 wlebSi Sedgenili jaba-davTris mixedviT Cildiris<br />

(gurjistanis) eialeTi Semdeg livebad da nahieebad iyofoda:<br />

I. axalcixis liva: 1. axalcixis, 2. awyuris, 3. udes, 4. mzvares, 5.<br />

Crdilis, 6. qvablianis nahieebi.<br />

II. axalqalaqis liva: 1. akSehiris, 2. nialisyuris, 3. Tmogvis, 4.<br />

zvares nahieebi.<br />

III. Crdilis liva: 1. janbazis, 2. mgelcixis, 3. qanarbelis nahieebi.<br />

IV. focxovis liva: 1. focxovis, 2. mzvares, 3. Crdilis nahieebi.<br />

V. xerTvisis liva: 1. xerTvisis, 2. buzmareTis, 3. tye-javaxeTis, 4.<br />

Crdilis nahieebi.<br />

VI. artanujis liva: 1. artanujis, 2. iSxanis, 3. taoskaris, 4. xumsis<br />

nahieebi.<br />

VII. olTisis liva: 1. bardusis, 2. anZavis, 3. Crdilis, 4. misrasoris<br />

nahieebi.<br />

VIII. didi artaanis liva: 1. mzvares, 2. Crdilis, 3. tyes nahieebi.<br />

IX. patara artaanis liva: 1. xorjevani, 2. mzvare, 3. Crdilis<br />

nahiebi. X. fanakis liva: 1. fanakis, 2. fanaskertis,<br />

3. qamxisis nahieebi.<br />

XI. mamirvanis liva: 1. mamirvanis, 2. axas nahieebi.<br />

XII. WaWaraqis liva.<br />

XIII. aspinZis liva.<br />

XIV. alTunkalas (oqroscixes) liva.<br />

XV. ocxes liva.<br />

XVI. zemo aWaris liva.<br />

XVII. qvemo aWaris liva.<br />

XVIII. livanis liva.<br />

XIX. SavSeTis liva.<br />

XX. nisfi livanas liva.<br />

XXI. ferTeqreqis liva.


XVIII s-is pirveli naxevris osmaluri wyaroebis cnobebiT<br />

(aini ali, koCibei gorijeli, ali CauSi, evlia Celebi) Cildiris<br />

eialeTi 13 sanjayisagan Sedgeboda: 1) olTisi, 2) xerTvisi, 3)<br />

artanuji, 4) didi artaani, 5) WaWaraqi, 6) focxovi, 7) maWaxeli, 8)<br />

aWara, 9) fanaki, 10) ferTeqreqi, 11) livana, 12) nisfi livana, 13)<br />

SavSeTi.<br />

rogorc vxedavT, Cildiris eialeTis sanjayTa raodenoba<br />

TandaTan gaizarda, es ki gamowveuli iyo ara Cildiris eialeTis<br />

teritoriuli zrdiT, aramed arsebuli sanjayebis danawilebiT.<br />

am mxriv yvelaze meti cvlilebebi axalcixis livam ganicada.<br />

ase, magaliTad _ ,,gurjistanis vilaieTis didi davTris" mixedviT,<br />

axalcixis livaSi Semavali WaWaraqi, aspinZa, alTunkala da<br />

ocxe nahieebia, ,,jaba davTris" monacemebiT isini cal-calke<br />

livebadaa gamoyofili. yuradRebas imsaxurebs is faqti, rom<br />

XVIII saukunis I naxevris Turqul wyaroebSi araa axalqalaqisa<br />

da Crdilis livebi, maSin, rodesac ,,gurjistanis davTarsa" da<br />

,,jaba davTris" mixedviT, isini damoukidebel livebad ixseniebian.<br />

XVII s-is I naxevris monacemebiT, aWara erTi sanjayi iyo,<br />

,,jabas" mixedviT ki or livad iyofa. ,,jaba davTarSi" araa damowmebuli<br />

petres liva. es imiT aixsneba, rom 1639 wlis zaviT es<br />

mxare (amJamindeli borjomis xeoba) osmaleTs Camoscilda da<br />

kvlav qarTlis samefos SemadgenlobaSi Sevida. [Cildiris<br />

eialeTis jaba davTari. 1694-1723ww. Turquli teqsti qarTuli<br />

TargmaniT gamosacemad moamzada c.abulaZem, gamokvleva daurTo<br />

m. svaniZem, Tb., 1979.; 81].<br />

gamahmadianebuli qarTveli begebisaTvis boZebuli iurTlukisa<br />

da ojaklikis sanjayebi kerZo mflobelobaSi iyo boZebuli,<br />

ar iyo aRwerili da davTarSi gatarebuli. swored amiT aixsneba<br />

is faqti, rom oTxi sanjayi _ ferTeqreqi, livana, nisfi livana<br />

da SavSeTi ar aris Setanili ,,gurjistanis vilaieTis did dav-<br />

TarSi", miuxedavad imisa, rom isini axalcixis safaSos SemadgenlobaSi<br />

imyofebodnen [Cildiris eialeTis jaba davTari.<br />

1694-1723ww. Turquli teqsti qarTuli TargmaniT gamosacemad<br />

moamzada c.abulaZem, gamokvleva daurTo m. svaniZem, Tb., 1979.; 85].<br />

ruseT-TurqeTis 1828-1829 ww. omis win axalcixis safaSo 24<br />

sanjayad iyofoda: 1. axalcixe, 2. awyuri, 3. ocxe anu abasTumani,<br />

4. qvabliani, 5. zemo aWara, 6. qvemo aWara, 7. livana, 8. qiskimi, 9.<br />

narimani, 10. olTisi, 11. fanaki, 12. kola, 13. Crdili, 14. axalqalaqi,<br />

15. xerTvisi, 16. aspinZa, 17. WaWaraqi, 18. focxovi, 19.<br />

maWaxeli, 20. taos-kari, 21. imerxevi, 22. SavSeTi, 23. artanuji, 24.<br />

artaani [z. cincaZe, Woroxis auzis teritoriuladministraciuli<br />

dayofa XIX saukunesa sa XX saukunis dasawy-


isSi, samxreT-dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> Zeglebi, IX, Tb., 1980. gv.<br />

291-292].<br />

1828-1829 ww. osmaleTis winaaRmdeg warmoebuli omis Sedegad<br />

ruseTma samcxe-saaTabagos (axalcixis safaSos) CrdiloaRmosavleTi<br />

nawili SemoierTa, romelic ZiriTadad mtkvris<br />

zemo welis da mis Semdinare wylebis auzs moicavda [z. cincaZe,<br />

Woroxis auzis teritoriul-administraciuli dayofa XIX saukunesa<br />

sa XX saukunis dasawyisSi, samxreT-dasavleT <strong>saqarTvelos</strong><br />

Zeglebi, IX, Tb., 1980; 292].<br />

<strong>saqarTvelos</strong> daubrunda Svidi sanjayi mTlianad: 1. axalcixis,<br />

2. qvablianis, 3. abasTumnis (ocxe), 4. aspinZis, 5. awyuris,<br />

6. xerTvisis, 7. WaWaraqis, xolo sami sanjayi – Crdilis,<br />

focxovis da axalqalaqis, nawilobriv. focxovis sanjayis didi<br />

nawili _ dasavleTi focxovi (mzvares nahie) da mniSvnelovani<br />

nawili aRmosavleTi focxovisa (Crdilis nahie) darCa osmaleTs,<br />

ruseTs mxolod Crdilis raionis Crdilo-aRmosavleTi mxare<br />

ergo Semdegi soflebiT: Warali, yudra, wyalTbila, jayi da<br />

jayismani, aseve or nawilad gaiyo Crdilis (Cildiri) sanjayic.<br />

am sanjayis ZiriTadi nawili _ mgelcixisa da mzvares raionebi<br />

(nahiebi), darCa TurqeTis farglebSi, Crdilis sanjayis CrdiloaRmosavleTi<br />

mxare ki, qanerbilis raioni (nahie), daubrunda<br />

<strong>saqarTvelos</strong> Semdegi soflebiTurT: xozapini, karwaxi, sulda,<br />

mrakvali, xaveTi, erinja, oloRa, dadeSi, dlivi. axalqalaqis<br />

sanjayis udidesi nawili akSehiris raioni, Tmogvis raioni da<br />

nialisyuris raionis (nahies) mniSvnelovani nawili. osmaleTs<br />

mxolod nialisyuris raionis (nahies) umniSvnelo nawili darCa,<br />

romelSic Sedioda soflebi: zaqi, kotasi, anfuri, petrisi,<br />

ColeTi, mgelcixe, Camardo, TaTaleTi. SemoerTebul teritorias<br />

axalcixis provincia ewoda [z. cincaZe, Woroxis auzis teritoriul-administraciuli<br />

dayofa XIX saukunesa sa XX saukunis<br />

dasawyisSi, samxreT-dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> Zeglebi, IX, Tb., 1980;<br />

294].<br />

axalcixis aRebisTanave general-feldmarSalma paskeviCma<br />

1828 wlis 16 agvistos mimarTa ra mcxovreblebs, rom amieridan<br />

ruseTis armia daicavda maT keTildReobas, adaTsa da pirad sakuTrebas,<br />

Seqmna axalcixis safaSos dapyrobili mxarisaTvis axali<br />

saolqo droebiTi mmarTveloba, romlis ufrosad dainiSna<br />

generali Tavadi vasil bebuTovi [S. lomsaZe, samcxe-javaxeTi<br />

(XVIIIs-is Sua wlebidan XIXs-is Sua wlebamde), Tb., 1975. gv. 202].<br />

axalcixis droebiTi mmarTveloba Sedgeboda Semdegi ganyofilebebisagan:<br />

aRmasrulebeli, saerTo-safinanso da samosamarTlo<br />

(cal-calke samoqalaqo da sisxlis samarTlis


dargebSi). adgilebze aRmasrulebel organoebs warmoadgendnen<br />

sanjaybegebi da sakomendantoebi TavianTi <strong>aparati</strong>T. rac Seexeba<br />

qalaq axalcixes, iq Seiqmna saqalaqo policia saerTo<br />

dadgenilebis safuZvelze, romelTanac aseve Camoyalibda gadmosaxlebulTa<br />

komiteti, safaSos ufrosis xelmZRvanelobiT.<br />

axalcixis mxridan winaswari zogadi monacemebis gacnobis<br />

Semdeg, <strong>saqarTvelos</strong> mTavarmmarTebelma baronma rozenma gadawyvita<br />

moexdina cvlilebebi axalcixis safaSos mmarTvelobis<br />

struqturaSi da 1833 wels axalcixis droebiT mmarTvelobas<br />

daavala 1834 wlis oqtombramde warmoedgina safaSos mmarTvelobis<br />

gadaxalisebis proeqti. am droisaTvis rozens ukve xelT<br />

hqonda <strong>saqarTvelos</strong> samoqalaqo gubernatoris falavandovis<br />

mier axalcixis mxareSi Sekrebili masalebi, ris safuZvelzec<br />

droebiT mmarTvelobas avalebda, rom proeqtis Sedgenisas gaTvaliswinebuli<br />

yofiliyo sanjayebad danawevrebuli mxaris<br />

gamsxvileba or olqad da or qalaqad. eseni iqnebodnen axalcixis<br />

da axalqalaqis olqebi. axalcixis olqSi Sevidoda:<br />

focxovis, awyuris, qvablianis, WaWaraqis, abasTumnis, aspinZis da<br />

axalcixis sanjayebi. xolo axalqalaqis olqSi _ axalqalaqis,<br />

xerTvisis da Cildiris sanjayebi. amgvari dayofiT axalcixis da<br />

axalqalaqis olqebi TavianTi sivrciTa da mosaxleobiT TiTqmis<br />

toli iqneboda. 1834 wlis 30 seqtembers droebiTi mmarTvelobis<br />

ufrosma oranskim rozens warudgina safaSos gardaqmnis proeqtis<br />

ori varianti. safaSos ufrosi urCevda mTavarmmarTebels,<br />

rom ori olqis nacvlad Seqmniliyo ori mazra: axalcixisa da<br />

axalqalaqisa, da Caricxuliyo igi Cveulebrivi wesiT <strong>saqarTvelos</strong><br />

