05.06.2013 Views

biologia

biologia

biologia

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

malxaz mayaSvili marina sexniaSvili<br />

marina jaliaSvili rusdan axvlediani<br />

moswavlis saxelmZRvanelo<br />

bunebismetyvelebaSi<br />

<strong>biologia</strong><br />

9


malxaz mayaSvili<br />

marina jaliaSvili<br />

marina sexniaSvili<br />

rusudan axvlediani<br />

<strong>biologia</strong><br />

IX klasi<br />

moswavlis wigni<br />

grifi mieniWa 2012 wels<br />

ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris mier<br />

2012


malxaz mayaSvili<br />

marina jaliaSvili<br />

marina sexniaSvili<br />

rusudan axvlediani<br />

<strong>biologia</strong><br />

IX klasi<br />

moswavlis wigni<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa beqa xaCaturovi<br />

© malxaz mayaSvili, marina jaliaSvili, marina sexniaSvili,<br />

rusudan axvlediani 2012<br />

© gamomcemloba `klio~, 2012<br />

© gamomcemloba `meridiani~, 2012<br />

yvela ufleba daculia<br />

Malkhaz Makashvili, Marina Jaliashvili, Marina Sekhniashvili, Rusudan Akhvlediani<br />

Biology<br />

9 th grade texbook<br />

ISBN 978-9941-415-73-9<br />

gamomcemloba `klio~<br />

aRmaSeneblis gamziri 181, Tbilisi, 0112, saqarTvelo<br />

tel.: (+995 32) 234 04 30<br />

E-mail: book@klio.ge<br />

www. klio. ge<br />

gamomcemloba `meridiani~<br />

al. yazbegis gamz. 47, Tbilisi, 0112, saqarTvelo<br />

tel.: (+995 32) 239 15 22


Sinaarsi<br />

1 Tavi. cocxali sistemis niSnebi . . . . . . . . . . . . . . . . .<br />

1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 8<br />

1.2 zrda da ganviTareba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 10<br />

1.3 kveba, sunTqva. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 12<br />

1.4 gamoyofa (eqskrecia), moZraoba, gaRizianebadoba . . . . . . . . . . . . . . 16<br />

1.5 biologiuri organizaciis doneebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19<br />

2 Tavi . genetika da seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 21<br />

2.1 mitozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22<br />

2.2 homologiuri qromosomebi. meiozi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 24<br />

2.3 meiozis mimdinareoba. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27<br />

2.4 qromosomebis sxvadasxva homologiuri wyvilis damoukidebeli gadanawileba<br />

meiozis procesSi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 29<br />

2.5 organizmis niSan-Tvisebebs ganapirobeben genebi . . . . . . . . . . . . . . 31<br />

2.6 alelebis ganawileba sasqeso ujredebSi. niSan-TvisebaTa damemkvidrebis<br />

kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 34<br />

2.7 niSan-TvisebaTa damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . . . . . . . . 36<br />

2.8 niSan-Tvisebebis damemkvidreba, sqesis gansazRvra . . . . . . . . . . . . . . 38<br />

2.9 niSan-Tvisebebis damemkvidreba cxovelebsa da mcenareebSi . . . . . . . . . 41<br />

2.10 gregor mendelis Sromebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44<br />

2.11 alelebis sxvadasxva wyvilis damemkvidrebis kanonzomiereba . . . . . . . . 47<br />

2.12 genetikuri daavadebebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49<br />

2.13 genetikuri darRvevebis mqone adamianebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52<br />

2.14 modifikaciuri cvalebadoba. seleqcia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 56<br />

3 Tavi . evolucia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59<br />

3.1 cocxali samyaro cvalebadia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60<br />

3.2 gardamavali formebi. ganamarxebuli formebis asakis dadgena . . . . . . . 64<br />

3.3 Jan batist lamarki da Carlz darvini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 66<br />

3.4 arsebobisaTvis brZola da misi formebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 68<br />

3.5 populacia. niSan-TvisebaTa cvlileba populaciaSi . . . . . . . . . . . . . 71<br />

3.6 genebis dreifis modelireba. boTlis yelis efeqti. . . . . . . . . . . . . . 75<br />

3.7 damfuZneblis efeqti. izolacia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 77<br />

3.8 bunebrivi gadarCeva – evoluciis mTavari mamoZravebeli Zalaa . . . . . . . 80<br />

3.9 sqesobrivi gadarCeva. koevolucia. bunebrivi gadarCevis Sedegi . . . . . . 85<br />

3.10 Seguebulobebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 88<br />

3.11 mikroevolucia. makroevolucia. divergencia, konvergencia . . . . . . . . 91<br />

3.12 evoluciis damamtkicebeli sxva sabuTebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . 94<br />

