saqarTvelos sagareo politika da diplomatia
saqarTvelos sagareo politika da diplomatia
saqarTvelos sagareo politika da diplomatia
Create successful ePaper yourself
Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.
goris universiteti<br />
el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvili<br />
<strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong> <strong>da</strong><br />
<strong>diplomatia</strong><br />
I<br />
(XV-XVI ss.)<br />
vuZRvni<br />
profesor givi Jor<strong>da</strong>nias<br />
naTel xsnovnas<br />
gamomcemloba `meridiani~<br />
Tbilisi 2009
UDC(uak) 327(479.22)+94(479.22)<br />
m _ 243<br />
XV-XVI saukuneebis <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> politikuri urTierTobebis<br />
Seswavla nakarnaxevia samecniero <strong>da</strong> praqtikuli miznebiT. XX s. ukanasknel mexu-<br />
Tedsa <strong>da</strong> XXI s. pirvel aTwledSi radikalurad Seicvala Cveni qveynis saerTa-<br />
Soriso mdgomareoba, gaizar<strong>da</strong> misi geopolitikuri mniSvneloba. saqarTvelo kvlav,<br />
iseve rogorc antikursa <strong>da</strong> Sua saukuneebSi, Tavisi gansakuTrebuli<br />
geografiuli <strong>da</strong> strategiuli mdebareobis gamo, wamyvani saxelmwifoebis interesebis<br />
sferoSia. dRes saxezea <strong>da</strong> momavalSi kidev ufro gaizrdeba Cveni qveynis<br />
mniSneloba. jer kidev mimdinareobs brZola msoflios wamyvan saxelmwifoebs<br />
Soris masze gavlenis mopovebisaTvis. warsulis gamocdilebis Seswavlasa <strong>da</strong><br />
praqtikul saqmianobaSi gaTvaliswinebas mniSvnelovani pozitiuri Sedegis motana<br />
SeuZlia dRevandeli <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> politikis sworad warmarTvisaTvis.<br />
saxelmwifoTa Soris urTierTobebSi miznebi TiTqmis igive, gar<strong>da</strong>suli epoqebisa<br />
<strong>da</strong>rCa, Seicvala maTi ganxorcielebis meTodebi <strong>da</strong> saSualebebi.<br />
wignSi ganxiluli sakiTxebi saswavlo disciplinis saxiT mravali welia iswavleba<br />
goris universitetis istoriis specialobaze. igi gamoqveynebuli monografiis<br />
saxiT mniSvnelovani <strong>da</strong>mxmare saxelmZRvanelo iqneba studentebisaTvis, isargebleben<br />
istorikosebi <strong>da</strong> Cveni qveynis warsuliT <strong>da</strong>interesebuli a<strong>da</strong>mianebi.<br />
The study of the foreign political relationship of Georgia in the XV-XVI centuries has<br />
a scientifi c and practical aim. In the last quarter of the XX century and in the fi rst ten-year<br />
of the XXI century the international status of our country radically changed and also its<br />
geopolitical importance grew. Due to its special geographical and strategic location Georgia<br />
is again interesting for the leading countries, as it was in the ancient epoch and in the Middle<br />
Ages. To<strong>da</strong>y it is already a fact and in the future the importance of our country will grow.<br />
The struggle for having Georgia under the infl uence still exists between the leading countries<br />
of the world. The study of the past experience and its usage in practical activities<br />
nowa<strong>da</strong>ys can be positive for the right direction of the foreign policy of Georgia. The aims<br />
of the relationships between the countries remain the same, but the methods and means of<br />
their realization are changed.<br />
The problems examined in the book have been lectured as an educational discipline at<br />
Gori University within the speciality of history over a long period of time. Its publication as<br />
a monograph will be of great use for the students as well as for historians and all people<br />
interested in the past of our country.<br />
© gamomcemloba `meridiani~, 2009<br />
© el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvili<br />
ISBN 978-9941-0-1421-5 G<br />
Sinaarsi<br />
saqarTvelo <strong>da</strong> antiosmaluri<br />
koaliciebi (XV-XVI)<br />
Sesavali ......................................................................................................................5<br />
1. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobani XV s. pirvel<br />
naxevarSi ......................................................................................................... 22<br />
2. evropuli antiosmaluri <strong>diplomatia</strong> <strong>da</strong> saqarTvelo<br />
(XV s. 50-60-iani wlebis mijna) .....................................................39<br />
3. saerTaSoriso urTierTobani antiosmaluri koaliciis<br />
Sesaqmnelad XV s. 70-ian wlebSi <strong>da</strong> saqarTvelo ................64<br />
4. qarTuli <strong>diplomatia</strong> evropaSi mokavSiris ZiebaSi<br />
(XV s. 90 wlebi). ................................................................................... 94<br />
5. <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong> urTierTobani<br />
<strong>da</strong> <strong>diplomatia</strong> XVI s. <strong>da</strong>sawyisi<strong>da</strong>n _ 70-ian wlebamde..102<br />
6. iran_osmaleTis omi <strong>da</strong> saqarTvelo (1578-1590 ww.) .......... 185<br />
7. <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong>urTierTobani<br />
<strong>da</strong> <strong>diplomatia</strong> XVI s. 80-ian wlebSi ........................................ 265<br />
8. <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong> urTierTobani<br />
<strong>da</strong> <strong>diplomatia</strong> XVI s. 90-ian wlebSi ....................................... 291<br />
samcxe-saaTabagos <strong>sagareo</strong> urTierTobis<br />
istorii<strong>da</strong>n (XV s. II naxevari _ XVII s. I meoTxedi)<br />
1. samcxelebi sefianTa saxelmwifoSi mimdinare<br />
dinastiur brZolaSi ............................................................................333<br />
2. aTabagi qaixosro II <strong>da</strong> dedisimed II .............................................383<br />
3. saaTabagos urTierToba iran-osmaleTTan XVI s. bolo<br />
meoTxedsa <strong>da</strong> XVII s. I meoTxedSi .............................................. 398<br />
3
odiSis samTavros <strong>sagareo</strong><br />
urTierTobebis istorii<strong>da</strong>n<br />
1. odiSis samTavros genuis respublikasTan urTierTobis<br />
istorii<strong>da</strong>n ..................................................................................................444<br />
2. odiSis samTavros osmaleTTan urTierTobis<br />
istorii<strong>da</strong>n(XVI s. 50-iani wlebi) ............................................... 468<br />
wyaroebi <strong>da</strong> literatura ......................................................476<br />
MAMISTVALISHVILI ELDAR _ FOREIGN POLICY AND<br />
DIPLOMACY OF GEORGIA IN 15TH - 16TH CENTURIES ..........497<br />
МАМИСТВАЛИШВИЛИ Э.М. _ ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА И<br />
ДИПЛОМАТИЯ ГРУЗИНСКИХ ЦАРСТВ И КНЯЖЕСТВ<br />
В XV-XVI ВЕКАХ .............................................................................510<br />
saZieblebi ................................................................................................... 524<br />
saqarTvelo <strong>da</strong> antiosmaluri<br />
koaliciebi (XV-XVI ss.) 1<br />
Sesavali<br />
<strong>da</strong>savleTisa <strong>da</strong> aRmosavleTis qveynebis urTierTobas<br />
xangrZlivi istoria aqvs <strong>da</strong> igi ZiriTa<strong>da</strong>d vaWrobas gulisxmobs.<br />
aRmosavleTTan vaWrobam didi roli Seasrula<br />
evropaSi iseTi <strong>da</strong>rgebis ganviTarebaSi, romelTa produqcia<br />
<strong>sagareo</strong> bazarze orientirebuli iqnebo<strong>da</strong>. yvelaze adre ase-<br />
Ti warmoeba gaCn<strong>da</strong> italiaSi, romelic Tavisi moxerxebuli<br />
geografiuli mdebareobis gamo aRmosavleTsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTs<br />
Soris urTierTobaSi bunebriv Suamavlad iqca. italiis<br />
savaWro-samrewvelo centrebis (jer amalfi, Semdeg piza,<br />
genua, venecia, ufro gvian florencia) ekonomikuri mniSvneloba<br />
gansakuTrebiT jvarosnuli laSqrobebis dros <strong>da</strong><br />
mis Semdgom gaizar<strong>da</strong>.<br />
XIII s. Sua xanebi<strong>da</strong>n jvarosnuli laSqrobebi anaqronizmad<br />
ga<strong>da</strong>iqca. palestinis plac<strong>da</strong>rmebi, romelTa SenarCuneba<br />
uaRresad Zviri jdebo<strong>da</strong>, sasurvel sargebels ar aZlev<strong>da</strong><br />
arc italiis savaWro qalaqebs <strong>da</strong> arc <strong>da</strong>savleTi evropis<br />
did saxelmwifoebs. pirveli oTxi laSqrobis mniSvneloba<br />
imaSi mdgomareob<strong>da</strong>, rom maTi wyalobiT evropelebma gaicnes<br />
<strong>da</strong> aiTvises aRmosavleTis savaWro-saqaravno gzebi. meoTxe<br />
jvarosnuli laSqroba SemTxveviT ar <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> konstantinopolis<br />
aRebiT. es qalaqi umniSvnelovanesi sazRvao <strong>da</strong><br />
saxmeleTo gzebis ga<strong>da</strong>kveTaze mdebareob<strong>da</strong>. am gzebze gaba-<br />
1 `saqarTvelo <strong>da</strong> antiosmaluri koaliciebi (XV-XVI ss.)~ warmoadgens<br />
avtoris mier 1981 wels gamoqveynebuli monografiis _ `<strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong><br />
politikluri urTierTobani XV saukunis meore naxevarsa <strong>da</strong> XVI saukuneSi<br />
(evropuli wyaroebis mixed viT)~ ga<strong>da</strong>muSavebul <strong>da</strong> Sevsebul variants.<br />
bolo wlebSi gamoqveyn<strong>da</strong> saintereso do kumentebi <strong>da</strong> gamokvlevebi, ris gamoc<br />
aucilebeli gax<strong>da</strong> adre gamoTqmuli zogierTi mo sazrebis ga<strong>da</strong>xedva, an axali<br />
faqtebiT ganmtkiceba.<br />
4 5
tonebiT <strong>da</strong>interesebuli iyo italiis qalaqebi. 1204 wels<br />
Seqmnili laTinTa im peria maSinve venecielebis aRmosavleT-<br />
Tan vaWrobis <strong>da</strong>sayrdenad ga<strong>da</strong>iqca.<br />
italiis qalaq-saxelmwifoebi _ venecia, genua, piza,<br />
florencia, milani, siena, luka _ XII-XIII saukuneebSi<br />
swrafad viTardebodnen. maT moimkes jvarosnuli laSqrobebis<br />
pirveli nayofi. evropis bazris gafarToveba, aRmosavleTTan<br />
vaWrobis zr<strong>da</strong>, siriis, palestinis, mcire aziis,<br />
balkaneTis mdi<strong>da</strong>r olqebze yaCaRuri Tav<strong>da</strong>sxmebi _ yvelaferi<br />
es xels uwyob<strong>da</strong> italiis qalaqebis ayvavebas. XIII<br />
saukuneSi isini ga<strong>da</strong>iqcnen xelosnuri warmoebis umsxviles<br />
centrebad. florenciulma maudma, lukas abreSumma, genuis<br />
xaverdma, milanis iaraRebma, veneciurma SuSam saxeli gaiTqva<br />
ara mxolod italiaSi, aramed mis sazRvrebs ga reTac.<br />
amuSavebdnen ra upiratesad ucxoeTi<strong>da</strong>n Semozidul nedleuls<br />
(inglisuri <strong>da</strong> espanuri matyli, liToni _ CexeTis, saqsoniis,<br />
SvedeTis, inglisisa <strong>da</strong> avstriis maRaroebi<strong>da</strong>n),<br />
florencielebi, genuelebi, venecielebi, lombardielebi<br />
afarToebdnen TavianT saqmianobas sa fangeTSi, inglisSi, aragonSi,<br />
kastiliaSi, portugaliaSi, germaniaSi. sul ufro<br />
izrdebo<strong>da</strong> italieli vaWrebisa <strong>da</strong> bankirebis gavlena.<br />
jvarosnuli laSqrobebis umniSvnelvanesi Sedegi is iyo,<br />
rom aR mosavleTTan vaWrobaSi Suamavlis roli, romelic<br />
winaT aRmosavlel vaWrebs _ berZnebs, arabebs, sirielebs <strong>da</strong><br />
ebraelebs ekuTvno<strong>da</strong>T, axla italielebis monopoliad ga<strong>da</strong>iqca.<br />
es ukanasknelni TviTon iZendnen saqonels aRmosavleTSi<br />
<strong>da</strong> evropis qveynebSi mihqon<strong>da</strong>T. aRmosavleTTan<br />
vaWrobaSi gansakuTrebiT <strong>da</strong>winaur<strong>da</strong> genua, piza <strong>da</strong> venecia.<br />
maTma flotma araerTxel gauwia <strong>da</strong>xmareba jvarosan raindebs.<br />
samagierod am qalaqebma didi privilegiebi moipoves<br />
jvarosnebis mier <strong>da</strong>pyrobil teritoriebze. yvela mniSvnelovan<br />
navsadgurSi maT TavianTi faqto riebi <strong>da</strong>arses.<br />
<strong>da</strong>pyrobil adgilebSi Tan<strong>da</strong>Tan fexi moikides xmel TaSua<br />
zRvis sanapiroze mdebare sxva qveynebis qalaqebmac: marselma<br />
1 , nar bonam, monpeliem, barselonam. amave dros aRmosavleTSi<br />
saqmianobas iwyeben florencieli vaWrebic.<br />
jvarosnuli omebis Semdeg <strong>da</strong>saxelebulma qalaqebma<br />
aRmosav leTis vaWrobi<strong>da</strong>n bizantielebi gandevnes. italielebma<br />
aRmosavleTTan vaWrobis sa<strong>da</strong>veebi imdenad igdes<br />
xelT, rom isini bizantiel vaWrebs konkurencias uwevdnen<br />
TviT bizantiaSic ki.<br />
yvelas mainc Crdilo italiis orma qalaqma-respublikam<br />
_ ve neciam <strong>da</strong> genuam ajoba. maTi simdidrisa <strong>da</strong> Zlierebis<br />
mTavari wyaro evropasa <strong>da</strong> aRmosavleTs Soris satranzito<br />
vaWroba iyo. amave dros veneciis <strong>da</strong> genuis Sinagani wyobileba<br />
SesaniSnavad Seexamebo<strong>da</strong> farTo savaWro saqmianobas.<br />
mTeli Zala-ufleba vaWar-patriciebs ekuTvno<strong>da</strong>T, maTi iyo<br />
agreTve vaWrobi<strong>da</strong>n miRebuli mogebis udidesi nawili.<br />
genuasa <strong>da</strong> venecias Soris mudmivi konkurencia <strong>da</strong> mtroba<br />
sufev<strong>da</strong>. winaaRmdegoba gansakuTrebiT gamZafr<strong>da</strong> XIII s.<br />
<strong>da</strong>sawyisi<strong>da</strong>n, romelmac sisxlismRvreli koloniuri omis<br />
saxe miiRo. omma siria <strong>da</strong> mTeli xmelTaSua zRva moicva <strong>da</strong><br />
arc maSin Sewy<strong>da</strong>, roca saerTo mteri _ muslimebi antioqiasa<br />
<strong>da</strong> tripols <strong>da</strong>euflnen <strong>da</strong> 1291 w. axlo aRmosavleTSi<br />
jvarosnebis ukanaskneli <strong>da</strong>sayrdeni akrac <strong>da</strong>eca. isini urTierT<br />
SuRls ganagrZobdnen Semdeg saukuneebSic. brZola<br />
mwvave xasiaTs atareb<strong>da</strong>, konstantinopolis <strong>da</strong>cemac, garkveuli<br />
gagebiT, maT Soris gauTavebeli brZolis Sedegi iyo,<br />
magram erTmaneTis saboloo gandevna maT verasodes moaxerxes.<br />
zogirT adgilebSi upiratesoba Tu venecielebs hqon<strong>da</strong>T,<br />
sxvagan genuelebi pirvelobdnen. saerTod ki, savaWro<br />
1 safrangeTis monawileoba aRmosavleTis (levantis) vaWrobaSi sistemur<br />
xasiaTs iZens <strong>da</strong> gansakuTrebiT viTardeba XV s. Sua xanebi<strong>da</strong>n, Sarl<br />
VII-is mrCevlisa <strong>da</strong> xazinadris Jak keris uSualo moRvaweobis Sedegad. Плешкова<br />
А., Левантская торговля Франции в середине XV века (торгогопредпринимательская<br />
деятельность Жака Кера). «Вестник Московского<br />
университета», серия IX, история, М., 1970 , с. 55.<br />
6 7
kavSirs orive mainc yvelgan inarCuneb<strong>da</strong> manamde, vidre isini<br />
sabolood osmalebma ar gandevnes.<br />
mokled ga<strong>da</strong>vxedoT evropis qveynebis, maT Soris italiis<br />
qalaq-saxelmwifoebis _ veneciis <strong>da</strong> genuis, urTierTobas<br />
aRmosavleTTan.<br />
* * *<br />
genua aqtiurad monawileob<strong>da</strong> pirvel jvarosnul<br />
laSqrobaSi <strong>da</strong> didi sargebelic naxa. igi Zlier sazRvao<br />
saxelmwifod ga<strong>da</strong>iqca. jvarosnebis mier <strong>da</strong>pyrobil teritoriebze<br />
genuam <strong>da</strong>aarsa savaWro ko lo niebi, romlebic<br />
Semdeg evropasa <strong>da</strong> aRmosavleTis qveynebs Soris saSuamavlo<br />
vaWrobis centrebad ga<strong>da</strong>iqca. imave droi<strong>da</strong>n iwyeba genuis<br />
brZola misi <strong>sagareo</strong> politikis mniSvnelovani problemis<br />
ga<strong>da</strong>WrisaT vis _ Tavi<strong>da</strong>n moicilos Crdilo italiis sxva<br />
savaWro qalaqebis _ pizisa <strong>da</strong> veneciis kionkurencia.<br />
<strong>da</strong>saxelebuli qalaqebi imave dros urTierT konkurentebic<br />
iyvnen. gzi<strong>da</strong>n maT CamoSorebas genuisaTvis gan sakuTrebuli<br />
mniSvneloba hqon<strong>da</strong>, radgan genueli vaWrebi aRmosavleTSi<br />
TavianTi kapi talis <strong>da</strong>bandebas did mniSvnelobas aniWebdnen<br />
<strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n iRebdnen yve laze met mogebas 1 .<br />
jvarosnebis mier bizantiis imperiis mospobas <strong>da</strong> <strong>da</strong> amis<br />
Sedegad veneciis gaZlierebas genua ver urigdebo<strong>da</strong>. 1261<br />
wlis 13 marts mixeil paleologma <strong>da</strong> genuis warmomadgenlebma<br />
nimfeaSi gaaformes xelSek ruleba, romlis ratificireba<br />
mox<strong>da</strong> genuaSi imave wlis 10 ivniss. xel Sekruleba<br />
mimarTuli iyo venecielebisa <strong>da</strong> laTinTa imperiis wi naaRmdeg.<br />
genuelebs yovelgvari <strong>da</strong>xmareba un<strong>da</strong> gaewiaT bizantiis imperiis<br />
aRdgenisaTvis mebrZoli paleologebisaTvis, samagi-<br />
1 Della Crimea, del suo commercio e dei suoi dominatori <strong>da</strong>lla origini fi no al di<br />
nostri. Commentari storici, dell avvocato Michele Giusaeppe Canale, v. II, Genova,<br />
1855.<br />
erod isini yvela im privilegias miiRebdnen, romlebsac<br />
venecielebi flobdnen 1 .<br />
papis Txovnam <strong>da</strong> eklesii<strong>da</strong>n gankveTis muqaram mizans<br />
ver miaR wia. genuelebi flotsa <strong>da</strong> jars mainc gulmodgined<br />
amzadebdnen laTinebis bizantii<strong>da</strong>n gansadevnad. miuxe<strong>da</strong>vad<br />
imisa, rom mixeil paleologi 1261 wlis 25 ivliss konstantinopols<br />
genuelebis <strong>da</strong>xmarebis gareSe <strong>da</strong>eufla 2 , nimfeis<br />
xelSek ruleba mainc ZalaSi <strong>da</strong>rCa.<br />
xelSekrulebaSi xazgasmuli iyo Savi zRvis Ses axeb,<br />
romlis napirebis `aTvisebas~ genuelebma <strong>da</strong> venecielebma<br />
yuradReba miaqcies jer kidev XII saukuneSi 3 , magram maSin<br />
bizantiis impe rias jer kidev Seswev<strong>da</strong> italielebisaTvis<br />
winaaRmdegobis gawevis Zala. igi italielebs Savsa <strong>da</strong> azovis<br />
zRvebSi naosnobas ukrZalav<strong>da</strong>. magram XIII s. Sua xaneb-<br />
Si, roca monRolebis laSqrobebma mTel axlo aRmosavleTsa<br />
<strong>da</strong> mcire aziaSi politikuri garTulebebi gamoiwvia, iq gamavalma<br />
savaWro gzebma mniSvneloba <strong>da</strong>karga. amas mohyva<br />
savaWro-saqaravno gzebis CrdiloeTiT ga<strong>da</strong>nacvleba 4 . Secvlil<br />
viTarebaSi Savi zRvis Crdilo-aRmosavleTma sanapi rom gansakuTrebuli<br />
mniSvneloba SeiZina, rac genuelebs mxedvelobi<strong>da</strong>n<br />
ar gamorCaT.<br />
nimfeis xelSekrulebiT, genuelebs ufleba miecaT baJebis<br />
gareSe ecuraT Sav zRvaSi. iqve aRniSnuli iyo, rom<br />
yvela sxva `laTinebs~, gan sa kuTrebiT venecielebs, ekrZalebo<strong>da</strong>T<br />
Sav zRvaSi Sesvla. gamonaklisi <strong>da</strong>S vebuli iyo pi-<br />
1 Heyd W. Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, II B., Stuttgart,<br />
1879 , S. 471-472.<br />
2 genuelebma, imperatoris nebarTviT konstantinopolSi venecielebis<br />
cixe <strong>da</strong>an gries <strong>da</strong> qvebi genuaSi waiRes Zvirfasi trofeis saxiT. genuelebma<br />
amgvarad iZies Suri imisaTvis rac venecielebma genuelTa kolonia akonis aRebis<br />
Semdeg Caidines. Ibidem, S. 272.<br />
3 Miklosich et Müller, Acta et diplomata graeca medii aevi, III, Vien, 1865,<br />
p. 35.<br />
4 Скржинская Е. Р., Генуэзцы в Константинополе в XIV в., «Византииский<br />
временник», I, М., 1947 , с. 222.<br />
8 9
zelebis mimarT, romlebsac imperatorTan megobruli urTierToba<br />
hqon<strong>da</strong>T 1 .<br />
1266 w. genuelebma oqros urdos yaenTan SeTanxmebiT<br />
yirimSi miiRes q. feodosia, romelsac kafa ewo<strong>da</strong>. SemdegSi<br />
es qalaqi genuelebis Sav zRvaSi mTavar <strong>da</strong>sayrdenad ga<strong>da</strong>iqca.<br />
XIV s. pirvel aTwleulSi genuelebs Savi zRvispireTSi<br />
ramdenime aTeuli kolonia h qon<strong>da</strong>T. genuis droSa frialeb<strong>da</strong><br />
azovis zRvis umniSvnelovanes navsadgurze _ tanazec (q .<br />
azovi). tana<strong>da</strong>n sevastopoli samde (cxumi/soxumi) genuis 39<br />
kolonia <strong>da</strong> <strong>da</strong>saxleba arsebob<strong>da</strong> 2 .<br />
Savi zRvis auzSi gabatonebis dros genuelebis umTavres<br />
mizans aRmosavleTis qveynebTan, gansakuTrebiT indoeTTan<br />
vaWrobaSi mo nopoliis mopoveba warmoadgen<strong>da</strong> 3 .<br />
amgvarad, genuis saxiT Camoyalib<strong>da</strong> uzarmazari koloniuri<br />
sax elm wifo, romlis samflobeloebi kafa<strong>da</strong>n seutamde<br />
(maroko) iyo ga<strong>da</strong>Wimuli. misi siZliere samxedro warmatebebSic<br />
gamoixata. man jer piza <strong>da</strong>amarcxa 1284 wels, xolo<br />
1298 wels venecia.<br />
kafa aRmosavleTTan vaWrobis umsxviles centrad ga<strong>da</strong>iqca.<br />
iq mihqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n gahqon<strong>da</strong>T im drois yvela mniSvnelovani<br />
saqoneli. mis maxloblad mcxovrebi xalxebisagan<br />
nayidi produqtebiT (xorbali, tyavi <strong>da</strong> sxv.) genuelebi<br />
<strong>da</strong>savleT evropas amaragebdnen. iqve iyo marilis sabadoebi,<br />
1 Heyd W., Op. cit., S. 473.<br />
2 Зевакин Е. С. и Пенчко Н. А. Очерки по истории генуэзских колоний<br />
на Западном Кавказе. «Исторические записки», 13, Л., 1936, с. 79<br />
3 indoeTTan vaWrobis gafarToebis mizniT, genuelebma Seadgines im<br />
droisaTvis metad gabeduli proeqti, romelic gulisxmob<strong>da</strong> Semdegs: genuelebma<br />
arRun-yaens (1284-1291) SesTavazes sparseTis yureSi erToblivad SeeqmnaT<br />
gansakuTrebuli navsadguri, romelsac <strong>da</strong>ukavSirdebo<strong>da</strong> indoeTTan mTeli<br />
vaWroba. am proeqtis ganxorcieleba veRar moxerx<strong>da</strong> genuaSi gvelfebsa <strong>da</strong><br />
gibelinebs Soris <strong>da</strong>wyebuli brZolis gamo. ix. Манандян Я. А., О торговле<br />
и городах Армении в связи мировой торговлей древных времен (V в. до<br />
н. эры _ XV в. н. эры), Ереван, 1954 , с. 297-298.<br />
romlis produqcia sxva saeqsporto saqonels Soris pirvel<br />
adgilze idga. kavkasiis mTieli mosaxleoba monebiT vaWrobis<br />
mniSvnelovan wyaros warmoadgen<strong>da</strong>, raSic genuelebi udides<br />
mogebas nax ulobdnen. kafeli vaWrebi evropul nawarms tanaSi<br />
rusul, Cinur <strong>da</strong> in dur saqonelze cvlidnen 1 .<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom kafas metropoliisagan finansiuri<br />
<strong>da</strong> politi kuri sakiTxebis ga<strong>da</strong>WraSi didi uflebebi hqon<strong>da</strong><br />
miniWebuli, mainc genuis uzenaisi xelisuflebis cnoba<br />
savaldebulo iyo. kafas konsuls, iseve rogorc sxva koloniebis<br />
konsulebs, genua niSnav<strong>da</strong>. igi kafasa <strong>da</strong> Savi zRvis<br />
sxva koloniebSi saerTo, respublikisaTvis sa sargeblo<br />
<strong>politika</strong>s atareb<strong>da</strong>. gacxovelebuli vaWrobi<strong>da</strong>n miRebuli<br />
mogebis <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>saxadebis didi nawili metropoliis gankargulebaSi<br />
ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong>.<br />
genuas savaWro koloniebis mmarTveloba <strong>da</strong>yofili hqon<strong>da</strong><br />
samad: <strong>da</strong>savleT xmelTaSua zRvispireTSi ganlagebul<br />
koloniebs ganageb<strong>da</strong> uSu alod TviTon; pera ganageb<strong>da</strong> morea-<br />
Si, arqipelagze, makedoniaSi, bulgareTsa <strong>da</strong> anatoliaSi<br />
arsebul koloniebs; kafa _ yirimis, tamanis, <strong>saqarTvelos</strong><br />
(sevastopolisi/cxumi <strong>da</strong> quTaisi), azerbaijanis <strong>da</strong> sparse-<br />
Tis sakonsuloebs 2 .<br />
romis papebma aRmosavleTSi kaTolikobis gavrcelebis<br />
centrad kafa airCies. 1318 wels gaixsna kafas eparqia, 1333<br />
wels ki _ misionerTa monas teri, sa<strong>da</strong>c berebi aRmosavlur<br />
enebs swavlobdnen <strong>da</strong> Semdeg ka Tolicizmis saqa<strong>da</strong>geblad<br />
sxva<strong>da</strong>sxva qveynebSi igzavnebodnen.<br />
genuelebs warmatebebiT tkbobis saSualebas venecielebi<br />
ar aZlevd nen. isini ver eguebodnen Sav zRvaSi TavianTi<br />
poziciebis Sesustebas. am or qalaq-respublikas Soris ar<br />
wydebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>va, romelic araerTxel sisxlismRvrel brZo-<br />
1 Мурзакевич Н., История генуэзских колоний в Крыму, Одесса,<br />
1837 , с. 35-38.<br />
2 Тамже, с. 40.<br />
10 11
laSi ga<strong>da</strong>izar<strong>da</strong>. am brZolis kulmi nacias warmoadgen<strong>da</strong> kiojas<br />
omi (1380 w.), romelis Semdeg <strong>da</strong>debuli turinis zavi<br />
(1381 w.) venecielebis xmelTaSua zRvis aRmosavleT nawilSi<br />
sruli ba tonobis sawyisad ga<strong>da</strong>iqca. miuxe<strong>da</strong>vad amisa,<br />
TavianTi moxerxebulobisa <strong>da</strong> gambe<strong>da</strong>obis wyalobiT, genuelebma<br />
di<strong>da</strong>d Selax uli poziciebi konstanti nopolSi 1453<br />
wlamde, xolo Savi zRvis Crdilo-aRmosavleT sanapiroze<br />
1475 wlamde SeinarCunes.<br />
* * *<br />
veneciis rogorc msxvili savaWro centris ganviTareba<br />
IX-X sau kuneebSi <strong>da</strong>iwyo. misi savaWro operaciebi am droisaTvis<br />
<strong>da</strong>savleT evropis qveynebis bizntiaSi, siriasa <strong>da</strong><br />
egvipteSi SeZenili saqonliT mo maragebiT ganisazRvrebo<strong>da</strong>.<br />
veneciis ayvaveba iwyeba jvarosanTa laSqrobebis dros,<br />
XI-XII sau kuneebSi, rodesac evropel raindebs am qalaqis<br />
gemebze, sabrZolo iaraRebze <strong>da</strong> sxva saxis saqonelze didi<br />
moTxovna hqon<strong>da</strong>T. venecia, Tavisi gemebiT jvarosnebis aRmosavleTSi<br />
ga<strong>da</strong>yvanis sanacvlod, <strong>da</strong>pyrobil terito riebze<br />
farTo savaWro privilegiebs iReb<strong>da</strong>.<br />
rogorc ukve iTqva, italiis qalaqebis <strong>da</strong>, maT Soris<br />
veneciis, le vantSi vaWrobas bizantiis imperia aferxeb<strong>da</strong>. iq<br />
mis privilegiebs gansakuTrebiT XII saukuni<strong>da</strong>n Seekveca moqmedebis<br />
sfero. bizantiis im peratorma manuil I-ma (1143-1180),<br />
venecieli vaWrebis gavlenis Sesuste bis mizniT, kavSiri <strong>da</strong>amyara<br />
genuelebTan (1169 w.) <strong>da</strong> pizelebTan (1170 w.) <strong>da</strong> maT<br />
mniSvnelovani savaWro privilegiebi mianiWa. venecielebi ubr-<br />
Zolvelad ar Tmobdnen TavianT poziciebs. bizantiis problemis<br />
Ta vianT sasarge blod ga<strong>da</strong>Wris kargi pirobebi venecielebs<br />
SeeqmnaT meoTxe jvarosnuli laSqrobis dros. veneciis<br />
doJma enriko <strong>da</strong>ndolom `ga<strong>da</strong>wyvita jvarosnuli sisuleli<strong>da</strong>n<br />
savaWro operacia gaekeTebina~ <strong>da</strong> maT iseTi pi robebi<br />
Seuqmna, rom isini iZulebulni gaxdnen konstantino polze<br />
gavliT mcire aziaSi ga<strong>da</strong>suliyvnen. javrosnebma bizantiis<br />
im peria gaanadgures <strong>da</strong> mis nacvlad laTinTa imperia Seqmnes.<br />
axlad Seqmnili imperiis teritoriebis 3/8 venecielebis<br />
xelSi aR moCn<strong>da</strong>. es ZiriTa<strong>da</strong>d is adgilebi iyo, romlebsac<br />
savaWro saqmiano bisaT vis gansakuTrebuli mniSvneloba hqon<strong>da</strong>.<br />
Savi zRvis CrdiloeTiT mdebare qveynebTan vaWrobis<br />
centrebad venecielebma tana <strong>da</strong> su<strong>da</strong>ki ga<strong>da</strong>aqcies, xolo<br />
Savi zRvis samxreTi navsadgurebiT isini amier kavkasiasa <strong>da</strong><br />
somxeTs ukavSirdebodnen 1 .<br />
amgvarad, laTinTa imperiis SeqmnasTan erTad Seiqmna<br />
kidev erTi imperia _ veneciis koloniuri imperia 2 , romelmac<br />
didxans ver iarseba. igi <strong>da</strong>eca 1261 wels.<br />
XV s. <strong>da</strong>sawyisSi bizantia osmalebTan brZolaSi <strong>da</strong>sust<strong>da</strong>,<br />
os maleTis mzardi saxelmwifo ki Temurlengma gaanadgura.<br />
amiT isarge bla veneciis respublikam <strong>da</strong> <strong>da</strong>sustebuli<br />
metoqeebis xarjze Tavisi samflobeloebi kidev ufro<br />
gazar<strong>da</strong>. imave saukunis Sua xanebisaTvis ve neciis aristokratiuli<br />
respublika yvelaze Zlieri sazRvao saxelm wifo iyo<br />
evropaSi <strong>da</strong> igi Tavisi ayvavebis umaRles mwvervalze avi<strong>da</strong>.<br />
veneciel vaWrebs urTierToba hqon<strong>da</strong>T maSindeli msoflios<br />
TiTqmis yvela qveyanasTan.<br />
veneciis respublikas di<strong>da</strong>d ganviTarebuli mrewvelobac<br />
hqon<strong>da</strong>. misi mrewvelobis produqtebi _ oqros, vercxlis<br />
<strong>da</strong> spilos Zvlis sam kaulebi, SuSis nawarmi <strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva<br />
iaraRebi ganTqmuli iyo mTel msoflioSi. didi yuradReba<br />
eTmobo<strong>da</strong> gemTmSeneblobas. veneciis mrewvelobis am ganviTarebul<br />
<strong>da</strong>rgebSi isaxebo<strong>da</strong> kapitalisturi warmoebis<br />
elementebi. gan sakuTrebiT un<strong>da</strong> aRiniSnos veneciuri oqroqsovilis<br />
Sesaxeb, romliTac igi aRmosavleTis qveynebsac ki<br />
1 Бер А., История всемирной торговли, ч. I , М., 1876 , с. 176.<br />
2 Соколов Н. П., Образование Венецианской колониальной империи,<br />
Саратов, 1963 , с. 87.<br />
12 13
konkurencias uwev<strong>da</strong>. oqroqsovilis war moeba aRWurvili<br />
iyo SesaniS navi teqnikiT. saerTod, abreSumis warmoebam veneciaSi<br />
Tavisi ayvavebis umaRles dones XV saukuneSi miaRwia<br />
1 . magram ve neciis ekonomikuri Zliereba, rogorc iTqva,<br />
<strong>da</strong>myarebuli iyo <strong>sagareo</strong> vaWrobaze. sxva<strong>da</strong>sxva qveynebs<br />
Soris saSuamavlo vaWrobam venecia Zlier <strong>da</strong> mdi<strong>da</strong>r savaWroaristokratiul<br />
respublikad ga<strong>da</strong>aqcia.<br />
* * *<br />
imisaTvis, raTa ukeT iqnes gagebuli venecia _ ay-yoiunlus<br />
(TeTr batknianTa) saxelmwifos politikuri urTier-<br />
Toba XV s. 50-70-ian wlebSi, (masSi Cabmuli iyo saqarTveloc),<br />
aqve mokled un<strong>da</strong> iTqvas maT Soris vaW robazec, rac<br />
upirvelesyovlisa ganapirobeb<strong>da</strong> samxedro-politikur kav-<br />
Siris arsebobasac.<br />
XV s. meore naxevarSi ay-yoiunlus teritoriaze gadio<strong>da</strong><br />
mniSvnelovani savaWro-saqaravno gzebi, romlebic evropasa<br />
<strong>da</strong> aRmo sav leTis qveynebs erTmaneTTan akavSireb<strong>da</strong>.<br />
ay-yoiunlus saxelmwifos de<strong>da</strong>qalaqi Tavrizi mdebareob<strong>da</strong><br />
im saqaravno gzebis ga<strong>da</strong>kveTaze, rom le bic moimarTebo<strong>da</strong><br />
CineTi<strong>da</strong>n, avRaneTi<strong>da</strong>n, xvarazmi<strong>da</strong>n, saqarT velo<strong>da</strong>n, erayi<strong>da</strong>n<br />
<strong>da</strong> luristani<strong>da</strong>n <strong>da</strong> amitom igi vaWrobis erT-erT umniSvnelovanes<br />
centrad iTvlebo<strong>da</strong>. iq Tavs iyri<strong>da</strong> abreSumis<br />
nawarmi <strong>da</strong> yaWi Sirvani<strong>da</strong>n <strong>da</strong> gilani<strong>da</strong>n, saneleblebi <strong>da</strong><br />
saRebavebi indoeTi <strong>da</strong>n, CineTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> Sua aziis qveynebi<strong>da</strong>n.<br />
aRmosavleTis es saqoneli midio<strong>da</strong> trapizonis, halebis,<br />
beiruTis, <strong>da</strong>maskos, tripolis, bursas <strong>da</strong> koniis bazrebisaken<br />
2 , sai<strong>da</strong>nac Semdeg evropaSi gahqon<strong>da</strong>T.<br />
1 Zwiedinek-Südenhorst H. v., Venedig als Weltmacht und Weltstadt. Biefeld<br />
und Leipzig, 1839 , S. 66.<br />
2 Махмудов Я. М., Взаимоотношения государство Ак-коюнлу с Венецией<br />
(60-70 гг. XV века). Автореферат диссертации, Баку, 1966, с. 7-8.<br />
Tavrizis aseTi kargi mdebareobis gamo ay-yoiunlus<br />
saxelmwifos satranzito vaWrobi<strong>da</strong>n mniSvnelovani<br />
Semosavali hqon<strong>da</strong>. amave dros igi TviTonac aqtiurad<br />
monawileob<strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis qveynebTan, gansa kuTrbiT ki veneciasTan<br />
vaWrobaSi. ay-yoiunlus eqsportis sagans ZiriTa<strong>da</strong>d<br />
azerbai januli yaWi warmoadgen<strong>da</strong>, romelzec didi moTxovnileba<br />
veneciis abreSu mis warmoebas hqon<strong>da</strong>. samagierod,<br />
Semodio<strong>da</strong> ve neciis mrewvelobis sagnebi _ atlasi, yumaSi<br />
<strong>da</strong> sxv.<br />
<strong>sagareo</strong> vaWrobi<strong>da</strong>n miRebuli Semosavali ay-yoiunlus<br />
saxelmwi fos Semosavlis ZiriTad wyaros warmoadgen<strong>da</strong>. igi<br />
veneciasTan vaWrobis dros farTod iyeneb<strong>da</strong> osmaleTis teritoriaze<br />
arsebul savaWro centrebsac, romelTa Soris gamoirCeo<strong>da</strong><br />
q . bursa. Tavrizi am qalaqs saqaravno gziT ukav-<br />
Sirdebo<strong>da</strong>. mravalnairi aRmosavluri saqoneli, ro melic<br />
Tavs iyri<strong>da</strong> TavrizSi, Semdeg miedinebo<strong>da</strong> togatSi, sai<strong>da</strong>nac<br />
Sirvani<strong>da</strong>n, ganji<strong>da</strong>n, saqarTvelo<strong>da</strong>n <strong>da</strong> somxeTi<strong>da</strong>n mosul<br />
qaravnebTan erTad miemarTebo<strong>da</strong> bursaSi 1 .<br />
rogorc iTqva, ay-yoiunlus saxelmwifo<strong>da</strong>n veneciaSi<br />
ZiriTa<strong>da</strong>d yaWi gahqon<strong>da</strong>T, magram masze moTxovna izrdebo<strong>da</strong><br />
osmaleTis qalaqeb Sic, sa<strong>da</strong>c viTardebo<strong>da</strong> abreSumis warmoeba.<br />
mza produqciis evropaSi gataniT <strong>da</strong>interesebulni<br />
iyvnen osmaleTis vaWrebi. amitom azerbai janisa <strong>da</strong> iranis<br />
yaWis evropaSi gatana osmaleTis interesebs ar Seesabamebo<strong>da</strong>.<br />
amitom, sulTnis brZanebiT izrdebo<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>saxadi rogorc<br />
ay-yoiunlus vaWrebis mier bursaSi Setanil abreSumze, aseve<br />
venecielebis mier iqi<strong>da</strong>n gatanilze 2 . amgvari sabaJo <strong>politika</strong><br />
di<strong>da</strong>d af erxeb<strong>da</strong> veneciasa <strong>da</strong> ay-yoi unlus Soris normalur<br />
savaWro urTier Tobas. ufro metic, sulTani yovelnairad<br />
cdilob<strong>da</strong> yvela im gzebis xelSi Cagdebas, romlebi-<br />
Tac abreSumi evropaSi gahqon<strong>da</strong>T. am gegmis ganxorcielebas<br />
1 Тамже.<br />
2 Тамже, с. 9.<br />
14 15
emsaxurebo<strong>da</strong> mis mier trapizonis imperiis <strong>da</strong> yara maniis<br />
saamiros <strong>da</strong>pyroba.<br />
aRniSnul mizezTa gamo ay-yoiunlus saxelmwifos upirveles<br />
sa gareo politikur amocanad osmaleTis mier<br />
savaWro gzebze Seqmnili <strong>da</strong>brkole bebis ga<strong>da</strong>laxva ga<strong>da</strong>iqca.<br />
mas evropasTan kavSiris <strong>da</strong>myareba uSualod sur<strong>da</strong>.<br />
levantis vaWrobis jer Seferxeba, Semdeg misi <strong>da</strong>qveiTeba<br />
<strong>da</strong> kavSire buli iyo osmalebis eqspansiasa <strong>da</strong> savaWro<br />
<strong>politika</strong>sTan. maTi batonobis qveS aRmoCn<strong>da</strong> is vrceli<br />
teritoriebi, romlebiTac winaT evropa <strong>da</strong> aRmo savleTi<br />
erTmaneTs ukavSirdebo<strong>da</strong>. ayvavebuli savaWro centrebis<br />
awiokeba-ganadgureba ise<strong>da</strong>c axden<strong>da</strong> gavlenas savaWro saqmianobaze.<br />
imasac Tu ga viTvaliswinebT, `rom osmaleTi<br />
<strong>da</strong>interese buli iyo ara warmoebiT, aramed sabaJo Semosavlis<br />
gazrdiT~ 1 , maSin gasagebi gaxdeba, rogori zRude aRi marTa<br />
evropa-aRmosavleTis urTierTobis gzaze.<br />
* * *<br />
osmaleTis eqspansia safrTxes uqmni<strong>da</strong> ara mxolod levantis<br />
vaW robis Semdgom arsebobas. igi jer kidev konstantinopolis<br />
<strong>da</strong>cemamde <strong>da</strong>e muqra aRmosavleT evropis mTeli<br />
rigi saxelmwifoebebs. amitom evropaSi adreve miaqcies yuradReba<br />
osmaleTisagan Tav<strong>da</strong>cvisa <strong>da</strong> misi ganadgurebis sakiTxs.<br />
imave dros naTeli iyo, rom martodmarto verc erTi evropuli<br />
saxelmwifo osmaleTs ver gaumklavdebo<strong>da</strong>. amitom<br />
konstantinopolis <strong>da</strong> cemamde didi xniT adre SemuSav<strong>da</strong> antiosmaluri<br />
jvarosnuli omis idea, magram misi warmatebiT<br />
ganxorcieleba ver moxerx<strong>da</strong>.<br />
1396 wels osmaleTis winaaRmdeg moewyo jvarosnuli<br />
1 gabaSvili v., XVI-XVIII ss. <strong>saqarTvelos</strong> qalaqebi maxlobeli aRmosavleTis<br />
savaWro urTierTobaTa Suqze. krebulSi: narkvevebi maxlobeli aRmosavleTis<br />
istorii<strong>da</strong>n, Tb., 1966 , gv. 168.<br />
laSqroba. imave wlis 25 seqtembers nikopolTan brZolaSi<br />
<strong>da</strong>savleTis raindTa gaerTianebulma laSqarma sastiki marcxi<br />
ganica<strong>da</strong>. amis Semdeg osmalebi SeiWrnen atikasa <strong>da</strong> peloponesSi,<br />
iwyeba maTi Tav<strong>da</strong>sxmebi un greTze, ramac SemdegSi<br />
sistematuri xasiaTi miiRo.<br />
1400 wels sulTanma baiazid II-m (1389-1402) alya<br />
Semoartya kon stanti nopols <strong>da</strong> <strong>da</strong>nebeba mosTxova. bizantiis<br />
imperatorma manuil II paleologma (1391-1425) evropis<br />
saxelmwifoebs <strong>da</strong>xmareba sTxova <strong>da</strong> pi ra<strong>da</strong><strong>da</strong>c ewvia maT,<br />
magram carieli <strong>da</strong>pirebebis meti veraferi miiRo.<br />
vidre imperatori <strong>da</strong>mxmare Zalas evropaSi eZeb<strong>da</strong>, uneblie<br />
mxsne lad bizantias Temurlengi moevlina. man adreve<br />
miipyro evropelTa yuradReba. Temuris mier Seqmnili<br />
uzarmazari imperia, evropelTa varaudiT im sau keTeso Zalas<br />
warmoadgen<strong>da</strong>, romlis osamleTisaTvis <strong>da</strong>pirispireba SeiZlebo<strong>da</strong>.<br />
gar<strong>da</strong> amisa sayovelTaod cnobili iyo Te muris<br />
didi interesi sxva qveynebTan savaWro kavSirebis <strong>da</strong>myarebisa<br />
<strong>da</strong> savaWro-saqaravno gze bis <strong>da</strong>uflebisadmi. am mizans<br />
emsaxurebo<strong>da</strong> misi laSqrobebi oqros urdos, amierkavkasiisa<br />
<strong>da</strong> sxva qveynebis winaaRmdeg. imisaTvis raTa savaWro urTierToba<br />
mxolod misi imperiis teritoriaze gamavali gzebiT<br />
ganxor cielebuliyo <strong>da</strong> konkurentebi Camoecilebina,<br />
Temuri mTlianad spob<strong>da</strong> im mniSvnelovan savaWro centrebs,<br />
romleb ze<strong>da</strong>c xeli miuwvdebo<strong>da</strong>. misi aseTi moqmedebis<br />
TavalsaCino magaliTia oqros urdos umniSvnelovanesi<br />
qalaqis sarai berqes miwasTan gas woreba 1 . Temuris mier 1400<br />
wels baR <strong>da</strong>dis savaWro gzis <strong>da</strong>ngreviT gansa kuTrebiT <strong>da</strong>winaur<strong>da</strong><br />
samxreT somxeTis gza, ramac gaaZliera Tavrizis<br />
roli saerTaSoriso vaWrobaSi 2 .<br />
imisaTvis raTa sabolood moespo CrdiloeTis savaWro<br />
1 Якубовский А. Ю., Феодализм на Востоке. Столица Золотой Орды,<br />
Сарай Берке, Л., 1932, с. 3.<br />
2 Манандян Я. А., Ук. Труд., с. 308.<br />
16 17
gza <strong>da</strong> amiT oqros urdo <strong>da</strong>esustebina, rogorc josafat<br />
barbaro <strong>da</strong> ambrojo kon tarini gadmogvcemen, Temurma ise<br />
gaanadgura aRniSnul gzaze arsebuli qalaqi astraxani, rom<br />
mas XV s. 70-iani wlebis SuaxanebisaT vis adrindeli brwyinvalebis<br />
niSanic ki aRar hqon<strong>da</strong> 1 .<br />
rogorc iTqva, CrdiloeTis gzam Tavis droze didi<br />
rolo iTamaSa evropasa <strong>da</strong> aRmosavleTis qveynebs Soris<br />
vaWrobis saqmeSi. magram Te muris laSqrobebis Semdeg man<br />
mniSvneloba imdenad <strong>da</strong>karga, rom evropelTaTvis ufro xelsayreli<br />
iyo sparseTis gzebiT esargeblaT. CrdiloeTis gzis<br />
ga<strong>da</strong>ketvam, TavisTavad gazar<strong>da</strong> amierkavkasiis samxreTiT<br />
gamavali savaWro-satranzito gzis mniSvneloba 2 .<br />
amgvarad, Temurlengis mizani aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savle-<br />
Tis <strong>da</strong>makavSirebeli gzebis <strong>da</strong>ufleba iyo. amis ganxorcieleba<br />
ki osmaleT Tan Setakebisa <strong>da</strong> mis ganadgurebis gareSe<br />
miuwvdomeli iqnebo<strong>da</strong>. es ori mta cebeli XV s.<br />
<strong>da</strong>mdegisaTvis erTmaneTis mezoblobaSi aRmoCnd nen. Temuri<br />
<strong>da</strong>savleTisaken, baiazidi ki aRmosavleTisken miiwev<strong>da</strong>. osmalebi<br />
TurqmanTa interesebs Sav zRvaze gamavali gzebze<br />
gabatonebiTac laxavdnen.<br />
Temurlengis brZola evropisa <strong>da</strong> aziis <strong>da</strong>makavSirebeli<br />
gzebis <strong>da</strong>sapyrobad mxedvelobi<strong>da</strong>n ar gamorCaT evropis<br />
politikur mesveurebs, ufro metic, im qveynebma, romelTa<br />
teritoriebsac osmalTa safrTxe emu qrebo<strong>da</strong>, maSinve Seafases<br />
Temuris Zala, rogorc osmaleTis ganadgurebis saSualeba.<br />
rodesac cxadi gax<strong>da</strong>, rom osmaleTsa <strong>da</strong> Te muris<br />
saxelmwifos Soris Sejaxeba gar<strong>da</strong>uvali iyo, genuelebma<br />
kavSiri <strong>da</strong>amyares Turqmaneb Tan. osmalebisagan ganadgurebis<br />
winaSe mdgomma bi zantielebmac genuelebs mibaZes. berZnebma<br />
1 Ramusio G. B., Secon<strong>da</strong> volume della Navigationi et Viaggi…, Venezia, 1559,<br />
p. 98 r, 121r.<br />
2 kacitaZe d., saqarTvelo XIV-XV saukuneTa mijnaze (sparsuli <strong>da</strong><br />
sparsuleno vani wyaroebis mixedviT) Tb., 1968 , gv. 116.<br />
<strong>da</strong> genuelebma Temurs acnobes, rom osmalebTan omis SemTxvevaSi<br />
mas <strong>da</strong>exmarebodnen. saxel dobr, isini hpirdebodnen,<br />
rom mokle xanSi SeaiaraRebdnen ramdenime galeras <strong>da</strong> balkaneTSi<br />
myof osmalebs sulTnis <strong>da</strong>saxmareblad mcire aziaSi<br />
ga<strong>da</strong>svlis saSualebas ar miscemdnen.<br />
<strong>da</strong>iwyo omi. Temurlengis laSqarma 1402 wlis 20 ivliss<br />
angoras Tan osmalebis laSqari gaanadgura <strong>da</strong> sulTani<br />
baiazid II-c <strong>da</strong>atyveva. am brZolis mowmeni gaxdnen kastiliis<br />
mefis elCebi 1 . rui gonsales de klavixos 2 mixedviT, bizantielebma<br />
<strong>da</strong> genuelebma <strong>da</strong>pireba ar Seas rules <strong>da</strong> aramcTu<br />
bosfori <strong>da</strong> <strong>da</strong>r<strong>da</strong>neli ar ga<strong>da</strong>ketes, aramed<br />
<strong>da</strong>marcxebulsa <strong>da</strong> devnil osmalebs miemxrnen <strong>da</strong> isini saberZneTSi<br />
ga<strong>da</strong>iyvanes. Semdeg, rogorc klavixo <strong>da</strong>sZens, maTi<br />
aseTi moqmedebisaT vis Temuris risxva mis samflobeloebSi<br />
mcxovreb qristianebs <strong>da</strong>aty<strong>da</strong>T 3 .<br />
angorasTan gamarjvebis Semdeg Temurlengma evropis<br />
qveynebTan savaWro urTierTobis <strong>da</strong>myareba sca<strong>da</strong>. man sul-<br />
Taniis episkoposi ioane galifanteli evropaSi gagzavna,<br />
romelmac yvela Zlieri mmarTveli moinaxula <strong>da</strong> Temuris<br />
saxelmwifosTan vaWrobis sargeblianobaSi maTi <strong>da</strong>rwmuneba<br />
1 Clavijo – Historia del gran Tamorlan e Itinerario y enarracion del viage e<br />
relation de la Embaja<strong>da</strong> que Ruy Gonzalez de Clavijo le hizo, per Man<strong>da</strong>do del Rey<br />
Don Henriquez terceiro de Castilla, Sevilla, 1582 , p. 4.<br />
2 klavixo (<strong>da</strong>badebis weli ucnobia, gar<strong>da</strong>icvala 1412 wels), kastilieli<br />
dide buli, Tavisi droisaTvis kargad ganaTlebuli iyo. kastiliis mefe<br />
enrike III-m (1390-1407) elCad gaagzavna Temur-lengTan samaryandSi. es mogzauroba<br />
gagrZel<strong>da</strong> TiTqmis sami weli. igi mTeli mogzaurobis dros wer<strong>da</strong><br />
dRiurebs. misi Canawerebi Seicavs Zvirfas cnobebs, romlebic moklebula Sua<br />
saukuneebis mogzaurTa TxzulebebisaTvis <strong>da</strong>maxasiTebel fan tastikurobas,<br />
rac maT met <strong>da</strong>ma jereblobas matebs. klavixosa <strong>da</strong> misi `dRiurebis~ Ses axeb<br />
<strong>da</strong>wvr. ix. rui gonsales de klavixos cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. espanuri<strong>da</strong>n<br />
Targmna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo e. mamisTvaliSvilma,<br />
Tb., 1992, gv. 34.<br />
3 Clavijo, p. 94<br />
18 19
sca<strong>da</strong>. am molaparakebebis Sesaxeb mcire ramaa cnobili 1 .<br />
mola parakebebma <strong>da</strong> urTierTobis gagrZelebam azri <strong>da</strong>karga<br />
Temurlengis gar <strong>da</strong>cvalebisTanave. misi imperia <strong>da</strong>iSala.<br />
Termurisagan ganad gurebuli os maleTi male welSi gaimarTa<br />
<strong>da</strong> evropis saxelmwifoebs kvlav problemebi Seuqmna. 1429<br />
wels q . luckSi, litvis didi samTavros teritoriaze, Sedga<br />
evropis saxelmwifoTa meTaurebis yriloba. mas eswrebodnen:<br />
lit vis mTavari vitovti, poloneTis mefe iagailo,<br />
germaniis imperatori sigizmundi, romelic imave dros ungreTis<br />
mefec iyo, <strong>da</strong>niis mefe erik VII, prusiisa <strong>da</strong> livoniis<br />
magistrebi, yirimis xani, papis legati <strong>da</strong> bizantiis imperatoris<br />
ioane VIII paleologis warmomadgenelebi.<br />
yrilobam seriozul Sedegs ver miaRwia, radgan<br />
monawileebs So ris interesTa sxva<strong>da</strong>sxvaoba iyo.<br />
didi xnis <strong>da</strong>mTavrebuli ar iyo luckis yriloba, rom<br />
mTeli ev ropa SeaZrwuna osmalebis axalma warmatebebma dunaispireTsa<br />
<strong>da</strong> egeosis zRvaSi. gansakuTrebiT didi STabe-<br />
Wdileba moaxdina osmalebis mier salo nikis aRebam, rodesac<br />
salonikis berZnulma mosaxleobam ka Tolike laTi nebis<br />
(venecielebis) xelSi yofnas osmalebi arCia 2 . venecielebi<br />
iZulebuli gaxdnen salonikis <strong>da</strong>kargva sulTanTan <strong>da</strong>debuli<br />
samSvidobo xelSekru lebiT ecnoT 3 .<br />
aRmosavleTis marTlmadideblursa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis romis<br />
kaToli kur eklesiebs Soris ganxeTqilebam imdenad mwvave<br />
xasiaTi miiRo, rom igi ga<strong>da</strong>mwyvet <strong>da</strong>brkolebad ga<strong>da</strong>iqca<br />
osmaleTis winaaRmdeg Zalebis gaerTianebis gzaze. imdroindeli<br />
evropis meTaurebs ori eklesiis gar Ti anebis gareSe,<br />
arsebuli saSiSroebis aRmofxvra SeuZleblad miaCn<strong>da</strong>T.<br />
1 Хенниг Р., Неведомые земли. Перевод с немецкого А. В. Лисовской,<br />
предисловие и редак ция И. П. Магидовича, т. III, М., 1962 , с. 403-404.<br />
2 Zinkeisen J. W., GeSchichte des osmanischen Reichs in Europa, I, Hamburg,<br />
1840, S. 568-569.<br />
3 Krumbacher K., Geschichte der byzantinische Literatur von Justinian bis<br />
zum Ende des ostro mische Reiches (527-1453), München, 1897, S. 301.<br />
saqmes verc florenciis uniam (1439 w.) uSvela, radgan igi<br />
ori eklesiis Tanasworuflebian garTianebas ki ar gulisxmob<strong>da</strong>,<br />
aramed mTeli marTlmadidebluri eklesiis papisadmi<br />
<strong>da</strong>morCilebas. amis winaaRmdeg ga modiodnen marTlmadidebluri<br />
qveynebis mosaxleobis farTo fenebi, rom lebic kaTolikur<br />
eklesiisadmi <strong>da</strong>morCilebaSi erovnuli <strong>da</strong>moukideblobis<br />
<strong>da</strong>kargvas xe<strong>da</strong>vdnen. uniam or eklesias Soris<br />
arsebuli wi naaRmdegoba kidev ufro gaamwvava. krebis <strong>da</strong>saruls,<br />
rodesac papma <strong>da</strong> imperatorma ganizraxes krebis<br />
monawile ebisaTvis TavianT sasurvel dokumentze ZaliT<br />
moewerinebinaT xeli, delegatTa erTi jgufi gaipara. maT<br />
Soris iyvnen <strong>saqarTvelos</strong> warmomadgenlebic. 1<br />
1442 wels papma evgeni IV-m (1431-1447) yvela saxelmwifos<br />
meTaurs enciklika gaugzvna <strong>da</strong> osmaleTis winaaRmdeg<br />
jvarosnul laSqrobaSi monawileobisaken mouwo<strong>da</strong>. papis mowodebas<br />
siamovnebiT gamoexmaurnen burgundieli, germaneli,<br />
Cexi, ungreli <strong>da</strong> poloneli raindebi. bizantiis imperatorma<br />
uari sTqva jvarosnebis <strong>da</strong>xmarebaze. monawileoba ar miiRes,<br />
agreTve, frangma <strong>da</strong> ingliselma raindebma, romlebic<br />
Cabmulni iyvnen ga<strong>da</strong>mwyvet fazaSi Sesul aswlian omSi.<br />
jvarosnuli laSqroba moewyo, magram masac igive bedi<br />
ewia, rac mis winamorbedebs.<br />
sxva<strong>da</strong>sxva qveynebisagan, gansakuTrebiT ki romi<strong>da</strong>n <strong>da</strong><br />
venecii<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xmarebis miRebis imediT, 1444 w. gazafxulze<br />
poloneTisa <strong>da</strong> ungreTis laSqarma poloneT-ungreTis mefis<br />
vladislav III <strong>da</strong> ungreTis voevo<strong>da</strong> ianoS huniadis meTaurobiT<br />
<strong>da</strong>iwyo omi osmaleTis winaaRmdeg. ga<strong>da</strong>mwy veti brZola<br />
mox<strong>da</strong> 1444 w. 10 noembers bulgareTSi varnasTan.<br />
1 kasraZe t., romis propagan<strong>da</strong> <strong>da</strong> kaTolikuri misiebi saqarTveloSi<br />
(sadisertacio naSromi istoriul mecnierebaTa kandi<strong>da</strong>tis xarisxis mosapoveblad),<br />
Tb., 1947, gv. 79; JuJunaZe o. XV saukunis pirveli naxevris <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>sagareo</strong> politikis istoriisaTvis. `qarTuli samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong><br />
politikis istorii<strong>da</strong>n~, I, Tb., 1970, gv. 21.<br />
20 21
polonel-un grelTa laSqarma sastiki marcxi ganica<strong>da</strong>. es<br />
iyo marcxi ara mxolod brZolis velze <strong>da</strong>marcxebulTa,<br />
aramed mTeli evropisac. am droi<strong>da</strong>n iwyeba osmaleTis Zlevamosili<br />
winsvla, rac bizantiis imperiis mospobiTa <strong>da</strong><br />
evropisa <strong>da</strong> mcire aziis xalxebis <strong>da</strong>monebiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>.<br />
1. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobani<br />
XV s. pirvel naxevarSi<br />
XIV s. 80-iani wlebi<strong>da</strong>n iwyeba <strong>saqarTvelos</strong> gansakuTrebiT<br />
tragi kuli periodi. Temurlengma mravali qveyana<br />
gaanadgura. ubedurebam <strong>saqarTvelos</strong>ac uwia. 1386-1403 wleb-<br />
Si Temuris urdoebma mravalgzis <strong>da</strong>laSqres saqarTvelo,<br />
rasac Tan axl<strong>da</strong> arnaxuli sisastike <strong>da</strong> aoxreba.<br />
Temurlengis Semosevebma waruSleli kvali <strong>da</strong>aCnia<br />
<strong>saqarTvelos</strong> Semdgom politikursa <strong>da</strong> socialur-ekonomikur<br />
ganviTarebas: ekonomika moiSala, mosaxleoba Semcir<strong>da</strong>,<br />
qveyana politikurad <strong>da</strong>sust<strong>da</strong>. magram Temurma mainc ver<br />
SesZlo qarTveli xalxis <strong>da</strong>morCileba. isini mrisxane <strong>da</strong>mpyroblisadmi<br />
qedis moxras ki ar fiqrobdnen, aramed yovel<br />
xelsayrel viTarebas iyenebdnen, raTa aRedginaT sakmaod Selaxuli<br />
saerTaSoriso poziciebi <strong>da</strong> am mizniT aqtiur <strong>sagareo</strong><br />
<strong>politika</strong>sac ki atarebdnen. qarT velTa aseT moqmedebaze<br />
metyvelebs Tun<strong>da</strong>c Cvens istoriografiaSi kargad<br />
cnobili alinjis magaliTi, romlis Sesaxeb <strong>da</strong>matebiTi<br />
oride sayuradRebo cnoba <strong>da</strong>gvitova germanelma hans Siltbergerma<br />
1 .<br />
1 hans Siltbergeri <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> 1380 wels bavariaSi, fraizingis maxloblad.<br />
1394 wli<strong>da</strong>n iyo raind raixartingenis saWurvelTmtvirTveli. 1396 nikopol-<br />
Tan brZolaSi ty ved Cauvar<strong>da</strong> osmalebs. is sulTnis monad aqcies. Temuris<br />
tyveobaSi aRmoCn<strong>da</strong> mis mier angorasTan osmalebis <strong>da</strong>marcxebis (1402 w. 20<br />
ivlisi) Semdeg. Temuris sikvdilis Semdeg Temuridebis samsaxurSi iyo. samegreloSi<br />
yofnis dros igi sxva oTx qristianTan erTad gaiqca <strong>da</strong> baTumis mi-<br />
Siltbergeri mogviTxrobs Temurlengis mier babilonis<br />
(baR<strong>da</strong>di) aRebas <strong>da</strong> misi mosaxleobisadmi Cveuli simkacriT<br />
mopyrobis ambavs <strong>da</strong> gangrZobs: Temuri `Semdeg wavi<strong>da</strong> erTi<br />
cixis [<strong>da</strong>sapyrobad], romelic wyalSi idga. <strong>da</strong>aSro wyali <strong>da</strong><br />
[fskerze] ipova tyviis sami skivri, romlebic savse iyo<br />
oqroTi. is skivrebi mefem <strong>da</strong>amalvina, raTa Tu cixe iqnebo<strong>da</strong><br />
aRebuli, oqro ga<strong>da</strong>rCeniliyo 1 . amoiRo Temurma skivrebi,<br />
Semdeg aiRo cixe, [sa<strong>da</strong>c] 15 <strong>da</strong>mcveli iyo <strong>da</strong> brZana maTi<br />
CamoxrCoba. cixeSic ipova kidev ori skivri, romlebic savse<br />
iyo vercxliTa <strong>da</strong> oqroTi. isinic Tan waiRo~ 2 .<br />
Siltbergerma alinjis <strong>da</strong>saxasiaTeblad yvelaze mniSvnelovnad<br />
(maSin, roca iranis sxva adgilebs klimatis, nayofierebis,<br />
xelosnobisa <strong>da</strong> sxva niSnebis mixedviT axasiaTebs)<br />
miiCnia is didi winaaRmdegoba, rac mas Temur lengisaTvis<br />
gauwevia 16 wlis ganmavlobaSi 3 .<br />
alinjis Sesaxeb cnobebi, gansakuTrebiT Tu isini XIV s.<br />
<strong>da</strong>sa rulsa <strong>da</strong> XV s. <strong>da</strong>sawyisis ambebs exeba, sainteresoa<br />
imdenad, ramdenac am cixesTan <strong>da</strong>kavSirebulia aRniSnuli<br />
periodSi qarTvelTa mamacobis erT-erTi sayuradRebo momenti.<br />
Temurlengis mier alinjis cixis aReba <strong>da</strong> auracxeli<br />
<strong>da</strong>moebi<strong>da</strong>n frangebis gems gahyva. sabolood, 1427 wels, didi Tav ga<strong>da</strong>savlebis<br />
Semdeg, is samSobloSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>.<br />
Siltbergerma Tavisi Tavga<strong>da</strong>savali aRwera `mogzaurobis wignSi~. <strong>da</strong>wvr.<br />
ix. mamisTvaliSvili e., saqarTvelo hans Siltbergeri `mogzaurobis wignSi~.<br />
`macne~ is to riis seria, #2, Tb., 1980, gv. 103-119.<br />
1 alinja rom saimedo TavSesafari <strong>da</strong> ganZis Sesanaxi adgili iyo, amis<br />
Sesaxeb Siltbergeris mier gadmocemuli ambavi Zalian ga<strong>da</strong>Warbebuli ar un<strong>da</strong><br />
iyos. am cixeSi auracxeli simdidre sxva drosac yofila <strong>da</strong>culi. Сборник<br />
материалов относящихся к ис то рии Золотой Орды. Извлечения из персидских<br />
сщчинений собранные В. Г. Тизенгаузеном и обра ботан ное А. А. Ромаскевичем<br />
и С. А. Волиным, II, М.-Л., 1941, с. 94.<br />
2 Siltbergeri, gv. 106-107.<br />
3 Langmantel V., Hans Schiltbergers Reisubuch nach der nürberger Handschrift,<br />
Tübingen, 1885, s. 69.<br />
22 23
ganZis xelSi Cagdeba, 1401 wlis ambavs un<strong>da</strong> asaxavdes, romlis<br />
mxilveli Siltbergeri ar yofila, magram mas Semdeg<br />
rac igi 1402 wels, Temuris tyveobaSi mox v<strong>da</strong>, saSualeba<br />
eqnebo<strong>da</strong>, aRniSnuli cnobebi uSualod cixis <strong>da</strong>mpyrobelebisagan<br />
moepovebina.<br />
gansakuTrebiT sayuradReboa is cnoba, sa<strong>da</strong>c alinjis<br />
cixis <strong>da</strong>m cvelebis mier mtrisaTvis 16 wlis ganmavlobaSi<br />
gaweul winaaRmdego bazea gadmocemuli. rodesac komentars<br />
ukeTeb<strong>da</strong> Siltbergeris am cno bas f. bruni mas saeWvod miiCnev<strong>da</strong>.<br />
f. bruns eWvis gamoTqmis safuZvels aZlev<strong>da</strong> pirvel<br />
rigSi is, rom araviTari sabuTi ar moipovebo<strong>da</strong>, romelSic<br />
raime iqnebo<strong>da</strong> naTqvami alyis aseTi xangrZlivobis Sesaxeb.<br />
<strong>da</strong> meorec, igi eyrdnobo<strong>da</strong> sxva avtorebis <strong>da</strong> maT Soris m.<br />
broses wignSi arsebul cno bebsac. m. broses naSromSi naTqvamia,<br />
rom 1393 wels qarTvelebma taxiri gaaTavisufles<br />
alinjis cixi<strong>da</strong>n. aqe<strong>da</strong>n gamomdinare f. brunma ivarau<strong>da</strong>:<br />
SeiZleba imaT, visganac Siltbergerma es ambavi gaigo, dro<br />
gaaorkeces <strong>da</strong> Teqvsmet weliwads imitom ambobso 1 .<br />
aseTi mosazreba swori ar aris, radgan m. broses naTqvami<strong>da</strong>n,<br />
sxva azris gamotana ufro SeiZleba. ai ras ambobs<br />
m. brose: `taxirma, baR<strong>da</strong>dis mflobelis ahmedis Svilma,<br />
hulaRu-yaenis STamomavalma, ro melic gandev nes Tavisi<br />
de<strong>da</strong>qalaqi<strong>da</strong>m 1393 w., Tavi Seafara alinjayis cixeSi, sa<strong>da</strong>c<br />
is didxans ver Seipyra Temurma. iverielebma amiT<br />
isargebles <strong>da</strong> wavidnen taxiris Sesawevnelad, <strong>da</strong>amarcxes<br />
TaTrebi <strong>da</strong> aiZules isini cixes Semo clodnen, xolo taxiri<br />
Tan wamoiyvanes~ 2 .<br />
amonaridi<strong>da</strong>n Cans, rom Temuri alinjas arc 1393 wels<br />
flob<strong>da</strong>. winaaRmdeg SemTxvevaSi igi taxirisaTvis TavSesa-<br />
1 Путешествие Ивана Шильтбергера по Европе, Aзии и Африке с 1394<br />
года по 1427 года. Перевод с немецкого и снабдил примечаниями Ф. Брун.<br />
«Записки Императорского Новороссииского университета», год первый, т. 1,<br />
Одесса, 1867, с. 50.<br />
2 brose m., <strong>saqarTvelos</strong> istoria, naw. I, Tb., 1895, gv. 222.<br />
frad ar gamodgebo<strong>da</strong>, ga modis, rom is taxirs adreve ekuTvno<strong>da</strong>.<br />
yuradReba un<strong>da</strong> mieqces im adgil sac, sa<strong>da</strong>c m. brose<br />
ambobs: taxirma `1393 w. Tavi Seafara alinjayis cixeSi,<br />
sa<strong>da</strong>c is didxans ver Seipyra Temurma~. amgvarad, gamodis,<br />
rom arc erT SemTxvevaSi ar rCeba welTa is raodenoba,<br />
romlis gaorkeceba 16 wels mogvcem<strong>da</strong>.<br />
<strong>da</strong>vubrundeT Temuris mier alinjis alyis Semortymisa<br />
<strong>da</strong> me cixov neTagan gaweuli winaaRmdegobis ambavs.<br />
alinja Temurs didi xnis ganmavlobaSi winaaRmdegobas<br />
uwev<strong>da</strong>. man <strong>da</strong>ipyro azerbaijanis didi nawili <strong>da</strong> miadga<br />
alinjas. roca pir<strong>da</strong>piri ieriSiT ver aiRo, alyaSemortymuli<br />
<strong>da</strong>tova 1 . klavixo ase gadmogvcems am epizods: `roca<br />
Tamurbekma sparseTis sulTanze, romelsac amads uwodebdnen,<br />
gaimarjva <strong>da</strong> misi miwebi <strong>da</strong>ipyro, is (ahmed jalairi – e.<br />
m.) am cixe alinjaSi <strong>da</strong>imala. Tamurbeks igi <strong>da</strong> misi xalxi<br />
sam wels hyav<strong>da</strong> al yaSi, Semdeg is babilonis sulTanTan<br />
gaiqca, sa<strong>da</strong>c dResac imyofeba~ 2 .<br />
klavixos cnobas, Temurma cixe rom ver aiRo, a<strong>da</strong>sturebs<br />
sparseli istorikosi Saraf ad-din ali iezdi 3 . m.<br />
minorskis TqmiT: sxva<strong>da</strong>sxva ur icxv cixeebs Soris, romlebic<br />
Temurma aiRo, arc erTs ar gauwevia iseTi winaaRmdegoba,<br />
rogorc alinjam. igi zogierTi Suale diT winaaRmdegobas<br />
uwev<strong>da</strong> 14 wlis ganmavlobaSi~ 4 .<br />
i. hameri Saraf-ad-dinis cnobebze <strong>da</strong>yrdnobiT, aRniSnav<strong>da</strong>,<br />
rom alinjis ganTqmuli cixe Temuramde (1386 w.) verc<br />
erTma <strong>da</strong>mpyrobelma ver aiRo. Temurma mxolod meoce dRes<br />
1 История Азербайджана, I. С древнейщих времен до присоединения<br />
Азербайджана к России, Баку, 1953, с. 199.<br />
2 Clavijo, p. 103.<br />
3 Saraf ad-dinis mixedviT, Temuris laSqars pirveli Setevisas alinjis<br />
cixis gareT arsebuli simagreebi auRia, <strong>da</strong>mcvelebi ki citadelSi gamagrebulan.<br />
ix. Minorsky M. V., Transcaucasica. Livre de lecture sur l’histoire de la Gèorgie<br />
et du proche-orient, Thbilissi, p. 1963, p. 41.<br />
4 iqve.<br />
24 25
SeZlo Seupovari <strong>da</strong>mcvelebis winaaRmdegobis gatexa <strong>da</strong> <strong>da</strong>mcvelni<br />
xelSekrulni cixis kedlebi<strong>da</strong>n xramSi ga<strong>da</strong>yares 1 .<br />
amasve ambobs mari brosec oRond masTan alinjis aRe bis welia<br />
1387 2 .<br />
Tu zemoT moxmobil cnobebs gaviziarebT, maSin gasagebia,<br />
rom Te murma azerbaijanSi pirvelad SeWrisas 1386 wels<br />
naxWevanis mi<strong>da</strong>moebSi jelaierebis uZlieresi cixe-simagre<br />
alinja aiRo. savaraudoa, Te murma, jerjerobiT ucnob vi-<br />
TarebaSi, es cixe isev <strong>da</strong>karga <strong>da</strong> Zveli mflobeli jelaierebi<br />
<strong>da</strong>epatronenen. imisaTvis, raTa gairkves rodis <strong>da</strong> karga<br />
Temurma alinja, jer m. broses movusminoT: `1712 w. ber-<br />
Znuli, xolo 1400 w. qristes <strong>da</strong>badebi<strong>da</strong>n, Temuri mivi<strong>da</strong><br />
TavrizSi <strong>da</strong> baR<strong>da</strong>dis sulTnis, ahmedis Svilis, sulTan<br />
Taheris cixe-simagre, alinja <strong>da</strong>ipyro, romelic (Taheri –<br />
e.m.) Zalian mamaci iyo <strong>da</strong> romelsac naTesaobis mizeziT<br />
qarTvelebi uWerdnen mxars. igi 15 weliwads <strong>da</strong>rCa am cixesi<br />
magreSi. bolos iZulebuli gax<strong>da</strong> gamosuliyo iqi<strong>da</strong>n <strong>da</strong><br />
iberebTan gaiqca~ 3 . yuradRe bas iqcevs isic, rom Taheri<br />
<strong>saqarTvelos</strong>Tan matrimoni alurad <strong>da</strong> kavSirebuli yofila 4 ,<br />
Tumca cnobili ar aris, es kavSiri rodis, ra vi TarebaSi <strong>da</strong><br />
romeli qarTveli didebulis ojaxTan <strong>da</strong>myar<strong>da</strong>. magram,<br />
rogorc Cans, qarTvelebsa <strong>da</strong> jalairebs Soris sak maod<br />
mWidro urTierToba arsebob<strong>da</strong>.<br />
sxva<strong>da</strong>sxva avtorebi alinjis <strong>da</strong>mcvelebis mier TemurisaTvis<br />
gaweul winaaRmdegobas sxva<strong>da</strong>sxva xangrZlivobiT (18,<br />
15, 14 weli) gansazRvraven, magram amjerad amas ga<strong>da</strong>mwyveti<br />
1 Hammer J., Geschichte des Osmanischen Reiches, I, 1300-1520, Pest, 1834,<br />
S. 219.<br />
2 aRmosavleli avtorebis gavleniT, m. brose 1387 wels miiCnevs Temuris<br />
mier azerbaijanis <strong>da</strong>pyrobis drod, rac sinamdvileSi 1386 wels mox<strong>da</strong>. Brosset<br />
M., Histoire de la Gèorgie, de pius l’antiquité jusqu’ au XIX e siècle. I parte, II<br />
livrasion, St.-Peterbourg, 1850, p. 666, Sen. 3.<br />
3 Brosset M., Op. cit., p. 667-668, Sen. 3.<br />
4 Minorsky, Op. cit., p. 43.<br />
mniSvneloba ara aqvs. mTavaria, rom Te murma didi xnis ganmavlobaSi<br />
ver SeZlo cixis aReba <strong>da</strong> mis am warumatebloba-<br />
Si qarTvelebis xelic eria.<br />
Tu gaviTvaliswinebT im politikur viTarebasac, rac<br />
oqros ur dos yaenis, ToxTamiSis iranis azerbaijanSi SeWris<br />
Sedegad Seiqmna 1 , ma Sin savse biT <strong>da</strong>saSvebad mimaCnia, vivaraudo,<br />
rom alinjis mflobelTan <strong>saqarTvelos</strong> mefe Bbagrat<br />
V-is (1360-1493) urTierToba ufro intensiuri iyo Temuris<br />
mier jalairebis pirvelad (1385 w.) <strong>da</strong>marcxebis Semdeg.<br />
xolo rodesac Temuris azerbaijanSi meored SeWris Semdeg<br />
misi agresiis saSiS roeba qarTvelebisa <strong>da</strong> jalaierebisaTvis<br />
cxadi Seiqmna, ar aris gamoricxuli, rom isini SeTanxmdnen<br />
erTiani ZaliT moexdi naT am mniSvnelovani strategiuli<br />
punqtis (igi <strong>saqarTvelos</strong>aken momaval saqaravno gzaze mdebareob<strong>da</strong>)<br />
_ alinjis <strong>da</strong>cva.<br />
Temurlengs alinja pir<strong>da</strong>piri ieriSiT rom ver auRia,<br />
laSqris nawili mis moalyed <strong>da</strong>utovia, xolo <strong>da</strong>narCeni<br />
somxeTisa <strong>da</strong> saqarT velosken <strong>da</strong>uZravs 2 . rogorc cnobilia,<br />
Temuri saqarTveloSi pirvelad 1386 wels SemoiWra. maSasa<strong>da</strong>me,<br />
alinjis alyaSi moqcevac amave wels un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo,<br />
rasac m. broses mier miTiTebuli 15 weli marTlac emTxveva<br />
(1401-1386=15).<br />
sparsuli wyaroebis mixedviT, Temurlengma alinjis<br />
cixes mraval ricxovani moalyeebi <strong>da</strong>uyena. alya mravali<br />
weli gagrZel<strong>da</strong>.<br />
vfiqrob, cxadia, rom qarTvelebi alinjasTan ufro didi<br />
xnis wi naT <strong>da</strong>kavSirebulni iyvnen, vidre dReisaTvis cnobilia.<br />
rodesac batoniSvilma miranSahma alinjis cixes maRali<br />
kedeli Semoavlo <strong>da</strong> cixeSi veRarc veravin Sedio<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
verc gamodio<strong>da</strong>, giorgi mefem ganizraxa batoniSvili Taheri<br />
1 ix. iv javaxiSvili, qarTveli eris istoria, III, Tb., 1966, gv. 281,<br />
409.<br />
2 История Азербаджана, I, с. 284, 287-289.<br />
26 27
cixi<strong>da</strong>n gamoeyvana <strong>da</strong> mecixovneebi sursaT-sanovagiT moemaragebina<br />
1 . am sakmaod rTuli amocanis ga<strong>da</strong>sawyve tad mefe<br />
giorgim mTeli saqarT velos samxedro Zalis mobilizeba<br />
moaxdina <strong>da</strong> Crdilo kavkasii<strong>da</strong>n mTielebic gadmoiyvana 2 . mefe<br />
giorgis jarma imarjva <strong>da</strong> alinjis cixi<strong>da</strong>n Ta heri gamoiyvana,<br />
mecixovneebs sur saTi <strong>da</strong> iaraRi <strong>da</strong>utova, garnizoni<br />
gaaZliera <strong>da</strong> misi meTauroba sam qarTvel aznaurs Caabara,<br />
arezispireTi moarbia <strong>da</strong> didi na<strong>da</strong>vliTa <strong>da</strong> TaheriT <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>.<br />
sarwmunod meCveneba d. niniZis mosazreba, rom<br />
qarTvelebis es gamarjveba 1396 wels mox<strong>da</strong>, ris aRsaniSnavad<br />
amave wels moiWra giorgi mefisa <strong>da</strong> ahmad jalaieris<br />
sax elze moneta 3 . `jalaierebTan mokavSireobas, erTi SexedviT,<br />
<strong>saqarTvelos</strong>aT vis TiTqos didi mniSvneloba ar hqon<strong>da</strong>,<br />
magram giorgi mefe SorsmWvreteli politikosi iyo <strong>da</strong> momavalze<br />
fiqrob<strong>da</strong>. momavalSi ki Ta heri saukeTeso kandi<strong>da</strong>ti<br />
iqnebo<strong>da</strong> jalairTa samefo taztze, romlis mo kavSireoba<br />
fas<strong>da</strong>udebel samsaxurs gauwev<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> Temuris memkvidreebTan<br />
omSi~ 4 . sxvaTaSoris alinjis Zlier SeWirvebulma<br />
<strong>da</strong>mcvelebma kidev sTxoves giorgi mefes <strong>da</strong>xmareba.<br />
mas Txovnis <strong>da</strong>kmayofileba ganuz raxavs kidec, magram Temuris<br />
jari <strong>saqarTvelos</strong> moadga <strong>da</strong>, ra Tqma un<strong>da</strong>, ganzraxvaze<br />
xeli aiRo. alinja <strong>da</strong>eca 1401 wels.<br />
Temuris sicocxleSi <strong>da</strong> misi gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg,<br />
<strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobis Sesaxeb ramdenime cnoba<br />
rui gonsales de klavixom <strong>da</strong>gvitova. igi Tavis dRiurebSi<br />
<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> mis mefes pirvelad maSin axsenebs, rodesac<br />
mogviTxrobs md. araqsze mdebare didi qalaqis kalmarinis<br />
Sesaxeb. rogorc varaudoben, es un<strong>da</strong> iyos qalaqi surmari 5 .<br />
1 tabataZe k., qarTveli xalxis brZola ucxoel <strong>da</strong>mpyrobTa winaaRmdeg<br />
XIV-XV saukuneebis mijnaze, Tb., 1974, gv. 99.<br />
2 qarTlis cxovreba IV, gv. 270.<br />
3 qarTuli <strong>diplomatia</strong>, II, Tb., 1998, gv. 531.<br />
4 tabataZe k., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 101.<br />
5 Рюи Гонзалес де Клавихо. Дневник путешествия ко двору Тимура в Са-<br />
am qalaqis mi<strong>da</strong>moebis aRweris Semdeg klavixo mogviTxrobs,<br />
rom es qalaqi mis misvlamde rva wliT adre oqros urdos<br />
yaens ToxTamiSs auRia. klavixos adgilobrivi mcxovreblebisagan<br />
gaugia, rom ToxTamiSma brZoliT qalaqs ver sZlia,<br />
magram mosaxleo bam mas mainc SesTvaza wli uri xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>.<br />
ToxTamiSi am wi na<strong>da</strong>debiT TiTqos kmayofili <strong>da</strong>rCa <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>matebiT qalaqis <strong>da</strong>mcveli jaris naxevari moiTxova, raTa<br />
saqarTveloSi mefe sorsos (Reysorso) winaaRmdeg gaelaSqra<br />
1 .<br />
ToxTamiSs <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>laSqvra, SeiZleba, marTlac<br />
ganzrax uli hqon<strong>da</strong>, magram Tu amis ganxorcielebaSi mas<br />
raimem xeli SeuSala, es Temurlengis mis winaaRmdeg wamosvla<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>devneba un<strong>da</strong> yofiliyo. rogorc cnobilia, Tox-<br />
TamiSi TemurlengTan Sejaxebis SiSiT ukan, ulusSi gabrun<strong>da</strong><br />
2 . magram, sinamdvileSi, saqme gvaqvs sul sxva viTa rebas Tan.<br />
exebo<strong>da</strong> ra ToxTamiSis iranis azerbaijanSi 1385 wlis<br />
laSqrobas, iv. javaxiSvilis azriT, oqros urdos mbrZanebeli<br />
kavkasionis gadmo sasvlelebs <strong>saqarTvelos</strong> mTavrobasTan<br />
SeTanxmebis gareSe ver gadmo laxav<strong>da</strong> <strong>da</strong>, maSasa<strong>da</strong>me, saqarTvelo<br />
<strong>da</strong> oqros urdo mokavSireebi iqnebodnen. Temurlengis<br />
kavkasiaSi SemoWris umTavresi mizezi gadmo sasvlelebis Caketva<br />
un<strong>da</strong> yofiliyo 3 . savsebiT sworia iv. javaxiSvilis<br />
марканд в 1403-1406 гг. Подлинный текст с переводом и примечанями, составленный<br />
под редакцией И. И. Срезневского, СПб., 1881, с. 399; Путешествие<br />
Ивана Шильтбергера, с. 48.<br />
1 rui gonsales de klavixo, gv. 34. vfiqrob, <strong>saqarTvelos</strong>Tan <strong>da</strong>kavSirebuli<br />
saxelebis <strong>da</strong>maxinjeba gamomcemlis mier xelnaweris mc<strong>da</strong>rad amokiTxvis<br />
Sedegia. amitom vxe<strong>da</strong>vT qarTvelTa mefis, saqarT velos <strong>da</strong> qarTvelebis saxel-<br />
Ta Semdeg formebs: giorgi VII _ sorso-soroso-sordo-gorgo, saqarTvelo _<br />
jurgania-gurgania, qarTveelebi _ grieganos.<br />
2 Греков Б., Якубовский А., Золотая Орда и ее падение, М.-Л., 1950, с.<br />
333.<br />
3 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 409-410. i. sreznevskis samarTliani<br />
SeniSvniT kllavixos mier gadmocemuli ambavi rva wlis winaT ki ara, 18<br />
wlis winaT, e.i. 1386 wels mox<strong>da</strong> (Рюи Гонзалес де Клавихо, c. 413). am wels<br />
28 29
naTqvami, Cemi mxriv mxolod imas <strong>da</strong>vamateb, rom <strong>saqarTvelos</strong>a<br />
<strong>da</strong> oqros urdos kavSiri Temurlengis mTeli sicocxlis<br />
ganmavlobaSi grZelde bo<strong>da</strong>, razec qvemoT iTqmeva.<br />
rodesac klavixo, yarabRis velze <strong>da</strong>banakebuli omar<br />
mirzas laSqarSi momx<strong>da</strong>r areulobaze mogviTxrobs, rac<br />
erT-erTi didebulis omar mirzaze Tav<strong>da</strong>sxmis mcdelobas<br />
gamouwvevia, ambobs: `... urdoSi xma gavar<strong>da</strong>, ambobdnen, edigei<br />
(hedigui) <strong>da</strong> TaTreTis imperatori (emperador de tartalia)<br />
<strong>da</strong> mefe giorgi (Rey Soroso) Tavs <strong>da</strong>gvesxneno~ 1 . es ki<br />
imaze metyvelebs, rom TurqmanebSi, giorgi VII cnobili iyo,<br />
rogorc edigeis 2 mo kavSire.<br />
Tu saqarTvelo-oqros urdos mokavSireobas gaviziarebT,<br />
maSin Tox TamiSis muqara <strong>saqarTvelos</strong> mimarT qalaqis <strong>da</strong>mcvelTa<br />
mosatyue bel fan <strong>da</strong>d un<strong>da</strong> miviCnioT.<br />
ToxTamiSis mier kalmarunis alya, rogorc klavixo gadmogvcems,<br />
adgilobrivi mosaxleobisagan gagonili hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
amitom Znelia <strong>da</strong>dgena, ras gulisxmob<strong>da</strong> igi, roca ambob<strong>da</strong><br />
_ es ambavi rva wlis wi naT mox<strong>da</strong>o. klavixo kalmarins 1404<br />
wlis 29 maiss miadga. mis mier moTxrobili ambavi Tu 8<br />
wlis winaT mox<strong>da</strong>, maSin 1396 weli un<strong>da</strong> yofiliyo. Sesa-<br />
Zlebelia, mas ToxTamiSis 1394 wels azerbaijanSi meore<br />
laSqroba hqon<strong>da</strong> mxedvelobaSi. marTalia, arc es weli emTxveva<br />
zustad mis navaraudev wels, magram Se <strong>da</strong>rebiT axlos<br />
ki aris. es meore laSqroba rom hqon<strong>da</strong> mxedvelobaSi, klavixo<br />
amitom un<strong>da</strong> asaxelebdes <strong>saqarTvelos</strong> mefed giorgi<br />
VII-s (1393-1407).<br />
rodesac klavixo sxva adgilas Txrobas iwyebs <strong>saqarTvelos</strong><br />
me fis mier mowyobili laSqrobis Sesaxeb, zedmeta<strong>da</strong>c<br />
ToxTamiSi pirvelad SeiWra azerbaijansa <strong>da</strong> somxeTSi.<br />
1 rui gonsales de klavixo, gv. 35.<br />
2 edigei, TeTrbatknianTa amira, pirvel xanebSi Temurs ToxTamiSis winaaRmdeg<br />
exmarebo<strong>da</strong>. ToxTamiSis ganadgurebis Semdeg (1391 w.) Temurs uRalata.<br />
1397 wli<strong>da</strong>n oqros urdos mbrZanebeli gax<strong>da</strong> <strong>da</strong> Temuris <strong>da</strong>uZinebel mtrad<br />
ga<strong>da</strong>iqca. Греков Б., Якубовский А., Золотая Орда и ее падение, с. 333.<br />
ki miiCnia mefis saxelis (Sorso) xseneba, radgan igi mkiTxvelisaTvis<br />
ukve nacnobad miiCnia <strong>da</strong> aR niSna: `am dros wamovi<strong>da</strong><br />
<strong>saqarTvelos</strong> (Rey de gurgania)) is mefe, romlis Sesaxeb<br />
ukve moismineT~ 1 . rogorc is Semdeg ambobs,<br />
muslimanebSi didi SiSi <strong>da</strong> <strong>da</strong>bneuloba gansakuTrebiT imas<br />
gamouwvevia, rom qristianebs mahmadianebze gaumarjviaT. klavixo<br />
iqve iZleva imis ganmartebas, Tu rad uwodeben muslimanebi<br />
qristianebs urjuloebs (cafars) <strong>da</strong> ra igulisxmeba am<br />
saxelwodebaSi. im droisaTvis, rogorc cnobilia, arc amierkavkasiaSi<br />
<strong>da</strong> arc mis mezoblad sxva qristiani mefe,<br />
romelsac Sorso anu giorgi erqva <strong>da</strong> Tanac qristiani iyo,<br />
sxva aravin iyo, Tu ara mefe giorgi VII.<br />
klavixom Tavis mogzauroba dRiurebis saxiT aRwera.<br />
un<strong>da</strong> aRiniS nos, rom dRiurebi Zalian mdi<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> mravalferovania<br />
espaneTi<strong>da</strong>n samaryan disaken mogzaurobis periodSi,<br />
xolo ukan, samaryandi<strong>da</strong>n espaneTSi <strong>da</strong>brunebisas, maTSi gadmocemulia<br />
mxolod is mniSvnelovani ambebi, rac im droisaTvis<br />
mox<strong>da</strong>.<br />
klavixosa <strong>da</strong> mis Tanamgzavrebs Temurlengis gar<strong>da</strong>cvalebis<br />
am bavma azerbaijanSi miuswro. am cnobam didi<br />
mRelvareba gamoiwvia, ris gamo kas tilielebs, TavianTi survilis<br />
sawinaaRmdegod, 6 Tve <strong>da</strong> 3 kvira (1405 wlis 1<br />
Tebervli<strong>da</strong>n 22 agvistomde) TavrizSi <strong>da</strong>rCena moux<strong>da</strong>T.<br />
klavixos Tavrizul CanawerebSi aris <strong>saqarTvelos</strong> mefe<br />
giorgi VII-is Sesaxeb erTi sayuradRebo cnoba, romelic<br />
naTels hfens am <strong>da</strong>uRalavi <strong>da</strong> Seupovari mefis moRvaweobis<br />
erT epizods<br />
klavixo mogviTxrobs, rom `<strong>saqarTvelos</strong> mefe (Rey de<br />
gurgania), rom lis Sesaxeb ukve moismineT, SeiWra yarsisa<br />
(avenique) <strong>da</strong> arzrumis (aze ron) miwebze, romlebic did<br />
somxeTSia (armenia la mayor), mivi<strong>da</strong> Tavrizamde, gaZarcva<br />
<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wva mravali sofeli <strong>da</strong> <strong>da</strong>saxlebuli pun qti. iseTi<br />
1 rui gonsales de klavixo, gv. 36.<br />
30 31
didi SiSi gamoiwvia, rom Tavrizeli muslimanebi (moros)<br />
fiqrobdnen, rom ba toni [omar mirza] movido<strong>da</strong>, magram man es<br />
ar gaakeTa. samagierod Tavis cnobil Zvel rainds, romelsac<br />
omar Tobani (homar toban) erqva, ubrZana xuTi aTasi mxedriT<br />
wasuliyo <strong>da</strong> saqarT velos mefe am mxaris sazRvre bi<strong>da</strong>n<br />
ganedevna. masTan SeerTeba ubrZana Tavrizisa <strong>da</strong> sxva mxareebis<br />
erT gul jarebs. sul Seikriba <strong>da</strong>axloebiT, TxuTmeti<br />
aTasi mxe<strong>da</strong>ri. maT didi siswrafiT gaiares es qalaqi Tavrizi<br />
<strong>da</strong> gaCerdnen ala-TaRis (alacao) velTan, romelic did<br />
somxeTSia. mefe giorgim (soroso), gaigo ra amis Ses axeb,<br />
movi<strong>da</strong> xuTi aTasi mxedriT, erT Rames Tavs <strong>da</strong>esxa maT, <strong>da</strong>amarcxa,<br />
mravali maTgani amowyvita <strong>da</strong> imaT, vinc ga<strong>da</strong>rCnen,<br />
Tavi Seafares Tavrizs~ 1 .<br />
klavixos dRiurebi saSualebas gvaZlevs vTqvaT, rom<br />
qarTveli mefis mier Tavrizis mi<strong>da</strong>moebis <strong>da</strong>laSqvra mox<strong>da</strong><br />
1405 wlis 19 maisi<strong>da</strong>n 11 ivli samde periodSi 2 . <strong>saqarTvelos</strong><br />
mxedrobis mier msgavsi samxedro op eraciis Sesaxeb arc<br />
erTi qarTuli cnoba ar gagvaCnia, magram klavixos monaTxrobs<br />
erTgvarad exmaureba XV saukunis sparsulenovani istorikosi<br />
mirxondi (1433-1498), romelic gvamcnobs: `movi<strong>da</strong><br />
cnoba, rom qarTvelebma simamacis fexi sazRvars gadmoabijes,<br />
Tavs <strong>da</strong>esxnen ganjasa <strong>da</strong> naxWevans <strong>da</strong> xalxis qoneba <strong>da</strong><br />
sisxli xelyves. basTan jagirma, ardebilis gamoCenilma mbr-<br />
Zanebelma <strong>da</strong> moxeleebma ajanyebis gamo saswrafod Sea fares<br />
Tavi Sirvanis Seix ibrahim valisTan... omar mirzam brZana,<br />
rom omar Tobani, barlas Tuqali <strong>da</strong> sxva mxe<strong>da</strong>rTmTavrebi<br />
maRzulangurjad wode buli adgilis <strong>da</strong>sacavad wasuliyvnen... 3<br />
1 rui gonsales de klavixo, gv. 36-37.<br />
2 19 maiss omar mirzam kastilielebs werili gaugzavna, romelSic bodiSs<br />
ixdi<strong>da</strong> misive brZanebiT Tavrizis xelisufalTa mier elCobisaTvis qonebis<br />
CamorT mevis gamo. Clavijo, p. 234; xolo 11 ivliss omar mirzam Tavisi Zmis,<br />
abubeqris cixi<strong>da</strong>n gaqcevis ambavi gaigo.<br />
3 mirxondi, Tarixe roubaT as-safa, VI, Teirani, 1923, gv. 511. ix. agreTve,<br />
r. kiknaZe, qarTveli <strong>da</strong> azerbaijaneli xalxebis sabrZolo Tanamegobrobis<br />
qarTvelebis laSqarma omar To bani <strong>da</strong> misi amirebi <strong>da</strong>amarcxa<br />
<strong>da</strong> maran<strong>da</strong>mde sdia~ 1 .<br />
r. kiknaZis azriT, mirxondis mier aRwerili ambavi 1405<br />
wlis zafx ulSi mox<strong>da</strong> 2 . amgvarad klavixos <strong>da</strong> mirxondis<br />
cnoba drois mixedviT erT maneTs emTxveva (klavixosTan 1405<br />
w. 19 maisi<strong>da</strong>n 11 ivli samde, mirxondTan 1405 w. zafxuli),<br />
magram mgonia, mirxondis cnobis kidev ufro <strong>da</strong>zusteba Sei-<br />
Zleba. Tu am ori avtoris monaTxrobs CavukvirdebiT, na-<br />
Teli gaxdeba, rom laparakia or sxva<strong>da</strong>sxva laSqro baze,<br />
romlebic giorgi VII-m Temuris sikvdilis Semdeg moawyo.<br />
amis Tqmis sa fuZvels pirvel rigSi gvaZlevs aRwerili<br />
laSqrobebis sxva<strong>da</strong>sxva mi marTuleba; rac Seexeba omar Tobans,<br />
romelsac orive avtori mTavar sardlad asaxelebs,<br />
SeiZleba iTqvas Semdegi: omar Tobani Temuris momxreTa im<br />
mcirericxovan jgufSi iyo, romelmac xeli Seuwyo mis aRzevebas.<br />
igi Temurs emsaxurebo<strong>da</strong> mTeli sicocxlis ganmavlobaSi<br />
<strong>da</strong> misi TanamebrZolic iyo. igi uSualod monawileob<strong>da</strong><br />
Te muris sxva<strong>da</strong>sxva laSqrobaSi, misi gar<strong>da</strong>cvalebis<br />
Semdeg ki mis STamomavalTa samsaxurSi <strong>da</strong>rCa. amitom gasakviri<br />
ar aris, rom giorgi VII-is wi naaRmdeg gagzavnili<br />
laSqris meTaurad, Tun<strong>da</strong>c orjer, omar Tobani yofiliyo.<br />
arc is aris gasakviri <strong>da</strong> sruliad <strong>da</strong>saSvebia, rom orive<br />
wyaroSi naTqvamia mis <strong>da</strong>marcxebaze.<br />
yuradReba un<strong>da</strong> mieqces kidev erT, Tumca naklebmniSvnelovan<br />
ga remoebas, magram mainc: klavixo jaris sardlad<br />
mxolod omar Tobans as axelebs, mirxondi ki ambobs: omar<br />
mirzam `omar Tobani, barlas Tuqali <strong>da</strong> sxva mxe<strong>da</strong>rTmTavrebi~<br />
gagzavnao. <strong>da</strong>saxelebul meTaurebs, rom klavixos mier<br />
aRweril laSqrobaSi monawileoba erTad mieRoT, maSin isic<br />
orives <strong>da</strong>asaxeleb<strong>da</strong>, radgan igi mirxondze naklebad ki ara,<br />
istorii<strong>da</strong>n. Tsu Sromebi, 108, 1964, gv. 378-379.<br />
1 mirxondi, VI, gv. 513.<br />
2 kiknaZe r., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 378.<br />
32 33
SeiZleba ukeTac ic nob<strong>da</strong> maSindeli iranis politikur <strong>da</strong><br />
samxedro mdgomareobas, Tun<strong>da</strong>c imitom, rom klavixo uSualo<br />
<strong>da</strong>mkvirvebeli iyo, mirxondi ki winamorbedTa cnobebs<br />
emyarebo<strong>da</strong>.<br />
Cemi azriT, xsenebul or cnobaSi or sxva<strong>da</strong>sxva dros<br />
mowyobil laSqrobas Tu vigulisxmebT, maSin pirvel momx<strong>da</strong>r<br />
faqtad klavixos monaTxrobi un<strong>da</strong> CaiTvalos. cnoba<br />
qarTvelebis laSqrobis Sesaxeb klavixos CarTuli aqvs omar<br />
mirzas mamisa <strong>da</strong> Zmis winaaRmdeg brZolisa <strong>da</strong> intrigebis<br />
Sesaxeb sakmaod detalur moTxrobaSi.<br />
upiratesoba klavixos cnobas imitom un<strong>da</strong> mieniWos, rom<br />
igi Ta vis dRiurebSi ar axsenebs ahmad jalairsa <strong>da</strong> yaraiusufs,<br />
romlebic erTad moqmedebdnen. klavixo, romelic<br />
misi drois iranSi, azerbaijansa <strong>da</strong> somxeTSi mimdinare<br />
politikuri ambebisa <strong>da</strong> maTSi moqmedi mTavari moqmedi pirebis<br />
Sesaxeb SesaSur codnas amJRavnebs, ar SeiZlebo<strong>da</strong> mxedvelobi<strong>da</strong>n<br />
gamorCeno<strong>da</strong> ahmad jelairisa <strong>da</strong> yara-iusufis<br />
saqmianoba. amitom safuZveli gvaqvs vifiqroT, rom kastilielis<br />
TavrizSi yofnisas isini as parezze jer ar Candnen.<br />
somexi istorikosi Toma mewobeli aRniSnavs, rom yara-iusufi<br />
somxeTsa <strong>da</strong> azerbaijanSi 1395 wli<strong>da</strong>n 1406 wlamde ar<br />
gamoCe nilao 1 .<br />
am saintereso sakiTxis garkvevaSi <strong>da</strong>gvexmareba mirxondi,<br />
ro melic qarTvelTa laSqrobas, ahmed jelairis egvipti<strong>da</strong>n<br />
wamosvlas <strong>da</strong> mis mier baR<strong>da</strong>dis aRebas erTdroulad<br />
gadmogvcems. igi wers: `cnoba movi<strong>da</strong>, rom sulTani ahmedi<br />
misreTi<strong>da</strong>n (egvipte – e.m.) <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong> baR<strong>da</strong>di <strong>da</strong>ipyro...<br />
omar mirzam brZana, rom omar Tobani, barkas Tuqali <strong>da</strong> sxva<br />
mxe<strong>da</strong>rTmTavrebi maRzulangurjad wodebuli adgilis <strong>da</strong>sa-<br />
1 Фомa Мецопский, История Тимура-Ленга и его преемников, Баку, 1957,<br />
с. 64. l. meliqseT-begs Toma mewofelis Txzulebis qarTul TargmanSi es<br />
adgili gamotovebuli aqvs. Toma mewofeli. Targmani, Sesavali werili <strong>da</strong><br />
komentarebi prof. l. meliqseT-begisa, Tb., 1937.<br />
cavad wasuliyvnen. amir sunjaki ki uricxvi jaris erTi<br />
nawiliT baR<strong>da</strong>dSi gag zavna, raTa is vilaieTi sulTnisaTvis<br />
waerTmia~ 1 .<br />
zemoTqmuls Tu gaviTvaliswinebT, gamodis, rom mirxondis<br />
mier aRwerili epizodi _ qarTvelebis laSqroba <strong>da</strong><br />
yara-iusufisa <strong>da</strong> ahmed jelairis mier baR<strong>da</strong>dis aReba _<br />
mox<strong>da</strong> 1406 wlis ivnisSi, klavixo, ro melic 1406 wlis<br />
martSi ukve kastiliaSi imyofebo<strong>da</strong>, ra Tqma un<strong>da</strong>, Ta vis<br />
dRiurebSi veRar Seitan<strong>da</strong> iseT rames, romelic azerbaijansa<br />
<strong>da</strong> somxeTSi misi kastiliaSi <strong>da</strong>brunebis Semdeg mox<strong>da</strong>.<br />
vfiqrob, axla ukve <strong>da</strong>rwmunebiT SeiZleba iTqvas, rom<br />
klavixo <strong>da</strong> mirxondi mefe giorgi VII-is mier Turqmanebis<br />
winaaRmdeg mowyobil or sxva<strong>da</strong>sxva laSqrobaze gadmogvcemen<br />
an mirxondma erTmaneTSi auria sxva<strong>da</strong>sxva dros momx<strong>da</strong>ri<br />
ambebi.<br />
radgan klavixos gadmocema sxva werilobiTi wyaroebiT<br />
ar <strong>da</strong>s turdeba, amitom i. sreznevski giorgi VII-is meTaurobiT<br />
mowyobil laSqrobas saeWvod miiCnev<strong>da</strong> <strong>da</strong> varauds<br />
gamosTqvam<strong>da</strong>, klavixom giorgis xom ar miawera Turqmen<br />
yara-iusufis namoqme<strong>da</strong>rio 2 . rogorc <strong>da</strong>vrwmundebiT, i. sreznevskis<br />
mier gamoTqmuli eWvi naCqarevi iyo. ras eyrdnobo<strong>da</strong><br />
igi, roca ambob<strong>da</strong>, rom aseT laSqroba yara-iusufma moawyoo?<br />
yara-iusufi cnobilia, rogorc Temurlengis erT-erTi<br />
Seupovari mowinaaRmdege. igi iyo SavbatknianTa (yara-yoinlu)<br />
gaerTianebuli tomebis amira, warmoSobiT baharlus<br />
tomi<strong>da</strong>n. man, ahmed jelaiarTan erTad, Te murisagan devnilma,<br />
jer osmaleTis sulTan baiazid I-s Seafara Tavi 3 , xolo<br />
1 mirxondi, gv. 511.<br />
2 Рюи Гонзалес де Клавихо, c. 411.<br />
3 sayuradReboa, rom farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe Tavis `istoriaSi~ Temursa <strong>da</strong><br />
bai azids Soris omis <strong>da</strong>wyebis erT-erT mizezad am ukanasknelis mier ahmedis<br />
Sefarebasa <strong>da</strong> misi TemurisaTvis ga<strong>da</strong>ucemlobas asaxelebs. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis<br />
istoria, s. kakabaZis gamocema, `saistorio moambe~, nakv. II, 1925, gv.<br />
34 35
Temuris mier baiazidis <strong>da</strong>marcxebis Semdeg, egvipteSi gaiqca.<br />
Te muris moTxovniT, egviptis sulTanma farajma igi Seipyro,<br />
ramdenime xans tyveobaSi hyav<strong>da</strong> <strong>da</strong> TemurisaTvis ga<strong>da</strong>cemas<br />
apireb<strong>da</strong> kidec, magram Te muris sikvdilma ixsna. sulTanma<br />
yara-iusufi gaaTavisufla <strong>da</strong> Tavisuflad moqmedebis saSualeba<br />
misca. yara-iusufma Seagrova aTasi mxe<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> azerbaijanisaken<br />
wavi<strong>da</strong> 1 .<br />
Temurlengi gar<strong>da</strong>icvala 1405 wlis 18 Tebervals q .<br />
otraraSi, xolo zemoaRniSnuli laSqroba un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo<br />
1405 wlis 19 maissa <strong>da</strong> 11 ivliss Soris. am droisaTvis ki<br />
yara-iusufi klavixos mier <strong>da</strong>saxelebul adgilamde ver<br />
mivido<strong>da</strong>, jer erTi, imitom rom cnoba Temurlengis sikvdilis<br />
Sesaxeb Sua azii<strong>da</strong>n egviptemde <strong>da</strong>igvianeb<strong>da</strong> <strong>da</strong>, meorec,<br />
yara-iusufisaTvis saWiro iqnebo<strong>da</strong> garkveuli dro<br />
jaris Sesakre bad. maSin yovelive amis gakeTeba drois mcire<br />
monakveTSi praqtikulad SeuZlebeli iyo 2 .<br />
i. petruSevkis mixedviT, sirii<strong>da</strong>n wamosulma `ahmedma <strong>da</strong><br />
yara-iusufma 1406 wlis ivnisSi aiRes baR<strong>da</strong>di <strong>da</strong> amis Semdeg<br />
<strong>da</strong>uyovnebliv <strong>da</strong>iZrnen samxreT azerbaijanisaken. 1406<br />
wlis ivlisis <strong>da</strong>sasruls orive mokavSire Tavrizs<br />
miuaxlov<strong>da</strong>~ 3 .<br />
amgvarad qarTvelTa laSqroba Sedga 1405 wlis zafxulSi,<br />
xolo ahmed jalairisa <strong>da</strong> yara-iusufisa ki 1406<br />
wlis zafxulSi.@<br />
cnobilia, rogor Seupovar brZolas awarmoeb<strong>da</strong> qarTveli<br />
xalxi giorgi VII-is meTaurobiT <strong>da</strong>mpyrobTa winaaRmdeg<br />
jer kidev Temurlengis sicocxleSi.<br />
1403 wels mefe giorgisa <strong>da</strong> Temurlengs Soris <strong>da</strong>debuli<br />
zaviT, saqarTvelo Turqmanebis vasalur mdgomareobaSi<br />
303-304.<br />
1 Enzyklopaedie des Islam, II, Leipzig, 1927, S. 793.<br />
2 Петрушевский И. П., Государство Aзербайджана в XV веке. «Сборник<br />
статей по истории Азербайджана», вып. I, Баку, 1949, с. 156.<br />
3 Тамже, с. 157.<br />
rCebo<strong>da</strong>. zavis <strong>da</strong>debis Semdeg Temurs saqarTvelo aRar<br />
<strong>da</strong>ulaSqravs, igi CineTis <strong>da</strong>s apyrobad wavi<strong>da</strong>. giorgi mefes<br />
saSualeba mieca qveyanaSi mSvidoba <strong>da</strong>emyarebina, Zalebi<br />
moekriba <strong>da</strong> Tvalyuri edevnebina amierkavkasiasa <strong>da</strong> axlo<br />
aRmosavleTSi mimdinare movlenebisaTvis. rogorc Cans mefe<br />
giorgim vi Tareba xelsayrelad CaTvala <strong>da</strong> qveynis mtrisagn<br />
gawmen<strong>da</strong>s <strong>da</strong> erTianobis aRdgenas Seudga.<br />
Temuris sikvdilis Semdeg imperiaSi <strong>da</strong>wyebul gamaTavisuflebel<br />
moZraobas mis memkvidreebs Soris pirvelobisaTvis<br />
brZola <strong>da</strong>erTo, ramac giorgi mefes aqtiuri <strong>sagareo</strong><br />
politikis gatarebis saSualeba misca. man<br />
gaiTvaliswina azerbaijanSi <strong>da</strong>wyebuli saxalxo moZraobis<br />
mniSvneloba <strong>saqarTvelos</strong>aTvis <strong>da</strong> maSinve, 1405 <strong>da</strong>sawyisSi,<br />
moZraobis meTaurs SirvanSah ibrahims 1 <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong>. qarTvelma<br />
mefem ibrahimTan kavSiri imiTic ga namtkica, rom mas<br />
ga<strong>da</strong>sca cota xnis win <strong>da</strong>pyrobili ganja <strong>da</strong> naxWevani 2 .<br />
yovelive zemoaRniSnulis Semdeg, SeiZleba iTqvas, rom<br />
giorgi me fes sworad Seufasebia omar Tobanis morCilebaSi<br />
arsebul teritori aze Seqm nili viTareba. omar mirzam<br />
yarabaRSi gaigo Tavisi papis sikvdili. man ganizraxa <strong>da</strong>wyebuli<br />
areulobiT esargebla <strong>da</strong> Tavisi mamis _ miran-Sahis <strong>da</strong><br />
ufrosi Zmis _ abubeqris devna <strong>da</strong>iwyo. man Zma <strong>da</strong>atyveva <strong>da</strong><br />
sulTaniis sapyrobileSi Caagdo, mama ki ver moixelTa 3 .<br />
miran-Sahis Tavisufleba om aris mdgomareobas aryev<strong>da</strong>. amiT<br />
iyo gamowveuli, rom man monawileoba ar miiRo mis samflobeloebSi<br />
SeWrili qarTvelebis winaaRmdeg brZolaSi. imis<br />
fiqric SeiZleba, rom igi qarTvelTa Tav<strong>da</strong>sxmas Se<strong>da</strong>rebiT<br />
nakleb mniSvnelobas aniWeb<strong>da</strong>, vidre sakuTari mamis <strong>da</strong>tyvevebas.<br />
1 Петрушевский И. П., Ук. труд, с. 154; Али – заде, Социально-экономическая<br />
и политическая ис тория Азербайджана XIII-XIV вв., Баку, 1965, с.<br />
394.<br />
2 kiknaZe r., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 379.<br />
3 Clavijo, p. 232-233.<br />
36 37
aRwerili viTareba saSualebas aZlev<strong>da</strong> mefe giorgis<br />
mcire jariT SeWriliyo gandgomili ivane aTabagis samflobeloSi,<br />
<strong>da</strong>emorCilebina igi <strong>da</strong> laSqroba gaegrZelebina mezobel<br />
teritoriebze, miT umetes, rom am droisaTvis<br />
<strong>saqarTvelos</strong> arc samxreTiT mosazRvre olqebSi <strong>da</strong> arc<br />
Tvrizis mi<strong>da</strong>moebSi Turqmanebs seriozuli samxedro Zala<br />
ar hyav<strong>da</strong>T.<br />
mainc, laSqrobis mTavari mizani saaTabagos Semomtkiceba<br />
un<strong>da</strong> yo filiyo <strong>da</strong> ai ratom: mesxeTis mflobeli ivane aTabagi<br />
mefe giorgis ga<strong>da</strong>udga 1402 wels <strong>da</strong> konstantine batoniSvilTan,<br />
mefis ZmasTan, erTad Temurlengs miemxro 1 .<br />
Temuris saqarTveloSi bolo laSqrobis dros is ini mtris<br />
mxares iyvnen 2 . <strong>saqarTvelos</strong> samxreTi sazRvrisa <strong>da</strong> qveynis<br />
guli saken mimavali gzis <strong>da</strong>cvas didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong><br />
mefis Semdgomi moqmedebisaTvis. giorgis Semdgom moqmedebad<br />
SeiZleba CaiTvalos yarsisa <strong>da</strong> naxWevanis aReba, rasac mirxondi<br />
gadmogvcems.<br />
giorgi VII-is <strong>saqarTvelos</strong> politikuri gaZlierebisaTvis<br />
brZolis miuxe<strong>da</strong>vad, Temuris laSqrobebma qveyanas ise-<br />
Ti <strong>da</strong>Ri <strong>da</strong>asva, rom misi gamosworeba SeuZlebeli iyo.<br />
<strong>saqarTvelos</strong> saxelmwi fos samflobe loebi teritoriulad<br />
Semcir<strong>da</strong>. odesRac megobruli Tu ymadnafici me zoblebis<br />
adgilas <strong>saqarTvelos</strong>admi mtrulad ganwyobili Temuridebi<br />
gabatondnen.<br />
Temuridebis gandevni<strong>da</strong>n didi xani ar iyo gasuli, rom<br />
saqarT velos axali mteri gamouCn<strong>da</strong> yara-yoiunlus (SavbatkninTa)<br />
Turqmanebis saxiT. maTTan brZolaSi <strong>da</strong>iRupnen mefeebi<br />
_ giorgi VII (1407 w.) <strong>da</strong> kon stantine (1412 w.).<br />
1 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sav. naSr., gv. 419.<br />
2 kacitaZe d., `iskanderis anonimis~ cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. Tsu<br />
Sromebi, 116, aRmosavleTmcodneobis seria, Tb., 1966, gv. 383; niniZe d., <strong>saqarTvelos</strong><br />
saxelmwifos sa gareo <strong>politika</strong> <strong>da</strong> <strong>diplomatia</strong> XIV saukunis bolos<br />
<strong>da</strong> XV saukunis <strong>da</strong>mdegs. qar Tuli diplomatiis istoriis narkvevebi, I, Tb.,<br />
1998, gv. 538-541.<br />
2. evropuli antiosmaluri <strong>diplomatia</strong> <strong>da</strong><br />
saqarTvelo (XV s. 50-60-iani wlebis mijna)<br />
osmaleTis mier konstantinopolis <strong>da</strong>pyrobam <strong>da</strong> bizantiis<br />
im periis mospobam mTeli qristianuli samyaro sagonebelSi<br />
Caagdo. qristianulma saxelmwifoebma TvalnaTliv<br />
<strong>da</strong>inaxes, rogori didi saSiSroeba emuqrebo<strong>da</strong> maT arsebobasac.<br />
amitom iyo, rom konstantino poli<strong>da</strong>n adri anopolSi<br />
<strong>da</strong>brunebul mehmed II-s mezobeli qveynebis el Cebi Zvirfasi<br />
saCu qrebiT eaxlnen <strong>da</strong> morCileba gamoucxades. es iyo<br />
saSineli Zalis winaSe nebayoflobiT qedis moxra. magram<br />
osmaleTis am mezoblebis warmo madgenlebs Soris ar imyofebodnen<br />
trapizonisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> wargzavnilebi.<br />
konstantinopolis <strong>da</strong>cemam gansakuTrebuli sazrunavi<br />
evropis qveyne bis ganviTarebis gzaze <strong>da</strong>mdgar mrewvelobas<br />
<strong>da</strong> vaWrobas gauCina. amitom iyo, rom mcire aziasa <strong>da</strong> balkaneTSi<br />
osmalebis gabatonebiT yvelaze metad is saxelmwifoebi<br />
Sewux<strong>da</strong>, romelTa ekonomikuri interesebic ilaxebo<strong>da</strong>.<br />
<strong>da</strong>pyrobili teritoriebi<strong>da</strong>n osmalebis gandevna<br />
ga<strong>da</strong>udebel amocanad iqca, magram am sakiTxis ga<strong>da</strong>Wra<br />
<strong>da</strong>moukideblad, sxvebis <strong>da</strong>xma rebis gareSe, maSin arc erT<br />
qveyanas ar SeeZlo. saWiro iyo sxva<strong>da</strong>sxva saxelmwifoebis<br />
SeiaraRebuli Zalebis gaerTianeba <strong>da</strong> maTi <strong>da</strong>pirispireba<br />
sul ufro mzardi osmaleTisaTvis.<br />
osmaleTis winaaRmdeg jvarosnuli omis <strong>da</strong>wyebis idea,<br />
iseve rogorc winaT, axlac romis paps ekuTvno<strong>da</strong>. sienas<br />
episkoposi eneas silvius piko lomini (SemdegSi papi pius II,<br />
1458-1464), 1454 wels Tavis erT-erT werilSi, romlis<br />
adresati cnobili ungreli humanisti, episkoposi jovani<br />
(ianoS) vitezi iyo, imeds gamosTqvam<strong>da</strong>, rom Camoyalibdebo<strong>da</strong><br />
antiosmaluri koalicia, romelSic ungreTTan, germaniasTan<br />
<strong>da</strong> ruseTTan erTad Sevi dodnen papi, veneciis respub-<br />
38 39
lika, trapizonis imperatori <strong>da</strong> qarTvelTa mefe 1 . papma<br />
nikoloz V-m evropis mefe-mTavrebs mouwo<strong>da</strong>, gaerTianebuli<br />
ZaliT ebrZolaT mehmed II-is (1444-1446, 1451-1481)<br />
winaaRmdeg. magram am mo wodebas araviTari Sedegi ar mohyva.<br />
evropis TiTqmis yvela saxelmwifo cdilob<strong>da</strong>, calke,<br />
sxvebisa gan <strong>da</strong>moukideblad, moegvarebina osmaleTTan Tavisi<br />
urTierToba. ase moiqca, magaliTad, veneciis respublika,<br />
romelic gansakuTrebiT <strong>da</strong>interesebuli iyo aRmosavleTTan<br />
vaWrobiT.<br />
evropis Zalebis gaTiSvis mizniT, mehmed II, cdilob<strong>da</strong><br />
evropis zogierT saxelmwifosTan mainc hqono<strong>da</strong> mSvidobiani<br />
urTierToba. marT lac, SesTavazes Tu ara venecielebma mas<br />
xelSekrulebis <strong>da</strong>deba, maSinve <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> <strong>da</strong> 1455 wlis 18<br />
aprils SeTanxmeba gaform<strong>da</strong>, romlis ZaliT, venecielebs<br />
osmalebis mier <strong>da</strong>pyrobil teritoriebze vaWrobis ufleba<br />
eZleo<strong>da</strong>T.<br />
venecielebs esmo<strong>da</strong>T, rom mehmed II dros mogebas cdilob<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> xelSekrulebas pirvelsave xelsayrel SemTxvevaSi<br />
<strong>da</strong>arRvev<strong>da</strong>. amitom is ini arc osmalebis mowinaaRmdegeebTan<br />
wyvetdnen kavSirs. momdevno wels venecias ukve vxe<strong>da</strong>vT<br />
italiis saxelmwifoebis ligaSi. ligis Seqmnis ini ciatori<br />
iyo papi nikoloz V. magram liga papis gar <strong>da</strong>cvalebisTanave<br />
<strong>da</strong>iSala. axlad arCeulma papma kaliqstus III-m mTeli yuradReba<br />
osmaleTis winaaRmdeg brZolis sakiTxs miapyro 2 <strong>da</strong><br />
maSinve cota xnis wi naT <strong>da</strong>Slili antiosmaluri ligis aRdgenas<br />
Seudga. igi amiTic ar <strong>da</strong>k mayofil<strong>da</strong> <strong>da</strong> osmaleTis<br />
mowinaaRmdege araqristianul qveynebSic elCebi <strong>da</strong>agzavna.<br />
1456 w. kaliqstus III-m cnobili diplomati, franciskanelTa<br />
or denis wevri, ludoviko bolonieli aRmosavleTSi<br />
1 Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini, Hrsg. R. Wolkan, III. Abteil,<br />
Bd. I, Wien, 1918 , S. 551.<br />
2 Hergenröther J., Abriss der Papstgeschichte, Würtzburg, 1879, S. 61; Julien<br />
F. Papes et Sultan, Paris,1879 ,p. 104.<br />
gagzavna 1 . ludovikos <strong>da</strong>evala trapizonis, <strong>saqarTvelos</strong>,<br />
somxeTisa <strong>da</strong> ay-yoiunlus saxelmwi fos mes veurTa azris<br />
Seswavla. paps aintereseb<strong>da</strong>, rogor pozicias <strong>da</strong>i kavebdnen<br />
isini <strong>da</strong>savleT evropis saxelmwifoebis gaerTianebuli ZalebiT<br />
osmaleTTan omis SemTxvevaSi.<br />
evropaSi, gansakuTrebiT ki papis kuriaSi, cnobili iyo,<br />
rom aRmo savleTSi jer kidev arsebobdnen iseTi qristianuli<br />
saxelmwifoebi, rom lebic osmaleTis winaaRmdeg saomrad<br />
xelSi iaraRs aiRebdnen 2 .<br />
ludoviko bolonieli maSinve Seudga mcire aziisa <strong>da</strong><br />
amier kavkasiis osmaleTis winaaRmdeg brZolis survilis<br />
mqone, magram erTian sabrZolo gegmas moklebuli, samefosamTavroebis<br />
<strong>da</strong>razmvas. imave 1456 wels igi saqarTveloSi<br />
movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> osmalTa winaaRmdeg jvarosnuli omis Sesaxeb<br />
iqa<strong>da</strong>ga 3 . ludovikos saqarTveloSi antiosmaluri ganwyoba<br />
<strong>da</strong>xv<strong>da</strong>.<br />
1 ludovikos winaprebi bolonii<strong>da</strong>n iyvnen, warCinebuli severis gvari<strong>da</strong>n.<br />
1438 wels ludovikos ojaxi fera raSi ga<strong>da</strong>saxl<strong>da</strong> <strong>da</strong> amis Semdeg isini warmoSobis<br />
adgilis (bolonia) mixedviT, bolonielebad iwodebodnen. Tumca ludoviko,<br />
manamdec (1431 wli<strong>da</strong>n) cnobili iyo. ludoviko bolonielis (lodovico<br />
<strong>da</strong> Bologna. wesiT, qar Tula<strong>da</strong>c ase un<strong>da</strong> movixseniebdeT – lodoviko <strong>da</strong> bolonia,<br />
magram qarTulSi m, TamaraSvilis mier <strong>da</strong>mkvidr<strong>da</strong> `ludoviko bolonieli~)<br />
saxeliT. 1431 wli<strong>da</strong>n ludoviko franciskanelTa ordenis kapitulis<br />
beria. 1437 wels papma evgeni IV-m ludoviko sxva or berTan erTad gaagzavna<br />
aRmosavleTSi. cnobilia, rom am mogzaurobis dros lu doviko imyofebo<strong>da</strong><br />
kafasa <strong>da</strong> ierusalimSi. 1454 wels papma nikoloz V-m ierusalimSi mcxovrebi<br />
ludoviko kaTo likuri rwmenis propagandisaTvis gaagzavna eTiopiasa <strong>da</strong> indoeTSi,<br />
sai<strong>da</strong>nac erTi wlis Semdeg <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. Severi Bargellesi Angolo, Nuovi<br />
documenti su fr. Lodovico <strong>da</strong> Bologna, al secolo Lodovico Severi, Nuncio Apos tolico in<br />
oriente (1455-1457). Archivio franciscanum historicum, 69, 1976 , p. 3-14. ludoviko<br />
bolonielis biografi aze vrclad ix. paiWaZe d., evropis qveynebis antiosmaluri<br />
koalicia <strong>da</strong> saqarTvelo, Tb., 1989, gv. 76-80.<br />
2 Breve relazione delle milizia terestre e marittima che ha in essere Amu rat II<br />
con le entrate e uscite e ordini del suo imperio nell’ anno 1575. In: Al beri E. Relazioni<br />
degli AmbaSciatori Veneti al Senato. Serie III, v. II, Firenze, 1844, p. 408.<br />
3 Авалов З., Забитая вариация об одной исторической теме (из истории<br />
Восточного вопроса XV столетия),Прага, 1925, с. 243.<br />
40 41
ludoviko boloniels aseTive viTareba <strong>da</strong>xv<strong>da</strong> axlo<br />
aRmosavleTis sxva qveynebSic <strong>da</strong> igi romSi di<strong>da</strong>d kmayofili<br />
<strong>da</strong>brun<strong>da</strong>.<br />
vidre aRmosavleTis ambebs Seityob<strong>da</strong>, papma sakuTari<br />
xarjiT ram denime galera SeaiaraRa <strong>da</strong> maTi osmaleTis winaaRmdeg<br />
saomrad gagzavna sur<strong>da</strong>, magram mdgomareoba sul<br />
sxvagvari iyo, vidre papi va raudob<strong>da</strong>. ve necielebma mis mowodebas<br />
uariT upasuxes im mizeziT, rom osmaleTTan urTierTobis<br />
gauareseba ar sur<strong>da</strong>T. maTi aRmosavleTTan vaWroba<br />
osmalebis mier jerjerobiT ar izRudebo<strong>da</strong>. genuelebi<br />
TavianTi uSualo mezoblebisagan mosalodneli safrTxis<br />
ac ilebaze ufro zrunavdnen 1 .<br />
papi grZnob<strong>da</strong>, rom evropis SeiaraRebuli Zalebis gaer-<br />
Tianebas ver SeZleb<strong>da</strong> <strong>da</strong> imedis Tvali mTlianad aRmosavle-<br />
Tze ga<strong>da</strong>itana. man 1457 w. sca<strong>da</strong> uSualod <strong>da</strong>emyarebina<br />
kavSiri ay-yoiunlus mbrZanebel uzun has anTan 2 , romlis<br />
saxeli evropaSi ukve sakmaod cnobili iyo.<br />
rogorc ukve iTqva, ludoviko bolonieli aRmosavleTi<strong>da</strong>n<br />
kmayo fili <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong> paps <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxebac<br />
mravali saintereso cnoba miutana. moxiblulma papma ludovikos<br />
ukan, aRmosavleTSi <strong>da</strong>bruneba ubr Zana <strong>da</strong> Tan werilic<br />
gaatana, romeliTac papi sparseTsa <strong>da</strong> saqarT veloSi<br />
mcxovreb yvela qristian morwmunes mimarTavs. werili <strong>da</strong>-<br />
TariRebulia 1457 wlis 19 dekembriT 3 .<br />
werili<strong>da</strong>n irkveva, rom ludovikos papisaTvis mouxsenebia:<br />
saqarT velo, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom igi `barbarosTa <strong>da</strong><br />
urwmunoTa sim ravliT ga remoculia, mravlad arian iq kaTo-<br />
1 Silberschmidt M., Das orientalische Problem zur Zeit der Entstehuing des<br />
Türkische Reiches nach venezianische Quelen, Leipzig-Berlin, 1923, S. 113.<br />
2 Muratori L. A. Geschichte von Italien von Anfange der christliche Zeit-Rechnung<br />
bis auf des Jahre 1500. Aus dem italienischen übersetzt, Theil IX, Leipzig,<br />
1750 , S. 377.<br />
3 TamaraSvili m., istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris, tf., 1902, gv.<br />
51.<br />
likeni 1 <strong>da</strong> misdeven WeSmaritebisa <strong>da</strong> sau kuno cxovrebis<br />
gzas~ 2 .<br />
romSi friad kmayofili <strong>da</strong>rCenilan qarTvelebis im surviliTac,<br />
rom, paps maTTvis sakuTari patriarqis arCevis<br />
ufleba miucia. man lu dovikos ga<strong>da</strong>sca werili, romliTac<br />
igi qarTvelebs uwoneb<strong>da</strong> survils <strong>da</strong> uflebas aZlev<strong>da</strong>, patriarqad<br />
aerCiaT is pirovneba, visac TviTon inebebdnen <strong>da</strong><br />
wardgenili kandi<strong>da</strong>turis <strong>da</strong>mtkicebasac hpirdebo<strong>da</strong>. amas-<br />
Tanave papi qarTvelebs sTxov<strong>da</strong> ludovikosaTvis aRmoeCinaT<br />
<strong>da</strong>xmareba, raTa mas papis yvela <strong>da</strong>valeba advilad Seesrulebina<br />
3 .<br />
paps calke werili gaugzavna samcxis aTabagma yvaryvare<br />
II-m. imave wlis 22 dekembers papma sapasuxo werilic ludovikos<br />
gamoatana. werili sainteresoa imdenad, ramdena<strong>da</strong>c<br />
masSi ga mok veTilad Cans pirvelobis pretenziebiT Sepyrobili<br />
aTabagis namdvili saxe. aqve isic Cans, rom papi mza<strong>da</strong>a<br />
<strong>da</strong>akmayofilos aTabagis zogierTi moTxovna, magram is osmaleTis<br />
winaaRmdeg sabrZolvelad er Tad un<strong>da</strong> iyos `<strong>saqarTvelos</strong><br />
mefesTan <strong>da</strong> im adgilebis sxva mmarT velebsa <strong>da</strong> qristian<br />
erebTan mSvidobis Sesaxeb. am mSvidobis saSuale biT<br />
Tqven advilad SeZlebT SeudgeT urwmuno barbarosTa gawyvetas,<br />
romlebic TqvenTan ax los cxovroben. imave nuncios<br />
(ludoviko bolonieli – e.m.) monaTxro bi<strong>da</strong>n SevityveT Seni<br />
piroba gagrZeldes omi yvela qristianis mtris _ Turqis<br />
winaaRmdeg, romelsac, rogorc ambob, brZolis velze yovelTvis<br />
amarcxebdi xolme... xolo rac Seexeba SenTvis admiralobis<br />
(sic!) anu mTa varsardlobis boZebas mTel samxedro<br />
Zalebze, rasac Tqveni qveynebis qristianebi barbarosebze<br />
salaSqrod moagroveben, Cven Sen amisaTvis sruliad Rirseulad<br />
gTvliT <strong>da</strong> Sen SegiZlia mamaSenis msgavsad mTavar-<br />
1 am cnobas papisaTvis gansakuTrebuli mniSvneloba hqon<strong>da</strong>.<br />
2 TamaraSvili m,. <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 50-51<br />
3 .iqve, gv. 51.<br />
42 43
sar<strong>da</strong>li iyo. ase rom, Cven Sen am wodebas giwyalobebT 1 .<br />
oRon<strong>da</strong>c Tqvens Soris, iqauri qveynebis qristi anebs Soris<br />
mSvidoba <strong>da</strong> Tanxmoba iyos~ 2 . wer ilSi isicaa naTqvami, rom<br />
papma <strong>da</strong>savleTis qristianebsac mouwo<strong>da</strong> TurqebTan sabr-<br />
Zolvelad <strong>da</strong> saTanado weriliTac mimarTa, romlis asls,<br />
<strong>da</strong>majereblobisaTvis, aTabags ugzavni<strong>da</strong>. `ase rom, mTeli<br />
Seni zraxvebi, survilebi <strong>da</strong> gegmebi urwmunoTa ganadgurebas<br />
miapyari, ise, rogorc ukve <strong>da</strong>wyebuli gaqvs, im rwmeniT, rom<br />
gamarjveba Sen <strong>da</strong> sxva qristianebs <strong>da</strong>grCebaT, amis Sesaxeb<br />
bevris Tqmaa saWiro, rasac sityvierad gadmogcems Cveni nuncio,<br />
romelsac savsebiT SegiZlia endo~ _ ase amTavrebs<br />
Tavis werils papi kaliqstus III 3 .<br />
papma saTanado werilebiT aRWurvili ludoviko <strong>da</strong>uyovnebliv<br />
aRmosavleTSi gagzavna 4 , romelmac, SeiZleba vivaraudoT,<br />
rogorc saqarT veloSi pirvelad yofnisas, axlac<br />
1 yvaryvare aTabagis moTxovna mTavarsardlobaze, ganpirobebuli iyo qar-<br />
Tuli samarTliT (ix. `Ãelmwifis karis garigeba~. wignSi: qarTuli samarTlis<br />
Zeglebi: 1. Ãelmwifis karis garigeba, 2. <strong>da</strong>sturlamali. teqstebi gamosacemad<br />
moamza<strong>da</strong>, gamokvlevebi, leqsikoni <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. surgulaZem, Tb.,<br />
1970, gv. 24-25). yuradRebas ipyrobs is garemoeba, rom yvaryvare Tavis pretenzias<br />
am saxelos memkvidreobiTobiT (mami<strong>da</strong>n Svilze) ga<strong>da</strong>svliT amarTlebs.<br />
vfiqrob, papi im laSqris mTavarsardlobaze <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>, romelsac <strong>saqarTvelos</strong><br />
samefo-samTavroebi (`Tqveni qveynebi~) Sekrebdnen. vaxuSti batoniSvilis <strong>da</strong>xasiTebiT,<br />
`iyo ese yuaryuare qedmaRali, didebismoyuare, mCurCneli <strong>da</strong> meSfo-<br />
Te~ (qarTlis cxovreba, batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa <strong>saqarTvelos</strong>a.<br />
teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier,<br />
Tb., 1973 , gv. IV. 704). man mniSvnelovani roli Seasrula erTiani qarTuli<br />
feo<strong>da</strong>luri monarqiis <strong>da</strong>SlaSi.<br />
2 paiWaZe d., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 84.<br />
3 iqve, gv. 85.<br />
4 m. TamaraSvils miaCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> misi gavleniT mec ase megona, rom ludovikos<br />
aRmo savleTSi gamgzavrebis ga<strong>da</strong>wyvetileba miRebul iqna kaliqstus<br />
III-is sicocxleSi, ro melic ludovikos gamgzavrebamde ramdenime dRiT adre<br />
gar<strong>da</strong>icvala. amitom is axali pa pis arCevamde romSi <strong>da</strong>yovn<strong>da</strong> <strong>da</strong> Semdeg Sesdga<br />
misi gamgzavreba (TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 56; mamisTvaliSvili e.,<br />
<strong>saqarTvelos</strong>. sgareo politikuri urTierTo bani XV sau kunis meore naxevarsa<br />
<strong>da</strong> XVI saukuneSi, Tb., 1981 , gv. 41), rasac, moyvanili werili uary ofs.<br />
pira<strong>da</strong>d, papis <strong>da</strong>valebiT (amis Ses axeb werilSic aRniSnuli<br />
iyo), moinaxula yvaryvare aTabagi <strong>da</strong> pira<strong>da</strong>d ga<strong>da</strong>sca werili.<br />
werilis Sinaarsi <strong>da</strong> papis <strong>da</strong>pirebebi un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo<br />
mTavari mizezi aTabagis aqtiurobisa antiosmaluri koaliciis<br />
Sesaqmne lad.<br />
ludovikos romi<strong>da</strong>n gamgzavrebis Semdeg, ar gauvlia did<br />
xans, rom 1458 wlis 6 agvistos papi kaliqstus III gar<strong>da</strong>icvala.<br />
19 agvistos ar Ceuli iqna pius II (enea silvius<br />
pikolomini), romelmac antios maluri jvarosnuli omis<br />
ideis ganxorcielebas kidev ufro energiu lad mohki<strong>da</strong> xeli.<br />
amis Semdeg romSi male <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> ludoviko, ma gram ar Cans<br />
zustad rodis. yovel SemTxvevaSi is oqtombris <strong>da</strong>sawyisSi<br />
romSia. 4 oqtombers pius II ajamebs <strong>da</strong> afasebs aRmosavleTSi<br />
misi mog zaurobis Sedegebs. papi ludovikos mimar-<br />
Tavs: `Tqven wargzavneT CrdiloeTisa <strong>da</strong> aRmosavleTis<br />
qveynebSi qristianebrivis sarwmunoebisa <strong>da</strong> samociqulo saydris<br />
pativis saqmeTa gamo; mRvdelT mTavrebi, mefeni <strong>da</strong><br />
egreTve qristiane eri, romlebic scxovroben urwmunoTa<br />
Soris, mravlad naxeT iqa, ganamtkiceT <strong>da</strong> ganaZliereT sarwmunoebaSi,<br />
raodna Tac ki SegeZloT... maT Soris arian...<br />
egreTve qarTvelT kaTalikosi, mefe sparseTis (giorgi),<br />
mefe qarTvelebisa (samcxis aTabagi), mefe same grelosi (bendia),<br />
imperatori trapezuntisa <strong>da</strong> egreTve sparseTis eri<br />
(qarTlis eri), romlebic ekklesiis wessa <strong>da</strong> dog matebze<br />
SeerTebulni arian <strong>da</strong> romlebic did pativscemen wmin<strong>da</strong><br />
franCeskes monazonebs~ 1 .<br />
dReisaTvis cnobili qarTuli <strong>da</strong> evropuli wyaroebi ar<br />
gvaZlevs saSualebas <strong>da</strong>rwmunebiT vTqvaT, SeZlo Tu ara ludoviko<br />
bolonielma pa pis epistole samcxis aTabagisaTvis<br />
ga<strong>da</strong>eca. zogad xazebSi mxolod is viciT, rom ludoviko<br />
boloniels saqarTveloSi feo<strong>da</strong>luri aSliloba <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>. erTmaneTs<br />
ebrZodnen mefe giorgi VIII, imereTis mefe bagrati <strong>da</strong><br />
1 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 51-52.<br />
44 45
samcxis aTabagi yvaryvare II. ludovikom maTi Serigeba SesZlo<br />
<strong>da</strong> fici <strong>da</strong>adebina, rom urTierTmtrobaze xels aiRebdnen <strong>da</strong><br />
mTel Zalas osmaleTis winaaRmdeg brZolas moaxmardnen.<br />
saqarTveloSi saqmis mogvarebis Semdeg, ludoviko somxeTsa<br />
<strong>da</strong> ay-yoiunlus saxelmwifos estumra. iqac osmaleTis<br />
winaaRmdeg brZolis Tanxmoba miiRo <strong>da</strong> rodesac ukan gamobrun<strong>da</strong>,<br />
maTi elCebic Tan wamoiyvana. 1459 w. igi isev saqarTveloSi<br />
movi<strong>da</strong>. aq mefe giorgim <strong>da</strong> yvaryvare aTa bagma ludoviko<br />
boloniels burgonis hercog filipe keTilisaTvis 1<br />
1 filipe III keTili (1419-1467), burgundiis hercogi iyo 1419 wli<strong>da</strong>n<br />
<strong>da</strong> mis saxel Tanaa <strong>da</strong>kavSirebuli sahercogos gaZliereba <strong>da</strong> teritoriuli<br />
gavrcoba. aswliani omis dros is jer ingliselebs emxrobo<strong>da</strong> (monawileob<strong>da</strong><br />
q. kompienis alyaSi 1430 wels, roca <strong>da</strong>atyveves Jana d’arki), Semdeg frangebis<br />
mxares ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> (1435 w.) <strong>da</strong> pi kardiis olqis sanacvlod safrangeTis kanonier<br />
mefed aRiara Sarl VII. filipe III-m qorwinebis, fulis, <strong>da</strong>xvewili diplomatiis<br />
wyalobiT Tavis samflobeloebs SeuerTa namiuris, enos, ze landiis <strong>da</strong><br />
holandiis sagrafoebi, brabantis, limburgisa <strong>da</strong> lu qsemburgis sahercogoebi<br />
<strong>da</strong> sxv. amgvarad, filipe III ga<strong>da</strong>iqca evropaSi erT-erT uZliers mbrZaneblad.<br />
am siZlieris simbolos warmoadgen<strong>da</strong> mis mier 1429 wels <strong>da</strong>arsebuli `oqros<br />
sawmisis ordeni~.<br />
aswliani omi <strong>da</strong>mTavrebuli ar iyo, rodesac filipe seriozul interess<br />
amJRav neb<strong>da</strong> aRmosavleTis sakiTxebisadmi. man 1421 wels, rodesac ingliselebis<br />
mxares iyo, os maleTis Sesaxeb cnobebis mopovebis mizniT, inglisis mcirewlovani<br />
mefis henri VI-is re gentTan, hercog bedfordTan erTad jilber <strong>da</strong><br />
lanua gaagzavna. 1431 wels imave mizniT gagzavnili iqna bedfordis mrCeveli<br />
bertradon de la brokieri. 1443 wels man polone Tis mefe vladislav II-is<br />
<strong>da</strong> ungreTis voevo<strong>da</strong> ianoS huniadis <strong>da</strong>saxmareblad sazRvao eqspedicia gaagzavna<br />
valeran de vavrinis meTaurobiT, magram 1444 w. 10 noem bers mo kavSireebma<br />
osmalebTan brZolaSi marcxi ganicades. burgundiis eqspediciis xomaldebi<br />
gaifantnen <strong>da</strong> mZarcvelobas miyves xeli. erT-erTma razmma saqarTvelomdec ki<br />
moaRwia Jofrua de tuzis meTaurobiT <strong>da</strong> Tavs <strong>da</strong>esxa baTums, magram guriis<br />
mTavarma <strong>da</strong>atyveva. tuzis ganTavisufleba mox<strong>da</strong> mxolod trapizonis keisris<br />
SuamdgomlobiT (Карпов С. П., Трапезунтская империя и западноевропейские<br />
государства в XIII-XV вв., М., 1981, c. 156-157).<br />
filipe III jer kidev osmalebis mier konstantinopolis aRebamde 1452<br />
wels os malebis winaaRmdeg erToblivi omis <strong>da</strong>wyebis iniciativiT gamovi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
am wina<strong>da</strong>debiT Tavisi episkoposi safrangeTis mefis karze gagzavna (Карпов<br />
С. П., Ук. соч., с. 116).<br />
(igi ev ropaSi antiosmaluri koaliciis Seqmnis ini ciatorad<br />
gamodio<strong>da</strong> <strong>da</strong> mzadyofnasac gamosTqvam<strong>da</strong> Tavisi SeiaraRebuli<br />
ZalebiT aqtiuri monawileba mieRo osmalebis winaaRmdeg<br />
omSi) gankuTvnili werilebi ga<strong>da</strong>sces <strong>da</strong> papis elCs<br />
gamgzavrebisas Ta vianTi elCebic gaayoles 1 .<br />
hercog filipesaTvis gankuTvnili werilebiT vigebT,<br />
rom lu doviko bolonielis moRvaweobis Sedegad osmaleTis<br />
winaaRmdeg sabrZolvelad mTeli saqarTvelo <strong>da</strong>razmula.<br />
brZolis survili ganucxadebiaT: mefe giorgis, aTabag yvaryvares,<br />
samegrelos mTavar <strong>da</strong> dians <strong>da</strong> guriis mTavars. gar<strong>da</strong><br />
qarTveli mefe-mTavrebisa, koaliciaSi un<strong>da</strong> Sesuliyvnen:<br />
trapizonis imperatori, mcire somxeTis mTavari, yaramaniis<br />
amira <strong>da</strong> ay-yoiunlus mbrZanebeli. <strong>da</strong>saxelebuli saxelmwifoebi<strong>da</strong>n<br />
gansakuTrebiT arasaxarbielo mdgomareobaSi trapizonis<br />
imperia imyofebo<strong>da</strong>.<br />
rogorc cnobilia, trapizonis imperia, XIII saukunis<br />
<strong>da</strong>sawy isSi <strong>saqarTvelos</strong> xelisuflebis uSualo monawileobiT<br />
Camoyalib<strong>da</strong> <strong>da</strong> misT vis, am erTmorwmune <strong>da</strong> qarTuli<br />
samefo karis monaTesave qveyanas, didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong>.<br />
es patara saxelmwifo, Tavisi xelsayreli geografiuli<br />
mdebareobis wyalobiT, gansakuTrebul rols asruleb<strong>da</strong> evropisa<br />
<strong>da</strong> aRmosavleTis qveynebis _ iranis, indoeTis, Cine-<br />
Tis _ savaWro urTierTobaSi. satranzito vaWroba mas did<br />
Semosavals aZlev<strong>da</strong>. es ki sxva garemoebebTan erTad, sxvisi<br />
teritoriebis ZarcviT <strong>da</strong>interesebuli osmaleTisaTvis,<br />
trapizonis imperiis winaaRmdeg <strong>da</strong>pyrobiTi omis <strong>da</strong>sawye bad<br />
sakmao mizezs warmoadgen<strong>da</strong>. miuxe<strong>da</strong>vad amisa, osmalebisagan<br />
ganadgurebis safrTxis winaSe mdgom trapizonis imperiaSi<br />
Sinagani Zalebis mobilizacia ki ara, piriqiT, decentralizacia<br />
xdebo<strong>da</strong>. misi mmarTveli wreebi osmaleTis Tav<strong>da</strong>sxmis<br />
mogeriebas mxolod evropisa <strong>da</strong> aRmosavleTis Zalebis gaer-<br />
1 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 57-59. elCebi foTi<strong>da</strong>n gemiT gaemgzavrnen,<br />
md. dunais ahyvnen <strong>da</strong> un greTSi mividnen. Карпов С. П., УК. труд, с, 199.<br />
46 47
TianebaSi <strong>da</strong> maTze <strong>da</strong>yrdnobiT, osmaleTis ganadgurebaSi<br />
xe<strong>da</strong>vdnen. aseTi Sexeduleba im perator ioane IV-is dros<br />
(1446-1458) Camoyalib<strong>da</strong>. am mizniT <strong>da</strong>amyara io anem urTir-<br />
Toba uzun has anTan, rac bolos ioanes qaliSvilis Teodoras<br />
masze gaTxovebiT kidev ufro ganmtkic<strong>da</strong>. rogorc Tanamedrove<br />
anonimi avtori gadmogvcems, uzun hasanma ioanes<br />
osmalebis winaaRmdeg brZolaSi yovelgvari <strong>da</strong>xmareba aRuTqva<br />
1 .<br />
ioanes <strong>saqarTvelos</strong> mefe-mTavrebisagan <strong>da</strong>xmarebis miRebis<br />
imedic hqon<strong>da</strong>. <strong>saqarTvelos</strong> samefo karTan naTesaur<br />
kavSirSi iyo. mas colad hyav<strong>da</strong> mefe aleqsandre I-is asuli<br />
2 .<br />
ioanes gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg, misma Zmam, <strong>da</strong>viTma ioanes<br />
<strong>politika</strong> gaagrZela <strong>da</strong> yvelafers akeTeb<strong>da</strong> imisaTvis, raTa<br />
osmalebis Tav<strong>da</strong>sxmas trapizoni momzadebuli <strong>da</strong>xvedro<strong>da</strong>.<br />
sakuTari Zalebi rom ar hyofni<strong>da</strong>, <strong>da</strong>viTma <strong>saqarTvelos</strong> sxva<strong>da</strong>sxva<br />
kuTxi<strong>da</strong>n mravali mebrZoli <strong>da</strong>iqirava 3 . iaraRi<br />
veneciisa <strong>da</strong> genuis gemebiT mozides <strong>da</strong> qalaqis kedlebze<br />
qvemexebi <strong>da</strong>ayenes. marTalia, uzun hasani trapizonis saxelmwifos<br />
exmare bo<strong>da</strong>, ma gram imdenad mcired, rom komnenosebi<br />
iZulebulni gaxdnen kilikiis, sino pisa <strong>da</strong> yaramaniis mTavrebisTvis<br />
<strong>da</strong>xmareba eTxovaT, ma gram im dros isini imdenad<br />
<strong>da</strong>sustebulni iyvnen, rom maTgan se riozuli <strong>da</strong>xmarebis<br />
miReba saeWvo Can<strong>da</strong>. imave dros <strong>da</strong>viT komnenosi molaparakebas<br />
awarmoeb<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> mefe giorgi VIII-sTan, <strong>da</strong>dian-<br />
Tan <strong>da</strong> yvaryvaresTan. man arc kavkasiis mTielebi <strong>da</strong>tova<br />
Txovnis gareSe <strong>da</strong> maT mefe giorgis droSis qveS gaerTianebisaken<br />
mouwo<strong>da</strong>. giorgi VIII-is antiosmaluri ganwyobileba<br />
maSin, albaT, cnobili iyo.<br />
1 Ramusio G. B. Secon<strong>da</strong> volume della Navigationi et Viaggi…, Venezia, 1559 ,<br />
p. 84r.<br />
2 Fallmereyer Jac. PH., Geschichte des Kaiserthums von Trapezunt, München,<br />
1827, S. 260.<br />
3 Ibidem, S. 262.<br />
qarTvelebs osmaleTis ganadgurebis sakuTari gegma hqon<strong>da</strong>T.<br />
iv. javaxiSvili wer<strong>da</strong>: `qarTvel mefe-mTavrebs undo<strong>da</strong>T<br />
saqme ise moewyoT, rom osmalTa sruli <strong>da</strong>marcxeba,<br />
saboloo ganadgureba <strong>da</strong> TviT saxseneblis mospobac ki SesaZlebeli<br />
gamx<strong>da</strong>riyo. amisaTvis qarTvelebs osmalTa winaaRmdeg<br />
erTmaneTTan Tanxmobrivi moqmedeba miaCn<strong>da</strong>T saWirod<br />
ise, rom osmaleTisaTvis orTave mxriT SeetiaT <strong>da</strong><br />
samxedro mo qmedeba ewarmoebinaT~ 1 . yvaryvare aTabagi burgonis<br />
hercogs acno beb<strong>da</strong>: `ama sac gpirdebiT, rom erTi zafxulis<br />
ganmavlobaSi <strong>da</strong>vipyroT mTlad anatolia <strong>da</strong> yvela<br />
qveynebi, romelic konstantinepolel osmalos am mxares<br />
uWiravs, xolo imis meore kerZo adgilebi, romlebic saber-<br />
ZneTia <strong>da</strong> romelsac Savi zRva hyofs, Tqven <strong>da</strong>gitoveT<br />
<strong>da</strong>sapyro bad; misi aReba advili iqneba, radgan, rodesac sul-<br />
Tani ase or jars Sua moeqceva, veRar gauZaldeba, male<br />
<strong>da</strong>iZleva <strong>da</strong>, amnairad, mis saxels qveyanaze movspobT~ 2 .<br />
gagzavnili werilebis mixedviT Tu vimsjelebT, qarTveli<br />
mefe-mTavrebi im droisaTvis sakmaod didi SeiaraRebuli<br />
Zalis gamoyvanas kis rulobdnen. burgonis hercogisadmi<br />
gagzavnili werili<strong>da</strong>n Cans, maT rogori wvlilis Setana<br />
sur<strong>da</strong>T osmalebis saboloo ganadgurebis saqmeSi. mefe giorgi<br />
wer<strong>da</strong>: `me TviTon pira<strong>da</strong>d 40.000 kaciT un<strong>da</strong> wavide...<br />
samegrelos mefe bediani mzad aris mTeli Tavisi jariT;<br />
yvaryvare, <strong>saqarTvelos</strong> xelmwife TviT modis 20.000 cxenosniT;<br />
ana kosiis xelmwife raba (fabia) Semogvpir<strong>da</strong> wamosvlas<br />
Tavisi ZmebiT, Ta vadebiT <strong>da</strong> mTeli Tavisi samxedro<br />
ZaliT~ 3 .<br />
werilSi ar aris aRniSnuli ramdeni mebrZoli un<strong>da</strong><br />
gaeyvana same grelos mTavars. iv. javaxiSvilis varaudiT,<br />
1 javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, IV, Tb., 1967 , gv. 68.<br />
2 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 58-59. m. TamaraSvilis mier Targmnili<br />
do kumenti rodesac originals Seva<strong>da</strong>re aRmoCn<strong>da</strong>, rom maT Soris mcire sxvaoba<br />
iyo <strong>da</strong> Sevecade saintereso adgilebi <strong>da</strong>mezustebina.<br />
3 iqve, gv. 59-60, 596-597.<br />
48 49
samegrelo-afxazeTis mTavrebs 10.000-mde mebrZoli un<strong>da</strong><br />
gaeyvanaT <strong>da</strong> amrigad, mTlianad saqarT velos laSqari 70.000mde<br />
kacs Seadgen<strong>da</strong> 1 .<br />
qarTvelTa laSqris sul sxva raodenobaa trapizonis<br />
imperatoris <strong>da</strong>viT komnenosis 1459 w. 22 aprils imave filipe<br />
burgonelisaTvis gag zav nil werilSi. masSi naTqvamia,<br />
rom giorgi gaiyvan<strong>da</strong> 60.000 mebrZols, yvary vare _ 20.000,<br />
samegrelos mTavari Tavis SvilTan erTad _ 60.000, afxaze-<br />
Tis mTavari Tavisi ZmebiTa <strong>da</strong> TavadebiT _ 30.000 2 .<br />
gamodis, rom qarTvelTa laSqris raodenoba 170.000<br />
kacs miaR wev<strong>da</strong>. amas <strong>da</strong>ematebo<strong>da</strong> jiqebisa <strong>da</strong> alanebis razmebic,<br />
romlebic <strong>saqarTvelos</strong> laSqars SeuerTdebodnen <strong>da</strong><br />
mefe giorgis droSis qveS iomebdnen.<br />
albaT, sinamdvilesTan axlos un<strong>da</strong> iyos jaris is raodenoba,<br />
ro melic <strong>da</strong>saxelebulia mefe giorgis werilSi. trapizonis<br />
imperatori, savaraudoa, Segnebulad azviadeb<strong>da</strong> laSqris<br />
raodenobas, raTa STa beWdileba moexdina burgonis hercogze<br />
<strong>da</strong> isic mTeli Tavisi SesaZle blobiT <strong>da</strong>xmarebo<strong>da</strong> koalicias.<br />
sainteresoa, vin iyvnen mefe giorgis werilSi <strong>da</strong>saxelebuli<br />
mo kavSireni.<br />
mefe giorgi, romelic Tavis Tavs `persTa (e.i. sparsTa)<br />
mefes~ uwodeb<strong>da</strong>, iv. javaxiSvilis varaudiT, werilis de<strong>da</strong>nSi,<br />
`afxazTa mefe~ ew ere bo<strong>da</strong>, magram ga<strong>da</strong>mwerma <strong>da</strong>amaxinja<br />
3 . marTlac, aq rom aleqsandre didis Zeze, mefe giorgizea<br />
laparaki, amaze miuTiTebs m. TamaraSvilis amonaweri<br />
vadingos analebi<strong>da</strong>n, romelsac Semdeg gavecnobiT.<br />
samegrelos mTavari bediani (an bendiani), yvaryvares<br />
werilSi me fis tituliT gandidebuli, am periodisaTvis<br />
<strong>saqarTvelos</strong> erT-erTi Zlieri mTavarTagani iyo.<br />
samcxe-saaTabago XV s. meore naxevarSi <strong>da</strong>moukidebel<br />
1 javaxiSvili iv. qarTveli eris istoria, IV, gv. 69.<br />
2 Fallmereyer Jac. PH., Op. cit., S. 267.<br />
3 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., , gv. 67.<br />
politikur erTeuls warmoadgen<strong>da</strong>. aTabag yvaryvare II didis<br />
dros samcxe-saaTa bagom Tavisi Zlierebis mwvervals miaRwia.<br />
aTabagi mefisagan <strong>da</strong>mou kidebel sa gareo <strong>politika</strong>s<br />
atareb<strong>da</strong>. yvaryvares Zlierebaze miuTiTebs Tun<strong>da</strong>c is faqti,<br />
rom igi evropaSi mefed iyo cnobili.<br />
yvaryvare Tavisi gavlenis gavrcelebas cdilob<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
sxva politikur erTeulebzec. XV s. meore naxevar-<br />
Si, rogorc Cans, aTa bagis xelisufleba <strong>da</strong>savleTiT Savi<br />
zRvispireTis garkveul nawilzec vrceldebo<strong>da</strong>. m. broses<br />
mixedviT, baTumi 1459 w. ukve yvaryvares mflobelobaSi yofila,<br />
magram im wyaroTi, romelsac igi eyrdnobo<strong>da</strong>, amgvari<br />
<strong>da</strong>skvnis gakeTeba ver xerxdeba 1 . ambrojo kontarinim 1474<br />
wlis zafxulSi saqarTveloSi imogzaura <strong>da</strong> baTumSic iyo.<br />
misi TqmiT, yvaryvares Savi zRvis piras ori qalaqi: baTumi<br />
<strong>da</strong> kaltixea ekuTvno<strong>da</strong> 2 .<br />
TiTqos<strong>da</strong> kontarinis cnobis sawinaaRmdegos gadmogvcems<br />
barbaro, roca igi aRniSnavs, rom samegrelos mTavari bediani<br />
Savi zRvis piras flobs baTumsa <strong>da</strong> sevastopoliss 3 . ar<br />
un<strong>da</strong> <strong>da</strong>gvaviwydes, rom am SemTxvevaSi barbaros sxva periodi<br />
aqvs mxedvelobaSi. savaWro saqmiano basTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />
barbaro saqarTveloSi, kerZod, mis Savi zRvis sanapiroebze,<br />
ramdenjerme iyo. aseT saqmianobas ki igi 1436-1451 wlebSi<br />
eweo<strong>da</strong>. Tavis `mogzaurobaSi~ <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb cnobebs,<br />
1 m. broses varaudiT, yvaryvares werili burgonis hercogisaTvis gaigzavna<br />
baTumi<strong>da</strong>n, rac imis sabuTad miaCn<strong>da</strong>, rom baTumi yvaryvares mflobelobaSi<br />
iyo. m. brose amis gamo wer<strong>da</strong>: `Sa lettre est <strong>da</strong>tè <strong>da</strong> Bata, en Carceche, que je crois<br />
etre Batou, <strong>da</strong>ns la prin cipautè d’Akhal-Tzikhe~ (Brosset M. Additions et éclaircissements<br />
jusqu’en 1469 de J.C., St.-Petersbbourg, 1851 , p. 409). un<strong>da</strong> SevniSno,<br />
rom aRniSnuli werili broses Tavis TxzulebaSi srulad ar aqvs moyvanili.<br />
m. Tama raSvilis wignSi ki laTinur enaze mocemul imave werilSi baTumi saer-<br />
Tod naxsenebi ar aris. SeiZleba vifiqroT, rom m. brosem laTinuri wyaros<br />
`Vata in Carceche~ gad moiRo rogorc `Bata en Carceche~ (ix. TamaraSvili m.<br />
<strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 394-3 96.).<br />
2 Ramusio, 114 v.<br />
3 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 55.<br />
50 51
gar<strong>da</strong> erTisa, romelic uzun hasanis 1477 wlis Semosevas<br />
asaxavs, Setanilia Txzulebis pirvel nawilSi, romelsac<br />
ewodeba `mogzauroba tanaSi~.<br />
26 wlis Semdeg (1477 w.) barbaros kidev moux<strong>da</strong> yofna<br />
saqarT veloSi, magram maSin mas aRar hqon<strong>da</strong> saSualeba<br />
amjerad saintereso adgilebis Sesaxeb cnobebi Seegrovebina.<br />
amas gar<strong>da</strong> saWiroa isic gavixsenoT, rom barbarom Tavisi<br />
`mogzauroba~ sicocxlis bolo periodSi aRwera, maSin,<br />
rodesac kontarini `dRiurebs~ adgilzeve adgen<strong>da</strong>. amitom<br />
kontarinis dRiurebi, am SemTxvevaSi, ufro sandoa.<br />
kontarini baTumis Sesaxeb saxvaganac gvawvdis cnobas,<br />
romelic kidev ufro gvarwmunebs, rom es Savi zRvispira<br />
qalaqi aTabags ekuTvno<strong>da</strong> 1 . yvaryvare, <strong>saqarTvelos</strong> mTavari,<br />
samcxe-saaTabagos mflobeli, an tiosmaluri koaliciis SeqmniT<br />
gansakuTrebiT <strong>da</strong>interesebuli Cans.<br />
qarTvel mefe-mTavrebs Soris <strong>da</strong>saxelebuli rabia, m.<br />
TamaraSvils afxazeTis mTavari egona, iv. javaxiSvilma ki<br />
igi anakofiis erisTavad iva rau<strong>da</strong> 2 . orive mecnieris mosazreba<br />
sworia. mxolod <strong>da</strong>zustebis mizniT un<strong>da</strong> iTqvas, rom<br />
rabia afxazebiT <strong>da</strong>saxlebuli mTeli teritoriis erisTavi<br />
ki ar iyo, aramed mxolod im nawilisa, romelic sabedianoSi<br />
ar Sedio<strong>da</strong>, mas afxazeTis saerisTavo ewodebo<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
XV s. meore naxevarSi <strong>da</strong>moukideblo bas inarCuneb<strong>da</strong>. afxaze-<br />
Tis saerisTavo ga<strong>da</strong>Wimuli iyo anakofii<strong>da</strong>n nikof siamde 3 .<br />
Anocacia, Anocasia <strong>da</strong> Angosia rom namdvilad anakofias niSnavs,<br />
amaze miuTiTebs jorjo interianos Agaxia-c, romelic,<br />
misive TqmiT, CerqezeTs esazRvrebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> kolxeTis nawils<br />
Seadgen<strong>da</strong> 4 . venecieli diplomati ambrojo kontarinic<br />
68.<br />
1 Ramusio, p. 119 r-119 v.<br />
2 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 58; javaxiSvili iv. <strong>da</strong>sax. naSr., gv.<br />
3 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв), Сухуми,<br />
1959 , c. 177.<br />
4 Interiano Giorgio. La vita et sito de Zichi, chiamati Circassi, historia nobile,<br />
saqarTvelo-CerqezeTis gzaze asaxelebs erT geografiul<br />
punqts, romelsac Avogasia erqva 1 . u<strong>da</strong>voa yvela zemoCamoTvlili<br />
saxelis msgavseba sxva<strong>da</strong>sxva peri odis italiur rukebze<br />
anakofiis aRniSvnasTan (Avogaxia, Anagsia, Avogia), rac<br />
cxadyofs iv. javaxiSvilis varaudis safuZvlianobas.<br />
1460 w. <strong>saqarTvelos</strong> elCebi romSi mividnen <strong>da</strong> paps warudgines<br />
mo kavSireTa gansxvavebuli sia, vidre es burgonis<br />
hercogisTvis gagzavnil werilebSia mocemuli. maT paps<br />
moaxsenes, rom `CvenTan mokavSireebad ar ian: ben<strong>da</strong>s _ samegrelosa<br />
<strong>da</strong> afxazeTis mefe; bagrati _ iberTa, romlebic<br />
exla giorgianebad iwodebian <strong>da</strong> mania _ guriis erisTavi;<br />
is maili _ sino pis batoni; kastimene, romlis mama spediari<br />
iyo; fabia _ angoziis mTavari; kilikiis mTavari yaramani~ 2 .<br />
rogorc werilebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> elCebis papTan gancxadebi<strong>da</strong>nac<br />
Cans, `qarT veli politikosebi marto qristian mezoblebTan<br />
TanamSromlobiT ar <strong>da</strong>k mayofilebulan <strong>da</strong> TavianTi gegma<br />
sarwmuneobrivi zRudeebiT ki ar Semou farglavT, aramed am<br />
saqmis ganxorcielebis dros safuZvlad politikuri TvalsazrisiT<br />
uxelmZRvaneliaT~ 3 . werilebSi, marTalia zoga<strong>da</strong>d,<br />
mocemulia osmaleTis winaaRmdeg brZolis gegmac <strong>da</strong> Ti-<br />
Toeuli mokavSiris movaleoba.<br />
yvaryvare II aTabagis werilis mixedviT, 1459 w. uzun<br />
hasanic an tios malur koaliciaSi imyofebo<strong>da</strong>. `radgan hasanbeg<br />
aqeT mxares, konstantino poleli osmalebis sazRvarzed<br />
aris, _ wer<strong>da</strong> yvaryvare, _ <strong>da</strong>gvpir<strong>da</strong>, rom gzas mogvcems,<br />
raTa anatolia <strong>da</strong>vipyraT <strong>da</strong> TviTonac pira<strong>da</strong>d un<strong>da</strong> movides<br />
Venezia, Aldus, 1502 , p. 6.<br />
1 Ramusio, p. 119 v.<br />
2 vadingos `mcire analebi<strong>da</strong>n~ amoRebul sabuTSi, sa<strong>da</strong>c CamoTvlilia mokavSireebi,<br />
m. TamaraSvils Tavis `istoria kaTolikobisasa~-Si, gamotovebuli<br />
aqvs adgilebi. misi aRdgena m. TamaraSvilis fondSi <strong>da</strong>culi masalebiT xerxdeba.<br />
ix. <strong>saqarTvelos</strong> mecnierebaTa akademiis k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa<br />
instituti: m. TamaraSvilis fondi, #1053.<br />
3 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 70.<br />
52 53
CvenTan yoveli Tavisi jariT asaRebad bursis qalaqisa, raTa<br />
igi TavisTvis <strong>da</strong>ikavos. eseTi kavSiri masTan im pirobiT<br />
<strong>da</strong>vdeT, rom mu<strong>da</strong>m iqnes qristianobis didi megobari; egreTve<br />
ukeT Tqven laTinis mbrZane blebi <strong>da</strong> erni wamoxvalT wmin<strong>da</strong><br />
adgili ieru salimis <strong>da</strong>sapyrobad, is valdebulia yovelnairad<br />
SegewiosT Tqven, raodnaTac ki SeuZlia~ 1 .<br />
koaliciis aRmosavleli wevrebis jaris saerTo raodenobis<br />
<strong>da</strong>sadgenad saWiroa <strong>da</strong>vubrundeT mefe giorgis mier burgonis<br />
hercog filipesaTvis gagzavnil werils. masSi naTqvamia,<br />
rom trapizonis imperators 30 xomaldi <strong>da</strong> 20 aTasi<br />
mebrZoli un<strong>da</strong> gaeyvana, mcire somxeTis mflobels berdebeks<br />
_ 20 aTasi mebrZoli 2 , xolo uzun hasans ki _ 50 aTasi 3 .<br />
amgvarad, aRmosavlel mokavSireTa laSqarSi iqnebo<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>axloebiT 160 aTasi meomari, rac, rogorc Cans, maT sakmarisad<br />
ar miaCn<strong>da</strong>T <strong>da</strong> 1459 wels evropaSi elCoba gagzavnes,<br />
romelSic koaliciis TiTqmis yvela wevris warmomadgeneli<br />
Sevi<strong>da</strong>.<br />
elCobas miuZRvo<strong>da</strong> ludoviko bolonieli, romelsac,<br />
rogorc papi pius II burgonis hercogs acnobeb<strong>da</strong>, aRmosavleTis<br />
mefe-mTavrebis antios malur koaliciaSi CabmasTan<br />
erTad maTi warmomadgenlebis evropaSi Cayva nac evalebo<strong>da</strong> 4 .<br />
evropaSi `<strong>da</strong>viT trapizonis imperatori gzavnis mixeil<br />
aldi giers; giorgi persTa, didi armeniis <strong>da</strong> mcire iberiis<br />
mefe, romlis mama aleqsandre iyo, nikoloz Tbilels; aseve<br />
imperatoris siZe (uzun hasani – e.m.), mesopotamiis mefe,<br />
Tumca araqristiani, magram qristianebis megobari, romlis<br />
1 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 58, 595.<br />
2 Ibidem, S. 267<br />
3 T. uspenski asaxelebs 20 galeras <strong>da</strong> 20 aTas mebrZols (Успенский Ф.<br />
Р., Очерки из истории Трапезунтской империи, Л., 1929, с. 135). iv. javaxiSvili<br />
imave werilze <strong>da</strong>yrdnobiT wers, TiTqos imperators 30 xomaldi <strong>da</strong> 30 aTasi<br />
meomari un<strong>da</strong> gamoeyvana (javaxiS vili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 70). sinamdvileSi ki<br />
isea, rogorc aRvniSne (ix. TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 59, 596).<br />
4 Ibidem, S. 268.<br />
mama Turqmani karailuki iyo _ Turqman mahumuts; yvaryvare,<br />
ro melic did iberias flobs, romlis mama gacabeki iyo,<br />
qasqa<strong>da</strong>n axalcix els; somxeTis batoni _ malus ar meniels~<br />
1 .<br />
elCebi jer saqarTveloSi Seikribnen, Semdeg Crdilo<br />
kavkasiaSi ga<strong>da</strong>vidnen, gaiares samxreT ruseTis velebi <strong>da</strong><br />
mividnen tanaSi, ga<strong>da</strong>laxes md. doni, ayvnen md. dunais <strong>da</strong><br />
ungreTamde miaRwies 2 .<br />
savaraudoa, elCebi gzaSi molaparakebas awarmoebdnen sxva<strong>da</strong>sxva<br />
qveynebis politikur mesveurebTan, magram amis <strong>da</strong>ma<strong>da</strong>sturebeli<br />
raime sabuTi cnobili ar aris. Tvals Tu ga<strong>da</strong>vavlebT<br />
XV s. 50-ian wlebSi im qveynebis mdgomareobas,<br />
sa<strong>da</strong>c elCebs yofna moux<strong>da</strong>T <strong>da</strong> molaparakebe bic un<strong>da</strong> ewarmoebinaT,<br />
maSin gasagebi gaxdeba rogori mxar<strong>da</strong>Wera SeiZlebo<strong>da</strong><br />
mieRoT.<br />
ungreTi di<strong>da</strong>d <strong>da</strong>interesebuli iyo osmaleTis winaaRmdeg<br />
saomari moqmedebis gaSliT. mefe matiaS korvinma elCebi<br />
guliTa<strong>da</strong>d miiRo <strong>da</strong> <strong>da</strong>pir<strong>da</strong>, mxars <strong>da</strong>uWer<strong>da</strong> saerTo saqmes 3 ,<br />
magram maSin igi ga<strong>da</strong>udebeli problemebiT <strong>da</strong>kavebuli iyo.<br />
kerZod, imperatori fridrix III habsburgi mas taxts ecilebo<strong>da</strong>.<br />
elCebi germaniSi eaxlnen fridrix III (1452-1493) habsburgs.<br />
mis mier elCebis miReba <strong>da</strong> maTTan ganxiluli sakiTxebis<br />
Sesaxeb gadmoce mulia im peratoris mier giorgi VIII-sa<br />
1 <strong>saqarTvelos</strong> mecnierebaTa akademiis k. kekeliZis saxelobis xelnawerTa<br />
in stituti: m. TamaraSvilis fondi, #1053, gv. 30. Sdr. falmeraieris naSromSi<br />
(Fallmer eyer Jac. PH., Op. cit., S. 268) mocemuli papis werili burgonis hercogisadmi,<br />
sa<strong>da</strong>c arc yvela elCia <strong>da</strong>saxelebuli <strong>da</strong> saxelebic <strong>da</strong>maxinjebulia.<br />
2 m. TamaraSvilis fondi, #1053, gv. 31. gansxvavebuli marSruti warmoadgina<br />
l. tardim: elCebi foTi<strong>da</strong>n gemiT gaemgzavrnen, md. dunais ahyvnen<br />
<strong>da</strong> ungreTSi mividnen. tardi l., veneciis roli ungreTTan <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong><br />
sparseTis urTierTobaSi. kre bulSi: evropis qveynebis istoriis problemebi,<br />
II, Tb., 1978, gv. 199.<br />
3 Breyer A., Ludovico <strong>da</strong> Bologna and the Georgian Embassy of 1460-61. In<br />
`Bedi Kartlisa, Revue de Kartvélologiè~, XIX-XX (1965), Paris, 1965, p. 181.<br />
54 55
<strong>da</strong> yvaryvare II aTabagisaTvis gagzavnil werilebSi, romlebic<br />
<strong>da</strong>TariRebulia 1460 wlis 17 oqtombriT. fridrixi<br />
iwonebs im enTuziazms rac qarTvelebs osmalebis winaaRmdeg<br />
sabrZolve lad gamoumJRavnebiaT. misi azriT es xels Seuwyob<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>savleTis qristi anebis <strong>da</strong>razmvasac 1 . aseTi zogadi<br />
frazebia imperatoris werilebSi, maTSi arc erTi konkretuli<br />
wi na<strong>da</strong>deba an <strong>da</strong>pireba ar aris.<br />
elCebi Semdeg italiisaken gaeSurnen. veneciis senatma<br />
maT Rir seuli miReba mouwyo, razec mniSvnelovani gavlena<br />
un<strong>da</strong> moexdina yvaryvare aTa bagis mier veneciis doJisaTvis<br />
gagzavnil werils. aTabags pirvel rigSi aintereseb<strong>da</strong> Sedegebi<br />
mantuis saeklesio krebisa, romelic miznad is axav<strong>da</strong><br />
antiosmaluri koaliciis Seqmnas. `amisaTvis gTxovT, _ wers<br />
yvary vare, _ keTili ineboT <strong>da</strong> SematyobinoT, Tu ra Rones<br />
xmarobT konstanti nopolis <strong>da</strong>sabruneblad, raTa me Cemis<br />
mxriv, Cemi valis mox<strong>da</strong> SevZlo~. imave dros yvaryvare doJs<br />
acnobebs, rom ludoviko bolonielis CagonebiT Seurig<strong>da</strong><br />
mefe giorgis, mefe bagrats, bedians <strong>da</strong> amis Semdeg `aqaurma<br />
yvela qristianma~ gaaforma xelSek ruleba mTeli TavianTi<br />
SeiaraRebuli Zalebis urwmunoTa winaaRmdeg gamosayvanad,<br />
`rodesac Tqveni brwyinvaleba <strong>da</strong> papi Segvatyobinebs dros,<br />
dResa <strong>da</strong> saaTs galaSqrebisaTvis~.<br />
amave werilSi gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs<br />
<strong>saqarTvelos</strong> yvaryvareseuli <strong>da</strong>yofa ufros-umcrosobis<br />
mixedviT. yvaryvares Tavis Tavi saaTabagos sruluflebian<br />
baton-patronad miaCnia, maSin rodesac, misi azriT, guria <strong>da</strong><br />
afxazeTi `samarTlianad~ iTvleba mefe giorgis qveSevrdomad,<br />
bediani, samegrelos batoni ki imereTis mefe bagratis<br />
morCilia. aqve isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom yvaryvares am<br />
werilis toni, adrindelTan Se<strong>da</strong>rebiT, iseTia TiTqos samcxis<br />
aTabagi aris aRmosav leTis koaliciis SeiraRebuli<br />
Zalebis sar<strong>da</strong>lic <strong>da</strong> politikuri lideric: `imperatori<br />
1 paiWaZe d., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 91-92.<br />
trapezundisa, misi siZe uzun hasani <strong>da</strong> berdebek armenieli<br />
<strong>da</strong>moyvrdnen <strong>da</strong> Segvpirdnen mogvcen gza xmeleTsa <strong>da</strong> zRvaze<br />
<strong>da</strong> mTeli TavianTi ZalebiT CvenTan erTad maTi mtrebis _<br />
otomani Turqebis winaaRmdeg gamovidnen. ase rom, RmerTis<br />
wyalobiT vimedovnebT <strong>da</strong>vipyroT anatolia, Tqvens brwyinvalebas<br />
ki vTxovT keTili ineboT <strong>da</strong> mTeli Zalebi konstantino<br />
polis aRebas moaxmaroT~ 1 .<br />
veneciis respublika am dros jer kidev mSvidobiani<br />
gziT cdilob<strong>da</strong> osmaleTTan savaWro <strong>da</strong> politikuri sakiTxebis<br />
mogvarebas. am mizans emsaxurebo<strong>da</strong> 1460 wels veneciaosmaleTis<br />
1454 wlis xelSek rulebis ga naxleba. venecielebma<br />
aRmosavlel elCebTan respublikisaT vis yvelaze saintereso<br />
sakiTxze, vaWrobaze, <strong>da</strong>iwyes saubari 2 , magram raze SeTanxmdnen<br />
ucnobia. cxadia venecia omSi ar Caebmeo<strong>da</strong> <strong>da</strong> arc amgvar<br />
<strong>da</strong>pirebas mis cem<strong>da</strong> elCebs.<br />
1460 wlis dekemberSi elCebi florenciaSi yofilan.<br />
floren cielebs, aRmosavleTTan vaWrobiT venecielebze<br />
aranakleb <strong>da</strong>interese bulebs, trapizonis elCTan 14-15 dekembers<br />
savaWro xelSekruleba gau formebiaT 3 . elCebma, rodesac<br />
TavinT mTavrebTan wasaRebi <strong>da</strong> papTan sarekomen<strong>da</strong>cio<br />
werilebi miiRes, isini romis gzas <strong>da</strong>adgnen. 1460 wlis 20<br />
dekembers maT roms miaRwies, sa<strong>da</strong>c `maT miegeben sasuliero<br />
<strong>da</strong>sni <strong>da</strong> episkoposebi <strong>da</strong> didis pativiT miiRes, rogorc mefeTa<br />
elCni, <strong>da</strong>ayenes samTavro saxlebSi <strong>da</strong> mTavrobis xarjiTve<br />
Seinaxes~ 4 .<br />
audienciis dros <strong>saqarTvelos</strong> warmomadgenlebma pap pius<br />
II-s ganucxades, rom qarTveli mefe-mTavrebi mxars uWerdnen<br />
1 iqve, gv. 94-95.<br />
2 m. TamaraSvilis fondi, #1053, gv. 31.<br />
3 xelSekrulebis Tanaxmad, florencielebs trapizonSi saqonlis sawyobisa<br />
<strong>da</strong> sakonsulos qonebis ufleba eZleo<strong>da</strong>T. maT Semotanil saqonelze Rirebulebis<br />
20% un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>exa<strong>da</strong>T, gatanilze ki ga<strong>da</strong>saxadi ar vrceldebo<strong>da</strong>. Heyd<br />
W. Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, II B., Stuttgart, 1879 , S.362-363.<br />
4 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 61.<br />
56 57
1459 wlis man tuis saeklesio krebis ga<strong>da</strong>wyvetilebas,<br />
romelic osmaleTis winaaRmdeg koaliciis Seqmnasa <strong>da</strong><br />
jvarosnuli omis <strong>da</strong>wyebas isaxav<strong>da</strong> miznad. `es am bavi Zlier<br />
esiamovnaT Cvens mTavrebs, _ uTxres paps qarTvelebma, _<br />
radgan maT sZulT osmalebi <strong>da</strong> Tqven ki uyvarxarT <strong>da</strong> pativs<br />
gcemen ise, rogorc qristes nacvalsa: mzad arian<br />
Tqveni brZanebis aRs rulebisaTvis. Cvens mTavrebs erTmaneTSi<br />
mZulvareba <strong>da</strong> omi hqon<strong>da</strong>T, magram Tqvenma nunciom ra ubr-<br />
Zana, maSinve Serigdnen <strong>da</strong> aw mzad arian <strong>da</strong>uwyon omi osmalebs,<br />
rodesac ki Tqven ubrZanebT~ 1 . maT paps isic moaxsenens,<br />
rom aRmosavleTSi mehmed II-is winaaRmdeg saomrad 120<br />
aTasi meomari gamzadebuli iyo. amave dros qarTvelebs TavianTi<br />
moTxovnac wauyenebiaT: maT osmaleTTan omSi mxolod<br />
<strong>da</strong>savleT evropis saxelmwi foebis monawileoba ar<br />
akmayofileb <strong>da</strong>T. isini moiTxovdnen, rom omSi papsac mieRo<br />
monawileoba. isini paps eubnebodnen, Cven oms maSin <strong>da</strong>viwyebT,<br />
`rodesac Tqven inebebT <strong>da</strong> Tqvenc <strong>da</strong>savleTelebTan<br />
erTad eomebiT osmalebs~ 2 . papi friad kmayofili <strong>da</strong>rCa<br />
qarTvelebis gul modginebiT <strong>da</strong> maT ar <strong>da</strong>umala, evropis<br />
saxelmwifoebis meTaurebma rogori uyuradReboba ga moiCines<br />
osmaleTis winaaRmdeg erToblivi brZolis ideisadmi. man<br />
elCebs urCia, safrangeTis mefe <strong>da</strong> burgonis hercogi pira<strong>da</strong>d<br />
moenaxulebinaT <strong>da</strong> molaparakebodnen. aseT SemTxvevaSi<br />
isini, rogorc papma uTxra, mxar<strong>da</strong>Weras aucileblad moipovebdnen.<br />
el Cebis moTxovna, rom paps gzis xarjebi aenaz-<br />
Raurebina, <strong>da</strong>akmayofiles. maT sxva aRaraferi <strong>da</strong>rCeno<strong>da</strong>T<br />
gar<strong>da</strong> imisa, rom safrangeTisaken gzas <strong>da</strong>sdgomodnen 3 . safrangeTisaken<br />
mimavali elCebi, papisagan sarekomen<strong>da</strong>cio<br />
wer ile biT aRWurvilni ewvivnen florerncias (1461 w.<br />
Tebervali) <strong>da</strong> milans (marti).<br />
1 iqve, gv. 61-62.<br />
2 iqve, gv. 62.<br />
3 iqve, gv. 63.<br />
1461 wlis maisSi 1 elCebi safrangeTis mefe Sarl VII<br />
valuas wi naSe wardgnen <strong>da</strong> TavianTi misvlis mizezi moaxsenes.<br />
am viziti<strong>da</strong>n SemogvrCa aRmosavleli elCebis saintereso<br />
<strong>da</strong>xasiaTebebi. mematiane swers: `mivyveT elCTa saxelebs:<br />
pirveli iyo antioqiis patriarqi, ewodebo<strong>da</strong> Zma lui<br />
de bolonia, iyo kordilieri 2 , hgav<strong>da</strong> keTilSobil prelats,<br />
atareb<strong>da</strong> kor dilierebis samoss <strong>da</strong> sruliad ar ico<strong>da</strong> laTinuri,<br />
magram laparakob<strong>da</strong> berZnulad <strong>da</strong> cota italiurad,<br />
iyo do qtori <strong>da</strong> elCobis Tavi.<br />
agreTve iyo raindi, saxelad miqaeli, romelic iyo<br />
trapizonis imperatoris wargzavnili, iyo mSvenieri raindi,<br />
didi <strong>da</strong> sapativcemlo, Wkviani <strong>da</strong> kargi Sinaarsis a<strong>da</strong>miani.<br />
agreTve iyo sxva raindic, saxelad metr 3 nikoli, warmogzavnili<br />
elCad sparsTa mefis mier. igi iyo lamazi kaci,<br />
axovani, Zveleburi <strong>da</strong> mSvenieri manerebiT.<br />
agreTve iyo kidev erTi elCi, saxelad metr kastodinesi,<br />
saqarT velosa <strong>da</strong> mesopotamiis mefis elCi. iyo Cinebuli<br />
kaci, Cinebuli manerebiT, didi <strong>da</strong> msxvili, kefis tonzuraze 4<br />
ori gvirgvini hqon<strong>da</strong>, ori sayure yurebSi, iyo qosa, rogorc<br />
ymawvili an qondriskaci; magram miuxe<strong>da</strong>vad amisa, Sesaxe<strong>da</strong>vad<br />
mSvidi <strong>da</strong> saTno.<br />
agreTve iyo kidev erTi elCi, saxelad mahoni, romelic<br />
iyo mcire TurqTa (ay-yoiunlus _ e.m.) elCi didi Turqebis<br />
winaaRmdeg. mcire Turqebs sur<strong>da</strong>T qristianebTan erTad<br />
gaelaSqraT didi Turqebis winaaRmdeg <strong>da</strong> isini amisaTvis<br />
50.000 kacs gamoiyvandnen.<br />
agreTve iyo erTi raindi, saxelad mamarti; igi somexTa<br />
1 Heyd W., Op. cit., S. 363.<br />
2 franciskanelebis samonazvno ordenis ganStoeba.<br />
3 metri (frang.) maswavlebeli, <strong>da</strong>mrigebeli; pativiscemiT mimarTva a<strong>da</strong>mianisadmi,<br />
romelic gansakuTrebuli niWiTaa <strong>da</strong>jildoebuli mecnierebis, xelovnebis<br />
an literaturis <strong>da</strong>rgSi.<br />
4 tonzura (laT. varcxniloba) amoparsuli adgili Txemze, romelic miu-<br />
TiTebs kaTolikuri samRvdeloebisaTvis mikuTvnebulobaze.<br />
58 59
mefis elCi iyo, mxiaruli, Wkviani <strong>da</strong> keTilSobili kaci,<br />
gamoirCeo<strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva in strumentze <strong>da</strong>kvris ostatobiT.<br />
agreTve iyo sxva raindic, saxelad mesir hansi, romelic<br />
iyo ioane presviteris elCi, gasaocrad didi swavluli <strong>da</strong><br />
Cinebuli astrologi~ 1 .<br />
safrangeTis mefem osmaleTTan omze uari ganacxa<strong>da</strong>. amisaTvis<br />
mas seriozuli mizezi hqon<strong>da</strong>: safarangeTs aswliani<br />
omis Wrilobebi jer kidev ar moeSuSebina <strong>da</strong> arc misi<br />
saxelmwifoebrivi interesebi ar moiTxov<strong>da</strong> osmaleTis sawinaaRmdego<br />
omSi Cabmas.<br />
elCebma imave TveSi burgonis hercogi filipe sent-omerSi<br />
inax ules. hercogma kargad miiRo isini, magram Sarl<br />
VII-is msgavsad manac ganacxa<strong>da</strong>, koaliciis Seqmnis Sesaxeb<br />
me araferi vicio 2 .<br />
elCebi flandriaSic iyvnen. maT gentSi 4-8 ivlisi gatares.<br />
elCebis safrangeTSi yofnis dros gar<strong>da</strong>icvala Sarl<br />
VII <strong>da</strong> taxti <strong>da</strong>ikava lui XI, romlis mefed kurTxevis<br />
ceremonials reimsSi isinic <strong>da</strong>eswrnen 3 .<br />
rodesac papma lui XI-s osmaleTis winaaRmdeg jvarosnul<br />
laSqro baSi monawileoba SesTavaza, man maSinve Tanxmoba<br />
ganacxa<strong>da</strong> <strong>da</strong> 70 aTasi meomris gamoyvanasac <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong>,<br />
samagierod iseTi moTxov nebi wamoayena, romlis <strong>da</strong>kmayofileba<br />
papis Zalebs aRematebo<strong>da</strong>.<br />
lui XI-sac mxolod Tavisi samefos interesebi amoZraveb<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> mas sruliad ar awuxeb<strong>da</strong> `meore romis~ (konstantinopoli)<br />
<strong>da</strong> arc `qristes saflavis~ (ierusalimis)<br />
bedi. elCebma inaxules axlad nakurTxi mefe, mis gan <strong>da</strong>xmarebis<br />
piroba ver miiRes <strong>da</strong> `esreT sul carielni <strong>da</strong> <strong>da</strong>R-<br />
1 paiWaZe d., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 106.<br />
2 Heyd W., Op. cit., S. 363-364.<br />
3 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sx. naSr., gv. 63.<br />
onebulni ukan gamobrundnen~ 1 . isini 1461 wlis 27 oqtombers<br />
milanSi miv idnen, xolo 20 noembers ukve romSi iyvnen.<br />
papma elCebi civad miiRo, risT visac mas, rogorc Cans, safuZvliani<br />
argumentebi hqon<strong>da</strong>. yvelaferi lu doviko bolonielis<br />
avantiurasTan iyo <strong>da</strong>kavSirebuli. fiqrobdnen, rom<br />
aR mosavlur problemebsa <strong>da</strong> elCebs ludoviko piradi miznebisaTTvis,<br />
ker Zod, patriarqis taxtis mosapoveblad iyeneb<strong>da</strong>.<br />
amaze <strong>da</strong>wvrilebiT sxva dros iTqmeva.<br />
elCebi evropi<strong>da</strong>n samSobloSi <strong>da</strong>xmarebis miRebis imed<strong>da</strong>kargulni<br />
<strong>da</strong>brundnen. rac dro gadio<strong>da</strong> osmaleTi miT<br />
ufro Zlierdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> misT vis seriozuli mowinaaRmdege<br />
arc <strong>da</strong>savleTSi <strong>da</strong> arc aRmosav leTSi jer jerobiT aravin<br />
Can<strong>da</strong>.<br />
ay-yoiunlus saxelmwifo mxolod maSin iwyeb<strong>da</strong> gaZlierbas<br />
<strong>da</strong> os maleTTan arsebuli winaaRmdegobis ga<strong>da</strong>laxvas mis-<br />
Tvis didi mniSvnelona hqon<strong>da</strong>. gar<strong>da</strong> imisa, rom sul ufro<br />
mzardi osmaleTisagan mis samflobe loebsac saSiSroeba<br />
emuqrebo<strong>da</strong>, TviTon ay-yoiunlus saxelmwifoc, osmalebis<br />
sax elmwifos zogierTi teritoriis <strong>da</strong>pyrobas fiqrob<strong>da</strong>.<br />
rogorc yvaryvares werilSia naTqvami, uzun hasans im droisaTvis<br />
udidesi savaWri centris, q . bur sis <strong>da</strong>pyroba sur<strong>da</strong>.<br />
igi aseve yovel Rones xmarob<strong>da</strong>, raTa mehmed II ar <strong>da</strong>patronebo<strong>da</strong><br />
trapizons, romlis saSu alebiTac ay-yoiunlus<br />
saxelmwifo evropasTan vaWrob<strong>da</strong>.<br />
sulTani saqmis kursSi iyo Tavisi mtrebis saqmianobis<br />
Sesaxeb. man maTi cal-calke ganadgureba ganizraxa <strong>da</strong>, pirvel<br />