guberniaSi. baron ganis mier Catarebuli reviziiT wamoyenebul<br />

iqna winadadeba, romlis ZaliTac sanjaybegebi unda<br />

SeecvalaT komendantebiT da yofili sanjaybegebisaTvis daeniSnaT<br />

pensiebi; magram 1840 wlis 10 aprilis dadgenilebis safuZvelze,<br />

administraciuli cvlilebebis Sedegad saerTod gauqmda<br />

axalcixis safaSos droebiTi mmarTveloba da mis nacvlad<br />

Seiqmna axalcixis erTi mazra, romelic saqarTvelo-imereTis<br />

guberniaSi Sevida. axlad Seqmnili mazra dayves sam ubnad: axalqalaqis,<br />

xerTvisis da abasTumnis ubnebad [S. lomsaZe, samcxejavaxeTi<br />

(XVIIIs-is Sua wlebidan XIXs-is Sua wlebamde), Tb., 1975;<br />

209].<br />

1846 wlis axali administraciuli gadanawilebis dros,<br />

rodesac amierkavkasiaSi Seiqmna 4 gubernia, erzerumidan<br />

Camosaxlebuli kolonistebisa da zogierTi didvaWarmarkitantebis<br />

gavleniT, mTavrobam axalcixis mazras Camoacila<br />

axalqalaqis ubani da es erTi administraciuli erTeuli orad


gayo. orad gayofili provinciis erTi didi nawili, axalcixis<br />

mazris saxeliT, Sevida quTaisis guberniaSi, xolo meore nawili<br />

_ axalqalaqis ubani _ Tbilisis guberniaSi, magram ara rogorc<br />

damoukidebeli axalqalaqis mazra, aramed, rogorc aleqsandropolis<br />

mazris erTi ubani. ase xelovnurad da dausabuTeblad<br />

moiwadines viTomc eTnikurad somxuri mazris Seqmna <strong>saqarTvelos</strong><br />