3.13 xelovnuri gadarCeva . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97<br />

4


4 Tavi . ekologia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 99<br />

4.1 abioturi ekologiuri faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 100<br />

4.2 bioturi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 102<br />

4.3 . ekologiuri faqtorebis intesivoba . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .104<br />

4.4 populaciis ricxobriobaze moqmedi faqtorebi . . . . . . . . . . . . . . . 106<br />

4.5 kvebiTi kavSirebi ekosistemaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .108<br />

4.6 energiis nakadi ekosistemaSi. ekologiuri piramidebi . . . . . . . . . . . . 110<br />

4.7 nivTierebaTa wrebrunva bunebaSi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .112<br />

4.8 biomi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 115<br />

4.9 xmeleTis biomebi. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .117<br />

4.10 mtknari wylis biomebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 119<br />

4.11 rogor icvlebian ekosistemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 122<br />

4.12 rogor arRvevs adamiani kvebiT qselebs? . . . . . . . . . . . . . . . . . . 125<br />

4.13 globaluri ekologiuri problemebi . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 127<br />

5


1.1 sicocxlis ZiriTadi Tvisebebi<br />

? 1. ra sasicocxlo<br />

Tvisebaa gamosaxuli<br />

suraTze?<br />

2. cocxali organizmebis<br />

ra Tviseba<br />

uz run velyofs sicocxlis<br />

uwyvetobas dedamiwaze?<br />

8<br />

rogorc ici, yvela cocxal organizms axasiaTebs<br />

ujreduli agebuleba. sicocxles ujredSi mimdinare<br />

procesebi ganapirobeben. am procesebidan erTer-<br />

Ti umTavresia metabolizmi – yvela is qimiuri reaqcia,<br />

romelic ujredSi mimdinareobs. metabolizmis<br />

warmarTvisaTvis saWiroa kveba - cocxali organizmebi<br />

iReben garemodan sakvebs, romelic gamoiyeneba metabolizmisTvis<br />

aucilebeli energiis da sxvadasxva saxis<br />

nivTierebebis gamomuSavebisaTvis. mounelebeli sakvebi<br />

da metabolizmis dros warmoqmnili narCeni organizmidan<br />

gaidevneba, es aris gamoyofa. cocxal organizmebs<br />

axasiaTebs sunTqva – isini SeiTviseben garemodan Jangbads,<br />

romelic metabolizmSi monawileobs. homeostazi<br />

cocxali organizmis unaria ise areguliros sasicocxlo<br />

procesebi, rom daakmayofilos sicocxlisaTvis<br />

aucilebeli yvela moTxovna. magaliTad: organizmi mudmivad<br />

akontrolebs metabolizms, aCqarebs an anelebs<br />

mas saWiroebis mixedviT. homeostazs uzrunvelyofs<br />

gaRizianebadoba – cocxali organizmis unari, upasuxos<br />

masze moqmed garemo gamRizianeblebs. magaliTad, garemoSi temperaturis<br />

matebaze organizmi pasuxobs ofldeniT da inarCunebs sakuTar, SedarebiT<br />

mudmiv temperaturas rac aucilebelia metabolizmis normaluri warmarTvisaTvis.<br />

cocxal organizmebs axasiaTebs moZraoba – isini gadaadgildebian<br />

sivrceSi sakvebis, sacxovreblad ukeTesi pirobebis, gamravlebisaTvis mewyviles<br />

zebnaSi. moZraoba gamoixateba agreTve, sxeulis calkeuli nawilebis<br />

amoZravebaSi, mag. rodesac mcenaris Rero mzisken ixreba, Sen amoZraveb xels,<br />

cxeni iqnevs kuds da sxv. rodesac yvela sasicocxlo funqcia normalurad<br />

mimdinareobs, cocxali organizmi izrdeba, viTardeba da garkveul period-<br />

Si mravldeba. zrda erTujredian organizmebSi gamoixateba ujredis zomis<br />

matebaSi. mravalujredian organizmebSi matulobs ujredebis raodenoba,<br />

organoebi da Sesabamisad mTeli organizmi zomaSi izrdeba. zrdas axlavs organizmis<br />