rigSi, maxvili trapi zonisken mimarTa. trapizonis <strong>da</strong>pyrobiT<br />
mehmed II erTdroulad or did saqmes gaakeTeb<strong>da</strong>: jer<br />
erTi, igi mospob<strong>da</strong> trapizonis imperias, rogorc mters <strong>da</strong>,<br />
meorec, amave RonisZiebiT <strong>da</strong>asusteb<strong>da</strong> ay-yoiunlus saxelmwifos.<br />
trapizonis <strong>da</strong>cema imperatorma <strong>da</strong>viTma Tavisi utaqto<br />
1 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sx. naSr., gv. 63.<br />
60 61
moqmedebi Tac <strong>da</strong>aCqara. mokavSireebisagan <strong>da</strong>xmarebis <strong>da</strong>pirebiT<br />
gadidgulebulma <strong>da</strong>viTma uzun hasanis elCebis piriT<br />
sulTans yovelwliuri ga<strong>da</strong>saxadis gauqmeba mosTxova 1 .<br />
uzun hasanis Suamdgomlobam <strong>da</strong> imperatoris pretenziebma<br />
sulT nis ganrisxeba gamoiwvia. man didi jaris Sekreba<br />
brZana, magram mizani aravis gaumxila 2 , radgan mezoblebis<br />
mier trapizonisaTvis <strong>da</strong>xmarebas gamoricx ulad ar Tvli<strong>da</strong>.<br />
amitom sulTanma gegma Secvala <strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>pirvelad trapizonis<br />
mokavSireebis Semusvra ganizraxa.<br />
mehmed II-m jer sinopis saamiros Seutia, romelic trapizonis<br />
uax loesi mezobeli <strong>da</strong> mokavSire iyo. osmalebma sinopi<br />
aiRes 1461 wels <strong>da</strong> uzun hasanis samflobeloebisaken<br />
gaemarTnen.<br />
uzun hasanma konfliqtis mSvidobiani mogvareeba arCia<br />
<strong>da</strong> mehmed II-sTan mosalaparakeblad Tavisi de<strong>da</strong> sara-xaTuni<br />
gaagzavna. XV s. bi zan tieli istorikosis laonike xalkokondiles<br />
gadmocemiT, mehmeds sara-xaTunisaTvis ganucxadebia:<br />
igi im SemTxvevaSi gabrundebo<strong>da</strong> ukan. `Tu uzun hasanic,<br />
Tavis mxriv, pirobas <strong>da</strong>deb<strong>da</strong>, rom mis teritoriebs ar<br />
<strong>da</strong>esxmo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mxar<strong>da</strong>Weras <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmarebas ar gauwev<strong>da</strong> trapizonis<br />
mefes~ 3 . rogorc Cans mSvidobiani SeTanxmeba ar moxerx<strong>da</strong>.<br />
mehmed II-m erz injanTan <strong>da</strong>amarcxa uzun hasani <strong>da</strong> ukan<br />
gabrun<strong>da</strong>.<br />
meore bizntieli istorikosis dukas cnobiT, sparseTi<strong>da</strong>n<br />
wamo suli sulTani Tavis laSqriT saqarTveloSi Semosula.<br />
es istorikosi wers, rom mehmedma `ganvlo armenia,<br />
ga<strong>da</strong>laxa md. fazisi, zogierTi qvey ana brZoliT aiRo, xolo<br />
1 georgika, bizantieli mwerlebis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, VIII.<br />
berZnuli teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosca <strong>da</strong> ganmartebebi <strong>da</strong>urTo s.<br />
yayxCiSvilma, Tb., 1970 , gv. 111.<br />
2 Chalcocondilae Laonici. De rebus turcicis, Bonae, 1838 , p. 492. `georgikis~<br />
me-8 tomSi, sa<strong>da</strong>c laonike xalkokondiles Txzulebis qarTuli Targmania, es<br />
adgili gamotovebulia.<br />
3 georgika, VIII. gv. 32.<br />
romlis iaraRiT <strong>da</strong>morCileba SeuZlebeli iyo gverdi auara<br />
<strong>da</strong> sursaTis naklebobiT Sevi<strong>da</strong> kolxeTSi~ 1 .<br />
amgvarad, zemomoyvanili cnoba Tu simarTles Seefereba,<br />
maSin gasagebi xdeba, rom mehmed II-m mizans miaRwia. man<br />
trapizonis samefos me zobeli mokavSireebisagan <strong>da</strong>xmarebis<br />
miRebis saSualeba mouspo. marT lac, osmalebis pirispir<br />
martod-marto <strong>da</strong>rCenili trapizoni iZ ulebuli gax<strong>da</strong> 1461<br />
w. 26 oqtombers mters ubrZolvelad <strong>da</strong>nebebo<strong>da</strong>.<br />
trapizonis imperiis <strong>da</strong>cema didi <strong>da</strong>rtyma iyo misi<br />
mokavSiree bisTvis. es faqtobrivad osmaleTis aRmosavleli<br />
mowinaaRmdegeebis marcxs niSnav<strong>da</strong>.<br />
momx<strong>da</strong>ri faqti gansakuTrebiT mZime iyo <strong>saqarTvelos</strong>aTvis,<br />
ro mel mac trapizonis saxiT ara mxolod erTmorwmune,<br />
aramed, amave dros, <strong>saqarTvelos</strong> samefo karTan naTesaur<br />
kavSirSi myofi saxelmwifo <strong>da</strong>karga.<br />
trapizonis imperiis <strong>da</strong>cema didi <strong>da</strong>nakargi iyo uzun<br />
hasanisaT visac. man moyvaresa <strong>da</strong> mokavSiresTan erTad zRvaze<br />
gasasvlelic <strong>da</strong>karga. amis gamo iyo, rom igi osmalebTan<br />
Semdgomi brZolis dros upirveles miznad trapizonis imperiis<br />
aRdgenas isaxav<strong>da</strong>.<br />
rodesac osmaleTis winaaRmdeg aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis<br />
Zalebis gaerTianebis pirvel c<strong>da</strong>ze saubari ukve <strong>da</strong>vamTavre,<br />
ar SeiZleba ar gavixseno erTi mosazreba, romelic<br />
wamoayena germanelma mecnierma valter hincma. igi amtkiceb<strong>da</strong>,<br />
rom aRmosavleTSi trapizon-saqarTvelo-mesopotamiis<br />
(e.i. ay-yoiunlus) samTa kavSiri arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong> am kavSirSi<br />
wa myvani mdgomareoba ay-yoiunles saxelmwifos ekava 2 . magram,<br />
amgvari mosaz rebis mtkicebis safuZvels ar gvaZlevs XV<br />
saukunis 50-iani wlebis <strong>da</strong>sas rulisa <strong>da</strong> 60-iani wlebis<br />
1 s. yauxCiSvilis mixedviT, `kolxeTi~ sinonimia `trapizonis samefosi~,<br />
iqve, Sen. 2, gv. 27- 28.<br />
2 Hinz W. Irans Aufstieg zum Nationalstaat im fünfzehnten Jahrhundert, Berlin<br />
und Leipzig, 1936 , S. 43.<br />
62 63
<strong>da</strong>sawyisis is dokumenturi <strong>da</strong> naratiuli wyaroebi, romlebsac<br />
ukve gavecaniT. piriqiT, wamyvani adgili saqarT velosa<br />
<strong>da</strong> trapizons ufro ekava. isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom uzun<br />
hasani garkveul gavlenas axden<strong>da</strong> saqarT velos mefe-mTavrebze<br />
maT Soris mSvi dobis <strong>da</strong>myarebisaTvis, radgan mis miznebs<br />
Seesabamebo<strong>da</strong> qarTvelTa Zalis ga moyeneba osmaleTis winaaRmdeg.<br />
amave dros isic gasaTvaliswinebelia, rom ay-yoiunlus<br />
muslimanuri saxelmwifo samxedro TvalsazrisiT<br />
jer imde nad Zlieri ar iyo, rom evropis saxelmwifoTa<br />
karze, amasTan erTad sxva momentebic ar gaeTval iswinebinaT<br />
<strong>da</strong> aqcenti ga<strong>da</strong>etanaT mis SeiaraRebul Zalebze. mas jer<br />
kidev ar <strong>da</strong>esrulebina yara-yoiunlus TurqmanebTan brZola<br />
qveynis gaerTianebisaTvis. Semdeg, 60-iani wlebis Suaxani<strong>da</strong>n,<br />
mdgo mareoba sruliad Seicvala <strong>da</strong> ay-yoiunlus saxelmwifo<br />
ga<strong>da</strong>iqca osmaleTis mTa var metoqed aRmosavleTSi. Secvlili<br />
viTareba uzun hasanis diplomatiur <strong>da</strong> samxedro saqmianobaSi<br />
<strong>da</strong> misadmi evropelTa <strong>da</strong>mokidebulebaSic aisaxa,<br />
rac qvemoT <strong>da</strong>wvrilebiT iqneba ganxiluli.<br />
3. saerTaSoriso urTierTobani<br />
antiosmaluri koaliciis Sesaqmnelad<br />
XV s. 70-ian wlebSi <strong>da</strong> saqarTvelo<br />
1463 wels <strong>da</strong>iwyo venecia-osmaleTis omi. rogorc ukve<br />
iTqva, am omisaTvis sakmaod Rrma ekonomikuri <strong>da</strong> politikuri<br />
mizezebi arsebob<strong>da</strong>. omis pirveli weli cvalebadi warmatebebiT<br />
mimdinareob<strong>da</strong>. imave dros respublika Crdilo<br />
italiis qalaq-saxelmwifoebTan konfliqtsac ar eridebo<strong>da</strong>,<br />
riTac igi sagrZnoblad <strong>da</strong>sust<strong>da</strong>.<br />
venecielebi male <strong>da</strong>rwmundnen, rom mxolod sakuTari<br />
ZalebiT osmaleTs ver <strong>da</strong>sZlevdnen <strong>da</strong> ganizraxes am omisaTvis<br />
jvarosnuli xasiaTi miecaT, romlis ganxorcielebas<br />
erT dros TviTonve uSlidnen xels. magram rodesac vi-<br />
Tareba maTTvis araxelsayreli Seiqmna, jvarosnuli omis<br />
<strong>da</strong>wyeba, ukve sasurveli iyo.<br />
veneciis respublikam iseve, rogorc erT dros romis<br />
papma, osmaleTis mezoblebis antiosmalur ligaSi Cabmas<br />
gansakuTrebuli yuradReba miaqcia. man kargad ico<strong>da</strong>, Tu ra<br />
didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong> im pozicias, rasac omis dros <strong>da</strong>ikavebdnen<br />
osmaleTis aRmosavleli mezoblebi, isini, romlebic<br />
cota xnis winaT TviTonve sTxovdnen venecielebs <strong>da</strong><br />
evropis saxelmwifoebs antiosmaluri ligis Seqmnas.<br />
1463 wlis 2 dekembers veneciis senatma miiRo ga<strong>da</strong>wyvetileba<br />
<strong>da</strong>kavSirebo<strong>da</strong> uzun hasans <strong>da</strong> yaramaniis mTavar<br />
fir axmeds, romelTanac 1453 wli<strong>da</strong>n savaWro xelSekruleba<br />
hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>debuli. senatma veneciel didebuls andrea<br />
kornaros <strong>da</strong>avala <strong>da</strong>saxelebul mbrZaneblebTan gamgzavrebuliyo.<br />
im SemTxvevaSi Tu kornaro uzun hasanis karze misvlas<br />
ver SeZleb<strong>da</strong>, maSin iq lazaro kvirino un<strong>da</strong> gaegzavna 1 .<br />
senatis imave sxdomaze ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong>, gaegzavnaT elCebi burgonis<br />
hercogTan, safrangeTis, siciliisa <strong>da</strong> portugaliis mefeebTan.<br />
<strong>da</strong>adgines gaegzavnaT werilebi ungreTisa <strong>da</strong> CexeTis<br />
mefeebTan osmaleTis winaaRmdeg `omSi mosapatiJeblad~.<br />
andrea kornarom Tavisi misia yaramaniaSi warmatebiT<br />
Seasrula 2 , xolo, veneciis senatis <strong>da</strong>valebis Tanaxmad, lazaro<br />
kvirino uzun hasanTan gagzavna. lazaro kvirino<br />
pirveli oficialuri warmomadgeneli iyo veneciis respublikisa<br />
uzun hasanis karze 3 .<br />
vidre kvirino <strong>da</strong>niSnulebis adgils miaRwev<strong>da</strong>, manamde<br />
1 Berchet G. La Republica di Venezia e la Persia, Torino, 1865, p. 103-104.<br />
2 Ibidem, p. 104<br />
3 Marin. Storia civile e politica del comercio de’Veneziani di Carlo Anto nio<br />
Marin Patrizio Veneto, v. IV, in Vinegia, 1800 , p. 186. z. avaliSvili, rumineli<br />
is torikosis iorgas naSromze <strong>da</strong>yrdnobiT, fiqrob<strong>da</strong>, rom venecia_ay-yoiunlus<br />
urTierToba <strong>da</strong>iwyo 1471 wels. lazaro kvirinos Sesaxeb ix. Berchet G., Op. cit.,<br />
p. 104; Foscarini M. Della Letteratura veneziana, libro otto, v. I, Padova, 1752, p. 409.<br />
64 65
uzun hasanma, Seityo Tu ara venecia-osmaleTis omis <strong>da</strong>wyeba,<br />
saWirod CaTvala veneciasTan kavSiris <strong>da</strong>myareba <strong>da</strong> Tavisi<br />
elCi mametanacabi (Mametanazab) gaagzavna. elCi aleposa <strong>da</strong><br />
rodosze gavliT 1464 wlis 13 marts veneciaSi Cavi<strong>da</strong> 1 . molaparakeba<br />
warmatebiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>. ga<strong>da</strong>wy<strong>da</strong>, orive saxelmwifos<br />
erTdroulad, <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> aRmosavleTi<strong>da</strong>n, <strong>da</strong>ewyo<br />
saomari moqmedeba. uzun hasanis laSqars 1465 wlis martSi<br />
<strong>da</strong>r<strong>da</strong>nelamde un<strong>da</strong> mieRwia <strong>da</strong> amgvarad xeli Seewyo veneciis<br />
flotis konstantinopolze Tav<strong>da</strong>sxmisaTvis. is teritoriebi,<br />
romlebsac uzun hasani <strong>da</strong>ipyrob<strong>da</strong>, mis samflobeloebs<br />
SeuerTdebo<strong>da</strong>, xolo veneciis flotis <strong>da</strong>xmarebiT<br />
<strong>da</strong>pyrobili xmelTaSua zRvis sanapiroebi veneciis respublikis<br />
sakuTrebaSi ga<strong>da</strong>vido<strong>da</strong>. raTa omi saboloo gamarjvebamde<br />
mieyvanaT, mokavSireebs ekrZalebo<strong>da</strong>T osmaleTTan separatiuli<br />
zavis <strong>da</strong>deba.<br />
mehmed II pasiuri <strong>da</strong>mkvirvebeli ar iyo. igi jerovnad<br />
afaseb<strong>da</strong> veneciis Zalas <strong>da</strong> cdilob<strong>da</strong> moeZebna mokavSireebi<br />
mis winaaRmdeg. 1464 wels milanSi mivi<strong>da</strong> osmaleTis elCi,<br />
romelic Rirseulad miiRes, ma gram veneciis winaaRmdeg <strong>da</strong>xmarebaze<br />
uari moaxsenes 2 .<br />
venecia-osmaleTis omis <strong>da</strong>wyeba papma pius II-m xelsayrel<br />
momentad CaTvala <strong>da</strong> TviTonac <strong>da</strong>iwyo jvarosnuli<br />
omis ideis ganxor cielebisaTvis moqmedeba. misi moRvaweoba<br />
mimarTuli iyo iseTi antios maluri ligis Seqm nisaken,<br />
romelSic gaerTianebuli iqnebo<strong>da</strong> mTeli qristianuli samyaro<br />
3 , magram papma verafers miaRwia.<br />
1465 wels veneciaSi mivi<strong>da</strong> uzun hasanis meore elCi. mas<br />
evalebo<strong>da</strong> 1464 wlis xelSekrulebis ganmtkiceba 4 . ay-yoiunlus<br />
saxelmwifos im dros jer kidev ar SeeZlo omSi Cabma.<br />
1 Berchet G., Op. cit., p. 104.<br />
2 Leo H. Geschichte von Italien, Hamburg, 1829 , S. 163.<br />
3 Julien F., Papes et Sultan, Paris, 1879, p. 104-106<br />
4 Mахмудов Я. Взаимоотношения государства Ак-коюнлу с Венецией (60-<br />
70 гг. XV века). Автореферат, Баку, 1966, с. 11.<br />
igi yara-yoinlus (Savbatknianebi) ebrZo<strong>da</strong>. veneciisa <strong>da</strong> ayyoiunlus<br />
kavSirs respublikisaTvis mainc garkveuli mniSvneloba<br />
hqon<strong>da</strong>. mehmed II iZulebuli iyo yuradReba aRmosavleTis<br />
sazRvrebisTvisac mieqcia.<br />
amrigad, aRmoCn<strong>da</strong>, rom osmalebTan omis pirvel periodSi<br />
(1463-1471) venecia verc aRmosavleTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> verc<br />
<strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n realur <strong>da</strong>xmarebas ver miiReb<strong>da</strong>, mas omis<br />
warmoeba mxolod sakuTari ZalebiT mouxdebo<strong>da</strong>. os maleTTan<br />
omi didZali fuladi saxsrebis mobilizebas moiTxov<strong>da</strong>. veneciis<br />
xazina ki Tan<strong>da</strong>Tan carieldebo<strong>da</strong>, rasac aRmosavleTTan<br />
vaWrobis Sekvecam kidev ufro Seuwyo xeli. veneciis<br />
xelisu flebam sca<strong>da</strong> sxva sax elmwifoebisagan fuladi<br />
<strong>da</strong>xmareba mainc mieRo, magram amis miRweva maSin del evropa-<br />
Si ioli saqme ar iyo.<br />
1468 wels italiaSi Seiqmna liga, romlis wevrebsac<br />
sxva<strong>da</strong>sxva valdebulebebTan erTad antiosmaluri omis<br />
sawarmoeblad yovelwli urad 100 aTasi dukati un<strong>da</strong> SeegrovebinaT.<br />
ligis Seqmnis iniciatori iyo papi pavle II<br />
(pietro barbo, 1464-1471), romelmac debulebaSi muxli fuladi<br />
ga<strong>da</strong>saxadis Sesaxeb venecielebis waqezebiT Seitana <strong>da</strong><br />
xelSekrulebasac pirvelebma maT moaweres xeli. magram neapolitaniis<br />
mefe ferdinandma, milanis hercogma <strong>da</strong> florenciis<br />
respublikam gancvifreba gamoxates papis am RonisZiebis<br />
gamo. paps veneciisadmi mikerZoeba <strong>da</strong>abrales <strong>da</strong><br />
ganacxades, rom igi rogorc veneciis yofili moqalaqe, respublikisaTvis<br />
<strong>da</strong>xmarebas cdilob<strong>da</strong>. amave dros isini paps<br />
italiaSi mSvidobis <strong>da</strong>mrRvevsa <strong>da</strong> yaCaRs uwodebdnen. am<br />
azrs sxva sax elmwifoTa meTaurebic iziarebdnen 1 . veneciisaTvis<br />
misi mezoblebis amgvari ganwyobileba uaRresad<br />
arasasurveli iyo. ufro metic: misi me toqeebi _ florencia<br />
1 Muratori L. A ., Geschichte von Italien von Anfange der christliche Zeit-<br />
Rechnung bis auf des Jahre 1500. Aus dem italienischen übersetzt, Theil IX, Leipzig,<br />
1750, S. 417.<br />
66 67
<strong>da</strong> genua, sulTanTan SeTanxmebiT venecielebs Tan<strong>da</strong>Tan<br />
devnidnen aRmosavleTis vaWrobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> maT privilegiebs epatronebodnen.<br />
isini yovel Rones xmarobdnen, raTa osmaleTsa<br />
<strong>da</strong> venecias Soris SeTanxmeba ar momx<strong>da</strong>riyo <strong>da</strong> sulTans mis<br />
winaaRmdeg aqezebdnen. florenciisa <strong>da</strong> genuis jaSuSebi<br />
xelT igdebdnen Tu ara venecielebis sxva<strong>da</strong>sxva qveynebTan<br />
gaformebul antiosmaluri xasiaTis dokumentebs, maSinve<br />
sulTans ga<strong>da</strong>scemdnen 1 . isini sulTans sxva qveynebTan Suamavlobdnen<br />
veneciis winaaRmdeg. maTive <strong>da</strong>x marebiT iqmnebo<strong>da</strong><br />
osmaleTis saomari gegmebi.<br />
rogorc iTqva, venecia-osmaleTis omis pirveli periodi<br />
cvale badi warmatebebiT mimdinareob<strong>da</strong>. venecielebi Tu zRvaze<br />
gasaqans ar aZlevdnen osmalebis flots, samagierod<br />
osmalebi xmeleTze mZlav robdnen. magram, rac dro gadio<strong>da</strong>,<br />
ZalTa Tanafardoba osmalebis sa sargeblod icvlebo<strong>da</strong>. osmaleTis<br />
floti imdenad gaZlier<strong>da</strong>, rom ve necia marcxs<br />
marcxze ganicdi<strong>da</strong>.<br />
gansakuTrebiT aRsaniSnavia 1470 w. 12 ivniss osmalebis<br />
mier k. ne gropontes (evbea) <strong>da</strong>pyroba. respublikisaTvis es<br />
imdenad didi <strong>da</strong>tyma iyo, rom igi iZulebuli gax<strong>da</strong> zavi<br />
eTxova im pirobiT, rom kunZuls ukan <strong>da</strong>u brunebdnen. sul-<br />
Tanma amis gagonebac ki ar isurva.<br />
negropontes <strong>da</strong>cemam didi STabeWdileba moaxdina mTel<br />
italiaze. TiTqos iseTi viTareba Seiqmna, roca italiis<br />
saxelmwifoebis erT maneTTan SekavSireba SeiZlebo<strong>da</strong>. mar-<br />
Tlac 1471 wlis ianvarSi Camoyalib<strong>da</strong> axali liga, romel-<br />
Sic Sevidnen: florenciis respublika, aragonis samefo,<br />
fer arisa <strong>da</strong> modenis sahercogoebi, mantuisa <strong>da</strong> monferatis<br />
samarkizoebi, sa vois sahercogo <strong>da</strong> sienisa <strong>da</strong> lukas respublikebi<br />
2 .<br />
1 Zinkeisen I., W. Geschichte des osmanischen Reiches in Europa, II, Gotha,<br />
1854, S. 435.<br />
2 Galibert L., Histore de la Rèpublique de Venise, Paris, 1847, p. 156<br />
ligaSi ganxeTqilebis Setanis mizniT, osmalebma venecielebs<br />
sazavo molaparakebis <strong>da</strong>wyeba SesTavazes 1 . venecielebisaTvis<br />
gasagebi iyo sulT nis manevri <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvites dro ar<br />
<strong>da</strong>ekargaT <strong>da</strong> Semdgomi brZolisaTvis momzadebuliyvnen.<br />
viTareba icvleba aRmosavleTSic. iqauri mefe-mTavrebi<br />
xelaxla iwyeben mokavSireebis Zebnas <strong>da</strong>savleTSi.<br />
XV s. 70-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi ay-yoiunlus saxelmwifom<br />
Tavisi Zlierebis mwvervals miaRwia. misi samflobeloebi,<br />
katerino Zenos mixed viT, `SemosazRvruli iyo aRmosavleTi<strong>da</strong>n<br />
mdinare indiT <strong>da</strong> sa TaTreTiT 2 , <strong>da</strong>savleTiT _<br />
samcxiT, trapizoniT, yaramaniiT, siriiT, mcire somxeTiTa<br />
<strong>da</strong> mdinare evfratiT. samxreTi<strong>da</strong>n arabeTiTa <strong>da</strong> indoeTis<br />
zRviT, CrdiloeTi<strong>da</strong>n kaspiis zRviT 3 .<br />
evropaSi uzun hasansa <strong>da</strong> mis laSqarze did imeds amyarebdnen.<br />
uzun hasans imedis TvaliT Sehyurebdnen rogorc<br />
cota xnis winaT trapizoni<strong>da</strong>n gandevnili komnenosebi, aseve<br />
osmalebis mier <strong>da</strong>marcxe buli yaramanielebi. venecia cdilob<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>karguli samflobeloebis <strong>da</strong>brunebas <strong>da</strong> veneciis<br />
savaWro kapitalis mniSvnelobis aRdgenas aRmosavleTSi. ka-<br />
Tolikuri ev ropis meTaurs, paps, uzun hasanis xeliT sur<strong>da</strong><br />
qristianTa keTildReobis mogvareba.<br />
amave periodSi, koaliciis Seqmnis mizniT, myardeba kav-<br />
Siri saqarT velos samefo-samTavroebsa <strong>da</strong> ay-yoiunlus<br />
saxelmwifos Soris. dokumentebSi aisaxa is intensiuri<br />
diplomatiuri urTierToba, rasac isini erToblivad awarmoebdnen<br />
evropis saxelmwifoebTan antiosmaluri Zalebis<br />
gaerTianebis mizniT. uzun hasanisaTvis osmaleTTan omis pi-<br />
1 Leo H., Op. cit., S. 173.<br />
2 XV saukunis mogzaurebi saTaTreTSi gulisxmobdnen oqros urdos,<br />
yivCaReTs.<br />
3 Zeno, Dei commentarii del viaggio in Persia e del guerra persiane, Venezia,<br />
1558, p. 8. XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb.<br />
italiuri <strong>da</strong>n Targmna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo e. mamisTvaliSvilma,<br />
Tb., 1981, gv. 20.<br />
68 69
obebSi <strong>saqarTvelos</strong> gansakuTrebuli mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>.<br />
jer erTi, samxedro TvalsazrisiT, uzun hasanisaTvis<br />
mniSvneloba hqon<strong>da</strong> qarTveli mefe-mTavrebisagan <strong>da</strong>xmarebis<br />
miRebas im saxiT, rogoriTac isini 60-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi<br />
savaraudo mokavSireebs hpirdebodnen. <strong>saqarTvelos</strong>Tan<br />
kavSirs politikuri mniSvnelobac hqon<strong>da</strong>. maSin aRmosavleTSi<br />
<strong>saqarTvelos</strong> gar<strong>da</strong> sxva qristianuli saxelmwifo<br />
aRar arsebob<strong>da</strong>. evropasTan urTierTobis dros ki, rodesac<br />
religiuri mo tivebi did rols asruleb<strong>da</strong>, am garemoebas<br />
iseTi moqnili politikosi saTvis, rogoric uzun hasani iyo,<br />
garkveuli mniSvneloba hqon<strong>da</strong>. gar<strong>da</strong> aRniSnulisa, saqarTvelo<br />
uzun hasanisaTvis osmaleTTan mosalodneli omis<br />
dros ara marto mokavSire SeiZlebo<strong>da</strong> yofiliyo, aramed<br />
Sua mavalic evropis saxelmwifoebTan mola parakebisas.<br />
uzun hasans kargad esmo<strong>da</strong>, rogori mniSvneloba hqon<strong>da</strong><br />
evropaSi iseTi azris Seqmnas, TiTqos ay-yoiunlus mbrZanebeli<br />
qristianebis me go bari iyo <strong>da</strong> amis <strong>da</strong>sturad qarTvelebTan<br />
moCvenebiTi megobrobis de mon strirebac sakmarisi iqnebo<strong>da</strong>.<br />
marTlac, erT-erTi laTinuri qronikis mixedviT, XV s. 70iani<br />
wlebis <strong>da</strong>sawyisSi uzun hasani evropaSi cnobili iyo,<br />
rogorc `qristianebis erTguli megobari~ <strong>da</strong>, TiTqos igi<br />
jvarsac ki atareb<strong>da</strong> marjvena mxareze 1 . es legen<strong>da</strong> osmalebisagan<br />
SeSinebuli evrope lebis fantaziis nayofi iyo. maT<br />
sur<strong>da</strong>T uzun hasani iseTive uneblie mxsnelad warmoedginaT,<br />
rogoric Temurlengi iyo imave saukunis <strong>da</strong>sawy isSi. man xom<br />
osmaleTze Tav<strong>da</strong>sxmiT, marTalia droebiT, magram mainc,<br />
gar<strong>da</strong>uvali xifaTi aacila ara mxolod bizantias, aramed<br />
aRmosavleT ev ropis mTel rig saxelmwifoebsac.<br />
evropaSi uzun hasanis popularizaciis saqmeSi qarTvelebsac<br />
gark veuli Rvawli miuZRvo<strong>da</strong>T. gavixsenoT maTi werilebi<br />
gagzavnili evropaSi, romlebSic uzun hasani qristianobis<br />
saqmis <strong>da</strong>mcvelad aris warmodgenili. magram, Tu<br />
1 Hinz W., Op. cit., S. 122.<br />
ras niSnav<strong>da</strong> misi `siyvaruli~ <strong>da</strong> `megobroba~ saqristianosadmi,<br />
amis TvalsaCino magaliTi isev saqarTvelo iyo,<br />
ro melic man 1458, 1463, 1466, 1472, 1477 wlebSi ZiriTa<strong>da</strong>d<br />
gaZarcvis mizniT <strong>da</strong>laSqra 1 . uzun hasanisagan gamudmebuli<br />
muqarisa <strong>da</strong> evropasTan urTierTobis didi sur vilis gamo<br />
qarTuli samefo-samTavroebi iZulebuli iyo uzun hasanTan<br />
TanamSromloba gaegrZelebina.<br />
ungreTis elCis mier 1471 wlis 12 aprils venecii<strong>da</strong>n<br />
gagzvnil wer ilSi, laparakia <strong>saqarTvelos</strong> mefe konstantines<br />
2 elCebis veneciaSi Casvlaze. maT ganucxadebiaT, rom<br />
<strong>saqarTvelos</strong> mefe konstantine uzun hasanis naTesavi <strong>da</strong><br />
mokavSire iyo. konstantine apireb<strong>da</strong> imave wlis gazafxulze<br />
30 aTasi mxedriT osmalebis winaaRmdeg gamosvlas. elCebs<br />
uTqvamT agreTve, rom maTTan erTad gamovido<strong>da</strong> uzun hasani<br />
uzarmazari jariT 3 .<br />
safiqrebelia, <strong>saqarTvelos</strong> warmomadgenlebs nia<strong>da</strong>gi<br />
un<strong>da</strong> Seemzade binaT Semdgomi molaparakebis <strong>da</strong>sawyebad.<br />
veneciis mTavrobas maSinve ganucxadebia Tanxmoba osmaleTis<br />
winaaRmdeg erToblivi brZolis Sesaxeb 4 . wyaroebi ar a<strong>da</strong>sturebs<br />
z. avaliSvilis mosazrebas, TiTqos qarTveli el Cis<br />
veneciaSi Casvla gax<strong>da</strong> mizezi senatis mier uzun hasanTan<br />
gasagzavn elCad katerino Zenos arCevisa 5 . imave wlis april-<br />
Si veneciaSi imyofeba ax ali elCoba, romelSic <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>da</strong> ay-yoiunlus warmomadgenlebi Sediodnen. am elCobis vene-<br />
1 Ibidem, S. 137-139.<br />
2 es aris qarTlis mefe konstantine II, romelic, marTalia 1478-1505<br />
wlebSi mefob<strong>da</strong>, magram manamde, 1466 wli<strong>da</strong>n bagrat VI-sTan taxtisaTvis<br />
brolis periodSi Tavis Tavs me fes uwodeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> garkveul teritoriaze<br />
Zalauflebac hqon<strong>da</strong>. sagulisxmoa, rom kon stantine taxtisaTvis brZolisas<br />
uzun hasanis mxar<strong>da</strong>Weris mopovebas cdilob<strong>da</strong>.<br />
3 Magyar diplomáczial emlekek Mátyas király korából 1458-1490. `Monumenta<br />
Hungaria Historia~, t. I, Bu<strong>da</strong>pest, 1877 , p. 212.<br />
4 Авалов З., Забитая вариация об одной исторической теме (из истории<br />
Восточного вопроса XV столетия), Прага, 1925, c. 245.<br />
5 Тамже, с. 246.<br />
70 71
ciaSi yofnis <strong>da</strong> maTi veneciis xelisuflebas Tan molaparakeba<br />
aisaxa Cvenamd moRweul ramdenime werilSi. marTalia,<br />
isini ar gamoirCeva informaciis siuxviT, magram imdenad,<br />
ramdena<strong>da</strong>c Cveni istoriografiisaTvis garkveul siaxles<br />
Seicaven, moviyvan maT mTlianad.<br />
1471 w. 22 aprilis werili<strong>da</strong>n, romelic gagzavnilia<br />
siciliis me fis karze veneciis warmomadgenlis vetore sorancosTvis<br />
1 , vigebT, rom elCebs saidumlod umogzauriaT jer<br />
trapizoni<strong>da</strong>n monkastromde, Semdeg poloneTis mefe kazimeJ<br />
IV-sTan misulan. veneciisken mimaval TaTvis kazimeJs, albaT,<br />
garkveuli molaparakebis Semdeg, Tavisi elCic gauyolebia 2 .<br />
veneciaSi elCebs ganucxadebiaT, rom maTi mefeebi mzad ar ian<br />
gailaSqron sulTnis winaaRmdeg <strong>da</strong> Tu evropeli qristianebic<br />
ase imo qmedeben, maSin warmateba miRweuli iqneba.<br />
`1471 wlis 22 aprili.<br />
Cveni mrCeveli elCi sir viqtori siciliis ubrwyinvales<br />
mefesTan.<br />
Cveni Tan<strong>da</strong>swrebiT am dRes iyo ubrwyinvalesi polone-<br />
Tis mefis elCi. man zemoaRniSnuli mefis saxeliT, raze<strong>da</strong>c<br />
zoga<strong>da</strong>d vilaparakeT romSi, sulTnis ganzraxvis irgvliv<br />
Zalian farTed ilaparaka, migvi patiJa <strong>da</strong> didi pativi gvca.<br />
gavixseneT am sakiTxis irgvliv rac SeiZleba Tqmu liyo <strong>da</strong><br />
TiToeulma saqebari qristianuli sityvebiT gaigo <strong>da</strong> amgvarad<br />
erTmaneTs SevepasuxeT. masTan erTad movi<strong>da</strong> ori elCi,<br />
erTi uzun hasanisagan (Osson Cassan) <strong>da</strong> meore <strong>saqarTvelos</strong><br />
mefisa gan (del re de Zorzania). am mxri<strong>da</strong>n wamovidnen, rogorc<br />
pirveli ise meorec. uzun hasanis elCma gaiara Savi zRva<br />
trapizoni<strong>da</strong>n <strong>da</strong> monkastro<strong>da</strong>n. in kognitod Cavi<strong>da</strong> polo-<br />
1 Cornet E., Le guerre dei Veneti nell’Asia 1470-1474. Documenti cavati <strong>da</strong>l<br />
Archivio al Frari in Venezia e publicati per Enrico Cornet, Vienna, 1856, p. 25.<br />
2 n. iorgas mixedviT, veneciaSi mxolod uzun hasanisa <strong>da</strong> <strong>da</strong> poloneTis<br />
elCebi misulan. igi imave wyaros imowmebs, romelic zemoT <strong>da</strong>vasaxele. Jorga<br />
N., Geschichte des os manischen Reiches. Nach den Quelen <strong>da</strong>rgestelt. II, Gotha,<br />
1910, S. 163.<br />
neTSi <strong>da</strong> mas Tan axl<strong>da</strong>, rogorc zemoT aRvwereT, [<strong>saqarTvelos</strong>]<br />
me fis elCi, Camovidnen aq [veneciaSi] <strong>da</strong> TiToeulma<br />
sTqva: maTi mefeebi mzad arian sulTnis winaaRmdeg gailaSqron<br />
<strong>da</strong> sasimovno is aris, rom aseve imoqmedeben [evropeli]<br />
qristianebico. Cvenc droulad vupasuxeT siamovnebaze siamovnebiT<br />
<strong>da</strong> wi na<strong>da</strong>debaze-wina<strong>da</strong>debiT.<br />
yvela es cnoba Cven mivawodeT anjol <strong>da</strong>tris (Anzol<br />
Datri), mefis elCs. man, Cven eWvi ar gvepareba, usaTuod<br />
acnoba zemoxsenebul mis umaRleso bas mefes, romelsac Cveni<br />
mxri<strong>da</strong>nac SevatyobinebT, roca mivwerT samego bro samsaxurisa,<br />
movaleobisa <strong>da</strong> Cveni kavSiris Sesaxeb~ 1 .<br />
uzun hasani venecias adrindeli gegmis ganxorcielebas<br />
sTa vazob<strong>da</strong>: Tu veneciiis samxedro floti xmelTaSua zRvi<strong>da</strong>n<br />
<strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong> osmalebis Seviwroebas, TviTon ki Tavisi cxenosani<br />
jariT Seutev<strong>da</strong>, aseTi SeTanxmebuli moqmedebiT<br />
sulTans advilad waarTmevdnen evropasa <strong>da</strong> azi aSi <strong>da</strong>pyrobil<br />
teritoriebs. cnobebi am elCobis Sesaxeb mocemulia<br />
katerino Zenos `mogzaurobis komentarebSi~, magram misi<br />
wevrebi warmodgenelni arian rogorc uzun hasanis elCebi.<br />
Zenos mixedviT, elCoba oTxi wevrisagan Sesdgebo<strong>da</strong>. eseni<br />
iyvnen: `azimameti 2 , Mmorati 3 , Nnikolo <strong>da</strong> kefarsa 4 _<br />
1 Cornet E., Op. cit., p. 25.<br />
2 l. tardis mixedviT es aris xaji-mohamedi. tardi l., uzun hasanis<br />
(1453-1478) elCi katerino zeno <strong>saqarTvelos</strong> gavliT ungreTis mefe matiaSTan<br />
(1458-1490). `qarTuli <strong>diplomatia</strong>~, weliwdeuli, 11, Tb., 2004, gv. 95.<br />
3 es, albaT is somexi elCi morakia, romelic uzun hasanis <strong>da</strong>valebiT<br />
romSi diplo matiuri misiiT imyofebo<strong>da</strong> 1469-1470 wlebSi. is ambrojo kontarinis<br />
yirimSi Sexv<strong>da</strong> (Ramusio, II, Op. cit., p. 114r). rogorc varaudoben<br />
morati (igive mirati an mu rati) cnobili julfeli vaWari xoja miraki un<strong>da</strong><br />
yofiliyo, romelic 1477 wels mokles (Тер-Аветисян С. И., Город Джуга,<br />
матерялы по истории торговых отношении джульфинских купцов XV-XVII<br />
вв., Тб., 1937, с. 20, 22).<br />
4 kefarsa, igive `bei isaki~, `uzun hasanis elCi, erovnebiT espaneli <strong>da</strong><br />
sarwmunoe biT ebraeli~, `uzun hasanis mTavari eqimi~ yofila. Cornet E., Op.<br />
cit., p. 39.<br />
72 73
seriozuli a<strong>da</strong>mianebi, rom leb sac didi avtoriteti hqon<strong>da</strong>T.<br />
maT <strong>da</strong>avala mefem misi saxeliT Seek raT kavSiri [Turqe-<br />
Tis] sulTnis <strong>da</strong> [egviptis] sulTnis winaaRmdeg, oRond<br />
venecielebis sazRvao flots mosveneba ar un<strong>da</strong> mieca arc<br />
erTisa <strong>da</strong> arc meorisaTvis~ 1 . am elCobis Semdeg airCia<br />
veneciis senatma katerino Zeno el Cad uzun hasanis karze 2 .<br />
Znelia garkveva <strong>da</strong>saxelebul elCebs Soris romeli iyo<br />
(an iyvnen) <strong>saqarTvelos</strong> warmomadgeneli. CemTvis mxolod<br />
isaa cnobili, rom pirveli, e. i. azimameti veneciaSi <strong>da</strong>rCa,<br />
<strong>da</strong>narCeni sami ki papTan <strong>da</strong> neapolis mefesTan mosalaparakeblad<br />
gaemgzavrnen 3 , raTa isini antios malur ligaSi CaebaT 4 .<br />
azimametis veneciaSi <strong>da</strong>rCena z. avaliSvilma imis sabuTad<br />
miiCnia, rom elCobis sxva sami wevri qarTvelebad<br />
gamoecxadebina. viTomc azimameti, rogorc mahmadiani, religiuri<br />
mosazrebiT <strong>da</strong>toves veneciaSi, rom mahmadianTan saqmis<br />
<strong>da</strong>WeriT papi uxerxul mdgomareobaSi ar aRmoCniliyo 5 . magram<br />
<strong>da</strong>sadgenia, mahmadiani iyo Tu ara azimameti.<br />
cnobilia, rom uzun hasani evropaSi gasagzavn diplomatebs<br />
Soris upiratesobas qristian vaWrebs aniWeb<strong>da</strong> 6 , radgan<br />
maT qristian xelm wifeeb Tan urTierTobis meti saSualeba<br />
hqon<strong>da</strong>T. isic cnobilia, rom 1460 w. aR mosavleTi<strong>da</strong>n<br />
1 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 21<br />
2 cnobilia Zenos poloneTi<strong>da</strong>n Tavrizamde mogzaurobis marSruti: poloneTi<strong>da</strong>n<br />
mefis mier gatanebuli mcvelTa razmiT, Zeno kafamde mivi<strong>da</strong>, kafi<strong>da</strong>n<br />
sebasto li samde (soxumi) gemiT imgzavra. aqe<strong>da</strong>n Zeno <strong>saqarTvelos</strong> mefis mier<br />
gamoyofili ga myolebis TanxlebiT gaivlis <strong>saqarTvelos</strong>, somxeTs, azerbaijans<br />
<strong>da</strong> uzun hasanis karamde miaRwevs. tardi l., ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba,<br />
gv. 23-24.<br />
3 l. tardi, Zenosave cnobaze <strong>da</strong>yrdnobiT ambobs, rom `ebraeli eqimi<br />
isaaki paps ew via, Semdeg – ungrel <strong>da</strong> neapolitanel mefeebs~, rac simarTles<br />
ar Seefereba. Zenos mixedviT azimameti veneciaSi <strong>da</strong>rCa, xolo sami elCi ki<br />
<strong>da</strong>saxelebul qveynebs ewvia.<br />
4 iqve.<br />
5 Авалов З., Забитая вариация об одной исторической теме, c. 246-247.<br />
6 Петрушевский И.П., Aзербайджан в XVI-XVII веках. «Сборник статей по<br />
истории Азербайджана», вып. I, Баку, 1949, с. 173.<br />
gagzavnil im elCebs Soris, romlebic paps eaxlnen, uzun<br />
hasanis elCi `Turqmeni mahumutic~ imyofebo<strong>da</strong> 1 .<br />
<strong>da</strong>bolos, SeiZleba vivaraudoT, rom <strong>da</strong>saxelebuli oTxi<br />
elCi <strong>da</strong>n erTi, nikolo, is nikoloz Tbileli xom ar iyo iyo,<br />
romelmac 1460-1461 wlebSi evropa moiara, rogorc giorgi<br />
VIII-is elCma? aseTi varaudis <strong>da</strong>Sveba sruliad samarTliania,<br />
radgan uzun hasans evropaSi qristian qarTvelebTan<br />
kargi urTierTobis demonstrireba sWirdebo<strong>da</strong>.<br />
1471 wlis aprilSi Casuli elCebi, rogorc imave wlis<br />
25 oqtombris werili<strong>da</strong>n Cans (igi neapolitaniis mefis<br />
karze veneciis re spublikis el CisTvisaa gagzvnili), seqtembris<br />
<strong>da</strong>sawyisamde iq <strong>da</strong>rCe nilan 2 . werili<strong>da</strong>n yuradRebas<br />
gansakuTrebiT iqcevs erTi garemoeba: paps Tavisi kaci gaugzavnia<br />
ay-yoiunlus saxelmwifosa <strong>da</strong> saqarT veloSi. saer-<br />
Tod, papi, rogorc sxva werilebi<strong>da</strong>nac Cans, kargad iyo<br />
informirebuli <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. isic Cans, rogor did<br />
mniSvnelo bas aniWebdnen evropelebi antiosmalur koalicia-<br />
Si <strong>saqarTvelos</strong> monawileobis sakiTxs.<br />
1471 w. 10 seqtembers pap siqstus IV-isaTvis gagzavnili<br />
anonimuri weriliT (misi avtori venecieli un<strong>da</strong> iyos)<br />
<strong>da</strong>sturdeba, rom saqarT velos mefe aleqsandre 3 <strong>da</strong> uzun<br />
hasani osmaleTs ebrZodnen. maTi brZola imde nad mniSvnelovani<br />
iyo, rom, rogorc werilSia naTqvami, qristianebisaTvis<br />
xelsayreli pirobebi Seiqmna osmalebis winaaRmdeg saerTo<br />
laSqrobis <strong>da</strong>sawyebad. paps <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> ay-yoiunlus<br />
saxelmwifoSi Tavisi elCic gaugzavnia erToblivi moqmedebis<br />
SesaTanx meblad .<br />
`1471 wlis 10 seqtemberi.<br />
pap sisto IV-s.<br />
di<strong>da</strong>d saxelovani <strong>da</strong> ubrwyinvalesi <strong>saqarTvelos</strong> mefis<br />
1 m. TamaraSvilis fondi, # 1053, gv. 30<br />
2 Cornet E., Op. cit., p. 31<br />
3 un<strong>da</strong> iyos konstantine II, aleqsandre I didis SviliSvili.<br />
74 75
aleqsan dres (Alexsandri regis) uzun hasanTan molaparakebis<br />
Sesaxeb, Cven gavigeT Tqveni uwmindesobis mowerilobi<strong>da</strong>n.<br />
cnoba mogvawo<strong>da</strong> sapatio keTilSo bilma Cvenma morCilma Zmam,<br />
ufrosma betruCio kontarinim (Betrucius Con tarenum pri orem)<br />
<strong>da</strong> sxv. yvelaferi es Cven Zalian gvesiamovna. aseTi cnobis<br />
gamo sau kuno madlobas mogiZRvniT Tqvens unetaresobas,<br />
Tqven, romelmac elCi gaagzavneT wina<strong>da</strong>debiT maT mefeebTan.<br />
Cven gvgonia, rom es Zalian Wkvi anuri <strong>da</strong> metad sasargeblo<br />
sakiTxia qristianebisaTvis. did saqmes ga akeTebdiT mefeebisadmi<br />
mowodebiT, imedisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>pirebebis gazrdiT <strong>da</strong> urjulo<br />
sulTnis winaaRmdeg Zalian gamamxnevebeli sityvebiT.<br />
Tumca isini Zlierni arian <strong>da</strong> xalxic iaraRasxmulia, Zalian<br />
mamaci cxenosnebi arian, ibrZvian Turquli cbierebiT, magram<br />
did saqmes gaakeTebs ymebis Sinagani siZulvili Turqebis<br />
imperatoris cbieri niWis mimarT. eWvi araa, rom im mxri<strong>da</strong>n<br />
maT arToben <strong>da</strong> Tavs arideben, rogorc es SeuZlia barbarosebis<br />
Zalian mrisxane xalxs, ise, rom di <strong>da</strong>d Semwynarebeli<br />
qristianebisaTvis gaadvilebulia saerTo laSqroba mterze<br />
Tav<strong>da</strong>sxmisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>samor Cileblad. uzun hasanis mier CvenTan<br />
war mogzavnili kaci 1 , romelic Cven Tan movi<strong>da</strong>, am [seqtembris]<br />
Tves gavistumreT <strong>da</strong> mas mis xelmwife [uzun hasanTan] gavayoleT<br />
erTi Cveni keTilSobili elCi sruli <strong>da</strong>valebiT, rom<br />
man am sakiTxze urCios <strong>da</strong> gaamxnevos igi <strong>da</strong> sxv. rac Tqvens<br />
uwmindesobis wargzavnils advilad SeeZleba mis Sesaferisad<br />
imoqmedos <strong>da</strong> saerTo saqmezec izrunos Tqveni uwmindesobis<br />
umaRlesi avtoritetis saxeliT, romelic im me feebSi metad<br />
Rirseul pativiscemas iwvevs...~ 2<br />
moyvanili werilis zogierTi bundovani adgilis gaxsnasa<br />
<strong>da</strong> gan martebaSi gvexmareba imave wlis 25 oqtombriT<br />
<strong>da</strong>TariRebuli werili, romelic gagzavnilia neapolis mefe<br />
ferdinandis karze veneciis elCisaTvis. masSi gadmocemulia<br />
1 igulisxmeba uzun hasanis elCi bei isaki.<br />
2 Cornet E., Op. cit., p. 30.<br />
ay-yoiunlus, poloneTis, <strong>saqarTvelos</strong> el Cebis veneciaSi<br />
yofnisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>saxelebul qveynebSi veneciis elCis _ katerino<br />
Ze nos <strong>da</strong> papis elCis gagzavnis Sesaxeb.<br />
`1471 wlis 25 oqtomberi.<br />
Cvens elCs mefe ferdinandTan.<br />
Tqveni meoxebiT, batono viqtor, meored vacnobeT mis mefur<br />
umaRle sobas, rom CvenTan movi<strong>da</strong> xelmwife uzun hasanis<br />
elCi sir laZaro kviri nosTan erTad. es ukanaskneli Cveni<br />
jaris mTavarsar<strong>da</strong>lia <strong>da</strong> igi zemoxsenebul uzun hasanTan<br />
gavagzvneT. mere monkastros gziT poloneTze <strong>da</strong> germaniaze<br />
gavliT modian orni: erTi zemoxsenebuli xelmwife [uzun<br />
hasanis] saxeliT <strong>da</strong> meore <strong>saqarTvelos</strong> mefis saxeliT <strong>da</strong><br />
es oric romSi midian. romis umaRlesma mRvdelmTavarma<br />
maT Caacva, Zalian kargad miiRo, aqe<strong>da</strong>n xelaxla gaagzavna<br />
<strong>da</strong> Tavisi elCi morCili Zma san franCesko, Zalian Wkviani<br />
kaci, zemoaRniSnuli siniorebs gaayola. aseve Cven avirCieT<br />
elCad zemoxsenebul sinior uzun hasanTan gasagzavnaT sir<br />
katerino Zeno. aRniSnuli elCebi wavidnen Cveni katarRebiT<br />
aleqsandrii <strong>da</strong>n kviprosis gavliT <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n yaramaniis qveyanaze,<br />
romlis gasavlelad droze gaveciT brZaneba. iq gagzavnili<br />
wina<strong>da</strong>debis formaSi farTe<strong>da</strong>a ganxiluli sakiTxi,<br />
romlis mizania <strong>da</strong>arwmunon, gaamxnevon <strong>da</strong> <strong>da</strong>iTanxmon zemoxsenebuli<br />
siniorebi sulTnis sawinaaRmdegod. es ase moxdeba<br />
kidec, rogorc amas gaigebT Tqven <strong>da</strong> Cvenc. dro<strong>da</strong>dro<br />
SeatyobineT xolme mis samefo umaRlesobas <strong>da</strong> sxv~ 1 .<br />
1471 w. 10 seqtembrisa <strong>da</strong> 25 oqtombris werilebSi xsenebuli<br />
elCi, romelic paps <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> iranSi gaugzavnia<br />
<strong>da</strong>, romelic 25 oqtombris werilSi moxseniebulia<br />
`Zalian Wkvian~ franciskanel berad, vfiqrob, ludoviko<br />
bolonieli iyo. igi <strong>da</strong>uRalavad mimodio<strong>da</strong> aRmosavleTis<br />
mefe-mTavrebisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> mesveurTa antiosmalur<br />
koaliciaSi gaerTianebisaTvis.<br />
1 Ibidem, p. 31.<br />
76 77
10 seqtembris werili<strong>da</strong>n isic Cans, rom uzun hasansa <strong>da</strong><br />
qarTvel mefes Soris molaparakeba mimdinareob<strong>da</strong>, romelic<br />
osmaleTis wi naaRmdeg mebrZoli italielebisaTvis sasurveli<br />
SedegiT <strong>da</strong>mTavrebula. samwuxarod, cnobili ar aris<br />
konkretulad raze moilaparakes. SeiZleba vivaraudoT, rom<br />
osmaleTis winaaRmdeg erTobliv moqmedebaze SeTanxmdnen. isini,<br />
rogorc werilSia naTqvami, manamdec ebrZodnen os malebs.<br />
maTi brZola imdenad mniSvnelovani iyo, rom evropelebis<br />
mxar<strong>da</strong>Weris SemTxvevaSi, rogorc imave evropaSi fiqrobdnen,<br />
warmatebis mopoveba gaad vildebo<strong>da</strong>. magram veneciis diplomatebi<br />
cdilobdnen rac SeiZlebo<strong>da</strong> maqsimalurad gamoeyenebinaT<br />
aRmosavleTis antiosmaluri Zalebi <strong>da</strong> maTi saSualebiT<br />
ganexorcielebinaT TavianTi saxelmwifos interesebi. venecia<br />
aseT taqtikas iyeneb<strong>da</strong> osmaleTTan mTeli omis (1463-1479)<br />
dros, am omis ga<strong>da</strong>mwyvet momentebSic ki.<br />
veneciis respublikis amgvari politikis ganxorcielebas<br />
emsaxure bo<strong>da</strong> katerino Zenos diplomatiuri saqmianobac 1 .<br />
mas evalebo<strong>da</strong> yoveli Rone exmara, raTa <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong><br />
ay-yoiunlus meTaurebs male <strong>da</strong>ewyoT SeiaraRebuli brZola<br />
osmalebis winaaRmdeg. Zenos saSualebiT veneciis respublika<br />
uzun hasans acnobeb<strong>da</strong>, rom `sinioria mas saCuqrad ugzavni<strong>da</strong><br />
100 galeras <strong>da</strong> sxva mraval did <strong>da</strong> mcire xomalds, romli-<br />
Tac zRvi<strong>da</strong>n un<strong>da</strong> ewarmoebina brZola sulTnis saxelmwifos<br />
wi naaRmdeg, xolo uzun hasani mTeli Tavisi ZalebiT aRmosavleTi<strong>da</strong>n<br />
Seutev<strong>da</strong> mas~ 2 . uzun hasans saomari moqmedeba<br />
kidev ufro gauadvilde bo<strong>da</strong>, Tu saqarTveloc <strong>da</strong>exmarebo<strong>da</strong>.<br />
veneciis senatis 1471 w. 10 seqtembris instruqciaSi<br />
1 katerino Zeno veneciis savaWro aristokratiis cnobili ojaxi<strong>da</strong>n iyo.<br />
mas co lad hyav<strong>da</strong> arqipelagis hercogis nikolo krespos qaliSvili violante,<br />
romelic trapi zonis imperatoris <strong>da</strong>viTis SviliSvili iyo. <strong>da</strong>viTis meore<br />
qaliSvili, kira katerina, colad hyav<strong>da</strong> uzun hasans. amgvarad katerino Zeno<br />
<strong>da</strong> uzun hasani moyvrebi iyvnen. katerino Zenos Sesaxeb <strong>da</strong>wvr. ix. XV saukunis<br />
italielTa cnobebi saqarT velos Sesaxeb, gv. 17-19.<br />
2 iqve, gv. 22.<br />
doJi qriste fore moro pir<strong>da</strong>pir miuTiTeb<strong>da</strong> Zenos, rom<br />
igi valdebuli iyo pira<strong>da</strong>d xle bo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> mefes,<br />
ga<strong>da</strong>eca misTvis werilebi <strong>da</strong> saerTo mtris, os maleTis winaaRmdeg<br />
saomrad waeqezebina 1 .<br />
Zenos rom namdvilad Tan hqon<strong>da</strong> sinioriis mier <strong>saqarTvelos</strong><br />
me fisaTvis gagzavnili werilebi, amaze naTqvamia mis<br />
mier 1472 w. 9 oqtombers kviprosis bailo andrea korerisadmi<br />
gagzavnil werilSi. masSi sxva<strong>da</strong>sxva ambebTan erTad<br />
aRniSnulia, rom Zenom uzun hasanis meuRles Teodoras<br />
(kira katerina) <strong>saqarTvelos</strong> mefisaTvis gankuTvnili werili<br />
aCvena 2 .<br />
ucnobia, gar<strong>da</strong> osmaleTis winaaRmdeg sabrZolvelad mowodebisa,<br />
veneciis xelisufleba qarTvelebisagan kidev ras<br />
iTxov<strong>da</strong> an ras pirdebo<strong>da</strong> sanacvlod maT. arc is aris cnobili<br />
werilma adresatamde mi aRwia Tu ara.<br />
Zenom <strong>saqarTvelos</strong> mefisaTvis ga<strong>da</strong>sacemi werili kira<br />
katerinas uCvena garkveuli mosazrebiT: mas sur<strong>da</strong> meuRlis<br />
CagonebiT uzun hasans gavlena moexdina saqarTveloze <strong>da</strong><br />
osmaleTis winaaRmdeg brZolaSi Caeba. sxvaTaSoris, pirveli<br />
SexvedrisTanave `[dedofalma] gansakuTre buli yuradRebiT<br />
moismina misi misvlis mizezis Sesaxeb <strong>da</strong> <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong> yovelgvar<br />
Sewevnasa <strong>da</strong> keTilganwyobas... dedofali mSvenieri saSualeba<br />
iyo, romli Tac batonma katerinom SeZlo aemxedrebina<br />
uzun hasani sulTnis wi naaRmdeg saomrad~ 3 . aseve kira katerinas<br />
CagonebiT, uzun hasanma sakuTari xeliT miswera<br />
werili yvaryvare aTabags, `raTa mas im mxri<strong>da</strong>n <strong>da</strong>ewyo omi<br />
osmaleTis winaaRmdeg~ 4 .<br />
1 Berchet G., Op. cit., p. 114.<br />
2 Archivio storico Italiano, p. 82-83.<br />
3 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 23. Sdr. A<br />
narrative of italian travels in Persia in the fi fteend and sixteend centuries. Translated<br />
and edited by Charles Grey, London, 1873, p. 14.<br />
4 iqve. Zenos Canawerebis mixedviT, l. tardi <strong>da</strong>askvni<strong>da</strong>, rom osmaleTis<br />
wi naaRmdeg `omi sparselebma ki ar <strong>da</strong>iwyes, aramed yvaryvare aTabagma gaaCaRa~<br />
78 79
XV s. 70-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi samcxe-saaTabago ori<br />
didi <strong>da</strong>mpy roblis _ osamleTisa <strong>da</strong> ay-yoiunlus saxelmwifoebs<br />
Soris moeqca, ro melTa <strong>da</strong>pyrobiTi interesebi erTnairad<br />
saSiSi iyo samcxe-saaTa bagosaTvis <strong>da</strong> misgan frTxili<br />
<strong>sagareo</strong> politikis warmoebas moiTxov<strong>da</strong>.<br />
safiqrebelia, gaerTianebuli ZalebiT osmalebis winaaRmdeg<br />
brZolis ideisadmi yvaryvare aTabagis <strong>da</strong>mokidebuleba<br />
Seicvala. 70-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi ay-yoiunlus saxelmwifo<br />
is aRar iyo, rasac igi 50-iani wlebis <strong>da</strong>sasruls<br />
warmoadgen<strong>da</strong>. igi erT-erT Zlier saxelmwifod ga<strong>da</strong>iqca. is<br />
metoqeobas uwev<strong>da</strong> osmaleTs <strong>da</strong> savaWro-saqaravno gzebis<br />
xelSi CagdebisaTvis ebrZo<strong>da</strong>. aseTi gzebi gadio<strong>da</strong> aTabagis<br />
samflobe loebzec, romlebzec kontrolis <strong>da</strong>weseba, an misi<br />
mflobelis sakuTari interesebisaTvis <strong>da</strong>morCileba di<strong>da</strong>d<br />
macdunebeli iyo rogorc mehmed II-is, ise uzun hasanisaTvis.<br />
osmaleTze gamarjvebis SemTxvevaSi uzun hasani, romlis<br />
mtace bluri ma<strong>da</strong> cnobili iyo yvela qarTvelisaTvis, ufro<br />
mkacri <strong>da</strong>mpyrobeli iqne bo<strong>da</strong>, vidre sulTani. osmalebs am<br />
droisaTvis mTeli Tavisi yuradReba evropis kontinentze<br />
hqon<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>tanili <strong>da</strong> aRmosav leTSi, jerjerobiT, yoveli<br />
sa<strong>da</strong>vo sakiTxis mogvarebas mSvidobiani gziT cdilob<strong>da</strong>. es<br />
gasagebic aris: mas sur<strong>da</strong> erTdroulad or frontze _ aRmosavleTiT<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTiT _ saomari moqmedeba ar hqono<strong>da</strong>.<br />
yovelive zemoaRniSnulis gamo, aTabagis <strong>da</strong>mokidebuleba<br />
uzun hasanisadmi icvlebo<strong>da</strong>. magram, vidre osmaleTis winaaRmdeg<br />
brZola se riozul saxes miiReb<strong>da</strong>, aTabagi, rogorc<br />
Cans, uzun hasans <strong>da</strong>xmarebis Taobaze <strong>da</strong>pirebas ar akleb<strong>da</strong>.<br />
roca 1472 wels brZolis sakiTxi mTeli simwvaviT <strong>da</strong>isva,<br />
uzun hasanis mier `sakuTari xeliT~ miwerilma werilebmac<br />
ki veRar aRuZra aTabags misadmi <strong>da</strong>xmarebis survili, risT-<br />
(tardi l., ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba, g. 24). aseTi ram Zenos komentarebSi<br />
arsad weria <strong>da</strong>, rogorc vnaxavT aTabagi yvaryvare am dros uzun hasans<br />
mxars aRar uWer<strong>da</strong>.<br />
visac igi `SemdegSi <strong>da</strong>sjili iqna hasanis mier~ 1 .<br />
katerino Zenom SemTxveviT ar gaamaxvila yuradReba uzun<br />
hasanis mier yvaryvaresaTvis werilebis gagzavnaze. savaraudoa,<br />
rom TviTon Ze noc did mniSvnelobas aniWeb<strong>da</strong> am `meryevi~<br />
mTavris osmaleTis winaaRmdeg gad abirebas. uzun hasans<br />
samcxis <strong>da</strong>rbeva <strong>da</strong> misi aTabagisaT vis Wkuis swav leba adreve<br />
ganuzraxavs, magram sxva<strong>da</strong>sxva Si<strong>da</strong>politi kurma garTulebebma<br />
xeli SeuSala. mas am ganzraxvis ganxorcielebis Sesa-<br />
Zlebloba mxolod 1472 wels mieca 2 .<br />
osmalo istorikosis munejim-baSis mixedviT, uzun hasanis<br />
laSqari <strong>saqarTvelos</strong> Tav<strong>da</strong>sxmia 1472 wlis gazafxulze<br />
(?) 3 . savaraudoa, `saqarTveloSi~ saaTabago igulisxmebodes,<br />
romlisTvisac ay-yoiunlus mbrZanebels xarki Seuweria 4 .<br />
uzun hasanis samcxe-saaTabagoSi SeWrisa <strong>da</strong> moqmedebis Sesaxeb<br />
moTxrobilia axali qarTlis cxovrebis mesame teqstSi.<br />
momx<strong>da</strong>ri ambavi 1476 wliT aris <strong>da</strong>TariRebuli. masSi vkiTxulobT:<br />
`qoronikonsa rd (164): kualad Seikriba eri uricxB<br />
<strong>da</strong> warmoemarTa uzun-asan ZaliTa didiTa samcxesa ze<strong>da</strong>. esma<br />
ese yuaryuares <strong>da</strong> orTa ZeTa misTa, rameTu pirispir ganwyoba<br />
ver Zal-edvaT simravlisagan uricxvobisa spaTa maT Tasa, <strong>da</strong><br />
hqmnes ganzraxva, raTa samTagan erTi warsul iyo <strong>da</strong> <strong>da</strong>ecxro<br />
guliswy roma mZlavrisa mis, raTa arRara mosrul iyvnes queyanasa<br />
samcxisasa. movi<strong>da</strong> samcxes <strong>da</strong> merme moiwivnes awyuers<br />
<strong>da</strong> mosrnes mravalni qristeaneni, mRdelni <strong>da</strong> monazonni <strong>da</strong><br />
eriskacni, <strong>da</strong> war tyuevnnes sruliad samcxe.<br />
1 Fallmereyer Jac. PH., Geschichte des Kaiserthums von Trapezunt, München,<br />
1827, S. 247.<br />
2 Minorsky V. Tifl is, Uzun Hassan. `Enziklopedie des Islam~, IV, 1934 , S. 280.<br />
3 Ibidem, S. 1159<br />
4 kiknaZe r., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 122. munejim-baSis mixedviT, uzun hasani<br />
<strong>saqarTvelos</strong> samjer Semoesia _ 1466, 1472 <strong>da</strong> osmaleTTan <strong>da</strong>marcxebis, e.i.<br />
1473 wlis Semdeg. sxva is torikosis jahan-aras gadmocemiT, uzun hasanis ukanaskneli<br />
laSqroba saqarTveloSi moewyo 1476-1477 wels (Minorsky V. Tifl is,<br />
Uzun Hassan, S. 1159).<br />
80 81
aiyara yaeni <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> sayaenosa TBssa <strong>da</strong> tyue hyves<br />
xati awyuerisa RmrTismSobeli, <strong>da</strong> wariyvanes queyanasa maTsa.<br />
<strong>da</strong> iqmna didi glova <strong>da</strong> mwuxareba miuTxrobeli sruliad<br />
mesxTa ze<strong>da</strong>. aRdges yoveli <strong>da</strong> STavides qarTls vidremdis<br />
mwirobden mun SBd wel~ 1 . m. brose savsebiT sworad<br />
fiqrob<strong>da</strong>, rom qarTuli wyaros cnoba 1472 wlis Semosevas<br />
asaxav<strong>da</strong>.<br />
amonaridi, rom 1477 wlis ambebs ar un<strong>da</strong> gadmogvcemdes,<br />
amaze, pirvel rigSi, laSqrobis gavrcelebis are miu-<br />
TiTebs. rogorc mematiane gadmogvcems, uzun hasani samcxes<br />
ar gascilebia <strong>da</strong> misi <strong>da</strong>rbevis Semdeg ukan gabrunebula.<br />
<strong>saqarTvelos</strong> sxva adgilebsac, kerZod qarTls rom Sexebo<strong>da</strong><br />
igi (qarTlsa <strong>da</strong> imereTSi Turqmanebis SeWris Sesaxeb sakmaod<br />
sando cnobebi <strong>da</strong>gvitoves josafat barbarom <strong>da</strong> jovani<br />
maria an jolelom), ar SeiZlebo<strong>da</strong> qarTvel mematianes<br />
mxed velobi<strong>da</strong>n gamorCeno<strong>da</strong> <strong>da</strong> oriode sityviT mainc ar<br />
moexsenebina, rom samcxeSi SeWris an iqi<strong>da</strong>n uzun hasanis<br />
wasvlis Semdeg <strong>saqarTvelos</strong> romel nawils ewia ubedureba.<br />
<strong>da</strong>vuSvaT, uzun hasani samcxi<strong>da</strong>n qarTlSi ga<strong>da</strong>suliyo, an<br />
piriqiT, qar Tli<strong>da</strong>n samcxeSi SeWriliyo, maSin xom uazroba<br />
iqnebo<strong>da</strong> mesxebs qarTlSi eZebnaT TavSesafari, rasac<br />
istorikosi gvamcnobs. igi garkveviT gveubneba, uzun hasani<br />
Tavisi samflobeloe bi<strong>da</strong>n pir<strong>da</strong>pir samcxeSi movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>nve<br />
`warvi<strong>da</strong> sayaenosa TBssa~.<br />
SeiZleba iTqvas, rom osmaleTTan ga<strong>da</strong>mwyveti brZolis<br />
<strong>da</strong>wyebis win (1472 w.), uzun hasanma aTabagis <strong>da</strong>sja ganizraxa.<br />
magram misi RonisZiebani saqmes ver Svelo<strong>da</strong>. rogorc<br />
Cans, saaTabagosa <strong>da</strong> os maleTs Soris urTierToba jerjerobiT<br />
mogvarebuli iyo. kontarinis mixedviT, aTabagi sul-<br />
Tans xarks uxdi<strong>da</strong> 2 . vfiqrob, kontarinis es cnoba hqon<strong>da</strong><br />
mxedvelo baSi n. berZeniSvils, rodesac igi samcxis Sesaxeb<br />
1 qarTlis cxovreba, II, gv. 478-479.<br />
2 Ramusio G. B., Op. cit., p. 119r-119v.<br />
aR niSnav<strong>da</strong>: `am qveynis aTabagi ukve Turq-osmalebis suverinetets<br />
cnob<strong>da</strong>~-o 1 . magram ucnobia ra viTarebaSi <strong>da</strong> rogor<br />
mox<strong>da</strong> samcxis moxvedra os maleTis gavlenis qveS.<br />
samcxe-saaTabagoSi antiosmaluri koaliciis sazianod<br />
imdenad Secvlila mdgomareoba, rom 1474 wels mis teritoriaze<br />
gavla ay-yoiunluSi mimaval veneciis elCs, kontarins,<br />
saxifaTo<strong>da</strong>c ki miuCnevia 2 .<br />
SeiZleba iTqvas, rom XV s. 70-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi<br />
antios malur koaliciaSi monawileobis survils, sityvierad<br />
mainc, ga moxatav<strong>da</strong> qarTlis, kaxeTis <strong>da</strong> imereTis samefoebi.<br />
yovel SemTxvevaSi, imdroindel evropul wyaroebSi,<br />
romlebsac ukve gavecaniT, qarTuli samefoebis me feebi osmaleTis<br />
winaaRmdeg brZoliT <strong>da</strong>interesebulni Canan.<br />
amgvarad, <strong>saqarTvelos</strong> is nawili, romelsac, evropeli<br />
diplo matebis mixedviT Zorzania, Iberia an Giorgiania erqva<br />
<strong>da</strong> romelSic isini imereTs <strong>da</strong> mTel aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong><br />
moiazrebdnen, osmaleTis winaaRmdeg ibr Zo<strong>da</strong> <strong>da</strong> amis<br />
gamo veneciasTan <strong>da</strong> ay-yoiunlus saxelmwi fosTan urTierTobac<br />
hqon<strong>da</strong>. magram Rrma kvlevas moiTxovs imis <strong>da</strong>dgena, am<br />
droisaTvis qarTuli samefoebisaTvis osmaleTi ukve seriozul<br />
problemas war moadgen<strong>da</strong> Tu isini iZulebulni iyvnen<br />
sxvisi (am SemTxvevaSi ay-yoiunlus saxelmwifos) interesebis<br />
Sesabamisad os maleTi TavianT <strong>da</strong>uZinebel mtrad gamoecxadebinaT,<br />
maSin, rodesac ufro saSiSi mteri ufro axlos<br />
hyav<strong>da</strong>T. movlenebis Semdgomi ganvi Tareba sarwmunos xdis,<br />
rom uzun hasani <strong>da</strong> misi saxelmwifo am droisaTvis ufro<br />
saSiSi iyo <strong>saqarTvelos</strong>aTvis vidre os maleTi. uzun hasani<br />
qarTvelebs aiZuleb<strong>da</strong> misi `TanamebrZolebi~ yo filiyvnen.<br />
1472 w. gazafxulze koaliciis aRmosavlelma wevrebma<br />
osmalTis winaaRmdeg omi <strong>da</strong>iwyes. maisSi sabrZolo moqmedeba<br />
1 berZeniSvili n., ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n XVI-XVII<br />
sau kuneTa mijnaze. `<strong>saqarTvelos</strong> istoriis sakiTxebi~, IV, Tb., 1967, gv. 90.<br />
2 Ramusio., Op. cit., p. 119v.<br />
82 83
<strong>da</strong>iwyo trapizonis im peratoris <strong>da</strong>viTis Zmiswulma, romelic<br />
didi xnis ganmavlobaSi uzun hasanis karze afareb<strong>da</strong> Tavs. is<br />
qarTvelebis <strong>da</strong>xmarebiT SeiWra komnenosebis yofil samflobeloebSi<br />
<strong>da</strong> trapizonisaken wavi<strong>da</strong>. os malebs qalaqi sakmaod<br />
gaumagrebiaT. <strong>da</strong>mcvelebi zRvi<strong>da</strong>nac iRebdnen <strong>da</strong>xmarebas <strong>da</strong><br />
imperatoris Zmiswuli <strong>da</strong> masTan erTad qarTvelTa razmebi<br />
iZulebuli Seiqmna ukan <strong>da</strong>exia 1 . male omSi Caeba ay-yoiunlus<br />
saxelmwifo. imave wlis agvistoSi uzun hasanma aiRo TuyaTi<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>ikava yaramaniac, romlis sanapiroze ve necielebs<br />
iaraRi un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>ecaT, magram venecielebma <strong>da</strong>pireba ar Sesrules.<br />
os malebma isargebles Seqmnili viTarebiT, <strong>da</strong>iwyes<br />
kontrSeteva <strong>da</strong> yaramania <strong>da</strong>ibrunes.<br />
uzun hasanisaTvis, iseve, rogorc misi aRmosavleli<br />
mokavSiree bisaT vis iaraRs sasicocxlo mniSvneloba hqon<strong>da</strong>.<br />
sxvanairad is ver gaumklavdebo<strong>da</strong> artileriiT aRWurvil<br />
sulTnis jars. bolos <strong>da</strong> bolos, veneciaSi myofma elCebma,<br />
romlebic aq 1472 w. agvistoSi movidnen, xangrZlivi molaparakebis<br />
Semdeg, miaRwies imas, rom 1473 wlis 11 ianvars<br />
veneciis senatma miiRo <strong>da</strong>dgenoleba, <strong>da</strong>xmareba gaewiaT uzun<br />
hasanisaTvis 21 .<br />
<strong>da</strong>dgenilebis mixedviT uzun hasanis karze veneciis elCad<br />
<strong>da</strong>iniSna josafat barbaro, romelsac iaraRi un<strong>da</strong> mietana<br />
veneciis ge mebiT yara maniis sanapiroze <strong>da</strong> uzun hasanisaTvis<br />
ga<strong>da</strong>eca. barbaro uzun hasans un<strong>da</strong> SeTanxmebo<strong>da</strong>, agreTve,<br />
rom gamarjvebis SemTxvevaSi osmaleTis aRmosavleTi provinciebi,<br />
<strong>da</strong>r<strong>da</strong>nelis CaTvliT, ay-yoiunlus saxelmwifos<br />
SeuerTdebo<strong>da</strong>, samagierod venecias aRniSnul teri toriebze<br />
Tavisufali moqmedebis ufleba eqnebo<strong>da</strong>.<br />
1473 wlis 29 marts barbaro kviprosze mivi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c<br />
Seityo, rom yaramania ukve osmalebis xelSi iyo. man werili<br />
1 Magyar diplomáczial emlekek Mátyas király korából 1458-1490. `Monumenta<br />
Hungaria Historia~, t. II, Bu<strong>da</strong>pest, 1877 , p. 239.<br />
2 Berchet G. Op. cit., p. 9.<br />
gaugzavna uzun hasans <strong>da</strong> acnoba, rom igi veneciis flotiTa<br />
<strong>da</strong> iaraRiT yaramaniis sanapiro sTan idga <strong>da</strong> saWiro iyo misi<br />
misvla iaraRis Casabareblad. barbarom ico<strong>da</strong>, rom uzun<br />
hasani yaramaniis sanapirosTan osmalebTan Sejaxebis gareSe<br />
ver mivido<strong>da</strong>, xolo maT Soris omis <strong>da</strong>wyebiT gansakuTrebiT<br />
<strong>da</strong>interesebuli venecia iyo.<br />
uzun hasans barbaros werilis miRebamde venecii<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xmarebis<br />
imedi ukve <strong>da</strong>karguli hqon<strong>da</strong>. Zenos gadmocemiT,<br />
barbaros SenaTvalma igi gaamxiarula <strong>da</strong> imedi misca 1 . igi<br />
maSinve jariT <strong>da</strong>iZra yara maniisaken, `ro melic parTelebis,<br />
sparselebis, qarTvelebis, qurTebisa <strong>da</strong> TaTrebisagan<br />
Sedgebo<strong>da</strong>~ 2 .<br />
uzun hasanisa <strong>da</strong> mehmed II-is jarebi erTmaneTis pirispir<br />
<strong>da</strong>dgnen md. evfratis napiras malaTiasTan. brZola mox<strong>da</strong> 1<br />
agvistos. ay-yoi unlus laSqarma Tav<strong>da</strong>pirvelad, imdenad seriozul<br />
warmatebas miaRwia, rom sulTani iZulebuli gax<strong>da</strong><br />
zavi eTxova. magram uzun hasanma brZolis gagrZeleba arCia,<br />
raTa warmateba saboloo gamarjvebamde miey vana. man ga<strong>da</strong>laxa<br />
evfrati <strong>da</strong> didi siswrafiT <strong>da</strong>edevna ukan<strong>da</strong>xeul mters,<br />
`Tavisi ufrosi vaJi kaluli yvela qarTveliT, TaTriTa <strong>da</strong><br />
sxva mravali mebrZoliT aRalis <strong>da</strong>sacavad <strong>da</strong>tova mdinaris<br />
meore napirze~ 3 .<br />
Zenos mixedviT, ganmeorebiTi brZola mox<strong>da</strong> 10 agvistos<br />
md. Ter janasTan, sa<strong>da</strong>c ay-yoiunlus laSqarma sruli marcxi<br />
ganica<strong>da</strong>.<br />
uzun hasani evropi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xmarebis miRebis <strong>da</strong> osmalebis<br />
<strong>da</strong>jabnis imeds mainc ar kargav<strong>da</strong>. rogorc igi veneciis xelisuflebas<br />
acnobeb<strong>da</strong>, maSinve sur<strong>da</strong> xelaxali brZolisaTvis<br />
mzadebas Sesdgomo<strong>da</strong> 4 . man <strong>da</strong>xmarebis TxovniT mimarTa<br />
1 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 27-28; Berchet<br />
G., Op. cit., p. 132.<br />
2 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 29.<br />
3 iqve, gv. 31; Berchet G., Op. cit., p. 137.<br />
4 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 33.<br />
84 85
evropis saxelmwifoebs <strong>da</strong> katerino Zeno gag zavna evropaSi,<br />
rogorc Tavisi ndobiT aRWurvili piri.<br />
1474 wlis gazafxulze Zenom <strong>da</strong>tova Tavrizi. amjerad<br />
mas saqarT veloze moux<strong>da</strong> gavla. mas Tan axldnen poloneTisa<br />
<strong>da</strong> ungreTis elCebi. man jer samcxeSi gaiara <strong>da</strong>, savaraudoa,<br />
uzun hasanis `xeliT <strong>da</strong>werili~ werili ga<strong>da</strong>sca. Zenos<br />
aucileblad eqnebo<strong>da</strong> aTabagTan mo laparakeba ay-yoiunlus<br />
mbrZaneblisadmi <strong>da</strong>xmarebis Taobaze. katerinos iqve <strong>da</strong>utovia<br />
ungreTisa <strong>da</strong> poloneTis elCebi, rac man, albaT, garkveuli<br />
politikuri mosazrebiT gaakeTa, TviTon ki sevastopolisisaken<br />
aiRo gezi. SeiZleba iTqvas, rom Zenos bedianTanac<br />
hqon<strong>da</strong> molaparakeba. am mosazrebis <strong>da</strong>ma <strong>da</strong>stureblad is faqti<br />
gamodgeba, rom poloneTSi Casulma Zenom uzun hasanis<br />
karze Tavis Semcvlel elCs, paolo onibenes yvaryvaresa <strong>da</strong><br />
bedi anTan werilebi gaatana 1 . safiqrebe lia, werilebi veneciasa<br />
<strong>da</strong> qarTvel mTavrebs Soris mimdinare mola parakebis<br />
gagrZelebas warmoadgen<strong>da</strong>. magram cnobili ar aris, SeZlo<br />
Tu ara onibenem werilebis mitana <strong>da</strong>niSnulebis adgilamde<br />
an ra gavlena moaxdina am werilebma <strong>saqarTvelos</strong> mTavrebze<br />
2 .<br />
aRiniSna, rom 1474 w. yvaryvare xarks aZlev<strong>da</strong> osmalebs.<br />
magram es, ra Tqma un<strong>da</strong>, srulebiTac ar niSnav<strong>da</strong>, TiTqos<br />
samcxe-saaTabagos sabolood Sewyvita <strong>da</strong>moukideblobisaTvis<br />
brZola.<br />
TerjanasTan <strong>da</strong>marcxebis Semdeg, osmaleTis winaaRmdeg<br />
warmate buli brZolis safuZveli aRar arsebob<strong>da</strong>. magram<br />
uzun hasani <strong>da</strong> bagrat VI mainc ar kargavdnen evropis<br />
qveynebis antiosmalur ligaSi Cabmis imeds. 1474 wels maT<br />
axali elCoba gagzavnes evropaSi. elCebi kafaze gavliT,<br />
1 iqve, gv. 34-35.<br />
2 onibene sxva drosac, kerZod 1480 wels, yofila saqarTveloSi (tardi<br />
l., <strong>da</strong>sax.naSr., gv. 25), magram misi am mogzaurobis Sesaxeb araferia cnobili.<br />
imave wlis 19 ivliss veneciaSi mividnen, sa<strong>da</strong>c isini didi<br />
zeimiT miiRes 1 . ve naciaSi molaparakebis Sinaarsi cnobili ar<br />
aris.<br />
1474 w. agvistoSi veneciaSi mivi<strong>da</strong> katerino Zenoc,<br />
romelsac mSobliur qalaqSi <strong>da</strong>brunebamde molaparakeba<br />
hqon<strong>da</strong> poloneTis mefe kazimeJ IV-sTan <strong>da</strong> ungreTis mbr-<br />
Zanebel matiaS korvinTan 2 .<br />
qarTveli <strong>da</strong> Turqmeni elCebi ZenosTan erTad romsa <strong>da</strong><br />
neapols estumrnen 3 . elCebis arc am qalaqebSi molaparakebebze<br />
aris raime cnoba. maTi mogzaurobis saerTo Sedegi<br />
is iyo, rom evropaSi raime realuri <strong>da</strong>xmarebis miReba ver<br />
moxerx<strong>da</strong>. Zenom miatova Tu ara Tavrizi, veneciis respublikam<br />
maSinve gag zavna misi Semcvleli paolo onibene, romlis<br />
moRvaweobam is Sedegi ga moiRo, rom saqarTvelom <strong>da</strong><br />
ay-yoiunlus saxelmwifom xelaxla scades bedi <strong>da</strong> evropaSi<br />
TavianTi elCebi gaagzavnes, romelTa Sesaxeb ukve iTqva.<br />
1474 wels TavrizSi mivi<strong>da</strong> respublikis kidev erTi<br />
elCi josafat barbaro, romelic Seqmnili situaciis Seswavlas<br />
<strong>da</strong> osmaleTis winaaRmdeg sabrZolvelad uzun hasanis<br />
aCqarebas fiqrob<strong>da</strong> 4 . paolo onibenem Tavisi misia <strong>da</strong>asrula<br />
SeTanxmebiT, romlis ZaliTac uzun hasani osmaleTTan oms<br />
1475 wels <strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong>. onibene ve neciaSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 1475 w. 17<br />
Tebervals 5 .<br />
imave wlis ivnisSi uzun hasanis karze imyofebo<strong>da</strong> antiosmaluri<br />
koaliciis Seqmnis erT-erTi Tavgamodebuli<br />
1 Jorga N., Geschichte des osmanischen Reiches. Nach den Quelen <strong>da</strong>rgestelt.<br />
II, Gotha, 1909, S. 168; Авалов З. Забитая вариация об одной исторической<br />
теме, с. 248.<br />
2 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 34-35.<br />
3 Jorga N., Op. cit., S. 168; Авалов З., Забитая вариация об одной исторической<br />
теме, с. 248.<br />
4 Lettre al senato di Giosafat Barbaro ambasciatore ad Ussuncassan di Persia.<br />
Tratte <strong>da</strong> un codice original del J.R. Bibliotheka di vienna. É anottate per En rico<br />
Cornet, Vienna, 1852 , 81.<br />
5 Махмудов Я., Ук. труд, с. 22.<br />
86 87
mqa<strong>da</strong>gebeli, <strong>da</strong>uRalavi lu doviko bolonieli. kontarinis<br />
gadmocemiT, igi, amjerad, mola parakebas burgonis hercogis<br />
saxeliT awarmoeb<strong>da</strong> 1 . is TavrizSi didxans ar <strong>da</strong>rCenila.<br />
gamoTxovebisas uzun hasans <strong>da</strong>ubarebia, rom mas Tavisi batonisaTvis<br />
moexsenebina ay-yoiunlus saxelmwifos osmale-<br />
Tis winaaRmdeg brZolisaTvis mzadyofnis Sesaxeb. saubars<br />
kontarini eswrebo<strong>da</strong>. evropaSi gabrunebul ludovikos, kontarinis<br />
mixedviT, saqarT veloSi gauvlia. mas Tan mihyav<strong>da</strong><br />
uzun hasanis elCi. imave dros saqarTveloSi gavliT imyofebo<strong>da</strong><br />
ruseTis elCi marko rosi. isic uzun hasanisagan<br />
brundebo<strong>da</strong> samSobloSi <strong>da</strong> Tan mihyav<strong>da</strong> sapasuxo elCic 2 .<br />
rogorc Cans, ay-yoiunlus <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> urTierToba<br />
evropis qveynebTan, gansakuTrebiT veneciasTan, Terjanas<br />
marcxis Semdegac in ten siuri iyo. isini dRiTidRe rwmundebodnen,<br />
rom osmaleTis <strong>da</strong>Zlevas <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xmarebis gareSe<br />
ver SeZlebdnen. afaseb<strong>da</strong> ra Seqmnil vi Tarebas, veneciis<br />
senatic TvalnaTliv xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> osmaleTis aSkara upiratesobas.<br />
amitom igi <strong>da</strong>JinebiT cdilob<strong>da</strong> Tavisi interesebisaTvis<br />
ga moeyenebina ay-yoiunlus samxedro potenciali. 1474 wlis<br />
11 Tebervals ve neciis senati Tavisi instruqciiT josafat<br />
barbaros pir<strong>da</strong>pir avaleb<strong>da</strong>: `Cveni erTaderTi survilia brwyinvale<br />
uzun hasanma an am weliwads, an rac SeiZleba male,<br />
<strong>da</strong>iwyos omi osmaleTis sulTnis wi naaRmdeg, es aris Seni,<br />
sxva elCebis <strong>da</strong> werilebis gagzavnis mizezi~ 3 .<br />
ambrojo kontarini veneciis respublikis saxeliT yovelgvar<br />
<strong>da</strong>x marebas aRuTqvam<strong>da</strong> uzun hasans zRvasa <strong>da</strong> xmele-<br />
Tze 4 . magram uzun hasanma kargad ico<strong>da</strong> veneciis <strong>da</strong>xmarebis<br />
fasi, rac umTavresad <strong>da</strong>pirebebSi ga moixatebo<strong>da</strong>. is axla<br />
frTxilob<strong>da</strong>. man kontarinis ganucxa<strong>da</strong>, rom im SemTxvevaSi<br />
1 Ramusio, p. 118r<br />
2 Berchet G., Op. cit., p. 141.<br />
3 Ibidem.<br />
4 Mахмудов Я. Взаимоотношения государства Ак-коюнлу с Венецией, c. 23.<br />
Tu <strong>da</strong>xmareba realuri iqnebo<strong>da</strong>, oms <strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong> 1475 wlis<br />
gazafxulze. uzun hasanma Semdgomi molaparakebis dros es<br />
va<strong>da</strong> 1476 wlis gazfxulamde ga<strong>da</strong>swia 1 .<br />
uzun hasanis am <strong>da</strong>pirebas asruleba aRar ewera. misi<br />
sicocxlis bolo periodSi qveynis SigniT <strong>da</strong>wyebuli<br />
feo<strong>da</strong>luri aSliloba <strong>da</strong>, rac mTavaria, osmalebis mier miyenebuli<br />
<strong>da</strong>rtymis Sedegad ay-yoi unlus sax elmwifos omis<br />
ganaxlebis unari aRar Seswev<strong>da</strong>.<br />
axla <strong>da</strong>vubrundeT uzun hasanis Tav<strong>da</strong>sxmas saqarTveloze<br />
1477 wels, rodesac man ise<strong>da</strong>c <strong>da</strong>sustebul <strong>saqarTvelos</strong><br />
kidev ufro meti ziani miay ena. uzun hasanis amgvari moqmedeba<br />
yofili `mokavSiris~ mimarT, dResac gamocanad rCeba.<br />
erTxel mec vcade, italielTa cnobebis analiziT gamerk via<br />
uzun hasanis saqarTveloSi Semosevis mizezi <strong>da</strong> laSqrobis<br />
gavrcelebis are 2 .<br />
sainteresoa, rogor aisaxa qarTul wyaroebSi uzun<br />
hasanis 1477 wlis Semoseva. winaswar SeiZleba iTqvas,<br />
rom qarTuli werilobiTi wyaroebi uzun hasanis laSqris<br />
saqarTveloSi moqmedebis Sesaxeb metad Zunwia <strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebac<br />
mc<strong>da</strong>ria.<br />
`Zilispiri ikorTisa~ gvamcnobs: `qoronikonsa rBd: aqa<br />
uzun hasan saqarTvelo amoswyB<strong>da</strong>~ 3 . vaxuStis `<strong>saqarTvelos</strong><br />
qronikaSi~ vkiTxu lobT: `1478. rÁv. uzunasan yeeni movi<strong>da</strong>,<br />
qarTli <strong>da</strong> erwo-TianeTi moswyvita~ 4 . saqmis mTeli viTarebis<br />
warmodgenis saSualebas arc es qronika gvaZlevs, q ronologia<br />
aqac mc<strong>da</strong>ria.<br />
`axali qarTlis cxovrebis~ pirveli teqsti mogviTxrobs<br />
1 ix. XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 83-84,<br />
Sen. 6.<br />
2 iqve.<br />
3 qronikebi <strong>da</strong> sxva masala <strong>saqarTvelos</strong> istoriisa <strong>da</strong> mwerlobisa,<br />
Sekrebili, qronologiurad <strong>da</strong>wyobili <strong>da</strong> axsnili T. Jor<strong>da</strong>nias mier, II, tf.,<br />
1897 , gv. 365.<br />
4 qarTlis cxovreba, IV, gv. 897.<br />
88 89
uzun hasanis, saqarTveloSi Semosevis Sesaxeb, magram TariRis<br />
gareSe: `Seiyara yaeni uzun asan movi<strong>da</strong> somxiTs, <strong>da</strong> mefe<br />
lixT iqiT iyo, qarTvelni Tan iaxlnen. moadges baraTianTa<br />
<strong>da</strong> orbeTis Zirsa. di<strong>da</strong>d kargad <strong>da</strong>xudes baraTianni. <strong>da</strong>madgrden<br />
<strong>da</strong> vera uyves ra. movides tfilissa aRiRes. <strong>da</strong> TBT<br />
yaeni muxrans <strong>da</strong>dga. aRivso qarTli laSqriTa, moaoPres<br />
sruliad qarTlis adgili. iPmna yaenman baraTianni, miindvna,<br />
naxna <strong>da</strong> Seiwyalna, moscna mravalni <strong>da</strong> aRavsna pirTamdin.<br />
amas ze<strong>da</strong>n RmerTman ipriana, iwyina amowyueta saqristianosa,<br />
Seedva yaensa seni sasikudene, aiyara <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong>~. Semdeg<br />
moTxrobilia konstantines wasvla uzun hasanis karze,<br />
baraTaS vilebis Tan xleba <strong>da</strong> uzun hasanis sikvdili 1 . igive<br />
ambavi `axali qarTlis cxovrebis~ mesame teqstSi <strong>da</strong>TariRebulia<br />
1456 wliT, magram masSi rom 1477 wlis Semosevazea<br />
gadmocemuli, amaze Semdeg iTqmeva.<br />
uzun hasanis 1477 wlis saqarTveloSi SemoWraze mniSvnelovani<br />
cno bebi <strong>da</strong>gvitoves barbarom <strong>da</strong> anjolelom,<br />
Tumca arc eseni iZlevian laSqrobis <strong>da</strong>wvrilmanebiT gagebis<br />
saSualebas. im SemTxvevaSi Tu maTs monaTxrobs vaxuSti<br />
batoniSvilis cnobebs mivaSvelebT, suraTi TiTqmis<br />
naTeli gaxdeba. laSqrobis <strong>da</strong>wyebis win, rogorc barbaro<br />
gadmogvcems, uzun hasans xmis gavrceleba ubrZanebia, vi-<br />
Tom is osmaleTis winaaRmdeg saomrad wasvlas apireb<strong>da</strong>.<br />
roca barbaro laSqris samzadiss <strong>da</strong>akvir<strong>da</strong>, gavrcelebuli<br />
xma saeWvod CaTvala. laSqari 20-24 aTasi mxedrisa, 4-5<br />
aTasi (anjolelos mixedviT 11 aTasi) qveiTi jariskacisagan<br />
Sedgebo<strong>da</strong>. gar<strong>da</strong> mebrZolebisa, kidev iyo 6 aTasi <strong>da</strong>mxmare<br />
(molaSqreTa colebi, bavSvebi, msaxurebi <strong>da</strong> sxv.) 2 . anjolelos<br />
TqmiT, uzun hasans cbiereba uxmaria <strong>da</strong> laSqari<br />
jer <strong>da</strong>savleTisaken wauyvania, viTom<strong>da</strong> marTla osmaleTze<br />
midio<strong>da</strong>, Semdeg ki <strong>saqarTvelos</strong>aken Semobrunebula. Tavisi<br />
1 iqve, gv. 478.<br />
2 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 60-61, 77-78.<br />
laSqrobis saidumloeba rom ar gaemxila, mas arc axla<br />
wauyvania laSqari wesieri gziT _ mTebze <strong>da</strong> ty eebSi utarebia,<br />
sa<strong>da</strong>c gansakuTrebiT gamoyofili 5 aTasi kaci laSqars<br />
cecxliT ukafav<strong>da</strong> gzas.<br />
vaxuSti batoniSvilis mixedviT, Turqmenebi jer somxeTs<br />
Sesevian, Semdeg `qarTlis somxiTSi~ gadmosulan, orbeTTan<br />
maT mefe konstantine <strong>da</strong>xv<strong>da</strong> <strong>da</strong> didi winaaRmdegoba<br />
gauwia. roca uzun hasanma konstantines swrafad <strong>da</strong>marcxeba<br />
ver SeZlo, Tavi mianeba <strong>da</strong> Tbilisisaken wavi<strong>da</strong>.<br />
rogorc laSqrobis mTeli msvlelobi<strong>da</strong>n Cans, uzun<br />
hasanis mizani iyo moulodnelad <strong>da</strong>sxmo<strong>da</strong> Tbiliss. konstantinesTan<br />
brZolis gagrZelebis SemTxvevaSi moulodnelad<br />
wamowyebuli omis yvela savaraudo Sedegs <strong>da</strong>kargav<strong>da</strong>,<br />
qarTvelebi Tbilisisa <strong>da</strong> misi misadgome bis gamagrebas moaswrebdnen<br />
<strong>da</strong> hasanis mcirericxovan laSqars Tbilisis aReba<br />
gauZneldebo<strong>da</strong>. uzun hasanis taqtika swori aRmoCn<strong>da</strong>: mtris<br />
moulodneli gamoCe nis gamo, qarTvelebs isRa <strong>da</strong>rCeno<strong>da</strong>T,<br />
qalaqi mietovebinaT <strong>da</strong>, rogorc bar baro <strong>da</strong> anjolelo gadmogvcemen,<br />
uzun hasani Tbiliss ubrZolve lad <strong>da</strong>eufla 1 .<br />
mefe konstantine mosvenebas ar aZlev<strong>da</strong> `marbielTa<br />
yeenisaTa~. ami tom uzun hasans ar SeeZlo zurgSi misi yofna<br />
<strong>da</strong>eSva <strong>da</strong> masTan isev morigeba arCia. imave dros man ganizraxa<br />
mefe konstantine <strong>da</strong> mefe ba grati erTmaneTisaTvis<br />
<strong>da</strong>epirispirebina: `maSin yeeni ezraxa konstantine mefesa, _<br />
wers vaxuSti, _ raTa mivides masTan <strong>da</strong> mianiWos yoveli<br />
qveyana misi <strong>da</strong> <strong>da</strong>icvas uvneblad~. konstantinem miiRo es<br />
wina<strong>da</strong>deba. igi yaenTan gamocxad<strong>da</strong>. yaenma is didi pativiT<br />
miiRo 2 <strong>da</strong> Tbilisi Caabara, riTac mefe bagrats iq <strong>da</strong>brunebis<br />
saSualeba mouspo 3 . rogorc mosalodneli iyo, uzun<br />
1 iqve, gv. 61, 78.<br />
2 qarTlis cxovreba, IV, gv. 385; Hinz W., Op. cit., S. 139.<br />
3 Minorsky V. Tifl is, Uzun Hassan. `Enziklopedie des Islam~, IV, 1934 , S.<br />
802.<br />
90 91
hasani bolomde arc konstantines miendo <strong>da</strong> Tbilisis cixeSi<br />
Tavisi garnizoni Caayena, TviTon ki muxranSi <strong>da</strong>banak<strong>da</strong>.<br />
iqi<strong>da</strong>n agzav ni<strong>da</strong> Tavis razmebs qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis <strong>da</strong>sarbevad.<br />
mefe bagrats wi naaRmdegobis Zala ar Seswev<strong>da</strong> <strong>da</strong> raWas<br />
Seafara Tavi 1 .<br />
qarTlis <strong>da</strong>kavebis Semdeg uzun hasans mefe bagratTan,<br />
samcxis aTa bagTan 2 <strong>da</strong> sxva Svid didebulTan 3 molaparakeba<br />
gaumarTavs <strong>da</strong>zave bis Tao baze <strong>da</strong> Tbilisis gamoklebiT qar-<br />
Tlis <strong>da</strong>cla aRuTqvams, Tu isini xarkis saxiT 16 aTas dukats<br />
ga<strong>da</strong>ixdidnen 4 .<br />
sparsulenovani wyaroebi<strong>da</strong>n irkveva, rom qarTvelebi<br />
uzun hasans yovelwliurad xarks uxdidnen <strong>da</strong> xarkis <strong>da</strong>gvianeba<br />
gamx<strong>da</strong>ra ay-yoiunlus mbrZaneblis saqarTveloSi ramdenjerme<br />
laSqrobis mizezi 5 .<br />
<strong>da</strong>matebiTi cnobebi uzun hasanis saqarTveloSi Semdgomi<br />
moqmede bis Sesaxeb <strong>da</strong>gvitova barbarom. es cnobebi saSualebas<br />
gvaZlevs <strong>da</strong>vaskvnaT, rom roca qarTvel mefe-mTavrebs 16<br />
aTasi dukati ga<strong>da</strong>uxdiaT <strong>da</strong> Turqmenebs 4-5 aTasamde tyvec<br />
xelT ugdiaT, amis Semdeg imereTi <strong>da</strong>urbeviaT 6 . barbaro,<br />
rogorc TviTmxilveli gadmogvcems, rom quTaisis aklebis<br />
Semdeg isini ukan gabrundnen, mividnen skan<strong>da</strong>Si <strong>da</strong> Semdeg<br />
gorSi ga<strong>da</strong>vidnen. gori<strong>da</strong>n Turqmenebi Tbilisisken ki ar<br />
wavidnen (maT misi sa kiTxi ukve mogvarebulad miaCn<strong>da</strong>T),<br />
aramed mTebze ga<strong>da</strong>vidnen <strong>da</strong> sami dRis Semdeg loreSi, e.i.<br />
uzun hasanis samflobeloSi mividnen.<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv. 385.<br />
2 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 61.<br />
3 iqve, gv. 78.<br />
4 javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, IV, gv. 118-122; kiknaZe r.<br />
saqarTvelo-iranis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n XV saukunis meore naxevarSi.<br />
iv. javaxiSvilis sax elo bis istoriis institutis Sromebi, VI, Tb., 1964, gv.<br />
119-120, 122.<br />
5 kiknaZe r., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 122.<br />
6 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 61.<br />
amgvarad, barbaros cnobebis mixedviT, uzun hasanma aRmosavleTi<br />
saqarTvelo <strong>da</strong> imereTi aiklo. samcxe-saaTabagos<br />
<strong>da</strong> sabedianos igi ar Sexebia. yovel SemTxvevaSi, is amis<br />
Sesaxeb arafers gvamcnobs. magram imis gamo, rom aTabagi<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>diani sazavo molaparakebaSi monawileobdnen, es mafiqrebinebs,<br />
rom isini konfliqtis seriozuli monawileni<br />
iyvnen. isini uars ambobdnen uzun hasanTan erTad osmaleTis<br />
winaaRmdeg brZolaze. imave barbaros cnobebze <strong>da</strong>yrdnobiT,<br />
iv. javaxiSvili aRniSnav<strong>da</strong>: `imitom, rom qarTvelebma uzun<br />
hasanis es moTxovna (16 aTasi dukatis ga<strong>da</strong>xdis Sesaxeb<br />
_ e.m.) ver aasrules Tu sxva raime mizezis gamo mxolod<br />
ios. bar baros sityviT amis Semdgom sparseTis batonis jari<br />
swrafad <strong>da</strong>Zrula <strong>da</strong> mxarmarcxniv wasula yuaryuare aTabagis<br />
qveynis winaaRmdeg. rogor mimdi nareob<strong>da</strong> aq samxedro<br />
moqmedeba, amaze italiel mogzaurs araferi aqvs naTqvami~ 1 .<br />
magram, rogorc vnaxeT, barbaro sul sxva rames gveubneba.<br />
uzun hasani samcxeSi ar SeWrila.<br />
uzun hasanis jaris moZraobis mimarTuleba aseve aqvs<br />
gagebuli s. filipos. igi j. barbaros biografiaSi aRniSnavs:<br />
`Sahs saqarT veloSi SeWris dros, rodesac sparselebma<br />
saSinlad aaoxres igi, (bar baro – e.m.) mu<strong>da</strong>m Tan axl<strong>da</strong>.<br />
iyo TbilisSi, gorSi, quTaisSi, skan<strong>da</strong>Si <strong>da</strong> sxva qalaqebSi<br />
<strong>saqarTvelos</strong> mefisa, romelmac bolos mSvidoba 16 aTasi<br />
dukatis ga<strong>da</strong>xdiT moipova~ 2 . s. filiposTan uzustoba mxolod<br />
imaSia, rom uzun hasanma imereTi xarkis aRebamde ki<br />
ar <strong>da</strong>arbia, aramed mis Semdeg 3 .<br />
ase tragikulad <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> monawileoba<br />
antios maluri koaliciis SeqmnisaTvis moZraobaSi XV s. 50-<br />
70-ian wlebSi.<br />
1 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 110<br />
2 Filippo S., Biographia dei viaggiatori italiani, v. I, Roma, 1882, p. 43<br />
3 ix. agreTve, mamisTvaliSvili e., goris istoria, I (1801 wlamde), Tb.,<br />
1994, gv. 40<br />
92 93
antiosmaluri koaliciis Seqmna ver moxerx<strong>da</strong>, igi ideis<br />
doneze <strong>da</strong>rCa. kaTolikuri qveynebis didi umravlesobis<br />
mier osmaleTis winaaRmdeg brZolisaken mowodebebi, rogorc<br />
Cans, ufro am popula ruli Temis winaSe sityvieri xarkis<br />
mox<strong>da</strong> iyo. evropis liderebs wina planze TavianTi saxelmwifoebis<br />
interesebi hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong>yenebuli, mezobel qveynebTan<br />
urTierTobis mogvareba maTTvis ufro mniSvnelovani iyo.<br />
rogorc maTi werilebi<strong>da</strong>n Cans isini aRmosavleTis qveynebTan,<br />
gansa kuTrebiT, qarTul saxelmwifoebTan urTierTobis<br />
dros, qarTvelebis mier kaTolikobis aRiarebiT ufro iyvnen<br />
<strong>da</strong>interesebulni. maTi es in teresi wiTel xazad gasdevs<br />
saqarTvelo-<strong>da</strong>savleT evropis urTierTo bas XV-XVIII saukuneebSi.<br />
4. qarTuli <strong>diplomatia</strong> evropaSi<br />
mokavSiris ZiebaSi (XV s. 90 wlebi).<br />
antiosmaluri koaliciis Seqmnis iseTma c<strong>da</strong>m, romelSic<br />
gaer Tiande bodnen, rogorc <strong>da</strong>savleTis ise aRmosavleTis<br />
saxelmwifoebi, axlo aRmo savleTisa <strong>da</strong> amierkavkasiis qveynebi,<br />
marcxi ganica<strong>da</strong>. antiosmaluri koaliciis Seqmnis sakiTxs<br />
gansakuTrebiT gulgrilad evropaSi moekidnen. mizezi<br />
mdgomareob<strong>da</strong> maSindeli evropis qveynebis ekonomikur <strong>da</strong><br />
politikur ganviTarebaSi. im qveynebma, romlebic uSualod<br />
ar ganicdidnen osmaleTisagan Tav<strong>da</strong>sxmis saSiSroebas, an<br />
romelTa ekonomikuri interesebi aRmosavleTTan vaWroba-<br />
Si ar ilaxe bo<strong>da</strong> (safrangeTi, epaneTi, germania), osmalebis<br />
winaaRmdeg jvarosnuli omis <strong>da</strong>wyebas mxari ar <strong>da</strong>u Wires.<br />
arsebob<strong>da</strong> erTi sayuradRebo momen tic: XV saukunis evropaSi<br />
jer kidev ar <strong>da</strong>srulebuliyo erovnuli saxelmwifoebis<br />
Camoyalibebis procesi. amitom maTi <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>,<br />
ZiriTa<strong>da</strong>d, sakuTari saxelmwi foebrivi interesebis ganxorcielebas<br />
emsaxurebo<strong>da</strong>.<br />
aRmosavleTis im qveynebma, romlebic sisxlxorceulad<br />
iyvnen <strong>da</strong>interesebulni osmaleTis winaaRmdeg saerTo omiT,<br />
evropi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xmarebis miRebis molodinSi is moimkes, rom<br />
zogi maTgani (bizantiis <strong>da</strong> trapizonis imperiebi, yaramaniis<br />
saamiro) osmalebma mospes, xolo zogi ki (mag.: ay-yoiunlus<br />
saxelmwifo) imdenad <strong>da</strong>sust<strong>da</strong>, rom osmaleTis winaaRmdeg<br />
brZolis gagrZeleba veRar SeZlo.<br />
rogorc vnaxeT, uSedegod arc <strong>saqarTvelos</strong>Tvis <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong><br />
an tios maluri koaliciis Seqmnis RonisZiebebSi misi<br />
monawileoba. ise<strong>da</strong>c <strong>da</strong>qucmacebuli saqarTvelo amis Semdeg<br />
kidev ufro <strong>da</strong>qveiT<strong>da</strong>. misi op ti misturad ganwyobili<br />
mbrZaneblebi ar kargavdnen qristianuli saxelmwi foebisgan<br />
<strong>da</strong>xmarebis miRebis imeds. am mizniT isini mimarTavd nen xan<br />
<strong>da</strong>savleT evropas <strong>da</strong> xan moskovis saxelmwifos, magram realuri<br />
mxar<strong>da</strong>Wera versad hpoves.<br />
uzun hasanis sikvdilis Semdeg, qarTvelebma Tbilisi<br />
<strong>da</strong>ibrunes, magram qveyanas arc amis Semdeg ewera mosvenebiT<br />
cxovreba. TiTqmis gau Taveblad mimdinareob<strong>da</strong> SinabrZolebi<br />
<strong>da</strong> gareSe mtrebis Tav<strong>da</strong>sx mebi. marTalia, Zleuli iqna gareSe<br />
mteri, uzun hasanis memkvidrem ia yub-yaenma marcxi ganica<strong>da</strong><br />
<strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>morCilebis saqmeSi, magram qveynis <strong>da</strong>Slis<br />
procesi kidev ufro gaRrmav<strong>da</strong>. 1489 wels qarTlisa <strong>da</strong><br />
kaxeTis samefoebis gverdiT Seiqmna kidev erTi _ imereTis<br />
samefo.<br />
qarTlis mefe konstantine ar kargav<strong>da</strong> qveynis erTianobis<br />
aRdgenis imeds. 1490 w. man <strong>da</strong>rbazi moiwvia, mgram feo<strong>da</strong>lebma<br />
mxari ar <strong>da</strong>uWires <strong>da</strong> iZulebuli gax<strong>da</strong> arsebul<br />
mdgomareobasA Seguebo<strong>da</strong><br />
qveynis <strong>da</strong>Slis Sedegad bolo moeRo erTiani <strong>sagareo</strong><br />
politikis gatarebasac, rac gamokveTilad gamoCn<strong>da</strong> XV s.<br />
90-iani wlebis <strong>da</strong>sawy isSi: kaxeTis samefo Tavis ga<strong>da</strong>rCenis<br />
saSualebas moskovis saxelmwi foSi xe<strong>da</strong>vs, qarTli ki _<br />
<strong>da</strong>savleT evropaSi.<br />
94 95
1483 <strong>da</strong> 1491 wlebSi kaxeTis mefe aleqsandre I-ma (1476-<br />
1511) elCebi gagzavna moskovis mTavar ivane III-is (1462-<br />
1505) karze <strong>da</strong> amiT safuZveli Cauyara kaxeTis samefosa<br />
<strong>da</strong> moskovis saxelmwifos Soris politikur urTierTobas,<br />
romelmac xangrZlivi <strong>da</strong> tradiciuli xasiaTi SeiZina.<br />
saqarTveloSi <strong>da</strong>, kerZod, kaxeTSi mxedvelobi<strong>da</strong>n ar<br />
gamorCeniaT moskovis samTavros warmatebebi. 1491 wels<br />
kaxeTis mefe aleqsandre II-m moskovSi gaagzavna elCi murati,<br />
romelic 1492 wels mivi<strong>da</strong> moskovSi 1 <strong>da</strong> ivane III-s<br />
kaxeTis samefosTan diplomatiuri urTierTobis <strong>da</strong>myareba<br />
Ses Tavaza. samwuxarod, ucnobia molaparakebis msvleloba<br />
<strong>da</strong> misi Sedegic.<br />
qarTlis mefe konstantinem politikuri orientacia aiRo<br />
im qvey nebze, romlebic gansakuTrebiT <strong>da</strong>interesebulni iyvnen<br />
osmaleTis <strong>da</strong>sustebiT. igi upirveles yovlisa <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong><br />
egviptis mamluq mbrZanebel al-aSraf said ad-din kaitbeis<br />
(1468-1496). rogorc Cans konstantine iTvaliswineb<strong>da</strong> im<br />
garemoebas, rom mamluqebs TavianT um Tavres mtrad osmale-<br />
Tis saxelmwifo miaC<strong>da</strong>T <strong>da</strong> maTTan antiosmaluri kavSiris<br />
<strong>da</strong>myarebis mizniT 1493-1494 wlebSi Tavisi karis eklesiis<br />
moZRvari kir-nilosi miavlina 2 . kairoSi warmoebuli molaparakebis<br />
Ses axe bac araviTari cnoba ar gagavaCnia. magram<br />
kir-nilosis misia rogori SedegiTac ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>mTavrebuliyo,<br />
mas mainc didi mniSvneloba aqvs <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong><br />
urTierTobis istoriis Sesaswavlad. SeiZleba vivaraudoT,<br />
rom qarTlis samefosa <strong>da</strong> mamluqTa egviptes Soris<br />
diplomati uri urTierToba, aRniSnuli droi<strong>da</strong>n moyolebuli,<br />
orive saxelmwifos interesebi<strong>da</strong>n gamomdinare, ar un<strong>da</strong><br />
Sewyvetiliyo osmalebis mier egvip tis <strong>da</strong>pyrobamde.<br />
1 Тивадзе Т. Г., Об использовании армянских купцов на дипломатической<br />
службе грузин скими царями. amierkavkasiis istoriis problemebi, Tb., 1991,<br />
gv. 239.<br />
2 am sakiTxze <strong>da</strong>wvrilebiT ix. cincaZe i. masalebi poloneTisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
urTierTobis istoriisaTvis, Tb., 1965 .<br />
kairo<strong>da</strong>n wamosulma kir-nilom ierusalimSi gaiara, sa<strong>da</strong>c<br />
espa neTis elCebs Sexv<strong>da</strong> <strong>da</strong> man isini saqarTveloSi<br />
wamoiyvana. espaneTis elCebis amgvari gabeduli moqmedeba<br />
(isini TavianTi mefis <strong>da</strong>ukiTxavad saqarT veloSi wamovidnen)<br />
miuTiTebs espaneTis samefo karis aRmosav leTSi arse buli<br />
politikuri viTarebisadmi did interesze. roca maT qarTvelma<br />
dip lomatma antiosmaluri koaliciis Seqmnis perspeqtiva<br />
ga<strong>da</strong>uSala, rogorc Cans, isini iolad <strong>da</strong>Tanxmdnen<br />
saqarTveloSi mipatiJebaze.<br />
espaneTis elCebi saqarTveloSi didxans ar <strong>da</strong>rCenilan.<br />
konstan tine mefem maT kir-niloc gaayola Tavisi weriliT<br />
espaneTis mefesTan. kir-nilos sxva sagangebo <strong>da</strong>valebac mieca:<br />
espaneTi<strong>da</strong>n wamosuli moZRvari romis paps un<strong>da</strong> xlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
konstantines werili <strong>da</strong> sityvi erad <strong>da</strong>nabarebi un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>eca.<br />
masve gaatanes papisaTvis ga<strong>da</strong>sacemi saCuqrebi. elCebma ga<strong>da</strong>cures<br />
Savi zRva, ahyvnen md. dneprs <strong>da</strong> litva-poloneTis<br />
sam flobeloebze gavliT espaneTisaken gaeSurnen.<br />
litva-poloneTSi qarTvelma elCma mTavrobas os maleTis<br />
winaaRmdeg brZolis qarTuli gegma gaacno. am sakiTxze poloneTSi<br />
TaT biri rom yofila, amis <strong>da</strong>mamtkiceblad i. cincaZes,<br />
savsebiT samarTlianad, miaCn<strong>da</strong> qarTlis mefe konstantines<br />
mier espaneTis mefisaTvis gagzavnili werilis<br />
Targmanis Setana `litvis metrikaSi~ 1 .<br />
konstantine mefis werili espaneTis mefisadmi muslimanTa<br />
gaZliere biT axlo aRmosavleTSi Sqmnili mdgomareobis<br />
Wkvianurad mofiqrebuli analizia. qarTlis mefe iseT<br />
STabeWdilebas qmnis, TiTqos mas umTavresad saerTo saqristianos<br />
saqmeebi awuxebs <strong>da</strong> mouwodebs <strong>da</strong>savleT evropis<br />
gaerTianebuli ZalebiT aRadginon bizantiisa <strong>da</strong> trapizonis<br />
saxelmwi foebi. konstantinem <strong>da</strong> misma kariskacebma kargad<br />
icodnen, rom <strong>da</strong>saxele buli saxelmwifoebis aRdgena osmaleTis<br />
mospobis gareSe ar SeiZlebo<strong>da</strong>. Tuki es moxde-<br />
1 iqve, gv. 39.<br />
96 97
o<strong>da</strong>, <strong>saqarTvelos</strong>ac Ta visTavad eSvelebo<strong>da</strong>. werilSi gakvriT<br />
naTqvamia maSindeli saqarT velos mdgomareobis Sesaxeb.<br />
<strong>da</strong>wvrilebiT ki elCi sityvierad ga<strong>da</strong>s cem<strong>da</strong> espaneTis xelisufalT.<br />
`werilebs gar<strong>da</strong> sxva sityvier Cven gulis nadebsac<br />
gaigonebT misgan, radganac gzaze mra vali mteria,<br />
rogorc Tqvenma meufebamac icis. uRvTo sparsTagan marad<br />
Jams wame bulni varT <strong>da</strong> mravali boroteba mogvages Cven.<br />
sam rames iTxoven isini Cvengan: an uzomo didi xarki<br />
gvaZlieTo, an Cven gvebrZoleTo, an<strong>da</strong> Cven sarwmuneobaze<br />
moeqeciTo. isini mravali arian. konstantinopolisa, trapizonisa<br />
<strong>da</strong> sxva qristianul qveyanaTagan xom marto <strong>da</strong>vrCiT,<br />
Zalian mcireni varT. amJamad mTeli simravle agarianTa,<br />
TurqTa <strong>da</strong> arabTa SeZrwunebuli <strong>da</strong> SeSinebulia 1 . axla dro<br />
<strong>da</strong>gvidga RvTis meoxebiT <strong>da</strong> gTxovT Sen konstantinopolze<br />
gaemarTo, ar <strong>da</strong>izaro...<br />
xolo me, Cemi vaJiSviliT <strong>da</strong> Cemi laSqriT, ramdenic<br />
SemeZleba, rogorc ki Tqveni meufebis mier gamogzavnili<br />
despani Cemamde moaRwevs, <strong>da</strong>uzarelad am saqmeze Tqven mowyalebas<br />
Tan gamogyvebiT~ 2 .<br />
konstantines werili<strong>da</strong>n, Tavisi paTosiTa <strong>da</strong> sakiTxebis<br />
<strong>da</strong>yenebis mixedviT, SeiZleba gamovyoT ori mniSvnelovani<br />
momenti: 1. qarTveli mefe adresats acnobs Tavis <strong>da</strong>mokidebulebas<br />
osmaleTis mier, saerTod, saqristianosTvis Seqmnil<br />
problemebze, romlis mogvarebaSi Tavisi wvlilis<br />
Setanas patara saqarTvelo mTeli Tavisi SesaZleblobebis<br />
mo bilizebiT pirdeba <strong>da</strong> sxvebTan erTad sabrZolvelad<br />
mzadyofnas ga moxatavs. 2. qarTveli mefe espaneTis kars<br />
Tavisi qveynisa <strong>da</strong> xalxis sat kivarzec acnobebs: Tqven erTi<br />
mteri gyavT osmaleTis saxiT, maSin, rode sac CvenTvis gansakuTrebiT<br />
saSiSi <strong>da</strong> Semaviwroebeli mteri iraniao. kon-<br />
1 igulisxmeba 1492 wels espaneTis jarebis mier grenadis ganTavisufleba<br />
arabTa batonobisagan, riTac sabolood <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> espaneTis gaerTianeba.<br />
2 iqve, gv. 83.<br />
stantinem kargad icis, rom irani <strong>da</strong>savleT evropaSi moiazreba<br />
rogorc potenciuri mokavSire osmalebis winaaRmdeg<br />
brZolaSi, amitom is pir <strong>da</strong>pir ver iTxovs iranis winaaRmdeg<br />
SeiaraRe bul <strong>da</strong>xmarebas. adresats agebinebs ra Tavisi<br />
qveynis ubedurebas, iqve gaismis misi mu<strong>da</strong>ra, Cveni mdgomareobac<br />
gaiTvaliswineT <strong>da</strong> iqneb raimeTi <strong>da</strong>gvexmaroTo.<br />
konstantines mimarTvas espaneTis samefo karisadmi sasurveli<br />
Sedegi ar eqnebo<strong>da</strong>. maSindeli espaneTis interesebi<br />
axlo aRmosavleTSi mcire iyo. mxolod saqristianos siyvarulis<br />
gamo ki aseT sapasuxismge blo nabijs imdroindeli<br />
arc erTi qristianuli saxelmwifo ar ga<strong>da</strong>dgam<strong>da</strong>.<br />
ferdinandma <strong>da</strong> izabelam, rogorc mosalodneli iyo,<br />
qarTvel elCs mxolod gaurkveveli <strong>da</strong>pirebebi mices: espanelebi<br />
mzad arian af rikaSi ebrZolon kaTolikuri sarwmunoebis<br />
mtrebs <strong>da</strong> rom isini maRal Sefasebas aZleven<br />
mefe konstantines wina<strong>da</strong>debas <strong>da</strong>myardes urTierToba espaneT-<strong>saqarTvelos</strong><br />
Soris <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> mefes materialur<br />
<strong>da</strong>xmare basac <strong>da</strong>pirdnen 1 .<br />
espaneTi<strong>da</strong>n wamosuli nilo romis paps aleqsandre VI-s<br />
(1492-1503) ewvia <strong>da</strong> masac Tavisi mefis werili <strong>da</strong> sityvierad<br />
<strong>da</strong>nabarebic ga<strong>da</strong>sca. konstantines werilma Cvenamde ar<br />
moaRwia, magram misi Sinaarsi nawilobriv mainc cnobilia papis<br />
sapasuxo werilis wyalobiT. paps mos wons qarTveli mefis<br />
gulmodgineba qristes sarwmunoebis mterTa winaaRmdeg<br />
gasalaSqreblad. magram papi ver malavs, rom evropis saxelmwifoebisgan<br />
<strong>da</strong>xmarebis miReba amJamad SeuZlebelia, radgan<br />
maT So ris ganxeTqilebaa. roca isini erTmaneTs Seurigdebian<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>irazme bian saerTo mterTan sabrZolvelad, gamarjveba<br />
Cven <strong>da</strong>gvrCeba. `Tumca Cven yov elTvis viRwodiT aseTi sur-<br />
1 espaneTis mefe-dedoflis sapasuxo werils miakvlia l. tardim burgosas<br />
xelnaw erTsacavSi, magram, samwuxarod, man Tavis wignSi <strong>saqarTvelos</strong><br />
istoriisaTvis am friadmniSvnelovani dokumentis mxolod mokle Sinaarsi<br />
gadmosca. tardi l., un greT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi, Tb., gv.<br />
33-34<br />
98 99
viliT, magram axla Seni mzadyofna <strong>da</strong> qristes didebisaken<br />
Seni keTilsindisieri miswrafebiT <strong>da</strong>rwmuneba Cven gvaiZulebs,<br />
es saqme <strong>da</strong>vaCqaroT~. amasobaSi Tqveni qveSevrdomni<br />
<strong>da</strong>razmeT <strong>da</strong> mzad iyaviTo.<br />
papis werili<strong>da</strong>n erTi garemoeba gansakuTrebul yuradRebas<br />
ipy robs. rogorc Cans, mefe konstantinem qarTuli mar-<br />
Tlmadidebluri ek lesiis kaTolikuri eklesiisaTvis <strong>da</strong>qvemdebareba<br />
<strong>da</strong> ferara-floren ciis krebis (1437-1439) ga<strong>da</strong>wyvetilebaTa<br />
aRiareba SesTavaza, ris gamoc papma upasuxa:<br />
`Cven uaRresad moxaruli varT, rom Seni udidebulesoba miiswrafis<br />
namdvil marTlmadideblur sarwmunoebas Caswvdes<br />
<strong>da</strong> Cveni saxiT sTxovs Cvens uwmindes samociqulo taxts,<br />
mTeli qristianobis meTaurs, Camoayalibos yvelaferi rac<br />
ki Seexeba am sarwmunoebis swor <strong>da</strong>cvas~. amitom konstantines<br />
papisaTvis uTxovia nilos xeliT gaegzvna florenciis<br />
saeklesio krebis ga<strong>da</strong>wyvetileba. papma mefes es Txovna <strong>da</strong>ukmayofila:<br />
`amitom Cven axla gigzavniT krebis <strong>da</strong>dgenilebas,<br />
werilSi Cadebuls <strong>da</strong> Cveni beWdiT <strong>da</strong>luquls, <strong>da</strong> vTavazobT<br />
Sens Tav<strong>da</strong>debulobas, ubrZanoT: gaavrcelon <strong>da</strong> miiRon igi<br />
Seni qveynis yvela provinciaSi, rogorc qristeze, uflis<br />
WeSmarit Svilze, miTiTe bebi <strong>da</strong> <strong>da</strong>dgenilebebi... maSin Cven<br />
yvelani viqnebiT erTianni <strong>da</strong> axlobelni... maSin verc erTi<br />
mtruli iaraRi veraviTar zians ver mogvayenebs, vinai<strong>da</strong>n<br />
mjera, rom maTze gaimarjvebs meufeba~.<br />
papi qarTvel mefes did madlobas uxdis saCuqrebisaTvis<br />
<strong>da</strong> ima sac acnobebs, rom man mis elCs, Tavisi mefis saxeliT<br />
<strong>da</strong>smul yvela kiTxvaze amomwuravi pasuxi zepirad gasca 1 .<br />
ferara-florenciis saeklesio kreba iTvleba romis ka-<br />
Tolikuri <strong>da</strong> berZnul-marTlmadidebluri eklesiebis gamaerTianeblad.<br />
am krebis muSao baSi sxva marTlmadidebeli<br />
1 tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi (XIII-XVI<br />
ss.), Tb., 1984, gv. 217-219. ix. agreTve, TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv.64-66;<br />
cincaZe i., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 83.<br />
saxelmwifoebis warmomadgenlebTan erTad <strong>saqarTvelos</strong> ori<br />
warmomadgeneli monawileob<strong>da</strong>. uniis aqts xeli moawera yvelam,<br />
gar<strong>da</strong> qarTvelebisa 1 . qarTvelebis amgvari <strong>da</strong>mokidebuleba<br />
aR niSnuli saeklesio krebisadmi mSvenivrad moexsenebo<strong>da</strong>,<br />
rogorc paps aleqsandre VI-s, ise mefe konstantines.<br />
qarTveli mefis es nabiji (qarTuli marTlmadidebluri<br />
eklesiis romis kaToli kuri eklesiisadmi <strong>da</strong>qvemdebareba <strong>da</strong><br />
ferara-florenciis saeklesio krebis ga<strong>da</strong>wyvetilebaTa aRiareba)<br />
politikuri mosazrebiT iyo nakarnaxevi. misma elCma<br />
nilom rom Sive miiRo kaTolikoba <strong>da</strong> samSob loSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>,<br />
rogorc wmin<strong>da</strong> basilis wesis monazoni. amiT qarTvel politikosebs<br />
sur<strong>da</strong>T mieqciaT kaTolikuri evropis yuradReba.<br />
magram xom cnobilia, rom imave ferara-florenciis krebis<br />
ga<strong>da</strong>wyvetilebas aRmosavleTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis eklesiebis<br />
gaerTianebis Sesaxeb bizan tiis keisarma ioane VIII paleologma<br />
imitom moawera xeli, rom os maleTisagan Tav<strong>da</strong>sacavad<br />
<strong>da</strong>savleTisgan <strong>da</strong>xmareba mieRo. sinamdvileSi man am mizans<br />
ver miaRwia. es ki sagulisxmo magaliTi un<strong>da</strong> yofiliyo<br />
konstantinesaTvis, magram sxvagvarad rogor moqceuliyo? 2<br />
konstantine II-m <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n mxolod florenciis krebis<br />
ga<strong>da</strong>wy vetileba miiRo papis tyviiT <strong>da</strong>beWdil werilTan<br />
erTad.<br />
1 <strong>da</strong>wvr. ix. JuJunaZe o., XV saukunis pirveli naxevris <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>sagareo</strong> politikis istoriisaTvis. `qarTuli samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong><br />
politikis istorii<strong>da</strong>n~, I, Tb., 1970, gv. 5-28.<br />
2 erTi ram aucileblad un<strong>da</strong> iTqvas: qarTvel politikur moRvaweebs<br />
mamapapuri rwmenis Secvla seriozulad arasodes ar ufiqriaT. kaTolikobaze<br />
qveynis moqcevis <strong>da</strong>pireba mxolod politikuri xasiaTis fandi iyo. qarTvel<br />
politikosTa amgvar mo qmede baze specialurad <strong>da</strong> vrclad ix. mamisTvaliSvili<br />
e., saqarTveloSi kaTolicizmis gavrcelebis cdebi <strong>da</strong> qarTvelTa <strong>diplomatia</strong>.<br />
`qarTuli <strong>diplomatia</strong>~, weliwdeuli, #8, Tb., 2001, gv. 33-64.<br />
100 101
5. <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong><br />
urTierTobani <strong>da</strong> <strong>diplomatia</strong> XVI s.<br />
<strong>da</strong>sawyisi<strong>da</strong>n _ 70-ian wlebamde<br />
XV s. 90-ian wlebSi <strong>saqarTvelos</strong> feo<strong>da</strong>luri saxelmwufo<br />
sabolood <strong>da</strong>iSala. misi mdgomareoba kidev ufro<br />
<strong>da</strong>mZim<strong>da</strong> ori Zlieri saxelmwifos _ osmaleTisa <strong>da</strong> yizilbaSuri<br />
iranis mezoblobiT.<br />
osmalebma ukve XV saukeneSi mravalricxovani <strong>da</strong> Zlevamosili<br />
ome bis wyalobiT Seqmnes samxedro feo<strong>da</strong>luri<br />
saxelmwifo, romlis arsebobisa <strong>da</strong> Zlierebis mTavar wyaros<br />
mezobeli qveynebis <strong>da</strong>pyroba <strong>da</strong> maTi Zarcva Seadgen<strong>da</strong>. ise<br />
Can<strong>da</strong>, rom osmaleTis mtacebluri madis am lagmveli Zala ar<br />
arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong> misi yvela mezobeli <strong>da</strong>saRupavad gan wiruli<br />
iyo. osmalebis mier ganxorcielebul <strong>da</strong>pyrobiT omebs aRmosav<br />
leTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis qveynebisaTvis mxolod politikuri<br />
xasiaTis gar Tulebebi ar axl<strong>da</strong>, gauares<strong>da</strong> maTi ekonomikuri<br />
mdgomareobac. aR mosav leTisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis <strong>da</strong>makavSirebel<br />
gzebze osmalebis gaba tonebam, ev ropis saxelmwifoebi ai-<br />
Zula <strong>da</strong>ewyoT axali <strong>da</strong> uxifaTo gzebis Zieba, rasac Sedegad<br />
mohyva e. w. didi geografiuli aRmoCenebi. am procesma<br />
Zirfesvianad Secvala msoflio kavSir-urTierTobis mTeli<br />
sistema. axalma saerTaSoriso savaWro gzebma <strong>da</strong> kavSirurTierTobam<br />
didi gavlena moaxdina mravali qveynis, maT<br />
Soris, <strong>saqarTvelos</strong> ekonomikur ganviTare baze 1 .<br />
aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong> erT dros misadmi vasalur<br />
<strong>da</strong>mokide bule baSi myofi, axla ukve gamuslimanebuli ori<br />
saxelmwifo _ Saqi <strong>da</strong> Sirvani emezoblebo<strong>da</strong>. oriveSi ganviTarebuli<br />
iyo abreSumis war moeba, romlis produqtebic<br />
saerTaSoriso vaWrobis sagans war moadgen<strong>da</strong>. XV s. <strong>da</strong>sasrulsa<br />
<strong>da</strong> XVI s. <strong>da</strong>sawyisSi aRmosavleT saqarT velos same-<br />
1 Jor<strong>da</strong>nia g., ucxoel mogzaurTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb XVII<br />
saukuneSi, `mnaTobi~, #2, 1962 , gv. 174.<br />
foebs _ qarTlsa <strong>da</strong> kaxeTs, keTilmezobluri urTierToba<br />
aRar hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong>saxelebul saxelmwifoebTan.<br />
mokled aseTi iyo <strong>saqarTvelos</strong> mdgomareoba, rodesac<br />
samxreT azer baijanSi, ardebilSi, asparezze pirvelobis<br />
pretenziiT gamovi<strong>da</strong> sefianebis dinastia, romelmac safuZveli<br />
Cauyara sefianebis, anu yizilbaSebis Zlier saxelmwifos.<br />
am dinastiis pirveli warmomadgeneli iyo Sah ismail<br />
I. man gaiTvaliswina iranisa <strong>da</strong> azerbaijanis mosaxleo bis<br />
sxva<strong>da</strong>sxva fenebis interesebi <strong>da</strong> male moipova maTi mxar<strong>da</strong>Wera.<br />
igi cdilob<strong>da</strong> Seeqmna iseTi Zlieri centralizebuli<br />
saxelmwifo, romelic win aRudgebo<strong>da</strong> osmalTa agresias. mezobelTa<br />
miwebis <strong>da</strong>pyrobiT <strong>da</strong>interesebulma samxreT azerbaijanis<br />
didkacobam, ismails maSinve mxari <strong>da</strong>uWira <strong>da</strong> misi<br />
ZiriTadi <strong>da</strong>sayrdeni gax<strong>da</strong>. xalxis farTo masebis gulis<br />
mogebis miznT ismailma Siitoba saxelmwifo religiad gamoacxa<strong>da</strong>.<br />
am RonisZiebiT man Tavis q veSevrdomebi <strong>da</strong>arwmuna,<br />
rom suni turi osmaleTis mteri iqnebo<strong>da</strong>. ismails mxari<br />
<strong>da</strong>uWires, agreTve, vaWar-xelos nebma. maTi savaWro saqmianoba<br />
<strong>da</strong> gasaRebis bazari feo<strong>da</strong> luri aSlilobis <strong>da</strong> osmalebis<br />
mier savaWro-saqaravno gzebis ga<strong>da</strong>ket viT uaRresad Seikveca.<br />
amitom isinic gamosavals mxolod Zlieri xelisuflebis<br />
<strong>da</strong>myarebaSi xe<strong>da</strong>vdnen.<br />
ismailma, vidre osmaleTTan oms <strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong>, iaraRi jer<br />
Tavisi uax loesi mezoblebis winaaRmdeg mimarTa. 1499 wels<br />
Zlieri <strong>da</strong> mdi<strong>da</strong>ri Sir vanis winaaRmdeg <strong>da</strong>wyebuli omi, 1501<br />
wels gamarjvebiT <strong>da</strong>asrula. is mailis Sirvanis sataxto SamaxiaSi<br />
yofnis droi<strong>da</strong>n Cndeba italielTa pirveli cnobebi<br />
<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> yizilbaSebs Soris urTierTobis <strong>da</strong>myarebis<br />
Sesaxeb.<br />
garkveul warmatebas miaRwia Tu ara, Sah ismailma, paolo<br />
jovios gadmocemiT, maSinve `<strong>da</strong>iwyo omi albanebis 1 , ibere-<br />
1 jovio albanebSi kaxelebs un<strong>da</strong> gulisxmobdes. amis maCvenebelia is, rom<br />
igi Tavisi Txzulebis meore nawilSi erTgan ambobs: `iberebi <strong>da</strong> albanebi dRes<br />
102 103
isa <strong>da</strong> SiTebis 1 wi naaRmdeg, romlebic baqos zRvis 2 napiras<br />
cxovroben. isini winaT sparseTis mefis moxakeni iyvnen...<br />
ukve oTxi weli gavi<strong>da</strong>, rac xarki ar ga<strong>da</strong>uxdiaT, elCobac<br />
ki ar gaugzavniaT gamarjvebaTa misalocad~ 3 .<br />
jovios cnobis mixedviT, ismaili saqarTveloze laSqrobisas<br />
miznad isaxav<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> (qarTlis, kaxeTis <strong>da</strong><br />
samcxe-saaTabagos) iranisadmi vasalur mdgomareobaSi Cayenebas,<br />
kerZod: maT mier ismailis xelisu flebis cnobas,<br />
yovelwliuri ga<strong>da</strong>saxadis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s <strong>da</strong> jaris garkveuli<br />
kontigentis miwodebas misi farTo <strong>da</strong>pyrobiTi gegmebis gansaxor<br />
cieleblad.<br />
maSasa<strong>da</strong>me, ismailis pirveli kontaqti <strong>saqarTvelos</strong>Tan<br />
mniSvnelovani politikuri, ekonomikuri <strong>da</strong> samxedro interesebiT<br />
ganpirobebuli iyo <strong>da</strong> ara stiqiuri, mxolod na<strong>da</strong>vlis<br />
xelSi CagdebiT na karnaxevi. hasan rumlu gadmogvcems:<br />
`aleqsandres sa<strong>da</strong>rma xayanma (is mail I – e. m.) zogier-<br />
Ti didebuli moixmo <strong>da</strong> ubrZana, erTmaneTSi moeTaTbiraT,<br />
romel mxares ufro Sesaferisi iqnebo<strong>da</strong>, rom gavemarToT.<br />
zogma Tqva, saWiroa erzinjanSi gavataroT zamTari... zogma<br />
ki moaxsena, yvaryvares <strong>saqarTvelos</strong> urwmunoebze gavilaSqroTo.<br />
sxva jgufma kidev Coxur-saadi (erevnis olqi –<br />
e.m.) scno Sesaferisad... <strong>da</strong>dgenil iqna, rom droSebis Sirvanisaken<br />
mimarTva swori iqnebao. roca basians miaRwies,<br />
mizanSewonili moqmedebisaTvis saWiro Seiqmna, rom xolefabegi<br />
<strong>saqarTvelos</strong>ken gaegzavnaT. brZanebis Tanaxmad, xolefabegma<br />
mamacebis razmiT saqarT veloze gailaSqra, uzomo nad-<br />
iberebad wodebulni~. Giovio P ., La secon<strong>da</strong> parte dell’Historie del suo tempo,<br />
Firenze, 1553, p. 478.<br />
1 albaT, Sirvanelebi.<br />
2 kaspiis zRva.<br />
3 Giovio P ., La prima parte dell’Historie del suo tempo, Firenze, 1551, p. 483;<br />
Spandugino T., La vita di Sach Ismael et de Tamas re di Persia chiamati Sofi . `Historia<br />
universale del origine et imperio de Turchi, raccolta <strong>da</strong> M. Francesco Sansovino~,<br />
Venezia, 1568, p. 374r.<br />
avli aiRo <strong>da</strong> uavgustoes urdoSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>~ 1 .<br />
saqarTveloSi SemoWrilma xolefa-begma, ismailis mi-<br />
TiTebis Tanax mad, garkveuli moTxovnebi wauyena qarTlis,<br />
kaxeTisa <strong>da</strong> samcxe-saaTbagos mbrZaneblebs. rogorc qvemoT<br />
gamoCndeba, ismailis moTxovne bi<strong>da</strong>n gansakuTrebuli<br />
yuradReba eTmobo<strong>da</strong> qarTvelebis mier jaris gayvanas mis<br />
<strong>da</strong>saxmareblad 2 . yovel moTxovnaze <strong>da</strong>saxelebul qarTul<br />
politikur erTeulebs 3-3 aTasi mxe<strong>da</strong>ri gahyav<strong>da</strong>T.<br />
anonimi venecielisa <strong>da</strong> katerino `Zenos mogzaurobis<br />
komentare bis~ gadmocemis Tanaxmad, 1501 wels ismailma Samaxii<strong>da</strong>n<br />
elCi gaugzavna qarT vel mefe-mTavrebs <strong>da</strong> ay-yoiunlus<br />
sulTnis alvendis winaaRmdeg <strong>da</strong>xmareba sTxova. radgan<br />
`sakuTari ZalebiT omSi warmateba eeWvebo<strong>da</strong>, amitom [ismailma]<br />
elCi gagzavna iberiaSi, romelic Samaxii<strong>da</strong>n sami, an<br />
ufro zustad, oTxi dRis savalzea. es iberia didi provinciaa,<br />
mTeli mosaxleoba marTlmorwmune qristiania <strong>da</strong><br />
mbrZaneblobs Svidi siniori. maT Soris ar ian orni, an ufro<br />
zustad samni, romlebic sparseTis, e.i. Tavrizis qvey anas esazRvrebian.<br />
erTs hqvia aleqsandros beki, meores gurgurambeki,<br />
mesa mes mirza beki~ 3 .<br />
TiTqmis igives gveubneba Zenoc, magram mokled, `siniorebis~<br />
sax elebic mcired Secvlilia (aleqsandro beki, gurgurambeki,<br />
mirabeti), Tanac maT `jorjanebs~ uwodebs 4 .<br />
rogorc Cans, orive avtorisaTvis cnobili iyo <strong>saqarTvelos</strong><br />
sxva<strong>da</strong>sxva samefo-samTavroebad <strong>da</strong>nawileba, magram mas<br />
1 hasan-rumlus cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. sparsuli teqsti qarTuli<br />
TargmaniTa <strong>da</strong> SesavliT gamosca v. fuTuriZem. SeniSvnebi <strong>da</strong>urTo r. kiknaZem,<br />
Tb., 1965, gv. 19.<br />
2 sainteresoa, rom arc Turquli <strong>da</strong> arc sparsuli wyaroebi ar aRniSnaven<br />
sefi anTa saxelmwifos an osmaleTis mier qarTuli samefoebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>mxmare<br />
jaris gayvanas.<br />
3 Ramusio G. B., Op. cit., p. 87 r.<br />
4 XV saukunis italiel mogzaurTa, gv. 37. evropaSi gagzavnil werilebsa<br />
<strong>da</strong> italiur dokumentur Tu naratiul wyaroebSi yvaryvare II yovelTvis<br />
`gurguras~, `gorgoras~ saxeliT moixsenieba.<br />
104 105
mainc erTi saerTo saxeliT `iberiad~ <strong>da</strong> `jorjaniad~ moixseniebdnen.<br />
zemoT <strong>da</strong>saxelebuli qarTveli `siniorebis~ vinaobis<br />
<strong>da</strong>dgena, gar<strong>da</strong> pirvelisa (aleqsandros beki), advilad ver<br />
xerxdeba. eWvi ar aris rom pirveli kaxeTis mefe aleqsandre<br />
pirvelia (1476-1511). `gurgu rambeki~ sam cxis aTbag yvaryvare<br />
meoreze (1451-1498) migvaniSnebs 1 . magram, cnobilia, rom<br />
1500-1515 wlebSi aTabagob<strong>da</strong> yvaryvare II-is Svili mzeWabuki.<br />
maS anonimi venecieli <strong>da</strong> Zenos mogzaurobis komentatori<br />
ratom un<strong>da</strong> asax elebdnen yvaryvares. savaraudoa,<br />
rom yvaryvare II-is didxans aTabagobam <strong>da</strong> popularobam misi<br />
saxeli yvaryvare (gurgura, gorgora) samcxis mmarT veli<br />
aTabagis zogad saxelad aqcia. amitom SeiZleba <strong>da</strong>vuSvaT,<br />
rom `gurgura~-Si <strong>da</strong>saxelebuli avtorebi aTabag mzeWabuks<br />
gulisxmoben.<br />
vin aris `mirabeti~? am SemTxvevaSic mxolod varaudis<br />
<strong>da</strong>Sveba SeiZleba. radgan `mirza~ ufliswuls niSnavs, Sei-<br />
Zleba masSi qarTlis mefe konstantine II-is romelime vaJi<br />
an Zma vivaraudoT. katerino Zenos `mogzaurobis komentareb-<br />
Si~ naTqvamia, rom zemoaRniSnul `siniorebs~ `Zveli mtroba<br />
hqon<strong>da</strong>T alamurTan <strong>da</strong> sur<strong>da</strong>T misi Zlierebis <strong>da</strong>mxoba,<br />
isargebles ismailis mier micemuli SemTxveviT <strong>da</strong> gadwyvites<br />
<strong>da</strong>xmare bod nen mas alamuris winaaRmdeg~ 2 .<br />
ismaili qarTvelebs hpirdebo<strong>da</strong>, `Tu isini <strong>da</strong>exmarebodnen<br />
[alven dis winaaRmdeg], <strong>da</strong>rCebodnen kmayofili <strong>da</strong><br />
mdidrebi~. ismaili mo kavSireebs acnobeb<strong>da</strong> Tavis ganzraxvis<br />
Sesaxebac: alvendis <strong>da</strong>marcxebis Semdeg Tavrizs sataxto<br />
qalaqad ga<strong>da</strong>aqcev<strong>da</strong> <strong>da</strong>, rodesac Zlieri, cen tralizebuli<br />
saxelmwifos erTpirovnuli mmarTveli gaxdebo<strong>da</strong>, maSin<br />
1 evropaSi gagzavnil werilebsa <strong>da</strong> italiur dokumentur Tu naratiul<br />
wyaroebSi yvaryvare II yovelTvis `gurguras~, `gorgoras~ saxeliT moixsenieba.<br />
2 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi, gv. 37-38.<br />
qarTvelebi ganTavisufldebodnen im xarkisagan, romelsac<br />
isini `sparseTis mefes~, e.i. alvendis uxdidnen 1 .<br />
mocemul etapze ismailisaTvis <strong>da</strong>xmareba qarTvelebs<br />
politiku rad <strong>da</strong> ekonomikura<strong>da</strong>c xelsayrelad miuCneviaT.<br />
marTlac, maT, TiToeulma sam-sami aTasi (sul 9 aTasi)<br />
mxe<strong>da</strong>ri gagzavnes 2 . anonimi ve necieli iqve <strong>da</strong>sZens, rom `es<br />
iberebi umamacesi mxedrebi <strong>da</strong> brZolaSi mrisxaneni ar ian~ 3 .<br />
qarTvelebi imiTac saxelganTqmulni yofilan, rom trapizonis<br />
saz RvrebTan mosvenebas ar aZlevdnen osmalebs 4 .<br />
ismails qarTveli mxedrebi didi sixaruliTa <strong>da</strong> pativiT<br />
miuRia. ramdenad mniSvnelovani iyo ismailisaTvis qarTvelebis<br />
mier gaweuli <strong>da</strong>x mareba, iqi<strong>da</strong>n Cans, rom maT misvlamde<br />
ismails mxolod 7 aTasi mebrZoli hyav<strong>da</strong>, amis Semdeg<br />
ki, misi laSqari 16 aTas kacamde gaizar<strong>da</strong>. qarTvelebis<br />
misvliT nasiamovnebma ismailma <strong>da</strong>pireba Seasrula <strong>da</strong> is ini<br />
SamaxiaSi mox veWili didZali ganZiT <strong>da</strong>asaCuqra 5 .<br />
1501 wels naxWevanis maxloblad, sof. SarurTan, gamar-<br />
Tul brZolaSi ismailis laSqarma sastikad <strong>da</strong>amarcxa alvendis<br />
30 aTasiani kavaleria. rogorc anonimi venecielis cnobi<strong>da</strong>n<br />
irkveva, brZolis dros ga<strong>da</strong>mwyveti roli qarTvelTa<br />
razmebs SeusrulebiaT. isini alvendis banakSi SeWrilan <strong>da</strong><br />
mouspiaT. sulTanma gaqceviT uSvela Tavs. gamarjvebulebi<br />
didi zeimiT Sevidnen TavrizSi. marTalia alvendma SeZlo<br />
Zalebis mok reba <strong>da</strong> mcire xniT Tavrizic <strong>da</strong>ibruna, magram<br />
1502 w. igi sabolood gan devnes. ismaili iranis Sahin-Sahad<br />
1 Ramusio G. B., Op. cit., p. 87 r.<br />
2 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi, gv. 38; Ramusio, Op. cit., p. 87r.<br />
3 `Et questi Hiberi sono huomini valentissimi a cavallo, et terribili in bataglia~.<br />
Ramusio, p., Op. cit., 87r.<br />
4 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi, gv. 38.<br />
5 Ramusio, Op. cit., p. 87r-v. sruliad sawinaaRmdego cnoba aqvs sefianTa<br />
xanis (XVI s.) istorikoss hasan-beg rumlus. Sirvanze galaSqrebamde ismails<br />
qarT velebisaTvis <strong>da</strong>x mareba ki ar uTxovia, aramed saqarTvelo <strong>da</strong>ulaSqria.<br />
sparseli <strong>da</strong> italieli avtorebi erTmaneTs erTSi eTanxmebian: Sirvanze<br />
laSqrobis win ismails 7 aTasi mebrZoli hyav<strong>da</strong>. hasan-beg rumlu, gv. 19.<br />
106 107
(mefeT-mefe, 1502-1524) gamocxad<strong>da</strong>. 1502 weli yizilbaSTa<br />
saxelmwifos <strong>da</strong>arsebis welad iTvleba 1 .<br />
ismail I-is <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong> <strong>da</strong>pyrobiT omebs iTvaliswineb<strong>da</strong>.<br />
ukve 1502 wels is samxedro moqmedebas iwyebs ayyoiunlus<br />
ukanaskneli sulTnis, uzun hasanis SviliSvilis<br />
muradis winaaRmdeg. murads azerbaijanSi ay-yoiunlus Zalauflebis<br />
aRdgena sur<strong>da</strong> <strong>da</strong> yizilbaSTa <strong>da</strong>uZinebeli mteri iyo.<br />
anonimi venecielis gadmocemis Tanaxmad, ismail I TavrizSi<br />
imyofe bo<strong>da</strong>, roca muradis 30 aTasiani jariT Tavrizze<br />
wamosvlis am bavi acnobes. ismailma didebulebi TavianTi<br />
jarebiT Sekriba <strong>da</strong> muradis Sesaxvedrad Tavrizi<strong>da</strong>n<br />
gavi<strong>da</strong>. muradi swrafad midio<strong>da</strong> raTa moulodneli Tav<strong>da</strong>sxma<br />
ganexorcielebina. ismailis mdgomareoba kritikuli<br />
iyo. amitom man `yvela Tavis didebulsa <strong>da</strong> meomars mimarTa,<br />
rom TiToeulma maTganma ibrZolos vaJkacurad. iberTa siniorebsac<br />
sTxova, rom waaqezon TavianTi meomrebi, gaaxsenon,<br />
rogor moiqcnen im SemTxvevaSi, roca alumutis (alvendi)<br />
mTeli banaki gaanadgures. amgvarad Sepir<strong>da</strong> TiToeuli iberieli<br />
mas <strong>da</strong> maT erTi saaTi as welad moeCvenaT, sanam xel-<br />
CarTul brZolaSi Caebmebodnen~ 2 .<br />
muradi Tavisi jariT mivi<strong>da</strong> Tavrizis <strong>da</strong>blobze <strong>da</strong> ismailis<br />
ba naki<strong>da</strong>n mcire manZilze, erT patara mdinaresTan<br />
gaCer<strong>da</strong>. ismailis jaric, romlis did nawils qarTvelebi<br />
Seadgendnen, mdinaris meore napirTan mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> iqve <strong>da</strong>banak<strong>da</strong>.<br />
pirispir mdgomi mowinaRmdegeebi brZolaSi iw vevdnen<br />
<strong>da</strong> uxeSi sityvebiT umaspinZldebodnen erTmaneTs. SuadRisas<br />
(1503 w. 19 ivnisi) ismaili <strong>da</strong> muradi jarebis gamxnevebas<br />
Seudgnen. saRamos ki muradma Tavisi jari sam nawilad gahyo.<br />
misi mibaZviT, ismailmac jari or nawilad gahyo: erTSi 9<br />
aTasi qarTveli iyo, meoreSi _ yizilbaSebi. 20 iv niss gaimarTa<br />
brZola, romelic Sah ismailis gamarjvebiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>.<br />
1 Петрушевский И.П., Ук. труд, с. 233.<br />
2 Ramusio, Op. cit., p. 88r.<br />
sulTan muradi brZolis veli<strong>da</strong>n gaiqca 1 . man Sirazs Seafara<br />
Tavi, magram ismaili <strong>da</strong>edevna <strong>da</strong> Sirazsac <strong>da</strong>eufla.<br />
azerbaijanSi ganmtkicebis Semdeg sefianebma ay-yoiunlu<br />
gaanad gures <strong>da</strong> iranis mniSvnelovani nawili <strong>da</strong>imorCiles.<br />
1507-1508 wlebSi yizil baSebma <strong>da</strong>ipyres erayis didi nawili<br />
baR<strong>da</strong>diTurT. amis Semdeg maTi sax elmwifo aRmosavleTiT<br />
gaumezobl<strong>da</strong> uzbekebis saxelmwifos, <strong>da</strong>savleTiT ki – osmalebisas.<br />
iwyeba brZola xorasnisaTvis ismail I-sa <strong>da</strong> uzbekebis<br />
mbrZanebel Seiban-xans Soris. xorasanze gadio<strong>da</strong> mniSvnelovani<br />
savaWro gzebi. Sei ban-xanma idrova Sah ismailis mcire<br />
aziaSi saomari moqmedebiT <strong>da</strong> xo rasani <strong>da</strong>ipyro. ismaili didi<br />
jariT <strong>da</strong>iZra xorasnisaken. brZola mox<strong>da</strong> q . mervis maxloblad,<br />
sof. mahmudTan 1510 wlis 1 dekembers. araviTari cnoba<br />
gvaqvs am brZolaSi qarTvelebis monawileobis Sesaxeb, magram<br />
is ki viciT, rom ismailma qarTuli faqtori SesaniSnavad gamoiyena<br />
brZolis warmatebiT <strong>da</strong>sasruleblad. ai ras gvamcnobs<br />
Teodoro spandujino: `mervi<strong>da</strong>n erTi dRis savalze aris md.<br />
sakijani, romelzec gadebulia merqiopes xidi. aqe<strong>da</strong>n sur<strong>da</strong><br />
[Seiban-xans] ga<strong>da</strong>suliyo mdinareze. Sahma mdinareze ga<strong>da</strong>sasvlelebi<br />
<strong>da</strong>ikava. brZola gagrZel<strong>da</strong> SuadRemde. maSin Sahma<br />
[is mailma] xma gaavrcela, viTom erTimeoreze mi yolebiT eqvsi<br />
Sikriki mou vi<strong>da</strong>, romlebmac acnobes, rom qarTvelebi erTmaneTTan<br />
SeTanxmebiT Tavrizis <strong>da</strong>salaSqrad wamovidnen~ 2 . amis<br />
Sem deg Sah ismailma xidis <strong>da</strong>cva miatova <strong>da</strong> ukan <strong>da</strong>ixia. samagierod<br />
Sei ban-xanma mTeli Tavisi jariT, ro melic 30 aTasi<br />
meomrisagan Sedgebo<strong>da</strong>, xidze ga<strong>da</strong>svla <strong>da</strong>iwyo. Sah is maili ki,<br />
naxevari dRis savalze gaCer<strong>da</strong> <strong>da</strong> xelsayrel moments elo<strong>da</strong>.<br />
roca mosaRamov<strong>da</strong>, igi moulodnelad Tavs<strong>da</strong>esxa mters <strong>da</strong><br />
1 Ibidem. ismail I-isa <strong>da</strong> murads Soris brZolis sruliad gansxvavebuli,<br />
isto riul sinamdviles <strong>da</strong>Sorebuli versia ix. giorgaZe b., venecieli avtoris<br />
marino sa nutos cnobebi saqarTveloze (XV-XVI ss. mijna). krebulSi: evropis<br />
istoriis problemebi, II, Tb., 1978, gv. 188-189.<br />
2 Spandugino T., Op. cit., p. 106v.<br />
108 109
sastikad gaanad gura. Seiban-xani brZolaSi <strong>da</strong>iRupa 1 .<br />
amgvarad, Tu SevajamebT Cvens xelT arsebuli wyaroebis<br />
monace mebs, SeiZleba <strong>da</strong>rwmunebiT iTqvas, rom qarTvelebma<br />
mniSvnelovani roli Seas rules sefianebis yizilbaSuri<br />
saxelmwifos Camoyalibebisa <strong>da</strong> ganmtkicebis saqmeSi. magram<br />
qarTvelebis wvlili Sah ismailis <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>Si amiT<br />
ar <strong>da</strong>srulebula. isini kvlavac aqtiurad monawileobdnen<br />
Sahis mTel rig samxedro RonisZiebebSi.<br />
safiqrebelia, rom qarTvelebis ismailisadmi <strong>da</strong>xmareba,<br />
pirvel rigSi ganpirobebuli un<strong>da</strong> yofiliyo, imiT, rom<br />
qarTveli politikosebi sefianTa saxelmwifos gaZlierebaSi<br />
xe<strong>da</strong>vdnen osmaleTis sapirispiro Zalas. yizilbaSTa Zlieri<br />
saxelmwifo ZalTa wonasworo bas Seqmni<strong>da</strong> axlo aRmosavleTSi.<br />
qarTveli politikosebisaTvis, ra Tqma un<strong>da</strong>, Zneli<br />
misaxvedri ar iqnebo<strong>da</strong>, rom Zlieri mezobeli maTi qveynis<br />
arsebobas xi faTs Seuqmni<strong>da</strong>. magram istoriuli gamocdileba<br />
imasac ukarnaxeb<strong>da</strong>T, rom erT Zlier mezobelTan pirispir<br />
<strong>da</strong>rCena ufro saxifaTo iyo vidre, or Tan, romlebic mudmivad<br />
<strong>da</strong>pirispirebulni iqnebodnen Tun<strong>da</strong>c saqarT veloze<br />
batonobisaTvis. maT Soris winaaRmde gobis gamoyeneba ga<strong>da</strong>r-<br />
Cenis mniSvnelovani saSualeba iqnebo<strong>da</strong>.<br />
* * *<br />
Sah ismail I-is karze kargad icodnen, evropelebis<br />
<strong>da</strong>intereseba aRmosavleTSi osmaleTis sapirispiro Zalis<br />
moZebnis Sesaxeb. amitom man veneciis respublikas maSinve<br />
SesTavaza uzun hasanis droindeli kavSiris ganaxleba <strong>da</strong><br />
osmaleTis winaaRmdeg sabrZolvelad artile ria <strong>da</strong> artileristebi<br />
sTxova 2 . venecielebma ar <strong>da</strong>ayovnes <strong>da</strong> ukve 1502<br />
1 Ibidem.<br />
2 Epistolarum Turcicarum variarum et diversarum authorum, Francfurt am<br />
Main, 1598 , S. 59.<br />
wels scades Sah ismailTan kontaqtis <strong>da</strong>myareba. iranSi<br />
elCad gaig zavna konstantine laskarisi. 1502 wlis 15 oqtombers<br />
laskarisi yaramanii<strong>da</strong>n veneciaSi gag zavnil moxsenebaSi<br />
aRniSnavs Sah ismailis osmaleTTan momaval brZolaSi,<br />
kerZod, trapizonis imperiis gan Tavisuflebis saqmeSi,<br />
<strong>saqarTvelos</strong> did mniSvnelobaze 1 .<br />
sefianTa saxelmwifom, jer kidev Camoyalibebis proces-<br />
Si, Tavise buri urTierToba <strong>da</strong>amyara samcxe-saaTabagosTan.<br />
ismail I saaTabagos sam flobeloebs, aTabagisave nebarTviT,<br />
plac<strong>da</strong>rmad iyeneb<strong>da</strong> osmaleTis teritoriaze SesaWrelad.<br />
xSirad, roca wyaroebSi laparakia saqarT veloze, miTiTebulicaa,<br />
rom igi esazRvreba trapizons. amiT surT xazi<br />
gausvan <strong>saqarTvelos</strong> strategiul mniSvnelobas osmaleTTan<br />
omis SemTxvevaSi. spandujinos erTi <strong>da</strong>uTariRebeli cnobi<strong>da</strong>n<br />
vigebT, rom is mailma `gagzavna satofbei 14 aTasi kaciT<br />
trapizonis mxares. saqarT velos mTavarma guagura beim,<br />
romelic Sah-iakubis bebiis Zmis (Sah-ia kubis biZis) simamri<br />
iyo, gza misca. igi SeiWra trapizonis samefoSi, mravali adgili<br />
ga<strong>da</strong>wva, gaZarcva <strong>da</strong> misianebi, na<strong>da</strong>vliT <strong>da</strong>tvirTulni,<br />
ukan <strong>da</strong>brundnen~ 2 .<br />
Znelia imis <strong>da</strong>dgena, rodis mox<strong>da</strong> spandujinos mier gadmocemuli<br />
ambavi, magram, radgan masSi naTqvamia, rom ismailis<br />
samxedro eqspedicia baiazid II-is (1481-1512) winaaRmdeg<br />
iyo gagzavnili, amitom miaxloebiT SeiZleba Tqma, rom es<br />
mox<strong>da</strong> 1512 wlamde, selim pirvelis gamefebamde. selim I-is<br />
gamefebis Semdeg aTabagis <strong>da</strong>mokidebuleba Sah ismailisadmi<br />
Seicvala.<br />
yvaryvare II-is gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg samcxe-saaTabagoSi<br />
<strong>da</strong>iwyo brZola taxtis pretendentebs Soris, sabolood<br />
gaimarjva mzeWabukma (1500-1515). am dros iwyeba osmalebis<br />
Seteva samxreeT-<strong>da</strong>savleT saqarT veloze. aTabagma Seqmnili<br />
1 Sanuto M. I diarri, t. IV, Venezia, 1880, p. 357.<br />
2 Spandugino T., Op. cit., p. 110.<br />
110 111
mdgomareobiT isargebla, jer qarTlis mefe konstantine IIsTan<br />
<strong>da</strong>amyara mSvidoba <strong>da</strong> misadmi morCileba ikisra, Sem deg<br />
Tavisi samflobeloebis gafarToebis mizniT, osmaleTTan<br />
kavSiri gaaba. roca gurieli osmalebs ebrZo<strong>da</strong>, mzeWabuki<br />
mtris mxares <strong>da</strong>dga <strong>da</strong> aWara <strong>da</strong> WaneTi <strong>da</strong>ipyro 1 . osmaluri<br />
wyaroebis Tanaxmad, mzeWabukma <strong>da</strong>ikava artaani, kola (patara<br />
artaani), olTisi, TorTumi <strong>da</strong> ispiri 2<br />
osmaleTis mmarTveli wreebi jerovnad afasebdnen<br />
<strong>saqarTvelos</strong> strategiul mniSvnelobas aRmosavleTze SetevisaTvis,<br />
magram vidre mSvi dobiani baizid II qveyanas mar-<br />
Tav<strong>da</strong>, saqme omamde ar mivi<strong>da</strong>.<br />
baiazid II-is mSvidobiani aRmosavluri politikis<br />
winaaRmdeg ga movi<strong>da</strong> ufliswuli selimi. igi trapizonis<br />
valad yofnisas TviTnebu rad, sulTnis survilis winaaRmdeg<br />
ebrZo<strong>da</strong> yizilbaSebs. selimma garkveul warmatebasac<br />
miaRwia: 1510 w. man xelT igdo yizilbaSebis mier <strong>da</strong>kavebuli<br />
erzinjani <strong>da</strong> baiburTi, riTac sefianTa saxelmwi fosTan<br />
omis <strong>da</strong>wyebis saSiSroeba Seqmna. Svilis aseTi moqmedebis<br />
gamo baiazidi iZulebuli gax<strong>da</strong> ismailTan elCi <strong>da</strong> saCuqrebi<br />
gaegzavna <strong>da</strong> bodiSic moexa<strong>da</strong> 3 .<br />
selimis moqmedeba yizilbaSebis <strong>da</strong>savleTisaken winsvlis<br />
SeCere bas isaxav<strong>da</strong> miznad. paolo jovios gadmocemiT,<br />
selimma aiZula baiazidi, rom iberebTan <strong>da</strong> megrelebTan<br />
saqmis mogvareba misTvis miendo 4 , radgan samxreTi <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTi<br />
saqarTvelo selims osmaleTis gavlenis sferod miaCn<strong>da</strong>.<br />
XVII saukunis Turqi istorikosis solaq-zades TqmiT:<br />
`cnobilia <strong>da</strong> gulebSi xsovna<strong>da</strong>a <strong>da</strong>rCenili, rom, rodesac<br />
misi udidebulesoba Sah-zade selim-xani trapizonis<br />
vilaieTSi mivi<strong>da</strong>, did dros andomeb<strong>da</strong> im mxareSi saqarTve-<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv, 710-711.<br />
2 Jan-lui bake gramoni, osmalebi <strong>da</strong> saqarTvelo XVI saukunis pirvel<br />
meoTxedSi. `macne~, istoriis seria, #3,, 1978, gv. 99.<br />
3 Fisher S., The foreign relaTions of Turkey 1481-1512, Urbana, 1948.<br />
4 Giovio P ., Op. cit., I, p. 509.<br />
los mtrebTan brZolasa <strong>da</strong> saRvTo oms~ 1 . imave periodis<br />
sxva Turqi istorikosis munejim-baSis gad mocemiT, trapizonis<br />
valad yof nis periodSi `selimi drois did nawils<br />
<strong>saqarTvelos</strong> rbeva-aoxrebasa <strong>da</strong> yizilbaSebTan omebs<br />
andomeb<strong>da</strong>. erzinjani <strong>da</strong> baiburTi man (yizilbaSebs) xeli<strong>da</strong>n<br />
gamostaca... (samefo karis) morCilebi<strong>da</strong>n selimis gamosvlis,<br />
<strong>da</strong>v isa <strong>da</strong> <strong>da</strong>moukideblobis mopovebis mizniT Cadenil <strong>da</strong>na-<br />
Saulad <strong>da</strong> preten ziad imowmebdnen (mamis) neba<strong>da</strong>urTvelad<br />
saqarTveloze Catarebul laSqrobebs 2 <strong>da</strong> maRal saxelmwifosTan<br />
mSvidobian urTierTobaSi myof yizilbaSebTan gamar-<br />
Tul omebs~ 3 . es mox<strong>da</strong> 1510 wels 4 .<br />
1512 wels ufliswulma selimma, osmaleTis feo<strong>da</strong>lTa<br />
yvelaze agre siuli wreebis mxar<strong>da</strong>WeriT, baiazid II taxti<strong>da</strong>n<br />
Camoagdo <strong>da</strong> TviTon <strong>da</strong>i kava selim I-is saxeliT (1512-1520).<br />
is maSinve Seudga Tavisi ZiriTadi geg mis ganxorcielebas<br />
_ sefianebis mospobas <strong>da</strong> samxreT-<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>da</strong>morCilebas.<br />
mezoblebis _ yizilbaSebis <strong>da</strong> osmalebis _ mier <strong>saqarTvelos</strong><br />
mi marT agresiuli politikis gatarebas xels uwyob<strong>da</strong><br />
samcxe-saaTa bagoSi Seqmnili viTareba. jer yvaryvare II-m,<br />
Semdeg misma memkvidreebma, viwro feo<strong>da</strong>luri interesebi<strong>da</strong>n<br />
gamomdinare, meryevi, uprincipo politikis ga tarebiT, mrav-<br />
1 Sengelia n. solaq-zade <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. `qarTuli wyaroTmcodneoba~,<br />
IV, Tb., 1873, gv. 58.<br />
2 amave periodis sxva Turqi istorikosis koja huseinis TqmiT, 1509 w.<br />
selimma jer somxeTSi erzinjani <strong>da</strong>ipyro, Semdeg saqarTvelo aiklo, sai<strong>da</strong>nac<br />
didZali na<strong>da</strong>v liTa <strong>da</strong> tyveebiT <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. Новосельцев А., П. Освободительная<br />
борьба народов Закавказья в XVI-XVII веках. «Вопросы истории», М., 1969,<br />
№9, с. 115; Sengelia n. XV-XIX sau kuneebis saqarT velos istoriis osmaluri<br />
wyaroebi, Tb., 1974 , gv. 31.<br />
3 CoCievi v., maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso urTierToba XVI-<br />
XVII sau kuneebSi (iran-osmaleTis sazavo xelSekrulebebis mixedviT). (sadoqtoro<br />
disertacia), Tb., 1972, gv. 54-55.<br />
4 m. svaniZem Turqul wyaroebze <strong>da</strong>yrdnobiT gamoikvlia, rom selimis<br />
saqarT veloze Tav<strong>da</strong>sxma 1510 wels un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. svaniZe m., saqarTveloosmaleTis<br />
urTier Tobis istorii<strong>da</strong>n, XVI-XVII ss., Tb., 1971, gv. 44.<br />
112 113
aljer misces sababi <strong>da</strong>saxelebul mezoblebs maT saSinao<br />
saqmeebSi Careuliyvnen, zogjer ki, maTi mxar<strong>da</strong>WeriT <strong>da</strong>nar-<br />
Cen saqarT velos iklebdnen an <strong>da</strong>pyrobas lamobdnen.<br />
ismail II-is <strong>da</strong>pyrobiTma omebma, misma warmatebebma didi<br />
saer TaSo riso gamoxmaureba hpova. osmalebisagan Seviwroebuli<br />
<strong>da</strong> SeSi nebuli ev ropelebi yizilbaSTa saxelmwifoSi<br />
xe<strong>da</strong>vdnen Zalas, romlis <strong>da</strong>pirispireba SeiZlebo<strong>da</strong> osmalebis<br />
imperiisaTvis. Sah ismailis pirovnebis, rogorc saqristianos<br />
megobris gandideba xdebo<strong>da</strong> iseve, rogorc erT dros<br />
Temurlengisa <strong>da</strong> uzun hasanis.<br />
selim I-s farTo <strong>da</strong>pyrobiTi gegmebi hqon<strong>da</strong>, magram maTi<br />
ganxor cieleba yizilbaSTa saxelmwifos ganadgurebis gareSe<br />
SeuZlebeli iyo. Sahsa <strong>da</strong> sulTans Soris urTierToba sul<br />
ufro iZabebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> orive mxare ga<strong>da</strong>mwyveti brZolisaTvis<br />
emzadebo<strong>da</strong>.<br />
1514 wlis gazafxulze selim I-ma q . edirneSi moiwvia<br />
divani, romel zec gamocxad<strong>da</strong>, rom Siiti yizilbaSebis<br />
winaaRmdeg brZola yvela mus limis wmin<strong>da</strong> movaleoba iyo.<br />
amis Semdeg selimma samxedro moqmedebac <strong>da</strong>iwyo <strong>da</strong> iranis<br />
samflobeloebSi SeiWra. Sahis brZanebiT yizilbaSTa razmebma<br />
ukan <strong>da</strong>ixies qveynis siRrmeSi, Tanac spobdnen xidebs,<br />
gzebs, sur saT-sanovagis marags. es RonisZieba mtrisaTvis<br />
swrafi winsvlis saSualebis mospobas isaxav<strong>da</strong> miznad. osmalTa<br />
laSqari, marTlac did ga saWirSi aRmoCn<strong>da</strong>. jaris<br />
momarageba gaZnel<strong>da</strong>. osmalebs qaravnebiT uxde bo<strong>da</strong>T sursa-<br />
Tisa <strong>da</strong> iaraRis ga<strong>da</strong>zi<strong>da</strong>va. gzis siSoris gar<strong>da</strong>, momaragebas<br />
isic arTuleb<strong>da</strong>, rom qaravnebs Tavs esxmodnen Sah ismail-<br />
Tan <strong>da</strong>kavSire buli qarTvelTa razmebi <strong>da</strong> TurqTa tomebi 1 .<br />
rac dro gadio<strong>da</strong> osmalTa mdgomareoba miT ufro<br />
rTuldebo<strong>da</strong>, magram, rogorc donado <strong>da</strong> leZes 1514 wlis<br />
14 seqtembris werili<strong>da</strong>n vigebT (donado <strong>da</strong> leZes, cnobebi<br />
1 Эфендиев О. А., Образование Азербайджанского государства Сефевидов<br />
в начале XVI века, Баку, 1961 , с. 114.<br />
miawo<strong>da</strong> jovani maria anjolelom) gaWirvebaSi Cavardnil<br />
osmalebs seriozulad <strong>da</strong>exmarnen qarTvelebi. selimis banakSi<br />
14 aTasi qarTveli mxe<strong>da</strong>ri misula <strong>da</strong> sursaTic miutania<br />
1 . sxva cnobiT, romelic konstantinopolis veneciel<br />
bailos ni kolo justinians ekuTvnis, sulTnis laSqarSi 13<br />
aTasi qarTveli mxe<strong>da</strong>ri yo fila 2 .<br />
sainteresoa, vin iyvnen italiur wyaroebSi <strong>da</strong>saxelebuli<br />
qarT velebi, romlebic selim I-s Sah ismailis winaaRmdeg<br />
exmarebodnen? vfiqrob, isini samcxe-saaTabago<strong>da</strong>n un<strong>da</strong><br />
yofiliyvnen.<br />
m. svaniZe ar iziarebs Cems mier moxmobil italiuri<br />
wyaroebis cnobebs <strong>da</strong> aRniSnavs, rom `am dros samcxis aTabags,<br />
rogorc os maleTis moxarkes, ar evalebo<strong>da</strong> laSqris<br />
gamoyvana~ 3 . vfiqrob, moyva nili cnobebi aTabagis osmalebTan<br />
mokavSireobaze <strong>da</strong> ara moxarkeobaze miuTiTebs. amgvari varauds<br />
safuZvels umagrebs i. hameris wignSi moyvanili erTi<br />
Turquli cnobac, romlis mixedviTac, yizilbaSebze mi mavali<br />
selimi sog menSi gaCer<strong>da</strong> <strong>da</strong> elCi gaugzavna aTabag mzeWabuks<br />
(qarTveli princi janiki). aTabagma ar <strong>da</strong>ayovna <strong>da</strong> Tavisi elCis<br />
xeliT sulTans sursaT-sa novage <strong>da</strong> Sah ismailis Zmis, hadir<br />
oRlus, ori vaJic mihgvara. isini Sahs gaeqcnen <strong>da</strong> mzeWabukis<br />
(janiki) karze Seafares Tavi. di<strong>da</strong>d nasiamovnebma sulTanma<br />
aTabags meore elCi gaugzavna, romelmac sulTnis madloba<br />
<strong>da</strong> sapatio xalaTi ga<strong>da</strong>sca 4 . sogmenSi mzeWabukis elCis mier<br />
sursaT-sanovagis mitana, momx<strong>da</strong>ra 1514 w. 10 agvistos 5 .<br />
imis Tqma, romeli cnoba _ italiuri Tu Turquli _<br />
ufro zus tad asaxavs sinamdviles, Znelia. is ki naTlad<br />
Cans, rom aTabagi mzeWabuki os malebs umniSvnelo <strong>da</strong>xmarebas<br />
1 Berchet G., Op. cit., p. 269; Sanuto M. I diarri, t. XIX, Venezia, 1887 , p. 57.<br />
2 Sanuto M., I diarri, t. XIX, p. 24.<br />
3 svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis istoriis narkvevebi, gv. 159.<br />
4 Hammer J., Geschichte des osmaniSchen Reiches, II B. , Pest, 1834, S. 715;<br />
svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 48-49.<br />
5 svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis istoriis narkvevebi, gv. 48.<br />
114 115
ar uwev<strong>da</strong>. selimma <strong>da</strong>xmareba ga<strong>da</strong>mwyveti brZolis win ramdenime<br />
dRiT adre miiRo. 1514 wlis 23 agvistos Caldiranis<br />
velze osmalebma Sah ismailis laSqari <strong>da</strong>amarcxes. Sahma<br />
gaqceviT uSvela Tavs.<br />
mzeWabukisa <strong>da</strong> selimis urTierTobaze saubrisas yuradReba<br />
un<strong>da</strong> mieqces erT mniSvnelovan moments. rogorc Cans, aTabagi<br />
osmalebs sa ku Tari iniciativiT ki ar <strong>da</strong>exmara, aramad<br />
sulTnisagan `SexsenebiT~, ufro sworad, Zal<strong>da</strong>tanebiT. sxvaTa<br />
Soris un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom zemoT<strong>da</strong>saxele bul bailo<br />
nikolo justiniansac ar gamohparvia mxedvelobi<strong>da</strong>n is garemoebam<br />
rom qarTvelebi, Tu ki SesaZlebeli iqnebo<strong>da</strong>, sulTanTan<br />
araviTar SeTanxmebaze ar wavidodne 1 . vimeoreb aTabagi<br />
mzeWabuki, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rogori fsiqologiuri zewolis<br />
qveS imyofebo<strong>da</strong>, misi <strong>da</strong>xmareba osmalebisadmi SinaarsiT<br />
mokavSireobis elfers atareb<strong>da</strong>.<br />
yizilbaSebTan omis <strong>da</strong>wyebis win, rogorc jakomo julianis<br />
mier raguza<strong>da</strong>n gagzavnili erTi werili<strong>da</strong>n Cans,<br />
sulTan selims qarT velebisagan (albaT saaTabagoelebi<br />
igulisxmebian) <strong>da</strong>mxmare jarisa <strong>da</strong> sursaT-sanovavagis miRebis<br />
imedi hqon<strong>da</strong>, magram maT <strong>da</strong>pireba ar SeusrulebiaT 2 .<br />
mgonia es cnoba asaxavs osmalebisa <strong>da</strong> yizilbaSebis brZolis<br />
meore etaps, razec qvemoT iTqmeva.<br />
1514 w. 6 seqtembers gamarjvebuli selim I yizilbaS-<br />
Ta sataxto TavrizSi Sevi<strong>da</strong> <strong>da</strong> 15 seqtembramde <strong>da</strong>rCa.<br />
Tavrizis swrafad <strong>da</strong>tovebis mizezi jaris SimSilobisagan<br />
ga<strong>da</strong>rCena iyo. osmalebs, yizilbaSebis mier ga<strong>da</strong>bugul<br />
adgilebze un<strong>da</strong> gaevloT <strong>da</strong> zamTris <strong>da</strong>sawyisSi sursaTis<br />
Sovnis araviTari perspeqtiva ar arsebob<strong>da</strong>. sulTnis ga<strong>da</strong>wyvetilebas<br />
Tavrizis swrafad <strong>da</strong>tovebis Sesaxeb, ismailis<br />
Semdgomi brZolisaTvis mzadebac aCqareb<strong>da</strong>. ismailis jars<br />
1 Sanuto M. I diarri, t. XIX, p. 24.<br />
2 Ibidem, p. 386.<br />
qarTvel mxe<strong>da</strong>rTa didi razmic SeuerT<strong>da</strong> 1 . osmalebi amasiisaken<br />
gaeSurnen. maTi varaudi, rom sursaTis naklebobas<br />
Tavi<strong>da</strong>n ver aicilebdnen, gamarTl<strong>da</strong>. mdgomareobas kidev<br />
ufro arTuleb<strong>da</strong> isic, rom Tavrizi<strong>da</strong>n gasul os malebs<br />
mosvenebas ar aZlevdnen qarTvelTa razmebi. qarTvelebis<br />
amgvari moqmedeba vrclad aris aRwerili katerino Zenos<br />
`mogzaurobis komentarebSi~ 2 .<br />
1515 w. 25 marts hanibal malipieros mier niqozii<strong>da</strong>n veneciaSi<br />
gag zavnil werilSi moTxrobilia osmalTa mier Tavrizis<br />
aRebisa <strong>da</strong> gaZarc vis Sesaxeb. Semdeg vigebT, rom sulTanma Tavrizi<br />
<strong>da</strong>tova, amasiisaken wavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> md. evfrats miadga. misi<br />
jaris ori mesamedi mdinaris meore napirze ga<strong>da</strong>suli iyo,<br />
roca zurgi<strong>da</strong>n Tavs <strong>da</strong>esxnen qarTvelebi, romlebmac amowyvites<br />
15 aTasamde kaci <strong>da</strong> xelT igdes 11 qvemexi 3 .<br />
Tavrizi<strong>da</strong>n wasuli osmalebis qarTvelebisagan (iberebi)<br />
Sevi wroe basa <strong>da</strong> didi zaralis miyenebas aRniSnavs anjoleloc<br />
4 .<br />
suraTis ufro naTlad warmodgenis mizniT, zemoaRniSnuls<br />
un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vumatoT, spandujinos oriode cnobac: miuxe<strong>da</strong>vad<br />
mTeli im siswraf isa, rac selimma gamoiCina, qarTveli<br />
cxenosnebis mosvlam md. evfrat Tan iseTi SiSi <strong>da</strong> areuloba<br />
gamoiwvia, rom 2 aTasi Turqi, romlebic mdinareze gadsvlas<br />
lamob<strong>da</strong>, <strong>da</strong>ixrCo. qarTvelma myvinTavebma <strong>da</strong>axroves<br />
talaxSi Cafluli saWurveli <strong>da</strong> mdinaris mier waRebuli<br />
avla-dideba. na<strong>da</strong>vliT kmayofilma qarTvelebma Sors aRar<br />
gasdies Turqebs. ismaili gansakuTre biT imiT <strong>da</strong>rCa kmayofili,<br />
rom xelT igdo mtris artileria, romlis nakleboba<br />
misi <strong>da</strong>marcxebis erT-erTi mizezi iyo.<br />
1 Spandugino T., Op. cit., p. 400r.<br />
2 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi, gv. 42; Spandugino T., Op.<br />
cit., p. 400r-v.<br />
3 Sanuto M., I diarri, t. XX, Venezia, 1887, p. 244; Jovii P., Warhaftige Beschreibunge<br />
chronik-wirdi ger Historien, Frankfurt, 1570 , S. 303<br />
4 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi, gv. 81.<br />
116 117
isev dgeba kiTxva: vin iyvnen is qarTvelebi, romeli<br />
samefo-sam Tavros warmomadgenlebi, romlebmac amgvar saSinel<br />
mdgomareobaSi Caayenes os malebi? dReisaTvis cnobili<br />
naratiuli <strong>da</strong> dokumenturi wyaroebi am kiTx vaze amomwurav<br />
pasuxs ar iZleva. SeiZleba vivaraudoT, rom qarTlisa<br />
<strong>da</strong> kaxeTis samefoebi am dros Sah ismailis siuzerenobas<br />
aRiarebdnen <strong>da</strong> mzad iyvnen SeiaraRebuli ZaliT <strong>da</strong> sxva<br />
saSualebebi Tac <strong>da</strong>xmarebodnen mas. amgvari mxar<strong>da</strong>WeriT ismaili<br />
jer-jerobiT kmay ofili iqnebo<strong>da</strong>. mas sabolood ar<br />
hyav<strong>da</strong> CamoSorebuli taxtis pretendentebi <strong>da</strong> osmalebis<br />
saxiT gareSe mteric emuqrebo<strong>da</strong>.<br />
rac Seexeba samcxe-saaTabagos, misi selimis winaaRmdeg<br />
gamosvla gamoricxulia. rogorc iTqva, Caldiranis velze<br />
osmalebisa <strong>da</strong> yizilbaSebis Serkinebamde samcxis aTabagi<br />
sulTanTan kavSirSi iyo (vimeoreb, SeiZleba Tavisi survilis<br />
winaaRmdegac) <strong>da</strong> garkveuli movaleobac Seasrula<br />
mis winaSe. rogorc iTqva, aTabag mzeWabukis os malebisadmi<br />
<strong>da</strong>mokidebuleba selim I-is gamefebis Semdeg mkveTrad Seicvala.<br />
selimi maSinve yizilbaSebTan brZolis samzadiss Seudga<br />
<strong>da</strong> mTeli rigi RonisZiebebic gaatara, romlebic, albaT,<br />
saaTabagosac Se exo. mzeWabukis orientaciis Secvla mxolod<br />
osmalebis winaSe SiSiT ar un<strong>da</strong> yofiliyo gamowveuli. am<br />
saqmeSi didi roli iTamaSa saqarT veloSi Seqm nilma politikurma<br />
viTarebam. zeWabuks osmalebze <strong>da</strong>yrd nobiT samcxis<br />
sruli <strong>da</strong>moukideblobis mopoveba (mis saeklesio <strong>politika</strong>ze<br />
calke iTqmeva) <strong>da</strong> mezobeli qarTuli teritoriebis <strong>da</strong>morCileba<br />
sur<strong>da</strong>, rac nawilobriv SeZlo kidec 11 .<br />
Turquli <strong>da</strong> italiuri cnobebis Tanaxmad, rogorc iTqva,<br />
mzeWabukis elCma sulTans sogmenSi sursaTi miarTva,<br />
ismailis Zmi swulebi mihgvara <strong>da</strong> 14 aTasi mebrZolic <strong>da</strong>axmara.<br />
amgvarad, naTlad Cans aTabagis pozicia: igi <strong>da</strong>ufaravad<br />
gamodio<strong>da</strong> ismailis winaaRmdeg, rac iranSi manamdec cnobi-<br />
1 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sx. naSr., gv. 167.<br />
li iyo (Tu ara ismailis mier Serisxuli Zmiswulebi ra tom<br />
gaiqceodnen aTabagTan?) <strong>da</strong> sulTans erTgulebas uimtkiceb<strong>da</strong><br />
(Sahis mowinaaRmdegeni, Sahis Zmiswulebi, Sahis mters,<br />
sulTans mihgvara, riTac selimi di<strong>da</strong>d kmayofili <strong>da</strong>rCa).<br />
Tu yvelaferi ise mox<strong>da</strong>, rogorc zemoT iTqva, ma-<br />
Sin riT avxsnaT Tavrizi<strong>da</strong>n wamosuli selim I-is moqmedeba<br />
saaTabagos winaaRmdeg 1514 wlis seqtembris bolos. osmalebi<br />
Tavrizi<strong>da</strong>n gamovidnen 15 seqtembers. roca sulTani<br />
yarsSi movi<strong>da</strong>, gaurkveveli mizezebis gamo, Tavis jars<br />
mzeWabukis (janiki) <strong>da</strong>sasjelad <strong>saqarTvelos</strong>, e.i. samcxis<br />
sazRvrebisken wasvla ubrZana. aTabagi sulTans <strong>da</strong>pir<strong>da</strong>, rom<br />
mis banakSi mivido<strong>da</strong>, ma gram SeeSin<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>pireba aRar Seasrula.<br />
am ambavTan <strong>da</strong>kavSirebiT saintereso cnobebia <strong>da</strong>culi<br />
leunklaviusis `muslim TurqTa is toriaSi~. masSi kerZod<br />
naTqvamia, rom gamZvinvarebul sulTans mTeli <strong>saqarTvelos</strong><br />
akleba sur<strong>da</strong>, magram xangrZlivi <strong>da</strong> rTuli laSqrobiT gawamebulma<br />
jarma uari sTqva brZanebis Sesrulebaze. rogorc<br />
meomrebi acxadebdnen, qarTvelebisa <strong>da</strong> mkacri zamTris SiSi<br />
hqon<strong>da</strong>T. sulTani jiutad moiTxov<strong>da</strong> qarTvelebis <strong>da</strong>sjas,<br />
magram iZulebuli gax<strong>da</strong> SurisZieba Sem dgomi wlis martisaTvis<br />
ga<strong>da</strong>edo. is Tavis jars sursa TiT, iaraRiTa <strong>da</strong> sxva<br />
mravali sikeTiT avsebas <strong>da</strong>pir<strong>da</strong> 1 .<br />
Semdeg wels selim I-ma muqara Seasrula 2 . man, Tav<strong>da</strong>pirvelad,<br />
win gagzavna yafijebi <strong>da</strong> ianiCrebis ufrosebi sami<br />
aTasi meomriT, romleb sac gzis gakafva <strong>da</strong>evalaT. maT ukan<br />
mihyvebo<strong>da</strong> jaris ZiriTadi nawilebi. os malebi sastikad iklebdnen<br />
<strong>da</strong> anadgurebdnen <strong>da</strong>saxlebul adgilebs, mosaxleo-<br />
1 Leunclavius I., Op. cit., p. 702.<br />
2 zogierTi qarTveli <strong>da</strong> Turqi mkvlevari varaudobs, rom osma lebs saqarT<br />
veloze laSqroba aRar ganuxorcielebiaT, `rom <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>laSqvraze<br />
brZanebis gacema mxolod diplomatiuri nabiji iyo sulTnisa~ (Turquli<br />
wyaroebi XVI s. I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisaTvis. Turquli dokumentebi<br />
qarTuli TargmaniT, gamokvleviTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT gamosca c. abulaZem,<br />
Tb., 1983 , gv. 8).<br />
118 119
as Jletdnen. mtris TareSs sazRvari <strong>da</strong>udo qarTveli didebulebis<br />
laSqarma 1 . maT mtris winsvla SeaCeres. amis Sem deg<br />
selimi iZulebuli gax<strong>da</strong> molaparakeba <strong>da</strong>ewyo <strong>saqarTvelos</strong><br />
mTavarTan, romlis elCebma sulTans moaxsenes: `<strong>saqarTvelos</strong><br />
mTavars araviTari brali ar miuZRvo<strong>da</strong> am omSi <strong>da</strong> amis<br />
Setyobineba ineba sulTnisaTvis. amisaTvis gag zavna masTan<br />
Tavisi elCebi, romelTac SeeZloT misi saxeliT ga<strong>da</strong>wyvetilebis<br />
miReba. rasakvirvelia, elCebma sulTans ga<strong>da</strong>sces<br />
<strong>saqarTvelos</strong> mTavris <strong>da</strong>nabarebi: TurqTa xelmwifes, umaRles<br />
sulTans osmaleTis same fosi! mTavari mza<strong>da</strong>a aRiaros, rom<br />
ar axsovs, Tu odesme masa <strong>da</strong> selims Soris raime mtroba<br />
an winaaRmdegoba yofiliyos. Cemi kacebisagan gamovikvlie <strong>da</strong><br />
sworad <strong>da</strong>vadgine, rom momx<strong>da</strong>ri brZola Cvenebs ar wamouwyiaT.<br />
sulTan selimis gamarjvebul jars Cemi Zalian mcire<br />
jari gzaze mimavals xom ar SeebrZolebo<strong>da</strong> 2 . aravisTvis<br />
saeWvo ar aris, rom didi, uZlieresi <strong>da</strong> bednieri imperatori<br />
brZandebi, selimo! srulia<strong>da</strong>c advili ar aris gind<br />
qarTvelisaT vis <strong>da</strong> gind sxvisTvis, rom saomari provokacia<br />
gamoiwvios. amitom SeiZlebo<strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>pirvelad Segetyobinebina<br />
CvenTvis, ra gsurs, rom ga vakeToT, ras gvibrZaneb,<br />
ras moiTxov. umciresi momavali samsaxuris movaleobis Semsrulebelma<br />
qarTvelma mTavarma sulTan selimis survili<br />
axlaxan gavige, Sens moTxovnas yvelaferSi vemor Cilebi~ 3 .<br />
rogorc werilis <strong>da</strong>sasruli<strong>da</strong>n Cans, sulTani ufro<br />
mets moiTxov<strong>da</strong>. mas aTabagis zomieri morCileba ar akmayofileb<strong>da</strong>.<br />
arc imis imedi gau marTl<strong>da</strong>, rom aTabagi pira<strong>da</strong>d<br />
eaxlebo<strong>da</strong>. magram selimi iZ ulebuli gax<strong>da</strong> imiT <strong>da</strong>kmayofilebuliyo,<br />
rasac qarTvelebi TviTon sTavazobdnen: aTabagis<br />
kacebma sulTnis banakSi 800 Zroxa <strong>da</strong> 4 aTasi cxvari<br />
mirekes, fqvili <strong>da</strong> qeri miitanes. am dros osmalebi sursa-<br />
1 Leunclavius I., Op. cit., p. 703.<br />
2 igulisxmeba qarTvelTa Tav<strong>da</strong>sxma osmaleTis laSqarze md, evfratTan.<br />
3 Leunclavius I., Op. cit., p. 703<br />
Tis iseT naklebobas ganicdidnen, rom xorblis fqvili 1500<br />
asperad fasob<strong>da</strong> 1 .<br />
aTabagis mier gagzavnili pirutyviTa <strong>da</strong> sanovagiT kmayofil<br />
sul Tans ubrZanebia: `sakuTrebis uflebiT isargeblos<br />
qarTvelebis mTavarma, misma ojaxma, misma megobrebis megobrebma<br />
<strong>da</strong> mtris mtrebma~. es man weri lobiTac <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura,<br />
ris Semdeg saaTabagos gaecala <strong>da</strong> amasiisaken wavi<strong>da</strong> 2 .<br />
amgvarad, sulTnis c<strong>da</strong>m, Tavisi politikuri gavlena<br />
gaevrcele bina samcxe-saaTabagoSi, jerjerobiT, Sedegi ar<br />
gamoiRo. aTabagisaTvis mice muli sigeliT sulTanma aTabagis<br />
ganuyofeli ufleba aRiara samcxeSi.<br />
120 121<br />
* * *<br />
<strong>da</strong>toves Tu ara osmalebma yizilbaSTa samflobeloebi,<br />
ismaili TavrizSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong> Semdgomi brZolisaTvis samzadiss<br />
Seudga. magram osmalebis <strong>da</strong>saZlevad aucilebeli<br />
iyo koliciis Seqmna. ismail I-ma <strong>da</strong>x marebis TxovniT mimarTa<br />
osmaleTis aRmosavlel mezoblebs. man 1514 wlis oqtomber-<br />
Si 3 Tavrizi<strong>da</strong>n egviptis sulTanTan <strong>da</strong> saqarTveloSi 4 Tavisi<br />
el Cebi gagzavna.<br />
<strong>da</strong>niSnulebis adgilze misul elCebs, rogorc naTqvamia<br />
`Zenos mogzaurobis komentarebSi~, mouxsenebiaT im saSiSroebaze,<br />
romelic qarT velebsa <strong>da</strong> egviptelebs emuqrebo<strong>da</strong>T,<br />
Tu isini selimis winaaRmdeg saom rad iaraRs xels ar<br />
mohkidebdnen. osmalebis mier sparseTis <strong>da</strong>pyrobis Semdeg,<br />
Tqvenc igive bedi geliTo 5 .<br />
1 Hammer J., Op. cit., S. 721-722.<br />
2 Leunclavius I., Op. cit., p. 704.<br />
3 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi, gv. 81.<br />
4 `Zenos mogzaurobis komentarebis~ mixedviT `mefe gorgorasTan~ anu<br />
samcxis aTabagTan. anjolelos TqmiT ki _ iberebTan. iqve, gv. 42, 81<br />
5 iqve, gv. 42.
