05.06.2013 Views

biologia

biologia

biologia

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

malxaz mayaSvili marina sexniaSvili<br />

marina jaliaSvili rusdan axvlediani<br />

moswavlis saxelmZRvanelo<br />

bunebismetyvelebaSi<br />

<strong>biologia</strong><br />

9


malxaz mayaSvili<br />

marina jaliaSvili<br />

marina sexniaSvili<br />

rusudan axvlediani<br />

<strong>biologia</strong><br />

IX klasi<br />

moswavlis wigni<br />

grifi mieniWa 2012 wels<br />

ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris mier<br />

2012


malxaz mayaSvili<br />

marina jaliaSvili<br />

marina sexniaSvili<br />

rusudan axvlediani<br />

<strong>biologia</strong><br />

IX klasi<br />

moswavlis wigni<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa beqa xaCaturovi<br />

© malxaz mayaSvili, marina jaliaSvili, marina sexniaSvili,<br />

rusudan axvlediani 2012<br />

© gamomcemloba `klio~, 2012<br />

© gamomcemloba `meridiani~, 2012<br />

yvela ufleba daculia<br />

Malkhaz Makashvili, Marina Jaliashvili, Marina Sekhniashvili, Rusudan Akhvlediani<br />

Biology<br />

9 th grade texbook<br />

ISBN 978-9941-415-73-9<br />

gamomcemloba `klio~<br />

aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0112, saqarTvelo<br />

tel.: (+995 32) 234 04 30<br />

E-mail: book@klio.ge<br />

www. klio. ge<br />

gamomcemloba `meridiani~<br />

al. yazbegis gamz. 47, Tbilisi, 0112, saqarTvelo<br />

tel.: (+995 32) 239 15 22


Sinaarsi<br />

1 Tavi. cocxali sistemis niSnebi . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8<br />

1.2 zrda da ganviTareba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />

1.3 kveba, sunTqva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />

1.4 gamoyofa (eqskrecia), moZraoba, gaRizianebadoba . . . . . . . . . . . . . . 16<br />

1.5 biologiuri organizaciis doneebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19<br />

2 Tavi . genetika da seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21<br />

2.1 mitozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />

2.2 homologiuri qromosomebi. meiozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />

2.3 meiozis mimdinareoba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />

2.4 qromosomebis sxvadasxva homologiuri wyvilis damoukidebeli gadanawileba<br />

meiozis procesSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29<br />

2.5 organizmis niSan-Tvisebebs ganapirobeben genebi . . . . . . . . . . . . . . 31<br />

2.6 alelebis ganawileba sasqeso ujredebSi. niSan-TvisebaTa damemkvidrebis<br />

kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />

2.7 niSan-TvisebaTa damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . 36<br />

2.8 niSan-Tvisebebis damemkvidreba, sqesis gansazRvra . . . . . . . . . . . . . . 38<br />

2.9 niSan-Tvisebebis damemkvidreba cxovelebsa da mcenareebSi . . . . . . . . . 41<br />

2.10 gregor mendelis Sromebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />

2.11 alelebis sxvadasxva wyvilis damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . 47<br />

2.12 genetikuri daavadebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49<br />

2.13 genetikuri darRvevebis mqone adamianebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52<br />

2.14 modifikaciuri cvalebadoba. seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />

3 Tavi . evolucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59<br />

3.1 cocxali samyaro cvalebadia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60<br />

3.2 gardamavali formebi. ganamarxebuli formebis asakis dadgena . . . . . . . 64<br />

3.3 Jan batist lamarki da Carlz darvini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66<br />

3.4 arsebobisaTvis brZola da misi formebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68<br />

3.5 populacia. niSan-TvisebaTa cvlileba populaciaSi . . . . . . . . . . . . . 71<br />

3.6 genebis dreifis modelireba. boTlis yelis efeqti. . . . . . . . . . . . . . 75<br />

3.7 damfuZneblis efeqti. izolacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77<br />

3.8 bunebrivi gadarCeva – evoluciis mTavari mamoZravebeli Zalaa . . . . . . . 80<br />

3.9 sqesobrivi gadarCeva. koevolucia. bunebrivi gadarCevis Sedegi . . . . . . 85<br />

3.10 Seguebulobebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88<br />

3.11 mikroevolucia. makroevolucia. divergencia, konvergencia . . . . . . . . 91<br />

3.12 evoluciis damamtkicebeli sxva sabuTebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94<br />

3.13 xelovnuri gadarCeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97<br />

4


4 Tavi . ekologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99<br />

4.1 abioturi ekologiuri faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100<br />