funqciebis srulyofa da sqesobrivi momwifeba – cocxali arseba<br />

iZens gamravlebis unars. gamravleba niSnavs axali organizmis warmoSobas.<br />

gamravleba aris organizmis unari, warmoqmnas Tavisi msgavsi organizmi.<br />

arsebobs organizmTa gamravlebis ori gza: usqeso da sqesobrivi gamravleba.<br />

usqeso gamravlebaSi, rogorc wesi, monawileobs mxolod erTi individi. amitom<br />

miRebuli STamomavaloba dediseulis aslia.<br />

usqeso gamravlebis formebi<br />

ujredis Suaze gayofa monerebi, protistebi<br />

Sizogonia (ujredis birTvis Tanmim devruli<br />

mravlobiTi gayofa da ramdenime ujredis warmoSoba)<br />

fragmentacia (sxeulis nawilidan axali organizmis<br />

ganviTareba. )<br />

dakvirtva (ganviTareba dedis organizmze<br />

warmoqmnili kvirtidan)<br />

malariis plazmodiumi, zogierTi wyalmcenare<br />

zRvis varskvlava, hidra, planaria, Wiayela<br />

hidra, safuari sokoebi, marjnis polipebi<br />

sporebiT gamravleba xavsebi, gvimrebi, qudiani da obis sokoebi<br />

vegetatiuri gamravleba gamravleba ara sasqeso organoebiT


sqesobriv gamravlebaSi ZiriTadad ori organizmi-dediseuli da mamiseuli<br />

monawileobs da Svileuli organizmi orive mSoblisgan iRebs niSan- Tvisebebs.<br />

1. ra procesia gamosaxuli suraTze?<br />

2. ra xdeba ganayofierebis Semdeg?<br />

3. ra warmoadgens yvavilovani mcenaris sqesobrivi<br />

gamravlebis organos?<br />

4. rogoria yvavilis agebuleba?<br />

5. ra aris damtverva?<br />

butko<br />

6. ra gansxvavebaa qariTmtveria da mweriTmtveria mcenaris<br />

yvavilebs Soris?<br />

7. rogor xdeba ganayofiereba yvavilovan mcenareebSi?<br />

8. rogor mravldebian xavsebi, gvimrebi, SiSvelTeslovnebi?<br />

9. ra upiratesoba aqvs TesliT gamravlebas sporebiT<br />

gamravlebasTan SedarebiT? mtvrianebi<br />

mdedri organizmi warmoqmnis gametas – kvercxujreds<br />

(kvercxs), mamri ki gametas – spermatozids. spermatozodi<br />

da kvercxujredi erTmaneTs erwymian – xdeba ganayofiereba.<br />

ganayofierebul kvercxujreds zigota ewodeba.<br />

zogota mravaljer iyofa, warmoiqmneba didi raodenobiT<br />

ujredebi, romlebic qmnian qsovilebs, qsovilebidan<br />

iqmneba organoebi da yalibdeba mTliani organizmi.<br />

garegani ganayofierebis SemTxvevaSi kvercxi da spermatozoidi<br />

erTmaneTs erwymian organizmis gareT. mag-<br />

davaleba<br />

1. ixvniskarta kvercxis debiT mravldeba,<br />

Tumca mas ZuZumwovrebs miakuTvneben. rogor fiqrob, ratom?<br />

2. ra upiratesoba aqvs cocxalmSobiarobas kvercxmdebelobasTan<br />

SedarebiT?<br />

3. ra daniSnuleba aqvs nayofs yvavilovani mcenarisTvis?<br />

4. Seni azriT, ratomaa qariTmtveria yvavilebis mtvris<br />

marcvlebi ufro msubuqi da mcire zomis?<br />

? 3. ra upiratesoba<br />

aqvs Sinagan<br />

ganayofierebas gareganTan<br />

SedarebiT?<br />

4. romel organizmebs<br />

axasiaTebT Sinagani<br />

ganayofiereba?<br />

aliTad, mdedri Tevzebi da amfibiebi kvercxs - qviriTs yrian wyalSi, mamrebic<br />

wyalSi gamouSveben spermatozoidebs da ganayofierebac wyalSive xdeba.<br />

zigotidan axali organizmis Camoyalibeba mSoblis sxeulis gareT xdeba.<br />

Sinagani ganayofierebis SemTxvevaSi spermatozoidi Sedis mdedris organizmSi<br />

da iq myof kvercxujreds anayofierebs. zigotidan axali organizmis<br />

Camoyalibeba dedis organizmSi xdeba. garkveuli drois Semdeg axali organizmi<br />

tovebs dedas da gamodis misi sxeulidan – ibadeba. ase mravldebian<br />

ZiriTadad ZuZumwovrebi.<br />

frinvelebi da qvewarmavlebic Sinagani ganayofierebiT mravldebian. maTi<br />

kvercxi naWuWiT ifareba da axali organizmis ganviTareba am naWuWis safarqveS<br />

mimdinareobs. dro rom mova, frinveli an qvewarmavali kvercxs dadebs<br />

– kvercxi gamodis dedis organizmidan da axali Taoba ukve dedis sxeulisagan<br />

damoukideblad amTavrebs ganviTarebas, texavs kvercxis naWuWs da gareT<br />

gamodis – iCekeba.<br />

ixvniskarta<br />

9


142

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!