istoriul miwa-wyalze. aRsaniSnavi is iyo, rom aseTi<br />

SeerTebis sababs ar iZleoda arc am ori raionis ekonomikuri<br />

kavSiri, arc maTi meurneobis xasiaTi da daniSnuleba.<br />

mTavroba male mixvda, rom am ugunuri nabijiT mTeli<br />

mxaris istoriulad Camoyalibebul sameurneo urTierTobas didi<br />

ziani miayena da male, axali administraciuli gadanawilebis<br />

dros, es Secdoma gamoaswora. 1849 wels aleqsandropolis mazra<br />

SeuerTes axlad Seqmnil erevnis gubernias, axalqalaqis ubani ki<br />

daubrunda axalcixis mazras [Шахатунян А, Административный передель<br />

Закавказского краяб Тфл., 1918, ст. 89].<br />

amrigad, SemoerTebuli mesxeTi moicavda axalcixisa da axalqalaqis<br />

mazrebs da artaanis da olTisis okrugebs. mTlianad<br />

teritoria udrida 14,006 kvadratul kilometrs [Кавказский календарь,<br />

ст. 88;].<br />

1867w. 31 dekembers gamoqveynda mefisnacvlis brZaneba<br />

kavkasiis mTavar sammarTvelos, sagubernio da samazro sammarTveloebisadmi.<br />

igi acnobebda morCil moxeleebs, rom imperatorma<br />

daamtkica mxaris marTva-gamgeobis reorganizaciis kanondebuleba<br />

da imave imperatoris survilia axali kanoni moqmedebaSi Sevides<br />

1868 wlis 1 ianvridan [scssa, f.13, anaw.10, saq.737, furc.1-4;].<br />

1868 wlis 10 Tebervals ZalaSi Sevida mefisnacvlis instruqcia<br />

sagubernio da samazro sammarTveloebis Sinagani<br />

mowyobisa da policiis organizaciis Sesaxeb. garkveuli cvlilebebi<br />

xdeboda mazrebis administraciul dayofaSi. 1867 wels<br />

mefisnacvali imperators swerda, rom axali sasamarTlo wesdebis<br />

SemoRebisa da policiis sasamarTlo funqciebisagan gan-<br />

Tavisuflebis Semdeg, agreTve imis gamo, rom Camoyalibda soflis<br />

sazogadoebrivi TviTmmarTvelobis organoebi, saubno sammarTveloebis<br />

uwyebaSi myofi saqmeebi Zalian Semcirda da amdenad<br />

mazrebis sapolicio ubnebad dayofa zedmeti xdeba. sakmarisia<br />

viqonioT sapolicio xelisuflebis ori instancia _ sagubernio<br />

da samazro. magram aseTi Sekveca-gamartiveba SeiZleba<br />

mxolod im SemTxvevaSi, Tu mazrebis teritoriebi ar iqneba<br />

Zalian vrceli [scssa, f.13, anaw.10, saq.737, furc.1-4;]. mefisnacvlis<br />

es winadadeba dakmayofilda da amis Sedegad Seiqmna axalqalaqis<br />

mazra da Tbilisis guberniaSi Sevida. dawesda mazris


ufrosis TanaSemwis Tanamdeboba. am postze daniSnuli piri<br />

sxvadasxva davalebiT igzavneboda adgilebze, asrulebda moZravi<br />

sapolicio organos xelmZRvanelis rols. mazrebis sapolicio<br />

ubnebad dayofa gauqmda.<br />

amierkavkasiaSi mazris ufrosebs igive ufleba-movaleoba<br />

ekisreboda, rac centralur ruseTSi, magram imis gamo, rom am<br />

mxareSi erobebi jer ar iyo SemoRebuli, aqaur mazris ufrosebs<br />

daekisraT saerobo saqmis warmoeba da saTanado angariSebis<br />

Sedgena mosaxleobis mier fuladi saerobo gamosaRebis Setanisa<br />

da naturaluri valdebulebis moxdis Taobaze. mazris ufrosebi<br />

saqmeTa aRsrulebis dros iyenebdnen policiis moxeleebs da sasoflo<br />

mmarTvelobis Tanamdebobis pirebs.<br />

magram 1867 wlis administraciuli reformis gatarebis<br />

praqtikam cxadyo, rom sapolicio ubnebisa da msajulTa institutis<br />

gauqmeba, adgilobrivi xelisuflebis mazris ufrosTa<br />

xelSi koncentrireba ar iyo swori. gubernatorebis azriT,<br />

samazro qalaqSi mTeli sapolicio Zalebis Tavmoyra, saubno<br />

msajulebis Secvla mazris ufrosTa TanaSemweebiT, mxolod im<br />

SemTxvevaSi uzrunvelyofda sapolicio zedamxedvelobis sa-<br />

Tanado dones, Tu mazris teritoria da mosaxleoba ar iqneboda<br />

didi da soflis sammarTveloebi qmediT daxmarebas gauwevdnen<br />

sapolicio xelisuflebas.<br />

am sakiTxis ganxilvisas wamoyenebul iqna winadadeba mazrebis<br />

sapolicio ubnebad dayofis aRdgenis Sesaxeb, magram es winadadeba<br />

ver gavida.<br />

axali mmarTvelobiTi cvlileba moxda saqarTveloSi 1881<br />

wlis 22 noembers aleqsandre III-is brZanebiT, romlis ZaliTac<br />

amierkavkasiam dakarga administraciuli TviTmmarTveloba. gauqmda<br />

avtonomiuri xelisuflebis mefisnacvlis instituti. am<br />

brZanebis Sedegad mefis mTavrobis administraciis xelmZRvaneli<br />

mTavarmmarTebeli gaxda, romelic Tavisi uflebamosilebiT didad<br />

CamorCeboda mefisnacvals [S. vaniSvili, amierkavkasia<br />

ruseTis mmarTvelobis sistemaSi 1864-1917w., Tb., 1989. gv. 54].<br />

ministrTa komitetis 1882 wlis 29 ianvris dadgenilebis me-3<br />

punqtis Tanaxmad, TbilisSi Seiqmna specialuri komisia, romelsac<br />

daevala kavkasiis marTva-gamgeobis axali kanondebulebis<br />

Sedgena. kavkasiis marTva-gamgeobis reorganizaciis proeqti da<br />

winadadebebi gadaeca saxelmwifo sabWos.<br />

kavkasiis marTva-gamgeobis reorganizacia or etapad<br />

ganxorcielda. pirveli kanoni miRebul iqna 1883 wels, meore<br />

dasrulebul-dazustebuli kanondebuleba ki imperatorma<br />

daamtkica 1885 wlis ianvars. 1886 wels ki igi peterburgSi gamo-


qveynda [S. vaniSvili, amierkavkasia ruseTis mmarTvelobis sistemaSi<br />

1864-1917w., Tb., 1989. gv. 69].<br />

kanonis mixedviT kavkasiis centralur mmarTvelobas warmoadgendnen:<br />

kavkasiis samoqalaqo nawilis mTavarmmarTebeli da<br />

misi TanaSemwe; mTavarmmarTeblis sabWo; sxvadasxva uwyebis<br />

calkeul nawilTa sammarTveloebi. adgilobrivi administraciuli<br />

dawesebulebebi iyo: 1) sagubernio da saolqo, 2)<br />

samazro da saokrugo, 3) saqalaqo da sasoflo. calke moqmedebdnen<br />

sasamarTlo dawesebulebebi.<br />

1888 wlis 10 maiss gamoqveynda kanoni, ,,amierkavkasiis guberniebSi<br />

samazro policiis reorganizaciis Sesaxeb”, romlis<br />

Tanaxmad amierkavkasiis 5 gubernia daiyo 37 mazrad da 125<br />

sapolicio ubnad. am RonisZiebas Sinagan saqmeTa ministri grafi<br />

tolstoi amarTlebda im motiviT, rom mosaxleobis mravaltomobrivoba<br />

yoveli maTganis Taviseburi adaT-Cveulebani da moqalaqeobrivi<br />

ganuviTarebloba moiTxovda sapolicio Zalebis<br />

mudmiv yofnas mazris sxvadasxva punqtSi, rac meti iqneboda policiis<br />

sayrdeni wertilebi, miT ukeT iqneboda daculi sazogadoebrivi<br />

uSiSroeba da wesrigi. aseTi iyo ministris azri<br />

[scssa, f.13, anaw.10, saq.737, furc.1-4].<br />

amrigad, guberniebi dayofil iqna mazrebad. mazris ufross<br />

hyavda TanaSemwe, mdivani, saqmis mwarmoebeli, Tarjimani, mazrebi<br />

iyofoda sapolicio ubnebad, romlebsac boqaulebi ganagebdnen.<br />

sapolicio ubanSi Sedioda ramdenime sasoflo sazogadoeba,<br />

romlebic, Tavis mxriv, ramdenime sofels da dasaxlebul punqts<br />

aerTianebdnen. soflis sazogadoebis mmarTvelobis umaRles<br />

ganmkargulebel organos soflis yriloba warmoadgenda. mis<br />

funqciebSi Sedioda sasoflo mmarTvelobis Tanamdebobis pirTa<br />

arCeva, soflidan mavne da damnaSave pirebis gansaxlebis Taobaze<br />

dadgenilebis miReba, sazogadoebriv saWiroebebze zemdgomi instanciebis<br />

winaSe Suamdgomlobis aRZvra, saxazino da saerobo<br />

gadasaxadebis komlTa Soris ganawileba da sxv. [S. vaniSvili,<br />

amierkavkasia ruseTis mmarTvelobis sistemaSi 1864-1917w., Tb.,<br />

1989. gv. 80].<br />

soflis sazogadoebis mmarTvelobis aRmasrulebeli<br />

xelisufali iyo mamasaxlisi, romelsac glexTa yriloba<br />

irCevda. mis funqciebSi Sedioda: gzebis, xidebis, wyalsadenebis<br />

SenarCunebisaTvis meTvalyureoba; kameralur aRweraTa Catarebis<br />

xelmZRvaneloba da kontroli; saxelmwifo, saerobo da saadgilmamulo<br />

gadasaxadTa droulad akrefis uzrunvelyofa. masve,<br />

garkveuli formalobis dacviT, glexebisaTvis unda mieca


sasoflo sazogadoebidan gaSvebis mowmobebi da saSovarze<br />

wasvlis sanebarTvo bileTebi.<br />

saglexo reformis Semdeg saqarTveloSi swrafi tempiT vi-<br />

Tardeboda kapitalizmi. misi ganviTarebis paralelurad Zlierdeboda<br />

burJuazia, magram es ukanaskneli moklebuli iyo<br />

politikur uflebebs, ris gamoc ukmayofilebas gamoTqvamda. mosalodneli<br />

garTulebebis Tavidan asacileblad, mefis mTavroba<br />

iZulebuli gaxda daTmobaze wasuliyo da 1870 wlis saqalaqo<br />

debulebiT burJuaziisaTvis misi moqmedebis mTavar asparezze _<br />

qalaqebSi, mieniWebina SezRuduli TviTmmarTvelobis ufleba.<br />

1870 wlis debuleba burJuaziuli xasiaTisa iyo. igi mxedvelobaSi<br />

ar iRebda mosaxleobis wodebriv dayofas da saarCevno<br />

Tanrigebs safuZvlad udebda ara moqalaqeTa socialur warmo-<br />

Sobas, aramed ekonomikur mdgomareobas. amis Sesabamisad qalaqSi<br />

yalibdeboda sami Tanrigi, sami saarCevno kreba. pirvelSi Sediodnen<br />

msxvili mesakuTreni, meoreSi _ saSualo SeZlebis moqalaqeni,<br />

mesameSi _ is wvrili mesakuTreni, romlebic ixdidnen<br />

garkveul gadasaxads [i. gvenetaZe, axalcixis saqalaqo mmarTveloba<br />

1876-1917ww., `macne,~ istoriis seria, #4, Tb., 1979. gv. 91].<br />

qalaqis sazogadoebrivi TviTmmarTveloba ar iTvleboda<br />

adgilobrivi xelisuflebis organod. marTalia, igi debulebiT<br />

gansazRvrul CarCoebSi damoukideblad moqmedebda, magram imave<br />

debulebis sxva muxlebi mniSvnelovnad zRudavdnen TviTmmarTvelobebs<br />

da administraciis kontrols amyarebdnen mis saqmianobaze.<br />

miuxedavad amisa, TviTmpyrobelobis pirobebSi qalaqebisaTvis<br />

TviTmmarTvelobis miniWeba mainc progresul movlenas warmoadgenda,<br />

radgan ramdenadme ilagmeboda saxelmwifo biurokratiuli<br />

<strong>aparati</strong>s TviTneboba da iqmneboda progresuli Zalebis<br />

moqmedebis asparezi.<br />

saqalaqo debulebis gatareba <strong>saqarTvelos</strong> qalaqebSi<br />

sxvadasxva dros moxda. 1875 wlis Tebervlidan aRniSnuli debulebis<br />

gatarebisaTvis mzadeba axalcixeSic daiwyes (manamde<br />

qalaqs policia ganagebda). 1876 wels moewyo amomrCevelTa<br />

pirveli kenWisyra. arCevnebSi mosaxleobis mcire nawili<br />

monawileobda. qalaqis 14.000 mcxovrebidan xmis uflebiT sargeblobda<br />

mxolod 258 kaci, anu mTeli mosaxleobis 1,8% [i. gvenetaZe,<br />

axalcixis saqalaqo mmarTveloba 1876-1917ww., `macne,~ istoriis<br />

seria, #4, Tb., 1979. gv. 91].<br />

1876 wlis ivnisSi axalcixeSi sabolood Camoyalibda<br />

TviTmmarTvelobis organoebi. arCeul iqna saTaTbiro, qalaqis<br />

Tavi da gamgeoba [i. gvenetaZe, axalcixis saqalaqo mmarTveloba<br />

1876-1917ww., `macne,~ istoriis seria, #4, Tb., 1979. gv. 91].


narodovolcebis mier aleqsandre II-is mokvlis Semdeg,<br />

reaqcia Setevaze gadavida. axalma imperatorma aleqsandre III-m<br />

da misi biurokratiuli <strong>aparati</strong>s didmoxeleebma 60-iani wlebis<br />

reformebi Secdomad gamoacxades da kontrreformis gatareba<br />

daiwyes [S. vaniSvili, amierkavkasia ruseTis mmarTvelobis sistemaSi<br />

1864-1917w., Tb., 1989. gv. 99].<br />

axali administraciuli danawilebis mcdeloba iyo somxebis<br />

mxridan 1913 wels. maT axalqalaqis mazra somxeTis miwa-wylad<br />

gamoacxades da am mazris Tbilisis guberniis sazRvrebidan gamoyofa<br />

moiTxoves. maTi mizani iyo axalqalaqis mazra danarCen<br />

somxur mazrebTan SeeerTebinaT da am gziT erTi mTliani<br />

somxuri saerobo TviTmmarTveli olqi SeeqmnaT. es azri wamoyenebul<br />

iqna somxebis mier 1913 wels, rodesac kavkasiaSi mefis<br />

moadgiled somexTa mwyalobeli grafi voroncov-daSkovi iyo.<br />

maTi wadili rom ufro samarTlianad da obieqturi mosazrebiT<br />

nakarnaxevad sCveneboda adamians, somxebma sabuTad isic ki wamoayenes,<br />

viTomc javaxeTi anu axalqalaqis mazra ekonomikurad<br />

tfilisis ki ara, gumbris (aleqsandropoli) guberniasTan iyo<br />

dakavSirebuli [Шахатунян А, Административный передель Закавказского<br />

края Тфл., 1918, ст. 70-72].<br />

voroncovis survilis Tanaxmad, imave wels gaica brZaneba,<br />

rom Tbilisis guberniis axalqalaqis samazro komisia Semdgariyo<br />

da gamoerkvia, SeiZleboda Tu ara, da ramdenad xelsayreli<br />

iqneboda, rom axalqalaqis mazra Tbilisis gubernias<br />

Camoscileboda da gumbrisas (aleqsandropolis) mimateboda, rom<br />

masTan erTad calke, gansakuTrebiT somxebiT dasaxlebuli gubernia<br />

Semdgariyo. komisiaSi TavmjdomariTurT sul 14 kaci<br />

iRebda monawileobas, romelTagan 8 kaci rusi iyo (Tavmjdomare<br />

mazris ufrosi podpolk. kalinini, momrigebeli mickeviCi, fostatelegrafis<br />

kantoris ufrosi delibaSi, samazro beiTali<br />

toropovi, saubno boqaulebi Capligini da lazarevi, duxoborebis<br />

warmomadgenlebi al. uglovi da vas. gremiakini), 4 qarTveli<br />

(gadasaxadTa inspeqtori T-di mayaSvili da memamuleTa warmomadgenlebi<br />

qarTveli _ mahmadianebi mamed-ali-begi da mustafabegi<br />

falavandiSvilebi, baraleTis ubnis mcxovrebTa warmomadgeneli<br />

murjikneli) da 2 somexi (qalaqis mamasaxlisi menatunianci<br />

da bogdanovkis ubnis mcxovrebTa warmomadgeneli karoianci).<br />

bWobis Semdgom samazro komisiam erTxmad uaryo javaxeTis<br />

anu axalqalaqis mazris tfilisis guberniisagan CamoSoreba da<br />

gumbrTan (aleqsandropoli) SeerTeba. Tavisi azris dasasabuTeblad<br />

komisia, sxvaTa Soris, pirvelad swored am kuTxis eko-


nomikursa da mimosvlis sakiTxs Seexo da daadgina: `Semcdari<br />

azria, viTomc axalqalaqis mazra q. aleqsandropolTan yofiliyos<br />

dakavSirebuli, mTeli vaWroba da yvela saWirboroto interesi<br />

mcxovreblebs gansakuTrebiT tfilisTan aerTebs, sadac<br />

isini Tavis saqonels, sanovagesa da adgilobriv nawarms asaReben<br />

da saiTganac moaqvT saqoneli da yvelaferi saxmari mTeli mazrisaTvis.<br />

amasTanave saqonlis gadatan-gadmotana mTeli wlis<br />

ganmavlobaSi, zafxulSiac da zamTarSic, warmoebs axalcixeborjom-bakurianis<br />

SaragziT, agreTve rodionovka-walkamanglisze<br />

mokle, pirdapiri saurme gziT, romelic zamTarSiac<br />

ki ar ikvreba xolme. aleqsandropolTan ki zamTarSi, namqerebis<br />

gamo, xolo gazafxulze wyaldidobisa da talaxebis gamo, mTeli<br />

TveobiT yovelgvari kavSiri, safostoc ki srulebiT Sewyvetilia<br />

xolme. zafxulSi ki, rodesac aleqsandropolis gza gaxsnilia,<br />

mTeli savaWro saqoneli javaxeTidan mainc axalcixeze, bakurianSi<br />

midis da mxolod am mazris bogdanovkis ubnis samxreT<br />

nawils, zogierTi saqoneli, metadre brinji, zafxulobiT<br />

aleqsandropolidan modis xolme~.<br />

axalqalaqis samazro komisiis aRniSnuli erTmxrivi<br />

dadgenileba 1914 wlis 24 ianvars tfilisis gansakuTrebulma<br />

sabWom erTxmad daamtkica [iv. javaxiSvili, <strong>saqarTvelos</strong> saz-<br />

Rvrebi, Tb., 1996. gv. 36-37].<br />

1917 wlis Tebervlis burJuaziul-demokratiuli<br />

revoluciis Sedegad petrogradSi droebiTi mTavroba Seiqmna.<br />

martis dasawyisisaTvis droebiTma mTavrobam saxelmwifo saTaTbiros<br />

wevrebisagan Seqmna warmomadgenloba amierkavkasiis<br />

xalxTa saxelmZRvanelod da uwoda mas `amierkavkasiis gansakuTrebuli<br />

komiteti~(ozakomi).<br />

1917 wlis oqtomberSi moxda saxelmwifo gadatrialeba da<br />

gaimarjva bolSevikebis partiam; damyarda sabWoTa xelisufleba<br />

da garekil iqna droebiTi mTavroba. amierkavkasiis gansakuTrebulma<br />

komitetma, romelic bolomde droebiTi mTavrobis erTguli<br />

rCeboda, uari Tqva sabWoTa xelisuflebis cnobaze da sapasuxod<br />

1917 wlis 15 noembers s. gegeWkoris meTaurobiT<br />

Camoayaliba axali mTavroba _ amierkavkasiis komisariati. sayuradReboa,<br />

rom es axali mTavroba Tavis Tavs mainc ruseTis imperiis<br />

nawilad Tvlida [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi,<br />

II, Tb., 1997, gv. 251-253.; z. avaliSvili, <strong>saqarTvelos</strong> damoukidebloba<br />

