biologia
biologia
biologia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
malxaz mayaSvili marina sexniaSvili<br />
marina jaliaSvili rusdan axvlediani<br />
moswavlis saxelmZRvanelo<br />
bunebismetyvelebaSi<br />
<strong>biologia</strong><br />
9
malxaz mayaSvili<br />
marina jaliaSvili<br />
marina sexniaSvili<br />
rusudan axvlediani<br />
<strong>biologia</strong><br />
IX klasi<br />
moswavlis wigni<br />
grifi mieniWa 2012 wels<br />
ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris mier<br />
2012
malxaz mayaSvili<br />
marina jaliaSvili<br />
marina sexniaSvili<br />
rusudan axvlediani<br />
<strong>biologia</strong><br />
IX klasi<br />
moswavlis wigni<br />
kompiuteruli uzrunvelyofa beqa xaCaturovi<br />
© malxaz mayaSvili, marina jaliaSvili, marina sexniaSvili,<br />
rusudan axvlediani 2012<br />
© gamomcemloba `klio~, 2012<br />
© gamomcemloba `meridiani~, 2012<br />
yvela ufleba daculia<br />
Malkhaz Makashvili, Marina Jaliashvili, Marina Sekhniashvili, Rusudan Akhvlediani<br />
Biology<br />
9 th grade texbook<br />
ISBN 978-9941-415-73-9<br />
gamomcemloba `klio~<br />
aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0112, saqarTvelo<br />
tel.: (+995 32) 234 04 30<br />
E-mail: book@klio.ge<br />
www. klio. ge<br />
gamomcemloba `meridiani~<br />
al. yazbegis gamz. 47, Tbilisi, 0112, saqarTvelo<br />
tel.: (+995 32) 239 15 22
Sinaarsi<br />
1 Tavi. cocxali sistemis niSnebi . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />
1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8<br />
1.2 zrda da ganviTareba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />
1.3 kveba, sunTqva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />
1.4 gamoyofa (eqskrecia), moZraoba, gaRizianebadoba . . . . . . . . . . . . . . 16<br />
1.5 biologiuri organizaciis doneebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19<br />
2 Tavi . genetika da seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21<br />
2.1 mitozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />
2.2 homologiuri qromosomebi. meiozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />
2.3 meiozis mimdinareoba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />
2.4 qromosomebis sxvadasxva homologiuri wyvilis damoukidebeli gadanawileba<br />
meiozis procesSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29<br />
2.5 organizmis niSan-Tvisebebs ganapirobeben genebi . . . . . . . . . . . . . . 31<br />
2.6 alelebis ganawileba sasqeso ujredebSi. niSan-TvisebaTa damemkvidrebis<br />
kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />
2.7 niSan-TvisebaTa damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . 36<br />
2.8 niSan-Tvisebebis damemkvidreba, sqesis gansazRvra . . . . . . . . . . . . . . 38<br />
2.9 niSan-Tvisebebis damemkvidreba cxovelebsa da mcenareebSi . . . . . . . . . 41<br />
2.10 gregor mendelis Sromebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />
2.11 alelebis sxvadasxva wyvilis damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . 47<br />
2.12 genetikuri daavadebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49<br />
2.13 genetikuri darRvevebis mqone adamianebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52<br />
2.14 modifikaciuri cvalebadoba. seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />
3 Tavi . evolucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59<br />
3.1 cocxali samyaro cvalebadia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60<br />
3.2 gardamavali formebi. ganamarxebuli formebis asakis dadgena . . . . . . . 64<br />
3.3 Jan batist lamarki da Carlz darvini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66<br />
3.4 arsebobisaTvis brZola da misi formebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68<br />
3.5 populacia. niSan-TvisebaTa cvlileba populaciaSi . . . . . . . . . . . . . 71<br />
3.6 genebis dreifis modelireba. boTlis yelis efeqti. . . . . . . . . . . . . . 75<br />