4.2 bioturi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102<br />

4.3 . ekologiuri faqtorebis intesivoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104<br />

4.4 populaciis ricxobriobaze moqmedi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . 106<br />

4.5 kvebiTi kavSirebi ekosistemaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108<br />

4.6 energiis nakadi ekosistemaSi. ekologiuri piramidebi . . . . . . . . . . . . 110<br />

4.7 nivTierebaTa wrebrunva bunebaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112<br />

4.8 biomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115<br />

4.9 xmeleTis biomebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117<br />

4.10 mtknari wylis biomebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119<br />

4.11 rogor icvlebian ekosistemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122<br />

4.12 rogor arRvevs adamiani kvebiT qselebs? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125<br />

4.13 globaluri ekologiuri problemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127<br />

5


1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi<br />

? 1. ra sasicocxlo<br />

Tvisebaa gamosaxuli<br />

suraTze?<br />

2. cocxali organizmebis<br />

ra Tviseba<br />

uz run velyofs sicocxlis<br />

uwyvetobas dedamiwaze?<br />

8<br />

rogorc ici, yvela cocxal organizms axasiaTebs<br />

ujreduli agebuleba. sicocxles ujredSi mimdinare<br />

procesebi ganapirobeben. am procesebidan erTer-<br />

Ti umTavresia metabolizmi – yvela is qimiuri reaqcia,<br />

romelic ujredSi mimdinareobs. metabolizmis<br />

warmarTvisaTvis saWiroa kveba - cocxali organizmebi<br />

iReben garemodan sakvebs, romelic gamoiyeneba metabolizmisTvis<br />

aucilebeli energiis da sxvadasxva saxis<br />

nivTierebebis gamomuSavebisaTvis. mounelebeli sakvebi<br />

da metabolizmis dros warmoqmnili narCeni organizmidan<br />

gaidevneba, es aris gamoyofa. cocxal organizmebs<br />

axasiaTebs sunTqva – isini SeiTviseben garemodan Jangbads,<br />

romelic metabolizmSi monawileobs. homeostazi<br />

cocxali organizmis unaria ise areguliros sasicocxlo<br />

procesebi, rom daakmayofilos sicocxlisaTvis<br />

aucilebeli yvela moTxovna. magaliTad: organizmi mudmivad<br />

akontrolebs metabolizms, aCqarebs an anelebs<br />

mas saWiroebis mixedviT. homeostazs uzrunvelyofs<br />

gaRizianebadoba – cocxali organizmis unari, upasuxos<br />

masze moqmed garemo gamRizianeblebs. magaliTad, garemoSi temperaturis<br />

matebaze organizmi pasuxobs ofldeniT da inarCunebs sakuTar, SedarebiT<br />

mudmiv temperaturas rac aucilebelia metabolizmis normaluri warmarTvisaTvis.<br />

cocxal organizmebs axasiaTebs moZraoba – isini gadaadgildebian<br />

sivrceSi sakvebis, sacxovreblad ukeTesi pirobebis, gamravlebisaTvis mewyviles<br />

zebnaSi. moZraoba gamoixateba agreTve, sxeulis calkeuli nawilebis<br />

amoZravebaSi, mag. rodesac mcenaris Rero mzisken ixreba, Sen amoZraveb xels,<br />

cxeni iqnevs kuds da sxv. rodesac yvela sasicocxlo funqcia normalurad<br />

mimdinareobs, cocxali organizmi izrdeba, viTardeba da garkveul period-<br />

Si mravldeba. zrda erTujredian organizmebSi gamoixateba ujredis zomis<br />

matebaSi. mravalujredian organizmebSi matulobs ujredebis raodenoba,<br />

organoebi da Sesabamisad mTeli organizmi zomaSi izrdeba. zrdas axlavs organizmis<br />