1918-1921 wlebis saerTaSoriso politikaSi, tf. 1925.<br />

gv. 24].<br />

male komisariatma axalcixeSi mdgari 116-e polki erovnuli<br />

da religiuri monacemebis mixedviT daSala. amasTan, axlad Seqm-


nili sajariso nawilebi adgilze daanawila. rus jariskacTa<br />

umravlesoba saxlebSi gabrunda. darCenili nawili ruseTidan<br />

TeTrgvardieli generlebis gankargulebas eloda.<br />

axalcixe-axalqalaqis mazrebSi ganlagdnen rogorc qar-<br />

Tuli, ise somxuri da muslimanuri nawilebi. manamde mazraSi<br />

mdgari osTa da inguSTa sapolicio razmebi Sesabamisad daemor-<br />

Cilnen qarTul polks da abasTumanSi mdgar muslimanTa polks.<br />

axalcixeSi ganlagda qarTuli polki da somxuri aTaseuli da<br />

artaanSi _ ramdenime qarTuli aseuli [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri<br />

qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 254].<br />

mdgomareobis gamosworebis mizniT jer kidev 1917 wlis<br />

noemberSi komisariatma axalcixis mxarisaTvis daawesa e.w. sageneralgubernatoro,<br />

rac imas niSnavda, rom aq sagangebo wesebi<br />

iqneboda SemoRebuli. general-gubernatoris gankargulebaSi<br />

Sedioda mxaris rogorc samxedro, ise samoqalaqo saqmeebi.<br />

pirvel general-gubernatorad dainiSna 166-e polkis rwmunebulad<br />

namsaxuri, samxedro akademiadamTavrebuli axalgazrda oficeri<br />

S. maRlakeliZe. sageneralgubernatoros mohyva adgilze<br />

samazro komitetebis, anu rogorc eZaxdnen komisariatebis Seqmna.<br />

axalcixis samazro komisariatSi, general-gubernatorTan erTad,<br />

mTavar wevrebad Sevidnen: mazris ufrosi rotmistri gudievi,<br />

skolebis inspeqtori mitrofanovi da sxvani.<br />

rac Seexeba aRmasrulebel komitets iq Tavmjdomared ar-<br />

Ceul iqna adgilobrivi maswavlebeli, awyureli begi omar faiki<br />

(yifiani), xolo mis moadgiled, misive disSvili ahmed-beg fefinovi<br />

(fefinaSvili), orive renegati da Turqofili.<br />

aRsaniSnavia, rom komisariatis SeqmnisTanave mesxeTSi winaaRmdegobebma<br />

iCines Tavi, aTeuli wlebiT pan-islamuri da pan-<br />

Turquli propagandiT mowamlulma mesxeTis zeda fenam (begaRalarebma),<br />

am dros TviTSemecnebis da amis safuZvelze TviTgamorkvevis<br />

magivrad, Turqi emisrebis karnaxiT, samahmadiano<br />

<strong>saqarTvelos</strong> momavlisaTvis brZola daukavSires religiur panislamur<br />

da pan-Turqul principebs, ar scnes axlad Seqmnili<br />

mTavroba komisariatis saxiT da ganudgnen mas.<br />

<strong>saqarTvelos</strong> samxreT raionebSi ukve 1917 wlis Semodgomaze<br />

SesamCnevi gaxda muslimanTa bandebis gaaqtiureba, rac pirdapiri<br />

Sedegi iyo omamdeli da omisdroindeli jaSuSuri saqmianobisa,<br />

rasac aq Turqi emisrebi eweodnen, islamis dacvis, sarwmunoebis<br />

dacvisa da yvela mahmadianis gaerTianebis lozungiT. am dros<br />

moqmedeba daiwyes `CeTebma~.<br />

mokled, samxreT saqarTveloSi atexili e. w. `CeTebis~ moZraobis<br />

raobaze da miznebze: `CeTe~ Turquli sityvaa da ewodeba


partizanebis iseT mcire razms, romelsac SeuZlia saWiroebis<br />

SemTxvevaSi awarmoos partizanuli omi. XV-XIX saukuneebSi CeTebis<br />

partizanuli moZraoba farTod iyo gavrcelebuli balkaneTis<br />

naxevarkunZulze, maSin igi mimarTuli iyo dampyrobTa<br />

winaaRmdeg, sakuTari qveynisa da religiis (qristianobis) dasacavad.<br />

XIX s-is 20-ian wlebSi serbTa nacionalurganmaTavisuflebeli<br />

brZolis yvela monawiles ,,CeTniki” erqva da<br />

,,CeTis” wevrad iTvleboda, rac yvela serbisaTvis saamayo iyo.<br />

XX s-is 10-ian wlebSi am wminda wylis antiTurqul da antimuslimur<br />

moZraobas osmalebma Tavdapirveli Sinaarsi<br />

Seucvales. igi panislamisturi ideebis samsaxurSi Caayenes da<br />

sarbielad TurqeTis ganapira mxareebi, maT Soris samxreT da<br />

samxreT-dasavleT saqarTvelo miuCines, sadac am droisaTvis<br />

ZaliT gamahmadianebuli da ukve Rrma fanatizmSi gadasuli<br />

mesxeTis ,,ierli” cxovrobda (`ier~ _ Turquli sityvaa da<br />

adgils niSnavs, ierli _ adgilobrivs). axla viTom maT TavianTi<br />

CaTebiT unda exsnaT islami qristiani moZaladeebisagan [S. lomsaZe,<br />

mesxebi, axalcixuri qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 250-251].<br />

,,CeTebis” moZraobis gaaqtiureba, rogorc Cans, dakavSirebuli<br />

iyo TurqTa mxridan erzinjanis droebiTi zavis darRvevasTan<br />

momgebiani ,,faqtiuri mdgomareobis” SeqmnisaTvis. samcxejavaxeTSi<br />

amas xels uwyobda isic, rom axalcixeSi mdgari<br />

rusTa saTadarigo 166-e polki moiSala. xolo mis adgilze Seqmnili<br />

erovnuli samxedro nawilebi jer sakmaod sustni iyvnen. am<br />

viTarebiT isargebles renegatma begebma da Turqi emisrebis karnaxiT,<br />

adgilze Seqmnili ,,CeTebi” daZres; 1917 wlis noemberSi,<br />

axalcixeSi mdgar samxedro nawilebianad, maT qalaqi alyaSi<br />

moaqcies [sjimxf, e.#4641, furc.14].<br />

bandebis e. w. ,,CeTebis” saerTo xelmZRvanelobas eweoda renegati<br />

omar faiki (yifiani). ajanyebulebma alyaSemortymuli axalcixisa<br />

da iq mdgomi samxedro SenaerTebisagan danebeba da<br />

iaraRis Cabareba moiTxoves. alyaSi moqceuli axalcixisaTvis<br />

garedan qristianTa soflebs raime daxmareba rom ar gaewiaT,<br />

SeTqmulebma yvelgan TavianTi piketebi daayenes da misasvleli<br />

gzebi Caketes. rac Seexeba qristian qarTvelTa yvelaze did<br />

sofel udes, SeTqmulebma isic alyaSi moaqcies da iaraRis<br />

Cabareba moiTxoves [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi, II,<br />

Tb., 1997, gv. 256].<br />

am ambebTan dakavSirebiT samcxe-javaxeTis imdroindeli<br />

samxedro da samoqalaqo saqmeebis rwmunebulTan, generalgubernator<br />

maRlakeliZesTan, sami qarTveli mahmadiani begis<br />

TanxlebiT gamocxadda uravlis ubnis boqauli zia-beg abaSiZe


da warudgina sruliad moulodneli, Svidpunqtiani moTxovna: 1.<br />

axalcixe gamocxaddes samcxe-javaxeTisa da artaanis mTavar<br />

qalaqad; 2. saxeli ,,axalcixe” Seicvalos Turqizebuli formiT<br />

da ewodos ,,ahiska”. 3. qalaqSi darCenili Tavisufali yazarmebi<br />

gadaeces mahmadianur mosaxleobas. 4. oficerTa sakrebulos<br />

Senoba mieces mahmadianTa polks; 5. garnizonis ufrosad qarTveli<br />

oficris nacvlad dainiSnos mahmadiani yajari, romelic<br />

komisariatma ganawesa me-8 polkis ufrosad da romelsac general-gubernatori<br />

mesxeTSi Sesvlis uflebas ar aZlevda. 6. general-gubernatori<br />

Tavisi StabiT qalaqidan gadavides rabaTSi<br />

da iq cixis teritoriaze ganlagdes; 7. am winadadebis miuReblobis<br />

SemTxvevaSi mahmadianTa SeiaraRebuli razmebi iZulebulni<br />

iqnebian SeiWrnen qalaqSi [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri<br />

qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 257].<br />

SeiaraRebuli ,,CeTebiT” garSemortymuli axalcixe yovel<br />

wuTs eloda Setevis dawyebas. `qarTuli Stabis” erT-erT TaTbirze<br />

gadawyda Tavdasxmis da Setevis dawyeba, rasac unda moexdina<br />

axalcixis garSemo Tavmoyrili ,,CeTebis” uvnebelyofa.<br />

marTlac, 1917 wlis dekembris meore naxevarSi, qarTuli polkis<br />

meomrebi, romelTac mxars umagrebda agreTve somxuri aTaseuli,<br />

Setevaze erTdroulad gadavidnen sami mimarTulebiT. micemuli<br />

brZanebiT, maTi mTavari mizani iyo mahmadianTa Sekrebili razmebis<br />

gafantva da dacla ise, rom mosaxleobas araferi daSaveboda.<br />

Seteva daiwyo awyuris mimarTulebiT ganlagebul omar<br />

faikis da ahmed fefenovis winaaRmdeg. aqve iyo mowinaaRmdegis<br />

mTavari Stabic. ,,CeTebi” daamarcxa da gandevna qarTvel oficerTa<br />

razmma kapitan abaSiZis meTaurobiT. ,,CeTebi” aseve damarcxebul<br />

iqnen axalcixis sxva misadgomebTanac. qarTuli Stabis<br />

gonivruli da drouli moqmedebis wyalobiT, rasac maincadamainc<br />

didi msxverplic ar mohyolia, ,,CeTebma” axalcixis<br />

aReba ver SeZles [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi, II,<br />

Tb., 1997, gv. 260].<br />

1917 w. noemberSi CeTebis damarcxebiT saqme ar damTavrebula.<br />

mahmadianTa begebma samxreT <strong>saqarTvelos</strong> momavlis sakiTxi<br />

gansaxilvelad abasTumanSi daniSnul mahmadianTa specialur<br />

yrilobaze gaitanes, romelsac eswrebodnen warmomadgenlebi:<br />

samcxidan, javaxeTidan, artaanidan, aWaridan, SavSeTidan da yarsidan.<br />

yriloba naxevrad konspiraciuli iyo. misi saorganizacio<br />

komitetis winaswari gancxadebiT iq unda ganxiluliyo mxolod<br />

kulturul-sarwmunoebrivi sakiTxebi. magram, roca yriloba gaixsna<br />

dRis wesrigi arsebiTad Secvlili aRmoCnda: delegatebi<br />

religiur-kulturuli sakiTxebis nacvlad samxreT da samxreT-


dasavleT <strong>saqarTvelos</strong> rogorc socialur-politikuri, ise<br />

teritoriuli sakiTxebis garCevas Seudgnen da yvelasaTvis moulodneli<br />

erTob Sesazari dadgenileba miiRes: axalcixeaxalqalaqis<br />

mazrebi, focxovi, aWara, artaani, SavSeTi mTeli<br />

Tavisi teritoriiTa da xalxiT, viTarca sunas mimdevari da erTmorwmune,<br />

unda gaerTianebuliyo erTi avtonomiuri mmarTvelobis<br />

qveS yarsis mxaresTan. unda gamoyofoda amierkavkasiis komisariats<br />

da gasuliyo Tbilisis guberniidan [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri<br />