3.7 damfuZneblis efeqti. izolacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77<br />
3.8 bunebrivi gadarCeva – evoluciis mTavari mamoZravebeli Zalaa . . . . . . . 80<br />
3.9 sqesobrivi gadarCeva. koevolucia. bunebrivi gadarCevis Sedegi . . . . . . 85<br />
3.10 Seguebulobebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88<br />
3.11 mikroevolucia. makroevolucia. divergencia, konvergencia . . . . . . . . 91<br />
3.12 evoluciis damamtkicebeli sxva sabuTebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94<br />
3.13 xelovnuri gadarCeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97<br />
4
4 Tavi . ekologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99<br />
4.1 abioturi ekologiuri faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100<br />
4.2 bioturi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102<br />
4.3 . ekologiuri faqtorebis intesivoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104<br />
4.4 populaciis ricxobriobaze moqmedi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . 106<br />
4.5 kvebiTi kavSirebi ekosistemaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108<br />
4.6 energiis nakadi ekosistemaSi. ekologiuri piramidebi . . . . . . . . . . . . 110<br />
4.7 nivTierebaTa wrebrunva bunebaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112<br />
4.8 biomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115<br />
4.9 xmeleTis biomebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117<br />
4.10 mtknari wylis biomebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119<br />
4.11 rogor icvlebian ekosistemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122<br />
4.12 rogor arRvevs adamiani kvebiT qselebs? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125<br />
4.13 globaluri ekologiuri problemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127<br />
5
1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi<br />
? 1. ra sasicocxlo<br />
Tvisebaa gamosaxuli<br />
suraTze?<br />
2. cocxali organizmebis<br />
ra Tviseba<br />
uz run velyofs sicocxlis<br />
uwyvetobas dedamiwaze?<br />
8<br />
rogorc ici, yvela cocxal organizms axasiaTebs<br />
ujreduli agebuleba. sicocxles ujredSi mimdinare<br />
procesebi ganapirobeben. am procesebidan erTer-<br />
Ti umTavresia metabolizmi – yvela is qimiuri reaqcia,<br />
romelic ujredSi mimdinareobs. metabolizmis<br />
warmarTvisaTvis saWiroa kveba - cocxali organizmebi<br />
iReben garemodan sakvebs, romelic gamoiyeneba metabolizmisTvis<br />
aucilebeli energiis da sxvadasxva saxis<br />
nivTierebebis gamomuSavebisaTvis. mounelebeli sakvebi<br />
da metabolizmis dros warmoqmnili narCeni organizmidan<br />
gaidevneba, es aris gamoyofa. cocxal organizmebs<br />
axasiaTebs sunTqva – isini SeiTviseben garemodan Jangbads,<br />
romelic metabolizmSi monawileobs. homeostazi<br />
cocxali organizmis unaria ise areguliros sasicocxlo<br />
procesebi, rom daakmayofilos sicocxlisaTvis<br />
aucilebeli yvela moTxovna. magaliTad: organizmi mudmivad<br />
akontrolebs metabolizms, aCqarebs an anelebs<br />
mas saWiroebis mixedviT. homeostazs uzrunvelyofs<br />
gaRizianebadoba – cocxali organizmis unari, upasuxos<br />
masze moqmed garemo gamRizianeblebs. magaliTad, garemoSi temperaturis<br />
matebaze organizmi pasuxobs ofldeniT da inarCunebs sakuTar, SedarebiT<br />
mudmiv temperaturas rac aucilebelia metabolizmis normaluri warmarTvisaTvis.<br />
cocxal organizmebs axasiaTebs moZraoba – isini gadaadgildebian<br />
sivrceSi sakvebis, sacxovreblad ukeTesi pirobebis, gamravlebisaTvis mewyviles<br />
zebnaSi. moZraoba gamoixateba agreTve, sxeulis calkeuli nawilebis<br />
amoZravebaSi, mag. rodesac mcenaris Rero mzisken ixreba, Sen amoZraveb xels,<br />
cxeni iqnevs kuds da sxv. rodesac yvela sasicocxlo funqcia normalurad<br />
mimdinareobs, cocxali organizmi izrdeba, viTardeba da garkveul period-<br />
Si mravldeba. zrda erTujredian organizmebSi gamoixateba ujredis zomis<br />