osmaleTis gaZlierebiT Seqmnili saSiSroeba naTili iyo<br />
misi yvela mezoblisaTvis. amitom ismailis elCebs <strong>da</strong>saxelebul<br />
qveynebTan samokavSireo xelSekrulebebis gasaformeblad<br />
didi siZneleebis ga<strong>da</strong>laxva ar <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong>T. mokavSireebi pirobas<br />
sdebdnen, rom erTad ibr Zolebdnen osmaleTis winaaRmdeg.<br />
xelSekrulebaSi, Sahis surviliT, xazgasmuli iyo, rom<br />
mokavSireebi ar Seecdebodnen sulTanTan raime kon taqtis<br />
<strong>da</strong>myarebas, arc sajarod <strong>da</strong> arc saidumlod ar miiRerbdnen<br />
mis elCebs. winaaRmdeg SemTxvevaSi xelSekruleba Zalas<br />
<strong>da</strong>kargav<strong>da</strong> <strong>da</strong> mo kavSireebs Soris urTierToba gawydebo<strong>da</strong>.<br />
mxareebma piroba <strong>da</strong>des, rom Sa his am moTxovnas gansakuTrebiT<br />
<strong>da</strong>icavdnen. anjolelos mixed viT, `iberebma <strong>da</strong>matebiT ikisres<br />
imdeni jaris micema, ramdenic SesaZle beli iqnebo<strong>da</strong>, yovelTvis,<br />
roca ki Sahi moisurveb<strong>da</strong> [sulTan] selimis wanaaRmdeg<br />
galaSqrebas~ 1 . rogorc Cans, qarTvelebi osmalebis winaaRmdeg<br />
brZolis surviliT aRvsilni iyvnen <strong>da</strong> Zal-Rones<br />
ar zogavd nen am mniSvnelovani saqmis warmatebiT <strong>da</strong>sasruleblad.<br />
maT mier <strong>da</strong>matebiT nakisri valdebuleba samagaliTo<br />
un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo <strong>da</strong> koaliciis sxva wevrebsac mTeli TavianTi<br />
SesaZleblobebiT un<strong>da</strong> ebrZolaT saerTo mtris winaaRmdeg.<br />
un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom saqarTvelo-egviptis urTierToba<br />
grZelde bo<strong>da</strong>, manamde vidre osmaleTi bolos ar mouReb<strong>da</strong><br />
am ukanasknelis <strong>da</strong> mou kideblobas. saqarTvelo-egviptis urTierToba,<br />
CemTvis cnobili wyaroebis mixedviT, ZiriTa<strong>da</strong>d,<br />
ierusalimis qarTuli monastrebis sa kiTxis <strong>da</strong>regulirebiT<br />
Semoifarglebo<strong>da</strong>.<br />
warmoSobiT Cerqezma sulTanma al-adil saif ad-din<br />
tuman-baim (1500-1501) 1501 wlis 19 dekembers ierusalimis<br />
jvris monastris berebis <strong>da</strong>sa cavad gamosca brZanebuleba.<br />
sulTani ubrZanebs nacvlebs, mo samarTleebs <strong>da</strong> gamgeblebs:<br />
`Cvens samefo karavSi, RvTisagan <strong>da</strong>cul RazaSi, Semovi<strong>da</strong> peticia<br />
wmin<strong>da</strong> ierusalimis jvris monastris berebis jgufis<br />
1 iqve, gv. 82.<br />
saxeliT, romelSic ityobinebian: wmin<strong>da</strong> ierusalimis jvris<br />
monasterSi mcxovreb [berebis] jgufs akisria yoveldRiurad<br />
gamokveba xuTi Raribi muslimisa <strong>da</strong> sxvebisa, romlebic modian<br />
maTTan. maTi we sia, Zveli droi<strong>da</strong>n bolo xanebamde, [miarTvan]<br />
ZRveni aRdgomas <strong>da</strong> xuT SabaTis dResaswaulze wmin<strong>da</strong><br />
ierusalimis nacvals, ze<strong>da</strong>mxedvels, mo samarTles <strong>da</strong> wmin<strong>da</strong><br />
ierusalimis sxva mcxovrebT~ 1 . sulTani krZalavs jvris<br />
monastris berebis Seviwroebas ZRvenis <strong>da</strong>gvianebis gamo<br />
<strong>da</strong> monasterSi misuli qarTveli piligrimebisaTvis wesiT<br />
gauTvaliswine beli ga<strong>da</strong>saxadis moTxovnas <strong>da</strong> sxv. 2<br />
rac ufro Zlierdebo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> egviptis mimarT<br />
os malebis gamo saSiSroeba, miT ufro intensiuri xdebo<strong>da</strong><br />
maTi urTier Toba. 1504 wlis <strong>da</strong>sasruls Seiqmna osmaleTis<br />
winaaRmdeg mimarTuli samTa kavSiri: qarTlis samefo – sefianTa<br />
irani – mamluqTa egvipte 3 . ev ropis saxelmwifoebis<br />
mniSvnelovani nawili mxars uWer<strong>da</strong> an uTana grZnob<strong>da</strong> koalicias.<br />
safrangeTi Tavs ikaveb<strong>da</strong> antiosmaluri politikis gatarebaze.<br />
osmaleTi evropis am umsxviles saxelmwifos Ta vis<br />
mokavSired varaudob<strong>da</strong>. marTlac, imave saukunis 20-ian wleb-<br />
Si maT Soris mokavSir eoba oficialurad gaform<strong>da</strong> 4 . aseT vi-<br />
TarebaSi, egviptel mamluqTa mor CilebaSi myof ierusalimSi<br />
antifranguli ganwyobilebis gaRviveba <strong>da</strong> am ganwyobilebis<br />
garkveuli mizniT gamoyeneba Zneli ar un<strong>da</strong> yofiliyo.<br />
vfiqrob, qarTlis samefo – egviptis urTierTobis<br />
fonze un<strong>da</strong> ganvixiloT beena ColoyaSvilis mier golgoTi<strong>da</strong>n<br />
franciskan elebis gaZeveba XVI s. 10-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi<br />
(zustad <strong>da</strong>TariReba Wirs).<br />
1 jafariZe g., buaCiZe g., mamluqi sulTnebis ori brZanebuleba ierusalimis<br />
berZnuli marTlmadidebluri saatriarqos koleqcii<strong>da</strong>n. `qarTuli<br />
<strong>diplomatia</strong>~, weliwdeuli, 8 , Tb., 2001, gv. 235.<br />
2 iqve, gv. 235-236.<br />
3 mamisTvaliSvili e., <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> politikuri urTierTobani<br />
XV saukunis meore naxevarsa <strong>da</strong> XVI saukuneSi, gv. 121-122.<br />
4 iqve, gv. 135, 304.<br />
122 123
qarTuli cnobebiT beena ierusalims mivi<strong>da</strong> 1511 1 an 1512 2<br />
wels. jvris monastris erT-erT xelnawerSi beena gvamcnobs:<br />
`nebiTa RmrTi saTa aqa frangTa golgoTa <strong>da</strong>vagdebine <strong>da</strong> maTi<br />
yuela gareT gamouyare – kandeli <strong>da</strong> raca maTi iyo me codvilma<br />
been. amin~ 3 .<br />
franciskanelebis winaaRmdeg qarTvelTa, kerZod, beena<br />
ColoyaSvilis moqmedeba, rom maSin egviptesa <strong>da</strong> palestinaSi<br />
Seqmnil an tifranguli ganwyobilebis konteqstSi jdeba, amas<br />
frangebic aRniSnavdnen: `1510 wels qarTvelebma isargebles<br />
ra im garemoebiT, rom Cveni morwmuneni (franciskanelebi-e.<br />
m.) kairos cixeebSi iyvnen ga momwyvdeulni, Cven wag varTves<br />
jvarcmis eklesia (kapela), <strong>da</strong>amsxvries sakurTxeveli <strong>da</strong><br />
lampebi <strong>da</strong> ierusalimSi <strong>da</strong>rCenil im mcire (franciskanel<br />
_ e.m.) morwmu neTac ar akarebdnen axlos. ma gram 4 wlis Semdeg,<br />
1514 wels (eklesia) ga moisyi<strong>da</strong> sionis mTis <strong>da</strong>mcvelma<br />
francisko surianom, rogorc TviTon laparakobs amaze~ 4 .<br />
axladCamoyalibebuli antiosmaluri liga sicocxlisunari<br />
ani ver aRmoCn<strong>da</strong>. ganxeTqilebis mizezi egviptis sulTnis<br />
win<strong>da</strong>uxe<strong>da</strong>vi mo qmedeba gamx<strong>da</strong>ra. mas xelSekrulebis<br />
umTavresi piroba, rom mo kavSireebs saqmiani urTierToba<br />
ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>emyarebinaT sulTanTan, <strong>da</strong>urRvevia <strong>da</strong> misi el-<br />
Cebi miuRia. amis sapasuxod Sah ismailma kavSiri gawyvita<br />
egviptis sulTanTan <strong>da</strong> roca am ukanasknels, 1516 wels,<br />
osmalebi Tavs <strong>da</strong>esxnen, <strong>da</strong>xmareba aRar gauwia 5 .<br />
1 metreveli e., masalebi ierusalimis qarTuli koloniis istoriisaTvis<br />
(XI-XVII ss.), Tb., 1962, gv. 37.<br />
2 Цагарели А. А., Сведения о памятниках грузинской письменности, I,<br />
3 , СПб., 1894, с. 40; mari n., ierusalimis berZnuli sapatriarqo wignsacavis<br />
qarTuli xelnawerebis mokle aR weriloba. <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamza<strong>da</strong> e. metrevelma ,<br />
Tb., 1955, gv. 86; qronikebi, I, gv. 362; me nabde l., Zveli qarTuli mwerlobis<br />
kerebi II, gv, 113; SaraSiZe q., <strong>saqarTvelos</strong> isto riis ma salebi, XV_XVIII ss.,<br />
mski, nakv, 30, Tb., 1954, 24.<br />
3 Цагарели А. А., Ук. труд, c. 49.<br />
4 Suriano Franc, Il tratato di Terra Sancta, Milano, 1900, 34, nota 1216.<br />
5 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 43.<br />
di<strong>da</strong>d saeWvoa, rom aTabags mxari <strong>da</strong>eWira antiosmaluri<br />
ZalebisaT vis. qarTl-kaxeTis gaerTianebuli samefo<br />
ki, rogorc Tanamedrove do kumenturi wyaroebi<strong>da</strong>n Cans,<br />
SeTanxmebis erTguli iyo. albaT, es un<strong>da</strong> igulisxmebodes<br />
1517 wlis erT dokumentSi, romelSic naTqvamia: `qarTvelebsa<br />
<strong>da</strong> sinior Sahs Soris SeTanxmeba arsebobso~ 1 .<br />
124 125<br />
* * *<br />
osmaleTi sul ufro Zlierdebo<strong>da</strong>. misi gavlenis qveS<br />
moeqca qur Tistani, rasac gansakuTrebuli mniSvneloba hqon<strong>da</strong><br />
<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> se fianTa saxelmwifosaTvis. qurTebi selims<br />
exmarebodnen Caldiranis brZolaSi. maTive mxar<strong>da</strong>WeriT<br />
1516 wels osmalebma meored <strong>da</strong>amarcxes is mail I qoChisar-<br />
Tan <strong>da</strong> yizilbaSebi TiTqmis mTeli qurTistani<strong>da</strong>n gandevnes.<br />
osmalebma qurTistani sanjayebad <strong>da</strong>anawiles <strong>da</strong> adgilobriv<br />
feo<strong>da</strong>lebs Caabares 2 .<br />
ismail I cdilob<strong>da</strong> osmalebis SeWris SeCerebas siriaSi,<br />
raSic mxars uWerdnen qarTvelebi. magram, amjerad, mowinaaRmdegeebs<br />
Soris seriozuli Sejaxeba ar momx<strong>da</strong>ra.<br />
siriaSi moqmed osmaleTis jaris si axloves Sahis jaris<br />
manevrebi ufro politikuri <strong>da</strong> fsiqologiuri zegavlenisa-<br />
Tvis xdebo<strong>da</strong>.<br />
1518 wlis ianvarSi tripoli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> <strong>da</strong>masko<strong>da</strong>n veneciaSi<br />
gagzav nili werilebi<strong>da</strong>n irkveva, rom Sahma didi jari<br />
Seiyvana siriaSi <strong>da</strong> alepo<strong>da</strong>n ori dRis savalze <strong>da</strong>banak<strong>da</strong>.<br />
Sahis jarSi iyvnen qarTvelTa razmebic 3 . kon stantinopolis<br />
bailo leonardo bembo imave wlis 24 Te bervlis weriliT<br />
veneciaSi acnobeb<strong>da</strong>, rom Sah ismaili `40 aTasi mxedriT <strong>da</strong><br />
1 Sanuto M. I diarii, t. XXV, Venezia, 1892 , p. 13.<br />
2 Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси., Шараф-наме, II. Перевод, предисловие,<br />
примечания и приложе ния У. И. Васильевой, М., 1976 , с. 53.<br />
3 Sanuto M. I diarii, t. XXV, p. 272.
15 aTasi qarT veliT~ alepos misadgomebTan idga 1 . Sahis winsvlis<br />
SeCerebis mizezad ve neciis kviproseli elCi bartolo<br />
kontarini did Tovls asaxelebs. amave werili<strong>da</strong>n imasac<br />
vigebT, rom sulTanmac didi jari Sehyara <strong>da</strong> misi mzadyofna<br />
brZana gazafxulze Sahis winaaRmdeg saomari moqmedebis<br />
<strong>da</strong>wye bisaTvis. SahTan <strong>da</strong>kavSire bulni yofilan mwvanedolbandianebi,<br />
e.i. avRanelebi <strong>da</strong> qarTvelebi 2 . Sa his laSqarSi<br />
qarTvelebis yofnaze miuTiTebs 1518 wels konstantinopoli<strong>da</strong>n<br />
veneciaSi gagzavnili cnobebi, romlebSic naTqvamia:<br />
`amJamad konstantinopolSi ukve saxalxod laparakoben, rom<br />
Sahma Tavis laSqari gazar<strong>da</strong> 15 aTasi umamacesi qarTveliT~ 3 .<br />
aseve sayuradReboa franCesko zaqarias niqozii<strong>da</strong>n gagzavnili<br />
werilic, romelic <strong>da</strong>wrilia sirii<strong>da</strong>n miRebul cnobebze<br />
<strong>da</strong>yrdnobiT. masSi ufro <strong>da</strong>wvrilebiTaa moTxrobili Sah<br />
ismailis jaris Sesaxeb: `[franCesko zaqarias mier] sirii<strong>da</strong>n<br />
gamogzavnil 18 maisis wer ilSi, naTqvamia, rogor moamzades<br />
TurqeTis mTeli jari, romelic amanze Tav<strong>da</strong>sasxmelad<br />
wavi<strong>da</strong>. rac Se exeba Sahis jars, isic uZlieresia, Sedgeba 50<br />
aTasi saukeTesod gawvrTnili mxedrisagan, 2 aTasi Tofosanisa,<br />
uremze <strong>da</strong>dgmuli 100 qve mexisagan... xsenebul sinior<br />
Sahs baR<strong>da</strong>dis mxares hyavs sxva uZlieresi jaric <strong>da</strong> zavi<br />
aqvs <strong>da</strong>debuli mwvane dolbandianebTan, romlebmac 15 aTasi<br />
mxe<strong>da</strong>ri <strong>da</strong>axmares. gar<strong>da</strong> amisa, mas exmareba qarTvelebis 10<br />
aTasi mxe<strong>da</strong>ri~ 4 .<br />
Sah ismail I axlo aRmosavleTSi osmalebis winsvlas<br />
realur winaaRmdegobas ar uwev<strong>da</strong>, arc maSin, rodesc isini<br />
mamluqebs ebrZodnen. irani, faqtobrivad, neitralitets<br />
1 Ibidem.<br />
2 f. babingeris TqmiT, sanutos `dRiurebSi~ Savdolabandianebad iwodebian<br />
qarT velebi. Babinger Fr. Die Früh osmanische Jahrbücher der Urudsch nach des<br />
Hand schriften zu Oqsford und Cambridge. Erstmal herausgegeben und eingeleitet<br />
von Franz Babinger, Hannover, 1925 , S. 46<br />
3 Sanuto M. I diarii, t. XXV, p. 365.<br />
4 Sanuto M. I diarii, t. XXV, p. 385.<br />
icav<strong>da</strong>. magram radikalurad gansxvave buli iyo Sahis pozicia<br />
kavkasiis <strong>da</strong>, kerZod, <strong>saqarTvelos</strong> mimarT. Sah ismaili<br />
arc erT xelsayrel SemTxvevas gauSveb<strong>da</strong> am regionSi iranis<br />
poziciis ganmtkicebisaTvis.<br />
gansakuTrebiT rTuli politikuri situacia Seiqmna<br />
samcxe-saaTa bagoSi gaCaRebuli dinastiuri brZolis gamo.<br />
TavianTi interesebi<strong>da</strong>n ga momdinare, konfliqtSi met-naklebad<br />
CarTuli aRmoCn<strong>da</strong> irani <strong>da</strong> os maleTi. samcxeSi erTmaneTs<br />
ebrZodnen axlad gaaTabagebuli yvaryvare III (mzeWabukis<br />
Zmiswuli) <strong>da</strong> yvaryvare II didis vaJi manuCari (yvaryvare<br />
III-is biZa). metoqeebma, Tav<strong>da</strong>pirvelad, sxvebis Carevis gareSe<br />
scades urTierTo bis garkveva. pirvelive brZolaSi<br />
yvaryvare III <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong>. <strong>da</strong>saSvebia, am dros osmaleTis xelisuflebas<br />
ganzraxuli hqon<strong>da</strong> samcxis saqmeebSi SeiaraRebuli<br />
Careva, razec un<strong>da</strong> miuTiTeb<strong>da</strong>es selim I-is 1515 wlis<br />
21-30 agvistos brZaneba, romelic gaegzavna zul-yadries<br />
begs Sehsuvar-ojlis. sulTanma mas ubrZana Tavis sagamgebloSi<br />
jari Seekriba <strong>da</strong> didvazir si nan-faSasTan gaegzavna,<br />
romelsac <strong>da</strong>valebuli hqon<strong>da</strong> saqarTveloze Tav<strong>da</strong>sxma 1 . magram<br />
es brZaneba ar Sesrul<strong>da</strong>. un<strong>da</strong> vifiqroT, rom sulTnis<br />
mier ganzraxvaze xelis aReba gamowveuli iyo siriaSi far-<br />
To masStabiani sabrZolo operaciebis <strong>da</strong>wyebiT. imis varaudic<br />
SeiZleba, rom sulTans Ta vi<strong>da</strong>nve ar hqon<strong>da</strong> ganzraxuli<br />
Tavi sive brZanebis ganxorcieleba <strong>da</strong> igi (brZaneba) mxolod<br />
imitom gamoica, rom manuCaris mowinaaRmdegeebs mu qarad<br />
aReqvaT. manuCarma yvaryvares sZlia. 1515 wlis 18 dekembers<br />
stambolSi acnobes, rom `serasqeri manuCari gax<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>da</strong>moukidebeli fadiSahi~ 2 .<br />
1516 wlis <strong>da</strong>sawyisSi yvaryvare iranSi gaiqca, Sah ismails<br />
eaxla <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba sTxova. Sahma yvaryvaresaTvis <strong>da</strong>x-<br />
1 Jan-lui bake gramoni, <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 103.<br />
2 Turquli wyaroebi XVI s. I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisa-<br />
Tvis, gv. 11.<br />
126 127
mareba xelsayrelad CaTvala, div-sulTan rumlusa <strong>da</strong> sxva<br />
sardlebs ubrZana, saswrafod samcxeSi wasuliyvnen <strong>da</strong> yvaryvares<br />
<strong>da</strong>xmarebodnen. yizilbaSTa jari samcxeSi Sevi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
manuCarisa <strong>da</strong> misi momxreebis mamulebis akleba <strong>da</strong>iwyo. manu-<br />
Carma jer div-sulTanTan morigeba sca<strong>da</strong>, kacebic miugzavna,<br />
magram yizilbaSebma isini amoxoces <strong>da</strong> manuCaris Sepyrobac<br />
scades. manuCari iZ ulebuli gax<strong>da</strong> osmaleTSi gaqceuliyo 1 .<br />
yvaryvarem aTa bagoba aRidgina. manu Cari jer baiburTSi mivi<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> adgilobriv begs yizil-ahmed oRli mirzas sulTanTan<br />
Suamdgomloba sTxova. misi <strong>da</strong>xmarebiT 1516 wlis 16 marts<br />
manuCaris Txovna stambolSi miiRes. ma gram osmaleTis maSindeli<br />
<strong>sagareo</strong> mdgomareoba sulTans saSualebas ar aZlev<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>uyovnebliv Careuliyo samcxe-saaTabagos saqmeebSi. selim<br />
I mamluqebis winaaRmdeg saomrad midio<strong>da</strong>. mas arc iranTan<br />
mdgomareo bis garTuleba sur<strong>da</strong> <strong>da</strong> arc jaris mniSvnelovani<br />
kontigentis gamoyofa SeeZlo.<br />
manuCars sxva araferi <strong>da</strong>rCeno<strong>da</strong> gar<strong>da</strong> imisa, rom sul-<br />
Tanis jars gahyolo<strong>da</strong> mamluqebis winaaRmdeg omSi 2 . siriis<br />
mamluqTa ganadgurebisa <strong>da</strong> maTi sataxto <strong>da</strong>maskos aRebis<br />
Semdeg, selim I-ma yuradReba miaqcia samcxe-saaTabagoSi<br />
mimdinare ambebs. man axlad<strong>da</strong>pyrobil <strong>da</strong>maskoSi, 1516 wlis<br />
23 noembers, `miiRo <strong>saqarTvelos</strong> begi manuCari <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
sxva warCinebulebi~. manuCarma sruli morCileba<br />
aRuTqva, sulTans Tu igi samcxis <strong>da</strong>pyrobaSi <strong>da</strong>exmarebo<strong>da</strong>.<br />
osmaleTis mTavrobam manuCari ka nonier aTabagad scno.<br />
Turquli `anonimuri qronikis~ mixedviT, imave wlis 10 dekembers<br />
osmaleTis divanma manuCar begs <strong>saqarTvelos</strong> begoba<br />
uboZa 3 .<br />
sulTani jer isev mamluqebTan brZoliT iyo <strong>da</strong>kavebuli.<br />
1 hasan-rumlu, gv. 20.<br />
2 CoCievi v., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 75.<br />
3 Turquli wyaroebi XVI s. I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisaTvis.<br />
gv. 12; Jan-lui bake gramoni, <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 101<br />
man manu CarisaTvis <strong>da</strong>xmareba <strong>da</strong>avala samcxe-saaTabagos mezobeli<br />
baiburTis gam gebels yizil-ahmed oRlis (= mehmed mirza<br />
begi 1 ). raTa <strong>da</strong>valebis Ses ruleba gaadvilebo<strong>da</strong>, sulTanma<br />
mas beglarbegoba uboZa, masve <strong>da</strong>u qvemde bara Terjanisa <strong>da</strong><br />
erzinjanis mxareebi. yizil-ahmed oRlis adgilobriv jarze<br />
<strong>da</strong>yrdnobiT un<strong>da</strong> ebrZola yvaryvare III-is wi naaRmdeg.<br />
yizil-ahmed oRlis Tavisi gafarToebuli sagamgeblos<br />
saqmeebis mogvarebisaTvis, albaT, garkveuli dro <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong>.<br />
man manuCarisaTvis mxolod 1518 wels moicala. manamde ki,<br />
mowinaaRmdegeni saomrad emzadebodnen <strong>da</strong> <strong>da</strong>mxmareebs saqarTveloSive<br />
poulobdnen. erT-erT uTariRo Turqul moxseneba-<br />
Si, romelic am periodSi un<strong>da</strong> iyos <strong>da</strong>werili, naTqvamia:<br />
`Tu yvaryvares ambavs ikiTxaven, manuCarTan brZolaSia.<br />
saqarTveloSi zogierTi, magaliTad mefe <strong>da</strong>viTi manuCaris<br />
mxarezea, zogierTi ki _ imerTis mefiTurT yvaryvares mxarezea.<br />
erTmaneTTan brZolaSi <strong>da</strong> erTimeoris xocva-JletaSi<br />
arian gamudmebiT. amgvarad erTsac mtkiced SekavSirebuli<br />
jamaaTi hyavs <strong>da</strong> meoresac. Ti Toeli Ta<strong>da</strong>rigs iWers uaxloesi<br />
brZolisaTvis~ 2 .<br />
ori <strong>da</strong>pirispirebuli Zalis gaCenisTanave, rogorc Cveulebriv<br />
feo <strong>da</strong>lur qveyanaSi (<strong>da</strong> ara mxolod feo<strong>da</strong>lurSi)<br />
xdeba, Se<strong>da</strong>rebiT <strong>da</strong>bali rangis miwaTmflobelebi xan erTis<br />
xan meoris mxares dgebian, imis<strong>da</strong> mixedviT visgan ra sargebels<br />
moelian. amgvari suraTi Cans sam cxeSi, ro melic <strong>da</strong>nawilebuli<br />
iyo 25 didi feo<strong>da</strong>luri saxlis mravalricxovan<br />
feo<strong>da</strong>lebs Soris, romlebic zogjer <strong>da</strong>moukideblad cdilobdnen<br />
osamaleTTan an iranTan saerTo enis gamonaxvas.<br />
aseTi `moRvaweni~ sam cxeSi iSviTobas ar warmoadgendnen am<br />
samTavros arsebobis arc erT pe riodSi.<br />
Sahi <strong>da</strong> sulTani Tvalyurs adevnebdnen samcxeSi <strong>da</strong>-<br />
1 Turquli wyaroebi XVI s. I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisaTvis.<br />
gv. 12<br />
2 iqve, gv. 48.<br />
128 129
pirispirebuli Zalebis samzadiss <strong>da</strong> imasac, rogor viTardebo<strong>da</strong><br />
iq movlenebi. is zam Tari Sahma naxWevanSi gaatara.<br />
saaTabagoSi Sesul manuCarsa <strong>da</strong> os malebs yvaryvare momzadebuli<br />
<strong>da</strong>xv<strong>da</strong>. brZola mox<strong>da</strong> yaraja-ar<strong>da</strong>hanSi. manuCari <strong>da</strong><br />
osmalebi <strong>da</strong>marcxdnen. yizil-ahmed oRlu <strong>da</strong>iRupa 1 .<br />
yuradRebas ipyrobs hasan-rumlus erTi cnoba, romelic<br />
zemoT gad mocemul ambavs mosdevs. masSi naTqvamia, rom `divsulTanma,<br />
romelic Coxur-saadis 2 mmarTveli iyo, <strong>da</strong>d-eli<br />
<strong>da</strong>arbia <strong>da</strong> ukan <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>~ 3 . aqe<strong>da</strong>n Cans, rom yvaryvares yizilbaSebi<br />
exmarebodnen <strong>da</strong> mis mxar<strong>da</strong>sWerad jaric SemouyvaniaT<br />
saqarTveloSi. un<strong>da</strong> vifiqroT, rom `<strong>da</strong>d-elis~ anu<br />
taos 4 mflobeli yvaryvares winaaRmdeg gamodio<strong>da</strong> <strong>da</strong> divsulTnis<br />
mier <strong>da</strong>d-elis <strong>da</strong>laSqvris mizezi es un<strong>da</strong> yofiliyo.<br />
hasan-rumlus TqmiT, imave 1518 wels yvaryvare III isev<br />
Sahs eaxla <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba sTxova. Sahma mas kvlav <strong>saqarTvelos</strong><br />
saqmeebSi kargad garkveuli div-sulTan rumlu gamoayola,<br />
romelmac qarTlis umTavresi strategiuli cixeqalaqebi<br />
_ gori <strong>da</strong> surami <strong>da</strong>ipyro 5 . Znelia am cnobi<strong>da</strong>n<br />
raime konk retlis garkveva. gaugebaria riT iyo gamowveuli<br />
yvaryvares kvlav SahTan misvla <strong>da</strong> yizilbaSebis ZaliT qar-<br />
Tlis akleba. SeiZleba vivaraudoT, rom gaZlierebuli qar-<br />
Tlis mefe <strong>da</strong>viT X cdilob<strong>da</strong> samcxe-saaTabagoze Tavisi<br />
gavlenis gavrcelebas <strong>da</strong> amis gamo dinastiur brZolaSi Caeria.<br />
is manu Cars uWer<strong>da</strong> mxars <strong>da</strong> erTi piroba, rogorc<br />
hasan-rumlus sityvebi<strong>da</strong>n Cans, yvaryvare gaudevniaT. yvaryvare,<br />
ukve iTqva, Sahs eaxla <strong>da</strong> xelisufleba misi jariT<br />
aRidgina. mefe <strong>da</strong>viTma roca yizilbaSebis qarTlSi SemoWris<br />
1 hasan-rumlu, gv. 20-21.<br />
2 erevnis olqi.<br />
3 hasan-rumlu, gv. 21.<br />
4 <strong>da</strong>d-elis axsna-ganmarteba ix. Turquli wyaroebi XVI s. I meoTxedis<br />
samcxe-saaTabagos istoriisaTvis, gv. 34-40.<br />
5 hasan-rumlu, gv. 21.<br />
ambavi gaigo, winaaRmdegobis gaweva uazrobad CaTvala, Tavisi<br />
vaJi ramazi didi ZRvniT Sahs gaugzavna <strong>da</strong> morCileba<br />
aRuTqva 1 . manuCari ki, garkveuli drois ganmav lobaSi kidev<br />
agrZeleb<strong>da</strong> brZolas aTabagis taxtisaTvis, magram, rodesac<br />
brZolis uperspeqtivobaSi <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong>, berad Sedga 2 .<br />
yvaryvare III-is mier yizilbaSebis qarTlSi Semoyvanas is<br />
gansa kuTrebuli Sedegi mohyva, rom gaerTianebuli qarTlkaxeTis<br />
samefo kvlav gaiTiSa. kaxelma Tavadebma isargebles<br />
<strong>da</strong>viT mefis gaWirvebuli mdgomareobiT <strong>da</strong> kaxeTSi levan<br />
avgiorgis Ze gaamefes. <strong>da</strong>viT X-isaTvis es didi <strong>da</strong>rtyma iyo,<br />
magram is Tavs ikaveb<strong>da</strong> kaxeTSi samxedro moqmedebaze, vidre<br />
ramazi ar <strong>da</strong>brundebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> SahTan misi urTierToba ar<br />
gairkveo<strong>da</strong>.<br />
Sah ismailma ramazi kargad miiRo <strong>da</strong> di<strong>da</strong>d <strong>da</strong>asaCuqra.<br />
Sahi <strong>da</strong>vi Tis morCilebiT <strong>da</strong>kmayofil<strong>da</strong> <strong>da</strong> zavic <strong>da</strong>sdo mas-<br />
Tan. sefianTa irani am dros osmaleTTan saomar mdgomareobaSi<br />
iyo <strong>da</strong> `ase hyo yeen man, rameTu brZolad mivido<strong>da</strong><br />
xonTqarisa, raTa ara qarTvelni mierTunen mas~ 3 .<br />
iranTan urTierToba mtkiced mogvarebuli rom yofiliyo,<br />
qarTlis mefe <strong>da</strong>viT X-s, kaxeTis mefe levans <strong>da</strong> yvaryvare<br />
III-s umjobe sad CauTvliaT SahTan wasuliyvnen. <strong>da</strong>saxelebuli<br />
mefeebis <strong>da</strong> aTabagis SaxTan yofnis Sesaxeb XVI<br />
saukunis sami sparseli istorikosis erTmaneTisagan gansxvavebuli<br />
cnobebi <strong>da</strong> wlebi gvaqvs: 1518 (xondemiri), 1519<br />
(Saraf-xan biTlisi) <strong>da</strong> 1520/1521 (bu<strong>da</strong>y yazvini). gansa-<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv. 395.<br />
2 Turquli wyaroebi XVI s. I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisaTvis,<br />
gv. 14, 56. bake-gramonis gamokvleviT manuCaris berad Sedgoma un<strong>da</strong><br />
momx<strong>da</strong>riyo 1515-1517 wlebSi, rac manuCarTan <strong>da</strong>kavSirebuli zemoT gadmocemuli<br />
ambebis Semdeg naklebad <strong>da</strong>sajerebelia. imave mkvlevris mier moxmobili<br />
erTi sparsuli qronikis mixedviT, manu Cars Siituri islami miuRia 1521 wels.<br />
am wyaros sisworeSi eWvi TviT bake-gramons epareba. Jan-lui bake-gramon, osmalebi<br />
<strong>da</strong> saqarTvelo, gv. 102, Sen. 22.<br />
3 iqve.<br />
130 131
kuTrebiT mniSvnelovania is gansxvaveba rac gamoixateba<br />
qarTvelebis mier nakisri movaleobis saxeo baSi. Saraf-xan<br />
biTlisiT SahTan misul qarTvelebs didi saCuqrebi <strong>da</strong> misarTmevi<br />
miutaniaT <strong>da</strong> miwaze <strong>da</strong>wesebuli ga<strong>da</strong>s axadis (xaraja)<br />
<strong>da</strong> ara muslimanebze gawerili ga<strong>da</strong>saxadis (jizia) ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong><br />
ukisriaT 1 . xondemiriT <strong>saqarTvelos</strong> mefe mTavrebma<br />
iranis samefo karis winaSe `baj o xaraji~ ikisres. k. tabataZe<br />
<strong>da</strong>rwmunebuli iyo, rom maSin qarTvelebs ar SeiZlebo<strong>da</strong><br />
xarajis <strong>da</strong> jizias ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> ekisraT, radgan isini upirobo<br />
politikur <strong>da</strong>mokidebulebas gulisx mob<strong>da</strong>. `aseTi<br />
<strong>da</strong>mokidebuleba ki iransa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> Soris XVI s.<br />
<strong>da</strong>mdegs ar yofila <strong>da</strong> arc SeiZlebo<strong>da</strong> yofiliyo~ 2 . `baj o<br />
xaraja~ (rogorc vaWroba-xelosnobaze, ise soflis meurneobaze<br />
<strong>da</strong>wesebuli ga<strong>da</strong>saxadi) ki, iranis karTan vasaluri<br />
<strong>da</strong>mokidebulebis maCvenebeli un<strong>da</strong> yofiliyo, rac realobas<br />
asaxav<strong>da</strong> 3 .<br />
yizilbaSTa jariT saaTabagoSi <strong>da</strong>brunebuli yvaryvare<br />
III-s arc osmalebTan urTierTobis <strong>da</strong>regulirebis aucilebloba<br />
aviwydeba. igi maTi <strong>da</strong>xmarebiT aTabagis urCi Tava<strong>da</strong>znaurebis<br />
<strong>da</strong>morCilebas cdilobs. yvary vares mociqulma<br />
(rogorc Cans, mociquls kargi urTierToba hqon<strong>da</strong> osmalebTan<br />
<strong>da</strong> aTabagma mas <strong>da</strong>avala sulTanTan misi Serigeba),<br />
sulTnis kars acnoba: `yvaryvare sruliad Semobrun<strong>da</strong> Cvensken.<br />
SecodebisaTvis patiebas gvevedreba <strong>da</strong> xonTqars Txovs,<br />
rom igi Tavis gulwrfel monad miiCnios <strong>da</strong> <strong>da</strong>naSaulis<br />
Sendoba surs. mTeli arsebiT SeiZula yizilbaSebi... amas-<br />
Tanave misi survili is aris, rom iyos igi Sewynarebuli <strong>da</strong><br />
Sendobili, xolo mowinaaRmdege aznaurebi <strong>da</strong>morCilebuli<br />
1 Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси, с. 168.<br />
2 tabataZe k. Seref-xan biTlisis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. `kavkasiuraxloaR<br />
mosavluri krebuli~, II, Tb., 1962 , gv. 164.<br />
3 iqve, gv. 163-166. yizilbaSebis am laSqrobis amsaxveli sparsuli wyaroebis<br />
anal izi ix. gelaSvili n. iran-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n,<br />
T., 1995 , gv. 66-71.<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>qvemdebarebuli. aznaurebis kuTvnili cixeebi <strong>da</strong> mamulebi<br />
<strong>da</strong>ipyron (osmalebma – e.m.), raTa yvelaferi xonTqris<br />
sagamgeblo gaxdes. Tu cixeebis gar<strong>da</strong>, maTi sagamgebloebic<br />
ga<strong>da</strong>ecema, <strong>da</strong>e ase iyos, isic xonTqarma <strong>da</strong>icvas <strong>da</strong> mar Tos!<br />
yvaryvares erTaderTi survilia, rom misi mtrebi iyvnen<br />
<strong>da</strong>marcxe buli...~ werilSi naTqvamia, agreTve, rom gamoricxuli<br />
ar iyo yvaryvare sulTansac xlebo<strong>da</strong>. yvaryvares sulTnisadmi<br />
gaerTgulebiT mTeli <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>morCilebis<br />
perspeqtiva Cndebo<strong>da</strong>. `SesaZloa TviTon yvary varec eaxlos<br />
samefo kars. erTi sityviT, roca yvaryvares <strong>da</strong>iqvemdebarebT,<br />
mTeli saqarTvelo iqneba <strong>da</strong>pyrobili, radgan misi begebis<br />
STamo mavalia. roca <strong>da</strong>morCildeba, winaaRmdegobis gawevas<br />
veravin gabe<strong>da</strong>vs. qveynis Semam kobeli naTeli azri is aris,<br />
rom mxolod misi <strong>da</strong>qvemde bareba ufro mets niSnavs vidre<br />
100 aznauris <strong>da</strong>morCileba~ _ ase ambob<strong>da</strong> mociquli (savaraudoa,<br />
yvaryvaresTan SeTanxmebiT) <strong>da</strong> iqve erT rCevasac<br />
aZlev<strong>da</strong> moxsenebis adresats: `Tu xsenebuli yvaryvares<br />
<strong>da</strong>morCilebis survili gaCndeba, mis mosamxrobad un<strong>da</strong> gaigzavnos<br />
uav gustoesi brZaneba. brZaneba, rasac ar un<strong>da</strong> exebodes,<br />
yvela SemTxvevaSi gamoc<strong>da</strong> iqneba <strong>da</strong> [Semdeg] imis<br />
mixedviT imoqmedebT mis erTgulebaSi <strong>da</strong>rwmundebiT Tu<br />
orpirobaSi~ 1 .<br />
XVI saukunis 20-ian wlebSi osmaleTs amasiis zaviT<br />
mikuTvnebul Tavis `saqarTveloebTan~ urTierToba `rbilad~<br />
mowesrigebuli hqon<strong>da</strong>. os maleTi maT Sinaur saqmeebSi ar<br />
ereo<strong>da</strong>, Tavis wil samcxi<strong>da</strong>n saur-xarajas iReb<strong>da</strong>. gurii<strong>da</strong>n<br />
<strong>da</strong> odiSi<strong>da</strong>n ki, osmaleTi xarajas miRebiT kmayofilde bo<strong>da</strong>,<br />
rac imas niSnav<strong>da</strong>, rom isini <strong>da</strong>moukidebel <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>s<br />
atarebdnen <strong>da</strong> aRar iTvlebodnen imereTis mefis vasalebad.<br />
rac Seexeba imereTis samefos, igi jer kidev 1510 wlis<br />
Tav<strong>da</strong>sxmis Sem deg `ojaqliq hu qumeTad~ e. i. iseT politi-<br />
1 Turquli wyaroebi XVI s. I meoTxedis samcxe-saaTabagos istoriisa-<br />
Tvis, gv. 52-53.<br />
132 133
kur erTeulad scno, romelsac imereTis mefeni ganagebdnen<br />
<strong>da</strong> xaraja ar moeTxovebo<strong>da</strong>T 1 .<br />
ismailTan <strong>da</strong>zavebis Semdeg, <strong>da</strong>viT X kaxeTis SemoerTebas<br />
kvlav Seeca<strong>da</strong>. man alya Semoartya maRranis cixeSi Caketil<br />
levans. gamarjveba TiTqmis miRweuli iyo, magram<br />
osmalebis qarTlSi SemoWrisa <strong>da</strong> amilaxorisa <strong>da</strong> mTavarepiskoposis<br />
gamcemlobis Sedegad mefe iZule buli gax<strong>da</strong><br />
qarTlSi <strong>da</strong>brunebuliyo <strong>da</strong> Semoseuli mteri ganedevna. <strong>da</strong>viTi<br />
kvlav kaxeTSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>, magram pirvelsave brZolaSi<br />
<strong>da</strong>marcx<strong>da</strong> <strong>da</strong> ukan gabrun<strong>da</strong> 2 .<br />
<strong>da</strong>viT mefis marcxiT isargebla <strong>saqarTvelos</strong> decentralizaciis<br />
mosurne yvela Zalam. levanis <strong>da</strong>saxmareblad wamovi<strong>da</strong><br />
guriis mTavari `mweobiTa aTabagisaTa... raTa Semwe<br />
eyos levans <strong>da</strong>viTsa ze<strong>da</strong> anu brZoliTa~ 3 . rogorc Cans, <strong>da</strong>viT<br />
mefes levanisa <strong>da</strong> misi momxreebis wi naaRmdeg brZolaSi<br />
mxari ar <strong>da</strong>uWires arc qarTlis kaTalikosma, episkoposebma,<br />
saero feo<strong>da</strong>lebma <strong>da</strong> igi aiZules zavi <strong>da</strong>edo saqarT velos<br />
erTianobis mowinaaRmdegeebTan. vaxuStis TqmiT, `amisaTvis<br />
saTno iyo mefe manca <strong>da</strong> hyves zavi <strong>da</strong> ganaCines sazRvari~ 4 .<br />
amgvarad saqarT velos gaerTi anebis kidev erTi c<strong>da</strong> marcxiT<br />
<strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>.<br />
yizilbaSebis poziciebis ganmtkicebas kavkasiaSi <strong>da</strong>, ker-<br />
Zod, saqarT veloSi, xeli Seuwyo axlad gamefebuli sulTan<br />
suleiman I-is (1520-1565) mier osmaleTis agresiis mimarTulebis<br />
Secvlam. roca yizilbaSma did kacobam <strong>da</strong>inaxa,<br />
rom `soleimanma gamefebis pirvel xanebSi rusisa <strong>da</strong> frangis<br />
qveynebisaken gailaSqra <strong>da</strong> am omiT iyo <strong>da</strong> kavebuli... amitom<br />
im solomonis sa<strong>da</strong>rma xayanma (Sah ismail I _ e.m.)<br />
Zlevamosili meomrebi saqarTveloze saRvTo laSqrobisaTvis<br />
1 iqve, gv. 15, 50.<br />
2 qarTlis cxovreba, II, gv. 352, 490-491; IV, gv. 395-396.<br />
3 qarTlis cxovreba , IV, gv. 396.<br />
4 iqve, gv, 397.<br />
<strong>da</strong>niSna...~ 1 es laSqroba ismail I-s 1520 wlis seqtemberSi<br />
mouwyia 2 .<br />
Sah ismailis es ukanaskneli Semoseva sakmaod <strong>da</strong>wvrilebiTaa<br />
Ses wavlili. mis Sedegebs didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong><br />
mTeli aRmosavleTi <strong>saqarTvelos</strong>aTvis. qarTlis <strong>da</strong> kaxeTis<br />
samefoebma <strong>da</strong> samcxe-saaTabagom Sahis siuzerenoba scnes.<br />
marTalia, Tanamedrove wyaroebi<strong>da</strong>n ar Cans, rom <strong>saqarTvelos</strong><br />
politikuri erTeulebsa <strong>da</strong> sefianTa saxelmwifos<br />
Soris SeTanxmeba os maleTis winaaRmdeg mox<strong>da</strong>, magram igi<br />
osmaleTSi Sefasebuli iqna swored amgvarad. sulTnis karze<br />
Seqmnili ganwyobilebis Sesaxeb italieli dip lomati romSi<br />
acnobeb<strong>da</strong>. igi 1520 w. 24 marts wer<strong>da</strong>: `sulTani apirebs<br />
gailaSqros Sahis winaaRmdeg, radgan qarTvelebi Sahs<br />
emxrobian~ 3 .<br />
rogorc Cans, osmaleTis <strong>da</strong>sustebis mosurne <strong>da</strong>savleT<br />
evropis saxelmwifoebi aRmosavleTSi antiosmaluri Zalebis<br />
SekavSirebas did mniSvnelobas aniWebdnen. am ambiT aRfrTovanebuli<br />
bartolomio <strong>da</strong> mo sto kviprosi<strong>da</strong>n 1520 wlis 20<br />
seqtembers wer<strong>da</strong>: `rogorc amboben, Sahi kavSir Sia qarTvelebTan<br />
<strong>da</strong> SavizRvispiras mosaxle sxva xalxebTan~ 4 . 1521 wlis<br />
26 marts ki, alvize filareto alepo<strong>da</strong>n kviprosze gagzavnil<br />
werilSi wer<strong>da</strong>, rom Tavrizis maxloblad Carata – Si<br />
1 isqander munSis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. sparsuli teqsti qar-<br />
Tuli Targ maniTa <strong>da</strong> SesavliTurT gamosca v. fuTuriZem, Tb., 1969 , gv. 11.<br />
2 A Cronicle of The carmelites in Persia and the Papal Mission of the XVII the<br />
and XVIII the centu ries, I , London, 1939. yizilbaSTa saqarTveloSi am Semosevis<br />
TariRi sabolood <strong>da</strong>dgenili ar aris. d. kacitaZis gamokvleviT es mox<strong>da</strong><br />
1520-1521 wlebSi (kacitaZe d., iran-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n .<br />
Tsu Sromebi, 108, 1964, gv. 108), 1521 weli miaCnia r. kiknaZes (hasan-rumlu,<br />
gv. 55), v. CoCievis varaudiT, es laSqroba 1521 wlis gazafxulze an ufro<br />
gvian un<strong>da</strong> Catarebuliyo (CoCievi v., maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso<br />
urTierToba XVI-XVII saukuneebSi, gv. 83-84), v. guCuas mixedviT ki 1518 wels<br />
(<strong>saqarTvelos</strong> istoriis narkvevebi, IV, gv. 98).<br />
3 Sanuto M. I diarii, t. XXVIII, Venezia, 1889 , p. 481.<br />
4 Ibidem, t. XXIX, Venezia, 1890, p. 368.<br />
134 135
Tavisi laSqriT idga Sahi, ro melTanac `movi<strong>da</strong> qarTvelebis,<br />
anu iberebis mravalricxovani <strong>da</strong>mxmare jari~ 1 .<br />
1521 wlis 16 marts konstantinopolis bailo sier toma<br />
kontarini, qarTvelebis mier osmalebisaTvis miyenebuli<br />
didi zaralis Sesaxeb ac no beb<strong>da</strong> 2 . xolo ucnobi avtoris<br />
1521 wlis 26 martis werilSi, romelic aseve konstantinopoli<strong>da</strong>n<br />
aris gagzavnili, laparakia qarTvelebis mier<br />
os malebisaTvis miyenebul zianze <strong>da</strong> iqve <strong>da</strong>matebulia cnoba,<br />
rom osmaleTis sataxtoSi qarTvelTa razmebis winaaRmdeg<br />
jaris gagzavna ga<strong>da</strong>uwyve tiaT 3 . igive avtori 9 aprils wer<strong>da</strong>,<br />
rom `Sahma qarTvelebTan erTad aiklo osmaleTis saz-<br />
Rvrebi siriaSi~ 4 . imave wlis maisSi konstantino polSi xma<br />
gavrcelebula sulTnis ga<strong>da</strong>wyvetilebaze saqarTveloSi<br />
laSqrobis mowyobis Sesaxeb 5 .<br />
rogorc evropuli wyaroebi<strong>da</strong>n Cans, qarTlis samefo<br />
sefianTa iranis mxar<strong>da</strong>mxar ebrZvis osmalebs, rac, sulTnis<br />
risxvas iwvev<strong>da</strong>. bune brivia, <strong>da</strong>viT X-is <strong>sagareo</strong> politikis<br />
mniSvnelovan problemas os maleTTan urTierTobis <strong>da</strong>regulirebac<br />
Seadgen<strong>da</strong>. mas diplomatiuri saSualebebiT sulTnisTvis<br />
un<strong>da</strong> aexsna, rom qarTlelebis monawileoba yizilbaSTa<br />
antiosmalur samxedro aqciebSi Sahisagan zewoliT<br />
xdebo<strong>da</strong>. qarTlis mefem, imisaTvis raTa osmaleTis <strong>da</strong> iranis<br />
saxelm wifos mimarT Tavisi loialoba <strong>da</strong>emtkicebina, maT<strong>da</strong>mi<br />
Tavisi amgvari <strong>da</strong>mokidebulebis gamoxatulebad man<br />
qarTlSi <strong>da</strong>tyvevebuli osmaleTis jaSuSis sakiTxi ga<strong>da</strong>aqcia.<br />
savaraudoa, rom osmaleTis mTavrobam <strong>da</strong>viT mefes SirvanSi<br />
mi mavali Tavisi jaSuSis, vinme ahmedis saqarT velos<br />
teritoriaze uxifaTod gatareba sTxova, rac 1520 wels<br />
un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo. jaSuSi jer isev Tbi lisSi imyofebo<strong>da</strong>,<br />
1 Ibidem, t. XXX, Venezia, 1891, p. 286<br />
2 Ibidem, p. 281.<br />
3 Ibidem, p. 397.<br />
4 Ibidem, t. XXX, Venezia, 1893, p. 220.<br />
5 Ibidem, p. 446..<br />
roca amis Sesaxeb Seityo aTabagma yvaryvare III-m <strong>da</strong> maSinve<br />
Sah ismails acnoba. Sahi <strong>da</strong>viT mefes qarTlis ganadgurebiT<br />
<strong>da</strong>emu qra Tu jaSuSs ar ga<strong>da</strong>scem<strong>da</strong>. qarTvelma mefem aseTi<br />
gamosavali monaxa: man saqarTvelo–iranis sazRvarze ahmedis<br />
msgavsi yizilbaSi Seapyrobina, Tavi moakveTina <strong>da</strong> igi tansacmelTan<br />
erTad Sahs gaugzavna, xolo ahmedi osmaleTSi<br />
<strong>da</strong>abruna. qarTlis samefo karis moqmedeba osmalo jaSuSis<br />
sa kiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT, gadmocemulia <strong>da</strong>viT mefis mier osmaleTis<br />
xelisu flebisaTvis gagzavnil werilSi 1 .<br />
Tu gavaanalizebT XVI saukunis pirveli meoTxedis<br />
qarTuli <strong>da</strong> ucxouri wyaroebis monacemebs <strong>da</strong>vinaxavT Semdeg<br />
gansakuTrebiT mniSvnelovan momentebs: 1. qarTveli<br />
mTavrebi <strong>da</strong> didkacoba (aTabagi, gu rieli, kaxeTis Tavadebi<br />
garsevan ColoyaSvilis meTaurobiT, qarTlis kaTalikosi <strong>da</strong><br />
amiraxori) ver iTmen<strong>da</strong> qarTl-kaxeTis erT samefod gaer-<br />
Tianebas, radgan igi mTeli <strong>saqarTvelos</strong> gaerTianebis perspeqtivas<br />
qmni<strong>da</strong>; 2. sefianTa saxelmwifosTvis miuRebeli<br />
iyo qarTl-kaxeTis gaerTianeba <strong>da</strong> yvelafers akeTeb<strong>da</strong> aRmosavleT<br />
<strong>saqarTvelos</strong> kvlav <strong>da</strong>sanawileblad; 3. osmaleTTan<br />
BbrZolis dros Sahs mokavSired gaerTianebuli<br />
saqarTvelo ki ar undo<strong>da</strong>, aramed <strong>da</strong>qucmacebuli, romlis<br />
mefe-mTavrebi mxolod Sahis mxar<strong>da</strong>WeriT SeZlebdnen Zalauflebis<br />
SenarCunebas.<br />
<strong>saqarTvelos</strong> didkacobisa <strong>da</strong> Sahis CareviT, mefe <strong>da</strong>viT<br />
X iZule buli gax<strong>da</strong> zavi <strong>da</strong>edo kaxeTSi gamefebul levanTan.<br />
Sahma maSinve scno igi kaxeTis mefed <strong>da</strong> <strong>da</strong>viTisa <strong>da</strong> aTabagis<br />
Tanabrad misgan morCilebis piroba miiRo.<br />
n. berZeniSvilis SefasebiT, <strong>da</strong>viTsa <strong>da</strong> levans Soris<br />
<strong>da</strong>debuli zavis pirobebi moaswaveb<strong>da</strong> feo<strong>da</strong>luri <strong>saqarTvelos</strong><br />
ganviTarebis axal etaps: saqarTvelo gaiyo sam Tanasworuflebian<br />
samefod, romlebic gare samyarosaTvis erT<br />
kulturul mTlianobas warmoadgendnen. gansakuTre buli<br />
1 Jan-lui bake gramoni, <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 105.<br />
136 137
politikuri arseboba warmoSob<strong>da</strong> sxva<strong>da</strong>sxva saSinao <strong>da</strong> <strong>sagareo</strong><br />
politikur interesebs 1 . <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>Si azrTa<br />
sxva<strong>da</strong>sxvaoba ukve naT lad gamoC<strong>da</strong> XVI saukuneSi iranTan<br />
<strong>da</strong> osmaleTTan <strong>da</strong>mokide bulebis sa kiTxSi.<br />
<strong>da</strong>viT X qeds ar uxri<strong>da</strong> yizilbaSebs. 1522 wels ismail<br />
I didi jariT wamovi<strong>da</strong> saqarTveloze. rogorc qarTuli wyaroebi<strong>da</strong>n<br />
Cans, Sahs qarTlis samefos <strong>da</strong>morCileba sur<strong>da</strong>.<br />
Semosul mters <strong>da</strong>viTma mSvidoba SesTavaza. ismaili zavze im<br />
pirobiT <strong>da</strong>Tanaxmdebo<strong>da</strong>, Tu <strong>da</strong>viTi pira<strong>da</strong>d mivido<strong>da</strong> masTan<br />
<strong>da</strong> islams miiReb<strong>da</strong>. samagierod `mogce niWi didi, qveyana <strong>da</strong><br />
gagiteo mSBdobiT~, _ uTvli<strong>da</strong> ismaili <strong>da</strong>viTs 2 . qarTlis<br />
mefe ar <strong>da</strong>mor Cil<strong>da</strong> Sahis moTxovnas <strong>da</strong> omisaTvis mzadebas<br />
Seudga. man <strong>da</strong>xmareba sTxova aTabagsa <strong>da</strong> levan kaxTa mefes.<br />
amaT gar<strong>da</strong> `kualad gamoiyvana kavkasni <strong>da</strong> mTiulni, ganamtkica<br />
Tfilisi <strong>da</strong> yovelni cixeni <strong>da</strong> simagreni qarTlisani~ 3 .<br />
pirveli brZola mox<strong>da</strong> TeleTTan, sa<strong>da</strong>c qarTvelebma<br />
gaimarjves. isini <strong>da</strong>edevnen gaqceul mters, magram iaRlujis<br />
mTis erT ReleSi Casa frebul ismails <strong>da</strong> mis jars waawydnen<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>marcxdnen. yizil baSebma moRalate cixisTavis meSveobiT<br />
Tbilisi aiRes <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wves. Sahma Tbilisi<strong>da</strong>n marbieli<br />
Seusia samcxes <strong>da</strong> aiklo. amis Semdeg yizilbaSebi aiyarnen<br />
<strong>da</strong> wavidnen, Tbilissa <strong>da</strong> qvemo qarTlis sima greebSi mecixovne<br />
jari <strong>da</strong>toves 4 . erT-erTi sparsuli wyaros mixedviT,<br />
ismail I-s, gar<strong>da</strong>cvalebamde mcire xnis win, kaxeTi <strong>da</strong>ulaSqravs,<br />
rac levan mefis iranisadmi <strong>da</strong>umorCileblobiT yofila<br />
gamowveuli 5 .<br />
1 Бердзенишвили Н. Очерк из истории развития феодальных отношений в<br />
Грузии (XIII-XVI вв.). <strong>saqarTvelos</strong> istoriis sakiTxebi, II, Tb., 1965 , gv. 101.<br />
2 qarTlis cxovreba, IV, gv. 397.<br />
3 iqve, gv. 398; II, gv. 355-356, 494-496.<br />
4 iqve, IV, gv. 398. zogierT mkvlevars miaCnia, rom ismaili arasodes yofila<br />
saqarT veloSi. am sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT ix. kacitaZe d., <strong>da</strong>sax. naSrimi,<br />
gv. 389-391; hasan-rumlu, gv. 54-55.<br />
5 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 73.<br />
1524 wels gar<strong>da</strong>icvala ismail I <strong>da</strong> taxtze avi<strong>da</strong> misi<br />
10 wlis vaJi Sah Tamaz I (1524-1576). Sahis mcirewlovanebiT<br />
isargebles yizil baSma amirebma <strong>da</strong> Sinafeo<strong>da</strong>luri omi gaaCaRes.<br />
yizilbaSTa Tav<strong>da</strong>sxmebi saqarTveloze 40-iani wlebis<br />
<strong>da</strong>sawyisamde Sewy<strong>da</strong> 1 .<br />
iranSi Seqmnili viTarebiT isargebla <strong>da</strong>viT mefem, Tbilisi<br />
<strong>da</strong>i bruna <strong>da</strong> Sahis vasalobi<strong>da</strong>nac ganTavisufl<strong>da</strong>. <strong>saqarTvelos</strong><br />
karga xans arc os maleTi awuxeb<strong>da</strong>, radgan 20-an<br />
wlebSi sulTan suleiman II kanunis (1520-1566) agresia evropisaken,<br />
kerZod, ungreTisaken iyo mimarTuli. 1521 wels<br />
osmalebma ungreTs waarTves belgradi, 1529 wels maT alya<br />
Semoartyes avstriis de<strong>da</strong>qalaq venas, 1536 wels ki aiRes<br />
un greTis de<strong>da</strong>qalaqi bu<strong>da</strong>.<br />
saRvTo romis imperiis amgvari SeWirvebis Jams karl V-m<br />
(1519-1556) sefianTa saxelmwifoSi gagzavna Tavisi elCi Jan<br />
de balbi <strong>da</strong> Sah ismailTan werilic gaatana 2 . werils <strong>da</strong>rTuli<br />
aqvs `instruqciebi~, rom leb Sic naTqvamia, rom imperators<br />
sxva araviTari cnoba ar gaaCn<strong>da</strong> Sah is mailisa <strong>da</strong> misi<br />
1 zemoT ganxiluli wyaroebi <strong>da</strong> <strong>da</strong>mowmebuli literatura ar iZleva<br />
saSualebas imis Tqmisa, rom `1520-ian wlebSi un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo sparseTis<br />
mier ierusalimis <strong>da</strong>pyroba~ (RvaberiZe c., 1527 wels ierusalimSi qarTvelTa<br />
laSqrobis Sesaxeb. istoriisa <strong>da</strong> eT nologiis institutis Sromebi, VIII, Tb.,<br />
2008, gv. 122) <strong>da</strong> amis Semdeg un<strong>da</strong> eTxova sulTans qarTveli mefeebisaTvis<br />
osmalebTan erTad gaelaSqraT ierusalimis gasanTavisuflebad, razec gadmogvcems<br />
timoTe gabaSvili Tavis `mimoslvaSi~. es laSqroba c. RvaberiZis<br />
az riT, un<strong>da</strong> ganxorcielebuliyo 1527 wels (iqve). is `wyaroebi~, romelsac<br />
mkvlevari eyrd noba, ar iZleva amgvari <strong>da</strong>skvnis gamotanis safuZvels. mis mier<br />
<strong>da</strong>mowmebuli wyaroebi (gv. 122-123), gamoxataven mxolod qarTveli mefeebis<br />
<strong>da</strong>msaxurebas ierusalimis monastrebis mSvidobianad aRdgena-ga naxlebis saqme-<br />
Si. aRniSnul periodSi ierusalimeli qarTvelebis adgilobriv Turqul administraciasTan<br />
urTierTobaze ix. mamisTvaliSvili e., saqarTvelo-ierusalimis<br />
urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 16-17.<br />
2 Lanz K. Correspodenz des Kaisers Karl V, Bd. I, Leipzig, 1844, S. 292-293.<br />
werilis gagzavnis TariRTan <strong>da</strong>kavSirebiT ix. Чочиев В. Г., Относительно<br />
письма иранского шаха Ис маила I импера тору Карлу V. aRmosavluri filologia,<br />
V, Tb., gv. 187-188.<br />
138 139
moRvaweobis Sesaxeb, gar<strong>da</strong> misgan 1525 wels miRe buli werilisa.<br />
aRniSnul wels imperatorma toledoSi miiRo Sah<br />
is mailis elCi beri petre maroniti, romelmac mas Sahiis<br />
werili ga<strong>da</strong>sca. ismaili imper ators antiosmaluri ligis<br />
Seqmnas sTavazob<strong>da</strong>. elCma aseTive Sinaarsis werili ga<strong>da</strong>sca<br />
imperatoris umcros Zmas, ungreTis mefe ferdinands I-s 1<br />
(SemdegSi saRvTo romis imperiis imperatori 1526-1564).<br />
elCma <strong>da</strong> werilebma adresatebamde <strong>da</strong>gvianebiT miaRwia. ismaili<br />
1524 w. gar<strong>da</strong>icvala. irkveva, rom, rodesac imperatori<br />
<strong>da</strong> ungreTis mefe ismails werilebs ugzavnian, 1529<br />
wels, maT ismaili isev cocxali hgo niaT.<br />
imperatori Sahs acnobeb<strong>da</strong>, rom 1525 wels <strong>da</strong>amarcxa <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>atyveva safrangeTis mefe fransua I (1515-1547), magram<br />
roca is tyveobi<strong>da</strong>n ganTavisufl<strong>da</strong> (1526 w.), venecielebTan<br />
erTad kavSiri <strong>da</strong>amyara os maleTTan, amitom imperatori<br />
iZulebuli gax<strong>da</strong>, mTeli Tavisi jari italiaSi Seeyvana,<br />
raTa Tavisi samflobeloebi<strong>da</strong>n osmalebi ganedevna. axla mas<br />
SesaZlebloba aqvs ungreTis mefesTan erTad <strong>da</strong>iwyos Seteva<br />
os maleTze, rac sefianebs saSualebas miscems Seutios saer-<br />
To mters 2 .<br />
karl V-is werili<strong>da</strong>n isic Cans, rom misi mizani iyo<br />
Sahs os maleTis winaaRmdeg saomari moqmedeba <strong>da</strong>ewyo <strong>da</strong> amiT<br />
habsburgebis im perias mdgo mareoba Semsubuqebo<strong>da</strong>. sulTani<br />
iZulebuli gaxdebo<strong>da</strong> im periisa <strong>da</strong> un greTis sazRvrebi<strong>da</strong>n<br />
jaris nawili mainc aRmosavleTSi ga<strong>da</strong>eyvana.<br />
radgan imperatoris c<strong>da</strong>m Sedegi ar gamoiRo, ungreTis<br />
mefe fer dinandma imave wels sefianTa saxelmwifoSi gagzavna<br />
Tavisi elCebi _ petro de negro <strong>da</strong> svimon de lili.<br />
maT <strong>da</strong>evalaT molaparakeba ewarmoebinaT Sah TamazTan <strong>da</strong><br />
`<strong>saqarTvelos</strong> mefe~ levanTan.<br />
Sah Tamazs maSin osmaleTTan omis ganzraxva ar hqon<strong>da</strong>,<br />
1 Lanz K., Op. cit., S. 52, 168.<br />
2 Charrière E., Op. cit., t. I, Paris, 1848 , p. 173-174.<br />
radgan osmalebi evropaSi ibrZodnen <strong>da</strong> is araviTar SemTxvevaSi<br />
ar ganaax leb<strong>da</strong> brZolas osmaleTTan. Sahis mizani iyo<br />
xelis Sewyoba osmaleTis agresiisaTvis evropaSi. Sahi ungreTis<br />
mefis elCebs mainc <strong>da</strong>pir<strong>da</strong>, rom Tavisi mamis, Sah<br />
ismailis msgavsad, mzad iyo saqmiani <strong>da</strong>xmareba gaewia osmaleTis<br />
winaaRmdeg mebrZoli ungreTisaTvis 1 .<br />
ferdinand I-is elCebi kaxeTis mefe levansac ewvivnen.<br />
mefem kar gad miiRo isini <strong>da</strong> roca Seityo ungrelebis osmaleTTan<br />
omisaTvis mzadyofnis Sesaxeb, imanac `Tavis mxriv aRuTqva<br />
mTeli trapizonis fexze <strong>da</strong>yeneba~ 2 . savaraudoa levan<br />
mefe `trapizonSi~ <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> gulisxmob<strong>da</strong>. amas<br />
mafiqrebinebs is faqti, rom dokumentSi levani `geor giis<br />
mefed~, e. i. qarTl-kaxeTis mefed iwodeba. maSasa<strong>da</strong>me, levan<br />
mefis naTqvami ungreTis mefis elCebs un<strong>da</strong> gaegoT ase: ara<br />
mxolod qarTli <strong>da</strong> kaxeTi, aramed osmaleTis gavlenis qveS<br />
myofi <strong>da</strong>savleTi saqarTveloc mis winaaRmdeg ibrZolebso.<br />
imave periodSi evropaSi kvlav, Tan<strong>da</strong>TanobiT, SemuSav<strong>da</strong><br />
azri aR mosavlaTis ori qristianuli qveynis _ moskovis<br />
saxelmwifosa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis _ antiosmalur<br />
koaliciaSi Cabmis Ses axeb, radgan maT interesebsac<br />
Seesabamebo<strong>da</strong> aseTi koaliciis Sqmna. magram is, rac<br />
osmaleTis agresiis sferoSi myof saxelmwifoebs TavianT-<br />
Tvis sasurvelad miaCn<strong>da</strong>T, sxvebi (inglisi, espaneTi,<br />
portuga lia) amis gamo Tavs ar iwuxebdnen. avstriis imperiasa<br />
<strong>da</strong> safrangeTs Soris imdenad seriozuli winaaRmdegobebi<br />
arsebob<strong>da</strong>, rom isini garkveul gavlenas axden<strong>da</strong> osmaleTis<br />
agresiis mimarTulebis gansaz Rvraze.<br />
1 Neck R., Diplomatische Beziehungen zum Vordern Orients unter Karl V.<br />
`Mit teilungen des Ős terreichischen Staatsarchivs~, 1952, S. 83-86; Tardy L., Beyond<br />
the Ot toman Empire 14 th -16 th centuri. Hun garian diplomacy in the East. `Studia<br />
Uralo-Al taica~, 13, Szeged, 1978 , p. 135-136; tardi l., ungreT-<strong>saqarTvelos</strong><br />
urTierToba XVI sau kuneSi, gv. 45.<br />
2 Neck R., Op. cit., S. 86; tardi l., ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI<br />
sau kuneSi, gv. 45-46.<br />
140 141
XVI saukunis 20-iani wlebi<strong>da</strong>n safrangeTi osmaleTTan<br />
TanamSrom lob<strong>da</strong>. igi osmaleTTan politikur urTierTobas<br />
levantSi Tavisi vaW robis gasafarToeblad iyeneb<strong>da</strong>. safrange-<br />
Tis samefo kari cdilob<strong>da</strong> aR mosavleT evropaSi SenarCunebuli<br />
yofiliyo patar-patara politikuri erTeulebi, romlebic<br />
safrangeTis monarqiis gavlenis qveS iqnebodnen,<br />
habsburgebis imperia ki maT <strong>da</strong>pyrobas lamob<strong>da</strong>. 1526 wlis<br />
maisSi Seiqmna koniakis liga, romelSic Sevi<strong>da</strong> safrangeTi,<br />
romis papi <strong>da</strong> venecia. liga mimarTuli iyo habsburgebis winaaRmdeg.<br />
osmalebisaT vis cnobili iyo, rom habsburgebs ar<br />
SeeZloT Tavisi mokavSire ungreTis samefos <strong>da</strong>cva. ungre Tis<br />
mefe laioS II-m <strong>da</strong>xmareba sTxova inglisis mefes, paps,<br />
veneciis re spublikas, magram amaod. 1526 wlis 29 agvistos<br />
osmalebma sastikad gaanadgures ungreTis jari moxaCTan br-<br />
ZolaSi. amis Semdeg iwyeba ungre Tis saxelmwifos <strong>da</strong>cema,<br />
rac safrangeT-habsburgTa Soris winaaRmdegobis Sedegi iyo.<br />
XVI s. 20-iani wlebi<strong>da</strong>n sefianTa irani iaraRiT aRar<br />
ebrZo<strong>da</strong> os maleTs <strong>da</strong> amiT xels uwyob<strong>da</strong> osmaleTis agresiis<br />
<strong>da</strong>savleTisaken war marTvas. aRmosavleTis saqmeebisgan osmaleTis<br />
yuradRebis Camo Soreba irans awyob<strong>da</strong>.<br />
1532 wels osmaleTsa <strong>da</strong> avstrias Soris <strong>da</strong>ido zavi.<br />
osmaleTis winsvla evropaSi SeCer<strong>da</strong> <strong>da</strong> axla misi mTeli<br />
yuradReba aRmosavleTi sken gadmovi<strong>da</strong>. osmaleTi iranis winaaRmdeg<br />
saomrad emzadebo<strong>da</strong>. 1534 wlis zafxulSi osmalebma<br />
<strong>da</strong>ipyres <strong>saqarTvelos</strong> mezobeli vani, avniki, ahlaTi, arzrumi,<br />
yarsi, mTeli azerbaijani <strong>da</strong> baR<strong>da</strong>di.<br />
rodesac Tvals ga<strong>da</strong>vavlebT ukanaskneli aTi wlis ganmavlobaSi<br />
osmalebis warmatebas, naTelia, rom <strong>saqarTvelos</strong><br />
mTel samxreT sazRvarze gamezoblebuli osmaleTis saxelmwifo,<br />
Se<strong>da</strong>rebiT patara <strong>da</strong> susti <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>pyrobasac<br />
Seecdebo<strong>da</strong>. amitom savsebiT logikuri iqnebo<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo<br />
qvynis mTeli Zalebis konsoli<strong>da</strong>cia. mox<strong>da</strong> ki piriqiT. 1535<br />
wels imereTis mefe bagrat III-m <strong>da</strong> qarTlis mefe luarsab<br />
I-ma, <strong>da</strong>dianisa <strong>da</strong> gurielis <strong>da</strong>xmarebiT, saaTabagos teritoriebi<br />
<strong>da</strong>ipyres. roca yvaryvare III imereTSi tyveobaSi gar<strong>da</strong>icvala,<br />
bagratma aWara <strong>da</strong> WaneTi guriels ga<strong>da</strong>sca, riTac<br />
levan <strong>da</strong>dianis guliwyroma gamoiwvia. amiT <strong>da</strong>iwyo odiSis<br />
mTavris imereTis mefisadmi mtroba. saaTabagos umsxvilesma<br />
feo<strong>da</strong>lma oTar SalikaSvilma yvaryvares mcirewlovani memkvidre<br />
qaixosro sulTan suleiman II-sTan waiyvana <strong>da</strong> misi<br />
gaaTabageba sTxova 1 . SemTxveviT isargebla osmaleTma <strong>da</strong> arzrumis<br />
beglarbegma mehmed-xanma 1536 wels taosa <strong>da</strong> klarje-<br />
Tis teritoriebi <strong>da</strong>ipyro. osmalebma aq oTxi sanjayi <strong>da</strong>aarses.<br />
amiT <strong>da</strong>iwyo osmaleTis mier samcxis <strong>da</strong>pyroba <strong>da</strong><br />
os maluri mmarTvelobisa <strong>da</strong> wesebis <strong>da</strong>nergva.<br />
amis Semdeg irani <strong>da</strong> osmaleTi erTmaneTs ejibrebodnen<br />
vin ufro mets wahglej<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>. iranma miiRo Tu<br />
ara mcireodeni Sesveneba osmaleTTan omSi, maSinve <strong>da</strong>iwyo<br />
samxedro aqciebi <strong>saqarTvelos</strong> winaaRmdeg. 1540 wels Sah<br />
Tamazi qarTlis samefos <strong>da</strong>morCilebisaTvis mzadebas Seudga<br />
(kaxeTis mefe levanma Sahs morCileba gamoucxa<strong>da</strong>). qarTlis<br />
mefe luarsab I (1534-1556) fxizlad adevneb<strong>da</strong> Tvals Sahis<br />
saqmianobas <strong>da</strong> saWiroebis SemTxvevisaTvis cdilob<strong>da</strong> sapirispiro<br />
Zalis gamonaxvas. maSin aseTi seriozuli Zala<br />
SeiZlebo<strong>da</strong> osmaleTi yofiliyo. albaT qarTlis mefe luarsabi<br />
igulisxmeba ungreTis mefe ferdinandis elCis ieronim<br />
laskis 1540 wlis 5 dekembris werilSi, ro melSic naTqvamia:<br />
konstantinopolSi `Camovi<strong>da</strong> sarwmunoebiT qristiani<br />
qarTveli mefe, raTa <strong>da</strong>xmareba sTxovos TurqeTs iranis Sahis<br />
wi naaRmdeg sabrZolvelad. magram misi erTgulebisa aq<br />
ar sjeraT~ 2 .<br />
1 samcxi<strong>da</strong>n konstantinopolSi Casul aTabagobis kandi<strong>da</strong>ts <strong>da</strong> SalikaSvilebs<br />
un<strong>da</strong> gulisxmobdes m. sanuto, rodesac ambobs, TurqebTan kavSiris<br />
<strong>da</strong>samyareblad qarT veli didebulebi Camovidneno. Sanuto M., I diarii, v. 57, p.<br />
633.<br />
2 venis arqivSi moZiebuli sabuTis fragmenti gamoaqveyna l. tardim. ix.<br />
misi ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi, gv. 51.<br />
142 143
qarTulma istoriografiam icis luarsab I-is mefobis<br />
ZiriTadi momentebi, magram arsad miTiTebuli ar aris, rom<br />
igi rodesme wasuli yos sulTnis karze. savaraudoa, sul-<br />
Tans qarTlis mefe ki ar eaxla, aramed misi romelime didebuli<br />
<strong>da</strong> Tavisi mefis saxeliT yizilbaSebis winaaRmdeg <strong>da</strong>xmareba<br />
iTxova. sulTanma uari sTqva qarTlis samefos<br />
<strong>da</strong>x marebaze, rac motivirebuli un<strong>da</strong> yofiliyo iranTan xelaxla<br />
Sejaxebis Tavi<strong>da</strong>n acilebiT.<br />
qarTlis samefos imave elCobaze un<strong>da</strong> iyos saubari safrangeTis<br />
venecieli elCis monpelies mier mefe fransua<br />
pirvelisaTvis gagzavnil 1541 wlis 31 martiT <strong>da</strong>TariRebul<br />
werilSi. masSi naTqvamia, rom Sahs ganuzraxavs <strong>saqarTvelos</strong><br />
erT-erTi mbrZaneblis samflobeloze Tav<strong>da</strong>sxma. amitom<br />
qarTvelma mbrZanebelma Tavisi elCi gagzavna sulTanTan<br />
<strong>da</strong>xmarebis saTxovnelad 1 . ar gasula didi dro <strong>da</strong> aprilis<br />
werili ukve qarTvelTa <strong>da</strong> yizilbaSTa Soris momx<strong>da</strong>r omsa<br />
<strong>da</strong> Sahis mier gancdil did zaralze gvamcnobs 2 . Znelia Tqma<br />
imisa, qrTvel-sparselTa Setakebis es epizodi Sah Tamazis<br />
saqarTveloSi pirvel laSqrobas asaxavs Tu am laSqrobis<br />
romelime epizodia qarTvelebis yizilbaSebTan gamarTuli<br />
brZolisa.<br />
imave wlis 4 ivlisis werilSi monpelie safrangeTis<br />
mefes acno beb<strong>da</strong>, rom didvaziri suleiman faSa iranis winaaRmdeg<br />
sabrZolvelad wavi<strong>da</strong>. monpelies ise gamohyavs,<br />
TiTqos osmalebi Sahisagan awiokebuli qarTvelebis Suris<br />
saZieblad wavidnen 3 .<br />
31 martisa <strong>da</strong> 4 ivlisis werilebi saSualebas gvaZlevs<br />
<strong>da</strong>vadgi noT, rom Sah Tamazis saqarTveloSi pirveli laSqro-<br />
1 Charrière E., Op. cit., I, p. 473. am cnobis analizi ix. CoCievi v., maxlobeli<br />
aRmosav leTis saerTaSoriso urTierTobani XVI saukunis pirveli<br />
naxevris franguli diplomatiuri korespondeciis mixedviT. Tsu Sromebi, t.<br />
186, aRmosavleTmcodneoba, Tb., 1978, gv. 122.<br />
2 Charrière E., Op. cit., I, p. 473.<br />
3 Ibidem, p. 499.<br />
ba mox<strong>da</strong> <strong>da</strong>sax elebul ricxvebs Soris. 31 martis werilSi<br />
jer mxolod Sahis <strong>saqarTvelos</strong> mi marT muqarazea saubari,<br />
maSin rodesac 4 ivliss masSi laparakia, rogorc aprilSi<br />
momx<strong>da</strong>ri faqtze. amdenad, sxva qarTul wyaroebTan Se<strong>da</strong>rebiT,<br />
Sah Tamazis saqarTveloSi pirveli laSqrobis Sesaxeb<br />
rom gadmogvcems, yvelaze zust TariRs (1541 w.) gvaZlevs<br />
`ikorTis Jamngulani~ <strong>da</strong> `erisTavianT <strong>da</strong>ujdomeli~ 1 . yizilbaSebisaTvis<br />
didi zarali ki Seupovar luarsab I-s un<strong>da</strong><br />
mieyenebina.<br />
qarTvelTa brZolam <strong>da</strong>mpyroblebisagan Tavis <strong>da</strong>sacavad,<br />
sakmaod seriozulad miipyro evropis meTaurTa yuradReba.<br />
zogs (mag. sa frangeTis samefo kars) iranis winaaRmdeg mebr-<br />
Zoli <strong>saqarTvelos</strong> mdgomareoba aintereseb<strong>da</strong>, radgan masTan<br />
brZolaSi Cabmuli irani os maleTs seriozulad veRar uSli<strong>da</strong><br />
xels Tavisi agresia samxreT-aRmosavleTi ev ropisken<br />
<strong>da</strong> safrangeTis metoqe habsburgebis imperiisken waremarTa.<br />
habs burgebis saxelmwifo, ungreTi <strong>da</strong> osmalebisagan jer<br />
kidev <strong>da</strong>upyrobel balkaneTis xalxebi <strong>da</strong>interesebuli<br />
iyvnenen im saqarTveloTi, romelic iranTan erTad ebrZo<strong>da</strong><br />
osmaleTs <strong>da</strong> gark veuli gagebiT mdgomareobas um sumuqeb<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>saxelebul qveynebsa <strong>da</strong> xalxebs.<br />
amgvari <strong>da</strong>interesebis gamoxatuleba iyo romis pap pavle<br />
III-is mier 1545 wlis 17 ivliss qarTlis mefe luarsabisaTvis<br />
naxWevanSi moR vawe wm. dominikes wesis mRvdlebis _<br />
dominikesa <strong>da</strong> batistis xeliT ga mogzavnili epistole. batisti<br />
qarTlis mefesTan <strong>da</strong>axloebuli yofila. mefe icnob<strong>da</strong><br />
wm. dominikes ordenis im wevrebsac, romlebic qarTlis<br />
samefoSi imyofebodnen.<br />
epistoles adresati, marTalia qarTlis mefea, magram<br />
masSi ga mosW vivis kaTolikuri eklesiis meTauris <strong>da</strong>mokidebuleba<br />
<strong>da</strong> ganwyo bileba mTeli <strong>saqarTvelos</strong> mimarT. papis<br />
umTavresi mizani <strong>da</strong> mowodeba aris ka Tolicizmis gavrcele-<br />
1 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 243.<br />
144 145
a <strong>da</strong> papis uzenaesobis aRiareba saqarT veloSi. romis agentebisa<br />
<strong>da</strong> qarTveli politikosebis mier miwodebul<br />
informaci aze <strong>da</strong>yrdnobiT, papi <strong>da</strong>rwmunebuli iyo, rom luarsab<br />
I `RvTismosaobis erTgulebiTa <strong>da</strong> aRfrTovanebiT~<br />
Tayvans scem<strong>da</strong> romis wmin<strong>da</strong> eklesias <strong>da</strong> yvela eklesiis<br />
meTaurad mas aRiareb<strong>da</strong>. Turme luarsabis kaTolikobis admi<br />
ganwyobilebas iziarebdnen <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> (kokatis/<br />
quTaisis) patriarqi, kaxeTis (zagesis/zagemis) mefe levani,<br />
samcxis (kelse kis/axalcixis) mTavari yvaryvare 1 <strong>da</strong> `<strong>saqarTvelos</strong><br />
qalaqebisa <strong>da</strong> samefoebis warCinebuli mefeebi. paps,<br />
savaraudoa, TiToeuli maTganisT visac analogiuri Sinaarsis<br />
werilebi gamougzavnia.<br />
papi qarTvel mbrZaneblebTan <strong>da</strong>kavSirebis survils ayalibebs<br />
Sem degnairad: `qristes am erTaderT samwysoSi gvsurs<br />
Seni <strong>da</strong> sxva qarTveli mefeebis Semosvla, yvela maTi<br />
<strong>da</strong> mTeli xalxis sulis sacxoneblad. ami tom, ramdena<strong>da</strong>c<br />
Cven es SegviZlia, uflis mier mogi wodebT, raTa, rogorc<br />
erTia RmerTi <strong>da</strong> erTia naTlisReba, aseve yvela CvenTvis<br />
erTi iyos sarwmunoeba qristes samwysosi <strong>da</strong> viyoT wm. de<strong>da</strong><br />
kaTolike eklesiis er TobaSi, raTa Tqvenc, CvenTan erTad <strong>da</strong><br />
Cveni Sem weobiT, advilad ewioT am bednierebas~ 2 .<br />
papi luarsab mefes sTxovs romSi gagzavnos Tavisi<br />
despanebi, raTa maTi saSualebiT mefis qveSevrdomni romis<br />
eklesiisa <strong>da</strong> misi meTauris romis papis Svilebad gamocxaddnen.<br />
papi luarsabs mouwodebs: `aseve Sea guliane zemoxsenebuli<br />
Seni mezobeli sami qarTveli mefec 3 , raTa Sens<br />
de spanebTan erTad gamogzavnon TavianTi despanebic <strong>da</strong> maTi<br />
saSualebiT morCileba aRuTqvan romis wm. msoflio eklesias<br />
<strong>da</strong> Cven, romelic mas ganvagebT. Tu Sen saWirod <strong>da</strong>in-<br />
II.<br />
1 igulisxmeba yvaryvare III (1516-1535), magram am dros aTabagia qaixosro<br />
2 tabaRua, <strong>da</strong>sax. naSr., I, gv. 232.<br />
3 papi aTabagsac mefes uwodebs.<br />
axav, sxva mefeebsac gaugzavne am werilebis TiTo piri~ 1 .<br />
<strong>da</strong>rwmunebuli var, qarTvel politikosebi iTvaliswinebdnen<br />
romis <strong>da</strong>interesebas saqarTveloSi kaTolicizmis<br />
gavrcelebis Sesaxeb. amitom maT mier romSi gagzavnil werilebSi<br />
(ar gamovricxav kaTolike patrebi samefo karis karnaxiTac<br />
werdnen) iyo Txovna, mezobeli muslimi mezoblebisagan<br />
Tav<strong>da</strong>cvaSi <strong>da</strong>xmarebis Sesaxeb <strong>da</strong> iqve aRniSnuli iyo<br />
qarTvelTa simpaTiebze kaTolikuri eklesiisa <strong>da</strong> papis mimarT.<br />
magram pa pebi, TavianTi SesaZleblobebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> interesi<strong>da</strong>n<br />
gamomdinare, qarTvelebs exmianebodnen mxolod<br />
TavianTvis saintereso erT sakiTxze _ kaTolicizmis gavrcelebaSi<br />
<strong>da</strong>xmarebaze.<br />
1547 wels osmaleTma zavi <strong>da</strong>sdo habsburgebis saxelmwifosTan<br />
<strong>da</strong> ungreTTan <strong>da</strong> maSinve ganaaxla omi iranTan.<br />
1548 wlis 27 ivliss osmalebi TavrizSi Sevidnen, sa<strong>da</strong>c<br />
mxolod xuTi dRe <strong>da</strong>hyves, radgan qalaqi mTlianad <strong>da</strong>clili<br />
iyo. jari sursaT-sanovagis naklebobas ganicdi<strong>da</strong>. kontrSetevaze<br />
ga<strong>da</strong>sulma Sahis laSqarma imave wlis seqtemberSi<br />
marcxi ganica<strong>da</strong> somxeTSi.<br />
1549 wlis gazafxulze osmalebma iaraRi samcxisaken<br />
warmarTes, romlis aTabag qaixosros iranis mxare eWira.<br />
ibrahim feCevis gadmoce miT am dros samcxeSi saxalxo<br />
ajanyeba mimdinareob<strong>da</strong> 2 . osmalebma am ajanyebis CaxSobasTan<br />
erTad saaTabagos mniSvnelovani nawilic <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong> osmaleTis<br />
imperias SeuerTes 3 .<br />
1551 wels SaqSi Sah TamazTan mividnen aTabag qaixosros<br />
elCebi <strong>da</strong> moaxsenes, rom qarTlis mefe luarsabi <strong>da</strong> Tavadebi<br />
samcxeSi SemoiWrnen <strong>da</strong> maviwroebeno, `Cemi vilaieTis<br />
<strong>da</strong>pyrobas lamoben, zogi olqic wamarTves. isqander faSac<br />
1 tabaRua, <strong>da</strong>sax. naSr., I, gv. 233.<br />
2 ibrahim feCevis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> kavkasiis Sesaxeb. teqsti qar-<br />
Tuli TargmaniTurT gamosca, Sesavali <strong>da</strong> SeniSvnebi <strong>da</strong>urTo s. jiqiam, Tb.,<br />
1964 , gv. 27-28.<br />
3 svaniZe m. <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 63-67.<br />
146 147
arzrumi<strong>da</strong>n movi<strong>da</strong> am mxareSi <strong>da</strong> artanujis cixe <strong>da</strong>ikavao~ 1 .<br />
Sah Tamazi didi jariT Sevi<strong>da</strong> samcxeSi <strong>da</strong> saSinlad aiklo<br />
qaixos ros mowinaaRmdegeTa samflobeloebi. sparselTa<br />
jaris mier sam cxeSi Ca denil saSinelebaTa Sesaxeb <strong>da</strong>wvri lebiT<br />
mogviTxroben hasan rumlu <strong>da</strong> isqander munSi. maTive<br />
gadmocemiT, yizilbaSebi samcxi<strong>da</strong>n qarTlSi (hasan rumlus mixedviT,<br />
mxolod sabaraTianoSi) SeiWrnen, aikles <strong>da</strong> gamosazam-<br />
Treblad yarabaRisaken gaeSurnen. aTabagi axla sparselTa<br />
jariT cdilob<strong>da</strong> Tavisi samflobeloebis aRdgenas 2 .<br />
saqarTveloSi Sahis warmatebam osmaleTi SeaSfoTa. sul-<br />
Tani ver urigdebo<strong>da</strong> saaTabagos iranis gavlenis qveS moqcevas.<br />
1553 wels sulTani kvlav wavi<strong>da</strong> Sahis winaaRmdeg saomrad.<br />
vidre igi iranis sam flobeloebSi SeiWrebo<strong>da</strong>, manamde<br />
Seeca<strong>da</strong> mSvidobiani zurgis uzrun velyofis mizniT saaTabagosTan<br />
urTierToba gaerkvia. rogorc Taname drove anonimi<br />
venecielis cnobebi<strong>da</strong>n irkveva, sulTanma ganizraxa aTa bagis<br />
iZuleba, raTa am omis dros neitraliteti <strong>da</strong>ecva, ar<br />
<strong>da</strong>ebrkole bina osmaleTis jaris mosamarageblad anatolii<strong>da</strong>n<br />
wamosuli aRali. anonimi wers: `[sulTans] sur<strong>da</strong>, rom<br />
banakSi gagzavnil sursaT-sanovages <strong>da</strong>brkoleba ar Sexvedro<strong>da</strong><br />
qarTvelebisa <strong>da</strong> qurTebis mxriv, romleb sac, roca<br />
jari arz rumi<strong>da</strong>n iranisken wavido<strong>da</strong>, yovelTvis advilad<br />
SeeZloT <strong>da</strong>ebrkolebinaT sursaT-sanovagis ga<strong>da</strong>zidva, riTac<br />
Seiqmne bo<strong>da</strong> jaris <strong>da</strong>marcxebis didi xifaTi, an [jari]<br />
swrafad un<strong>da</strong> <strong>da</strong>brunebuliyo ukan. amitom [sulTans] er-<br />
TaderT saSualebad miaCn<strong>da</strong> im mxareSi jaris nawilis <strong>da</strong>toveba.<br />
iq un<strong>da</strong> <strong>da</strong>etovebinaT ramdenime sanjay-begi didi<br />
eskadroniT. amas gar<strong>da</strong>, misi az riT, ukeTesi iqnebo<strong>da</strong>, mSvidoba<br />
<strong>da</strong>emyarebina qurTebTan. [qurTebTan] gag zavnilma misianebma<br />
erTguleba <strong>da</strong> fici miiRes. aseTive mizniT gaagzavnes<br />
qarTvelebTan erTi cnobili pirovneba sakmaod mravalricx-<br />
1 isqander munSi gv. 18; hasan-rumlu, gv. 29.<br />
2 hasan-rumlu, gv. 32.<br />
ovani mxedrobiT, raTa STabeWdileba moexdina [qarTvelebze]~<br />
1 .<br />
imave wyaro<strong>da</strong>n vigebT, rom sulTans qurTebTan sakiTxi<br />
sasurve lad mougvarebia <strong>da</strong> imedi hqon<strong>da</strong>, rom aseve moxdebo<strong>da</strong><br />
qarTvelebTanac. is `cnobili pirovnebis~ <strong>da</strong>brunebas<br />
arc ki <strong>da</strong>elo<strong>da</strong>, ise gaagrZela gza iranis sazRvrebisaken.<br />
Sah Tamazma axlac osmalebTan brZolis Zveli nacadi<br />
meTodi ga moiyena. iranis saazRvrebSi SeWril osmalebs `ga<strong>da</strong>buguli<br />
miwebis~ gavla uxdebo<strong>da</strong>T <strong>da</strong> ramdenime dRis Semdeg<br />
sagrZnobi gax<strong>da</strong> sursaTis nakleboba. cxenis erTi jeri<br />
sakvebi 20 aspri, xolo erTi patara puri erTi marketi<br />
Rir<strong>da</strong>. fasebis sul ufro zrdis gamo meomrebi Relavd nen.<br />
zogs imis imedi hqon<strong>da</strong>, rom male movido<strong>da</strong> sursaTi anatolii<strong>da</strong>n<br />
<strong>da</strong>, miuxe<strong>da</strong>vad brZanebisa, sursaTis momWirneobiT<br />
xarjvis Sesaxeb, marags ar ufrTx ildebodnen. urCni, SemdegSi,<br />
sulTnis brZanebiT, sikvdiliT <strong>da</strong>sajes 2 .<br />
rac Seexeba sulTnis mier saqarTveloSi gagzavnil `cnobil<br />
pi rovnebas~, mis Sesaxeb imave wyaro<strong>da</strong>n vigebT Semdegs:<br />
`kacma, romelic qarTvelebTan gagzavnili iyo, raTa isini<br />
erTguli gaexa<strong>da</strong>, sulTnis sax eliT, rogorc zemoT iTqva,<br />
miaRwia kidec amas. magram ukan <strong>da</strong>brune bisas sazRvarTan<br />
misuls, tyeSi Tavs <strong>da</strong>esxa ormoci ucnobi <strong>da</strong> mokles. misi<br />
TanamgzavrebisaTvis sxva ziani ar miuyenebiaT, mxolod is<br />
werilebi waarTves, romlebic qarTvelma mTavarma sulTans<br />
miswera~ 3 .<br />
savaraudoa, sulTnis warmomadgenels isini moklavdnen,<br />
vinc <strong>da</strong>interesebulni iyvnen aTabagsa <strong>da</strong> sulTans Soris<br />
urTierTobis gauare sebiT. antiosmaluri ganwyobilebis<br />
mqone mniSvnelovani Zala rom arse bob<strong>da</strong> saaTabagoSi, es kar-<br />
1 Alberi E., Op. cit., I, p. 256.<br />
2 Ibidem, p. 257.<br />
3 Ibidem, p. 259.<br />
148 149
gad gamomJRavn<strong>da</strong> Tun<strong>da</strong>c 1549 wlis ajanyebis dros. imis<br />
Tqmac SeiZleba, rom Tav<strong>da</strong>msxmelebis zurgs ukan qarTlisa<br />
<strong>da</strong> imereTis mefeebic idgnen. aTabagis avtoritetis SelaxviT<br />
(is xom osmaleTis jarze <strong>da</strong>yrdnobiT soxoistas brZolis<br />
Semdeg, 1545 wels, gaaTabag<strong>da</strong>) isinic <strong>da</strong>interesebulni<br />
iyvnen. amgvar mosazrebas, Cemi azriT, a<strong>da</strong>sturebs, sulTnis<br />
Semdgomi moqmedeba samcxis mimarT. albaT, sulTnisTvisac<br />
gasagebi iyo Tav<strong>da</strong>msxmelTa mizani <strong>da</strong> amis gamo Tavi Sei kava<br />
samcxeSi mtruli aqciebisagan. ra Tqma un<strong>da</strong>, arc imis gamoricxva<br />
SeiZleba, rom iranTan gaWianurebuli omis dros sul-<br />
Tani saaTabagosTan urTierTobis kidev ufro garTulebas<br />
moeri<strong>da</strong> <strong>da</strong> mxolod Tav<strong>da</strong>cviTi RonisZieba gaatara: `roca<br />
sulTanma es axali am bavi gaigo, eWvi <strong>da</strong>eba<strong>da</strong>, rom kapadokii<strong>da</strong>n<br />
momaval aRals qarTvelebi <strong>da</strong>brkolebas Seuqmnidnen,<br />
amitom man sxva beglarbegi gagzavna qarT velebis qveyanaSi<br />
ramdenime san jay-begiTa <strong>da</strong> mravalricxovani mxedro biT <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>avala, rom raime ziani ki ar miayenon qarTvelebs, aramed<br />
is ini mxolod SeaCeron TavianT sazRvrebSi. qarTvelebi imis<br />
SiSiT, rom is jari gaanadgurebs maT qveyanas ver gabe<strong>da</strong>ven<br />
raime axali aqciis mowyobas~ 1 .<br />
sursaTis nakleboba katastrofas uqad<strong>da</strong> osmaleTis<br />
jars. amitom sulTanma ga<strong>da</strong>wyvita, xeli aeRo Sahis jarebis<br />
devnaze, raTa SemdegSi is ini generalur brZolaSi gaenadgurebina<br />
<strong>da</strong> anatoliaSi <strong>da</strong>bruneba ga<strong>da</strong>wy vita, magram mas kvlav<br />
axali samwuxaro anbavi acnobes: `Sahis vaJi ismaili qarTvelTa<br />
mravalricxovani jariT Tavs <strong>da</strong>esxa kapadokii<strong>da</strong>n momaval<br />
sursaTiT <strong>da</strong>tvirTul sam aTas aqlems. waiRes yvelaferi,<br />
mcvelni <strong>da</strong>aty vevs. es axali cnoba yvelaze mware<br />
iyo TurqebisaTvis, romlebic am sur saTiT fiqrobdnen sulis<br />
moTqmas. sulTani am siaxlis gamo ganrisx<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
winaaRmdeg Sebruneba brZana, radgan zaralis mimyen-<br />
1 Ibidem. svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 74.<br />
ebeli is mailis 1 jari mTlianad an umetes wilad qarT ve -<br />
lebi sagan Sedgebo<strong>da</strong>. ma gram man am ganzraxvaze xeli aiRo,<br />
radgan male zamTari <strong>da</strong>dgebo<strong>da</strong>, ro melic am mxareSi Zalian<br />
civia. man ukeTesad miiCnia gamosazamTreblad ka padokiaSi<br />
<strong>da</strong>brunebuliyo, xolo qarTvelebis <strong>da</strong>sja gazafxulamde,<br />
omis ganaxlebis dromde, ga<strong>da</strong>do~ 2 .<br />
qarTvelebi <strong>da</strong> sparselebi rom erToblivad ebrZodnen<br />
sparselebs, Cans sxva werilobiTi cnobebi<strong>da</strong>nac 3 .<br />
xangrZlivma omma irani <strong>da</strong> osmaleTi moqanca. orive mxares<br />
omis <strong>da</strong>mTavreba sur<strong>da</strong>. zavis <strong>da</strong>debis iniciativa Sah Tamazma<br />
gamoiCina. ma gram, vidre sazavo molaparakeba <strong>da</strong>iwyebo<strong>da</strong>, manamde<br />
Sahma saqarT veloSi Tavisi poziciebis ganmtkiceba ganizraxa<br />
<strong>da</strong> am mizniT 1554 wlis zafxulSi <strong>saqarTvelos</strong> meoTxed<br />
Semoesia. rogori seriozuli ziani moutana qveyanas sparsel-<br />
Ta am laSqrobam, Tun<strong>da</strong>c iqi<strong>da</strong>n Cans, rom way vanili iqna 30<br />
aTasi tyve, sxva ubedureba, rom aRar gavixsenoT.<br />
yizilbaSTa es ukanaskneli Semoseva asaxuli un<strong>da</strong> iyos<br />
sparsul dokumentSi, romelic warmoadgens ori sparseli<br />
didebulis sevinduq be gisa <strong>da</strong> ustajlu Sah yulu bin<br />
hamza mirzas mier arzrumis gamgeblis aias faSasadmi gagzavnil<br />
werils 4 . igi <strong>da</strong>werili un<strong>da</strong> iyos 1554 wlis ag-<br />
1 ismail-mirza cnobili iyo osmalebisadmi Seurigebeli mtrobiT. igi<br />
SemdegSi <strong>da</strong>debul amasiis zavsac ar scnob<strong>da</strong> <strong>da</strong> yovel xelsayrel SemTxvevaSi<br />
Tavs esxmo<strong>da</strong> os maleTis samflobeloebs, rac zavis <strong>da</strong>rRvevis saSiSroebas<br />
qmni<strong>da</strong>. amis gamo ise gamwvav<strong>da</strong> urTierToba Sah Tamazsa <strong>da</strong> ismail-mirzas Soris,<br />
rom Sahis brZanebiT is alamuTis cixeSi Casves, sa<strong>da</strong>c TiTqmis oci weli<br />
gaatara. amis Sesaxeb <strong>da</strong>wvrilebiT iTqmeva sxvagan.<br />
2 Alberi E., Op. cit., I, p. 262-263; svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 72-73.<br />
3 tardi l., anTal veranCiCis moxsenebiTi baraTebi. Targmani ungruli<strong>da</strong>n<br />
v. imerliS vilisa, `kldekari~, goris saliteraturo Jurnali, `lomisi~,<br />
Tb., 1997, gv. 137-138. ix. aqve, `odiSis samTavros <strong>sagareo</strong> urTierTobis<br />
istorii<strong>da</strong>n~.<br />
4 Fekete L., Zur Geschixte der Grusiner des 16 Jahrhunderts. `Acta Orient.<br />
Hung~., t. I, fasc. I, 1950, S. 93-137; kacitaZe d., XVI-XVII saukuneTa sparsuli<br />
dokumenturi wyaroebi <strong>saqarTvelos</strong> istoriisaTvis. `kavkasiur-axloaRmosavluri<br />
krebuli~, II, Tb., 1962, gv. 214-213.<br />
150 151
vistos 1 an 30 oqtombris Semdeg 2 . werili<strong>da</strong>n vigebT, rom<br />
yizilbaSeb Tan omSi <strong>da</strong>mar cxebuli luarsabi imereTSi ga<strong>da</strong>sula.<br />
imereTis mefe ba grat III-s ara mxolod Seufarebia<br />
devnili qarTlis mefe, aramed misTvis <strong>da</strong>saxmareblad osmaleTSic<br />
ki wasula. sparseli didebulebis mizans (safiqrebelia,<br />
is ini Sah Tamazis miTiTebiT moqmedebdnen) warmoadgens,<br />
<strong>da</strong>umtkicon osmaleTis sulTans, rom misi Careva<br />
qarTlis saqmeebSi kidev ufro <strong>da</strong>Za bavs iran-osmaleTis urTierTobas.<br />
es rom ar moxdes, osmaleTma Tavisi gavlena un<strong>da</strong><br />
gamoiyenos imereTis mefeze, raTa man yizilbaSebs ga<strong>da</strong>sces<br />
luarsab mefe. imave werili<strong>da</strong>n vigebT, rom luarsabis mier<br />
imereTSi TavSefareba pirveli SemTxveva ar yofila. igi yovelTvis<br />
ase iqceo<strong>da</strong>, roca yizilbaSebi <strong>da</strong>jabnidnen xolme.<br />
yizilbaSebi imereTis mimarT samxe dro aqciebi<strong>da</strong>n Tavs<br />
ikavebdnen, radgan imereTis mefe sulTnis qveSevrdomi iyo.<br />
amiT sparseli didebulebi osmalebs agrZnobinebdnen, rom<br />
maTac Tavi un<strong>da</strong> SeekavebinaT yizilbaSebis xeldebuli qar-<br />
Tlis samefos saqmeebSi Carevaze.<br />
werilis avtorebi yuradRebas gansakuTrebiT amaxvileben<br />
im gar moebaze, rom imereTisa <strong>da</strong> qarTlis mefeebi sargebloben<br />
iran-os maleTis metoqeobiTa <strong>da</strong> omiT <strong>da</strong> cdiloben kidev<br />
ufro gaaRvivon maT Soris wi naaRmdegoba, raTa erTmaneTi<br />
amowyviton. werilis avtorebis azriT, imi saTvis raTa gadwydes<br />
`gurjistanis sakiTxi~, aucilebelia or musliman<br />
saxelmwifos Soris omi Sewydes.<br />
werili naTels xdis, rogor <strong>da</strong>interesebuli iyo irani<br />
omis <strong>da</strong>m TavrebiT <strong>da</strong> zavis <strong>da</strong>debiT. amave dros Sahis kari<br />
cdilob<strong>da</strong> gaerkvia os maleTis pozicia <strong>saqarTvelos</strong> mimarT.<br />
imave wels <strong>da</strong>iwyo sazavo mo la parakeba, romlis drosac<br />
Sahis warmomadgeneli gansakuTrebiT gamohyof<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
sakiTxs. anonimi venecielis TqmiT, `Se Tanxmdnen im<br />
1 kacitaZe d., <strong>da</strong>sax. naSr., gv.132<br />
2 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 77.<br />
pirobiT, rom erTis yvela qveSevrdomi <strong>da</strong> moxarke pativcemuli<br />
iqnebo<strong>da</strong> meores mier. sulTanma suleimanma sityva<br />
misca Sah Tamazs, rom arc exla <strong>da</strong> arc zavis <strong>da</strong>debis Semdeg<br />
araviTar zians ar miayeneb<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>~ 1 . maSasa <strong>da</strong>me,<br />
Sahs saqarTvelo Tavis qveSevrdom <strong>da</strong> moxarke qveynad miaCn<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> sulTnisganac moiTxov<strong>da</strong> am Tavisi uflebis aRiarebas.<br />
Uungrel diplomats anTal veranCiCs mxedvelobi<strong>da</strong>n ar<br />
gamorCa qarTveli politikosebis saqmianoba iran-osmaleTs<br />
Soris sazavo molaparakebis CasaSlelad. 1554 wlis 19 dekembris<br />
angariSSi igi wer<strong>da</strong>: `qarTveli mmarTvelni sparsel-<br />
Ta mxareze ga<strong>da</strong>vidnen <strong>da</strong> yovelmxriv iRwvian rom CaSalon<br />
zavis <strong>da</strong>debis saqme. amitomac sulTanma miiRo ga<strong>da</strong>wyvetileba<br />
<strong>da</strong>iwyos omi qarTvelT winaaRmdeg, Tuki qarTvelebi xels<br />
ar aiReben TavianT Tavxedur ganzraxvaze <strong>da</strong> maT mxares ar<br />
ga<strong>da</strong>vlen~ 2 .<br />
1555 w. 29 maiss amasiaSi <strong>da</strong>ido sazavo xelSekruleba,<br />
romliTac <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> iran-osmaleTis xangrZlivi omi. magram<br />
zavma bolo ar mouRo `Serigebul~ saxelmwifoebs Soris<br />
winaaRmdegobas <strong>da</strong> maT agresias kavkasias qveynebSi. amasiis<br />
zavi ga<strong>da</strong>iqca am ori agresoris <strong>da</strong>pyrobiTi politikis axali<br />
etapis amosaval punqtad 3 . iran-osmaleTis agresiis morigi<br />
etapi gamoixatebo<strong>da</strong> aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>pyrobis<br />
cdebSi. `osmalebi <strong>da</strong> iranis jarebi dro<strong>da</strong>dro Tavs esxmodnen<br />
qarTul miwebs, raTa `SeexsenebinaT~ 1555 wlis<br />
xelSekrulebis pirobebi~ 4 . irani amis ganxorcielebas cdilob<strong>da</strong><br />
amasiis zavis pirobebis <strong>da</strong>cviT, osmaleTi _ misi<br />
gauqmebis gziT.<br />
1 Alberi E., Op. cit., I, p. 265.<br />
2 tardi l., anTal veranCiCis moxsenebiTi baraTebi, gv. 139.<br />
3 CoCievi v., kaxeTis samefos <strong>sagareo</strong> politikis istorii<strong>da</strong>n XVI s. 60ian<br />
wlebSi. Tsu Sromebi, t. 118, 1967, gv. 243.<br />
4 Новосельцев А. П., Ук. труд, c. 118.<br />
152 153
amasiis sazavo xelSekrulebam karga xniT gansazRvra<br />
saqarT velos bedi. amasiis zavis Semdeg amierkavkasiaSi <strong>da</strong>,<br />
kerZod, saqarT veloSi Seqm nili viTarebis amsaxveli werilobiTi<br />
wyaroebi sakmaod mravla<strong>da</strong>a moR weuli. magram maTi<br />
avtorebisaTvis yovelTvis gasagebi ar aris saqarTveloSi<br />
mimdinare movlenebi. wyaroebSi umetesad `saqarT veloa~ naxsenebi,<br />
rac aZnelebs imis garkvevas, masSi romeli samefo an<br />
samTavroa na gulisxmevi. aqve isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom qarTveli<br />
xalxis brZola <strong>da</strong> moukideblobis SenarCunebis an aRdgenis<br />
mizniT ucxoel <strong>da</strong>mkvirveblebs xSirad sworad ar<br />
esmiT: Tu qarTvelebi Sahs ebrZvian, maSin maT miiCneven osmaleTis<br />
sulTnis qveSevrdomebad an mo kavSireebad, xolo<br />
Tu piriqiT xdeba, maSin Sahis momxreebi hgoniaT. wyaroebis<br />
amgvari tendencia arTulebs sinamdvilis <strong>da</strong>dgenas.<br />
aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong> samefoebisa <strong>da</strong> saTavadoebis<br />
<strong>da</strong>mokide buleba amasiis zavisadmi erTnairi ar iyo. saTavadoebis<br />
didi nawili, savaraudoa, zavis momxreni iyvnen, radgan<br />
zavis Sedegad qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis samefo xelisuflebis<br />
winaaRmdeg brZolaSi iran-osmaleTis mxar<strong>da</strong>Weris imedi<br />
hqon<strong>da</strong>T. rac Seexeba qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis mefeebs, maTTvis<br />
amasiis zavi miuRebeli iyo, radgan amieri<strong>da</strong>n maT naklebad<br />
SeeZloT iran-osmaleTis winaaRmdegobebis gamoyeneba TavianTi<br />
<strong>da</strong>mou kide blobis SesanarCuneblad. roca iran-osmaleTi<br />
erTmaneTTan brZolas Sewyvetdnen, maSin qarTvelebis saSinao<br />
saqmeebSi ufro energiulad Cae reodnen.<br />
qarTveli politikosebisaTvis kargad iyo cnobili, rom<br />
sparseTi <strong>da</strong> osmaleTi erTmaneTs saqarTveloSi gabatonebisTvisac<br />
ebrZodnen. amitom isini yvelafers akeTebdnen, raTa<br />
ori <strong>da</strong>mpyrobeli erTmaneTs ar morigebo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
xarjze, SenarCunebuli yofiliyo maT So ris <strong>da</strong>pirispireba.<br />
osmaleTTan brZolaSi <strong>da</strong>marcxebuli <strong>da</strong> <strong>da</strong>sustebuli<br />
sparseTi myarad ver grZnob<strong>da</strong> Tavis poziciebs aRmosavleT<br />
saqarTveloSi, amitom misi <strong>sagareo</strong> politikis mTavar ubnad<br />
aq arsebuli ori qarTuli saxelmwifo rCebo<strong>da</strong>. radgan sasurvel<br />
Sedegs ver miaRwia, Sahs xSirad uxdebo<strong>da</strong> Seiara-<br />
Rebuli Zalis gamoyeneba yizilbaSebis winaaRmdeg amxe drebul<br />
qarTlis samefos <strong>da</strong>samorCileblad. aRmosavleT saqarTveloze<br />
iranis Setevis saqmeSi gansakuTrerbiT aqtiurob<strong>da</strong><br />
yarabaxis gamgebeli Sahverdi-sulTani.<br />
osmaleTi fxizlad adevneb<strong>da</strong> Tvals movlenebis ganvi-<br />
Tarebas aR mosavleT saqarTveloSi <strong>da</strong> yovel xelsayrel vi-<br />
TarebaSi iseT STabeWdilebas qmni<strong>da</strong>, TiTqos am regionze<br />
droebiT ambob<strong>da</strong> uars <strong>da</strong> misTvis sul erTi ar iyo, Tu ra<br />
xdebo<strong>da</strong> iq.<br />
1556 w. 18 seqtembers sulTan suleiman II kanunis acnobes,<br />
rom Sah Tamazma TavrizSi gaamza<strong>da</strong> 70 aTasi meomari <strong>da</strong> ganzraxuli<br />
hqon<strong>da</strong> saqarTveloze Tav<strong>da</strong>sxma 1 . amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />
`romis saRmrTo imperiis~ im perators ferdinands, misi<br />
agenti konstantinopoli<strong>da</strong>n wer<strong>da</strong>, rom Sahis saqarTveloze<br />
galaSqrebis mizezi qarTvelebis mier sulTnisaTvis mxar<strong>da</strong>Weraao.<br />
iqve naTqvamia, roca qarTvelebma Sahis samzadisis<br />
Sesaxeb Seity ves, maSinve sulTans <strong>da</strong>xmareba sTxoves. isini<br />
moiTxovdnen, rom sulTans <strong>saqarTvelos</strong> mezobeli sanjayebi<br />
<strong>da</strong>exmare bina mTTvis.<br />
imave wlis 21 seqtembers suleiman II-m werilebi gaugzavna<br />
iranis mosazRvre yvela sanjays <strong>da</strong> qarTvelebisaTvis<br />
<strong>da</strong>uyovnebliv <strong>da</strong>xmareba ubrZana. sulTnis am gankargulebam<br />
miTqma-moTqma gamoiwvia. yvelas egona, rom kvlav omi <strong>da</strong>iwyebo<strong>da</strong><br />
2 .<br />
italiur wyaroSi aRniSnul saparseT-osmaleTis <strong>da</strong>Zabuli<br />
viTare bis <strong>da</strong> sulTnis mier gatarebuli RonisZiebebis<br />
Sesaxeb un<strong>da</strong> iyos iabrahim fe Cevis cnobaSic: `fadiSahs moxsen<strong>da</strong>,<br />
rom gza<strong>da</strong>bneuli Sahi saqarTveloSi ramdenime fadi-<br />
1 Tardy L., Rapports diplomatiques sur la Gèorgie entres les annèe 1550 et<br />
1570. `Bedi Kartlisa~, v. 34, Paris, 1976 , p.102.<br />
2 Ibidem.<br />
154 155
Sahiseul cixes Seesia. oTxi aTasi ianiCris <strong>da</strong> sruliad<br />
rumeliis, anatoliisa <strong>da</strong> yaramaniis laSqrisa <strong>da</strong> yvela boluqis<br />
jaris sar<strong>da</strong>l-spasalarad <strong>da</strong>iniSna saxelovani didi<br />
veziri <strong>da</strong> gaigzavna [saqarTveloSi]... rodesac yizilbaSebma<br />
[Seityves], rom didi veziri islamis laSqriT movi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
Zlevamosili jariT [<strong>saqarTvelos</strong>] mfarvelobas uwevso, ori<br />
dRis savali erT dRes gairbines <strong>da</strong> Sin mo kurcxles _ didi<br />
veziri ki mis<strong>da</strong>mi rwmunebuli laSqriT uavgustoes jars<br />
SeuerT<strong>da</strong>~ 1 .<br />
<strong>saqarTvelos</strong>, kerZod, samcxis sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT<br />
iran-os maleTs Soris <strong>da</strong>Zabuloba, savaraudoa, aisaxa vaxuStis<br />
TxzulebaSi iq, sa<strong>da</strong>c naTqvamia sulTan suleimanis <strong>da</strong><br />
Sah Tamazis <strong>saqarTvelos</strong> samxreT sazRvarTan misvlaze <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>TariRebulia 1556 wliT. `Semdgomad movi<strong>da</strong> sulTani<br />
suleiman, aRaSena kari, mosrna urCni, ukuniqca <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga<br />
basians q ~ sa C ~ fnv qar. s ~ md. mas moudga SahTamaz <strong>da</strong> <strong>da</strong>dga<br />
artans. xolo sulTani suleiman warvi<strong>da</strong> stambols~ 2 .<br />
1556 wlis 25 noembers stambolSi Cavi<strong>da</strong> ori qarTveli<br />
didebuli, romlebsac <strong>da</strong>valebuli hqon<strong>da</strong>T, sulTnisTvis<br />
ga<strong>da</strong>ecaT saCivari Sahis mo qmedebis gamo. maT ganacxades, rom<br />
yoveldRiurad Sahisagan Seviwroe bas ganicdian <strong>da</strong> mas mzad<br />
hyavs didi armia saqarTveloze Tav<strong>da</strong>sasxme lad.<br />
savaraudoa, zemoT <strong>da</strong>saxelebuli despanebi svimon I-is<br />
mier iyvnen gagzavnilni.<br />
svimon I <strong>saqarTvelos</strong> erT-erTi gamorCeul mefeTagania.<br />
mis sax elTan <strong>da</strong>kavSirebulia XVI saukunis meore naxevarSi<br />
qarTveli xalxis <strong>da</strong>mpyroblebis winaaRmdeg gmiruli brZolis<br />
araerTi saintereso epi zodi. igi uaRresad popularuli<br />
iyo <strong>da</strong>savleT evropaSi <strong>da</strong> mis Sesaxeb bevric <strong>da</strong>iwera.<br />
svimon I, qarTlis gmiri mefe luarsab I-is (1534-1556)<br />
vaJi iyo. qarT veli istorikosis mixedviT, `luarsab mefe<br />
1 ibrahim feCevi, gv. 31.<br />
2 qarTlis cxovreba, IV, gv. 717.<br />
mamacobazed naqebia yovels <strong>saqarTvelos</strong> mefeTa <strong>da</strong> TavadTa<br />
ze<strong>da</strong>n ZveliT axlebamdisin. TavaT kargi sar<strong>da</strong>ri iyo <strong>da</strong><br />
merme gulovani, uxvi <strong>da</strong> uSurveli, msmevel-mWmeveli, samar-<br />
Tliani, yma-morCili. omSi koxta <strong>da</strong> uSiSari, Tanac magari<br />
qristiani~. aseTi mama zrdi<strong>da</strong> ufliswul svimons 1 .<br />
svimon I -ma mZime memkvidreoba miiRo. yizilbaSebTan br-<br />
ZolaSi <strong>da</strong>iRupa mamamisi luarsab I. Sah Tamazma ganizraxa,<br />
Seupovari luarsabis sikvdilis Semdeg mainc, <strong>da</strong>emorCilebina<br />
qarTlis samefo, romelic kavkasiaSi yizilbaSebis yvela<br />
mowinaaRmdegis <strong>da</strong>sayrdens warmoadgen<strong>da</strong>. axalgazr<strong>da</strong> qarTlis<br />
mefem, rogorc Cans, sworad Seafasa arsebuli mdgomareoba<br />
<strong>da</strong> Tavisi samefos ga<strong>da</strong>rCenis mizniT osmalebTan<br />
<strong>da</strong>kavSireba sca<strong>da</strong> 2 . qarTvel elCebs stambolSi pasuxi ver<br />
gasces 3 <strong>da</strong>, albaT, iqve urCies aseT serizul sakiTxze<br />
mosalaparakeblad adrianopolSi wasuliyvnen.<br />
qarTvel politikosebs gacnobierebuli hqon<strong>da</strong>T, rom<br />
rodesac osmaleTi yuradRebas <strong>da</strong>savleTisken ga<strong>da</strong>itan<strong>da</strong>,<br />
maSinve iwyebo<strong>da</strong> iranis gaaqtiureba amierkavkasiaSi. osmale-<br />
Tis zraxvebis codna maT saSualebas miscem<strong>da</strong> sworad <strong>da</strong><br />
moxerxebulad waremarTaT TavianTi urTierToba iranTan.<br />
1556 wlis 6 dekembers erTi qarTveli elCi didvazirs<br />
rosTem faSas Sexv<strong>da</strong>. rogorc molaparakebi<strong>da</strong>n irkveva, el-<br />
Cma ico<strong>da</strong> osmaleTis jaris marcxi ungreTSi imave wlis<br />
1 mefis <strong>da</strong>badebis ori gansxvavebuli TariRi gvaqvs: 1531/1532 (1531/1532<br />
weli gamoangariSebulia is elCis ter-iakobis mier veneciis saxelmwifo sab-<br />
WoSi 1597 wels naTqvami<strong>da</strong>n, rom mefe 65 wlisa ariso. <strong>da</strong>wvr. ix. qvemoT) <strong>da</strong><br />
1537 weli (javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 256). radgan gamefebisas (1556 w.)<br />
svimoni 19 wlisa <strong>da</strong> jerac ucolSvilo iyo, upiratesoba un<strong>da</strong> mivaniWoT 1537<br />
wels, radgan saqarTveloSi vaJis qorwinebis asa kad, rogorc wesi, 18 weli<br />
iyo miCneuli <strong>da</strong> ufliswuls ucolod didxans ar <strong>da</strong>stovebdnen. amitom misi<br />
<strong>da</strong>badebis welad un<strong>da</strong> CaiTvalos 1537. svimoni 1559 wels <strong>da</strong>qorwin<strong>da</strong> kaxTa<br />
mefe levanis asulze, nestan <strong>da</strong>rejanze.<br />
2 Documents privitoare la istoria Romanilor, v. II , par. II, Bucuresti, 1891 ,<br />
p. 353<br />
3 Ibidem.<br />
156 157
gazfxulze. amitom didvazirTan Sexvedrisas man kategoriulad<br />
moiTxova ecnobebinaT misTvis, apireb<strong>da</strong> Tu ara sul-<br />
Tani momaval wels ungreTSi wasvlas. gakvirvebulma vazirma<br />
ikiTxa: ratom aintereseb<strong>da</strong> qarTvel elCs es sakiTxi?<br />
elCma upasuxa: osmaleTTan <strong>da</strong>kavSirebul yvela qarTvels<br />
afiqrebs sulTnis mosalodneli gamgzavreba ungreTSi <strong>da</strong> iq<br />
omis gaCaReba. amiT isargeblebs Sahi <strong>da</strong> brZolas <strong>da</strong>uwyebs<br />
qarTvelebs 1 .<br />
didvazirma sca<strong>da</strong> <strong>da</strong>erwmunebina qarTveli elCi, rom osmaleTis<br />
mTavroba cdilob<strong>da</strong> mSvidobianad moegvarebina urTierToba<br />
ungreTTan, magram mefe ferdinandi Tu mainc samxedro<br />
moqmedebas <strong>da</strong>iwyebs <strong>da</strong> sulTani ungreTSi wava, aseT<br />
SemTxvevaSi is yovel Rones ixmar<strong>da</strong>, rom qarTvelebma <strong>da</strong><br />
osmaleTis sxva mokavSireebma zarali ar ganicadon 2 .<br />
1557 wlis <strong>da</strong>sasruls iranis elCi sulTnis kars ewvia<br />
<strong>da</strong> osmaleTis umaRles moxeleebTan molaparakeba gamarTa.<br />
iranSi <strong>da</strong>brunebis win elCi sulTanma <strong>da</strong> didvazirma miiRes.<br />
maT, sxva sakiTxebTan erTad ganixiles <strong>saqarTvelos</strong> sakiTxic.<br />
elCma ukmayofileba gamosTqva imis gamo, rom sulTani<br />
keTilganwyobilebas iCens im qarTvelebis mimarT, romlebic<br />
irans esazRvrebian, e. i. <strong>saqarTvelos</strong> im nawilebis (qarTli,<br />
kaxeTi, aRmosavleTi saaTabago) mimarT, romlebic amasiis<br />
sazavo xelSekrulebiT iranis xeldebulad gamocxad<strong>da</strong>. man<br />
moiTxova, rom maT Sahs Zveleburad xarki ga<strong>da</strong>uxadon. elCis<br />
amgvar moTxovnaze sulTanma upasuxa: radgan qarTvelebi<br />
sulTnis moxarkeni gaxdnen, amitom sulTani valdebulia,<br />
<strong>da</strong>icvas isini. amasTanave sulTanma elCs imis garantia misca,<br />
rom `ar <strong>da</strong>uSveb<strong>da</strong> Sahis samflobeloebze qarTvelebis<br />
Tav<strong>da</strong>sxmebs~ 3 .<br />
sulTanma <strong>da</strong>ufaravad <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura Tavisi miznebi aR-<br />
1 Tardy L., Op. cit., p.103.<br />
2 Ibidem, p.104.<br />
3 Ibidem.<br />
mosavleT <strong>saqarTvelos</strong> mimarT. amgvarad, molaparakeba uSedegod<br />
<strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong> <strong>da</strong> Sahma ga<strong>da</strong>wyvita Tavisi interesebi iara-<br />
RiT <strong>da</strong>ecva. ukve 1557 wlis dekemberSi sparselebi<br />
<strong>saqarTvelos</strong> winaaRmdeg moqmedeben. italiur wyaroSi, ar<br />
Cans, konkretulad, sad SeiWrnen yizilbaSebi. amis garkveva-<br />
Si <strong>da</strong>gvexmareba hasan rumlus erTi cnoba, sai<strong>da</strong>nac vigebT,<br />
rom Sahverdi sulTan ziad oRli <strong>da</strong> suleiman-beg baiaTi<br />
qarTlSi SeiWrnen. mtris simravlisa Tu moulodneli Tav<strong>da</strong>sxmis<br />
gamo mefem mTebs Seafara Tavi. `Raziebma goris,<br />
suramisa <strong>da</strong> sabaraTianos velaieTi <strong>da</strong>arbies, soflebi <strong>da</strong><br />
mxareebi aaoxres. yanebi <strong>da</strong> xeebi mwife xiliT Zirianad amoglijes<br />
[miwi<strong>da</strong>n] <strong>da</strong> gamarjvebulni uamravi na<strong>da</strong>vliT ganjaSi<br />
<strong>da</strong>brundnen~ 1 .<br />
qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis mesveurebs kargad esmo<strong>da</strong>T, rom<br />
sakuTari ZaliT yizilbaSebis mogeriebas ver SesZlebdnen.<br />
osmaleTi mxolod bundovan <strong>da</strong>pirebas iZleo<strong>da</strong>. realuri<br />
<strong>da</strong>xmareba arsai<strong>da</strong>n Can<strong>da</strong>. amitom maT ganizraxes, iranis sapirispirod<br />
iseTi Zala gamoeZebnaT, romelic Sahs aiZuleb<strong>da</strong>,<br />
SeeCerebina an, ukidures SemTxvevaSi, Seesustebina agresia<br />
qarTuli samefoebis mimarT. qarTvelma diplomatebma aseT<br />
Zalad ruseTi miiCnies <strong>da</strong> kavkasiisa <strong>da</strong> axlo aRmosavleTis<br />
<strong>politika</strong>Si misi Cabma scades.<br />
XVI s. 50-ian wlebSi ruseTis mefe ivane IV-m did warmatebas<br />
miaRwia. man <strong>da</strong>ipyro jer yazanis (1552 w.), Semdeg<br />
astraxanis (1556 w.) saxanoebi. faqtobrivad, mTeli volgispireTi<br />
kaspiis zRvamde moskovis samefos xelSi aRmoCn<strong>da</strong>.<br />
man Crdilo kavkasiaSic moiki<strong>da</strong> fexi. qarTvelebi cdilobdnen<br />
kontaqti <strong>da</strong>emyarebinaT gaZlierebul moskovis saxelmwifosTan.<br />
1557 wels moskovSi Cavi<strong>da</strong> yabardos gavleniani mTavrebis<br />
elCoba <strong>da</strong> ivane IV-s yirimis saxanosa <strong>da</strong> osmaleTisagan<br />
<strong>da</strong>sacavad mfarveloba sTxoves. Cans, qarTvelebi Tvals ad-<br />
1 hasan rumlu, gv. 35.<br />
158 159
evnebdnen Crdilo kavkasieli mTavrebis moskovTan urTier-<br />
Tobis <strong>da</strong>wyebas <strong>da</strong> am saqmeSi xelsac uwyobdnen. kavkasiaSi<br />
<strong>da</strong> maxlobel aRmosavleTSi mesame Zalis, Tanac marTlmadidebeli<br />
qristianulis, gamoCena, maTi varaudiT, gaadvileb<strong>da</strong><br />
yizilbaSebTan <strong>da</strong> osmalebTan brZolas. albaT, qarTlis<br />
mefisagan uflebamosilni iyvnen yabardos mTavarTa elCebi,<br />
rodesac ivane IV-s ganucxades, rom CvenTan erTad aris<br />
<strong>saqarTvelos</strong> mTavari <strong>da</strong> mTeli saqarTvelo <strong>da</strong> moskovis<br />
mTavarma mis mimarTac mowyaleba gamoiCinoso 1 .<br />
ruseTis poziciebis kavkasiaSi gantkicebisaTvis farTe<br />
asparezi iSlebo<strong>da</strong>. amitom iyo, rom, rogorc wyaroebi<strong>da</strong>n<br />
Cans, yabardos mTavrebi <strong>saqarTvelos</strong> mbrZaneblebTan, TavianT<br />
samxreT mezoblebTan erTad wyvetdnen aseT sapasuxismgeblo<br />
sakiTxs. `yabardoelTa <strong>da</strong> qarTvelTa es moqmedeba, _ aRniSnav<strong>da</strong><br />
T. bocvaZe, _ rasakvirvelia, saSamxlo-<strong>da</strong>Restnis yuradRebas<br />
ar SeiZlebo<strong>da</strong> gamoparvo<strong>da</strong>, ramdena<strong>da</strong>c igi mis winaaRmdeg<br />
reseT-yabardo-<strong>saqarTvelos</strong> bloks gulisxmob<strong>da</strong>,<br />
rac rasakvirvelia, misTvis ar iyo xelsayreli. jer erTi,<br />
aRniSnuli bloki barierad imarTebo<strong>da</strong> amxanad <strong>da</strong>axloebul<br />
Turq-yirimxansa <strong>da</strong> saSamxlo-<strong>da</strong>Restans Soris, meore, aSkarad<br />
aZliereb<strong>da</strong> mis metoqeebs <strong>da</strong> mezoblebs saqarTvelo-yabardosa<br />
<strong>da</strong>, mesame, am bloks ar SeiZlebo<strong>da</strong> ar emoqme<strong>da</strong><br />
saSamxlos ekonomikur interesebze, mis vaWrobaze volgaastraxanis<br />
did magistralze~ 2 . sainteresoa, ratom cdilobdnen<br />
qarTveli politikosebi Ta vianTi survili moskovis<br />
mefisaTvis sxvaTa piriT ecnobebinaT <strong>da</strong> ratom ar<br />
agzavnidnen sakuTar warmomadgenlebs?<br />
1 Сношения России с Кавказом. Материалы, извлеченные из Московского<br />
Главного Архива Министерства иностранных дел Сергеем А. Белокуровым,<br />
вып. I (1578-1613), М., 1889, с. 4; Полное со б рание русских летописей, т.<br />
XIII, I-я половина, СПб., 1904, с. 284.<br />
2 bocvaZe T., Crdilo kavkasiis xalxebi ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobaSi<br />
(XVI-XVII ss.). `<strong>saqarTvelos</strong> feo<strong>da</strong>luri xanis istoriis sakiTxebi~, II,<br />
Tb., 1972, gv. 32-33.<br />
qarTveli politikosebi frTxilobdnen. isini <strong>da</strong>rwmunebuli<br />
ar iyvnen Seswev<strong>da</strong> Tu ara ruseTs Zala, aqtiurad<br />
Careuliyo kavkasiis saqmeebSi. vai Tu moskovTan urTier-<br />
Toba unayofo aRmoCeniliyo, <strong>da</strong>xmareba ver SesZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
yizilbaSebi kidev ufro gaRizianebuli yvnen. am sa kiTxis<br />
awon<strong>da</strong>wonisas mxedvelobaSi imasac miiRebdnen, rom qarTlkaxeTis<br />
aseTi moqmedebiT ukmayofilo <strong>da</strong>rCebo<strong>da</strong> osmaleTic<br />
(os maleTi xom mtru lad Sexv<strong>da</strong> moskovis saxelmwifos warmatebebs<br />
volgispireTSi), romelic, rogorc zemoT iTqva,<br />
qarTlsa <strong>da</strong> kaxeTs Tavs mfarvelad aCveneb<strong>da</strong> <strong>da</strong> yizilbaSebis<br />
winaaRmdeg sabrZolvelad aqezeb<strong>da</strong>. yovelive zemoaRniSnulis<br />
gamo iyo, rom <strong>saqarTvelos</strong> mefeebi jerjerobiT nia<strong>da</strong>gis<br />
mosinjviT kmayofildebodnen.<br />
Sah Tamazi I <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong>, rom osmaleTi saqarTveloSi<br />
iranis in tere sebs ewinaaRmdegebo<strong>da</strong>, magram sulTani zavis<br />
<strong>da</strong>rRvevas ar fiqrob<strong>da</strong>. os maleTis amgvari orWofuli mdgomareobiT<br />
isargebla Sah Tamazma <strong>da</strong> <strong>da</strong>iwyo brZola saqarTveloze<br />
ucilobeli batonobisaTvis.<br />
TanamedroveTa mixedviT, 1558 wlis martSi qarTvelebi<br />
uTanasworo brZolas awarmoebdnen yizilbaSebTan.. amis gamo<br />
maT TavianTi elCebi gaugzavnes sulTans <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba sTxoves.<br />
Sah Tamazis varaudi gamarTl<strong>da</strong>: sulTanma qarTvelebs<br />
uari uTxra jariT <strong>da</strong>xmarebaze 1 , ramac qarTlis samefosa <strong>da</strong><br />
osmaleTs Soris urTierTobis gamwvaveba gamoiwvia.<br />
1559 w. osmaleTSi <strong>da</strong>iwyo dinastiuri brZola: sulTani<br />
suleimani <strong>da</strong> ufliswuli selimi (SemdegSi selim II, 1566-<br />
1574) ufliswul baiazids ebrZodnen. am brZolaSi aqtiurobdnen<br />
qarTvelebic, savarudoa, qarTlis samefo<strong>da</strong>n, radgan<br />
mefe svimoni suleimanis politikiT ukmayofilo iyo. man,<br />
mra valgzis Txovnis miuxe<strong>da</strong>vad, yizilbaSebis winaaRmdeg br-<br />
ZolaSi sulTnisgan <strong>da</strong>xmareba ver miiRo. ufliswuli bai-<br />
1 Tardy L., Op. cit., p. 104-105.<br />
160 161
azidi ki cnobili iyo Tavisi <strong>da</strong>udegari xasiTiT <strong>da</strong>, savaraudo<br />
iyo, rom gamefebis Semdeg igi amasiis zavs<br />
<strong>da</strong>arRvev<strong>da</strong>. mefem, maSindeli mravali <strong>da</strong>mkvirveblis msgavsad,<br />
baiazidis SesaZleblobebi sworad ver Seafasa <strong>da</strong> mas <strong>da</strong>u-<br />
Wira mxari. erTi wyaros mixedviT, baiazids qarTvelebis<br />
mxri<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xmarebis imedi hqon<strong>da</strong>. iqi<strong>da</strong>nve vigebT, rom sul-<br />
Tanma baiazidis <strong>da</strong>saSineblad <strong>da</strong> misTvis <strong>da</strong>xmarebis gawevis<br />
mosaspobad, jari mzadyofnaSi moiyvana <strong>da</strong> saqarTveloze<br />
galaSqreba brZana 1 .<br />
1559 w. 1 marts konstantinopoli<strong>da</strong>n venaSi gagzavnil<br />
moxsenebaSi naTqvamia baiazidsa <strong>da</strong> qarTvelebs Soris urTierTobaze.<br />
sulTans ufliswul baiazidze Tav<strong>da</strong>sxma gaunazraxavs,<br />
magram xma gauvrcele biaT, rom qarTvelebze salaSqrod<br />
midiso 2 . amgvari xmebis gavrceleba usafuZvlo ar iyo <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>ijerebdnen kidec, radgan yvelam ico<strong>da</strong>, rom bai azidis<br />
<strong>da</strong>saxmareblad midiodnen qarTvelebisa <strong>da</strong> qurTebis razmebi,<br />
rom lebic sursaT-sanovagiTac amaragebdnen taxtis pretendentis<br />
jars 3 .<br />
vidre baiazidi Zalebs moikreb<strong>da</strong>, mas ufliswuli selimi<br />
uzarma zari jariT Tavs <strong>da</strong>esxa <strong>da</strong> <strong>da</strong>amarcxa. baiazidma<br />
aRmosavleTisaken, yizil baSTa saxelmwifos sazRvrebisaken<br />
<strong>da</strong>ixia 4 . igi basianSi mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> Sahs mo ciquli gaugzavna,<br />
romelmac ganacxa<strong>da</strong>: `sulTan-baiazidi basians movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> gamomgzavna<br />
imis gasagebad, SahTan rom mivide Seminaxavs Tu<br />
arao~ 5 . Sahma es momenti sulTanze politikuri zewolis<br />
karg saSuale bad CaT vala. Sah Tamazis amgvari ganzraxvis<br />
Sesaxeb sulTnis kars ac noba `erTma qarTvelma batonma,<br />
1 Ibidem, p. 105.<br />
2 Ibidem, p. 105.<br />
3 Ibidem, p. 106.<br />
4 Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси, с. 204.<br />
5 Sah Tamazis saubari osmaleTis elCebTan. sparsuli teqsti gamosacemad<br />
moamza<strong>da</strong>, Targmna, SeniSvnebi <strong>da</strong> winasityvaoba <strong>da</strong>urTo k. tabataZem, Tb., 1976 ,<br />
gv.54.<br />
sulTnis megobarma~, romelsac miu weria, rom Sahma bai azidi<br />
mxolod mzakvruli mizniT Seifarao 1 .<br />
Sah Tamazma baiazids yazvinSi misvlis neba misca. igi<br />
didi zeimiTa <strong>da</strong> saCuqrebiT miiRes. male devnili ufliswuli<br />
<strong>da</strong> misi mxleblebi mixvdnen, rom Sahs mxolod Tavisi<br />
interesebi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> xelsayrel mo mentSi `stumrebs~ sul-<br />
Tan suleimans ga<strong>da</strong>scem<strong>da</strong>. maT ganizraxes Sahze Tav<strong>da</strong>sxma<br />
moewyoT <strong>da</strong> baR<strong>da</strong>dSi, SirvanSi an saqarT veloSi gaqceuliyvnen<br />
2 . magram SeTqmuleba gamJRavn<strong>da</strong> <strong>da</strong> yvela, <strong>da</strong>axloebiT<br />
10 aTasi kaci Seipyres, maTi nawili gawyvites, nawili Seiwyales<br />
<strong>da</strong> Sahis samsaxurSi Seiyvanes, xolo baiazidi <strong>da</strong><br />
misi oTxi vaJi <strong>da</strong>atusaRes.<br />
1560 w. Sah Tamazs sulTnis mociqulebi exlnen, romlebmac<br />
didZali saCuqrebis sanacvlod baiazidi <strong>da</strong> misi<br />
Svilebi moiTxoves. Sahi amaze ar <strong>da</strong>sTanxm<strong>da</strong>. man ufliswuli<br />
hei<strong>da</strong>risaTvis sagamgeblod baR<strong>da</strong>dis ga<strong>da</strong> cema moiTxova.<br />
sulTani am moTxovnas ar <strong>da</strong>sTanxm<strong>da</strong>. Sahs ar sur<strong>da</strong> osmaleTTan<br />
urTierToba gaerTulebina <strong>da</strong> 30 aTasi era yuli<br />
Tumnis Rirebulebis saCuqrebis sanacvlod osmaleTi<strong>da</strong>n<br />
Camosul jalaTebs ufliswuli baiazidi <strong>da</strong> misi vaJebi ga<strong>da</strong>sca<br />
3 . 1562 wlis 21 seqtembers isini yazvinSi sikvdiliT<br />
<strong>da</strong>sajes.<br />
moRweuli cnobebi uflebas gvaZlevs vifiqroT, rom<br />
qarTvelebi baiazidTan iyvnen Sahis sawinaaRmdego SeTqmulebaSi.<br />
Saraf-xan bidlisis mixedviT, baiazidi xom saqarTveloSi<br />
apireb<strong>da</strong> gaqcevas. kidev ufro say uradReboa 1561<br />
wlis 4 noembris moxseneba, romelic vani<strong>da</strong>n miRebul informaciaze<br />
<strong>da</strong>yrdnobiTaa <strong>da</strong>werili, sai<strong>da</strong>nac vigebT, rom<br />
Sahma did jars mouyara Tavi <strong>da</strong> ganzraxuli hqon<strong>da</strong> saqarT-<br />
1 Tardy L., Op. cit., p. 106.<br />
2 Sah Tamazis saubari osmaleTis elCebTan, gv. 205.<br />
3 Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси, с. 206-208.<br />
162 163
veloSi (al baT, qarTlSi) Se Wra, radgan qarTvelebma baiazids<br />
mxari <strong>da</strong>uWires 1 .<br />
svimon I <strong>da</strong> misi TanamebrZolebi mosvenebas ar aZlevdnen<br />
yizil baSebs arc qarTlSi <strong>da</strong> arc mis gareT. rogorc Tanamedrove<br />
evropuli wyaroebi<strong>da</strong>n Cans, qarTlis samefos brZolas<br />
garkveuli mniSvneloba hqon<strong>da</strong> maSindeli axlo aRmosavleTis<br />
did <strong>politika</strong>Si.<br />
svimon mefis mTavari amocana iyo ganTavisufleba Tbilisisa,<br />
sa <strong>da</strong>c yizilbaSTa garnizoni idga. magram am miznis<br />
ganxorcieleba sxva qarTuli samefo-samTavroebis <strong>da</strong>xmarebis<br />
gareSe SeuZlebeli iyo. qarTlis samefos mdgomareoba gaumjobes<strong>da</strong><br />
1559 wels, roca svimon I kaxTa mefe levanis asulze<br />
<strong>da</strong>qorwin<strong>da</strong>. es faqti mianiSneb<strong>da</strong> aRmosav leT saqarTveloSi<br />
ori qarTuli samefos antiiranuli koaliciis Seqm naze.<br />
svimon I iaraRiT xelSi ebrZo<strong>da</strong> yizilbaSebs, mefe levani<br />
ki, ofi cialurad Sahis vasalad iTvlebo<strong>da</strong>. albaT kaxeTis<br />
mefe levans gulisxmob<strong>da</strong> romis papisa <strong>da</strong> veneciis<br />
respublikis elCi Sah Tamazis karze, vinCenco deli alesandri,<br />
roca ambob<strong>da</strong>, rom Sahze `<strong>da</strong>mokide bu lia erTi qristiani<br />
mefe, qarTvelebis batoni, mas yovelwliurad uxdis<br />
ociaTas dukats. misi saxelmwifo kaspiis zRvis maxlobla<strong>da</strong>a.<br />
es mefe os maleTTan omis SemTxvevavSi Sahs un<strong>da</strong><br />
emsaxuros aTi aTasi ax algazr<strong>da</strong> <strong>da</strong> mamaci cxenosniT~ 2 .<br />
rogor mZime tvirTad awva kaxeTis same fos sefianTa saxelmwifosadmi<br />
morCileba, kargad Cans isqander munSis Txzulebi<strong>da</strong>n<br />
3 . marTalia, isqanderi XVI s. 80-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisisaTvis<br />
arsebul mdgo mareobaze laparakobs, magram<br />
maSin kaxeTis yizilbaSebisadmi <strong>da</strong>mokide bulebaSi imave saukunis<br />
50-iani wle bi<strong>da</strong>n bevri araferi Seicvlebo<strong>da</strong>.<br />
1 Charrière, II, Op. cit., p. 679.<br />
2 Alberi, II, Op. cit., p. 126.<br />
3 isqander munSi, gv. 37.<br />
mefe levans Sahisadmi ukmayofilebis safuZveli hqon<strong>da</strong>.<br />
gar<strong>da</strong> zemoaRnisnuli mZime ga<strong>da</strong>saxadisa <strong>da</strong> valdebulebisa,<br />
rac qveynis ekonomikur mdgomareobas aqveiTeb<strong>da</strong>, Sah Tamazi<br />
Tavisi politikuri zegavleniTac aSfoTeb<strong>da</strong> kaxeTis samefo<br />
kars. ai, rogoraa Camoyalibe buli sulTnis mier levan IsaTvis<br />
gagzavnil sapasuxo werilSi (1564 w.) kaxeTis mefis<br />
Sahisadmi wayenebuli braldebebi: `SevityveT, rom Seni<br />
Svilebi<strong>da</strong>n erT-erTi RviZli Svili, mouklavs u<strong>da</strong>naSaulod<br />
1 , xolo meore vaJi, saxe lad iese, romelmac islami<br />
miiRo, <strong>da</strong>patimrebulia 2 <strong>da</strong> Zveli droi<strong>da</strong>n mom dinare Cveulebisa<br />
<strong>da</strong> azris sawinaaRmdegod SemoRe buli ga<strong>da</strong>saxadebis ga<strong>da</strong>xdis<br />
Rone <strong>da</strong>hkargeT, xolo tanjvis moTmena autaneli<br />
gax<strong>da</strong>. ambob, rom maTi ganzraxvaa <strong>saqarTvelos</strong> mospoba, Semdeg<br />
ki islamis qveynebSi Se Wra <strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>sxma, ris gamoc<br />
samyaros Rirsebamosili Cveni zRurblisagan <strong>da</strong>xmarebas <strong>da</strong><br />
Semweobas iTxovT~ 3 .<br />
sulTnis werilSi gadmocemuls isic un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vumatoT,<br />
rom kaxeTis samefom XVI s. 60-ian wlebSi Sahis `wyalobiT~<br />
teritoriuli <strong>da</strong>naklisic ganica<strong>da</strong>. yizilbaSebma kxeTis<br />
samefos Camoaciles md. samuris zemo welze waxuris qristianuli<br />
qveyana, romlis mflobeli Sahis mfarvelobis qveS<br />
gamocxad<strong>da</strong>. Sah Tamazma kargad ico<strong>da</strong> Tu ra didi mniS-<br />
1 1554 w. osmalebis azerbaijanSi SeWrisas levan mefis erTi vaJi, romelic<br />
Sahs ax l<strong>da</strong>, gaurkvevel viTarebaSi <strong>da</strong>iRupa (Sah Tamazis saubari osmaleTis<br />
elCebTan, gv. 50). kaxTa mefes, albaT safuZveli hqon<strong>da</strong>, rom Tavisi Svili Sah<br />
Tamazis mier `u<strong>da</strong>naSaulod moklulad~ CaeTvala.<br />
2 levan mefem, qarTlSi yizilbaSebis ukanaskneli Semosevis dros (1556<br />
w.) Sahs <strong>da</strong>xmareba ar gauwia <strong>da</strong> SiSob<strong>da</strong>, rom Sahi amis gamo Surs iZieb<strong>da</strong>.<br />
SurisZiebis Tavi<strong>da</strong>n asacileblad man, 1558 wels, Tavisi vaJi iese didi saCuqrebiT<br />
yazvins gagzavna (qarTlis cxovreba, IV, gv. 575). igi Sahma gaamahmadiana<br />
1559 wels <strong>da</strong> levan mefis tax tis mociled amzadeb<strong>da</strong>. magram iesem Sahs imedi<br />
ver gaumarTla. man 1562 wels islami uaryo <strong>da</strong> gaqceva sca<strong>da</strong>, magram Seipyres<br />
<strong>da</strong> imave wlis 23 dekembers alamutis cixeSi Casves (hasan rumlu, gv. 35).<br />
3 CoCievi v., kaxeTis samefos <strong>sagareo</strong> politikis istorii<strong>da</strong>n XVI s. 60ian<br />
wlebSi, gv. 257-258.<br />
164 165
vneloba hqon<strong>da</strong> kaxeTisaTvis <strong>da</strong>saxelebul olqs. albaT, amitom<br />
afrTxileb<strong>da</strong> Sahi 1562 wels kaxeTis mefes, rom waxuris<br />
batoni aravin Seawuxoso 1 .<br />
amgvarad, zemoaRniSnul mizezTa gamo, kaxeTis samefoc<br />
iseve uk mayofilo iyo iranisa, rogorc qarTlis samefo. am<br />
ori qarTuli samefos erTmaneTTan <strong>da</strong>kavSireba ganpirobebuli<br />
iyo garTulebuli sa gareo vi TarebiT.<br />
iv. javaxiSvilma levan I-sa <strong>da</strong> svimon I-is <strong>da</strong>moyvreba<br />
<strong>da</strong>debiTad Seafasa: `kaxT batonis leon mefis siZobam svimon<br />
mefes saSualeba misca, aramc Tu mtris Semosevisagan kaxe-<br />
Tis mxriT uzrunvelyo filiyo, aramed Tavisi ganzraxvis<br />
(Tbilisis ganTvisufleba – e. m.) gansaxorcieleblad meSveli<br />
jaric mieRo~ 2 .<br />
svimon mefe didi omisaTvis emzadebo<strong>da</strong>. isqander munSisa<br />
<strong>da</strong> hasan rumlus gadmocemiT, mefes mravali <strong>da</strong>mxmare razmi<br />
miuvi<strong>da</strong> 3 .<br />
kaxTa mefem, misTvis Cveuli sifrTxiliT, pira<strong>da</strong>d ki ar<br />
miiRo monawileoba yizilbaSTa winaaRmdeg qarTlis omSi,<br />
aramed Tavisi ufrosi vaJi giorgi gagzavna kaxelTa razmiT.<br />
amiT mas saSualeba eqnebo<strong>da</strong>, saWi roebis SemTxvevaSi, SahTan<br />
Tavi emarTlebina. niSndo blivia, rom isqander munSis ver<br />
gaurkvevia giorgi `mamis nebarTviT Tu TviTneburad~ mivi<strong>da</strong><br />
mefis <strong>da</strong>saxmareblad 4 .<br />
rogorc isqander munSi wer<strong>da</strong> svimoni „mamis^wesisamebr,<br />
urCobisa <strong>da</strong> winaaRmdegobis gzas <strong>da</strong>adga <strong>da</strong> cxraas samoc<strong>da</strong><br />
rva (1560/1561) wels Tbilisis <strong>da</strong>sapyrobad Tavisi samyofeli<br />
adgili<strong>da</strong>n (gori<strong>da</strong>n) <strong>da</strong>iZra 5 . magram qarTvelTa brZola<br />
Tbilisis ganTavisuflebisaTvis marcxiT <strong>da</strong>m Tavr<strong>da</strong>. 1561<br />
1 dumbaZe m., aRmosavleT kaxeTis (saingilo) istorii<strong>da</strong>n, Tb., 1953 , gv. 8.<br />
2 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 257.<br />
3 isqander munSi, gv. 23; hasan rumlu, gv. 36.<br />
4 isqander munSi, gv. 23.<br />
5 iqve<br />
w. 6 aprils muxaTgverdTan mraval qarTvelTan er Tad <strong>da</strong>iRupa<br />