funqciebis srulyofa da sqesobrivi momwifeba – cocxali arseba<br />

iZens gamravlebis unars. gamravleba niSnavs axali organizmis warmoSobas.<br />

gamravleba aris organizmis unari, warmoqmnas Tavisi msgavsi organizmi.<br />

arsebobs organizmTa gamravlebis ori gza: usqeso da sqesobrivi gamravleba.<br />

usqeso gamravlebaSi, rogorc wesi, monawileobs mxolod erTi individi. amitom<br />

miRebuli STamomavaloba dediseulis aslia.<br />

usqeso gamravlebis formebi<br />

ujredis Suaze gayofa monerebi, protistebi<br />

Sizogonia (ujredis birTvis Tanmim devruli<br />

mravlobiTi gayofa da ramdenime ujredis warmoSoba)<br />

fragmentacia (sxeulis nawilidan axali organizmis<br />

ganviTareba. )<br />

dakvirtva (ganviTareba dedis organizmze<br />

warmoqmnili kvirtidan)<br />

malariis plazmodiumi, zogierTi wyalmcenare<br />

zRvis varskvlava, hidra, planaria, Wiayela<br />

hidra, safuari sokoebi, marjnis polipebi<br />

sporebiT gamravleba xavsebi, gvimrebi, qudiani da obis sokoebi<br />

vegetatiuri gamravleba gamravleba ara sasqeso organoebiT


sqesobriv gamravlebaSi ZiriTadad ori organizmi-dediseuli da mamiseuli<br />

monawileobs da Svileuli organizmi orive mSoblisgan iRebs niSan- Tvisebebs.<br />

1. ra procesia gamosaxuli suraTze?<br />

2. ra xdeba ganayofierebis Semdeg?<br />

3. ra warmoadgens yvavilovani mcenaris sqesobrivi<br />

gamravlebis organos?<br />

4. rogoria yvavilis agebuleba?<br />

5. ra aris damtverva?<br />

butko<br />

6. ra gansxvavebaa qariTmtveria da mweriTmtveria mcenaris<br />

yvavilebs Soris?<br />

7. rogor xdeba ganayofiereba yvavilovan mcenareebSi?<br />

8. rogor mravldebian xavsebi, gvimrebi, SiSvelTeslovnebi?<br />

9. ra upiratesoba aqvs TesliT gamravlebas sporebiT<br />

gamravlebasTan SedarebiT? mtvrianebi<br />

mdedri organizmi warmoqmnis gametas – kvercxujreds<br />

(kvercxs), mamri ki gametas – spermatozids. spermatozodi<br />

da kvercxujredi erTmaneTs erwymian – xdeba ganayofiereba.<br />

ganayofierebul kvercxujreds zigota ewodeba.<br />

zogota mravaljer iyofa, warmoiqmneba didi raodenobiT<br />

ujredebi, romlebic qmnian qsovilebs, qsovilebidan<br />

iqmneba organoebi da yalibdeba mTliani organizmi.<br />

garegani ganayofierebis SemTxvevaSi kvercxi da spermatozoidi<br />

erTmaneTs erwymian organizmis gareT. mag-<br />

davaleba<br />

1. ixvniskarta kvercxis debiT mravldeba,<br />

Tumca mas ZuZumwovrebs miakuTvneben. rogor fiqrob, ratom?<br />

2. ra upiratesoba aqvs cocxalmSobiarobas kvercxmdebelobasTan<br />

SedarebiT?<br />

3. ra daniSnuleba aqvs nayofs yvavilovani mcenarisTvis?<br />

4. Seni azriT, ratomaa qariTmtveria yvavilebis mtvris<br />

marcvlebi ufro msubuqi da mcire zomis?<br />

? 3. ra upiratesoba<br />

aqvs Sinagan<br />

ganayofierebas gareganTan<br />

SedarebiT?<br />

4. romel organizmebs<br />

axasiaTebT Sinagani<br />

ganayofiereba?<br />

aliTad, mdedri Tevzebi da amfibiebi kvercxs - qviriTs yrian wyalSi, mamrebic<br />

wyalSi gamouSveben spermatozoidebs da ganayofierebac wyalSive xdeba.<br />

zigotidan axali organizmis Camoyalibeba mSoblis sxeulis gareT xdeba.<br />

Sinagani ganayofierebis SemTxvevaSi spermatozoidi Sedis mdedris organizmSi<br />

da iq myof kvercxujreds anayofierebs. zigotidan axali organizmis<br />

Camoyalibeba dedis organizmSi xdeba. garkveuli drois Semdeg axali organizmi<br />

tovebs dedas da gamodis misi sxeulidan – ibadeba. ase mravldebian<br />

ZiriTadad ZuZumwovrebi.<br />

frinvelebi da qvewarmavlebic Sinagani ganayofierebiT mravldebian. maTi<br />

kvercxi naWuWiT ifareba da axali organizmis ganviTareba am naWuWis safarqveS<br />

mimdinareobs. dro rom mova, frinveli an qvewarmavali kvercxs dadebs<br />

– kvercxi gamodis dedis organizmidan da axali Taoba ukve dedis sxeulisagan<br />

damoukideblad amTavrebs ganviTarebas, texavs kvercxis naWuWs da gareT<br />

gamodis – iCekeba.<br />

ixvniskarta<br />

9


142

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!