biologia 11

biologia 11 biologia 11

marina sexniaSvili malxaz mayaSvili marina jaliaSvili<br />

<strong>biologia</strong><br />

moswavlis saxelmZRvanelo<br />

bunebismetyvelebaSi<br />

<strong>11</strong>


marina sexniaSvili<br />

malxaz mayaSvili<br />

marina jaliaSvili<br />

<strong>biologia</strong><br />

XI klasi<br />

moswavlis wigni<br />

2012


marina sexniaSvili<br />

malxaz mayaSvili<br />

marina jaliaSvili<br />

<strong>biologia</strong><br />

XI klasi<br />

moswavlis wigni<br />

© marina sexniaSvili, malxaz mayaSvili, marina jaliaSvili, 2012<br />

© gamomcemloba `klio~, 2012<br />

Marina Sekhniashvili, Malkhaz Makashvili, Marina Jaliashvili,<br />

Biology<br />

<strong>11</strong> th grade texbook<br />

gamomcemloba `klio~<br />

aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0<strong>11</strong>2, saqarTvelo<br />

tel.: (+995 32) 234 04 30<br />

E-mail: book@klio.ge<br />

www. klio. ge<br />

gamomcemloba `meridiani~<br />

al. yazbegis gamz. 47, Tbilisi, 0<strong>11</strong>2, saqarTvelo<br />

tel.: (+995 32) 239 15 22


4<br />

Sinaarsi<br />

Sesavali 6<br />

1 Tavi memkvidreobiTobis molekuluri safuZvlebi 9<br />

1 1 cilebi da organizmis niSan-Tvisebebi 10<br />

1 2 memkvidreobiTi materialuri masalis kvlevis istoria 13<br />

1 3 dnm-is replikacia 18<br />

1 4 genetikuri kodi transkripcia 21<br />

1 5 cilis biosinTezi 25<br />

1 6 genebis aqtivobis regulacia 28<br />

2 Tavi. gamravleba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31<br />

2 1 ujredis mitozuri gayofa 32<br />

2 2 meiozi 35<br />

2 3 usqeso da sqesobrivi gamravleba 38<br />

2 4 sasqeso ujredebis Camoyalibeba da ganayofiereba cxovelebSi 42<br />

2 5 sasicocxlo cikli 45<br />

2 6 organizmis individualuri ganviTareba embriogenezi 50<br />

2 7 postembrionuli ganviTareba cxovelebSi 53<br />

3 Tavi. memkvidreobiTobisa da cvalebadobis kanonzomierebebi . . . 57<br />

3 1 mendelis kvlevis meTodebi 58<br />

3 2 monohibriduli Sejvareba 60<br />

3 3 mendelis kanonis statistikuri xasiaTi da citogenetikuri meqanizmi 64<br />

3 4 arasruli dominireba 71<br />

3 5 dihibriduli Sejvareba 74<br />

3 6 genebis damoukideblad ganawilebis kanonis citogenetikuri safuZvlebi 76<br />

3 7 gamaanalizebeli Sejvareba 81<br />

3 8 SeWiduli damemkvidreba 84<br />

3 9 sqesis genetika 88<br />

3 10 sqesTan SeWiduli damemkvidreba 90<br />

3 <strong>11</strong> genebis mravlobiTi moqmedeba da urTierTqmedeba 94<br />

3 12 cvalebadoba modifikaciuri cvalebadoba 97<br />

3 13 kombinaciuri cvalebadoba 101<br />

3 14 mutaciuri cvalebadoba genuri mutaciebi 103<br />

3 15 qromosomuli mutaciebi 107<br />

4 Tavi. genetikuri teqnologiebi . . . . . . . . . . . . . . . <strong>11</strong>5<br />

4 1 genuri inJineria - bioteqnologiis uaxlesi dargi <strong>11</strong>6<br />

4 2 adamianis genetika 120<br />

4 3 genuri Terapia 124<br />

4 4 dnm-is anabeWdebi da misi praqtikuli gamoyeneba 128<br />

4 5 genetika da seleqcia 132<br />

4 6 klonireba 134<br />

4 7 genmodificirebuli organizmebi 136<br />

5 Tavi. evolucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 141<br />

5 1 evoluciuri Teoria 142<br />

5 2 evoluciis sinTezuri Teoria 146<br />

5 3 populacia mikroevoluciis faqtorebi 148


5 4 brZola arsebobisTvis 152<br />

5 5 bunebrivi gadarCeva 154<br />

5 6 Seguebuloba - bunebrivi gadarCevis Sedegi 158<br />

5 7 axal saxeobaTa warmoqmna 162<br />

5 8 makroevolucia evoluciis damamtkicebeli sabuTebi 164<br />

5 9 evoluciis ZiriTadi mimarTulebebi 168<br />

6 Tavi. ekologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171<br />

6 1 ekologia 172<br />

6 2 abioturi faqtorebi 176<br />

6 3 bioturi faqtorebi 181<br />

6 4 ekosistemebi 184<br />

6 5 populaciis ricxobriobaze moqmedi faqtorebi 188<br />

6 6 naxSirbadis da azotis wrebrunva bunebaSi 192<br />

6 7 adamiani da garemo 194<br />

6 8 adamiani da mikroorganizmebi 198<br />

6 9 Sidsi, tuberkuliozi da maTi prevencia 202<br />

danarTi 1 208<br />

danarTi 2 209<br />

5


1.3 dnm-is replikacia<br />

? 1. rogor fiqrob,<br />

ra Tvisebebi<br />

unda axa siaTebdes memkvidreobiTmaterialur<br />

masalas?<br />

2. rogor fiqrob, es<br />

Tvisebebi dnm-isTvis<br />

uf ro iqneba damaxasiaTebeli,<br />

Tu cilisTvis?<br />

ratom?<br />

18<br />

rogorc ukve ici, memkvidreobiTi materialuri masalis<br />

funqcia ara marto memkvidreobiTi informaciis<br />

Senaxvaa, aramed am informaciis gadacemac. magaliTad,<br />

ujredis mitozuri gayofis dros miiReba mSobliuri<br />

ujredis identuri ori erTnairi Svileuli ujredi.<br />

amisaTvis gayofas win unda uswrebdes mSobliuri<br />

ujredis yvela komponentis gaormageba. pirvel rigSi<br />

unda gaormagdes memkvidreobiTi informacia, romelic<br />

Tanabrad ganawildeba Svileul ujredebs Soris. amitom,<br />

memkvidreobiT masalas unda gaaCndes:<br />

TviTwarmoqmnis (gaormagebis) una ri;<br />

Tavisi maxasiaTeblebis mdgradobis uzrunvelyo fa<br />

– memkvidrulma masalam unda SeinarCunos mudmivi organizacia.<br />

dnm-s aqvs TviTwarmoqmnis unari, rac dakavSirebulia misi molekulis agebulebis<br />

TaviseburebasTan. kerZod, radgan dnm-is molekula agebulia ori<br />

komplementaruli jaWvisagan, amitom Tu sawyisi dnm-is molekulis jaWvebi<br />

dacildnen erTmaneTs, TiToeul maTgans unari Seswevs `uxelmZRvanelos~<br />

Tavisufali nukleotidebisgan komplementaruli jaWvis Senebas. miiReba<br />

sawyisi molekulis identuri ori axali dnm-is molekula. dnm-is erT-erTi<br />

mSobliuri jaWvis mixedviT komplementaruli Svileuli jaWvis sinTezs replikacia<br />