giorgi ufliswulic. gancdil marcxs isic <strong>da</strong>emata, rom<br />
svimon mefes Tavisi Zma <strong>da</strong>viTi (SemdgomSi <strong>da</strong>uT-xani) ganudga<br />
<strong>da</strong> qarTlis taxtis <strong>da</strong>pyroba isurva. igi 1562 wels<br />
yazvinSi Cavi<strong>da</strong>, gamahmadian<strong>da</strong> <strong>da</strong> Sah Tamazis `Svilis~ wodebuleba<br />
miiRo. isqander munSis mixedviT, `samoTxeSi <strong>da</strong>mkvidrebulma<br />
Sahma (Sah Tamazi _ e.m.) mas (<strong>da</strong>uT-xans _ e. m.)<br />
miualersa, wvrTna, Svilobis wodebis pa tiviT gamoarCia <strong>da</strong><br />
Tbilisis velaieTi <strong>da</strong> is adgilebi, romlebic maRali divanis<br />
mflobelobaSi iyo, mas uwyalobes. <strong>da</strong> Tumca erTxans<br />
sasaxlis erTi amiri Tbilisis cixis quTvali <strong>da</strong> <strong>da</strong>uT-xanis<br />
lala <strong>da</strong> saxelmwifo saqmeebis gamge iyo~ 1 .<br />
Zvelma qarTvelma istorikosebma mkacri Sefaseba misces<br />
<strong>da</strong>uT-xanis Ralats: „<strong>da</strong> ra ixila Zmaman mefis svimonisaman<br />
<strong>da</strong>viT saqme ese (marcxi mefisa _ e.m.) ... <strong>da</strong> aman gansca Zma<br />
<strong>da</strong> queyana TÕsi <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> yaenTan, <strong>da</strong> mivi<strong>da</strong> Sah-TamasTan<br />
yazmins, <strong>da</strong> gahyvnes ramdenime Tavadni, aznaurni <strong>da</strong> msaxurni,<br />
gaTaTr<strong>da</strong> <strong>da</strong> uwodes <strong>da</strong>uTxan. <strong>da</strong> mun di<strong>da</strong>d pativsca Sah<br />
Tamaz <strong>da</strong> uwo<strong>da</strong> Zmad TÕsad <strong>da</strong> aswavla rjuli mahmadisa, <strong>da</strong><br />
gagzavna Tfilissa <strong>da</strong> raodeni adgili epyra <strong>saqarTvelos</strong>ani,<br />
<strong>da</strong> moumcno sulTansa ganZisasa Semweoba misi, <strong>da</strong> movi<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>uTxan tfilissa, <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyra tfilisi“ 2 . <strong>da</strong>uT-xanis moqmedeba<br />
<strong>da</strong> misi Sedegebi, ufro vrclad <strong>da</strong> isqander munSis<br />
naTqvamTan ufro miaxloebuli, mocemulia axali qarTlis<br />
cxovrebis mesame teqstSi: „xolo iyo urwmesi Zma mefisa<br />
svimonisi, saxeliT <strong>da</strong>viT, <strong>da</strong> Semoswyra Zmasa TÕssa svimons,<br />
<strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> Sah Tamaz yaenis karsa, yaeni yazmins iyo... di<strong>da</strong>d<br />
pativ-ces <strong>da</strong> Svilobis rayami uboZes... <strong>da</strong> cota xans ukan<br />
hgmo RmerTi <strong>da</strong> gaTaTr<strong>da</strong>, <strong>da</strong> uwodes saxelad <strong>da</strong>uTxan... <strong>da</strong><br />
qalaqisa <strong>da</strong> somxiT-sabaraTianos mefoba misces, <strong>da</strong> rayamSi<br />
SvilobiT Caweres, <strong>da</strong> mestumre Tan gaatanes, <strong>da</strong> didis pa-<br />
1 iqve<br />
2 qarTlis cxovreba, II , gv. 367.<br />
166 167
tiviTa <strong>da</strong> morWmiT gaistumres. <strong>da</strong> weliwadSi TÕTos napiris<br />
xans mefis <strong>da</strong>viTis mcvelad Tavisis laSqriT mouyenebdnen<br />
qalaqis cixeSi“ 1 .<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe ramdenime <strong>da</strong>matebiT cnobas gvawvdis,<br />
rogorc <strong>da</strong>viTis ise misi Tanmxlebebisadmi Sahis karze mopyrobis<br />
Sesaxeb: yaeni yazvins iyo roca batoniSvili <strong>da</strong>viTis<br />
mosvla moaxsenes. am ambavma yaeni di<strong>da</strong>d gaaxara <strong>da</strong> karis<br />
didebulebi miageba. <strong>da</strong>viTis amalaSi baraTaSvilebi Warbobdnen.<br />
„viTamz [<strong>da</strong>viTi] mefis svimonisagan Semamwyrali iyo,<br />
amisTvis ufro didi pativni <strong>da</strong>sdves <strong>da</strong> Svilobis rayami<br />
uboZes. mejlisSigan yaenman axlos moisva <strong>da</strong> viTac âemwifes<br />
qveS moufines <strong>da</strong> sasTauli <strong>da</strong>udves <strong>da</strong> misi Tavadni mejlis-<br />
Sig msxdomT alag alag Sva <strong>da</strong> Sva Causxes. cotas xans ukan<br />
<strong>da</strong>aTaTres <strong>da</strong> saâemwifo iaraRi yovlia risimeTgan uboZes<br />
samefos <strong>da</strong> miss TavadebTa <strong>da</strong> aznaurTa cxeni, iaraRi, xalaTi<br />
<strong>da</strong> saâarjo uboZes, batonymianaT rac miecaT cxra<br />
aTasis Tumnisa yofiliyo. qalaqi [Tbilisi] <strong>da</strong> somxiT sabaraTianos<br />
mefobac misces <strong>da</strong> rayamSi Sviloba Cauweres <strong>da</strong><br />
mestumre gaatanes <strong>da</strong> didis morWmiTa <strong>da</strong> pativiT<br />
gaistumres“ 2 .<br />
sainteresoa, rom isqander munSis mixedviT, Sahma <strong>da</strong>viTi<br />
`Svilobis wodebis pativiT gamoarCia~. `Svilis~ wodebis<br />
miniWeba niSnav<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>viTi Sahis moxele gax<strong>da</strong> `xanis~<br />
(<strong>da</strong>uT-xani) saxelwodebiT, e.i. <strong>da</strong>viTi Sahis moxele <strong>da</strong> ara<br />
qarT lis mefe gax<strong>da</strong>. qarTul wyaroebSi, kerZod, qarTlis<br />
cxovrebis pirvel teqstSi sweria, rom Sah Tamazma <strong>da</strong>viTs<br />
Tavisi Zma uwo<strong>da</strong>. amasve aRniSnavs isqander munSi 3 , romlis<br />
1 iqve, gv. 512. ix, agreTve, qarTlis cxovreba, IV, gv. 407.<br />
2 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoria. s. kakabaZis gamocema. `saistorio moambe~,<br />
nakv. II, 1925, gv 218. hasan rumlus cnobnebze <strong>da</strong>yrdnobiT <strong>da</strong>dgenilia,<br />
rom <strong>da</strong>viTi yazvinSi mivi<strong>da</strong> 1561 wlis 25 dekembers, TbilisSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 1562<br />
wlis 30 agvistomde. hasan rumlu, gv. 64, Sen. 92.<br />
3 isqander munSi, gv. 28.<br />
cnobasac un<strong>da</strong> emyarebodes beri egnataSvili. Tavisi SinaaresiT<br />
`Zmoba~ `Svilobisagan~ mniSvnelovnad gansxvavdeba samoxeleo<br />
aparatis ierarqiaSi. `Zmoba~ `Svilobaze~ maRla idga.<br />
Cvens istoriografiaSi kargad Seswavlilia svimon I-sa<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>uT-xanis erTmaneTTan brZola. svimoni ar scnob<strong>da</strong> Sahis<br />
marionetis uflebas qvemo qarTlsa <strong>da</strong> Tbilisze <strong>da</strong><br />
yizilbaSebs ebrZo<strong>da</strong> yvelgan. <strong>da</strong>uT-xanis yizilbaSebTan<br />
mimxroba arc sulTnis karisaTvis iyo misaRebi. <strong>da</strong>uT-xanis<br />
gamarjvebis SemTxvevaSi Sahis poziciebi aRmosavleT saqarTveloSi<br />
ganmtkicdebo<strong>da</strong>. sulTani Sahis `kuTvnili~ <strong>saqarTvelos</strong><br />
saqmeebSi aqtiurad ar ereo<strong>da</strong>, magram, rogorc wyaroebi<strong>da</strong>n<br />
ikveTeba, sulTnis agentura yvelafers akeTeb<strong>da</strong>,<br />
raTa qarTlis mefes yizilbaSebisa <strong>da</strong> maTi momxre Tavadebis<br />
winaaRmdeg brZola ar Seenelebina. 1562 wlis 5 noembers<br />
konstantinopolSi mivi<strong>da</strong> Sah Tamazis elCi, romelic sul-<br />
Tanma 9 noembers miiRo. elCis vizitis oficialuri mizani<br />
yazvinSi <strong>da</strong>sjili ufliswul baiazidis piradi nivTebisa <strong>da</strong><br />
iaraRis sulTnisaTvis ga<strong>da</strong>cema iyo. imave dros, elCs samduravi<br />
un<strong>da</strong> eTqva, radgan misi waqezebiT qarTvelebi Tavs<br />
<strong>da</strong>esxnen Sahis qveSevrdomebs <strong>da</strong> brZolis dros didi zarali<br />
miayenes 1 .<br />
aseTive ukmayofileba gamosTqva yizilbaSTa axalma el-<br />
Cobam qarTvelebis moqmedebis gamo 1563 wlis aprilSic.<br />
werilis mixedviT, `babilonis [baR<strong>da</strong>dis] sanjayma iCivla<br />
qarTvelebisa <strong>da</strong> Turqmanebis mier sparselebisadmi Cadenili<br />
usamarTlobis Sesaxeb <strong>da</strong> im zaralis anazRaureba moiTxova,<br />
romelic maT sparseTis samefos miayenes~ 2 .<br />
amave periodSi qarTveli politikosebi kvlav Seecadnen<br />
urTierToba <strong>da</strong>emyarebinaT moskovis saxelmwifosTan <strong>da</strong> am<br />
saqmeSi, savaraudoa aqtiurad Caeba svimon mefec. maT mosk-<br />
1 Tardy L., Op. cit., p. 106.<br />
2 Ibidem.<br />
168 169
ovTan <strong>da</strong>kavSireba moindomes inglisis `moskovis kompaniis~<br />
agentis entoni jenkinsonis saSualebiT. <strong>saqarTvelos</strong>Tan<br />
urTierTobis dmyarebis iniciativa jenkinsonisgan wamovi<strong>da</strong>,<br />
rasac biZgi misca Semdgomma garemoebam. jenkinsonis yazvinSi<br />
yofnis dros Sahis karze imyofebo<strong>da</strong> qarTveli ufliswuli,<br />
romlis saxels ingliseli negocianti ar gvamcnobs. masTan<br />
gacnobis Semdeg jenkinsoni <strong>saqarTvelos</strong>Tan kavSiris <strong>da</strong>myarebiT<br />
<strong>da</strong>interes<strong>da</strong>. igi arc imas aRniSnavs, qarTveli<br />
ufliswuli romeli samefo<strong>da</strong>n iyo. mkvlevarTa erT nawils<br />
igi svimon I-is Zma <strong>da</strong>viTi hgonia, me ki ueWvelad mimaCnia,<br />
rom igi aleqsandere II kaxTa mefis vaJi iese iyo. am istoriul<br />
pirovnebaze SeiZleba ufro vrclad iTqvas.<br />
* * *<br />
iv. javaxiSvilma 1548 wlis mcxeTis sigelze <strong>da</strong>yrdnobiT<br />
<strong>da</strong>adgina, rom, kaxTa mefes <strong>da</strong> mamia gurilis asuls<br />
TinaTins yoliaT (CamoTvlilia ufros-umcrosobis mixedviT):<br />
giorgi, iese, aleqsandre, elimirza 1 . giorgis cixedid-<br />
Tan brZolaSi (1561 w.) <strong>da</strong>Rupvis Semdeg, iese, levanis Svilebs<br />
Soris „uxucesad“ Seiqmna.<br />
vaxuSti batoniSvilis mixedviT, iese Sahs pirvelad mamasTan<br />
er Tad SirvanSi ewvia. Sahma levan mefe male ukan<br />
gaistumra, iese ki samcxes waiy vana. samcxis <strong>da</strong>laSqvris<br />
Semdeg, Sahma „warmouvlina ie sec levans niWiTa“ 2 . levan mefis<br />
<strong>da</strong> ieses SahTan stumroba un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo 1554<br />
wels 3 .<br />
1 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 231. levan mefis saxlobis Sesaxeb<br />
<strong>da</strong>wvr. ix. iqve, gv. 226-235. vaxuSti batoniSvilis gadmocemiT, levanis<br />
pirveli vaJi iyo aleqsandre (SemdegSi kaxTa mefe aleqsandre II ). mefisa <strong>da</strong><br />
dedofal TinaTinis gayris Semdeg Zmebi de<strong>da</strong>sTan izrdebodnen. qarTlis cxovreba,<br />
IV, gv, 570, 572.<br />
2 iqve, gv. 575.<br />
3 tabataZe k., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 172.<br />
qarTlSi yizilbaSebis ukanaskneli Semosevis dros (1556<br />
w.) le van kaxTa mefe Sahs ar <strong>da</strong>exmara <strong>da</strong> SiSob<strong>da</strong>, rom Sahi<br />
amis gamo Surs iZieb<strong>da</strong>. konfliqtis Tavi<strong>da</strong>n asacileblad<br />
levan mefem „waravlina Ze TÕsi iese winaSe yeenisa ZRuniTa<br />
<strong>da</strong> tyÕTa qal-yrmiTa <strong>da</strong> auwya TÕsi ara risa Se codeba“. levan<br />
mefem iese yazvins gagzavna 1558 wels 1 . sparseli istorikosis<br />
hasan rumlus mixedviT, Sah Tamazma iese gaamahmadiana<br />
1559 wels: „amave wels isa-xani, <strong>saqarTvelos</strong> mmarTvelis<br />
levanis Svili, islamis miRebiT gabednier<strong>da</strong> <strong>da</strong> qveynis<br />
safarvelma Sahma mas wyalobis TvaliT <strong>da</strong>uwyo cqera“ 2 . yazi<br />
ahmed Rafaris <strong>da</strong> bu<strong>da</strong>’yazvinis cnobiT, ieses islami miuRia<br />
1560 wels. 3 Saraf-xan bidlisi ufro konkretulia <strong>da</strong> ambobs,<br />
rom gamuslimanebis Semdeg Sahis divanma sagamgeblod<br />
ga<strong>da</strong>sca Saqis vilaieTi <strong>da</strong> mas ewo<strong>da</strong> isa-xani 4 .<br />
XVI s. sxva sparseli istorikosis bu<strong>da</strong>’yazvinis cnobiT,<br />
iese mamas ga<strong>da</strong>udga, Sahis karze mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> islami miiRo,<br />
rac aseve 1560 wels momx<strong>da</strong>ra 5 .<br />
iv. javaxiSvilis mixedviT, 1561 wels mosalodneli iyo,<br />
rom levan mefes cixedidis brZolisa <strong>da</strong> giorgi ufliswulis<br />
<strong>da</strong>Rupvis Semdeg, iese yazvinSi gaegzavna. levanis mier<br />
gagzavnil mZevalsa <strong>da</strong> saCuqrebs Sahis guliswyroma un<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>ecxro. iv. javaxiSvils saeWvod miaCn<strong>da</strong> ieses gamus limaneba<br />
Sah Tamazis dros 6 .<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv, 575.<br />
2 hasan rumlu, gv. 35.<br />
3 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 102-103.<br />
4 Шараф-хан Бидлиси, с. 205.<br />
5 hasan rumlu, gv. 64, Sen. 88.<br />
6 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., 233. cixedidis brZolaSi yizilbaSebis<br />
tyveobaSi Cavar<strong>da</strong> msxvili Tavadi zaza-begi („<strong>saqarTvelos</strong> erTi pativcemul<br />
amiraTagani“), ram denime aznaurTan erTad <strong>da</strong> Sahis karze gagzavnes (hasan<br />
rumlu, gv. 36). brZolaSi <strong>da</strong>tyvevebul qarTvel didebuls isqander munSi<br />
jajana-begad moixseniebs (isqander munSi, gv 23 ). eWvs ga reSea, rom jajana-begi<br />
igive zaza-begia. v. fuTuriZis varaudiT, es un<strong>da</strong> iyos saxlTuxucesi zaza<br />
fanaskertel-ciciSvili (iqve, gv. 151, Sen. 34.)<br />
170 171
Sahi cdilob<strong>da</strong> levan mefisaTvis taxtis mocile<br />
Seemzadebina <strong>da</strong> ieses did pativSi amyofeb<strong>da</strong>. don xuan de<br />
persias mixedviT, Sah Tamazma ga<strong>da</strong>wyvita aleqsandres nacvlad<br />
kaxeTis taxtze aeyvana aleqsandres Zma, gamuslimanebuli<br />
iese, `magram es aqti sparseTis mefis mxri<strong>da</strong>n Tavi<strong>da</strong>nve<br />
ganwiruli gamodga~ 1 . hasan rumlus mixedviT, iese saxelmwifos<br />
yvela amirasa <strong>da</strong> didebulTa Soris uwarCinebulesi<br />
gax<strong>da</strong>. yovelwliur saxar jod 6 aTasi Tumani, samar-<br />
Tavad olqi <strong>da</strong> sxva mravali wyaloba <strong>da</strong>umtkices. Saraf-xan<br />
bidlisi ufro vrclad gadmogvcems ieses aRzevebasa <strong>da</strong><br />
Sahis mimarT gamoCenil mis `umadure baze~. misi TqmiT, eSmakisagan<br />
cdunebulma, qarTveli aznaurebis STagonebiT, iesem<br />
ganizraxa yazvini<strong>da</strong>n saqarTveloSi gaqceuliyo, ma Sin, roca<br />
is gandid<strong>da</strong> yizilbaS amirebsa <strong>da</strong> didebulebze metad mejlissa<br />
<strong>da</strong> sakrebuloebSi, roca xelm wife mas SvilobiT<br />
moix senieb<strong>da</strong>, roca is Caricxes did SaxzadeebSi, yovelwliurad<br />
Saqis olqi<strong>da</strong>n, sxva adgilebi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> saxelmwifo<br />
xazini<strong>da</strong>n fulisa <strong>da</strong> naturis saxiT iReb<strong>da</strong> 7 aTas Tumans.<br />
magram iesem Sahs ver gau marTla. misi ganzraxvis Sesaxeb<br />
Sahis kars acnoba misma axlo mego barma alah-Tay Cerqezma 2 .<br />
hasan rumlus TqmiTac, `zogierTi matyuara <strong>da</strong> urwmuno<br />
SfoTis amtexis mier motyuebulma <strong>da</strong> SecdomaSi Seyvanilma,<br />
man moulodnelad uaryo islamis rjuli <strong>da</strong> gaqceva <strong>da</strong>apira~ 3 .<br />
1 Relaciones Don Juan de Persia. Dirigi<strong>da</strong>s a la Magestad Catholica de Don<br />
Philippe III. Rey de las Espaňas, y seňor nuestro. Dividi<strong>da</strong>s en tres libros, donde se<br />
tratan las cosas notables de persia, la genealogia de sus Reys, guerras de persianos,<br />
Turcas, y Tartaros, y las que vido en el viaje qve hizo àEspaňy su conuersion, y la<br />
otros dos Cavalleros Per sianos. Aňo 1604. Con privilegio. En Valladolid por Juan<br />
de Bestillo: en la calle de Samano, p. 68 r. uluR beg baiaTi, sparseli didebuli,<br />
Sah abasma 1599 wels <strong>da</strong>niSna espaneTSi gagzavnili elCobis mdivnad. man<br />
qris tianoba miiRo, <strong>da</strong>irqva don xuan de persia (misi naTlia iyo dedofali<br />
margarita avstrieli) <strong>da</strong> espaneTSi <strong>da</strong>rCa. don xuanis dRiurebis safuZvelze<br />
<strong>da</strong>iwera misi `relacioni~, romelSic say uradRebo cnobebia saqarTvelozec.<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, с. 208-209.<br />
3 hasan rumlu, gv. 37.<br />
iese ufliswulis aseTi moqmedeba uaryofs bu<strong>da</strong>y’ yazvinis<br />
naTqvams, TiTqos iese nebayoflobiT mivi<strong>da</strong> Sahis karze <strong>da</strong><br />
Tavisi surviliT gamusli man<strong>da</strong>. imave dros istorikoss imis<br />
Cvenebac un<strong>da</strong>, rom iese Sahsac atyueb<strong>da</strong>: marTalia islams<br />
eziara, magram guliT mainc qristiani <strong>da</strong>rCa. amis gamo igi<br />
<strong>da</strong>asmines. Sahma misi gaCxreka brZana. ieses ubeSi jvari <strong>da</strong><br />
xati upov nes, risTvisac Sahis brZanebiT is Seipyres <strong>da</strong><br />
alamuTis cixeSi Casves 1 . is alamuTis cixeSi CausvamT 1562<br />
wlis 26 dekembers 2 .<br />
1562 wlis 20 noembers jenkinsoni Sah TamazTan audienciis<br />
dros gaecno qarTvel ufliswuls, „romelis vinaobis<br />
<strong>da</strong>dgena _ rogorc v. gabaSvili fiqrob<strong>da</strong> _ Zneli araa. esaa<br />
iese ufliswuli, levan kaxTa me fis Ze“ 3 . sawinaaRmdego<br />
mosazreba gamosTqva j. stefnaZem. misi azriT, ufliswuli<br />
iese Sah TamazTan jenkinsonis audiencias 1562 wlis 20<br />
noem bers ver <strong>da</strong>eswrebo<strong>da</strong>, radgan iese 1562 wels alamuTis<br />
cixeSi <strong>da</strong>amwy vdies 4 . am mosazrebi<strong>da</strong>n gamomdinare, j. stefnaZe<br />
cdilobs <strong>da</strong>amtkicos, rom Sahisa <strong>da</strong> jenkinsonis Sexvedras<br />
svimon I -is Zma <strong>da</strong>viTi (SemdgomSi qarTlis gamgebeli <strong>da</strong>uTxani)<br />
un<strong>da</strong> <strong>da</strong>swrebo<strong>da</strong> 5 . ase fiqrobs i. tabaRuac.<br />
sakiTxis <strong>da</strong>viT XI-is sasargeblod ga<strong>da</strong>sawyvetad es argumenti,<br />
iese rom maSin alamuTis cixeSi iyo gamomwyvdeuli,<br />
ver gamodgeba. sa kiTxavia, iese 20 noembramde (Sah Tamazisa<br />
<strong>da</strong> jenkinsonis Sexvedris dRe) <strong>da</strong>apatimres Tu mis Semdeg?<br />
Cemi azriT, gaTvaliswinebuli un<strong>da</strong> iqnes hasan rumlus<br />
1 Sah Tamazis saubari osmaleTis elCTan, gv 85.<br />
2 hasan rumlu, gv. 37.<br />
3 gabaSvili v., qarTuli diplomatiis istorii<strong>da</strong>n (saqarTvelo <strong>da</strong> antiosmaluri<br />
koaliciebi XV-XVII ss.). „masalebi <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> kavkasiis<br />
istoriisaTRvis“, nakv. 31, Tb. 1964 , gv. 71.<br />
4 stefnaZe j., anton jenkinsonis mier moxseniebuli qarTveli ufliswulis<br />
vinaobisaTvis. „<strong>saqarTvelos</strong>, kavkasiis <strong>da</strong> maxlobeli aRmosavleTis<br />
istoriis sakiTxebi“, Tb., 1968 , gv. 207.<br />
5 iqve, gv. 211.<br />
172 173
erTi cnoba, romeli<strong>da</strong>nac vigebT: „am wels (1561/62), rabi<br />
os-sanis Tvis Cvidmets <strong>da</strong>viT-begi (qarTlis mefe – e.m.)<br />
luarsabis Svili, ramdenime aznauriT saqarTvelo<strong>da</strong>n yazvins<br />
movi<strong>da</strong> [<strong>da</strong>] muslimani gax<strong>da</strong>. rjulis safarvelma Sahma<br />
Tbilisis gamgebloba mas uwyaloba“ 1 . hasan rumlus am cnobaze<br />
<strong>da</strong>yrd nobiT r. kiknaZem gamoikvlia, rom <strong>da</strong>viTi 1561 wlis<br />
25 dekembers mivi<strong>da</strong> yazvins <strong>da</strong> TbilisSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 1562<br />
wlis 30 agvistos 2 . amgvarad <strong>da</strong>viTi, romelic 30 agvistos<br />
TbilisSi iyo, 20 noembers Sahis sasaxleSi ver iqnebo<strong>da</strong>.<br />
iese ki <strong>da</strong>patimrebmde (26 dekemberi) sasaxleSi iyo <strong>da</strong> qarTvel<br />
ufliswulTagan mxolod mas SeeZlo jenkinsons<br />
Sexvedro<strong>da</strong>. swored ieses un<strong>da</strong> ecnobebina saqarTveloSi<br />
jenkisonis <strong>da</strong> misi kompaniis interesebisa <strong>da</strong> misi mogzaurobis<br />
mimarTulebis Sesaxeb 3 .<br />
<strong>da</strong>vubrundeT ieses <strong>da</strong>patimrebis sakiTxs. sainteresoa<br />
Sahis karze aRzevebuli iese ratom cdilob<strong>da</strong> samSobloSi<br />
<strong>da</strong>brunebas <strong>da</strong> is kvlav, marTalia farulad, mainc qristianad<br />
rCebo<strong>da</strong>, ra Tqma un<strong>da</strong>, aseT rames Tu marTla hqon<strong>da</strong><br />
adgili? ieses amgvari moqmedebis axsna sca<strong>da</strong> zogierTma<br />
mkvlevarma.<br />
k. tabataZis azriT, iesem samSobloSi gaqceva mas Semdeg<br />
ganizraxa, roca Seityo, rom yizilbaSebTan brZolaSi <strong>da</strong>iRupa<br />
misi Zma giorgi. mas Sahis SurisZiebisa SeeSin<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
yazvini<strong>da</strong>n gaqceva sca<strong>da</strong> 4 .<br />
n. gelaSvili iziarebs k. tabataZis mosazrebas <strong>da</strong> Tavis<br />
1 hasan rumlu, gv. 37.<br />
2 iqve, gv. 64-65, Sen. 92-93.<br />
3 am bolo dros gamoqveyn<strong>da</strong> l. uruSaZis statia, romelSic `qarTvel<br />
ufliswulSi~ kvlav <strong>da</strong>viT luarsabis Zea <strong>da</strong>naxuli. un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom mkvlevari<br />
ar gascnobia zemoT <strong>da</strong>saxelebul arc erT wyaros <strong>da</strong> gamokvlevas <strong>da</strong><br />
iseT STabeWdilebas qmnis, TiTqos is pirveli <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> jenkinsonis cnobiT.<br />
ix. uruSaZe l., entoni jenkinsonis `sparseTSi mogzaurobis~ cnobebi <strong>saqarTvelos</strong><br />
Sesaxeb. `qarTuli wyaroTmcodneoba~, XI, Tb., 2006 , gv. 155-157.<br />
4 tabataZe k., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 171.<br />
mxriv <strong>da</strong>matebiT varaudobs, rom SeiZleba mas sur<strong>da</strong> „saqarTveloSi<br />
Tavis moZ meTa mxar<strong>da</strong>mxar ebrZola yizilbaSebis<br />
winaaRmdeg“ 1 .<br />
me ki mgonia, rom ieses saqarTveloSi gaqcevis survili<br />
ganpirobe buli un<strong>da</strong> yofiliyo ufrosi Zmis _ giorgis<br />
<strong>da</strong>Rupvis ambis gagagebiT. amis Semdeg taxtis memkvidre,<br />
wesiT, is un<strong>da</strong> yofiliyo. magram, savarau doa, Sahi sul<br />
sxvagvarad fiqrob<strong>da</strong>: iese manamde hyolo<strong>da</strong> iranSi, vidre<br />
ufro xelsayreli dro ar iqnebo<strong>da</strong> misi kaxeTSi gasamefeblad.<br />
isic savaraudoa, rom iranSi, Sahis karTan axlos<br />
myofi ieseTi yovelTvis SeiZlebo<strong>da</strong> kaxeTis samefo karze<br />
zemoqmedeba.<br />
iesem TiTqmis 15 weli tyveobaSi gaatara. is 1576 wels<br />
svimon I -Tan er Tad gaaTavisufla Sah ismail II -m <strong>da</strong> didi<br />
pativic miago, rac kargad ga moCn<strong>da</strong> ismailis xel<strong>da</strong>sxmis<br />
zeimze maTTvis miCenili sapatio adgilebis mixedviT 2 .<br />
isqander munSis cnobiT, „samoTxeSi <strong>da</strong>mkvidre buli Sahis<br />
Zmis saam-mirzas asuli sulTan-mohamed-xu<strong>da</strong>bendem isa-xans<br />
(iese batoniSvili – e. m.) misca <strong>da</strong> Saqis mmarTvelad<br />
ganawesa“ 3 . amgvarad, xu<strong>da</strong>bende aleqsan dres sawinaaRmdego<br />
tradiciul <strong>politika</strong>s atarebs. SaqSi, kaxeTis sazRvarTan<br />
myof ieses yovelTvis SeeZlo aleqsandre II-is sawinaaRmdego<br />
saqmianobis gaCaReba.<br />
Tomazo minadoi iransa <strong>da</strong> kaxeTis samefos Soris urTierTobis<br />
gafuWebis umTavres mizezad, Sahis mier aleqsan-<br />
1 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 104-105.<br />
2 Morley W. H., A descriptive Catalogue of the Historial Manuscripts… preserved<br />
in the librari of the Royal Asiatic Society, London, 1854, #136 , p. 335; Alves<br />
P . Fr. M., Catalogo des Manuscritos de Simancas re speitantes a Histori Portuguesa.<br />
In: O Insti tuto, v. 82, serie 4, Coimbra, 1931 . Fr. M., Catalogo des Manuscritos de<br />
Simancas respeitantes a Histori Portuguesa. In: O Instituto, v. 82, serie 4, Coimbra,<br />
1931~ , p. 479; Hinz W ., Schah Esmail II . Ein Beitrage zur Gescichte der Safaviden,<br />
Berlin, 1933, S. 62.<br />
3 isqander munSi, gv. 28.<br />
174 175
dre mefis winaaRmdeg ieses gamoyenebis mcdelobas miiCnev<strong>da</strong>:<br />
aleqsandre „odesRac sparseTis gvirgvinis Zalian Tav<strong>da</strong>debuli<br />
msaxuri iyo, magram im droi<strong>da</strong>n, rodesac Tamazi<br />
araswori gzebiT Seeca<strong>da</strong> misi samflobeloebis CamorTmevas<br />
<strong>da</strong> mis adgilas misi Zmis ieses <strong>da</strong>yenebas, romelic SeuerT<strong>da</strong><br />
ra sparselebs, Tamazsa <strong>da</strong> satanas, gaZlierebuli usindisobiT<br />
cdilob<strong>da</strong> amis miRwevas. [aleqsandrem] sparseTis imedze<br />
yofnas Tavi mianeba, gax<strong>da</strong> orpiri <strong>da</strong> nei traluri, gamarjvebuli<br />
iaraRisadmi <strong>da</strong>Tmoba <strong>da</strong> Zlieri sulis winaSe modreka<br />
<strong>da</strong>iwyo“ 1 .<br />
iran-osmaleTis meore omis <strong>da</strong>wyebisTanave aleqsandre<br />
II -m saerTo ena gamonaxa osmaleTis jarebis sar<strong>da</strong>l lala<br />
mustafa faSasTan <strong>da</strong> mas cxenosanTa razmi sTxova Tavisi<br />
mtris, Saqis gamgeblisaTvis angariSis gasasworeblad. osmalo<br />
mxe<strong>da</strong>rTmTavarma <strong>da</strong>akmayofila aleqsandres Txovna <strong>da</strong><br />
1200 mxe<strong>da</strong>ri misca. iesem gaqceviT uSvela Tavs 2 .<br />
1582 wels, mohamed xu<strong>da</strong>bendesTan miRweuli SeTanxmebis<br />
Sedegad, rodesac qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis mefeebma Sahis yvela<br />
moTxovna <strong>da</strong>akmayo files, ,,TviTonac moiTxoves Sahis mfarvelobis<br />
qveS myofi TavianTi Zmebis (aleqsandrem ieses, svi-<br />
1 Minadoi T., Historia della guerra fra Turchi et Persiani. Descritto in qvatro<br />
libro <strong>da</strong> Gio. Tomaso Minadoi: Caminciando <strong>da</strong>ll’anno MDLXXVII, nel qvale furo<br />
li primi muomenti di lei, freqvendo per tutto l’anno MDLXXXV. Alla San tita di N.<br />
S. Sisto V. Pontifi ce Ottimo Massimo. Con privilegio. In Roma. Nella Stamperia di<br />
Jacomo Tornerio, et Bernardino Donangeli. MDLXXXVII, p. 53. jovani tomazo<br />
minadoi, veneciis saelCos eqimi konstantinopolSi XVI s. meore naxevarSi.<br />
man <strong>da</strong>gvitova uZvirfas esi cnobebi 1578-1590 wlebSi sparseT-osmaleTs Soris<br />
mimdinare omisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze warmoebuli brZolebis Sesaxeb.<br />
omis msvlelobis dros is alepoSi cxov rob<strong>da</strong> <strong>da</strong> mas Tavisi profesia saSualebas<br />
aZlev<strong>da</strong>, gascnobo<strong>da</strong> mraval iseT pirovnebas, maT Soris qarTvelebsac<br />
(erTgan is aRniSnavs, rom saqarTveloSi momx<strong>da</strong>ri erT-erTi ambis siswore<br />
`ara erTma, aramed CemTan axlos myofma <strong>da</strong> samkurnalod mo sulma ramdenime<br />
qarTvelma <strong>da</strong>mimowma~. p. 100), romlebic kargad erkveodnen mimdinare omis<br />
am bebSi. t. minadois naSromSi didi adgili <strong>da</strong>eTmo <strong>saqarTvelos</strong> politikur<br />
mdgomareobas, qarT veli xalxis yizilbaSebis winaaRmdeg brZolas.<br />
2 Alberi E., Op. cit.,. p. 444.<br />
monma ki _ <strong>da</strong>uT-xanis) saqarTveloSi <strong>da</strong> toveba <strong>da</strong> piroba<br />
<strong>da</strong>des, rom „Zmebs Cinebulad moepyrobodnen, veragobas ar<br />
Caidendnen <strong>da</strong> orive TavianTi samflobeloebi<strong>da</strong>n TavianT<br />
Zmebs gark veul adgils miuCen<strong>da</strong>, raTa mosvenebiT ecxovraT<br />
<strong>da</strong> arseboba ar gaZnelebo <strong>da</strong>T“ 1 . SemdegSi isqander munSi<br />
aRniSnavs, rom Zmebis Taobaze nakisri val debuleba arc svimon<br />
I -ma <strong>da</strong> arc aleqsandre II -m ar Seas rules „orive maTi<br />
<strong>da</strong>Rupvis saqmes Seudga <strong>da</strong> Cqara maTi sikvdilis am bavi mTel<br />
qveyanas gaagebines. raki Sesaferisi dro ar iyo, amitom<br />
aseTi moqmedebisaTvis is ini aravin gakicxa“ 2 .<br />
ieses (isa-xani) Sesaxeb amis Semdeg araferia cnobili. is,<br />
sava rau doa, mokluli iqna, magram osmaleTTan omis pirobeb-<br />
Si, rodesac iranisaTvis mniSvneloba hqon<strong>da</strong> Tu vis mxares<br />
iqnebo<strong>da</strong> kaxeTis samefo, Sahis karma aleqsandre mefis moqmedebis<br />
Sefasebisagan Tavi Seikava. SeiZleba vifiqroT, rom<br />
viTarebiT isargebla aleqsandre II -m <strong>da</strong> Tavi <strong>da</strong>n moiSora<br />
Sahis karis „mudmivi“ kandi<strong>da</strong>ti kaxeTis taxtze _ iese,<br />
romlsac moralurad <strong>da</strong> a<strong>da</strong>T-wesebiTac ufleba hqon<strong>da</strong> pretenzia<br />
ga moeTqva kaxeTis taxtze. is xom ufrosi Zmis giorgis<br />
<strong>da</strong>Rupvis Semdeg ufrosi gax<strong>da</strong> Tavis Zmebs Soris. iese,<br />
rom Ddidi xnis ganmavlobaSi ty veobaSi ar yofiliyo taxti<br />
masze ga<strong>da</strong>vido<strong>da</strong>. aleqsandreze zemoqmede bis am mniSvnelovan<br />
saSu alebas Sahis kari moxerxebulad iyeneb<strong>da</strong>. ase rom,<br />
SeiZleba marTali iyos aleqsandres mier ieses mokvdineba.<br />
1 isqander munSi, gv. 37.<br />
2 iqve. vaxuSti batoniSvilis mixedviT, iese kaxeTSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 1580 wels.<br />
is qristianad gamouSvia mohamed xu<strong>da</strong>bendes, magram mcire xnis Semdeg gar<strong>da</strong>cvlila.<br />
qarTlis cxovreba, IV, gv. 579.<br />
176 177
* * *<br />
<strong>da</strong>vubrundeT entoni jenkisonis cnobebis ganxilvas.<br />
1563 wlis 10-16 aprils jenkinsoni SamaxiaSi imyofebo<strong>da</strong>,<br />
roca masTan mivi<strong>da</strong> `<strong>saqarTvelos</strong> mefis~ warmomadgeneli.<br />
`SamaxiaSi mewvia <strong>saqarTvelos</strong> mefis warmomadgeneli<br />
erTi somexi, romelmac aRmiwera [qarTveli] mefis saSineli<br />
mdgomareoba, rom igi moqceulia or mrisxane tiransa <strong>da</strong><br />
Zlier xelmwifes Soris, sulTansa <strong>da</strong> Sahs Soris, romlebsac<br />
ganuwyvetliv ebrZ vis~ 1 .<br />
sainteresoa, romeli samefo<strong>da</strong>n iyo somexi vaWari. am<br />
sakiTxiT Ta vis droze <strong>da</strong>interesdnen i. cincaZe <strong>da</strong> v. gabaSvili<br />
<strong>da</strong> ivaraudes, rom jenkin sonis mier <strong>da</strong>saxelebuli<br />
`<strong>saqarTvelos</strong> mefe~ kaxeTis mefe levani iyo 2 .<br />
jenkinsonis cnobebs rodesac vukvirdebi, vrwmundebi,<br />
rom `saqarT velos mefe~ un<strong>da</strong> iyos svimon I 3 . im dros mxolod<br />
svimoni awarmoeb<strong>da</strong> ganuwyvetel brZolebs yizilbaSebis<br />
winaaRmdeg, rac ar iTqmis levanze, romelic TanamedroveebSi<br />
cnobili iyo rogorc mSvidobismoyvare (Znelia<br />
mis mier ga<strong>da</strong>xdili brZolis <strong>da</strong>saxeleba 50-60-ian wlebSi)<br />
<strong>da</strong> frTxili diplomati. am sakiTxze saubrisas un<strong>da</strong> gavixsenoT<br />
i. cincaZis mosazreba: `ar SeiZleba <strong>da</strong>vuSvaT, rom<br />
qarTlis politikosebs ruseTTan kaxeTis urTierToba gamoeparaT,<br />
isini, u<strong>da</strong>vod, saqmis kursSi iyvnen, magram ufro<br />
lodinis taqtikas adgnen. SesaZlebe lia, ruseTis Zlierebas,<br />
rogorc TurqeT-iranis <strong>da</strong>mTrgunav Zalas, skeptikurad uc-<br />
1 Hacluyt R., Voiages. In eigth volumes, v, II. Introduction by John Masefeld,<br />
New York, 1962 , p. 24-25; Английские путешественники в Мoсковском государстве.<br />
Перевод с анг лийского Ю. В. Готье, Л., 1937, с. 211.<br />
2 gabaSvili v., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 71-72; cincaZe i., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 278-<br />
282;<br />
3 jenkinsonis `mogzaurobis~ rusul enaze mTargmnels i. v. goties miaCn<strong>da</strong>,<br />
rom jenkinsoni `<strong>saqarTvelos</strong> mefe solomons~ gulisxmob<strong>da</strong>. Tu gotie<br />
qarTlis mefe svimon varau dobs, maSin misi mosazreba misaRebia.<br />
qerodnen im periodSi. aseT Zalaze <strong>da</strong>yrdnobas arsebuli<br />
mdgomareobis gauareseba rom mohyvebo<strong>da</strong>, maTTvis aSkara<br />
un<strong>da</strong> yo filiyo~ 1 .<br />
moyvanil mosazrebas ver gaviziareb. qarTlis politikosebs,<br />
rogorc ukve gacnobili wyaroebi<strong>da</strong>n kargad Cans, amasiis<br />
zavis Semdeg arc dro <strong>da</strong> arc saSualeba hqon<strong>da</strong>T `lodinis<br />
taqtikas~ <strong>da</strong>sdgomodnen. amgvari <strong>politika</strong> kaxeTis samefosagan<br />
ufro mosalodneli iyo. kaxeTis mefes, rom iranisadmi<br />
ukmayofilebis mizezi hqon<strong>da</strong>, amis Sesaxeb ukve iTqva, magram<br />
mtrobas jer axdilad ver amJRavneb<strong>da</strong>. ase rom, kaxeTis politikosebs<br />
ufro un<strong>da</strong> ezrunaT, rom moufiqrebeli nabijis<br />
ga<strong>da</strong>dgmiT mdgomareoba ar gaerTulebinaT, risi Sedegi levan<br />
kaxTa mefes SeeZlo iolad warmoedgina. magram ar gamovricxav,<br />
rom kaxeTis mefe ar monawileob<strong>da</strong> amgvar diplomatiur<br />
<strong>da</strong>zvervaSi. Cemi az riT, svimoni <strong>da</strong> levani SeTanxmebulad moqmedebdnen,<br />
gansakuTrebiT mas Semdeg, rac isini <strong>da</strong>moyvrdnen.<br />
isini erTmaneTs uziarebdnen mopovebul informacias (am<br />
SemTxvevaSi iese batoniSvilis mier gamogzavnils jen kinsonisa<br />
<strong>da</strong> misi interesebis Sesaxeb). sad hqon<strong>da</strong> levan mefes imis garantia,<br />
rom Sahi ver gaigeb<strong>da</strong> qarTveli mefis mociqulis<br />
jenkinsonTan <strong>da</strong>kavSirebis Sesaxeb? am ingliselis cnobebi<strong>da</strong>nve<br />
viciT, rogori eWviT ucqerodnen Sahi <strong>da</strong> aRmo savleT<br />
amierkavkasiis saxanoebis mbrZaneblebi evropeli qristianebis<br />
<strong>saqarTvelos</strong>Tan urTierTobas. es garemoeba, ra Tqma un<strong>da</strong>,<br />
ico<strong>da</strong> `<strong>saqarTvelos</strong> mefemac~, romelic bodiSs uxdi<strong>da</strong> jenkinsons<br />
imis gamo, rom werilobiT <strong>da</strong> specialuri warmomadgenlis<br />
xeliT ar acnoba Tavisi sur vilis Sesaxeb, radgan<br />
saeWvo iyo, rom mis mier gagzavnili kaci mSvidobianad miaRwev<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>niSnulebis adgilamde. sifrTxilis mizniT <strong>da</strong><br />
garTulebebis Tavi<strong>da</strong>n acilebisaTvis, jenkin sonmac Tavisi<br />
mosazrebebi `<strong>saqarTvelos</strong> mefes~ zepirad SeuTvala 2 .<br />
1 cincaZe i., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 325.<br />
2 Hacluyt R., Voiages. In eigth volumes, v, II, p. 25.<br />
178 179
qarTvelebi usafuZvlod rom ar frTxilobdnen, amaSi<br />
jenkinsoni TviTonac male <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong>, roca `<strong>saqarTvelos</strong><br />
mefisaTvis~ saWiro rCe vis misacemad saqarTveloSi eduard<br />
klarki gaagzavna. magram saqarT velos sazRvarTan misuli<br />
klarkis qristianoba roca gairkva, igi iZ ulebuli gax<strong>da</strong><br />
ukan gabrunebuliyo 1 .<br />
savaraudoa, rom saqarTveloSi kaxeTis ufliswulis<br />
ieses meSveo biT <strong>da</strong>wvrilebiT informirebulni iyvnen entoni<br />
jenkinsonis Sesaxeb, romelic kargad erkveo<strong>da</strong> ruseTis<br />
mdgomareobasa <strong>da</strong> iteresebSi. ase rom, qarTvelebma mas<br />
SemTxveviT ar mimarTes.<br />
qarTvel mefes, upirveles yovl isa, aintereseb<strong>da</strong> jenkinsonis<br />
azri: SeeZlo Tu ara ruseTis mefes <strong>saqarTvelos</strong>aTvis<br />
<strong>da</strong>xmareba gaewia gareSe mtrebTan brZolaSi <strong>da</strong> arsebob<strong>da</strong> Tu<br />
ara amgvari mxar<strong>da</strong>Weris imedi. Tu <strong>da</strong>xmarebis imedi arsebob<strong>da</strong>,<br />
maSin romeli gziT SeiZlebo<strong>da</strong> elCis gagzavna moskovSi.<br />
jenkinsonma mociquli <strong>da</strong>arwmuna, rom moskovis xelmwife<br />
<strong>saqarTvelos</strong> aucileblad <strong>da</strong>exmarebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> elCi<br />
Cerqezebis qveyanaze gavliT gaegzavnaT, radgan ivane IV maTi<br />
mefis asulze <strong>da</strong>qorwin<strong>da</strong> 2 .<br />
jenkinsonis naTqvamSi uzustobaa. 1561 wels ivane IV-m<br />
colad SeirTo yabardos mbrZaneblis (jenkinsonis TqmiT,<br />
CerqezeTis mefis) temriuk i<strong>da</strong>roviCis asuli kuCena, romelsac<br />
moskovSi maria <strong>da</strong>arqves 3 . es qorwineba didi politikuri mniSvmelobis<br />
aqti iyo. yabardos mniSvneloba ruseTis kavkasiur<br />
<strong>politika</strong>Si gaizar<strong>da</strong>. ra Tqma un<strong>da</strong>, yabardos mbrZanebeli<br />
<strong>da</strong>interesebuli iyo <strong>saqarTvelos</strong> ruseTTan <strong>da</strong> kavSirebiT.<br />
<strong>saqarTvelos</strong> ruseTTan <strong>da</strong>kavSireba `moskovis kompaniis~<br />
intere sebSic Sedio<strong>da</strong>. kompania kaxuri nedli abreSumis bazris<br />
<strong>da</strong>uflebas cdilob<strong>da</strong>. aRniSnuli kompaniis agentis<br />
1 Ibidem.<br />
2 Ibidem.<br />
3 Смирнов Н. А., Политика России на Кавказе в XVI-XIX, М., 1958, с 13.<br />
artur eduardsis mier 1566 wlis 26 aprils Semaxii<strong>da</strong>n<br />
gagzavnil moxsenebaSi naTqvamia, rom gazafxulze SemaxiaSi<br />
nedli abrereSumis Sovna mxolod mcire raodenobiT SeiZlebo<strong>da</strong>.<br />
`misi Sovna SeiZleba saqarTveloSi, magram mis<br />
Sesasyi<strong>da</strong>d xalxis gagzavna ver SevZeliT, _ swers eduardsi,<br />
_ radgan Tavi<strong>da</strong>nve <strong>da</strong>vkargeT dro. roca Cven gveyoleba<br />
warmomadgenlebi, romlebic SeZleben mTeli gazafxulis<br />
ganmavlobaSi aq <strong>da</strong>rCenas, maSin SesaZlebloba gveqneba<br />
Sevisy idoT pirveli xeli<strong>da</strong>n, uSualod soflelebisgan,<br />
romlebsac moaqvT gasayidi aqac <strong>da</strong> sxva adgilebSic~ 1 .<br />
jenkinsons, Tavisi kompaniis interesebi<strong>da</strong>n gamomdinare,<br />
miznad hqon<strong>da</strong> uSualod <strong>da</strong>emyarebina kavSiri <strong>saqarTvelos</strong><br />
abreSumiT mdi<strong>da</strong>r raionebTan. mas amis ganxorcieleba ganzraxuli<br />
hqon<strong>da</strong> maSin, roca eduard klarki gagzavna `<strong>saqarTvelos</strong><br />
mefis <strong>da</strong>saxmareblad~. jenkinsonma mas pir<strong>da</strong>pir <strong>da</strong>avala,<br />
rom mefesTan molaparakebisas mieRwia, rom mis samflobeloebSi<br />
inglisel vaWrebs Tavisufali saqmianobis<br />
ufleba hqonebo<strong>da</strong>T 2 . magram, rogorc iTqva, klarkma, misgan<br />
<strong>da</strong>moukidebeli mizeze bis gamo, saqarTveloSi ver SeaRwia.<br />
qarTuli nedli abreSumis <strong>da</strong>uflebis erT yvelaze saimedo<br />
saSualebad Can<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> ruseTis mfarvelobaSi Sesvla.<br />
Tu es ase moxdebo<strong>da</strong>, maSin `moskovis kompaniis~ agentebs,<br />
romlebic moskovis saxelmwifoSi vaWrobis monopoliuri<br />
ufle biT sargeblobdnen, win veraferi <strong>da</strong>udge bo<strong>da</strong>T. am mosazrebi<strong>da</strong>n<br />
gamomdinare, savaraudoa, jenkinsonma saqarT velos<br />
mefis warmomadgenels ruseTisagan seriozuli <strong>da</strong>xmarebis<br />
imedi misca <strong>da</strong> iqve ar SeiZlebo<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>kvriT mainc ar eTqva<br />
`moskovis kompaniis~ interesebzec. imis varaudic SeiZleba,<br />
rom jenkinsonma moskovSi <strong>da</strong>brunebis Semdeg `moskovis kompaniis~<br />
mesveurebma zegavlena moaxdines rusTa mefeze <strong>da</strong><br />
saqarT velosTan kavSiris saWiroebaSi <strong>da</strong>arwmunes.<br />
1 Hacluyt R. Voiages. In eigth volumes, v, II, p. 38.<br />
2 Ibidem, p. 25.<br />
180 181
jenkinsonTan gagzavnili mociquli mefesTan <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
moaxsena ingliselebis qarTuli abreSumiT <strong>da</strong>interesebisa<br />
<strong>da</strong> maTi az ris mniSvnelobaze ivane IV-is kavkasiur <strong>politika</strong>Si.<br />
isic cxadi gax<strong>da</strong>, rom ingliselebi mzad iyvnen<br />
qarTvelebisaTvis garkveuli mxardWera gaewiaT moskovis<br />
karze. amis Semdeg svimon <strong>da</strong> levan mefeebi un<strong>da</strong><br />
SeTanxmdebuliyvnen, moskovSi kaxeTis mefis elCi wasuliyo.<br />
kaxeTi xom abreSumiT yvelaze mdi<strong>da</strong>ri samefo iyo saqarTveloSi.<br />
1563 wels moskovSi gaigzavna kaxeTis samefos elCoba,<br />
romlis SemadgenlobaSi iyvnen iakobi, dionise <strong>da</strong> viRac<br />
somexi. elCoba moskovSi <strong>da</strong>rCa 1564 wlis noemberamde 1 . el-<br />
Cebs moskovSi kmayofilebiT Sexvdnen <strong>da</strong> kaxeTs mfarveloba<br />
aRuTqves. mfarvelobis gamoxatulebis niSnad kaxeTSi gamogzvnes<br />
<strong>da</strong>mxmare razmi, romlis nawilebi kaxeTis cixeebSi<br />
idga 1565-1572 wlebSi <strong>da</strong> <strong>da</strong>RestnelTa Tav<strong>da</strong>sxmebisagan<br />
icav<strong>da</strong>. amaze metis gakeTeba maSin moskovis mTavrobas ar<br />
SeeZlo, radgan TviT ruseTs uaRresad gar Tulebuli saSinao<br />
<strong>da</strong> <strong>sagareo</strong> mdgomareoba hqon<strong>da</strong>. amiT isargebles iranma <strong>da</strong><br />
osmaleTma <strong>da</strong> ruseTs Seuties. osmalebma rusebis garnizoni<br />
CerqezeTi<strong>da</strong>n gandevnes, xolo iranisagan Tav<strong>da</strong>sxmis muqaram<br />
aiZula le van mefe rusTa razmi kaxeTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>eTxova.<br />
svimon mefe ebrZo<strong>da</strong> qarTlSi iranis <strong>da</strong>sayrdens <strong>da</strong>uTxans.<br />
man 1567-1568 wlebSi diRomTan <strong>da</strong> samadlosTan brZolebSi<br />
<strong>da</strong>uT-xani <strong>da</strong>amarcxa, magram Tbilisis ganTavisufleba<br />
mainc ver SesZlo, ra<strong>da</strong>gan <strong>da</strong>uT-xans mezobeli yizilbaSuri<br />
saxanoebi exmarebodnen.<br />
qarTlis samefos brZola svimonis meTaurobiT mosvenebas<br />
ar aZlev<strong>da</strong> iranis Sahs. man am problemis erTxel <strong>da</strong><br />
samu<strong>da</strong>mod ga<strong>da</strong>wy veta ganizraxa. 1569 wels Sahma Saqisa <strong>da</strong><br />
yarabaRis laSqars Tavi mouyara ganjaSi, saSamxlos razmebi<br />
<strong>da</strong>iqirava <strong>da</strong> qarTls Seusia. qarTlis mefes uRalata aznau-<br />
1 Тивадзе Т. Г., Ук. труд, с. 243.<br />
rma kaxaber yorRanaSvilma <strong>da</strong> mters meg zuroba gauwia. algeTis<br />
xeobaSi farcxisTan qarTvelTa laSqarma Seu tia aTjer<br />
met mters <strong>da</strong> gaaqcia. mefe <strong>da</strong>edevna gaqceulT, mcire razmiT<br />
sakmaod gaSor<strong>da</strong> ZiriTad laSqars <strong>da</strong> mtris garemocvaSi<br />
aRmoCn<strong>da</strong>. moRalate yorRanaSvilma, ro melic pira<strong>da</strong>d icnob<strong>da</strong><br />
mefes, yizilbaSebs masze miuTiTa. am dros erT-erTma<br />
moRalatem mefes Subi hkra <strong>da</strong> cxeni<strong>da</strong>n Camoagdo. mteri<br />
miesia Tav ganwirulTa mcire gunds <strong>da</strong> svimonis TanamebrZolebi<br />
amowyvita, mefe ki <strong>da</strong>aty veva. mefe yazvinSi gagzavnes. 10<br />
wlis ganmavlobaSi qarTlis gamgebeli <strong>da</strong>uT-xani iyo.<br />
osmaleTi iranis winaaRmdeg ga<strong>da</strong>mwyveti brZolisaTvis<br />
emzadebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mTeli amierkavkasiis <strong>da</strong>pyrobas fiqrob<strong>da</strong>. osmaleTs<br />
amis miRweva xel sayreli komunikaciebis gareSe ar<br />
SeeZlo. mas sakmao gamocdileba hqon<strong>da</strong> imisa, iranTan omis<br />
dros, rogor gasaWirSi aRmoCndebo<strong>da</strong> xolme osmalTa jari.<br />
Zneldebo<strong>da</strong> misi ga<strong>da</strong>yvana <strong>da</strong> sursaT-sanovagiTa <strong>da</strong> iaraRiT<br />
mo marageba.<br />
amgvari mdgomareobis mowesrigebas sulTani selim II<br />
iranTan meore omis <strong>da</strong>wyebamde karga xniT adre, 1567 wlis<br />
<strong>da</strong>sasruli<strong>da</strong>n Seudga. sul Tanma TavisTan mosalaparakeblad<br />
miiwvia <strong>da</strong>dianis vaJi, raTa mas SeTanxmebo<strong>da</strong> osmaleTis<br />
jaris samegrelos teritoriaze gatarebis Sesaxeb iranTan<br />
omis dros. am gegmis ganxorcieleba sulTans esaxebo<strong>da</strong><br />
Semdegnairad: jars osmaleTi<strong>da</strong>n samegrelos Savi zRvis sanapiromde<br />
xomaldebiT ga<strong>da</strong>i yvandnen, Semdeg odiSis samTavros<br />
teritoriaze gavliT Crdilo-<strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>artyam<strong>da</strong><br />
yizilbaSebs 1 . sinamdvileSi, aR niSnuli gegmis ganxorcielebisas<br />
pirvel <strong>da</strong>rtyma odiSis samTavrosa <strong>da</strong> imereTis samefos<br />
un<strong>da</strong> ganeca<strong>da</strong>. amitom <strong>da</strong>dianma, albaT, yvelaferi iRona,<br />
raTa Tavi <strong>da</strong>eR wia am saxifaTo wamowyebi<strong>da</strong>n. Cans osmaleTma<br />
garkveul dromde moTmineba arCia <strong>da</strong> am gegmis ganxorcieleba<br />
Semdegi saTvis ga<strong>da</strong>sdo.<br />
1 Tardy L., Op. cit., p. 110.<br />
182 183
amgvarad, amasiis zavis Semdeg irani <strong>da</strong> osmaleTi yovel<br />
Rones xmarobdnen, raTa poziciebi ganemtkicebinaT TavianT<br />
wilxvedril saqarTveloSi. magram iranis mdgomareoba<br />
sruliad sxvagvari iyo, vidre osmaleTisa. irans Seupovar<br />
winaaRmdegobas uwev<strong>da</strong> qarTlis samefo. irans arc kaxeTis<br />
samefo uerTguleb<strong>da</strong>.<br />
osmaleTs <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi raime seriozuli <strong>da</strong>brkolebis<br />
ga<strong>da</strong>laxva ar uxdebo<strong>da</strong>. iranTan zavs osmaleTi<br />
<strong>da</strong>savleTis saqmeebis mo sagvareblad iyeneb<strong>da</strong>. igi xeldebuli<br />
qarTuli samefo-samTavroebisa gan xarkisa <strong>da</strong> jaris garkveuli<br />
kontigentebis miRebiT kmayofilde bo<strong>da</strong>. zavis periodSi<br />
iranTan diplomatiuri urTierTobisas, osmaleTi yovelTvis<br />
xazs usvam<strong>da</strong> im garemoebas, rom misTvis axlobeli iyo aRmosavleT<br />
<strong>saqarTvelos</strong> sakiTxi <strong>da</strong> zogjer iq Tavisi gavlenis<br />
gavr celebis mizniT mis <strong>da</strong>mcvel<strong>da</strong>c ki gamodio<strong>da</strong>.<br />
qarTl-kaxeTis politikosebi kargad xe<strong>da</strong>vdnen, rogori<br />
wi naaRmde gobebi <strong>da</strong>rCa iransa <strong>da</strong> osmaleTs Sori <strong>da</strong>zavebis<br />
Semdegac imave <strong>saqarTvelos</strong> sakiTxTan <strong>da</strong>kavSirebiT, iTvaliswinebdnen<br />
saerTaSoriso vi Tarebas (samxreT-aRmosavleT<br />
evropaSi osmaleTi avstriasa <strong>da</strong> ungreTs ebrZo<strong>da</strong>) <strong>da</strong><br />
Crdilo kavkasiaSi (ruseTis gasvla kaspiis zRvaze <strong>da</strong> misi<br />
kavkasiisaken waweva) <strong>da</strong> sakuTari politikuri kursi<br />
SeimuSaves. am etapze orive <strong>da</strong>mpyrobeli (iran-osmaleTi)<br />
erTnairad miuRebeli iyo. Tumca isic naTelia, rom iranosmaleTis<br />
meore omis <strong>da</strong>wyebamde qarTveli politikosebi<br />
osmaleTisaken ufro ixrebodnen, osmaleTis iranTan <strong>da</strong>pirispirebas<br />
lamobdnen.<br />
6. iran_osmaleTis omi <strong>da</strong> saqarTvelo<br />
(1578-1590 ww.)<br />
Sah Tamazis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg (1576 w.) sefianTa<br />
saxelmwifoSi <strong>da</strong>iwyo brZola sxva<strong>da</strong>sxva feo<strong>da</strong>lur <strong>da</strong>jgufebebs<br />
Soris xelisu flebis xelSi CagdebisaTvis. TiToeuli<br />
<strong>da</strong>jgufeba Tavisi miznis miRwevis saSu alebas sasurveli kandi<strong>da</strong>tis<br />
(ufliswulis) gamefebaSi xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> 1 . iranis saS inao<br />
garTulebani xelsayrelad CaTvala osmaleTis karma.<br />
1577 wlis bolos sulTanma murad III-m ga<strong>da</strong>wyvita <strong>da</strong>ewyo<br />
omi iranis winaaRmdeg. 1578 wlis 2 ianvars man jaris<br />
sardloba miando lala mustafa faSas <strong>da</strong> arzrumis gziT<br />
galaSqreba ubrZana. anonimi ve necielis TqmiT, sar<strong>da</strong>ls <strong>da</strong>evala<br />
`Sirvanis samefo <strong>da</strong> sparseTis megobari qarTvelebis<br />
provinciebi <strong>da</strong>epyro~ 2 . osmaleTis laSqris Semadgenlobasa<br />
<strong>da</strong> raodenobaze gansxvavebuli cnobebia. sinamdvilesTan axlos<br />
un<strong>da</strong> iyves zemoxsenebuli anonimi venecielis cnobebi.<br />
igi, marTalia, pir<strong>da</strong>pir ar as axelebs osmalTa jaris raodenobas,<br />
magram imdenad <strong>da</strong>wvrilebiT CamoTvlis jaris nawilebs,<br />
rom ad vilad xerxdeba miaxloebiTi raodenobis (110<br />
aTasi) <strong>da</strong>dgena 3 .<br />
italiuri wyaro<strong>da</strong>n irkveva, rom lala mustafa faSis<br />
umTavres amocanas amierkavkasiis <strong>da</strong>pyroba Seadgen<strong>da</strong> <strong>da</strong> igi<br />
ar moeridebo<strong>da</strong> 1555 wlis amasiis <strong>da</strong>rRvevas. osmalTa jari<br />
jer isev arzrumSi idga, roca iranis elCebi osmalo sar<strong>da</strong>l-<br />
Tan mividnen <strong>da</strong> molaparakeba gamarTes zavis pirobebis <strong>da</strong>cvisa<br />
<strong>da</strong> mSvidobis SenarCunebis Sesaxeb. magram ama siis zavis<br />
pirobebi osmalebs aRar akmayofileb<strong>da</strong>, radgan am zaviT orad<br />
gayo fili <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>savleT nawilze irani formalurad<br />
1 ix. Sesabamisi Tavi.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi. 1577-1581. italiuri<strong>da</strong>n<br />
Targmna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo e. mamisTvaliSvilma,<br />
Tb. 1987, gv. 18.<br />
3 iqve.<br />
184 185
scnob<strong>da</strong> os maleTis uflebas, osmaleTi ki iranis uflebas<br />
aRmosavleT saqarTveloze. maT samcxe-saaTabago gavlenis sferoebad<br />
gainawiles. axla osmaleTs mTeli <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>da</strong>pyroba sur<strong>da</strong>. Tavisi moqmedebis gasamarTleblad sulTnis<br />
kari sxva<strong>da</strong>sxva mizezs asaxeleb<strong>da</strong>. ibrahim feCavis TqmiT,<br />
`jer kidev <strong>da</strong>zavebasa <strong>da</strong> mSvidobaze iyo laparaki, ma gram _<br />
ambobdnen isini (osmalebi), _ <strong>saqarTvelos</strong> begTagan zogierTebi<br />
urCoben; amitom Cven maT <strong>da</strong>samorCileblad mivdivar-<br />
To~. rogorc Cans, osmalebis saqarTveloSi Se moWra aRniSnuli<br />
mizeziT yizilbaSebs zavis <strong>da</strong>rRvevad miaCn<strong>da</strong>T.<br />
osmalebma maSinve kontrbraldeba wauyenes: yizilbaSebi TurqmenTa<br />
tome bis cxvarsa <strong>da</strong> aqlemebs itacebeno 1 .<br />
imave ibrahim feCeviT, roca sazavo molaparakebi<strong>da</strong>n<br />
araferi ga movi<strong>da</strong>, yizilbaSebma ga<strong>da</strong>wyvites iaraRiT <strong>da</strong>ecvaT<br />
TavianTi gavlenis sferoSi arsebuli qarTuli olqebi. osmalebma<br />
es miiCnies `zavisa <strong>da</strong> mSvidobis~ <strong>da</strong>rRvevad. frangi<br />
diplomati Juie Tavis mefe anri III-saTvis gagzavnil moxsenebaSi<br />
SeniSnav<strong>da</strong>, miuxe<strong>da</strong>vad imisa riT <strong>da</strong>s ruldeba es<br />
molaparakeba, `mustafa faSa mainc wava qarTvelebis<br />
<strong>da</strong>samoneblad~ 2 . anonimi venecielis TqmiT ki, Tu irani ar<br />
miiRebs osmalebis mier wayenebul pirobebs, maSin saqarTvelo<br />
<strong>da</strong>pyrobili iqneba 3 .<br />
Oomis <strong>da</strong>wyebis win sulTnis karma werilebi <strong>da</strong>ugzavna<br />
yizilbaSTa saxelmwifos yvela, didsa Tu patara mbrZaneblebs,<br />
osmaleTisadmi mor Cileba gamoecxadebinaT. maT Soris<br />
visac werilebi <strong>da</strong>egzavnaT, iyvnen qarTveli mefe-mTavrebic:<br />
imereTis mefe giorgi II, samxreT-<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong><br />
gamgebeli _ gurieli, samegrelos mTavari _ <strong>da</strong>diani, kaxe-<br />
Tis mefe _ aleqsandre II <strong>da</strong> lipartiani 4 .<br />
1 ibrahim feCevi, gv. 38.<br />
2 Charrière, III, p. 740.<br />
3 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 22.<br />
4 Фарзалиев А. М. оглы, Труды Мустафи Али-Эфенди как источник по<br />
истории Азербайджана конца XVI века. Диссертация на сойсканиу ученной<br />
saomari moqmedebis <strong>da</strong>wyebis win, lala faSas mier qarTveli<br />
mefe-mTavrebisaTvis gagzavnili werilebi<strong>da</strong>n gansakuTrebiT<br />
yuradRebas ipy robs imereTis mefisaTvis gagzavnili<br />
werili. lala faSa imereTis mefes mouwodebs<br />
Seasrulos patronymuri valdebuleba <strong>da</strong> sulT nisadmi erTguleba<br />
Sirvanis, azerbaijanisa <strong>da</strong> aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong><br />
winaaRmdeg mowyobil laSqrobaSi monawileobiT <strong>da</strong>amtkicos 1 .<br />
lala mustafa-faSa aleqsandre kaxTa mefes swer<strong>da</strong>: `... Cvenma<br />
fadiSahma umaRlesi brZanebiT <strong>da</strong>amtkica laSqroba Sirvanze,<br />
gurjistansa 2 <strong>da</strong> azerbaijanze <strong>da</strong> me, ara raobas,<br />
uZleveli armiiT magzavnis am qveynebSi. ramdena<strong>da</strong>c Tqven<br />
xarT Cveni fadiSahis morCili msaxuri, saWiroa xeli SeuwyoT<br />
gurjistanis be gebs, varazas Svilebs 3 (varaza ogullari),<br />
levans, gan sakuTrebiT qaixos ros Ze yvaryvares<br />
<strong>da</strong>mjereblobas <strong>da</strong> morCilebas... roca maTgan miviRebT mor-<br />
Cilebis werilebs, Cvenc Cvenis mxriv vTxovT fadiSahs maTs<br />
Sewyalebasa <strong>da</strong> mfarvelobas... sar<strong>da</strong>lma aseTive werili<br />
gaugzavna aleqsandres siZes, arzrumis vilaieTis SavSeTis<br />
sanjaybegs aTabag ahmed-begs~ _ naTqvamia ali-efendis `nusreT-nameSi~<br />
4 .<br />
Llala mustafa-faSa rom seriozulad iyo <strong>da</strong>interesebuli<br />
saqarT veloTi <strong>da</strong> aq seriozuli samxedro operaciebis<br />
warmoebas apireb<strong>da</strong>, Cans pasinis (?) begis, mirza ali-beis<br />
vaJisaTvis gagzavnili werili<strong>da</strong>n. os maleTis jarebis mTavarsar<strong>da</strong>li<br />
adresats sTxov<strong>da</strong>, rom Tu is osmalTa jarTan<br />
степени кандидата ист. наук, Тб., 1985, с. 51-52. am sadisertacio naSromze mimiTiTa<br />
cnobilma Turqologma, qalbatonma cisana abulaZem, risTvisac did<br />
madlobas movaxseneb.<br />
1 iqve, gv, 176.<br />
2 rogorc werilis Sinaarsi<strong>da</strong>n Cans, gurjistanSi samcxe-saaTabago igulisxmeba.<br />
3 Uun<strong>da</strong> igulisxmebodes varaza SalikaSvilis vaJi kokola, romelic<br />
aTabagis winaaRmdeg gamodis, radgan misi mama varaza dedisimedma moakvlevina.<br />
<strong>da</strong>wvr. ix. aqve, gv. 390-392.<br />
4 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 52-53.<br />
186 187
SesaerTeblad <strong>saqarTvelos</strong> gziT wavido<strong>da</strong>, ma Sin mas <strong>da</strong>wvrilebiT<br />
aewera yvela punqti sa<strong>da</strong>c mas gavla mouxdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
werilobiT ecnobebina mTavarsardlisaTvis 1 .<br />
osmalebma ganizraxes kavkasiaSi omis warmoebis plac<strong>da</strong>rmad<br />
yarsi ga<strong>da</strong>eqciaT. magram es strategiuli mniSvnelobis<br />
qalaqi wina omis dros nangrevebad iqca. amasiis zavis mixedviT,<br />
misi aRdgena orive mxares ekrZalebo<strong>da</strong>. axla ki osmalebma<br />
didi siswrafiT <strong>da</strong>iwyes yarsis aRdgena. rogorc<br />
savaraudoa, osmaleTis sardlis mowodebebs zogierTi qarTveli<br />
mmarTveli maSinve gamoexmaura <strong>da</strong> kars momdgar mters<br />
garkveuli <strong>da</strong>xmarebac aRmouCina. Aamas aRniSnav<strong>da</strong> 1578 wlis<br />
20 maisis werilSi sa frangeTis mefe anri III-saTvis gagzavnil<br />
werilSi Juie. lala faSas qarT veli elCebi ewvivnen <strong>da</strong><br />
Tan miiyvanes 5 aTasi kaci yarsis simagris aRdgenisas osmalebis<br />
<strong>da</strong>saxmareblad 2 . savaraudoa, is ini SavSeTis <strong>da</strong> basianis<br />
gamahmadianebuli qarTveli feo<strong>da</strong>lebis 3 an imereTis<br />
mefis mier gagzavnili xalxi iyo. don xuan de persias TqmiT,<br />
guriis mTavari <strong>da</strong> misi vaJi osmalebis jarSi imyofebodnen 4 .<br />
Mmustafa-faSam sivasSi miiRo <strong>da</strong>dianisa <strong>da</strong> gurielis<br />
morCilebis sigelebi <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>nve upasuxa maT 5 . 1578 wlis 2<br />
ivliss ki, roca mustafa-faSa Cermikis sadgoms (arzrumi<strong>da</strong>n<br />
17 km-ze) uaxlovdebo<strong>da</strong>, miiRo Tormeti morCilebis sigeli,<br />
maT Soris iyo sigelebi <strong>da</strong>Restni<strong>da</strong>n <strong>da</strong> saqarTvelo <strong>da</strong>n 6 .<br />
imave dReebSi sar<strong>da</strong>lma miiRo kidev erTi sasiamovno Setyobineba<br />
yar sis sanjay-begis qurTi iusuf-begisagan. iusufbegi<br />
Tavis razmiT Tavs <strong>da</strong>esxa sofel janbaz Cukuris 7 , <strong>da</strong>a-<br />
1 Тамже, с. 54.<br />
2 Charrière, III, p. 753.<br />
3 CoCievi v. maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso urTierToba XVI-<br />
XVII sau kuneebSi, gv. 174.<br />
4 Don Juan de Persia, p. 67.<br />
5 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 58.<br />
6 Тамже, с. 60.<br />
7 Migive Cildir Cukuru, mdebareobs Cildiris tbis CrdiloeTiT .<br />
marcxa am mxaris brZanebeli mahmud-xani varazas Ze,<br />
gaanadgura misi jaris didi nawili, aTasze meti ki <strong>da</strong>atyveva.<br />
man qarTveli tyveebi gaagzavna CermikSi, sa<strong>da</strong>c im dros<br />
imyofebo<strong>da</strong> lala Mmustafa-faSa 1 . Aarzrumis beglarbegi<br />
bexrem-faSam, erevnisa <strong>da</strong> naxWevnis gamgeblis Toqmak-xanis<br />
braldebaze, rom osmalebma janbaz Cukurze Tav<strong>da</strong>sxmiT <strong>da</strong>ar-<br />
Rvies amasiis sazavo xelSekruleba, aseTi ganmarteba misca:<br />
janbaz Cukurze Tav<strong>da</strong>sxma mox<strong>da</strong> mas Semdeg rac qarTvelebma<br />
ulus-TurqmenTa cxvris fara gaitaces. amas gar<strong>da</strong> sxva msgavsi<br />
incidentebic xdebo<strong>da</strong> am mxri<strong>da</strong>n, amitom sar <strong>da</strong>li<br />
mustafa-faSa gurjistanis vilaieTis <strong>da</strong>sapyrobad movi<strong>da</strong> 2 .<br />
baxram-faSa im qarTvelebis <strong>da</strong>sjas moiTxov<strong>da</strong>, romleb mac<br />
mehmed-aRa <strong>da</strong> misi amxanagebi aiZules eWamaT Roris xorci.<br />
<strong>da</strong>m naSaveebis <strong>da</strong>sjisa <strong>da</strong> gatacebuli cxvris faris <strong>da</strong>brunebis<br />
SemTxvevaSi faSa Tanaxma iyo Sua mavloba ekisra samSvidobo<br />
molaparakebis <strong>da</strong>sawye bad 3 . rogorc Cans, os malebi mzad<br />
iyvnen lokaluri xasiaTis incidenti mo laparakebiT moegvarebinaT,<br />
maSin rodesac saqarTveloze Tv<strong>da</strong>sxma sruliad<br />
kanonierad miaCn<strong>da</strong>T, radgan `isini (qarTvelebi) urwmunoni<br />
arian <strong>da</strong> uari sTqves sulTnis mfarvelobaze. Tavi<strong>da</strong>n isini<br />
fadiSahs emorCile bodnen, Semdeg ki, sxva<strong>da</strong>sxva areulobis<br />
Semdeg, sawinaaRmdego (se fevide bis) mxares ga<strong>da</strong>vidnen. Aamitom<br />
isini ganekuTvnebian imaT ricxvs vinc un<strong>da</strong> moaqcion <strong>da</strong><br />
maTi ganadgureba <strong>da</strong> gaZarcva <strong>da</strong>Svebulia SariatiT~ 4<br />
31 ivliss lala faSam arzrumSi samxedro aRlumi gamarTa,<br />
ro mel sac erTi yizilbaSi tyve <strong>da</strong>aswro, raTa mas sakuTari<br />
TvaliT exila os maleTis jaris siZliere. anonimi<br />
1 Oosmalo sardlis sixaruli gamowveuli iyo imiT, rom mahmud–beg<br />
varazas Zes bralad edebo<strong>da</strong> gasul zamTars osmaleTis sofelze Tav<strong>da</strong>sxma,<br />
romlis drosac ram den ime muslimani <strong>da</strong>atyveva <strong>da</strong> aiZula isini eWamaT Roris<br />
xorci. Тамже.<br />
2 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 62-63.<br />
3 Тамже, с. 63<br />
4 Тамже, с. 64.<br />
188 189
venecielis Tanaxmad, aRlumis <strong>da</strong>m Tavre bis Semdeg lala<br />
faSam tyve di<strong>da</strong>d <strong>da</strong>asaCuqra, gaaTavisufla <strong>da</strong> Tan gaatana<br />
is werili, romelSic saqarTveloze Tav<strong>da</strong>sxmis aucileblobaze<br />
iyo naTqvami 1 .<br />
meore dRes (1 agvisto) osmaleTis jarma arzrumi <strong>da</strong>tova<br />
2 <strong>da</strong> saqarT velosken gaemarTa. <strong>saqarTvelos</strong> sazRvari<br />
ga<strong>da</strong>laxes oriode dRis Semdeg. 2 an 3 agvistos isini mniSvnelovan<br />
simagresTan mividnen, romelic iranisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
sazRvarze mdebareob<strong>da</strong> 3 . Aaqve miiRo sar<strong>da</strong>lma imere-<br />
Tis (baSiaCuki) mefis giorgi II-is elCi saCuqrebiTa <strong>da</strong><br />
morCilebis weriliT. manAaqe<strong>da</strong>nve gaugzavna qarTvel mefes<br />
sapasuxo werili, romelSic naTqvami iyo: `yovel dRe vuaxlovdebiT<br />
artaans. amitom miiReb Tu ara Cems werils maSinve<br />
gamoeSure Cvens mxares Seni kargad aRWurvili qveSevrdomebiTa<br />
<strong>da</strong> TanamzraxvelebiT... Tu dedisimedi <strong>da</strong> <strong>da</strong>ud-xani,<br />
ro melTa miwebi Cvens Soris mdebareoben, Cvens winaaRmdeg<br />
imoqmedeben, maSin Cvenc Cveni mxri<strong>da</strong>n SevutevT <strong>da</strong> maT miwebs<br />
u<strong>da</strong>bnod ga<strong>da</strong>vaqcevT...~ 4<br />
osmalTa jari <strong>saqarTvelos</strong> teritoriaze SeiWra. qarTuli<br />
wyaroe bi<strong>da</strong>n cnobilia, rom pirveli cixe, romelic osmalebs<br />
samcxis teritoriaze Sexv<strong>da</strong>T, iyo mgelcixe. igi<br />
osmalebma ori dRis brZolis Semdeg 1578 w. 7 agvistos<br />
aiRes. 8 agvistos <strong>da</strong>ipyres kokola SalikaS vilis 5 mamulebi,<br />
romlebic `osmaleTis armiis gzaze mdebareob<strong>da</strong>~ 6 . sinamdvileSi,<br />
osmalebis mier kokolas <strong>da</strong>, saerTod, SalikaSvilebis<br />
ma mulebisadmi interesi, ganpirobebuli un<strong>da</strong> yofiliyo<br />
Sahis karTan maTi siaxloviT, razec SemdgomSi<br />
1 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 22.<br />
2 sxva cnobiT, osmalebma arzrumi <strong>da</strong>toves 23 agvistos ix. svaniZe m.,<br />
<strong>da</strong>sax. naSr., gv. 103.<br />
3 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 22.<br />
4 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 62.<br />
5 Turquli wyaros mixedviT, varaza oRlu kaikud-xani.<br />
6 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 68<br />
<strong>da</strong>wvrilebiT iTqmeva. imave dRes maT <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong> gaZarcves<br />
vale. meore dRes (9 agvisto) osmalebmis xelSi aRmoCn<strong>da</strong><br />
ax Cis qvabis, Tmogvis, xerTvisis, Cildiris, axalqalaqis 1 <strong>da</strong><br />
eni-kales(?) cixeebi 2 . samcxis aTabagis <strong>da</strong> yvela didebulis<br />
mier osmalebisadmi mor Cilebis gamocxadebis Semdeg, lala<br />
mustafa faSa qarTlis samefos <strong>da</strong>samorCileblad wavi<strong>da</strong>.<br />
manmade man werili gaugzavna <strong>da</strong>ud-xans <strong>da</strong> <strong>da</strong> morCileba<br />
mosTxova, magramM qarTlis gamgebelma osmalo sar<strong>da</strong>ls ar<br />
upasuxa 3 . Tbilisisaken mimaval osmaleTis jars didi <strong>da</strong>xmareba<br />
gauwia aTabagis Zmam manu Carma, romelmac Tavis Tavze<br />
aiRo megzuroba 4 . osmalebi mosaxleo bas ik lebdnen, riTac<br />
did ukmayofilebas iwvevdnen. qarTveli xalxi maSinve aRsdga<br />
SemoWrili mtris winaaRmdeg sabrZolvelad. mtris sim ravle<br />
pir <strong>da</strong>pir Sebmis saSualebas ar iZleo<strong>da</strong>, amitom partizanuli<br />
brZola gaC aR<strong>da</strong>. osmalTa jars fex<strong>da</strong>fex misdev<strong>da</strong> qarTvelTa<br />
razmebi <strong>da</strong> did zians ayeneb<strong>da</strong>. minadois <strong>da</strong> don xuan sparselis<br />
mixedviT, partizanul brZolis meTaurebi iyvnen iusufi<br />
5 , <strong>da</strong>uT-xani <strong>da</strong> aleqsan dre 6 . maT TavianT mamulebSi Sekribes<br />
jari <strong>da</strong> sa <strong>da</strong>c moixelTebdnen mters musrs avlebdnen.<br />
1578 wels ki, iranTan omis <strong>da</strong>wyebis Semdeg, roca na-<br />
Teli Seiqmna amierkavkasiaSi samxedro operaciebis sirTule,<br />
sulTanma angariSi aRar gauwia Tu rogor Sexe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> <strong>da</strong>diani<br />
osmalebis <strong>da</strong>ufarav agresias. arqan jelo lambertis mixedviT,<br />
sulTanma foTi <strong>da</strong>ipyro <strong>da</strong> mdinare rionis zRvasTan<br />
SesarTavTan kunZulze cixe aaSena. sainteresoa, rom lamber-<br />
1 manuCarma, qarTuli wyaros cnobiT, lala faSas Tmogvis cixe <strong>da</strong> kokola SalikaSvilisaTvis<br />
CamorTmeuli axalqalaqi ga<strong>da</strong>sca 17 agvistos. „mesxuri matiane“, gv. 49.<br />
2 Тамже.<br />
3 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 74<br />
4 Don Juan de Persia, p. 68v.<br />
5 m. svaniZis gamokvleviT, iusufi imereTis mefe giorgis (1564-1585) vaJi<br />
iyo. svniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv, 141-142.<br />
6 Mminadois TqmiT, es iyo kaxeTis mefe aleqsandere II, xolo don xuan<br />
sparselis mixedviT ki – manuCaris Zma yvaryvare IV, romelic evropul<br />
wyaroebSi aleqsandred moix senieba.<br />
190 191
tis mSvenivrad esmo<strong>da</strong> osmalebis moqmedebis mizani: `amis<br />
mizezi is iyo _ am bobs lamberti _ rom im xanebSi Turqebis<br />
sulTani amurati omob<strong>da</strong> iranelebTan. man aiRo Tbilisi <strong>da</strong><br />
apireb<strong>da</strong> mTeli iranis <strong>da</strong>pyrobas. am saqmis Sesasruleblad<br />
mas undo<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> gza gaex sna TavisTvis <strong>da</strong> <strong>da</strong>eWira<br />
am gzis gasaRebi _ qalaqi quTaisi, raTa jer zRviT <strong>da</strong> mere<br />
fazisiT Cqara <strong>da</strong> naklebi zaraliT gaegzavna Tavisi ja rebi<br />
iranisaken~. osmalebi TavianTi galerebiT ahyvnen md. rions<br />
<strong>da</strong> qu Taisisken wavidnen. magram qalaqis maxloblad, mdinaris<br />
Seviwrovebis adgilas TofebiT SeiaraRebulma<br />
qarTvelebma iseTi cecxli gauxsnes momxvdurT, rom isini<br />
iZulebuli gaxdnen ukan gabrunebuliyvnen <strong>da</strong> amis Semdeg<br />
foTSi is cixe aaSenes romelzec lamberti aRniSnav<strong>da</strong> 1 .<br />
iranis morCili <strong>da</strong>uT-xani xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>, rom Tbilisis <strong>da</strong>cvas<br />
ver SeZleb<strong>da</strong>, miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom is kargad gamagrebuli<br />
iyo 2 . Semdgomi brZolis gagrZelebisa <strong>da</strong> Tavisi jaris ga<strong>da</strong>rCenis<br />
mizniT man mTeli SeiaraReba waiRo <strong>da</strong> qalaqi <strong>da</strong>tova<br />
3 . lala faSas ki imedi hqon<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>viTsa <strong>da</strong> mis jars<br />
1 osmalebis mier aSenebuli foTis cixe SemdegSi odiSis mTavar levan<br />
II <strong>da</strong>dians <strong>da</strong>ungrevia <strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n 25 zarbazani wauRia. arqanjelo lamberti,<br />
samegrelos aRwera, Targmani italiuri<strong>da</strong>n al. Wyoniasi. meore gamocema l.<br />
asaTianis winasityvaobiT, re <strong>da</strong>qciiT <strong>da</strong> SeniSvnebiT, Tb., 1938, gv, 172.<br />
2 evlia Celebis aRweriT, TbilisSi `cicabo kldeze erTmaneTis pir<strong>da</strong>pir<br />
ori cixea... maT Soris mdinare mtkvari miedineba. radganac erTi kldi<strong>da</strong>n meore<br />
kldeze didi xidia [gadebuli], erTi cixi<strong>da</strong>n meoremde advilad ga<strong>da</strong>isvleba.<br />
didi cixe mdi nare mtkvris samxreTiTaa <strong>da</strong> patara cixe _ CrdiloeTiT... didi<br />
cixis garSemoweri loba eqvsi aTasi nabijia, magram Zveli naSenia. kedlis<br />
simaRle samoci wyrTaa. samoc<strong>da</strong>aTi burji <strong>da</strong> sami aTasi qonguri aqvs. erTi<br />
xidiani kari aqvs. Txrili ara aqvs. mdinare mtkvars erTi wylisTvis gankuTvnili,<br />
xvreliani koSki ga<strong>da</strong>hyurebs; alyis dros iqi<strong>da</strong>n iklaven wyur vils...<br />
patara cixe... erT cicabo gorakze dgas. oTxkuTxa, patara cixea. xidis TavSi<br />
patara karia... patara cixe did zRudeze mtkicea. cixis koSkebs sami aTasi<br />
mecixovne icavs~. (evlia Celebis `mogzaurobis wigni~. Turquli<strong>da</strong>n Targmna,<br />
komentarebi <strong>da</strong> ga mokvleva <strong>da</strong>urTo g. fuTuriZem. nakv. I, qarTuli Targmani,<br />
Tb., 1971 , gv. 295).<br />
3 Don Juan de Persia, p. 69r.<br />
TbilisSi moimwyvdev<strong>da</strong> <strong>da</strong> mospob<strong>da</strong>. amitom, mTavarsar<strong>da</strong>lma<br />
Tbilisis alyaSi moqcevis mizniT, win gauSva osman faSa 5<br />
aTasi mxedriT. osman faSas Tbilisi <strong>da</strong>carielebuli <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>,<br />
magram didZali qoneba <strong>da</strong> sursaT-sanovage moipova. 24 agvistos<br />
TviT sar <strong>da</strong>lic mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tbilisi<strong>da</strong>n 3 milis <strong>da</strong>SorebiT<br />
<strong>da</strong>banak<strong>da</strong>, raTa jars qalaqi ar <strong>da</strong>ezianebina. radgan<br />
Tbilisis moqalaqeebs mtkvarze xidi <strong>da</strong>engriaT, os malebma<br />
qalaqTan uzarmazari xeebi <strong>da</strong>Wres <strong>da</strong> xidi aRadgines. lala<br />
faSam SirvanSi wasvlis win Tbilisisa <strong>da</strong> mTeli qarTlis<br />
(`manuCaris samflobeloebamde~) gamgeblad <strong>da</strong>niSna vinme mehmed<br />
bei, romelic faSas rangSi aiyvana. mas Caabares 10 aTasi<br />
mxe<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> qveiTi jariskaci, samasi ianiCari, 36 qvemexi, sabrZolo<br />
masala <strong>da</strong> erTi wlis samyofi sursaT-sano vage 1 .<br />
29 agvistos, paraskevs, sulTnis brZanebiT, TbilisSi<br />
or adgilas safuZveli Caeyara or meCeTs, xolo sardlis<br />
brZanebiTa <strong>da</strong> surviliT, md. mtkvris meore napirze safuZveli<br />
Caeyara kidev erT meCeTs 2 .<br />
Sahis karze gasagebi iyo, rom <strong>da</strong>uT-xans osmalebisadmi<br />
winaaRmde gobis gawevis unari ar Seswev<strong>da</strong> <strong>da</strong> Sah muhamed<br />
xu<strong>da</strong>bendem qarTlis tax tze svimon mefis <strong>da</strong>bruneba ganizraxa.<br />
igi Sah Tamazs alamuTis cixeSi ga momwyvdeuli hyav<strong>da</strong><br />
1569-1576 wlebSi.<br />
1 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 24-25. alis gadmocemiT<br />
Tbilisis beglarbegad <strong>da</strong>niSnuli mehmed begi iyo kastomanis sanjaybegi,<br />
romelsac 20 aTasi mebrZoli <strong>da</strong>utoves <strong>da</strong> 150 aTasi axCa. Фарзалиев А. М.<br />
оглы, Ук. труд, с. 74-75.<br />
2 i. hameri `nusreT-nameze~ miTiTebiT ambobs, rom osmalebma TbilisSi 2<br />
eklesia meCeTad ga<strong>da</strong>akeTeso, rac simarTles ar Seefereba. Фарзалиев А. М.<br />
оглы, Ук. труд, с. 75.<br />
192 193
* * *<br />
XVI saukunis, gansakuTrebiT svimon I -is mefobis droindel<br />
<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> pira<strong>da</strong>d mefeze, sakmaod bevri iwerebo<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>savleT vropaSi. tyveobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>brunebuli mefe, ga<strong>da</strong>uWarbeblad<br />
SeiZleba iTqvas, ga<strong>da</strong>iqca osmaleTis winaaRmdeg<br />
brZolis meTaurad. amitom didi iyo mis mimarT interesi<br />
osmaleTis imperiis winaaRmdeg brZolis mosurne evropaSi.<br />
im masalebi<strong>da</strong>n, romelSic aisaxa svimon I-is pirovneba <strong>da</strong><br />
misi saqmianoba, gansakuTrebiT gamoirCeva jovani Tomazo<br />
minadois TxzulebaSi Semonaxuli cnobebi, romlebSic sakmaod<br />
<strong>da</strong>wvrilebiT, Tumca qarTuli <strong>da</strong> sparsuli wyaroebisagan<br />
gansxvavebulad <strong>da</strong> sruliad axali cnobebis <strong>da</strong>matebiT,<br />
gadmocemuli aqvs svimon mefis cxovrebis saintreso momentebi,<br />
romelTa gaTvaliswineba aucilebelia.<br />
ai rogor agviwers minadoi svimonsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>viTs Soris<br />
Camovardnil uTanxmoebas, <strong>da</strong>viTis gamahmadianebas, yizilbaSebis<br />
mier svimonis <strong>da</strong>tyvevebas, mis urTierTobas ismailmirzasTan...<br />
minadoi, rodesac laparakobs yarsisa <strong>da</strong> Tbilisis<br />
<strong>da</strong>makavSirebeli gzis Sesaxeb, aRniSnavs: „aqe<strong>da</strong>n Tu<br />
gavyvebiT aRmosavleTis mimarTulebiT, movxvdebiT ufro<br />
somxeTSi, vidre iveriaSi, gansvenebuli luarsabis miwebze,<br />
axla rom ekuTvniT or Zmas _ <strong>da</strong>viTsa <strong>da</strong> svimons, fizikurad<br />
<strong>da</strong> sulierad Rirseul memkvidreebs mamis saxelis <strong>da</strong><br />
samflobeloebisa, Tumca Semdeg maT uxeSi laqa miicxes sarwmunoebis<br />
gamocvliT <strong>da</strong> SeibRales qebis Rirsi saxeli.<br />
gansakuTrebiT es exeba svimons, romelmac samxedro saqmis<br />
codniT, poeziaSi gacnobilma 1 <strong>da</strong> Tavisi filosofiuri<br />
1 Mminadois naTqvami, rom svimoni poezias icnob<strong>da</strong>, <strong>da</strong>sturdeba osmalo<br />
is torikosis mustafa na’ima-s (1655-1715) erTi cnobiT. ufro metic,<br />
na’imas mixedviT, svimoni sakmaod kargi poeti yofila (jiqia s., epizodi XVI<br />
saukunis erTi cnobis ganmarteba (na’ima-s erTi cno bis ganmarteba). masalebi<br />
<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> kavkasiis is toriisaTvis, nakv. 31, Tb., 1954 , gv. 56, 58). is<br />
<strong>da</strong>xelovnebula robaiebis TxzvaSi. ro bai sparsul klasikur saleqso for maTa<br />
ganaTlebiT Tamazis Svilis [ismailis] wyaloba <strong>da</strong> masTan<br />
siaxlove <strong>da</strong>imsaxura iranSi tyved yofnis dros, romlis<br />
Sesaxebac vilaparakebT. magram rogori gmiri un<strong>da</strong> iyos a<strong>da</strong>miani,<br />
rom SesZlos SeinarCunos brwyinvaleba <strong>da</strong> ar Caqres<br />
im codvebiT <strong>da</strong>cemis Semdeg, orivem rom Caidines, rac gax<strong>da</strong><br />
mizezi imisa, rom TiToeuli maTgani <strong>da</strong>rCa qonebas, samflobelos<br />
<strong>da</strong> pativs moklebuli. maT <strong>da</strong>karges qristes uwmindes<br />
saxelTan urTierTobis ufleba.<br />
luarsabma, anderZiT, samefoSi Tavis memkvidred svimoni<br />
<strong>da</strong>niSna mxolod imitom ki ara, rom is wlovanebiT ufrosi<br />
iyo, aramed imis gamoc, rom ufro Rirseuli iyo Tavis am<br />
Zma <strong>da</strong>viTze. es ukanaskneli ver urigdebo<strong>da</strong> aseT ga<strong>da</strong>wyvetilebas,<br />
swyuro<strong>da</strong> dideba <strong>da</strong> batonoba, ar miaCn<strong>da</strong> svimoni<br />
memkvidred <strong>da</strong> cdilob<strong>da</strong> igi qveyni<strong>da</strong>n ganedevna, iara-<br />
RiT mieRwia imisTvis, rac mamis survilma ar arguna... roca<br />
svimoni <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong> Zmis borot ganzraxvaSi, raki ver xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong><br />
winaaRmdegobis <strong>da</strong>Zlevis sxva saSualebas, [Sah] Tamazs<br />
mouTxro saqmis viTareba <strong>da</strong> Sewevna <strong>da</strong> <strong>da</strong>cva sTxova. Tamazma<br />
uyuradRebod ar <strong>da</strong>stova [is Txovna] <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvita svimonisaTvis<br />
esiamovnebina. man 4 aTasi cxenosani gagzavna <strong>da</strong><br />
maTs meTaurs ubrZana, <strong>da</strong>viTi cocxali Seepyro <strong>da</strong> iranSi<br />
moeyvana. Tu is sarwmuneobis Secvlaze ar <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>, maSin<br />
Soris erT-erTi uZvelesi <strong>da</strong> saintereso saxeobaa. es aris oTxstriqoniani<br />
miniatu ruli leqsi, mtkiced gansazRvruli saleqso sazomiTa <strong>da</strong> gariTmvis<br />
normebiT (kotetiSvili v., robais struqtura. Tsu Sromebi, t. 250, aRmosavleTmcodneoba,<br />
Tb., 1985, gv. 5). na’ima-s moyvanili aqvs mefis mier iedikuleSi<br />
patimrobisas gamoTqmuli erTi ro bai, romelSic mefe Tavis uiRblo gan vlil<br />
cxovrebaze mosTqvams:<br />
`gamanadgura bedma, romelsac vemduri;<br />
amisaTvis <strong>da</strong>mcireba ganmvicade xalxis TvalSi,<br />
Tumca [saqme] wamivi<strong>da</strong> Zlier cu<strong>da</strong>d (mZimed),<br />
madloba gamCens, [rom axla mdgomareoba] Semimsubuq<strong>da</strong>~<br />
mefis am robaize mis Tanamedrove heqim Celebis aseTnairad upasuxia:<br />
`erTi goris cixis aRebisaTvis Sen,<br />
axla, uyure, mecixovne gaxdi ÁedikuleSi~. jiqia s., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 56, 58.<br />
194 195
mas scnoben Tavisi samflobeloebis uflebebSi, rogorc<br />
aRiarebul qveSevrdoms <strong>da</strong> ara rogorc Tavisufal moxarkes.<br />
Tu igi amaze <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>, maSin svimoni ga<strong>da</strong>ayeneT, sarwmunoebis<br />
gamocvlas nu <strong>da</strong>aZalebT <strong>da</strong> mis adgilas <strong>da</strong>viT <strong>da</strong>sviTo.<br />
xolo Tu ki svimonic mzadyofnas gamosTqvams Tavis ZmasaviT,<br />
maSin is Tavis uflebaSi <strong>da</strong>toveT, <strong>da</strong>viTi ki yazvins wamoiyvaneTo.<br />
meTauri saqarTveloSi wavi<strong>da</strong>, <strong>da</strong>viTi swrafad Seipyro,<br />
iaraRic ki ar gamouyenebia, moTxovna wauyena Tamazis<br />
saxeliT. is maSinve <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>: sarwmunoeba gamoicvala, wmin<strong>da</strong><br />
naTloba win<strong>da</strong>cveTiT Secvala, Tavisi Tavi cru winaswarmetyvel<br />
muhameds usindisod miarTva nebayoflobiT<br />
saCuqrad <strong>da</strong> uaryo (saTqmela<strong>da</strong>c ki SemaZrwunebelia) qveynis<br />
mxsneli. Semdeg sparseli meTauri svimonTan mivi<strong>da</strong>, uTxra,<br />
rom mis <strong>da</strong>saxmareblad movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>patimrebuli hyavs misi<br />
mteri, magram svimons qveynis mfarveli Tamazis imedi nu<br />
eqneba, Tu sarwmuneobas ar gamoicvlis. ase rom igi un<strong>da</strong><br />
gaxdes imave winaswarmetyvelisa <strong>da</strong> kanonis msaxuri, romelsac<br />
emsaxureba <strong>da</strong> emorCileba Sah Tamazi. Tu igi ase ar<br />
moiqceva, maSin mis adgils misi Zma <strong>da</strong>ikavebs, romelmac maSinve<br />
miiRo es wina<strong>da</strong>deba. svimoni mwared atir<strong>da</strong> Zmis <strong>da</strong>cemaze<br />
<strong>da</strong> Zveleburi didi simtkiciT qristes uwmindesi<br />
saxelisadmi erTguli <strong>da</strong>rCa. man <strong>da</strong>Tmo amqveyniuri samefo,<br />
rom ar <strong>da</strong>ekarga ciuri samefo <strong>da</strong> gax<strong>da</strong> Sahis patimari...<br />
sabralo svimoni waiyvanes TamazTan, romelic didxans<br />
uCiCineb<strong>da</strong> mas, mieRo sparsuli wesebi. man ar uaryo mSobliuri<br />
sarwmunoeba <strong>da</strong> gagzavnes kahkahes cixeSi, sa<strong>da</strong>c ga<strong>da</strong>saxlebaSi<br />
cxovrob<strong>da</strong> Tamazis Svili ismaili, romelic,<br />
rogorc iTqva, [SemdegSi] Sahi gax<strong>da</strong>. [svimonma] irCia droebiT<br />
cixeSi cxovreba, vidre gamoecvala Tavisi odindeli<br />
qristes sarwmunoeba (Tumca cxovrob<strong>da</strong> masSi rogorc sqizmatikosi<br />
1 ) <strong>da</strong> TavisTvis moemzadebina maradiuli borkilebi,<br />
1 sqizmatikosi – berZn. ganxeTqilebis Semomtani kaTolicizmsa <strong>da</strong> marTlmadideblobas<br />
Soris. am SemTxvevaSi berZnuli marTlmadideblobis mimdevari.<br />
usasrulod <strong>da</strong> Savbnelad Caketiliyo cecxlovan jojoxeTSi.<br />
svimonis es Tavga<strong>da</strong>savali Wkuis saswavlebeli un<strong>da</strong><br />
iyos imisaTvis, Tu ra saxifaToa <strong>da</strong>saxmareblad an <strong>da</strong>sacavad<br />
mosuli ucxoelis Careva sakuTar saqmeSi“ 1 .<br />
„kahkahaSi tusaRad yofnis dros svimons axlo urTier-<br />
Toba hqon<strong>da</strong> Tamazis Svil ismailTan, romelic misma xsenebulma<br />
mamam iq ga<strong>da</strong>asaxla <strong>da</strong> maTi [svimonisa <strong>da</strong> ismailis]<br />
megobroba nel-nela mtkice savaldebulo siyvarulSi ganmtkic<strong>da</strong>.<br />
ase rom ramdena<strong>da</strong>c ismails uyvar<strong>da</strong> svimonis cxovrebis<br />
wesebi, imdenad svimoni ismailis sulis sidiadis aRtacebuli<br />
pativismcemeli xdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> am araCveulebrivma<br />
urTierT siyvarulma [svimoni] bolos miiyvana iqamde, rom<br />
svimoni (ar vici romeliRac sofizmiT motyuebuli Tu ra-<br />
Rac alersiT moxibluli) Tavis sarwmunoebaSi ver gamagr<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> Tavisi megobris barbarosul crurwmenaSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> 2 .<br />
romelma mizezebma warmoSves svimonis sulSi es mosabruni,<br />
1 Minadoi, p. 54-57. saintresoa, rom MMminadois Txzuleba gax<strong>da</strong> mTavari<br />
wyaro saqarTveloTi <strong>da</strong>intresebuli mravali evropeli avtorisaTvis. mag.<br />
Mminadois monaTxrobs sityva-sityviT imeorebs petro biZaro Tavis 1601 wels<br />
gamoqveynebul wignSi (Rerum Persi carum Historia, initia, Gentis, Mores, Instituta,<br />
resque gestas ad hoc usque tempora complectens. Auctore Petro Bizaro Santinate,<br />
Francofurti, 1601 , p. 534). Mminadois Txzulebis im adgils, sa<strong>da</strong>c svimonisa <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>vi Tis <strong>da</strong>pirispirebis, Sah Tamzis mier maTi <strong>da</strong>tyvevebis ambavia moTxrobili,<br />
don xuan de persia, minadois Txzulebaze <strong>da</strong>yrdnobiT, mokled gadmogvcems<br />
Semdegnairad: `mTavarma luarsabma Tavisi [samTavro] ufros Svils svimons<br />
<strong>da</strong>utova, xolo umcrosi Zma <strong>da</strong>viTi Sah Tamazis <strong>da</strong>xmarebiT, romelmac 4 aTasi<br />
kaci miaSvela, samTavros <strong>da</strong>uyovnebliv <strong>da</strong>eufla. man sparseTis xelmwifis<br />
ymadnaficad gamoacxa<strong>da</strong> Tavi, qristianoba uaryo, gamahmadian<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>irqva<br />
<strong>da</strong>udxani. Sah Tamazma igi maSinve Tbilisis batonad <strong>da</strong>niSna, misi ufrosi<br />
Zma svimoni ki, romelmac im periodSi qristianoba ar miatova, yoveli SemTxvevisaTvis<br />
<strong>da</strong>atyveva <strong>da</strong> kahkahahis cixeSi Caamwyvdia~ (Don Juan de Persia, p.<br />
67v). minadois Txzulebis seriozuli gavlena emCneva Jan Sardenis Txzulebis<br />
Sesabamis pasaJsac. Jan Sardenis mogzauroba sparseTsa <strong>da</strong> aRmosavleTis sxva<br />
qveynebSi (cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb). franguli<strong>da</strong>n Targmna, gamokvleva <strong>da</strong><br />
komentarebi <strong>da</strong>urTo m. mgalobliSvilma, Tb., 1975 , gv. 301.<br />
2 gamuslimanebul svimons sulTan-mahmud-xani <strong>da</strong>arqves (isqander munSi,<br />
gv. 28).<br />
196 197
eligiurad Zalian ganaTlebulis <strong>da</strong> Zalian mtkicesi,<br />
romelsac ukve Sewiruli hqon<strong>da</strong> qoneba <strong>da</strong> Tavisufleba,<br />
raTa SeenarCunebina berZnuli rjuli, es Zneli asaxsnelia.<br />
magram samma mZlavrma biZgma gansazRvra es gar<strong>da</strong>texa: gamudmebulma<br />
patimrobam, romli<strong>da</strong>nac Tavis <strong>da</strong>Rweva albaT ar<br />
SeiZlebo<strong>da</strong> Tu qristianad <strong>da</strong>rCebo<strong>da</strong>; megobroba ismailTan,<br />
megobroba, vityvi, romelsac SeuZlia Secvalos a<strong>da</strong>mianis<br />
bunebac, aramcTu mokv<strong>da</strong>vis rwmena; umaRlesi pativi, romelsac<br />
mas yoveldRe hpirdebo<strong>da</strong> ismaili misi taxtze asvlisas.<br />
aseTnair ganwyobilebaSi iyvnen, roca Sah Tamazi gar<strong>da</strong>icvala<br />
<strong>da</strong> ismaili didi zeimiT miiyvanes yazvinSi, sa<strong>da</strong>c aseve<br />
sazeimod gamoacxades Tavisi mamis mTeli samflobeloebis<br />
mefed. imaT Soris vinc Zvirfasni <strong>da</strong>rCnen xsenebuli mefis<br />
mexsierebaSi, Tavisi RirsebebiT <strong>da</strong>rCa svimoni, romelic misi<br />
xaTriT ukve win<strong>da</strong>cveTili <strong>da</strong> mahmadiani gax<strong>da</strong>. ase CarCa<br />
[ismails] svimoni mexsierebaSi, rom sur<strong>da</strong> misi avseba pativiTa<br />
<strong>da</strong> saCuqrebiT, bevrad ga<strong>da</strong>metebuli imaze, ramdena<strong>da</strong>c<br />
[svimons] SeeZlo evarau<strong>da</strong>. xolo ismailis naadrevma <strong>da</strong><br />
moulodnelma sikvdilma is moitana, rom svimoni <strong>da</strong>rCa<br />
yovelgvari warCinebis gareSe <strong>da</strong> mxolod imiTi iyo kmayofili,<br />
rom di<strong>da</strong>d sasixarulo Tavisufleba moipova.<br />
ismailis sikvdiliT svimoni sagonebelSi Cavar<strong>da</strong> <strong>da</strong> TavisTvis<br />
fiqrob<strong>da</strong>: ra iqnebo<strong>da</strong> misTvis ukeTesi, yazvinSi <strong>da</strong>r-<br />
Ceniliyo <strong>da</strong> moeca<strong>da</strong> axali mefis taxtze asvlisaTvis, Tu<br />
gamgzavrebuliyo <strong>da</strong> <strong>da</strong>brunebo<strong>da</strong> mitovebul sarwmunoebas<br />
<strong>da</strong> qveyanas. bolos, bevri fiqris Semdeg man ga<strong>da</strong>wyvita <strong>da</strong><br />
umjobesad miiCnia, xelsayreli <strong>da</strong> ukeTesi uSiSroebisaTvis<br />
<strong>da</strong>lodebo<strong>da</strong> axal xelmwifes <strong>da</strong> misi <strong>da</strong>cvisa <strong>da</strong> mfarvelobis<br />
qveS gamoenaxa saSualeba Tavisi warTmeuli Rirsebis<br />
<strong>da</strong>sabruneblad, vidre gaqceuliyo yovelgvari mxar<strong>da</strong>Weris<br />
gareSe, Sejaxebo<strong>da</strong> mtrulad ganwyobili Zmis winaaRmdegobas<br />
<strong>da</strong> naadrevad <strong>da</strong>Rupuliyo. amgvarad, man arCia <strong>da</strong>rCeniliyo<br />
yazvinSi, imeds amyareb<strong>da</strong> imaze, rom sarwmunoebis<br />
gamocvla, sworad rom vTqvaT, [mahmadianuri] rwmenis aRiareba,<br />
gamovlili patimroba <strong>da</strong> Tavisuflebis <strong>da</strong>bruneba, mamaci<br />
[kacis] saxeli, Tanamedrove mdgomareoba, axali mefis<br />
winaSe erTgulebisa <strong>da</strong> morCilebis gamoCeniT is pativsa <strong>da</strong><br />
Rirsebas <strong>da</strong>imsaxureb<strong>da</strong>, Tu ki mudmivi <strong>da</strong> mtkice mxar<strong>da</strong>WeriT<br />
saqarTveloSi [osmalebis winaaRmdeg] omis gaZRolas<br />
mas miandobdnen.<br />
amgvarad, rodesac mahmadi 1 gamef<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong> Tbilisis<br />
<strong>da</strong>kargvaSi, [svimonma] sTxova neba mieca Sahis mfarvelobis<br />
qveS <strong>da</strong>brunebuliyo Tavis cu<strong>da</strong>d <strong>da</strong>cul qveyanaSi. hpirdebo<strong>da</strong><br />
yovelgvari riskisa <strong>da</strong> gansacdelis miuxe<strong>da</strong>vad ar<br />
SeSindebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> ar iTakileb<strong>da</strong> wvrilman [saqmeebs], Tu ki<br />
amiT sargebels moutan<strong>da</strong> mahmads. axali xelmwife udidesi<br />
siamovnebiT <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> svimonis Txovnaze <strong>da</strong> igi <strong>da</strong>niSna xanad<br />
mTeli im samefosi, romelsac qristianad yofnisas flob<strong>da</strong>.<br />
[svimoni] saswrafod gaigzavna saqarTveloSi, aliyuli-xanTan<br />
erTad, Turqebis jaris winaaRmdeg sabrZol velad...“ 2<br />
svimon mefis <strong>da</strong>uT-xanTan <strong>da</strong>pirispirebis, sparselTagan<br />
misi <strong>da</strong>tyvevebis <strong>da</strong> saqarTveloSi <strong>da</strong>brunebis ambavs don xuan<br />
de persia mokled, magram ZiriTa<strong>da</strong>d iseve gadmogvcems,<br />
rogorc Tomazo minadoi. misi TqmiT, sparselebSi didi SeSfoTeba<br />
gamoiwvia osmaleTis mier wamowyebulma omma. „aseTi<br />
mdgomareoba rom iyo, kidev erTi ram mox<strong>da</strong>, ramac yvela<br />
sparsels imedi gaucrua. <strong>da</strong>uT-xani, mas Semdeg rac gamahmadian<strong>da</strong><br />
sparseTis momxre iyo, exla mas ga<strong>da</strong>udga <strong>da</strong> SemTxveva<br />
mieca Tuara maSinve [sulTan] muradTan gaiqca. meorec: <strong>da</strong>vi-<br />
Tis Zma svimonic, romelic <strong>da</strong>tyvevebuli iyo <strong>da</strong> didi xnis<br />
ganmavlobaSi qristianad iTvlebo<strong>da</strong>, cudi sazogadoebis<br />
zemoqmedebiT <strong>da</strong> sxva borotmoqmed tusaRTa gavleniT, iseT<br />
garemoebaSi Caayenes, rom iZulebuli gax<strong>da</strong> uareyo <strong>da</strong> eRalata<br />
qristianobisaTvis, <strong>da</strong> uRalata kidec. Sahma mas Tav-<br />
1 Sahi mohamed xu<strong>da</strong>bende.<br />
2 Minadoi, p. 128-130.<br />
198 199
isufleba uboZa <strong>da</strong> xanis tituliT Tavis samflobelos<br />
<strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong>. svimons Tavisi samsaxuriT sparselebisaTvis erTguleba<br />
rom <strong>da</strong>emtkicebina, aliyuli-xans SeuerT<strong>da</strong> <strong>da</strong> Turqebis<br />
mier waRebuli ramdenime qvemexi ukan <strong>da</strong>ibruna. [svimoni]<br />
3 aTasi mxedriT mTel saqarTveloSi <strong>da</strong>na vardob<strong>da</strong>“ 1<br />
gansxvavebuli cnobebi gagvaCnia svimon mefis tyveobi<strong>da</strong>n<br />
ganTavisuflebisa <strong>da</strong> samSobloSi <strong>da</strong>brunebis Sesaxeb. doro-<br />
Teoz kaTalikosis itriis eklesiisadmi Sewirulobis sigelSi<br />
svimon mefis <strong>da</strong>matyvevebelic <strong>da</strong> gamanTavisuflebelic<br />
Sah Tamazia. amis Semdeg „moxe<strong>da</strong> mowyalebaman RmrTisaman <strong>da</strong><br />
movi<strong>da</strong> mefeT-mefe batoni suimion tyuebi<strong>da</strong>Rman“ 2 . farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZe sruliad garkveviT ambobs, rom „si<strong>da</strong>mdisin Sah<br />
Tamaz yaeni cocxal iyo, mefe [svimoni] alamudis cixeSi iyo<br />
<strong>da</strong> ra yaeni micvala <strong>da</strong> misi Svili Sah ismeil gaâemwif<strong>da</strong>,<br />
maSin mefe alamudiT yazmins moayvanina <strong>da</strong> kargis pativiT<br />
inaxev<strong>da</strong>... Sah xu<strong>da</strong>ban<strong>da</strong>m... mefe gaaTaTra <strong>da</strong> rac masTan<br />
<strong>da</strong>Wirulni Tavadni <strong>da</strong> aznaurni iyvnen, mousxmevina <strong>da</strong> yvelas<br />
cxeni iaraRi gaukeTes <strong>da</strong> xalaTi <strong>da</strong> saâarjo misces <strong>da</strong><br />
mefes svimons... <strong>saqarTvelos</strong> mefoba misces <strong>da</strong> rayami ZmobiT<br />
misweres <strong>da</strong> mehman<strong>da</strong>ri gaatanes...“ 3 beri egnataSvilis mixedviT,<br />
„ismailma gamoiyvana mefe sÕmon alamuTis cixi<strong>da</strong>me <strong>da</strong><br />
miiyvana misTana“. „parizis qronikis“ mixedviTac, „<strong>da</strong>sves<br />
yaenaT Sah ismail <strong>da</strong> mefe sviumon alamutis cixiTgan gamoiyvana,<br />
yazmins miayvanina <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> batonoba misca“ 4 .<br />
ismail II -is mier svimon mefisa <strong>da</strong> ufliswul ieses alamu-<br />
Tis cixi<strong>da</strong>n ganTavisuflebas aRniSnavs mahmud naTanzi 5 .<br />
1 Don Juan de Persia, p. 75 r-v.<br />
2 qarTuli samarTlis Zeglebi, III . saeklesio sakanonmdeblo Zeglebi<br />
(XI-XIX ss.) teqstebi gamosca, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. doliZem,<br />
Tb., 1970 . saeklesio sakanonmdeblo Zeglebi (XI-XIX ss.) teqstebi gamosca,<br />
SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo i. doliZem, Tb., 1970, gv 354.<br />
3 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe , gv. 219<br />
4 parizis qronika , gv. 45.<br />
5 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv 139.<br />
isqander munSis mixedviT, „isa-xan qarTveli, levan-xanis<br />
Svili <strong>da</strong> svimon-xani, luarsabis Ze, oriveni alamuTis cixeSi<br />
rom iyvnen <strong>da</strong>patimrebulebi, ismail-mirzam gamouSva“.<br />
xolo sulTan-mohamed-xu<strong>da</strong>bandem svimons „Zmis“ bednieri<br />
wodebuleba mianiWa <strong>da</strong> saqarTveloSi <strong>da</strong>abruna 1 .<br />
Sah ismail II -is mefobis istoriis mkvlevaris v. hincis<br />
mixedviT, ismailma 1578 wlis Semodgomaze svimoni saqarTveloSi<br />
gamoistumra 2 . germaneli istorikosi amjerad m. broses<br />
eyrdnoba, romelic Tavis mxriv eyrdnobo<strong>da</strong> vaxuSti<br />
batoniSvilis zemoTmoyvanil cnobas 3 , romelic simarTles<br />
ar asaxavs. ufro sandoa beri egnataSvilis Txzulebis is<br />
adgili, sa<strong>da</strong>c naTqvamia, rom mefe svimon Sah-mohamed xu<strong>da</strong>bendem<br />
<strong>da</strong>abruna saqarTveloSi <strong>da</strong> osmalebis winaaRmdeg br-<br />
Zola <strong>da</strong>avala 4 . j. T. minadois mixedviTac, svimon mefe isev<br />
iranSi imyofebo<strong>da</strong>, rodesac ismail II mokv<strong>da</strong>. minadois sakmaod<br />
<strong>da</strong>wvrilebiT aqvs aRwerili ismailis sikvdiliT<br />
gamowveuli svimonis ganc<strong>da</strong>, beri egnataSvilis Txzulebis<br />
cnobas kidev ufro amagrebs „karmelitebis arqivis“ is werili<br />
osmaleTis jarebis sar<strong>da</strong>lma lala mustafa faSam Sah<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bendes rom gaugzavna <strong>da</strong> <strong>da</strong>TariRebulia 1578<br />
wlis ivlisiT. am werilis mixedviT, 1578 wlis ivlisSi<br />
ismail II cocxali aRar iyo. gamodis, rom man imefa 1576<br />
wlis maisi<strong>da</strong>n 1578 wlis ivlisamde. maSin ra vuyoT Sarafxan<br />
biTlisis cnobas, romlis mixedviT ismaili gar<strong>da</strong>icvala<br />
seqtemberSi 5 , xolo islamis enciklopedias Tu <strong>da</strong>vujerebT,<br />
_ noemberSi 6 .<br />
1 isqander munSi, gv, 28.<br />
2 Hinz W., Op. cit., S. 61<br />
3 Brosset M., Collections d’Historiens, v. I , St. Petersbourg, 1874 , St. Pewtersborg,<br />
1874 , p. 555.<br />
4 qarTlis cxovreba, II , gv. 372.<br />
5 Шараф-хан Бидлиси, c. 233.<br />
6 Enziklpädie des Islam, II , Leiden-Leipzig, 1927 , Leiden-Leipzig, 1927, S.<br />
582-583.<br />
200 201
Saraf-xan bidlisi mohamed xu<strong>da</strong>ben<strong>da</strong>s miawers svimonis<br />
tyveobi<strong>da</strong>n ganTavisuflebas, misTvis Tbilisis olqis <strong>da</strong><br />
misi mimdebare mxareebis mmarTvelobis boZebas <strong>da</strong> saqarTveloSi<br />
gagzavnas 1 . aseTive cnoba <strong>da</strong>culia „mesxur matiane-<br />
Si“: osmalTa sar<strong>da</strong>li lala mustafa faSa qarTlSia (1578<br />
w.), rodesac sparseTi<strong>da</strong>n brundeba svimon I . „qarTlis mefe<br />
patroni suimon tyuŠ iyo; yaenma [mohamed xu<strong>da</strong>bendem]<br />
gamouSua“ 2 . Se<strong>da</strong>rebiT vrcelia vax uSti batoniSvilis naTqvami<br />
svimon me fis samSobloSi <strong>da</strong>brunebis Ses axeb. isic aRniSnavs<br />
SalikaSvilebis qalis <strong>da</strong> svimonis Sexvedras <strong>da</strong> Sem deg<br />
amatebs: is yvelaferi xom misces, rac <strong>da</strong>udxanisaTvis ga<strong>da</strong>cemuli<br />
hqon<strong>da</strong>T, „mis ze<strong>da</strong> <strong>da</strong>urTes cxra aTasi Tumani <strong>da</strong><br />
tyueni yovelni saqarT velosani, mun <strong>da</strong>tyveve bulni“ 3 minadoi,<br />
rogorc iTqva, svimon mefis patim robi<strong>da</strong>n ganTavisuflebas<br />
ismails, samSobloSi gamoSvebas ki mohamed xu<strong>da</strong>bendes<br />
miaw er<strong>da</strong>. don xuan de persiasTan sruliad gaurkvevelia,<br />
ro meli Sahi rogor moepyro mefes. Jan Sardeni gvamcnobs,<br />
rom svimoni mo hamed xu<strong>da</strong>bendem gaanTavisufla cixi<strong>da</strong>n <strong>da</strong><br />
samSobloSic man <strong>da</strong>abruna, magram TariRs (1582 w.) arasworad<br />
gadmogvcems 4 .<br />
ganxilul wyaroTa cnobebis <strong>da</strong> zogierTi dokumentis 5<br />
monaceme bis Sejereba sarwmunos xdis, rom svimon mefis patimrobi<strong>da</strong>n<br />
gan Tavisufleba ismail II -is, xolo samSobloSi<br />
<strong>da</strong>bruneba Sah-mohamed xu<strong>da</strong> bendes wyaloba iyo.<br />
zogierTi wyaros mixedviT svimon mefe iranis tyveobaSi<br />
narkotiks mieCvia. mas aseTi midrekileba ismail-mirzasTan<br />
urTierTo bisas un<strong>da</strong> gasCeno<strong>da</strong>, rasac sacnaurs xdis Tomazo<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, c. 236.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 50.<br />
3 qarTlis cxovreba, IV, gv 411.<br />
4 Sardenis mgzauroba, gv. 302.<br />
5 Morley W.H., A descriptive Catalogue of the Historial Manuscropts… # 136,<br />
p. 335; Francesco Manuel Alves, Catalogo des Manuscritos… p. 479; Hinz W,Op.<br />
cit., S. 62.<br />
minadois mier sakmaod maRalfardovnad gadmocemuli alamu-<br />
Tis ori tusaRis urTier Toba.<br />
svimon I rom narkotikis momxmarebeli iyo, amas aRniSnavdnen,<br />
qar Tuli <strong>da</strong> rusuli wyaroebi. beri egnataSvilis<br />
TqmiT, „raJams <strong>da</strong>etyueve bina yaensa sÕmon mefe cixesa alamutisasa,<br />
maSin gaswyobo<strong>da</strong> Triaqis Wa masa <strong>da</strong> Rvinis smasa<br />
<strong>da</strong> mieriTgan ewyobo<strong>da</strong> Triaqsa. <strong>da</strong> maSinca, gorisjuars rom<br />
mivi<strong>da</strong>, Wama Triaqi <strong>da</strong> gamxiarul<strong>da</strong>. gaixe<strong>da</strong> gorisaken <strong>da</strong><br />
naxa, rome axali mwuanili amosuliyo <strong>da</strong> gazafxulis piric<br />
iyo. odes gamxiarul<strong>da</strong>, moun<strong>da</strong> afioni, viTarca wesia afionisd<br />
mWamelTagan mohndomeba saWmlisa risame“ 1 .Õ vaxuSti batoniSvilis<br />
gadmocemiTac svimon mefe Triaqs „<strong>da</strong>Cueul iyo<br />
patimrobasa Sina“ 2 .<br />
kaxTa mefe aleqsandres, imisaTvis raTa xeli SeeSala<br />
ruseTis mier qarTlis samefosTan kavSiris <strong>da</strong>myarebisaTvis,<br />
yovelTvis cdilob<strong>da</strong> svimon mefe ruseTis elCebis TvalSi<br />
<strong>da</strong>emcirebina, mas me fis tituliT arasodes moixsenieb<strong>da</strong>,<br />
cdilob<strong>da</strong> <strong>da</strong>esabuTebina, rom svimoni beci politikosia,<br />
osmalebTan gamudmebuli omebis Sedegad qveyana <strong>da</strong>Rupvamde<br />
miiyvana <strong>da</strong>, amasTan erTad, afionsac eweva <strong>da</strong> aseT kacTan<br />
urTierTobas azri ara aqvso 3 .<br />
kahkahes Tu alamuTis cixeSi xangrZlivma patimrobam<br />
svimon me fisaTvis ukvalod arc sxva mxriv Caiara.<br />
isqander munSis mixedviT, rodesac svimon mefe saqarTvelo<strong>da</strong>n<br />
yazvinSi miiyvanes, „ramdenime xans uavgustoes<br />
sasaxleSi hyav<strong>da</strong>T, rom iqneb islamis didebiT Seimososo“.<br />
magram svimonma Sahis imedi ver gaamarTla, qristianobas ar<br />
Tmob<strong>da</strong> <strong>da</strong> amis gamo alamuTis cixeSi ga moketes, sa<strong>da</strong>c im-<br />
1 qarTlis cxovreba, II , gv. 378. afioni <strong>da</strong> Triaqi _ orive opiumia. ber-<br />
Znulad opiumi niSnavs yayaCos wvens.<br />
2 qarTlis cxovreba, IV , gv. 417.<br />
3 Cношения России с Кавказом. Матерялы, извлеченные из Московского<br />
Главного Архива Министерства иностранных дел Сергеем Белокуровым,<br />
вып. I , M., 1889 , c. 221-222.<br />
202 203
yofebo<strong>da</strong> Sah Tamazis sikvdilamde. ismail-mirzam is cixi<strong>da</strong>n<br />
gamoiyvana. mxolod mohamed xu<strong>da</strong>bendes dros „islamis bedniereba<br />
moipova... survilebSesrulebuli saqarTveloSi<br />
wavi<strong>da</strong>“ 1 . farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe TiTqmis sityvasityviT imeorebs<br />
isqander munSis naTqvams <strong>da</strong> svimonis ga muslimanebas<br />
mohamed-xu<strong>da</strong>bendes <strong>da</strong>msaxurebad Tvlis 2 .<br />
Tomazo minadoi svimon mefis gamuslimanebas, rogorc iTqva,<br />
kahka hes cixeSi ismailTan siaxloviT xsnis 3 . es rom mar-<br />
Tla ase yofiliyo, maSin Sah Tamazi mas cixeSi ratom <strong>da</strong>toveb<strong>da</strong>.<br />
Sahi xom misgan mxolod sarwmunoebis Secvlas<br />
moiTxov<strong>da</strong>. amdenad marTali un<strong>da</strong> iyos isqander munSi, romelic<br />
svimon mefis gamuslimaneba Sah-mohamed xu<strong>da</strong>bendes miaw ers,<br />
romelmac mxolod amis Semdeg gamouSva mefe saqarTveloSi 4 .<br />
safuZvliani ar meCveneba eWvi imis Sesaxeb, rom SeiZleba svimoni<br />
islamis miRebis ga reSe <strong>da</strong>abrunes Tavis samefoSi <strong>da</strong><br />
osmalebis winaaRmdeg brZolis meTaurobac mas miandes.<br />
Zalze sainteresoa v. hincis naSromSi <strong>da</strong>culi ramdenime<br />
cnoba, romlebic svimon mefis samSobloSi <strong>da</strong>brunebas <strong>da</strong> misi<br />
rwmenis sakiTxs asaxavs. v. hincis mixeviT ismail II-is <strong>saqarTvelos</strong><br />
mimarT <strong>da</strong> mokide buleba Semoifargla svimonisa <strong>da</strong><br />
ufliswuli ieses ganTavisu flebiT, romlebsac osmaleTis<br />
winaaRmdeg brZola <strong>da</strong>avala. maTi gan Tavisufleba <strong>da</strong> samSobloSi<br />
<strong>da</strong>bruneba mox<strong>da</strong> im pirobiT, rom isini SeinarCunebdnen<br />
Siitur rwmenas, romelic Sah-Tamzis dros miiRes. mog vianebiT,<br />
iesem co lad SeirTo `sefevidi princesa~ (Sahis Zmis saam-mi rzas<br />
asuli), rac misi Semdgomi warmatebis sawin<strong>da</strong>ri gax<strong>da</strong>.<br />
svimon mefes, romelsac, v. hincis TqmiT, islamis miRebis<br />
Semdeg mahmuds eZaxdnen, 9 aTasi Tumani <strong>da</strong> iranSi myofi<br />
yvela qarTveli tyve ga motanes <strong>da</strong> 1578 wlis Semodgomaze<br />
1 isqander munSi, gv. 25.<br />
2 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe , gv. 219.<br />
3 Minadoi, p. 128.<br />
4 isqander munSi, gv. 28.<br />
samSobloSi gamouSves. Tavis samefoSi <strong>da</strong>brunebul svimons<br />
seriozuli winaaRmdegoba Sexv<strong>da</strong> samRvdeloebisa <strong>da</strong> kariskacebis<br />
mxri<strong>da</strong>n. maT mefes mosTxoves <strong>da</strong>brune bo<strong>da</strong> qristianobas.<br />
svi monma <strong>da</strong>akmayofila es moTxovna. roca me fis<br />
mier islamis uaryofis am bavi iranSi Seityves, mis am moqmedebaze<br />
reagireba ar moaxdines im piro biT, rom qarTlis<br />
mefe kvlav Sahis va salad <strong>da</strong>rCebo<strong>da</strong> 1 .<br />
v. hincis naTqvami<strong>da</strong>n eWvs iwvevs ismail II-is mier svimon<br />
mefis saqarTveloSi gamoSveba. svimonis uflebebSi aRdgena<br />
<strong>da</strong>kavSirebuli iyo osmalebis mier amierkavkasiaSi didi omis<br />
gaCaRebasTan. es ki Sah mohamed xu<strong>da</strong>bendes mefobis <strong>da</strong>sawyisSi<br />
mox<strong>da</strong>.<br />
safiqralia, rom svimon mefem muslimanoba moCvenebiT<br />
miiRo, sam SobloSi <strong>da</strong>brunebisTanave uaryo <strong>da</strong> kvlav qristianoba<br />
aRiara. man kargad ico<strong>da</strong>, rom osmaleTTan omis gamo<br />
irans seriozuli proble mebi hqon<strong>da</strong> amierkavkasiaSi <strong>da</strong>, gansakuTrebiT<br />
ki, qarTlis samefoSi, sa <strong>da</strong>c qarTvelebi osmalebs<br />
xSirad yizilbaSebTan erTad ebrZodnen. me fes isic<br />
kargad es mo<strong>da</strong>, Sahis kari mis mimarT pretenziebis <strong>da</strong> ukmayofilebis<br />
gamomJRavnebas moeridebo<strong>da</strong>, radgan igi saqarTveloSi<br />
mis Semcvlels ver moZebni<strong>da</strong>. ax lad <strong>da</strong>brunebuli<br />
svimonis mimarT arsebuli opoziciis Sesaxeb xmebi ki, ufro<br />
sparselTa gasagonad gavrcelebuli un<strong>da</strong> yofiliyo.<br />
itriis eklesiis gujarSi, romelic e. TayaiSvilma 1578-<br />
1600 wle biT <strong>da</strong>aTariRa, naTqvamia: `Sah Tamazis sikvdilis<br />
Semdeg `moxe<strong>da</strong> mowyalebaman R~Tisaman <strong>da</strong> movi<strong>da</strong> mefeT-mefe<br />
batoni suimion tyueo bi<strong>da</strong>Rman. cotaodeni safase manc gauCina<br />
monastersa. mraval-mca arian welni cxovrebisa misi sani.<br />
movides kidev urumni <strong>da</strong> rac Zala hqon<strong>da</strong>, ganwirulis<br />
laSqriT wina aRudga~ 2 .<br />
1 Hinz W., ., Op. cit., S. 66.<br />
2 TayaiSvili e., <strong>saqarTvelos</strong> siZveleni, III, tf., 1910, gv. 124, 155.<br />
204 205
* * *<br />
vidre Sirvanis gzas <strong>da</strong>adgebo<strong>da</strong>, lala faSam ganizraxa<br />
kaxeTis samefosTan urTierToba gaerkvia. miRebulia, rom<br />
saqarTveloSi SemoWris win osmalo sar<strong>da</strong>ls aleqsandre IIisaTvis<br />
werili gaugzavnia <strong>da</strong> <strong>da</strong>morCileba <strong>da</strong> islamis miReba<br />
mouTxovia. mefem osmalebs xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> aRuTqva, magram<br />
morCilebis sanacvlod kaxeTis samefos mier winaT <strong>da</strong>karguli<br />
teritoriebis <strong>da</strong>bruneba <strong>da</strong> qristianad <strong>da</strong>rCena isurva.<br />
sabolood SeTanxmebisTvis miuRweviaT. osmaleTsa <strong>da</strong> kaxeTis<br />
samefos Soris <strong>da</strong>mokidebulebis politikuri forma<br />
moxarkeobis safuZvelze <strong>da</strong>myarebula: aleqsandre II-s yovelwliuri<br />
xarki un<strong>da</strong> exa<strong>da</strong> <strong>da</strong> sulTnis mowodebis Tanave<br />
monawileoba mieRo osmalTa laSqrobebSi 1 .<br />
me ki mgonia, rom osmaleTsa <strong>da</strong> kaxeTis samefos Soris<br />
amgvari SeTanxmeba, mox<strong>da</strong> maSin, roca osmalTa jari kaxeTis<br />
sazRvars miadga, roca lala faSam mTeli simwvaviT igrZno<br />
qarTvelebTan omis warmoebis sirTule <strong>da</strong> igi iZulebuli<br />
gax<strong>da</strong> <strong>da</strong>Tanxmebo<strong>da</strong> kaxeTis mefis pirobebs. erTi ga remoebac:<br />
osmaleTsa <strong>da</strong> kaxeTis samefos Soris marTlac rom yo filiyo<br />
SeTanxmeba iran-osmaleTis meore omis <strong>da</strong>wyebis win, maSin xom<br />
aleqsan dre valdebuli iqnebo<strong>da</strong> Tavisi jariT monawileoba<br />
mieRo os malebis mier samcxis an qarTlis <strong>da</strong>pyrobaSi. amgvari<br />
moqmedeba maSin mo sTxova lala faSam aleqsandre mefes,<br />
roca kaxeTis sazRvarTan SeuTanxm<strong>da</strong> <strong>da</strong> misi moTxovnisTanave<br />
Tavisi jariT wahyva Sirvanis laSqrobaSi. kaxeTis mefesa <strong>da</strong><br />
lala Mmustafa faSas Soris SeTanxmeba, rom namdvilad im<br />
drosa <strong>da</strong> kaxeTi samefos sazRvarTan mox<strong>da</strong> amas a<strong>da</strong>s turebs<br />
alis `nusreT-namec~. kerZod, masSi naTqvamia, rom 30 agvistos<br />
os maleTis jarma Tbilisi <strong>da</strong>stova <strong>da</strong> md. iorTan gaCer<strong>da</strong>.<br />
Aiq mivi<strong>da</strong> kaxeTis mefe aleqsandre II-is veziri ioram<br />
1 svaniZe, <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 116-119.<br />
begi <strong>da</strong> mefis morCilebis werili mii tana. Oori dRis Semdeg,<br />
1 seqtembers, orSabaTs TviT mefec mivi<strong>da</strong> Tavisi jariT. Mmolaparakebis<br />
Semdeg man miiRo Tavisi mamis samflobeloebze<br />
ufleba im pirobiT, rom ga<strong>da</strong>ixdi<strong>da</strong> jizias <strong>da</strong> monawileobas<br />
miiReb<strong>da</strong> samxedro laSqrobaSi 1 .<br />
kaxeTis samefosTan urTierTobis mogvarebas didi mniSvneloba<br />
hqon<strong>da</strong> osmaleTis saxelmwifosaTvis, radgan lala<br />
faSa SiSob<strong>da</strong>, rom wi naaRmdegobas waawydebo<strong>da</strong>. ai ras gadmogvcems<br />
anonimi venecieli: `gen eral [lala faSas] SirvanSi<br />
wasvla hqon<strong>da</strong> ganzraxuli, magram erTi mefis 2 qvey ana un<strong>da</strong><br />
gaevlo, romelic <strong>da</strong>brkolebas uqmni<strong>da</strong>. amitom ga<strong>da</strong>wyvita<br />
sanjay-begi kaitasi 3 gaegzavna elCad. mas [mefe] un<strong>da</strong> <strong>da</strong>erwmunebina,<br />
rom generlisaTvis morCileba gamoecxadebina. sanacvlod<br />
mefobis SenarCunebas hpirdebo<strong>da</strong>, Tu ki yoveli ojaxi<br />
TiTo cexins ga<strong>da</strong>ixdi<strong>da</strong>, xolo mefe [gen erals] scnob<strong>da</strong><br />
Tavis siniorad. samagierod mas nurafris SiSi eqnebo<strong>da</strong>~ 4 .<br />
minadois <strong>da</strong> don xuan de persias mixedviT, Tbilisi<strong>da</strong>n<br />
gasul lala faSas kaxeTis mefis mociqulebi Seegebnen <strong>da</strong><br />
TavianTi mefis sax eliT mor Cileba gamoucxades. osmalo<br />
sar<strong>da</strong>lma elCebi kargad miiRo. is di<strong>da</strong>d na siamovnebi <strong>da</strong>rCa<br />
aseTi morCilebiT, elCebi ukan gaistumra <strong>da</strong> aleqsandre<br />
mefe TavisTan miiwvia 5 . don xuan de persia <strong>da</strong>matebiT<br />
gvacnobebs, rom aleqsandre mefe osmalebs gamyolebis micemasac<br />
<strong>da</strong>hpir<strong>da</strong>. isini megzurobas gauwevdnen osmalTa jars<br />
kaxeTis mefis samflobeloebze gavlisas. mustafa faSam<br />
aleqsandre mefes sapatio xalaTi gaugzavna <strong>da</strong>myarebuli<br />
kavSiris niSnad 6 .<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 75<br />
2 alaqsandre II.<br />
3 kaitas faSa sasaxlis samsaxurSi <strong>da</strong>winaur<strong>da</strong> <strong>da</strong> iyo sxva<strong>da</strong>sxva Tanamdebobaze.<br />
<strong>da</strong>iRupa yizilbaSebTan brZolaSi.<br />
4 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 25.<br />
5 Minadoi, p. 85.<br />
6 Don Juan de Persia, p. 69v.<br />
206 207
jovani miqeli, marTalia, aRniSnavs, rom Sirvanisken mimaval<br />
lala mustafa faSasTan kaxeTis mefis elCebi mividnen<br />
<strong>da</strong> uZvirfasesi saCuqrebi miarTveso 1 , magram molaparakebis<br />
Taobaze arafers ambobs. petro biZaros gadmocemiT, lala<br />
faSasTan misul aleqsandre mefis mociqulebs didZali<br />
saCuqrebi miutaniaT <strong>da</strong> maSinve morCileba gamoucxadebiaT 2 .<br />
ibrahim feCevi aRniSnavs, rom mefe aleqsandresTan `sardlisagan<br />
gagzavnili rwmunebulebi mividnen <strong>da</strong> gulis mosanadireblad<br />
[Tan moi tanes] werilebi~. ibrahim feCevi iqve imasac<br />
ambobs, kaxTa mefem ra val de bulebebi ikisra: `is iRebs<br />
Tavis Tavze ixados weliwadSi xaraja: oc<strong>da</strong>aTi iuqi abre-<br />
Sumi, 10 lamazi QWabuki <strong>da</strong> 10 broltaniani qalwuli, 10<br />
frTa ispiris mimino <strong>da</strong> [agreTve masSi], rom is iqneba Tavisi<br />
qveynis mmarTveli beglarbegis saxelwodebiT~ 3 . vfiqrob,<br />
ibrahim feCevi sworad ar gadmoscems osmaleTsa <strong>da</strong> kaxeTis<br />
samefos Soris <strong>da</strong>myarebuli urTierTo bis pirobebs. Tu am<br />
osmalo istorikoss <strong>da</strong>vujerebT, gamodis, rom 1578 wels<br />
aleqsandre mefe sulTnis moxele (beglarbegi) gax<strong>da</strong>, rac<br />
ar <strong>da</strong>s turdeba osmaleT-kaxeTis Semdgom urTierTobaSi. kaxeTis<br />
mefe, yvelafri<strong>da</strong>n Cans, mxolod moxarke gax<strong>da</strong> <strong>da</strong> ara<br />
moxele. isic saeWvoa, os maleTis jaris sar<strong>da</strong>ls, romelic<br />
amierkavkasiaSi xan grZlivi omisaTvis emzadebo<strong>da</strong>, moxarke<br />
qveynisagan miminoebi <strong>da</strong> Savardnebi moeTxova. mas fuli <strong>da</strong><br />
sursaTi sWirdebo<strong>da</strong>. sinamdvilesTan axlos un<strong>da</strong> iyos anonimi<br />
venecielisa <strong>da</strong> alis mier gadmocemuli sa xelSekrulebo<br />
pirobebi.<br />
anonimi venecielis mixedviT, osmalTa banakSi kaxeTis<br />
mefis mo ciqulebi ki ar mividnen, aramed lala faSam gagzavna<br />
kaitas-begi, romelsac aleqsandre mefe un<strong>da</strong> <strong>da</strong>erwmunebina,<br />
rom sxvebis msgavsad masac moexara qedi. lala faSa<br />
1 Alberi, Op. cit., II, p. 264.<br />
2 Bizarus P ., Persicarum rerum historia in XII libres, Antverpiae, 1583, p. 634<br />
3 ibrahim feCevi, gv. 42.<br />
samagierod aleqsandres hpirdebo<strong>da</strong> yovelive imas, rac zemoT<br />
iTqva.<br />
anonimis gadmocemiT, lala faSam kaxTa mefis mociquli<br />
gaistumra <strong>da</strong> TviTonac mTeli jariT ukan mihyva. mesame<br />
dRes igi miadga mdinare kaprs 1 , sa<strong>da</strong>c karvebis <strong>da</strong>dgma br-<br />
Zana, raTa mefe aleqsandresTan gagzavnili elCs <strong>da</strong>brunebas<br />
<strong>da</strong>lodebo<strong>da</strong>. imave dRes <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> elCi mefe aleqsandresTan<br />
erTad, romelmac mdidruli saCuqrebi miitana <strong>da</strong> mSvidoba<br />
iTxova 2 . rogorc Cans, mefe Tanaxma iyo osmalebis mier<br />
wamoyenebul pi robebze <strong>da</strong> SeTanxmeba gaform<strong>da</strong>. `zavi <strong>da</strong>ido.<br />
meore dRes generali jar Tan <strong>da</strong> zemoxsenebul mefesTan er-<br />
Tad gaemgzavra <strong>da</strong> gzad SirvanSi laSqrobis Sesaxeb<br />
eTaTbirebo<strong>da</strong>~ 3 . osmaleT-kaxeTis urTierTobis am mo ments<br />
ufro naTels xdis alis gadmocema, romlis mixedviT, md.<br />
iorTan aleqsandre mefe 4 Tavisi 3 aTasi meomriT mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
or sanjaybegTan erTad adidebul mdinareze ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> Saqisa<br />
1 albaT, md. iori. qarTlis cxovrebis mesame teqsti<strong>da</strong>n (qarTlis cxovreba,<br />
II, gv. 523) <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis Txzulebi<strong>da</strong>n (qarTlis cxovreba,<br />
IV, gv. 578) viciT, rom mefe aleqsandre II lala faSas sarTiWalasTan miegeba,<br />
romelic md. ioris napiras mde bareobs. ibrahim feCevi lala faSas <strong>da</strong>banakebis<br />
adgilad md. kafuris napirs asax elebs. s. jiqias gamokvleviT md. kafuri igive<br />
md. ioria. ibrahim feCevi, gv. 44, 122.<br />
2 yuradRebas imsaxurebs mustafa selianiqis cnobac kaxeTis mefisa <strong>da</strong><br />
dide bulebis osmalTa banakSi misvlis Sesaxeb. `gzaSi <strong>saqarTvelos</strong> SeZlebuli<br />
<strong>da</strong> saxelovani aznaurebi <strong>da</strong> qristianTa xalxis aleqsandre levanis<br />
Zed wodebuli xani Tavisi qveSevr domebiT movi<strong>da</strong>. Rirseuli sardlis cxenis<br />
Cliqebis mtvers emTxvivnen <strong>da</strong> mis keTilganwyobas miaRwies. Semdeg maT islamis<br />
laSqrisaTvis uxvi sursaTi mozides <strong>da</strong> sruli samsaxuri gaswies. fuTuriZe<br />
g. mustafa selianiqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. Tsu Sromebi, t. 91, Tb., 1960 , gv.<br />
263-264.<br />
3 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 25.<br />
4 `zagemisa <strong>da</strong> geremis (Weremi-e. m.) gamgebeli levend-xani~, ra Tqma un<strong>da</strong>,<br />
kaxTa mefe aleqsandre II levanisZea. rogorc g. fuTuriZe aRniSnav<strong>da</strong>, osmalo<br />
avtorebi kaxeTis mefeebs levan-xanis Zes an aleqsandre-xanis Zes uwodeben.<br />
evlia Celebis `mogzaurobis wigni~. Turquli<strong>da</strong>n Targmna, komentarebi <strong>da</strong><br />
gamokvleva <strong>da</strong>urTo g. fuTuriZem. nakv. II, ga mokvleva, komentarebi, Tb., 1973,<br />
gv. 103, Sen. 16.<br />
208 209
<strong>da</strong> misi olqis <strong>da</strong>sapyrobad, mTavarsar<strong>da</strong>li <strong>da</strong> mTeli jariT<br />
adidebul mdinares moeri<strong>da</strong> <strong>da</strong> Siraqis velze <strong>da</strong>banak<strong>da</strong> 1 .<br />
arasworia minadois naTqvami, TiTqos: 1. aleqsandre mefem<br />
sxva<strong>da</strong>sxva mizeziT Tavi<strong>da</strong>n aicila SirvanSi laSqrobaSi<br />
monawileoba <strong>da</strong> lala faSas <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong> rom sxvagan yvelgan<br />
eaxlebo<strong>da</strong>. 2. TiTqos kaxeTis mefem lala faSas sTxova,<br />
roca osmalTa laSqri Sirvani<strong>da</strong>n mobrundebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> kaxeTis<br />
samefos teritoriaze gaivli<strong>da</strong>, mefes undo<strong>da</strong> maTTvis jerovani<br />
pativi eca 2 .<br />
minadois TqmiT, aleqsandre mefisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli<br />
iyo sisxlis Rvris magier saqmis mogvareba diplomatiis<br />
gziT 3 . ase gvix asiaTebs aleqsan dres isqander munSic:<br />
`aleqsandre xani ki, romelic cbieri <strong>da</strong> win<strong>da</strong>xeduli kaci<br />
iyo, Tavisi saqmis sikeTes Caukvir<strong>da</strong> <strong>da</strong> osmalebisaTvis megobrulad<br />
Tavis moCveneba amjobina, lala faSas ba nakSi<br />
nuzli <strong>da</strong> saveri gagzavna <strong>da</strong> morCileba gamoucxa<strong>da</strong>. es garemoeba<br />
lala faSas gul<strong>da</strong>jerebis mizezi Seiqmna~ 4 .<br />
anonimi venecielis cnobebs lala mustafa faSas mier<br />
aleqsandre mefesTan elCis gagzvnis Sesaxeb eTanxmebian ibrahim<br />
feCevi <strong>da</strong> vaxuSti ba toniSvili, maSin rodesac evropuli<br />
werilobiTi wyaroebi, gar<strong>da</strong> zemoT <strong>da</strong>saxelebuli italiurisa,<br />
duman. es principuli mniSvnelobis sa kiTxia: urTier-<br />
Tobis <strong>da</strong>myarebis iniciativa aleqsandre mefisgan ki ar modio<strong>da</strong>,<br />