qronikebi, II, Tb., 1997,gv. 261].<br />

sxvaTa Soris, abasTumnis yrilobas, rogorc meTvalyurewarmomadgeneli,<br />

eswreboda mxaris general-gubernatori maRlakeliZec,<br />

romelmac Tavis gamosvlaSi yrilobis gadawyvetileba<br />

sruliad aSkarad dagmo da protesti gamoucxada mas.<br />

aRelvebulma brbom maRlakeliZe tribunidan Camoagdo, xolo<br />

saRamos, roca is sam Tanmxleb pirTan erTad axalcixisken gaemarTa<br />

yaCaRurad gzaSi dauxvdnen, srola autexes da erTi mxlebeli<br />

moukles. general-gubernatorma Tavs gaqceviT uSvela. ni-<br />

Sani micemuli iyo, mesxeTis fanatikosi beg-aRalarebi mTavrobasTan<br />

aSkara konfliqtSi ebmebodnen. momaval brZolaSi begebs<br />

TavianTi `CeTebis~ imedi hqondaT. mesxeTSi mZime samoqalaqo omi<br />

iwyeboda, romelic religiur-Sovinistur mimarTulebas iRebda.<br />

abasTumnis yriloba da `CeTebis~ amoZraveba erTimeores daemTxva.<br />

rogorc Cans, SeTqmulTa mier Sedgenili programiT es asec unda<br />

yofiliyo. etyoba am mizniT iqna Setyuebuli yrilobaze axalcixe-axalqalaqis<br />

gubernatori, ramac adgilze darCenil aRmaskomis<br />

avantiurist wevrebs TviTneburi sxdomebis Catarebis saSualeba<br />

misca, romelzec antiqarTuli da antisaxelmwifoebrivi<br />

dadgenilebebi gamoitanes. mag., axalcixis aRmaskomis unebarTvod<br />

mowveul sxdomaze ahmed-beg fefinovis daJinebuli moTxovniT<br />

ganixiles sakiTxi q. axalcixis saxelis gadarqmevis Sesaxeb da<br />

gamoitanes dadgenileba, rom amieridan axalcixes wodeboda<br />

`ahiska~. ahmed-beg fefinovi sxdomis monawileebs arwmunebda, rom<br />

`ahiska~ iyo misi Tavdapirveli saxeli da Semdeg qarTvelebma<br />

gadaakeTes axalcixedo. imave dReebSi mazraSi saxeli Seucvales<br />

zogierT dasaxlebul punqts. mag., sofel abs uwodes `sulTanie~,<br />

xolo sofel xaks _ `meCeTie~.<br />

mxareSi saerTo areulobiT isargebles axalqalaqis<br />

samazro komitetSi mokalaTebulma daSnakebmac. maT imave periodSi<br />

unebarTvod moiwvies aRmaskomis sxdoma da bevrad ufro<br />

Tavxeduri dadgenileba gamoitanes imis Sesaxeb, rom upiratesad<br />

somxebiT dasaxlebuli axalqalaqis mazra gamosuliyo Tbilisis<br />

guberniidan da Sesuliyo erevnis guberniaSi. yvelaferi es xde-


oda qarTuli Stabisa da mxareSi SemoRebul sageneralgubernatoros<br />

gverdis avliT, romlis gareSec maT aseTi sxdomebis Catarebis<br />

ufleba ar hqondaT. rodesac general-gubernatori maRlakeliZe<br />

abasTumnis yrilobidan mobrunda da samazro aRmaskomebis<br />

danaSaulebriv saqmianobas gaecno, mixvda, rom Zalis gamoyenebis<br />

gareSe im etapze arc erTi frTis daSoSmineba da damSvideba<br />

ar SeiZleboda.<br />

1918 wlis 28 marts, CeTebi Seesivnen javaxeT-eruSeTis<br />

sazRvarze mdgar or qarTul sofels: zeda Tmogvsa da agaras.<br />

aikles is da mosaxleoba daarbies. 5 aprils 800-ma SeiaraRebulma<br />

mahmadianma ieriSi miitana zekaris gadasasvlelze da<br />

Caketa imereTidan samcxeSi mimavali erTaderTi gza. cota ufro<br />

adre awyurelma mahmadianebma Caketes axalcixidan borjomisken<br />

mimavali gza. axalqalaqis mazraSi mcxovrebma Taraqamebma bakuriansa<br />

da TrialeTze mimavali gzebi gadaWres. amasTan, moSales<br />

yovelgvari satelefono kavSiri TbilisTan. `39 dRe garSemortymuli<br />

viyaviT mtriT. 43 dRe fosta ar muSaobda. am xnis ganmavlobaSi<br />

vuZlebdiT yovelgvar gasaWirs. vuZlebdiT im imediT,<br />

rom adre Tu gvian gveRirseba ganTavisufleba Cvenda sasargeblod.~<br />

_ werda zaqaria didimamiSvili 1918 wlis 4 ivniss [S.<br />

lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 397].<br />

samwuxarod, im dRes qarTvelTa imedebi daimsxvra. baTumSi<br />

xelmowerili xelSekrulebiT TurqeTis xelSi gadadioda 10.000<br />

kv. km. teritoria 350.000 mcxovrebiT. saqarTvelo kargavda ara<br />

marto 1878 wels dabrunebul Tavis istoriul miwa-wyals, aramed<br />

1829 wels SemoerTebul samcxe-javaxeTsac.<br />

6 ivniss gubernatoris gamocemuli brZanebiT uqmdeboda komendantis<br />

saaTi q. axalcixeSi. 7 ivniss Turq cxenosanTa<br />

sapolicio aseuli Sevida axalcixeSi da quCebSi marSiT gaiara.<br />

8 ivniss axalcixe datova somxurma batalionma. awyurisaken mimaval<br />

nawilebs bevri moqalaqec gayva. SeTanxmebis mixedviT 11<br />

ivniss axalcixe unda daetovebina qarTul polksac da iqidan<br />

abasTumanSi gadasuliyo. magram rogorc gairkva, abasTumansa da<br />

awyurs iq gamagrebuli adgilobrivi begebi ar Tmobdnen. am<br />

mdgomareobiT sargeblobda gen. mayaSvili da axalcixidan ar gamodioda.<br />

magram mxareSi Turquli wes-Cveulebebi mainc myardeboda.<br />

dampyroblebma saqme samazro mmarTvelobis SecvliTa da<br />

axali samoxeleo <strong>aparati</strong>s SeqmniT daiwyes. mmarTvelobis sa-<br />

TaveSi samoqalaqo da samxedro xelisuflebiT aRWurvili, aq<br />

ganlagebuli jarebis (diviziis) sardali xaliT-faSa daayenes.<br />

xaliT-faSas xelisufleba yofili gimnaziis SenobaSi moTavsda.<br />

faSas hyavda Tavisi muTaserifi, kaimakami, mudiri, baS mudiri,


muxTari, baS muxTari. yvela sofels hyavda Tavisi muxTari an<br />

iuzbaSi. isini baS muxTars emorCilebodnen. baS muxTari<br />

ganagebda ramdenime sofels da udrida rusul `starSinas~.<br />

ufrosi muxTari (baS muxTari) emorCileboda mudirs, mudiri _<br />

kaimakams, es ukanaskneli _ muTaserifs da a.S. Turquli samoxeleo<br />

<strong>aparati</strong> bevrad ufro gazrdili iyo, vidre rusuli. samoxeleo<br />

<strong>aparati</strong>s Seqmnamde da xaliT-faSas mosvlamde aq komendantad<br />

daniSnuli iyo Stabs-kapitani baki-faSa [S. lomsaZe, mesxebi,<br />

axalcixuri qronikebi, II, Tb., 1997, gv.287].<br />

11 ivniss baki-faSas brZanebiT gauqmda axalcixis yofili<br />

milicia da mis magivrad daarsebul iqna Turquli policia,<br />

romlis gankargulebaSi iyo erTi cxenosani da erTi fexosani<br />

aseuli. sapolicio razmebi ZiriTadad adgilobrivi mahmadianebiT<br />

iyo dakompleqtebuli [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri<br />

qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 287].<br />

15 ivniss axalcixeSi Sevida diviziis ufrosi, mxaris samxedro<br />

da samoqalaqo mmarTveli xaliT-faSa. misi qalaqSi Sesvla<br />

aRiniSna zar-zeimiT. imave dRes daiwyo axalcixis dacla. axalma<br />

administraciam samcxe-javaxeTis oficialur enad Turquli gamoacxada.<br />

amis SesabamisadAquCebsa da warmoeba-dawesebulebis<br />

yvela warwera gamoicvala. Turqul enaze gadavida saqmis warmoebac,<br />

ris gamoc adgilobriv qristianul mosaxleobas gau-<br />

Wirda samsaxuri [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi, II,<br />

Tb., 1997, gv. 289].<br />

1918 wlis (14) 27 ivlisidan axalcixe saolqo qalaqad<br />

gadakeTda. axalcixeSi baTumidan Cavida olqis muTaserifi (vicegubernatori)<br />

[S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi, II, Tb.,<br />

1997, gv.431].<br />

TurqTa parpaSi samxreT saqarTveloSi didxans ver<br />

gagrZelda. 1918 wlis 30 oqtombers inglisis kreiser `agamemonze~,<br />

mudrosis navsadgurSi (egeosis zRva) xeli moaweres<br />

zavs, romlis ZaliT osmaleTi inglisis mowyalebas miendo. mudrosis<br />

droebiTi zavis ZaliT TurqeTs ukan unda daexia 1914<br />

wlis sazRvrebSi. amasTan, inglisis jaris mosvlamde, maTi<br />

jaris erTi mesamedi unda darCeniliyo okupirebul olqebSi [S.<br />

lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 293].<br />

daubrundeboda Tu ara samcxe-javaxeTi Tavis istoriul patrons<br />

_ <strong>saqarTvelos</strong>, ra politikur gzas airCevdnen aq ingliselebi,<br />

kanonierad scnobdnen Tu ara baTumis xelSekrulebas,<br />

romelic scildeboda ara marto 1914 wlamde arsebul sazRvars,<br />

aramed brest-litovskis xelSekrulebiT dadgenil sazRvarsac,<br />

rogor urTierTobas daamyarebdnen isini <strong>saqarTvelos</strong>Tan da mis


mezoblebTan (TurqeTi, somxeTi, azerbaijani, ruseTi) da sxva. ai<br />

sakiTxebi, romlebic maSin aRelvebda yvelas.<br />

amasTan dakavSirebiT, moZraoba daiwyes mesxeTis moRalate<br />

begebmac. aTasnairad midgnen-modgnen da erTiani azris<br />

SesamuSaveblad 1918 wlis 3 noembers, vidre Zalaufleba jer<br />

kidev Turqebis xelT iyo, axalcixis cixeSi gamarTes kreba, romelsac<br />

TurqeTis mxridan daeswrnen xaliT-bei, baki-bei da jemal<br />

ximSiaSvili. krebaze begebs xaliT-faSisaTvis uTqvamT: Tqveni<br />

wasvlis Semdeg mxare Cven dagvitoveT da ingliselebTan Cven<br />

TviTon gavawyobT saqmeso. xaliT-faSa maSin uarze damdgara.<br />

radgan es mazrebi Cven qarTvelebma Cagvabares, isev qarTvelebs<br />

unda CavabaroTo. kamaTi gamwvavebula politikuri orientaciis<br />

sakiTxebzec. begebis yvelaze reaqciuli nawili moiTxovda Zveli<br />

mesxeTis teritoriaze axali saxelmwifo erTeulis Seqmnas da<br />

mis saqarTvelodan Camocilebas. meore, SedarebiT loialuri<br />

nawili Tvlida, rom aucilebeli ar iyo mesxeTis gamoyofa<br />

saqarTvelodan Tu igi masSi Sevidoda avtonomiuri uflebiT.<br />

begTa Soris TiTo-orola (mag., baxSi-beg maCabeli) iseTic aRmoCnda,<br />

romelic SesaZleblad Tvlida sruliad <strong>saqarTvelos</strong>Tan<br />

SeerTebas yovelgvari gamoyofisa da avtonomiis gareSe. sulswrafma<br />

begebma veRar moiTmines, 5 noembers axali mTavroba<br />

Seadgines da portfelebi erTmaneTSi gainawales. ministrprezidentis<br />

Tanamdeboba ergo mesxeTis begTa SeTqmulebis<br />

upirveles monawiles omar faiks (yifians), samxedro ministris<br />

portfeli miiRo server-beg jayelma, qoblianelma. miwaTmoqmedebis<br />

ministri gaxda zia-beg avaliSvili, xolo Sinagan saqmeTa da<br />

finansTa ministris Tanamdeboba, orive erTad miitaca avantiuristma<br />

lekma murxan musakievma. ar arsebuli saxelmwifos kabinetis<br />

Sesaxeb meore dRes ukve mTelma mesxeTma icoda. dawyebul<br />

moZraobaSi qalaqis TviTmmarTvelobam da piradad axalcixis<br />

Tavma zorianma, romelsac sakmaod gamaxvilebuli hqonda<br />

politikuri situaciis grZnoba, avantiurist begebTan<br />

TanamSromlobis axali Sesaferisi pozicia gamoimuSava: 8 noembers<br />

mowveul sxdomaze zorianma da misma jgufma begebs<br />

ganucxades, rom dawyebul brZolaSi dadgebodnen maT gverdiT<br />

da yvelafers gaakeTebdnen, imisaTvis, rom mesxeTi menSevikur<br />

mTavrobas aRar SeerTeboda [S. lomsaZe, mesxebi, axalcixuri<br />

qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 294].<br />

samcxe-javaxeTis mmarTvelobisaTvis, saomar moqmedebasTan<br />

dakavSirebiT, 1918 wlis 2 noembers Seiqmna da 1919 wlis 28<br />

maisamde iarseba Tbilisis guberniis axalcixe-axalqalaqis<br />

droebiTma sageneral-gubernatorom, romlis mTavarsardals


samxedro xelisuflebasTan erTad samoqalaqo xelisuflebac<br />

emorCileboda. mis mmarTvelobaSi Sedioda TiTo warmomadgeneli<br />

qalaqebis TviTmmarTvelobebidan da or-ori glexTa sabWodan,<br />

qalaqebis mcxovrebTagan da gaxiznulTa komitetidan. axalcixeaxalqalaqis<br />

mazrebis droebiTi general-gubernatori iyo jer<br />

generali mayaSvili, Semdeg generali kvinitaZe. am ukanasknelma<br />

1919 wlis 28 maiss Zalaufleba gadasca samoqalaqo-samazro<br />

mmarTvelobebs [scssa, f.1946, anaw.1, saq.17, furc.384.; scssa, f.1946,<br />

anaw.1, saq.22, furc.15,18,25,30].<br />

male cnobili gaxda, rom dekembris pirvel ricxvebSi<br />

<strong>saqarTvelos</strong> respublikis jari unda Sesuliyo axalcixeSi. zogi<br />