ewodeba. TiToeuli jaWvi asrulebs nimuSis – matricis rols, amitom<br />

replikacias matriculi sinTezis reaqcias miakuTvneben. dnm-is axali<br />

jaWvebis sinTezSi monawileobas iReben fermentebi – dnm-polimerazebi.<br />

Sen ici, rom nivTierebaTa sinTezis dros energia STainTqmeba. endoTermuli<br />

reaqciaa dnm-is replikaciac, razedac atf-is energia ixarjeba.<br />

uotsonisa da<br />

krikis mier Seqmnili<br />

dnm-is molekulis<br />

modelis mi xed viT aixsneba<br />

m e m k vid re obi Tobis<br />

mo le ku lu ri sa fu-<br />

Z vle bi.<br />

dnm-is replikacia<br />

matrica (mSobliuri jaWvebi)<br />

Svileuli jaWvebi<br />

Tavisufali nukleotidebi


dnm-is replikaciis warmodgena gamar tivebuli saxiT<br />

Semdegnairad SeiZleba:<br />

1. specifiuri fermentebis meSveobiT dnm-is jaWvebs<br />

Soris wydeba wyalbaduri bmebi. fermenti dnm-polimeraza<br />

yovel dediseul jaWvze Tavisufali nukleotidebidan<br />

komplementarobis principis Sesabamisad asinTezebs<br />

Svileul jaWvebs;<br />

2. dediseuli da Svileuli polinukleotiduri jaWvebi<br />

urTierTis mimarT spiralurad exveva. warmoiqmneba<br />

ori identuri dnm-is molekula.<br />

dnm-is replikaciis xerxs naxevrad konservatiuls<br />

uwodeben, vinaidan yovel axal molekulaSi erTi jaWvi<br />

dediseulia, meore ki – Svileuli.<br />

?<br />

3. daakvirdi dnm-is replikaciis me-2<br />

sqemas da gansazRvre, a da b jaWvebidan<br />

romeli miekuTvneba dediseuls da romeli<br />

_ Svileuls? romelma jaWvebma Seasrules<br />

matricis roli?<br />

4. Tu axlad warmoqmnili dnm-is TiToeuli<br />

molekula kidev ganicdis replikacias<br />

da ase usasrulod gagrZeldeba, rogor<br />

fiqrob, daikargeba Tu ara dediseuli<br />

jaWvebi? pasuxi daasabuTe.<br />

cocxal orgnizmebSi arsebobs sxvadasxva<br />

damcavi meqanizmebi, raTa ar moxdes Secdoma<br />

dnm-is replikaciis dros. dnm-is dazianeba<br />

SeiZleba gamoiwvios radiaciam, ultraiisferi<br />

sxivebisa da sxvadasxva qimiuri nivTierebebis<br />

zemoqmedebam. magaliTad, ultraiisferi sxivebiT<br />

dnm-is dazianebisas erTi jaWvis mezobeli<br />

azotovani fuZeebi ukavSirdebian erTmaneTs<br />

da warmoqmnian dimerebs (ufro xSiria<br />

T-T dimeris warmoqmna). cocxal sistemas axasiaTebs<br />

aseTi dazianebis aRdgenis – reparaciis<br />

una ri.<br />

reparaciaSi monawileoben specifikuri fermentebi<br />

– restriqtazebi. TiTqos basri dana<br />

dausvamTo, ise zustad amoWrian es fermentebi<br />

raime mizeziT dazianebul dnm-is monakveTs,<br />

rasac ujredis lizosoma moinelebs. sxva fermentebis<br />

(dnm – polimerazisa da ligazebis)<br />

daxmarebiT ki xdeba amoWrili nawilis uSecdomo<br />

sinTezi – aRdgena (reparacia).<br />

1.<br />

C<br />

T<br />

A<br />

A<br />

C<br />

dnm-is replikacia<br />

C<br />

T<br />

A<br />

G<br />

G<br />

A<br />