aramed osmaleTis jarebis mTavarsardlisagan,<br />
romelic imave dros sulTnis meore veziric iyo, imaze migvaniSnebs,<br />
rom osmalebi an gariSs uwevdnen aleqsandres<br />
pozicias amierkavkasiaSi gaCaRebuli omis dros. ibrahim fe-<br />
Cevi wers: `aleqsandresTan amas winaT sardlisagan gagzavnili<br />
rwmunebulebi mividnen <strong>da</strong> gulis mosanadireblad<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 75-76<br />
2 Minadoi, p. 86.<br />
3 Ibidem, p. 47.<br />
4 isqander munSi, gv. 30.<br />
[Tan moi tanes] werilebi. movi<strong>da</strong> ambavi, [aleqsandre mefem]<br />
amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT Tavisi qveynis warCinebulebi moixmo,<br />
saxelovani aznaure bisagan Seadgina amala <strong>da</strong> samefo banakSi<br />
wasasvlelad moemza<strong>da</strong>o. Tanaxmad sa fadiSaho wesisa, mTeli<br />
islamis jari Tavisi ZlierebiTa <strong>da</strong> didebiT Semoegeba maT~ 1 .<br />
vax uSti batoniSvili kidev ufro axlos midis anonimi venecielis<br />
naTqvamTan: `Semdgomad gamovi<strong>da</strong> ra lala-faSa...<br />
tfilisi<strong>da</strong>m ezraxa aleqsandres, xolo man aRuTqva misvla<br />
mis Tana <strong>da</strong> warhyvesca spiTa Sirvans, ukeTu <strong>da</strong>utoes kaxeTi<br />
uvnod. aman mosca piri mtkice <strong>da</strong> miegeba saTisWalas aleqsandre<br />
spiTa lala-faSas <strong>da</strong> waruZRua Sirvans, xolo lalafaSam<br />
aRiRo Sirvani, Saqi, urCni mosrna <strong>da</strong> aRaSena cixe<br />
Sirvans, Seayena mcvelni TBsni <strong>da</strong> <strong>da</strong>sua faSa...~ 2<br />
kaxeTis mefe aleqsandres mier osmalebisaTvis gamocxadebuli<br />
mor Cileba mxolod qveynis aoxrebis SiSiT ar iyo<br />
nakarnaxebi. mas iran-os maleTis omis <strong>da</strong>wyebamde iranTan ukve<br />
cudi urTierToba hqon<strong>da</strong>. yizilbaSebs ar moswon<strong>da</strong>T aleqsandres<br />
<strong>da</strong>moukidebeli <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>. minadois <strong>da</strong> don<br />
xuan de persias mixedviT, Sah Tamazma ga<strong>da</strong>wyvita aleqsandres<br />
nacvlad kaxeTis taxtze misi Zma, ga mahmadianebuli<br />
iese aey vana 3 . kaxeTis mefem ico<strong>da</strong> Sahis ganzraxvis Ses axeb<br />
<strong>da</strong> radikalurad Secvala iranTan urTierToba. aleqsandres<br />
osmalebTan morigebaze gavlena moaxdina Sah xu<strong>da</strong>bendes mier<br />
ieses aR zevebam. igi Saqis xanad <strong>da</strong>niSnes <strong>da</strong> colad SerTes<br />
Sah abasis Zmis saam-mirzas asuli 4 . SaqSi, kaxeTis sazRvarTan<br />
mjdom ieses yovelTvis SeeZlo aleqsandres sawinaaRmdego<br />
saqmianobis gaCaReba.<br />
aleqsandre mefes arc osmalebi eprianebo<strong>da</strong>. igi Tavisi<br />
samefos sruli <strong>da</strong>moukideblobisaTvis iRwvo<strong>da</strong>. lala faSam<br />
1 ibrahim feCevi, gv. 42.<br />
2 qarTlis cxovreba. IV, gv. 578.<br />
3 Minadoi, p. 86; Don Juan de Persia, p. 68r.<br />
4 isqander munSi ieses SecdomiT ali-xans eZaxis. isqander munSi, gv. 28;<br />
Dorn B., Erster Beitrag zur Geschichte der Georgien, St.-Peterburg, 1845, S .20.<br />
210 211
ico<strong>da</strong> kaxTa mefis amgvari ganwyobileba. minadois TqmiT,<br />
lala faSam sulTans miswera, rom aleqsandrem sulTnis<br />
jari kargad miiRo Tavis samflobeloebSi <strong>da</strong> isic acnoba,<br />
xma <strong>da</strong>dis Turq mefuraJeebsa <strong>da</strong> jarze Tav<strong>da</strong>sxmebSi misi<br />
xeli un<strong>da</strong> erioso 1 .<br />
aleqsandrem, rogorc gamWriaxma politikosma <strong>da</strong> diplomatma,<br />
CaTre vas Cayola amjobina <strong>da</strong> SirvanSi laSqrobi<strong>da</strong>n<br />
sargeblis miReba ganizraxa. amis Sesaxeb aRniSnavs anonimi<br />
venecieli: mefe aleqsandrem oTxi dRis mgzavrobis Semdeg<br />
lala faSas sTxova misTvis mieca cxenosanTa razmi, raTa<br />
angariSi gaesworebina Tavisi mtrisaTvis, Saqis gamgeblisaTvis.<br />
lala faSam <strong>da</strong>akmayofila aleqsandres Txovna <strong>da</strong> 1200<br />
mxe<strong>da</strong>ri misca 2 . ra Tqma un<strong>da</strong>, lala faSas ecodinebo<strong>da</strong>, rom<br />
Saqis gamge beli kaxTa mefis ufrosi Zma, yizilbaSebis mier<br />
aRzevebuli iese _ isa-xani iyo. ibrahim feCevi ise warmogvidgens<br />
aleqsandres Saqze galaSqrebas, rogorc lala<br />
faSas <strong>da</strong>valebis Sesrulebas, Tumca mokled, magram is eve<br />
agviwers osmalTa laSqrobas Saqze (wyaldidoba, gzis<br />
sirTule), rogorc anonimi venecieli 3 . anonimi <strong>da</strong>matebiT<br />
gvamcnobs, rom Saqis gamge belma gaqce viT uSvela Tavs, garnizoni<br />
<strong>da</strong> qalaqi ki bedis anabara miatova 4 .<br />
igive ambavs sakmaod gansxvavebulad gadmogvcems ali:<br />
aleqsandre mefe <strong>da</strong> masTan erTad gagzavnili sanjaybegebi<br />
(mirza ali-bei <strong>da</strong> axmed-bei), roca Saqis misadgomebTan<br />
mividnen, qalaqis gamgebeli ahmed xani (sxva wyaroebiT _<br />
iese, igive isa-xani) azerbaijanSi gaiqca. qarTvel-osmalTa<br />
jarma qalaqi ubrZolvelad <strong>da</strong>ikava. Qqalaqis <strong>da</strong>pyrobisTanave<br />
misi gamge bloba Mmustafa faSam aleqsandres vaJs erekles<br />
uboZa. lala faSam Sirvani <strong>da</strong> areSi <strong>da</strong>ipyro. aRmosav-<br />
1 Minadoi, p. 105<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 25.<br />
3 ibrahim feCevi, gv. 44.<br />
4 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 25. sayuradReboa,<br />
rom jovani miqeli arafers ambobs aleqsandres SaqSi laSqrobaze.<br />
leT amierkavkasiaSi <strong>da</strong>pyrobili olqebis gamgebloba osman<br />
faSas Caabara <strong>da</strong> SaqSi wavi<strong>da</strong> Ses axvedrad mefe aleqsandresTan,<br />
romelmac es qalaqi aiRo. magram lala faSas mefe<br />
iq aRar <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>. sar<strong>da</strong>ls moaxsenes, rom mefe kaxeTSi (zagemSi)<br />
<strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 1 . samagierod SaqSi imyofebo<strong>da</strong> aleqsandres<br />
vaJi erekle (Imrese). lala faSam `erekle <strong>da</strong>niSna am qalaqis<br />
sanjayad <strong>da</strong> weliwadSi 10 aTasi cexini <strong>da</strong>uniSna<br />
jamagirad~ 2 . anonimi venecielis es cnoba osmaluri dokumenturi<br />
wyaroebiTac <strong>da</strong>sturdeba 3 . ibrahim feCevic aRniSnavs<br />
erekles SaqSi misvlas lala mustafa faSasTan <strong>da</strong> am<br />
faqtis Semdegnair axsnas iZleva: `mamis (aleqsandres _ e. m.)<br />
mier gaweuli samsaxuris sanuqfod es eÁaleTi eboZa <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>eniSna levanis Zes erekle mirzas. mas Semdeg rac yadi <strong>da</strong><br />
cixisTavi <strong>da</strong>niSna <strong>da</strong> sxva saWiro masala moamza<strong>da</strong>, igi (eÁaleTi)<br />
sa fadiSaho saxelmwifos SeuerTes~ 4 .<br />
osmaleTis divanis ga<strong>da</strong>wyvetilebiT, <strong>da</strong>pyrobil teritoriebze<br />
Camoyalib<strong>da</strong> 4 sabeglarbego: 1. Sirvanis eialeTi<br />
2 milioni axCiT ga<strong>da</strong>eca ozdemir-oRlu osman-faSas. 2.<br />
Tbilisi 1 milioni axCis wliuri SemosavliT mis beglarbegs<br />
ferhjad-faSas. 3. gurjistanis sabeglarbego ojaklikis<br />
saxiT ga<strong>da</strong>eca levan-xanis Zes aleqsandre-xans (aleqsandre<br />
II). 4. soxumis sabeglarbego 800 aTasi axCiT ga<strong>da</strong>eca<br />
haider-faSas 5 .<br />
Sirvanis sabeglarbego, Tavis mxriv administraciulad<br />
1 iqve, gv. 32. vaxuSti batoniSvilis mixedviT, aleqsandre mefe lala<br />
faSas ax l<strong>da</strong> SirvanSi laSqrobaSi. lala faSa `merme ukumoiqca, Semovlo<br />
mtkuris piri <strong>da</strong> mihyva aleqsandre araguamde, mereme gamouteva aleqsandre <strong>da</strong><br />
mivi<strong>da</strong> kaxeTs mSBdobiT~ (qarTlis cxovreba, IV, gv. 578). vaxuStis monaTxrobi<br />
sinamdviles ar asaxavs.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 32.<br />
3 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 116.<br />
4 ibrahim feCevi. gv. 44. osmalo istorikoss erekle levan mefis vaJi<br />
hgonia. Oos malebis mier SaqSi gatarebul RonisZiebebze gadmogvcems alic. ix.<br />
Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 81.<br />
5 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 86.<br />
212 213
<strong>da</strong>iyo 13 sanjayad. meTerTmete iyo Saqis sanjayi, romelic<br />
ga<strong>da</strong>eca erekle aleqsandre II-is Zes 1 .<br />
qarTuli naratiuli literaturi<strong>da</strong>n Cans, rom erekle<br />
ufliswuli Tavi<strong>da</strong>nve osmaluri orientaciisa iyo 2 <strong>da</strong> SemTxveviT<br />
ar un<strong>da</strong> misuliyo SaqSi lala faSasTan. is xom vaxuSti<br />
batoniSvilis mixedviT 1574 wels gaqceula stambolSi<br />
3 . Tu movlenebis Semdgom ganviTarebas gaviTvalis winebT,<br />
safiqrebelia, rom erekle mamis survilis winaaRmdeg moqmedeb<strong>da</strong>,<br />
magram aleqsandre amas xmamaRla ver ityo<strong>da</strong>, Svils<br />
imis gamo ver <strong>da</strong>sZ raxav<strong>da</strong>, rom is osmalebTan karg urTier-<br />
TobaSi iyo. lala faSas ecodinebo<strong>da</strong> mama-Svilis aseTi urTierT<br />
<strong>da</strong>mokidebuleba <strong>da</strong>, al baT, ami tomac ar gahkvirvebia<br />
aleqsandres mier Saqis mitoveba <strong>da</strong> kaxeTSi <strong>da</strong>bruneba.<br />
aleqsandres arc is esiamovnebo<strong>da</strong>, rom mis mier <strong>da</strong>pyrobili<br />
Saqis sanjaybegad lala faSam erekle <strong>da</strong>niSna, xolo TviT<br />
Saqi ki os maleTis samflobeloebs SeuerTa. Llala Mmustafa<br />
faSas, rogorc Cans afiqreb<strong>da</strong> kaxeTis samefos reaqcia Saqis<br />
sanjaybegad erekles <strong>da</strong>niSvnis gamo.<br />
lala faSam erekles saxiT osmaleTis moxele <strong>da</strong>niSna,<br />
romelic jamagirs osmaleTis xazini<strong>da</strong>n iReb<strong>da</strong>. erekle mamisagan<br />
<strong>da</strong>moukidebeli xdebo<strong>da</strong> imis gamoc, rom lala faSam<br />
Saqi kaxeTs ki ar <strong>da</strong>umorCila, ara med Sirvanis sabeglarbegos<br />
4 . amiT un<strong>da</strong> yofiliyo ganpirobe buli misi brZaneba,<br />
rom qarTvelebs ekraZalebo<strong>da</strong>T Sirvanis teritori aze Tav<strong>da</strong>sxma,<br />
mosaxleobis Zarcva-xocva 5 . Saqis sanjayi xom Sirvanis<br />
sa beglarbegoSi Sedio<strong>da</strong>. magram ar gauvlia did xans,<br />
rom erekles es Tanamdeboba CamoarTves. Ooficialurad erekles<br />
ga<strong>da</strong>yeneba mox<strong>da</strong>Oimis gamo, rom os malebs miemxro<br />
1 Тамже, с. 86-87.<br />
2 `xolo Ze misi erekle gauarSiv<strong>da</strong> aleqsandres <strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> stambols~.<br />
qarTlis cxovreba, II, gv. 370; qarTlis cxovreba, IV, gv. 576.<br />
3 qarTlis cxovreba, IV, gv. .576.<br />
4 svaniZe, <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 120.<br />
5 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 91.<br />
Seqis erT-erTi mmarTvelis Svili mirza omari, romelic<br />
<strong>da</strong>niSnes Seqis sanjaybegad 1 . savaraudoa, erekles Saqi<strong>da</strong>n<br />
mocileba mox<strong>da</strong> aleqsandres kaxTa mefis moTxovniT, an<br />
moTxovnis gareSe, magram misi sur vilis gaTvaliswinebiT.<br />
Tumca aleqsandres osmalebisadmi <strong>da</strong>mokidebule baSi ukve<br />
aRaraferi Seicvala, razec migvaniSnebs Semdgomi periodis<br />
mov lenebi.<br />
Sirvan-azerbaijanis <strong>da</strong>pyrobis Semdeg (1578 wlis 8 oqtomberi),<br />
lala faSam saqarTveloze gavliT arzrumSi <strong>da</strong>bruneba<br />
ga<strong>da</strong>wyvita <strong>da</strong> kaxeTisaken ga mobrun<strong>da</strong>. man ramdenime<br />
Sikriki gagzavna aleqsandre mefesTan, raTa mas sursaTsanovage<br />
moemzadebina osmaleTis jaris saWi roebisaTvis 2 .<br />
kaxeTis sazRvarTan miaxloebul osmalTa jars aleqsandrem<br />
Tavisi xalxi Seageba pirutyviT, puriT, xiliTa <strong>da</strong><br />
sxva produqtebiT. kaxelebma TavianTi mefis saxeliT bodiSi<br />
moixades, rom igi avadmyo fobis gamo pi ra<strong>da</strong>d ver miegeba<br />
lala faSas 3 . albaT, aleqsandres ase sur<strong>da</strong> gamoexata Tavisi<br />
ukmayofileba lala faSas mier SaqSi gatare buli<br />
RonisZiebebis gamo. sar<strong>da</strong>ls sxva gza ar hqon<strong>da</strong>, aleqsandres<br />
ZRvniTa <strong>da</strong> bodiSiT un<strong>da</strong> <strong>da</strong>kmayofilebuliyo. raTa<br />
kaxeTis samefosTan urTierToba kidev metad ar gamwvavebuliyo,<br />
igi sikvdiliT <strong>da</strong>sjiT <strong>da</strong>emuqra Tavis meomrebs:<br />
`ekrZalebaT aleqsandres qveyanaSi visime simSvidis <strong>da</strong>rRveva,<br />
rom yoveli TqvenTagani Tavaziani <strong>da</strong> zrdilobiani un<strong>da</strong><br />
iyos~ 4 . lala faSam aleqsandres xalxi<strong>da</strong>n gamcile blebi aiyvana,<br />
zagems samxreTiT gauara <strong>da</strong> Tbilisisaken pir<strong>da</strong>piri<br />
gziT gaeSura 5 . miuxe<strong>da</strong>vad mkacri gafrTxilebisa, osmalo<br />
jariskacebma kaxeTis soflebze gavlisas, mainc `generlis<br />
une barTvod xelT igdes monebi, pirutyvi <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wves asamde<br />
1 Тамже, с. 92.<br />
2 Alberi, Op. cit., II, p. 454.<br />
3 Minadoi, p. 99.<br />
4 Alberi, Op. cit., II, p. 455; Minadoi, p. 99.<br />
5 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 33.<br />
214 215
sofeli~. lala faSam mogvianebiT gaigo amis Sesaxeb <strong>da</strong> br-<br />
Zana mTavari <strong>da</strong>mnaSaveebi moeZebnaT <strong>da</strong> Camoexr CoT. aleqsandrem<br />
lala faSas miswera, momx<strong>da</strong>ris gamo nu Sewuxdebo<strong>da</strong>,<br />
radgan oms axlavs amgvari arasasia movno movlenebi. SemdgomSi<br />
aRsdgeba ga<strong>da</strong>mwvari soflebi. `generalma upasuxa,<br />
rom mas aravisTvis miucia amis neba. man mravali saCuqari<br />
gaug zavna mefes, mis colsa <strong>da</strong> Svilebs _ va Jebsa <strong>da</strong> qalebs~ 1 .<br />
roca kaxelma megzurebma os malTa jari mokle <strong>da</strong> mSvidobiani<br />
gziT TbilisTan miiy vanes, lala faSam isinic di<strong>da</strong>d<br />
<strong>da</strong>asaCuqra <strong>da</strong> ukan gaistumra 2 .<br />
* * *<br />
1578 wlis 26 noembers lala faSa TbilisSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 3 .<br />
oasmalTa garnizoni SimSilisagan imdenad ukiduresobamde<br />
iyo misuli, rom ZaRlisa <strong>da</strong> katis xorciT ikvebe bo<strong>da</strong>. avadmyofobas<br />
bevrisaTvis musri gaevlo. rogorc minadois Seutyvia,<br />
osmalTa garnizoni aseT mdgo mareo baSi imitom aRmoCn<strong>da</strong>,<br />
rom jariskacebi qarTvelebis SiSiT ver be <strong>da</strong>vdnen<br />
qalaqi<strong>da</strong>n gasvlas <strong>da</strong> sursaT-sanovagis mopovebas 4 .<br />
lala faSa TbilisSi oTxi dRe <strong>da</strong>rCa. man jari gausia<br />
Tbilisis axlomdebare soflebs <strong>da</strong> saSinlad aiklo, garnizoni<br />
sursaTiT <strong>da</strong> fu liT moamaraga 5 . 24 oqtombers <strong>da</strong>iwyo<br />
Zlieri grigali, romelmac os malebis mgzavroba Seaferxa.<br />
didi Tovlis mosvlis miuxe<strong>da</strong>vad, jarma gza gaagrZela. Sim-<br />
Silisa <strong>da</strong> sicivis gamo Tbilisi<strong>da</strong>n goramde mravali jariskaci<br />
<strong>da</strong>iRupa 6 . goris sanjaybegma lala faSas SesCivla, rom<br />
1 Minadoi, p. 99.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 33.<br />
3 Minadoi, p. 99-100.<br />
4 Ibidem, p. 100.<br />
5 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 93; Minadoi, p. 100.<br />
6 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 33.<br />
qarTlis mefe, Tbilisis adrindeli mflobeli, romelic<br />
mravali wlis ganmavlo baSi sparseTSi tyveobaSi iyo, exla<br />
Sahma gaanTavisufla, Tavi Sefarebuli aqvs maRal mTebSi,<br />
sai<strong>da</strong>nac did zians ayenebs Turqebsa <strong>da</strong> maT mokavSireebs 1 .<br />
lala faSa iZ ulebuli gax<strong>da</strong> mTeli Tavisi jariT sami dRe<br />
gorTan gaCerebuliyo <strong>da</strong> svimon mefis winaaRmdeg cxenosani<br />
razmebi gaeg zavna, magram osmalebma verc mefes <strong>da</strong> verc mis<br />
razmebs ver miagnes.<br />
ali-efen dis TqmiT, gorSi movi<strong>da</strong> imereTis mefe giorgi<br />
II–is Zma mamia <strong>da</strong> mor Cileba gamoacxa<strong>da</strong> 2 . Aaqve movi<strong>da</strong> kaxe-<br />
Tis mefis kaci saxelad emin-aRa 3 , ma gram ali-efendi arafers<br />
ambobs am ukanasknelis lala faSasTan viz itis mizanze. savaraudoa,<br />
aleqsandre mefes raRac pretenziebi hqon<strong>da</strong> osmalebis<br />
mimarT <strong>da</strong> amitom un<strong>da</strong> gaegzavna sar<strong>da</strong>ls misTvis<br />
`saamuri~ werili. Llala mustafa faSa kaxeTis mefes miswera,<br />
Tbilisis beglarbe gis ahmed-faSis razmebis <strong>da</strong> sifaxiebis,<br />
ziamebis <strong>da</strong> Tbilisis <strong>da</strong>sacavad <strong>da</strong> tovebuli sxva<br />
jariskacebis razmebis gaerTianebis aucileblobaze. man<br />
aleqsandres sTxova, agreTve, yoveli Rone exmara <strong>da</strong>udxanis<br />
os malebis admi morCilebaze <strong>da</strong>sayolieblad. sar<strong>da</strong>lma<br />
goris sanjaybegad <strong>da</strong>niSna husein-begi <strong>da</strong> arzrumisken ganagr-<br />
Zo gza 4 . osmalTa jaris arier gardi TiTqmis mudmivad ganicdi<strong>da</strong><br />
svimon mefis razmebis Tav<strong>da</strong>sx mas. osmalebma qarTlSi<br />
didi zarali ganicades. svimon mefem lala faSas 5 aTasze<br />
meti mebrZoli moukla, mostaca arkebuze biT <strong>da</strong>tvirTuli<br />
mravali aqlemi, fuli, sursaT-sanovage <strong>da</strong> sxv. 5 minadois<br />
gadmocemiTac, Tbilisi<strong>da</strong>n ga suli osmalTa laSqari qarTvelTa<br />
razmebis mudmiv Tav<strong>da</strong>sxmebs ganicdi<strong>da</strong>. minadois, naTq-<br />
1 iqve.<br />
2 m. svaniZis gamokvleviT mamia giorgi mefis Svili iyo <strong>da</strong> ara Zma. svaniZe<br />
m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 142.<br />
3 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 93.<br />
4 Тамже.<br />
5 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 33-34.<br />
216 217
vamis sailustraciod, oriode ma galiTic mohyavs. misi<br />
monaTxrobi<strong>da</strong>nac Cans, rom yvela am razmebis mo qmedebis<br />
koordi nacias svimon mefe axden<strong>da</strong>. mefis mier osmalebisaTvis<br />
mi yenebul did zaralze gadmogvcems alic. misi TqmiT<br />
osmalebis arzrumSi <strong>da</strong>bruneba, si namdvileSi uwesrigo ukan<strong>da</strong>xevaSi<br />
ga<strong>da</strong>izar<strong>da</strong>. osmaleTis jaris sar<strong>da</strong>li awyurSi gaCer<strong>da</strong>.<br />
Aaq mustafa faSasTan Sesaxvedrad movi<strong>da</strong> yvaryvare<br />
aTa bagisa <strong>da</strong> manuCaris de<strong>da</strong> dedisimedi 1 . sar<strong>da</strong>lmaAaqve miiRo<br />
svimon mefis wer ili, romelic acnobeb<strong>da</strong>, rom Tu goris<br />
(e. i. Si<strong>da</strong> qarTlis) mmarTvelad <strong>da</strong>niSnav<strong>da</strong>, maSin osmalebis<br />
mxares ga<strong>da</strong>vido<strong>da</strong>. sar<strong>da</strong>lma uariT upasuxa, im<br />
motiviT, rom goris gamgebeli ukve <strong>da</strong>niSnuli iyo 2 .<br />
oqtombris <strong>da</strong>mdegs 3 lala faSa manuCaris samflobeloSi<br />
Sevi<strong>da</strong>, jayelTa ojaxis wevrebTan molaparakebis Semdeg,<br />
yvaryvare IV <strong>da</strong> manu Cari, stambolSi gaagzavna <strong>da</strong> imave wlis<br />
21 dekembers ukve arz rumSi iyo 4 . Aar vici ramdenad Seefereba<br />
ali-efendis es cnoba (svimon mefis wer ilis Ses axeb)<br />
sinamdviles, magram Tu es marTla ase iyo, maSin lala faSas<br />
seri zul politikur SecdomasTan gvaqvs saqme. Mman jerovnad<br />
ver Seafasa iranis tyveobi<strong>da</strong>n axlad <strong>da</strong>brunebuli svimon<br />
mefis pirovneba <strong>da</strong> misi SesaZleblobebi <strong>da</strong> upiratesoba mis<br />
Zma <strong>da</strong>ud-xanTan urTierTobis mogvvarebas mianiWa, romlis<br />
partizanuli brZola osmalebis winaaRmdeg saxeze iyo.<br />
1578-1579 wlebis mijnaze yizilbaSebma isargebles osmalTa<br />
Ziri Tadi SeiaraRebuli Zalebis amierkavkasii<strong>da</strong>n gasvliT<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>iwyes um niSvnelovanes qalaqebsa <strong>da</strong> cixe-simagreeb-<br />
Si Cayenebul osmalTa garnizonebze Tav<strong>da</strong>sxmebi. maT aiRes<br />
areSi <strong>da</strong> Sirvanis gamgebel osman faSas Seuties. 25 aTasma<br />
yizilbaSma warmatebas miaRwia 5 . safrangeTis me fes, rogorc<br />
1M <strong>da</strong>wvr. ix. qvemoT.<br />
2 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 94.<br />
3 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 50.<br />
4 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 34<br />
5 Sengelia n., osmalo istorikiosis munejim-baSis cnobebi lala mustafa<br />
Tavisi agenti 1579 wlis 16 ianvars acnobeb<strong>da</strong>, osman faSam<br />
<strong>da</strong>xmareba sTxova kaxeTis mefe aleqsandres, romelsac evalebo<strong>da</strong>,<br />
saWi roebis SemTxvevaSi jerovani <strong>da</strong>xmareba aRmoeCina<br />
SirvanSi myofi os malebisaTvis. aleqsandres meTaurobiT<br />
misulma kaxelTa razmebma saqmes ver uSveles 1 . mxolod<br />
yirimis xanis mehmed gireis 40 aTasiani jaris misvlam ixsna<br />
osman-faSa. yizilbaSebi <strong>da</strong>marcxdnen <strong>da</strong> se riozuli <strong>da</strong>naklisiT<br />
ukan <strong>da</strong>ixies 2 . gamarjvebulebma didi na<strong>da</strong>vli ig des<br />
xelT. amis Sem deg yirimis xanis jaris erTi nawili ukan<br />
gabrun<strong>da</strong>, xolo meore nawili ki _ 15 aTasi kaci, xanis Zmebis<br />
_ Razi gireisa <strong>da</strong> adil gireis meTaurobiT, osman faSas-<br />
Tan <strong>da</strong>rCa, magram yizilbaSebTan brZolaSi <strong>da</strong>marcxdnen 3 .<br />
lala mustafa faSa Semdegi wlis kampaniis <strong>da</strong>wyebasTan<br />
<strong>da</strong> kavSire biT sxva<strong>da</strong>sxva gegmebs saxav<strong>da</strong>. marTalia, man sul-<br />
Tan murad III-s gasul wels amierkavkasiaSi warmoebuli<br />
samxedro operaciebi ise <strong>da</strong>usaxa, TiTqos iq adgilobrivi<br />
mosaxleoba sabolood <strong>da</strong>morCile buli iyo, si namdvileSi,<br />
<strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> SirvanSi Cayenebul garnizonebs qarT velebi<br />
<strong>da</strong> yizilbaSebi Zlier aviwroebdnen. viTareba os malebisaTvis<br />
sul ufro iZabebo<strong>da</strong>. ali-efendis TqmiT Tbilisis cixeSi<br />
mxolod 500 kaci <strong>da</strong>rCa. <strong>da</strong>mcvelebma <strong>da</strong>xmarebisaTvis lala<br />
mustafa faSas mimarTes, magram man amis gakeTeba ver SesZlo,<br />
qarTvelebi mola parakebis winaaRmdegni iyvnen. maT ga<strong>da</strong>ketes<br />
Tbilisis cixesTan mis asvleli yvela gza. sardlis yvela<br />
c<strong>da</strong> mirza ali-begis saSualebiT SeetanaT sursaT-sa novage,<br />
warumateblad <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong>. imave dros imamyuli-xanis 10 aTasiani<br />
armia movi<strong>da</strong> qarTvelTa <strong>da</strong>saxmareblad <strong>da</strong> oTxi Tvis<br />
ganmavlobaSi al yaSi hyav<strong>da</strong>T Tbilisi. osmalebs <strong>da</strong>umTavr-<br />
faSas am ierkavkasiis qveynebSi laSqrobis Sesaxeb. `qarTuli wyaroTmcodneoba~,<br />
II, 1968, gv. 139.<br />
1 Charrière, III, p. 775.<br />
2 Ibidem, p. 775; Sengelia n. osmalo istorikiosis munejim-baSis cnobebi,<br />
gv. 139<br />
3 Sengelia n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 140.<br />
218 219
<strong>da</strong>T produ qti. maT <strong>da</strong>iwyes cxenis, aqlemis, joris xorcis<br />
Wama. gamoCndnen iseTe bic, vinc qalaqis Cabarebas moiTxovdnen,<br />
magram isini mtkvarSi ga<strong>da</strong>yares. oTxi Tvis bolos TbilisSi<br />
sursaTi TiTqmis aRar iyo. 1 qila xorbali Rir<strong>da</strong><br />
1000 axCa, 1 qila qeri – 500, aqlemi – 20 aTasi, saforane<br />
cxeni – 10 aTasi, viri _ 7 aTasi dirxemi, ZaRli _ 2 aTasi<br />
axCa 1 .<br />
kritikul mdgomareobaSi Cavardnili Tbilisis <strong>da</strong>saxmareblad<br />
mustafa faSam 12 aTasiani laSqriTa <strong>da</strong> didZali<br />
sursaTiT zulyadris beglarbegi Mmustafa faSa gagzavna. man<br />
imdeni SesZlo, rom Tbilisi alyisagan gaanTavisufla <strong>da</strong><br />
gar<strong>da</strong>uval <strong>da</strong>Rupvas ga<strong>da</strong>arCina Tbilisis gamgebeli mehmed<br />
faSa <strong>da</strong> Tbilisis cixis 500 <strong>da</strong>mcveli. Mman citadelis me-<br />
Taurad <strong>da</strong>niSna Cerqezi kasim bei. Mmisi meTaurobis qveS ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong><br />
se mender begis, arabkeris mmarTvelis sinan begis,<br />
Corumis begis divane bekir begis razmebi <strong>da</strong> sifahTa 500<br />
kaci. Mmagram male qarTvel-yizilbaSTa Tav<strong>da</strong>sxmis SiSiT semender<br />
begma Tavisi jariT <strong>da</strong>tova cixe <strong>da</strong> mcire xanSi Cerqezi<br />
kasim begis gankargulebaSi mxolod 50 kaci <strong>da</strong>rCa, roca<br />
lala mustafa faSam amis Sesaxeb Seityo, saswrafod gagzavna<br />
ahmed faSa sursaT-sanovagiT. roca ahmed faSam dmanisis<br />
viwrobebs miaRwia, mis jars Tavs <strong>da</strong>esxnen svimon mefisa <strong>da</strong><br />
imam yuli-xanis razmebi. A<strong>da</strong>Wrilma ahmed faSam gaqce viT uSvela<br />
Tavs. Mmisi meomrebis didi nawili <strong>da</strong>iRupa, xolo sursaTi<br />
qarTvelebsa <strong>da</strong> yizilbaSebs Cauvar<strong>da</strong>T xelSi 2 .<br />
Llala Mmustafa faSam ganizraxa Tbilisis <strong>da</strong>mcvelTa<br />
Sevseba <strong>da</strong> sursaTi gaegzavna. Aamgvari <strong>da</strong>valebis Sesrulebaze<br />
uari sTqves diar beqris beglarbegma behrem faSam <strong>da</strong><br />
sxva faSebma. Bbolos saeqspedi cio jaris meTaurad <strong>da</strong>iniSna<br />
<strong>da</strong>maskos beglarbegi husein faSa. miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom osmalebs<br />
eeWvebo<strong>da</strong>T alyaSemortymuli Tbilisis SenarCu neba,<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 120.<br />
2 Тамже, с. 121.<br />
mainc gamgeblad <strong>da</strong>iniSna ahmed faSa. igi cnobili iyo rogorc<br />
haji bin-zade. Bbahram faSa, romelmac uari Tqva Tbilisis<br />
<strong>da</strong>mcvelTa <strong>da</strong>sax mare blad wasvlaze, Tanamdebobi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>ayenes<br />
<strong>da</strong> diarbeqiris beglar begad <strong>da</strong>iniSna rizvan faSa. igi<br />
husein faSasTan <strong>da</strong> qurTTa razmebTan erTad wavi<strong>da</strong> saqarTveloSi.<br />
qarTvelT ganuwyveteli Tav<strong>da</strong>sxmebis miuxe<strong>da</strong>vad,<br />
osmalTa jari meaTe dRes Tbilisis kedlebTan mivi<strong>da</strong>, <strong>da</strong>tova<br />
sursaTi <strong>da</strong> drois imave monakveTSi yarsSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>.<br />
iqve miiRes cnoba, rom Mmustafa faSas jari, romelic adre<br />
gaigzavna Tbilisis <strong>da</strong>s axmareblad <strong>da</strong> svimon mefisa <strong>da</strong> imam<br />
yuli-xanis winaaRmdeg sabrZolve lad, ganadgur<strong>da</strong>. roca igi<br />
TbilisTan mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> iqve <strong>da</strong>banak<strong>da</strong>, jarma qar Tuli soflebis<br />
Zarcvas mi hyo xeli. Mmustafa faSam ver gabe<strong>da</strong> qarTvelebTan<br />
<strong>da</strong> yizilbaSebTan Sebma <strong>da</strong> yarsis mimarTulebiT<br />
gabrun<strong>da</strong>. osmalebs Tavs <strong>da</strong>esxnen qarTvelebi <strong>da</strong> ga anadgures<br />
1 .<br />
sulTanma yirimis xans mehmed gireis <strong>da</strong>avala Tavisi<br />
jariT wasu liyo amier kavkasiaSi <strong>da</strong> osmalTa jars <strong>da</strong>xmarebo<strong>da</strong>.<br />
arsebob<strong>da</strong> omis ga naxlebis meore gegmac, romelic<br />
Tavrizze Setevas iTvaliswineb<strong>da</strong>. ma gram es gegma angariSgasawev<br />
<strong>da</strong>brkolebebTan iyo <strong>da</strong>kavSirebuli. gzis sirTul esTan<br />
er Tad savaraudo iyo jaris xifaTSi Cavardnis saSiSroeba.<br />
am mxriv sulTnis kars gansakuTrebiT afiqreb<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
sakiTxi. mi nadois Tanaxmad, sulTani `Sors iyo im<br />
azrisagan, rom saqarTveloze <strong>da</strong>yrdnoba SeiZlebo<strong>da</strong>, gansakuTrebiT<br />
<strong>da</strong>udis mzakvreobisa <strong>da</strong> svimonis mosvlisa eSino<strong>da</strong>,<br />
radgan xom SeiZleba, rodesac laSqari Tavrizisaken<br />
gaeSureba, ma Sin mas orive mxri<strong>da</strong>n <strong>da</strong>artyan qarTvelebma <strong>da</strong><br />
sparse lebma?~ 2 sulTanma lala faSas werilobiT <strong>da</strong>avala,<br />
rom arzrumi<strong>da</strong>n <strong>saqarTvelos</strong>ken mimaval gzaze cixe-simagreebis<br />
asaSeneblad yvelaferi moemaragebina, raTa gazafx ulze<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 122.<br />
2 Minadoi, p. 123.<br />
220 221
<strong>da</strong>ewyo farTo Seteva saqarTveloze 1 . lala faSam mTeli<br />
mondome biT mohki<strong>da</strong> xeli samzadiss <strong>da</strong> osmalTa yvela samflobeloSi<br />
gankar gulebebi gagzavna mSeneblobis ostatebis<br />
Sesakrebad, didZali Tanxebis Segrovebac <strong>da</strong>iwyes 2 . arzrumSi<br />
Tavs iyri<strong>da</strong> axal-axali Zalebi. yvelafri <strong>da</strong>n Can<strong>da</strong>, rom<br />
lala faSa ga<strong>da</strong>mwy veti laSqrobisaTvis emzadebo<strong>da</strong>.<br />
1579 wlis <strong>da</strong>sawyisSi, anonimi venecielis relaciis<br />
mixedviT, mTa varsar<strong>da</strong>lma arzrumSi SemaSfoTebeli werili<br />
miiRo. Tbilisis beglarbegi mehmed faSa acnobeb<strong>da</strong>, rom 40<br />
aTasma yizilbaSma yarax anis meTaurobiT, alya Semoartyes<br />
qalaqs <strong>da</strong> Tu droze ar <strong>da</strong>ex marebodnen, garnizoni SimSiliT<br />
<strong>da</strong>iRupebo<strong>da</strong> 3 . werilSi naTqvami iyo, rom aseTive mdgo mareoba<br />
iyo gorSic, romelic svimonma al yaSi moaqcia 4 .<br />
lala faSam saswrafod gagzavna ori aTasi mxe<strong>da</strong>ri<br />
Tbilisisa <strong>da</strong> goris <strong>da</strong>saxmareblad, magram didi Tovlis<br />
gamo maT ver SesZles <strong>da</strong>niSnulebis adgilamde misvla <strong>da</strong><br />
iZulebulni gaxdnen ukan <strong>da</strong>brunebu liyvnen. lala faSam mxolod<br />
werilis gagzavna SeZlo, romliTac gan sacdelSi Cavardnilebs<br />
amxneveb<strong>da</strong> <strong>da</strong> simtkicisaken mouwodeb<strong>da</strong>.<br />
bolos <strong>da</strong> bolos SimSilma <strong>da</strong> qarTvelebis sistematurma<br />
Tav<strong>da</strong>sx mebma Tavisi gaitana <strong>da</strong> goris osmalTa garnizoni<br />
<strong>da</strong>neb<strong>da</strong>. svimon mefis brZanebiT, cixisTavis gar<strong>da</strong> yvela<br />
<strong>da</strong>xoces, cixisTavi SikrikiviT Se moses, uyurebo <strong>da</strong> ukudo<br />
1 Ibidem, p. 123-124.<br />
2 Ibidem, p. 124.<br />
3 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 36. ibrahim feCevis<br />
mixedviT, yizilbaSTa sar<strong>da</strong>li imamyuli-xani iyo <strong>da</strong> 10 aTasi meomari hyav<strong>da</strong> (gv.<br />
54). petro bi Zaros TqmiT, am dros svimoni <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> irani<strong>da</strong>n, masTan erTad<br />
movi<strong>da</strong> 6-7 aTasiani jari aliyuli-xanis meTaurobiT. maT <strong>da</strong>evalaT saqrTveloSi<br />
Semavali xeobis Caketva, raTa osmalebi iq ar Sesuliyvnen (Bizarus P .,<br />
Op. cit., p. 635).<br />
4 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZiT, Tbilissa <strong>da</strong> gors svimon mefem Semoartya alya<br />
(farsa <strong>da</strong>n gorgijaniZe , gv. 223). Turqi avtorebis mixedviT, svimonma yizilbaSebTan<br />
erTad Se moartya alya Tbiliss 1579 wlis 30 marts (svaniZe m.. <strong>da</strong>sax.<br />
naSr., gv. 137)<br />
jorze Sesves <strong>da</strong> lala faSasTan gagzavnes momx<strong>da</strong>ri ambis<br />
misatanad. svimonma cixe miwasTan gaaswora. Si<strong>da</strong> qarTlis<br />
saqmeebis mogvarebis Semdeg, mefe yizilbaSTa <strong>da</strong>saxmareblad<br />
gaeSura. mas TbilisTan gautarebia mTeli ivnisis Tve 1 .<br />
lala faSa sagonebelSi Cavar<strong>da</strong>. mdgomareoba qarTlSi<br />
uaRresad garTul<strong>da</strong>. Tbilisi saswrafo <strong>da</strong>xmarebas iTxov<strong>da</strong>.<br />
pirvel rigSi saWiro iyo imis ga<strong>da</strong>wyveta, rogori saxiT<br />
<strong>da</strong>xmarebodnen Tbiliss. lala faSa pi ra<strong>da</strong>d rom gaZRolo<strong>da</strong><br />
jars, maSin aRmoCndebo<strong>da</strong>, rom man moatyua sul Tani murad<br />
III, mTeli saqarTvelo Tqveni erTguli <strong>da</strong> morCiliao 2 . amitom<br />
man 1579 w. 1 ivliss sakmaod didi jari 3 gagzavna Tbilisis<br />
<strong>da</strong>saxmare blad. jars mihqon<strong>da</strong> didZali sursaT-sanovage.<br />
3 ivliss lala faSam gaiara hasan-yala <strong>da</strong> 10-Si yarsSi<br />
mivi<strong>da</strong>, iqve <strong>da</strong>banak<strong>da</strong> <strong>da</strong> am qalaqis ga magrebas Seudga. mas<br />
ga<strong>da</strong>wyvetili hqon<strong>da</strong> yarsi saqarT velosken mimavali gzis<br />
gasaRebad ga<strong>da</strong>eqcia. yarsi-Tbilisis gzis <strong>da</strong>cvas, iran-osmaleTis<br />
mTeli omis ganmavlobaSi, SeiZleba iTqvas,<br />
osmalebisaT vis ga<strong>da</strong>m wyveti mniSvneloba hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> isini<br />
arafers zogavdnen, raTa am gziT jaris ga<strong>da</strong>yvana <strong>da</strong> sursa-<br />
Tis ga<strong>da</strong>tana Seuferxeblad ganxorciele buliyo. magram osmalebma<br />
es ver SeZles. qarTlelebi mosvenebas ar aZlevdnen<br />
gzad mimaval <strong>da</strong> cixeebSi Seketil osmalebs, ganuwyvetliv<br />
esxmodnen mtris aRals (amis amsxveli cnobebi uxva<strong>da</strong>a evropul<br />
<strong>da</strong> aR mosavlur wer ilobiT wyaroebSi). iSviaTi ar iyo<br />
SimSiliT sikvdilis SemTxvevebi os malTa jarSi.<br />
1 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 36-37.<br />
2 Minadoi, p. 133-134.<br />
3 osmaluri wyaroebiT, lala faSam 12 aTasiani saeqspedicio korpuss<br />
saTaveSi zulyadris beglarbegi mustafa faSa Cauyena (svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr.,<br />
gv. 137). osmalo is torikosis munejim baSis mixedviTac, lala faSas 12 aTasiani<br />
korpusi gaugzavnia, magram saTaveSi edga maraSis beglarbegi mustafa.<br />
(Sengelia n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 141). anonimi ve necielis TqmiTac, jaris meTauri<br />
yofila maraSis beglarbegi, magram jaris raodenoba 20 aTasi mxedriTa <strong>da</strong><br />
1500 ianiCriT ganisazRvrebo<strong>da</strong> (TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi,<br />
gv. 37). 18-20 aTasi meomaria MminadoisTanac (Minadoi, p. 134).<br />
222 223
mustafa faSam Tbilisis garnizoni did gaWirvebaSi ixila:<br />
mxolod 700 mecixovne <strong>da</strong>rCeniliyo 1 . man garnizoni<br />
Seavso, Cerqez kasim beis meTaurobiT 500 kaci <strong>da</strong>tova <strong>da</strong> 17<br />
seqtembers yarsisaken gae Sura 2 .<br />
mcire xnis Semdeg lala faSam Tbilisi<strong>da</strong>n kvlav SemaSfoTebeli<br />
cnoba miiRo. garnizoni uars ambob<strong>da</strong> iq <strong>da</strong>rCenaze<br />
3 . gairkva, rom mustafa faSas wasvlisTanave qarTvelebma<br />
Tbiliss kvlav alya Semoartyes, ramac qalaqis <strong>da</strong>mcvelebSi<br />
panika gamoiwvia. lala mustafa faSas isic aSfoTeb<strong>da</strong>m rom<br />
araferi ismo<strong>da</strong> ahmed faSas Sesaxeb <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvita Tbi lisSi<br />
sursaTi kidev gaegzavna. man moamza<strong>da</strong> 2 aTasi iuqi sanovage<br />
<strong>da</strong> misi waReba <strong>da</strong>avala diarbeqiris valis <strong>da</strong> qurTebis begebs.<br />
magram <strong>da</strong>sax ele bulma moxeleebma uari sTqves <strong>da</strong>valebis<br />
Sesrulebaze 4 . ra Tqma un<strong>da</strong>, maTi uari gamowveuli iyo<br />
saqarTveloSi mosalodneli xifaTiT. amis Semdeg am amocanis<br />
Sesruleba lala faSam diarbeqiris beglarbegs _ behrem<br />
faSas <strong>da</strong> didi veziris mehmed sokolus vaJs, maraSis<br />
beglarbegs _ hasan faSas <strong>da</strong>avala 5 . yarsi<strong>da</strong>n wamosuli didi<br />
jaris Sesaxeb qarT velebma <strong>da</strong> yizilbaSebma 18 seqtembers<br />
Seityves. qarTvelebs svimon mefe meTaurob<strong>da</strong>, yizilbaSebs _<br />
ali yuli-xani. maTi 8 aTasamde mebrZoli Tbilissa <strong>da</strong> dmaniss<br />
Soris gzas icav<strong>da</strong>, raTa os malebisaTvis Tbilisis <strong>da</strong>xmarebis<br />
saSualeba ar miecaT. isini aseve Tvalyurs adevnebdnen<br />
Sim SiliT Sewuxebuli osmalebis qalaqi<strong>da</strong>n ga mosvlas,<br />
raTa maSinve gaenad gurebi naT 6 .<br />
mzveravebma svimon mefes <strong>da</strong> ali yuli-xans acnobes, rom<br />
os maleTis jari dmanisisaken miemarTebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> maSinve mters<br />
1 ibrahim feCevi, gv 57.<br />
2 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 138.<br />
3 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 38.<br />
4 Sengelia n., solaq-zade <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. „wyaroTmcodneoba~, IV,<br />
Tb., 1973, gv. 114.<br />
5 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 138<br />
6 Minadoi, p.<br />
dmanisis xeo baSi Causafrdnen. mokavSireebma, Tav<strong>da</strong>pirvelad,<br />
seriozul warmatebas miaR wies, mravali mteri gaanadgures<br />
<strong>da</strong> didi na<strong>da</strong>vlic xelT igdes. ma gram me same dRes, roca<br />
isini xelaxla Tavs <strong>da</strong>esxnen mters, gare mocvaSi aR moCndnen<br />
<strong>da</strong> seriozuli zarali ganicades. osmalebma ali yuli-xani<br />
<strong>da</strong>atyveves <strong>da</strong> seqtembris bolos <strong>da</strong>ubrkoleblad Tbiliss<br />
miaRwies, sa <strong>da</strong>c saSineli mdgomareoba <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>T: `bevri momkv<strong>da</strong>riyo.<br />
Sim Silma isini im zo mamde miiyvana, rom sWamdnen<br />
ara mxolod m<strong>da</strong>re xarisxis cxenis xorcs, aramed cxenebisa<br />
<strong>da</strong> cxvrebis tyavebsa <strong>da</strong> ZaRlebs~ 1 .<br />
hasan faSam TbilisSi mdgomareoba moawesriga, garnizonis<br />
moTxov niT Tbilisis beglarbegi mehmed faSa ga<strong>da</strong>ayena <strong>da</strong><br />
mis adgilas <strong>da</strong>niSna haji begi ziad ahmad faSa. amis Semdeg<br />
igi imave dmanisis gziT yarsisaken wavi<strong>da</strong>. roca dmanisis<br />
xeobas miuaxlov<strong>da</strong>, mowinave razmebma acnobes, rom svimon<br />
mefes Zlieri artileriiTa <strong>da</strong> sakmaod didi jariT xeobis<br />
yeli ga<strong>da</strong>uketia. hasan faSam SebrZoleba ver gabe<strong>da</strong> <strong>da</strong> ali<br />
yuli-xans Tavisu flebis miniWebas <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong> Tu is uxifaTo<br />
gzas aswavli<strong>da</strong>. yizilbaSi sardlis gamcemlobis wyalobiT<br />
osmalTa jaris ZiriTadma nawilma mSvidobianad <strong>da</strong>aRwia<br />
Tavi. svimon mefe mainc <strong>da</strong>ewia mtris arier gards <strong>da</strong> gaanadgura.<br />
man xelT igdo mravali tyve, cxenebi <strong>da</strong> Tbilisi<strong>da</strong>n<br />
wa moRebuli mTeli xazina 2 .<br />
Tvals rom ga<strong>da</strong>vavlebT 1579 wels kavkasiaSi osmalebis<br />
saomar op eraciebs, SeiZleba <strong>da</strong>vaskvnaT, rom maT gaWirvebiT<br />
SeZles poziciebis SenarCuneba. <strong>da</strong>iwyo zamTari <strong>da</strong> sulTnis<br />
karze <strong>da</strong>rwmunebiT aravin ico<strong>da</strong>, <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> aRmosavleT<br />
amirkavkasiaSi osmalTa garnizonebi SeZlebdnen Tu ara<br />
Tavis gatanas. rogorc 1578 wlis Semodgomaze, ise ax lac,<br />
sulTnis brZanebis Tanaxmad, 1579 wlis oqtomberSi yirimis<br />
xanis meh med gireis jari SirvanSi SeiWra <strong>da</strong> <strong>da</strong>exmara Sir-<br />
1 Ibidem, p. 137.<br />
2 Ibidem, p. 138-140.<br />
224 225
vanisa <strong>da</strong> naxWevnis gamge bels _ osman faSas. aRmosavleT<br />
amierkavkasiaSi yirimis xanis jaris Ses vla maSinve acnobes<br />
lala faSas. macnes uTqvams, rom yirimis xani Tavisi oTxi<br />
ZmiT, vaJiSviliTa <strong>da</strong> 200 aTasi cxenosniT Sirvanis samefoSi<br />
mivi<strong>da</strong>. imaTgan 50 aTasi gagzvna kaxeTis mefe aleqsandres<br />
samflobe loebSi qalaq zagemis gasaZarcvad. yirimis<br />
xanis amgvari moqmedebis mizezi is yofila, rom roca,<br />
sparselebisagan garemoculma osman faSam kaxTa mefes <strong>da</strong>xmareba<br />
sTxova, man uari SeuTvala <strong>da</strong> ganucxa<strong>da</strong>: `aRar sur<strong>da</strong><br />
Turqebis mokavSireoba, sparselebi ukeTesni ariano~ 1 .<br />
1579 wlis oqtombris <strong>da</strong>sawyisSi yirimis xanis, <strong>da</strong>rubandis<br />
gziT, SirvanSi Sesvla, sxva avtorebTanac <strong>da</strong>sturdeba.<br />
isini yirimis xanis jaris raodenobas 10 aTasi kaciT gansz-<br />
Rvraven 2 . magram imis msgavsi cnoba, ro melic anonimma<br />
venecielma kaxeTis samefosTan <strong>da</strong>kavSirebiT <strong>da</strong>gvitova, sxva<br />
wyaroebSi ar gvxvdeba. miuxe<strong>da</strong>vad amisa, anonimis cnoba mainc<br />
serio zul yuradRebas imsaxurebs. Cemi azriT, igi Seicavs<br />
si namdvilis elements. ar vici sxva SemTxveva, gar<strong>da</strong> erTisa<br />
(1579 w. <strong>da</strong>sawyisi), rodesac osman faSam aleqsandre kaxTa<br />
mefes sTxova <strong>da</strong> kidec miiRo <strong>da</strong>xmareba 3 . SeiZleba varaudi,<br />
osman faSam SemdegSic mimarTa aleqsandre kaxTa mefes, magram<br />
is ise uxalisod <strong>da</strong> mcired <strong>da</strong>exmara, rom mas <strong>da</strong>xmarebaze<br />
uaris Tqmad CauT vales. rogorc zemomoy vanili<br />
amonaridi<strong>da</strong>n Cans, yirimis xani kaxeTis wi naaRmdeg osman<br />
faSas wauqeze bia. osman faSa SirvanSi iyo fexmoucvlelad<br />
<strong>da</strong>, albaT, mas garkveuli cnobebi eqnebo<strong>da</strong> aleqsandre mefis<br />
antiosmalur ganwyo bilebaze. axla, roca mas saSualeba<br />
mieca, TaTarTa xanis xeliT Suri eZia, gamoiyena kidec es<br />
momenti. Tavisi mTeli rigi warumateblobis mizezad<br />
kaxelebis gan <strong>da</strong>xmarebis ar gawevac <strong>da</strong>saxeldebo<strong>da</strong>. lala<br />
1 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 39.<br />
2 ibrahim feCevi, gv. 57-58; Sengelia n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 142.<br />
3 Charrière, Op. cit., III, p. 775.<br />
mustafa faSam ise <strong>da</strong>asrula 1579 wlis saomari operaciebi,<br />
rom Zlivs SeZlo qarTlsa <strong>da</strong> SirvanSi Zveli poziciebis<br />
SenarCuneba. qarTlis same fosa <strong>da</strong> aRmosavleT amierkavkasiaSi<br />
ganmaTavisuflebeli brZolis cecxli gizgizeb<strong>da</strong>. amave<br />
periodSi sabolood gamoikveTa svimon mefis saxe, rogorc<br />
ganmaTavisu flebeli brZolis meTaurisa. yovelive amis gamo<br />
<strong>da</strong> mesame veziris xoja sinan faSas mcdelobiT, sulTan murad<br />
mesamem 1580 wlis TebervalSi lala mustafa faSa ga<strong>da</strong>ayena<br />
<strong>da</strong> mesame veziri sinan faSa aRmosavleTis jarebis<br />
mTavarsardlad <strong>da</strong>niSna. Mmale is didvaziric gax<strong>da</strong>.<br />
osmalebs esmo<strong>da</strong>T, rom svimon mefes <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong>,<br />
saerTod, am ierkavkasiaSi mtkice <strong>da</strong>sayrdeni hqon<strong>da</strong>. osmale-<br />
Tis mTavrobam ga<strong>da</strong>wyvita qarTlSi winaaRmdegobis Sesasusteblad<br />
<strong>da</strong> mefis iranelebisagan Camocilebis mizniT, mis<br />
mimarT <strong>da</strong>Tmobaze wasuliyo. nia<strong>da</strong>gis mosinjva <strong>da</strong>evala mTavarsardlis<br />
movaleobis Semsrulebels (sinan faSa jer kidev<br />
ar Sesdgomo<strong>da</strong> Tavisi movaleobis Sesrulebas) xusrev fa-<br />
Sas. man qarTlis mefes werili gaugzavna, romelSic, saku-<br />
Tari mTavrobis sax eliT, bodiSs ixdi<strong>da</strong> qarTlis samefos<br />
CamorTmevis gamo. svimon mefe Tu moiTxov<strong>da</strong> `wyalobis<br />
xelSekrulebas~ <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmarebas aR mouCen<strong>da</strong> Tbi lisSi mdgom<br />
os maleTis jars, maSin mas qarTli `sa fadiSaho livas~ saxiT<br />
ga<strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>.<br />
mefe SeTavazebul pirobebze Tu <strong>da</strong>Tanxmdebo<strong>da</strong>, maSin is<br />
iqnebo<strong>da</strong> ara qarTlis mefe, aramed osmaluri provinciis _<br />
livis moxele, faSa. ufro metic, TbilisSi <strong>da</strong>rCebo<strong>da</strong> osmalTa<br />
garnizoni. ma Sasa<strong>da</strong>me, os malebi qarTlSi 1578 wels<br />
gauqmebuli xelisuflebis aRdgenas ar apirebdnen, magram<br />
mzad iyvnen svimoni ecnoT mis gamgeblad `osmaluri wesisamebr~<br />
1 .<br />
ra Tqma un<strong>da</strong>, svimon mefe amgvari pirobebiT osmalebs<br />
ver Seurigde bo<strong>da</strong> <strong>da</strong> molaparakebis <strong>da</strong>wyebas azri ar hqon<strong>da</strong>.<br />
1 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 206.<br />
226 227
1580 wlis 17 Tebervals sinan faSa stamboli<strong>da</strong>n gavi<strong>da</strong> 1 <strong>da</strong><br />
8 maiss arzrumSi mivi<strong>da</strong> 2 . iranSi fiqrobdnen, rom osmalTa<br />
jaris axali mTavarsar<strong>da</strong>li Setevis mimar Tulebas Secvli<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> Tavrizze wavido<strong>da</strong>. movlenebis amgvarad gan vi TarebisaTvis<br />
yizilbaSebma mzadeba <strong>da</strong>iwyes <strong>da</strong> svimon mefis <strong>da</strong>saxmare blad<br />
qarTlSi razmebi gagzavnes, raTa Tavrizisken mimavali mtrisaTvis<br />
qarTvelebsa <strong>da</strong> yizilbaSebs erToblivad <strong>da</strong>ertyaT.<br />
mokavSireTa laSqari 13 aTas kacs Seadgen<strong>da</strong> 3 .<br />
Sahis karze gaiges Tuara sinan faSas arzrumSi misvlis<br />
Sesaxeb, maSinve svimon mefes <strong>da</strong>ukavSirdnen <strong>da</strong> sTxoves, rom<br />
roca osmalebis yarsSi misvlas gaigeb<strong>da</strong> (es niSnav<strong>da</strong>, rom<br />
osmalebi saqarTveloze midi od nen), maSinve ganjaSi mdgomi<br />
yizilbaSe bisaTvis ecnobebina <strong>da</strong> isini mis <strong>da</strong>saxmareblad<br />
gremze gavliT wavidodnen 4 .<br />
15 ivniss sinan faSa yarsSi mivi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c Sah xu<strong>da</strong>bendes<br />
elCi <strong>da</strong>x v<strong>da</strong>. mas Tan hqon<strong>da</strong>T yofili mTavarsardlisaTvis<br />
ga<strong>da</strong>sacemi werili. elCi uflebamosili iyo Sahis saxeliT<br />
sulTanTan zavi <strong>da</strong>edo 5 . Sahis elCs mak sud-xans <strong>da</strong>valebuli<br />
hqon<strong>da</strong> `mSvidobis Camogdeba suleiman–xanis dros <strong>da</strong>wesebuli<br />
sazRvrebiT~ 6 . sinan faSam elCs mousmina <strong>da</strong> stam bolSi<br />
gais tumra 7 . gamgzavrebis dRes sinan faSam elCis `pativsacemad~<br />
aRlumi moawyo, romelmac yizilbaSebze didi STabeWdileba<br />
moaxdina 8 . aRlumis Sem deg sinan faSa qarTvelTa<br />
alyaSi mo qceuli Tbilisis <strong>da</strong>sax mareblad wavi<strong>da</strong> 9 .<br />
1 ibrahim feCevi, gv. 60.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 40.<br />
3 Minadoi, p. 158-160.<br />
4 Ibidem.<br />
5 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 41. ibrahim feCevis<br />
mixedviT, sinan faSam yizilbaSTa elCi maksud-xani diarbeqiris vilaieTSi,<br />
CemriqSi miiRo (ibrahim feCevi, gv. 60).<br />
6 ibrahim feCevi, gv. 60.<br />
7 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 41.<br />
8 ibrahim feCevi, gv. 63.<br />
9 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 41<br />
1580 wlis 4 agvistos iranis elCi stambolSi miva<strong>da</strong>,<br />
sa<strong>da</strong>c didi zeimiT miiRes. rogorc ibrahim feCevi ambobs,<br />
Sahs undo<strong>da</strong> osmalebi <strong>da</strong>eyoliebina aRdgeniliyo 1555 wlis<br />
amasiis zavis pirobebi, e. i. mowi naaRmdegeebi <strong>da</strong>ubrunebodnen<br />
im sazRvrebs, romelic zavis <strong>da</strong>de bisas hqon<strong>da</strong>T. osmaleTi,<br />
romelmac didi saxsrebi <strong>da</strong> a<strong>da</strong>mianTa resursebi Seswira<br />
amierkavkasiis <strong>da</strong>pyrobas, ra Tqma un<strong>da</strong>, iolad ar <strong>da</strong>Tmob<strong>da</strong><br />
wlebis ganmavlobaSi didi gaWirvebiT mopovebul teritoriebs.<br />
stam bolSi maksud-xans ganucxades, rom `miwa, romelsac<br />
sulTnis cxenis floqvebi Seexo, mas ekuTvnis~ 1 . maksud–<br />
xani iranSi xelcarieli <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>.<br />
svimon mefem, SeTanxmebis Tanaxmad, yizilbaSebs acnoba,<br />
rom os malebi Tbilisisaken miemarTebodnen. yizilbaSebi,<br />
marTlac, movidnen <strong>da</strong> mis jars SeuerTdnen. qarTlis mefem<br />
osmalebTan pir<strong>da</strong>pir Setakebas Tavi aari<strong>da</strong> <strong>da</strong> musrs avleb<strong>da</strong><br />
moalafe razmebs. 1580 wlis ivlisSi sinan faSam<br />
dmanisi gaiara <strong>da</strong> imave Tvis bolos TbilisSi mivi<strong>da</strong>.<br />
Tbilisis garnizoni qalaqgareT gavi<strong>da</strong> <strong>da</strong> axal sar<strong>da</strong>ls<br />
migeba. imave dros mas saCivari warudgines Tbilisis gamgebel<br />
ahmed faSaze, ro melic meomarTa xelfasebs iTviseb<strong>da</strong>.<br />
sinan faSam igi ga<strong>da</strong>ayena <strong>da</strong> mis adgilas <strong>da</strong>niSna simon I-is<br />
Zma giorgi, romelmac islami miiRo <strong>da</strong> musli manuri saxeli<br />
iusufi <strong>da</strong>irqva 2 . amis Semdeg sinan faSam Tbilisis mi<strong>da</strong>moebSi<br />
moTareSe qarTvelTa razmebis winaaRmdeg jari gagzavna<br />
safetis sanjaybegisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>maskos ianiCrebis aRas meTaurobiT.<br />
svimon mefe maT moulodnelad Tavs <strong>da</strong>esxa <strong>da</strong> ori<br />
aTasamde osmalo gawyvita 3 .<br />
sinan faSa TbilisSi Tavs mSvi<strong>da</strong>d ver grZnob<strong>da</strong>. Mmas<br />
acnobes yizilbaSTa jaris Tbilisisken wamosvlis Sesaxeb.<br />
1 Hammer J., Op. cit., S. 492.<br />
2 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 123. giorgi (iusufi) m. svaniZis<br />
varaudiT, imereTis mefe giorgis Svilia. svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis<br />
urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 141-142.<br />
3 Don Juan de Persia, p. 72; Hammer J., Op. cit.,S. 492.<br />
228 229
igi im faqtmac SeaS foTa, rom aleqsandre kaxTa mefe, romelic<br />
osmalebs TavianT morCil msaxurad miaCn<strong>da</strong>T, sar<strong>da</strong>lTan<br />
ar gamocxad<strong>da</strong> 1 . samagierod TbilisSi si nan faSasTan mividnen<br />
kaxeTis mefis elCebi. sinan faSam isini kargad miiRo, radgan<br />
mas acnobes, rom aleqsandre mefe garnizons <strong>da</strong>exmara: fuli<br />
<strong>da</strong> sursaTi gaugzvna.<br />
elCebma TavianTi mefis saxeliT bodiSi moixades, rom<br />
igi avad myo fobis gamo sar<strong>da</strong>ls pira<strong>da</strong>d ver eaxla erTgulebis<br />
<strong>da</strong>samtkice blad. na siamovnebma sinan faSam aleqsandres<br />
oqroqsovili tanisamosi, kverTxi <strong>da</strong> Zvirfasi qvebiT<br />
moWedili xmali gaugzavna. aqve iyo megobrobisa <strong>da</strong> siyvarulis<br />
gancxadebiT aRsavse werilic 2 .<br />
sinan faSas werili mravalmxriv sainteresoa. igi aleqsandre<br />
me fes, viTom<strong>da</strong> sxvaTa Soris, sityvas Camougdebs iranosmaleTs<br />
Soris <strong>da</strong>zave baze. aqve gamoCn<strong>da</strong> sinan faSas namdvili<br />
<strong>da</strong>mokidebuleba aleqsandre sadmi, rogorc osmaleTis<br />
orgulisadmi: radgan Sen orives, iransa <strong>da</strong> osmaleTs megobrob,<br />
naTqvami iyo werilSi, SegiZlia gauge brobis mowesrigeba<br />
<strong>da</strong> orive xelmwifis morigebao 3 .<br />
sinan faSasaTvis sruliad naTeli gax<strong>da</strong> kaxeTis mefis<br />
pozicia iran-osmaleTis omis am etapze. faSas TbilisSi<br />
yofnis dros osmalebma Seipyres iranis Sahis jaSuSi, romelsac<br />
aleqsandresa <strong>da</strong> svimonisaTvis ga<strong>da</strong>sacemi werilebi aRmoaCn<strong>da</strong>.<br />
Sahi aleqsandres uTvli<strong>da</strong>, rom is Tavisi jariT<br />
wasuliyo sinan faSas banakisaken, sa<strong>da</strong>c TviTonac mivi do<strong>da</strong><br />
mTeli Tavisi jariT, osmalebs alyaSi moaqcevdnen <strong>da</strong> gaanadgurebdnen.<br />
Sahi me fes avaleb<strong>da</strong> <strong>da</strong>ekavebina <strong>da</strong>rubandis vi wro<br />
gasasvleli, raTa gaqceul mters iq ver gaevlo 4 .<br />
sinan faSam rodesac werilebi gaxsna, moulodneli Tav-<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 125.<br />
2 Minadoi, p. 171-172.<br />
3 Ibidem, p. 172.<br />
4 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 41.<br />
<strong>da</strong>sxmis SiSma Seipyro. ra Tqma un<strong>da</strong>, Znelia imis <strong>da</strong>dgena,<br />
werilebSi naTqvami si namdviles Seeferebo<strong>da</strong> Tu sabrZolo<br />
eSmakoba iyo. is ki cnobilia, rom sinan faSam maSinve, SuaRamisas,<br />
banakis aSla <strong>da</strong> yarsisaken wasvla brZana. osmalebma<br />
ise iCqares, rom TiTqmis mTeli artileria, <strong>da</strong>axloe biT<br />
90 qve mexi, xelT igdes qarTvelebma, romlebic uecrad Tavs<br />
<strong>da</strong>esxnen aforiaqebul mters 1 .<br />
sinan faSa dmanisze gavliT mcire xanSi yarsSi mivi<strong>da</strong>.<br />
Tumca os malebs es gza Zalze Zvirad <strong>da</strong>uj<strong>da</strong>T. Aadgilobrivi<br />
qarTveli <strong>da</strong> azer baijaneli mosaxleoba namdvil partizanul<br />
oms awarmoeb<strong>da</strong> 2<br />
anonimi venecielis gadmocemas Sahis mier aleqsandre<br />
mefisaTvis werilis gagzavnis Sesaxeb a<strong>da</strong>sturebs XVI saukunis<br />
Turqi istorikosi mustafa ali 3 .<br />
am saintereso sakiTxis garkvevaSi kidev meti sinaTle<br />
Seaqvs ibra him feCevis. `swored am xanebSi gavar<strong>da</strong> xma, _<br />
ambobs feCevi, _ gza<strong>da</strong>b neuli Sahi Tavisi samociaTasiani 4<br />
boroti laSqriT emzadeba Tavs <strong>da</strong>e ces [Cvens] jars <strong>da</strong> islamis<br />
jaris Zliereba Seaneloso... Sahs erTi ori werili<br />
hqon<strong>da</strong> aleqsandre mefisaTvis gagzavnili. gaiZvera reaÁTagans<br />
werili rom mihqon<strong>da</strong>, ramdenime [Cveni] asqeri Semoxv<strong>da</strong><br />
win <strong>da</strong> [werili] samefo banakSi waikiTxes. [werili] <strong>da</strong>kav-<br />
Sirebuli iyo islamis laSqri saTvis oinebis mowyobasTan~ 5 .<br />
qarTli<strong>da</strong>n gaqceuli osmalebi dmanisTan <strong>da</strong>banakdnen.<br />
bunebrivia, sursaTi akl<strong>da</strong>T <strong>da</strong> maragis Sevsebas adgilobrivi<br />
mosaxleobis gaZarc viT fiqrobdnen. magram amis gakeTeba<br />
axla ioli ar iyo. patar-patara rzmebis gagzavna maT<br />
srul ganadgurebas niSnav<strong>da</strong>. qarTvelTa jars terorizire-<br />
1 iqve.<br />
2 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 125.<br />
3 Hammer J., Op. cit., S. 492.<br />
4 anonimi venecieli azviadebs yizilbaSTa laSqris raodenobas. misi TqmiT,<br />
Sahs gamzadebuli hyav<strong>da</strong> 150 aTasi mxe<strong>da</strong>ri.<br />
5 ibrahim feCevi, gv. 61-62.<br />
230 231
uli hyav<strong>da</strong> osmalebi. gaWirvebam mainc Tavisi gaitana <strong>da</strong> 10<br />
aTasi cxeno sani banaki<strong>da</strong>n saalafod gavi<strong>da</strong>, magram TiTqmis<br />
arc erTi maTgani aRar <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 1 .<br />
osmalebi dmanisi<strong>da</strong>n yarsSi mividnen 8 seqtembers. sinan<br />
faSam am qalaqSi didi garnizoni <strong>da</strong> saWurveli <strong>da</strong>tova.<br />
yarsSi mcire xniT Ses ve nebis Semdeg, 1580 wlis oqtombers,<br />
igi arzrumSi mivi<strong>da</strong> 2 .<br />
arzrumSi jari did ukmayofilebas gamosTqvam<strong>da</strong> gaWianurebuli<br />
omis, mudmivi xifaTisa <strong>da</strong> sursaT-sanovagis naklebobis<br />
gamo. oms <strong>da</strong>sas ruli ar uCan<strong>da</strong>. sinan faSas azriT,<br />
omis <strong>da</strong>mTavreba aucilebeli iyo. amitom man Sahsa <strong>da</strong> qarTlis<br />
mefes acnoba, Tu isini TavianT elCebs stambolSi gagzavnidnen,<br />
zavis <strong>da</strong>debis SesaZlebloba arsebob<strong>da</strong>.<br />
sinan FfaSas wamowyebam Sedegi gamoiRo <strong>da</strong> 1581 wlis 7<br />
Tebervals arzrumSi mividnen Sahisa <strong>da</strong> qarTlis mefis el-<br />
Cebi. Sahis elCi nabuT-aRa gamocdili diplomati <strong>da</strong> stambolSi<br />
adre namyofic iyo. sinan faSam igi pativiT miiRo.<br />
iranis elCma sinan faSasTan saubarSi ga nacxa<strong>da</strong>, rom `mSvidobianobis<br />
<strong>da</strong>samyareblad ZalaSi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>rCes suleimanxanis<br />
[dro indeli] xelSekrulebaSi <strong>da</strong>Tqmuli zavi <strong>da</strong> mSvidoba.<br />
igive iyo naTqvami sulTnisaTvis ga<strong>da</strong>sacem<br />
weri lebSic 3 .<br />
amgvarad, Sahi araviTar <strong>da</strong>Tmobaze ar midio<strong>da</strong>. man ico<strong>da</strong>,<br />
rom omi mZime tvirTad awva osmaleTsac. misi varaudiT,<br />
sulTani <strong>da</strong>Tmobaze wavi do<strong>da</strong> <strong>da</strong> omamdeli mdgomareobis aRdgena<br />
moxerxdebo<strong>da</strong>. rac Seexeba qarTlis mefis elCs, igi<br />
svimon I-saTvis Tavis samflobeloebis memkvidreobiT gamgeblobaSi<br />
ga<strong>da</strong>cemas moiTxov<strong>da</strong>, samagierod qarTlis mefe<br />
yovelwliuri xarkis saxiT 100 aTasi dukatis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s<br />
1 Minadoi, p. 174. i. hameri ganadgurebul jaris meTaurad mustafas anu<br />
samcxis aTabag manuCars Tvlis <strong>da</strong> imave Mminadois cnobas imowmebs (Hammer J.,<br />
Op. cit., S. 492). sinamdvileSi Mminadoi halabis faSa muyafis asaxelebs.<br />
2 ibrahim feCevi, gv. 63-64.<br />
3 iqve, gv. 64-65<br />
hpirdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tavis vaJsac mZevlad aZlev<strong>da</strong> 1 .<br />
ar vici Cavi<strong>da</strong> Tu ara svimon mefis elCi stambolSi.<br />
radgan amis Semdeg qarTveli elCi aRar Cans, savaraudoa,<br />
sinan faSam igi uariT gaistumra. qarTvel elCs stambolSi<br />
vxe<strong>da</strong>vT 1582 wlis zafxulSi ufliswul meh medis (SemdegSi<br />
mehmed III, 1595-1603) win <strong>da</strong>cveTis zeimis misalocad. zeimSi<br />
monawileoba miiRes mravali qveynis wargzavnilebma. maT Soris<br />
iyvnen kaxeTis <strong>da</strong> samegrelos warmo madgenlebic 2 . magram<br />
qarTlis mefis elCis am zeimSi monawileoba srulebiTac ar<br />
niSnav<strong>da</strong> qarTlsa <strong>da</strong> osmaleTs Soris sazavo mola parakebis<br />
gagrZelebas 3 . mefis elCis wasvla stam bolSi sulT nisaT vis<br />
misalocad <strong>da</strong> saCuqrebis misarTmevad, mxolod feo<strong>da</strong> luri<br />
eTikis garkveuli normebis <strong>da</strong>cva iyo. Sahis elCma nabuTaRam<br />
stambolSi TiTqmis mTeli weli <strong>da</strong>hyo.<br />
sinan faSam iranis elCis stambolSi gastumrebis Semdeg<br />
TviTonac iq <strong>da</strong>brunebis ufleba iTxova. igi imdenad <strong>da</strong>interesebuli<br />
iyo iranTan zavis <strong>da</strong>debiT, rom saWirod CaTvala<br />
Tvalyuri edevnebina mo laparakebis msvlelobisaTvis <strong>da</strong>,<br />
albaT, SeZlebis<strong>da</strong>gvarad, zegavlenis moxdenasac Seecdebo<strong>da</strong>.<br />
magram movlenebi sul sxvagvarad ganviTar<strong>da</strong>. sulTani Sahis<br />
elCTan Sexvedras ar Cqarob<strong>da</strong>, radgan misTvis cnobili iyo<br />
Sahis moTxov nebi.<br />
sinan faSa frontis xazze wasvlas aRar fiqrob<strong>da</strong>.<br />
mTavarsard lis uflebamosileba mas nominalurad hqon<strong>da</strong>. aRmosavleTis<br />
jaris sardlad mehmed faSa <strong>da</strong>iniSna, romelsac<br />
arzrumis faSis tituli mianiWes <strong>da</strong> masve <strong>da</strong>uqvemdebares<br />
yaramaniis faSa, aTabagi manuCari, arz rumis mTeli laSqari<br />
<strong>da</strong> yvela sanjaxi. sul Seikriba 25 aTasi meomari.<br />
svimon I, marTalia, mTeli mondomebiTa <strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>debiT<br />
ebrZo<strong>da</strong> os malebs, magram Sahma ico<strong>da</strong>, rom qarTvelTa Tav-<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с 126; Hammer J., Op. cit., S. 493.<br />
2 fuTuriZe g., mustafa selianiqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 266.<br />
3 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 145-146.<br />
232 233
<strong>da</strong>deba Sahis taxtis amaR lebisaTvis ki ar xdebo<strong>da</strong>, aramed<br />
TavianTi qveynisa <strong>da</strong> samefos ga<strong>da</strong>rCe nisaTvis. Sahis karze,<br />
albaT, imasac fiqrobdnen, rom viTarebis Secvlis SemTxveva-<br />
Si, svimon mefis pozicia sruliad sxvanairi, irani saTvis<br />
arasasurveli gaxdebo<strong>da</strong>. amitom, vidre gvian ar iyo, saWirod<br />
CaTvales, svimon mefe mtkiced miejaWvaT Sahis taxtze.<br />
Sahis karze ga<strong>da</strong>wyvites misi asuli colad SeerTo Sah<br />
xu<strong>da</strong>bendes, `rom mis (svimonis – e. m.) me go brobaze guli<br />
savsebiT mSvi<strong>da</strong>d hqono<strong>da</strong>T~ 1 . svimon mefem Sahis wi na<strong>da</strong>deba<br />
garegnulad did bednierebad miiCnia, magram yve lafers akeTeb<strong>da</strong>,<br />
raTa es qorwineba ar Semdgariyo. mefis amgvar moqmedebas<br />
isqander munSi mxolod religiuri motiviT xsnis. iv.<br />
javaxiSvili savse biT samarTlianad aRniSnav<strong>da</strong>, rom mefes<br />
Sahis moTxovna mZevlis warT mevad miaCn<strong>da</strong>, riTac Sahs sur<strong>da</strong><br />
misTvis momavalSi politikuri moqmede bis Tavisufleba<br />
Seez Ru<strong>da</strong> 2 . amitom igi Sa his moTxovnis <strong>da</strong>kmayofilebas ar<br />
Cqarob<strong>da</strong>. erTxans yizilbaSebi momx<strong>da</strong>rma ambebma <strong>da</strong>akaves <strong>da</strong><br />
ganzraxuli qorwinebisaTvis ar ecalaT. SirvanSi yirimeli<br />
TaTrebi Sei Wrnen, magram yizilbaSebma maTi <strong>da</strong>mar cxeba Se-<br />
Zles, Tumca osmalebis gandvna ki ver moaxerxes. Sirvani<br />
kvlav osmalebs <strong>da</strong>rCaT 3 .<br />
SirvanSi samxedro operaciebis <strong>da</strong>srulebis Semdeg, Sahi<br />
<strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong>, rom svimon mefe moTxovnas nebiT ar asruleb<strong>da</strong>.<br />
Aamitom, roca saqarT veloSi pirveli veziri mirza salmani<br />
20 aTasi kaciT gaigzavna. mas kaxeTis samefos sakiTxis mogvarebac<br />
<strong>da</strong>evala. aleqsandre II iZulebuli Seiqmna, yovelwliuri<br />
xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> ganeaxlebina <strong>da</strong> Tavisi asulis<br />
1 `svimon-xanis qaliSvili misi udidebulesoba qveynierebis gamgebelisa-<br />
Tvis co lad moeyvanaT~ (isqander munSi, gv. 34). sxva cnobiTi svimon mefes<br />
qaliSvili mo sTxoves hamza mirzaze <strong>da</strong>saqorwineblad (javaxiSvili iv., qarTveli<br />
eris istoria, IV, gv. 271; svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 157).<br />
2 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 271.<br />
3 isqander munSi, gv. 34-35.<br />
ufliswul hamza mirzasaTvis miTxovebaze <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong> 1 .<br />
isqander munSis mixedviT, Sahis yvela moTxovna svimon<br />
mefesac <strong>da</strong>ukmayofilebia. yizilbaSebma qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis<br />
mefeebi erTmaneT Tan Seariges <strong>da</strong> jvarze <strong>da</strong>afices, rom Sahis<br />
erTgulni iqnebodnen <strong>da</strong> erTo blivad ibrZolebdnen osmaleTis<br />
winaaRmdeg. amis Semdeg qarTvel me feebs mZevlebi<br />
gamoarTves, aleqsandres _ ufliswuli konstantine, svi mons<br />
_ ufliswuli luarsabi 2 .<br />
roca qarTvelma mefeebma yizilbaSebis yvela moTxovna<br />
<strong>da</strong>akmayo files, axla TviTon moiTxoves Sahis mfarvelobaSi<br />
myofi TavianTi Zme bis, aleqsandrem _ ieses (isa-xani), svimonma<br />
_ <strong>da</strong>viTis (<strong>da</strong>uT-xani) saqarT veloSi <strong>da</strong>bruneba <strong>da</strong><br />
piroba <strong>da</strong>sdes, rom `Zmebs Cinebulad moepyrobod nen, veragobas<br />
ar Caidendnen <strong>da</strong> orive TavianTi samflobe loebi<strong>da</strong>n TavianT<br />
Zmebs garkveul adgils miuCendnen, raTa mosvenebiT ecxovraT<br />
<strong>da</strong> arseboba ar gaZnelebo<strong>da</strong>T~ 3 . gasagebia aleqsandres<br />
<strong>da</strong> svimonis survili Sahis xeli <strong>da</strong>n <strong>da</strong>exsnaT maT sawinaaRmdegod<br />
gamiznuli TavianTi Zmebi. isqander munSi Semdeg<br />
qarTvel mefeebs usayvedurebs, rom arc erTma pi roba ar<br />
Seasrula, `orive maTi <strong>da</strong>Rupvis saqmes Seudga <strong>da</strong> Cqara maTi<br />
sikvdilis am bavi mTel qveyanas gaagebines~ 4 .<br />
marTali ar aris isqander munSi, TiTqos am dros (1582<br />
w.) Sah mo hamed xu<strong>da</strong>bendes konstantine ufliswuli mZevlad<br />
waeyvanos, radgan qar Tuli <strong>da</strong> rusuli wyaroebi savsebiT<br />
<strong>da</strong>majereblad gvamcnoben, rom kon stantine ufliswuli mZevlad<br />
Sah Tamazma waiyvana. arc is cnobaa mar Tali, sa<strong>da</strong>c<br />
<strong>da</strong>uT-xanis sikvdilis Sesaxeb laparakobs (isa-xanze, amis<br />
Semdeg, marTlac araferi viciT). <strong>da</strong>uT-xani kidev karga xans<br />
asparezze Cans. igi osmalebs miemxro.<br />
1 iqve, gv. 36.<br />
2 iqve.<br />
3 iqve, gv. 37.<br />
4 iqve.<br />
234 235
1581 wlis agvistos bolos arzrumi<strong>da</strong>n wasuli mehmed<br />
faSa ax alqalaqSi mustafa (manuCar) faSas Sexv<strong>da</strong> <strong>da</strong> sTxova,<br />
rom osmalTa laSqari Tbilisisken waeyvana. osmalTa<br />
jars gorTan svimon mefe elode bo<strong>da</strong>. mis jarSi mravlad<br />
iyvnen qarTulad Cacmuli iranelebi. rogorc iTqva, iranis<br />
elCi nabuT-aRa am dros stambolSi iyo <strong>da</strong> sulTanTan audiencias<br />
elo<strong>da</strong>. amitom yizilbaSebi osmalebTan pirispir<br />
brZolas eridebodnen <strong>da</strong> svimon mefes qarTulad Cacmulebi<br />
exmarebod nen 1 . mefis os malebTan brZolis es momenti erTxel<br />
kidev a<strong>da</strong>sturebs Cems mier zemoT gamoTqmul azrs, rom<br />
osmaleTsa <strong>da</strong> qarTlis samefos Soris sazavo mo la parakeba<br />
CaSlili iyo <strong>da</strong> saomari mdgomareoba grZeldebo<strong>da</strong>. amave<br />
dros, rogorc Cans, yizilbaSebs sulTanTan molaparakebiT<br />
drois mogeba sur <strong>da</strong>T <strong>da</strong>, SeZlebis<strong>da</strong>gvarad, aRmosavleT<br />
saqarTveloSi mtkiced fexis mokidebas cdilobdnen.<br />
mehmed faSas qarTvelebTan brZolis gamarTva ar undo<strong>da</strong>.<br />
mas gorTan mdinare mtkvari un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>elaxa <strong>da</strong> manuCars<br />
rCeva sTxova. manu Carma faSas dilamde <strong>da</strong>c<strong>da</strong> urCia. magram<br />
sar<strong>da</strong>lma brZana, saswrafod ga<strong>da</strong>suliyvnen mdinareze, ris<br />
gamoc osmalebma sastiki marcxi gani cades. svimon mefis<br />
xelSi aRmoCn<strong>da</strong> mtris mTeli aRali <strong>da</strong> xazina. ga<strong>da</strong>rCenili<br />
jaris nawilma Tbilisamde miaRwia. TbilisSi, rogorc yovelTvis,<br />
didi gaWirveba iyo <strong>da</strong> xelcariel mehmed faSas sxva<br />
araferi <strong>da</strong>rCeno<strong>da</strong> rom jariskacebSi 30 aTasi dukati<br />
Seegrovebina <strong>da</strong> kaxeTis mefesTan garnizonisaTvis puris,<br />
cxvrebis <strong>da</strong> sxva sanovagis Sesasyi<strong>da</strong>d xalxi gaegzvna 2 . osmalTa<br />
imedebi verc Tbilisis faSam, ga mahmadianebulma qarTvelma<br />
iusufma, gaamarTla. mehmed faSam igi ga<strong>da</strong>ayena <strong>da</strong> mis<br />
adgilze omar faSa <strong>da</strong>niSna 3 .<br />
1 Minadoi, p. 184 -185.<br />
2 Ibidem, p. 193.<br />
3 Ibidem. svaniZe m., <strong>da</strong>sax. nasr., gv. 151<br />
svimon mefem <strong>da</strong> aTabagma manuCarma ga<strong>da</strong>wyvites osmalebisaTvis<br />
Tbilisis <strong>da</strong>xmarebis saSualeba ar miecaT 1 . maT <strong>da</strong>axloebas<br />
Sahis karze didi kmayo filebiT Sexvdnen. yizilbnaSebis<br />
azriT, amis Semdeg iranis mdgo mareoba amier kavkasiaSi<br />
mniSvnelovnad gaumjobesdebo<strong>da</strong> 2 . Semdgomma movle nebma naTelyo,<br />
rom osmalebTan `Serigeba~ manu Caris xriki iyo 3 . mar-<br />
Talia, sul Tanma manuCars Cildiris beglarbe goba aRudgina,<br />
magram manuCarisaT vis amas raluri mniSvneloba ar hqon<strong>da</strong>.<br />
mas kargad esmo<strong>da</strong> sulTnis zrax vebi samcxis mimarT. sul-<br />
Tans saaTabagos nacvlad safaSos <strong>da</strong>arseba un do<strong>da</strong>. amitom<br />
osmaleTsa <strong>da</strong> samcxes Soris `megobroba~ xan grZlivi ver<br />
iqnebo<strong>da</strong>.<br />
osmaleTis agresia samcxeSi mxolod qarTvelebis <strong>da</strong><br />
Sirvan elebis <strong>da</strong>moukideblobas ar emuqrebo<strong>da</strong>. igi kavkasiis<br />
sxva xalxebisT visac saSiSi iyo. rogorc ibrahim feCevi gadmogvcems,<br />
saSamxlosa <strong>da</strong> <strong>da</strong>Restnis gamge blebma kavSiri <strong>da</strong>amyares<br />
qarTvelebTan, raTa erTo blivad ebr ZolaT os malebis<br />
winaaRmdeg. kavkasiaSi antiosmalur kavSirs saTaveSi Caudga<br />
iranis Sahi, romelmac samokavSireo jaris sardlad imamyuli-xani<br />
<strong>da</strong>niSna 4 . stambolSi jerovnad Seafases amierkavkasiaSi<br />
Seqmnili mdgo mareoba <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvites Crdilo kavkasiaze<br />
gavliT gaegzavnaT laSqari, romelic <strong>da</strong>rubandsa <strong>da</strong><br />
baqoSi mdgom os malTa garnizonebs <strong>da</strong>exmare bo<strong>da</strong> 5 . imave dros<br />
Tbilisis <strong>da</strong>saxmareblad gagzavnili jari svi mon mefem muxranis<br />
velze <strong>da</strong>amarcxa 6 . osmaleTis jaris <strong>da</strong>rubandSi misvlam<br />
1583 wlis gazafxulze, Sahis karze didi SeSfoTeba<br />
1 Minadoi, p. 204<br />
2 Ibidem, p. 226.<br />
3 manuCar aTabagis osmalebTan urTier Tobaze <strong>da</strong>wvr. ix. qvemoT gv. 399-437.<br />
4 ibrahim feCevi, gv. 69.<br />
5 Смирнов И. А. Рoссия и Турция в XVI-XVII вв., в двух томах. «Ученные<br />
записки МГУ им. М. В. Ломоносова», вып. 94, М., 1946, т. I, XVI в., с. 126-127.<br />
6 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 150-151.<br />
236 237
gamoiwvia. Sahma ima myuli-xanis meTaurobiT 50 aTasiani jari<br />
gagzavna. yizilbaSma sar<strong>da</strong>lma maSinve qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis<br />
mefeebs werilebi gaugzavna <strong>da</strong> is ini laSqrobaSi monawileobis<br />
misaRebad miiwvia. ibrahim FfeCevTan ar Cans, mividnen Tu<br />
ara qarTlelebi yizil baSTa <strong>da</strong>saxmareblad. kaxeTis mefes ki<br />
mcire razmi gaugzavnia. maT mTebSi siarulisas gza <strong>da</strong>bneviaT,<br />
gafan tulan <strong>da</strong> adgilobriv mosax leobas osmalTa SiSiT<br />
amouwyvetia, maTi mokveTili Tavebi ki osmalo sardlisaTvis<br />
gaugzavnia. ferhad faSam, Ta vis mxriv, kaxeTis mefe<br />
aleqsandres misi qveSevrdomebis Tavebi gaugzavna <strong>da</strong> Tanac<br />
SeuTvala: `bednieri fadiSahis moxarakeebi rom xarT, es ras<br />
niSnavso?~ 1<br />
amgvarad, osmalebis aRmosavleT amierkavkasiaSi yofna<br />
mxolod iaraRze iyo <strong>da</strong>myarebuli, rac, rogorc Cans, adgilobriv<br />
mosaxleobaze yovelTvis qmediT gavlenas ar axden<strong>da</strong>.<br />
male osmalebma manuCaris `Se morigebis~ fasic iwvnies.<br />
sulTnis braZanebiT, manuCars <strong>da</strong>evala Tbi lisSi 30 aTasi<br />
dukatis mitana. roca manuCari Tbiliss miuaxlov<strong>da</strong>, minadois<br />
TqmiT, is svimon mefes Sexv<strong>da</strong> <strong>da</strong> xanmokle TaTbiris<br />
Semdeg, manu Caris Tanmxlebi osmalTa razmi amowyvites,<br />
xazina ki miiTvises 2 .<br />
ferhad faSam ganizraxa manuCaris samflobeloebze eyara<br />
javri. ma gram manamde aucilebeli iyo Tbilisis <strong>da</strong>xmareba.<br />
man am rTuli amo canis Sesruleba qarTvelebTan <strong>da</strong> yizilbaSebTan<br />
brZolebSi gamocdil hasan faSas (es is hasan faSaa,<br />
romelmac yizilbaSTa sar<strong>da</strong>li yuli-xani <strong>da</strong>atyveva) <strong>da</strong>avala,<br />
mas Caabara 40 aTasi dukati <strong>da</strong> 15 aTasi rCeuli mebrZoli<br />
gaayola 3 . maT rigebSi iyvnen qurTistanisa <strong>da</strong> rumeliis<br />
amirebi. dmanisis xeobaSi mimaval osmalebs Tavs<strong>da</strong>esxa<br />
qarTvelTa 500 kaciani razmi, romelTa Soris ramdenime<br />
1 ibrahim feCevi, gv. 73. Sdr. svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 158<br />
2 Minadoi, p. 223-224.<br />
3 Ibidem, p. 224-225.<br />
yizilbaSi amirac iyo. qarT velebma ara mxolod SeaCeres<br />
osmalTa winsvla, aramed, rogorc Saraf-xan bidlisi gadmogvcems<br />
(is pira<strong>da</strong>d monawileob<strong>da</strong> am brZolaSi <strong>da</strong> gamoCenili<br />
simama cisa <strong>da</strong> erTgulebisaTvis sulTanma <strong>da</strong>ajildova<br />
1 ), <strong>da</strong>amar cxes kidec. jaris narCenebi, misive TqmiT,<br />
mxolod hasan faSas simtkicem ixsna. ga<strong>da</strong>r Cenil jars, meore<br />
dRes mxolod yizilbaSebi <strong>da</strong>esxnen, ma gram hasan faSam<br />
maT winaaRmdeg Saraf-xan bidlisi gagzavna mcire raz miT,<br />
romelmac mowi naaRmdegeTa meTauri ali-yuli begi <strong>da</strong>atyveva.<br />
yizil baSebi gaiqcnen 2 . mar Talia, pir<strong>da</strong>pir ar aris naTqvami,<br />
vin meTaurob<strong>da</strong> qarTvelTa im razms, romelmac osmalebi<br />
<strong>da</strong>amarcxa, ma gram savaraudoa, rom es iyo manuCari. amis <strong>da</strong>ma<strong>da</strong>sturebeli<br />
un<strong>da</strong> iyos osmalebis mier manuCaris<br />
samflobeloe bis sastikad aoxreba, rasac sak maod <strong>da</strong>wvrilebiT<br />
agviwers minadoi 3 .<br />
1584 wlis gazafxulze ferhad faSam miiRo sulTnis<br />
brZaneba nax Wevansa <strong>da</strong> Tavrizze SetevisaTvis momzadebis<br />
Sesaxeb. imave dros, sulT nis miTiTebis Tanaxmad, saWiro<br />
iyo qarTvelebisagan Seviwroebuli Tbi lisis <strong>da</strong>xmareba 4 .<br />
Sahis kars mxedvelobi<strong>da</strong>n ar gamorCenia osmalebis samxedro<br />
samzadisi <strong>da</strong> naxWevanis <strong>da</strong>sacavad Tavrizis maxloblad<br />
Tavi mouyara 30 aTasamde mebrZols. yizilbaSebis samzadisi<br />
ferhad faSas gegmas arRvev<strong>da</strong>. man, amis Sesaxeb, saswrafod<br />
acnoba sulTans <strong>da</strong> Semdgom brZanebas <strong>da</strong>elo<strong>da</strong>. sulTanma<br />
ukve ico<strong>da</strong>, rom svimon mefe <strong>da</strong> aTabagi manuCari kvlav osmalebis<br />
winaaRmdeg aRsdgnen, sastikad aviwroebdnen Tbilisis<br />
garnizons <strong>da</strong> Sahis <strong>da</strong>xmarebasac apirebdnen 5 . gaiTval-<br />
1 Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси, Шараф-наме, I. Перевод, предисловие,<br />
примечания и приложе ния Е. И. Васильевой, М., 1967 , с. 490.<br />
2 Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси. Шараф-наме, II. Перевод, предисловие,<br />
примечания и приложе ния У. И. Васильевой, М., 1976 , с. 245.<br />
3 Minadoi, p. 225.<br />
4 Alberi, II, p. 285.<br />
5 Ibidem.<br />
238 239
iswina ra qarTlisa <strong>da</strong> samcxis pozicia, sulTanma ferhad<br />
faSas ubrZana, `ga<strong>da</strong>s dos yvela saqme <strong>da</strong> Seudges dmanisze<br />
<strong>da</strong> loreze gamavali gzebis mowes regebas~ 1 . aseT viTarebaSi,<br />
osmalebis Semdgom moqmedebisaTvis Tbi liss gansakuTrebuli<br />
mniSvneloba eniWebo<strong>da</strong>.<br />
ferhad faSam, yizilbaSTa yuradRebis modunebis mizniT,<br />
xmebi gaavrcela, rom naxWevanze laSqroba energiulad <strong>da</strong>iwyo<br />
<strong>da</strong> saqarT veloze TavdsxmisaTvisac emzadeba. man jer<br />
lores cixe aRadgina, Sig 7-8 aTasiani garnizoni 200 qvemexiT<br />
Caayena 2 , cixisTavad ki <strong>da</strong>niSna berZeni ali faSa 3 . sar<strong>da</strong>lma<br />
mas <strong>da</strong>avala, xelsayrel SemTxvevaSi lore<strong>da</strong>n 10 miliT<br />
<strong>da</strong>Sorebuli SaiTanyala (qajTacixe) gaemagrebina 4 . TviTon<br />
ferhad faSa mTeli jariT wavi<strong>da</strong> dmanisisaken, romelic<br />
qarTvelebma nangreve bad aqcies, raTa es umniSvnelovanesi<br />
cixe-simagre osmalebs aRar ga moeyenebinaT. ferhad faSam<br />
roca am cixis <strong>da</strong> dmanisis mi<strong>da</strong> moebi <strong>da</strong>aT valiera, gonivrulad<br />
ar CaTvala misi aRdgena <strong>da</strong> mis max loblad, Zveli<br />
nacixaris adgilas, axali aagebina 5 . mis kedlebze 200 mcire<br />
zomis qvemexi <strong>da</strong>adgmevina, beglarbegad ki hasan faSa <strong>da</strong>niSna 6 .<br />
dman isis mi<strong>da</strong>moebSi fer had faSam kidev erTi cixe <strong>da</strong>ikava,<br />
sa<strong>da</strong>c 10 qve mexi <strong>da</strong>dga, xolo cixisTavad rustem faSa <strong>da</strong>niSna<br />
7 . ferhad faSam Tbi lisis <strong>da</strong>saxmareblad dmanisi<strong>da</strong>n ridvan<br />
faSa 20 aTasi 8 rCeuli <strong>da</strong> saukeTe sod SeiaraRebuli<br />
mebrZoliT gagzavna. igi erTi dReSi TbilisSi mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
1 Minadoi, p. 226.<br />
2 Minadoi, p. 229. jovani miqelis mixedviT _ 100 qvemexi. Alberi, II, p.<br />
286.<br />
3 `moreas mirliva ali-beg bunavi <strong>da</strong>niSna lores beglarbegad~. Шараф-хан<br />
Шамсад дин Бидлиси, II, c. 246<br />
4 Minadoi, p. 230.<br />
5 Saraf-xan bidlisis mixedviT, ferhad faSa dmanisis cixis agebas 40 dRe<br />
moan doma. Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси, II, c. 246<br />
6 arzrumis amir al-umara hasan faSa. Тамже.<br />
7 Alberi, II, p. 286<br />
8 Minadoi, p. 232. sxva cnobiT 12 aTasi. Alberi, II, p. 286.<br />
garnizons saWiro <strong>da</strong>xmareba aRmouCina. maSin, roca ridvan<br />
faSa TbilisTan idga, mis banakSi svimon mefis <strong>da</strong>m terebuli<br />
Zma <strong>da</strong>uT-xani mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> osmalebs samsaxuri SesTavaza 1 . Tbilisis<br />
saqmeebis mogvare bis Semdeg ridvan faSa dmanisSi<br />
gabrun<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>uT-xani Tan wai yvana. svimon mefe, mstovrebis<br />
saSualebiT, Tvalyurs adevneb<strong>da</strong> osmalTa jaris moZraobas.<br />
don xuan de persias TqmiT, ridvan faSas banakSi Sepa ruli<br />
mefis mstovrebi <strong>da</strong>ud-xans <strong>da</strong>urwmune bia, rom osmalTa jari<br />
mcire iyo. imave avtoris mixedviT, svimon mefes <strong>da</strong>uT-xanis<br />
motaceba ganuzraxavs 2 . mstovrebis mier mefesTan mi tanili<br />
cnoba ridvan faSas jaris raodenobis Sesaxeb, swori ar iyo.<br />
si namdvileSi mas bevrad meti jari hyav<strong>da</strong>. miuxe<strong>da</strong>vad amisa,<br />
ridvan faSas qarTvelebis SiSi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> ferhad faSas<br />
<strong>da</strong>matebiT kidev 10 aTasi kaci sTxova 3 . yalbi informaciiT<br />
waqezebuli svimon mefe manuCar Tan <strong>da</strong> sxva oTx qarTvel<br />
didebulTan erTad 4 , 4 aTasi mebrZoliT 5 os malebs <strong>da</strong>uxv<strong>da</strong>.<br />
Tav<strong>da</strong>pirvelad qarT velebis winaaRmdeg 6 aTasi osmalo idga,<br />
magram brZola gaCaR<strong>da</strong> Tu ara, borcvis ukan Casafrebuli<br />
osmalTa mTavari Zala Tavs <strong>da</strong>aty<strong>da</strong> qarT velebs. mefes cxeni<br />
moukles, magram igi sakuTarma si mamacem ga<strong>da</strong>arCina. qarTvelebi<br />
sruli ganadgurebi<strong>da</strong>n ferhad faSas mier ridvan faSas<br />
<strong>da</strong>s axmareblad gagzavnili 10 aTasiani jaris gamoCenam ixsana.<br />
osmalebma is ini qarT velTa <strong>da</strong>mxmare jarad miiCnies <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>ibnen. amiT isargebles qarTvelebma <strong>da</strong> brZolis vels gaecalnen.<br />
ridvan faSam ferhad faSas ba nakSi sakmaod didi<br />
na<strong>da</strong>vli miitana, magram yvelaze mniSvnelovani iyo mis mier<br />
miyvanili <strong>da</strong>uT-xani. <strong>da</strong>uT-xanis osmalTa banakSi misvlaze<br />
sainteresod cnoba <strong>da</strong>gvitova mustafa selianiqma. igi ambobs:<br />
<strong>da</strong>uT-xani `exla Tavisi xuTi begisa <strong>da</strong> misi erTi<br />
1 Minadoi, p. 232<br />
2 Don Juan de Persia, p. 85v.<br />
3 Minadoi, p. 233.<br />
4 Alberi, II, p. 286.<br />
5 Minadoi, p. 233.<br />
240 241
mamaci Svilis TanxlebiT mis aR matebuleba sar<strong>da</strong>l ferhad<br />
faSasTan movi<strong>da</strong>. aq mas sTxova, rom momeciT saSualeba mivaRwio<br />
bednierebis zRurbls (stambols), radganac <strong>saqarTvelos</strong><br />
gasaRebi me var <strong>da</strong> maRali RmerTis wyalobiT aReba<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>py roba CemiT SeiZlebao~ 1 .<br />
zamTris moaxloebis gamo, ferhad faSa iZulebuli gax<strong>da</strong><br />
yarsSi an arzrumSi <strong>da</strong>brunebuliyo. manamde ki manuCaris samflobeloebis<br />
ak leba undo<strong>da</strong> <strong>da</strong> javaxeTisken gaeSura. magram<br />
axalqalaqisa <strong>da</strong> alTun yalas (oqroscixe) mosaxleoba gaxiznuliyo<br />
<strong>da</strong> sursaTic ver iSova, ris gamoc jari did<br />
gasaWirSi aRmoCn<strong>da</strong> 2 . don xuan de persias <strong>da</strong> minadois mixedviT,<br />
amis Semdeg osmalebi axalcixisken wavidnen, magram isic<br />
<strong>da</strong>cariele buli <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>T. minadois TqmiT, osmalebma axalcixeSi<br />
a<strong>da</strong>mianebisa <strong>da</strong> pirutyvisaTvis sakvebi blomad iSoves 3 .<br />
don xuani ki sruliad sawi naaRmde gos ambobs: iq igive mdgomareoba<br />
<strong>da</strong>xv<strong>da</strong>T, rogoric axalqalaqsa <strong>da</strong> alTunyalaSi 4 .<br />
ferhad faSam axalcixeSi cixis ageba ganizraxa, magram<br />
ganawameb jars amis gagonebac ki ar sur<strong>da</strong> <strong>da</strong> saqme amboxebamde<br />
mivi<strong>da</strong>. ferhad faSas mokvliT <strong>da</strong>emuqrnen. is iZulebuli<br />
gax<strong>da</strong> artaans wasuliyo 5 .<br />
don xuan de persias <strong>da</strong> minadois TqmiT, manuCar aTabagis<br />
razmebma gzad mimaval osmalebs didi zarali miayenes.<br />
qarTvelebma ferhad faSas oTxTvala gaZarcves. mis pirad<br />
nivTebTan (Zvirfasi qvebiT moWedili xmlebi, fari, kaparWi<br />
<strong>da</strong> bewveuli) erTad, gaitaces misi say vareli mxevali qali 6 .<br />
minadoi ki fiqrob<strong>da</strong>, rom es Caidines ukmayo filo ianiCreb-<br />
1 fuTuriZe g. mustafa selianiqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 268.<br />
2 Don Juan de Persia, p. 86r.<br />
3 Minadoi, p. 236.<br />
4 Don Juan de Persia, p. 86r.<br />
5 Minadoi, p. 240; Don Juan de Persia, p. 86v; Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси,<br />
II, c. 246<br />
6 Don Juan de Persia, p. 86v.<br />
ma, raTa ferhad faSasTvis saxeli gaetexaT 1 . manuCaris partizanuli<br />
razmebi musrs avlebdnen osmalTa jars, yvelas<br />
xocavdnen, vinc jars mcireodeni manZiliT CamorCebo<strong>da</strong>. jovani<br />
miqelis TqmiT, ase <strong>da</strong>emarTa 3 aTas Turqs, romlebic<br />
didi Tovlis gamo ZiriTad Zalas CamorCnen <strong>da</strong> qarTvelebma<br />
amowyvites 2 .<br />
ferhad faSam gaiTvaliswina saqarTveloSi Seqmnili<br />
mdgomareoba <strong>da</strong> mizanSewonilad CaTvala <strong>da</strong>uT-xani swrafad<br />
gaegzvna sulTnis karze. <strong>da</strong>uT-xanis stambolSi misvlis ori<br />
gansxvavebuli TariRi gvaqvs. mustafa selianiqis mixedviT,<br />
<strong>da</strong>uT-xani 1584 wlis noemberSi didi zeimiT miiRes stambolSi<br />
3 , xolo fugeris gazeTis `koresponden tis~ informaciiT<br />
_ 1585 wlis 20 ianvars 4 . fugeris gazeTma informacia<br />
<strong>da</strong>uT-xanis stambolSi misvlis Sesaxeb miiRo 28 ianvars.<br />
masSi naTqvamia: <strong>da</strong>uT-xani 20 kaciani amaliT stambolSi<br />
mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> sulTans Tbilisis beglarbegoba sTxova. samagierod<br />
igi sulTans <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong>, rom <strong>da</strong>rwmunebis, motyuebis an<br />
Zalis gamoyenebis gziT qarTvelebs sulTnis qveSevrdomebad<br />
gaxdi<strong>da</strong>. <strong>da</strong>uTx anma erTgulebis <strong>da</strong>mtkicebis mizniT, stambolSi<br />
Tavisi vaJi <strong>da</strong>stova. man sul Tans gaacno, agreTve<br />
sefianTa saxelmwifos savalalo mdgomareoba <strong>da</strong> Tavrizze<br />
Seteva urCia.<br />
sulTans awyob<strong>da</strong> <strong>da</strong>uT-xanis svimon mefesTan <strong>da</strong>pirispireba,<br />
ami tom misi yvela Txovna Seiwynara. `mis Svilsa <strong>da</strong><br />
amalas sapatio xalaTebi uboZa, TviT <strong>da</strong>uT-xans maraSis beglarbegoba<br />
eboZa <strong>da</strong> 992 wlis zul-ka <strong>da</strong>s pirvel ricxveb-<br />
1 Minadoi, p. 243.<br />
2 Alberi, II, p. 286.<br />
3 fuTuriZe g., mustafa selianiqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 268.<br />
4 Tardy L., Le Roi Svimon I er á la lumére des sources d’ Europe Centrale<br />
contem poraines de son époque, I partie. `Bedi Kartlisa. Revue de Kartvélolodie~,<br />
vol. XXXI, Paris, 1973 , p. 188-189. l. tardis qar Tul enaze gamocemul wignSi 2<br />
ianvaria. ix. misi, ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi, gv. 144.<br />
242 243
Si 1 sar<strong>da</strong>lTan gagzavnil iqna maRali brZaneba, rom [<strong>da</strong>uTxani]<br />
eaxlos mis aRmatebulebas sar<strong>da</strong>ls <strong>da</strong> ojaklikis<br />
wesiT ebo Zos <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> misi Zmis [svimonis] is miwebi,<br />
romlebic sar<strong>da</strong>lma <strong>da</strong>ipyro~ 2 .<br />
<strong>da</strong>uT-xanis svimonTan <strong>da</strong>pirispirebiT sulTani saqarTveloSi<br />
an tiosmaluri Zalebis gaTiSvas fiqrob<strong>da</strong>. misi varaudiT<br />
momxreebi <strong>da</strong>ud-xansac gamouCndebodnen, magram ganmeor<strong>da</strong><br />
adrindeli mdgomareoba: <strong>da</strong>uTx anma verc Sahs<br />
gaumarTla Tavisi proiranuli <strong>da</strong> verc sulTans Tavisi<br />
proosmaluri politikiT. man <strong>da</strong>sayrdeni ver hpova qarTlis<br />
Ta va<strong>da</strong>znaurobaSi. osmaleTis mxares misma ga<strong>da</strong>svlam qarTl-<br />
Si saxalxo moZ raoba ki ar gaxrwna, aramed mox<strong>da</strong> TviT<br />
<strong>da</strong>uT-xanis izolacia qarTlis patriotul ZalebSi 3 .<br />
Znelia imis Tqma, gaiziara Tu ara sulTanma <strong>da</strong>uT-xanis<br />
rCeva, os malebs TavrizisTvis SeetiaT. manamdisac rom hqon<strong>da</strong>T<br />
maT aseTi ganzraxva, amaze ramdenjerme iTqva kidec.<br />
erTi ram cxadia, rom os malebma laSqrobis mimarTuleba<br />
Secvales. 10 aprils osmalTa laSqari didvaziris, osman<br />
faSas meTaurobiT, arzrumisa <strong>da</strong> erevnis gavliT Tavrizisken<br />
wavi<strong>da</strong> 4 . imave dros, <strong>saqarTvelos</strong> samxreT sazRvreb Tan mdgom<br />
jars ebrZana, <strong>da</strong>ewyo Seteva saqarTveloze. meTaurobi iyvnen<br />
lores be glarbegi hasan faSa <strong>da</strong> arzrumis beglarbegi ali<br />
faSa. maTTan erTad iyo <strong>da</strong>ud-xani, romelic umaRlesi mrCevlis<br />
movaleobas asruleb<strong>da</strong> 5 .<br />
saerTo SetevisaTvis samzadisisas, osmalebma <strong>da</strong>iwyes<br />
umTavresi strategiuli punqtebis gamagreba, maTi sursaTsanovagiTa<br />
<strong>da</strong> samxedro saWurvliT momarageba. osmalebi<br />
1 1584 wlis noembris pirveli naxevari.<br />
2 fuTuriZe g., mustafa selianiqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 268.<br />
3 ibrahim feCevi, gv. 77.<br />
4 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 31, p. 189; Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси,<br />
II, c. 247.<br />
5 Tardy L., Op. cit, p. 189.<br />
goris cixis gamagrebas gansakuTrebiT cdilobdnen 1 . mTavarsar<strong>da</strong>lma<br />
ferehad faSam `im mxares, e. i. saqarT velos sazRvarze<br />
rac cixeebi iyo, saWiroebis<strong>da</strong> mixedviT, zogs (cixes)<br />
jari <strong>da</strong>umata, zogSi ki SesakeTebeli adgilebi SeakeTa <strong>da</strong><br />
araviTari nakli (cixeebSi) ar <strong>da</strong>utovebia~ 2 .<br />
1584 wlis adreul gazafxulze saqarTveloSi, gansakuTrebiT<br />
gorSi Seqmnili gamwvavebuli mdgomareobis gamo,<br />
ferhad faSam cixis aRdgeni saT vis specialurad gagzavna<br />
Tav<strong>da</strong>pirvelad 884 jariskaci. rogorc ali-efendi wers,<br />
adre lala Mmustafa faSas dros <strong>da</strong>tovebulma <strong>da</strong>m cvelebma,<br />
qarTvel Ta <strong>da</strong> sefevidebisagan Sewuxebulebma, <strong>da</strong>xmareba sTxoves<br />
sar<strong>da</strong>ls. gaiTvaliswina ra goris <strong>da</strong>mcvelTa gaWirveba,<br />
sar <strong>da</strong>lma iq <strong>da</strong>matebiT kidev gaagzavna 200 jariskaci. amgvari<br />
ga<strong>da</strong>wy vetilebis miReba is aiZula manuCaris yizilbaSebis mxares<br />
ga<strong>da</strong>svlam. cixe aRadgines 27 dReSi. Cans amboxebul manu-<br />
Cars osmalTa mier <strong>da</strong>pyro bili ramdenime cixe gauTavisu f lebia<br />
kidec, romlebsac osmalebi kvlav iaraRiT <strong>da</strong>euflnen 3 .<br />
osmalebma lores aRdgenis Semdeg aRadgines <strong>da</strong>manisi <strong>da</strong><br />
amis Sem deg ferhad faSa gorTan mivi<strong>da</strong>. Mman am vilaieTis<br />
<strong>da</strong>cva Caabara hei<strong>da</strong>r faSas 4 .<br />
goris cixeSi moiyara Tavi osmaleTis kavkasiis jaris<br />
ZiriTadma Zalebma. aqe<strong>da</strong>n RamiT Tavs esxmodnen <strong>da</strong> iklebdnen<br />
Si<strong>da</strong> qarTlis mosax leobas. osmalebi `Semoesivnen <strong>saqarTvelos</strong><br />
gori<strong>da</strong>n sami-oTxi man Zilis siSoreze. uamravi <strong>da</strong><br />
usazRvro na<strong>da</strong>vli iSoves <strong>da</strong> tyveebi wa moasxes, ise, rom<br />
xuTi aTasi komli, _ mTeli tomis mosaxleoba, gamoirekes<br />
<strong>da</strong> Tan wamoyvanes, sxva Zvirfas nivTebs ki <strong>da</strong>sasruli ar<br />
uCan<strong>da</strong>~ 5 .<br />
1 m. svaniZe fiqrobs, rom goris cixis gamagreba-aSeneba ferhad faSas meored<br />
sardlobis dros (1587 w.) mox<strong>da</strong>. svaniZe m. <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 160.<br />
2 ibrahim feCevi, gv. 77.<br />
3 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 133.<br />
4 NТамже, с. 134.<br />
5 ibrahim feCevi, gv. 77.<br />
244 245
osmaleTis jaris goris mi<strong>da</strong>moebSi sastik moqmedebaze<br />
gadmogvcems agreTve ali-efendic. vidre sar<strong>da</strong>li gorSi imyofebo<strong>da</strong>,<br />
misma jarma 5 aTasi a<strong>da</strong>mianis saxli gaZarcva,<br />
mravali <strong>da</strong>atyveva, mravals Tavi mohkveTa, <strong>da</strong>ungria sacxovrebeli<br />
<strong>da</strong> Zalian bevri naZarcvi waiRo 1 .<br />
Mmehmed faSa gori<strong>da</strong>n TbilisSi wavi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c sami dRe<br />
<strong>da</strong>rCa. Mmas TbilisSi miutanes kaxeTis mefe aleqsandres<br />
xarki, romelic Sedgebo<strong>da</strong> 30 iuqi abreSumis, ramdenime mona<br />
kacisa <strong>da</strong> qalisa <strong>da</strong> sxva sagnebisagan. sardlis brZanebiT<br />
Tbilisis cixe SeakeTes, amis Semdeg waiRo kaxelebis mier<br />
ga<strong>da</strong>xdili xarki <strong>da</strong> arzrumSi wavi<strong>da</strong> gamosazamTreblad 2 .<br />
1585 wlis aprilis <strong>da</strong>sasruls osman faSam arzrumi<strong>da</strong>n<br />
Sikriki gag zavna sulTanTan <strong>da</strong> <strong>da</strong>matebiTi SeiaraRebuli<br />
Zala iTxova 3 . rogorc Cans, mas qarTvelTa mosalodneli<br />
Tav<strong>da</strong>sxma Zlier afiqreb<strong>da</strong>. osman faSa iranis sazRvars uaxlovdebo<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> saomari operaciebisaTvis emzadebo<strong>da</strong>, rodesac<br />
mas acnobes, rom alepos beglarbegma hasan faSam <strong>da</strong> klisas<br />
san jaybegma ali begma gasul zamTars brZola gaumarTes<br />
qarTvelebs loresa <strong>da</strong> dmanisis maxloblad. am brZolaSi<br />
<strong>da</strong>iRupa os malTa jaris didi nawili, maT Soris lores begrlarbegi<br />
ali faSa, xolo alepos beglarbegma hasan faSam<br />
brZolis veli<strong>da</strong>n erTi muWa jariskacebiT gaqceva SeZlo. am<br />
brZolaSi didi <strong>da</strong>naklisi qarTveleb mac ganicades 4 .<br />
1584 wlis zamTarSi, osmalebma qarTvelebTan brZolaSi<br />
sxvaga nac ganicades marcxi. veneciis konsulis pietro miqeles<br />
mier sirii<strong>da</strong>n gag zavnili relacii<strong>da</strong>n 5 vigebT, rom hasan<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 135<br />
2 Тамже. ibrahim feCevis gadmocemiT: `levan xanis Svilis _ aleqsandre<br />
xanis Svilze <strong>da</strong>debuli iyo [xaraja] oc<strong>da</strong>aTi Áuqi abreSumi <strong>da</strong> ramdenime<br />
ymawvili <strong>da</strong> ubadlo [silamazis] mxevali; aiRes <strong>da</strong> waitanes. Kkidev ramdenime<br />
ispiris mimino <strong>da</strong> ramdenime bala bani waiyvanes~. ibrahim feCevi, gv. 77-78.<br />
3 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 31, p 190.<br />
4 Ibidem.<br />
5 relacia veneciis senatSi waikiTxes 1584 w. 8 dekembers.<br />
faSas Tan axl<strong>da</strong> 7 sanjay begi Tavi anTi jarebiT. xuTi sanjaybegi<br />
qarTvelebma mokles, ori ki, <strong>da</strong>aty veves. hasan faSa<br />
mxolod rva kaciT gaiqca 1 .<br />
qarTvelTa warmatebulma moqmedebam seriozuli <strong>da</strong>brkoleba<br />
Seu qmna erevanTan <strong>da</strong>banakebul osman faSas did<br />
armias. igi susrsaTis se riozul naklebobas ganicdi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
imedovneb<strong>da</strong>, rom momaragebis gaumjobesebis Sem deg samxedro<br />
operaciebis gagrZelebas kvlav SeZleb<strong>da</strong>. man stambolSi<br />
ramdenime kaci gagzavna <strong>da</strong> sulTans acnoba, rom sursa-<br />
Tis nakleboba jars gaxrwnis saSiSroebas uqmni<strong>da</strong>. arsebuli<br />
siZneleebis gamo <strong>da</strong>iwyo dezertiroba, jariskacebi adgilobriv<br />
mosaxleobas iklebdnen 2 . aseTma mdgomareobam osman faSa<br />
aiZula arzrumi<strong>da</strong>n yarsis mimarTulebiT wasu liyo <strong>da</strong> am<br />
qalaqis Crdilo aR mosavleTiT hasan-kalaSi <strong>da</strong>banakebuliyo.<br />
osmalTa jaris ga<strong>da</strong>adgileba CvenTvis imdenad sainteresoa,<br />
ramdena<strong>da</strong>c aq mTavarsar<strong>da</strong>lma miiRo iranis Sahisa <strong>da</strong> qar-<br />
Tlis mefis elCebi, rom lebsac samSvidobo molaparakebis<br />
gamarTva evalebo<strong>da</strong>T 3 .<br />
molaparakebis dros Tavs iCens erTi gansakuTrebiT saintereso<br />
mo menti: iranisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> delegaciebi molaparakebas<br />
cal-calke, magram erTmaneTTan SeTanxmebulad awarmoebdnen.<br />
qarTlis samefos elCo bas saTaveSi edga `maRali<br />
Tanamdebobis saeklesio piri~, romelmac osman faSas acnoba<br />
qarTveli mefe-mTavrebis survili `mSvidobisa <strong>da</strong> keTilmezoblobis~<br />
Sesaxeb. sulTnis kari gaWianure buli omis <strong>da</strong>srulebis<br />
momxre iyo <strong>da</strong> osman faSas TviTonac gamouTqvams<br />
survili saomari mo qmedebis Sewyvetis Sesaxeb. igi ara<br />
marto qarTvelebis moTxovnaTa <strong>da</strong>k mayofilebis, aramed maTi<br />
yvela mtrisagan <strong>da</strong>cvis imedsac iZleo<strong>da</strong>. sardlis amgvar<br />
enTuziazms, vfiqrob, qarT velTa warmomadgenlebi didi six-<br />
1 Berchet, p. 70.<br />
2 Tardy L, Le Roi Svimon I er , 31, p 190<br />
3 Ibidem, p. 191.<br />
246 247
aruliT ar Sexvdebodnen, radgan os man faSam imis garantiad,<br />
rom qarTvelebi os malebTan urTierTobaSi mSvidobasa <strong>da</strong><br />
keTilmezoblobas <strong>da</strong>icavdnen, svi mon mefes ori vaJis sulTnis<br />
karze mZevlad gagzavna mosTxova 1 . os malebs mefis vaJebis<br />
stambolSi wayvaniT, misi gauvnebely ofa undo<strong>da</strong>T.<br />
movlenebis Semdgomi ganviTarebi<strong>da</strong>n irkveva, rom sazavo<br />
mola parakeba, rogorc iranelebTan ise qarTvelebTan uSedegod<br />
<strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong> <strong>da</strong> saomari moqmedeba ganaxl<strong>da</strong>. osmalebma<br />
Tavrizis mimarTulebiT <strong>da</strong>iwyes Seteva, magram yizilbaSebis<br />
<strong>da</strong> qarTvelTa winaaRmdegobas waawydnen <strong>da</strong> didi <strong>da</strong>naklisi<br />
ganicades 2 . miuxe<strong>da</strong>vad amisa, 1585 wlis seqtemberSi os malebma<br />
Tavrizi mainc aiRes. amis Semdeg yizilbaSebi, marTalia, br-<br />
Zolas ganagrZobdnen, magram maTi roli kavkasiis frontze<br />
uaRresad Sesust<strong>da</strong>. am garemoebam osmaleebis qarTl-kaxeTis<br />
wi naaRmdeg gaaqti ureba gamoiwvia.<br />
osmaleTis moZaleba xifaTs uqmni<strong>da</strong> kaxeTis samefos,<br />
romlis mes veurebma osmalTa Semosevebi aqamde sxva<strong>da</strong>sxva<br />
xerxiT aiciles. osmalebi Tvals xuWavdnen aleqsandre II-is<br />
moCvenebiT morCilebaze. igi sarge blob<strong>da</strong> osmalebis qar-<br />
Tlisa <strong>da</strong> Sirvanis saqmeebSi CaflobiT <strong>da</strong> maT xarksac ki<br />
aRar uxdi<strong>da</strong>. axla, rodesac osmalebma Se<strong>da</strong>rebiT myarad<br />
igrZnes Tavi, ibrahim feCevis mixedviT, kaxeTis samefo ai-<br />
Zules 1578 wels <strong>da</strong>debuli xelSekrulebiT nakisri xaraja<br />
ga<strong>da</strong>exa<strong>da</strong>. `aleqsandre xanze <strong>da</strong>debuli iyo xaraja: oc<strong>da</strong>aTi<br />
Áuqi abreSumi <strong>da</strong> ramdenime ymawvili <strong>da</strong> ubadlo [silamazis]<br />
mxevali, [aiRes <strong>da</strong>] wari tanes. kidev ramdenime ispiris mimino<br />
<strong>da</strong> ramdenime kidev balabani waiyvanes~ 3 .<br />
kaxeTis mefem droulad Seafasa Seqmnili viTareba. vidre<br />
os malebi radikalur RonisZiebas gaatarebdnen, maT manamde<br />
miarTva xarki. ma gram <strong>saqarTvelos</strong> sxva mxareebSi osmalebs<br />
1 Ibidem.<br />
2 Ibidem.<br />
3 ibrahim feCevi, gv. 78.<br />
iaraRiT uxdebo<strong>da</strong>T TavianTi pre tenziebis <strong>da</strong>kmayofileba.<br />
imave ibrahim feCevis Txzule bi<strong>da</strong>n irkveva, rogor Seicvala<br />
osmaleTis <strong>da</strong>mokidebuleba <strong>da</strong>umorCile beli saqarT velos<br />
mimarT. osmalebma, faqtobrivad, xeli aiRes qarTlis mimarT<br />
inkorporaciis <strong>politika</strong>ze. memkvidreobiTi samflobeloebis<br />
gamgeblebad isini tovebdnen adgilobriv Tvadebs, romlebsac<br />
va saluri <strong>da</strong>mokide buleba un<strong>da</strong> eRiarebinaT <strong>da</strong> xarkis<br />
ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> ekisraT.<br />
1586 wels osman faSa mokv<strong>da</strong> <strong>da</strong> aRmosavleTis jarebis<br />
mTavar sard lad ferhad faSa meored <strong>da</strong>iniSna. man `<strong>saqarTvelos</strong>aken<br />
zedized jari gagzavna <strong>da</strong> adre <strong>da</strong>morCilebulTagan<br />
xaraja <strong>da</strong> baJi aaRebina. <strong>da</strong>sturi miecaT mmarTvelobisa~.<br />
arasworia am osmalo istorikosis Semdegi gancxadeba:<br />
`agreTve movi<strong>da</strong> simon cbieris ga<strong>da</strong>saxadi <strong>da</strong> baJi. maTi<br />
(svimon I <strong>da</strong> aleqsandre II _ e. m.) morCileba <strong>da</strong> <strong>da</strong>qvemdebareba<br />
<strong>da</strong>dgin<strong>da</strong>~ 1 . svimon mefe osmalebs ga<strong>da</strong>saxads rom ar<br />
miarTmev<strong>da</strong> <strong>da</strong> arc morCilebas aRiareb<strong>da</strong>, es kargad Cans imdroindeli<br />
sxva sando wyaroe bi<strong>da</strong>n. svimon mefe erTaderTi<br />
iyo, osmalebis winaSe qedi rom ar moixara. osmalebis mier<br />
Tavrizis aRebis miuxe<strong>da</strong>vad, svimon mefe 1585 w. Tavs <strong>da</strong>esxa<br />
lores <strong>da</strong> es umniSvnelovanesi strategiuli punqti <strong>da</strong>ipyro<br />
2 . 1586 wlis 14 marts fugeris gazeTi Tavis mkiTxvels<br />
acno beb<strong>da</strong>, rom ferhad faSam marcxi ganica<strong>da</strong> arzrumsa <strong>da</strong><br />
vans Soris. amave dros qarTvelebi Tavs <strong>da</strong>esxnen Tbiliss,<br />
gors, yarss <strong>da</strong> osmalebis mier <strong>da</strong>pyrobil sxva mniSvnelovan<br />
cixe-qalaqebs <strong>da</strong> ise Seaviwroves is ini, rom osmalo<br />
jariskacebma dezertiroba <strong>da</strong>iwyes <strong>da</strong> vinc axerxeb<strong>da</strong>, arzrumSi<br />
garbo<strong>da</strong> 3 . <strong>da</strong>mowmebuli es oriode cnoba erTxel kidev<br />
a<strong>da</strong>sturebs svimon mefisa <strong>da</strong> qarTlelebis qedmouxrelobas<br />
osmalebis mier iranze warmatebuli Setevis Semdegac.<br />
1 iqve.<br />
2 qronikebi, II, gv. 423.<br />
3 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 31, p. 192.<br />
248 249
amave dros samcxis aTabagma manuCarma sca<strong>da</strong> osmalebTan<br />
mSvido bis <strong>da</strong>myareba, magram warumateblad 1 . misi diplomatiuri<br />
kontaqti sulTnis kar Tan, evropaSi gaiges qarTvelebsa<br />
<strong>da</strong> osmalebs Soris separatuli zavis <strong>da</strong>debad. amgvari azris<br />
warmoSobas, albaT, xels uwyob<strong>da</strong> qarTvelebis saqmianobac.<br />
safiqrebelia, manuCari <strong>da</strong> svimoni <strong>da</strong>interesebulni imiT Tu<br />
rogori pasuxi movido<strong>da</strong> satamboli<strong>da</strong>n <strong>da</strong> vidre viTarebaSi<br />
ar gaerkveodnen, osmalebTan brZolaze Tavs ikavebdnen. roca<br />
Tavrizis <strong>da</strong>sax mareblad mimavali osmaleTis jari yizilbaSTa<br />
<strong>da</strong> qarTvelTa laSqars waawy<strong>da</strong>, qarTvelebma brZolas<br />
Tavi aarides <strong>da</strong> ukan <strong>da</strong>ixies 2 . qarTvelTa amgvari moqmedeba<br />
ki sxva<strong>da</strong>sxva mosazrebas <strong>da</strong> varaudss warmoSob<strong>da</strong> saqarTvelo-iranis<br />
urTierTobaze.<br />
iTqva, rom svimon mefe, manuCar aTabagi <strong>da</strong> Sahi <strong>da</strong>interesebulni<br />
iyvnen osmaleTTan zavis <strong>da</strong>debiT. magram qarTvelebi<br />
<strong>da</strong> sparselebi sazavo molaparakebis mimarT sxva<strong>da</strong>sxvagvar<br />
<strong>da</strong>mokidebulebas iCendnen.<br />
iranTan sazavo molaparakebis <strong>da</strong>wyebis iniciativa ferhad<br />
faSam gamoamJRavna. is iranis taxtis memkvidre hamza<br />
mirzas <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong>. zavis <strong>da</strong>debaze irani mxolod im<br />
SemTxvevaSi <strong>da</strong>Tanxmdebo<strong>da</strong>, Tu osmaleTi Tavrizze uars<br />
ityo<strong>da</strong>. samagierod irani scnob<strong>da</strong> iranis yvela <strong>da</strong>pyrobas 3 .<br />
Cans, rogor Seicvala iranis pozicia osmaleTTan zavis<br />
sakiTxSi. aqamde irani yovelTvis amasiis zavis mixedviT<br />
gansaz Rvruli mdgomareobis aRdgenas moiTxov<strong>da</strong>, axla igi<br />
mza<strong>da</strong>a uari sTqvas TiTqmis mTel amierkavkasiaze <strong>da</strong> imiTac<br />
kmayofili <strong>da</strong>rCeba, osmalebi Tavrizs Tu mainc <strong>da</strong>uTmobdnen.<br />
magram sulTani arc imaze iyo Tanaxma, rasac Sahis kari<br />
moiTxov<strong>da</strong>. ferhad faSam hamza mirzas mosTxova mas Tavisi<br />
1 ix. aqve, `samcxe-saaTabago <strong>da</strong> iaran_osmaleTi~.<br />
2 Ibidem, p. 193.<br />
3 Рахмани А.А. «Тарих-и Алам арай-и Аббаси» как источник по истории<br />
Азербайджана, Баку, 1960 , с. 75.<br />
vaJi hei<strong>da</strong>r-mirza stambolSi gaegzavna, raTa sulTans mis-<br />
Tvis Tavrizi ga<strong>da</strong>eca 1 . es ki gulisxmob<strong>da</strong>, rom marTalia,<br />
sulTani irans <strong>da</strong>u bruneb<strong>da</strong> Tavrizs, magram misi gamgebeli<br />
sulTnis vasali un<strong>da</strong> yo filiyo. hamza mirza yizilbaSi<br />
amirebis SeTqmulebis msxverpli gax<strong>da</strong> 1585 wels. sazavo<br />
molaparakeba Sewy<strong>da</strong>.<br />
qarTvelebi ukmayofilo un<strong>da</strong> yofiliyvnen iranis mier<br />
warmoe buli sazavo molaparakebis dros wamoyenebuli pirobebiT.<br />
irani toveb<strong>da</strong> qarTlis samefosa <strong>da</strong> samcxe-saaTabagos<br />
bedis anabara. aseT vi TarebaSi, ra Tqma un<strong>da</strong>, qarTvelebi<br />
<strong>da</strong>moukideblad Seecdebodnen osmaleTTan sazavo molaparakebis<br />
<strong>da</strong>wyebas. irani Tu separatul zavs <strong>da</strong>deb<strong>da</strong> osmaleTTan,<br />
es kidev ufro gaarTuleb<strong>da</strong> aRmosavleT saqarT velos ise<strong>da</strong>c<br />
garTulebul mdgomareobas. iaranis warmomadgenlebTan<br />
molaparakebis Semdeg, ferhad faSam sulTans sakuTari xeliT<br />
wauRo Sahisa <strong>da</strong> hamza mirzas werilebi, romlebiTac<br />
isini zavis <strong>da</strong>debas moiTxovdnen 2 .<br />
rogorc iTqva, irani <strong>da</strong> osmaleTi molaparakebis dros<br />
saqarT velos sakiTxis ignorirebas axden<strong>da</strong>. amitom qarTvelebma<br />
isargebles droebiTi simSvidiT <strong>da</strong> svimon mefem mters<br />
axali <strong>da</strong>rtyma miayena. 1586 wlis <strong>da</strong>sasruls, rogorc evropuli<br />
wyaroebi gvamcnoben, mefem Tbilisi aiRo. svimon mefis<br />
mier Tbilisis aRebis Sesaxeb arsebuli ev ropuli wyaroebi,<br />
erTi SexedviT Zlier saeWvod Cans, radgan iran-os maleTis<br />
omis aseTi mniSvnelovani mo menti aRmosavlur wyaroebSi ar<br />
aisaxa. magram evropuli wyaroebis san doobas a<strong>da</strong>sturebs<br />
erTaderTi qarTuli werilobiTi Zegli _ `wigni qronikoni<br />
Zvelisa <strong>da</strong> axlisa~, romelSic vkiTxulobT: `1586 q . q~ks<br />
sod svimon mefe <strong>da</strong> qalaqis faSa asan faSa Seibnen tabaxmelas.<br />
mefes gaemarjva, <strong>da</strong> mokla xuTasi urumi <strong>da</strong> aiRo<br />
1 Тамже.<br />
2 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 31, p. 193.<br />
250 251
galavani Tbilisis qalaqis ukana cixe~ 1 . svi monma xelT igdo<br />
mra vali zarbazani, <strong>da</strong>angrevina osmalebis mier TbilisSi<br />
<strong>da</strong>arsebuli zarbaznebis Camosasxmeli qarxana, ostatebi ki<br />
Sahs gaugzavna. mefis mier Tbilisis aReba swrafad Seityves<br />
evropaSi. Sari eris krebulis IV tomSi es cnoba <strong>da</strong>TariRebulia<br />
1587 wlis 27 ianvriT 2 , ma gram ufro zustia l. tardis<br />
mier mopovebuli cnoba, romelic 1586 wlis 26 noembriT<br />
TariRdeba 3 .<br />
rogor did mniSvnelobas aniWebdnen evropaSi svimon mefis<br />
mier Tbilisis aRebas, amaze metyvelebs is uwyveti informaciis<br />
nakadi, ro mel sac fugeris gazeTi beW<strong>da</strong>v<strong>da</strong>. 1586<br />
wlis 7 dekembers gazeTi ityobinebo<strong>da</strong>, rom Tbilisi <strong>da</strong> mis<br />
mi<strong>da</strong>moebi <strong>da</strong>kavebuli hqon<strong>da</strong>T qarTvelebs <strong>da</strong> rom ferhad<br />
faSam Tbilisis xelaxla <strong>da</strong>sapyrobad hasan faSa 15 aTasiani<br />
jariT <strong>da</strong> ori beglarbegiT gagzavna. imave wlis 24 dekembris<br />
cnoba <strong>da</strong>matebiT siaxles Seicav<strong>da</strong>. Tbilisis aRebisas<br />
svimon mefes beglarbegi <strong>da</strong>utyvevebia 4 .<br />
gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs 1587 wlis 22<br />
ianvris in for macia stamboli<strong>da</strong>n. masSi, svimon mefis mier<br />
TbilisTan mopovebuli gamarjvebis aRniSvnasTan erTad naTqvamia,<br />
rom stambolSi `mividnen Tbilisi<strong>da</strong>n gaqceulni, romlebic<br />
hyvebodnen, Tu ra dRe ayara Turqebs qarTvelebis mefe<br />
svimonma. svimonTan moskovi<strong>da</strong>n mosula 6 aTasi karabineri.<br />
mas ga<strong>da</strong>uketia uReltexilebi <strong>da</strong> cixe-simagreSi gamoketili<br />
omar faSa Znel mdgomareobaSi aRmoCn<strong>da</strong>, radgan yvela gza<br />
<strong>da</strong>xSuli hqon<strong>da</strong>~ 5 .<br />
1 <strong>saqarTvelos</strong> istoriis qronikebi XVII-XIX ss. teqstebis ganosacemad<br />
moamza<strong>da</strong>, ga mokvlevebi <strong>da</strong> ganmartebebi <strong>da</strong>urTo avT. ioselianma, Tb., 1980, gv.<br />
341.<br />
2 Charriére E., Negociations de la France <strong>da</strong>ns le Levant et correspodences,<br />
memoires et actes diplo matiques, IV, Paris, 1853, p. 578.<br />
3 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 31, p. 193.<br />
4 Ibidem.<br />
5 Ibidem, p. 194.<br />
qarTlis samefosa <strong>da</strong> osmaleTs Soris omis <strong>da</strong>mTavreebis<br />
win kavkasiaSi friad angariSgasawevi movlena mox<strong>da</strong>. 1587<br />
wels kaxeTis samefom moskovis mefis mfarveloba miiRo. osmalebs<br />
es faqti serio zul garTulebebs uqad<strong>da</strong> ara marto<br />
saqarTveloSi, aramed mTel amierkavkasi aSi. amitom osmale-<br />
Tis mTavrobam ga<strong>da</strong>wyvita, ra<strong>da</strong>c ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>jdomo<strong>da</strong> qar-<br />
Tlis samefos <strong>da</strong> samcxe-saaTabagos winaaRmdegoba gaetexa.<br />
imave dros osmaleTs iranisTvisac un<strong>da</strong> Seetia. stambolSi<br />
Se muSavebuli gegmis mixedviT, Seteva warimarTebo<strong>da</strong> sami mimarTulebiT:<br />
Cikali faSa gailaSqreb<strong>da</strong> yazvinze, jafar faSa<br />
_ Tavrizi<strong>da</strong>n arde bilze, ferhad faSa _ saqarTveloze 1 .<br />
ferhad faSas Se<strong>da</strong>rebiT mcire jari gamouyves, rac maSindel<br />
<strong>da</strong>mkvirveblebSi eWvs iwvev<strong>da</strong>, rom igi saqarTveloSi<br />
raime warmatebas mi aRwev<strong>da</strong>. osmaluri wyaroebis mixedviT,<br />
ferhad faSam Tavisi jaris nakle boba yarsisa <strong>da</strong> baTumis<br />
sabeglarbegoebi<strong>da</strong>n gamowveuli jariT Seavso. osmalebs<br />
guriis mTavaric exmarebo<strong>da</strong> 2 . imave osmaluri wyaroe bi<strong>da</strong>n<br />
irk veva, rom ferhad faSam jer aWara <strong>da</strong>ipyro <strong>da</strong> mTeli<br />
ZaliT <strong>da</strong>iwyo brZola aTabag manuCaris winaaRmdeg. manuCarma<br />
<strong>da</strong>xmareba Tavis simamrs, svimon mefes sTxova. igi maSinve<br />
gaeSura, magram osmalebis goris <strong>da</strong>sapy robad wasvla gaigo<br />
<strong>da</strong> iZulebuli gax<strong>da</strong> ukan gabrunebu liyo. amis Semdeg osmalebma<br />
advilad aiRes axalcixe, romelic kvlav Cildiris<br />
sabeglarbe gos SeuerTes.<br />
samcxeSi osmalebis warmatebam aTabagis mowinaaRmdege<br />
feo <strong>da</strong>lebis gaaqtiureba gamoiwvia. osmalebi maTi <strong>da</strong>xmarebiT<br />
manuCarisa <strong>da</strong> misi momxreebis samcxi<strong>da</strong>n gandevnas cdilobdnen<br />
3 . osmaluri wyaroebis sawi naaRmdego cnobebi Semogvinaxa<br />
venis nacionalurma biblioTekam. erT-erT moxsene baSi<br />
naTqvamia: `didi xani ar aris, rac ferhad faSam ganiz-<br />
1 Ibidem.<br />
2 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 165.<br />
3 ix. qvemoT. gv. 435-436.<br />
252 253
axa saqarTveloSi, dmanisSi, cixe-simagris aSeneba, romelic<br />
gamiznuli iyo qarTvelebis mier momzadebuli Semotevis<br />
mosagerieblad. osmalebma <strong>da</strong>iwyes Tu ara <strong>da</strong>mxmare jarebis<br />
moyvana, qarTvelebma alya Semoartyes maT <strong>da</strong> mTlianad amowyvites.<br />
ramdenime aTasi Turqi brZolis velze <strong>da</strong>rCa~ 1 .<br />
sayuradReboa is garemoeba, rom, miuxe<strong>da</strong>vad marcxisa,<br />
osmaleTis diplomatebi transilvaniaSi, mol<strong>da</strong>veTsa <strong>da</strong><br />
vlaxeTSi xmas avr celebdnen _ saqarTvelo <strong>da</strong>morCilebuliao.<br />
osmalebis aseT mtkicebas sruliad ewi naaRmdegebo<strong>da</strong><br />
aRmosavleTi<strong>da</strong>n mosuli cnobebi. rogorc fugeris gazeTi<strong>da</strong>n<br />
vigebT, osmaleTis divans ganuxilavs qarTvelebis mier miyenebuli<br />
zaralis raodenobis Sesaxeb. <strong>da</strong>dgenilebaSi naTqvami<br />
iyo, rom osmalebs zemoaRniSnuli marcxis dros <strong>da</strong>ukargavT<br />
15 aTasi mebrZoli, maT Soris <strong>da</strong>Rupulan sinan faSas<br />
vaJi xusrev faSa <strong>da</strong> arzrumis beglarbegi 2 .<br />
moyvanili evropuli wyaroebis cnobebi qarTvelebis osmalebTan<br />
brZolis epizodebs un<strong>da</strong> asaxvdes <strong>da</strong> ara omis<br />
saerTo msvlelobas. erT ram faqtia, ferhad faSam did warmatebas<br />
miaRwia. osmaleTma <strong>da</strong>ipyro ganja, <strong>da</strong>imorCila yarabaxi.<br />
qarTlSi <strong>da</strong> samcxeSi yvela strategiuli mniSvnelobis<br />
cixe-simagre maT xelSi iyo.<br />
osmaleTis warmatebebma aiZula qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis<br />
mefeebi ga<strong>da</strong>esinjaT TavianTi <strong>politika</strong> osmaleTis mimarT.<br />
kaxeTis samefos mdgo mareoba Zveleburad myari aRar iyo.<br />
ruseTis imediT yofna aRar SeiZlebo<strong>da</strong>. ruseTs am dros uaRresad<br />
garTulebuli <strong>sagareo</strong> <strong>da</strong> saSinao mdgomareoba hqon<strong>da</strong>.<br />
gansakuTrebiT <strong>da</strong>Zabuli iyo misi urTier Toba poloneTTan.<br />
marTalia moskovis mTavroba kaxeTis mefes arwmu neb<strong>da</strong>, rom<br />
molaparakebisa <strong>da</strong> sxva saSualebiT osmalebs kaxeTs ar <strong>da</strong>a-<br />
Cagvrineb<strong>da</strong>, magram imave dros (1587 w.), moskovi<strong>da</strong>n aleqsandre<br />
mefes mainc urCevdnen gamoenaxa osmaleTTan saerTo<br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er , p. 195.<br />
2 Ibidem.<br />
ena. aleqsandre mefem osmaleTs xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> ganuaxla<br />
weliwadSi 30 sapalne abreSumis saxiT 1 . mustafa seli aniqis<br />
mixedviT: `kaxTa mbrZanebelma aleqsandre xan mac ikisra<br />
yovelwli urad aTi aTasi oqros Rirebulebis saukeTeso<br />
abreSumis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>kveTili fasiT. morCilad Segvatyobina,<br />
rom arsebul cixe-simagreebs siZneleebSi <strong>da</strong>exmarebo<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> sakmaris sursaTs miawvdi<strong>da</strong>~ 2 .<br />
am dros mox<strong>da</strong> erTi saintereso faqti, kerZod, kaxeTis<br />
mefe aleqsandres vaJi erekle, cnobili wyaroebis mixedviT,<br />
osamaleTSi gaiqca. gamoTqmulia eWvi, erekle ki ar gaiqca,<br />
aramed kaxTa mefem, os maleTTan urTierTobis ganmtkicebis<br />
mizniT, erekle sulTanTan gagzavna <strong>da</strong> mas iran-osmaleTs<br />
Soris zavis <strong>da</strong>debis saqmeSi Suamavlis roli un<strong>da</strong> Seesrulebina<br />
3 .<br />
254 255<br />
* * *<br />
kaxi ufliswulis proosmaluri orientacia cnobili iyo<br />
misi os maleTSi gaqcevamde <strong>da</strong> misi amgvari moqmedeba saqarTveloSi,<br />
albaT, aravis gaukvirdebo<strong>da</strong>. jer ki<strong>da</strong>v 1574 w.,<br />
aleqsandre II-is gamefebisTanave, erekle `gaparviT warvi<strong>da</strong><br />
winaSe sultnisa stambols (ityBan siamayiTa Zmisa TÂsisa<br />
<strong>da</strong>viTisagan)~ 4 . roca Sah Tamazma gaigo erekles amgvari moqmedebis<br />
Sesaxeb, ieWva, SeiZleba igi aleqsandre me fem gagzavna<br />
osmaleTSi. Sahi kaxeTis <strong>da</strong>salaSqrad wamovi<strong>da</strong>, magram mefem<br />
SeZlo misi risxvis acileba 5 . aleqsandrem Sahs ufliswuli<br />
kon stantine mdidruli ZRveniT gaugzavna <strong>da</strong> erekles Sesaxeb<br />
acnoba, rom `urCebiTa CemiTa warvi<strong>da</strong> xvanTqarTana~ _<br />
1 berZeniSvili n., ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n XVI-XVII<br />
sau kuneTa mijnaze. <strong>saqarTvelos</strong> istoriis sakiTxebi, IV, Tb. 1967, gv. 31.<br />
2 fuTuriZe g., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 270.<br />
3 berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 31; svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 178.<br />
4 qarTlis cxovreba, IV, gv. 576-577.<br />
5 qarTlis cxovreba, II, gv. 370; qarTlis cxovreba, IV, gv. 576-577.