matebaSi. mravalujredian organizmebSi matulobs ujredebis raodenoba,<br />
organoebi da Sesabamisad mTeli organizmi zomaSi izrdeba. zrdas axlavs organizmis<br />
funqciebis srulyofa da sqesobrivi momwifeba – cocxali arseba<br />
iZens gamravlebis unars. gamravleba niSnavs axali organizmis warmoSobas.<br />
gamravleba aris organizmis unari, warmoqmnas Tavisi msgavsi organizmi.<br />
arsebobs organizmTa gamravlebis ori gza: usqeso da sqesobrivi gamravleba.<br />
usqeso gamravlebaSi, rogorc wesi, monawileobs mxolod erTi individi. amitom<br />
miRebuli STamomavaloba dediseulis aslia.<br />
usqeso gamravlebis formebi<br />
ujredis Suaze gayofa monerebi, protistebi<br />
Sizogonia (ujredis birTvis Tanmim devruli<br />
mravlobiTi gayofa da ramdenime ujredis warmoSoba)<br />
fragmentacia (sxeulis nawilidan axali organizmis<br />
ganviTareba. )<br />
dakvirtva (ganviTareba dedis organizmze<br />
warmoqmnili kvirtidan)<br />
malariis plazmodiumi, zogierTi wyalmcenare<br />
zRvis varskvlava, hidra, planaria, Wiayela<br />
hidra, safuari sokoebi, marjnis polipebi<br />
sporebiT gamravleba xavsebi, gvimrebi, qudiani da obis sokoebi<br />
vegetatiuri gamravleba gamravleba ara sasqeso organoebiT
sqesobriv gamravlebaSi ZiriTadad ori organizmi-dediseuli da mamiseuli<br />
monawileobs da Svileuli organizmi orive mSoblisgan iRebs niSan- Tvisebebs.<br />
1. ra procesia gamosaxuli suraTze?<br />
2. ra xdeba ganayofierebis Semdeg?<br />
3. ra warmoadgens yvavilovani mcenaris sqesobrivi<br />
gamravlebis organos?<br />
4. rogoria yvavilis agebuleba?<br />
5. ra aris damtverva?<br />
butko<br />
6. ra gansxvavebaa qariTmtveria da mweriTmtveria mcenaris<br />
yvavilebs Soris?<br />
7. rogor xdeba ganayofiereba yvavilovan mcenareebSi?<br />
8. rogor mravldebian xavsebi, gvimrebi, SiSvelTeslovnebi?<br />
9. ra upiratesoba aqvs TesliT gamravlebas sporebiT<br />
gamravlebasTan SedarebiT? mtvrianebi<br />
mdedri organizmi warmoqmnis gametas – kvercxujreds<br />
(kvercxs), mamri ki gametas – spermatozids. spermatozodi<br />
da kvercxujredi erTmaneTs erwymian – xdeba ganayofiereba.<br />
ganayofierebul kvercxujreds zigota ewodeba.<br />
zogota mravaljer iyofa, warmoiqmneba didi raodenobiT<br />
ujredebi, romlebic qmnian qsovilebs, qsovilebidan<br />
iqmneba organoebi da yalibdeba mTliani organizmi.<br />
garegani ganayofierebis SemTxvevaSi kvercxi da spermatozoidi<br />
erTmaneTs erwymian organizmis gareT. mag-<br />
davaleba<br />
1. ixvniskarta kvercxis debiT mravldeba,<br />
Tumca mas ZuZumwovrebs miakuTvneben. rogor fiqrob, ratom?<br />
2. ra upiratesoba aqvs cocxalmSobiarobas kvercxmdebelobasTan<br />
SedarebiT?<br />
3. ra daniSnuleba aqvs nayofs yvavilovani mcenarisTvis?<br />
4. Seni azriT, ratomaa qariTmtveria yvavilebis mtvris<br />
marcvlebi ufro msubuqi da mcire zomis?<br />
? 3. ra upiratesoba<br />
aqvs Sinagan<br />
ganayofierebas gareganTan<br />
SedarebiT?<br />
4. romel organizmebs<br />
axasiaTebT Sinagani<br />
ganayofiereba?<br />
aliTad, mdedri Tevzebi da amfibiebi kvercxs - qviriTs yrian wyalSi, mamrebic<br />
wyalSi gamouSveben spermatozoidebs da ganayofierebac wyalSive xdeba.<br />
zigotidan axali organizmis Camoyalibeba mSoblis sxeulis gareT xdeba.<br />
Sinagani ganayofierebis SemTxvevaSi spermatozoidi Sedis mdedris organizmSi<br />
da iq myof kvercxujreds anayofierebs. zigotidan axali organizmis<br />
Camoyalibeba dedis organizmSi xdeba. garkveuli drois Semdeg axali organizmi<br />
tovebs dedas da gamodis misi sxeulidan – ibadeba. ase mravldebian<br />
ZiriTadad ZuZumwovrebi.<br />
frinvelebi da qvewarmavlebic Sinagani ganayofierebiT mravldebian. maTi<br />
kvercxi naWuWiT ifareba da axali organizmis ganviTareba am naWuWis safarqveS<br />
mimdinareobs. dro rom mova, frinveli an qvewarmavali kvercxs dadebs<br />
– kvercxi gamodis dedis organizmidan da axali Taoba ukve dedis sxeulisagan<br />
damoukideblad amTavrebs ganviTarebas, texavs kvercxis naWuWs da gareT<br />
gamodis – iCekeba.<br />
ixvniskarta<br />
9
142