dnm-is sawyisi molekula<br />

(fragmenti)<br />

dnm-is Svileuli jaWvebis ageba<br />

2.<br />

G<br />

C<br />

T<br />

A<br />

G<br />

G<br />

A<br />

T<br />

T<br />

C<br />

G<br />

a<br />

b<br />

dnm-is ori identuri molekula<br />

T<br />

A<br />

C<br />

G<br />

C<br />

T<br />

T<br />

C<br />

A<br />

G<br />

19<br />

G<br />

A<br />

G<br />

A<br />

C<br />

T<br />

C<br />

T


davaleba<br />

1. dNnm-is erT-erTi jaWvis fragmentze nukleotidebi ganlagebulia<br />

Semdegi TanmimdevrobiT: A-A-G-T-C-T-A-C-G-T-A-T.<br />

a) aage orjaWviani dnm-is molekula;<br />

b) axseni, am dros dnm-is romeli TvisebiT isargeble; g) rogoria dnm-is am fragmentis<br />

sigrZe?<br />

2. dnm-is molekulas replikaciamde aqvs 20 mg. masa da misi orive jaWvi Seicavs<br />

fosforis niSnul radiaqtiur atomebs. gansazRvre:<br />

a) rogori masa eqneba replikaciis pro duqts? ratom? b) dnm-is Svileuli molekulebis<br />

ramden da romel jaWvebSi ar iqneba P-s niSnuli atomebi da ratom?<br />

3. Seadare dnm da cila mocemuli kriteriumebis mixedviT, gaaanalize Sedarebis<br />

monacemebi da gaakeTe daskvna: memkvidreobiTi materialuri masalis funqcia bunebam<br />

ratom daakisra dnm-s da ara cilas?<br />

kriteriumebi Sesadareblad dnm cila<br />

20<br />

polimeruli naerTia<br />

maTi monomerebia<br />

molekula Sedgeba ori komplementaruli<br />

jaWvisagan<br />

aqvs TviT warmoqmnis unari<br />

axasiaTebs maxasiaTeblebis<br />

mdgradoba<br />

4. ra biologiuri mniSvneloba aqvs imas, rom replikaciis Sedegad miRebuli dnm-is<br />

Svileuli molekulebi dediseuli molekulis zusti aslebia?<br />

5. ra aris dnm-is reparacia da ra biologiuri mniSvneloba aqvs?<br />

6. ra fermentebi monawileoben reparaciaSi?<br />

7. qvemoT CamoTvlilia qimiuri naerTebi, romlebic Sedian ujredis SemadgenlobaSi:<br />

a _ nukleotidi<br />

b _ aminomJava<br />

g _ atf<br />

d _ erT-erTi azotovani fuZe<br />

e _ azotovani fuZe (a)<br />

v _ cilebi<br />

z _ fosformJava<br />

T _ riboza<br />

i _ dezoqsiriboza<br />

k _ glukoza<br />

l _ dnm<br />

m _ rnm<br />

n _ nukleotidi adeniniani<br />

o _ nukleotidi Timiniani<br />

p _ nukleoditi uracilini<br />

J _ nukleotidi guaniniani<br />

r _ nukleotidi citoziniani<br />

s _ cximi<br />

1) CamoTvlili naerTebidan romeli miekuTvneba cilis monomers?<br />

2) ra ewodeba dnm-is monome rs?<br />

3) romeli nukleotidebi qmnian rnm-is makromolekulas?<br />

4) ra naerTebi Sedis dnm-is erTi nukleotidis SemadgenlobaSi?<br />

5) romeli nukleotidebi warmoqmnian dnm-is makromolekulas?<br />

6) ra naerTebi Sedis rnm-is erTi nukleotidis SemadgenlobaSi?<br />

http://highered.mcgraw-hill.com/olc/dl/120076/micro04.swf<br />

http://highered.mcgraw-hill.com/olc/dl/120076/bio23.swf


216

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!