ibodiSeb<strong>da</strong> kaxTa mefe. Sah Tamazi <strong>da</strong>kmayofil<strong>da</strong> aleqsandre<br />
mefis SenaT valiT `<strong>da</strong> warvi<strong>da</strong> samyofsa TÂssa, <strong>da</strong> Tan wariyvana<br />
konstantine yrma mcire mZevlisa msgavsad~ 1 .<br />
axali qarTlis cxovrebis mesame teqstiT, Sah Tamazis<br />
mier kon stantine ufliswulis mZevlad wayvana un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo<br />
1575 wlis bolos an 1576 wlis <strong>da</strong>sawyisSi, ra<strong>da</strong>gan<br />
istorikosi SeniSnavs, rom mcire xnis Semdeg Sah Tamazi<br />
gar<strong>da</strong>icvalao <strong>da</strong> iZleva Tamazis ga ra<strong>da</strong>cvalebis TariRs _<br />
1576 wlis 15 maisi, samSabaTi dRe.<br />
konstantines mZevlad wayvanas sruliad gansxvavebulad<br />
gadmog vcems isqander munSi. iv. javaxiSvilis varaudiT,<br />
isqander munSis mier gadmocemuli ambavi, konstantine<br />
ufliswulis iranSi mZevlad wayvanis Sesaxeb un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo<br />
1582 wels 2 . qarTuli naratiuli wyaros cnobas (konstantine<br />
rom 1575 an 1576 wels waiyvanes iranSi) mxars uWers<br />
iranSi moskovis elCis grigori vasilCikovis naTqvami. igi<br />
moskovs acnobeb<strong>da</strong>, rom konstantine jer kidev Sah Tamazis<br />
dros waiyvanes mZevlad, raTa aleqsandre mefe iranis erTguli<br />
yofiliyo osmaleTis winaaRmdeg brZolaSi 3 .<br />
konstantine ufliswulis mZevlad wayvanaze yuradReba<br />
imitom ga vamaxvile, rom <strong>da</strong>majerebeli gavxado erekles Ralati<br />
jer kidev iran-os maleTis meore omis <strong>da</strong>wyebis win.<br />
rogorc Cans, erekle uprincipo pi rov neba iyo <strong>da</strong> maSindel<br />
saerTaSoriso an kaxeTis samefos saSinao <strong>politika</strong>Si misgan<br />
raime seriozuli saqmes aravin elo<strong>da</strong>.<br />
erekle ufliswuli, rogorc ukve iTqva, Semdeg (1578<br />
w.) moulod nelad Cndeba aleqsandre mefis mier <strong>da</strong>pyrobil<br />
SaqSi. erekle mamasTan erTad rom ar monawileob<strong>da</strong> am samxedro<br />
eqspediciaSi, aSkaraa. rogorc anonimi venecieli gadmogvcems,<br />
erekles misvlisTanave aleqsandres Saqi miutove-<br />
1 qarTlis cxovreba, II, gv. 517.<br />
2 javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 271.<br />
3 Сношения России с Кавказом, с. 564<br />
bia <strong>da</strong> kaxeTSi <strong>da</strong>brunebula. lala mustafa faSam erekles<br />
Saqis sanjaybegoba <strong>da</strong> aTi aTasi cexini jamagirad <strong>da</strong>uniSna 1 .<br />
safiqrebelia, erekle osmalebTan erTad movi<strong>da</strong> saqarTvelo-<br />
Si, rasac usiamovno STabeWdileba un<strong>da</strong> moexdina aleqsandre<br />
mefeze (jer yizilbaSebma aleqsandres taxtis mociled iese<br />
SaqSi <strong>da</strong>usves, axla osmalebi kaxT me feze zewolisaTvis<br />
erekles gamoyenebas cdiloben). niSandoblivia, rom aleqsandre<br />
II amis Semdeg movaleobas ki ixdi<strong>da</strong> osmalo sardlebis<br />
wi naSe, magram pira<strong>da</strong>d maT aRarasodes Sexvedria.<br />
amgvarad, aleqsandres erekles mZevlad an Suamavlad<br />
gagzavna Tu sur<strong>da</strong>, visTan ra hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>samali. iranis Sahi<br />
TviTon agzavni<strong>da</strong> mZevals osmaleTSi <strong>da</strong> kaxeTis mefes jerjerobiT<br />
ra uflebiT aukrZalav<strong>da</strong>, an erekles Suamavloba<br />
raSi sWirdebo<strong>da</strong>, roca arc sulTani iyo iranTan zavis winaaRmdegi,<br />
ris Sesaxebac ukve ramdenjerme iTqva.<br />
aleqsandre mefes ruseTis mTavrobasTanac <strong>da</strong>samali an<br />
mosabodiSe beli araferi hqon<strong>da</strong>. moskovis xelmwife TviTon<br />
urCev<strong>da</strong> aleqsandres, rom osmalebTan saerTo ena gamoenaxa.<br />
im dros vin ar ico<strong>da</strong>, rom osmaleTTan saerTo enas mZevlisa<br />
<strong>da</strong> xarkis micemis gareSe veravin gamonaxav<strong>da</strong>. roca<br />
ruseTis elCebma aleqsandre mefis karze erekles Sesaxeb<br />
ikiTxes, karis kacebma auxsnes, rom Triaqis smam ufliswuls<br />
goneba auria <strong>da</strong> Tavisi momxre aznaurebiT sulTanTan gaiqca.<br />
SemdegSi erekles erT-erTi axlobeli ukan <strong>da</strong>brunebula <strong>da</strong><br />
me fisaTvis mouxsenebia, rom ufliswuli bevrs cdilob<strong>da</strong><br />
sulTnis karze, magram verafers miaRwiao 2 . moskovis el-<br />
Cebi mowmeni gaxdnen, aleqsandre mefesTan rogor movidnen<br />
yabardos mTavris xotovis mociqulebi <strong>da</strong> Ta vianTi mTavris<br />
asuli, erekles meuRle, ukan yabardoSi waiyvanes 3 .<br />
1 TurqeT-sparseTis omi, gv. 32.<br />
2 Сношения России с Кавказом, с. 155-156. Sdr. javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax.<br />
naSr., gv. 336.<br />
3 Сношения России с Кавказом, с. 168.<br />
256 257
sava rudoa, erekle sulTnis karze iseT pirovne bad ar<br />
miiCnies, romelzec <strong>da</strong>yrdnoba SeiZlebo<strong>da</strong>. igi ucxoobaSi<br />
ga<strong>da</strong>xvewili mokv<strong>da</strong> <strong>da</strong> aleqsan dre mefes amis <strong>da</strong>sturad<br />
1590 wlis ianvris <strong>da</strong>sawyisSi erekles tansacmeli miutanes.<br />
ereklesTan erTad gaqceulma misma Tanamzrax velebma sam-<br />
SobloSi <strong>da</strong>brunebis ufleba <strong>da</strong> xelSeuxeblo bis sigelebi<br />
iTxoves 1 .<br />
* * *<br />
arc aleqsandre mefes <strong>da</strong> arc Sah abass ar sWirdebo<strong>da</strong><br />
erekles Suamavloba <strong>da</strong> arc misi osmalebTan `gaqcevis~ inscenireba<br />
iyo saWiro. yvela meomari mxare omis <strong>da</strong>srulebisa<br />
<strong>da</strong> sazavo xelSekrulebis <strong>da</strong>debas uWer<strong>da</strong> mxars, magram Ti-<br />
Toeuli maTgani cdilob<strong>da</strong> zavis pirobebi for mulirebuli<br />
yofiliyo TiToeuli maTganisaTvis misaRebi SinaarsiT. 1588<br />
wels osmaleTis imperiasa <strong>da</strong> qarTlis samefos Soris <strong>da</strong>ido<br />
zavi 2 . zavi yvelaze metad qarTlis samefos sWirdebo<strong>da</strong>. igi<br />
mTeli aTi wlis ganmavlobaSi omis asparezad iyo qceuli,<br />
ramac qveyana ganad gurebis piras miiyvana. svimon mefis br-<br />
Zolas uSedegod ar Cauvlia. SeiZleba iTqvas, man aiZula<br />
osmaleTis imperia xeli aeRo qarTlis gaosmalebisa <strong>da</strong> misi<br />
sruli inkorporaciis ganzraxvaze. svimoni osmaleTTan zavs<br />
sdeb<strong>da</strong> ara sabolood, aramed droebiT, Sesvenebis, Zalebis<br />
xelaxla mokrebisa <strong>da</strong> saerTaSoriso viTarebaSi momx<strong>da</strong>ri<br />
cvlilebebis axleburad SefasebisaT vis. mefe rom arsebul<br />
mdgomareobasTan Seguebas ar apireb<strong>da</strong>, kargad Cans `uavgustoes<br />
xelSekrulebi<strong>da</strong>n~ <strong>da</strong> selianiqis Txzulebi<strong>da</strong>nac.<br />
sazavo xelSekrulebas safuZvlad is principebi <strong>da</strong>edo,<br />
1 Тамже, с. 186.<br />
2 zavis <strong>da</strong>debis TariRi kidev ufro <strong>da</strong>azusta v. CoCievma. man isqander<br />
munSis cnobebze <strong>da</strong>yrdnobiT <strong>da</strong>amtkica, rom zavi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>debuliyo 1588 wlis<br />
1 seqtembramde. Co Cievi v. maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso urTierToba<br />
XVI-XVII saukuneebSi, gv. 194.<br />
romleb zec, rogorc iskandr munSi aRniSnavs, erT dros<br />
(1585 w.) hamza mirza <strong>da</strong> ferhad faSa SeTanxmdnen 1 . maSin<br />
sazavo molaparakeba ver <strong>da</strong>srul<strong>da</strong> hamza mirzas mokvlis<br />
gamo. Tumca, im molaparakebis dros <strong>saqarTvelos</strong> sakiTxiT<br />
osamaleTi <strong>da</strong> irani naklebad <strong>da</strong>interesdnen.<br />
svimon mefisaTvis gasagebi iyo, rom mas samefos <strong>da</strong> Tavisi<br />
bedic TviTon un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>ewyvita. Zalian sainteresod<br />
gadmogvcems isqandr munSi mefis mdgomareobas zavis <strong>da</strong>debis<br />
win: svimon mefe mu<strong>da</strong>m Seupovrad ebrZo<strong>da</strong> os malebs, magram<br />
sabolood Seafasa Tavisi mokavSire iranis mdgomareoba <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong>, rom misgan <strong>da</strong>xmarebis imedi aRar un<strong>da</strong> hqonebo<strong>da</strong>.<br />
<strong>da</strong>moukide blad brZola ukve mis Zalebs aRematebo<strong>da</strong> 2 .<br />
sulTanma svimon mefes usayvedura, rom mas xelSekruleba<br />
jer ar <strong>da</strong>emtkicebina <strong>da</strong> qarTlis mefe ferhad faSasTvis<br />
micemul pirobas ukve arRvev<strong>da</strong>. amis Sesaxeb <strong>saqarTvelos</strong><br />
mesazRvre beglarbegebi werilobiT acnobebdnen sulTans 3 .<br />
svimon mefis mier islamis jaris Sevi wroebas 1588 wlis<br />
iv nisSi aRniSnavs mustafa selianiqi 4 . sulTani mefes mouwodeb<strong>da</strong><br />
Tavi Seekavebina amgvari moqmedebisagan, Tu ara samxedro<br />
moqmedebis ga naxlebiT emuqrebo<strong>da</strong>. Tu osmaleTis jari<br />
Seawuxeb<strong>da</strong> svimon mefis qve Sevrdomebs, sulTani <strong>da</strong>mnaSaveebis<br />
sastikad <strong>da</strong>sjas hpirdebo<strong>da</strong> 5 .<br />
svimon mefem sazavo pirobebi jer ferhad faSasTan<br />
SeaTanxma, rac faqtobrivad, zavis <strong>da</strong>debas niSnav<strong>da</strong>. Semdeg<br />
elCebi stambolSi gagzavna. elCobas meTaurobdnen: mefis<br />
Zma vaxtangi, misi erTi naTesavi <strong>da</strong> siauS saakaZe, giorgi<br />
saakaZis mama 6 . elCebi stambolSi Rirseulad miiRes. rogorc<br />
1 isqander munSi, gv. 38.<br />
2 iqve, gv. 39.<br />
3 svaniZe m., jiqia s., saqarTvelo TurqeTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
1588-1590 ww., `macne~, istoriis seria, #6, Tb., 1966, gv. 234.<br />
4 fuTuriZe g., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 271-272.<br />
5 svaniZe m., jiqia s., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 234-235.<br />
6 iqve, gv. 227-228..<br />
258 259
`qarTlis mbrZaneblisadmi gacemuli uavgustoesi xelSekrulebi<strong>da</strong>n~<br />
Cans, sulTani murad III (1574-1595) friad<br />
uwoneb<strong>da</strong> svimon mefes osmaleTTan zavis <strong>da</strong>debas: `Cems sabedniero<br />
samefo taxts yovelmxrivi morCileba <strong>da</strong> gam gonoba<br />
gamoucxade, misi moxarjeoba bed nierebis wyarod miiCnie <strong>da</strong><br />
zemox senebul sar<strong>da</strong>ls Seni wliuri xaraja gamougzavne <strong>da</strong><br />
amrigad erTgulad <strong>da</strong> gulwrfelad miendve <strong>da</strong> Se moafare<br />
Tavi Cems uzenaes kars~ 1 .<br />
sazavo xelSekrulebis Tanaxmad, osmaleTi qristianobiT<br />
scnob<strong>da</strong> svimons qarTlis mefed, aRiareb<strong>da</strong> mis memkvidreobiT<br />
uflebas. igi <strong>da</strong> mou kidebeli un<strong>da</strong> yofiliyo Sinagan<br />
mmarTvelobaSi.<br />
qarTlis samefosa <strong>da</strong> osmaleTis imperias Soris sazavo<br />
xelSek ruleba arsebuli mdgomareobis mixedviT <strong>da</strong>ido. qar-<br />
Tlis samefo orad gaiyo. is cixe-qalaqebi, romlebic osmalebs<br />
<strong>da</strong>pyrobili hqon<strong>da</strong>T, maT xelSi <strong>da</strong>rCa, <strong>da</strong>narCen teritoriaze<br />
mefis xelisufleba vrceldebo<strong>da</strong>. xelismomweri<br />
mxareebi sazavo xelSekrulebis sxva<strong>da</strong>sx vagvar interpretacias<br />
axdendnen. teritoriuli zonebi xelSekrulebaSi<br />
mtkiced <strong>da</strong>dgenili ar iyo. Zneli iyo imis garkveva, vis<br />
ekuTvno<strong>da</strong> os malebis mier <strong>da</strong>kavebuli cixe-simagreebis irgvliv<br />
mdebare soflebi <strong>da</strong> saxnav-saTesi miwebi. mefes es<br />
ukanasknelni Tavis sakuTrebad miaCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n gark veul<br />
ga<strong>da</strong>saxads _ `uSurs~ 2 iReb<strong>da</strong>, riTac osmalebs adgilobrivi<br />
sursa TiT gamokvebis saSualebas uspob<strong>da</strong> <strong>da</strong> mZime mdgomareobaSi<br />
ayeneb<strong>da</strong>. mu rad III SeSfoTebas gamosTqvam<strong>da</strong> imis gamoc,<br />
rom qarTvelebi Tavisuflad ga<strong>da</strong>adgilebis saSualebas ar<br />
aZlevdnen `cixeebSi mimaval-momaval mis jariskacebs, sur-<br />
1 iqve, gv. 234.<br />
2 `uSuri~ gaiRebo<strong>da</strong> baRebze, venaxebze, bostnebze, marcvleulis kulturebze,<br />
Taflze, Tevzis Weraze <strong>da</strong> sxv. Sengelia n., osmaluri ga<strong>da</strong>saxadebi<br />
<strong>da</strong> valdebulebani `gurjistanis vilaieTis didi <strong>da</strong>vTris~ mixedviT. Tsu<br />
Sromebi, #91, aRmosavleTmcod neo bis seria, II, Tb., 1960, gv. 298.<br />
saTisa <strong>da</strong> xazinis <strong>da</strong>mtareblebsa <strong>da</strong> gamvlel-ga momvlelebs~ 1 .<br />
qarTvelebis gagebiT, Tu cixeebi osmalebs ekuTvno<strong>da</strong>T, gzebi<br />
qarTvelebisa iyo. aseT viTarebaSi, ra Tqma un<strong>da</strong>, mSvidoba<br />
didi xniT ver <strong>da</strong>myardebo<strong>da</strong>. marTalia, `uavgustoes<br />
xelSekrulebaSi~ murad III svimon mefes <strong>da</strong>bejiTebiT sTxov<strong>da</strong>,<br />
rom osmaleTis administraciasTan raime gauge brobis<br />
SemTxvevaSi <strong>da</strong>uyovnebliv ecnobebina stambolSi <strong>da</strong> <strong>da</strong>mna-<br />
Saveni <strong>da</strong>isjebodnen. sinamdvileSi faruli <strong>da</strong> zogjer <strong>da</strong>ufaravi<br />
omi mainc mimdinareob<strong>da</strong>.<br />
qarTlis samefos osmaleTTan arapir<strong>da</strong>piri omis gagr-<br />
Zelebis mniSvnelovan magaliTs warmoadgens svimon mefis<br />
ramdenime laSqroba <strong>da</strong>sapyrobad imereTis samefosi, romlis<br />
Si<strong>da</strong>politikur cxovrebaze mniSvnelovani gavlena osmaleTs<br />
hqon<strong>da</strong>.<br />
XVI s. 80-ian wlebSi imereTis samefoSi sruli anarqia<br />
sufev<strong>da</strong>. erTmaneTze wakidebuli <strong>da</strong>dianisa <strong>da</strong> gurielis<br />
brZolaSi imereli Ta vade bis erTi nawili monawileob<strong>da</strong>,<br />
magram meore nawili, qveynis Si<strong>da</strong>politi kuri viTarebiT<br />
<strong>da</strong> kars momdgari osmalebisagan <strong>da</strong>pyrobiT SeSfoTebulni,<br />
svimon I-Si xe<strong>da</strong>vdnen im liders, romelsac qveynis ga<strong>da</strong>r-<br />
Cena SeeZlo. ra Tqma un<strong>da</strong>, svimon mefe cdilob<strong>da</strong> imere-<br />
Tis samefoSi arsebuli viTarebis saqmis kursSi yofiliyo.<br />
svimons imereTze Tavisi gavlenis gavrcelebis SemTxvevaSi,<br />
os malebTan brZolis dros, ro melic, zavis miuxe<strong>da</strong>vad, mas<br />
<strong>da</strong>mTavrebulad ar miaCn<strong>da</strong>, Tav<strong>da</strong>cva <strong>da</strong> osmalebisagan <strong>da</strong>pyrobili<br />
qarTuli miwebis ganTavisuflebac gauadvildebo<strong>da</strong>.<br />
erTi SexedviT, qarTlisa <strong>da</strong> imereTis politikuri Zalebis<br />
interesTa Tanxvedra Cans.<br />
svimon mefe imereTis samefoSi mimdinare movlenebis pasiuri<br />
<strong>da</strong>mkvirvebeli ar iyo. is <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong> iqaur gavlenian<br />
Tavadebs <strong>da</strong> zogierTisgan Tanadgomis mtkice piroba miiRo.<br />
amis Semdeg is Tavisi jariT imereTSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>. levan mefem<br />
1 svaniZe m., jiqia s., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 235.<br />
260 261
(1583-1590) <strong>da</strong>xmarebisaTvis <strong>da</strong>diansa <strong>da</strong> guriels mi marTa,<br />
magram uari miiRo, svimon mefes ki zogierTi `zemouri~ miuvi<strong>da</strong>.<br />
gofan TosTan (axlandeli Terjolis max loblad) br-<br />
ZolaSi 1588 wels svimon I-ma le van mefe <strong>da</strong>amarcxa, `<strong>da</strong>ipyra<br />
imereTi, gamouxuna mZevalni imerTa, wariyvanna igini <strong>da</strong><br />
warvi<strong>da</strong>~, levanma isev <strong>da</strong>i bruna samefo taxti, magram Tavis<br />
si mamr mamia <strong>da</strong>dian Tan brZolaSi <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong>, tyved Cavar<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> SxeTis cixeSi tyveobaSi gar<strong>da</strong>icvala. gamef<strong>da</strong> rostomi<br />
(1590-1605), romelsac <strong>da</strong> diani uWer<strong>da</strong> mxars <strong>da</strong> misi gamefebiT,<br />
Sesabamisad, odiSis mTavari Zlier debo<strong>da</strong>. rogorc<br />
Cans rostomis gamefeba osmalebisa <strong>da</strong> maTi momxre guriis<br />
mTavar giorgisaTvis miuRebeli iyo. guriis mTavari Tavs<br />
<strong>da</strong>esxa mefes, gandevna <strong>da</strong> gaamefa misTvis <strong>da</strong> sulTnis karisTvis<br />
sasurveli kan di <strong>da</strong>ti bagrati, romelsac qveyana un<strong>da</strong><br />
emarTa gurielis vaJis mamias ze<strong>da</strong>mxedvelobiT. vaxuSti batoniSvilis<br />
TqmiT: `ixila gurielman giorgim saqme rostomisa,<br />
Seikribna spani, movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> moiyvana bagrat Ze Teimurazisa<br />
vaxtangis Zisa; ver wina Rudga rostom, waruxuna<br />
quTaTisi <strong>da</strong> misca ba grats <strong>da</strong> TviT mivi<strong>da</strong> saCinos; moiyvanna<br />
osmalTa spani~ 1 . ba grati os malebisTvis misaRebi kandi <strong>da</strong>ti<br />
iyo <strong>da</strong> amitom mis gamefebaSi Cildiris beglarbegi abdulahic<br />
Caeria. erT Turqul sabuTSi naTqvamia: `bakakis (bagratis<br />
_ e.m.) saxelwodebis mefe imTaviTve Tavisi saqmianobis<br />
Sesrulebas Seudga. igi bednierebis de<strong>da</strong>qalaqs (stambols<br />
_ e. m.) emor Cilebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mis <strong>da</strong>qvemdebarebaSi iyo~ 2 . svimon<br />
mefe, bunebrivia, ar <strong>da</strong>uSveb<strong>da</strong> os malTa marioneti bagratis<br />
game febas, isev ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> imereTSi <strong>da</strong> quTai asi alyaSi moaqcia.<br />
beri egnataSvilTan svimonis imereTSi ga<strong>da</strong>svla 1593<br />
wliT TariRdeba, maSin rodesac Turqul wyaroebi svimo-<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv. 821.<br />
2 Sengelia n., xuTi dokumenti `muhime <strong>da</strong>vTrebi<strong>da</strong>n~ svimon qarTlis mefis<br />
Ses axeb. saiubileo krebuli miZRvnili SoTa mesxias <strong>da</strong>badebis 90 wlisTavisadmi,<br />
Tb., 2006, gv. 379.<br />
nis imereTSi ga<strong>da</strong>svlas, quTaisis alyas <strong>da</strong> sxv. 1591-1592<br />
wlebis qveS aTavsebs. aRniSnuli sabuTi informaciuli xasiaTiisaa<br />
<strong>da</strong> 1591 wlis 10 agvistoTi TariRdeba <strong>da</strong> am wlis<br />
pirveuli naxevris movlenebs asaxavs. sabuTidin irkveva, rom<br />
svi mon mefes quTaisis alya gauxangrZliv<strong>da</strong>. imereTSi myof<br />
osmaleTis warmo madgenlebs sakmaod intensiuri miwermowera<br />
hqon<strong>da</strong>T xelisuflebis sxva<strong>da</strong>sxva donis moxeleebTan<br />
quTaisis cixis svimonisaTvis <strong>da</strong>nebeba-ar <strong>da</strong>nebebis Sesaxeb.<br />
`Cildiris beglarbegs huqmi gaegzavna, werilobiT ec noba.<br />
bakakis (bagrati _ e. m.) saxelwodebis meliqma quTaisis<br />
cixe wyeul svimons ar misces. am mxareSi morCilebis arza<br />
gamoigzavna. Cabarebis Tao baze ga<strong>da</strong>wy vetilebis misaRebad,<br />
saswrafod guliTadi erTguleba iyo saWiro. xse nebuli<br />
cixis beglarbegma... Cabareba iTxova. guriis mefes pat iosani<br />
huqmi gaegzavna. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT vbrZaneb, rom rodesac<br />
igi moaRwevs, Senc amasobaSi uwindeburad <strong>da</strong>iniSne. guriis<br />
mefem werilebis gagzavna sasargeblod miiCnia. am sakiTxze<br />
sasiamovno Ta<strong>da</strong>rigi <strong>da</strong>ikaves. amasTanave igi informirebul<br />
iqna... aRniSnuli bakakis (bagratis) saxelwodebis mefem<br />
yvelaferi ga moiyena, yvelaferi ga akeTa Tu Tav<strong>da</strong>sxmebisas<br />
mniSvnelovani <strong>da</strong>xmareba iqnebo<strong>da</strong>, aRniSnuli cixe iarebs<br />
moiSuSeb<strong>da</strong>. xsenebuli ferhadisaTvis... <strong>da</strong>matebiT laSqrobaSi<br />
monawileoba, didi sanaqebo saqme iqnebo<strong>da</strong>. amgva rad,<br />
Ta<strong>da</strong>rigi <strong>da</strong>W eril iqna, mdgomareoba kvlav ucvleli <strong>da</strong>rCa.<br />
<strong>da</strong>wvrilebiT yvelaferi cnobili gaxdeba~ 1 .<br />
mefe bagratis, gurielisa <strong>da</strong> osmalo moxeleebis saqmianoba,<br />
qu Taisis cixis svimonis mier <strong>da</strong>probisagan ga<strong>da</strong>sarCenad,<br />
aisaxa sxva Turqul sabuTebSic, Cans, rom svimonma 1591<br />
wels ver SeZlo <strong>da</strong>saxuli miznis miR weva 2 , Sem dgom wels<br />
ki, man, rogorc qarTuli wyaros mixedviT SeiZleba va raudi,<br />
quTaisis cixe aiRo, bagrati Seipyro, `<strong>da</strong>mZevla imereTi~ <strong>da</strong><br />
1 iqve, gv. 379-380.<br />
2 iqve, gv. 384, 390.<br />
262 263
qarTlSi gabrun<strong>da</strong> 1 . amis Semdeg rostomma, manuCar <strong>da</strong>dianis<br />
<strong>da</strong>xmarebiT aiRo qu Taisi <strong>da</strong> kvlav imereTis mefed Seiqmna.<br />
es ambavi un<strong>da</strong> iyos asax uli Cildiris beglarbegisaTvis<br />
gagzavnil huqmSi, romelSic aR niSnulia, rom imereTis me fem<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>dianma quTaisis cixe aiRes <strong>da</strong> misi SekeTeba-Seremonteba<br />
moaxdines: `saremonto saqmianoba gaswies <strong>da</strong> adgilebze<br />
mividnen. quTaisis cixeSi <strong>da</strong>banakdnen. cixeSi mcvelebisa<br />
<strong>da</strong> meT valyureebis Cayenebis Taobaze brZaneba gaica... karebi<br />
moitanes, Tavis adgilebze Camokides... Sig warCinebulebi <strong>da</strong><br />
didebulebi Caayenes~ 2 .@am warmatebis Semdeg un<strong>da</strong> yofiliyo,<br />
rom `qurT emirTagan uwarCinebulesi emiri ilhaji 300 kaciT<br />
quTaisis cixeSi <strong>da</strong>rCa. es cixe mas eboZa, Tumca amjerad<br />
quTaisis cixis <strong>da</strong>cvaze uari Tqveso~. rogorc Cans, ilhaji<br />
<strong>da</strong> misi razmi gori<strong>da</strong>n gadmoiyvanes quTaisis cnobili<br />
movlenebis gamo <strong>da</strong> maT isev gorSi <strong>da</strong>bruneba undo<strong>da</strong>T. maT<br />
hpirdebian, rom `wyeuli~ svimonis winaaRmdeg galaSqrebis<br />
dro <strong>da</strong>dgeba, gorSi <strong>da</strong>gabrunebTo. il haji ukve <strong>da</strong>niSnuli<br />
iyo goris <strong>da</strong>mcvelad 3 .<br />
beri egnataSvilis mixedviT, svimon mefe isev imereTSi<br />
SeiWra rostomi <strong>da</strong>amarcxa, quTaisi aiRo, mZevlebi wamoiyvana<br />
<strong>da</strong> qarTlSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. rostomma <strong>da</strong>dianis <strong>da</strong>xmarebiT<br />
quTaisi <strong>da</strong> taxtic <strong>da</strong>ibruna. svi moni isev ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> imereTSi,<br />
TiTqmis yvela mniSvnelovani qalaqi aiRo quTaisis CaTvliT,<br />
magram sabolood ofSkviTis brZolaSi 4 man rostom me fisa<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong> dianis gaerTianebul ZalebTan marcxi ganica<strong>da</strong> <strong>da</strong> rostomTan<br />
morigeba arCia 5 . amgvarad, mefis c<strong>da</strong>m, saimedo zurgi<br />
hqonebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> mxri<strong>da</strong>n, marcxi ganica<strong>da</strong>.<br />
1 qarTlis cxovreba, II, gv. 376.<br />
2 Sengelia n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 387,<br />
3 iqve, gv. 384.<br />
4 Cvens istoriografiaSi miRebulia obSkviTis brZolis TariRad 1590<br />
weli, rac ganxiluli Turquli wyaroebis Semdeg sauTuod meCveneba.<br />
5 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe , gv. 222; qarTlis cxovreba, II, gv. 375-377; qarTlis<br />
cxovreba, IV, gv. 820-823.<br />
7. <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong><br />
urTierTobani <strong>da</strong> <strong>diplomatia</strong><br />
XVI s. 80-ian wlebSi<br />
XVI s. 80-iani wlebis evropul wyaroebSi pirvel cnobebs<br />
saqarT velos <strong>sagareo</strong> urTierTobebis Sesaxeb reCpospolitis<br />
mefe iStvan ba toris (1576-1586) antiosmalur gegmebSi<br />
vnaxulobT. iStvan batoris az riT, osmaleTis winaaRmdeg<br />
brZolis <strong>da</strong>wyebamde aucilebeli iyo ruseTis <strong>da</strong>py roba. am<br />
gegmis ganxorcielebisaTvis igi mxar<strong>da</strong>Weras eZeb<strong>da</strong> romSi,<br />
ve neciis respublikaSi, avstriaSi, espaneTsa <strong>da</strong> iranSi.<br />
romis papis azriT, espaneTi <strong>da</strong> poloneTi, romlebic<br />
ruseTze gav liT un<strong>da</strong> <strong>da</strong>kavSirebodnen CineTsa <strong>da</strong> indoeTs,<br />
kaTolikuri evropis <strong>da</strong>sayrdeni iyvnen. pap grigol XIII-s<br />
(1572-1585) grandiozuli per speqtivebi esaxebo<strong>da</strong> polone-<br />
Tis, litvis <strong>da</strong> Sveciis erToblivi frontiT ruseTze <strong>da</strong><br />
osmaleTis imperiaze SetevisaTvis 1 .<br />
iStvan batori gamefebisTanave ruseTis winaaRmdeg omisaTvis<br />
samzadiss Seudga. romis papi Tvisi specialuri elCis,<br />
cnobili diplomatis, iezuit posevinos saSualebiT yovelnair<br />
mxar<strong>da</strong>Weras ucxa deb<strong>da</strong> batoris Teziss: moskovi Turq-<br />
TaTrebis an poloneTis gav lenis qveS moeqceva. magram papis<br />
kuriaSi, veneciasa <strong>da</strong> batoris karze icodnen, rom ruseTi<br />
advili na<strong>da</strong>vli ar iqnebo<strong>da</strong>. saWiro iyo ruseTisa <strong>da</strong> osmaleTis<br />
erTmaneTTan <strong>da</strong>jaxeba <strong>da</strong> aseTi saSualebiT orives<br />
<strong>da</strong>susteba. amis Semdeg ruseTis <strong>da</strong>pyroba mis <strong>da</strong>savlel mezoblebs<br />
sruliad gauad vildebo<strong>da</strong>T 2 .<br />
poloneT-romis molaparakeba posevinos saSualebiT mimdinareob<strong>da</strong>.<br />
1583 wlis 26 ianvars posevino komos kardinals<br />
acnobeb<strong>da</strong> kavkasiis frontze momx<strong>da</strong>r axal ambebs <strong>da</strong><br />
1 Винтер Э. Натиск контрреформации на Россию и польские королевские<br />
выборы 1575 и 1587 гг. Сб. «Международные связи России до XVII в.», М.,<br />
1961 , с. 407.<br />
2 Тамже, с. 408.<br />
264 265
osmalebis mier gancdili marcxis mniSvnelobaze. igi iqve<br />
miuTiTeb<strong>da</strong>, rom sasurvelia, papma iranis Sahi qristiani<br />
xelmwifeebis saxeliT waaqezos, raTa mtkiced idges osmaleTis<br />
winaaRmdeg. posevino imasac aRniSnav<strong>da</strong>, Tu ra didi<br />
mniSvneloba hqon<strong>da</strong> ruseTze gamaval gzebs iranTan <strong>da</strong> kavkasiasTan<br />
<strong>da</strong>sakavSireblad 1 .<br />
iStvan bators imave wels kaxeTTan, qarTlTan <strong>da</strong> yabardosTn<br />
samxedro kavSiris Sekvrac ki ganuzraxavs. es is<br />
`qveynebi~ iyo, romle bic imisaTvis raTa Tavi <strong>da</strong>ecvaT osmaleTis<br />
imperiis agresiisagan, ruseTTan <strong>da</strong>axloebas cdilobdnen<br />
2 .<br />
1583 wels kavkasiaSi antiosmaluri koalicia marTlac<br />
rom Seiqmna, amaze miuTiTebs ibrahim feCevi. misi TqmiT,<br />
`Samxali <strong>da</strong> <strong>da</strong>Restnis sxva meliqebi <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> Tavadebi<br />
erTmaneTs <strong>da</strong>u kavSirdnen. eseni am bobdnen: es xalxi<br />
(osmalebi – e. m.) Tan<strong>da</strong>Tan mravldeba; vidre eseni Sir vanis<br />
qveynis Semdeg Cvens samemkvidreo samflobelomde movidodnen,<br />
Tu Cven droulad Tadrigi ar <strong>da</strong>viWireT, eWvi ar aris,<br />
rom maTgan aoxreba Cvenc ar agvcdeba~ 3 . radgan irani osmaleTs<br />
ebrZo<strong>da</strong>, Sahma, imave feCevis gad mocemiT, mizanSewonilad<br />
CaTvala, Tavis xelSi aeRo kavkasiis xalxebis<br />
osmaleTis winaaRmdeg brZolis xelmZRvaneloba 4 .<br />
1584 wlis 29 agvistos posevino komos kardinals kvlav<br />
acnob<strong>da</strong> batoris gegmas: batori zogierTi rusi mTavris<br />
<strong>da</strong>xmarebiT sami wlis gan mavlobaSi <strong>da</strong>ipyrob<strong>da</strong> mTel ruseTs<br />
<strong>da</strong> astraxansac <strong>da</strong>euflebo<strong>da</strong>. amis Semdeg osmaleTi veRar<br />
gabe<strong>da</strong>v<strong>da</strong> kaTolikur evropaze Tav<strong>da</strong>sxmas. gar<strong>da</strong> amisa, ba-<br />
1 Pierling H., Le S. Siege, la Pologne et Moscau 1582-1587, Paris, 1885, p. 123-<br />
124.<br />
2 Kuntze E., Les rapports de la Pologne avec le Saint Siège à l’à d’Ètienne<br />
Batori (Ètienne Batory, Roi de Pologne, Prince de Transilvanie), Cracovie, 1935,<br />
p. 204.<br />
3 ibrahim feCevi, gv, 69.<br />
4 iqve. svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 148.<br />
tori <strong>da</strong>ukavSirdebo<strong>da</strong> CerqezeTs, <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> irans.<br />
isini maSin amoqmeddebodnen, roca poloneTis mefe xelsayrelad<br />
miiCnev<strong>da</strong> 1 .<br />
1586 wels iStvan batori, Tavis mxriv, brwyinvale perspeqtivas<br />
us axav<strong>da</strong> romis paps im didi sargeblobis Taobaze,<br />
rasac papis kuria ruseTSi <strong>da</strong> kavkasiis xalxebSi, kerZod,<br />
saqarTveloSi kaTolikobis gavrcelebiT miiReb<strong>da</strong> 2 . posevino<br />
pap siqst V-s (1585-1590) <strong>da</strong> kardinal acolinos arwmuneb<strong>da</strong>,<br />
rom rusebi mzad arian uaryon TavianTi mefe <strong>da</strong> batori<br />
scnon. papma poloneTis mefes <strong>da</strong>avala posevino molaparakebisaT<br />
vis moskovSi gaegzavna. im SemTxvevaSi Tu ruseTi uars<br />
ityo<strong>da</strong> os maleTis winaaRmdeg saomrad mimavali poloneTis<br />
jaris mis teritori aze gatarebaze, maSin papi iStvan bators<br />
<strong>da</strong>Tanxmdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>ewyo omi moskovis saxelmwifos winaaRmdeg.<br />
batorma papisagan avansad 25 aTasi skudi miiRo `osmaleTis<br />
winaaRmdeg omisaTvis~. es, faqtobrivad, romis papis mier batorisaTvis<br />
moskovis saxelmwifos winaaRmdeg omis <strong>da</strong>wyebis<br />
nebarTvis mi cemas niSnav<strong>da</strong>, radgan eWvi ar iyo, rom mefe<br />
Tevdore papis kompromisul wina<strong>da</strong>debas ver <strong>da</strong>eTanxmebo<strong>da</strong>.<br />
ruseT-reCpospolitis am <strong>da</strong>Zabuli urTierTobis dros,<br />
ruseTis teritoriaze poloneTis jaris SeSveba, raTa mas<br />
kaspiis zRvis sanapiro<strong>da</strong>n <strong>da</strong>ertya osmaleTisaTvis, moskovis<br />
mTavrobisaTvis miuRebeli iyo. moskovSi ise <strong>da</strong>c icodnen,<br />
rom 1586 wlis <strong>da</strong>mdegs Sliaxturma seimebma erToblivi<br />
ga<strong>da</strong>wyvetileba miiRes ruseTis winaaRmdeg omis <strong>da</strong>wyebis<br />
Sesaxeb. magram batoris gegmebs ganxorcieleba ar ewera.<br />
batori moulodnelad, 1586 wlis dekemberSi, gar<strong>da</strong>icvala.<br />
reCpospolitaSi areuloba <strong>da</strong>iwyo, ruseTTan omis <strong>da</strong>wyebam<br />
meore rigSi ga<strong>da</strong>iwia.<br />
evropaSi gafacicebiT adevnebdnen Tvals iran-osmaleTis<br />
omis msvlelobas. osmaleTis warmatebam, kerZod, mis mier<br />
1 Pierling, Op. cit., p. 133-134.<br />
2 Ibidem, 161-162.<br />
266 267
iranis um niSvnelovanesi qalaqis _ Tavrizis aRebam, udidesi<br />
STabeWdileba moaxdina. veneciis respublikis agenti, am ambiT<br />
SeSfoTebuli, irani<strong>da</strong>n gagzavnil saidumlo moxsenebaSi<br />
Tavis mTavrobas acnobeb<strong>da</strong>, rom osmaleTis winaaRmdeg omis<br />
dros saqarTvelo serizul Zalas war moadgen<strong>da</strong> 1 .<br />
sainteresoa, roca avstriis elCi moskovSi varkaCi 1589<br />
wlis 11 ivniss <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> aRmosavleTSi antiosmalurad<br />
ganwyobili qveynebis samxedro SesaZleblobiT, saelCo prikazSi<br />
CamouTvales, romeli qveyana ramden jars gamoiyvan<strong>da</strong>.<br />
iqve naTqvami iyo, rom saqarTvelo Tavisi 50 aTasiani jariT<br />
yizilbaSebTan erTad osmaleTis winaaRmdeg ibr Zoleb<strong>da</strong> 2 .<br />
iseTi STabeWdileba ar un<strong>da</strong> Seiqmnes, TiTqos <strong>saqarTvelos</strong><br />
samefo-samTavroebi mxolod TavianT mezoblebTan<br />
urTierTobiT izRudebodnen. maTi politikuri mesveurebic<br />
<strong>da</strong>interesebulni iyvnen evropisa <strong>da</strong> aRmo savleTis ambebiT<br />
<strong>da</strong> maT Sesaxeb informacias agrovebdnen. bunebrivia, qarTvel<br />
politikosebs aintereseb<strong>da</strong>T ra xde bo<strong>da</strong> osmaleTis<br />
mowi naaRmdege qveynebSi, rogori iyo antiosmaluri Zalebi.<br />
aleqsandre kaxTa me fisaTvis informaciis mTavar wyaros,<br />
ZiriTa<strong>da</strong>d, ucxoeli <strong>da</strong> qarTveli vaWrebi warmoadgendnen.<br />
rogorc Cans, igi xSirad evropaSi vaWrebis saxiT Tavis SeniRbul<br />
agentebs agzavni<strong>da</strong> 3 .<br />
osmaleTisa <strong>da</strong> yirimis saxanos moZalebam kavkasiis<br />
xalxebze, is ini <strong>da</strong>mpyroblebis sapirispiro Zalis gamoZebnis<br />
aucileblobaSi <strong>da</strong>arwmuna. naTeli iyo, irani aseT Zalad<br />
1 Berchet, Op. cit., p. 291.<br />
2 Памятники дипломатических сношений Дреней России с державами<br />
иностранными, ч. I. Сноше ния России с государствами европейскими, т. I, с<br />
1488 по 1594 г., СПб., 1852 , с. 186.<br />
3 mravlismetyvelia aleqsandre II-is mier ruseTis elCisaTvis SenaTvali:<br />
«Царягорода и изо Фрянок торговые люди ко мне ездят, а мои люди торговые<br />
во Царьгород и во Фрянки ездят; а иное и яз посылаю для вестей будто с<br />
торгом на Гиляне да на Казбин и во Фрянки» (Сношения России с Кавказом,<br />
с.205).<br />
veRar gamodgebo<strong>da</strong>. is Tavisi Tavsac veRar icav<strong>da</strong>. amitom<br />
yuradReba ga<strong>da</strong>tanili iqna moskovis saxelmwifoze, ro melic<br />
kavkasiisa <strong>da</strong> kaspiis zRvis sanapiroebisaken mi iwev<strong>da</strong>. rusebma<br />
as traxani <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong> iranTan pir<strong>da</strong>piri savaWro kavSiri<br />
<strong>da</strong>amyares. aseT viTarebaSi osmaleTis gabatoneba Crdilo<br />
kavkasiaSi, amierkavkasiis <strong>da</strong>py roba <strong>da</strong> iranis ganadgureba an<br />
<strong>da</strong>susteba ruseTis saxelmwifosaTvis mi uRebeli iyo. sulTnis<br />
kari mSvenivrad xvdebo<strong>da</strong> moskovis saxelmwifos mizans<br />
<strong>da</strong> diplomatiuri manevriT cdilob<strong>da</strong> CaeSala misi urTier-<br />
Toba iranTan <strong>da</strong> ruseTs iranis sawinaaTmdego kavSiri Ses-<br />
Tavaza. 1586 wlis oqtomberSi osmalo vaWarma mehmedma rus<br />
elCebs _ rodion birkinsa <strong>da</strong> petre pivovs ganucxa<strong>da</strong>, rom<br />
sulTani mzad iyo ruseTisaTvis <strong>da</strong>eTmo as traxani (ufro<br />
sworad, osmaleTi scnob<strong>da</strong> ruseTis mier astraxanis <strong>da</strong>pyrobas),<br />
Tu ruseTsa <strong>da</strong> osmaleTis imperias Soris antiiranuli<br />
SeTanxmeba <strong>da</strong>idebo<strong>da</strong> 1 .<br />
moskovis saxelmwifo amierkavkasiaSi mokavSireebis Ziebas<br />
iwyebs. moskovSi, <strong>saqarTvelos</strong> sxva samefoebTan Se<strong>da</strong>rebiT,<br />
yvelaze meti informacia kaxeTze hqon<strong>da</strong>T. kaxeTi<br />
farTod iyo Cabmuli abreSimiT saer TaSoriso vaWrobaSi.<br />
kaxeTs moskovTan <strong>da</strong>kavSireba astraxanis gziT SeeZlo. es<br />
gza gadio<strong>da</strong> <strong>da</strong>Restan saSamxloze, romlis mTavari sulTnis<br />
vasali iyo. osmaleTis miTiTebiT, Samxlis razmebi iklebdnen<br />
kaxeTis sa sazRvro raionebs. amitom ruseTis Semosvlas<br />
Crdilo kavkasiaSi kaxeTisaTvis sasicocxlo mniSvneloba<br />
hqon<strong>da</strong>. Crdilo kavkasiaSi ruseTis jaris Cayeneba gamoiwvev<strong>da</strong><br />
saSamxlos osmaleTis saxelmwi fosagan mowyve tas <strong>da</strong> mis<br />
moqcevas or qristianul saxelmwifos Soris. amis Semdeg<br />
misi alagmva advilad moxerxdebo<strong>da</strong>.<br />
kaxeTTan urTierTobis ganaxleba ruseTma moiwadina.<br />
mefe Tevdore ivanes Zis brZanebiT, astraxanis meTofeTa<br />
asisTavma, tolmaCma rusin-<strong>da</strong>nilovma, kavkasiaSi imogzaura<br />
1 Тамже, с. 42.<br />
268 269
<strong>da</strong> kaxeTsac ewvia. elCs, viTom, mxolod ruseTTan vaWrobis<br />
sargeblianobis propagan<strong>da</strong> evalebo<strong>da</strong>, ma gram imave dros<br />
igi zverav<strong>da</strong> astraxani<strong>da</strong>n <strong>saqarTvelos</strong>aken mimaval gzebs,<br />
cdilob<strong>da</strong> gamoekvlia kaxeTs rogori ekonomikuri SesaZleblobebi<br />
gaaCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> a.S. <strong>da</strong>nilovma kaxeTis mefes Tavisi mefis<br />
werili ga<strong>da</strong>sca. werilSi moskovis saxelmwifo kaxeTis<br />
samefos politikur kavSirsa <strong>da</strong> mfarvelo bas sTavazob<strong>da</strong> 1 .<br />
kaxeTis mefe aleqsandre II didi kmayofilebiT Sexv<strong>da</strong> Tevdore<br />
ivanes Zis wina<strong>da</strong>debas. `kaxeT-ruseTis urTierTobis<br />
ganax lebisaTvis droc marjve iyo. irani osmaleTs <strong>da</strong>eZala<br />
<strong>da</strong> Sahs kaxeTis `patronobis~ Tavi ara hqon<strong>da</strong>. osmaleTi ki<br />
mo Zalade iyo <strong>da</strong> kaxeTis mefec saSualebas swored am mo-<br />
Zaladisagan Ta vis <strong>da</strong>sacavad eZeb<strong>da</strong>~ 2 . aleqsandre II-m roca<br />
<strong>da</strong>nilovi gaistumra, Tan Tavisi elCebic gaayola, romlebmac<br />
1586 wlis 9 oqtombers Tevdore me fes kaxeTis samefos<br />
mfarveloba sTxoves.<br />
moskovis xelmwifes kaxeTis samefo un<strong>da</strong> <strong>da</strong>ecva yvela<br />
mtrisagan, aego Tergze cixe <strong>da</strong> Sig didi jari Caeyenebina.<br />
imave dros Tergi<strong>da</strong>n kaxeTisaken saSamxloze gamavali gza<br />
rusebs un<strong>da</strong> gaekontrolebinaT, raTa masze mogzauroba uxifaTo<br />
yofiliyo 3 .<br />
kaxelebi ruseTis mTavrobas saSamxloze gamavali gzas<br />
gark veuli gegmiT sTavazobdnen. marTalia elCebi moskovSi<br />
amtkicebdnen, rom es gza yvelaze moxerxebuli <strong>da</strong> mokle<br />
iyo (rac SeiZleba arc iyo simarTles moklebuli), magram<br />
maT sxva rame hqon<strong>da</strong>T Cafiqrebuli: ruseTs jari Seey vana<br />
1 Тамже, с. 12; berZeniSvili n., ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
XVI-XVII saukuneTa mijnaze, gv. 11-12.<br />
2 berZeniSvili n. <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 18.<br />
3 Tergi<strong>da</strong>n kaxeTisaken midio<strong>da</strong> sami gza: 1. CerqezeTi-xevi-mTiuleTi-kaxeTi,<br />
2. sunja-saCaCano-xunZaxi, 3. kaxeTi-waxuri-yazi-yumuxi-yazaniCi-qiafir-yumuxi-tarki-tiumeni-Tergis<br />
cixe. Полиевктов М. А., Экономичеслие разведки<br />
Московского государства в XVII в. на Кав казе, Тифлис, 1935, с. 28-31; berZeniSvili<br />
n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 18-19).<br />
saSamxloSi, rac, ra Tqma un<strong>da</strong>, mSvidobianad ar moxdebo<strong>da</strong>.<br />
T. bocvaZe fiqrob<strong>da</strong>, rom 1586 wels kaxeTis samefo kari<br />
ruseTs ar sTxov<strong>da</strong> Samxalis winaaRmdeg Sewevnas, radgan<br />
saSamxlo, kaxeTTan erTad, antiosmalur koaliciaSi iyo.<br />
igi naTqvamis sabuTad iSvelieb<strong>da</strong> imave wels Samxalis mier<br />
moskovSi Tavisi elCis gagzavnas. elCma Samxalis sax eliT<br />
mfarveloba <strong>da</strong> Tergze cixis Cadgma iTxova, raTa osmalebs<br />
ar <strong>da</strong>es wroT <strong>da</strong> iq cixe ar CaedgaT. Semdeg mkvlevarma<br />
is argumenti moiyvana, rom 1586 wels gagzavnil werilSi<br />
aleqsandre mefe arafers ambobs Ter gis cixis aSenebisa <strong>da</strong><br />
saSamxloze gamavali gzis rusebis mier <strong>da</strong>kavebaze 1 . misive<br />
TqmiT, kaxeT-saSamxlos urTierToba gafuWebula 1587 wels<br />
kaxeTis mier xeldebulebis ficis miRebis Semdeg.<br />
Cemi azriT, Samxalis mier elCis gagzavna moskovSi<br />
srulebiTac ar niSnav<strong>da</strong> kaxeT-saSamxlos yofnas antiosmalur<br />
koaliciaSi. savarau doa, saSamxlo cdilob<strong>da</strong> kaxeTruseTis<br />
urTierTobis CaSlas <strong>da</strong> undo<strong>da</strong> mosk ovis mTavrobisaTvis<br />
eCvenebina, rom kaxeTTan kavSiris ga reSe, saSamxlos<br />
mxar<strong>da</strong>WeriT, Tergze cixis Cadgmac SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> os maleTis<br />
SeCerebac Tu is astraxanze gailaSqreb<strong>da</strong>. imis varaudic<br />
SeiZleba, rom Samxali sulTnis miTiTebiT moqmedeb<strong>da</strong>. Samxals<br />
drois mogeba undo<strong>da</strong>, vidre am ierkavkasiaSi osmaleTs<br />
uWir<strong>da</strong>, manamde ruseTs moqmedeba ar <strong>da</strong>ewyo. ruseTis Sesvla<br />
amierkavkasiaSi niSnav<strong>da</strong> os maleTis miznebis katastrofas<br />
am regionSi.<br />
kaxeTis pozicia saSamxlos mimarT Tavi<strong>da</strong>nve garkveulia.<br />
kaxeTis mizania saSamxlos winaaRmdeg aamoqmedos ruseTi.<br />
marTalia, 1586 wels gagzavnil werilSi (misi Sinaarsi<br />
gadmocemulia `stateini spisokSi~ <strong>da</strong> mis sizusteze lparaki<br />
ar SeiZleba) aleqsndre mefe arafers ambobs Samx alis<br />
Sesaxeb <strong>da</strong> mxolod osmalebisagan <strong>da</strong>cvas iTxovs. werilSi<br />
aleqsandre mefe uaRresad sqematurad, sul bolos (werili<br />
1 bocvaZe T., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 39.<br />
270 271
xom ZiriTa<strong>da</strong>d, Tevdore ivanes Zis xotbis Sesxmaa) asaxelebs<br />
osmalebs. is ini qristianobis mtrebi arian <strong>da</strong> sxvebTan<br />
erTad Cvenc vitanjebiTo 1 . `stateini spisokSi~ Semdeg<br />
aRniSnulia moskovis mTavrobas, mefis brZanebiT, qarTvelT<br />
elCobis romeli wevrisaTvis ramdeni xarji un<strong>da</strong> gaeRo.<br />
1587 wlis 3 aprils Tevdore ivanes Zem qarTveli el-<br />
Cebis saqarT veloSi gaSveba <strong>da</strong> Tan Tavisi elCebis gayoleba<br />
brZana. vidre qarTveli elCebi moskovs <strong>da</strong>tovebdnen, manamde<br />
isini, TavianTi mefis brZanebis Tanax mad, saelCo prikazSi<br />
un<strong>da</strong> misuliyvnen <strong>da</strong> ganecxadebinaT, rom moskovis mefe Tevdore<br />
ivanes Zem kaxeTis mefe aleqsandre mfarvelobaSi un<strong>da</strong><br />
aiy vanos <strong>da</strong> kaxeTSi maTTan erTad Tavis elCebsac agzavnis.<br />
marTlac, meore dRes (4 aprili) qarTveli elCebi sael-<br />
Co pri kazSi mividnen, sa<strong>da</strong>c zogad frazebSi gaimeores Tevdore<br />
mefis <strong>da</strong>nabarebi. iq mxolod is <strong>da</strong>umates, rom ruseTis<br />
xelmwife <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> mefe aleqsandres qristianuli<br />
rwmenisadmi erTgulebis gamo Tavis mfarvelo baSi miiReb<strong>da</strong> 2 .<br />
roca laparakia zemoxsenebul werilze, masSi un<strong>da</strong> vigulisxmoT<br />
mTeli rigi sakiTxebisa, romlebic maSin kaxeTis<br />
samefos awuxeb<strong>da</strong>. yovlad <strong>da</strong>ujerebelia, rom qarTvel el-<br />
Cebs xifaTiT aRsavse <strong>da</strong> xangrZlivi mog zauroba mxolod<br />
imisaTvis moewyoT, rom xelmwifisaT vis saqebari sity vebi<br />
eTqvaT. safiqrebelia, elCebma xelmwifesac <strong>da</strong> `saelCo<br />
prikazsac~ moaxsenes osmaleTTan, iranTan <strong>da</strong> saSamxlosTan<br />
TavianTi urTierTobis Sesaxeb <strong>da</strong> amis Taobaze moskovis<br />
samefo karis mosazrebebic moismines. moskovSi amis Semdeg<br />
Seadgines `ficis wigni~. am friad mniSvnelovan do kumentze<br />
aleqsandre kaxTa mefe mxolod ra Rac gaurkveveli <strong>da</strong>pirebebiT<br />
xom ar moawer<strong>da</strong> xels?<br />
<strong>da</strong> Tu ase ar iyo, maS ratom gamoTqvam<strong>da</strong> SemdegSi<br />
qarTveli elCi yaflan vaCnaZe (1588 w.) sayvedurs imave<br />
1 Сношения России с Кавказом, c. 11-12.<br />
2 Тамже, с. 11-13.<br />
`saelCo prikazSi~, rom misma mefe aleqsandre II-m imitom<br />
iTxova mfarveloba, rom igi xelmwifes <strong>da</strong>ecva misi mtrisagan,<br />
Samxlisagan. mxolod amitom SevefareT ruseTis mefes<br />
<strong>da</strong> ara TurqeTs an iranso 1 . elCma kategoriulad moiTxova<br />
saSamxloSi jaris gag zavna `aleqsandres mtrobisa <strong>da</strong><br />
qristianTa sisxlisaTvis Suris saZieblad~ 2 . moxeleebma <strong>da</strong><br />
boiarebma mefes moaxsenes qarTveli elCebis gan wyobilebisa<br />
<strong>da</strong> maTi moTxovnis Taobaze. Tevdore ivanesZem elCebi TavisTan<br />
miiwvia, sa<strong>da</strong>c dumis, anu sabWos mdi vanma diakma<br />
andrei SCelka lovma msmenelebs TiTqmis mTlianad gaaxsena<br />
saqarTvelo-ruseTis urTierToba moyolebuli 1586 wli<strong>da</strong>n:<br />
qarTvelebs rusTa xelmwifisaTvis yovelwliurad un<strong>da</strong><br />
eZliaT 50 oqroqsovili <strong>da</strong> aseTive Zvirfasi 10 xaliCa. samagierod<br />
moskovis saxelmwifos kaxeTis samefo un<strong>da</strong> <strong>da</strong>ecva<br />
yvela mtrisagan, Samxlis winaaRmdeg un<strong>da</strong> gaegzavna jari <strong>da</strong><br />
gaewmin<strong>da</strong> sa Samxloze gamavali gza 3 .<br />
saSamxloSi cnobili iyo kaxeTis mefis antisaSamxlo<br />
diploma tia <strong>da</strong>, bunebrivia, Samxali Seecdebo<strong>da</strong> misTvis xeli<br />
SeeSala. roca cnobili gax<strong>da</strong> kaxeT-ruseTis xelSekrulebis<br />
Sesaxeb, Samxalma kxeTis winaaRmdeg moqmedeba gaaqtiura.<br />
amis Semdeg rusTa jaris saSamxloSi Seyvana kaxeTis diplomatiis<br />
ga<strong>da</strong>udebel amocanad ga<strong>da</strong>iqca.<br />
moskovis karze kargad esmo<strong>da</strong>T kaxelebis mizani. rogorc<br />
ruseTis elCebis semion zvenigorodskis <strong>da</strong> diak torxis<br />
moxsenebi<strong>da</strong>n Cans, mosk ovis mTavrobas aleqsandres moTxovna<br />
1 «И посли говорили , что государь их Александрь царь для того государю<br />
бил челом в подан ные, чтоб государь оборонил его от недруга его от Шевкальского,<br />
а толко ныне государевы рати на Шевкала не будет, -ино и вперед от<br />
Шевкала Грузинской земле не будет без войны. А Грузинская земля потому<br />
государю и била челом, в поданстве учиналася; а ни х Турскому, ни х Кизылвашскому<br />
не при стали за то, что б им быти от своих недругов оборонену государевою<br />
мило стью». Тамже, с. 61; javaxiS vili iv., <strong>da</strong>sax, naSr., gv. 296;<br />
bocvaZe T., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 42.<br />
2 Сношения России с Кавказом, c. 61<br />
3 Тамже, с. 62.<br />
272 273
<strong>da</strong>ukmayofilebia. elCebi amis Ses axeb kaxeTis mefes <strong>da</strong> mis<br />
kariskacebs Seaxsenebdnen, rom mefe Tvdore `... во обороне<br />
держати хочет ото всех недругов и город на Терке для тебя<br />
и твоей земль для обереганья поставити государь велель и<br />
на недруга твоего, а на своего непослушника, на Шефкала<br />
князя государь наш по твоему челобитью рат свою хочет<br />
послати, чтоб впередь тебе, Александру царю, и твоей<br />
земле от Шевкала тесноты и убытков не било и дорога б от<br />
твоей земли ко государя нашего отчине к Терскому го роду<br />
очистити» 1 .<br />
1587 wels moskovis elCebi kaxeTSi Camovidnen <strong>da</strong> 26<br />
agvis tos mefe aleqsandres warudgnen. molaparakeba erT Tves<br />
gagrZel<strong>da</strong>. 28 seqtem bers xelSekruleba gaform<strong>da</strong>. aleqsandre<br />
II-m Tavis SvilebTan <strong>da</strong> dide bulebTan erTad ruseTis<br />
mefis xeldebulebis fici miiRo. kaxeTis mefem piroba <strong>da</strong>do<br />
samu<strong>da</strong>mod ruseTis erTguli iqnebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mfarvelis mimarT<br />
mtrul moqmedebas arasodes Caiden<strong>da</strong>. ufro metic, aleqsandre<br />
mefes Tavis memkvidreebTan erTad moskovis saxelmwifos<br />
yvela mtris winaaRmdeg un<strong>da</strong> ebrZola. aseT SemTxvevaSi igi<br />
Tavisi jariT astrax anisa <strong>da</strong> Tergis vo evodebs SeuerTdebo<strong>da</strong>.<br />
kaxeTis samefos yovelwli uri ga<strong>da</strong>saxadis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>ekisra. Tavis mxriv, mefe Tevdore kaxeTis samefos yvela<br />
mtrisagan <strong>da</strong>i cav<strong>da</strong>. Tergisa <strong>da</strong> astraxanis voevodebs<br />
<strong>da</strong>evalaT kaxeTis samefos <strong>da</strong>cva. `xolo Samxalis winaaRmdeg<br />
gavag zavno Cemi laSqari <strong>da</strong> Cveni saxelmwi fo<strong>da</strong>n Sens<br />
qveynamde mimavali gza gavwmindo~ _ wer<strong>da</strong> rusTa mefe 2 .<br />
saqarTvelo-ruseTis <strong>da</strong>makavSirebel saSamxlos gzaze,<br />
qarT veli politikosebis azriT, garkveuli wesrigi <strong>da</strong>myardebo<strong>da</strong><br />
maSin, roca iq ruseTis jari Cadgebo<strong>da</strong>. doneli<br />
kazakebi, romlebic qarTvel <strong>da</strong> rus el Cebs acilebdnen<br />
xolme, Tergze Sediodnen <strong>da</strong> saSamxlos, yirimis saxanos,<br />
1 Тамже, с. 96.<br />
2 Тамже, с. XXXVII-XCIV.<br />
osmaleTis imperias <strong>da</strong> am ukanasknelis yvela mo kavSires<br />
did sazrunavs uCendnen. kazakebis TareSiT gansakuTrebiT<br />
SeSfoTebuli iyo osmaleTi, radgan Crdilo kavkasiis gziT<br />
(yirimi-<strong>da</strong> rubandi) sargebloba, faqtobrivad, SeuZlebeli<br />
gax<strong>da</strong>. <strong>da</strong>zaralebulni Ciodnen moskovis mefesTan, raTa mas<br />
kazakebis `TviTneboba~ aRekveTa. magram osmaleTi, yirimis<br />
saxano <strong>da</strong> sa Samxlo yovelTvis erTsa <strong>da</strong> igive pasuxs iRebdnen:<br />
«Живут на Терке воры беглые казаки безъ государева<br />
ведома» 1 .<br />
cnobili ar aris, hqon<strong>da</strong>T Tu ara garkveuli gegma kazakebs<br />
an maT moqmedebas visi saidumlo xeli warmarTav<strong>da</strong>, roca<br />
isini osmaleTsa <strong>da</strong> mis mokavSireebs ebrZodnen. am kiTxvaze<br />
pasuxis gacema arsebuli wyaroebis safuZvelze SeuZlebelia.<br />
cxadia, maTi moqmedeba stiqiuri, mxolod na<strong>da</strong>vlis<br />
mopovebis surviliT ganpirobebuli ar iyo. savarau doa, rom<br />
ka zakebsa <strong>da</strong> svimon mefes Soris kavSiri Tu ara, garkveuli<br />
kontaqtebi mainc arsebob<strong>da</strong>. kazakebi Crdilo kavkasiis gzebs<br />
uketavd nen amier kavkasiisaken mimaval osmalebs. amdenad, isini<br />
<strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong>cvasac xels uwyobdnen <strong>da</strong>, erTxans, mefis<br />
<strong>da</strong>xmarebac scades (gavixsenoT Tbilisi<strong>da</strong>n ltolvili<br />
osmalebis mier stambolSi Catanili ambavi, mefes rusTa 6<br />
aTasiani jari exmarebao). amaze miuTiTebs, agreTve, rusi<br />
elCis semion zvenigorodskis erTi cnoba, ro melic 1586<br />
wels ganekuTvneba. masSi naTqvamia, rom Tergis Tavisufali<br />
kazakebi mcire xniT svimon mefesTan mividnen, magram qarTlis<br />
mefem is ini sam weliwad-naxevars 2 TavisTan gaaCera <strong>da</strong><br />
ukan <strong>da</strong>brunebis saSuale bas ar aZlev<strong>da</strong>.<br />
1 Тамже, с. XXXVII.<br />
2 gaugebaria, ratom fiqrob<strong>da</strong> i. cincaZe, TiTqos kazakebi qarTlSi cxra<br />
Tves <strong>da</strong>rCnen (cincaZe i., Ziebani ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
(X-XVI ss.), Tb., 1956 , gv. 318), maSin rodesac wyaroSi naTqvamia: «Волние<br />
казаки, сшед с Терки реки, жили у зятя его (Александр II – Э. М.) у Семена,<br />
а Семен их держал у себя полчетверта года по неволе, а назад не отпустил»<br />
(Сношения России с Кавказом, c. 125).<br />
274 275
maSasa<strong>da</strong>me, kazakebi svimon mefesTan mividnen 1586 wels<br />
<strong>da</strong> Tbi lisi<strong>da</strong>n gaqceul osmalebs stambolSi es ambavi un<strong>da</strong><br />
CaetanaT. ra Tqma un<strong>da</strong>, stam bolSi Catanil cnobaSi uzustobebia:<br />
jer erTi, <strong>da</strong>ujerebe lia, rom saqarTveloSi 6 aTasi<br />
kazaki gadmosuliyo. im pirobebSi 600 kacis gad mosvlac ki<br />
didi ambavi iqnebo<strong>da</strong>; <strong>da</strong>, meorec, _ saeWvoa, kazakebi saqarTveloSi<br />
mefe Tevdores gamoegzvna. rogorc rusi elCebis<br />
cnobebi<strong>da</strong>n irkveva, moskovSi, saerTod, araferi icodnen qar-<br />
Tlis samefoSi kazakebis yofnaze <strong>da</strong> rusma elCebma mxolod<br />
kaxeTSi Seityves. svimon mefisaTvis kazakTa razms imdenad<br />
praqtikuli mniSvneloba ar hqon<strong>da</strong>, ramdena<strong>da</strong>c politikuri.<br />
mas kazakTa razmi propagandisaTvis sWirdebo<strong>da</strong>: qveyana<br />
gaigebs (<strong>da</strong> asec gaiges) mefes rusT xelm wife exmarebao.<br />
amave mizniT sTxov<strong>da</strong> aleqsandre kaxTa mefe moskovel el-<br />
Cebs kazakebi kaxeTSi <strong>da</strong>etovebinaT: «Толко б была cлава,<br />
что государевы руские люди у государия их, Олександра<br />
царя» 1 . am moments maSindel kavkasiaSi mimdinare politikur<br />
ambebSi didi mniSvneloba hqon<strong>da</strong>. ruseTTan urTierTobis<br />
garTulebas osmalebi <strong>da</strong> misi mokavSireebi eridebodnen.<br />
qarTli<strong>da</strong>n kaxeTSi ga<strong>da</strong>suli kazakebi aleqsandre mefem<br />
saSamx los sazRvarze cixeebSi Caayena. albaT, am RonisZiebas<br />
garkveuli efeqti hqon<strong>da</strong>, radgan Semdeg zafxulSi kaxeTis<br />
mefes kazakebis isev im cixeebSi <strong>da</strong>bruneba sur<strong>da</strong>.<br />
magram, rogorc maSindeli diplomatiuri urTierTo bi<strong>da</strong>n<br />
Cans, moskovis mTavroba xalisiT ar ekidebo<strong>da</strong> kaxeTis mefis<br />
amgvar moTxovnebs.<br />
kaxeTis samefos mier ruseTTan urTierTobis <strong>da</strong>myareba<br />
uaR resad mniSvnelovani faqti iyo mTeli kavkasiisa <strong>da</strong> axlo<br />
aRmosav leTis masStabiT. gasagebi un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo, rom amieri<strong>da</strong>n<br />
is, visac moskovis saxelmwifosTan urTierTobis<br />
garTuleba ar sur<strong>da</strong>, kaxeTis samefos mi marT mtrul aqciebs<br />
un<strong>da</strong> moridebo<strong>da</strong>. osmaleTis politi kuri mesveurebi, al-<br />
1 Тамже.<br />
baT, bevrs swuxdnen im Secdomaze, rac maTi kaxeTisadmi<br />
poziciaSi ga moxata <strong>da</strong> iq ruseTis gavlenis <strong>da</strong>nergva mox<strong>da</strong>.<br />
sulTnis karisaTvis gasagebi iyo, rom Tu igi droulad ar<br />
ga<strong>da</strong>wyvey<strong>da</strong> qarTlis sakiTxs, SeiZlebo<strong>da</strong> iqac analogiuri<br />
mdgomareoba gameore buliyo. sagulisxmoa, rom moskovel<br />
elCebs _ rodion birkins, petre pivovs <strong>da</strong> stefane poluxanovs<br />
pir<strong>da</strong>piri miTiTeba hqon<strong>da</strong>T, rom Tu aleqsandre mefis<br />
siZe an Zma xelmwifisagan mfarvelobis miRebis survils<br />
ga mosTqvam<strong>da</strong>, elCebs is ini un<strong>da</strong> waexalisebinaT, rom maT<br />
moskovSi TavianTi elCebi gaegzavnaT, mfarveloba eTxovaT<br />
<strong>da</strong> xelmwife maT Txovnas Seiwynareb<strong>da</strong> 1 .<br />
Cemi azriT, moskovis mTavrobas mxedvelobaSi hyav<strong>da</strong>,<br />
aleqsan dre II-is siZe svimon I an aleqsandre mefis Zma<br />
ufliswuli iese. xelmwife mxolod im pirobiT <strong>da</strong>akmayofileb<strong>da</strong><br />
erTis an meoris survils, Tu mfarvelo bis Txovnis<br />
pe riodisaTvis isini aleqsandre mefesTan karg urTierTobaSi<br />
iqnebodnen.<br />
svimon mefe, rogorc maSindeli werilobiTi wyaroebi<strong>da</strong>n<br />
Cans ufro orientirebuli iyo <strong>da</strong>savleT evropaze <strong>da</strong> iranze.<br />
man ico<strong>da</strong>, rom arsebuli mdgo mareobis mixedviT, qarTlis<br />
samefosa <strong>da</strong> moskovis saxelmwifos Soris xelSekruleba<br />
ver <strong>da</strong>idebo<strong>da</strong>. svimoni miesalmebo<strong>da</strong> rusTa jaris qarTlSi<br />
Semo savlas, magram saRi azri ukarnaxeb<strong>da</strong>, rom ruseTi<strong>da</strong>n<br />
amgvari <strong>da</strong>xmarebis miReba ver moxerxdebo<strong>da</strong>. qarTlis samefo<br />
saomar mdgomareobaSi iyo os maleTis imperiasTan <strong>da</strong> svimons<br />
kargad es mo<strong>da</strong>, rom ruseTis mier mfarvelobis sityvierad<br />
gamocxadebas ra fasi eqne bo<strong>da</strong>: es gamoiwvev<strong>da</strong> osmaleTis<br />
mxri<strong>da</strong>n omis kidev ufro gaaqtiure bas. <strong>da</strong>debiTad arc Sahis<br />
kari Sexvdebo<strong>da</strong> svimon mefis aseT nabijs. albaT, ruseTis<br />
mTavrobac iTvalis wineb<strong>da</strong> am mdgomareobas, magram igi iseTnairad<br />
awyob<strong>da</strong> saqmes, viTomc moskovSi svimonTan <strong>da</strong>axloebaze<br />
arc fiqrobdnen <strong>da</strong> qarTli<strong>da</strong>n elCebi Tu Cavi dodnen<br />
1 Тамже.<br />
276 277
<strong>da</strong> raime garigeba mainc moxdebo<strong>da</strong>, mas Tavis gamarTlebis<br />
saSu aleba yovelTvis eqnebo<strong>da</strong>: qarT velebma TviTon gvTxoves<br />
<strong>da</strong> Cvenc `qris tianobis siyvarulis gamo~ vcdilobT riTime<br />
<strong>da</strong>vexmaroTo. magram es `<strong>da</strong>x mareba~ svimon mefes Tavisi<br />
qveynis <strong>da</strong>cvis saqmes ver gauadvileb<strong>da</strong>. ruseTi os maleTis<br />
wi naaRmdeg oms ar <strong>da</strong>iwyeb<strong>da</strong>. evropis zogierTi saxelmwifo<br />
ki osmaleTs iaraRiT ebrZo<strong>da</strong>.<br />
mefe iTvaliswineb<strong>da</strong> ra saerTaSoriso politikur viTarebas<br />
<strong>da</strong> imasac vis rogori urTierToba hqon<strong>da</strong> osmaleTTan<br />
<strong>da</strong> Sesa bamisad, <strong>da</strong>x marebis miReba sai<strong>da</strong>n ufro mosalodneli<br />
iyo, umjobesad CaTvala <strong>da</strong>sav leTi evropisaTvis miemarTa.<br />
man 1587 wels romis papTan <strong>da</strong> espaneTis mefesTan <strong>da</strong>xmarebis<br />
saTxovnelad despanebi gagzavna. svimonis erT-erTi<br />
didebuli ierusalimze gavliT romis papTan un<strong>da</strong> wasuliyo,<br />
xolo espaneTis mefesTan ki vinme somexi vaWari aleqsandre<br />
konstantinopolis gziT, romelsac `eqvsi Sekvra qarTuli<br />
abreSumi~ mihqon<strong>da</strong> mefisaTvis mis arTmevad. qarTvelma<br />
didebulma adresatamde ver miaRwia. is osmalebma Seipyres<br />
papisaTvis gankuTvnili werilebiTa <strong>da</strong> saCuqrebiT. meore<br />
elCi _ aleqsandre romSi mivi<strong>da</strong>. radgan mas romi<strong>da</strong>n ukan,<br />
saqarTveloSi <strong>da</strong>bruneba hqon<strong>da</strong> ganzraxuli, igi espaneTis<br />
mefis elCs graf de olivaress Sexv<strong>da</strong> <strong>da</strong> mas gaando svimonis<br />
wina<strong>da</strong>debebi. kerZod, qarTlis mefe mzad iyo papisa<br />
<strong>da</strong> espaneTis mefis vasali gamx<strong>da</strong>riyo <strong>da</strong> yovelTvis iranis<br />
erTguli mokavSire iqnebo<strong>da</strong>. svimon me fis azriT, espaneTs<br />
kavSiri un<strong>da</strong> <strong>da</strong>emyarebina samive qarTul same fosTan 1 .<br />
Znelia imis <strong>da</strong>dgena svimon I imereTisa <strong>da</strong> kaxeTis mefeebTan<br />
Se TanxmebiT gamodio<strong>da</strong> aseTi iniciativiT, Tu qarTvel<br />
mefeTa Soris misi pirvelobis demonstrireba iyo. svimon<br />
1 luis xili fernandesi <strong>da</strong> xose manuel floristani, qarTveli mefeebis<br />
wer ilebi: svimon I-is qarTli<strong>da</strong>n filipe II-s <strong>da</strong> Teimuraz I-is kaxeTi<strong>da</strong>n<br />
filipe IV-s (Targ mani espanuri<strong>da</strong>n). krebulSi: <strong>saqarTvelos</strong> urTierToba evropisa<br />
<strong>da</strong> amerikis qvey nebTan, II, Tb., 1995, gv, 197-198.<br />
me fes rom pirvelobis pretenzia marTlac hqon<strong>da</strong>, kargad<br />
gamoCn<strong>da</strong> 1588 wels mis mier imereTis samefos <strong>da</strong>pyrobis<br />
warumatebel mcdelobaSi.<br />
svimon mefis werilSi DCamoyalibebulma wina<strong>da</strong>debebma<br />
gamocdili espaneli diplomati grafi de olivaresi (don<br />
enrike de gusmani) aRmosavleTSi mokavSiris SeZenis Sesa-<br />
ZlebobiT <strong>da</strong>ainteresa. osmaleTis imperia xifaTs uqmni<strong>da</strong><br />
portugalielTa (portugalia am dros espaneTis samefos<br />
SemadgenlobaSi Sedio<strong>da</strong>) <strong>da</strong>saxlebebs aRmosavleT afrikasa<br />
<strong>da</strong> hormuzze. grafma de olivaresma 1588 wlis 5 Tebervals<br />
Tavis mefes, filipe II-s miswera: `me mgonia <strong>da</strong>varwmuno papi,<br />
rac SeiZleba male <strong>da</strong> dos kavSiri qristianul (qarTvel –<br />
e.m.) mefeebTan, raTa isini gaer Tiandnen TurqeTis winaaRmdeg<br />
im mxri<strong>da</strong>n; rom aqe<strong>da</strong>n gamodis aseve kavSiri sparseTTanac,<br />
romelsac mxars vuWerdiT aqamdec; rom yovelive es ukeT<br />
rom gakeTdes, saWiroa gaigzavnos kaci im despanTan erTad<br />
an misi wasvlis Semdeg, raTa <strong>da</strong>myardes kavSiri svimon-<br />
Tan, aleqsandresTan <strong>da</strong> baSiaCukTan 1 Turqebis winaaRmdeg<br />
<strong>da</strong> aseve, raTa Tqvenma udidebuleso bam gagzavnos kaci amave<br />
mizniT Tavis disSvilTan, poloneTis mefesTan <strong>da</strong> moskovis<br />
mefesTan, raTa isini SeuerTdnen maT <strong>da</strong> Seqmnan didi Zala<br />
TurqeTis wi naaRmdeg; aseve gaigzavnos mision erebi, rogorc<br />
svimoni iTxovs, raTa maT xalxs aswavlon qristianuli suliskveTebiT~.<br />
grafma de olivaresma Tavisi mosazreba aRmosavleTSi<br />
mokavSiris SeZenis SesaZleblobaze gaacno kardinal sankta<br />
severinas <strong>da</strong> isini im <strong>da</strong>skvnamde mividnen, rom kargi iqnebo<strong>da</strong><br />
svimon mefesTan ori despani gaeg zavnaT _ erTi konstantinopolze<br />
gavliT, meore poloneTisa <strong>da</strong> moskovis gavliT,<br />
1 igulisxmeba imereTis mefe levani (1583-1590). baSiaCuki osmalebisa <strong>da</strong><br />
sparse lebisaTvis imerelTa ganzogadoebuli saxelia <strong>da</strong> niSnavs `TavSiSvelas~.<br />
es saxeli imerlebs Searqves fafanakis tarebis gamo. <strong>da</strong>wvr. ix. mamisTvaliSvili<br />
e., saqarTvelo hans Siltbergeris `mogzaurobis wignSi~, gv. 115, Sen. 25.<br />
278 279
omelic iqaur mefeebsac moelaparakebo<strong>da</strong>. oli varesma audienciis<br />
dros papi marTlac <strong>da</strong>arwmuna, rom sasargeblo<br />
iqnebo<strong>da</strong> svi mon mefisaTvis mxar<strong>da</strong>Wera. amis Semdeg, man Tavisi<br />
mosazre bani werilobiT Camoayaliba <strong>da</strong> Tavis mefes gaugzavna<br />
1 . magram papsa <strong>da</strong> es paneTis samefo kars <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>da</strong>saxmareblad an masTan diploma tiuri urTierTobis <strong>da</strong>samyareblad<br />
qmediTi nabiji ar ga<strong>da</strong>udgiaT.<br />
svimon mefe kvlav osmaleTis uzarmazari imperiis<br />
pirispir rCe bo<strong>da</strong>. osmalebma saukeTesod icodnen qarTlis<br />
samefo rogor seriozul rols asruleb<strong>da</strong> iran-osmaleTis<br />
omSi, amitom masTan morigeba ga<strong>da</strong>wy vites. 1588 wels qarTlis<br />
samefosa <strong>da</strong> osmaleTis imperias Soris <strong>da</strong>ido zavi.<br />
qarTlis samefos omi<strong>da</strong>n gamosvlam iranis <strong>da</strong>marcxeba <strong>da</strong>aCqara.<br />
irani osmaleTTan omSi ruseTis gamoyenebas Seeca<strong>da</strong>.<br />
jer kidev 1587 wels moskovSi iranis Sahis mohamed ho<strong>da</strong>ban<strong>da</strong>s<br />
elCi andi-begi Cavi<strong>da</strong>, romelic <strong>da</strong>xmarebis sanacvlod<br />
osmalebis mier <strong>da</strong>pyrobil baqosa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rubands sTavazob<strong>da</strong>.<br />
ruseTi aseTi ekonmikuri <strong>da</strong> strategiuli mniSvnelobis punqtebis<br />
xelSi Cagdebis perspeqtivis mimarT gulgrili ver<br />
<strong>da</strong>rCebo<strong>da</strong>. 1588 wels moskovis mTavrobam ga<strong>da</strong>wyvita Tergisa<br />
<strong>da</strong> as traxanis jarebi iranis <strong>da</strong>saxmareblad gaegzavna,<br />
samagierod yizil baSebi baqosa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rubands, ganTavisuflebisTanave,<br />
ruseTs ga<strong>da</strong>s cemdnen. moskovis mTavrobam Tavisi<br />
elCi aseTi pirobiT gaagzavna iranSi 2 . magram iranSi momx<strong>da</strong>rma<br />
sasaxlis karis ga<strong>da</strong>trialebam <strong>da</strong> Sah abaz I-is (1587-<br />
1529) gamefebam, molaparakeba CaSla.<br />
moskovis mefis mfarvelobaSi kaxeTis samefos Sesvlam<br />
<strong>da</strong> saSamxlo-<strong>da</strong>Restnis xelyofisagan mis <strong>da</strong>sacavad Crdilo<br />
kavkasiaSi si magreebis Cadgmis c<strong>da</strong>m irani SeaSfoTa.<br />
aRmosavleT sqarTvelos samefoebi Sahs Ta vis vasalebad mi-<br />
1 luis xili fernandesi <strong>da</strong> xose manuel floristani, <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 198.<br />
2 Веселовский Н., Памятники дипломатических и торговых сношений<br />
Московской Руси с Пер сией, I, СПб., 1890, с. 60-61.<br />
aCn<strong>da</strong>. Sahis karisaTvis gansakuTrebiT miuRebeli iyo kaxeTruseTis<br />
kavSiris Sekvra <strong>da</strong> maTi erToblivi brZola Samxlis<br />
wi naaRmdeg. saSamxlos Tu ruseTi <strong>da</strong>ipyrob<strong>da</strong>, maSin is<br />
uSualod <strong>da</strong>amyareb<strong>da</strong> kavSirs aRmosavleT <strong>saqarTvelos</strong>Tan.<br />
magram irani, jer-jero biT amas ver gaaprotesteb<strong>da</strong>, vidre<br />
misi yvelaze saSiSi mteri osmaleTi iyo.<br />
osmaleTi avstriasTan omisaTvis emzadebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> irans<br />
zavi SesTa vaza. Sah abazi zavis <strong>da</strong>debas ar Cqarob<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
cdilob<strong>da</strong> osmaleTTan mo laparakeba orive maTganze (ruseTsa<br />
<strong>da</strong> osmaleTze) zewolisaTvis gamoeyenebina. ruseTi<br />
iran-os maleTis <strong>da</strong>zavebis winaaRmdegi iyo. iran-osmaleTs<br />
Soris arsebuli wi naaRmdegoba ruseTs kavkasiaSi winsvla-<br />
Si xels uwyob<strong>da</strong>. osmaleTi, Tavis mxriv, cdilob<strong>da</strong> ar<br />
<strong>da</strong>debuliyo xelSekruleba iransa <strong>da</strong> ruseTs Soris, radgan<br />
maTi SeTanxmeba, Tavisi arsiT antiosmaluri iqnebo<strong>da</strong>. osmaleTis<br />
<strong>diplomatia</strong> amas ver <strong>da</strong>uSveb<strong>da</strong> <strong>da</strong> Sahs zogierTi<br />
<strong>da</strong>pyrobili teritoriis <strong>da</strong>brunebas Sepir<strong>da</strong>. Sah abasma, sxva<strong>da</strong>sxva<br />
<strong>sagareo</strong> faqtoris gaTvalis winebiT, ga<strong>da</strong>wyvita ruseTTan<br />
diplomatiuri urTierToba gaegrZelebina. man Tvisi<br />
mamis mier ruseTi saTvis SeTavazebuli proeqti Secvala <strong>da</strong><br />
Ta vis elCebs _ butak-begs <strong>da</strong> andi-begs 1589 wels sul<br />
sxva proeqti gaatana moskovSi. proeqtis mixedviT, ruseTis<br />
jarebi baqosa <strong>da</strong> <strong>da</strong>rubands un<strong>da</strong> Semodgomodnen, xolo irani,<br />
Tvis mxriv, SirvanSi SeiWre bo<strong>da</strong>. mokavSiree bis gamarjvebis<br />
SemTxvevaSi ruseTi kaspiis zRvis Crdilo sanapiroze<br />
gabatonde bo<strong>da</strong>, irani ki, samxreT-<strong>da</strong>savleTze. amgvarad, Sah<br />
abasis axali pro eqtiT, ruseTs osmaleTTan omi un<strong>da</strong> <strong>da</strong>ewyo<br />
<strong>da</strong> baqo <strong>da</strong> <strong>da</strong>rubandi Tvisi ZalebiT <strong>da</strong>epyro 1 .<br />
1589 wels moskovSi ukve cnobili iyo iran-osmaleTis<br />
sazavo mola parakeba. 3 ivlisis oficialur moxsenebaSi,<br />
1 tivaZe T., iranTan politikuri urTierTobis sakiTxi ruseTis saxelmwifos<br />
<strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>Si XVI-XVII saukuneTa mijnaze. Tsu Sromebi, 113, istoriul<br />
mecnierebaTa seria, Tb., 1965, gv. 185.<br />
280 281
avstriis imperatorisa <strong>da</strong> un greTis mefis elCi Tevdore<br />
ivanes Zis karze, mikloS varkaCi wer<strong>da</strong>, rom iransa <strong>da</strong> osmaleTs<br />
Soris sazavo molaparakeba mim dinereobso 1 . es ki,<br />
ruseTis mxriv, ufro frTxili politikis gatarebas moiTxov<strong>da</strong>.<br />
miT umetes, roca cnobili gax<strong>da</strong> isic, rom sazavo<br />
mola parakebis dros os maleTi mTeli amierkavkasiis Senar-<br />
Cunebas moiTxov<strong>da</strong>. zavi Tu amgvari pi robebiT <strong>da</strong>idebo<strong>da</strong>,<br />
maSin ruseT-iranis molaparakeba azrs hkargav<strong>da</strong> 2 .<br />
ruseT-iranis urTierTobaze <strong>da</strong>kvirvebisas, yuradRebas<br />
iqcevs erTi garemoeba: ruseTi <strong>da</strong> irani ar exebian, ufro<br />
sworad gverds uvlian kaxeTi sakiTxs, viTom aseTi ram arc<br />
arsebobs. mosk ovSi kargad icodnen, rom kaxeTi iranis moxarke<br />
qaveyana iyo <strong>da</strong> amis <strong>da</strong>viwyebas arc iranSi fiqrobdnen.<br />
kaxeTis mefis warmomadgenlebma, 1589 wlis 20 noembers<br />
Tavi anTi mefis saxeliT, moskovis elCebs moaxsenes, rom<br />
winaT kaxeTis samefo yizilbaSTa mokavSire iyo, rogorc<br />
os maleTis ise sxva saxelmwifoebTan omis dros. `axla yizilbaSebis<br />
Sahi ganuwyvetliv migzavnis elCebs, raTa mas-<br />
Tan erTad viyo osmalebis wi naaRmdeg; xolo sulTani mociqulebs<br />
mig zavnis didi muqariT, mimdinare wels Tavisi<br />
jaris gamogzavna surs Cems winaaRmdeg <strong>da</strong> cixeebi un<strong>da</strong><br />
Cadgas Cems qveyanaSi, radgan me mas CamovSordi <strong>da</strong> (ruseTis<br />
_ e. m.) didi xelmwifis mfarvelobaSi Sevedi. amJamadc<br />
sulT nis mociqulebi CemTan arian <strong>da</strong> mimdinare wlis xarks<br />
mTxoven... aseve Tav<strong>da</strong>sxmiTa <strong>da</strong> Cemi miwe bis <strong>da</strong>pyrobiT memuqreba<br />
Samxali~ 3 .<br />
moskovis xelmwifis elCebs ise un<strong>da</strong> gaegoT aleqsandre<br />
me fis SenaTvali, rom kaxelebi ruseTis mfarvelobaSi<br />
SesvliT mraval usiamovnebas ga<strong>da</strong>eyara, magram ra gamovi<strong>da</strong>,<br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er á la lumére des sources d’ Europe Cen trale contemporaines<br />
de son époque, I partie. `Bedi Kartlisa. Revue de Kartvé lolodie~, vol.<br />
XXXII, Paris, 1974 32, p. 151.<br />
2 tivaZe T., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 185.<br />
3 Сношения России с Кавказом, c. 173-174.<br />
xelmwife aseT sabediswero mdgomareobaSi Cavardnil kaxeTis<br />
samefos mxolod <strong>da</strong>pirebebs aZlevs.<br />
moskovSi jerovnad afasebdnen kaxeTis mniSvnelobas Semdgomi<br />
peri odis ruseTis kavkasiur <strong>politika</strong>Si. iranTan<br />
diplomatiuri urTierTobis dros kaxeTze dumiliT, ruseTi<br />
irans agrZnobineb<strong>da</strong>, rom Sa his saqme ar iyo, suverenul<br />
kaxeTTan misi TanamSromloba rogor warimarTebo<strong>da</strong>.<br />
irani, Tavis mxriv, garkveul dromde, Tvals xuWav<strong>da</strong> kaxeTruseTis<br />
urTierTo baze. an ra un<strong>da</strong> eTqva iranis mTavrobas<br />
moskovis sawinaaRmdego. mis mi zans, amjerad xom kavkasiaSi<br />
ruseTis, rogorc os maleTis metoqis, Semoy vana Seadgen<strong>da</strong>.<br />
kaxeTze sityvis Camogdeba irans mxolod usiamovno mdgomareobaSi<br />
Caayeneb<strong>da</strong>. Wkviani politikosi Sah abazi imasac<br />
iTvaliswineb<strong>da</strong>, rom saWiroebis SemTxvevaSi, kaxeTs iranruseTs<br />
Soris Suamvloba SeeZlo.<br />
rac Seexeba osmaleTs, marTalia, igi kaxeTs emuqrebo<strong>da</strong><br />
mosk ovTan misi urTierTobis gamo, magram realurad igi<br />
kaxeTis samefos winaaRmdeg ver gamovido<strong>da</strong>. kaxeTze Tav<strong>da</strong>sxma<br />
ruseTTan mis urTierTobas kidev ufro <strong>da</strong>Zabav<strong>da</strong>.<br />
arsebul situaciaSi osmaleTis mTavroba aseT nabijs ver<br />
ga<strong>da</strong>dgam<strong>da</strong>.<br />
kaxeTis kavSirs ruseTTan Tu imgvari garTulebebi mohyva,<br />
rogorc ukve iTqva, maSin kaxelebi ratom ar wyvetdnen<br />
moskovTan urTierTobas? sinamdvileSi kaxeTis mdgomareoba<br />
iran-osmaleTis omis <strong>da</strong>sasruls ar gauaresebula. kaxeTis<br />
mniSvneloba misi ruseTTan <strong>da</strong>axloebis Semdeg kidev ufro<br />
gaizar<strong>da</strong>. ise Can<strong>da</strong>, rom kavkasiaSi ruseTis Semomyvani kaxeTi<br />
iyo <strong>da</strong> mis or mZlavr muslimanur mezobels am garemoebisaTvis<br />
angariSi un<strong>da</strong> gaewia. kaxeTis samefo kari kargad<br />
afaseb<strong>da</strong> Tavisi rolis amaRlebas kavkasiasa <strong>da</strong> axlo aRmosavleTSi<br />
<strong>da</strong> yoveli RoniT cdilob<strong>da</strong> ruseTTan urTierTobis<br />
gagrZelebas. saSamx los sakiTxic kaxeTs Tavis sasargeblod<br />
mxolod ruseTTan kavSirSi SeeZlo ga<strong>da</strong>ewyvita. Tumca kaxeT-<br />
282 283
useTis urTierToba jer-jerobiT mxolod elCe bis misvlamosvlaSi<br />
gamoixate bo<strong>da</strong>. gansakuTrebuli mniSvneloba hqon<strong>da</strong><br />
kaxeTs ruseT-iranis urTierTo baSi. rogorc n. ber ZeniSvili<br />
aRniSnav<strong>da</strong>: `aseT pirobebSi SemuSav<strong>da</strong> kaxeTis mefis karze<br />
is diplomatiuri formula, romelic mTeli ori sau kunis<br />
ganmavlobaSi araerTxel wamouyenebiaT <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong><br />
iran-ruseTis urTierTobaSi qarTvelebsa <strong>da</strong> rus moRvaweebs<br />
(petre I, vaxtang VI, Teimuraz II, erekle II): saqarTvelo<br />
(moskovis xeldebuli) ruseT-iranis mosaSuale~ 1 .<br />
moskovSi iTvaliswinebdnen kaxeTis samefos antiosmaluri<br />
koaliciis SeqmniT <strong>da</strong>interesebas <strong>da</strong> 1589 wels<br />
saqarTveloSi ga mogzvnil zvenigorodskisa <strong>da</strong> antonovis<br />
elCobas <strong>da</strong>evala aleqsandre kaxTa me fisaTvis moexsenebina<br />
ruseTis poziciaze, rogorc osmaleTTan ise sxva qveynebTan<br />
urTierTobaSi. kerZod, elCebma ganacxades ruseTsa <strong>da</strong> irans<br />
Soris mimdinare samegobro molaparakebis Sesaxeb, rac osmaleTis<br />
wi naaRmdeg erTobliv moqmedebasac iTvaliswineb<strong>da</strong>,<br />
rom imave osamleTis wi naaRmdeg erToblivi omis warmoebisaTvis<br />
ruseTis mefes poloneT-litvis samefo gvirgvins<br />
sTavazoben 2 . imis Tqmac ar <strong>da</strong>viwyebiaT, rom antios maluri<br />
kavSiris Sekvris mizniT moskovSi TavianT elCebs agzavnidnen<br />
`romis saRvTo imperiis imperatori~, romis papi, espaneTis<br />
mefe <strong>da</strong> veneciis respublika 3 .<br />
rusi elCebi aseTi zogadi gancxadebiT un<strong>da</strong> Semofargluliyvnen<br />
<strong>da</strong> molaparakebis dros aqcenti kaxeTis samefosaTvis<br />
gansakuTre biT mtkivneul sakiTxze _ saSamxlo-<strong>da</strong>Restanze<br />
un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>etanaT. ra Tqma un<strong>da</strong> saSamxlo-<strong>da</strong>Restnis sakiTxis<br />
ga<strong>da</strong>WriT qarTvelebi di<strong>da</strong>d <strong>da</strong>interese bulni iyvnen, magram<br />
1 berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 35.<br />
2 litvisa <strong>da</strong> poloneTis feo<strong>da</strong>lebi poloneT-litva-ruseTis uniiT<br />
cdilobdnen gaexsnaT gza aRmosavleTSi eqspansiisaTvis. Tevdore ivanes Zis<br />
karze xvdebodnen polo neT-litvis feo<strong>da</strong>lebis zraxvebs <strong>da</strong> molaparakeba CaiSala.<br />
3 Сношения России с Кавказом, c. 97-98.<br />
maT isic kargad esmo<strong>da</strong>T, rom igi osmaleTis sakiTx Tan mtkiced<br />
<strong>da</strong>kavSirebuli iyo <strong>da</strong> mTeli molaparake bis dros am<br />
problemis erTobliobaSi ga<strong>da</strong>wyvetas cdilobdnen.<br />
mefe Tevdores karze rom ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobas<br />
did politikur mniSvnelobas aniWebdnen <strong>da</strong> amas<br />
antiosmalur moR vaweo baSi miiTvlidnen, kargad Cans mikloS<br />
varkaCis erTi Canaweri<strong>da</strong>n. igi am bobs, rom <strong>saqarTvelos</strong><br />
mefis elCebi moskovSi Cavidnen <strong>da</strong> <strong>da</strong>bejiTebiT moiTxoves<br />
osmaleTis winaaRmdeg <strong>da</strong>xmareba. maT <strong>da</strong>pirdnen, rom<br />
ganusazRvreli vadiT miscemdnen 18 aTas jariskacsa <strong>da</strong><br />
artile rias, ma gram im pirobiT, rom qarTvelebi moskovis mefis<br />
uzenaesobas aRiarebdnen <strong>da</strong> xarksac ga<strong>da</strong>uxdidnen. meore<br />
dRes (1589 wlis 4 ivlisi) mefem qarTveli elCebi pira<strong>da</strong>d<br />
miiRo, mowyaleba gamoiCina <strong>da</strong> saqarT velos mefes 10 wlis<br />
xarki apatia 1 . varkaCi qarTveli elCebis moskovel diplomatebTan<br />
molaparakebas <strong>da</strong> mefesTan audiencias pira<strong>da</strong>d ar<br />
<strong>da</strong>swrebia. amis Sesaxeb yvelaferi saelCo prikazSi acnobes,<br />
varkaCis mxedvelobaSi aqvs 1588-1589 wlebSi kaxeTis mefis<br />
elCebis _ yaflanis, kiriles <strong>da</strong> yurSitas moskovSi saqmianoba.<br />
maT Samxalis winaaRmdeg 20 aTasiani jaris gagzavna<br />
moiTxoves. rusTa jars kaxelTa jaric SeuerTdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
erToblivad imoqmedebdnen. elCebma am moTxovnaze Tanxmoba<br />
miiRes 2 . savaraudoa, rom Samxalis wi naaRmdeg jaris gagzavnas,<br />
moskovis karze, miiCnevdnen rogorc antios malur<br />
moqmedebas <strong>da</strong>, garkveuli gagebiT, es asec iyo. amis Sesaxeb<br />
ami tomac acnobes antios maluri koaliciis SeqmniT <strong>da</strong>interesebul<br />
varkaCs. rac Seexeba am ukanasknelis naTqvams ruseTis<br />
xelmwifis mier kaxeTisaT vis xarkis pa tiebis Sesaxeb, razec<br />
saqarTvelo-ruseTis urTierTobis amsaxveli sxva masalebi<br />
arafers ambobs, albaT, moskovis mTavrobas sur<strong>da</strong> ucxoeli<br />
diplomatebi <strong>da</strong>erwmunebinaT, rom antiosmalurad ganwyobil<br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 32, p. 151.<br />
2 Сношения России с Кавказом, c. 58-59.<br />
284 285
erT morwmune kaxeTis samefos ekonomikur SeRavaTebsac vuwevTo.<br />
1589 wlis 16 oqtombers zvenigorodski <strong>da</strong> antonovi<br />
qarTvelebs moaxsenebdnen (ukve meramdened), rogor iRwvis<br />
ruseTis xelmwife saSamxlos <strong>da</strong>samor Cileblad. mefe aleqsandres<br />
diplomatebi, TavianTi mefis miTiTebiT, vi Tom sxvaTa<br />
Soris gaixseneben, rom winaT mraval qveyanaSi qris tianuli<br />
rwmena iyo, magram yvela is qveynebi osmalebma <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong><br />
gaamahmadianes <strong>da</strong> qristianebad mxolod CvenRa <strong>da</strong>vrCiTo. es<br />
mcire istoriuli eqskursi maT imitom <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong>T, rom el-<br />
Cebi <strong>da</strong>erwmunebinaT ruseTis mier saSamxlos <strong>da</strong>pyrobis aucileblobaSi.<br />
roca rusebi saSamxlos <strong>da</strong>ipyroben, saqarTvelo<br />
zurgs moidgams <strong>da</strong> mTeli ZaliT osmaleTs SeebrZoleba.<br />
gan vizraxavT Tu ara osmaleTTan omis <strong>da</strong>wyebas, eubnebodnen<br />
kaxeTis mefis kariskacebi ruseTis elCebs, Samxali maSinve<br />
qurdulad, moulodnelad Tavs <strong>da</strong>esxmis kaxeTis ganapira<br />
soflebs <strong>da</strong> iZulebuli vxdebiT ganzraxvaze xeli aviRoT 1 .<br />
rusi elCebi TiTqos ver xvdebodnen saiT umiznebdnen<br />
qarT veli politikosebi. maSin mefe aleqsandrem zvenigorodski<br />
<strong>da</strong> antonovi Tavis Tan <strong>da</strong>ibara <strong>da</strong> ganucxa<strong>da</strong>: `amJamad<br />
osmaleTis sulaTani Cemzea ganrisxebuli, radgan (ruseTis<br />
– e. m.) did xelmwifes mfarveloba vTxove; sulTani mwers,<br />
rom am zafxuls Tavisi jari un<strong>da</strong> gamogzavnos Cems winaaRmdeg~.<br />
elCebi exla iZulebulni gaxdnen, marTalia isev<br />
zoga<strong>da</strong>d, ma gram saimedod eTqvaT: radgan Cvenma xelmwifem<br />
Tavis mfarvelobaSi agiy vana, igi yvela mtrisagan <strong>da</strong>gicavs.<br />
gar<strong>da</strong> amisa, moskovSi yvela qristianuli saxelmwifos el-<br />
Cebi Cavidnen, raTa xelmwifes sTxovon, monawileoba mii-<br />
Ros osmaleTis winaaRmdeg omSi. isini gaerTiandebian <strong>da</strong><br />
osmaleTs gaanadgureben. amitom Cveni xelmwi fis xeldebul<br />
qarTvel mefes arafris SiSi un<strong>da</strong> hqondes 2 .<br />
mefe aleqsandres warmomadgenlebma _ solomonma <strong>da</strong><br />
1 Тамже, с. 163.<br />
2 Тамже, с. 169.<br />
tarsam rus elCebs sxva mxri<strong>da</strong>n Seuties: stamboli<strong>da</strong>n erTi<br />
Cveni mociquli <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> <strong>da</strong> ambavi moitana, rom osmalebis<br />
floti espanelebma <strong>da</strong> frankebma gaanad gures, amitom Cvens<br />
mefes surs, Tavisi elCebi romis papTan, espaneTis mefesTan<br />
<strong>da</strong> imperatorTan gagzavnos <strong>da</strong> maT acnobos, rom Cven ruseTis<br />
mfarvelobaSi SevediT. maT elCebs isic sTxoves, Ta vianT<br />
mefes moaxsenon amis Taobaze, raTa man aleqsandres elCebi<br />
Tavisi saxelmwifos teritoriaze gaataros 1 . am diplomatiurma<br />
svlam sasurveli efeqti moaxdina. moskovis elCebi<br />
SeSfoTdnen. maT ar esiamovnaT aleqsandre me fis survili<br />
Tavisi elCebi evropaSi gaegzavna. vin icis ra <strong>da</strong>valebiT<br />
wavidodnen TavianTi mfarveliT ukmayofilo el Cebi. maT saCqarod<br />
gancxa des: Cveni mefis TxovniT aRsdgnen qristianuli<br />
saxelmwifoebi osmaleTis winaaRmdeg. Cvenma xelmwifem yvela<br />
im qveyanaSi acnoba, rom aleqsandre mefe Tavis xeldebulad<br />
gamoacxa<strong>da</strong>. gancvifrebulebma elCebma ikiTxes: sxva<br />
raRa un<strong>da</strong> Tqven mefeso? 2<br />
qarTvelebi mixvdnen, rom mizanSi gaartyes <strong>da</strong> elCebis<br />
eWvis kidev ufro gaZlierebas Seecadnen. maT kiTxvaze pasuxis<br />
gacemis magier gaagrZeles: Cveni mefe sul RmerTs<br />
evedreba, rom ruseTis xelmwife <strong>da</strong> yvela qristiani mefe<br />
osmaleTze erTad aRdgnen. sxvaTa Soris isic <strong>da</strong>u mates: Cven<br />
wignebSi gviweria, rom osmaleTis <strong>da</strong>Rupva axlo momavalSi<br />
un<strong>da</strong> moxdes <strong>da</strong> Tanac <strong>da</strong>rubandis mxri<strong>da</strong>no. maT kiTxvis saxiT<br />
isic <strong>da</strong>u mates: osmaleTis winaaRmdeg mebrZolni (espaneTis<br />
mefe, imperatori, romis papi <strong>da</strong> sxv.) <strong>da</strong>rubandis gziT<br />
mosvlas Tu SeZlebeno 3 . amgvarad, qarT velma dip lomatebma<br />
ruseTis mefis elCebs moagones reCpospolitis mefe batoris<br />
gegma, romelic kaTolikuri saxelmwifoebis mxar<strong>da</strong>WeriT,<br />
swored <strong>da</strong> rubandis gziT, ruseTis <strong>da</strong>pyrobis Semdeg, miznad<br />
1 Тамже, с. 205.<br />
2 Тамже, с. 205-206.<br />
3 Тамже, с. 206.<br />
286 287
isaxav<strong>da</strong> osmaleTTan oms. n. berZeniSvili wer<strong>da</strong>: `kaxeT-<br />
Si, mas Semdeg rac konstantinopolSi Turqebi gabatondnen<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTis <strong>saqarTvelos</strong>Tan urTierToba gawy vites, SemuSavebulia<br />
azri-imedi (SeiZleba vifiqroT, roca astraxans<br />
mo suli moskovi imierkavkasiaSi fexis SemodgmiT osmaleTs<br />
<strong>da</strong>upirispir<strong>da</strong>), rom saqristianos xsna <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n ki ara,<br />
<strong>da</strong>rubandis karze gamosvliT movao~ 1 . me ki mgonia, rom kaxe-<br />
TSi kargad icodnen (wignebSi amokiTxuli hqon<strong>da</strong>T) batoris<br />
gegma. isic safiqrebe lia, rom bators <strong>saqarTvelos</strong>Tan ufro<br />
mWidro kontaqtebi hqon<strong>da</strong>, vidre cnobilia dReisaTvis. ase.<br />
rom aR niSnuli gegma kaxeTSi ar SeumuSavebiaT, magram igi<br />
kaxelebisaTvis mis aRebi iyo.<br />
amgvarad, qarTveli politikuri moRvaweni ruseTis<br />
warmo madgenlebs afrTxilebdnen, rom ruseTi osmaleTis<br />
winaaRmdeg brZolis sa<strong>da</strong>veebs Ta vis xelSi Tu ar aiRebs,<br />
maSin osmaleTis Setevam evropaze, SeiZleba Zalebis iseTi<br />
<strong>da</strong>jgufeba warmoSvas, romelic ruseTis saerTaSoriso mgomareobas<br />
gaarTulebs. axla ki, rogorc iqna, mosk oveli<br />
elCebi saqmianad alaparakdnen: im saxelmwifoebs, romlebic<br />
Tqven axseneT, <strong>da</strong>rubandis Ses axeb gagonilic ki ara aqvT,<br />
Cven ki iq vdgevarT <strong>da</strong>, saWi roebis SemTxvevaSi, mdinare<br />
volgisa <strong>da</strong> kaspiis zRvis saSualebiT <strong>da</strong> rubandis kedlebTan<br />
swrafad misvla SegviZlia. gar<strong>da</strong> amis, tiumeni<strong>da</strong>n 5-6 dReSi<br />
qveiTi jaris moyvanasac SevZlebTo. qarT velebsac es undo<strong>da</strong>T.<br />
maT maSinve Seagebes: Cven kargad viciT, rom ruseTi<br />
<strong>da</strong>rubandTan yvelaze ax losaa <strong>da</strong> misi jari mova Tu ara am<br />
um niSvnelovanes cixe-qalaqTan, aleqsandre mefis <strong>da</strong> Sah abasis<br />
jari erT maneTs mdinare alazanze SeuerTdeba, <strong>da</strong>scxeben<br />
<strong>da</strong> sul advilad gaanTavisufleben osmaleTis mier <strong>da</strong>pyrobil<br />
qalaqebs. rusma elCebma kaxelebis aRtkinebas zomierebis<br />
la gami amosdes. maT saua bari Semdegi azriT <strong>da</strong>asrules:<br />
1 berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 41-42.<br />
ruseTi imdenad Zlieria, rom misi yvelas eSinia. imedi ar<br />
<strong>da</strong>kargoT <strong>da</strong>, roca dro mova, yvelafers gavakeTebTo 1 .<br />
moskovis saxelmwifos <strong>da</strong> kaxeTis samefos <strong>politika</strong> osmaleTis<br />
sakiTxSi TanxmobaSi ver modio<strong>da</strong>. ruseTis fiqriT,<br />
osmaleTi kaxeTs xels ver axlebs, radgan igi moskovis<br />
xelmwifis xeldebulia. ruseTi ver gaiziarebs kaxeli<br />
politikuri moRvaweebis gegmas os maleTTan omis <strong>da</strong>wye bis<br />
Sesaxeb. rusi diplomatebi qarTvelebs agrZnobinebdnen, rom<br />
osmaleTTan omis <strong>da</strong>wyebis dro jer ar <strong>da</strong>mdgara. kaxeTma<br />
un<strong>da</strong> moicados <strong>da</strong> Tavisi moqmedebiT osmaleTi ar un<strong>da</strong><br />
gaagulisos, rasac SeiZleba os maleTis mxriv samxedro<br />
aqciebi mohyves, amas ruseTis xelmwife ver <strong>da</strong>uS vebs, moxdeba<br />
ruseT-osmaleTis konfliqti, rac Tanamedrove etapze<br />
ruseTisaTvis sasurveli ar aris.<br />
kaxeTis samefosaTvis <strong>da</strong>xmareba rom ruseTis intereseb-<br />
Si iyo, amis sailustraciod aleqsandre mefem, <strong>saqarTvelos</strong><br />
warsuli gaix sena: saqarT velo winaT erTiani samefo iyo, magram<br />
Cvenma papispapam igi sam nawilad gayo. erTi nawili Cems<br />
siZe svimons ekuTvnis. magram man Tavisi samefo os malebTan<br />
omSi <strong>da</strong>Rupa. osmalebma mis samflobe loebSi cixe-sima greebi<br />
Cadges <strong>da</strong> TiTqmis mTlianad <strong>da</strong>epatronen. kacma ar icis<br />
momavalSi ra moxdeba 2 . rusma elCebma maSinve upasuxes: Seni<br />
siZe mag dReSi imitom aris, rom Cvens xelmwifes mfarveloba<br />
ar sTxova. magram Seni siZe Tu inebebs, maSin xelmwife Seni<br />
xaTriT Seifarebso 3 . rogorc Cans, saubris am mimar TulebiT<br />
warmarTva aleqsandres gegmaSi ar Sedio<strong>da</strong>. mas ar sur<strong>da</strong>,<br />
rom svimon mefe ruseTs <strong>da</strong>kavSirebo<strong>da</strong>. aleqsandre mefe<br />
rusebTan saubrisas yovelTvis cdilob<strong>da</strong> Tavisi siZe <strong>da</strong>em-<br />
1 Сношения России с Кавказом, c. 206; berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr. gv. 42.<br />
2 Сношения России с Кавказом, с. 169-170.<br />
3 gavixsenoT, rom rodion birkins, petre pivovs <strong>da</strong> stefane poluxanovs<br />
jer kidev 1587 wels <strong>da</strong>valebuli hqon<strong>da</strong>T, svimon mefesTan urTierTobis<br />
<strong>da</strong>samyareblad nia<strong>da</strong>gi moesinjaT (Тамже, с. 170).<br />
288 289
cirebina <strong>da</strong> mas mefobiTac ki ar moixsenieb<strong>da</strong>. aleqsandres<br />
mxolod Tavisi Tavi miaCn<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> er TaderT <strong>da</strong> kanonier<br />
mefed. kaxTa mefis naTqvami svimon mefeze rus elCebs<br />
ase un<strong>da</strong> gaegoT: svimoni beci politikosia, osmalebTan mudmivi<br />
omebis Sede gad qvey ana <strong>da</strong>Rupvamde miiyvana. amas gar<strong>da</strong>,<br />
afiansac eweva <strong>da</strong> aseT kacTan urTierTobas azri ara aqvso.<br />
aleqsandres kacebi merec, yovel xelsayrel SemTxvevaSi,<br />
cdilobdnen rusi elCebi svimon mefis kaxeTisadmi mtrul<br />
<strong>da</strong>mokide bulebaSi <strong>da</strong>erwmunebinaT 1 .<br />
aleqsandres sur<strong>da</strong> rusi elCebisaTvis Caegonebina, rom<br />
ara marto saqarTveloSi, aramed mTel kavkasiaSic ruseTi<br />
mxolod mas un<strong>da</strong> <strong>da</strong>eyrdnos, magram man roca moismina rusi<br />
elCebis pasuxi svimon mefis mi marT ruseTis samefo karis<br />
azri, am sakiTxze saubari maSinve Sewyvita. mxolod elCebTan<br />
bolo Sexvedrisas, vidre aleqsandre mefe am sakiTxze<br />
saubars ganaaxleb<strong>da</strong> Tavisi saTaTbiros wevrebic ki <strong>da</strong>iTxova.<br />
rogorc Cans, maTac ar andob<strong>da</strong> Tavisi ocnebis sagans.<br />
aleqsandrem winaT xom el Cebs qarTlis samefos mdgomareoba<br />
gaacno, axla saubari <strong>da</strong>savleT saqarTveloze wamoiwyo, romlis<br />
mdgomareoba uaRresad muq ferebSi <strong>da</strong>xata (sainteresoa,<br />
rom kaxeTis mefe, amjera<strong>da</strong>c gaurbis imereTis, rogorc samefos<br />
xsenebas. igi mxolod samegrelos axsenebs). misi TqmiT,<br />
winaT iqac qristianebi cxovrobdnen, didi xani ar aris,<br />
rac osmalebma <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong> ZaliT gaamahmadianes. roca isini<br />
<strong>da</strong>inaxaven, rom me ruseTis xelmwife micavs, isinic maSinve<br />
<strong>da</strong>xmare bisaTvis mas mimarTaven <strong>da</strong> qris tianobas <strong>da</strong>ubrundebian,<br />
samagiero sikeTes ufali did xelmwifes miuzRavs 2 .<br />
amgvarad, aleqsandre II ruseTis xelmwifes amierkavkasiaSi<br />
warmate bis safuZvlad kaxeTis samefosadmi <strong>da</strong>xmarebas<br />
usaxavs. kaxeTis magaliTze sxvebmac un<strong>da</strong> <strong>da</strong>inaxon, ruseTs<br />
1 Тамже, с. 221-222.<br />
2 Тамже, с. 220; javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 300-301.<br />
erTmorwmune qristianebis admi rogori <strong>da</strong>xmareba SeuZlia.<br />
osmaleTis gavlenisagan ganTavisufle buli qarTlisa <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> ruseTTan <strong>da</strong>kavSirebis saSu aleba<br />
kaxeTis samefo iqneba, romelic sxva qarTul samefoebTan<br />
Se<strong>da</strong>rebiT, mdi<strong>da</strong>ric aris <strong>da</strong> mravalricxovani jaric hyavs.<br />
igi, ruseTis <strong>da</strong>xmarebiT, mTel <strong>saqarTvelos</strong> erT samefod<br />
gaaerTianebs 1 (aleqsandre II moskovis me feebis admi gagzavnil<br />
werilebSi Tavis Tavs xSirad mTeli <strong>saqarTvelos</strong> mefed<br />
moixsenieb<strong>da</strong>) <strong>da</strong> ruseTis es mokavSire kidev ufro ga-<br />
Zlierdeba. samagierod osmaleTi <strong>da</strong>sustdeba. magram moskovis<br />
samefo kari yovelTvis ar iziareb<strong>da</strong> aleqsandre mefis<br />
<strong>sagareo</strong> politikur miznebs.<br />
8. <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong><br />
urTierTobani <strong>da</strong> <strong>diplomatia</strong><br />
XVI s. 90-ian wlebSi<br />
1590 wels Sah abaz I iZulebuli gax<strong>da</strong> osmaleTTan zavi<br />
<strong>da</strong>edo. stam bolis zaviT man formalurad scno aRmosavleT<br />
<strong>saqarTvelos</strong>, aR mosavleT somxeTis, Sirvanis, azerbaijanis<br />
didi nawilis, luristanis didi nawilis <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT iranis<br />
mniSvnelovani qalaqebis _ hama<strong>da</strong>nisa <strong>da</strong> zenjanis os maleTis<br />
xelSi ga<strong>da</strong>svla.<br />
rogorc iTqva, vidre iran-osmaleTis zavi <strong>da</strong>idebo<strong>da</strong>,<br />
manamde qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis samefoebma osmaleTTan TavianTi<br />
urTierToba mo ag vares. `qarTlma <strong>da</strong> kaxeTma ucxo saxelmwifoebTan<br />
urTierTobis unari SeinareCunes, ris gasauqmeblad<br />
sakmarisi ar aRmoCn<strong>da</strong> saqarT veloze os maleTis `uflebis~<br />
cnoba iranis mier, qarTuli samefoebi osmaleTis `uzenaeso-<br />
1 iv. javaxiSvili aRniSnav<strong>da</strong>, rom rodesac aleqsandre II ruseTis<br />
mfarvelobas mi marTav<strong>da</strong>, mas <strong>saqarTvelos</strong> gaerTianebis imedic eqnebo<strong>da</strong> (javaxiSvili<br />
iv., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 301).<br />
290 291
as~ droebiT urigdebodnen, magram imave dros diplomatiuri<br />
RonisZiebebiT saerTaSoriso movlenebze aqtiur zegavlenas<br />
axdendnen~ 1 .<br />
moskovSi gasagebi iyo, rom iran-osmaleTis omis <strong>da</strong>mTavrebis<br />
Sem deg ruseT-iranis samxedro kavSiri mniSvnelobas<br />
hkargav<strong>da</strong>. amitom ruseTma iranTan pasiuri Tanamegobrobis<br />
<strong>politika</strong> irCia. imave dros igi cdilob<strong>da</strong>, Tavisi samxedro<br />
poziciebi Crdilo <strong>da</strong>RestanSi ganemtkicebina <strong>da</strong> gavlena<br />
gaeZlierebina <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> yabardoSi 2 . iran-osmaleTis<br />
1590 wlis zaviT ZalTa Tanafardoba maxlobel aRmosavleTSi,<br />
mkveTrad Seicvala 3 . iranze gamarjvebis Semdeg, osmaleTma<br />
agresia evropisken war marTa. gasagebia, rom iqauri<br />
politikosebi kvlav iraniTa <strong>da</strong> saqarTvel oTi <strong>da</strong>interesdnen,<br />
miT umetes, rom cnobili iyo iarani <strong>da</strong> saqarTvelo<br />
omis ganaxlebisaTvis emzadebodnen.<br />
kaxTa mefe aleqsandres Tavisi samefos keTildReobis<br />
safuZvlad osmaleTis agresiisagan Tav<strong>da</strong>cva miaCn<strong>da</strong>. radgan<br />
qarTli <strong>da</strong> irani os maleTs <strong>da</strong>uzavdnen, amitom, misi azriT,<br />
evropis saxelmwifoebs omi manc un<strong>da</strong> gaegrZelebinaT.<br />
aleqsandrem ico<strong>da</strong> ruseTis samefo karze boris godunovis<br />
didi avtoritetis Sesaxeb <strong>da</strong> 1590 wels mas sTxov<strong>da</strong> moexdina<br />
gavlena mefeze, raTa evropis saxelmwifoebi osmaleTis<br />
winaaRmdeg omSi Caeba. roca evropelebi osmalebs oms <strong>da</strong>uwyeben,<br />
<strong>da</strong>askvnis aleqsandre II, maSin «и у Турского поход на<br />
нашу сторону порушитца и людей послати не учнет» 4 .<br />
1593 w. 26 Tebervals fugeris gazeTSi gamoqveynebuli<br />
informaciis mixedviT, Sirvanis gamgebeli hasan faSa stambolSi<br />
imyofebo<strong>da</strong>, roca qarTvelebis <strong>da</strong> yizilbaSebis Sirvanze<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>rubandze Setevis Sesaxeb Seityo. sulTanma hasan<br />
1 CoCievi v., maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso urTierToba XVI-<br />
XVII sau kuneebSi, gv. 207.<br />
2 Сношения России с Кавказом, c. 137-138.<br />
3 gabaSvili v., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 89.<br />
4 Сношения России с Кавказом, c. 232.<br />
faSas Tavis sagamgebloSi <strong>da</strong>uyovnebliv <strong>da</strong>bruneba ubrZana<br />
<strong>da</strong>, Tu saWiro oqnebo<strong>da</strong>, trapizonis, yarsis, erevnisa <strong>da</strong><br />
samcxis beglarbegebisaTvis <strong>da</strong>xmareba eTxova. rogorc Cans,<br />
os maleTis agresiis <strong>da</strong>savleTis mimarTulebiT warmarTviT<br />
isargebles iranma <strong>da</strong> qarTlis samefom <strong>da</strong> wagebuli omis<br />
Sedegebis gamosworebas cdilobdnen. osmalebis kavkasii<strong>da</strong>n<br />
balkaneTSi yuradRebis ga<strong>da</strong>taniT SeSfoTebuli iyo yirimis<br />
xani, radgan moskovis saxelmwifo sul ufro imtkiceb<strong>da</strong> poziciebs<br />
kavkasiaSi. yirimis xani sulTans sTxov<strong>da</strong>, rom gaer-<br />
Tianebuli ZaliT aeRoT <strong>da</strong> <strong>da</strong>engriaT rusebis mier Cadgmuli<br />
cixeebi 1 . imave gazeTis mixed viT, vidre hasan faSa SirvanSi<br />
<strong>da</strong>brunde bo<strong>da</strong>, manamde qarTvelebs gaumarjviaT, magram gazeT-<br />
Si araferia naTqvami raSi gamoixatebo<strong>da</strong> es ga marjveba.<br />
`romis saRvTo imperiasTan~ omSi Cabmul osmaleTis<br />
saxelmwifos, qarTvelTa moqmedebam seriozuli sazrunavi<br />
gauCina. sulTanma ga<strong>da</strong>wy vita saqarTvelo-iranis sazRvarze<br />
saswrafod <strong>da</strong>ewyo cixe-simagreebis mSenebloba. osmaleTis<br />
am RonisZiebis gamo iranma pro testi gamoTqva, radgan es<br />
ewinaaRmdegebo<strong>da</strong> 1590 wlis stambolis zavis pirobebs 2 .<br />
qarTvelebis osmalTa winaaRmdeg brZolis sxva magaliTis<br />
Sesaxeb, gar<strong>da</strong> zemoaRniSnulisa, cnoba ar gagvaCnia. amitom, Sei-<br />
Zleba <strong>da</strong>vuSvaT, rom <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> iranis agentebi an oficialuri<br />
pirebi, evropel diplomatebs araswor informacias<br />
awvdidnen. amiT maT undo<strong>da</strong>T evropelebisaTvis gaegebinebinaT,<br />
rom qarTvelebi kvlavv osmalebs vebrZviT <strong>da</strong> mokavSirebad<br />
gviguleTo. amgvari moqmedebiT, isini garkveul diplomatiur<br />
warmatebas aRwevdnen. antiosmalurad ganwyo bili evropis<br />
qveynebisaTvis gasagebi un<strong>da</strong> yofiliyo, rom saqarTvelo <strong>da</strong><br />
irani stambolis zavis Seguebas ar fiqrobdnen. evropaSi, pirvel<br />
rigSi ki papis kuriaSi, ga<strong>da</strong>wyvites osmaleTis aRmosavlel<br />
mowi naaRmdegeebs <strong>da</strong>kavSire bodnen. osmaleTsa <strong>da</strong> `romis<br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 31, p. 196.<br />
2 Ibidem, p. 196-197.<br />
292 293
saRmrTo imperias~ Soris omis <strong>da</strong>wyebamde papma klementi VIIIm<br />
werili gaugzavna Sah abass <strong>da</strong> evropis antiosmalur ligaSi<br />
Sesvla SesTavaza 1 . imave dros, man diplomatiuri urTierToba<br />
ga naaxla iranTan, rac <strong>da</strong>savleT evropaSi antiosmaluri koaliciis<br />
Seqmni saTvis samzadiss <strong>da</strong>emTxva 2 .<br />
1593 wlis 15 ivniss osmaleTma Seteva ganaaxla `romis<br />
saRmrTo imperiaze~. imperatori rudolfi <strong>da</strong> romis papi<br />
antiosmaluri Zalebis <strong>da</strong> razmvas Seudgnen. 1593 w. 21 noembers<br />
klementi VIII-m aleqsandre kumuloviCi ndobis sigeliTa<br />
<strong>da</strong> instruqciebiT aRWurva <strong>da</strong> aRmosav leTSi gaistumra.<br />
kumuloviCs <strong>da</strong>evala osmaleTis winaaRmdeg aemxedre bina<br />
tran silvaniis mTavari, mol<strong>da</strong>veTisa <strong>da</strong> vlaxeTis voevodebi,<br />
poloneTis mefe, ruseTis mefe <strong>da</strong> Cerqezebi, romlebsac kav-<br />
Siri un<strong>da</strong> SeekraT imperatorTan. sayuradReboa, rom kumuloviCs<br />
specialuri miT iTeba hqon<strong>da</strong>, megrelebis saSualebiT<br />
<strong>da</strong>kavSirebo<strong>da</strong> qarTvelebs 3 , e. i. qarTlis, kaxeTis <strong>da</strong> imereTis<br />
samefoebs.<br />
kumuloviCs moskovis mefe un<strong>da</strong> <strong>da</strong>erwmunebina, rom osmaleTi<br />
ruseTs seriozul safrTxes uqmni<strong>da</strong>. Tu osmaleTi<br />
<strong>da</strong>amarcxeb<strong>da</strong> avstrias, un greTs, poloneTsa <strong>da</strong> litvas, ma-<br />
Sin ruseTi <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> samxreTi<strong>da</strong>n alyaSi moeqceo<strong>da</strong>.<br />
imisaTvis rom es ar moxdes, ruseTma un<strong>da</strong> waaqezos <strong>da</strong> yvelafriT<br />
<strong>da</strong>exmaros iransa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>, raTa maT omiT<br />
<strong>da</strong>ibrunon <strong>da</strong>karguli teritoriebi. papis azriT, ruseTi fuliT<br />
un<strong>da</strong> <strong>da</strong>exmaros avstrias, xolo yirimeli TaTrebis ganadgureba<br />
ruseTs SesaZleblobas miscems, gavides Savi zRvis<br />
sanapiroebze, sai<strong>da</strong>nac gaexsneba gza konstantinopolisaken 4 .<br />
1 A Chronicle of the Carmelites in Persia, I, London, 1939, p. 68-69.<br />
2 gabaSvili v., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 91.<br />
3 Tardy L., Le Roi Svimon I er , p. 31, 152.<br />
4 Древная российская вивлиофика, содержащая в себе собрание древностей<br />
российских, до ис то рии, географии и генеалогии российская касающийся.<br />
Изданная Николаем Новиковым, изд. II, ч.XII, М., 1789, с. 449-460; gabaSvili<br />
v., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 92.<br />
rogor seriozul Zalad hyav<strong>da</strong>T warmodgenili ruseTi<br />
evropaSi <strong>da</strong> rogor did mniSvnelobas aniWebdnen osmaleT-<br />
Tan mebrZoli imper ator ru dolfisaTvis mis <strong>da</strong>xmarebas,<br />
amaze miuTiTebs <strong>da</strong>lmciis kunZul xvaris episkoposis pietro<br />
Ca<strong>da</strong>lanis pap klementi VIII-isaTvis gagazav nili werili.<br />
masSi naTqvamia, rom ruseTis saxelmwifos SeuZlia<br />
brZolis velze gamoiyvanos 200 aTasi mebrZoli <strong>da</strong> sakmaod<br />
didi raodenobis artileria. imave werilSi, marTalia,<br />
<strong>da</strong>saxelebuli ar aris, magram saqarTveloc na gulisxmevia.<br />
werilis avtori <strong>da</strong>sZens, rom moskovis mefis Cabma antiosmalur<br />
ligaSi sasurvelia imitomac, rom mas mravali<br />
erTmorwmune <strong>da</strong> momxre hyavs sulTnis evropul <strong>da</strong> aziur<br />
samflobeloebSi 1 .<br />
moskovis mTavroba papis gegmas sifrTxiliT moeki<strong>da</strong>,<br />
radgan os maleTTan urTierTobis gamwvavebas eridebo<strong>da</strong>.<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom mosk ovSi cnobili iyo sulTnis roli<br />
1591 <strong>da</strong> 1592 wlebSi yirimis xanis mier ruseTis teritoriebis<br />
<strong>da</strong>rbevaSi (1591 wels TaTrebma moskovamde miaRwies),<br />
mainc ufro xelsayrelad miaCn<strong>da</strong>T, osmaleTTan moCvenebiTi<br />
megobruli urTierTobis SenarCuneba. 1594 wels moskovis<br />
elCi <strong>da</strong>nila islenievi sulTans umtkiceb<strong>da</strong>, rom ruseTma<br />
irans uari uTxra osmaleTis winaaRmdeg <strong>da</strong>xmarebaze. amasve<br />
amtkiceb<strong>da</strong> yirimSi 1593 wels rusi elCi vanteevi 2 . magram<br />
ruseTi SemTxvevas ar gauSveb<strong>da</strong>, rom diplomatiuri an fulad<br />
saxsrebiT xeli ar Seewyo antiosmaluri Zalebisa-<br />
Tvis.<br />
romis papi iTvaliswineb<strong>da</strong> espaneTis saerTaSoriso avtoritets,<br />
mefe filipe II-sTan Tavis karg urTierTobas<br />
1 Описания путешествия в Mоскву посла Римского императора Hиколая<br />
Варкача с 22 июля 1593 года. «Чтения в обществе истории и древностей Российских<br />
при Московском университете», кн. IV, M., 1874 , c. X.<br />
2 Кабaрдино-русские отношения в XVI-XVII вв. Документы и материалы<br />
в 2-х томах, М., 1957, т. I, XVI-XVII вв ., c. 197.<br />
294 295
<strong>da</strong> cdilob<strong>da</strong> isic Caeba antiosmalur ligaSi. albaT misi<br />
CagonebiT espaneTis mefe Sah abazs 1593 wlis <strong>da</strong>sasruls<br />
urCev<strong>da</strong> uari eTqva stambolis zavze 1 .<br />
1593 wlis 27 seqtembers moskovSi mivi<strong>da</strong> `romis saRmrTo<br />
imperiis~ elCi nikolai varkaCi. mis misias Seadgen<strong>da</strong><br />
moskovis Cabma im antios malur koaliciaSi, romelSic un<strong>da</strong><br />
Sesuliyo avstria, romis papi, espa neTi, ve necia, italiisa<br />
<strong>da</strong> germaniis samTavroebi 2 . avstriis karze iTvalis winebdnen<br />
ruseTis <strong>da</strong>interesebas osmaleTis <strong>da</strong>sustebiT (ruseTs xom<br />
sis tematurad esxmo<strong>da</strong> osmaleTis vasali yirimis xani) <strong>da</strong>,<br />
rogorc xvaris episkoposi pietro Ca<strong>da</strong>lani paps swer<strong>da</strong>,<br />
moskovis mefes garkveuli ufle bac ki hqon<strong>da</strong> pretenzia<br />
waeyenebina bizantiis taxtze. imave dros mxedvelobaSi<br />
iRebdnen, rogorc ukve iTqva, moskovis mefis SesaZleblobas,<br />
osmaleTis winaaRmdeg <strong>da</strong>erazma irani <strong>da</strong> misi aRmosav leli<br />
mezoblebi. ukidures SemTxvevaSi, moskovis mefisagan finansuri<br />
<strong>da</strong>xmarebis imedi mainc hqon<strong>da</strong>T. msgavsi precendenti<br />
ukve iyo 1587 wels, rodesac varkaCma osmaleTTan omis motiviT<br />
3 milioni guldeni waiRo 3 .<br />
1593 w. 30 seqtembers varkaCs molaparakeba hqon<strong>da</strong> jer<br />
mefe Tevdore ivanes ZesTan, Semdeg, 17 oqtombers boris godunovTan.<br />
mefesTan meored Sexvedris dros, 22 oqtombers<br />
varkaCma neba iTxova, moskovSi myof iranis elCTan _ haji<br />
xosrovTan 4 Tavisi warmomadgenlis meSveobiT mola parakebis<br />
Sesaxeb. mefe <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>. 23 oqtombers varkaCis msaxurTu-<br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 32, p. 197.<br />
2 Ibidem.<br />
3 Описания путешествия в Mоскву посла Римского императора Hиколая<br />
Варкача, c. IX-X.<br />
4 varkaCis mixedviT, haji xosrovi warmoSobiT litveli yofila. is tyveobaSi<br />
Cavar<strong>da</strong> <strong>da</strong> iranSi moxv<strong>da</strong> (Тамже, с. 22). haji xosrovs Tavisi warmoSobis<br />
Sesaxeb uTqvams as traxanis voevo<strong>da</strong>sTan saubarSic. Бушев П.П., История<br />
посольств и дипломатических отношений Русского и Иранского государств в<br />
1586-1612 гг. (По русским архивам), М., 1976, с. 180.<br />
frosi qristofore uprugi haji xosrovTan mosalaparakeblad<br />
wavi<strong>da</strong>. aseve moiqca haji xosrovi. imanac Tavisi Tanmxlebi<br />
erT-erTi didebuli varkaCisTan mosalaparakeblad<br />
gagzavna 1 .<br />
ratom ar Sexvdnen erTmaneTs haji xosrovi <strong>da</strong> varkaCi?<br />
cnobilia, rom avstrias antiosmalur koaliciaSi iranis<br />
Cabma ruseTis Suamavlo biT sur<strong>da</strong>. am ori qveynis warmomadgenlebis<br />
aseT <strong>da</strong>bal doneze Sexvedra, safiqrebelia,<br />
moskovis samefo karis surviliT mox<strong>da</strong> <strong>da</strong> ai ratom: iransa<br />
<strong>da</strong> osmaleTs Soris zaviT ukmayofilo moskovis samefo<br />
kars, marTalia, iranis warmomadgeneli umtkiceb<strong>da</strong>, rom es<br />
mxolod droebiTi zavi iyo, ma gram rusebs ar sjero<strong>da</strong>T.<br />
rogorc haji xosrovis saubri<strong>da</strong>n <strong>da</strong> moskovSi Camotanili<br />
Sahis sigeli<strong>da</strong>n Can<strong>da</strong>, irani amjerad moskovis saxelmwifosTan<br />
diplomatiuri <strong>da</strong> savaWro urTier Tobis gagrZelebas<br />
fiqrob<strong>da</strong>. rusi diplomatebis azriT ruseTis iranTan<br />
urTierToba osmaleTis wi naaRmdeg samxedro moqmedebaSi ar<br />
un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>zrdiliyo, maSin rodesac, iranis mxriv, aseTi moqmedeba<br />
misaRebad miaCn<strong>da</strong>T 2 . moskovSi osmaleTTan urTierTobis<br />
garTuleba ar sur<strong>da</strong>T. aq dRe-dReze elodnen osmaleTis<br />
elCebs. albaT, SemTxveviTi ar iyo iranis elCis moskovi<strong>da</strong>n<br />
gaSveba 1593 w. 26 oqtombers. 31 oqtombers osmaleTis el-<br />
Cebi moskovSi mividnen 3 .<br />
haji xosrovis elCoba sainteresoa imiTic, rom 1593 w. 13<br />
seqtem bers boris godunovi, iranis elCis masTan audienciis<br />
dros, saqarT velos sa kiTxsac Seexo. boris godunovma aRni-<br />
Sna, rom kaxeTis mefe aleqsandres TxovniT, moskovma Samxlis<br />
1 Описания путешествия в Mоскву посла Римского императора Hиколая<br />
Варкача, c. 23. Sdr. Бушев П.П., Ук. труд, c. 188, sa<strong>da</strong>c naTqvamia, rom iranisa<br />
<strong>da</strong> avstriis elCebi moskovSi erT maneTs Sexvdnen.<br />
2 Бушев П.П., Ук. труд, c. 185-188.<br />
3 Описания путешествия в Mоскву посла Римского императора Hиколая<br />
Варкача, c. 25.<br />
296 297
winaaRmdeg didi jari gagzavna. rusTa jaris sar<strong>da</strong>ls andrei<br />
ivanes Ze xvorostinins `aleqsandre mefis <strong>da</strong> mTeli iv eriis<br />
<strong>da</strong>cva~ <strong>da</strong>evala 1 . rogorc cnobilia, 1594 w. mowyobili es<br />
laSqroba, romelSic kaxeTis mefis vaJs jariT monawileoba<br />
un<strong>da</strong> mieRo, magram ar miiRo, marcxiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong> 2 .<br />
haji xosrovis moskovSi yofnisas pirvelad aRiZra kaxeTis<br />
ufliswulis konstantines Sahis kari<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xsnisa <strong>da</strong><br />
misi moskovSi way vanis sakiTxi 3 . kaxeli ufliswulis sakiTxi,<br />
XVI s. 90-iani wlebis saqarTvelo-ruseTis urTier-<br />
TobaSi, sul ufro aqtiuri xdebo<strong>da</strong>.<br />
1593 w. Sah abasis elCis winaSe <strong>saqarTvelos</strong> <strong>da</strong> qarTveli<br />
ufliswulze saubris <strong>da</strong>wyebiT, moskovSi <strong>saqarTvelos</strong> mimarT<br />
iranis poziciis garkveva sur<strong>da</strong>T. magram haji xosrovisagan<br />
bevri veraferi Seityves. igi moxerxebulad arideb<strong>da</strong><br />
Tavs am arasasiamovno saubars <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>kvriT agrZnobineb<strong>da</strong>,<br />
rom aq iseTi araferia, romelic moskov-iranis urTierTobas<br />
Seaferxebso.<br />
haji xosrovis elCobiT Sah abasma mniSvnelovan warmatebas<br />
miaR wia: moskovis saxelmwifosTan diplomatiuri urTierToba<br />
aRsdga, rasac Sahi osmaleTTan Semdgomi brZolisaTvis<br />
did mniSvnelobas aniWeb<strong>da</strong>. moskovis mTavroba Sahs<br />
hpirdebo<strong>da</strong>, rom xels Seuwyob<strong>da</strong> mis <strong>da</strong>kavSire bas avstriasTan,<br />
oRond irani osmaleTTan mSvidobian mdgomareobaSi<br />
nu iqne bo<strong>da</strong>. rogorc boris godunovi Sahs wer<strong>da</strong>, am mizans<br />
emsaxurebo<strong>da</strong> misi Suamdgomloba varkaCisa <strong>da</strong> haji xosrovis<br />
moskovSi molaparakebis gamarT visaTvis. moskovis mTavroba<br />
saSualebas miscem<strong>da</strong> iransa <strong>da</strong> avstrias erT maneTisaTvis el-<br />
Cebi gaegzavnaT ruseTze gavliT 4 . savarau doa, rom Sah abass<br />
1 Веселовский Н., Ук. труд, с. 186-187; Бушев П. П., Ук. труд, c. 189. Sdr.<br />
tivaZe T., iran Tan politikuri urTierTobis sakiTxi, gv. 187.<br />
2 berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 50-56, 70-72; bocvaZe T., <strong>da</strong>sax. naSr.,<br />
gv. 51-52; Бушев П. П., Ук. труд, c. 240, 244, 255, 256, 296.<br />
3 Веселовский Н., Ук. труд, с. 186; berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. maSr., gv. 64-70.<br />
4 Бушев П.П., Ук. труд, c. 191-194.<br />
amis Semdeg gauCn<strong>da</strong> idea, evropasTan kavSiri osmaleTTan<br />
omSi gamo eyenebina 1 .<br />
rogorc iTqva, habsburgebma osmaleTTan omis <strong>da</strong>wyebisTanave<br />
Zlier gaaqtiures <strong>diplomatia</strong> antiosmaluri koaliciis<br />
Sesaqmnelad. am sakiTxisaTvis di<strong>da</strong>d iRwvo<strong>da</strong> habsburgebis<br />
mokavSire transilvaniis mTa vari zigmund batori. man kav-<br />
Siri Sekra vlaxeTis mTavar mixaisTan <strong>da</strong> mol<strong>da</strong>veTis mTavar<br />
aronTan. am antiosmaluri kavSiris meTauri un<strong>da</strong> yo filiyo<br />
zigmund batori 2 .<br />
1594 wlis TebervalSi zigmund batori Tavisi razmebiT<br />
mol <strong>da</strong>veTSi idga <strong>da</strong> molaparakebas awarmoeb<strong>da</strong> Cerqezebis,<br />
kazakebisa <strong>da</strong> polonelTa razmebis meTaurebTan, raTa isini<br />
osmalebTan omSi <strong>da</strong>xmarebodnen. rogorc Cans molaparakeba<br />
warumateblad <strong>da</strong>srul<strong>da</strong>. imave wlis bolos papma kle menti<br />
VIII-m Tavisi elCebi mol<strong>da</strong>veTsa <strong>da</strong> poloneTSi gagzavna,<br />
papma maT samxedro <strong>da</strong>xmarebis sanacvlod fuli gaugzavna 3 .<br />
pa pis varaudiT, radgan moskovis mefes `yvelaze ukeTesad<br />
SeeZlo werilebisa <strong>da</strong> elCebis saSualebiT <strong>da</strong>kavSirebo<strong>da</strong><br />
Cerqezebs, qarT velebsa <strong>da</strong> sparselebs~, amitom mas un<strong>da</strong><br />
ezruna maT Seyvanaze antios malur ligaSi 4 .<br />
moskovis saxelmwifoSi mcire cnobebi gaaCn<strong>da</strong>T axlo<br />
aRmosav leTis, kerZod, iranis politikuri mdgomareobisa<br />
<strong>da</strong> samxedro poten ciis Sesaxeb. saWiro iyo imis garkveva,<br />
SeeZlo Tu ara irans omis gagrZeleba. 1594 w. 30 maiss<br />
moskovi<strong>da</strong>n iranSi gaigzavna andria zvenig orodskis elCoba,<br />
romlis winaSe <strong>da</strong>yenebuli miznebi <strong>da</strong> amocanebi naTels xdis,<br />
rom elCobas se riozuli roli un<strong>da</strong> Seesrulebina antiosmaluri<br />
koaliciis SeqmnisaTvis mola parakebis pirobebis SemuSavebaSi,<br />
mas aseve gavlena un<strong>da</strong> moexdina ara mxolod<br />
1 Тамже, с. 201.<br />
2 Tardy L., Op. cit., p. 31, p. 153.<br />
3 Мохов Н., Очерки истории молдаво-русско-украинских связей, Кишинев,<br />
1961 , с. 73-74.<br />
4 Tardy L., Op. cit., p. 153.<br />
298 299
iranTan Semdgom urTier Tobaze, aramed osmaleTis sulTnisa<br />
<strong>da</strong> yirimis xanis winaaRmdeg brZolazec 1 .<br />
boris godunovi Tavisi sigeliT Sahs acnobeb<strong>da</strong> imperator<br />
ru dolf II-is mier espaneTis, veneciis <strong>da</strong> sxvaTa jarebis<br />
<strong>da</strong>xmarebiT 1593 wels os maleTze gamarjvebis Sesaxeb.<br />
boris godunovi aseTive warmatebas usurveb<strong>da</strong> Sahs Tavis<br />
mtrebze. bolos godunovi Sahs Txov<strong>da</strong>, rom yazvinSi mZevlad<br />
myofi kaxeTis ufliswuli konstantine gaeTavisuflebina.<br />
boris godunovi iqve Sahs hpirdebo<strong>da</strong>, rom aleqsandre<br />
mefe mZevlis gareSec iranis erTguli iqnebo<strong>da</strong> 2 .<br />
n. berZeniSvili moskovis mTavrobis mier qarTveli<br />
ufliswulis moTxovnas miiCnev<strong>da</strong> ruseTis moxerxebul<br />
c<strong>da</strong>d, `raTa Sahs moskov-kaxeTis mfarveloba-xeldebulebis<br />
aqti, Tu oficialured ara, arapir <strong>da</strong>pir mainc ecno~ 3 .<br />
Sahis karze konstantine ufliswulis sakiTxis <strong>da</strong>yenebiT<br />
moskovis mTavroba erTdroulad ramdenime mizans isaxav<strong>da</strong>.<br />
jer erTi, ufliswulis sakiTxi, faqtobrivad, kaxeTis sakiTxi<br />
iyo. ruseTi konstan tine ufliswuls irani<strong>da</strong>n Tu<br />
waiyvan<strong>da</strong>, es iranis mier kaxeTze ruseTis uflebis aRiareba,<br />
xolo iranis kaxeTze siuzerenobis <strong>da</strong>kargvis aRireba<br />
iqnebo<strong>da</strong>. moskovis moTxovna Sahma swored ase Seafasa. Sahs<br />
SeeZlo gamahmadianebuli konstantine kaxeTis taxtis pretendentad<br />
ga<strong>da</strong>eqcia, rac sabolood asec mox<strong>da</strong>. kaxeTis<br />
taxtze mahmadian mefes ruseTi ver Seeguebo<strong>da</strong>. swored ami-<br />
Ti iyo gamow veuli Sahis karze moskovis elCebis aqtiuroba<br />
konstantines xelSi Casagdebad. amave dros, rogorc boris<br />
godunovis mier saqarT veloSi ruseTis elCis ivane vsevolodskis<br />
xeliT gagzavnili sigeli<strong>da</strong>n Cans, igi moiTxov<strong>da</strong>,<br />
rom amis Semdeg moskovTan SeTanxmebis gareSe kaxeTis<br />
1 Бушев П.П., Ук. труд, c. 240.<br />
2 Памятники дипломатических сношений Дреней России с державами<br />
иностранными, с. 216-217; Бушев П.П., Ук. труд, c. 242.<br />
3 berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 52.<br />
mefes mahmadiani mbrZaneblebisTvis mZevali aRar mieca 1 . qristianuli<br />
saxelmwifo ki <strong>saqarTvelos</strong> uSualo mezoblobaSi,<br />
gar<strong>da</strong> moax loebuli ruseTisa sxva aRar hyav<strong>da</strong>. maSasa<strong>da</strong>me,<br />
aleqsandre mefes mZevali mxolod mfarvelisaTvis un<strong>da</strong><br />
mieca.<br />
osmaleTTan omis mosurne kaTolikuri saxelmwifoebis<br />
diplo matebi iTvaliswinebdnen ruseTis pozicias osmaleT-<br />
Tan urTierTobaSi <strong>da</strong> realurad afasebdnen mis interesebs<br />
kavkasiasa <strong>da</strong> axlo aRmosav leTSi.<br />
ruseTi <strong>da</strong>interesebuli ar iyo habsburgebisaTvis iseTi<br />
<strong>da</strong>xmareba gaewia, romelic balkaneTSi mis ganmtkicebas<br />
waadgebo<strong>da</strong>. amgvari <strong>da</strong>xmarebisagan ruseTi yovelTvis Tavs<br />
ikaveb<strong>da</strong>. rac Seexeba ruseTis pozicias kavkasiisa <strong>da</strong> iranis<br />
mimarT, aq yvelaferi garekveuli iyo. XVI s. bolo meoTxed-<br />
Si moskovis mTavroba cdilob<strong>da</strong> fexis mokidebas kaspiis<br />
zRvis sanapiroze, rac astraxanis <strong>da</strong>pyrobiT nawilobriv<br />
SesZlo kidec. magram ruseTis iq gabatonebas mudmivad emuqrebo<strong>da</strong><br />
os maleTi. astraxanis <strong>da</strong>cvis aucileblobam ruseTi<br />
kavkasiaSi miiyvana, sai<strong>da</strong>nac kidev ufro sasurveli perspeqtiva<br />
ga<strong>da</strong>iSala: kavkasiaze ga mavali gzebis xelSi Cag debiT<br />
axlo aRmosavleTTan <strong>da</strong> indoeTTan <strong>da</strong> kavSireba SeiZlebo<strong>da</strong>.<br />
antiosmalur ligaSi monawileoba ruseTisTvis sasargeblo<br />
rom iqnebo<strong>da</strong>, amas aleqsandre kumuloviCi 1594 wlis<br />
11 noembris werilSi Sem degnairad asabuTeb<strong>da</strong>: moskovis mefe<br />
`Sav <strong>da</strong> kaspiis zRvebs Soris gaxsnis gzas aziisaken <strong>da</strong> xels<br />
gauwvdis Cerqezebs, megrelebs, qarT velebsa <strong>da</strong> aziis sxva<br />
xalxebs~. kumuloviCi imasac iTvaliswineb<strong>da</strong>, rom adgilobrivi<br />
qristianuli mosaxleoba mxurvaled <strong>da</strong>uWer<strong>da</strong> mxars<br />
ruseTis am nabijs 2 . saintersoa, rom kumuloviCis TqmiT,<br />
ruseTi `<strong>da</strong>ipyrob<strong>da</strong> mTel teritoriebs kaspiis zRvamde<br />
<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>iqceo<strong>da</strong> kaspiis zRvis Crdilo <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleTi sana-<br />
1 Сношения России с Кавказом, c. 262.<br />
2 Tardy L., Op. cit., 32, p. 153.<br />
300 301
piroebis absolutur baton-patronad, misi samflobe loebis<br />
sazRvrebi saqarTvelomde ga<strong>da</strong>iWimebo<strong>da</strong>~ 1 . aRniSnuli<strong>da</strong>n<br />
gamomdinare ruseTisaTvis ufro sasargebloa kavSiri iran-<br />
Tan <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>Tan, raTa osmalebi kavkasii<strong>da</strong>n erToblivad<br />
gandevnon.<br />
1594 wlis 17 noembers poloneTis seimma antiosmaluri<br />
ligis Seqmnis sakiTxi ganixila. miRebuli <strong>da</strong>dgenilebis<br />
mixedviT, warmateba im SemTxvevaSi iqnebo<strong>da</strong> mopovebuli, Tu<br />
papi moskovis mefes imperatorTan <strong>da</strong>akavSireb<strong>da</strong> <strong>da</strong> maT mxars<br />
<strong>da</strong>uWerdnen iranis Sahi <strong>da</strong> qarTvelebi 2 .<br />
aleqsandre kaxTa mefes, evropasTan diplomatiuri<br />
urTierToba, rom uSualod <strong>da</strong> moskovis saSualebiT hqon<strong>da</strong>,<br />
amis Sesaxeb ukve iTqva. magram, rogorc irkveva, evropis<br />
saxelmwifoebi antiosmaluri ligis Sesaqmnelad mxolod<br />
aleqsandre II-sTan ar urTierTobdnen. isini gansakuTreebiT<br />
<strong>da</strong>interesebulni iyvnen, osmalebis winaaRmdeg <strong>da</strong>uRalavi<br />
mebrZolis, qarTlis mefe svimon I-is ligaSi CabmiT.<br />
svimon mefis kontaqtebi evropis qveynebTan xorcieldebo<strong>da</strong><br />
ruseTis gverdis avliT. cnobilia, rom zig mund batori<br />
qarTvelebisa <strong>da</strong> Cerqezebis antiosmalur ganwyobilebaze<br />
kargad informirebuli iyo Tavisi diplomatis matiaS kisis<br />
saSualebiT. isic savaraudoa, rom ev ropeli diplomatebisa<br />
<strong>da</strong> saidumlo agentebis saSualebiT warmoeb<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
samefoebsa <strong>da</strong> evropis saxelmwifoebs Soris miwer-mowera.<br />
1595 wlis 29 apriliT <strong>da</strong>TariRebul pap klementi VIIIis<br />
instruqciaSi, romelic kumuloviCs moskovSi gaegzavna,<br />
naTqvamia, rom is valdebulia wavides CerqezeTSi <strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n<br />
kavSiri <strong>da</strong>amyaros amierkavkasiis mefeebTan 3 . cnobili<br />
ar aris SesZlo Tu ara man am <strong>da</strong>valebis Sesruleba, magram<br />
SiZleba <strong>da</strong>bejiTebiT iTqvas, rom misi an misi msgavsi<br />
1 `Starine~, kniga XIV, Zagreb, 1882, p. 112-113.<br />
2 Ibidem, p. 122.<br />
3 Tardy L., Op. cit., 32, p. 154.<br />
diplomat-agentebis saSualebiT mox<strong>da</strong> svimon mefis evropis<br />
sax elmwifoebTan <strong>da</strong>kavSireba. saintereso cnobaa Semonaxuli<br />
venecieli dip lomatis, alesandro malipieros 1596 wlis<br />
relaciaSi. igi ambobs, rom qarTvel mefeebs `megobruli<br />
urTierToba aqvT espaneTis mefesTan, romel Tanac werilebs<br />
agzavnian ormuzsa <strong>da</strong> sxva adgilebze gamavali gzebiT~ 1 .<br />
antiosmalurad ganwyobili yvela saxelmwifosaTvis<br />
naTeli iyo, rom qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis mefeebis Serigeba met<br />
warmatebas moitan<strong>da</strong>. magram dgebo<strong>da</strong> kiTxva: visi iniciativiT<br />
un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo Serigeba _ ruseTisa Tu iranis. amas<br />
principuli mniSvneloba hqon<strong>da</strong>. Tu reseTis <strong>diplomatia</strong><br />
gai marjveb<strong>da</strong>, maSin mosalodneli iyo svimon mefec ruseTis<br />
mefis mfarvelobaSi Sesuliyo. ra Tqma un<strong>da</strong>, iranis Sahic<br />
cdilob<strong>da</strong> aleqsandre II Tavis mxares ga<strong>da</strong>eyvana. aleqsandre<br />
mefes, rogorc adre iTqva, <strong>saqarTvelos</strong> gaerTianeba<br />
sur<strong>da</strong> kaxeTis meTaurobiT. am amocanis Tavis sa sargeblod<br />
ga<strong>da</strong>wyvetas igi <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis ruseTis<br />
mfarvelobaSi SeyvaniT fiqrob<strong>da</strong>. Tevdore xelmwife 1596<br />
wlis ivnisSi aleqsandre kaxTa mefes pasuxad swer<strong>da</strong>: «А что<br />
к нашему царьскому величеству писал еси в грамоте, что по<br />
нашему царьского величества повеленью з зятем своим с<br />
Симоном помирился еси вековым миром и начаешся Божьей<br />
милости, которые земли от вас отстали Мингрелская и<br />
Гуриелская и Мамучарская, чтоб вам их к себе про воро тит<br />
и под нашу царскую руку их привести» 2 .<br />
moskovis mefe svimon pirvelTan urTierTobis <strong>da</strong>myarebisaken<br />
miis wrafo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mas qarTlis mefesTan aleqsandres<br />
Suamavloba ar akmayo fileb<strong>da</strong>. igi aleqsandres imave werilSi<br />
miuTiTeb<strong>da</strong>, rom roca Seni el Cebi moskovSi wamovlen,<br />
maT wamohyvnen svimon mefis elCebic, raTa <strong>da</strong>dg indes «как<br />
ему вперед быти в нашем царьском жалованье под нашей<br />
1 Berchet, Op. cit., p. 97.<br />
2 Сношения России с Кавказом, c. 267.<br />
302 303
царьскою вы сокою рукою и во обороне от ваших недругов...<br />
и пожалеиаи их отпустим и своего по сла к нему пошлем» 1 .<br />
saeWvoa, aleqsandre mefes moswonebo<strong>da</strong> moskovis xelmwi fis<br />
aseTi didi interesi qarTlis samefos mimarT <strong>da</strong> igi Seecdebo<strong>da</strong><br />
qarTlis samefos ruseTTan <strong>da</strong>axloeba ar momx<strong>da</strong>riyo.<br />
ibadeba kiTxva: ratom svimon mefe TviTon ar cdilob<strong>da</strong><br />
ruseTTan <strong>da</strong>kavSirebas?<br />
svimon I iran-osmaleTis omis dros <strong>da</strong> mis Semdegac,<br />
sicocxlis bolomde, proiranuli orientaciisa iyo. mas,<br />
osmaleTTan samkvdro-sasicocxlo omis viTarebaSi, rodesac<br />
yizilbaSebTan erTad osmalebis winaaRmdeg ibrZo<strong>da</strong>, saSualeba<br />
ar hqon<strong>da</strong>, SahisaTvis miuRebeli <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong><br />
gaetarebina, ra Tqma un<strong>da</strong>, svimonisaTvis kargad iyo cnobili<br />
Sa his ganwyobileba kaxeTis mefis ruseTTan urTierTobis<br />
gamo. man kar gad ico<strong>da</strong> agreTve, aleqsandres im rTuli<br />
diplomatiuri TamaSis Ses axeb, ro melsac igi SahTan <strong>da</strong><br />
moskovis xelmwifesTan antiosmaluri ligis Seqmni saTvis <strong>da</strong><br />
Tavisi saboloo miznis, <strong>saqarTvelos</strong> gaerTiane bisaTvis awarmoeb<strong>da</strong>.<br />
svimon I amitom eridebo<strong>da</strong> moskovTan kontaqts. igi<br />
evropis sax elmwifoebTan urTierTobis drosac, Sahis mi-<br />
TiTebiT moqmedeb<strong>da</strong>. swored Sahis moTxovniT un<strong>da</strong> yofiliyo,<br />
rom mefe evropaSi gagzavnil werilebSi 2 ruseTs ar<br />
axsenebs, yvelgan laparakia mxolod qarTl-kaxeT-iranis<br />
koaliciis Camoyalibebaze. marTalia, wer ilebSi arsad naTqvami<br />
ar aris koaliciis romelime wevris wamyvani rolis<br />
Sesaxeb, magram adresatebisaTvis gasagebi iyo, rom samTa<br />
kavSirSi irani pirveli un<strong>da</strong> yofiliyo. amgvarad, Sah abazi<br />
evropel partniorebs warudgen<strong>da</strong> koalicias masSi ruseTis<br />
1 Тамже, с. 268.<br />
2 TamaraSvili m., istoria kaTolikobisa, gv. 76-78, 605-607; <strong>saqarTvelos</strong><br />
siZveleni, II, e. TayaiSvilis re<strong>da</strong>qtorobiT, Tf., 1909, gv. 80-80; Macler F.,<br />
Noticè de manuscrite armeniens. `Revue des Etudes Armeniennes~, t. I, fasc. I-II,<br />
Paris, 1920 , p. 73-78; Tardy L., Op. cit., p. 32, 157-158; gabaSvili v., <strong>da</strong>sax. naSr.,<br />
gv. 94-99.<br />
monawileobis gareSe, maSin, roca imave partniorebTan miwer-mowerisa<br />
<strong>da</strong> molaparakebis dros ruseTi aRmosav leTis<br />
antiosmaluri Zalebis <strong>da</strong>mrazmvelad gamodio<strong>da</strong>. es ki niSnav<strong>da</strong><br />
imas, rom ruseTi, Sahis azriT, ar un<strong>da</strong> Careuliyo<br />
kavkasiisa <strong>da</strong> axlo aR mosavleTis saqmeebSi, rom es regionebi<br />
iranis gavlenis sfero iyo. rogorc n. berZeniSvili<br />
aRniSnav<strong>da</strong>, Sah abasi os maleTis winaaRmdeg sul sxva koalicias<br />
razmav<strong>da</strong>. yovel SemTxvevaSi, osmaleTTan omSi ruseTis<br />
beladoba amierkavkasiaSi Sah abass gamoricxulad miaCn<strong>da</strong>~ 1 .<br />
iranis elCis, andi-begis molaparakeba moskovSi miznad<br />
isaxav<strong>da</strong> kavkasiaSi ruseTis Semosvlis SeCerebas. Sahma am<br />
molaparakebas antiosmaluri xasiaTi misca, magram mizani<br />
sxva hqon<strong>da</strong>. Sahs mxolod Samx alis ruseTis gavlenis qveS<br />
moxvedra ar aSineb<strong>da</strong>. mas gansakuTre biT rusTa jaris Semdgomi<br />
winsavla <strong>da</strong>RestanSi <strong>da</strong> kaxeTis samefos ruseTTan<br />
kavSiri afiqreb<strong>da</strong>. raTa kaspiispireTSi ruseTis SeWra Se-<br />
Cerebuliyo, amisaTvis aucileblad miaCn<strong>da</strong> rusi xelmwifisa<br />
<strong>da</strong> kaxeTis mefis SamxalTan Serigeba, Tun<strong>da</strong>c amisaTvis ruse-<br />
Tis su verenitetis cnoba sa Samxloze <strong>da</strong> Samxalis vaJis<br />
moskovSi mZevlad gagzavna gamx<strong>da</strong>riyo saWiro. Sahi am miznis<br />
misaRwevad mzad iyo rusT xelmwifes <strong>da</strong>rubandis an baqos<br />
ga<strong>da</strong>cemas <strong>da</strong>pirebo<strong>da</strong>. rogorc Cans, andi begma <strong>da</strong>valebas<br />
warmatebiT gaarTva Tavi. ruseTis SeiaraRebuli gamosvla<br />
saSamxlos wi naaRmdeg mxolod 10 wlis Semdeg, 1604-1605<br />
wlebSi, mox<strong>da</strong> 2 .<br />
manamde ki ruseT-iranis diplomatiur urTierTobaSi<br />
qarTlis sa kiTxi garkveuli simwvaviT un<strong>da</strong> mdgariyo. ori<br />
metoqe, sabolood, kom pro misul SeTanxmebaze wavi<strong>da</strong>: er-<br />
Toblivad emoqme<strong>da</strong>T qarTl-kaxeTis Sesarigeblad. am sakiTxis<br />
mogvareba <strong>da</strong>evalaT stambolSi myof moskovisa <strong>da</strong> iranis<br />
elCebs. rodesac osmalebma maTTvis micemuli <strong>da</strong> valebis Ses-<br />
1 berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 70.<br />
2 Бушев П.П., Ук. труд, c. 222.<br />
304 305
axeb gaiges, isini <strong>da</strong>apatimres, `radgan Turqebs aSineb<strong>da</strong>T<br />
kavSiri moskovsa, sparseTsa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> Soris, mimarTuli<br />
osmaleTis winaaRmdeg~ 1 .<br />
rogorc adre iTqva, romis papi saqarTvelo-iranis antiosmaluri<br />
koaliciaSi Cabmis organzebas moskovs sTxov<strong>da</strong>.<br />
moRweulia Tevdore ivanes Zis pasuxi klementi VIII-is elC<br />
kumuloviCisadmi: `Sen gvTxove, rom migvew era sparseTisa <strong>da</strong><br />
<strong>saqarTvelos</strong> mefeebisaTvis TurqeTTan omis sakiTxTan <strong>da</strong>kav-<br />
SirebiT... gasul wels Cven mivwereT sparseTis me fes, ar<br />
<strong>da</strong>edo zavi TurqeTTan... Cven axlac gavgzavniT masTan delegacias,<br />
raTa vacnoboT yvalaferi razec Cven SevTanxmdiT. Cven<br />
momaval Sic mivmarTavT <strong>saqarTvelos</strong> mefe aleqsandres, raTa<br />
mWidro kavSiri iqonios sparseTis mefesTan~ 2 . naCqarevad<br />
meCveneba moyvanil amonaridis mixedviT, l. tardis mier<br />
gamotanili <strong>da</strong>skvna, TiTqos ruseT-saqarT velo-iranis<br />
mZlavri an tiosmaluri liga Seiqmna. marTalia, irans osmaleTTan<br />
omis <strong>da</strong>wyebis SemTxvevaSi ruseTi, espaneTi <strong>da</strong> saqarTvelo<br />
qvemexebis miwodebas hpirdebo<strong>da</strong> 3 , magram es mxolod<br />
<strong>da</strong>pireba iyo <strong>da</strong> sxva araferi. saWiro iyo iranis waqezeba<br />
osmaleTis winaaRmdeg <strong>da</strong> am SemTxvevaSi saqarTvelo (kaxeTis<br />
samefo) TavisTvis misaRebi ruseTis <strong>sagareo</strong> politikuri<br />
kursis xelSemwyobad gamodio<strong>da</strong>. bolos <strong>da</strong> bolos svimon I<br />
<strong>da</strong> aleqsandre II Serigdnen. venecieli diplomati alesandro<br />
malipiero 1596 wlis TebervalSi senatSi wakiTxul moxsenebaSi<br />
aRniSnav<strong>da</strong>, rom qarTveli me feebis Serigeba iranis<br />
Sahis avtoritetis wyalobiT mox<strong>da</strong> 4 . amiT faqtobrivad<br />
Camoyalib<strong>da</strong> samTa liga qarTl-kaxeT-iranis SemadgenlobiT.<br />
svimon I espaneTSi gagzavnil werilSi aRniS nav<strong>da</strong>, rom aRmosavleTSi<br />
Seqm nil ligis wevrebs Soris winaT uTanx moeba<br />
1 Hammer J., Op. cit. , S. 316; svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 216-217.<br />
2 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 32, p. 156.<br />
3 Ungerische und Siebenbürgische Krieghändel, Frankfurt am Main, 1590 , S.<br />
322-323; Tardy L., Op. cit., 32, p. 157.<br />
4 Berchet, ., Op. cit., p. 96-97.<br />
arsebob<strong>da</strong> (qarTl-kaxeTsa <strong>da</strong> kaxeT-irans Soris uTanxmoeba),<br />
magram Serigdnen os maleTis winaaRmdeg er Toblivi brZolis,<br />
agreTve ierusalimisa <strong>da</strong> yvela qristianis osmalTa batonobisagan<br />
gan TavisuflebisaTvis 1 .<br />
aRmosavleTSi antiosmaluri koaliciis Seqmnas sulTnis<br />
mkacri reaqcia mohyva. igi gansakuTrebul aRSfoTebas `veragi<br />
gaiZvera, intrigani, viTarca mela~ svimon I-is mimarT<br />
gamoxatav<strong>da</strong>. Sah abasisaT vis gagzavnil wer ilSi murad III<br />
wer<strong>da</strong>: svimoni `ramdenime wlis ganmavlobaSi udrtvinvelad<br />
Cveni moxarke iyo, rogorc ki aRgviTqva morCileba, Cven vubrZaneT<br />
mesaz Rvreebs, rom im sazizRari <strong>da</strong> urwmuno qveynisaTvis<br />
xeli ar exloT. ami tom Cvenma jarebma <strong>da</strong>toves misi<br />
qveyana, ga<strong>da</strong>ketes yovelgvari gza areu lobisa <strong>da</strong> omisa <strong>da</strong><br />
icavdnen [svimonis] qveyanas sxve bisagan. im SemTxvevaSi Tu<br />
isini ar <strong>da</strong>afaseben im did wyalobas, romelic maT qarTvelebis<br />
mi marT gamoiCines, fics gatexaven, misi [svimonis] gvami<br />
gvelebisa <strong>da</strong> Wi anWvelebis lukma gaxdeba~ 2 .<br />
savaraudoa, rom aleqsandre II am koaliciis miznebs mTlad<br />
ar iziareb<strong>da</strong> <strong>da</strong> gulmodginebas arc misi ganxorcielebisaTvis<br />
iCen<strong>da</strong>. ruseTis gamoTiSvas osmaleTis winaaRmdeg<br />
omi<strong>da</strong>n, kaxeli politikosebi ver <strong>da</strong>eTnxmebodnen, magram<br />
iZulebulni iyvnen garkveul dromde gaCumebuliyvnen. isic<br />
un<strong>da</strong> iTqvas, rom jerjerobiT mikvleuli ar aris (SeiZleba<br />
arc arsebob<strong>da</strong>) kaxeTis mefis werili, gagzavnili svimon mefis<br />
<strong>da</strong> Sah abasis werilebTan erTad evropaSi. savaraudoa,<br />
rom aleqsandre II <strong>da</strong>Tanx m<strong>da</strong> (an ki <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>?) zemoxsenebuli<br />
werilebis avtorebs, misi sax eliTac mieweraT evropis<br />
saxelmwifoTa meTaure bisaTvis. marTali ar un<strong>da</strong> iyos<br />
1 gabaSvili v., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 95.<br />
2 svaniZe m., 1588 wels qarTlis mefe svimon I-isa <strong>da</strong> osmaleTis sar<strong>da</strong>l<br />
ferhad faSas Soris <strong>da</strong>debuli sazavo xelSekruleba. `qarTuli <strong>diplomatia</strong>~,<br />
weliwdeuli, #10, Tb., 2003 , gv. 151.<br />
306 307
julfeli 1 Tu eCmiaZineli 2 diplomatis, Sah abasis elCis,<br />
ter-iakobis naTqvami, TiTqos mas Tan hqon<strong>da</strong> mefe aleqsandres<br />
werilebic evropis mefe-mTavrebisaTvis ga<strong>da</strong>sacemad 3 .<br />
ter-ia kobi Sah abasis gamocdili diplomati iyo <strong>da</strong>, ra Tqma<br />
un<strong>da</strong>, kaxTa mefis ganwyobilebaze sityvasac ar <strong>da</strong>Zrav<strong>da</strong>.<br />
Sahsa <strong>da</strong> kaxeTis mefes Soris rom kvlav <strong>da</strong>Zabuli vi-<br />
Tareba iyo, amaze miuTiTebs Semdegi momentic. Sahma aleqsandre<br />
mefesTan miRweuli SeTanxmebis ganmtkiceba <strong>da</strong> kaxeTis<br />
sabolood Tavis mxareze ga<strong>da</strong>yvana 1596 wels saqorwino<br />
kavSiriT sca<strong>da</strong>. man Tavisi elCi didi saCuqrebiT gagzavna<br />
kaxeTis mefesTan <strong>da</strong> asuli sTxova Tavis sacoled. aleqsandres<br />
gansjiT, Sahs mZevlis warTmeva undo<strong>da</strong> <strong>da</strong> ara <strong>da</strong>naTsaveba.<br />
amitom man moxerxebu lad uTxra uari – Cemi asuli<br />
<strong>da</strong>niSnulia samegrelos mTavarzeo. aleqsandrem yizilbaS<br />
elCebs pasuxTan erTad saCuqrebic gaatana 4 . male Sahma namdvili<br />
zraxvebi gamoamJRavna. 1597 wels Sah abasma kaxeTis<br />
aklebis muqariT aleqsandres mosTxova Tavisi naTesave bi<strong>da</strong>n<br />
yvelaze saukeToso qalwuli misTvis sacoled gaegzvna.<br />
amjerad mefe iZulebuli gax<strong>da</strong> Sahis moTxovna <strong>da</strong>ekmayofilebina<br />
<strong>da</strong> Tavis colis Zmis (amilaxoris) asuli gaugzavna<br />
5 .<br />
svimon I 1595 wli<strong>da</strong>n aqtiurad Caeba antiosmaluri<br />
koaliciis Camoyalibebis saqmeSi, rac sakmaod kargad aisaxa<br />
maSindel diplomatiur mi mowerasa <strong>da</strong> sabuTebSi. am mxriv<br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 32, p. 160.<br />
2 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 76.<br />
3 Tardy L., Op. cit., 32, p. 162.<br />
4 Сношения России с Кавказом, c. 310-311.<br />
5 Тамже, с. 311; Веселовский Н., Ук. труд, с. 437, 441; Крымский Е. А., История<br />
Турции и ее ли тературы, II, M., 1919, c. 291; berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr.,<br />
gv. 76. Sahs aseve qorwine bis gziT undo<strong>da</strong> <strong>da</strong>ebrunebina kavkasiaSi <strong>da</strong>karguli<br />
zogierTi samflobelo. 1597 wels abazma sulTans sTxova Tavisi <strong>da</strong> sacoled<br />
mieca. imave dros man mziTvis saxiT moiTxova Samaxia, <strong>da</strong>rubandi <strong>da</strong> sxva adgilebi,<br />
winaaRmdeg SemTxvevaSi omis <strong>da</strong>wyebiT <strong>da</strong>emuqra. sulTanma mas Tvaziani<br />
uari SeuTvala. Сношения России с Кавказом, c. 311.<br />
seriozul interess imsaxurebs transilvaniis mTavris zigmund<br />
batoris <strong>da</strong>kavSireba svimon mefesTan os maleTis winaaRmdeg<br />
erToblivad sabrZolvelad. 1595 w. 25 ian vars,<br />
praRaSi, imperator rudolfsa <strong>da</strong> zigmund bators Soris<br />
<strong>da</strong>ido osmaleTis wi naaRmdeg erToblivi brZolis<br />
xelSekruleba 1 . imave wlis 20 <strong>da</strong> 30 iv niss <strong>da</strong>debuli<br />
xelSekrulebebis sa fuZvelze, valaxeTis voevo<strong>da</strong> mixaim <strong>da</strong><br />
mol<strong>da</strong>veTis mTavarma Stefan rez vanma scnes zigmund batoris<br />
uzenaesoba 2 . amgvarad, Camoyalib<strong>da</strong> Zlieri an tiosmaluri<br />
koalicia, ro melmac, Tav<strong>da</strong>pirvelad samxedro warmatebasac<br />
miaRwia.<br />
zigmund batori iTvaliswineb<strong>da</strong> ra osmaleTis imperiis<br />
samxedro Zlierebas, aucileblad miaCn<strong>da</strong> misi Zalebis nawilobriv<br />
<strong>da</strong>bandeba aR mo savleTSi. batorim kargad ico<strong>da</strong> svimon<br />
mefis osmaleTis winaaRmdeg xan grZlivi brZolis Sesaxeb,<br />
mas werili gaugzavna <strong>da</strong> mouwo<strong>da</strong> <strong>da</strong>ewyoT brZola,<br />
svimons _ aRmosavleTi<strong>da</strong>n, bators _ <strong>da</strong>savleTi<strong>da</strong>n. zigmund<br />
ba torim, rom <strong>da</strong>axloebiT aseTi Sinaarsis werili gaugzavna<br />
svimon mefes, es cnobilia am ukanasknelis mier espane-<br />
Tis mefe filipe II-sTvis 1596 wlis 25 agvistos gagzavnili<br />
werili<strong>da</strong>n 3 . am werilze yuradRebis gamaxvileba<br />
saWiroa imi tom, rom masSi gansakuTrebiT kargad Cans svimon<br />
mefis antios maluri saqmianoba. svimon I espaneTis mefes<br />
swer<strong>da</strong>: `me mogwereT werili Cvensa <strong>da</strong> Tqvens udidebulesobas<br />
Soris aliansis Seqmnis Sesaxeb, raTa Tqven udidebulesobas<br />
CvenTvis ecnobebina Tavisi survili. CvenTvis cno-<br />
1 Ősterreichische Staats verträge. Fürstertum Siebenbürgen (1526-1690).<br />
Bear beiten von R. Goos, Wien, 1911 , S. 218-235.<br />
2 Documents privitoare la istoria Romanilor, v. II , par. II, p. 209-213.<br />
3 Macler F., Op. cit.,, p. 77-78. arsebobs am werilis somxuri <strong>da</strong> berZnuli<br />
varian tebi, somxuri <strong>da</strong>TariRebulia 14 agvistoTi (ix. tabaRua. <strong>da</strong>sax. naSr.,<br />
I, gv. 222-227). f. maklerma ga moaqveyna werilis berZnuli variantis frangul<br />
enaze Targmani. f. makleris <strong>da</strong> i. taba Ruas mier gamoqveynebul Targmanebs Soris,<br />
rogorc Semdeg gamoCndeba, arsebobs gansxvaveba.<br />
308 309
ilia transil vaniis impera toris survili <strong>da</strong> Cven di<strong>da</strong>d<br />
gvwams, rom igi <strong>da</strong>pirebis erT guli <strong>da</strong>r Ceba <strong>da</strong> <strong>da</strong>gvexmareba...<br />
amave mizniT mivwereT wer ili wmin<strong>da</strong> mamas <strong>da</strong> germaniis<br />
imperators~ 1 . svimoni iqve aRniSnavs Sahis im gulmodginebis<br />
Ses axeb, rasac igi qristiani mefeebis <strong>da</strong>saxmareblad iCens.<br />
ar vici, zigmund batoris werilma Tu kidev sxva ramem<br />
gaaqtiura svimon mefe, magram faqtia, rom 1596 wels man<br />
ramdenime werili <strong>da</strong>wera 2 : 6 maiss ve neciis respublikis<br />
1 Macler F., Op. cit., p. 78. Sdr. tabaRua i., <strong>da</strong>sx. naSr., I, gv. 224-227.<br />
2 im werilebis gar<strong>da</strong>, romlebsac qvemoT gavecnobiT, mkvlevrebi fiqroben,<br />
rom svi mon mefem imave 1596 wels paps gaugzvna kidev erTi werili <strong>da</strong>TariRebuli<br />
1546 wliT, romelic m. TamaraSvilma gamoaqveyna <strong>da</strong> iqve gamoTqva varaudi,<br />
rom `werili gagzavnilia svimonis gamefebis <strong>da</strong> misi sparseTis tyveobidgan<br />
<strong>da</strong>brunebis Semdgom <strong>da</strong> osmalebis mier misi <strong>da</strong>tyvevebis wineT; amitom, Cvenis<br />
azriT, un<strong>da</strong> iyos miwerili 1504(?)-1596 wlebSi~ (TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr.,<br />
gv. 78). m. TamaraSvilma SemdegSi ufro <strong>da</strong>azusta werilis <strong>da</strong>weris dro: `un<strong>da</strong><br />
iyos 1578 weli, svimon I-is sparselebisagan gan Tavisuflebis Semdeg~ (TamaraSvili<br />
m., qarTuli eklesia <strong>da</strong>sabami<strong>da</strong>n dRemde. re<strong>da</strong>qcia gaukeTes, winasityvaoba<br />
<strong>da</strong>urTes <strong>da</strong> gamosacemad moamzades z. aleqsiZem <strong>da</strong> j. odiSelma, Tb., 1995,<br />
gv. 524). am wer ilis TariRTan <strong>da</strong>kavSirebiT, i. tabaRuam ieWva, rom werili<br />
SeiZleba <strong>da</strong>werili iyos svimon I-is mamis luarsab I-is mier <strong>da</strong> amitom uzis<br />
1546 weli (tabaRua i., <strong>da</strong>sax. naSr., II, gv. 181, Sen. 88). g. Jor<strong>da</strong>nias ki eWvi ar<br />
eparebo<strong>da</strong>, rom werili <strong>da</strong>werilia 1596 wels (Жордания Г., Га мезардашвили<br />
З., Римско-католическая мис сия и Грузия, ч. I. Из истории взаимоотношений<br />
папства и миссионеров с Картлийско-Кахетинским царством и Кримским<br />
ханством. Горийские миссии (конец XVI и и 20-30-е годы XVII столетия), Тб.,<br />
1994 , с. 277). Cemi azriT, werilis Sinaarsi <strong>da</strong> masSi erTi miniSneba sagulisxmos<br />
xdis, rom werili <strong>da</strong>werili un<strong>da</strong> iyos sul sxva dros, XVI s. 70-80-ani<br />
wlebis mijnaze. masSi, zogad xazebSi gadmocemulia mefis mamis, luarsab I-is<br />
tragikulad <strong>da</strong>Rupvis, svimonis gamefebis <strong>da</strong> sarwmunoebisaTvis Tav<strong>da</strong>debuli<br />
brZolis, yizil baSebisagan <strong>da</strong>tyvevebis <strong>da</strong> ganTavisuflebis, svimonis xelaxla<br />
gamefebisa <strong>da</strong> osmalebis wi naaRmdeg brZolis Sesaxeb. erTi sityviT werili<br />
informaciuli xasiaTisaa <strong>da</strong> masSi konk retulad araferia naTqvami osmalebis<br />
winaaRmdeg erTobliv brZolaze. `Cveni gulis yvela natvras mRvdeli teriakob<br />
moaxsenebs Tqven siwmindesa~ _ am sityvebiT amTavrebs Tavis werils<br />
svimon mefe.<br />
werilis miaxloebiT <strong>da</strong>TariRebisaTvis amosavali un<strong>da</strong> iyos mefis erTi<br />
fraza: `Cems Tavs gavswirav erTianad <strong>da</strong> egreTve Cems qorfa Svilsac... xels ar<br />
aviReb osmalebis winaaRmdeg omze~ (TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 77, 607).<br />
saxelmwifo sabWos, imperator rudolfs <strong>da</strong> romis paps<br />
gaugzavna werilebi, agvistos 14 <strong>da</strong> 25 ricxvebSi ki espaneTis<br />
mefe filipe II-s. werilebi waiRo mama iakobma. rogorc<br />
varaudoben, mama ia kobi erovnebiT somexi ter-akof marqariani<br />
1 , warmoSo biT julfi<strong>da</strong>n iyo, ma gram cxovrob<strong>da</strong> eCmiaZinSi,<br />
sai<strong>da</strong>nac mefem gamoiZaxa <strong>da</strong> diplomatiuri <strong>da</strong> valeba<br />
misca 2 : mas <strong>da</strong>evala an tiosmaluri koaliciis Sekvra, romlis<br />
ini cia torad aRmosavleTSi svimoni <strong>da</strong> misi mokavSire Sah<br />
abazi, <strong>da</strong>savleTSi ki, romis papi klement VIII gamodiod nen.<br />
rogorc im droindeli saistorio wyaroebi<strong>da</strong>n Cans,<br />
ter-iakobi Zalian Wkviani, SorsmWvreteli, frTxili a<strong>da</strong>miani<br />
iyo. man ramdenime ena ico<strong>da</strong>. rogorc zemoT ganxiluli<br />
werili<strong>da</strong>n irkveva, mefe mas didi xnis ganmavlobaSi, miaxloebiT<br />
70-iani wlebis <strong>da</strong>saruli<strong>da</strong>n mainc, mniSvnelovan<br />
diplomatiur <strong>da</strong>valebebs akisreb<strong>da</strong>. 1596 wels evropaSi<br />
misiis Sesrulebisas ter-iakobs axl<strong>da</strong> Tavisi vaJi 3 .<br />
g. Jor<strong>da</strong>nias <strong>da</strong> z. gamezar<strong>da</strong>Svilis mixedviT, svimon<br />
mefem ter-ia kobi 1596 wlis maisis <strong>da</strong>sawyisSi iranSi gaagzavna<br />
<strong>da</strong> 6 maiss berZnulad <strong>da</strong>werili werilebi gaatana. igi<br />
jer iranis sataxto yazvinSi mivi<strong>da</strong>, os maleTis im periis<br />
is `qorfa Svili~ (`parvulo fi lio~) 1596 wels ukve 25 wlisa yofila <strong>da</strong> ra Tqma<br />
un<strong>da</strong>, am asakis kacze mefe qorfas ver ityo<strong>da</strong>. maSasa<strong>da</strong>me werili <strong>da</strong>werili<br />
un<strong>da</strong> iyos tyveobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>brunebis (1578 w.) Semdeg axlo periodSi.<br />
1 maisuraZe g., qarTveli <strong>da</strong> somexi xalxebis urTierToba XIII-XVIII<br />
saukuneebSi, Tb., 1982 , gv. 148.<br />
2 svimon mefe, rogorc Cans, eCmiaZinel mRvdlebs xSirad aZlev<strong>da</strong> diplomatiuri<br />
xasi aTis <strong>da</strong>valebebs. pirvel aseT cnobas vxvdebiT misi alamuTis<br />
tyveobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>brunebis (1578 w.) Semdeg. ix. TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 77.<br />
magram svimon I-ze adre sxva qarTveli mefee bic mimarTavdnen eCmiaZinel somxebs<br />
<strong>da</strong> diplomatiur <strong>da</strong>valebebs aZlevdnen. ufro vrclad ix. Тивадзе Т. Г., Ук.<br />
труд, с. 238-245. eCmiaZineli somexi samRvdeloebis gar<strong>da</strong> qarTve;li mefeebi<br />
amgvar <strong>da</strong>valebas aZlevdnen somex vaW rebsac. aseTi iyo jenkinsonTan gagzavnili<br />
somexi 1563 wels; imave wels kaxeTis samefo<strong>da</strong>n moskovSi gagzavnili somexi<br />
vaWari <strong>da</strong> svimon mefis mier 1578 wels espaneTis mefesTan gagzavnili somexi<br />
vaWari. maTze zemoT, TavTavis adgilas ukve iTqva.<br />
3 Tardy L., Op. cit., 32, p. 165.<br />
310 311