aqa-iq miimala, xolo zogma Tavis gadarCenisaTvis daiwyo sirbili.<br />

1 dekembers awyurSi Casuli murxan musakievi general mayaSvils<br />

begebisaTvis feodaluri privilegiebis SenarCunebas, patiebas<br />

da uSiSroebis garantias sTxovda. 2 dekembers man es<br />

moTxovnebi warudgina ukve nirwamxdar xmosanTa krebasac. 1918<br />

wlis 3 dekembers, diliT adre, server-beg qoblianeli da baRSibeg<br />

maCabeli axalcixidan aWarisaken gaiparnen [sjimxf, e.#111,<br />

furc.76].<br />

4 dekembers, dRis pirvel saaTze, axalcixeSi Sevida qar-<br />

Tuli jari general gelovanis meTaurobiT, samxedro musikis<br />

TanxlebiT. ase samarcxvinod damTavrda avantiuristi mesxi begebis<br />

pirveli SeTqmuleba, romelsac saTaveSi edga renegati,<br />

naqarTvelari, omar faiki neman-zade (yifiani) [S. lomsaZe,<br />

mesxebi, axalcixuri qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 295].<br />

ingliselTa Semosvlis Semdeg, miuxedavad imisa, rom<br />

TurqeTma ukan daixia da mesxeTi <strong>saqarTvelos</strong> jarma daikava,<br />