teritoria tripolamde gaiara, am navsadguri<strong>da</strong>n gemiT gaemgzavra<br />
<strong>da</strong> kviprosi<strong>da</strong>n veneciaSi mivi<strong>da</strong>. venecii<strong>da</strong>n is jer<br />
papTan ki ar wavi<strong>da</strong>, aramed imperatorTan <strong>da</strong> 1597 wlis 10<br />
ivliss ukve venaSi iyo. venaSi is maSinve avstriis erchercogma<br />
maqsimilianem miiRo. 17 ivliss ter-iakobma imperator<br />
rudolfs Sah abasisa <strong>da</strong> mefe svimonis werilebi ga<strong>da</strong>sca 1 .<br />
aseTia ter-iakobis venamde mogzaurobis marSruti 2 .<br />
<strong>da</strong>zustebas moiTxovs ter-iakobis evropaSi gamgzavrebis<br />
<strong>da</strong> qarT veli mefeebis mier misTvis werilebis ga<strong>da</strong>cemis zogierTi<br />
detali. rogorc iTqva, 1596 wlis 6 maisiT aris<br />
<strong>da</strong>TariRebuli svimon mefis werilebi <strong>da</strong> amis Semdeg teriakobi<br />
SahTan yazvinSi gaemgzavra. is sak maod didi xnis ganmavlobaSi,<br />
wlis bolomde an axali wlis <strong>da</strong>sawy isamde iq<br />
<strong>da</strong>rCa, rogorc g. Jor<strong>da</strong>nia <strong>da</strong> z. gamezar<strong>da</strong>Svili fiqroben.<br />
ter-iakobs veneciis saxelmwifo sabWos mdivan marko otobonosaTvis<br />
uTqvams, rom igi yazvini<strong>da</strong>n ori dRis savalze<br />
Jekbri-Si svimon I-sa <strong>da</strong> aleqsandre II-s Sex vedria, romleb-<br />
1 Жордания Г., Г,амезардашвили З., Ук. труд, с. 280. gansakuTrebiT sainteresoa<br />
veneciis saxelmwifo arqivSi <strong>da</strong>culi dokumenti, romelic ter-iakobis<br />
evropaSi mogzaurobas as axavs, am dokumentis franguli Targmani gamoaqveyna<br />
l.Ltardim. Tardy L., Op. cit., 32, p. 160-163.<br />
2 veneciis elCis franko vendraminis moxsenebiT baraTSi, romelic gagzavnili<br />
un<strong>da</strong> iyos neapolitaniis mefesTan, naTqvamia: `uaRmatebuleso mefeo,<br />
mravali Tvis gan mavlobaSi sparseTSi imyofebo<strong>da</strong> erTi gamocdili (eCmiaZineli<br />
– e.m.) somexi im mizniT, rom Sahi <strong>da</strong>erwmunebina, raTa igi Tavisi jarebiT<br />
TurqeTis sulTnis winaaRmdeg amo qmede buliyo; es ori dRea rac igi am karze<br />
imyofeba. misi mogzauroba <strong>da</strong>axloebiT 2 weli gagrZel<strong>da</strong>. rogorc igi ambobs,<br />
cxra Tvea rac sparseTi<strong>da</strong>n gamosula. siriaze gamouvlia, tripolSi<br />
gemze <strong>da</strong>mj<strong>da</strong>ra kunZul kviprosze misasvlelad. jer mas audiencia ar hqonia.<br />
sparseTis Sahis werilebi wamouRia, agreTve sagangebo mizniT am mxareSi<br />
ar gamoutanebiaT misi keisaruli udidebulesobis werilebi. ambobs,<br />
rom sparseTisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> mefeebma ruseTis mefesTan erTad TurqeTis<br />
winaaRmdeg kavSiri Sekreso. misi keisaruli udidebulesoba <strong>da</strong>hpirebia, rom am<br />
mxari<strong>da</strong>n ieriSiT miva mterze mTeli ger manuli jarebiT <strong>da</strong> kavSirs <strong>da</strong>amyarebs<br />
klaTolike mefesTan, Tqvens yovlad saxelganTqmulobasTan <strong>da</strong> italiis sxva<br />
mefeebTan, raTa Zirian-fesvianad aRmofxvras os maleTis imperia~. tardi l.,<br />
veneciis roli ungreTTan <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> sparseTis urTierTobaSi, gv. 210.<br />
sac evropaSi gasatanebeli werilebi ga<strong>da</strong>uciaT 1 . bunebrivia,<br />
<strong>da</strong>is mis ramdenime kiTxva: Tu ter-iakobis saqarTveloSi yofnis<br />
dros, maisSi, <strong>da</strong>iwera mefis werilebi, ma Sin qarTvel<br />
mefeebs ratom un<strong>da</strong> mietanaT is ini yazvinSi? meore kiTxva,<br />
albaT, is iqneba, rogor moax erxebdnen qarT veli mefeebi,<br />
maTi sam flobeloebi<strong>da</strong>n Sors, yazvini<strong>da</strong>n ori dRis savaliT<br />
(<strong>da</strong>axl. 60 km) <strong>da</strong>Sorebul punqtSi ter-iakobTan Sexvedras?<br />
<strong>da</strong>, mesame kiTxva: ram ga moiwvia ter-iakobTan qarTveli mefeebis<br />
kidev erTxel Sex vedris aucilebloba?<br />
1. dReisaTvis cnobili werilobiTi wyaroebi arafers<br />
gveubneva ter-iakobis svimon mefesTan saqarTveloSi mosvlaze.<br />
werilebis 6 maisiT <strong>da</strong>Tari Reba, srulebiTac ar niSnavs<br />
im dros qarTlis samefoSi mis yofnas. maSa sa<strong>da</strong>me, werilebi<br />
ki <strong>da</strong>iwera 6 maiss, magram gasagzavnad gamzadebuli<br />
<strong>da</strong> luqul-<strong>da</strong>beWdili werilebis ter-ikobamde mitana didi<br />
xnis ganmavlobaSi ver moxerx<strong>da</strong>. amgvari Seferxebis mizezi<br />
an mizezebi maSin sakmaoze bevri iqnebo<strong>da</strong>. aqve isic un<strong>da</strong><br />
iTqvas, albaT ter-iakobis evropaSi gagzavna Sahis mizeziTac<br />
Seyovn<strong>da</strong>, Torem misi gaSveba adre iqnebo<strong>da</strong> ganzraxuli.<br />
2. ter-iakobma, SeiZleba, venecieli diplomatis TvalSi<br />
Tavisi av toritetis amaRlebis mizniT, veneciis respublikis<br />
warmomadgenelTan sau brisas sTqva, rom qarTvelma mefeebma<br />
TavianTi xeliT miutanes evropaSi gasatanebeli werilebi.<br />
imis <strong>da</strong>Svebac SeiZleba, rom italielma misi naTqvami sworad<br />
ver gaigo (cnobilia, ter-iakobma italiuri ar ico<strong>da</strong>. misi<br />
Tarjimani iyo italiaSi mcxovrebi somexi, vinme jakomo 2 ).<br />
ter-ia kobi ase gadmogvcems qarTvelebis mier wer ilebis mis-<br />
Tvis ga<strong>da</strong>cemas: `ga viare qarTvelTa mefeebTan _ aleqsandresa<br />
<strong>da</strong> svimonTan, romlebsac Sevx vdi erT adgilas, romelsac<br />
hqvia iekbri, yazvini<strong>da</strong>n ori dRis savalze. imaTac<br />
momces werilebi wm. taxtisaTvis, aseve imperatorisaTvis<br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 32, p. 162.<br />
2 Ibidem, p. 160.<br />
312 313
gankuTvnili werili, romelsac papi mis despans ga<strong>da</strong>scems.<br />
maTTvis mimaqvs, agreTve, qarTvelTa <strong>da</strong> iberielTa pa triarqis<br />
beWed<strong>da</strong>smuli werilebi~ 1 . vfiqrob, `gaviare svimonTan <strong>da</strong><br />
aleqsandresTan~, zemomoyvanil amonaridSi ter-iakobi rom<br />
ambobs, un<strong>da</strong> niSnavdes mis Sexvedras qarTvel mefeebTan<br />
saqarTveloSi <strong>da</strong> aqe<strong>da</strong>n werilebis waRebas.<br />
3. sruliad safuZvlianad mimaCnia imis fiqri, rom teriakobis<br />
saqarTveloSi mosvla imdenad werilebis waRebiT ar<br />
iyo gamowveuli, ram dena<strong>da</strong>c aleqsandres <strong>da</strong>sayolieblad,<br />
masac mieRo monawileoba an tios malur koaliciaSi. ter-iakobis<br />
mier evropaSi gancxadebuli, rom antiosmaluri<br />
koaliciis aqtiuri wevri kaxeTis samefoc iqnebo<strong>da</strong>, Cemi<br />
azriT, srulebiTac ar asaxav<strong>da</strong> realobas. adre ukve vTqvi,<br />
rom aleqsandre kaxTa mefis gegmSi ar Sedio<strong>da</strong> antiosmaluri<br />
koaliciis imgvarad gamarTva, rogorc iransa <strong>da</strong><br />
qarTls esaxebo<strong>da</strong>. naTqvamis <strong>da</strong>s turad isic gamogv<strong>da</strong>geba,<br />
rom ter-iakobis gancxadebis miuxe<strong>da</strong>vad, rom mas Tan hqon<strong>da</strong><br />
aleqsandre II-is werilebi, isini (werilebi) jerjerobiT<br />
mikvleuli ar aris <strong>da</strong>, savaraudoa, arc arsebob<strong>da</strong>. aleqsandre<br />
mefis gan wyo bilebis Sesaxeb pap klementi VIII-sac<br />
scodnia. amitom sTxov<strong>da</strong> igi moskovis xelmwifes, rom gavlena<br />
moexdina aleqsandreze. mefe Tavdore ivanes Ze, Tavis<br />
mxriv, paps acnobeb<strong>da</strong>, rom `vapireb qarTvel mefes, aleqsandres<br />
vurCio, isic is eve moiqces <strong>da</strong> sparseTis SahTan erTad<br />
imo qmedos~ 2 . safiqralia, rom aleqsandrem pozicia ar Seicvala.<br />
albaT, ami tom mama iakobi marko oto banosTan<br />
saubarisas mxolod <strong>da</strong>sawyisSi ax se nebs aleqsandres, SemdegSi<br />
yvelgan mxolod svimon mefe Cans.<br />
1597 w. 20 ivniss ter-iakobi veneciis saxelmwifo sab-<br />
Wos winaSe wars dga <strong>da</strong> mefis werili ga<strong>da</strong>sca. `svimoni, RmrTis<br />
SewevniT, xelmwife qarTlisa <strong>da</strong> mTeli iberiisa~<br />
1 Ibidem, p. 161-162.<br />
2 tardi l., ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi, gv. 167.<br />
veneciis mTavrobas sTxovs, See wion mama ia kobs, raTa man<br />
Tavisi misia Seasrulos: uxifaToT miaRwios romamde papTan<br />
Sesaxvedrad. werili <strong>da</strong>werili iyo berZnulad <strong>da</strong> mas mefe<br />
berZnuladve awer<strong>da</strong> xels 1 . veneciis mTavroba yovelTvis did<br />
interess iCen<strong>da</strong> osmaleTis aRmosavleli mezoblebis antiosmalur<br />
saqmianobisadmi. am jera<strong>da</strong>c, veneciaSi saWirod CaTvales,<br />
gaegoT ter-iakobis papTan vizitis mizani. amis<br />
garkveva <strong>da</strong>evala marko otobanos. 21 ivniss <strong>da</strong>iniSna sabWos<br />
sxdoma. sxdomis <strong>da</strong>wyebamde marko otobano <strong>da</strong> ter-iakobi<br />
erTmaneTs araoficialurad Sexvednen. maTi Tarjimani iyo<br />
andria negroni. romelmac svimon mefis berZnuli werili<br />
itali urad Targmna. marko otobanom Seadgina ter-iakobTan<br />
saubris angariSi, ro melSic naTqvamia: `brZenTa sabWom me,<br />
marko otobanos, sabWos um<strong>da</strong>bles mdivans, <strong>da</strong>mavala, Sevxvedrodi<br />
mama iakobs, <strong>saqarTvelos</strong> me fis elCs romSi <strong>da</strong> gamomekvlia<br />
misi <strong>da</strong>valebis motivis Sesaxeb. vidre umaRlesi sabWo<br />
Seikribebo<strong>da</strong> mama iakobisaTvis ormoc<strong>da</strong>aTi dukatis saCuqrad<br />
ga<strong>da</strong>sacemad, visargeble SemTxveviT, mivuaxlovdi mas (Tarjimnad<br />
memsaxurebo<strong>da</strong> ne groni) <strong>da</strong> vTxove, moeTxro Tavisi mogzaurobis<br />
Sesaxeb... eqvsi Tvea, rac man sparseTis de<strong>da</strong>qalaqi<br />
yazvini <strong>da</strong> tova. igi mefem papTan gagzavna elCad. gamgzavrebisas<br />
iranis Sahma <strong>da</strong>avala mas enaxa <strong>saqarTvelos</strong> mefeebi _<br />
aleqsandre <strong>da</strong> svimoni, romlebsac Sexv<strong>da</strong> iekrbriSi, yazvini<strong>da</strong>n<br />
ori dRis savalze. maTac aseve ga<strong>da</strong>sces papisaT vis<br />
<strong>da</strong> romSi myofi imperatoris el CisaTvis werilebi. mefeTa<br />
wer ilebis gar<strong>da</strong>, mas Tan hqon<strong>da</strong> qarTlisa <strong>da</strong> kaxeTis patriarqebis<br />
werilebi. mama iakobs sxva<strong>da</strong>sxva dros SahTan,<br />
saqarTvlos patriarqeb Tan <strong>da</strong> mefeebTan mihqon<strong>da</strong> papis, kardinal<br />
santa severinas <strong>da</strong> impera toris werilebi. xSirad es<br />
werilebi <strong>da</strong>werili iyo italiur enaze, ris gamoc maTi<br />
wakiTxva uWir <strong>da</strong>T saqarTveloSi. axla mTxoves, ga<strong>da</strong>meca<br />
misi uwmindesobisaTvis, rom, Tu momavalSic moisurveb<strong>da</strong><br />
1 Tardy L., Le Roi Svimon I er , 32, p. 160-161.<br />
314 315
miweras, miewera sparsulad. maT <strong>da</strong>avales, agreTve, rom<br />
papma Seaxsenos evropel qristianebs, rom maT gaaerTianon<br />
TaavianTi Zalebi mtris winaaRmdeg sabrZolvelad~. svimon<br />
mefe, rogorc ter-iakobs uTqvams, maSin 65 wlisa yofila,<br />
misi vaJi ki 25 wlisa. svimons iakobi axasiaTebs, rogorc<br />
mamac samxedro pirovnebas, misi vaJic, miuxe<strong>da</strong>vad axalgazrdobisa,<br />
ukve cnobili pirovneba yofila.<br />
ter-iakobs qarTvelTa samxedro potencialzec uTqvams<br />
mokled: qarTvelebs 40 aTasi qveiTi <strong>da</strong> meTofeTa nawilebi<br />
hyavT. radgan maTi qveyana mTagoriania, amitom maT kavaleria<br />
ara hyavT 1 . iranis Sahs di<strong>da</strong>d gau Wirdebo<strong>da</strong> qarTvelebi rom<br />
ar icavdneno.<br />
Tavisi mogzaurobis Sesaxeb mama iakobs uTqvams: `saqarTvelo<strong>da</strong>n<br />
vanis mimarTulebiT gaviare vanis provincia. Tan<br />
maxl<strong>da</strong> svimon mefis saidumlo agenti. alepoSi veneciis pativcemul<br />
konsuls ga<strong>da</strong>veci svimon mefis wer ili. konsulma<br />
momca fuli, puri <strong>da</strong> yvelaferi, rac mWirdebo<strong>da</strong> gem `nana-<br />
Ti~ mogzaurobis dros. bolos, saxmeleTo mogzaurobisas<br />
movxvdi qalaq zanSi, sa<strong>da</strong>c veneciis keTilSobilma mmarTvelma<br />
Tavazianad Semom Tavaza puri, fuli <strong>da</strong> tansacmeli,<br />
rac <strong>da</strong>mWirdebo<strong>da</strong> romisaken mogzaurobis dros~ 2 .<br />
1597 wlis 10 ivliss mama iakobi venaSi Cavi<strong>da</strong>. meore<br />
dRes igi er chercogma maqsimilianma miiRo. 17 ivliss iakobi<br />
praRaSia. man impera toris kariskacebs Sah abasisa <strong>da</strong> mefis<br />
werilebi ga<strong>da</strong>sca. Sahi <strong>da</strong> qarTveli mefe imperators sTxovdnen<br />
gaeZlierebina omi osmaleTis winaaRmdeg. mama iakobma<br />
gaugebrobis Tavi<strong>da</strong>n asacileblad iqve ganacxa<strong>da</strong>, rom iranis<br />
Sahi molaparakebas awarmoebs osmaleTis sulTanTan <strong>da</strong> stam-<br />
1 gaocebas iwvevs mama iakobis es naTqvami. Tanamedrove yvela evropeli<br />
mog zauri, vaWari Tu diplomati erTxmad aRniSnav<strong>da</strong>, qarTveli mxedrobis<br />
simamaces, rom qarTvelebi brZolis velze, ZiriTa<strong>da</strong>d, cxenosani jariT gamodiodnen.<br />
sxvaTaSoris, osmalebTan omSi qarTvel meTofeTa did rolze miu-<br />
TiTeb<strong>da</strong> alesandro malipieroc. Berchet G., Op. cit., p., 97.<br />
2 Tardy L., Op. cit., 32, p. 160-163.<br />
bolSi Tavis elC sac agzavnis, romelsac Sahma seriozuli<br />
<strong>da</strong>valeba misca: elCs un<strong>da</strong> See grovebina samxedro mniSvnelobis<br />
cnobebi <strong>da</strong> `un<strong>da</strong> gaerkvia sulTnis zraxvebi iranis Sahisa<br />
<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> mefis mimarT~ 1 . ase rom, imperatori Tu<br />
Seityob<strong>da</strong> iranis elCis stambolSi Casvlaze, mas un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong>,<br />
rom irani sazavo molaparakebas ki ar iwyeb<strong>da</strong>, aramed<br />
<strong>da</strong>zvervis mizniT gag zavnili elCoba iyo.<br />
aRmosavleTis ligis wevrebi rom sulTanTan Serigebas<br />
ar fiqrobdnen <strong>da</strong> masTan gamwvavebuli urTierToba hqon<strong>da</strong>T,<br />
ter-iakobs amis sabuTad svimon mefis SemTxveva mohqon<strong>da</strong>.<br />
sulTans mefesTan saidumlo mkvleli miugzavnia, magram is<br />
svimons amoucvnia osmaleTis elCis mravalricxovan amalaSi.<br />
am ambis mowme TviT ter-iakobi yofila.<br />
iakobma praRaSi isic acnoba, rom iranis Sahi <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
mefeebi ruseTis xelmwifesTan erTad osmalebis winaaRmdeg<br />
gamosvlisaT vis emzadebodnen. amis gamo ter-iakobs<br />
impera torisaTvis un<strong>da</strong> eTxova ma sac <strong>da</strong>erazma germaniis mTeli<br />
Zalebi, kavSiri <strong>da</strong>emyarebina espaneTis mefesTan, veneciis<br />
doJTan <strong>da</strong> italiis mTavrebTan <strong>da</strong> osmaleTis gasanadgureblad<br />
erToblivad gamosuliyvnen. iakobma im peratoris kariskacebs<br />
mouTxro agreTve, Sahma <strong>saqarTvelos</strong> mefes rogor<br />
sTxova sacoled erTi asuli 2 , rasac Sahi did politikur<br />
mniSvnelobas aniWeb<strong>da</strong>. gar<strong>da</strong> amisa, <strong>da</strong>u mata ter-iakobma, Sahis<br />
karze mravali qarTveli imyofeba, rom lebic did gavlenas<br />
axdenen Sahis <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>ze, kerZod, osmaleTTan mimdinare<br />
omebze. Sahs ganzraxuli aqvs <strong>da</strong>ibrunos Tavrizi <strong>da</strong><br />
osmalebis mier <strong>da</strong>pyrobili sxva adgilebi. Sahi maSin <strong>da</strong>iwyebs<br />
oms, roca <strong>da</strong>rwmun deba, rom imperatorma rudolfma <strong>da</strong>pireba<br />
Seasrula <strong>da</strong> evropaSi didi armia Sekriba. winaaRmdeg SemTxvevaSi,<br />
Tu igi Tav<strong>da</strong>cviTi omiT <strong>da</strong>k mayo fildeba, maSin Sahic<br />
1 Ibidem.<br />
2 igulisxmeba aleqsandre mefis asulis Txova Sah abasis mier, razec<br />
zemoT ukve Tqva.<br />
316 317
Tavs Seikavebs, qarTvelebic SeteviTi omisadmi in teress <strong>da</strong>kargaven<br />
<strong>da</strong> amiT mxolod evropelebi <strong>da</strong>zaraldebian 1 .<br />
praRi<strong>da</strong>n gagzavnil moxsenebaSi veneciis elCi wer<strong>da</strong>,<br />
rom mama ia kobi imperatorma miiRo. iakobma imperators ga<strong>da</strong>sca<br />
Sahisa <strong>da</strong> qarTveli mefee bis werilebi. man audienciis<br />
dros ganacxa<strong>da</strong>, rom Tan hqon<strong>da</strong> pa pisaTvis gankuTvnili<br />
werilebic, romlebic misTvis un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>eca pira<strong>da</strong>d Sexvedris<br />
dros 2 . svimon mefis mier papisaTvis gagzavnil werils<br />
m. TamaraS vilma miakvlia. werilSi papis xotbis Sesxmaa <strong>da</strong><br />
zoga<strong>da</strong>d aR niSnulia im ganuwyveteli <strong>da</strong> xangrZlivi brZolis<br />
Sesaxeb, romelsac qarTlis mefe osmalebis winaaRmdeg<br />
awarmoeb<strong>da</strong>. svimoni iqve <strong>da</strong>sZens: `vidre pirSi suli midgia,<br />
xels ar aviReb osmalebis wi naaRmdeg omze~. werilSi ar<br />
Cans, svimon mefe papisgan konkretulad ras iTxov<strong>da</strong>. mas,<br />
amis Sesaxeb, ter-iakobisaT vis sityvierad <strong>da</strong>uabarebia. `Cveni<br />
gulis yvela nat vras mRvdeli ter-ia kobi moaxsenebs Tqvens<br />
siwmindesa~ 3 _ swer<strong>da</strong> mefe.<br />
ter-iakobi 1597 w. 20 seqtembramde praRaSi <strong>da</strong>rCa, Semdeg<br />
romisken gaeSura. misi papTan Sexvedri<strong>da</strong>n mxolod is<br />
viciT, rom kaTolikuri samyaros meTaurma moiwona iran<strong>saqarTvelos</strong><br />
politikur mesveurTa an tiosmaluri ligis<br />
SeqmnisaTvis saqmianoba. imave dros man elCs ganucxa<strong>da</strong>: imisaTvis<br />
raTa praqtikulad momx<strong>da</strong>riyo <strong>da</strong>savleTis saxelmwifoebis<br />
os maleTis winaaRmdeg <strong>da</strong>razmva, Sahs Tavisi elCebi<br />
un<strong>da</strong> gaegzavna espa neTisa <strong>da</strong> safrangeTis mefeebTan, italiisa<br />
<strong>da</strong> germaniis mTavrebTan. Sahs isic un<strong>da</strong> SeeTvala <strong>da</strong>saxelebuli<br />
mefe-mTavrebisaTvis, rom mas, Tavis mxriv, kavSiri<br />
hqon<strong>da</strong> qarTlis mefe svimonTan <strong>da</strong> ruseTis mefesTan <strong>da</strong> rom<br />
isini jaris gamoyvanas Sehpirdnen 4 . papma ter-iakobs gulax-<br />
1 Tardy L., Op. cit., 32, p. 167.<br />
2 Ibidem, p. 167-168.<br />
3 TamaraSvili m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 77-78, 605-607.<br />
4 Tardy L., Op. cit., 32, p. 169.<br />
dilad uTxra, rom susti iyo misi gavlena qristian mefeTa<br />
karze <strong>da</strong> ukeTesi iqnebo<strong>da</strong> Tu iranisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> mefeebi<br />
TavianT elCebs evropis mefeTa karze gaagzavnidnen 1 .<br />
evropis saxelmwifoebis raime ideisaTvis SekavSireba<br />
maSin SeuZle beli iyo. evropis saxelmwifoebs Soris ga<strong>da</strong>ulaxavi<br />
winaaRmde gobebi (religiur-ideologiuri, politikuri,<br />
ekonomikuri, terito riuli) arse bob<strong>da</strong>. espaneTi xan<br />
iaraRiT, xan diplomatiuri saSualebe biT ebrZo<strong>da</strong> inglissa<br />
<strong>da</strong> safrangeTs, germaniis protestant mTavrebs <strong>da</strong> jer kidev<br />
ar <strong>da</strong>srulebuliyo misi brZola niderlandebis bur Juaziul<br />
respublikasTan. uaRresad dramatuli iyo italiis respublikebis<br />
<strong>da</strong> samTavroebis urTierToba, ar iyo Tanxmoba aRmosavleT<br />
ev ropaSi. habsburgebs mudvi teritoriuli <strong>da</strong>va<br />
hqon<strong>da</strong> Tavis aRmosavlel mezoblebTan.<br />
evropis saxelmwifoebs Soris serizuli winaaRmdegoba<br />
arsebob<strong>da</strong> osmaleTis sakiTxis gamo, rac umTavresad mis samflobeloebTan<br />
vaWrobiTa <strong>da</strong> iq gamavali umniSvnelovanesi<br />
savaWro-saqaravno gzebis ga moyenebisaTvis xdebo<strong>da</strong>. sargeblob<strong>da</strong><br />
ra sulTnisagan miniWebuli savaWro privilegiebiT<br />
(kapitulaciebi), safrangeTi yovelTvis Tavs ikaveb<strong>da</strong> antiosmaluri<br />
politikis gatarebisagan. mis aseT pozicias<br />
os maleTis mTav roba di<strong>da</strong>d afaseb<strong>da</strong>.<br />
aRmosavleTis antiosmaluri koaliciis wevrebisaTvis<br />
gasagebi iyo, rom evropi<strong>da</strong>n raime seriozuli <strong>da</strong>xmarebis<br />
imediT yofna ar SeiZlebo<strong>da</strong>. Sah abazi aqtiur moqmedebaze<br />
ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>. 1597 wels man sastikad <strong>da</strong>amarcxa ozbegebi <strong>da</strong><br />
qurTebi, romlebic osmaleTis mokavSireebad gamovidnen. Sahi<br />
osmaleTTan momavali omisaTvis zurgs imagreb<strong>da</strong> <strong>da</strong> did warmatebasac<br />
miaRwia. amave dros Sah abazi realu rad afaseb<strong>da</strong><br />
1 Zalauneburad gaxsendeba saukune-naxevris winaT <strong>saqarTvelos</strong> mefe-mTavrebis,<br />
trapizonis imperiisa <strong>da</strong> ay-yoiunlus saxelmwifoebis elCebis uSedego<br />
mogzauroba ev ropaSi. maSinac xom aseTive pasuxiTa <strong>da</strong> rCeviT gaistumra isini<br />
papma pius II-m.<br />
318 319
aRmosavleTis ligas. man ufro gaacxovela svimon mefesTan<br />
urTierToba, xolo aleqsandre me feze, axlac ruseTisaken<br />
rom iyurebo<strong>da</strong>, zemoqmedeba gaaZliera. 1598 wels svimon mefem,<br />
Sah abazTan SeTanxmebiT, osmaleTTan omi ganaaxla. es<br />
ukve 1595 wlis SeTanxmebis garkveuli nawilis realizaciis<br />
<strong>da</strong>sawyiss niSnav<strong>da</strong> 1 . marTali ar iyo moskovis elCi aTanase<br />
vlasievi, roca imperator rudolf II-is karze ikvexni<strong>da</strong>:<br />
svimon mefem osmaleTTan brZola mefe boris godunovis<br />
brZane biT <strong>da</strong>iwyoo 2 .<br />
sainteresoa, Sahs ras miscem<strong>da</strong> mxolod qarTlis samefos<br />
mier <strong>da</strong>wyebuli brZola, maSin, roca yizilbaSebi garkveul<br />
dromde Tavs ikavebdnen osmalTTan omis <strong>da</strong>wyebaze. savaraudoa,<br />
Sah abazi svimonis mier <strong>da</strong>wyebuli brZoliT miznad<br />
isaxav<strong>da</strong> Semdegs: 1) moesinja osmalTa Zalebi; 2) evropis<br />
saxelmwifoebisaTvis eCvenebina, rom aRmosavleTis koaliciam<br />
moqmedeba <strong>da</strong>iwyo; 3) qristiani mefe svimonis mier osmaleTis<br />
winaaRmdeg omis <strong>da</strong>wyebas SeiZlebo<strong>da</strong> STabeWdileba<br />
moexdina ev ropis saxelmwifoTa meTaurebze <strong>da</strong> imaTac samxedro<br />
moqmedeba <strong>da</strong>ewyoT.<br />
svimon mefem omis <strong>da</strong>sawyebad SemTxveviT ar SearCia 1598<br />
weli. am dros osmaleTs mniSvnelovnad garTulebuli saSinao<br />
mdgomareoba hqon<strong>da</strong>. mimdi nareob<strong>da</strong> saxalxo ajanyebebi.<br />
svimon mefem mokle droSi mniSvnelovan warmatebas miaRwia.<br />
man pirvel rigSi Tbilisis ganTavisu fleba ganizraxa <strong>da</strong> 45<br />
dRe mis misadgomebTan <strong>da</strong>hyo, magram warumate blad 3 . vaxuSti<br />
batoniS vilis mixedviT ki am dros Tbilisi qarTvelebs<br />
epyraT. `sBmon... aRiRo cixe loreca <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyra TBT, movi<strong>da</strong><br />
tfiliss <strong>da</strong> <strong>da</strong>ezava rostoms imerTa mefesa~ 4 . axali qarTlis<br />
cxovrebis pirveli teqsti ki gvamcnobs, rom svi monma<br />
1 gabaSvili v., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 100.<br />
2 Сношения Царя Феодора Иоановича и Бориса Годунова императором<br />
Рудольфом II, 1594-1604 гг., СПб., 1852 , с. 695.<br />
3 Tardy L., Op. cit., 31, p. 200.<br />
4 qarTlis cxovreba, IV, gv. 417.<br />
`kualad <strong>da</strong>ipyra cixe lorisa, Semoiqca <strong>da</strong> movi<strong>da</strong> TBsad<br />
saxlad~ 1 . xolo qarTlis cxovrebis mesame teqstSi vkiTxulobT:<br />
`<strong>da</strong>ipyra lore <strong>da</strong> war movi<strong>da</strong> gamarjvebuli saxid<br />
TBsad~ 2 . rodesac evropul <strong>da</strong> qarTul cno bebs va<strong>da</strong>rebT<br />
vaxuSti batoniSvilis naTqvams, vrwmundebiT, rom Tbilisi<br />
kvlav osmalebs ekavaT.<br />
1599 wlis 18 aprils stamboli<strong>da</strong>n miRebuli informaciis<br />
safuZ velze, imave wlis 21 maiss fugeris gazeTi wer<strong>da</strong>:<br />
`svimonma, saqarT velos Zlierma xelmwifem <strong>da</strong> mbrZanebelma,<br />
iranis SahTan <strong>da</strong>debuli Se Tanxmebis safuZvelze, <strong>da</strong>iwyo br-<br />
Zola erTi mniSvnelovani cixe-simagris winaaRmdeg, romelic<br />
kargad iyo aRWurvili qvemexebiT. igi ferhad faSam<br />
aago <strong>da</strong> ukanaskneli omis dros iranis winaaRmdeg iyeneb<strong>da</strong>~ 3 .<br />
vfiqrob, laparakia me fis mier taSiris umniSvnelovanesi<br />
strategiuli punqtis lores cixe-si magris aRebaze. zemoT<br />
gavecaniT mi nadois naTqvams, rom ferhad faSam lores cixe<br />
aRadgina, Sig 7-8 aTasiani garnizoni 200 qvemexiT Caayena.<br />
svi mon mefis mier aseTi gamagre buli <strong>da</strong> aRWurvili cixis<br />
aRebas seriozuli rezonansi eqnebo<strong>da</strong> axlo aRmosavleTsa<br />
<strong>da</strong> evropaSi.<br />
lores <strong>da</strong>pyrobis Semdeg, mefem goris cixe gaaTavisufla.<br />
sainteresoa, rom evropeli <strong>da</strong>mkvirveblebi mefis warmatebebs<br />
ukavSirebdnen osmaleTSi <strong>da</strong>wyebul saxalxo ajanyebebs,<br />
kerZod, husein faSas ajanyebas. 1599 w. 15 oqtombris<br />
cnobiT, `svimoni, saqarT velos mbrZanebeli, srul mxar<strong>da</strong>Weras<br />
iReb<strong>da</strong> husein faSisagan, romelmac svi monTan moavlina<br />
warCinebulTa delegacia <strong>da</strong> didZali fuli gamougzavna Tavisi<br />
gamosaxulebiT~ 4 .<br />
1 iqve, II, gv. 378.<br />
2 iqve, gv. 535.<br />
3 Tardy L., Op. cit., 31, p. 200.<br />
4 Collections d’historiens Armeniens, traduit par M. Brosset, t. I, SPb., 1874, p.<br />
275; svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 221.<br />
320 321
mefesa <strong>da</strong> ajanyebul anatolielebs Soris kavSirze miuTiTebs<br />
sxva wyaroc, romelSic naTqvamia, rom, rodesac<br />
<strong>da</strong>tyvevebuli svimoni arzrumSi Caiyvanes, iq droebiT gaaCeres,<br />
radganac anatoliaSi osmaleTis sulTnis winaaRmdeg<br />
ajanyebulTa xelmZRvanelma yara iaziCim (1599-1603) ga<strong>da</strong>wyvita,<br />
svimon mefe tyveobi<strong>da</strong>n gamoexsna. man Tavis Tanamebr-<br />
Zolebs ubrZana, svi moni moenaxaT, mcvelebisaTvis moetacaT<br />
<strong>da</strong> masTan mieyvanaT 1 . amasve aRniS navs somexi is torikosi<br />
araqel <strong>da</strong>vriJeci 2 .<br />
anatoliaSi mimdinare ajanyebebma svimon mefes moqmedeba<br />
gauad vila. Sahma maSinve Seafasa Seqmnili viTareba <strong>da</strong> qarTlis<br />
mefe arzrumis <strong>da</strong>s apyrobad waaqeza. italiuri Jurnalistikis<br />
fiZemdebeli bernardino bekari 1599 wels wer<strong>da</strong>,<br />
rom `arc aziaSi midis Turqebis saqme kargad. <strong>saqarTvelos</strong><br />
mefe svimoni 20 aTasi arkebuzeriT <strong>da</strong> 5 aTasi mxedriT Sei-<br />
Wra arzrumis mxareSi, sa<strong>da</strong>c yvelaferi cecxlsa <strong>da</strong> maxvils<br />
misca, <strong>da</strong>ipyro oTxi qalaqi <strong>da</strong> xelT igdo mravali qvemexi~ 3 .<br />
imave wlis 8 oqtombers fugeris gazeTi wer<strong>da</strong>: `svimon mefes<br />
SeeZlo didi warmate bisaTvis mieRwia <strong>da</strong> osmalTa teritoriebi<br />
aziaSi <strong>da</strong>epyro, radgan adgilobrivi faSis mier<br />
gamogzavnil samxedro nawilebs svimonis wi naaRmdeg brZola<br />
ar sur<strong>da</strong>T~ 4 .<br />
zemomoyvanili cnobebis gar<strong>da</strong>, sxva raime sabuTi, svimon<br />
mefis ana toliel ajanyebulebTan urTierTobis an arzrumze<br />
misi Tav<strong>da</strong>sxmis Ses axeb, ar gagvaCnia. ra Tqma un<strong>da</strong>, gamor-<br />
1 Tardy L., Op. cit., 31, p. 201.<br />
2 araqel <strong>da</strong>vriJecis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. Targmani, Sesavali<br />
<strong>da</strong> komen tarebi k. kuciasi, Tb., 1974, gv. 54. iaziCis sruliad gansxvavebul<br />
ganzraxvasa <strong>da</strong> mo qmede baze gvamcnobs sxva somexi istorikosi hovanes wareci.<br />
misi TqmiT, gzad mimavali svimoni sulTnis winaaRmdeg ajanyebulma arzrumis<br />
mmarTvelma iaziCma Seipyro. kucia k., grigol <strong>da</strong>ranaRcis cnoba svimon I-is<br />
stambolSi tyveobis Sesaxeb. saqarTverlos istoriis aRmo savluri masalebi,<br />
Tb., 1975 , gv. 123, Sen. 4.<br />
3 Tardy L., Op. cit., 31, p. 204.<br />
4 Ibidem, p. 200.<br />
icxuli ar aris evropeli diplomatebisa <strong>da</strong> korespondentebis<br />
mier svimon mefis osmalebTan brZolis Sedegebis gazviadeba.<br />
qarTuli wyaroebis mixedviT Tu vimsjelebT, svimon<br />
mefes, bolo xanebSi, ar hqon<strong>da</strong> iseTi Zala, romliTac aseTi<br />
seriozuli samxedro operaciebis ganxorcielebas SesZleb<strong>da</strong>.<br />
man xom Se<strong>da</strong>rebiT iolad mosageb zogierT brZolaSi<br />
saqarTveloSi ganica<strong>da</strong> marcxi. asea Tu ise, vidre ar aRmoCndeba<br />
sxva ma salebi, manamde fugeris gazeTSi gamoqveynebuli<br />
masalebi ar SeiZleba sandod miviCnioT.<br />
lores <strong>da</strong>pyrobis Semdeg, svimon mefem osmalebis mier<br />
Zlier gama grebul gors Seutia. cixeSi osmalebTan erTad<br />
gamuslimanebuli mesxebic imyofe bodnen. alya cxra Tves<br />
gagrZel<strong>da</strong>. mecixovneni sur saTis naklebobas ganicdidnen,<br />
magram cixi<strong>da</strong>n gamosvlas ver be<strong>da</strong>vdnen. gaWirvebam mainc<br />
Tavisi gaitana <strong>da</strong> 500 osmalo cixi<strong>da</strong>n gamovi<strong>da</strong>, axlomaxlo<br />
soflebi moar bia <strong>da</strong> didZali sursaTi <strong>da</strong> pirutyvi iSova.<br />
ma gram maT cixeSi Sesvla veRar moaswres. batoniSvilma<br />
goCam 500 <strong>da</strong>rCeuli mebrZoliT gza ga<strong>da</strong>uWra <strong>da</strong> mravali<br />
amowyvita. am warmatebis Semdeg me fem kidev ufro gaamkacra<br />
alya, magram goris aReba mainc ver SesZlo.<br />
sulTnis karze saTanadod Seafases saqarTveloSi Seqmnili<br />
mdgo mareoba <strong>da</strong> sagangebo zomebi gaatares: saswrafod<br />
Catar<strong>da</strong> mobilizacia <strong>da</strong> saqarTveloSi didi jari gamogzvnes<br />
jafar-faSas meTaurobiT. arsebobs sulTan mehmed III-is<br />
(1595-1603) 1599 wlis aprilis Sua ricxvebSi gamocemuli<br />
firmani qarTlis samefoSi svimon mefis mier <strong>da</strong>wyebuli<br />
ajan yebis likvi<strong>da</strong>ciisaTvis gasatarebeli RonisZiebebis Sesaxeb,<br />
romelic <strong>da</strong>egzavnaT: ovsilis sanjaybegs _ mehmeds,<br />
maRris sanjaybegs _ karabegs, isboris sanjaybegs _ nuri<br />
alis, armanis sanjaybegs _ velis, laCinis san jaybegs _<br />
nizamis, samanis sanjaybegs _ quCuqs <strong>da</strong> selmasis sanjaybegs<br />
_ Razis:<br />
322 323
`TurRa: sulTan mehmed xani murad xanis 1 Ze, mu<strong>da</strong>m gamarjvebuli.<br />
emirTa <strong>da</strong> warCinebulTa siamayes, didebulTa <strong>da</strong> saxelovanTa<br />
So ris rCeuls, pativmosils ZalauflebiT, Semkuls<br />
RirsebiTa <strong>da</strong> brwyin valebiT, maRali xelmwifis winaSe<br />
mravali wyalobiT gamorCeuls, ovsilis sanjay begs, mehmeds,<br />
iyos xangrZlivi sicocxle misi, rodesac moaRwevs<br />
umaRlesi sameufeo brZaneba, geuwyos, amJamad qarTlis mbr-<br />
Zanebeli svimon xani ajan yebuli <strong>da</strong> aboboqrebulia. igi Cemi<br />
bed nierebis de<strong>da</strong>qalaqis sazRvarze mdebare goris cixesTan<br />
movi<strong>da</strong>, garemoicva, zogierTi adgilebi ga<strong>da</strong>swva <strong>da</strong> gaaverana,<br />
mTlianad areuloba gamoiwvia. gaugonari viTareba<br />
Seiqmna.<br />
amJamad Tavrizis <strong>da</strong>cvaSi myofi, keTilSobili desTuri 2 ,<br />
dide buli mrCeveli, qveynis momwesrigebeli, Cemi veziri<br />
jafar faSa, imatos misma sidiadem, im sazRvris mkvidrTa<br />
gamgebeli radganac iyo, igi iq myofi me sazRvre beglagbegebisa<br />
<strong>da</strong> vanisa <strong>da</strong> diarbaqiris vilaieTebSi myof qurTTa<br />
gamgeblebis meTaurad <strong>da</strong>iniSna. amasTanave geuwyos, rom igi<br />
[jafar faSa] saswrafod aiyara, goris cixesTan mivi<strong>da</strong>, xsenebuli<br />
cixis gaveranebuli adgilebi SeakeTebina. im wyeulebs<br />
SeuZliaT cecxliTa <strong>da</strong> maxviliT movidnen. vilaieTisa <strong>da</strong><br />
qveynis <strong>da</strong>pyrobis Taobaze Cemi didebuli, Zlevamosili firmani<br />
arsebobs. Senc am Cemi bednieri sameufeo, guliTa<strong>da</strong>d<br />
gacemuli brZanebisa <strong>da</strong> rac warmogid genia imis mixedviT<br />
1 murad xani _ osmaleTis imperiis sulTani murad III (1574-1595).<br />
2 desTuri _ ZiriTadi kanoni. saxelmwifo didmoxeleebi valdebulni<br />
iyvnen es desTuri cxovrebaSi gaetarebinaT. desTuris aRmsruleblad iTvlebodnen<br />
vezirebi, min istrebi, `mrCevelebi~ <strong>da</strong> sxva warCinebulebi. vezirebsa <strong>da</strong><br />
didvazirebs imitom erqvaT desTuri, rom emoqme<strong>da</strong>T kanoniTa <strong>da</strong> garkveuli<br />
wesebis mixedviT. ix. jiqia s., erTi Turquli sabuTi cxinvalis Sesaxeb. Tsus<br />
Sromebi, t. 116, 1965, Tb., gv. 246; abu laZe c., oTxi Turquli dokumenti<br />
imereTis mefis solomon II-is Sesaxeb, Tsu-s Sromebi, t. 121, Tb., 1967, gv.<br />
172.<br />
imo qmede. nabrZanebia, rom samefo taxtis <strong>da</strong>qvemde barebaSi<br />
myofi qurTTa laSqaric <strong>da</strong> momTabareTa winamZRolis mier<br />
momzadebuli Zalebi mtris <strong>da</strong>saxvedrad mzad iyvnen.<br />
aqe<strong>da</strong>n gamomdinare vbrZaneb, rom rodesac Cemi sameufeo<br />
firmani moaRwevs, mis safuZvelze imoqmedeT. saxelmwifo<br />
taxtis <strong>da</strong>qvemdebare baSi myofi qurTTa laSqari iaraR-saWurveliTa<br />
javSniT garSemo SemoikribeT, momzadebuli iyaviT.<br />
xsenebul Cems vezirs cnoba gaegzav neba...<br />
<strong>da</strong>iwera didebuli ramazanis Tvis Sua ricxvebSi, weli<br />
1007 1 .<br />
ramazanis Tvis Sua ricxvebi, weli 1007 _ 11-20 aprili<br />
1599 weli~.<br />
firmanSi gadmocemuli ambavi <strong>da</strong> sulTnis brZanebiT gasatarebeli<br />
RonisZiebebTan erTad vigebT `qarTlis mbrZanebeli<br />
svimon xanis ajanyebuli <strong>da</strong> aboboqrebuli~ mebrZolebis mier<br />
1599 wlis goris alyis dros osmalebisaTvis miyenebuli<br />
zaralis Sesaxeb.<br />
vidre sulTnis firmaniT gaTvaliswinebuli RonisZiebebis<br />
cxovre baSi gatareba moxdebo<strong>da</strong>, manamde svimon mefem<br />
cbierebiT SeZlo goris aReba. 1599 wlis didmarxvis dReeb-<br />
Si mefem alya moxsna <strong>da</strong> gors gaecala. osmalebma icodnen,<br />
rom qristianebi didmarxvis dReebSi omsa <strong>da</strong> SuRls moeridebodnen<br />
<strong>da</strong> sifxizle moadunes.<br />
mefem farsa<strong>da</strong>n ciciSvilsa <strong>da</strong> sulxan TurmaniZes <strong>da</strong>avala,<br />
Tavi anT mamulebSi kibeebi <strong>da</strong>emzadebinaT <strong>da</strong> laSqaric<br />
mzadyofnaSi yolo<strong>da</strong>T. <strong>da</strong>s axelebulma Tavadebma mefis<br />
brZaneba Seasrules <strong>da</strong> <strong>da</strong>Tqmul dros cixes frTxilad<br />
mieparnen. cixeSi <strong>da</strong>banakebulma osmalebma jaris miaxloeba<br />
ma Sin gaiges, roca igi ukve qalaqSi Sesuliyo <strong>da</strong> CaxruxaZis<br />
say<strong>da</strong>rsac as cilebo<strong>da</strong>. roca osmalebma gangaSi astexes,<br />
1 firmani gadmomca cnobilma Turqologma-mecnierma prof. no<strong>da</strong>r Sengeliam,<br />
risTvisac did madlobas movaxseneb. firmans vaqveyneb SemoklebiT. SeniSvnebic<br />
n. Senge lias ekuTvnis.<br />
324 325
qarTvelebi kibeebiT ukve cixeSi ga<strong>da</strong>suliyvnen <strong>da</strong> SigniT<br />
ibr Zodnen. osmalebi <strong>da</strong> mesxebi dilamde winaaRmdegobas<br />
ganagrZobdnen. roca <strong>da</strong>rwmundnen, rom brZolis gagrZelebas<br />
azri aRar hqon<strong>da</strong>, mefes `uvneblobas Semoexvewnes <strong>da</strong> zogni<br />
mesxni igive cixeSi oqonis xats Se exvewnes <strong>da</strong> mefes saficari<br />
sTxoves~. mefem Tavisi Zmis vaxtangis xeliT Sewyalebis<br />
sigeli gaugzavna. ufro metic, `yvelas cxeni <strong>da</strong> saxarjo<br />
misces <strong>da</strong> sagzali <strong>da</strong> jari Tan gaatanes rom gzaze aravin ar<br />
awyinos rame~. cixeSi naSovni na<strong>da</strong>vlis erTi nawili mefem<br />
Tavis mebrZolebs <strong>da</strong>uriga, xolo is rac sulTnis qonebad<br />
iTvlebo<strong>da</strong> Tavis Zmas vaxtangs ubrZana samefo sakuTrebad<br />
ga<strong>da</strong>eqcia.<br />
goris ganTavisuflebis Semdeg ganTavisufl<strong>da</strong> mTeli qar-<br />
Tli. qarTlsa <strong>da</strong> samcxe-saaTabagoSi antiosmaluri ajanyeba<br />
<strong>da</strong>iwyo.<br />
qarTuli wyaroebis mixedviT, svimonma ico<strong>da</strong> ra osmalTa<br />
mzadebis Sesaxeb (razec, zemoTmoyvanil firmanSic<br />
aris naTqvami) Tavisi ojaxi gori<strong>da</strong>n me jvrisxevSi ga<strong>da</strong>iyvana,<br />
ufliswuli giorgi ki didi jariT gorSi <strong>da</strong>tova<br />
<strong>da</strong> misi <strong>da</strong>cva <strong>da</strong>avala. mefe jaris Sesagroveblad sabara-<br />
TianoSi wavi<strong>da</strong>, magram ver moaswro, farcxisTan <strong>da</strong>marcx<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> os malebma <strong>da</strong>atyveves. mefe gasca kaxaber yorRanaSvilma,<br />
romelic Sem deg sa baraTianos amir spasalarma, mefis erTgulma<br />
saCino baraTaSvilma, Seipyro <strong>da</strong> geliyaris kldi<strong>da</strong>n<br />
ga<strong>da</strong>agdo.<br />
somexi istorikosis araqel <strong>da</strong>vriJecis mixedviT, svimoni<br />
tyveobaSi aRmoCn<strong>da</strong> Semdegnairad: `im mxares sa<strong>da</strong>c svimoni<br />
imyofebo<strong>da</strong>, Turqebs srulia<strong>da</strong>c ar hqon<strong>da</strong>T eWvi, rom<br />
svimoni iq iqnebo<strong>da</strong>: na<strong>da</strong>vlis wadiliT Turqebis laSqars<br />
gamoeyo erTi razmi <strong>da</strong> im mxares gaemarTa. maT <strong>da</strong>inaxes<br />
erTi qarTveli, Seipyres igi, cota win wavidnen, svimonis<br />
razmi <strong>da</strong>inaxes <strong>da</strong> tyves hkiTxes misi vinaoba. rodesac misgan<br />
gaiges, rom Tvi Ton svimoni iyo, Tavzar<strong>da</strong>cemuli mahmadianebi<br />
ukan gabrundnen <strong>da</strong> saCqarod swrafmrbeni cxeniT kaci afrines<br />
banakSi <strong>da</strong> es ambavi mTavarsar<strong>da</strong>l jafars Seatyobines.<br />
mas Zlier gauxar<strong>da</strong> <strong>da</strong> bevri mamaci vajkaci gaamxneva <strong>da</strong><br />
gagzavna. isinic wavidnen, Seipyres svimoni <strong>da</strong> masTan miiyvanes.<br />
svimons misvlisTanave Sesaxvedrad win miegeba jafari.<br />
Semdeg [Turqebma] TavianT enaze xmamaRla RaRadiT adides<br />
ufali~ 1 .<br />
qarTuli wyaro mefis <strong>da</strong>tyvevebaze Semdegnairad mogviTxrobs:<br />
`q ~ks spz mefeman cxra Tves goris cixes ibr-<br />
Zola, aiRo, mas Sina myofni urumni gamoasxna <strong>da</strong> mSBdobiT<br />
gauSva. _ amave qoronikonsa mefe <strong>da</strong> urumni Seibnes awefis,<br />
algeTis pirs <strong>da</strong> cxeni wauqcies brZolasa Sina mefes<br />
Tu laSvilma; <strong>da</strong>iWires TaTarT mefe sBmon <strong>da</strong> stambols<br />
xonTqarTan gagzavnes~ 2<br />
radgan jafar faSas moaxsenes, rom gorSi mdgomi giorgi<br />
ufliswuli mamis ganTavisuflebas Seecdebao, osmalebi aiyarnen<br />
<strong>da</strong> svi monic Tan waiyvanes. marTlac, meore dRes, na-<br />
SuadRevs, mefis <strong>da</strong>tyvevebis ambavi gorSi movi<strong>da</strong>. batoniSvili<br />
giorgi cxenosanTa razmiT osmalebs <strong>da</strong>edevna, magram amaod.<br />
<strong>da</strong>tyveveba im patara qarTuli samefos mefisa, romelic<br />
12 wlis ganmavlobaSi mosvenebas ar aZlev<strong>da</strong> TiTqmis mTeli<br />
axlo aRmosavleTis <strong>da</strong>mpyrobel osmalebs, sulTanma udides<br />
warmatebad CaTvala <strong>da</strong> brZana saxelmwifos qalaqebSi quCebi<br />
moerToT <strong>da</strong> sami dRis ganmavlobaSi yvela lxenas miscemo<strong>da</strong>.<br />
sulTanma isic brZana, rom svimoni masTan mieyvanaT 3 .<br />
1600 wlis 21 ivniss mefe stambolSi Caiyvanes <strong>da</strong> iedi<br />
ku les 4 cixeSi moaTavses.<br />
1 araqel <strong>da</strong>vriJeci, gv. 53.<br />
2 qronikebi, II, gv. 43.<br />
3 araqel <strong>da</strong>vriJeci, gv. 53.<br />
4 iedi kule (Turq. yedi –Svidi <strong>da</strong> kule –cixe, e. i. SvidkoSka, Svidburjiani<br />
cixe) _ mdebareobs stambolis amave saxelwodebis ubanSi, marmarilos<br />
zRvis napiras. elCebs, vezirebs <strong>da</strong> maRali Tanamdebobis im <strong>da</strong>mnaSaveebs, romlebsac<br />
sikvdili hqon <strong>da</strong>T mis jili, am cixeSi aTavsebdnen. sikvdiliT <strong>da</strong>sjis<br />
326 327
atoniSvili giorgis <strong>da</strong> Sah abas I-is c<strong>da</strong>m, <strong>da</strong>exsnaT<br />
mefe tyveo bi<strong>da</strong>n, Sedegi ar gamoiRo: `qarTvelT <strong>da</strong>uwyes<br />
xonTqars xvewna <strong>da</strong> mefis svimonis gamoSveba eajnes. mravali<br />
Zvirfasi Tval-margaliti gaugzavnes <strong>da</strong> giorgi mefis<br />
Svili <strong>da</strong>viT mZevlad mihgvares, rom wamoiyvanon~ 1 . SemdegSi<br />
saqarTveloSi xma gavrcel<strong>da</strong> giorgi X-is ufrosi va Jis <strong>da</strong>viTis<br />
<strong>da</strong>kargvis Sesaxeb rasac `parizis qronika ~ gvamcnobs 2 .<br />
<strong>da</strong>viTi, erTi fran guli cnobiT, 1609 wels 14 wlisa iyo<br />
<strong>da</strong> iyo Wkviani <strong>da</strong> keTili bunebis axalgazr<strong>da</strong> 3 . sainteresoa,<br />
rom mefis <strong>da</strong>xsnisaTvis ener giulad iRwvo<strong>da</strong> mefis<br />
meore SviliSvili, ulamazesi TinaTini, ro melic sparsul<br />
<strong>da</strong> evropul wyaroebSi cnobilia gulCara (gulCahras) saxeliT.<br />
gulCara, <strong>da</strong>viTis <strong>da</strong> iyo. gulCaram, marTalia mefis<br />
ganTavisu fleba ver SesZlo, ma gram diplomatis didi niWi<br />
gamoamJRavna. gulCaras stambolSi aseTi saqmianobis Sedegi<br />
iyo, rom erTi piroba sulTnis karma svimon mefes iran-osmaleTs<br />
Soris <strong>da</strong>zavebis mogvareba <strong>da</strong>avala <strong>da</strong> mxolod amis<br />
Semdeg hpirdebo<strong>da</strong> tyveobi<strong>da</strong>n ganTavisuflebas. svimoni <strong>da</strong><br />
gulCara stam boli<strong>da</strong>n erTi kviris wasulebi iyvnen iranis<br />
mimarTulebiT, roca sul Tanma ahmed III-m (1603-1617) ga<strong>da</strong>wyvetileba<br />
Secvala <strong>da</strong> svimoni ukan <strong>da</strong>abruna, gulCaram ki<br />
gza gaagrZela. man Sah abazs is werilebi wauRo, romlebSic<br />
zavis <strong>da</strong>debis au cileblobasTan erTad <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxebac<br />
iqnebo<strong>da</strong> Txovna <strong>da</strong> moTxovnac. sazavo molaparakeba,<br />
romlis Suamavla<strong>da</strong>c gulCara gamodio<strong>da</strong> sakmaod gagrZel<strong>da</strong>.<br />
amasobaSi 75 wels miaxlovebuli mefe tyveobaSi gar<strong>da</strong>icvala<br />
1611 wels.<br />
adgilad SerCeuli iyo imper ator Teo dosis mier aSenebuli TaRis marcxniv<br />
mdebare marmarilos koSki. sik vdilmisjilebs ag debdnen bnel dilegSi. mokveTil<br />
Tavebs hyridnen qvissaxuravian WaSi. romelsac sisxlis Was eZaxdnen. jiqia s.,<br />
epizodi XVI saukunis <strong>saqarTvelos</strong> is torii<strong>da</strong>n, gv. 56.<br />
1 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe , gv. 16.<br />
2 iqve, gv. 22.<br />
3 svaniZe, <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 238<br />
gulCaras diplomatiuri moRvaweobis Sedegad, 1612 wlis<br />
20 noem bers stambulSi iran-osmaleTis zavi <strong>da</strong>ido 1 . amgvarad,<br />
svimon mefis gar<strong>da</strong>cvale basTan <strong>da</strong>kavSirebuli qarTuli<br />
wyaroebis cnobebi simarTles ar asaxavs. erT-erTi qar Tuli<br />
qronikebis mixedviT, svmon mefe `iediyulaSi <strong>da</strong>atyveves, sami<br />
weli wadi iq iyo, gamoiyvanes <strong>da</strong> aT mei<strong>da</strong>nzed Tavi gaagdebines~<br />
2 . sxvagan ki vkiTxulobT: `mefe edi kuleSi mokles <strong>da</strong><br />
batonis Svili <strong>da</strong>viT <strong>da</strong>ikarga~ 3 .<br />
mefis neSti stamboli<strong>da</strong>n Camoasvena gorelma vaWarma<br />
diakvniSvilma <strong>da</strong> mcxeTaSi <strong>da</strong>krZales.<br />
svimon mefis politikuri <strong>da</strong> samxedro asparezi<strong>da</strong>n wasvlam<br />
sagrZno blad <strong>da</strong>asusta <strong>saqarTvelos</strong> antiosmaluri Zala.<br />
am garemoe bam, garkveuli gagebiT, sagrZnoblad gaarTula,<br />
aleqsandre kaxTa mefis mdgomareoba. aqamde svimon mefe<br />
osmalebs iaraRiTa <strong>da</strong> diplomatiuri saSu alebebiT ebrZo<strong>da</strong><br />
(aleqsandre II imave osmalebis pretenziebisagan Tavis <strong>da</strong>xsnas<br />
mxolod diplomatiiT cdilob<strong>da</strong>), rac kaxeTis samefos<br />
mgomareobas sagrZnoblad umsubuqeb<strong>da</strong>. osmaleTi iZulebuli<br />
iyo, mTeli yuradReba amierkavkasiaSi, kerZod, saqarTvelo-<br />
Si, qarTlis samefosaTvis miepyro. aseT viTarebaSi, osmale-<br />
Tis mTavroba kaxeTis mi marT mkacri politikis gatarebas<br />
eridebo<strong>da</strong>. osmaleTSi cnobili iyo, rom kaxeTis samefo,<br />
arc iranis, osmaleTis <strong>da</strong>uZinebeli mtris, erTguli iyo.<br />
aleqsandre II kargad xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>, rogor icvlebo<strong>da</strong> viTareba<br />
axlo aRmosavleTSi. iran osmaleTis omi axlovdebo<strong>da</strong>.<br />
gaurkveveli iyo vin gai marjveb<strong>da</strong>. jerjerobiT arc erTi<br />
mxarisaTvis mimxroba sasurveli ar iyo. amitom kaxelma diplomatebma<br />
kvlav scades ruseTi CaebaT kavkasiis saqmeebSi.<br />
1598 wels aleqsandre mefem kaxeTSi ruseTis elCebs ga-<br />
1 gulCaras Sesaxeb ix. svaniZe m, saqarTvelo-osmaleTis istoriis<br />
narkvevebi (XIV-XVIII) Tb., 1990, gv. 261-276.<br />
2 qronikebi, II, gv. 431.<br />
3 parizis qronika, anu cxovreba saqarTveloÁsa, red. z. WiWinaZe, Tb.,<br />
1903, gv. 22.<br />
328 329
nucxa<strong>da</strong>, rom ruseTis xelmwifem Turqebisagan <strong>da</strong>cva aRmiTqva<br />
<strong>da</strong> TurqebisaTvis misacemi xarki TavisTvis moiTxovoso 1 .<br />
ver <strong>da</strong>veTanxmebi im azrs, TiTqos `aqamdis sakiTxs agre ar<br />
svam<strong>da</strong> kaxTa mefe <strong>da</strong> kaxeT-osmaleTis urTierTobaSi mfarvelis<br />
aSkara Carevas eridebo<strong>da</strong>~ 2 . zemomoyvanili rusuli <strong>da</strong><br />
evropuli wyaroebis sa fuZvelze vfiqrob, rom aleqsandre<br />
ki ar eridebo<strong>da</strong> kaxeT-osmaleTis urTierTobaSi moskovis<br />
saxelmwifos aSkara Carevas, aramed, piriqiT, moskovis mTavroba<br />
eridebo<strong>da</strong>. aleqsandres undo<strong>da</strong>, rac SeiZlebo<strong>da</strong> aSkara,<br />
yvelasaTvis <strong>da</strong>sanaxi gamx<strong>da</strong>riyo moskovis saxelmwifos<br />
kaxeTisaTvis mxar<strong>da</strong>Wera, am ukanasknelis osmaleTTan <strong>da</strong><br />
iranTan urTierTobis sakiTxSi.<br />
aleqsandre mefis mier moskovis xelmwifisaTvis osmale-<br />
Tis kuTvnili xarkis SeTavazeba ukanaskneli nabiji iyo misi<br />
<strong>sagareo</strong> politikis mTavari miznisaken _ ra<strong>da</strong>c ar un<strong>da</strong> <strong>da</strong>jdomo<strong>da</strong>,<br />
gaeaqtiure bina moskovis <strong>politika</strong> amierkavkasiaSi,<br />
mfarvelisagan realuri <strong>da</strong>xmareba mieRo. magram aleqsandre<br />
mefis yoveli c<strong>da</strong> amao aRmoCn<strong>da</strong>.<br />
moskovis mTavrobis mier aleqsandre kaxTa mefis wina<strong>da</strong>debaze<br />
Ta vis Sekaveba, srulia<strong>da</strong>c ar niSnav<strong>da</strong> osmaleTisadmi<br />
mtrul moqmedebaze Tavis SekavebiT gamowveul mdumarebas.<br />
piriqiT, mefe boris godunovi gul modgined cdilob<strong>da</strong><br />
antiosmaluri koaliciis Seqmnas. maS ratom ar miiRes moskovSi<br />
kaxeTis mefis wina<strong>da</strong>deba? safiqrebelia, moskovis mTavroba<br />
an gariSs uwev<strong>da</strong> iranis interesebs <strong>saqarTvelos</strong> mimarT.<br />
moskovSi, albaT, varaudobdnen, rom kaxeTis saqmeebSi aqtiurad<br />
Cabma gamoiwvev<strong>da</strong> iranTan urTierTobis Seferxebas.<br />
irani iyo osmaleTis po tenciuri mowinaaRmdege aRmosavleT-<br />
Si <strong>da</strong> masTan urTierTobis garTuleba kaxeTis samefos gamo,<br />
1 «Велел меня от Турскаго оборонить; а что с меня Турской дани емлет, и<br />
государь бы тое дан ве лел имати на себя, государя». Сношения России с Кавказом,<br />
с. 314.<br />
2 berZeniSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 77.<br />
maSin, roca moskovis mTavrobisaTvis cnobili gax<strong>da</strong> (1601 w.<br />
reCpo spoli tis mefe zigmund III-sa <strong>da</strong> yirimis xans _ Razi<br />
gireis Soris mola parakeba ruseTis winaaRmdeg erToblivi<br />
omis <strong>da</strong>wyebis Sesaxeb 1 ), moskovis saxelmwifos Tav<strong>da</strong>cvis<br />
interesebs ar Seesabamebo<strong>da</strong>. swored am mosazrebiT un<strong>da</strong><br />
yofiliyo ganpirobebuli, rom iranSi gagzavnil aleqsandre<br />
Tevdores Ze Jirov-zasekinis elCobas (1600-1601) specialuri<br />
<strong>da</strong> valeba mieca, rom Sahis karze, amjerad, ar un<strong>da</strong><br />
yofiliyo <strong>da</strong>yenebuli <strong>saqarTvelos</strong> sakiTxi. yizilbaSebi Tu<br />
mainc wa moWridnen, maSin moskovis elCs frTxilad, magram<br />
mtkiced un<strong>da</strong> ganecxadebina, rom osmaleTis, Samx alisa <strong>da</strong><br />
sxva mTielebisagan Zlier Seviwroebulma kaxeTis mefem <strong>da</strong>cva<br />
sTxova mefe Tevdore ivanes Zes. man, rogorc erTmorwmunem,<br />
Tavis mfarvelobaSi miiRo aleqsandre mefe 2 .<br />
moskovis mTavrobis <strong>saqarTvelos</strong> sakiTxze dumili, mxolod<br />
arse buli viTarebiT iyo gamowveuli. amis Semdeg,<br />
miuxe<strong>da</strong>vad ruseTSi <strong>da</strong>wyebuli ucxoelTa intervenciisa<br />
(cru dimitri I, cru dimitri II, poloneTisa <strong>da</strong> SvedeTis<br />
intervencia) <strong>da</strong> didi socialuri moZraobisa (glexTa omi bolotnikovis<br />
meTaurobiT), moskovSi arasodes ar iviwyebdnen,<br />
rom `saqarTvelo yovelTvis iqnebo<strong>da</strong> ruseTis potenciuri<br />
mo kavSire <strong>da</strong> plac<strong>da</strong>rmi kavkasiisaTvis Semdgom brZolaSi.<br />
amitom ruseTis mTavroba did moralur (SeZlebis<strong>da</strong>gvarad<br />
materialursac) <strong>da</strong>xmarebas uwev<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>~ 3 .<br />
osmaleTis imperiis aRmosavleT provinciebSi mimdinare<br />
glexTa ajanyebebma, osmalTa warumatebelma omebma evropaSi,<br />
Sah abas I-s Tavisufali moqmedebis saSualeba misca. man maSinve<br />
gamoiyena es xelsayreli viTareba. 1603 wels <strong>da</strong>iwyo<br />
1 Новосельский А. А., Борьба Московского государства с татарами в первой<br />
половине XVI века, М., 1948 , с. 109.<br />
2 Сношения России с Кавказом, с. 570; Веселовский Н., Ук. труд, с. 47-48;<br />
Бушев П.П., Ук. труд, с. 369-370.<br />
3 Накашидзе Н. Т., Грузино-русские политические отношения в первой<br />
половине XVII века, Тб., 1968 , с. 17-18.<br />
330 331
iran-osmaleTis omi. yizil baSebma Tavi<strong>da</strong>nve did warmatebas<br />
miaRwies. osmaleTTan warmtebuli omis pirobebSi Sahma<br />
ga<strong>da</strong>wyvita ganemtkicebina Tavisi poziciebi saqarTveloSi.<br />
Sah abass kaxeTis samefos ruseTTan kavSiri gansakuTre biT<br />
aSfoTeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> aleqsandre mefis fizikuri mospobiT am kav-<br />
Siris gawyvetas fiqrob<strong>da</strong>. Sahma ise moawyo, rom aleqsandre<br />
mefe misive Svilma konstantinem mokla 1605 wels.<br />
jer osmalebis mier svimon mefis <strong>da</strong>tyvevebiT, Semdeg<br />
yizilbaSe bis mier aleqsandre mefis <strong>da</strong>RupviT, <strong>da</strong>srul<strong>da</strong><br />
<strong>saqarTvelos</strong> antios malur koaliciebSi monawileobis xangrZlivi,<br />
saukunenaxevriani periodi. iranisa <strong>da</strong> osmaleTis<br />
moZalebis pirobebSi, <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebma karga<br />
xniT <strong>da</strong>karges <strong>da</strong>moukidebeli <strong>sagareo</strong> politikis gatarebis<br />
unari. qarTl-kaxeTi yizilbaSTa TareSisa <strong>da</strong> ZmaTa Soris<br />
sisxlismRvreli feo<strong>da</strong>luri omebis arenad ga<strong>da</strong>iqca, xolo<br />
<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> samefo-samTavroebis <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>,<br />
ZiriTa<strong>da</strong>d, osmaleTTan urTierTobiT Semoifargla.<br />
samcxe-saaTabagos <strong>sagareo</strong> urTierTobis<br />
istorii<strong>da</strong>n (XV s. II naxevari _<br />
XVII s. I meoTxedi)<br />
1. samcxelebi sefianTa saxelmwifoSi<br />
mimdinare dinastiur brZolaSi<br />
qarTul istoriografiaSi erT-erT saintereso <strong>da</strong> imavdroulad<br />
sa<strong>da</strong>o sakiTxs warmoadgens XVI s. meore naxevris<br />
iranis Sahebis karze qarTvelebis adgilis <strong>da</strong> rolis<br />
<strong>da</strong>dgena <strong>da</strong> <strong>da</strong>zusteba. wignis winamdebare nakveTic amas<br />
isaxavs miznad 1 .<br />
jer Sah ismail I-is, Semdeg Sah Tamazis aRmosavleT<br />
saqarTveloSi mravalgzisma laSqrobebma bevr qarTvels Tavi<br />
mouyara iranSi. saqarTveloSi mimdinare Sinafeo<strong>da</strong>luri br-<br />
Zolebis gamoc, nebsiT Tu une blieT, ga<strong>da</strong>xvewilebiT, mZevlebiT,<br />
tyveebiT (rogorc cnobilia, Sah Tamazma marto<br />
meoTxe Semosevis dros, 1554 w., qarTli<strong>da</strong>n 30 aTasi tyve<br />
waiyvana) <strong>da</strong> renegatebiT qarTvelTa raodenoba iranSi kidev<br />
ufro iz rde bo<strong>da</strong><br />
samSoblo<strong>da</strong>n ZaliT wayvanili Tu nebsiT wasuli<br />
qarTvelebi islams iRebdnen <strong>da</strong> mravalma maTganma Sahis<br />
karze maRali Tanamdeboba <strong>da</strong>ikava. zogjer isini did rols<br />
asrulebdnen yizilbaSTa saSinao <strong>da</strong> <strong>sagareo</strong> saqmeebSi.<br />
qarTvelTa monawileoba yizilbaSTa saxelmwifos politikur<br />
<strong>da</strong> kulturul cxovrebaSi aisaxa evropul <strong>da</strong> sparsulenovan<br />
wyaroebSi. pirvel rigSi sainteresoa Sahis karze<br />
moxvedrili qarTveli qalebis _ Sahis colebis <strong>da</strong> maTi<br />
1 pirvelad, aRniSnul sakiTxze, statia gamovaqveyne 1977 wels (ix.<br />
mamisTvaliS vili e., sefianTa iranSi mimdinare politikuri brZola <strong>da</strong><br />
qarTvelebi (1576-1578), `macne~, ist. seria, 1977, #1, gv. 107-117). mas Semdeg<br />
gamoqveyn<strong>da</strong> zogierTi axali wyaro <strong>da</strong> mosazreba. amitom saWirod CavTvale<br />
erTxel kidev mivbrunebodi Cveni isto riis am saintereso epi zods.<br />
332 333
Svilebis _ dediT qarTveli ufliswulebis, bedi <strong>da</strong> maTi<br />
roli islamur qveyanaSi.<br />
Zveli <strong>da</strong> axali istorikosebi iranis Sahebis colebis<br />
vinaobas, maTs eTniur kuTvnilebas exebodnen imdenad, ramdena<strong>da</strong>c<br />
aintereseb<strong>da</strong>T ufliswulebis warmomavleba dedebis<br />
mxri<strong>da</strong>n.<br />
Sah Tamazs, sparsuli <strong>da</strong> evropuli wyaroebis mixedviT,<br />
ramdenime qarTveli coli hyav<strong>da</strong>. qarTuli wyaroebi ki,<br />
qarTvelad Sah Tamazis erT cols, mohamed-xu<strong>da</strong>bendes de<strong>da</strong>s,<br />
samcxe-saaTabagos umsxvilesi feo<strong>da</strong>lis oTar SalikaSvilis<br />
qals asaxeleben, rasac qarTveli istorikosebis erTi jgufi<br />
uaryofs, meore jgufs ki saeWvod miaCnia. am sakiTxis<br />
Ses wavlam mTel rig <strong>da</strong>skvnebamde <strong>da</strong> varaudebamde mimiyvana.<br />
Sah Tamazis Svilebis Sesaxeb gvaqvs sxva<strong>da</strong>sxva cnoba.<br />
XVI saukunis qurTi istorikosi Saraf-xan biTlisi (igi 1578<br />
wlamde sefianTa samsaxurSi iyo <strong>da</strong> kargad icnob<strong>da</strong> samefo<br />
kars) Tavis `Seref-nameSi~ gadmogvcems rom Sah Tamazs sxva<strong>da</strong>sxva<br />
colebisagan hyav<strong>da</strong> vaJebi: mohamed-mirza <strong>da</strong> ismailmirza<br />
_ isa-beg Turqimanis qaliSvilisagan; sulaiman-mirza,<br />
axmad-mirza, junaid–mirza Samxalis disa <strong>da</strong> Cerqezi xar-<br />
Webisagan; hei<strong>da</strong>r-mirza, Mmustafa-mirza, imam-yuli-mirza <strong>da</strong><br />
mahmud-mirza _ qarTveli mona qalebisagan 1 . amgvarad, biTlisis<br />
mixedviT, xu<strong>da</strong> bende <strong>da</strong> ismaili erTi dedis, isa-beg Torqemanis<br />
qalis Svilebi iyvnen 2 . SeiZleba iTqvas, rom Saraf-xan<br />
biTlisis es cnoba gaziarebulia TiTqmis yvela mkvlevris<br />
mier, rogorc sazRvargareT, aseve CvenTanac.<br />
`axalma qarTlis cxovrebam~ <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilma<br />
Sah Tamazis qarTveli colis ara mxolod mama (oTar SalikaSvili)<br />
ician, aramed misi colisZmis (varazas) Sesaxebac<br />
saintereso cnobas gvawvdian. isini garkveul warmodgenas<br />
gviqmnian, agreTve, Sah Tamazis varazasadmi _ Tavisi<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, Шараф-наме, III, с. 232.<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, c. 232.<br />
colisZmisadmi <strong>da</strong>mokidebulebaze 1 . gvaqvs ori erTmaneTisagan<br />
sakmaod gansxvavebuli italiuri <strong>da</strong> espanuri werilobiTi<br />
wyaroc. orive wyaros mixedviT, Sah Tamazs hyav<strong>da</strong> 11 Svili.<br />
minadois gadmocemiT sami ufrosi vaJi _ mohamedi, ismaili<br />
<strong>da</strong> hei<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> erTi asuli _ feri-xan-xanumi srulasakovani<br />
iyvnen, xolo <strong>da</strong>narCeni rva _ mamedi, solimani, mustafa,<br />
emanguli, alixani, ahmedi, ibrahimi <strong>da</strong> meore ismaili ki<br />
mcireasakisani 2 . sparseli don xuan de persia (uluR-beg<br />
baiaTi) gvamcnobs, rom Sah Tamazs TerTmeti Svili hyav<strong>da</strong>:<br />
sami asuli <strong>da</strong> rva vaJi. D<strong>da</strong>saxelebuli oTxi Svilis gar<strong>da</strong>,<br />
mustafa, ali-mirza, bahram-mirza <strong>da</strong> ibrahim-mirza, `Tumca<br />
es oTxi vaJi <strong>da</strong> sami asuli imdenad mcirewlovanni iyvnen,<br />
rom maT araviTari cvlilebis moxdena ar SeeZloT~ 3 .<br />
Tanamedrove iranelma istorikosma nasrola falsafim<br />
sxva<strong>da</strong>sxva (aRmosavluri <strong>da</strong> <strong>da</strong>savluri) wyaroebis SeswavliT<br />
<strong>da</strong>adgina Sah Tamazis colebisa <strong>da</strong> Svilebis warmomavloba<br />
dedebis mxri<strong>da</strong>n. misi TqmiT: „Sah Tamazis bevri coli<br />
im mxevalTa <strong>da</strong> asulTagani iyo, romelTac gurjistanis<br />
amirebi, sxva ZRvenTan <strong>da</strong> saCuqrebTan erTad, yovelwliurad<br />
ugzavnidnen xolme Sahs“. istorikosi iqve, ufros-umcrosobis<br />
mixedviT, Sah Tamazis Svilebis saxelebs <strong>da</strong> zogierTi<br />
maTganis de<strong>da</strong>Ta vinaobasac gvacnobs: „1. muhamed-mirza, Sah<br />
abasis mama, 2. ismail-mirza (am oris de<strong>da</strong>, sulTanami, Torqmani<br />
iyo musavalis tomi<strong>da</strong>n), 3. murad-mirza, 4. hei<strong>da</strong>r-mirza<br />
(de<strong>da</strong>misi, sulTan zade xanumi, qarTveli iyo), 5. suleimanmirza<br />
(de<strong>da</strong>misi, sulTan aRa xanumi, Cerqezi iyo), 6. mustafa-mirza<br />
(de<strong>da</strong>misi, zahra baji, qarTveli iyo 4 ), 7. mahmudmirza,<br />
8. imamyuli-mirza, romlis de<strong>da</strong>, xanfarvan xanumi,<br />
1 qarTlis cxovreba, II, gv. 364,, 370, 372, 516, 523; qarTlis cxovreba,<br />
IV, gv. 411, 715, 718.<br />
2 Minadoi T p. 4-5.<br />
3 Don Juan de Persia, p. 60v-61r<br />
4 mustafas dedis qarTvelobas a<strong>da</strong>sturebs v. hincic. Hinz W., Schah Esmail<br />
II . Ein Beitrage zur Geschichte der Safaviden, Berlin, 1933, S. 46.<br />
334 335
qarTveli iyo 1 . Serefxan bidlisis mixedviT, hei<strong>da</strong>r-mirzas<br />
<strong>da</strong> imamyuli-mirzas erTi de<strong>da</strong> hyav<strong>da</strong>T 2 . imdenad, ramdena<strong>da</strong>c<br />
am qalbatonis Zmebi _ zaal-gurji <strong>da</strong> alixan-gurji mesxebi<br />
iyvnen, maSasa<strong>da</strong>me isic mesxi, magram ar SeiZleba vTqvaT, rom<br />
mainc <strong>da</strong> mainc SalikaSvili iyo 3 . 9. ali-mirza (amis de<strong>da</strong>c<br />
zahra baji iyo), 10. ahmad-mirza, 11. zein ol-mirza, 12. musamirza<br />
4 .<br />
murad-mirza, Dzein ol-mirza <strong>da</strong> Nmusa-mirza Sah Tamazis<br />
sicocxleSi gar<strong>da</strong>icvalnen.N<br />
nasrola falsafis TqmiT, Sah Tamazis rva asulTagan<br />
dediT qarTveli iyo mxolod erTi _ zeinab begumi, romelsac<br />
adre ana xanumi erqva 5 . imave istorikosis mixedviT,<br />
Sah abass ori mami<strong>da</strong> hyav<strong>da</strong>: erTi iyo <strong>da</strong>saxelebuli zeinab<br />
begumi, romelsac, rogorc iTqva, qarTveli de<strong>da</strong> hyav<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
meore _ mariam sulTan xanumi 6 . iqneb es ukanasknelic dediT<br />
qarTveli iyo, razec misi qristianuli saxeli mariami un<strong>da</strong><br />
migvaniSnebdes? zeinab begumis adrindeli saxelic xom qristianuli<br />
ana iyo.<br />
sainteresoa ratom iTvleba <strong>da</strong>saxelebuli ori qalbatoni<br />
Sah abasis mamidebad, Tanac nasrola falsafis logikiT,<br />
maTgan mxolod erTs yav<strong>da</strong> qarTveli de<strong>da</strong>, meores ki ara.<br />
gamodis, rom isini sxva<strong>da</strong>sxva de<strong>da</strong>s ekuTvnodnen. Tu dediT<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, II , c. 229.<br />
2 Тамже.<br />
3 Sdr. svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis narkvevebi, Tb.,<br />
1990, gv. 243.<br />
4 yizilbaSuri wesis mixedviT, TiToeul vaJs aRmzrdelad (lala) hyav<strong>da</strong><br />
erT-erTi yizilbaSuri momTabare feo<strong>da</strong>luri tomis di<strong>da</strong>kacobis warmomadgeneli.<br />
aqe<strong>da</strong>n gamomdinare erT-erTi ufliswuli romeliRac tomis aRzrdilad<br />
iTvlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> misgan mxar<strong>da</strong>Wera garantirebuli hqon<strong>da</strong>. Пигулевская Н. В.,<br />
Якубовский А. Ю., Петрушевский И. П., Строева И. В., Белинецкий Л. М.,<br />
История Ирана с древнейших времен до конца 18 века, Л., 1958, с. 264.<br />
5 ucxouri literaturis referatuli krebuli. istoria, 6, „mecniereba“,<br />
Tb., 1978, gv. 9-11.<br />
6 iqve, gv. 29.<br />
sxvaobas mniSvneloba ar hqon<strong>da</strong>, maSin Sah Tamazis sxva asulebi<br />
(rogorc iTqva, mas rva asuli hyav<strong>da</strong>) ratom ar iTvlebodnen<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bendes debad <strong>da</strong>, Sesabamisad, Sah abasis mamidebad?<br />
vfiqrob <strong>da</strong>saxelebuli ori qalbatoni <strong>da</strong> mohamed-xu<strong>da</strong>bende<br />
erTi mamis _ Sah Tamazis <strong>da</strong> erTi dedis _ qarTveli<br />
qalis Svilebi iyvnen. ra Tqma un<strong>da</strong>, am sakiTxze msjelobisas<br />
<strong>da</strong>brkolebad ar un<strong>da</strong> ga<strong>da</strong>vaqcioT SalikaSvilebis asulis<br />
adgili Sah Tamazis colebs Soris. aucilebeli ar iyo es<br />
qali mainc<strong>da</strong>mainc oTar SalikaSvilis is asuli yofiliyo,<br />
romelzec qarTuli wyaroebi gadmogvcemen.<br />
eWvs kidev ufro aZlierebs zeinab begumis (anas) roli<br />
<strong>da</strong> adgili Sah abasis karis cxovrebaSi. rogorc Cans es<br />
qali gauTxovari <strong>da</strong>rCa (<strong>da</strong>niSnuli yofila aliyuli-xan<br />
Samluze, magram sasiZo mouklavT). is Sah-muhamedisa <strong>da</strong> mis<br />
Svilis hamza mirzas dros haramxanaSi didi privilegiebiT<br />
sargeblob<strong>da</strong>, xolo Sah abasis zeobisas haramxanas ze<strong>da</strong>mxedvelob<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>, sxva qalebTan Se<strong>da</strong>rebiT, SahTanac is yvelaze<br />
<strong>da</strong>axloebuli iyo. Sah abasi mis azrs sxva<strong>da</strong>sxva sakiTxebze<br />
angariSs uwev<strong>da</strong>, is monawileob<strong>da</strong> iseT RonisZiebebSi, sa<strong>da</strong>c<br />
mxolod mamakacebi un<strong>da</strong> yofiliyvnen. falsafi imowmebs antonio<br />
de goveas erT cnobas, romlis mixedviTac, „zeinab<br />
begumic ar aris <strong>da</strong>zRveuli avsityvaobisagan <strong>da</strong> xma <strong>da</strong>dis,<br />
rom mas Tavis ZmisSvilTan Sah abasTan sasiyvarulo urTierToba<br />
aqvso“ 1 .<br />
rac Seexeba mohamed xu<strong>da</strong>bendes meore <strong>da</strong>s _ mariams is,<br />
zeinabisagan gansxvavebiT, rogorc Cans, muslimi qalebisaTvis<br />
Cveulebriv karCaketil cxovrebas eweo<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>kavebuli<br />
iyo Tavisi ojaxis saqmeebiT.<br />
Sah Tamazs rom colad hyav<strong>da</strong> qarTveli qali, msxvili<br />
mesxi feo<strong>da</strong>lis oTar SalikaSvilis asuli, amis Sesaxeb<br />
cnobebi <strong>da</strong>culia XVIII s. 20-iani wlebis vaxtang VI-is<br />
`swavlul kacTa komisiis~ mier Sedgenil `axali qarTlis<br />
336 337<br />
1 iqve.
cxovrebis~ gagrZelebasa <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvilis `aRwera<br />
samefosa <strong>saqarTvelos</strong>aSi~, amis Sesaxeb ukve iTqva. sainteresoa,<br />
rom XVI s. meore naxevris samcxe-saaTabagos <strong>da</strong>,<br />
saerTod, Sesabamisi periodis <strong>saqarTvelos</strong> erT-erTi umniSvnelovanesi<br />
istoriuli wyaro _ `mesxuri matiane~ _<br />
arafers ambobs arc oTar SalikaSvilze, arc mis asulze,<br />
arc oTaris vaJze _ Sah Tamazis moyvare _ aTabagis qvrivis<br />
dedisimedis mier moklul, varazaze. `mesxuri matianis~ amgvari<br />
tendencia, dumili SalikaSvilebis Sesaxeb, romlebic<br />
jayelTa dinastiis mxar<strong>da</strong>mWerad <strong>da</strong> naTesavad iTvlebodnen<br />
manamde, vidre dedisimedi moklav<strong>da</strong> varazas, axsna SeiZleba:<br />
am mkvlelobam SalikaSvilebi aTabagis mowinaaRmdegeTa<br />
banakSi ga<strong>da</strong>iyvana. amitom matianeSi, romelic aTabagis ojaxis<br />
<strong>da</strong>kveTiTa <strong>da</strong>, SeiZleba iTqvas, karnaxiTac iwerebo<strong>da</strong>,<br />
is rac SalikaSvilebs ganxeTqilebamde aTabagis sasikeToT<br />
gaukeTebiaT, ara mxolod aRar aisaxa, aramed am gvaris xsenebac<br />
ki ar aris. isini mxolod iqi<strong>da</strong>n moixsenebian (ra Tqma<br />
un<strong>da</strong>, uaryofiT konteqstSi), rodesac jayelebis winaaRmdeg<br />
<strong>da</strong>wyebuli ajanyebis moTaveni <strong>da</strong> meTaurebi gaxdnen.<br />
ueWvelia, saqarTveloSi icodnen Sahis sxva qarTveli<br />
colebis Sesaxeb, magram qarTuli sazogadoebisaTvis imdenad<br />
Cveulebrivi movlena iyo qarTveli qalebis Sahebisa<br />
<strong>da</strong> sparseli didebulebis coloba an maT haramxanebSi yofna,<br />
rom Zveli istorikosebi, safiqrebelia, amas gansakuTrebul<br />
yuradRebas aRar uTmobdnen. magram sul sxva iyo im qarTveli<br />
qalbatonisadmi interesi, romelic ara mxolod Sahis<br />
coli iyo, aramed iranis mbrZaneblis de<strong>da</strong>c gax<strong>da</strong>. aseTi<br />
qalbatoni, qarTveli istorikosebis mixedviT, iyo oTar SalikaSvilis<br />
asuli, romlis saxelic ki ar viciT. amitom<br />
xom ar miCqmala iranulma istoriografiam SalikaSvilis<br />
asulis saxeli?<br />
beri egnataSvilis TxzulebaSi naTqvamia, rom Sah Tamazma<br />
aTabag qaixosrosTan <strong>da</strong>naTesaveba moisurva <strong>da</strong> sTxova Tavisi<br />
romelime naTesavi mieca colad. radgan aTabags asuli ar<br />
hyav<strong>da</strong>, amitom Tavisi naTesavis, oTar SalikaSvilis qaliSvili<br />
gaugzavna. Sah Tamazma iqorwina oTaris qalze, romelic<br />
misi sayvareli coli Seiqmna. am qorwinebis wyalobiT<br />
<strong>da</strong>myar<strong>da</strong> kargi urTierToba Sahsa <strong>da</strong> aTabags Soris 1 .<br />
oTar SalikaSvilis asulis Sah Tamazis coloba qarTuli<br />
saistorio mwerlobaSi sakmaod gamokveTilad Cans <strong>da</strong> zogierTi<br />
arapir<strong>da</strong>piri evropuli cnobac mas imdenad amagrebs,<br />
rom igi SeiZleba Sah-mohamed ho<strong>da</strong>bandes de<strong>da</strong>d vigulisxmoT,<br />
Tumca amgvar mosazrebas seriozuli winaaRmdegoba xvdeba.<br />
beri egnataSvili gvamcnobs, rom kaxeTis mefe aleqsandre<br />
II -is ufliswuli erekle mamas stambols gaeqca. Sah Tamazma<br />
erekles aseTi moqmedeba aleqsandres gandgomad Seafasa <strong>da</strong><br />
mis <strong>da</strong>sasjelad wamovi<strong>da</strong> <strong>da</strong> yarabaRSi gaCer<strong>da</strong>. aleqsandre<br />
mefis saxlTuxucesma oTar ColoyaSvilma imdeni moaxerxa,<br />
rom Sah Tamazis risxva kaxeTs aacila <strong>da</strong> samcxe-saaTabagos<br />
<strong>da</strong>atexa, roca qaixosro II-is qvrivs dedisimeds oTar SalikaSvilis<br />
vaJi varaza moakvlevina 2 .<br />
zogierTma mkvlevarma, romelsac eWvi ar epareba Sarafxan<br />
biTlisis naTqvamis WeSmaritebaSi (Saraf-xan biTlisis<br />
mixedviT, rogorc iTqva, Sah Tamamzs mohamed-mirza <strong>da</strong> ismail-mirza<br />
_ isa-beg Turqimanis qaliSvilisagan hyav<strong>da</strong>),<br />
sca<strong>da</strong> gaerkvia, ratom aris qarTul wyaroebSi mohamed xu<strong>da</strong>bendes<br />
de<strong>da</strong> qarTvelad gamocxadebuli. mniSvnelovan argumentad<br />
miaCniaT qarTvelebis _ zaal-begisa <strong>da</strong> ali-xanis<br />
brZola ara mohamed xu<strong>da</strong>bendes <strong>da</strong> ismailis gamefebisaTvis,<br />
aramed hei<strong>da</strong>r mirzasTvis mxar<strong>da</strong>Wera, rac mxolod<br />
imiT un<strong>da</strong> aixsnas, rom hei<strong>da</strong>ris de<strong>da</strong> qarTveli iyo. k. tabataZis<br />
azriT, ali-xanisa <strong>da</strong> zaal-begisaTvis ufro ioli<br />
iqnebo<strong>da</strong> ufrosi vaJebis, maT rom de<strong>da</strong> qarTveli hyolo<strong>da</strong>T,<br />
gamefeba, romelTac kanonic xels uwyob<strong>da</strong>, rom mamis memkvi-<br />
1 qarTlis cxovreba, II , gv 364.<br />
2 <strong>da</strong>wvr. ix. qvemoT: `aTabagi qaixosro II <strong>da</strong> dedisimed II~.<br />
338 339
dreoba gaegrZelebinaT~ 1 . d. kacitaZe Tavis kritikul werilSi<br />
ndobas ucxadebs sparsuli wyaros cnobebs, romelTa<br />
mixedviTac mohamed xu<strong>da</strong>bandes de<strong>da</strong> iyo yizilbaSuri tomi<strong>da</strong>n<br />
2 . m. svaniZem 1971 wels gamoqveynebul monografiaSi<br />
ukomentarod gaiziara vaxuSti batoniSvilis gadmocema Sah<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bendes dedis SalikaSvilobis Sesaxeb 3 , magram<br />
mogvianebiT man Seicvala azri <strong>da</strong> wyaroze miTiTebis gareSe<br />
aRniSnavs: `mohamed-mirzasa <strong>da</strong> ismail-mirzas de<strong>da</strong> SalikaSvilis<br />
asuli ver iqnebo<strong>da</strong>, radgan roca Sah Tamazma igi colad<br />
moiyvana (1548 w.), orive vaJiSvili sakmaod mozrdili<br />
iyo (15 wels ga<strong>da</strong>cilebuli)~. mas <strong>da</strong>saSvebad miaCnia, rom<br />
`SalikaSvilis asuls Sah Tamazisagan SeeZina qaliSvili ana,<br />
SemdgomSi zeinab begumad wodebuli~ 4 . <strong>da</strong>saxelebuli istorikosebis<br />
mosazrebebs iziarebs n. gelaSvilic 5 . ucvleli ar<br />
<strong>da</strong>rCa Cemi mosazrebac: marTalia, mec veWvob, rom SalikaSvilis<br />
asuli mohamed xu<strong>da</strong>bendes <strong>da</strong> ismailis de<strong>da</strong> yofiliyo,<br />
magram qvemoT Sevecdebi im mosazrebis ganviTarebas, rom<br />
<strong>da</strong>saxelebuli ufliswulebis de<strong>da</strong> Sah Tamazis erT-erTi<br />
qarTveli coli iyo, romlis vinaoba ucnobia.<br />
aRniSnulTan <strong>da</strong>kavSirebiT un<strong>da</strong> iTqvas Semdegi: sayovelTaod<br />
cnobilia, <strong>da</strong> qvemoTac sakmao masalas gavecnobiT,<br />
sai<strong>da</strong>nac Cans ratom ar sur<strong>da</strong> maSindeli iranis didkacobas<br />
Sah Tamazis ufrosi vaJebis _ mohamed xu<strong>da</strong>bendes an ismailmirzas<br />
gamefeba. orives seriozuli nakli gaaCn<strong>da</strong>, rac SemdegSi<br />
maTi mefobisas TvalnaTliv gamoCn<strong>da</strong>. mohamedi, fizikur<br />
naklTan erTad, saxelmwifos marTvis arc unars <strong>da</strong> arc<br />
survils ar amJRavneb<strong>da</strong>. ismaili qveynis mmarTvelisaTvis<br />
aucilebel wonasworobasa <strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>Werilobas ar flob<strong>da</strong>.<br />
1 tabataZe k., <strong>da</strong>sax. naSr., gv 176<br />
2 kacitaZe d., qarTul-iranuli urTierTobi<strong>da</strong>n, `ciskari, #8, 1978, gv.<br />
137-139.<br />
3 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 135.<br />
4 svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis istoriis narkvevebi, gv. 242-243.<br />
5 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 145.<br />
Sahis karze <strong>da</strong>winaurebuli qarTvelebi taxtis memkvidris<br />
SerCevisas, ra Tqma un<strong>da</strong>, ver gabe<strong>da</strong>vdnen iseTi kandi<strong>da</strong>tis<br />
win wamowevas <strong>da</strong> axdilad mxar<strong>da</strong>Weras, Tun<strong>da</strong>c misi de<strong>da</strong><br />
qarTveli yofiliyo, Tu am saqmeSi maT ar eqnebo<strong>da</strong>T imave<br />
didkacobis mniSvnelovani nawilis Tanadgoma. maT aucileblad<br />
un<strong>da</strong> gaeTvaliswinebinaT <strong>da</strong> iTvaliswinebdnen kidec<br />
maT azrsa <strong>da</strong> ganwyobilebas. ase rom, qarTvelebis _ alixanisa<br />
<strong>da</strong> zaal-begis mier Sahis taxtze ismailis an xu<strong>da</strong>bendes<br />
kandi<strong>da</strong>turis arwamoyeneba srulia<strong>da</strong>c ar un<strong>da</strong> niSnavdes<br />
imas, rom <strong>da</strong>saxelebuli ufliswulebis de<strong>da</strong> qarTveli ar<br />
iyo. aqve, albaT gasaTvaliswinebelia, ufliswulTa dedebis<br />
piradi Tvisebebic. savsebiT mosalodnelia, rom SalikaSvilebis<br />
qali srulia<strong>da</strong>c ar iyo iseTi aqtiuri pirovneba<br />
(albaT isic iTvaliswineb<strong>da</strong> `ZlierTa ama qveynisaTa~ <strong>da</strong>mokidebulebas<br />
misi Svilebisadmi), rogoric iyo hei<strong>da</strong>r-mirzas<br />
de<strong>da</strong>, romelic, rogorc Cvenamde moRweuli wyaroebi<strong>da</strong>n<br />
Cans, garkveul gavlenas axden<strong>da</strong>, rogorc Sah Tamazze, ise<br />
kariskacebze. mas gverdSi edgnen aseve aqtiuri a<strong>da</strong>mianebi,<br />
Tavisi Zmebi _ zaal begi <strong>da</strong> ali-xani <strong>da</strong> Tavisi Svilis<br />
gamefebisaTvis arafers moeri<strong>da</strong>, Sahis mowamvlasac ki.<br />
rac Seexeba beri egnataSvilis gadmocemas, SalikaSvilis<br />
qalis svimon I -Tan Sexvedris <strong>da</strong> misi saqarTveloSi gamostumrebis<br />
Sesaxeb (amaze <strong>da</strong>wvrilebiT qvemoT), n. gelaSvilis<br />
azriT, es qalbatoni SeiZlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>Rupuli hei<strong>da</strong>r-mirzas<br />
de<strong>da</strong> yofiliyo 1 . vfiqrob, aseTi varaudis gamoTqma ar Seesabameba<br />
Sesaswavli periodis realiebs. ara mgonia, Sah Tamazis<br />
gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg momx<strong>da</strong>ri ambebi (hei<strong>da</strong>ris mokvla, gamarjvebulTa<br />
mier gatarebuli <strong>da</strong>msjeli RonisZiebebi, Semdeg<br />
Sah ismailis mier ganxorcielebuli terori, romelmac misi<br />
u<strong>da</strong>naSaulo Zmebi <strong>da</strong> axloblebic Seiwira), gverds auvli<strong>da</strong><br />
mTavari <strong>da</strong>mnaSavis de<strong>da</strong>s <strong>da</strong> mohamed xu<strong>da</strong>bendes dros mas<br />
imden pativSi amyofebdnen, rom <strong>saqarTvelos</strong> taxtze svimon<br />
1 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 146.<br />
340 341
I-is aRdgena misi sakiTxavi yofiliyo. savaraudoa, hei<strong>da</strong>ris<br />
de<strong>da</strong> SvilTan erTad an axlo periodSi <strong>da</strong>iRupa. sxvas yvelafers<br />
rom Tavi <strong>da</strong>vaneboT, isic sakmarisi iyo, rom mis<br />
mimarT sakmaod safuZvliani eWvi arsebob<strong>da</strong>, TiTqos man Sah<br />
Tamazi moawamvlina. SemTxveviTi ar un<strong>da</strong> iyos isic, rom<br />
saaTabagoSi jayelTa winaaRmdeg ajanyebis dros, aTabagis<br />
ojaxis mier SahisaTvis ramdenime Txovna <strong>da</strong>xmarebis Taobaze<br />
uyuradRebod <strong>da</strong>rCa, maSin, roca sparselebi jayelTa mTavari<br />
mowinaaRmdegeebis _ SalikaSvilebis <strong>da</strong>xmarebas cdilobdnen.<br />
am faqtSi Sahis karis mier naTesavi gvarisadmi <strong>da</strong>xmarebis<br />
mcdelobas vxe<strong>da</strong>v. isic aRsaniSnia, saaTabagoSi rogor seriozulad<br />
<strong>da</strong>interesebuli iyvnen Sahis taxtze mosalodneli<br />
cvlilebiT ismail II-is zeobis dros: `qristeSobisTulÀs<br />
iz, ambavi movi<strong>da</strong> Tu: Saismeili moku<strong>da</strong>o. aRar <strong>da</strong>viSaleT,<br />
SobBOs elCi gavgzavneT batons TualmSuÀnierTana; yaenis<br />
sikudili ar <strong>da</strong>vijereT. qristeSobisTuÀs oc<strong>da</strong>rvasa Tual-<br />
SuÀnieris kaci movi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>sturo yaenis sikudilis ambavi<br />
moitana [giorgobisTuÀs kg momkv<strong>da</strong>riyo Saismaeli]~ 1 . aTabgis<br />
ojaxisaTvis Sah imail II arasasurveli iyo, sruliad<br />
gasagebi im mizezebis gamo romlebzec zemoT iTqva.<br />
SemTxveviTi ar un<strong>da</strong> iyos aRniSvna jayelebis im gaaqtiurebisa<br />
<strong>da</strong> warmatebebisa Sah ismailis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg<br />
ajanyebulTa winaaRmdeg brZolaSi rom iqna miRweuli<br />
_ dekembris 31-s yvaryvare <strong>da</strong> manuCari Tmogvs moadgnen, 5<br />
ianvars dedisimedi <strong>da</strong> beqa yuels; 8 ianvars orive <strong>da</strong>saxelebuli<br />
cixe aiRes; manuCarma foso <strong>da</strong> javaxeTi <strong>da</strong>arbia, gurgaqs<br />
qajis cixe `gaubaraqiana~ 2 .<br />
amgvarad, qarTuli saistorio literaturaSi <strong>da</strong>culi<br />
cnobebi SalikaSvilebisa <strong>da</strong> Sah Tamazis naTesaobis Sesaxeb,<br />
SeiZleba detalurad ar asaxavdes realobas, magram<br />
misi gaTvaliswineba mainc SeiZleba. ar mgonia, rom ing-<br />
1 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 46.<br />
2 iqve, gv. 46-47.<br />
liseli herbertis <strong>da</strong> habsburgebis imperiis elCis <strong>da</strong>vid<br />
ungandis cnobebsac, romelsac qvemoT gavecnobiT, safuZveli<br />
ar hqondes.<br />
<strong>da</strong>sasrul, SalikaSvilebis qalis xelSewyobiTac un<strong>da</strong><br />
yofiliyo misi Tanamemamuleebis _ saaTabagoelebis aqtiuroba<br />
iranis Sahis karze.<br />
* * *A<br />
Sah Tamazis sicocxlis bolo periodSi taxtis ori<br />
gamokveTili pretendenti iyo, romelTa irgvliv <strong>da</strong>irazma<br />
ori sakmaod seriozuli <strong>da</strong>jgufeba. Epretendentebi iyvnen<br />
ufliswulebi _ ismaili <strong>da</strong> hei<strong>da</strong>ri. <strong>da</strong>jgufebebi formalurad<br />
Sah Tamazis ori, sxva<strong>da</strong>sxva dedisgan naSobi vaJebis<br />
momxreebs warmoadgendgendnen, sinamdvileSi maT TavianTi<br />
Sors mimavali miznebi hqon<strong>da</strong>T.<br />
imisaTvis raTa gasagebi gaxdes Sah Tamazis sicocxlis<br />
bolos iranSi qarTvelTa gavlena <strong>da</strong> Zala, un<strong>da</strong> gavecnoT<br />
mis zogierT Svils, kerZod, vaJebs _ mohamed xu<strong>da</strong>bendes,<br />
ismails, hei<strong>da</strong>rs <strong>da</strong> asuls _ ferixan xanums.<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bende am droisaTvis araviTar interess<br />
ar amJRavneb<strong>da</strong> monawileoba mieRo qveynis politikur cxovrebaSi.<br />
mas susti mxedveloba <strong>da</strong>, saerTo aRirebiT, aseve<br />
susti nebisyofa hqon<strong>da</strong>. mas TiTqmis ganuwyvetliv ukiTxavdnen<br />
yurans. Tavisi mokrZalebuli cxovrebis wesis gamo<br />
iyo, rom mas xu<strong>da</strong>bende (RvTis mona an msaxuri) Searqves.<br />
erT dros (30-iani wlebis bolos) mamam sagamgeblod (meurvis<br />
ze<strong>da</strong>mxedvelobiT) heraTi Caabara 1 . 50-iani wlebis Sua<br />
xanebSi is yazvinSi gaiwvies <strong>da</strong> mis adgilas misi energiuli<br />
Zma, ismail-mirza <strong>da</strong>iniSna 2 , magram `uRirsi~ saqcielis gamo,<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, c. 187.<br />
2 Тамже, с. 200.<br />
342 343
Sahma is gaiwvia <strong>da</strong> heraTSi isev mohamedi <strong>da</strong>abruna 1 . ……<br />
minadois TqmiT, mohamedi TvalebiT avadmyofi (italiels<br />
hgonia, rom mas amisaTvis <strong>da</strong>arqves ho<strong>da</strong>bande), is myudro<br />
cxovrebisadmi midrekili, Tavm<strong>da</strong>bali <strong>da</strong> mecnierebisaTvis<br />
Tav<strong>da</strong>debuli iyo. Mmas ver warmoedgina rogor un<strong>da</strong> etvirTa<br />
Tavis Tavze mmarTvelobis tvirTi <strong>da</strong> <strong>da</strong>emorCilebina mZvinvare<br />
mtrebi aforiaqebul qveyanaSi 2 . <strong>da</strong>axloebiT aseTnairadve<br />
axasiaTebs am ufliswuls uluR-beg baiaTi (don xuan de<br />
persia). Mmisi TqmiT, muhameds imdenad susti mxedveloba<br />
hqon<strong>da</strong>, rom is cotas an TiTqmis ver xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>. am udidesi<br />
naklulovanebis gamo ar SeeZlo ajanyebuli provinciebis <strong>da</strong><br />
xalxebis <strong>da</strong>mSvideba <strong>da</strong> amitom igi saxelmwifoebrivi mmarTvelobis<br />
moyvaruli ar iyo 3 .<br />
Saraf-xan bidlisi Tavis naSromSi gadmogvcems mohamed<br />
xod ban<strong>da</strong>s simx<strong>da</strong>lis <strong>da</strong> ugergilobis ramdenime magaliTs 4 .<br />
ismaili. sparsulenovani werilobiTi wyaroebis mixedviT,<br />
is maili sruliad gansxvavdebo<strong>da</strong> Tavisi ufrosi Zmisagan.<br />
man 14 wlis asakSi sax eli gaiTqva ajanyebuli biZis alyasmirzas<br />
winaaRmdeg brZolebSi 1547 wels <strong>da</strong> mis magier Sirazis<br />
gamgebla<strong>da</strong>c <strong>da</strong>iniSna. is mailma 1552 wels arzrumis<br />
mmarTveli <strong>da</strong>amarcxa, ibrZo<strong>da</strong> qurTistanSi <strong>da</strong> didi na<strong>da</strong>vlic<br />
iSova 5 . 1553-1554 wlebSi Sah Tamazma ismails didebuli<br />
qorwili ga<strong>da</strong>uxa<strong>da</strong> TavrizSi 6 . Semdeg wels Sahma masve<br />
Caabara heraTis marTva nacvlad mohamed-mirzasi, magram ismaili<br />
heraTSi Cadenili „uRirsi qme dobebis~ gamo, sul male<br />
ga<strong>da</strong>ayena. heraTSi kvlav mohamed-mirza <strong>da</strong>iniSna <strong>da</strong> masve <strong>da</strong>evala<br />
ismailis SahTan miyvana. Mmagram mohamedi heraTSi <strong>da</strong>rCa<br />
ismails ki sunduk-beg afSari gaayola. rodesac Sahma gaigo,<br />
1 Тамже, с. 201.<br />
2 Minadoi ., p. 5-6.<br />
3 Don Juan de Persia, p. 61r.<br />
4 Tамже, с. 212, 218, 234…<br />
5 gelaSvili n., <strong>da</strong>sx. naSr., gv. 121.<br />
6 Шараф-хан Бидлиси, c. 199.<br />
rom ismaili q. saveSi mivi<strong>da</strong>, mis Sesaxvedrad gaagzavna masumbeg<br />
safavi, romelmac is mails borkilebi <strong>da</strong>ado <strong>da</strong> yahyahes 1<br />
cixe-simagreSi Caamwyvdia 2 , sa<strong>da</strong>c man 20 weli gaatara.<br />
Sah Tamazis aseTi moqmedeba ismailis mimarT sxva<strong>da</strong>sxvagvarad<br />
axsnes. Saraf-xani erTgan aRniSnavs, rom ismailis<br />
moSurneebis mcdelo biT iyo, rom is yalyalas cixeSi gamoamwyvdies<br />
3 .Ggaurkvevelia ras gulisx mob<strong>da</strong> Saraf-xan bidlisi<br />
ismailis mier heraTSi Cadenil „uRirsi qmedobebSi~. SeiZleba<br />
es un<strong>da</strong> iyos is, rasac germanelma mkvlevarma ufliswulis<br />
Sahisadmi <strong>da</strong>umoCilebloba uwo<strong>da</strong>, rodesac igi <strong>da</strong>moukidebel<br />
ga<strong>da</strong>wyvetilebebs iReb<strong>da</strong> 4 . Aan is, rom heraTSi misvlis-<br />
Tanave, Sahis mier gayolebul ali-sulTan Taqalum piri<br />
Sekra TaTar-sulTanTan, ali-begTan, mohamed-xanis vaJebTan<br />
<strong>da</strong> sxvebTan <strong>da</strong> Seurcxyofa miayenes mohamed-xan lalas <strong>da</strong><br />
misi mokvlac ki ganizraxes. mohamed-xani yazvinSi wavi<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
Sahs moaxsena yvelaferi rac heraTSi ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>. SaxTan audiencii<strong>da</strong>n<br />
ramdenime dRis Semdeg, ali-sulTan Taqalu kilbad<br />
(gul baaT) gurjis vaJebma mokles 5 . savaraudoa ali-sulTan<br />
Taqalu ismailis miTiTebiT moqmedeb<strong>da</strong>, rac misi <strong>da</strong>patimrebis<br />
erT-erTi mizezi gax<strong>da</strong>.<br />
don xuan de persias mixedviT, ismails Tavis mamas-<br />
Tan ganxeTqileba hqon<strong>da</strong>, radgan mousvenari sulisa iyo <strong>da</strong><br />
axal-axali movlenebi itaceb<strong>da</strong>. moxuci Tamazi yovelTvis<br />
afrTxileb<strong>da</strong> mamac ax algazr<strong>da</strong>s, rom mas qed maRloba <strong>da</strong> sixarbe<br />
<strong>da</strong>Rupav<strong>da</strong> 6 . minadoic, jer Zalian mokled gadmogvcems,<br />
rom ismaili Tavisi mkacri xasiaTis gamo ga<strong>da</strong>gzavnili<br />
iqna kahkahes cixeSi, Tavrizsa <strong>da</strong> yazvins Soris 7 , Semdeg ki<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, c. 200-201.<br />
2 Тамже, с. 333.<br />
3 Тамже, с. 333.<br />
4 Hinz W., Op. cit., S. 35.<br />
5 Шараф-хан Бидлиси, c. 200<br />
6 Don Juan de Persia, p. 61 r.<br />
7 Minadoi , p. 4.<br />
344 345
ufro vrclad aRniSnavs im mizezze, ramac Sah Tamazis amgvari<br />
radikaluri RonisZieba ganapiroba. is maili yovelTvis<br />
aSkarad acxadeb<strong>da</strong> Tavis mtrul <strong>da</strong>mokidebulebaze Turqebis<br />
mimarT <strong>da</strong> ukmayo filebas gamoxatav<strong>da</strong> osmaleTTan 1555 wels<br />
ama siis zavis <strong>da</strong>debis gamo. mamisagan araerTgzis akrZalvisa<br />
man gabe<strong>da</strong>, rom arzrumis teritoriaze SeWriliyo <strong>da</strong><br />
gaeZarcva am mxaris qalaqebi <strong>da</strong> cixe-koSkebi 1 .<br />
ismailis <strong>da</strong>patimrebis mizezad misi osmaleTis teritoriebze<br />
Tav<strong>da</strong>sxmebi <strong>da</strong> iransa <strong>da</strong> osmaleTs Soris axali<br />
omis provocirebaa <strong>da</strong>s axelebuli sxva evropul wyaroSic.<br />
`karmelitebis qronika~ mog viTxrobs, rom ismailma mravaljer<br />
<strong>da</strong>amarcxa osmalebi, riTac ukmayo filo iyo, rogorc Sahi,<br />
ise misi mrCeveli, ismailis <strong>da</strong>uZinebeli mteri maysud-begi.<br />
man Sah Tamazs Caagona, rom ismailis moqmedeba un<strong>da</strong> Sefasebuliyo,<br />
rogorc amboxeba, radgan igi mSvidobianobis dros,<br />
Sahis nebarTvis gareSe, osmalTa qveyanas arbev<strong>da</strong>. maysud-begma<br />
Sahs ismailis mier iranis provinciebis mmarTvelebisadmi<br />
gagzavnili werilebic aCvena, romlebiTac is maT osmaleTis<br />
winaaRmdeg omisaken mouwodeb<strong>da</strong>. yovelive amis gamo Sahma<br />
ufliswuli cixeSi Casva 2 .<br />
Mmiuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom ismaili gare samyaro<strong>da</strong>n izolirebuli<br />
hyav<strong>da</strong>, Sah Tamazi, rogorc Cans, mainc Tavs mSvi<strong>da</strong>d<br />
ver grZnob<strong>da</strong>. mas sur<strong>da</strong> gamoricxuliyo yvela SesaZlebloba,<br />
rom ismails amboxeba moewyo Tavisi patimrobis adgilas 3<br />
_ kahkahes cixeSi.<br />
hei<strong>da</strong>r-mirza . dReisaTvis cnobili yvela werilobiTi<br />
wyaro erTx mad aRniSnavs Sah Tamazis gansakuTrebul Tbil<br />
<strong>da</strong>mokidebulebasa <strong>da</strong> siyvarulze Tavisi mesame vaJis _ hei<strong>da</strong>r-mirzasadmi.<br />
sruliad mcire asak isHhei<strong>da</strong>r-mirzasadmi<br />
Sahis gansakuTrebulad gamorCeuli <strong>da</strong>mokide bulebis maCve-<br />
1 Ibidem, p. 5.<br />
2 A Cronicle of the Carmelites in Persia, p. 44.<br />
3 Шараф-хан Бидлиси, с. 222.<br />
nebelia Tun<strong>da</strong>c is, rom 1560-1561 wlebSi, maSin, rodesac<br />
ufliswuli mxolod 4-5 wlisa iyo, osmalebs mosTxova<br />
misTvis sagamgeblod <strong>da</strong>eTmoT baR<strong>da</strong>di, samagierod maT ga<strong>da</strong>scem<strong>da</strong><br />
yazvinSi TavSefarebul ufliswul baiazids 16 .<br />
Saraf-xani gansakuTrebul simpaTias amJRavnebs hei<strong>da</strong>ris<br />
mimarT, maSin, roca is Cerqezis xmliT iRupeba. istorikosi<br />
ambobs: `erT-erTma Cerqezma gulamma xmlis <strong>da</strong>rtymiT <strong>da</strong>Rupa<br />
mefobis wyaluxv mdinareze aR mocenebuli is kviparosi <strong>da</strong><br />
vardi... romelsac ar hyav<strong>da</strong>T ba<strong>da</strong>li <strong>da</strong> Tanaswori sefevidebis<br />
ojaxsa <strong>da</strong> alis modgmaSi~ 27 .<br />
Hhei<strong>da</strong>r-mirzas pira<strong>da</strong>d icnob<strong>da</strong> <strong>da</strong> misi saintereso sityvieri<br />
por treti <strong>da</strong> <strong>da</strong>xasiaTeba <strong>da</strong>gvitova veneciis elCma<br />
Sahis karze vinCenco d’alesandrim. Mmisi TqmiT, hei<strong>da</strong>ri iyo<br />
tanmorCili, Zalian lamazi, Ta vis asakTan Se<strong>da</strong>rebiT Zalian<br />
seriozuli, Wkviani, SorsmWvreteli, sax elmwifo saqmeeb-<br />
Si Caxeduli. is fizikura<strong>da</strong>c kargad momzadebuli, mamaci<br />
mxe<strong>da</strong>ri iyo, gamoirCeo<strong>da</strong> sasimovno saubriTa <strong>da</strong> zrdilobiT.<br />
yovelive aRniSnulis gamo, hei<strong>da</strong>ri sasaxleSi yvelas<br />
uyvar<strong>da</strong>, gan skuTrebiT ki Sah Tamazs, magram imave Tvisebebis<br />
gamo, igi <strong>da</strong>-Zmebs sZul<strong>da</strong>T 3 . <strong>da</strong>-Zmebis hei<strong>da</strong>risadmi<br />
siZulvili SeiZleba misi xelisu flebisaken TavSeukavebeli<br />
ltolviTac iyo gamowveuli, ris Sesaxebac sakmaod <strong>da</strong>majereblad<br />
mogviTxrobs mina doi. `es hei<strong>da</strong>ri, jer kidev ma Sin,<br />
rodesac Tamazi mwoliare avadmyofi iyo, utifrad Sevi<strong>da</strong><br />
mis sa wol oTaxSi <strong>da</strong> Subli Seimko mamiseuli gvirgviniT.<br />
aseTi moufiqre beli saqcieliT moxuci <strong>da</strong> uZluri mamis<br />
Tvalwin amJRavneb<strong>da</strong> Tavisi pativmoyvareobis Seuferebel<br />
wyurvils. igi sxva dros <strong>da</strong>Svebuli Sec domis msxverpli<br />
gax<strong>da</strong>. Tamazis sikvdilis Sem deg igi <strong>da</strong>saxelebul <strong>da</strong>sTan<br />
[ferixan-xanumTan] TaTbirob<strong>da</strong> <strong>da</strong> yovelnairad cdilob<strong>da</strong><br />
1 Тамже, с. 206.<br />
2 Тамже, с. 229-230.<br />
3 A Cronicle of the Carmelites in Persia, p. 44-45.<br />
346 347
metad sasurveli mdgomareobisaTvis mieRwia <strong>da</strong> imdenad win<br />
wavi<strong>da</strong> <strong>da</strong>sTan <strong>da</strong> saxelmwifo mrCevlebTan xvewniTa <strong>da</strong> maTi<br />
gulis mogebiT, rom misTvis gverdis avla memkvidreobis<br />
sakiTxSi, mxolod misi motyuebiTRa SeiZlebo<strong>da</strong>~ 1 .<br />
Saraf-xanis mixedviT hei<strong>da</strong>r-mirzas de<strong>da</strong> qarTveli mona<br />
iyo 2 , rac sxva cnobebiT ar <strong>da</strong>sturdeba. is, rogorc savaraudoa,<br />
maRali warmoSo bisa un<strong>da</strong> yofiliyo. TviT Saraf-xan<br />
bidlisic erTgan aRniSnavs, rom Sa his karze aRzevebuli<br />
alixan _ gurji <strong>da</strong> zaal-gurji hei<strong>da</strong>r mirzas <strong>da</strong> imam-yulimirzas<br />
biZebi, maTi dedis Zmebi iyvnen 3 . savaraudoa, <strong>da</strong>saxelebuli<br />
qarTveli didebulebis Sahis karze <strong>da</strong>winaureba maTi<br />
dis, Sah Tamazis sayvareli colis, sulTan zade xanumis<br />
<strong>da</strong>msaxureba iyves. aravi Tari cnoba ar gagvaCnia <strong>saqarTvelos</strong><br />
romeli kuTxi<strong>da</strong>n <strong>da</strong> gvari<strong>da</strong>n iyo es gavleniani qalbatoni.<br />
mxolod cnobilia, rom Sahs igi gansakuTre biT uyvar<strong>da</strong>,<br />
didi gavleniTa <strong>da</strong> avtoritetiT sarge blob<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tavisi<br />
va Jis, hei<strong>da</strong>r-mirzas gamefebas cdilob<strong>da</strong>. Aam saqmeSi mas<br />
Tavisi Zmebis <strong>da</strong> sxvebis <strong>da</strong>xmarebis imedi hqon<strong>da</strong>, razec<br />
qvemoT ufro vrclad iTqmeva. Ddon xuan sparseli hei<strong>da</strong>ris<br />
mfarvelebad <strong>da</strong> mxar<strong>da</strong>mWerebad sxva pirov nebebs asaxelebs:<br />
`maszed (hei<strong>da</strong>rze – e.m.) dedis naTersavebi zrunavdnen,<br />
romelTa Soris iyvnen isaxani, evnuxi ayTa huseini <strong>da</strong> firmohamedi~<br />
4 . Mmina doi ki gvamcnobs, rom hei<strong>da</strong>ri `ze<strong>da</strong>mxedvelobis<br />
qveS iyo zalxanis, fir-mohamedisa <strong>da</strong> dedis mxri<strong>da</strong>n<br />
sxva naTesavebisa~ 5 . maSasa<strong>da</strong>me, minadoi <strong>da</strong> don xuan de<br />
persia erT maneTs mxolod fir-mohamedis hei<strong>da</strong>r-mirzasadmi<br />
momxreobaSi eTanxme bian.<br />
ferixan-xanumi . Tavisi WkuiT, gonebiT, moxerxebulobiT,<br />
cbiere biTa <strong>da</strong> aqtiurobiT gamoirCeo<strong>da</strong> Sah Tamazis asuli<br />
1 Minadoi, p. 7.<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, c. 232.<br />
3 Тамже, с. 229.<br />
4 Don Juan de Persia, p. 61 r.<br />
5 Minadoi T., p. 4.<br />
Cerqezi colisagan, Samx alis disSvili ferixan-xanumi. minadois<br />
mixedviT, ferixani yvelaze ufrosi iyo Sah Tamazis<br />
SvilebSi 1 . sasaxleSi mis gavlenaze mety velebs isic, rom<br />
Sahis ukanaskneli surviliT mas <strong>da</strong>evala, karis mrCevelebTan<br />
erTad, sisruleSi moeyvana anderZi memkvidris gamefebis<br />
Sesaxeb. sxvaTaSoris, hei<strong>da</strong>r-mirzac aRiareb<strong>da</strong> Tavisi dis<br />
SesaZle blobebs <strong>da</strong> xSirad Tavis momavalze eTaTbirebo<strong>da</strong> 2 .<br />
don xuan de persias TqmiTac, ferixan-xanumi didi xnis ganmavlobaSi<br />
orWoful mdgomareobaSi iyo, visT vis, ismailisa<br />
Tu hei<strong>da</strong>risaTvis mieniWebina upiratesoba.<br />
ferixan-xanumis iniciativianobas aRniSnav<strong>da</strong> don xuan<br />
de persiac 3 . man mniSvnelovani roli Seasrula Sah Tamazis<br />
gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg momx<strong>da</strong>r politikur ambebSi, ker-<br />
Zod, ismail-mirzas gamefebaSi. ismailma <strong>da</strong>s ar <strong>da</strong>ufasa<br />
Tanadgoma, CamoarTva 200 aTas dukatze meti Rire bulebis<br />
qoneba <strong>da</strong> aiZuleb<strong>da</strong> gaWirvebaSi ecxovra. ferixan xanumi,<br />
rogorc `karme litebis qronika~ gadmogvcems, <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong><br />
axali Sahis religiuri politikiT ukmayofilo didebulebs<br />
<strong>da</strong> ismaili sawamlavi ani opiumiT mowamles 4 . ferixan xanumma<br />
mxari <strong>da</strong>uWira, agreTve mohamed xo<strong>da</strong>bvandes gamefebas, radgan<br />
imedovneb<strong>da</strong>, rom susti Zmis mefobisas mTel Zala-uflebas<br />
Tavis xelSi moaqcev<strong>da</strong>. magram mas Zlieri konku renti<br />
gamouCn<strong>da</strong> Sahis colis, Wkviani, energiuli <strong>da</strong> cbieri mahdiulias<br />
saxiT. mahdi mazan<strong>da</strong>ra nis gamgeblis qaliSvili iyo<br />
<strong>da</strong> qmris susti mxareebis gaTvaliswinebiT, is xelisuflebis<br />
saTaveSi moeqca. man ofi cialurad <strong>da</strong>ikava umaRlesi divanis<br />
vaqilis Tanamdeboba, vezirTan er Tad, faqtobrivad, ganageb<strong>da</strong><br />
Sahis kancelarias. misi upirvelesi Ron isZieba iyo ferixan<br />
1 Mminadoi Samxals <strong>da</strong> mis <strong>da</strong>s qarTvelad Tvli<strong>da</strong>. imave qalisagan Sahs<br />
hyav<strong>da</strong> kidev erTi vaJi mustafa-mirza. Minadoi, p. 6. mustafas dediT qarTvelad<br />
<strong>da</strong> ferixan-xanumis Zmad miiCnev<strong>da</strong> don xuan de persiac, p. 61v.<br />
2 Ibidem, p. 7.<br />
3 Don Juan de Persia, 61 r.<br />
4 A Cronicle of the Carmelites in Persia, p. 57.<br />
348 349
xanumis sikvdiliT <strong>da</strong>sja, rac sisruleSi moiyvanes kidec 1 .<br />
rogorc don xuan de persia gadmog vcems (is, SeiZleba, TviTmxilveli<br />
iyo), `mis mokveTil <strong>da</strong> gasisxlianebul, Subze<br />
wamogebul Tavs, yazvinis karibWesTan <strong>da</strong>atarebdnen~ 2 .<br />
* * *<br />
1573 wels moulodnelad avad gax<strong>da</strong> Sah Tamazi. Sahis<br />
karze maSinve <strong>da</strong>iwyo brZola memkvidris sakiTxis gamo. <strong>da</strong>vis<br />
dros sabolood gamoikveTa ori erTmaneTis mowinaaTRmdege<br />
<strong>da</strong>jgufeba: erTi mxars uWer<strong>da</strong> Sah Tamazis meore vaJs<br />
ismail-mirzas, xolo meore <strong>da</strong>jgufeba _ Sahis mesame vaJs _<br />
hei<strong>da</strong>r-mirzas 3 , romelic mamas gansakuTrebiT uyvar<strong>da</strong> <strong>da</strong> sxva<br />
Svilebisagan gansxvavebiT mas sasaxleSi yofnis ufleba mianiWa<br />
4 . man hei<strong>da</strong>risadmi keTil ganwyoba imiTic gamoxata, rom<br />
ufros vaJebze win <strong>da</strong>ayena <strong>da</strong> taxtis memkvidred <strong>da</strong>niSna. ase<br />
ganucxa<strong>da</strong> Sah Tamazis elCma Toqmak-xanma konstantinopolSi<br />
sulTan murad II -s (1574-1595) taxtze asvlis milocvisas.<br />
am dros ki `Sah Tamazi Tavisi ormoc<strong>da</strong>ToTxmetwliani mefobis<br />
Semdeg taxti<strong>da</strong>n samareSi midio<strong>da</strong>~ 5 .<br />
don xuan de persias gadmocemiT, „moxuci mefe Tamazi<br />
Tavisi imperiis xanebisa <strong>da</strong> sulTnebis moTxovniT iZulebuli<br />
iyo, miuxe<strong>da</strong>vad is mailisadmi uaryofiTi Sexedulebisa,<br />
anderZSi Tavis memkvidred igi <strong>da</strong>e niSna <strong>da</strong> Tavis<br />
pirmSosa <strong>da</strong> ufros Svilze _ muhamedze win <strong>da</strong>eyene bina“ 6 .<br />
ma gram am dros ismaili, mamis brZanebiT, kahkahes 7 anu<br />
1 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 141-142.<br />
2 Don Juan de Persia, p. 64 r.<br />
3 Malcolm J., Geschhichte Persiens von der frühesten Periode an bis zur jetzigen<br />
Zeit, II B., Leipzig, 1830, S. 19 .<br />
4 Ibidem.<br />
5 Hammer J., Op. cit. , S. 473-474.<br />
6 Don Juan de Persia, 61 v.<br />
7 kahaka _ Mminadoi, kahkahahi _ baiaTi, yalyaa _ beri egnataSvili.<br />
alamuTis 1 cixeSi gamomwyvdeuli iyo 2 . Sahi SiSob<strong>da</strong>, rom<br />
hei<strong>da</strong>r-mir zas momxreebs SeeZloT satusaRos ufrosis xalifa<br />
ansar yara<strong>da</strong>Rlus saSualebiT xeleyoT ismail-mirzas<br />
sicocxle. amitom man mizanSe wonilad CaTvala is mailis<br />
<strong>da</strong>cva gaeZlierebina <strong>da</strong> yizilbaSTa gamoCenili sardlis<br />
amir aslan sulTanis vaJs ubrZana, 60 mebrZoliT misuliyo<br />
yahyahes cixeSi <strong>da</strong> ismail-mirza <strong>da</strong>ecva 3 .<br />
Sah Tamazis amgvarma zerele RonisZioebebma, ra Tqma<br />
un<strong>da</strong>, ver <strong>da</strong>acxro taxtis pretendentTa <strong>da</strong> maTi momxreebis<br />
vnebaTa Relva. isini mxolod xelsayrel moments elodnen.<br />
TiToeul <strong>da</strong>jgufebas (jer viwros), Tavisi miznebi hqon<strong>da</strong>.<br />
isqander munSis mixedviT, roca avadmyofi Sahi abanoSi<br />
un<strong>da</strong> wasu liyo, ismail-mirzas momxreebi mRelvarebam moicva.<br />
maT eSino<strong>da</strong>T, rom qarTvelebis meTauri zaal-begi (igi mxars<br />
uWer<strong>da</strong> hei<strong>da</strong>r-mirzas), romelic wesisamebr Sahs abanoSi<br />
emsaxurebo<strong>da</strong>, mas moklav<strong>da</strong> 4 .<br />
zaal-begi yovelTvis emsaxurebo<strong>da</strong> Sahs abanoSi. im dRes,<br />
roca ga<strong>da</strong>wyvetili iyo Sahis abanoSi wasvla, qarTvelebi<br />
Ciodnen: `CvenSi ra <strong>da</strong>inaxes iseTi, rom Cveni samsaxuris<br />
Sesrulebas gviSliano~. rodesac yizilbaSi amirebis<br />
qarTvelebisadmi braldebam Sahis yuramde miaRwia, man is<br />
ar gaiziara <strong>da</strong> `zaal-begi ixmo, raTa Cvulebriv misuliyo<br />
abanoSi <strong>da</strong> samsaxuri Seesrulebina. im xalxma xmis amoReba<br />
ver SesZlo <strong>da</strong> Sercxvenili <strong>da</strong>iSala~ 5 .<br />
1 alamuTis cixe _ `arwivis bude~, mdebareob<strong>da</strong> elbrusis mTebSi, yazvinis<br />
maxoblad. iTvlebo<strong>da</strong> erT-erT miuval cixe-simagred (isqander munSi, gv. 152,<br />
Sen. 38). rogorc Cans, kahkahe <strong>da</strong> alamuTi erTi <strong>da</strong> igive cixe-simagris ori<br />
saxelia, radgan baiaTis gadmocemiT, kahkahes cixec mdebareob<strong>da</strong> yazvini<strong>da</strong>n 150,<br />
Tavrizi<strong>da</strong>n ki _ 30 legis <strong>da</strong>SorebiT (p. 60 v).<br />
2 qarTuli wyaro a<strong>da</strong>sturebs Mminadois <strong>da</strong> baiaTis cnobebis siswores:<br />
„Sah Tamazis Svili Sah ismaili tyued ij<strong>da</strong> cixesa yalyaas“. qarTlis<br />
cxovreba., gv. 517.<br />
3 Hinz W., Op. cit., S. 41.<br />
4 isqander munSi, gv. 26.<br />
5 iqve.<br />
350 351
im dRes, rodesac Sahi abanoSi midio<strong>da</strong>, isini vinc TavianT<br />
Tavs Sahsevanebs (Sahis megobrebi) uwodebdnen, sinamdvileSi<br />
ismail-mirzas momxreebi iyvnen, 4-5 aTasi Seiara-<br />
Rebuli kaci sasaxlis karTan Segrovdnen <strong>da</strong> ganzraxuli<br />
hqon<strong>da</strong>T zaal-begisaTvis xeli SeeSalaT. imave dros, qarTvelebi<br />
<strong>da</strong> maTi momxre Seixavandi, usTajlu <strong>da</strong> maTi xelqveiTnic,<br />
agreTve 4-5 aTasi aseve SeiaraRebuli kaci<br />
Seikriba zaal-begis <strong>da</strong>saxmareblad <strong>da</strong> sasaxleSi Sesvlas<br />
cdilobdnen. mosalod neli iyo sisxlis Rvra 1 . mdgo mareoba<br />
ganmuxta hei<strong>da</strong>r-mirzas gamoCenam, `ismail-mirzas momxreebma<br />
veRar SeZles meti ayal-mayali~ 2 .<br />
TiToeul <strong>da</strong>jgufebas Tavisi miznebi hqon<strong>da</strong>, magram brZola<br />
am jerad ar gamwvav<strong>da</strong>, radgan sasaxlis eqimebis mcdelobis<br />
Sedegad Sahi gamokeT<strong>da</strong>. TamazisaTvis cnobili gax<strong>da</strong> is<br />
ambebi, rac misi avadmyofo bis dros tax tis irgvliv mox<strong>da</strong>.<br />
mas amis Sesaxeb moaxsena Cerqezma colma, misi qaliS vilis<br />
ferixan-xanumis de<strong>da</strong>m. Cans, colis Cagonebam gasWra <strong>da</strong> Sah<br />
Tamazi amis Semdeg hei<strong>da</strong>r-mirzas winaaRmdeg ganewyo. ma gram<br />
mis mimarT, iseve rogorc ufliswulis momxreebis mimarT<br />
mkacri RonisZiebebi ar gautarebia. isqander munSis TqmiT,<br />
`roca kurTxeuli Sahi savsebiT gamo janmrTel<strong>da</strong>, aseTi ambebis<br />
moxdena aRkveTa <strong>da</strong> garemoebis gamoZieba ar <strong>da</strong>uwyia~ 3 .<br />
man mxolod cixeSi <strong>da</strong>mwyvdeuli is mailis <strong>da</strong>cva gaaZliera.<br />
Sa hisaTvis cnobili iyo, rom cixis gamgebeli xalife ansar<br />
yara<strong>da</strong>Rlu karis umaRles xazina<strong>da</strong>rs qarTvel farox zadbegs<br />
moyvrob<strong>da</strong>. es ukanask neli ki hei<strong>da</strong>ris Tavgamodebuli<br />
momxre iyo 4 .<br />
sainteresoa, rogori iyo ZalTa Tanafardoba taxti<br />
preten dendentTa Soris, romel Zalebs eyrdnobodnen isini?<br />
1 iqve, gv. 26.<br />
2 iqve, gv. 27.<br />
3 iqve.<br />
4 albaT es un<strong>da</strong> iyves iranis karze aRzevebuli, gamoCenili mxatvris<br />
siaoS-beg qarTvelis Zma. iqve, gv. 27-28.<br />
es sakiTxi sakmaod <strong>da</strong>wvrilebiT Seiswavla v. hincma, Tumca<br />
mis mier <strong>da</strong>fiqsire buli zogierTi cnoba ar emTxveva sxva<br />
wyaroTa monacemebs.<br />
hei<strong>da</strong>ris momxreni ismailis momxreni<br />
mustafa-mirza, Sah Tamazis<br />
mexuTe vaJi, SeeZina erT-erTi<br />
qarTveli qalisagan, 20 wlis,<br />
Wkviani, ficxi, lamazi.<br />
husein beg usTajlu, aseulis<br />
meTauri <strong>da</strong> amira, Zalian mdi<strong>da</strong>ri<br />
<strong>da</strong> gavleniani, mustafamirzas<br />
aRmzrdeli, sasaxlis<br />
umniSvnelovanesi pirovneba.<br />
zaal begi qarTvelTa meTauri<br />
<strong>da</strong> amira, imamyuli-mirzas<br />
biZa, mamaci <strong>da</strong> Zlieri.A<br />
ali-xan begi, esec qarTveli<br />
didebuli, hei<strong>da</strong>r-mirzas<br />
biZa.<br />
alah-yuli-sulTan ijek<br />
oRlu, usTajlus gvaris umniSvnelovanesi<br />
beladi<br />
xalifa ansar yara<strong>da</strong>Rlu,<br />
ismailis satusaRos ufrosi,<br />
miemxro usTajlus 2 .<br />
1 CerqezTa Samxalis <strong>da</strong>.<br />
2 Hinz W., Op. cit., S. 46.<br />
suleiman-mirza, Sah Tamazis<br />
mesame vaJi erT-erTi Cerqezi<br />
qalisagan 1 , 21 wlis.<br />
mahmud-mirza, Sah Tamazis meeqvse<br />
vaJi, SeeZina erT monasTan,<br />
18 wlis, gavlenis gareSe.<br />
ahmad-mirza, Sah Tamazis mecxre<br />
vaJi, SeeZina erT monasTan,<br />
13 wlis, gavlenis gareSe.<br />
ferixan xanumi, Sah Tamazis<br />
meore qaliSvili, princ suleimanis<br />
<strong>da</strong>, 30 wlis, didi<br />
gavlenis mqone.<br />
husein-yuli xolafa rumlu,<br />
mcireaziuri sufis beladi,<br />
cbieri <strong>da</strong> Zlieri.<br />
Samxal sulTani, Cerqezebis<br />
beladi, ferixan xanumisa <strong>da</strong><br />
suleiman-mirzas biZa.<br />
352 353
Sadraddin-xani, saxelmwifo<br />
mdivnis masum beg safavis<br />
vaJi, hei<strong>da</strong>r-mirzas aRmzrdeli,<br />
zei-xavandis gvari<strong>da</strong>n.<br />
zaied beg kamune, gamoCenili<br />
Siiti sasuliero piri<br />
usTajlus, zeielxavandis<br />
<strong>da</strong> TaleSis mTeli gvarebi,<br />
qarTvelebi.<br />
amir aslan begi, afSarebis beladi,<br />
mniSvnelovani sar<strong>da</strong>li<br />
<strong>da</strong> princ ahmadis aRmzrdeli<br />
vali beg afSari, haremis<br />
<strong>da</strong>cvis meTauri<br />
hei<strong>da</strong>r sulTan kapuRi, TurqmanTa<br />
beladi,<br />
kumis gamgebeli.<br />
soleiman xalifa Samlu,<br />
sulTaniis gamgebeli.<br />
rumlus, afSaris, Turqmenebis,<br />
Samlus, yajaris,<br />
zulyadris, Cerqezebis <strong>da</strong><br />
qurTebis mTeli tomebi<br />
aravisken<br />
sulTan ibrahim-mirza, bahram-mirzas vaJi <strong>da</strong> Sah Tamazis<br />
Zmis Svili, saxlTuxucesi, poeti, mxatvari, musikosi 1<br />
zogierTi ram viciT im gamuslimanebuli qarTvelebis<br />
Sesaxeb, romlebic met-nakleb rols asrulebdnen saintereso<br />
periodis iranis politikur cxovrebaSi. isini saTaveSi<br />
edgnen im seriozul politikur <strong>da</strong>jgufebas, romelsac<br />
1 morTaza mehdi faTemi, sparsuli masalebi XVI-XVII saukuneebis qarTvel<br />
moRvaweTa Sesaxeb, Tb., 1982, gv. 62; Шараф-хан Бидлиси, c. 229.<br />
sasurveli ufliswulis gamefebiT Tavisi miznebis ganxorcieleba<br />
sur<strong>da</strong>. es <strong>da</strong>jgufeba imave dros upirispirdebo<strong>da</strong><br />
udidesi gavlenis mqone meore djgufebas, romelsac aseTive<br />
interesebi gaaCn<strong>da</strong>.<br />
354 355<br />
* * *<br />
zaal begi. morTeza mehdi faTemis TqmiT, zaal begi<br />
iranSi moRvawe erT-erTi pirveli qarTveli iyo, romelic<br />
XVI s. 40-ian wlebSi Sah Tamazis sasaxleSi cxovrob<strong>da</strong> <strong>da</strong><br />
Sahis ndobiTa <strong>da</strong> yuradRebiT sargeblob<strong>da</strong>. zaal begs iranSi<br />
hyav<strong>da</strong>, agreTve, ori Zma _ <strong>da</strong>viTi <strong>da</strong> Tamazi. isini Zlieri<br />
mxe<strong>da</strong>rTmTavrebi iyvnen. maTi <strong>da</strong> _ jan feri xanumi Sah Tamazis<br />
pirveli coli iyo 1 . Saraf-xan biTlisis mixedviT, zaal<br />
begis Zma iyo ali-xan gurji <strong>da</strong> isini sulTan hei<strong>da</strong>r-mirzas<br />
<strong>da</strong> imam-yuli-mirzas biZebi iyvnen 2 . samwuxarod ar viciT<br />
<strong>saqarTvelos</strong> romeli kuTxi<strong>da</strong>n iyvnen an rogor viTarebaSi<br />
aRmoCndnen isini iranSi. isini hei<strong>da</strong>r mirzas gasamefeblad<br />
ibrZodnen. Tu Saraf-xan biTlisis naTqvams gaviziarebT, rom<br />
zaal-begis Zma alixan-begi iyo, maSin naTelia, rom zalic<br />
imave samTavro<strong>da</strong>n iqnebo<strong>da</strong> sai<strong>da</strong>nac misi Zma iyo. mxolod<br />
erTaderTi „mesxuri matiane“ un<strong>da</strong> migvaniSnebdes, rom isini<br />
mesxi ioTamiSvilebi iyvnen 3 . magram gaugebaria, sai<strong>da</strong>n dgindeba,<br />
rom isini ioTamiSvil-SalikaSvilebi iyvnen 4 .<br />
rogorc werilobiTi wyaroebi<strong>da</strong>n Cans, zaal-begi (igive<br />
zaal-gurji) iranSi mcxovrebi gamuslimanebuli <strong>da</strong> ierarqiis<br />
sxva<strong>da</strong>sxva safexurze mdgomi qarTulebis meTauri iyo<br />
<strong>da</strong> didi gavleniT sargeblob<strong>da</strong>.<br />
1 morTeza mehdi faTemi, sparsuli masalebi XVI-XVII saukuneebis qarTvel<br />
moRvaweTa Sesaxeb, Tb., 1982, gv. 62; Шараф-хан Бидлиси, с. 229.<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, с. 229.<br />
3 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 42<br />
4 kacitaZe d., qarTul-iranuli urTierTobi<strong>da</strong>n, gv. 138.
zaal-begi gamoirCeo<strong>da</strong> simamaciT <strong>da</strong> gambe<strong>da</strong>obiT. amitom<br />
iyo, rom germaneli istorikosi valter hinci, sparsulenovan<br />
werilobiT wyaroebze <strong>da</strong>yrdnobiT, mas germanelTa erovnul<br />
gmirs a<strong>da</strong>rebs <strong>da</strong> `Tavisi drois zigfrids~ uwodebs 1 .<br />
zaal begi , garkveuli interesebi<strong>da</strong>n gamomdinare, <strong>da</strong>kav-<br />
Sirebuli iyo iranis zogierTi Zlieri gvaris liderTan.<br />
zaal begi koaliciaSi pirvelad Cans 1573 wels, rodesac<br />
Sah Tamazis avadmyofobisas mwvaved <strong>da</strong>dga taxtis memkvidris<br />
sakiTxi. swored am dros gamoikveTa ori <strong>da</strong>pirispirebuli<br />
banaki. pirvelSi Sediodnen: husein-yuli-xolafa rumlu,<br />
emiri aslan beg afSari <strong>da</strong> Cerqezebis Samhali. meore<br />
<strong>da</strong>jgufebaSi iyvnen: hosein-beg iuzbaSi usTajlu, fari-beg<br />
yojlu qorCi Turqemani <strong>da</strong> zaal-gurji 2 .<br />
zaal-begs Sahis karze, savaraudoa, sakmaod didi uflebebi<br />
<strong>da</strong> movaleobebi hqon<strong>da</strong>, magram ar Cans isini konkretulad<br />
raSi gamoixatebo<strong>da</strong>. isqander munSis mxolod isa<br />
aqvs naTqvami, rom zaal-begi Sahs abanoSi emasaxurebo<strong>da</strong> 3 .<br />
rogorc Cans, `abanoSi samsaxuri~, Sah Tamazis dros imdenad<br />
mniSvnelovani iyo, rom rodesac 1573 wels Sah Tamazi avad<br />
gax<strong>da</strong>, qarTvelTa mowinaaRmdege yizilbaS amiraTa jgufma<br />
zaal-begis Sahisagan CamoSorebis mTavar pirobad qarTvelebisaTvis<br />
abanoSi samsaxuris akrZalva miiCnies. ai rogor gadmogvcems<br />
isqander munSi am ambavs: `Sahis avadmyofobis dros<br />
sasaxleSi ufliswulebs Soris taxtis <strong>da</strong>kavebis sakiTxis<br />
gamo atexil qiSpobasa <strong>da</strong> <strong>da</strong>vaSi zaal-begi, romelic im<br />
jgufs (e. i. hei<strong>da</strong>r mirzas momxreebs) ekuTvno<strong>da</strong>, xolo<br />
misi <strong>da</strong> Sahis meuRleTa rigebSi iTvlebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> ramdenime<br />
ufliswulis de<strong>da</strong> iyo, sulTan ismailis momxreTa moZule<br />
iyo, rom Sahi abanoSi wabrZandebo<strong>da</strong>, ismail-mirzas momxreebi<br />
SeTanxmdnen imaze, rom zaal-begi umaduri iyo <strong>da</strong> saxelm-<br />
1 Hinz W., Op. cit., S. 46<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, с. 227.<br />
3 isqander munSi, gv. 26.<br />
wifos erTguli sufiebi mas ar endobodnen. Cven ar <strong>da</strong>vuSvebTo,<br />
Tqves maT, rom am dros, roca misi udidebulesoba<br />
ase <strong>da</strong>sustebulia, igi (zaal-begi) abanoSi wavides <strong>da</strong> iq<br />
imsaxuroso, misi Ralatisagan uzrunvelyofili ara varTo.<br />
qarTvelebma, Seixavendem, usTajlum <strong>da</strong> yvela hai<strong>da</strong>relebma<br />
amis Sesaxeb laparaki <strong>da</strong>iwyes. qarTvelebi ambobdnen,<br />
CvenSi ra <strong>da</strong>inaxes iseTi, rom Cveni samsaxuris Sesrulebas<br />
gviSliano~ 1 . rodesac Sahma es ambavi gaigo, „man mizanSewonilad<br />
miiCnia, ar mieqcia yuradReba <strong>da</strong> zaal-begi ixmo, raTa<br />
Cveulebrivad misuliyo abanoSi <strong>da</strong> samsaxuri Seesrulebina~ 2 .<br />
qarTvelTa mowinaaRmdegeebma xmis amoReba ver gabedes <strong>da</strong>,<br />
rogorc isqander munSi aRniSnavs, Sercxvenilebi <strong>da</strong>iSalnen.<br />
„sulTan hei<strong>da</strong>ris momxreebma „axali sicocxle moipoves“<br />
<strong>da</strong> matyuaraTa ciliswamebas <strong>da</strong> borotganmzraxvelTa ginebas<br />
ga<strong>da</strong>urCnen. Semdeg, roca kurTxeuli Sahi savsebiT gamojanmrTel<strong>da</strong>,<br />
aseTi ambebis moxdena akrZala <strong>da</strong> am garemoebis<br />
gamoZieba ar <strong>da</strong>uwyia“ 3 .<br />
k. tabataZis <strong>da</strong>kvirvebiT, iranis politikur cxovrebaSi<br />
abanos gansakuTrebuli adgili ekava, imdenad ramdena<strong>da</strong>c<br />
Sah Tamazi did dros abanoSi atareb<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c xSirad<br />
saxelmwifoebrivi mniSvnelobis sakiTxebi wydebo<strong>da</strong>. maSasa<strong>da</strong>me,<br />
abanoSi Sahis siaxloves yofna mxolod SahTan <strong>da</strong>axloebuli<br />
pirebis privilegia iyo. `amrigad, rogorc irkveva,<br />
Sah TamazisaTvis esoden mniSvnelovani samsaxuri zaal-begis<br />
xelT iyo, romelic, savsebiT SesaZlebelia, im vezirad igulisxmebodes,<br />
romlis <strong>da</strong> iranis Sahis haramxanaSi im dros<br />
marTlac iyo~ 4 .<br />
alixan begi. rogorc iTqva, alixan begi zaal-begis<br />
Zma <strong>da</strong> hei<strong>da</strong>r-mirzas <strong>da</strong> imamyuli-mirzas, dediT qarTveli<br />
1 iqve, gv. 25-26.<br />
2 iqve, gv. 27.<br />
3 isqander munSi, gv 27.<br />
4 Sah Tamazis saubari osmaleTis elCebTanTan, gv 49, 82-83, Sen. 211.<br />
356 357
ufliswulebis, biZa iyo. „mesxuri matianes“ mixedviT, alixani<br />
mesxi ioTamiSvili yofila 1 . es alixani saqarTveloSi<br />
cnobili yofila, rogorc hei<strong>da</strong>r-mirzas gamefebisaTvis erTerTi<br />
Tavgamodebuli mebrZoli. Sah Tamazis gar<strong>da</strong>cvalebis<br />
Semdeg yazvinSi <strong>da</strong>trialebuli ambebisa <strong>da</strong> masSi alixanis<br />
adgilis Sesaxeb, beri egnataSvili Semdegnairad gadmogvcems:<br />
„qoronikonsa s ∼ d: maissa ie, dResa samSabaTsa, yaeni Sah Tamaz<br />
mokv<strong>da</strong> <strong>da</strong> ustajluanTa <strong>da</strong> ioTamis Svilman alixan-sulTan<br />
ai<strong>da</strong>r-mirzas batonoba moindomes. jargazma Samxal avSarTa<br />
<strong>da</strong> vinca maTi oimati iyo mouPden, ai<strong>da</strong>r mirza mokles,<br />
usta-jluani amoswyBdes <strong>da</strong> ismael-mirzas gamosayvanad kaci<br />
gagzavnes“ 2 .<br />
gulbaaTi. Sah Tamazis saqarTveloSi pirveli laSqrobis<br />
dros (1540/1), rogorc hasan rumlu mogviTxrobs, Tbilisis<br />
cixes Tavi Seafara qarTlis mefe luarsab I -is (1530-1556)<br />
erT-erTma `amiram~ gulbaaTma. Sem degSi man uvnebloba iTxova,<br />
yizilbaSebs cixe Caabara <strong>da</strong> islami miiRo 3 .<br />
hasan rumlus Txzulebis aSiaze yofila minaweri, romel-<br />
Sic naTqvami iyo: `xsenebuli gulbaaTi m<strong>da</strong>bio xalxs ekuTvnis,<br />
romelTac msaxurs uwodeben, <strong>da</strong> Tan aznauric aris,<br />
radgan amirad iTvleba~ 4 .<br />
gulbaaTis Sesaxeb Se<strong>da</strong>rebiT vrclad gadmoqvcems <strong>da</strong><br />
mis mdgo mareobas gasagebs xdis isqander munSi, romelic<br />
yizilbaSebis mier Tbi lisis aRebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT ambobs:<br />
`gulbad qarTveli, romelic (mefe – e.m.) luarsabisagan<br />
Tbilisis mmarTvelad iyo <strong>da</strong>niSnuli, qarTvelebis erTi<br />
jgufiT cixeSi gaiqca, mas <strong>da</strong>sZlia islamis miRebis survilma,<br />
cixi <strong>da</strong>n uvneblobiT gamovi<strong>da</strong> <strong>da</strong> islamis miRebis<br />
bedniereba moipova~ 5 .<br />
1 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 42<br />
2 qarTlis cxovreba, II , gv. 517<br />
3 hasan rumlu, gv. 23 .<br />
4 iqve, gv. 56, Sen. 49<br />
5 isqander munSi, gv. 16 .<br />
Sah Tamazis saqarTveloSi pirveli laSqrobis <strong>da</strong> gulbaaTis<br />
mier yizilbaSebisaTvis Tbilisis Cabarebis Sesaxeb,<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgi janiZe mog viTxrobs Semdegs: `gulbad rome<br />
mefis lvarsabisagan <strong>da</strong>yenebuli qalaqis cixisTavi <strong>da</strong> mouravi<br />
iyo <strong>da</strong> an sxva vinc morCen, qalaqis cixeSi Seixvewnes<br />
<strong>da</strong> yizilbaSis laSqarni cixes Semoadgnes. viTarc laSqris<br />
molodini arsiT hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong> cixeSi saWmeli <strong>da</strong> nuzli ara<br />
hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong> verc gare<strong>da</strong>m Seugzavnes <strong>da</strong> SimSilman nametnavad<br />
Zali uyo <strong>da</strong> arc mSveli gauCn<strong>da</strong>, Rone gauwy<strong>da</strong> <strong>da</strong> uvneblobis<br />
fici gamoarT ves <strong>da</strong> cixe misces <strong>da</strong> mas aqeT qalaqis<br />
cixe qarTvelT veRar iSovnes~ 1 .<br />
igive ambavi, mcireodeni gansxvavebiT, gadmocemulia `axali<br />
qarTlis cxovrebis~ pirvel <strong>da</strong> meore teqstSi. pirvel<br />
teqstSi naTqvamia, rom Sah Tamazi ise Sevi<strong>da</strong> TbilisSi<br />
cixisTavma gulbaTma veraferi gaigo. man me fis SiSiT `rome<br />
ugrZnoblad mosvlisaTBs ara iavar myos, gardmovi<strong>da</strong> zemocixiT<br />
<strong>da</strong> mouvi<strong>da</strong> Sah Tamazs... <strong>da</strong> Sah Tamaz misca niWi<br />
didi <strong>da</strong> <strong>da</strong>atevebina sjuli qristianobisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyra cixe<br />
tfilisisa <strong>da</strong> gaamagra <strong>da</strong> TBT warvi<strong>da</strong> yarabaRad~ 2 .<br />
`axali qarTlis cxovrebis mesame teqstSic~ naTqvamia,<br />
rom mas Sem deg rac Sah Tamazma Tbilisi aiklo <strong>da</strong><br />
mravali amowyvita, cixisTav gul baaTs SeeSin<strong>da</strong> mefisa,<br />
vaiTu me <strong>da</strong>mabraloso, cixi<strong>da</strong>n gamovi<strong>da</strong> <strong>da</strong> Sahs eaxla.<br />
mecixovneTa erTi nawili saxlSi wavi<strong>da</strong>, meoreni ki<br />
SahTan mividnen. gulbaaTma <strong>da</strong> mecixovneebma islami miiRes,<br />
Sah Tamazma gaamagra Tbilisis cixe <strong>da</strong> yarabaRSi wavi<strong>da</strong> 3 .<br />
qarTuli wyaroebi arafers amboben gulbaaTis Semdgomi<br />
bedis Sesaxeb.<br />
gulbaaTis vaJebi yazvinSi Canan XVI s. 50-iani wlebis<br />
Sua xanebSi, magram ar gvaqvs cnobebi Tu rodi<strong>da</strong>n an rogor<br />
1 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, gv. 212.<br />
2 qarTlis cxovreba, II , gv, 517.<br />
3 iqve, gv. 497.<br />
358 359
viTarebaSi ga<strong>da</strong>saxldnen isini iranSi. savaraudoa, isini<br />
qarTlis mefisa <strong>da</strong> qarTveli patriotebis agan SurisZiebas<br />
gaeqcnen. gaurkvevelia am dros TviT gulbaaTi cocxalia Tu<br />
ara. gulbaaTis vaJebi naxsenebi arian, rogorc Sah Tamazis<br />
erTgulni, kerZod maSin, rodesac maT yazvinSi mokles Sah<br />
Tamazis erT-erTi moRalate kariskaci ali-sulTanTaqalu 1 .<br />
es erTaderTi cnoba gagvaC nia gulbaaTis vaJebis yazvinSi,<br />
Sahis sasaxleSi yofnis Sesaxeb, maTi Semdgomi bedi ucnobia.<br />
amdenad, SeuZlebelia imis Tqma, rom imave saukunis 70-ian<br />
wlebSi zaal-begsa <strong>da</strong> hei<strong>da</strong>r-mirzas sxva momxreebs isinic<br />
mxars uWerdnen, rogorc k. tabataZe fiqrob<strong>da</strong> 2 .<br />
* * *<br />
1576 wlis 1 maiss Sah Tamazi loginad Cavar<strong>da</strong>. sasaxlis<br />
eqimebma misi gamojanmrTelebisaTvis yvela Rone ixmares.<br />
eqimebs Soris iyo erTi gi laneli haqim ibn nasri,<br />
romelic cnobili iyo hei<strong>da</strong>r-mirzas momxreobiT. amis gamo<br />
SemdegSi xma gavar<strong>da</strong>, TiTqos man Sahi politi kuri mosazrebiT<br />
mowamla 3 .<br />
sxva versiiT, Sah Tamazi hei<strong>da</strong>r-mirzas de<strong>da</strong>s, qarTvel<br />
qals, mou wamlavs. igi SiSob<strong>da</strong>, rom uprincipo <strong>da</strong> meryev<br />
Sahs adre miRebuli ga<strong>da</strong>wyvetileba ar Seecvala <strong>da</strong> hei<strong>da</strong>risaTvis<br />
taxtis memkvidris ufleba ar CamoerTmia. Aamitom mas<br />
sur<strong>da</strong> Sahis adreuli sikvdiliT uzrunveleyo Tavisi vaJis<br />
Seuferxebeli asvla samefo taxtze. man banlis gasaclel<br />
malamoSi raRac sawamlavi Seuria 4 .<br />
Sah Tamazis gar<strong>da</strong>cvalebisaTvis momzadebuli aRmoCndnen<br />
hei<strong>da</strong>ris mowinaaRmdegenic. maT maSinve gaatares iseTi<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, с. 200.<br />
2 tabataZe k., Saraf-xan bidlisis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 177.<br />
3 Hinz W., Op. cit., S. 44.<br />
4 Hammer J., Gescichte des osmanischen Reiches, II B., S., 474.<br />
RonisZieba, romelmac ga<strong>da</strong>m wyveti gavlena moaxdina movlenebis<br />
Semdgom ganviTarebaze. sasaxlisa <strong>da</strong> haramxanis <strong>da</strong>cvis<br />
meTaurma vali-beg avSarma, Seityo ra Sahis gar <strong>da</strong>cvalebis<br />
Sesaxeb, maSinve brZana sasaxlis yvela kari <strong>da</strong>eketaT <strong>da</strong><br />
gareT aravin gaeSvaT. Hhei<strong>da</strong>r-mirza <strong>da</strong> misi momxreebi roca<br />
mizans miRweulad Tvlidnen, ufliswuli, sinamdvileSi,<br />
sasaxlis <strong>da</strong>cvis tyveobaSi aRmoCn<strong>da</strong>.<br />
14 maiss, SuaRamisas Sahma brZana, ufliswulebi TavianT<br />
saxlebSi wasuliyvnen. <strong>da</strong>rCena SeeZlo mxolod hei<strong>da</strong>rs.<br />
hei<strong>da</strong>ris sasaxleSi <strong>da</strong> toveba mouTxovia husein-beg iuzbaSis,<br />
romelic didebulebis umravle so basTan <strong>da</strong> tomebTan SeTanxmebiT<br />
moqmedeb<strong>da</strong>. maTTan erTad iyvnen sulTan hei<strong>da</strong>r-mirzas<br />
biZebi alixan-gurji <strong>da</strong> zaal gurji. maTi survili iyo Sahis<br />
sikvdilis Semdeg hei<strong>da</strong>rs <strong>da</strong>ekavebina taxti 12 .Mhei<strong>da</strong>rsac<br />
xom es undo<strong>da</strong>. misi varaudiT, mamamisis ukanaskneli survili<br />
misi taxtze <strong>da</strong>mtkiceba iqnebo<strong>da</strong>. ase iyo Tu ise, imave<br />
Rames Sah Tamazi gar<strong>da</strong>icvala <strong>da</strong> diliT ukve gamocxad<strong>da</strong>,<br />
rom hei<strong>da</strong>r-mirza gamefdebo<strong>da</strong>. imave brZanebaSi momakv<strong>da</strong>vi<br />
Sahi ismailis <strong>da</strong>cvazec zrunav<strong>da</strong> 2 .<br />
Sah Tamazis ukanaskneli survili sruliad gansxvavebula<strong>da</strong>a<br />
gad mocemuli `karmelitebis qronikaSi~: Sahma Seityo,<br />
rom didebulebs dediT qarTveli ufliswulis hei<strong>da</strong>rmirzas<br />
gamefeba ganuzraxavT. SeS foTebulma Sahma, romelsac<br />
taxti ismailisaTvis undo<strong>da</strong>, aucileblad CaTvala hei <strong>da</strong>ris<br />
mokvla. man hei<strong>da</strong>ri saswrafod TavisTan <strong>da</strong>ibara, viTom<br />
im mo tiviT, rom is Tavis memkvidred un<strong>da</strong> gamoecxadebina.<br />
ufliswuli maSinve mamasTan gamocxad<strong>da</strong>. Sahis brZanebiT,<br />
sasaxlis erT-erTma mcvelma hei <strong>da</strong>ri sasaxlis erT bnel<br />
oTaxSi <strong>da</strong>amwyvdia, sa <strong>da</strong>c igi Sahis gar<strong>da</strong>cvale bamde imyofebo<strong>da</strong><br />
3 . bu<strong>da</strong>’yazvinis mixedviT, Sa his sikvdilis Rames sasax-<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, c. 229.<br />
2 Malcolm J., Op. cit., S. 45.<br />
3 A Cronicle of the Carmelites in Persia, p. 55.<br />
360 361
leSi Caketilma hei<strong>da</strong>r-mirzam ar ico<strong>da</strong> rogor moqceuliyo.<br />
bolos `man sabuTi Seadgina, romlis <strong>da</strong>sawyisSi aRniSna,<br />
rom TiTqos es mamamisis <strong>da</strong>werili iyo. yvela mixv<strong>da</strong>, rom<br />
es yalbi sabuTi iyo~ 1 . isqander munSimac ico<strong>da</strong> anderZis<br />
arsebobis Sesaxeb, romliTac taxti memkvidreobiT hei<strong>da</strong>rmirzaze<br />
ga<strong>da</strong>dio<strong>da</strong>, ma gram iqve gvamcnobs, rom maSinve eWvi<br />
gaCn<strong>da</strong>, rom is Sedgenili iyo ufliswulisa <strong>da</strong> misi <strong>da</strong>mxmaris<br />
mier 2 .<br />
1576 wlis 14 -15 maisis Rames <strong>da</strong> Semdgom dRes Sahis<br />
sasaxlesa <strong>da</strong> yazvinSi <strong>da</strong>trialebul ambebs mravali Tanamedrove<br />
<strong>da</strong> Semdgomi periodis sparseli <strong>da</strong> arasparseli<br />
istorikosi Seexo. magram yvelaze vrclad <strong>da</strong> amave dros<br />
Zalze sainteresod aRwera Tomazo minadoim. marTalia, zogirTi<br />
momenti mis mier aRwerili dramisa ar emTxveva sxva<br />
avtorebis cnobebs, magram isini <strong>da</strong>gvexmareba miaxloebiTi<br />
sizustiT mainc aRvadginoT im erTi Ramisa <strong>da</strong> DdRis ambavi.<br />
Sarafxan biTlisis gadmocemiT, gar<strong>da</strong>icvala Tu ara Sah<br />
Tamazi, hei<strong>da</strong>r-mirzam maSinve Tavze <strong>da</strong>idga Sahis gvirgvini<br />
<strong>da</strong> oqroTi movaraye buli xanjali <strong>da</strong>iki<strong>da</strong> <strong>da</strong> taxtze <strong>da</strong>j<strong>da</strong><br />
colebiTa <strong>da</strong> didebuli qalebiT garSemortymuli 3 .<br />
Sah Tamazis anderZiT, misi gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg, taxti<br />
ismail-mirzas un<strong>da</strong> <strong>da</strong>ekavebina 4 . amitom kariskacebma kahkahes<br />
cixeSi <strong>da</strong>mwy vdeuli ismaili sasaxleSi miiwvies, raTa mas<br />
misalmebodnen rogorc xelmwifes. magram vidre Sikrikebi<br />
1 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 124.<br />
2 iqve, gv. 125.<br />
3 Шараф-хан Бидлиси, c. 229.<br />
4 don xuan de persia ambobs: mohamed xu<strong>da</strong>bendes, susti mxedvelobisa<br />
<strong>da</strong> kidev sxva mizezebis gamo, gamefeba ar SeiZlebo<strong>da</strong>, `moxuci mefe Tamazi<br />
Tavisi im periis xanebisa <strong>da</strong> sulTnebis moTxovniT iZulebuli iyo, miuxe<strong>da</strong>vad<br />
ismailis Sesaxeb uary ofiTi azrisa, anderZiT Tavis memkvidred is gamoecxadebina<br />
<strong>da</strong> Tavis pirmSosa <strong>da</strong> ufros Svilze mohamedze win is <strong>da</strong>eyenebina~. Don<br />
Juan de Persia, p. 61 v.<br />
ismailamde miaRwevdnen <strong>da</strong> is yazvinSi mivido<strong>da</strong>, sasaxlesa<br />
<strong>da</strong> sataxtoSi miTqma-moTqma gavrcel<strong>da</strong> 1 .<br />
ismaili uyuradRebod ar <strong>da</strong>rCaT hei<strong>da</strong>ris momxreebsac.<br />
maT mis mi marT garkveuli RonisZiebebis gatareba ganizraxes.<br />
v. hincs Tavis naSromSi aqvs erTi aseTi epizodi: 1576 wlis<br />
16 maiss, diliT, sulTaniis gam gebeli soleiman xalifa<br />
Samlu Tavis amalasTan erTad nadirob<strong>da</strong> <strong>da</strong> dros atareb<strong>da</strong>,<br />
roca moulodnelad SeamCnia saeWvod aCqarebuli mxe<strong>da</strong>ri.<br />
soleiman xalifam mxedris Sepyroba brZana. mas aRmoaCn<strong>da</strong><br />
wer ili, romlis Sinaarsma yvela ganacvifra. zaal-begi xalifa<br />
ansars, kahkahes cixis gamge bels, sa<strong>da</strong>c ismail-mirza iyo<br />
<strong>da</strong>mwyvdeuli, wer<strong>da</strong>: 14 maisis Rames Sah Tamazi gar<strong>da</strong>icvala,<br />
amitom saswrafod hei<strong>da</strong>r-mirza un<strong>da</strong> gamefdeso. werilSi<br />
miTiTebuli iyo agreTve, rom <strong>da</strong>uyovnebliv moeklaT ismailmirza<br />
2 .<br />
soleiman xalifam Sikriki <strong>da</strong>asjevina <strong>da</strong> saswrafod<br />
mcire erT guli razmiT ismailis sanaxavad alamuTis cixisaken<br />
gaeSura. am dros cixis gamgebeli xalifa ansaric<br />
sanadirod wasuliyo, amitom soleiman xalifam <strong>da</strong>ubrkoleblad<br />
SesZlo ismailisaTvis mamis gar<strong>da</strong>cvaleba ec nobebina.<br />
is ini SeTanxmdnen, rom ismaili cixeSi <strong>da</strong>rCebo<strong>da</strong> manamde, vidre<br />
soleiman xalifa mis gasanTavisufleblad ardebilSi ar<br />
<strong>da</strong>brundebo<strong>da</strong>. amis Semdeg arc ismaili iyo gulxel<strong>da</strong>kre-<br />
1 `Tanaxmad anderZisa, ismailis yazvinSi mosayvanad xanebi <strong>da</strong> sulTnebi<br />
gagzav nes. magram vidre ismaili movido<strong>da</strong> misma naxevar<strong>da</strong>m, princesam, saxelad<br />
ferixan-xanumma (mustafa-mirzas <strong>da</strong>) Tavisi biZis, qarTveli qristiani dedis<br />
Zmis, qe malis (rogorc va raudoben koreqtoruli Secdomaa: qemalis nacvlad<br />
un<strong>da</strong> iyos Samxali. ix. Brown E. G., A Histor of Persian Literature in Modern<br />
Times, 1500-1924, Cambridge, 1924, p. 101) mier <strong>da</strong>rigebuli xanebi <strong>da</strong> sulTnebi<br />
<strong>da</strong>arwmuna, rom es saqme ga<strong>da</strong>sdon, ukidures SemTxvevaSi anderZis ganxorcieleba<br />
ga<strong>da</strong>sdon <strong>da</strong> mmarTvelobis taxtze misi SuaTana Zma hei<strong>da</strong>r-mirza<br />
<strong>da</strong>svan, Tumca Secdoma ar iqneba vTqvaT, rom es azri ufliswul [hei<strong>da</strong>ri<strong>da</strong>n]<br />
ar modis, rogorc winaT egonaT, rom Tu hei<strong>da</strong>r-mirza samefo taxts <strong>da</strong>imkvidreb<strong>da</strong>,<br />
amiT mamis anderZi Ses ruldebo<strong>da</strong>~. Don Juan de Persia, p. 61 v – 62r.<br />
2 Hinz W., Op. cit., S. 43.<br />
362 363
fili. man maSinve ixmo amir aslanis vaJebi, romlebsac Sah<br />
Tamazis brZanebiT is mailis <strong>da</strong>cva evalebo<strong>da</strong>T <strong>da</strong> axali ambavi<br />
acnoba. maT erToblivad SeimuSaves ismailis ganTavisuflebis<br />
gegema: xalifa ansaris meomrebi cixi<strong>da</strong>n motyuebiT<br />
gaiyvanes <strong>da</strong> manamde, vidre <strong>da</strong>mxmare razmebi movidodnen,<br />
cixes TviTon <strong>da</strong>epatronen. ismailma werilebi gaugzavna <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>xmareba sTxova axlomdebare olqebis yizilbaSebs 1 .<br />
Sahis sasaxleSi ki movlenebi ganviTar<strong>da</strong> Semdegnairad:<br />
hei<strong>da</strong>r-mirza ver xvdebo<strong>da</strong> rogori xifaTi emuqrebo<strong>da</strong> (is<br />
xom faqtobrivad tyve iyo), man jariskacebi, haramxanis<br />
<strong>da</strong>cva <strong>da</strong> msaxurebi <strong>da</strong>asaCuqra. Semdeg Sevi<strong>da</strong> haramxanis<br />
derefanSi, sa<strong>da</strong>c sasaxlis mcvelebi avSaris, Samlus, zulya<strong>da</strong>ris<br />
<strong>da</strong> Torqemanis tomebi<strong>da</strong>n, TvalTmaqcurad, ga<strong>da</strong>Warbebuli<br />
mor CilebiT miesalmnen. sasaxleSi imyofebo<strong>da</strong> Sah<br />
Tamazis ufrosi qaliSvili ferixan-xanumi, qarTveli (?)<br />
Samhalis diswuli. mas <strong>da</strong>valebuli hqon<strong>da</strong> kariskacebTan<br />
erTad aResrulebina Sahis ukanaskneli survili. magram is,<br />
sxva<strong>da</strong>sxva saSualebiT cdilob<strong>da</strong>, rom taxti ar <strong>da</strong>rCeno<strong>da</strong><br />
ismails <strong>da</strong> igi ukanonod <strong>da</strong>ekave bina hei<strong>da</strong>r-mirzas. man ver<br />
gabe<strong>da</strong> pirvels aetexa Cxubi an seriozuli amboxeba saxelmwifo<br />
mrCevelebisaTvis. amave dros ver ga<strong>da</strong>ewyvita Tavisi<br />
Zmis hei<strong>da</strong>ris mimarT <strong>da</strong>mRupveli zomebisaTvis mie marTa 2 .<br />
meore mxriv mas ar SeeZlo <strong>da</strong>eSva usamarTloba ismailis<br />
mi marTac, romelic mamam memkvidred airCia. imyofebo<strong>da</strong> ra<br />
aseT orWoful mdgomareobaSi, igi cdilob<strong>da</strong> amjerad pativmoyvare<br />
Wabuki hei<strong>da</strong>ri <strong>da</strong>ek mayofilebina <strong>da</strong> imave dros<br />
<strong>da</strong>ecva sasaxli<strong>da</strong>n Sors myofi ismailis ufleba mamis ander-<br />
1 Ibidem, p. 46.<br />
2 Minadoi, p. 8. `rodesac ismailis winaaRmdeg <strong>da</strong> hei<strong>da</strong>ris sasargeblod<br />
ramden ime SeTqmuleba gamJRavn<strong>da</strong>, [ferixan-xanums] rac gulSi hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong>mala,<br />
rom <strong>da</strong>narCeni ajanye bulni ar gamoeaSkaravebina. igi <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong>, rom SeuZlebeli<br />
iyo ramodenime dRiT mainc ismailis mosvla <strong>da</strong>eyovnebina, amitom hei<strong>da</strong>ris<br />
xel<strong>da</strong>sxmaze mivi<strong>da</strong>. Don Juan de Persia, p. 62r.<br />
Zis sapativcemlod <strong>da</strong> saxelmwifos keTildReobisaT vis 1 .<br />
Sah Tamazis mier anderZis <strong>da</strong>toveba taxtis memkvidris<br />
Sesaxeb sxva<strong>da</strong>sxva wyaroSi sxva<strong>da</strong>sxvagvara<strong>da</strong>a gadmocemuli<br />
<strong>da</strong> mkvlevarTac gansxvavebuli mosazrebani gaaCniaT. Sah<br />
Tamazis mier anderZis <strong>da</strong>toveba ismail-mirzas sasargeblod<br />
mocemulia minadois 2 <strong>da</strong> don xuan de persias 3 TxzulebebSi.<br />
isqander munSis TqmiT ki, Sahs upiratesoba miuni Webia hei<strong>da</strong>risaTvis,<br />
Tumca iqve ambobs, rom sakamaTo gax<strong>da</strong> misi namdviloba.<br />
eW vobdnen anderZi Tavi<strong>da</strong>n bolomde Sahma <strong>da</strong>wera<br />
Tu ufliswulma hei<strong>da</strong>rma <strong>da</strong> misma <strong>da</strong>mxmarem yalbad Seadgines<br />
4 . bu<strong>da</strong>’yazvinis TqmiT, sasaxleSi Caketili hei<strong>da</strong>ri gaognebuli<br />
iyo <strong>da</strong> ar ico<strong>da</strong> rogor moqceuliyo. bolos `man<br />
sabuTi Seadgina, romlis <strong>da</strong>sawyisSi aRniSna, rom TiTqos es<br />
mamamisis <strong>da</strong>werili iyo. yvela mixv<strong>da</strong>, rom es yalbi sabuTi<br />
iyo~ 5 .<br />
Sah Tamazis anderZis Sesaxeb azrTa sxva<strong>da</strong>sxvaobaa mkvlevarTa<br />
So risac. o. efendievis azriT, savaraudoa, rom Sahs<br />
araviTari anderZi ar <strong>da</strong>utovia 6 . sruliad misaRebia n. gelaSvilis<br />
mosazreba, romelSic gaT valiswinebulia sefianTa<br />
saxelmwifos saSinao <strong>da</strong> <strong>sagareo</strong> mdgo mareoba, Sahis karze<br />
Seqmnili viTareba <strong>da</strong> im <strong>da</strong>skvnamde mivi<strong>da</strong>, rom Sah Tamazs<br />
au cileblad un<strong>da</strong> <strong>da</strong>etovebina anderZi, romelSic Tavis memkvidred<br />
hei<strong>da</strong>r-mirza <strong>da</strong>asaxela 7 .<br />
isqander munSis gadmocemiT, hei<strong>da</strong>ris <strong>da</strong>RupvaSi didi<br />
roli Seas rula ferixan-xanumma. marTalia, is mtrulad<br />
ganwyobili iyo hei<strong>da</strong>ris mi marT, magram Sah Tamazis gar-<br />
1 Minadoi, p. 6-7.<br />
2 Ibidem.<br />
3 Don Juan de Persia, p. 61 v.<br />
4 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 125.<br />
5 iqve.<br />
6 Эфендиев О. А., Азербайджанское государство Сефевидов, Баку,1981,<br />
с. 125.<br />
7 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 125-126.<br />
364 365
<strong>da</strong>cvalebisTanave eaxla mas <strong>da</strong> fexebze emTxvia <strong>da</strong> iqve myof<br />
ufliswulis de<strong>da</strong>s uTxra: `mowme xar, rom fadiSahis fexze<br />
kocna <strong>da</strong> gamefebis milocva CemTvis aravis <strong>da</strong>uswria~ 1 .<br />
ferixan-xanumi `SeuTanxm<strong>da</strong> yvela sulTans, rom hei<strong>da</strong>ri<br />
samefo samoselSi gamowyobili <strong>da</strong>brZandes mTavar loJaSi<br />
(loggia maggiore) <strong>da</strong> <strong>da</strong>elodos xalxis misalmebas. marTlac,<br />
hei<strong>da</strong>ri taxtze abrZan<strong>da</strong> rogorc xelmwife. misi aseTi<br />
saqcieli ganpirobebuli iyo gandidebis ymawviluri brma<br />
wyurviliT. man didebis taxtze mjdomma ukve war moidgina<br />
Tu rogor <strong>da</strong>tkbebo<strong>da</strong> megobrebis <strong>da</strong> mtrebisa mzeriT, romlebic<br />
mis winaSe morCilebas gamoacxadebdnen <strong>da</strong> yvelas<br />
mowiwebis sagnad ga<strong>da</strong>iqceo<strong>da</strong>. ma gram mis imedebs asruleba<br />
ar ewera cbieri mrCevelebisa <strong>da</strong> TvalTmaqci dis mier Seqmnili<br />
garemoebis gamo. maTi rCeviT <strong>da</strong>m brZana, rom <strong>da</strong>uyovnebliv<br />
<strong>da</strong>eketaT seralis anu haramxanis yvela kari <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>eyenebinaT <strong>da</strong>rajebi, Ria <strong>da</strong>etovaT mxolod kargad <strong>da</strong>culi<br />
erTi viwro <strong>da</strong> patara kari Tamazisa <strong>da</strong> ismailis yvelaze<br />
erT guli, gamorCeuli <strong>da</strong> Tav<strong>da</strong>debuli oficrebis meTvalyureobiT.<br />
<strong>da</strong>cvas ubrZanes karebSi gaataron yvela gar<strong>da</strong><br />
hei<strong>da</strong>r-mirzas mimdevrebis <strong>da</strong> <strong>da</strong>mcvelebisa. ferixan-xanumis<br />
azriT, ase un<strong>da</strong> yolebo<strong>da</strong>T hei<strong>da</strong>ri, vidre sasaxleSi ar<br />
mivido<strong>da</strong> kanonieri mefe _ ismaili, romelic Semdeg moiqceo<strong>da</strong><br />
ise, rogorc moiTxov<strong>da</strong> misi Rir seba <strong>da</strong> saxelmwifos<br />
uSiSroeba~ 2 .<br />
amasobaSi de<strong>da</strong>qalaqSi gavrcel<strong>da</strong> xma Sahis gar<strong>da</strong>cvalebis<br />
Ses axeb, ramac didi mRelvareba gamoiwvia. gamoacxades<br />
Sah Tamazis ukanaskneli survilic, rom yvela amira <strong>da</strong> sefianTa<br />
dinastiis qveSevr domi hei<strong>da</strong>r-mir zas un<strong>da</strong> <strong>da</strong>morCilebo<strong>da</strong>.<br />
magram mosaxleobis didi nawili undoblad Sex v<strong>da</strong><br />
am cnobas 3 . amasobaSi hei<strong>da</strong>ris momxreebma aseulis ufrosis<br />
1 iqve, gv. 125.<br />
2 Minadoi, p. 8.<br />
3 Hinz W., Op. cit., S. 46.<br />
husein-beg usTajlus saxlSi <strong>da</strong>iwyes Tavmoyra. maT mudmivi<br />
kavSiri hqon<strong>da</strong>T sasaxleSi Caketil hei<strong>da</strong>rTan werilebis<br />
mim tan-momtani qalebis saSualebiT 1 .<br />
hei<strong>da</strong>ris momxreTa mTavari amocana misi ganTavisufleba<br />
iyo. Tu amas miaRwevdnen maSin ismailis mdgomareoba sruliad<br />
uimedo Seiqmne bo<strong>da</strong>. hei <strong>da</strong>rs veRaraferi SeuSli<strong>da</strong> xels<br />
taxtis <strong>da</strong>kavebaSi. magram hei<strong>da</strong>ris gasa Tavisufleblad br-<br />
Zolis <strong>da</strong>wyeba Zlier saxifaTo iyo, radgan mis mcvel yizilbaSebs<br />
yovelTvis SeeZloT <strong>da</strong>ubrkoleblad moeklaT igi.<br />
amitom hei<strong>da</strong>ris momxreebma yvelaze mizanSewonilad lodinis<br />
taqtika CaTvales. saRamoTi mcvelebi Seicvlebodnen<br />
(Semdeg Rames hei<strong>da</strong>ris momxre usTajlus tomis morigeobis<br />
jeri iyo) <strong>da</strong> sasaxleSi Sesvla gaadvilde bo<strong>da</strong>.<br />
usTajlus tomis beladma alah-yuli sulTanma wamoayena<br />
wi na<strong>da</strong>deba: vidre ismail-mirzas momxre husein-yuli<br />
xolafa rumlus saxlSi jer kidev mraval yizilbaSs ar<br />
moeyara Tavi, manamde iq myofni gareT gamoetyuebinaT <strong>da</strong><br />
gaefantaT. alah-yuli sulTnis azriT, es op eracia Tu warmatebiT<br />
<strong>da</strong>sruldebo<strong>da</strong>, maSin sasaxlis <strong>da</strong>cvac SeSinde bo<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> sasaxlis WiSkars gaaReb<strong>da</strong> 2 . husein-yuli xolafa rumlus<br />
sax lSi SekrebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT saintereso <strong>da</strong>matebiT<br />
cnobnas gvawvdis Saraf-xan bidlisi. saxlSi Tavi mouyriaT<br />
maspinZlisa <strong>da</strong> Samxlis momxreebs <strong>da</strong> bevri ukamaTiaT imaze,<br />
dediT Cerqezi romeli ufliswuli gaemefebinaT, magram ver<br />
SeTanxmdnen. yizilbaSebi <strong>da</strong>rwmundnen, rom am Tavyrilobi<strong>da</strong>n<br />
araferi gamovido<strong>da</strong> <strong>da</strong> mTeli imedi ismail-mirzaze ga<strong>da</strong>itanes<br />
3 .<br />
roca xolafam gaigo hei<strong>da</strong>ris momxreTa am gegmis Sesaxeb,<br />
man ga<strong>da</strong>wyvita dro moego <strong>da</strong> ori kaci gagzavna husein-begTan<br />
mosala parakeblad imis Taobaze, Tu vin un<strong>da</strong> gamefebuliyo _<br />
1 Ibidem.<br />
2 Ibidem, S. 50.<br />
3 Шараф-хан Бидлиси, c. 199.<br />
366 367
ismaili Tu hei <strong>da</strong>ri. amas gar<strong>da</strong>, man kaci gagzavna yazvini<strong>da</strong>n<br />
erTi saaTis savalze, im pirobiT, rom igi sxva mgzavrebTan<br />
erTad de<strong>da</strong>qalaqSi <strong>da</strong>brundebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> xmas gaavrceleb<strong>da</strong>, rom<br />
ismaili <strong>da</strong> misi momxreebi male movidodnen xelisu flebis<br />
<strong>da</strong>sapyrobad. xolefas <strong>da</strong>valeba Sesrul<strong>da</strong>. ismailis male<br />
gamoCe nis ambavma gaamxneva misi momxre <strong>da</strong> erTguli yizilbaSebi.<br />
mravalma maT ganma Tavi moiyara xolafas saxlTan. hei<strong>da</strong>ris<br />
momxreebi ki, piriqiT, SeSindnen <strong>da</strong> ga<strong>da</strong>wyvetilebis<br />
Sesruleba saRamomde ga<strong>da</strong>sdes 1 . roca hei<strong>da</strong>ris momxreebma<br />
sasax leze ieriSi <strong>da</strong>iwyes, ukve gvian iyo. mowinaaRTmdegeebs<br />
mravlad moeyaraT Tavi <strong>da</strong> saSualeba ar misces raime<br />
mniSvnelovani warmate bisaTvis mieRwiaT. amgvarad, axla hei<strong>da</strong>ris<br />
momxreebi aRmoCndnen mZime mdgomareobaSi, radgan maT<br />
metoqeebs yovelTvis SeeZloT haramxanaSi Sesvla <strong>da</strong> hei<strong>da</strong>ris<br />
mokvla. misma momxreebma gamarjvebis imedi <strong>da</strong>kar ges,<br />
bevrma maTganma brZolaze xeli aiRo <strong>da</strong> saxls miaSura. aseT<br />
gaWirvebul mdgomareobaSi iyvnen hei<strong>da</strong> ris momxreebi, roca<br />
zaal-begi Tavisi razmebiT movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> sasaxlis mTavar kars<br />
Seutia, magram veraferi <strong>da</strong>aklo.<br />
zaal-begi mixv<strong>da</strong>, rom am gziT sasaxleSi Sesvla Seu-<br />
Zlebeli iyo. maSin igi martodmarto ga<strong>da</strong>evlo sasaxlis<br />
galavans, ezoSi SeiWra, win <strong>da</strong>xvedrili mteri xmliT aCexa,<br />
kari Camoglija <strong>da</strong> Tavis razmebs ezoSi SeWris saSualeba<br />
misca. qarTvelebma imZlavres, culebiT <strong>da</strong>lewes ramden ime<br />
kari <strong>da</strong> sasaxlis <strong>da</strong>rbazebSi Secvivdnen. isini yvelgan <strong>da</strong>e-<br />
Zebdnen hei <strong>da</strong>r-mirzas <strong>da</strong> ganuwyvetliv yvirodnen: `Sah hei<strong>da</strong>r!<br />
Sah hei<strong>da</strong>r!~ 2 Saraf-xan biTlisis TqmiT: `gansvenebuli<br />
Sahis qaliSvilma ferixan-xanumma, roca <strong>da</strong>inaxa, rom saqmem<br />
aseTi mimarTuleba miiRo, saswrafod Tavisi erTguli kaci<br />
gagzavna Tavis biZasTan dedis mxriv, Cerqezebis SamxalTan,<br />
1 Hinz W., Op. cit., S. 51.<br />
2 Hinz W., Op. cit., S. 52<br />
amis Sesaxeb acnoba~ 1 . sxva cnobiT, Sah Tamazi gar <strong>da</strong>icvala<br />
Tu ara, ferixan-xanumi fexebSi Cauvar<strong>da</strong> hei<strong>da</strong>rs, gamefeba<br />
miuloca <strong>da</strong> patieba sTxova im mtruli moqmedebois gamo rac<br />
man Zmis winaSe Caidina 1573 wels Sah Tamazis avadmyofobis<br />
dros. hei<strong>da</strong>ri kmayofili <strong>da</strong>rCa dis aseTi mo qmedebiT. sanamdvileSi<br />
ferixan-xanumi mis <strong>da</strong>Rupvas amzadeb<strong>da</strong> 2 . man maSinve<br />
acnoba momx<strong>da</strong>ri ambavi Tavis biZas, CerqezTa mbrZanebel<br />
Samxals <strong>da</strong> gaafrTxila, rom Tu <strong>da</strong>uyovnebliv ar miiReb<strong>da</strong><br />
ga<strong>da</strong>mwyvet zomebs, maSin mTeli xelisufleba qarTveli xanebis<br />
xelSi ga<strong>da</strong>vido<strong>da</strong> 3 . Samxali husein-yuli-xolefa rumlu,<br />
amira aslan-beg afSarTan, Taqelus, avSaris Turqmenebis <strong>da</strong><br />
qurTebis tomebTan erTad <strong>da</strong>uyovnebliv SuaRamisas sruli<br />
aRWurvilobiT movid nen doRis WiSkarTan, qveiTad <strong>da</strong> amxedrebulebi<br />
<strong>da</strong> iarRis ZaliT SeaRwies haremis baRSi 4 .<br />
roca husein-beg iuzbaSma, usTajlus tomebma <strong>da</strong><br />
qarTvelebma gaiges ismailis momxreTa sasaxlesi SeWrisa<br />
Sesaxeb, maTac sasaxleze ieriSi miitanes divanis WiSkris<br />
mxri<strong>da</strong>n, romelic cnobili iyo ala-ka pus sax eliT. sasaxlis<br />
<strong>da</strong>cvam WiSkari <strong>da</strong>keta <strong>da</strong> ar misca maT sasaxleSi Sesvlis<br />
ufleba 5 .<br />
hei<strong>da</strong>rma mxolod maSin igrZno xifaTi, rodesac gai gona<br />
Tavisi favoriti zaal-xanis muqariani yvirili. is emuqrebo<strong>da</strong><br />
yvelas, ferixans, sulTnebs <strong>da</strong> saerTod yvelas, vinc<br />
hei<strong>da</strong>ri aseT mdgomareobaSi Caayena. `gaigo ra es sayovelTao<br />
<strong>da</strong>cinva <strong>da</strong> Seigno Tavisi ubedureba, igi mdumared gaecala<br />