TurqeT-<strong>saqarTvelos</strong> sakiTxi kvlav gadauWreli rCeboda.<br />

revoluciis SiSiT enver-faSas politikis mimdevari samxedro<br />

pirebi veRar dabrundnen saxlebSi da darCnen amierkavkasiis<br />

musulmanebTan, rogorc Turqi emisrebi. aseTi emisrebis ricxvi<br />

gansakuTrebiT SesamCnevi iyo artaanis, qvablianis da focxovis<br />

raionebSi, romelTac mxars uWerdnen adgilobrivi begebi da<br />

aRalarebi. kavkasiaSi darCenil am samxedro jgufebs daxmarebas<br />

uwevdnen TurqeTis samxedro wreebi stambolidan, romelnic<br />

inglisis karnaxiT moqmedebdnen.<br />

1919 wlis dasawyisSi `amierkavkasiis osmaleTis~ Seqmnis<br />

lozungiT am jgufebma moqmedeba daiwyes. es axali e. w. `saxelmwifo,~<br />

rogorc idea Tavis gansaxierebas eZebda daaxloebiT<br />

Zveli samcxe-saaTabagos sazRvrebSi. mas saxelad unda rqmeoda<br />

`samxreT-dasavleT kavkasiis mTavroba~, romlis centri iqneboda<br />

qalaq yarsSi. misi teritoria unda Semdgariyo: yarsis, artaanis,


aTumis olqebisa da axalcixe-axalqalaqis mazrebisagan, e.i. im<br />

teritoriisagan, romelic mudrosis SeTanxmebis ZaliT unda<br />

daecalaT Turqebs da gadaecaT gamarjvebuli inglisisaTvis. [S.<br />

lomsaZe, mesxebi, axalcixuri qronikebi, II, Tb., 1997, gv. 297].<br />

am axali `samxreT-dasavleT kavkasiis mTavrobis~ Tavmjdomared<br />

daniSnul iqna axalcixe-axalqalaqis mazrebis droebiTi<br />

komisari, Turqebis emisari, server-beg aTabagi jayeli, qoblianeli.<br />

mas, rogorc Cans, azrad hqonda mTavrobis erovnul safuZvelze<br />

mowyoba. administracia Caabara ter-aruTinovs, vinme<br />

tomaSeviCi _ dediT qarTveli, dainiSna Sinagan saqmeTa ministrad<br />

da mTavrobis Tavmjdomaris amxanagad (is qarTvelebs mfarvelobda).<br />

finansebis mowesrigeba miendo marqarians; rukini<br />

dainiSna xarjTamkrefad; kortalovi _ sursaTis ministrad; mur-<br />

Taz-beg falavandiSvili _ iusticiis ministrad. mTavrobis<br />

aparats komisariati uwodes [sjimxf, e.#3428, furc.8.;].<br />

1919 wlis 12 Tebervals axalcixeSi server-begis jari<br />

Sevida. amis Sesaxeb gaz. `erToba~ iuwyeboda: `12 Tebervals<br />

server-begi qoblianskis meTaurobiT focxovis jarebi Sevidnen<br />

axalcixeSi. aRlums xelmZRvanelobda awyuris yofili ufrosi<br />

laTib-bei. jarebis Semosvlis dros datusaRebul iqnen yvela<br />

moxeleni da adgilobrivi miliciis wevrebi, romelTac ver moeswroT<br />

qalaqidan wasvla~ [gaz. `erToba~, #63, 1919w.].<br />

`samxreT-dasavleT kavkasiis mTavrobam~ gamoacxada mobilizacia<br />

da jaris organizeba miando polkovnik mironovs. Tumca<br />

jaris Sekreba ver moxerxda, radgan xalxi mxars ar uWerda maT.<br />

komisariatis marTva-gamgeobam 27 dRes gastana. generalma kvinitaZem<br />

erTi dakvriT daamxo `samxreT-dasavleT kavkasiis mTavroba~<br />

[sjimxf, e.#3428, furc.8.;]. generlebma kvinitaZem da arTmelaZem<br />

daikaves axalcixe, focxovi, axalqalaqi da artaani [Квинитадзе<br />

Г. Мои воспоминания в годы независимости Грузии 1918-1921,<br />

Paris, 1985. ст. 103-104]. artaanis aRebiT mesxeTSi weliwadnaxevriani<br />

samoqalaqo omi damTavrda.<br />

es simSvide didxans ar gagrZelebula. 1921 wlis Tebervlis<br />

Sua ricxvebSi, erTi mxriT, moskovis bolSevikuri da, meore<br />

mxriT, ankaris qemalisturi mTavrobebis saidumlo garigebis safuZvelze<br />

<strong>saqarTvelos</strong> erTsa da imave dros Semoesivnen bol-<br />

Sevikebica da qemalistebic. qemalistebma maSin istoriuli<br />

<strong>saqarTvelos</strong> samxreTi olqebi, maT Soris artaani daipyres,<br />

xolo bolSevikebma _ mTeli saqarTvelo. am veraguli SeTanxmebis<br />

gamJRavneba cota gvian 1921 w. 16 marts moskovis konferenciaze<br />

moxda, rac Semdeg imave moskovidan miRebuli diqtatis safuZvelze,<br />

amierkavkasiis federaciulma mTavrobam yarsis kon-


ferenciaze daadastura 1921 wlis 13 oqtombers [S. lomsaZe,<br />

mesxebi, axalcixuri qronikebi, II, Tb., 1997,; 305]. saqarTveloSi<br />

sabWoTa xelisuflebam administraciuli dayofis Zveli forma<br />

SeinarCuna. istoriuli samxreTi saqarTvelodan <strong>saqarTvelos</strong><br />

sazRvrebSi mxolod samcxe-javaxeTi anu axalcixis da axalqalaqis<br />

mazrebi darCa.<br />

rogorc zemoT aRiniSna, 1878 wlidan SemoerTebuli mesxeTi<br />

moicavda axalcixisa da axalqalaqis mazrebs, artaanis da<br />

olTisis okrugebs.<br />

axalcixis mazris teritoria mTlianad udrida 2658,4 kv.<br />

kilometrs. masSi Sedioda 3 sapolicio ubani: awyuris, qvablianis<br />

da uravelis, romelTa farTobi Sesabamisad iyo: 848,7; 980<br />

da 829,7 kv. kilometri.<br />

awyuris sapolicio ubani, Tavis mxriv, iyofoda: awyuris<br />

idumalas da kldis sasoflo sazogadoebad. awyuris s/s-Si<br />

Sedioda soflebi: agara, awyuri, dviri, dgvari, zikilia,<br />

qvabisxevi, kopaZe, moqcevi, sakvirike, sayuneTi, taZrisi, Tiseli,<br />

tyemlana, winubani, wrioxi (sul 15 sofeli).<br />

idumlis sasoflo sazogadoebaSi gaerTianebuli iyo 19<br />

sofeli: aspinZa, blorZa, idumala, indusa, yamza, kolTaxevi<br />

(kvalTaxevi), laSixevi, minaZe (davTarSi araa), orfola, oTa,<br />

zemo oSora, qvemo oSora, feriscixe, rusTavi, tamala, toba,<br />

wyalTbila, Wala, WeWereqi (WaWaraqi).<br />

kldis sasoflo sazogadoebaSi Sedioda 19 sofeli: ani,<br />

boga, giorgiwminda, Ziri (Zira), zeubani, klde, yuraTubani,<br />

miqelwminda, mugareTi, fersa, sviri, tatanisi, wira, wnisi, Wvinta,<br />

Coxta, Surdo, eliawminda. awyuris sapolicio ubnis adgilsamyofeli<br />

sof. awyuri iyo [Кавказский календарь, 1917. ст. 91;].<br />

awyuris sapolicio ubans aRmosavleTiT Tbilisis guberniis<br />

goris mazris borjomis sapolicio ubani esazRvreboda;<br />

samxreT-aRmosavleTiT _ axalqalaqis mazris baraleTis sapolicio<br />

ubani; samxreTiT _ axalcixis mazris uravelis sapolicio<br />

ubani; dasavleTiT _ axalcixis mazris udis sapolicio ubani;<br />

CrdiloeTiT _ quTaisis guberniis quTaisis mazris baRdadis<br />

sapolicio ubani da amave guberniis Sorapnis mazris belagoris<br />

sapolicio ubani, maTgan awyuris sapolicio ubani mesxeTis<br />

qediT gamoiyofoda.<br />

qvablianis sapolicio ubani adigenis, varxanis da udis<br />

sasoflo sazogadoebebad iyofoda. sapolicio ubnis ufrosis<br />

rezidencia sofel udeSi iyo.<br />

adigenis sasoflo sazogadoeba 27 sofels moicavda. eseni<br />

iyo: adigeni, afieTi, arZne, bolajuri, RaRvi, goderZi, gomaro,


RorTubani, gugunauri (es sofeli ,,gurjistanis vilaieTis did<br />

davTarSi" moxsenebuli ar aris), derceli, zanavi, zarzma, zedubani,<br />

kexovani, mlaSe, moxe, namniauri (`davTarSi~ aRricxuli<br />

araa), osieTi (osiZe), flate, sairme, didi smada, patara smada,<br />

utyusubani (,,davTarSi" sof. ZinZes erT-erT ubnadaa moxsenebuli<br />

da Semdgom, droTa ganmavlobaSi, damoukidebel soflad<br />

qceula), wre, cixisubani (,,davTarSi" araa aRniSnuli), WeWla da<br />

CorCani.<br />

varxanis sasoflo sazogadoebaSi Sedioda 20 sofeli: abas-<br />

Tumani, benara (`davTarSi~ aRniSnulia belnaraTi), varxani<br />

(`davTarSi~ moxsenebuli araa), qiqineTi, naqurdevi, farexa (parexi<br />

`davTris~ mixedviT, udis nahieSi moxsenebuli zemo farexaa),<br />

fxero, sabuzara (`davTriT~ sabudara), unwa, xarjami, xevaSeni,<br />

waxani, waxniswyaro, wyutajvari, Wixeli, CurCuto, Soya (`dav-<br />

Tris~ mixedvi _ alTunyalas rabaTi), Solaveri, zemo enTeli da<br />

qvemo enTeli.<br />

udis sasoflo sazogadoeba Sedgeboda 17 soflisagan: amxeri<br />

(`davTris~ moxedviT avxeri), arali, gorguli, RorZe,<br />

zazalo, ijareTi, yarTubani, kaxareTi, lelovani, mareli (`dav-<br />

Tris~ Sedgenisas ori, zemo da qvemo mareli arsebobda), orjoSani<br />

(`davTarSi~ qvemo da zemo orjoSania moxsenebuli), samyre,<br />

ude, xona, xuro, warbasTubani, wyise [Кавказский календарь,<br />

1917].<br />

qvablianis sapolicio ubans aRmosavleTiT axalcixis mazris<br />

awyuris da uravelis sapolicio ubnebi esazRvreboda,<br />

samxreTiT _ yarsis olqis artaanis okrugis focxovis sapolicio<br />

ubani; dasavleTiT _ quTaisis guberniis baTumis okrugis<br />

zemo aWaris sapolicio ubani; CrdiloeTiT ki _ quTaisis mazris<br />

baRdadis da ozurgeTis mazris Coxatauris sapolicio ubnebi.<br />

uravelis sapolicio ubnis centri qalaq axalcixeSi iyo.<br />

sapolicio ubani vales, lepisis da uravelis sasoflo sazogadoebebad<br />

iyofoda.<br />

vales sasoflo sazogadoebaSi gaerTianebuli iyo 14<br />

sofeli: abi, arjana, aryiscixe, vale, jayismani (Zvelad jayisubani),<br />

nioxrebi (naoxrebi `davTarSi~ qvemo da zemo nioxrebia),<br />

orali, didi pamaji, patara pamaji, saZeli, sxvilisi (suflisi s.<br />

jiqias azriT, armenizebuli formaa), xaki, winubani, Warali<br />

(`davTarSi~ didi da patara).<br />

lepisis sasoflo sazogadoeba 28 soflisagan Sedgeboda:<br />

didi agara, awyvita, alanZia, artaxi, axCia, bezirxana (,,davTarSi”<br />

araa moxsenebuli), bnela, buzmareTi (,,davTarSi~ sami sofelia:<br />

zemo, qvemo da Sua), vani, varneTi, gaveTi (`davTarSi” araa aR-


niSnuli), giorgiwminda, dadeSi, daneTi, zeda Tmogvi, qarzameTi,<br />

kurbala-oRli (es sofeli 1930 wels gamocemul saq. ssr administraciul-teritoriul<br />

dayofaSi aRar moixseneba), lepisi, niala,<br />

(`davTarSi~ _ qvemo da zemo), oskoria, fanaqeTi, rokeTi,<br />

Tmogvi, TolerTa, toloSi, Colda (`davTriT~ _ ColeTi), SaloSeTi<br />

(`davTarSi~ _ saloSeTi).<br />

uravelis sasoflo sazogadoeba moicavda 29 sofels:<br />

patara agara, andriawminda, arjuli, axlaSeni, didi varneTi,<br />

giorgiwminda, RobieTi (`davTarSi~ araa damowmebuli), Rreli,<br />

Rrma, engikoi (Turqizebuli forma axalsoflisa, s. jiqias azriT<br />

engikoi anu qarTulad axalsofeli Zvel qarTul wyaroebSi<br />

moxsenebuli axtila, axdilaa), zrzveli, kantieTi, kisaTibi,<br />

musxi, odunda, onRora, orcefi, oxera, saxudabeli, triboni,<br />

TxalaTubani (araa aRniSnuli arc `davTarSi~, arc saq. ssr administraciul-teritoriul<br />

dayofaSi), uraveli, xaveTi, xriani<br />

(`davTris~ dros ukacrielia, rogorc Cans, droTa ganmavlobaSi<br />

aRdgenila), wyorZa, WobareTi, enTeli, erkota.<br />

uravelis sapolicio ubans aRmosavleTiT axalqalaqis mazris<br />

baraleTisa da bogdanovkas sapolicio ubnebi esazRvreboda;<br />

samxreTiT _ yarsis olqis artaanis okrugis Cildiris sapolicio<br />

ubani; dasavleTiT _ yarsis olqis artaanis okrugis<br />

focxovis sapolicio ubnis nawili da axalcixis mazris qvablianis<br />

sapolicio ubani; CrdiloeTiT _ axalcixis mazris awyuris<br />

sapolicio ubani.<br />

sul axalcixis mazraSi iyo 188 sofeli. 1917 wlis monacemebiT.<br />

mTlianobaSi axalcixis mazras aRmosavleTidan esazRvreboda<br />

Tbilisis guberniis goris da axalqalaqis mazrebi;<br />

samxreTiT _ yarsis olqis artaanis okrugi; dasavleTiT _ qu-<br />

Taisis guberniis baTumis okrugi; CrdiloeTiT _ quTaisis guberniis<br />

quTaisis mazra.<br />

rogorc CamoTvlili soflebis saxelebidan Cans, axalcixis<br />

mazris toponimia `gurjistanis vilaieTis didi davTris~<br />

Sedgenis Semdeg ar Secvlila. soflebis qarTuli saxelebi<br />

sicocxlis unarianebi aRmoCndnen.<br />

axalqalaqis mazra axalcixis mazraze didi iyo. misi far-<br />

Tobi 2743 kv. kilometrs udrida. axalqalaqis mazra ori<br />

sapolicio ubnisagan Sedgeboda. baraleTis sapolicio ubnis<br />

farTobi 1020 kv. kilometri iyo, bogdanovkisa ki _ 1723 kv. km.<br />

baraleTis sapolicio ubani aragvas, baraleTis, varevanis,<br />

diliskas, kulikamis da xerTvisis sasoflo sazogadoebebisagan<br />

Sedgeboda.


aragvas sasoflo sazogadoebaSi iyo 10 sofeli: aragva,<br />

balxo (`davTarSi~ araa aRniSnuli), buRaSeni (`davTarSi~ araa),<br />

gomi, zaqi ( zaki; zegani), koTelia, didi samsari, patara samsari,<br />

trkna (`davTriT~ da qarTuliT _ dirknali), xando.<br />

baraleTis sasoflo sazogadoebaSi gaerTianebuli iyo 11<br />

sofeli: agana, alaTubani, balanTa (`davTris~ Sedgenis dros<br />

gaukacrielebulia), baraleTi, beJano (`davTriT~ da qarTuli<br />

Sesatyvisi boJano), ixtila (qarTuli formaa _ Rrtila; `dav-<br />

TarSic~ Rrtilaa aRniSnuli. ixtila Turqizebuli da armenizirebuli<br />

formaa), kaCio (`davTriT~ da qarTulad kaWio),<br />

merenia, sirqva (`davTriT~ da qarTulad sirgvi), xumrisi (s.<br />

jiqia `davTarSi~ aRniSnavs, rom xumrisi amJamad gaukacrielebuliao),<br />

Wixarula (`davTarSi~ aris Wareli, rac swori araa.).<br />

varevanis sasoflo sazogadoeba moicavda 10 sofels:<br />

azavreTi, alastani (`davTarSi~ _ ori sofelia qvemo da zemo<br />

alastani), burnaSeTi, vargavi, (`davTris~ dros gaukacrielebulia),<br />

varevani, godolari (`davTarSi~araa), gokia (`kavkazski<br />

kalendar~-Si mocemulia kokia, rac armenizebuli forma unda<br />

iyos), lomaturcxi, modega (`davTarSi~ modegani; `davTris~ dros<br />

mosaxleoba ar aris), turcxi.<br />

diliskas sasoflo sazogadoebaSi Semavali soflebi iyo:<br />

afnia, bavra, gogaSeni, gumurdu (armenizebuli formaa; qarTulad<br />

_ kumurdo), diliska (`davTriT~ da qarTulad _ dilicka),<br />

prtena, didi xospia (patara xospias sabWoTa xelisuflebis<br />

damyarebis Semdeg daerqva martuani), Candura (qarTuli<br />

geografiuli saxelis _ CamZvralas armenizebuli formaa). sul 9<br />

sofeli.<br />

kulikamis sasoflo sazogadoebaSi Sedioda 10 sofeli:<br />

abuli, buzaveti, kartikami, korxi, kulikami, majadia (qarTuli<br />

maWatias armenizebuli da Turqizebuli formaa. `davTarSi~ didi<br />

da patara maWatiaa moxseniebuli), olaverdi, orja, (`davTarSi~<br />

orjua), ToTxami, xulgumo.<br />

xerTvisis sasoflo sazogadoebas 15 sofeli ekuTvnoda:<br />

aljua, anakeTi, vartakani (`davTarSi~ araa), gelsunda, kvarSa,<br />

qilda, margastani (`davTarSi~ araa), miraSxani, naqalaqevi, saro,<br />

Toki, xerTvisi, xizabavra, CunCxeli (CunCxa _ Tanamedrove qar-<br />

TuliT), Sadrevani.<br />

baraleTis sapolicio ubans aRmosavleTiT esazRvreboda<br />

Tbilisis guberniis borCalos mazris TrialeTis sapolicio<br />

ubani da axalqalaqis mazris bogdanovkis sapolicio ubani; es<br />

ukanaskneli samxreTidanac esazRvreboda; dasavleTiT _ axalcixis<br />

mazris uravelis sapolicio ubani; CrdiloeTiT _ axal-


cixis mazris awyuris da goris mazris borjomis sapolicio ubnebi.<br />

baraleTis sapolicio ubnis ufrosis rezidencia sof.<br />

baraleTSi iyo.<br />

bogdanovkis sapolicio ubanSi gaerTianebuli iyo Semdegi<br />

sasoflo sazogadoebebi: vaCianis, ganZis, goreloes, karwaxis,<br />

konduris, saTxis, spaskoes da eStias.<br />

vaCianis sasoflo sazogadoebas 5 sofeli ekuTvnoda:<br />

vaCiani, kulalisi (es SeiZleba `davTarSi~ aRniSnuli kululeTia),<br />

murjaxeTi (`davTris~ dros sami murjaxeTi iyo: didi,<br />

Sua da patara), okami, sulda.<br />

ganZis sasoflo sazogadoebaSi sul 3 sofeli Sedioda:<br />

ganZa (`davTris~ mixedviT ganZani), foka, saRamo.<br />

goreloes sasoflo sazogadoeba ki mxolod sofel goreloes<br />

warmoadgenda.<br />

karwaxis sasoflo sazogadoebaSi 9 sofeli iyo gaerTianebuli:<br />

azmana, RarTa, davnia (`davTarSi~ naxsenebi araa),<br />

dankali, karwaxi (`davTris~ dros oria _ didi da patara karwaxi),<br />

qarcebi, mrakvali, xaveTi, erinja.<br />

konduris sasoflo sazogadoebas 7 sofeli Seadgenda: jigraSeni,<br />

dlivi, didi kondura, patara kondura (`davTarSi~ kondura<br />

aRniSnuli araa), kuridadeSi (`davTarSi~ _ dadeSi; s. jiqia<br />

wers: `dadeSi xuTversian da sxva rusul rukebze sof. kondurebsa<br />

da suldas Sua kuridadeSadaa aRniSnuli, adgilzec<br />

gamigonia `kuridadeSi~. rodis daerTo am dadeS saxelwodebas es<br />

kuri elementi, jerjerobiT cnobili ar aris. SesaZlebelia, es<br />

arabuli `sofeli~ sityvis raRacnairi refleqsi iyos), mamwvara,<br />

patara xanjali (`davTarSi~ didi da patara xanCali aRricxuli<br />

ar aris; SesaZlebelia mosaxleoba aq SemdegSi gaCnda da<br />

soflebma saxeli tba xanCalisagan \xanjali\ miiRes).<br />

saTxis sasoflo sazogadoebis soflebia: didi araqali,<br />

patara araqali (`davTris~ dros es soflebi ukve dacarielebulia;<br />

Semdeg, XIX s-is 30-ian wlebSi am nasoflarebSi arzrumidan<br />

gadmosaxlebuli somxebi dasaxldnen), orojua (orjalar _<br />

Turqizebuli formaa, rac imiTaa gamowveuli, rom axalqalaqis<br />

livas akSehiris nahieSi qvemo da zemo orja soflebi iyo, romelTac<br />

Semdeg orjalari ewodaT, lar-mravlobiTis mawarmoebeli<br />

sufiqsis darTviT), patkana (`davTarSi~ _ patkanani),<br />

saTxa (`davTarSi~ aRnusxuli araa), didi xanjali, xojabeki (s.<br />

jiqia `davTarSi~ xojabeks da bogdanovkas erTsa da imave<br />

sofels uwodebs. 1906 da 1917 wlis `kavkasiis kalendris~ monacemebiT<br />

ki eseni sxvadasxva soflebia. miT umetes, rom xojabekis


mosaxleobas 749 somexi Seadgens da bogdanovkisas ki _ 389 rusi<br />

da 9 somexi). sul 7 sofeli.<br />

spaskoes sasoflo sazogadoeba 8 sofels moicavda: bogdanovka,<br />

vladimirovka, efremovka, orlovka, rodionovka, spaskoe,<br />

tambovka, troickoe. es e.w. duxoborie iyo. am soflebSi cxovrobdnen<br />

ZiriTadad 1841_45 wlebSi gadmosaxlebuli duxoborebi.<br />

eStias sasoflo sazogadoebaSi 6 sofeli Sedioda: yaurma,<br />

TaxCa (`davTarSi~ aRniSnuli araa), Toria (1847 wels ukacrielia;<br />

1887 wels ki ukve 45-komliania; `davTrisas~ _ 12 komliania),<br />

ujmana, xorenia (Zvelad mas jvarina erqva. `davTarSi~ mocemulia<br />

arasworad da ikiTxeba xoreniad, rac XIX s-is 30-ian wlebSi<br />

gadmosaxlebuli somxebisaTvis ufro misaRebi forma iyo), eStio.<br />

bogdanovkis sapolicio ubans aRmosavleTiT esazRvreboda<br />

Tbilisis guberniis borCalos mazris aleqsandergilfis (TrialeTis)<br />

sapolicio ubani; samxreTiT _ erevnis guberniis<br />

aleqsandropolis mazra da yarsis olqis yarsis okrugis<br />

aRbabis sapolicio ubani; dasavleTiT _ yarsis olqis artaanis<br />

okrugis Cildiris (Crdili) sapolicio ubani da axalcixis mazris<br />

uravelis sapolicio ubani; CrdiloeTiT _ axalqalaqis mazris<br />

baraleTis sapolicio ubani. sul axalqalaqis mazraSi 111<br />

sofeli iyo.<br />

rogorc axalcixis mazraSi, ise aqac toponimia ZiriTadad<br />

qarTulia. Tu Cven mxedvelobaSi miviRebT im istoriulpolitikur<br />

Zvrebs, romlebic samcxe-saaTabagom ganicada gansakuTrebiT<br />

osmalTa Semosevis droidan, rasac Semdgom somexTa<br />

didi gadmosaxleba mohyva XIX s-is 30-iani wlebidan, gasagebi<br />

gaxdeba Tu rogori sirTuleebiT moaRwia Cvenamde qarTuli<br />

soflebis qarTulma saxelebma. aRsaniSnavia, rom samcxesaaTabagoSi<br />

osmalTa gabatonebis Semdeg bevri qarTuli<br />

geografiuli saxeli iTargmna Turqulad, xolo umravlesoba am<br />

saxelebisa gaTurqebul iqna fonetikurad, amas daemata Semdgom<br />

am saxelebis armenizeba. magram miuxedavad amisa, umravlesoba<br />

saxelebisa mainc qarTuli darCa.<br />

aRniSnuli periodis administraciul danawilebas Tu SevudarebT<br />

`gurjistanis vilaieTis didi davTris~ periods, davinaxavT,<br />

rom ruseTis mmarTvelobis periodSi moxda wvrili administraciuli<br />

erTeulebis gamsxvileba. es albaT imiT iyo gamowveuli,<br />

rom muhajirobis Sedegad samxreT saqarTveloSi<br />

mosaxleoba Semcirebuli iyo da osmaluri nebismieri teritoriuli<br />

erTeuli ruseTis yvelaze ufro mcire mazrasac ki ver<br />

Seedreboda mosaxleobis raodenobiTa da sididiT.


samxreT saqarTveloSi anu samcxe-saaTabagoSi vaxuStis<br />

mixedviT Semdegi mcire da didi qalaqebi iyo: awyuri _ `qalaqi<br />

da cixe didSeni~, axalcixe, gokia _ `mcire qalaqi~, `baraleTi<br />

mcire qalaqi~, axalqalaqi, `mcire qalaqi kola~, `olTisi qalaqi<br />

kargi da keTili haerovani~ da sxv. [qarTlis cxovreba, IV, s.<br />

yauxCiSvilis red., Tb., 1973].<br />

aRniSnuli periodisaTvis yvelaze umniSvnelovanesi qalaqi<br />

axalcixe iyo. 1828 wels axalcixis alyasTan gadaRebuli gegmis<br />

mixedviT S. mesxia kargad adgens axalcixis ier-saxes.<br />

gegmis mixedviT q. axalcixe gaSenebulia md. focxovis marjvena,<br />

wylisken daqanebul gorakebze. axalcixe gegmis Semdgenels<br />

sam nawilad aqvs dayofili: 1. citadeli, 2. cixe da 3.<br />

qalaqi.<br />

citadeli md. focxovis erTi totis marjvena, yvelaze<br />

maRal napirzea gaSenebuli. mas sakuTari kedlebi aqvs. citadelis<br />

qvemoT, aseve SedarebiT maRal gorakzea moTavsebuli cixe.<br />

cixis teritoria gacilebiT didia, vidre citadelisa da Tavisi<br />

kedliT, romelic mdinaris napiramde Cadis, citadels erT<br />

saerTo, kedlebiT SemosazRvrul teritoriaSi aqcevs. ase rom,<br />

cixe Tavisi kedlebiTaa warmodgenili. amas garda, citadelsa da<br />

cixes kidev mesame kedeli, koSkebiT gamagrebuli, icavs. es mesame<br />

kedeli gasdevs mTis kalTebs da uvlis irgvliv cixis nagebobebs.<br />

es faqtiurad mesame kedelia, romliTac cixe-simagre<br />

daculi iyo qalaqis mxridan. axalcixis mSeneblebs es mesame<br />

kedelic sakmarisad ar miuCneviaT, qalaqi da cixe-simagre kidev<br />

meoTxe kedliTac gaumagrebiaT.<br />

citadels da cixes mdinarisaken gasasvleli ar aqvs. aqedan<br />

igi savsebiT miuvali Cans. samagierod, cixe-simagre CrdiloeTiT<br />

erTaderTi kariT uerTdeba qalaqs. es kari gakeTebulia qalaqis<br />

TiTqmis Sua adgilze.<br />

axalcixis qalaqi gadaSlilia ferdobis SedarebiT vake da<br />

daqanebul kalTebze, cixe-simagris win, mis marjvniv da marcxniv,<br />

naxevarwris msgavsad, CrdiloeTiT, Crdilo-dasavleTiTa da<br />

Crdilo-aRmosavleTiT. qalaqi, cixisagan damoukideblad, er-<br />

TaderTi xidiT md. focxovze dakavSirebulia mis marcxena<br />

napirTan da aqedan Semomaval gzebTan. md. focxovis marcxena<br />

napirze, axalcixis pirdapir, mosaxleoba ar Cans [S. mesxia,<br />

saistorio Ziebani, III, Tb., 1986. gv. 311-312].<br />

gegmiT marjvena napiri sinamdvileSi, mdinaresTan mimarTebiT,<br />

marcxenaa da marcxena _ marjvena.


ase, rom md. focxovis marjvena napiri, romelic 1828 wlisaTvis<br />

dausaxlebeli iyo, 1829 wels arzrumidan gadmosaxlebulma<br />

somxebma daikaves.<br />

1889 wlisaTvis ki, rogorc axalcixis saqalaqo skolis maswavlebeli<br />

v. ivanovi aRwers, axalcixe ukve or nawilad iyofa.<br />

Zveli – Zveli axalcixe, romelic rusebis dapyrobamde iyo da<br />

axali – gvian dasaxlebuli anu md. focxovis marjvena napiri.<br />

axalcixe iyofoda Semdeg ubnebad: rabaTi _ ebraelTa ubani<br />

(kvartali), ori muSaTa ubani, baxCa-sarai, zemo da qvemo marda,<br />

veri-blani da axali nawili.<br />

`mTlianad qalaqSi 3250 Senoba-nageboba iyo, maTgan 2515<br />

sacxovrebeli. saxlebi ZiriTadad qviT iyo naSeni. Zveli Senobebis<br />

(rac umravlesoba iyo) gansakuTrebuli niSani iyo quCis<br />

mxares fanjrebis ar arseboba. fanjrebi ZiriTadad ezos mxares<br />

iyo. umetesoba saxlebisa erTsarTuliani da baniani iyo<br />

[СМОМПК, VII, Тфл., 1889. ст. 164-165].<br />

gansxvaveba qalaqis Zvelsa da axal nawils Soris didi iyo.<br />

Zvel nawilSi mosaxleoba yovelgvari gegmis gareSe saxldeboda,<br />

rac iwvevda did uwesrigobas. quCebi usufTao da mouvleli iyo.<br />

gansakuTrebiT autaneli mdgomareoba iqmneboda wvimebis dros,<br />

roca quCebSi saSineli talaxi Cndeboda. qalaqis Zvel nawilSi<br />

Raribi xalxi cxovrobda, romelTa ricxvs ZiriTadad qarTveli<br />

marTlmadideblebi da kaTolikeebi, ebraelebi da mcired, somexigrigorianelebi<br />

Seadgendnen [СМОМПК, VII, Тфл., 1889. ст.164. Загурский<br />

Л. Краткий очерк о поездке в Ахалихский уезд в 1872 году, ИКО-<br />

ИРГО, т.II, Тфл., 1894. cт. 54].<br />

qalaqis axal nawilSi erzerumidan gadmosaxlebuli somxebi<br />

cxovrobdnen. maT xelSi iyo axalcixis vaWroba da sakmaod<br />

SeZlebulebic iyvnen. es ki TavisTavad axali nawilis ierzec<br />

metyvelebda. quCebi swori da movlili iyo, Senobebi lamazi, garemo<br />

amwvanebuli, rac mTlianobaSi qalaqis am nawils patara,<br />

magram lamazi qalaqis saxes aZlevda. aq mosaxle somxebma axalcixisaTvis<br />

saxelis gadarqmeva da misTvis nor-erzerumis<br />

darqmeva moindomes, rac Cvenda sabednierod ver ganaxorcieles<br />

[СМОМПК, VII, Тфл., 1889. ст.166].<br />

mTlianad qalaqSi 20 quCa iyo. maT Soris ZiriTadi iyo milionis<br />

quCa. axalcixeSi 12 eklesia iyo: 2 marTlmadidebluri, 4<br />

somxur-grigorianuli, 2 romis kaTolikuri da 4 somxurkaTolikuri.<br />

aseve 2 sinagoga [СМОМПК, VII, Тфл., 1889. ст.167].<br />

mniSvnelovani dasaxlebuli punqtebi iyo aseve: axalqalaqi,<br />

awyuri, xerTvisi. ruseTis mier dapyrobis Semdeg am


qalaqebis mosaxleoba Zalian Semcirda, ekonomikurad daqveiTda<br />

da Zveli mniSvneloba dakarga.<br />

saqarTveloSi sabWoTa xelisuflebis damyarebis Semdeg,<br />

samcxe-javaxeTi 6463,7 kv,km Seadgens da eqvs administraciul<br />

raionadaa dayofili. es raionebia: borjomis, axalcixis, adigenis,<br />

aspinZis, axalqalaqisa da ninowmindis (adrindeli bogdanovka).<br />

eka abaSiSvili

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!