mis irgvliv arsebul pativs <strong>da</strong> xelmwifis nacvlad, romelsac<br />
axlaxan goneb<strong>da</strong> Tavis Tavs, ga<strong>da</strong>iqca mxolod gaqcevaze<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, c. 229.<br />
2 Malcolm, S. 20.<br />
3 Hammer, S. 474.<br />
4 Шараф-хан Бидлиси, c. 229.<br />
5 Minadoi T., p. 9. ferixanma hei<strong>da</strong>rs `urCia, rom gaqceuliyo <strong>da</strong> <strong>da</strong>maluliyo<br />
qalebis sasaxleSi, romelsac Turqebi serils eZaxian, sparselebi ki _<br />
harems~. Don Juan de Persia, p. 62 r.<br />
368 369
ma fiqral, <strong>da</strong>naRvlianebul <strong>da</strong> SeSinebul kacad. man moaxerxa<br />
qalTa ser ilSi <strong>da</strong>malva im imediT, rom raime <strong>da</strong>xmarebas miiReb<strong>da</strong><br />
sicocxlis ga<strong>da</strong>sarCenad~ 1 .<br />
hei<strong>da</strong>r-mirza varaudob<strong>da</strong>, rom misi mtrebi ver gabe<strong>da</strong>vdnen<br />
haramx anaSi Sesvlas <strong>da</strong> amitom ga<strong>da</strong>wyvita Tavi iq<br />
Seefarebina. hei<strong>da</strong>r-mirza, rogorc Saraf-xan biTlisi ambobs,<br />
zogierTi ugunuris rCeviT, qalis samoselSi Cacmuli,<br />
ramdenime qalis TanxlebiT imedovneb<strong>da</strong> sasaxli<strong>da</strong>n gaRwevas<br />
<strong>da</strong> Tavis momxreebTan misvlas, raTa Tavi <strong>da</strong>eRwia Samxalis<br />
<strong>da</strong> SfoTisTavebis siborotisagan, magram Cerqezma msaxurebma<br />
yovelive ac no bes Samxals.<br />
amasobaSi, sasaxleSi myofTa mimarT gaZlier<strong>da</strong> muqara<br />
hei<strong>da</strong>ris momxre usTajlus tomis mxri<strong>da</strong>n. aseT kritikul<br />
viTarebaSi, raTa yovelgvari imedi moespoT meamboxeebisaTvis,<br />
sulTnebma, ferixanTan Se TanxmebiT, ga<strong>da</strong>wyvites hei<strong>da</strong>ris<br />
mokvla.<br />
vidre qarTvelebi hei<strong>da</strong>rs eZebdnen, sasaxlis meore mxri<strong>da</strong>n,<br />
haramx anis baRSi Sevidnen xolafa <strong>da</strong> CerqezTa Samxali,<br />
romelTac xelT hqon <strong>da</strong>T ferixan-xanumis mier micemula<br />
gasaRebi. isini Sevidnen haramxanis baRSi, <strong>da</strong> mourideblad<br />
eZebdnen hei<strong>da</strong>rs SeSinebul qalebs Soris. hei<strong>da</strong>rs ukve sul<br />
axlo<strong>da</strong>n esmo<strong>da</strong> Tavisi momxreebis xma. mas isRa <strong>da</strong>rCeno<strong>da</strong><br />
ga<strong>da</strong>ekveTa ezo <strong>da</strong> sxva SenobaSi Sesuliyo, roca haramxanis<br />
erTerTma mcvelma, ali-begma Samlus tomi<strong>da</strong>n icno igi <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>iZaxa: `aqeT, aq aris is visac eZebT!~ maSinve movardnen<br />
gamzid-begi, ufliswul soleimanis `saWurvelTmtvirTveli~<br />
<strong>da</strong> aseulis ufrosi <strong>da</strong>lilxan-begi, rumlus tomi<strong>da</strong>n. isini<br />
Tavs <strong>da</strong>esxnen hei<strong>da</strong>rs, garekes mis irgvliv Semokrebili<br />
qalebi, Semoaxvies Tavze safarebeli <strong>da</strong> xolafas <strong>da</strong> Cerqezebis<br />
meTauris _ Samxalis niSanze, <strong>da</strong>lil-begma xanjliT<br />
mokla hei<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> Tavi moaSora sxeuls 22 .<br />
1 Hinz W., Op. cit., S. 52.<br />
2 Saraf-xaniT, Samxalma ki ar mokla hei<strong>da</strong>r mirza, aramed erT-erTma<br />
hei<strong>da</strong>ris <strong>da</strong>Rupvis scenas garkveuli gansxvavebiT aRweren<br />
Tomazo minadoi <strong>da</strong> Saraf-xan biTlisi. isic un<strong>da</strong><br />
iTqvas, rom minadois, ratomRac Samxali hei<strong>da</strong>ris biZa <strong>da</strong><br />
qarTveli hgonia. `maSin qarTvelma (?) Samxalma, [hei<strong>da</strong>ris]<br />
biZam, didi xnis Zebnis Semdeg, bolos monaxa igi qalebSi <strong>da</strong>maluli<br />
<strong>da</strong> sruliad Seubraleblad <strong>da</strong>swv<strong>da</strong> TmebSi <strong>da</strong> tans<br />
moacila Tavi 1 . rodesac zaal-xani <strong>da</strong> ubeduri hei<strong>da</strong>ris sxva<br />
momxreebi xmaurobdnen <strong>da</strong> imuqrebodnen, [Samxalma] sqlad<br />
Sejgufebul mowinaaRmdegeTa Soris [hei<strong>da</strong>ris] gasisxlianebuli,<br />
jer kidev TiTqmis mfeTqavi, Tbili Tavi ga<strong>da</strong>agdo<br />
<strong>da</strong> miZaxa: `ai Tqveni xelmwife, gaixareTo!~ Tav<strong>da</strong>pirvelaT,<br />
aseTma saSinelma sanaxaobaam iq <strong>da</strong>mswreTa udidesi risxva <strong>da</strong><br />
mZvinvareba gamoiwvia <strong>da</strong> isini sastiki SurisZiebiT imuqrebodnen.<br />
magram sabolood <strong>da</strong>rwmundnen brZolis gagrZelebis<br />
uazrobaSi <strong>da</strong> axla ukve yoveli maTgani Tavis ga<strong>da</strong>rCenaze<br />
fiqrob<strong>da</strong>~ 2 .<br />
zemoT moTxrobil ambavs Saraf-xan bidlisi gadmogvcems<br />
Semdegnairad: `im dros huseinbeg iuzbaSim Tavis momxreebTan<br />
erTad culebiTa <strong>da</strong> sekirebiT ali-kapus WiSkari <strong>da</strong>amtvria<br />
<strong>da</strong> divan-xanaSi SeiWra. zaal-gurjim ramdenime guladTan<br />
erTad sasaxles Seutia. Samxalma maT sulTan hei<strong>da</strong>r-mirzas<br />
mokveTili Tavi gadmougdo. qarTvelebma brZola <strong>da</strong> angariSsworeba<br />
gaaCaRes haremis baRSi, magram im Seupovar razmis<br />
winamZRoli zaal gurji tyviiT gangmiruli <strong>da</strong>eca <strong>da</strong> im<br />
medidurma krebulma marcxi ganica<strong>da</strong>~ 3 .<br />
sxva cnobiT zaal-begi brZolis dros <strong>da</strong>iWra <strong>da</strong> Sin<br />
<strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. man imave Rames werili gaugzavna xalifa ansars<br />
Cerqezma Rolamma. Шараф-хан Бидлиси, c. 229. de persias mixedviT ki, ferixanxanumma<br />
<strong>da</strong> zaal-xanma (un<strong>da</strong> iyves Samhali) haremSi mokles hei<strong>da</strong>r-mirza. Don<br />
Juan de Persia, p. 62 r. bu<strong>da</strong> ’ yazvini ki ambobs, rom hei<strong>da</strong>ri jer <strong>da</strong>axrCves, Semdeg<br />
iuzbaSma rumlum mas Tavi mohkveTa. gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 127.<br />
1 Minadoi T., p. 9.<br />
2 Ibidem.<br />
3 Шараф-хан Бидлиси, c. 230.<br />
370 371
<strong>da</strong> hei<strong>da</strong>r-mirzas <strong>da</strong>Rupvisa <strong>da</strong> Tavisi <strong>da</strong>Wris ambavi acnoba<br />
1 . xalifa ansari <strong>da</strong>uyovnebliv alamuTis cixisaken wavi<strong>da</strong>,<br />
romelic, rogorc iTqva, ismailma <strong>da</strong> misma momxreebma<br />
<strong>da</strong>ipyres.<br />
gaTenebisas orive Sahis gvami, mamisa, romelmac naxevari<br />
saukune imefa <strong>da</strong> Svilis, romelmac mxolod naxevari Rame,<br />
sasaxlis WiSkarTan gamoitanes 2<br />
meore dRes dili<strong>da</strong>nve ismailis momxreebma mowinaaRmdegeebisadmi<br />
angariSsworeba <strong>da</strong>iwyes. zaal-begi, farox-begi (umaRlesi<br />
xazina<strong>da</strong>ri, qarTveli) <strong>da</strong> <strong>da</strong>marcxebuli ufliswulis<br />
sxva mravali momxre Seipyres <strong>da</strong> cixis win <strong>da</strong>sajes 3 . ali-xan<br />
begi, qarTveli didebuli, hei<strong>da</strong>r-mirzas biZa, zaal-begis Zma,<br />
gaiqca <strong>da</strong> samSobloSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. mustafa-mirzam <strong>da</strong> huseinbegma<br />
luresTans Seafares Tavi. sadr ad-din xans <strong>da</strong> seid-beg<br />
qamunes borkilebi <strong>da</strong>ades <strong>da</strong> sapyrobileSi Cayares 4 . huseinbeg<br />
usTajlu, aRmzrdeli dediT qarTveli ufliswulebis _<br />
mustafasi <strong>da</strong> imamyulisa, am ukanasknelebTan erTad haramxani<strong>da</strong>n<br />
gamoiWra <strong>da</strong> ramdenime mxe<strong>da</strong>rTan erTad yumisa <strong>da</strong><br />
qaSanis mimarTulebiT gaiqca, raTa erT-erTi ufliswuli iq<br />
gaemefebina 5 . maTi Semdgomi bedi ucnobia.<br />
mas Semdeg rac yizilbaSebma Sahis taxtze ukeTesi kandi<strong>da</strong>ti<br />
ver gamonaxes, isini jguf-jgufad gaemarTnen kahkahes<br />
cixisaken raTa gamoexataT TavianTi erTguleba ismailis<br />
mimarT.<br />
husein-yuli-xolefa rumlum <strong>da</strong> Samhalma, roca <strong>da</strong>inaxes,<br />
rom yizilbaSTa tomebis erTgulebam <strong>da</strong> imedma ismailis mimarT<br />
Tavis apogeas miaRwia, iZulebulni gaxdnen ismailTan<br />
gaegzavnaT hei<strong>da</strong>r-sulTan Torqemani D<strong>da</strong> misi saSualebiT<br />
gamoexataT TavianTi wmin<strong>da</strong> zraxvebi. pirvel rigSi acnobebd-<br />
1 Hinz W., Op. cit., S. 54.<br />
2 Hammer J., S. 475.<br />
3 Hinz W., Op. cit., S. 53.<br />
4 Ibidem.<br />
5 Hammer J, S. 475.<br />
nen, rom hei<strong>da</strong>r-mirzas mokvdineba ganpirobebuli iyo mxolod<br />
ismailis mimarT siyvaruliT. amJamad misi monebi _<br />
husein-yuli-xolefa rumlu <strong>da</strong> Samxali, saxelmwifo xazinas<br />
icaven <strong>da</strong> ismailis misvlas elodebian.<br />
aTi dRis ganmavlobaSi kahkahes cixesTan Tavi moiyara<br />
<strong>da</strong>axloebiT 30 aTasma qveiTma <strong>da</strong> cxenosanma. ismailma, usTajlus<br />
tomis <strong>da</strong> xalife ansaris SiSiT, vaiTu maT raime<br />
mzakvroba hqondeT Cafiqrebulio, cixis karibWe <strong>da</strong>keta <strong>da</strong><br />
isini ar SeuSva. roca igi sabolood <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong> yizilbaSebis<br />
loialobaSi, <strong>da</strong>mSvid<strong>da</strong> <strong>da</strong> yazvinSi wavi<strong>da</strong> 1 .<br />
yovelive is, rac zemoT iTqva, lakonurad, magram zustaT<br />
gadmocemulia `mesxur matianeSi~: `qkBsa sOd, maissa ie,<br />
dResa samSabaTsa yaeni Sah-Tamaz moku<strong>da</strong> <strong>da</strong> ustajaluanTa<br />
<strong>da</strong> ioTamiSvilman alixan sulTan hai<strong>da</strong>rmirZas batonoba<br />
moindomes; jargazma _ Samxal-avSarTa, <strong>da</strong> vinc maTi oimaxi<br />
iyo, miuPdes, ai<strong>da</strong>rmirZa mokles, ustajaluani amoswyuites<br />
<strong>da</strong> ismel mirZis gamosayuanlad kaci gagzavnes. <strong>da</strong> amave qBknsa<br />
<strong>da</strong> amave maissa kb misi Suili Saismaeli _ tyued j<strong>da</strong><br />
cixes yahyaas <strong>da</strong>_gamoiyuanes dResa samSabaTsa <strong>da</strong> kv ar<strong>da</strong>vels<br />
qalaqSi movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> kE yazmisiske wavi<strong>da</strong>~ 2 .<br />
`mesxuri matiane~, rogorc Cans, sxva wyaroebisagan,<br />
sparsulisganac ki, gansxvavebul cnobebs Seicavs. ismaili<br />
22 maiss, samSabaTs gamovi<strong>da</strong> kahkahes cixi<strong>da</strong>n, 26 maiss ardebilSi<br />
mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> mxolod imave Tvis 28-Si ukve yazvinSi iyo.<br />
saintersoa, ismailma ratom gaigrZela gza <strong>da</strong> jer ardebils<br />
ewvia <strong>da</strong> pir<strong>da</strong>pir sataxtoSi ar wavi<strong>da</strong>? amaze yuradRebas<br />
imitom vamaxvileb, rom gasagebi gaxdes qarTuli `mesxuri<br />
matianis~ <strong>da</strong>, saerTod, qarTuli werilobiTi wyaroebis sandoobis<br />
xarisxi, ris gaTvaliswinebac SemdgomSi <strong>da</strong>gvWirdeba.<br />
ismailis ardebilSi misvlis mizanze, Tvisa <strong>da</strong> ricxvis<br />
miTiTebis gareSe, vigebT Saraf-xan biTlisis Txzulebi<strong>da</strong>n.<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, с. 230-231.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 42-43.<br />
372 373
vidre sparsul wyaros gavecnobodeT, manamde un<strong>da</strong> iTqvas,<br />
rom yizilbaSebisaTvis ardebili wmin<strong>da</strong> qalaqad iTvlebo<strong>da</strong>.<br />
iq aris sefianTa ordenis <strong>da</strong>maarseblis sefi al-din<br />
isxakis (1252-1334) <strong>da</strong> sefianTa yizilbaSuri saxelmwifos<br />
<strong>da</strong>maarseblis Sah ismail I -is (1502-1524) saflavebi. Sarafxan<br />
biTlisi ar asaxelebs, magram gulisxmobs ardebils,<br />
roca ambobs, rom cixi<strong>da</strong>n gamosuli ismaili Seix sefis<br />
<strong>da</strong> didebuli winaprebis saflavebTan mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> <strong>da</strong>locva<br />
iTxova, amis Semdeg gaeSura is yazvinisaken 1 , sa<strong>da</strong>c, rogorc<br />
`mesxuri matiane~ gvamcnobs, mivi<strong>da</strong> 28 maiss.<br />
amgvarad, gaimarjva ismail-mirzam, romeli `iyo kaci mesisxle<br />
<strong>da</strong> mravali kacni <strong>da</strong>Pocna~ 2 . marTlac, saSinlad sisxliani<br />
iyo ismailis yazvinSi misvla <strong>da</strong> gamefeba. man, pirvel<br />
rigSi, umcrosi Zmebi <strong>da</strong>xoca, yvela xani <strong>da</strong> sulTani, vinc<br />
hei<strong>da</strong>ris momxre iyo, arc erTi cocxali ar <strong>da</strong>tova 3 . misi<br />
represiuli RonisZiebebi ar Sexebia mxolod ufros Zmas _<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bendes. Znelia imis Tqma, riT iyo gamowveuli<br />
misadmi ismailis aseTi <strong>da</strong>mokidebuleba. SeiZleba, mohameds<br />
isic ar Tvli<strong>da</strong> taxtis mociled misi fizikuri <strong>da</strong> sulieri<br />
mdgomareobis gamo. amas albaT isic ematebo<strong>da</strong>, rom isini,<br />
sparsuli wyaroebis mixedviT, erTi dedis Svilebi iyvnen<br />
(amaze ufro <strong>da</strong>wvrilebiT qvemoT).<br />
1576 wlis 27 agvistos ismailis samefo taxtze xel<strong>da</strong>sxma<br />
moewyo. igi amis Semdeg cnobilia ismail meoris<br />
saxeliT. man, miuxe<strong>da</strong>vad qarTvelebisadmi safuZvliani ukmayofilebisa,<br />
maT<strong>da</strong>mi mainc didi yuradReba <strong>da</strong> keTilganwyoba<br />
gamoiCina, rac sxva<strong>da</strong>sxva mizeziT iyo gamowveuli.<br />
upirvelesyovlisa, qarTvelebi, romlebmac marcxi ganicades<br />
Sahis taxtisaTvis brZolaSi, mainc seriozul samxedro <strong>da</strong><br />
politikur Zalas warmoadgendnen <strong>da</strong> maTi gulis mogebas<br />
1 Шараф-хан Бидлиси, c. 231.<br />
2 qarTlis cxovreba, II , gv. 371.<br />
3 Don juan de Persia, p. 62 .<br />
cdilob<strong>da</strong>. imave dros, mas sakmaod kargi piradi urTierToba<br />
hqon<strong>da</strong> iranSi mcxovreb zogierT qarTvelTan. xel<strong>da</strong>sxmis<br />
ceremonialSi monawileobis misaRebad alamuTis Tu kahkahes<br />
cixi<strong>da</strong>n gamoiyvanes qarTlis mefe svimon I, romelmac momaval<br />
SahTan erTad mravali weli gaatara tyveobaSi. rogorc<br />
cnobilia, imave cixeSi imyofebo<strong>da</strong> kaxeTis ufliswuli iese,<br />
romelmac aseve Tavisufleba miiRo. ceremonialis dros svimoni<br />
<strong>da</strong> iese didi pativiT sargeblobdnen. amaze miuTiTebs<br />
is adgili, romelic maT ceremonialis dros miuCines. misalocad<br />
mividnen jer ufliswulebi <strong>da</strong> maRali sasuliero<br />
wodebis warmomadgenlebi. maT mihyvebodnen svimon mefe <strong>da</strong><br />
iese, Sah-rostom luri <strong>da</strong> gamoCenili yizilbaSi amirebi,<br />
mazan<strong>da</strong>ranis gamgebeli mirza mohamed-xani, arabistanis gamgebeli<br />
seid sajadi <strong>da</strong> sxvebi, romelTac wilad xv<strong>da</strong>T Sahis<br />
fexze mTxvevis pativi. sul bolos modiodnen `franki“ el-<br />
Cebi, saxeldobr, portugaliis mefis didi elCoba, romelsac<br />
meTaurob<strong>da</strong> miguel de abrue de limasi 1 .<br />
Sah ismail II -m imefa mcire xans, <strong>da</strong>axloebiT 1 weliwadi<br />
<strong>da</strong> 6 Tve (1576. 27. 08 _ 1577. 25. 11 ). is iranis istoriaSi<br />
cnobilia rogorc veragi <strong>da</strong> <strong>da</strong>undobeli. cixi<strong>da</strong>n<br />
gamosvlisTanave man sikvdiliT <strong>da</strong>saja usTajlus tomis is<br />
warmomadgenlebi, romlebic braldebulni iyvnen hei<strong>da</strong>ris<br />
momxreobaSi. gamefebisTanave ki <strong>da</strong>xoca Zmebi, biZaSvilebi <strong>da</strong><br />
ZmisSvilebi. ga<strong>da</strong>rCnen mxolod misi RviZli Zma muhamedi <strong>da</strong><br />
misi Svilebi _ hamza mirza <strong>da</strong> abas-mirza. ismailma mogvianebiT<br />
abasis mokvlac ganizra, magram TviTon gar<strong>da</strong>icvala<br />
<strong>da</strong> ase ga<strong>da</strong>rCa momavali Sah abasi. saerTod mis represiebs<br />
12 aTasi kaci Seewira 2 .<br />
mosaxleobaSi popularobiT ar sargeblob<strong>da</strong> Sah is-<br />
1 Morley W.H., A descriptive Catalogue of the Historial Manuscropts… preserved<br />
in the library of the Royal Asiatic Society, London, 1854, # 136, p. 335; Francesco<br />
Manuel Alves, Catalogo des Manuscritos de Simancas respeitantes a His toria<br />
Portuguesa, in: O Istituto, vol. 82, serie 4. Coimbra, 1931, p. 479; Hinz W., S. 62.<br />
2 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 129-130.<br />
374 375
mailis xan mokle mefobisas gatarebuli RonisZiebebic. am<br />
mxriv Siiti yizilbaSe bisaTvis gansakuTrebiT miuRebeli<br />
iyo ismailis is religiuri <strong>politika</strong>, romliTac iran-<br />
Si upiratesobas sunitebi iRebdnen. ismail II -is sunizmiT<br />
<strong>da</strong>intere seba, rogorc minadoi ambobs, <strong>da</strong>iwyo misi patimrobaSi<br />
yofnis droi<strong>da</strong>n 1 . aman, SeiZleba iTqvas, ga<strong>da</strong>wyvita<br />
ismail II-is bedi. rogorc Saraf-xan biTlisi ambobs „gansjis<br />
unars moklebulma [ismailma], romelsac jer kidev<br />
ar mieRwia <strong>da</strong>moukidebeli <strong>da</strong> suver enuli xelisuflebisaTvis,<br />
Tavisi mamebisa <strong>da</strong> papebisagan gansxvavebiT, akrZala<br />
suniti Seixebis kicxva... moisurva ise waremarTa saqme, rom<br />
saxelmwifoSi yvela Tavis rwmenas mihyolo<strong>da</strong> <strong>da</strong> erTmaneTis<br />
saqmeebSi ar Careuliyvnen“. Semdeg is torikosi <strong>da</strong>sZens, rom<br />
yizilbaSebma ismailis moqmedebaSi eresi <strong>da</strong>inaxes. misadmi<br />
zizRiT ganimsWvalnen, misi <strong>da</strong>Rupva ganizraxes <strong>da</strong> am saqmeSi<br />
misi coli ferixan-xanumic ki Caabes 2 . Saraf-xan biTlisis<br />
mixedviT am dros ori ferixan-xanumi iyo. erTi Sah Tamazis<br />
asuli, meore ki _ ismail II-is coli 3 . SeTqmulTa Soris iyo<br />
ukanaskneli <strong>da</strong> ara pirveli, rogorc n. ge laSvils hgonia,<br />
romelic imave istorikoss imowmebs 4 . sxvaTaSoris, is mailis<br />
mowinaaRmdeged mis <strong>da</strong>s asaxelebs `karmelitebis qronka~ 5 ,<br />
magram vfiqrob upiratesoba un<strong>da</strong> mieniWos Sarfxan bidliss,<br />
romelic 1578 wlamde Sahis karze imyofe bo<strong>da</strong> did pativSi<br />
<strong>da</strong> axlos icnob<strong>da</strong> im a<strong>da</strong> mianebs, romlebzec is wer<strong>da</strong>.<br />
ismails sunizmis oficialur religiad gamocxadebac<br />
ganuz raxavs, rac mis winaaRmdeg SeTqmulebis mizezi gamx<strong>da</strong>ra<br />
6 .<br />
beri egnataSvilis mixedviT, ismail I -ma mxolod eqvsi<br />
1 Minadoi, p. 5.<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, c. 233.<br />
3 Тамже, с. 229, 233.<br />
4 gelaSvili n., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 130, 135.<br />
5 A Cronicle of the Carmelites in Persia, p. 57.<br />
6 Ibidem.<br />
Tve imefa 1 . Sah Tamazi gar<strong>da</strong>icvala 1576 wlis 14 maiss. imave<br />
wlis 27 agvistos gamef<strong>da</strong> is mail II . anonimi venecielis<br />
TqmiT, igi mokles alamuTis `tyveo bi<strong>da</strong>n ga Tavisuflebis<br />
welsve, oqtomberSi~ 2 . miTiTebuli weli swori araa, magram<br />
sinamdvilesTan axlos un<strong>da</strong> iyves Tve (oqtomberi). rogorc<br />
cnobilia, ismail II-m am dros ty veobi<strong>da</strong>n gaaTavisufla<br />
qarTlis mefe svimon I <strong>da</strong> iese batoniSvili. qarTuli wyaroebi<br />
arafers ambobs qarTvelebis monawileobaze is mailis<br />
winaaRmdeg mowyobil SeTqmulebaSi. farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe<br />
mxolod aRniSnavs, `rom Sah ismeil sawamlaviT moakvdines~ 3 .<br />
beri egna taSvilic yizilbaSebis mier Sah ismailis mokvlis<br />
mizezad mis religiur <strong>politika</strong>s asaxelebs: `<strong>da</strong> Sei-<br />
Zules yizilbaSTa <strong>da</strong> rjuliT sunobasac ewamoboden, <strong>da</strong><br />
equs Tues ibatones <strong>da</strong> mokles~ 4 . axali qarTlis cxovrebis<br />
mesame teqstSi mcireodeni <strong>da</strong>matebiT naTqvamia, rom `ese<br />
Sah ismail iyo kaci uwyalo <strong>da</strong> msmeli sisxlisa. amisTBs<br />
ara ine bes yizilbaSTa ufleba misi, <strong>da</strong> ewameboden sjuliTa<br />
sunobasa. <strong>da</strong> Tuesa meequsesa mowamlviT mokles yizilbaSTa<br />
Sah ismail yaeni, giorgobis-TBs kg“ 5 (23 noemberi). Sah ismailis<br />
gar<strong>da</strong>cvalebis ambavi sam cxeSi Seityves 13 dekembers,<br />
magram mTavris karze saeWvod miiCnies <strong>da</strong> kaci gagzavnes yazvinSi<br />
ambis ga<strong>da</strong>samowmeblad. wargzavnilis <strong>da</strong>brunebis Semdeg<br />
gairkva, rom ismaili gar<strong>da</strong>cvlila 23 noembers 6 .<br />
ismail II -is sikvdilis garemoebani zustad <strong>da</strong>dgenili<br />
ar aris. arsebobs ramdenime versia.<br />
don xuan de persias mixedviT, ismailis „<strong>da</strong>m <strong>da</strong> sulTnebma<br />
misi mokvlis gegma ise swrafad <strong>da</strong>awyves, rom erT<br />
Rames, roca haramxanaSi Sevi<strong>da</strong> qalis tansacmelSi ga<strong>da</strong>c-<br />
1 qarTlis cxovreba, II , gv. 371.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 17 .<br />
3 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoria, gv. 221.<br />
4 qarTlis cxovreba, II , gv. 371.<br />
5 iqve, gv. 520.<br />
6 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 46<br />
376 377
mulma sulTnebma mokles“ 1 . meore versiiT, igi opiumis Warbi<br />
moxmarebis Sedegad <strong>da</strong>iRupa. mesame versias gvTavazobs<br />
anonimi venecieli: „ismailis erTerTma sayvarelma Suri iZia<br />
mokluli mamis gamo <strong>da</strong> mas mowamluli Triaqi misca“ 26 . Sah<br />
ismail II -is mokvlis kidev erTi versia <strong>da</strong>kavSirebulia<br />
qarTvelebTan.<br />
axlac, rogorc Sah Tamazis sikvdilis Semdeg, <strong>da</strong>iwyo<br />
miTqma-moTqma. Sah ismailis sikvdilis ambavTanac <strong>da</strong>kavSirebulni<br />
aRmoCndnen qarTvelebi. rogorc Cans, ismail II -is<br />
moulodnel <strong>da</strong> burusiT mocul sik vdilSi qarTvelebis<br />
monawileobis Sesaxeb farTod iyo cnobili <strong>da</strong> osmalebisTvisac<br />
ar yofila saidumlo. amis Tqmis safuZvels,<br />
uwinares yov lisa, gvaZlevs <strong>saqarTvelos</strong> winaaRmdeg wamosuli<br />
osmaleTis jaris sardlis lala mustafa faSas mier<br />
arzrumi<strong>da</strong>n Sah-xu<strong>da</strong>bendesadmi gag zav nili werili (1578<br />
wlis ivlisi). masSi osmaleTis mier iranis winaaRmdeg omis<br />
<strong>da</strong>wyebis sababad <strong>da</strong>saxelebulia qarTvelebis mier Sah ismail<br />
II-is mowamvla: „di<strong>da</strong>d brwyinvale iranis Saho! me, lala<br />
mustafa faSa, veziri <strong>da</strong> mTavarsar<strong>da</strong>li sulTan muradis,<br />
osmaleTis imperatoris mTeli jare bisa, Tqven gacnobebT,<br />
rom aq mosuli var 300 000 cxenosniT, 600 qvemexiT, 6<br />
aTasi ianiCariTa <strong>da</strong> arkebuzeriT, rom <strong>da</strong>vsajo isini, vinc<br />
Tqveni Zmis is mailis mowamvlaSi <strong>da</strong>mnaSaveni arian <strong>da</strong> amisaTvis<br />
qristiani qarTvelebis qveyana un<strong>da</strong> <strong>da</strong>vikavo. xolo<br />
Tu Tqveni udidebulesoba gzas ga<strong>da</strong>miRobavs <strong>da</strong> am xalxis<br />
<strong>da</strong>cvas Seecdeba, maSin Cemi batonis miTiTebis Tanaxmad iZulebuli<br />
viqnebi Tqvenc SegebrZoloT“ 3 .<br />
1 Don Juan de Persia, p. 62 v – 63 r. ix. agreTve, Hammer J., Op. cit., II, S.,<br />
473-474.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi, gv. 16.<br />
3 Cronicle of the Carmelites in Persia, p. 62. Serefxan bidlisi aRwers im<br />
viTarebas, romelic Seiqmna iranSi Sah ismail II -is sikvdilis Semdeg: yizilbaSi<br />
amirebi aRar emor Cilebian ax lad gamefebul mohamed xu<strong>da</strong>bendes <strong>da</strong> qveyana<br />
erTmaneTSi gainawiles samarTavad, xazina ki gaZarcves. osmaleTis sulTanma<br />
kategoriulad imis mtkiceba an uaryofa, rom qarTvelebi<br />
monawileobdnen an <strong>da</strong>interesebulni iyvnen ismail II -<br />
is sikvdilSi, dRei saTvis cnobili werilobiTi wyaroebis<br />
mixedviT Znelia. magram gvaqvs arapir<strong>da</strong>piri oriode cnoba,<br />
romelic sacnaurs xdis qarTvelTa kavSirs sasaxlis ga<strong>da</strong>trialebasTan.<br />
amas gvafiqrebinebs 1576 wlis 3 oqtombers,<br />
habsburgebis imperiis elCis <strong>da</strong>vid ungandis werili, romliTac<br />
is ungre Tis mefe maqsimilianes acnobeb<strong>da</strong>, rom axali<br />
Sahi ismaili TavrizSi jars agroveb<strong>da</strong>, magram vis winaaRmdeg<br />
gaugebari iyo. elCis varaudiT, Sahi im meamboxe Zmis<br />
morjulebas cdilob<strong>da</strong>, romelic „im qarTvelebTan gaiqca,<br />
romlebic TurqeTis mxares dganan. Tu ismaili maT <strong>da</strong>esxmis<br />
Tavs, cxadia omi gaCaRdeba. magram amJamad amis Sesaxeb<br />
raime konkretuli cnobebi ar momepovebao“ 1 . sainteresoa,<br />
agreTve, ingliseli Tomas herbertis erTi cnoba, sai<strong>da</strong>nac<br />
Cans, rom qarTvelebi Sahis taxtis <strong>da</strong>kavebaSi exmarebodnen<br />
Sah-xu<strong>da</strong>bendes. `1578 wels Sah Tamazi yazvinSi gar<strong>da</strong>icvala<br />
68 wlis asakSi, imefa <strong>da</strong>axloe biT 50 weli <strong>da</strong> sur<strong>da</strong>, rom<br />
misi memkvidre yofiliyo misi vaJi muhamedi. mas <strong>da</strong>rCa 12<br />
vaJi <strong>da</strong> 3 qaliSvili: muhamedi, ismaili, suleimani, ema nyuli,<br />
muradi, mustafa, ali, hemedi, ibrahimi, hamza <strong>da</strong> izma-xani.<br />
ismailma, romelic maSin kahkahes [cixeSi] imyofebo<strong>da</strong>, Tavisi<br />
Wkviani dis ferixan xanumis <strong>da</strong> Samhal-xanis mxar<strong>da</strong>WeriT<br />
<strong>da</strong>amarcxa hei<strong>da</strong>ri, ro melmac Tavisi Tavi mefed gamoacxa<strong>da</strong>.<br />
man Tavi mohkveTa sxva Zmebsac. igi fiqrob<strong>da</strong> aseve moqceo<strong>da</strong><br />
muhameds, magram igi gaiqca saqarTveloSi, Sek riba qurTebisa<br />
<strong>da</strong> qarTvelebis 12 aTasi mxe<strong>da</strong>ri <strong>da</strong> <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> isfahanSi,<br />
kargad ico<strong>da</strong> yovelive es <strong>da</strong> Tavisi didi xnis ganzraxvis, sparseTis saxelmwifos<br />
ganad gurebis Sesaxeb, aRsruleba ga<strong>da</strong>wyvita (Шараф-хан Бидлиси, c.<br />
234-235). Turqi is torikosi ibrahim feCevi osmalebis mier iranis wi naaRmdeg<br />
omis <strong>da</strong>wyebas, agreTve, is mailis sikvdilis Semdeg qveyanaSi Seqm nili viTarebiT<br />
xsnis. iranSi Seqmnili viTareba sulTnis karma TavisTvis xelsayrelad<br />
miiCnia (ibrahim feCevi, gv. 36).<br />
1 tardi l., ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi, gv. 129.<br />
378 379
sa<strong>da</strong>c ismaili missave sawolSi mokla ferixan-xanumma~ 1 . ase<br />
iyo Tu ise, Sah moxamed xu<strong>da</strong>bende osmaleTSi (SeiZleba,<br />
sxvaganac) cno bili iyo rogorc Tavisi gvirgvinosani Zmis,<br />
ismailis mkvleli.<br />
Znelia ungrelisa <strong>da</strong> ingliselis naTqvamis gaziareba,<br />
magram isic saeWvoa, rom sruliad usafuZvlod Seqmniliyo<br />
zemoaRniSnuli cnobebi. ra Tqma un<strong>da</strong> ungreli elCis cnoba-<br />
Si ismailis cocxlad ga<strong>da</strong>rCenili erTad-erTi ufrosi Zma<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bende un<strong>da</strong> iyos. bune brivia kiTxva: ra kavSiri<br />
un<strong>da</strong> hqono<strong>da</strong> mohamed xu<strong>da</strong>bendes, saerTod, <strong>saqarTvelos</strong>Tan<br />
an mis romelime samefo-samTavrosTan? am kiTxvaze pasuxis<br />
gacemaSi ver <strong>da</strong>gvexmareba verc erTi sparsulenovani wyaro,<br />
ma gram qarTul naratiul wyaros Tu mivmarTavT, maSin zogierTi<br />
varaudis gamoTqma SeiZleba.<br />
rogorc iTqva, ismail II -em tyveobi<strong>da</strong>n gaaTavisufla<br />
qarTlis mefe svimon I <strong>da</strong> kaxeTis ufliswuli iese. ismailis<br />
gar<strong>da</strong>cvalebam sagonebelSi Caagdo svimon mefe. iran-<br />
Si anarqia <strong>da</strong>iwyo <strong>da</strong> aseT dros yvelasaTvis cnobili iyo<br />
isamailisa <strong>da</strong> svimonis axlo, SeiZleba iTqvas, megobruli<br />
urTierToba. amave dros (1578 w.) <strong>da</strong>iwyo iran-oslmaleTis<br />
omi. omis mTavar asparezad amierkavkasia, gansakuTrebiT, qar-<br />
Tlis samefo ga<strong>da</strong>iqca. qarTlis samefoSi kritikuli vi-<br />
Tareba Seiqmna <strong>da</strong>uT-xanis uunaro mmarTvelobis Sedegad.<br />
osmalebi Sevidnen Tu ara qarTlSi D<strong>da</strong>uT-xanma gaqceviT<br />
uSvela Tavs. svimonma sworad Seafasa Tavisi <strong>da</strong> qarTlis<br />
samefos mdgomareoba <strong>da</strong> axal Sahs sTxova samSob loSi gaeSva.<br />
mxolod amis Semdeg un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo Sah-xu<strong>da</strong>bandes<br />
dedis, SalikaSvilis qalis <strong>da</strong> svimon mefis Sexvedra rasac,<br />
beri egnataSvili mogviTxrobs: „Sah-mo hamed xu<strong>da</strong>bendes de<strong>da</strong>m<br />
moiyvana, oTar SalikaSvili qalman, mefe sÂmon, viTarca<br />
wesi aris, qarTvelTa de<strong>da</strong>ni leCaqs moaxueven _ <strong>da</strong> igica<br />
1 Relation du Voyage de Perse et des Indes Orientales. Traduit de l’Anglois de<br />
Thomas Herbert, Paris, 1663, p. 451.<br />
qarT veli iyo, manca egraTve yo <strong>da</strong> warmougzavna leCaqi<br />
TÂsi <strong>da</strong> moumcno: „mefe sÂmon, gwaddes leCaqi ese aiReo <strong>da</strong><br />
gwaddes Ãrmalio, Cuenc mogueÃmare <strong>da</strong> Sens sabatonosaca“,<br />
<strong>da</strong> misca niWi mravali <strong>da</strong> samoseli samefo <strong>da</strong> war moagzavna<br />
TÂssa qarTlad <strong>da</strong> warmovi<strong>da</strong>“ 1 .<br />
sainteresoa ramdenad Seefereba simarTles muhamed<br />
xu<strong>da</strong>bendes dedis qarTveloba? zemoT gavecaniT Saraf-xan<br />
biTlisis naTqvams, rom xu<strong>da</strong>bende <strong>da</strong> ismaili erTi dedis,<br />
isa-beg Torqemanis qalis Svilebi iyvnen 2 . Saraf-xan biTlisis<br />
es cnoba gaziarebulia TiTqmis yvela mkvlevris mier,<br />
rogorc sxvagan, aseve CvenTanac.<br />
ukve iTqva, rom Sah Tamazs, sparsuli <strong>da</strong> evropuli wyaroebis<br />
mixedviT, ramdenime qarTveli coli hyav<strong>da</strong>. qarTuli<br />
wyaroebi ki Sah Tamazis erT cols, mohamed xu<strong>da</strong>bendes<br />
de<strong>da</strong>s miiCnevs qarTvelad, SalikaSvilis qalad. beri egnataSvilis<br />
TxzulebaSi naTqvamia: `xolo amas Jamsa Sina<br />
moipova Rone ese Sah Tamaz: ezraxa aTabags qaixosros <strong>da</strong><br />
sTxova colad tomisagan TÂsisa, xolo aTabags TÂsi ara<br />
hyvan<strong>da</strong> ra, <strong>da</strong> enaTesavebo<strong>da</strong> oTari SalikaSvili aTabagsa,<br />
amisTÂs nebayoflobiT gamoarTua qali <strong>da</strong> naTesavad TÂsad<br />
gaugzavna yaensa <strong>da</strong> yaenman SeirTo colad. <strong>da</strong> raJams SeirTo,<br />
ese iyo sayvarel yaenisa, Seiqmna wyoba Sah Tamazsa <strong>da</strong> aTabags<br />
Sua~ 3 .<br />
vaxuSti batoniSvilma Sah Tamazis qarTveli colis<br />
ara mxolod mama (oTar SalikaSvili) icis, aramed misi<br />
colisZmis (varazas) Sesaxebac saintereso cnobas gvawvdis.<br />
is garkveul warmodgenas gviqmnis agreTve, Sah Tamazis varaza<br />
SalikaSvilisadmi ganwyobilebaze: qaixosro II aTabagis<br />
qvrivis mier misi mokvdineba gax<strong>da</strong> sparselebis mier samcxesaaTabagos<br />
<strong>da</strong>rbevis mizezi.<br />
1 qarTlis cxovreba, II , gv. 372.<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, c. 232.<br />
3 qarTlis cxovreba, II , gv 364.<br />
380 381
eri egnataSvilis gadmocemiT, es tragedia ganviTar<strong>da</strong><br />
Semdegnairad: kaxeTis mefe aleqsandre II -s vaJi erekle<br />
stambols gaeqca. Sah Tamazma ieWva, rom erekle Tavis mamas-<br />
Tan, mefe aleqsandresTan SeTanxmebiT moqmedeb<strong>da</strong> <strong>da</strong> kaxTa<br />
mefes RalatSi <strong>da</strong>sdo brali. Sahi mis <strong>da</strong>sasjelad wamovi<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> yarabaRSi gaCer<strong>da</strong>. aleqsandre mefis saxlTuxucesma<br />
oTar ColoyaSvilma, imisaTvis raTa kaxeTis samefosTvis<br />
xifaTi aecilebina, samcxis aTabagis qaixosro II-is qvrivs<br />
Sah Tamazis moyvare (colisZma), oTar SalikaSvilis vaJi<br />
varaza moakvlevina: `ese varaza iyo Ze oTar SalikaSvilisa,<br />
mravalguarad erTguli <strong>da</strong> namsaxuri qaixosro aTabagisa<br />
<strong>da</strong> colis-Zma Sah Tamazisa~ 1 . rodesac Sahma gaigo varazas<br />
mokvlis ambavi, xeli aiRo kaxeTis <strong>da</strong>rbevaze, `<strong>da</strong> movi<strong>da</strong><br />
risxviTa saSineliTa samcxes, amoswyÂ<strong>da</strong> sruliad samcxesaaTabago<br />
<strong>da</strong> qmna mravali boroti~ 2 .<br />
amgvarad, qarTuli <strong>da</strong> ucxouri werilobiTi cnobebis<br />
Sejerebis safuZvelze SeiZleba iTqvas, rom 1. Sah Tamazis<br />
erT-erTi coli iyo sam cxis umsxvilesi feo<strong>da</strong>lis oTar<br />
SalikaSvilis asuli; 2. Sah Tamazs sxva qarTvel qalTan<br />
hyav<strong>da</strong> ori ufrosi vaJi _ mohamed xu<strong>da</strong>bende <strong>da</strong> ismaili; 3.<br />
Sahis taxtis <strong>da</strong>uflebisaTvis erTmaneTs ebrZvian jer sxva<strong>da</strong>sxva<br />
qarT veli dedis Svilebi. erTmaneTs upirispirdebian<br />
ismaili (misadmi loialobas iCens xu<strong>da</strong>bende. SeiZleba, amitomac<br />
ar gaiziara man Tavisi naxevarZmebis bedi) <strong>da</strong> hei<strong>da</strong>r<br />
mirza; 4. taxtisaTvis brZolis meore faza aris xu<strong>da</strong>bendes<br />
<strong>da</strong> misi momxreebis brZola ismailis winaaRmdeg. mas qmediTi<br />
mxar<strong>da</strong>Wera aRmouCines samcxelma qarTvelebmac.<br />
1 iqve gv. 516.<br />
2 iqve, gv. 517.<br />
2. aTabagi qaixosro II <strong>da</strong><br />
dedisimed II<br />
iransa <strong>da</strong> saaTabagos Soris Se<strong>da</strong>rebiT mtkice kavSiri<br />
myardeba aTabag qaixosro II-is dros (1535-1573). qaixosro<br />
yvaryvare III -is (1515-1535) Ze <strong>da</strong>iba<strong>da</strong> 1522 wels. misi siymawvilis<br />
periodi xasiaTdeba saaTabagos gamwvavebuli ur-<br />
TierTobiT qarTlisa <strong>da</strong> imereTis samefoebTan, romlebic<br />
grZnobdnen, rom osmaleTisagan safrTxe orive samefosaTvis<br />
samcxe<strong>da</strong>n modio<strong>da</strong> <strong>da</strong> aucileblad CaTvales samcxeze TavianTi<br />
gavlenis gavrceleba.<br />
1535 wels imereTis mefe bagrat III (1510-1548) <strong>da</strong>diangurielTan<br />
erTad samcxeSi SeiWra. 13 agvistos javaxeTis<br />
axalqalaqis maxloblad momx<strong>da</strong>r brZolaSi bagrat mefem<br />
gaimarjva <strong>da</strong> <strong>da</strong>tyvevebuli yvaryvare III imereTSi waiyvana.<br />
aTabagi gelaTSi tyveobaSi gar<strong>da</strong>icvala 1 .<br />
aTabagobis kandi<strong>da</strong>ti qaixosro am droisaTvis 12-13 wlisa<br />
iyo. amitom mas meurved <strong>da</strong>eniSna axlo naTesavi, samcxis<br />
umsxvilesi feo<strong>da</strong>li oTar SalikaSvili 2 .<br />
imave dros qarTlis mefe luarsab I-ma javaxeTi <strong>da</strong>imor-<br />
Cila. samcxis feo<strong>da</strong>lebs ar awyob<strong>da</strong>T Zlieri samefo xelisuflebis<br />
qveS yofna <strong>da</strong> aTabagis institutis aRdgena<br />
sur<strong>da</strong>T. amitom saaTabagos didma Tavadma oTar SalikaSvilma,<br />
yvaryvare III -is mcirewlovani vaJi qaixosro stambolSi<br />
sulTan suleiman II kanunTan (1520-1566) waiyvana <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba<br />
sTxova. 1543 w. sulTanma jari gagzavna samcxeSi,<br />
magram man marcxi ganica<strong>da</strong>. qaixosro kvlav sulTans miadga,<br />
romelmac arzrumis <strong>da</strong> diarbeqiris faSebs didi jariT samcxeSi<br />
wasvla ubrZana. bagrat mefem <strong>da</strong>xmareba sTxova qarTlis<br />
mefe luarsabs <strong>da</strong> guriels.<br />
1545 wels basianSi soxoistasTan momx<strong>da</strong>r brZolaSi<br />
1 qronikebi, II , gv. 382.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 76.<br />
382 383
osmalebma gaimarjves <strong>da</strong> aTabagis xelisufleba aRadgines<br />
qaixosro II-is saxiT. „<strong>da</strong>ipyres osmalTa samcxe-saaTabago,<br />
<strong>da</strong> aRiRes yovelnive cixeni <strong>da</strong> simagreni samcxisani, <strong>da</strong> gaabatones<br />
qaixosro, Ze yuaryuaresi, <strong>da</strong> iqmna aTabag“ 1 .<br />
aTabagi sul male <strong>da</strong>rwmun<strong>da</strong>, rom osmalebs samcxis <strong>da</strong>pyroba<br />
sur<strong>da</strong>T, magram samcxeSi veraviTar Zalas ver xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong><br />
maTTan <strong>da</strong>sapirispireblad <strong>da</strong> axla Sah TamazTan <strong>da</strong>kavSireba<br />
sca<strong>da</strong>. hasan rumlus mixedviT, „im dros, roca maRali urdo<br />
Saqs iyo, yvaryvares Svilma qaixosrom ramdenime aznauri<br />
gamogzavna Sahis karze <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba iTxova, radgan vaxuSti<br />
qarTvelma <strong>da</strong> luarsab Sermazan oRlim misi samflobeloebis<br />
nawili <strong>da</strong>ipyres“ 2 . samcxis am msxvili feo<strong>da</strong>lebis mier<br />
qaixosros Seviwroebas aRniSnavs isqander munSic 3 . Sahma saqarTveloze<br />
gamoilaSqra. hasan rumlus aRwerili aqvs Sah<br />
Tamazis saqarTveloSi mesame laSqrobis (1551 w.) saSineli<br />
Sedegebi, rogor Jletdnen <strong>da</strong> atyvevebdnen mosaxleobas,<br />
ipyrobdnen <strong>da</strong> anadgurebdnen cixe-qalaqebs. gansakuTrebiT<br />
<strong>da</strong>zaral<strong>da</strong> Tmogvi <strong>da</strong> varZia. „am dros [Sahis] karze movi<strong>da</strong><br />
qaixosro yvbaryvares Svili, mravali ZRveniT, <strong>da</strong> rjulis<br />
safarvelma Sahma mas uwyaloba Tmogvis cixe ay-SahrTan<br />
erTad. vaxuSti qarTveli <strong>da</strong> Sermazan oRli, romlebic im<br />
qveynis haqimebi iyvnen, sikvdiliT <strong>da</strong>sajes“ 4 . sxva wyaroSi<br />
CamoTvlilia Sahma samcxeSi romeli cixe-qalaqebi aiRo <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>matebiT imasac vigebT vin iyvnen is „haqimebi“, romlebic<br />
qaixosros aviwroebdnen <strong>da</strong> Sahma sikvdiliT <strong>da</strong>saja: „qBks:<br />
sma: Sah Tamaz qarTli Semovlo, aTabagi qaixosro miegeba,<br />
varZia, Tmogvi, vanis qvabebi, awyveri, aspinZa <strong>da</strong> sruliad<br />
samcxis cixeni aRiRo; qaixosros mosca awyveri RvTismSobliTurT.<br />
yaeni somxiTs Cavi<strong>da</strong>, <strong>da</strong>Ãoca iju Sarmazan <strong>da</strong><br />
1 qarTlis cx., II , gv. 359; vaxuSti, gv. 247-248.<br />
2 hasan rumlu, gv. 28-29.<br />
3 isqander munSi, gv. 18 .<br />
4 hasan rumlu, gv. 29-31.<br />
vaxuSti diasamiZe <strong>da</strong> amovan Tan wariyvana tyved...“ 1 farsa<strong>da</strong>n<br />
gorgijaniZis mixedviT, Sermazani <strong>da</strong> vaxuSti lorelebi<br />
iyvnen 2 .<br />
qaixosro ganadgurebuli samcxis aTabagi iyo.<br />
qaixosro <strong>da</strong>qorwin<strong>da</strong> bagrat muxranbatonis asulze dedisimedze<br />
(yofili debora). beri egnataSvilis TqmiT, `aTabagi<br />
qaixosro <strong>da</strong>emoyura mpyrobelsa muxranisasa bagrats,<br />
moiyvana colad asuli bagratisi dedisimedi <strong>da</strong> iqorwina“ 3 .<br />
qaixosrosa <strong>da</strong> dedisimeds eyolaT eqvsi Svili: yvaryvare,<br />
mzeWabuki, manuCari, TvalSvenieri -ivane, elene (adreve gar<strong>da</strong>icvala)<br />
<strong>da</strong> Tamari 4 .<br />
1 qronikebi, II , gv. 395-396. amgvarad, samive wyaros mixedviT, iju Sarmazani<br />
<strong>da</strong> vaxuSti diasamiZe loreli feo<strong>da</strong>lebi iyvnen. Sdr. hasan rumlu, gv.<br />
59-60, Sen. 69.<br />
2 farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe, gv. 213.<br />
3 qarTlis cxovreba, II , gv. 500.<br />
4 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 104-105. saintereso politikuri<br />
moRvawe un<strong>da</strong> yofiliyo TvalSvenieri , romlis naTlobis saxeli,<br />
rogorc qr. SaraSiZe varaudob<strong>da</strong>, iyo ivane. misi <strong>da</strong>badebis savaraudo weli<br />
aris 1552, xolo gar<strong>da</strong>cvalebisa ki ucnobia. misi ufrosi Zmebi iyvnen aTabagebi<br />
(TanmimdevrobiT) yvaryvare <strong>da</strong> manuCari.<br />
TvalSvenieri `samcxis matianeSi~ pirvelad moxseniebulia, maSin, rodesac<br />
is yazvins miemgzavreba CvenTvis ucnobi diplomatiuri <strong>da</strong>valebiT <strong>da</strong>, savaraudoa,<br />
is samSobloSi aRarasodes aRar <strong>da</strong>brunebula. mas yazvinSi elodebo<strong>da</strong><br />
misi mama aTabagi qaixosro II .<br />
TvalSvenieri axalcixi<strong>da</strong>n gavi<strong>da</strong> 1472 wlis 17 ivniss, magram mamas<br />
cocxals veRar Causwro. qaixosro yazvinSi gar<strong>da</strong>icvala 29 seqtembers, rodesac<br />
TvalSvenieri jer erevanSi ar misuliyo (samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis<br />
masalebi, gv. 142-143).<br />
cnobili wyaroebi arafers ambobs riTi iyo <strong>da</strong>kavebuli TvalSvenieri<br />
yazvinSi, konkretulad ras saqmianob<strong>da</strong>. erTi ram Cans, rom is Sahis karTan<br />
axlos iyo. `mesxuri matianis~ Semdgeneli gvamcnobs, rom `qristiSobisTuÀs<br />
iz, ambaOvi movi<strong>da</strong> Tu: Saismeili moku<strong>da</strong>o. aRar aviSaleT, SobBÁs elCi gavgzavneT<br />
batons TualSuÀnierTana; yaenis sikudili ar <strong>da</strong>vijereT. qristiSobisTuÀs<br />
oc<strong>da</strong>rvasa TvalSuÀnieris kaci movi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>sturo yaenis sikudilis ambavi<br />
moitana [giorgobisTuÀs kg momku<strong>da</strong>riyo Saismeili]~ (iqve, gv. 46).<br />
rogorc arsebuli wyaroebiT SeiZleba varaudi, TvalSvenierTan igzavnebo<strong>da</strong><br />
yoveli is informacia, rasac saaTabago<strong>da</strong>n Sahis karamde un<strong>da</strong> mieRwia<br />
384 385
imis gamo, rom osmalTa agresia samcxeSi sul ufro<br />
Zlierdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> Sesabamisad saaTabagos Tav<strong>da</strong>cvisunarianoba<br />
sustdebo<strong>da</strong>, aTabagma <strong>da</strong> oTar SalikaSvilma `<strong>da</strong> yovelTa<br />
mesxTa 1553 wels waravlines mociquli TÂTmpyrobelis eranis<br />
mpyrobelis Sah Tamazis Tana~ <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba sTxoves. sa-<br />
<strong>da</strong>, piriqiT, saaTabagoSi un<strong>da</strong> scodno<strong>da</strong>T iranSi mimdinare is movlenebi, risi<br />
codnac am samTavros gamoadgebo<strong>da</strong>. 1576 wlis ivnisSi SalikaSvilebis meTaurobiT<br />
<strong>da</strong>iwyo amboxebaMjayel-cixisjvrelTa winaaRmdeg. yvaryvare IV-m <strong>da</strong> misma<br />
Zmam manuCarma ajanyebulebs Seuties <strong>da</strong> garkveul warmatebasac miaRwies. maTi<br />
warmatebis, kerZod, amboxebulTa cixeebis <strong>da</strong>kavebis Sesaxeb imaTma de<strong>da</strong>m _ dedisimedma<br />
TvalSveniers acnoba specialurad gagzavnili `elCis~ saSualebiT. mematiane<br />
gadmogvcems: `dedisimedi Tmogus <strong>da</strong>dga. Tmogus cixes rac <strong>da</strong>xira undo<strong>da</strong>,<br />
miatanina, gaabaraqiana <strong>da</strong> TvalSuÀnierTan elCi gagzavna, cixebis Sovna SesTuala<br />
<strong>da</strong> urumT aSla acnoba <strong>da</strong> urumT saCqaro Ãma <strong>da</strong>uvar<strong>da</strong>~ (iqve, gv. 46).<br />
dedisimedis mier iranSi gagzavnili informacia ori nawilisagan Sedgemo<strong>da</strong>.<br />
erTiT dedisimedi Svils acnobeb<strong>da</strong> misi Zmebis Sinaur mterze gamarjvebas,<br />
meore ki erTnairad saintereso iyo, rogorc aTabagisa <strong>da</strong>, saerTod,<br />
samcxisaTvis, ise Sahis karisaTvis. kerZod, is, rom osmaleTi omis <strong>da</strong>sawyebad<br />
emzadebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> saaTabagos <strong>da</strong> iranis sazRvrebsac uaxlovdebo<strong>da</strong> osmalTa laSqari.<br />
TvalSueniers, yvelaferi amis Sesaxeb, saqmis kursSi un<strong>da</strong> Caeyenebina<br />
Sahis kari.<br />
TvalSvenieris Sahisadmi erTguleba saeWvo gax<strong>da</strong> osmaleTTan omis <strong>da</strong>wyebi<strong>da</strong>n<br />
mcire xnis Semdeg, rodesac gairkva, rom misi Zma manuCari osmalebs<br />
miemxro. TvalSvenierTan gagzavnilma kacma samcxeSi `es ambavi moitana: manuCaris<br />
lala faSasTan misula Seityua. TualSuniers kacebi gamougzavna, sadgomi<br />
<strong>da</strong>agdebines <strong>da</strong> yorCibaSs miabares. mariamobisTuÀs oc<strong>da</strong>equss, orSabaTs dResa<br />
<strong>da</strong>iWires TvalSuÀnieri~ (iqve, gv. 47).<br />
TvalSvenieris ganTavisufleba mox<strong>da</strong> 1583 wels, imave Sah-mohamed xu<strong>da</strong>bendes<br />
mier, mas Semdeg rac manuCari 1581 wels axdilad <strong>da</strong>upirispir<strong>da</strong><br />
osmalebs: `qBknsa sÁo patrons manuCars uRalates urumTa. patronio morCa.<br />
orniv faSani mZimed <strong>da</strong>ikodnes <strong>da</strong> gaiqces...~ `qBkns soa TulSuÀnieri ormo<strong>da</strong>m<br />
amoiyuanes <strong>da</strong> yaenTan moiyuanes~ (iqve, gv. 50). amis Sem deg TvalSvenieri , „mesxuri<br />
matianis“ mixedviT, ukanasknelad, 1585 wels, aqtiurad <strong>da</strong> war matebiT<br />
monawileobs Sah abasis samxedro operaciebSi, jer maSin, rodesac ozbegebi<br />
xorasans <strong>da</strong>esxnen, Semdeg ki TavrizTan. `samjer Seiba TvalSveni eri, samjerve<br />
gaemarjva, kidec <strong>da</strong>Ãocna, ÃelTac <strong>da</strong>iWirna, yaens miusxa. yaenma mamulic didi<br />
misca <strong>da</strong> jildoca~ (iqve, gv. 54).<br />
rogorc Cans Sah abasma jerovnad <strong>da</strong>ufasa mas iranis saxelmwifos winaSe<br />
<strong>da</strong>msaxureba. 1587 wlisaTvis is 33 wlisa un<strong>da</strong> yofiliyo. misi Semdgomi bedi<br />
ucnobia.<br />
magierod mesxebma Sahs `morCileba <strong>da</strong> <strong>da</strong>moneba~ aRuTqves 1 .<br />
im dros (1553 w.), rodesac Sah Tamazma qarTlis samefo<br />
<strong>da</strong>, gansakuTrebiT ki, Tbilisi aiklo, „rameTu mefobisa misisasa<br />
ara morCil eqmna yizilbaSTa, arca osmalTa, <strong>da</strong> mravali<br />
Wiri SeaCuena orTave, <strong>da</strong> ara <strong>da</strong>amona saqarTvelo usjuloTa<br />
saxarkod“, iranis mbrZanebelma samcxis „survili“<br />
misadmi „morCilebisa <strong>da</strong> <strong>da</strong>monebis~ Sesaxeb <strong>da</strong>akmayofila.<br />
`Sah Tamaz ineba moyuroba F aTabagisa~ misi asulis colad<br />
SerTviT. magram, radganac aTabags asuli ar hyav<strong>da</strong>, man Tavis<br />
naTesavs oTar SalikaSvils gamoarTva asuli <strong>da</strong> Sahs<br />
ise gaugzavna, viTom Tavisi Svili iyo. `<strong>da</strong> man SeirTo igi<br />
colad, <strong>da</strong> di<strong>da</strong>d sayvarel uCn<strong>da</strong> qali igi, <strong>da</strong> mieriTgan iyo<br />
friad keTilismyofel aTabagisa~ 2 . albaT amitom iyo, rom<br />
qarTlSi viTarebis garTulebisas qixosro aTabagis moyvrebi,<br />
dedisimedis Zmebi vaxtangi, arCili <strong>da</strong> aSoTani Tavs<br />
afarebdnen saaTabagoSi. Zmebis aseT stumrobas saaTabagoSi<br />
vxe<strong>da</strong>vT 1556 wels 3 .<br />
aRniSnuli `moyvrobiT~ qaixosro II -m gaiCina erTdroulad<br />
ori mteri _ osmaleTi <strong>da</strong> qarTlis samefo. luarsab I<br />
`miuÃ<strong>da</strong> aTabagsa, <strong>da</strong> waruRo Temni <strong>da</strong> <strong>da</strong>bani mravalni,<br />
aaoÃra <strong>da</strong> warmovi<strong>da</strong> gamarjuebuli~. magram sabolood qarTlis<br />
samefos <strong>da</strong> samcxis saaTabagos erTmaneTze wakidebam<br />
iransa <strong>da</strong> osmaleTs maT saSinao saqmeebSi Carevis saSualeba<br />
misca. 4<br />
1555 wlis amasiis zaviT osmaleTma <strong>da</strong> iranma saqarTvelo<br />
gavlenis sferoebad gainawiles. aseve gainawiles samcxesaaTabago:<br />
tao-klarjeTi <strong>da</strong> SavSeTi osmaleTs ergo, xolo<br />
aRmosavleT nawili ki _ irans. ganawilebis Sedegad qaixosro<br />
II iranis vasalobaSi aRmoCn<strong>da</strong>. osmalebs iranis<br />
1 qarTlis cxovreba, II , gv. 500.<br />
2 iqve, gv. 505.<br />
3 qronikebi, II, gv. 398-399.<br />
4 qarTlis cxovreba, II, gv. 505-510.<br />
386 387
`wili~ samcxis <strong>da</strong>ufleba sur<strong>da</strong>T <strong>da</strong> gamudmebiT esxmodnen<br />
Tavs qaixosros samflobeloebs. aTabagi iZulebuli gax<strong>da</strong><br />
Sah TamazisaTvis <strong>da</strong>xmareba eTxovna <strong>da</strong> 1570 wlis 3 marts<br />
mgelcixi<strong>da</strong>n yazvins wavi<strong>da</strong> 1 . rogorc Saraf-xan bidlisi gadmogvcems<br />
Sahma qaixosro didi pativiT miiRo 2 <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba<br />
aRuTqva. Sahi <strong>da</strong>pirebis Sesrulebas ar Cqarob<strong>da</strong>, radgan ase-<br />
Ti nabiji amasiis zavis <strong>da</strong>rRvevas gamoiwvev<strong>da</strong>, rasac Tamazi<br />
principulad arideb<strong>da</strong> Tavs. <strong>da</strong>xmarebis momlodine aTabagi<br />
yazvinSi gar<strong>da</strong>icvala 1573 wlis 29 seqtembers, samSabaTs, 51<br />
wlisa 3 . misi gar<strong>da</strong>cvalebis ambavi yazvini<strong>da</strong>n samcxemde Semdegi<br />
wlis <strong>da</strong>sawyisamde ver miaRwev<strong>da</strong> <strong>da</strong> am dros un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo<br />
yvaryvare IV-is (1574-1581) gaaTabageba.<br />
dedisimedis, qaixosro II-is qvrivis, cxovrebaSi, rogorc<br />
sarkeSi aisaxa uZvelesi <strong>da</strong> umsxvilesi feo<strong>da</strong>luri erTeulis<br />
samcxe-saaTabagos _ qarTuli qristianuli eklesiisa<br />
<strong>da</strong> kulturis keris <strong>da</strong>cemisa <strong>da</strong> misi de<strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong>agan<br />
moglejis tragedia.<br />
gansxvavebuli cnobebi gvaqvs dedisimedis mSoblebis Sesaxeb.<br />
qarTlis cxovrebis pirveli teqsti<strong>da</strong>n vigebT, rom is<br />
iyo aSoTan muxranbatonis asuli 4 . iqve isicaa naTqvami, rom<br />
aSoTani qeTevan dedoflis (wamebuli) mamac iyo 5 , maSasa<strong>da</strong>me,<br />
am wyaros mixedviT, qeTevani <strong>da</strong> dedisimedi debi iyvnen:<br />
„xolo ama <strong>da</strong>viTs (kaxeTis mefe <strong>da</strong>viT I, imefa mcire xans _<br />
1601 w.) hyvan<strong>da</strong> colad asuli aSoTan muxranis batonisa<br />
qeTevan, <strong>da</strong> dedisimedisa, romeli Semdgomad mowame iqna“ 6 .<br />
vaxuSti batoniSvili dedisimedis mamas ar asaxelebs. is<br />
mxolod ambobs, rom `qaixosro aTabagi esiZa vaxtangs, muxranis<br />
batonsa, <strong>da</strong> moiyvana <strong>da</strong>Á misi dedisimedi <strong>da</strong> iqorwina<br />
1 samxr. saq., gv. 38.<br />
2 Шараф-хан Бидлиси, с. 223.<br />
3 samxr. saq., gv. 41.<br />
4 qarTlis cxovreba, II, gv. 359.<br />
5 iqve, gv. 433.<br />
6 iqve, gv. 382.<br />
misTana“ 1 . vaxtang muxranbatoni rom bagratis vaJi iyo, sayovelTaod<br />
cnobilia. e.i. vaxuStis mixedviT, dedisimedi bagratis<br />
asulia.<br />
axali qarTlis cxovrebis mesame teqstis mixedviTac<br />
dedisimedis mama bagrat muxranbatonia: `xolo aTabagi qaixosro<br />
<strong>da</strong>emoyura mpyrobelsa muxranisasa bagrats, moiyvana<br />
colad asuli bagratisi dedisimedi <strong>da</strong> iqorwina“ 2 .<br />
dedisimedis de<strong>da</strong>s elene erqva 3 , magram wyaroebSi ar<br />
Cans, saqarT velos romeli feo<strong>da</strong>luri gvari<strong>da</strong>n iyo.<br />
dedisimedis mama bagrati, dReisaTvis ucnobi mizeziT,<br />
berad aRik veca barnabes saxeliT. am droisaTvis cocxali<br />
iyo misi oTxi vaJi _ erekle, arCil, aSoTan <strong>da</strong> vaxtang 4 .<br />
„mesxuri matianeSi“, 1565-1572 wlebis Canawerebs Soris,<br />
mo cemulia muxranbatonTa mosaxseneblebi, romlebic saSualebas<br />
gvaZlevs <strong>da</strong>vadginoT dedisimedis dedmamiSvilebi.<br />
maTi saxelebi CamoTvlilia Semdegi TanmimdevrobiT: gar<strong>da</strong>cvlilebi:<br />
Zmebi _ herakle, aSoTi, <strong>da</strong> _ Teodora, isev<br />
Zmebi _ ionaTanisi, gulfarisi, ionaTanisi (ukanaskneli ionaTanisi,<br />
savaraudoa, gar<strong>da</strong>cvlili ufrosi Zmis mosaxele<br />
iyo, romelic aseve udrood gar<strong>da</strong>icvala). matianeSi Canawerebis<br />
Ses rulebisas cocxlebi iyvnen: Zmebi _ arCili <strong>da</strong><br />
vaxtangi 5 . erTi cnobiT vax tangi gar<strong>da</strong>icvala 1578 wels 6 ,<br />
meoreTi ki 1580 wels 7 .<br />
dedisimedi iyo asuli bagrat muxranbatonisa, aSoTi Tu<br />
aSoTani misi Zma, am ukanasknelis asuli qeTevani (wamebuli)<br />
ki _ Zmis Svili.<br />
1 qarTlis cxovreba. IV, gv. 714.<br />
2 qarTlis cxovreba, II, gv. 500.<br />
3 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi,gv. 39.<br />
4 qarTlis cxovreba, II, gv. 355, 433, 494.<br />
5 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 39.<br />
6 qronikebi, II, gv. 416.<br />
7 iqve, gv. 419.<br />
388 389
vales eklesiis kedlis 1561-1563 wlebis warweraSi 1 dedisimedi<br />
ase gvamcnobs Tavis vinaobas <strong>da</strong> ojaxs: „nebiTa<br />
RvTisaTa me, RuTiv gÂr gÂnos nis... qarTvelT mefeT mefis<br />
konstantines SvilisSvilman, mefis ba gratis asulman, aTabag-amir-spasalaris<br />
saxlis rZalman meored aRvaSene... ese<br />
eklesia... valisa RuTismSoblisa, raTa mcvel--mfarvel gveqna...<br />
me <strong>da</strong> Tanamecxedresa Cemsa aTabagsa qaixosros <strong>da</strong> Zeni<br />
Cvenni _ yvaryvare, mzeWabuk, manuCar, TvalSvenier ivane, Tamari<br />
dRegrZelobiT <strong>da</strong>icven, amin. <strong>da</strong>sa maTsa elenes sasufeveli<br />
<strong>da</strong>umkvidre“ 2 . misi Zmebi iyvnen: vaxtang, aSo Tan, arCil<br />
<strong>da</strong> erekle 3 . 1573 w. meuRlis gar <strong>da</strong>cvalebis Semdeg, deboras<br />
saxeliT monazvnad Sedga, magram Svilis, jer kidev ymawvili<br />
<strong>da</strong> gamoucdeli yvaryvares gaaTabagebisTanave isev <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong><br />
politikur cxovrebas <strong>da</strong> samTavros faqtobrivi mmarTveli<br />
gax<strong>da</strong>: „patronob<strong>da</strong> dedisimedi samcxes“ 4 .<br />
beri egnataSvili <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvili arcTu kargad<br />
ax asiaTebdnen dedisimeds, gansakuTrebiT ki oTar SalikaSvilis<br />
vaJis va razasadmi mopyrobis gamo. aRmosavleT<br />
saqarTveloSi Seqmnili politikuri viTarebis Zalian mokled<br />
mimoxilvaSi beri egnataSvili gvamcnobs, rom kaxeTis<br />
mefe aleqsandre II -s vaJi erekle mamas stambols gaeqca.<br />
Sah Tamazma erekles aseTi moqmedeba kaxeTis mefis gandgomad<br />
Seafasa, mis <strong>da</strong>sasjelad wamovi<strong>da</strong> <strong>da</strong> kaxeTis siaxloves<br />
yarabaRSi gaCer<strong>da</strong>. aleqsandre mefis saxlTuxucesma oTar<br />
ColoyaSvilma mefes aRuTqva rom kaxeTs Sah Tamazis risxvas<br />
avacilebo. man aseTi ram moifiqra: radgan aTabag qaixosros<br />
mcirewlovani vaJebi <strong>da</strong>rCnen, samTavros ki misi qvrivi,<br />
dedisimedi ganageb<strong>da</strong>, romelic `iyo WkuiT suleli <strong>da</strong><br />
1 warweris <strong>da</strong>TariRebis Sesaxeb ix. samxreT <strong>saqarTvelos</strong>..., 140.<br />
2 TayaiSvili e., sami istoriuli qronika, tf., 1890, gv. XXXIV. Sdr.<br />
qronikebi, II, gv. 391-392.<br />
3 qarTlis cxovreba, II, gv. 433.<br />
4 iqve, gv. 577.<br />
uRmrTo~ 1 , ColayaSvilma kaci waravlina <strong>da</strong> dedisimedTan<br />
werili gaatana, romelSic ewera: `SalikaSvils varazas<br />
nebavs Ralati SenTBs <strong>da</strong> Zisa Senisa manuCarisTBs, rameTu<br />
magas nebavs <strong>da</strong>pyroba saaTabagosi, <strong>da</strong> mohyavs yaeni spiTa<br />
uricxBTa saaTabagosa ze<strong>da</strong>. <strong>da</strong> aw, ukeTu Zal-giZs, Seipyar<br />
ege <strong>da</strong> mokal, viTarca orguli <strong>da</strong> mkvleli Zisa Senisa, <strong>da</strong><br />
arRara movals Sah Tamaz <strong>da</strong> warvals saxid TBsad, <strong>da</strong> umetesad<br />
mtkiced ipyrob queyanasa magas~. marTlac, dedisimedma<br />
RalatiT Seipyro varaza SalikaSvili <strong>da</strong> mokla. `ese<br />
varaza iyo Ze oTar SalikaSvilisa, mravalguarad erTguli<br />
<strong>da</strong> namsaxuri qaixosro aTabagisa <strong>da</strong> colis-Zma Sah<br />
Tamazisa~ 2 .<br />
oTar ColoyaSvilis Canafiqri gamarTl<strong>da</strong>. Sah Tamazma<br />
rodesac gaigo varazas mokvlis ambavi, xeli aiRo kaxeTis<br />
<strong>da</strong>rbevaze, `<strong>da</strong> movi<strong>da</strong> risxviTa saSineliTa samcxes, amoswyÂ<strong>da</strong><br />
sruliad samcxe-saaTabago <strong>da</strong> qmna mravali boroti~ 3 .<br />
ga<strong>da</strong>Warbebulad mkacri Cans Zveli qarTveli istorikosebis<br />
mier dedisimedis <strong>da</strong>xasiaTeba. varazas mokvla <strong>da</strong>qvrivebuli,<br />
mravalSviliani dedis mier sakuTari ojaxisaTvis<br />
safrTxis acilebiT iyo nakarnaxevi. amdenad, varazas mimarT<br />
Cadenili moqmedebis gamarTleba ar SeiZleba, magram motivi<br />
ki gasagebia. is, miT umetes, gasagebi gaxdeba Tu gaviTvaliswinebT<br />
saaTabagos Tavadebis mniSvnelovani nawilis ara<br />
mxolod aTabagisadmi RalatisaTvis mzadyofnas, riTac xSirad<br />
sargeblob<strong>da</strong> gareSe mteri. ra Tqma un<strong>da</strong>, dedisimedis<br />
amgvarma saqcielma kidev ufro <strong>da</strong>umZima mis Svilebs mdgomareoba.<br />
SalikaSvilebis gvari, romelic qaixosros sicocxleSi<br />
aTabagis mniSvnelovani <strong>da</strong>sayrdeni iyo, amis Semdeg<br />
mterTa banakSi aRmoCn<strong>da</strong>, ramac, garkveuli gagebiT, ganapi-<br />
1 qarTlis cxovreba, II , gv. 516. vaxuStis <strong>da</strong>xasiaTebiT, dedisimedi iyo<br />
`amayi, glispi, mrisxane <strong>da</strong> gausinjavi~. qarTlis cxovreba, IV, gv. 577.<br />
2 qarTlis cxovreba, II , gv. 516.<br />
3 iqve, gv. 517.<br />
390 391
oba aTabagis saxlis <strong>da</strong>susteba <strong>da</strong> osmalebs ki saaTabagos<br />
<strong>da</strong>pyroba gauadvila.<br />
sxva cnobebiT, romlebic dedisimedis cxovrebis epizodebze<br />
mogviTxrobs, is aris mzrunveli de<strong>da</strong> (is mu<strong>da</strong>m<br />
Tavs <strong>da</strong>strialebs Svilebs), gabeduli moqmedebis a<strong>da</strong>miani,<br />
<strong>da</strong>ucxromeli energiis politikuri moRvawe.<br />
dedisimedma <strong>da</strong> misma Svilebma Tavi gaarides Sah Tamazis<br />
risxvas, samcxe miatoves <strong>da</strong> aWaraSi ga<strong>da</strong>vidnen. Sah Tamazma<br />
risxva imiT <strong>da</strong>icxro, rom samcxe-saaTabago osmaleTis sul-<br />
Tans <strong>da</strong>uTmo <strong>da</strong> iranSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. mxolod amis Semdeg dedisimedi<br />
<strong>da</strong> misi Svilebi <strong>da</strong>brundnen <strong>da</strong> `<strong>da</strong>ipyres kualad<br />
samcxe~ 1 . ar Cans, rogor SesZlo dedisimedma yvaryvarees<br />
aTabagad aRdgena, magram faqtia, rom man es gaakeTa, albaT,<br />
osmalebTan morigebiT.<br />
dedisimedi, rogorc energiuli <strong>da</strong> samxedro niWis mqone<br />
a<strong>da</strong>miani, Cans saaTabagos TavadTa ajanyebis (1576-1578 ww.)<br />
winaaRmdeg brZolaSi. is SvilebTan erTad an maTgan <strong>da</strong>moukideblad<br />
seriozul vnebas ayenebs ajanyebulebs. is pira<strong>da</strong>d<br />
xelmZRvanelob<strong>da</strong> samxedro operaciebs <strong>da</strong> diplomatiur molaparakebebs.<br />
1576 wels kokola SalikaSvilma (dedisimedis<br />
mier mokluli varazas vaJma) sca<strong>da</strong> yvaryvares <strong>da</strong> manuCaris<br />
mier alyaSemortymul, ajanyebulTa mTavar <strong>da</strong>sayrdens _<br />
Tmogvs <strong>da</strong>xmarebo<strong>da</strong>. am dros dedisimedi mis mier axlad<br />
aRebul yvelis cixeSi imyofebo<strong>da</strong>. `yuEli<strong>da</strong>ma Tmogus wavi<strong>da</strong><br />
batoni dedisimedi... batoni dedisimedi Tmogus <strong>da</strong>dga.<br />
Tmogus cixes rac <strong>da</strong>xira 2 undo<strong>da</strong>, miatanina, gaabaraqiana <strong>da</strong><br />
TualmSuEnierTan elCi gagzavna, cixeebis Sovna SesTuala <strong>da</strong><br />
urumT aSla acnoba... patroni dedisimedi axalcixes SvilebTan<br />
movi<strong>da</strong>~ 3 .<br />
osmalebma, rogorc Cans icodnen vin iyvnen seriozuli<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv. 718-719.<br />
2 spars. sursaT-sanovage-saWurveli,<br />
3 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 47.<br />
Zala saaTabagoSi <strong>da</strong>, omis <strong>da</strong>wyebis win, scades maTi TavianT<br />
mxares ga<strong>da</strong>yvana. isini aTabag yvaryvare IV-s ki ar <strong>da</strong>ukav-<br />
Sirdnen, romlis xelisuflebis sisuste cnobili iyo, aramed<br />
saaTabagos realur mmarTvelebs _ mis Zmas manuCars <strong>da</strong> dedisimeds<br />
1 . aqve un<strong>da</strong> iTqvas, rom werilobiTi cnobebis mixedviT,<br />
vidre yvaryvare aTabagi iyo, dedisimedi yovelTvis mis<br />
momxred Cans. Zala-uflebis moyvare dedisimedisaTvis yvaryvare,<br />
manuCarTan Se<strong>da</strong>rebiT, iolad samarTavi iyo. manuCari<br />
<strong>da</strong>ufaravad miiswrafo<strong>da</strong> saaTabagoSi pirvelobisaken. magram,<br />
rogorc SeiZleba vivaraudoT, manuCaric de<strong>da</strong>ze mzrunveli<br />
Svili iyo. amaze migvaniSnebs anonimi venecielis gadmocema:<br />
rodesac osmaleTis sar<strong>da</strong>l lala-mustafa-faSasTan <strong>da</strong>tyvevebuli<br />
manuCari miiyvanes, is lala-mustafas `Seexvewa: madlobeli<br />
viqnebi Tu sacxovreblad TiTo cixes <strong>da</strong>gvitoveb me<br />
<strong>da</strong> Cem moxuc de<strong>da</strong>so~ 2 .<br />
osmalTa mier samcxis <strong>da</strong>pyrobis (1578 w.) Semdeg dedisimedi<br />
mesxeTSi <strong>da</strong>rCa <strong>da</strong> kvlav aqtiurad monawileob<strong>da</strong><br />
maSindel politikur cxovrebaSi. dedisimedi awyuris cixeSi<br />
imyofebo<strong>da</strong>, rodesac, oqtombris <strong>da</strong>mdegs, Sirvani<strong>da</strong>n mobrunebuli<br />
osmaleTis jari <strong>da</strong> misi sar<strong>da</strong>li lala-faSa<br />
cixis maxloblad `gaRma lekze <strong>da</strong>dga~. saintersoa, rom vidre<br />
lala-faSa samcxeSi Sevido<strong>da</strong>, manamde win gauSva manu-<br />
Cari, romelic sar<strong>da</strong>ls Tan axl<strong>da</strong> Sirvan-azerbaijanis <strong>da</strong>laSqvrisas<br />
3 . safiqrebelia, rom manuCars <strong>da</strong>valebuli hqon<strong>da</strong><br />
Tavis de<strong>da</strong>sTan - dedisimedTan <strong>da</strong> ZmasTan - yvaryvare IVsTan<br />
molaparakeba. meore dRes yvaryvare lala-faSas Seegeba,<br />
1 javaxiSvili iv., qrTveli eris istoria, IV, Tb, 1967, gv. 167.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi. italiuri<strong>da</strong>n Targmna,<br />
Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo e. mamisTvaliSvilma, T,., 1987,<br />
gv. 24. m. sva niZe amave wyaros imowmebs <strong>da</strong> aRniSnavs, rom manuCarma lala<br />
mustafas 40 qalaqi <strong>da</strong> sofeli mosTxova. svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis<br />
urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 110. magram italiur wyaroSi mxolod is weria,<br />
rac zemoT iTqva.<br />
3 iqve, gv. 50-51.<br />
392 393
xolo cota mogvianebiT dedisimedi `gavi<strong>da</strong> cixi<strong>da</strong>ma <strong>da</strong> lalafaSa<br />
naxa~ 1 . qronikaSi araferia naTqvami, ra mizani hqon<strong>da</strong><br />
dedisimedis osmalo sar<strong>da</strong>lTan Sexvedras. viziti, albaT,<br />
osmaleTisadmi morCilebis gamoxatuleba iyo.<br />
dedisimedisa <strong>da</strong> lala-faSas Sexvedra sakmaod vrclad<br />
aRwera Tomazo minadoim. Tavi<strong>da</strong>nve un<strong>da</strong> iTqvas, rom minadois<br />
Txzuleba imis <strong>da</strong>s tura<strong>da</strong>c gamodgeba, rom dedisimedis<br />
didi avtoriteti <strong>da</strong> saxeli Sevic noT XVI s. meore naxevris<br />
ara mxolod saaTabagoSi, aramed mTel <strong>saqarTvelos</strong>a<br />
<strong>da</strong> axlo aRmosavleTSi. msgavsad yvaryvare II didisa (1451-<br />
1498), romlis saxeliTac (gorgora, gurgura = yvaryvare)<br />
evropelebi samcxe-saaTabagos aRniSnavdnen 2 . saqme gvaqvs<br />
analogiur SemTxvevasTan: minadoi dedisimedis saxels mxolod<br />
erTxel axsenebs (vedova Georgiana, nominata Dedesmit<br />
_ qarTveli qvrivi [qali], saxelad dedisimedi) 3 , sxvagan<br />
yovelTvis moixseniebs rogorc `qvrivi~. is amave saxeliT<br />
aRniSnavs samcxe-saaTabagosac _ `qvrivis samflobelo~.<br />
rogorc Cans, don xuan de persiac, minadois gavleniT, dedisimedis<br />
saxels axsenebs mxolod erTxel 4 . sxvagan yovelTvis<br />
mas qvrivobiT moixsenieebs. isic sainteresoa, rom<br />
es avtori <strong>saqarTvelos</strong> eqvsi uZlieresi mTavris CamoTvlas<br />
qvriviT (dedisimedi) iwyebs 5 . osmalo istorikosi mustafa<br />
selaniqi mas `de<strong>da</strong>bers~ eZaxis 6 .<br />
<strong>da</strong>vubrundeT dedisimedis lala-mustafa faSis banakSi<br />
misvlis ambavs. `rodesac <strong>da</strong>qanculi, SimSiliT <strong>da</strong>uZlurebuli,<br />
mtris Tav<strong>da</strong>sxme biT, zamTrisa <strong>da</strong> mTebSi gaWirvebis<br />
1 iqve, gv. 51.<br />
2 XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 44,<br />
Sen. 6.<br />
3 Minadoi, p. 34, 82, 84, 102, 103, 104, 184, 185.<br />
4 Don Juan de Persia, p. 66 r<br />
5 Ibidem, p. 67 r,<br />
6 fuTuriZe g., mustafa selaniqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. Tsu Sromebi, 1960,<br />
t. 91, gv. 263.<br />
<strong>da</strong>TmeniT [osmalebi] bolos mividnen qvrivis [dedisimedis]<br />
cixe-koSkTan, saxelad alTunyalasTan... qvrivi Tavisi ufrosi<br />
SviliT aleqsandreTi 1 Camovi<strong>da</strong> cixe-koSki<strong>da</strong>n, moinaxula<br />
[lala]-mustafas banaki, ZRveni miarTva <strong>da</strong> erTgulebas <strong>da</strong><br />
morCilebas <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong>. mustafam Tavazianad miiRo [dedisimedi]<br />
<strong>da</strong> moaxsena Tu rogor kargad epyrobo<strong>da</strong> manuCars,<br />
romelic mas SirvanSi axl<strong>da</strong>. aqve myofma manuCarma [lalafaSas]<br />
naTqvami <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura. hfarav<strong>da</strong> ra mtrobas aleqsandres<br />
[yvaryvares] mimarT, mustafam gulSi Caikra <strong>da</strong> qvrivs<br />
sTxova es Svilic masTan <strong>da</strong>etovebina, arwmuneb<strong>da</strong>, rom [dedisimedic]<br />
<strong>da</strong> aleqsandrec [yvary vare] kmayofilni <strong>da</strong>rCebodnen,<br />
radgan man orive un<strong>da</strong> gaagzavnos [sulTan] muradTan,<br />
Tan gaayolebs maTi morCilebis gancxadebis sigels, [maT samflobeloebze<br />
osmalTa] jaris gavlis xelis Sewyobisa <strong>da</strong>,<br />
saerTod, maTi <strong>da</strong>msaxurebis Sesaxeb, raTa sulTanma Rirseulad<br />
miiRos eseni <strong>da</strong> Tavisi wyalobiT gaam didroso. qvrivma,<br />
Sinaganad <strong>da</strong>naRvlianebulma <strong>da</strong> Sewuxebulma, saxeze sruli<br />
kmayofileba <strong>da</strong> Tavaziani mzadyofna gamoxata, rom [Tanaxmaa]<br />
<strong>da</strong>uTmos is, rac iZulebuli iyo aucileblad <strong>da</strong>eTmo, vinai<strong>da</strong>n<br />
meore Svili [manuCari] ukve mustafas ZalauflebaSi iyo.<br />
qvrivma <strong>da</strong>utova ra mustafas ori Svili, TviTon TavisTan<br />
<strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. mustafam ori dRe <strong>da</strong>isvena <strong>da</strong>... yarsisaken<br />
gaemgzavra~ 2<br />
`mesxuri matiane~ lala-mustafas mier yvaryvaresa <strong>da</strong> manuCaris<br />
stambolSi wayvanas sruliad sxvagvarad gadmogvcems<br />
<strong>da</strong> dedisimeds Se upovar <strong>da</strong> gambe<strong>da</strong>v qalbatonad warmogvidgens:<br />
awyuri<strong>da</strong>n wasul lala-faSas `patroni yBryBre (yvaryvare<br />
- e.m.) gahyua motyuebiT <strong>da</strong> aRar <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>. patroni<br />
manuCarc Tan wahyua~. rodesac dedisimedma gaigo, rom yvaryvare<br />
aRar <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>o, <strong>da</strong>edevna, magram veRar miewia, Semdeg<br />
1 Mminadoi yvaryvare aTabags ratomRac yovelTvis aleqsandres uwodebs.<br />
2 Minadoi, p. 103-104.<br />
394 395
`aznauriSvilebi wauyena, veRar <strong>da</strong>abrunva~ 1 . iseTi STabe-<br />
Wdileba iqmneba, rom `mesxuri matianis~ <strong>da</strong>mwers (dReisaTvis<br />
<strong>da</strong>dgenilia, rom misi erT-erTi avtori dedisimedi iyo)<br />
surs <strong>da</strong>malos lala-faSasTan garigebis arasasurveli faqti.<br />
dedisimedis <strong>da</strong> aTabagis saxlis sxva wevrebis sicocxleSive<br />
qarTlis mefe svimon I-ma <strong>da</strong> sxvebmac, maTi osmalebTan Se-<br />
Tanxmeba Ralatad CaTvales. svimon mefes Tu aTabagis ojaxis<br />
wevrebze xeli ar miuwvdebo<strong>da</strong>, samagierod dedisimedis<br />
Zmaze, vaxtang muxranba tonze miuwv<strong>da</strong>. vaxtangma, elizbar<br />
erisTavma <strong>da</strong> barZim amilaxorma, imi saTvis, rom qarTlis<br />
samefo <strong>da</strong>, TavianTi mamulebic aklebisagan ga<strong>da</strong>erCinaT, lala-faSas<br />
ganzraxvaze xeli aaRebines 2 . ar Cans qarTlis <strong>da</strong>saxelebulma<br />
Tavadebma sanacvlod ra SesTavazes lala-faSas.<br />
ase iyo Tu ise, svimon mefem aRniSnuli garigebis gamo<br />
Seipyro dedisimedis Zma vaxtangi <strong>da</strong> kexvis cixeSi gamoketa<br />
3 .<br />
1579 wlis noemberSi jer manuCari, xolo imave wlis<br />
<strong>da</strong>saruls Tu axali wlis martSi, yvaryvarec konstantinopoli<strong>da</strong>n<br />
mobrun<strong>da</strong>. Zmebi ofi cialurad Cadgnen sulTnis<br />
samsaxurSi. manuCarma, sulTnis mier yvaryvaresaTvis CamorTmeuli<br />
aTabagobis sanacvlod, faSoba miiRo 4 .<br />
1582 wels manuCari aujany<strong>da</strong> osmalebs <strong>da</strong> iranis mxares<br />
ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>. manuCaris mier amgvari seriozuli nabijis ga<strong>da</strong>dgmisas,<br />
savaraudoa, dedisimedi misi Tanamzraxveli iyo.<br />
varaudis gamoTqmis safuZvels iZleva is, rom Sah-moxamed<br />
xu<strong>da</strong>bandem manuCars CalabuTi, xolo dedisimeds `xuTi didi<br />
sofeli~ misca 5 . sabolood (1585 w.), aTabagis ojaxis mowinaaRmdege<br />
Tavadebis <strong>da</strong> osmalebis Setevis gamo dedisimedi<br />
iZulebuli Seiqmna mietovebina samcxe <strong>da</strong> borjomis xeobaSi,<br />
1 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 51.<br />
2 iqve gv. 54.<br />
3 iqve, gv. 51.<br />
4 iqve, gv 53.<br />
5 iqve, gv. 54; q. cx. II, gv. 528<br />
axal<strong>da</strong>baSi ga<strong>da</strong>suliyo: „Semogviyenes moRalateni <strong>da</strong> veRarc<br />
CBn (Cven) <strong>da</strong>udgeniT <strong>da</strong> CavediT axal<strong>da</strong>bas marts naxevar“ 1 .<br />
manamde, axal<strong>da</strong>baSi colTan erTad ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> aseve mtrebisgan<br />
Seviwroebuli manuCari 2 . 1586 wlis <strong>da</strong>sawyisSi, rogorc<br />
qronikaSia naTqvami, manuCari iZulebuli gamx<strong>da</strong>ra, osmalTa<br />
moTxovniT, dedisimedi, SviliSvilTan, yvaryvare IV-is vaJ-<br />
Tan erTad, axalcixis faSasTan gaegzavna 3 . amiT mTavrdeba<br />
`mesxuri matiane~ <strong>da</strong> amis Semdeg samcxis am saintereso,<br />
kolorituli moRvawis Sesaxeb erTi cnoba gagvaCnia.<br />
dedisimedis saxeli figurirebs 1595 wels osmalo moxeleebis<br />
mier Sedgenil `gurjistanis vilaieTis did <strong>da</strong>v-<br />
TarSi~, romelSic Sesulia samcxe-saaTabagos aRweris masalebi.<br />
aqe<strong>da</strong>n kidev erTxel vrwmundebiT dedisimedis qristianobisadmi<br />
<strong>da</strong> garkveuli principebisadmi ukompro misobaze.<br />
aseTebs <strong>da</strong>mpyroblebi miwebs CamoarTmevdnen xolme <strong>da</strong> osmalo<br />
moxeleebs ga<strong>da</strong>scemdnen. samcxis Serisxul TavadTa Soris<br />
vxe<strong>da</strong>vT dedisimedsac. <strong>da</strong>mpyroblebs misTvis mamuli CamourTmeviaT<br />
<strong>da</strong> osmalo moxelisaTvis ga<strong>da</strong>uciaT 4 .<br />
didia dedisimedis <strong>da</strong>msaxureba qarTuli istoriografiis<br />
winaSe. misi uSualo monawileobiTa <strong>da</strong>, xSirad, karnaxi-<br />
Tac, iwerebo<strong>da</strong> samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis umniSvnelovanesi<br />
werilobiTi Zegli „mesxuri <strong>da</strong>viTnis qronika“ 5 .<br />
1 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 56.<br />
2 iqve, gv. 55.<br />
3 iqve, gv. 56.<br />
4 svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 202.<br />
5 ix. qronikebi, II, gv, 527; samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv.<br />
123-131.<br />
396 397
3. saaTabagos urTierToba iran-osmaleTTan<br />
XVI s. bolo meoTxedsa <strong>da</strong> XVII s.<br />
I meoTxedSi<br />
Sah Tamazis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg <strong>da</strong>iZaba iranis Si<strong>da</strong>politikuri<br />
mdgo mareoba, sxva<strong>da</strong>sxva feo<strong>da</strong>luri <strong>da</strong>jgufeba Tavisi miznebis<br />
misaRwevad sasurveli kandi<strong>da</strong>tis gamefebaSi xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>. aseTi viTarebiT<br />
isargebla osmaleTis saxelmwifom <strong>da</strong> farTo agresia <strong>da</strong>iwyo<br />
sparseTis xeldebuli samxreT-aRmosavleTi kavkasiis <strong>da</strong>sapyrobad.<br />
vidre osmalebi oms <strong>da</strong>iwyebdnen, manamde Sah mohamed xu<strong>da</strong>bendem<br />
osmaleb Tan molaparakebiT amasiis sazavo xelSekrulebis (1555 w.)<br />
pirobebis <strong>da</strong>cva diplomatiuri molaparakebiT sca<strong>da</strong> <strong>da</strong> osmaleTSi<br />
Tavisi elCi miavlina, magram molaparakebam Sedegi ar gamoiRo.<br />
omis <strong>da</strong>wyebis win rTuli mdgomareoba iyo samcxeSi. jayelebs<br />
saaTabagos Tavadebi aujanydnen, riTac samTavros Tav<strong>da</strong>cvisunarianoba<br />
Zlier Sesust<strong>da</strong>. ajan yebulTa winaaRmdeg brZolaSi Tavi<br />
gamoiCina manuCar qaixosros Zem (SemdgomSi aTabagi manuCar II, 1581-<br />
1604). manuCari <strong>da</strong>iba<strong>da</strong>, vaxuStis mixedviT, 1550 wels 1 . igi Tavisi<br />
drois erT-erTi aqtiuri politikuri moRvawe iyo. rac gansakuTrebiT<br />
naTlad gamomJRavn<strong>da</strong> samcxis Tavadebis sakmaod saSiSi <strong>da</strong><br />
xangrZlivi (1576 wlis ivnisi<strong>da</strong>n 1578 wlis Tebervlamde) ajanyebis<br />
CaxSobisa <strong>da</strong> oamalebis winaaRmdeg brZolis dros. manuCari<br />
ajanyebulTa winaaRmdeg, formalurad, Tavis Zma yvaryvare IV aTabagTan<br />
erTad gamodio<strong>da</strong> (maT erToblivad moarbies SalikaSvilebis<br />
mTavari simagre _ Tmogvis cixe <strong>da</strong> qalaqi <strong>da</strong> sxva simagreebi),<br />
sinamdvileSi, Zmis avadmyofobis gamo, ajanyebis dros, erTpirovnulad<br />
ganageb<strong>da</strong> saaTabagos saqmeebs.<br />
osmalTa saqarTveloze Tav<strong>da</strong>sxmis ganzraxvasa <strong>da</strong> jaris <strong>saqarTvelos</strong><br />
sazRvrebTan moaxloebaze saaTabagoSi cnobili iyo, rogorc<br />
amis Taobaze dedisimedi Tavis Svils TvalSveniers sparseT-<br />
Si wer<strong>da</strong> 2 .<br />
1 vaxuSti, gv. 716<br />
2 samxr. saq. ist. masalebi, gv. 47.<br />
osmalTa winaaRmdeg brZolis organizebas saTaveSi manuCari<br />
Caudga. is sagangebod Sekrebil laSqariT Tavis biZaSvil erekle<br />
muxranbatonTan erTad os malebis jaris pirispir <strong>da</strong>dga. `patroni<br />
manuCar <strong>da</strong> patroni erekle _ laSqari Seiyares _ wavides, urumT<br />
pirs miudges. patroni yBryBre cotad ugunebud (!) iyo~ 1 . savaraudoa,<br />
mematiane aq gadmogvcems manuCaris osmalTa sam flobeloebSi<br />
SeWras, na<strong>da</strong>vlis mopovebas, rac imave dros garkveul taqtikur<br />
moqmedebasac, kerZod, mtris Zalebis mosinjvasac isaxav<strong>da</strong> miznad.<br />
amave dros Cans isic, rom jayel-cix isjvrelebsa <strong>da</strong> yizilbaSebs<br />
Soris urTierToba kvlav <strong>da</strong>Zabulia varaza SalikaS vilis mokvlis<br />
gamo. yizilbaSebi samcxis mTavris winaaRmdeg ajanyebuli<br />
Tavade bis meTaurs, varazas Svil kokolas exmarebian. Aamitomac<br />
iyo, rom <strong>saqarTvelos</strong> sazRvrebSi SemoWrilma osmalebma upirvelesyovlisa<br />
kokolas samflobeloebi <strong>da</strong>ipyres 2 . albaT, SalikaSvilebis<br />
gvarTan <strong>da</strong>pirispirebis gamo iyo, rom jaye lebis SahisaTvis<br />
<strong>da</strong>xmarebis TxovniT ramdenjerme mimarTva uSedegod<br />
<strong>da</strong>m Tavr<strong>da</strong> (amis Sesaxeb vrclad sxvagan). qarTuli wyaros mixedviT,<br />
saaTabagos samxreT-aRmosavleT sazRvarTan myof yizilbaSTa<br />
razms, romelsac yaraxani meTaurob<strong>da</strong> Tavs <strong>da</strong>esxnen Turqebi <strong>da</strong><br />
aTiode kaci moukles, Semdeg yaraxanma imarjva. es ambavi matianeSi<br />
gadmocemulia Semdegnairad: `mobrundes yaraxan, equsasi<br />
kaci axl<strong>da</strong>, <strong>da</strong>esxa Tavsa (Turqebs-e.m.), amoswyuidna urumni, gaaqcivna,<br />
saxelsa ze<strong>da</strong> RBisasa <strong>da</strong> gaemarjva yaraxans <strong>da</strong> aivsnes<br />
saqonliTa <strong>da</strong> iaraRiTa. mobrun<strong>da</strong> ba toni manuCar <strong>da</strong> awyuÀrs<br />
Camovi<strong>da</strong>~ 3 . yuradRebas ipyrobs mematinis bolo fraza: `mobrun<strong>da</strong><br />
batoni manuCar <strong>da</strong> awyuÀrs Camovi<strong>da</strong>~, romelic SeiZleba ga vigoT<br />
ise, rom yizilbaSebs ar sur<strong>da</strong>T manuCarTan, rogorc aTabagis<br />
ojaxis wevrTan urTierToba <strong>da</strong> isini uars amboben misi samxedro<br />
Zalis gamoyenebaze os malebTan Setakebebis dros. vfiqrob, yizilbaSTa<br />
amgvarma <strong>da</strong>mokidebulebam jaye lebis mimarT seriozulad<br />
1 iqve.<br />
2 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 68<br />
3 samxr. saq. ist. masalebi, gv. 47.<br />
398 399
ganapiroba yizilbaSTa warumatebloba amierkavkasiaSi osmaleTiranis<br />
omis <strong>da</strong>swyisSi.<br />
`mesxuri matianis“ mixedviT, lala faSa agvistos <strong>da</strong>sawyisSi<br />
artaani<strong>da</strong>n <strong>saqarTvelos</strong>ken wamovi<strong>da</strong>. samcxe-saaTabagos teritoriaze<br />
SeiWra. qarTuli wyaroebi<strong>da</strong>n cnobilia, rom pirveli cixe,<br />
romelic osmalebs samcxis teritoriaze Sexv<strong>da</strong>T, iyo mgelcixe.<br />
igi osmalebma ori dRis brZolis Semdeg aiRes. amgvarad<br />
osmalebi samcxe saaTabagoSi SeiWrnen. Tu erTmaneTs Seva<strong>da</strong>rebT<br />
qarTuli <strong>da</strong> italiuri werilobiTi wyaroebis cnobebs,<br />
<strong>da</strong>vinaxavT, rom isini erTnairad gadmogvcemen osmaleTis<br />
jaris laSqrobis mimarTulebas <strong>da</strong> cixeebis aRebasac. ibrahim<br />
feCevis ki artaani<strong>da</strong>n pir<strong>da</strong>pir velis cixesTan mivyevarT 1 .<br />
osmalebi ramdenime strategiuli mniSvnelobis cixe-simagres<br />
(mgelcixe, qajTa cixe, veliscixe), <strong>da</strong> bolos Cildiris cixes<br />
<strong>da</strong>euflnen 2 . qarTuli <strong>da</strong> italiuri wyaroebis mixedviT, rodesac<br />
manuCari Cildiris <strong>da</strong>sacavad mivi<strong>da</strong>, igi osmalebs ukve <strong>da</strong>pyrobili<br />
hqon<strong>da</strong>T. `mesxuri matiane“ gadmogvcems: 10 agvistos `patroni manuCar<br />
qajis (Cildiris – e.m.) cixes Seeyara. verc (osmalTa – e.<br />
m.) laSqris omsa <strong>da</strong> verc cixebis aRebBÁs ver mieswra“ 3 . savaraudoa,<br />
amjera<strong>da</strong>c yizilbaSebis mier jayelTa SeiaraRebuli Zalebis<br />
ignorirebasTan gvaqvs saqme.<br />
Qqajis (Cildiris) cixesTan momx<strong>da</strong>ris Sesaxeb ufro met cnobebs<br />
Seicavs italiuri wyaro. aqe<strong>da</strong>n vigebT, rom manuCari osmaleb-<br />
1 saqarTveloSi SemoWris pirvel dReebSi osmalebis mier <strong>da</strong>pyrobili cixeebis<br />
Sesaxeb gadmogvcems ali-efendi. ix. Awinamdebare naSromis gv. 190-191.<br />
2 osmalTagan Cildiris cixis aRebis sxva<strong>da</strong>sxva TariRi gvaqvs: `mesxuri<br />
matinis~ mixedviT, osmalebma cixe aiRes 9 mariamobnisTves (agvisto). 14<br />
agvistoa frangi diploma tis Juies mefe anri III-sadmi gagzavnil moxsenebaSi<br />
(Charriére E., Negociations de la France <strong>da</strong>ns le Levant et correspodences, memoires<br />
et actes diplomatiques, III, Paris, 1853, p. 740). aseve 14 agvistos auRiaT osmalebs<br />
Cildiris cixe henri porSas TqmiTac (Porsius H., Narratio belli Persici inter<br />
Murathem III Turcar et Mehemet Ho<strong>da</strong>bande Persar regem gesti. In Reuisneri, Re rum<br />
memorabilum in Panonia sub Turcar. Imperatoribus cet. gestar. narrationes, Francofurt,<br />
1603, p. 176-177).<br />
3 samxr. saq. ist. masalebi, gv. 48.<br />
Tan saomrad yizilbaSTa jarTan erTad wasula Tavisi cxenosnebiTa<br />
<strong>da</strong> qveiTebiT, magram <strong>da</strong>ugvian<strong>da</strong>T. osmalebs saqme ukve moeTavebinaT.<br />
`am dros movi<strong>da</strong> sparseTis mefis generali mehmad xani 1 Tavisi ormoc<strong>da</strong>aTi<br />
aTasi mxedriT 2 <strong>da</strong> Svidi aTasi cxenosani <strong>da</strong> qveiTi qarTveliT,<br />
romelTac meTaurob<strong>da</strong> qarTvelTa qveynis erT-erTi mTavari<br />
manuCari. isini mividnen xsenebuli qajis cixis (Cildiris _ e.m.)<br />
<strong>da</strong>saxmareblad, magram igi <strong>da</strong>pyrobili <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>T <strong>da</strong> Turqebis banaki<strong>da</strong>n<br />
<strong>da</strong>axloebiT sami miliT <strong>da</strong>Sorebuli velis cixesTan<br />
SeCerdnen“ 3 .<br />
qarTuli <strong>da</strong> italiuri wyaroebi erTmaneTisagan mniSvnelovnad<br />
gansxvavdebian <strong>da</strong> saerToc aqvT. qarTuli wyaros mixedviT yizilbaSTa<br />
jari mahmad-sulTanis (italiuri wyaros _ mahmad-xani) me-<br />
TaurobiT <strong>da</strong> saaTabagos jari manuCaris meTaurobiT cal-calke<br />
moqmedebdnen. osmalebis mier yizilbaSebis <strong>da</strong>amarcxebis Semdeg manuCari<br />
CildirTan midis. aq gansakuTrebuli yuradReba un<strong>da</strong> mieqces<br />
im garemoebas, rom italiuri wyaroc qarTvelebis <strong>da</strong> yizilbaSebis<br />
<strong>da</strong>gvianebiT misvlaze aRniSnaven. `mesxuri matiane“ ki mxolod<br />
manuCaris misvlas aRniSnavs. ori avtoris (qarTveli <strong>da</strong><br />
italieli) monaTxrobSi is gansxvavebaa, rom qarTuli wyaros avtori<br />
cdilobs ise gadmosces ambavi, rom eWvi <strong>da</strong>bados manuCaris<br />
moqmedebis patiosnebaSi. qarTvelma mematianem mizans miaRwia kidec.<br />
qarTul istoriografiaSi manuCari moRalated aris gamocxadebuli<br />
im dRi<strong>da</strong>n, roca osmalebma <strong>saqarTvelos</strong> sazRvari gadmolaxes.<br />
`mesxuri matianis“ cnobebis amgvari interpretacia pirvelma SemogvTavaza<br />
qr. SaraSiZem. igi Tavisi mosazrebisaTvis <strong>da</strong>majereblobis<br />
xarisxis gazrdisaTvis i. hameris TxzulebaSi <strong>da</strong>cul erT<br />
cnobasac iSveliebs <strong>da</strong> aRniSnavs, rom manuCari Cildiris brZolamde<br />
ramdenime kviris win `mihkedlebia“ Turqebs <strong>da</strong> TviTon awyuris<br />
1 ibrahim feCevi yizilbaSTa jaris sardlebad asaxelebs Toqmak xans, imamyuli-xansa<br />
<strong>da</strong> yara xans. ibrahim feCevi, gv. 39.<br />
2 ibrahim feCevisTan 30 aTasi, gv. 39. aseve 30 aTas mxe<strong>da</strong>rs asaxelebs<br />
don xuan de persia, (65 r).<br />
3 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi. 1577-1581, gv. 23.<br />
400 401
sanjaxi miuRia, xolo mis Zmas _ yvaryvares ki olTisi 1 . i. hameris<br />
TxzulebaSi, sa<strong>da</strong>c saintereso ambis gadmocemisas <strong>da</strong>mowmebulia<br />
alis „nusreT-name“, naTqvamia, rom lala mustafa faSam `Cildiris<br />
brZolamde ramdenime kviriT adre, Zmebi<strong>da</strong>n umcross, manuCars miwvevis<br />
werili gaugzavna, imis Taobaze, rom rogorc TviTon aseve<br />
misi Zma <strong>da</strong> de<strong>da</strong> CamoSorebodnen sparseTs, romelzec aqamomde <strong>da</strong>mokidebulni<br />
iyvnen. manuCarma Tavis mokrZalebul pasuxSi moiTxova<br />
xelSekruleba <strong>da</strong> sigeli, agreTve moiTxova TavisTvis awyuris<br />
sanjayi, Tavis Zma gregorisaTvis (yvaryvare - e.m.) olTisi <strong>da</strong> dedisa<br />
<strong>da</strong> sxva ZmebisaTvis soflebi lenis saxiT“ 2 . aq ar Cans mox<strong>da</strong><br />
Tu ara osmaleTis sardlisa <strong>da</strong> aTabagis ojaxis SeTanxmeba. jayelebi,<br />
iqneb, drois gayvanis taqtikas adgnen?<br />
sxvagvarad gadmogvcems lala mustafa faSas manuCarTan pirvel<br />
kontaqts osmalo istorikosi abubeqr bin abdulahi. arzrumSi <strong>da</strong>banakebuli<br />
osmaleTis jari 1578 wlis ivlisis Sua ricxvebSi aiyara<br />
<strong>da</strong> artaanTan mivi<strong>da</strong>. artaanis `cixis siaxloves mdebare qarTuli<br />
vilaieTebi <strong>da</strong> oqroscixed wodebuli simagre erTma xaTunma (dedisimedma<br />
_ e.m.) <strong>da</strong>ipyro <strong>da</strong> <strong>da</strong>imorCila“ 3 . artaanSi Cayenebuli saaTabagos<br />
mecixovneni osmalebma Seipyres. artaani<strong>da</strong>n lala mustafa<br />
faSam `urjuloebis begTan“, manuCarTan kaci gagzavna <strong>da</strong> <strong>da</strong>morCileba<br />
mosTxova. Tu mis moTxovnas manuCari <strong>da</strong>emorCilebo<strong>da</strong> pativs miageb<strong>da</strong>,<br />
Tu ara <strong>da</strong> akleba-ganadgurebiT <strong>da</strong>emuqra. `saswrafod modi,<br />
islamis sarewmunoeba miiRe, Seni xalxi <strong>da</strong> vilaieTi Cven Cagvabareo“<br />
– uTvli<strong>da</strong> lala faSa manuCars, romelmac Tavis xalxTan erTad<br />
moiTaTbira <strong>da</strong> osmalo sardlisadmi <strong>da</strong>morCilebis ga<strong>da</strong>wyvetileba<br />
miiRes 4 . <strong>da</strong>vujeroT abubeqrs, rom manuCarma osmalebisadmi morCileba<br />
ga<strong>da</strong>wyvita? magram faqtia, rom is lala faSas banakSi mxolod<br />
1 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 162-168.<br />
2 Hammer J., Geschichte des osmanischen Reiches, II, Pest, 1834, S. 482. ix.<br />
javaxiS vili iv., qarTveli eris istoria, IV, 1967, gv. 267-269.<br />
3 abubeqr bin abdulahi, gamarjvebaTa wigni. Turquli teqstri qarTuli<br />
Targ maniT, SesavliTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT gamosacemad moamza<strong>da</strong> m. iluriZem, Tb.,<br />
2006, gv. 31.<br />
4 iqve, gv. 31-32.<br />
Cildiris brZolis Semdeg mivi<strong>da</strong> <strong>da</strong> manamde arc raime moTxovna Seu-<br />
Tvlia. <strong>da</strong>vubrundeT i. hameris Txzulebi<strong>da</strong>n moyvanil amonarids.<br />
rogorc irkveva mustafa faSam maSinve ver SesZlo manuCarisaTvis<br />
epasuxa. man manuCaris mier wayenebuli moTxovnebis Sesaxeb<br />
weriliT acnoba sulTans 1 <strong>da</strong> misgan pasuxs elo<strong>da</strong>. Cildiris brZolamde<br />
erTi dRiT adre mustafa faSas miutanes dedisimedis werili,<br />
romelSic igi sar<strong>da</strong>ls Tavisi vaJis manuCaris mZevlad gagzavnas<br />
<strong>da</strong> sulTnis yvela morCilis msgavsad ganszRvruli ga<strong>da</strong>saxadis<br />
ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s hpirdebo<strong>da</strong>. samagierod is iTxov<strong>da</strong> sigels, romliTac mas<br />
<strong>da</strong> mis Svils yvaryvares <strong>da</strong>umtkicdebo<strong>da</strong>T misi qmris, qaixosros<br />
samflobeloebi 2 . Turqi istorikosi iqve SeniSnavs, rom dedisimedma<br />
<strong>da</strong>pireba maSinve ki ar Seasrula, aramed elodebo<strong>da</strong> osmalebisa <strong>da</strong><br />
yizilbaSebis Sejaxebas, raTa gamarjvebulis mxares <strong>da</strong>mdgariyo.<br />
manuCarma, savaraudoa, pasuxis <strong>da</strong>gvianeba Tavisi moTxovnebis<br />
uaryofad CaTvala <strong>da</strong> jariT wavi<strong>da</strong> Cildiris <strong>da</strong>sacavad, magram<br />
<strong>da</strong>ugvian<strong>da</strong>, rasac qarTuli wyaro gvamcnobs. amas a<strong>da</strong>sturebs ibrahim<br />
feCevic, Tumca CildirTan misuli manuCars mx<strong>da</strong>lad <strong>da</strong> moRalated<br />
saxavs: `xsenebuli begi (manuCari-e.m.) eqvsi aTasi SeiaraRebuli<br />
aznauriT movi<strong>da</strong> <strong>da</strong> mTis ferdobi<strong>da</strong>n gamarjvebulebs <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>marcxebulebs Tvalyurs adevneb<strong>da</strong>. idga iq <strong>da</strong> imedi hqon<strong>da</strong>, rom<br />
gamarjvebuli mxare mas Seiwynareb<strong>da</strong>. <strong>da</strong>, rogorc ki gaigo, Tu ra<br />
bedi ewia Toqmak-xans, wamovi<strong>da</strong> manuCari dilas <strong>da</strong> Rirseuli sardlis<br />
karavSi SeaRwia“ 3 .<br />
axla isev <strong>da</strong>vubrundeT anonimi venecielis monaTxrobs: roca<br />
qarTvelebma <strong>da</strong> yizilbaSebma gaiges, rom Cildiris brZolis Semdeg<br />
<strong>da</strong>Rlili osmalebi isvenebdnen, ga<strong>da</strong>wyvites xelsayreli momentiT<br />
esargeblaT <strong>da</strong> moulodnelad <strong>da</strong>sxmodnen Tavs. magram maT ver Ses-<br />
Zles osmalTa banakSi SeWra, radgan karvebs Soris bagirebi iyo<br />
gaWimuli, romelic gzas uketav<strong>da</strong> momxvdurs. osmalebma male SeniSnes<br />
mteri, Sesxdnen cxenebze <strong>da</strong> velze gaiWrnen, raTa brZola<br />
1 abulaZe c., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 202.<br />
2 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 73.<br />
3 ibrahim feCevi, gv. 41.<br />
402 403
gaemarTaT momxvdurTaTvis. pirvelsave Setakebisas <strong>da</strong>iRupa aTasze<br />
meti osmalo <strong>da</strong> 30 sanjay-begi 1 .<br />
veneciis sirieli elCis jovani miqelis TqmiT, yizilbaSebis<br />
CildirTan <strong>da</strong>marcxebis Semdeg „manuCari, qvrivis umcrosi vaJi,<br />
mivi<strong>da</strong> (lala faSasTan – e.m.) <strong>da</strong> Tavis Tavi (sulTan – e.m.) muradis<br />
vasalad gamoacxa<strong>da</strong>“ 2 . <strong>da</strong>axloebiT aseve gadmogvcems manuCaris<br />
misvlas Turqebis banakSi petro biZaro 3 .<br />
Turquli wyaroebis mixedviT, manuCari yizilbaSebis <strong>da</strong>marcxebis<br />
meore dRes mivi<strong>da</strong> osmalTa banakSi 4 <strong>da</strong> „Tavisi qveyanis cixeebis<br />
gasaRebebi mTavarsar<strong>da</strong>ls miutana <strong>da</strong> Caabara“ 5 . meore dRes, adgilobrivi<br />
mosaxleobis <strong>da</strong>Sinebisa <strong>da</strong> Tavisi meomrebis gamxnevebis<br />
mizniT, lala faSam <strong>da</strong>xocili mtrebis mokveTili TavebiT gora<br />
<strong>da</strong>adgmevina. man Sikriki gagzavna konstantinopolSi <strong>da</strong> sulTans<br />
acnoba mopovebuli gamarjvebis Sesaxeb. `Turqebis am gamarjvebam, _<br />
wers don xuan de persia, _ axali sababi misca am mxaris bevr adgilobriv<br />
mTavars, romelnic aqamde sparselTa ymebad iTvlebodnen,<br />
umalve mis (mustafa faSas _ e.m.) winaSe gamocxadebuliyvnen <strong>da</strong><br />
sulTan muradisadmi morCileba eRiarebninaT. mustafa faSas jars<br />
maSinve SeuerTdnen qarTveli mTavrebi: salmas qarTveli <strong>da</strong> levani 6 ,<br />
axlad <strong>da</strong>mkvidrebuli mTavari <strong>saqarTvelos</strong> erTi mxarisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong><br />
mTavari manuCari, batoniSvili dedisimedis Svili. yvela es<br />
mTavari mustafa faSas droSas SeuerT<strong>da</strong>, romelmac didi TavazianobiT<br />
miiRo isini <strong>da</strong> maTi morCilebis Sesaxeb sulTans acnoba“ 7 .<br />
1 ibrahim feCeviT, `oc<strong>da</strong>aTze meti saxelovani aRa brZolis velze <strong>da</strong>eca~.<br />
ibrahim feCevi, gv. 40. sxva cnobiT osmalebs 13 sanjay-begi <strong>da</strong>eRupaT. Porsius<br />
H., Nar ratio belli Persici inter Murathem III Turcar et Mehemet Ho<strong>da</strong>bande Persar<br />
regem gesti, p.176-177.<br />
2 Relazioni delli successi della guerra tra il Turco e il Persiano <strong>da</strong>ll’anno 1577<br />
fi no al 1587 di Giovani Micheli ritornato console <strong>da</strong> Aleppo in Soria. krebulSi:<br />
Alberi E., Relacioni… serie III, v. II, Firenze, 1844, p. 264.<br />
3 Bizarus P., Op. cit., p. 633.<br />
4 ibrahim feCevi, gv. 41.<br />
5 fuTuriZe g., mustafa selianiqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 263.<br />
6 Ggaurkvevelia romeli qarTveli didebulebi iyvnen salmasi <strong>da</strong> levani.<br />
7 Don Juan de Persia, p.65 r – 66 r.<br />
Llala mustafa faSam manuCars uboZa awyuris sanjayi, mis Zmas<br />
yvaryvares misi yofili samflobelo olTisis sanjayi, sxva Zmebs<br />
kargi ziameTebi, dedisimeds ki sami sofeli xasis saxiT 1<br />
tomazo minadoi agviwers im zeims, romelic mouwyes banakSi<br />
misul manuCarsa <strong>da</strong> mis Tanmxleblebs: imave dRes (16 agvisto),<br />
rodesac lala mustafa faSam sisxliani RonisZieba <strong>da</strong>amTavra <strong>da</strong><br />
mokveTili Tavebis gora <strong>da</strong>sdga, mas acnobes, `qvrivi qarTvelis,<br />
dedisimedis umcrosi vaJis“ manuCaris ganzraxvaze mis karavSi<br />
mosvlis survilis Sesaxeb, raTa misalmebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> usityvod <strong>da</strong>mor-<br />
Cilebo<strong>da</strong>. am siaxlem imdenad gaaxara mustafa faSa, rom brZana<br />
yvela faSa <strong>da</strong> jaris meTauri sakravebiTa <strong>da</strong> qvemexebis gasroliT<br />
<strong>da</strong> sxva Rirsebis niSnebiT wasuliyvnen manuCaris Sesaxvedrad <strong>da</strong><br />
ase moeyvanaT masTan. yvelaferi ise gakeT<strong>da</strong> rogorc mTavarsar<strong>da</strong>lma<br />
brZana <strong>da</strong> roca manuCari mis karavTan miiyvanes, TviTonac artileriisa<br />
<strong>da</strong> arkebuzebis sroliT miesalma. manuCars ga<strong>da</strong>wyvetili<br />
hqon<strong>da</strong> mustafasTvis mierTmia yvelaferi rac mis mamulSi iyo“ 2 .<br />
abubeqric aRniSnavs osmalTa banakSi manuCaris sazeimod miRebis<br />
Sesaxeb, magram iseTnairad, rom qarTveli didebuli <strong>da</strong>mcirebulad<br />
warmoaCinos Zlevamosili osmalebis fonze 3 .<br />
vfiqrob, manuCaris CildirTan `<strong>da</strong>gvianebiT“ misvlis mizezi<br />
SeiZleba gairkves don xuan de persias (is aRwerili ambis Tanamedrove<br />
<strong>da</strong> SeiZleba mxilvelic iyo <strong>da</strong>, rogorc samxedro pirovneba,<br />
icnob<strong>da</strong> kidec yizilbaSTa sar<strong>da</strong>ls) monaTxrobiT CildirTan movlenebis<br />
ganviTarebis Sesaxeb. misi TqmiT, Toqmak sulTan xani erevnisa<br />
<strong>da</strong> naxiCevanis gamgebeli iyo. moxamed xu<strong>da</strong>bendem igi <strong>da</strong>niSna<br />
sparseTis <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> sakmaod mcirericxovani jarebis mTavarsardlad.<br />
sparselTa jari Sedgebo<strong>da</strong> mxolod 30 aTasi mxedrisagan,<br />
Tumca qveiTebi mravlad yofilan. roca cnobili gax<strong>da</strong>, rom<br />
lala mustafa faSam arzrumi <strong>da</strong>tova, yarsi gaiara <strong>da</strong> Cildirs<br />
miaRwia. Toqmaks yalbi cnobebi miawodes, TiTqos, osmalTa jari<br />
1 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 74.<br />
2 Minadoi T., p. 34-35.<br />
3 abubeqri, gv. 35.<br />
404 405
mxolod 40 aTasi mebrZolisagan Sesdgebo<strong>da</strong>, jaris erovnuli Semadgenlobac<br />
Wreli iyo <strong>da</strong> arc SeiaraReba uvargo<strong>da</strong>T. axalgazr<strong>da</strong><br />
sardlebi Toqmaks afrTxilebdnen, rom iseTi gamocdilebis sar<strong>da</strong>li,<br />
rogoric is iyo, ar un<strong>da</strong> ndobo<strong>da</strong> mstovrebis motanili cnobebs.<br />
Toqmakma „Tavisi uvicobiT“ Turqebis mowinave 40 aTasiani<br />
jari ZiriTad Zalad CaTvala <strong>da</strong> <strong>da</strong>uyovnebliv ekveTa. magram, rodesac<br />
mustafa lala faSa mTeli ZaliT <strong>da</strong>aty<strong>da</strong> Tavs, Toqmakma<br />
mxolod moxerxebulobiTa <strong>da</strong> <strong>da</strong>Ramebis gamo SeZlo jaris nawilis<br />
ga<strong>da</strong>rCena. osmalebma mas 7 aTasi kaci moukles, 3 aTasi ki <strong>da</strong>atyveves,<br />
romlebsac Tavi mokveTes 1 .<br />
rogorc don xuan de persias monaTxrobi<strong>da</strong>n SeiZleba <strong>da</strong>vaskvnaT,<br />
Cildirisken wasul manuCars, romelic SeTanxmebuli un<strong>da</strong><br />
yofiliyi yizilbaS sar<strong>da</strong>lTan Sexvedris adgilsa <strong>da</strong> droze, gamarjvebis<br />
iolad mopovebis surviliT Sepyrobili Toqmak xani aRar<br />
<strong>da</strong>elo<strong>da</strong>. amiT un<strong>da</strong> aixsnas <strong>da</strong> ara RalatiT is, rom roca `patroni<br />
manuCar qajis cixes Seeyara, verc (sparselTa _ e.m.) laSqris<br />
omsa <strong>da</strong> verc (osmalebis mier _ e.m.) cixebis aRebBÁs mieswra“.<br />
ufro metic, henrix porSas TqmiT, Toqmak xanTan erTad brZolis<br />
velze marcxi ganucdia manuCarsac: sparselebs <strong>da</strong>ukargavT 5 aTasi<br />
kaci, xolo manuCari Tavis 3 aTas TanamebrZolTan erTad <strong>da</strong>utyvevebiaT<br />
2 .<br />
vfiqrob, seriozul yuradRebas imsaxurebs isqander munSis<br />
gadmocemac, romlis mixedviT manuCarma samcxeSi SeWril osmalebs<br />
winaaRmdegoba gauwia <strong>da</strong> misi <strong>da</strong>morCileba mxolod iaraRis gamoyenebiT<br />
moxerx<strong>da</strong>. movusminoT isqander munSis: rodesac lala mustafa<br />
faSa `axalcixis velaieTSi movi<strong>da</strong>, romelic <strong>saqarTvelos</strong><br />
ekuTvno<strong>da</strong>, svimon-xanis siZis manuCar-xanis [sagamgeo] olqi iyo <strong>da</strong><br />
am mxaris (iranis) sazRvrebSi Semodio<strong>da</strong>. man (manuCarma) osmalTa<br />
1 mowinaaRdegeTa mier Cildiris velze gancdili zaralis Sesaxeb ix.<br />
Фарза лиев А. М. оглы, Ук. труд, с. 70-71.<br />
2 Porsius H., Narratio belli Persici inter Murathem III Turcar et Mehemet<br />
Ho<strong>da</strong>bande Persar regem gesti, p.176-177.<br />
morCilebisagan Tavi Sors <strong>da</strong>iWira <strong>da</strong> winaaRmdegobis gzas <strong>da</strong>adga,<br />
Tavisi cixe gaamagra <strong>da</strong> TviTon ki svimon-xanTan mivi<strong>da</strong>, lala faSam<br />
misi cixe garemoicva, zarbaznebi miumarjva <strong>da</strong> brZola-WidiliT<br />
<strong>da</strong>imorCila. mere Sig mcvelebi <strong>da</strong> ianiCrebi <strong>da</strong>stova <strong>da</strong> svimonxanis<br />
qveynisaken gaemarTa“ 1 .<br />
sefianTa xanis sparseTis saxelganTqmuli istorikosis Txzulebi<strong>da</strong>n<br />
moyvanili amonaridi zogierT cnobil sakiTxze msjelobas<br />
moiTxovs. TiTqos <strong>da</strong>dgenilia, rom Sahma mohamed xu<strong>da</strong>bendem<br />
svimon I Tavis samefoSi <strong>da</strong>abruna osmalebis saqarTveloSi SemoWris<br />
Semdeg. isqander munSi ki svimonis saqarTveloSi <strong>da</strong>brunebis<br />
Semdeg gadmogvcems osmalebis saqarTveloSi SemoWris <strong>da</strong> manuCaris<br />
maT<strong>da</strong>mi <strong>da</strong>umorCileblobis ambavs 2 . sparseli istorikosis<br />
naTqvamis (manuCaris svimon mefesTan qarTlSi ga<strong>da</strong>svlasTan <strong>da</strong>kav-<br />
SirebiT) <strong>da</strong>zusteba SeiZleba `axali qarTlis cxovreba, pirveli<br />
teqstis“ saSualebiT: Sah ismail II-m svimoni alamuTis cixi<strong>da</strong>n<br />
gaanTavisufla, magram igi sparseTSi <strong>da</strong>stova. gamef<strong>da</strong> mohamed xu<strong>da</strong>bende,<br />
<strong>da</strong>iwyo omi sparseTsa <strong>da</strong> osmaleTs Soris. `raodensame<br />
xansame ukana gamovi<strong>da</strong> lala faSa... maSin <strong>da</strong>xu<strong>da</strong> manuCar aTabagi,<br />
Ze qaixosrosi <strong>da</strong> dedisimedisa, _ <strong>da</strong> amas esua colad <strong>da</strong>Á sÂmon<br />
mefisa, <strong>da</strong> <strong>da</strong>xu<strong>da</strong> ese manuCar aTabagi <strong>da</strong> <strong>da</strong>esxa romelsame TareSsa<br />
<strong>da</strong> nawyuedsa jarisasa, <strong>da</strong> mosra raodenime, <strong>da</strong> mere veRar<br />
<strong>da</strong>udga <strong>da</strong> gamovar<strong>da</strong> qarTls sidedrTana. xolo lala faSam amoswyÂta<br />
yoveli samcxe <strong>da</strong> <strong>da</strong>iWira cixe <strong>da</strong> simagreni“ 3 . amgvarad,<br />
manuCari qarTlSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> Tavis sidedrTan, svimoni ki isev sparseTSia.<br />
magram citirebul wyaroebSi (don xuan de persia, henrix<br />
porSa, isqander munSi, anonimi venecieli, `axali qarTlis cxovreba,<br />
pirveli teqsti“) umTavresi is aris, rom manuCari samcxeSi Se-<br />
Wril osmalebs ebrZo<strong>da</strong>. <strong>da</strong>saxelebuli avtorebi, gansakuTrebiT<br />
ki anonimi venecieli, erTmaneTisagan <strong>da</strong>moukideblad gvTavazoben<br />
uaRresad saintereso versias, romelic uTuod angariSgasawevia<br />
1 isqander munSi, gv. 29.<br />
2 iqve, gv. 28-29.<br />
3 qarTlis cxovreba, II, gv. 371-372.<br />
406 407
samcxis aTabagis, manuCar II-is pirovnebis Sesaswavlad.<br />
16 agvistosve osmalTa jari Cildiri<strong>da</strong>n aiyara <strong>da</strong>, rogorc<br />
anonimi venecieli gadmogvcems, TeTrcixisken gaeSura, romelic<br />
<strong>da</strong>tyvevebul manuCars ekuTvno<strong>da</strong>. „iq misvlisTanave (lala faSam<br />
– e.m.) ixmo manuCari <strong>da</strong> hkiTxa, ramdeni qalaqisa <strong>da</strong> cixis mflobeli<br />
iyo igi. [manuCarma] yvelaferze gasca pasuxi. generalma hkiTxa:<br />
`axla, roca <strong>da</strong>marcxdiT, ra moeliT Tqvens samflobeloebs? manu-<br />
Carma upasuxa: Tqvens gankargulebaSi varT mec <strong>da</strong> Cemi samflobeloebic<br />
<strong>da</strong> Seexvewa: madlobeli viqnebi, Tu sacxovreblad TiTo<br />
cixes <strong>da</strong>gvitoveb me <strong>da</strong> Cem moxuc de<strong>da</strong>so 1 . amiT kmayofilma generalma<br />
<strong>da</strong>utova yvelaferi rac manuCarma iTxova <strong>da</strong> sanjay-begobac<br />
uboZa, Tumca qristianoba SeunarCuna“ 2 . venecielisagan sruliad<br />
gansxvavebul, sawinaaRmdego cnoba Semogvinaxa alim. aqe<strong>da</strong>n vigebT,<br />
rom Cildiris brZolamde erTi dRiT adre dedisimedma lala mustafa<br />
faSas gaugzavna werili, romelSic sTavazob<strong>da</strong> manuCars<br />
mZevlad <strong>da</strong>, sxva qveSevrdomebis msgavsad, ga<strong>da</strong>saxadis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>s<br />
hpirdebo<strong>da</strong>. samagierod dedisimedi iTxov<strong>da</strong> sigels, romliTac igi<br />
aTabag yvaryvaresTan erTad mflobeli <strong>da</strong> gamgebeli iqnebo<strong>da</strong> gar<strong>da</strong>cvlili<br />
qmris, aTabag qaixosros miwebisa 3 . rogorc zemoT moyvanil,<br />
i. hammeris mier <strong>da</strong>mowmebuli imave nusreT-names cnobi<strong>da</strong>n<br />
gavigeT, dedisimeds lala faSasTvis gagzavnil werilSi, ZiriTa<strong>da</strong>d,<br />
manuCaris mier <strong>da</strong>yenebuli moTxovnebi gaumeorebia <strong>da</strong> osmalebisadmi<br />
erTgulebis niSnad, <strong>da</strong>matebiT, mZevlad manuCari SeuTavazebia.<br />
SeiZleba vivaraudoT, rom dedisimedma <strong>da</strong>, saerTod, aTabagis<br />
ojaxma ico<strong>da</strong>, SeiZleba isini SeTanxmebulic iyvnen manuCarTan, rom<br />
es ukanaskneli vezir lala mustafa faSasTan mivido<strong>da</strong> <strong>da</strong>, faqtobrivad,<br />
nebayoflobiT mZevlad ga<strong>da</strong>iqceo<strong>da</strong>. erTi Turquli do-<br />
1 svaniZe m., am wyaros imowmebs <strong>da</strong> <strong>da</strong> ambobs, rom manuCarma lala faSas<br />
mo sTxova misTvis ga<strong>da</strong>eca 40 qalaqi <strong>da</strong> 40 sofeli. svaniZe m., saqarTvelo<br />
osmaleTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, XVI-XVII ss., Tb., 1971, gv. 110. italiur<br />
wyaroSi mxolod is weria, rac zemoT iTqva.<br />
2 TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi. 1577-1581, gv. 24.<br />
3 abulaZe c., samcxe-saaTabagos istorii<strong>da</strong>n (XVI s. 80-iani wlebi).<br />
`mravalTavi, filologiur- istoriuli Ziebani, Tb., 1989, gv. 200.<br />
kumentis mixedviT, romelzec qvemoT vrclad iTqmeva, lala faSas<br />
banakSi orive Zma _ manuCari <strong>da</strong> yvaryvare erTad misulan.<br />
amgvarad, rogorc ganxiluli wyaroebi<strong>da</strong>n Cans 1 , iseve, rogorc<br />
<strong>saqarTvelos</strong> sxva mefe-mTavrebma, manuCarmac morCileba gamoucxa<strong>da</strong>,<br />
garkveuli pirobebiT, osmaleTis sulTnis gamarjvebul sar<strong>da</strong>ls.<br />
sainteresoa, rom samcxis zogierTi feo<strong>da</strong>li (albaT, isini vinc<br />
jayelebs ebrZodnen), vidre mteri samTavros sazRvars gadmolaxav<strong>da</strong>,<br />
manamde eaxla mas, erTguleba Sehfica <strong>da</strong> jer kidev <strong>da</strong>upyrobeli<br />
cixeebic miuZRvna. `mesxuri matiane“ asaxelebs qoiar amilaxorisSvils,<br />
romelic 2 agvistos lala faSas artaanSi miegeba <strong>da</strong><br />
2 cixe „SeuZRvna“ 2 . aseve aRniSnulia, rom arfaqsad amatkisSvilic<br />
Sepirebuli yofila eqvsi cixis, maT Soris xerTvisis, ga<strong>da</strong>cemas,<br />
magram man amis praqtikulad ganxorcieleba maSinve ver SesZlo.<br />
`mesxur matianeSi“ vkiTxulobT: `agreTve arfaqsad hbirebo<strong>da</strong> equsiT<br />
cixiTa mas winaT <strong>da</strong> xerTvisi <strong>da</strong> xuTi cixe mas SeeZRuna <strong>da</strong><br />
patrons manuCars Tan mihyua, imwams gamoohguares, cixeebi gamoar-<br />
TuÀs <strong>da</strong> xaxuli sasanjaxod misces“ 3 .<br />
arfaqsadis mier osmalebisaTvis cixeebis ga<strong>da</strong>cemaze `mesxur<br />
matianeSi“ moTxrobilia 10 – 17 agvistos Soris <strong>da</strong> cixeebis ga<strong>da</strong>cema<br />
srulia<strong>da</strong>c ar ivaraudeba Cildiris brZolamde (`samcxis<br />
qronikis“ mixedviT _ 9 agvisto) momx<strong>da</strong>r faqtad. 17 agvistos ki<br />
manuCarma, imave wyaros cnobiT, lala faSas ga<strong>da</strong>sca Tmogvis cixe<br />
<strong>da</strong> kokola SalikaSvilisaTvis CamorTmeuli axalqalaqi 4 .<br />
amgvarad, SeiZleba iTqvas, rom Cildiris brZolis Semdeg osmalebisadmi<br />
<strong>da</strong>morCilebulma manuCarma uSuamdgomla arfaqsad amatkisSvils<br />
masze gamwyrali lala mustafa faSas winSe <strong>da</strong>, rogorc<br />
Cans, isini moariga: mas, cixeebis sanacvlod `xaxuli sasanjaxod“<br />
misces. veziris amgvari ga<strong>da</strong>wyvetileba, sagulisxmoa, manuCaris<br />
interesebSi ar Sedio<strong>da</strong>. mas jayelebis mowinaaRmdege Tavadebis<br />
1 im avtorebis Sromebs aRar <strong>da</strong>vimowmeb, romlebic Mminadois, don xuan<br />
de persias, anonimi venecielis <strong>da</strong> sxvaTa Txzulebebs eyrdnobian.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, 49.<br />
3 iqve.<br />
4 iqve.<br />
408 409
TavisTvis <strong>da</strong>morCileba sur<strong>da</strong> <strong>da</strong> amisaTvis xelsayrel moments<br />
elo<strong>da</strong>, rac mogvianebiT gamoC<strong>da</strong> kidec.<br />
zemoT warmodgenili faqtebisa <strong>da</strong> msjelobis Semdeg, vfiqrob,<br />
aRaraviTri pretenzia un<strong>da</strong> rCebodes vaxuSti batoniSvilisa <strong>da</strong> iv.<br />
javaxiSvilis mimarT 1 <strong>da</strong> arc samarTliani iqneba aseTi <strong>da</strong>skvna:<br />
`amgvarad, manuCaris yoveli nabiji 1578 wlis marti<strong>da</strong>n moyolebuli,<br />
rodesac igi brZolis veli<strong>da</strong>n mobrun<strong>da</strong> <strong>da</strong> awyurs Camovi<strong>da</strong>,<br />
amava wlis mariamobisTvis (agvistos) 17-dis, rodesac man Tmogvis<br />
cixe misca lala-faSas, gamcemlobiT aris aRbeWdili“ 2 . usafuZvloa<br />
manuCaris uaryofiT Sefaseba, Tu mis pirovnebas <strong>da</strong> saqmianobas,<br />
mis brZolas osmalebis winaaRmdeg qarTlis mefe svimon I-Tan<br />
erTad, ganvixilavT misi drois saqarTveloSi Seqmnili socialuri<br />
<strong>da</strong> politikuri viTarebis konteqstSi. manuCaric iseTive, SeiZleba<br />
ufro metad patrioti, ufro metad gambe<strong>da</strong>vi <strong>da</strong> Seupovari iyo,<br />
vidre misi Tanamedrove sxva feo<strong>da</strong>lebi.<br />
* * *<br />
saaTabagos <strong>da</strong>morCilebis Semdeg, rogorc anonimi venecieli<br />
gvamcnobs, osmaleTis sar<strong>da</strong>lma manuCaris moTxovnebi <strong>da</strong>akmayofila<br />
<strong>da</strong> sanjaybegobac uboZa 3 (sxva wyaroebiT manuCari Cildiris beglarbegi<br />
gax<strong>da</strong>). Tbilisis <strong>da</strong>sapyrobad mimaval lala faSas, rogorc<br />
don xuan de persia gadmogvcems didi <strong>da</strong>xmareba gauwies<br />
saaTabagoelebma: `mustafa faSam svla ganagrZo miiRo ra mxar<strong>da</strong>-<br />
Wera <strong>da</strong> Semweoba qarTvelTagan. es <strong>da</strong>xmareba Tumca ricxobrivad<br />
mcire iyo, axali mokavSiris ZalasTan Se<strong>da</strong>rebiT, magram Zalian<br />
efeqturi Turqebis jaris uvneblad gasatareblad. es iyo Tavi<strong>da</strong>nbolomde<br />
maTi sakuTari qveyana. qarTvelebma valdebuleba ikisres<br />
mtrisaTvis gza eCvenebinaT. mustafa win miiwev<strong>da</strong>, Tumca didi <strong>da</strong>-<br />
1 iqve, gv. 165. qarTlia cxovreba, IV, gv. 722, javaxiSvili iv., <strong>da</strong>sax.<br />
naSr., gv. 268-269.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 166.<br />
3 anonimi venecieli, gv. 24.<br />
brkolebiT, Tavisi axali megobriT, gzis maCvenebeli manuCariT,<br />
romelic Tan waiyvana“ 1 . lala faSas mier manuCaris qarTlSi wayvanas<br />
qarTuli wyaroebic a<strong>da</strong>stureben. `samcxis matianis“ cnobiT,<br />
`axalqalaqi<strong>da</strong>m faSa <strong>da</strong> patroni manuCar qarTls wavides“. igives<br />
gvamcnobs vaxuSti batoniSvili 2 .<br />
vaxuStis mixedviT lala faSas manuCari Tan axl<strong>da</strong> Sirvanazerbaijanze<br />
laSqrobis dros 3 . rodesac manuCaris osmalebisadmi<br />
mimxroba <strong>da</strong>, ufro metic, sparseTis sawinaaRmdego omSi misi monawileobis<br />
Sesaxeb Seityves Sahis karze, problemebi Seeqmna iq myof<br />
TvalSveniers, manuCaris umcros Zmas _ igi 26 agvistos <strong>da</strong>apatimres<br />
4 .<br />
Sirvani<strong>da</strong>n mobrunebulma lala mustafa faSam manuCari muxrani<strong>da</strong>n<br />
samcxeSi gauSva, sa<strong>da</strong>c 1578 wlis 4 oqtombers mivi<strong>da</strong> 5 , albaT,<br />
Semdgomi garkveuli moqmedebisaTvis aTabag yvaryvares <strong>da</strong> dedisimedis<br />
Sesamzadeblad. samSabaTs lala mustafac jarTan erTad<br />
mivi<strong>da</strong> awyurSi 6 <strong>da</strong> `gaRma lekze <strong>da</strong>dga“. yvaryvare did vezirs miegeba,<br />
xuTSabaTs dedisimedic eaxla 7 .<br />
saintereso cnobebi <strong>da</strong>gvitova t. minadoim qarTli<strong>da</strong>n samcxeSi<br />
mobrunebul lala faSasa <strong>da</strong> aTabagis ojaxis urTierTobaze. lala<br />
faSa alTunyalasTan, im cixe-simagresTan gaCerebula, sa<strong>da</strong>c im Jamad<br />
dedisimedis samyofeli iyo 8 : `qvrivi Tavisi ufrosi SviliT<br />
aleqsandreTi (yvaryvare – e.m.) Camovi<strong>da</strong> cixe-koSki<strong>da</strong>n, moinaxula<br />
mustafas Stabi ZRvnebiT <strong>da</strong> <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong> mas erTgulebas <strong>da</strong> morCile-<br />
1 Don Juan de Persia.,p. 68 v.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 50; vaxuSti, gv. 722.<br />
3 vaxuSti, gv. 722.<br />
4 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 50. TvalSvenierze ix. aqve,<br />
gv. 385-386. Sen. 6.<br />
5 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 51.<br />
6 iqve, gv. 50-51. anonimi venecielis mixedviT, manuCari, yvaryvare <strong>da</strong> dedisimedi<br />
imyofebodnen oZrxeSi (gv. 34), Mminadois mixedviT ki, alTunyalaSi<br />
(gv. 65).<br />
7 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 51.<br />
8 don xuan de persia alTunyalas (oqros cixe) saaTbagos de<strong>da</strong>qalaqad<br />
moix seniebs (Don Juan de Persia.,p. 67 v).<br />
410 411
as. mustafam Tavazianad miiRo <strong>da</strong> acnoba rogor kargad epyrobo<strong>da</strong><br />
manuCars, romelic mas SirvanSi gahyva. iqve myofma manuCarma es<br />
mtkicebani <strong>da</strong>a<strong>da</strong>stura. hfarav<strong>da</strong> ra mtrobas aleqsandres (yvaryvares<br />
– e.m.) mimarT, mustafam gulSi Caikra igi <strong>da</strong> qvrivs sTxova es<br />
Svilic masTan <strong>da</strong>etovebina, arwmuneb<strong>da</strong>, rom isic <strong>da</strong> aleqsandrec<br />
kmayofilni <strong>da</strong>rCebodnen, radgan man orive un<strong>da</strong> gaagzavnos (sulTan<br />
– e.m.) muradTan, Tan gaayolebs maTi morCilebis gancxadebis sigels,<br />
(maT samflobeloebze – e.m.) jaris gavlis dros xelis Sewyobisa<br />
<strong>da</strong> saerTod, maTi <strong>da</strong>msaxurebis Sesaxeb, raTa sulTanma<br />
Rirseulad miiRos isini <strong>da</strong> Tavisi wyalobiT gaamdidroso. qvrivma,<br />
Sinaganad, <strong>da</strong>naRvlianebulma <strong>da</strong> Sewuxebulma, saxeze sruli kmayofileba<br />
<strong>da</strong> Tavaziani mzadyofna gamoxata <strong>da</strong>uTmos is rac iZulebuli<br />
iyo aucileblad <strong>da</strong>eTmo, vinai<strong>da</strong>n meore Svili ukve mustafas<br />
ZalauflebaSi iyo. qvrivma <strong>da</strong>utova ra orive Svili mustafas,<br />
TviT TavisTan <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>“ 1 . mustafam ori dRe <strong>da</strong>isvena <strong>da</strong> yarsisken<br />
wavi<strong>da</strong>. pirvel dRes axalcixeSi (qvrivis samflobeloSi) SeCer<strong>da</strong>,<br />
`sa<strong>da</strong>c mas SeZlebis<strong>da</strong>gvarad, uzrunveli pirobebi Seuqmnes“ 2 .<br />
`mesxuri matianis“ mixedviT, yvaryvare Tavisi nebiT ki ar wahyva<br />
lala faSas, aramed motyuebiT wauyvaniaT, mas raRac manZiliT<br />
un<strong>da</strong> gaecilebina osmalebi. roca igi aRar <strong>da</strong>brun<strong>da</strong>, SeSfoTebuli<br />
dedisimedi <strong>da</strong>edevana osmalebs, magram ver miewia, mere erTguli<br />
aznauriSvilebi <strong>da</strong>adevna, magram verc isini gaxdnen rasme. rogorc<br />
SemdegSi gairkva, lala faSas yvaryvare olTisis sanjay-begad <strong>da</strong>uniSnavs.<br />
sainteresoa, rom manuCaric olTisSi imyofebo<strong>da</strong> 3 .<br />
Tu `mesxuri matianeSi“ moTxrobil ambavs verwmunebiT, maSin<br />
gaugebari iqneba, ratom <strong>da</strong>sWir<strong>da</strong> lala faSas motyuebiT waeyvana<br />
yvaryvare aTabagi <strong>da</strong> olTisis sanjay-begad <strong>da</strong>eniSna. amis gakeTeba<br />
mas sxva formiTac xom SeeZlo? iseTi STabeWdileba iqmneba, rom<br />
`mesxuri matianis“ Semdgenels surs <strong>da</strong>malos lala faSasTan garigebis<br />
arasasurveli faqti. aTabagis ojaxis wevrebis osmalebTan<br />
1 Minadoi T., p. 103-104.<br />
2 Ibidem, p. 104.<br />
3 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 51.<br />
SeTanxmeba Ralatad miiCnia sparseTis tyveobi<strong>da</strong>n axlad<strong>da</strong>brunebulma<br />
qarTlis mefe I-ma <strong>da</strong> maT winaaRmdeg moqmedeba <strong>da</strong>iwyo. cnobilia,<br />
rom is yvelgan ebrZo<strong>da</strong> <strong>da</strong> sdevni<strong>da</strong> osmalebis momxreebs<br />
saqarTveloSi. swored amiT un<strong>da</strong> aixsnas mis mier dedisimedis Zmis,<br />
vaxtangis Sepyroba <strong>da</strong> kexvis cixeSi Casma. mefis amgvari moqmedebis<br />
sapasuxod lala faSam manuCari orjer gagzavna osmalTa jariT<br />
qarTlis winaaRmdeg. marTalia, manuCarma pirvelad warmatebas ver<br />
miaRwia, magram meored zemo qarTli <strong>da</strong>arbia 1 .<br />
1579 wlis 23 marts manuCari arzrums wavi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c is yvaryvares<br />
Sexv<strong>da</strong> <strong>da</strong> 20 aprils, orSabaTs, oriveni konstantinopols<br />
gaemgzavrnen 2 . isini <strong>da</strong>niSnulebis adgilze mividnen imave wlis 3<br />
ivniss. yvaryvare <strong>da</strong> manuCari 9 ivniss sulTanma miiRo. Zmebma mas<br />
saCuqrebi miarTves <strong>da</strong>, savaraudoa mZevalic (ZmisSvili an disSvili)<br />
miuyvanes, romelic 10-12 wlisa yofila. is maSinve gaamamahmadianes<br />
<strong>da</strong> seralSi moaTavses 3 .<br />
1579 w. 15 ivliss manuCari <strong>da</strong> yvaryvare osmaleTis sataxto<strong>da</strong>n<br />
samSobloSi wamovidnen 4 . arasworia `mesxuri matianis“ is cnoba,<br />
TiTqos yvaryvare martis TveSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> samcxeSi. amave wyaros<br />
mixedviT, Zmebi arzrumi<strong>da</strong>n konstantinopolisaken gaemarTnen 1579<br />
w. 20 aprils 5 , rac TavisTavad Seusabamobaa. germaneli misioneri<br />
Sveigeri 6 <strong>da</strong> safrangeTis elCi konstantinopolSi aRniSnaven, rom<br />
Zmebi iq mividnen 1579 wlis 3 ivniss 7 . Sveigeris mixedviT, `1579<br />
wlis 3 ivniss, konstantinopolSi Camovi<strong>da</strong> ori qarTveli Tavadi,<br />
<strong>da</strong>axloebiT 150 kacis TanxlebiT 8 . maT Sesaxvedrad skutarSi ori<br />
galera gagzavnes, rac sagangebo pativiscemis niSani iyo. aseTi pa-<br />
1 iqve.<br />
2 iqve, gv. 52.<br />
3 Charriére E., Op, Cit., III, p. 807-808.<br />
4 Porsius H., Op, Cit., p.182.<br />
5 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 52.<br />
6 naTaZe gr., saukunis siRrmi<strong>da</strong>n. XVI saukunis germaneli misioneri-mogzauri<br />
<strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, `droSa~, 1961, #11. gv. 6-7.<br />
7 Charriére E., Op, Cit., III, p. 807.<br />
8 naTaZe gr., saukunis siRrmi<strong>da</strong>n, gv. 7.<br />
412 413
tivi am qveyni<strong>da</strong>n Camosuli arc erTi elCisaTvis ar uciaT“ 1 . venclav<br />
budovicis 1580 wels konstantinopoli<strong>da</strong>n gagzavnili werili<strong>da</strong>n<br />
vigebT, rom 3 ivniss didi <strong>da</strong> brwyinvale, 200 kaciani<br />
amaliT mividnen Zmebi konstantinopolSi, sa<strong>da</strong>c Turqebma sazeimo<br />
miReba mouwyes 2 .<br />
maTTan Sesaxvedrad misulan, agreTve, saberZneTis (rumeliis beglarbegi),<br />
raguzis, vlaheTis <strong>da</strong> mol<strong>da</strong>veTis elCebi 3 . sxva germanuli<br />
cnobiTac Zmebi 3 ivniss mividnen konstantinopolSi.<br />
qarTvelTa amalas win miuZRo<strong>da</strong> sami sparsul oqroqsovil<br />
tansacmelSi gamowyobili mxe<strong>da</strong>ri. sincendorfis varaudiT win mimavali<br />
mxe<strong>da</strong>ri yvelasagan gamorCeuli <strong>da</strong> mniSvnelovani piri _<br />
manuCar-begi un<strong>da</strong> yofiliyo 4 . sincerdorfs 4 ivniss ukve scodnia,<br />
rom `sulTans ganzraxuli hqon<strong>da</strong> manuCar-begi isev ukan <strong>da</strong>brunebina<br />
saqarTveloSi, raTa ZaliT Tu nebiT axlo-maxlo raionebSi<br />
<strong>da</strong>ewesebina beglar-begoba. xma <strong>da</strong>dis TiTqos yvaryvare-begi porta-<br />
Si yavT <strong>da</strong>kavebuli <strong>da</strong> Sin arc ise iolad gauSvebeno“ 5 .<br />
tomazo minadoi sainteresod gadmogvcems manuCarisa <strong>da</strong> yvaryvares<br />
sulTnis karze yofnis ambavs, maTs swrafvas sulTnisagan<br />
mieRoT rac SesaZlebeli iyo meti privilegiebi <strong>da</strong> mamulebi. iqve<br />
isic aris aRniSnuli, rom yvaryvare, manuCarTan Se<strong>da</strong>rebiT zomierebas<br />
amJRavneb<strong>da</strong>. minadoi imasac xazgasmiT ambobs, rom yvaryvare,<br />
Tavisi miznebis miRwevisaTvis qristes sjulis <strong>da</strong>Tmobas ar apireb<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> arc <strong>da</strong>Tmo: `am dros konstantinopolSi mustafas mier muradTan<br />
gamogzavnili qarTveli ori Zma, qvrivis Svilebi elodebodnen<br />
Tu ra Sedegamde miiyvan<strong>da</strong> maT portaSi gagzavna. rac<br />
Seexeba aleqsandres (yvaryvare _ e.m.), mas imedi hqon<strong>da</strong>, rom<br />
[ufross] asakis gamo kidev ufro gaufarTovebdnen uflebebs, miT<br />
umetes, rom de<strong>da</strong>m ukve mis gankargulebaSi ga<strong>da</strong>sca samflobeloe-<br />
1 Charriére E., Op, Cit., III, p. 807.<br />
2 tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi (XIII-XVI<br />
ss.), Tb., 1984, gv. 221-222.<br />
3 Charriére E., Op, Cit., III, p. 807.<br />
4 tardi l., ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi, gv. 133.<br />
5 iqve, gv. 134.<br />
bi, <strong>da</strong> imedic ki hqon<strong>da</strong> Tavisi uflebebis ganmtkicebisa. amasTanave<br />
manuCaric <strong>da</strong>kmayofilebuli iqnebo<strong>da</strong> muradis sidiadis Rirsi raime<br />
saSualebiT <strong>da</strong> Tu ki am imedebze mas raime eWvi uCndebo<strong>da</strong>,<br />
mtkiced ga<strong>da</strong>wyvetili hqon<strong>da</strong>, rom sarwmunoebis gamocvla aravi-<br />
Tar SemTxvevaSi ar SeiZleba, ar SeiZleba laqa moscxos Tavis<br />
suls amgvari sasircxvilo sulm<strong>da</strong>blobiT. umcrosi manuCari, romelmac<br />
gasul wels mustafasTan laSqrobis cxovreba gaiziara <strong>da</strong><br />
meomrisaTvis <strong>da</strong>maxasiaTebeli meomris aSkara Tvisebebi gamoamJRavna,<br />
piriqiT, moxibluli im azriT, rom SesaZlebloba eZleo<strong>da</strong> dedis<br />
mamulebis mflobelobaSi Sesvlisa <strong>da</strong> mbrZaneblad gaxdomisa,<br />
ga<strong>da</strong>wyvita miemarTa yvelafrisaTvis, oRond ubralo jariskacad ar<br />
<strong>da</strong>rCeniliyo. nurc mixe<strong>da</strong>vs Zmis pirmSoobas gamostacos<br />
memkvidreoba, mSobliuri sarwmunoebis <strong>da</strong>kargvis fasad miaRwios<br />
xrwnad <strong>da</strong> amao simdidres, magram aramc <strong>da</strong> aramc <strong>da</strong>uTmos Zmas,<br />
gind muradis <strong>da</strong> satanis msaxurad gaxdoma mouxdes. <strong>da</strong> SeiZleba<br />
sworad fiqroben zogierTni, rom mas mustafasTan saidumlo Segoneba<br />
hqon<strong>da</strong> Zmis sazianod <strong>da</strong> <strong>da</strong>saRupad“. roca Zmebs islamis rjulis<br />
miReba SesTavazes, manuCari maSinve <strong>da</strong>Tanxm<strong>da</strong>, yvaryvarem ki,<br />
piriqiT, uari ganacxa<strong>da</strong> SeTavazebul wina<strong>da</strong>debaze, mxolod is iTxova,<br />
rom `ar eTqvaT uari <strong>da</strong>marxuliyo mSobliur miwaze Tavisi<br />
papebis ferflis gverdiT, murads morCileba, Zmas ki siyvaruli <strong>da</strong><br />
pativiscema <strong>da</strong>pir<strong>da</strong>“. t. minadois TqmiT, sulTans manuCaris Tanxmoba<br />
sarwmunoebis Secvlaze awyob<strong>da</strong>, radgan igi misTvis sasurveli<br />
kandi<strong>da</strong>ti iyo. mas eSino<strong>da</strong>, rom yvaryvare manuCaris mokvlas Seecdebo<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> aRsdgebo<strong>da</strong> Tu ara Tavis uflebebSi, saaTabagos ufro<br />
urCobis gzaze <strong>da</strong>ayeneb<strong>da</strong>. `amgvarad, manuCars Seusrules win<strong>da</strong>cveTa,<br />
miiRo saxeli mustafa, faSis tituli <strong>da</strong> alTunyalas gubernatoroba<br />
<strong>da</strong> dedisa <strong>da</strong> Zmis yvela mamuli. serali zeimob<strong>da</strong>. aleqsandre<br />
ga<strong>da</strong>sces Zmas xelSi, romelic axla Turqi gax<strong>da</strong>. orive saxlisaken<br />
gaemarTnen“ 1 .<br />
manuCaris imgvarad gandideba, rogorc t. minadoi gadmogvcems,<br />
ar miesa<strong>da</strong>gebo<strong>da</strong> osmaleTis saxelmwifos interess: osmalebs po-<br />
1 Minadoi T., p. 124-126.<br />
414 415
litikurad <strong>da</strong>sustebuli samcxe undo<strong>da</strong>T <strong>da</strong> ara gaerTianebuli,<br />
Tun<strong>da</strong>c sabeglarbego. amitom ufro sruli <strong>da</strong> simarTles Semcveli<br />
un<strong>da</strong> iyos Turquli wyaro, romelSic naTlad Cans sulTnis brZanebiT<br />
rogor <strong>da</strong>anawiles saaTabago aTabagis ojaxis wevrebs Soris:<br />
`qaixosros SvilTagans zemoxsenebul meliq manuCars _ awyuris<br />
sanjayi, mis Zmas meliq yvaryvares ZvelTaganve misi <strong>da</strong>badebis adgili<br />
_ olTisis 1 sanjayi <strong>da</strong> sxva mis Zmebs _ didi zeameTebi <strong>da</strong> maT<br />
de<strong>da</strong>s zemoaRniSnul dedisimeds _ sami sofeli _ saxaso mamuli“ 2 .<br />
imave wyaros mixedviT, manuCari mainc gansakuTrebiT gamoarCies <strong>da</strong><br />
gaugzavnes bednierebis sxvadsaxva niSnebi _ samefo droSa <strong>da</strong><br />
sulTnis mier naCuqari <strong>da</strong>fi <strong>da</strong> naRara. manuCarma lala faSas saxeli<br />
_ mustafa <strong>da</strong>irqva. mas ewyaloba oqros unagiri, vercxlis<br />
raxti <strong>da</strong> sruli mowyobilobis karavi, `gansakuTrebiT ki sanukvari<br />
xalaTebi <strong>da</strong> safadiSaho droSis Sesabamisad nairnairi pativiscemiT<br />
iqna Sewyalebuli“ 3 .<br />
Saraf-xan bidlisis TqmiT, „manuCarma, yvaryvare gurjis Svilma<br />
4 , axalcixis gamgebelma, morCileba gamoacxa<strong>da</strong> <strong>da</strong> masTan erTad<br />
islamis miRebis pativis Rirsi gax<strong>da</strong> qarTvel aznaurTa mravalricxovani<br />
jgufi. samemkvidreo samTavro mas iqta-Tamlikis uflebiT<br />
ewyaloba“ 5 . iqta-Tamliki gulisxmob<strong>da</strong> miwis wyalobas sakuTrebis<br />
sruli uflebiT 6 .<br />
safrangeTRis elCis m. Juies mier 1579 wlis 4 ivliss konstantinopoli<strong>da</strong>n<br />
gagzavnil werilSi naTqvamia, rom 25 ivniss mox<strong>da</strong><br />
win<strong>da</strong>cveTa, e.i. `qarTvelis gaTurqeba“. Juies werilis komenta-<br />
1 olTisi osmalebma XVI s. 40-ian wlebSi <strong>da</strong>ipyres. erTi SexedviT yvaryvares<br />
<strong>da</strong>karguli mama-papeuli miwa <strong>da</strong>ubrunes, magram amas didi mniSvneloba<br />
aRar hqon<strong>da</strong>, radgan osmalebs ukve Tavisad miaCn<strong>da</strong>T rogorc olTisi ise<br />
mTeli samcxe.<br />
2 svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, XVI-XVII<br />
ss., gv. 111.<br />
3 iqve.<br />
4 manuCari Svili iyo qaixosro II-s <strong>da</strong> SviliSvili yvaryvare III-sa.<br />
5 Шараф-хан Бидлиси, с. 235.<br />
6 gabaSvili v., qarTuli feo<strong>da</strong>luri wyobileba (Se<strong>da</strong>rebiTi Seswavlis<br />
c<strong>da</strong>), Tb., 1956, gv. 164.<br />
tori amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT SeniSnavs, rom dedofal dedisimedis<br />
Svilma islami, saxeli mustafa <strong>da</strong> Cildiris faSoba miiRo 1 .<br />
manuCaris win<strong>da</strong>cveTa mox<strong>da</strong> stambolSi 1579 wlis 25 ivniss.<br />
amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT didi zeimi moewyo ipodromze. manuCari Cildiris<br />
beglarbegad <strong>da</strong>iniSna 2 .<br />
manuCaris mier islamis miRebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT arsebobs sxva<br />
versiac, romlis mixedviT manuCari CildirSi, lala faSas banakSi<br />
eziara islams <strong>da</strong> iq mox<strong>da</strong> misi win<strong>da</strong>cveTa, rac <strong>da</strong>myarebulia abubeqris<br />
erT cnobaze. aqe<strong>da</strong>n vigebT: `rodesac zemoaRniSnulma manuCarma<br />
islamis sarwmunoebis siwminde <strong>da</strong> siZliere igrZno... mTeli<br />
guliT miendo am rwmenas, [mahmadis rjuls] eziara, saxelad mustafa<br />
uwodes <strong>da</strong> olTisis liva sanjayad uboZes“ 3 .<br />
abubeqris Txzulebis qarTuli TargmanSi (abubeqri ar uTiTebs<br />
manuCaris gamahmadianebis konkretul drosa <strong>da</strong> adgils), manuCaris<br />
mier rjulis Secvla mibmulia 1578 wlis 10 agvistos manuCaris<br />
CildirTan osmalTa banakSi misvlasTan. konteqstis mixedviT, abubeqri<br />
manuCaris mier islamis miRebas aRniSnavs, rogorc faqts,<br />
romelic sxva dros mox<strong>da</strong>. manuCari oficialurad <strong>da</strong> sazeimod<br />
gamahmadian<strong>da</strong> erTxel _ 1579 wlis 25 ivniss stambolSi <strong>da</strong> ara<br />
orjer _ erTxel CildirSi <strong>da</strong> meored stambolSi, rogorc m. iluriZe<br />
fiqrobs 4 .<br />
sainteresoa Sveigeris, romelic manuCaris mier islamis miRebis<br />
dros konstantinopolSi imyofebo<strong>da</strong>, gadmocema: „<strong>da</strong> ai, rodesac<br />
orive Zmam Tavadebma sakmao dro <strong>da</strong>hyves sasaxleSi <strong>da</strong> maTi<br />
survili Seuwynareblad iyo <strong>da</strong>tovebuli <strong>da</strong> maT gamoucxades, rom<br />
sulTans ga<strong>da</strong>wyvetili aqvs, sabolood Camoayalibos sanjayi... maT<br />
qveyanaSi, an <strong>da</strong>niSnos iq qveynis mmarTveli, maSin umcrosma Tavadma<br />
1 Charriére E., Negociations de la France <strong>da</strong>ns le Levant et correspodences,<br />
memoires et actes diplo matiques, III, p. 807, Sen. 1.<br />
2 Ibidem. p.807; Minadoi T., p. 124-126; Porsius H., Op. cit., 182. Cildiris<br />
sa faSos <strong>da</strong>arse bis Sesaxeb ix. svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis<br />
istorii <strong>da</strong>n, XVI-XVII ss., gv. 125-135.<br />
3 abubeqri, gv. 35.<br />
4 gansxvavebuli mosazreba ix. abubeqri, gv. 22-23.<br />
416 417
(manuCarma – e.m.), mmarTvelobis sixarbiT <strong>da</strong> eSmakis CagonebiT,<br />
sazizRar Tavganwirul saSualebas mimarTa. man ganacxa<strong>da</strong> qristianuli<br />
sarwmunoebis uaryofis <strong>da</strong> win<strong>da</strong>cveTis Tanxmoba, Tu mas<br />
mmarTvelad <strong>da</strong>niSnaven, radgan ausrul<strong>da</strong> mas misi survili, igive<br />
wesi Caatarebina 10 wlis yrmas _ Tavis RviZl Svils...“ 1<br />
avstriis elCi venceslav budovici 2 konstantinopolSi pira<strong>da</strong>d<br />
gaecno yvaryvare aTabags. yvaryvares, germanelTan saubarSi, interesi<br />
gaumJRavnebia germaniis eklesiis mdgomareobis Sesaxeb <strong>da</strong><br />
sakmaod <strong>da</strong>wvrilebiT gamoukuiTxavs. SekiTxvebze budovics Tarjimnis<br />
saSualebiT mokled upasuxia. budovics yavaryvaresTvis uCuqebia<br />
bazelSi berZnul enaze gamocemuli wigni `augsburgis aRsareba“,<br />
romelzec warwera gaukeTebiaT elCsa <strong>da</strong> budovics. `miiRo ra<br />
keTilganwyobiT es wigni, man maSinve ubrZana eTargmnaT igi Tavis,<br />
iberiul, enaze, Tanac <strong>da</strong>mpir<strong>da</strong>, rom am Targmans berZnul wignTan<br />
erTad Tan waiReb<strong>da</strong>“ 3 . budovicis naTqvams Sveigeric a<strong>da</strong>sturebs <strong>da</strong><br />
misgan <strong>da</strong>mtebiT vigebT, rom yvaryvares avstriis elCisaTvis miurTmevia<br />
60 dukatis Rirebulebis oqros nivTi, elCs ki, Tavis<br />
mxriv yvaryvare saaTiT <strong>da</strong>usaCuqrebia. yvaryvares <strong>da</strong> elCs konstantinopolSi<br />
erTmaneTTan momosvla hqon<strong>da</strong>T. Sexvedrebisass yvaryvare<br />
elCs mouTxrob<strong>da</strong> Tavisi qveynis wes-Cveulebebsa <strong>da</strong> sarwmunoebis<br />
Sesaxeb. Sveigeris aRweris mixedviT, yvaryvare fizikurad didi<br />
kacis <strong>da</strong> vaJkacis STabeWdilebas axden<strong>da</strong>. germanels yvaryvares<br />
portretic <strong>da</strong>uxatavs <strong>da</strong> misi portreti 1608 wels gamoqveynebul<br />
Tavis wignSi mouTavsebia. yvaryvare 1579 wels 30 wlisa yofila 4 .<br />
samSobloSi <strong>da</strong>brunebul yvaryvares didxans aRar ucocxlia. `mesxuri<br />
matianis“ mixedviT is 1581 w. 25 noembers gar<strong>da</strong>icvala. imave<br />
dRes gar<strong>da</strong>icvala arCil muxranbatoni. matianeSi saocrad la-<br />
1 naTaZe gr., saukunis siRrmi<strong>da</strong>n, gv. 7.<br />
2 werili<strong>da</strong>n Cans, rom budovici germaniis saelCos warmomadgeneli iyo<br />
<strong>da</strong> ara poloneTisa, rogorc i. tabaRua fiqrob<strong>da</strong>.<br />
3 tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi, gv. 222.<br />
budovicis naTqvams Sveigeric a<strong>da</strong>sturebs<br />
4 naTaZe gr., saukunis siRrmi<strong>da</strong>n. XVI saukunis germaneli misionerimogzauri<br />
<strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 7.<br />
konurad, mSralad, mizezze miTiTebis gareSe aRniSnes am ori mniSvnelovani<br />
moRvawis gar<strong>da</strong>cvaleba: `q˜kns sÁT, giorgobisTuÀs ke<br />
patronis yBryres <strong>da</strong> patronis arCilisagan RBTi garisx<strong>da</strong>“ 1 .<br />
1 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 54. qarTlis cxovreba,<br />
II, gv. 526; qarTlis cxovreba, IV, gv. 723; qronikebi, II, gv. 419. T. Jor<strong>da</strong>nias<br />
ratomRac miaCn<strong>da</strong>, rom arCili gar<strong>da</strong>icvala sparseTSi 1582 wels. (qronikebi,<br />
II, gv. 527). rogorc iTqva, arCili iyo bagrat muxranbatonis <strong>da</strong> elenes Svili,<br />
Zma dedisimedisa. mis cxovrebasa <strong>da</strong> moRvaweobaze moRweulia fragmentuli<br />
cnobebi. 1559 wlis 23 marts SeeZina vaJi erekle (samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis<br />
masalebi, gv. 36) arCils es erTad-erTi Svili hyav<strong>da</strong>.<br />
1573 wels „sparsTa Seipyres mefis konstantines Zis Ze arCili de<strong>da</strong>wuliT<br />
<strong>da</strong> wariyvanes yazmins“; „RuinobisTuÀs, oc<strong>da</strong>ors, dResa xuTSabaTsa,<br />
batoni arCil Sirazs gagzavnes yazmini<strong>da</strong>ma, q~ksa sÁa“ (iqve, gv. 41). rogorc<br />
Cans, arCili iranSi colSvilTan erTad yofila (iqve, gv. 45), magram wyaroebSi<br />
aRniSnuli ar aris misi iranSi wayvanis mizezi. arCilisa <strong>da</strong> misi Svilis<br />
cxovreba naTels xdis, rom muxranbatoni svimon mefis momxre iyo <strong>da</strong> masTan<br />
erTad ebrZo<strong>da</strong> yizilbaSebs. maT amitom un<strong>da</strong> SeepyroT arCili.<br />
vidre qaixosro aTabagi cocxali iyo <strong>da</strong> yazvinSi cxovrob<strong>da</strong>, arCilic am<br />
qalaqSi yav<strong>da</strong>T, SeiZleba sapatio patimrobaSi. aTabagis gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg<br />
(1473 w. 29 seqtemberi), imave wlis 22 oqtombers SirazSi gagzavnes (qarTlis<br />
cxovreba, II, cx., gv. 514).<br />
Sah ismailis gamefebis, svimon I-is alamuTis cixi<strong>da</strong>n ganTavisuflebis<br />
<strong>da</strong> misTvis samefo taxtze aRdgenis ambavi roca movi<strong>da</strong>, „amave wels (1576)<br />
ivnissa aTabagi yuaryuare, <strong>da</strong> Zma maTi manuCar, <strong>da</strong> biZaSvili maTi, muxranis<br />
batonis arCilis Svili, patroni erekle mgelcixes wavides yaenTan elCis gasagzavnelad“<br />
(qarTlis cxovreba, II, cx., gv. 518). magram ar Cans moxerx<strong>da</strong> Tu<br />
ara elCis gagzavna. imave dReebSi, faqtobrivad <strong>da</strong>iwyo opozicioneri Tavadebis<br />
ajanyeba jayel-cixisjvrelTa winaaRmdeg. savaraudoa, yvaryvares <strong>da</strong> manuCars<br />
biZis, xolo erekles ki _ mamis ganTavisufleba SahisaTvis un<strong>da</strong> eTxovaT. Znelia<br />
Tqma, maTma Txovnam gaWra Tu ara, magram ivnisSi (ivanobisTve) arCili Sirazi<strong>da</strong>n<br />
yazvinSi <strong>da</strong>abrunes colSvilianad (iqve, gv. 519). ufro sagulisxmoa,<br />
rom misi tyveobi<strong>da</strong>n ganTavisuflebis safuZveli, svimon mefisadmi erTguleba,<br />
Tanadgoma <strong>da</strong> osmalebis winaaRmdeg sabrZolo ganwyobileba iyo. albaT svimon<br />
mefem Sahs sTxova arCilis masTan erTad saqarTveloSi gaSveba.<br />
mamis msgavsad, svimon mefisa <strong>da</strong> misi ojaxisadmi erTgulebas iCen<strong>da</strong> erekle.<br />
qarTlis mefe sparseTi<strong>da</strong>n jer ar <strong>da</strong>brunebuliyo, misi ojaxi gaWirvebaSi<br />
cxovrob<strong>da</strong>. „warvi<strong>da</strong> muxranis batonis arCilis Svili erekle surams nestan<strong>da</strong>rejan<br />
qarTlis dedofalTana. dedofali Raribad iyo, misTan samyofelad<br />
Cavi<strong>da</strong>“ (iqve, gv. 521). miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom, arCilis Zmam vaxtangma (erekles<br />
biZam), elisbar erisTavma <strong>da</strong> barZim amilaxorma lala-faSasTan morigeba SesZ-<br />
418 419
imis gasarkvevad Tu rodis Seiqmna Cildiris safaSo <strong>da</strong> ra<br />
Tanamdeboba uboZa sulTanma manuCars, gansakuTrebuli mniSvneloba<br />
aqvs 1579 wlis 9 dekembers (Cildiris brZolis wlisTavze) Cildiris<br />
beglarbegis manuCaryofili mustafas saxelze gacemul huqms.<br />
igi <strong>da</strong>iwera didvziris, mustafa lala faSas mier sulTanTan<br />
gagzavnili werilis safuZvelze. dokumentSi aRniSnulia manuCaris<br />
<strong>da</strong>msaxureba osmaleTis saxelmwifos winaSe, rac gamoixata imaSi,<br />
rom CildirTan momx<strong>da</strong>ri brZolis meore dRes manuCari <strong>da</strong> misi Zma<br />
yvaryvare lala mustafa faSasTan mividnen. amis Semdeg maRal portas<br />
eaxla manuCari, islami miiRo, saxeli Seicvala <strong>da</strong> mustafa<br />
<strong>da</strong>irqva, ris Semdeg Cildiris beglarbegoba eboZa. lala faSas<br />
wardginebiT Seiqmna dokumenti, sa<strong>da</strong>c CamoTvlili iyo is adgilebi,<br />
romlebzec manuCar-mustafas gamgebloba gavrceldebo<strong>da</strong> 1 . rogorc<br />
huqmi<strong>da</strong>n Cans, manuCarma Tavisi sagamgeblo zogierTi adgili<br />
TviTon Caawerina rac SemdegSi sulTanma Secdomad CaTvala <strong>da</strong><br />
1579 wlis 9 dekembris huqmiT gaaswora 2 .<br />
<strong>da</strong>mowmebuli evropeli avtorebi erTxmad aRniSnaven, rom gamuslimanebulma<br />
manuCarma faSoba 3 miiRo, riTac igi osmaleTis saxelm-<br />
les, erekle mainc osmalebs ebrZo<strong>da</strong> (iqve, 523).<br />
Sah mohamed xu<strong>da</strong>bendes mier ganTavisuflebul svimon I-Tan erTad <strong>da</strong>brun<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>avadebuli arCili <strong>da</strong> Tan moiyvana sparselTa tyveobi<strong>da</strong>n <strong>da</strong>xsnili<br />
mravali qarTveli (qronikebi, II, gv. 417). lala-faSa qarTlSi idga. somxiTSi<br />
mosul arCils osmalo sar<strong>da</strong>lTan molaparakeba ganuzraxavs, magram avadmyofobis<br />
gamo ver mouxerxebia (iqve, gv. 50). 1581 wlis 4 agvistos arCili samcxeSi<br />
mivi<strong>da</strong> sa<strong>da</strong>c RvinobisTvemde <strong>da</strong>rCa. am ambavs dedisimedi Semdegnairad gadmogvcems:<br />
„patroni arCil mobrZan<strong>da</strong> awyuÀrs. didi xnis unaxavni <strong>da</strong>Á-Zmani SeviyareniT“<br />
(iqve, gv. 54). sul mcire xnis Semdeg, 25 noembers, arCili gar<strong>da</strong>icvala<br />
(T. Jor<strong>da</strong>nias ratomRac miaCn<strong>da</strong>, rom arCili gar<strong>da</strong>icvala iranSi 1582 wels.<br />
qronikebi, II, gv. 527). imave dRes gar<strong>da</strong>icvala dedisimedis vaJi, naaTabagari<br />
yvaryvare IV (iqve; qarTlis cxovreba, II, gv. 526; qarTlis cxovreba, IV, gv.<br />
723; qronikebi, II, gv. 419).<br />
1 abulaZe c., samcxe-saaTabagos istorii<strong>da</strong>n, gv. 198.<br />
2 iqve, gv. 202.<br />
3 osmaluri wyaroebi sxva<strong>da</strong>sxva gvarad gansazRvraven Cildiris safaSos<br />
teritoriebs; erTis mixedviT masSi gaerTianebuli iyo axalcixis, artaanisa<br />
<strong>da</strong> Woroxis yelze mdebare miwebi, sxva cnobiTY ki, olTissa <strong>da</strong> artaans. ix.<br />
wifos moxele gax<strong>da</strong>. marTalia, sulTnis brZanebiT misi sagamgeblo<br />
gaizar<strong>da</strong>, man <strong>da</strong>matebiT miiRo osmaleTis mier XVI s. Sua xanebSi<br />
<strong>da</strong>pyrobili <strong>da</strong>savleTi samcxe, magram rogorc Semdgom aRmoCn<strong>da</strong>, manuCari<br />
ukmayofilo <strong>da</strong>rCa osmaleTis mier misadmi <strong>da</strong>mokidebulebiT.<br />
manuCari osmalebTan urTierTobis <strong>da</strong>wyebisas TviTonve ayeneb<strong>da</strong> maT<strong>da</strong>mi<br />
morCilebis formas, saxeldobr, rom osmaleTis moxarke gaxdebo<strong>da</strong>.<br />
es ki ewinaaRmdegebo<strong>da</strong> samcxis mimarT osmaleTis saboloo<br />
mizans _ samcxis <strong>da</strong>, saerTod, <strong>saqarTvelos</strong> srul inkorporacias.<br />
manuCaris osmaleTisadmi mimxrobaze saubrisas ar gamovricxav<br />
im moments, rom mas namdvilad hqon<strong>da</strong> ganzraxuli osmalebze<br />
<strong>da</strong>yrdnobiT gamx<strong>da</strong>riyo mTeli samcxe-saaTabagos erTaderTi mbrZanebeli<br />
<strong>da</strong> patroni. arc imis gamoricxva SeiZleba manuCari, mosaCveneblad,<br />
garkveul dromde, uerTguleb<strong>da</strong> osmalebs, miiReb<strong>da</strong> mTel<br />
samcxes erTpirovnul mflobelobaSi <strong>da</strong> ufro moxerxebulad izruneb<strong>da</strong><br />
Tavisi samTavros ga<strong>da</strong>rCenisaTvis.<br />
manuCars osmalebisadmi ukmayofilebis safuZveli hqon<strong>da</strong>: man<br />
faqtobrivad veraferi miiRo. aRmoCn<strong>da</strong>, rom manuCars ZmasTan ur-<br />
TierTobis gafuWebis, gamuslimanebisa <strong>da</strong> moRalatis reputaciis<br />
sanacvlod SerCa mxolod sulTnis moxelis Tanamdeboba, romlis<br />
<strong>da</strong>kargva SeiZlebo<strong>da</strong> sulTnis yoveli kaprizis Sedegad.<br />
manuCarma <strong>da</strong>inaxa, rogor iolad gamovi<strong>da</strong> rTuli mdgomareobi<strong>da</strong>n<br />
misi Zma yvaryvare. man mxolod TxovniT <strong>da</strong>aRwia Tavi sulTnis<br />
pretenziebs. yvaryvarem qristianobac SeinarCuna <strong>da</strong> Zveli samflobeloebi<br />
aramcTu Seumcires, aramed gaufarToves kidec. `mesxur<br />
matianeSi“ naTqvamia: `patroni yBryBre RTis winac SeurcxuÀneli<br />
<strong>da</strong> kacTanac falavani <strong>da</strong>eca xuanTqarTana _ <strong>da</strong> qarTvelobiT gamoeSua,<br />
misis sabaÁtonos wyalobaÁ eqna [xonTqars] <strong>da</strong> martSi<br />
mobrZan<strong>da</strong>“ 1 . vaxuSti batoniSvili `mesxuri matianis“ zemomoyvanil<br />
cnobas gadmogvcems Semdegnairad: `yuaryuaresaTÂs xonTqars falavani<br />
erkina, yuaryuares <strong>da</strong>eca. amisTÂs qristeanobiT gamoeSva <strong>da</strong><br />
svaniZe m., <strong>da</strong>sax. naSr., gv. 131-132.<br />
1 samxr. saq. ist. masalebi, gv. 53.<br />
420 421
Tvisi sabatono moeca“ 1 qarTul istoriografiaSi qronikis es cnoba<br />
gagebulia ise, rogorc vaxuStim SemogvTavaza: yvaryvarem Wi<strong>da</strong>obisas<br />
<strong>da</strong>sca sulTnis falavani <strong>da</strong> amis gamo Seiwyales igi 2 .<br />
vfiqrob qronikis teqsti un<strong>da</strong> gavigoT ase: yvaryvare aTabagi<br />
RmerTTan ucodveli <strong>da</strong> kacTan falavani <strong>da</strong>eca sulTnis winaSe,<br />
raTa misTvis qarTveloba (qristianoba) SeenarCunebina. rodesac<br />
murad III yvaryvares udrek xasiaTs waawy<strong>da</strong>, <strong>da</strong>yola amjobina, yvaryvares<br />
<strong>da</strong>sjis SemTxvevaSi misi samflobeloebi manuCars un<strong>da</strong><br />
ga<strong>da</strong>scemo<strong>da</strong>, rasac sulTnis gegma ar iTvaliswineb<strong>da</strong>. qristianad<br />
<strong>da</strong>rCenili yvaryvare IV-is mSvidobianad samSobloSi gamoSvebiT<br />
Zmebs Soris garkveul ZalTa wonasworobas Seiqmnebo<strong>da</strong> osmaleTisaTvis<br />
am mniSvnelovan regionSi.<br />
manuCaris ukmayofileba osmalTa mimarT gansakuTrebiT gaizrdebo<strong>da</strong>,<br />
rodesac mas samflobeloebi kidev ufro Seumcires <strong>da</strong><br />
saaTabagoSi Tavisufali moqmedebis uflebac Seukveces, rac aisaxa<br />
sulTan murad III-is zemoT <strong>da</strong>saxelebul huqmSi. sulTani swers:<br />
`keTilSobilma desTurma, Cemma vezirma mustafa faSam... werili<br />
gamogzavna. manamde zemoxsenebuli Cemi veziri roca Tqvens mxareSi<br />
movi<strong>da</strong>, Sen <strong>da</strong> Seni Zma masTan mixvediT <strong>da</strong> radgan sruli morCileba<br />
gamoucxadeT, Tqveni mdgomareoba gamoasworeT. rodesac xelT<br />
mogces uavgustoesi firmani, Cemi bednierebis karze gamocxaddiT,<br />
vinai<strong>da</strong>n wmin<strong>da</strong> islamiT gapatiosndi, Cildiris saxeliT cnobili<br />
olqis beglarbegoba geboZa <strong>da</strong> Tqvenive karnaxiT zogierTi adgili<br />
Tqvens beraTSi CaawerineT. Cemi RvTiv<strong>da</strong>culi qveynis mier gmirulad<br />
<strong>da</strong>pyrobil adgilTagan zogierTSi SeWra, radgan ar gagvagebine,<br />
saWiro gax<strong>da</strong> Seni beraTis Secvla... erTi sityviT, zemoxsenebuli<br />
Cemi veziris mier gamogzavnil <strong>da</strong>vTarSi [Cawerili] adre<br />
<strong>da</strong>pyrobil xuT cixe-simagreSi _ Cildiris, Tmogvis, xerTvisis,<br />
aspinZisa <strong>da</strong> awyuris saxeliT cnobil livebsa <strong>da</strong> maTze <strong>da</strong>qvemdebarebul<br />
adgilebSi nu SeiWrebi <strong>da</strong> nu iomeb, roca <strong>da</strong>pyrobisa <strong>da</strong><br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv. 722-723.<br />
2 samxr. saq. ist. masalebi, gv. 168; svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis<br />
urTierTo bis istorii<strong>da</strong>n, gv. 130.<br />
<strong>da</strong>morCilebis dro <strong>da</strong>gidgeba, Tqvens xelSi myofi 17 cixisa <strong>da</strong> 141<br />
soflis gar<strong>da</strong>, sxva cixeebsa <strong>da</strong> soflebSi nu Sexval <strong>da</strong> Tavs nu<br />
<strong>da</strong>esxmi“ 1 .<br />
amgvarad, kidev erTxel Tavi iCina osmaleTis saxelmwifos<br />
mier ganxorcielebulma `gaTiSe <strong>da</strong> ibatones“ <strong>politika</strong>m. is mamulebi,<br />
romelTa sazRvrebSi manuCars SeiaraRebuli ZaliT Sesvla<br />
ekrZalebo<strong>da</strong>, javaxeTSi mdebareob<strong>da</strong> <strong>da</strong> im ajanyebul feo<strong>da</strong>lebs<br />
ekuTvno<strong>da</strong>T, romelTa vinaobas, mTlad gasagebad ara, magram mainc,<br />
`samcxis matiane“ <strong>da</strong> vaxuSti batoniSvili gvamcnoben. eseni iyvnen<br />
SalikaSvilebi: varazas (dedisimedis mier moklulis) Svilebi _<br />
kokola <strong>da</strong> laSqara, maTi biZa gugaqi. SalikaSvilebs mxars uWerdnen:<br />
diasamiZe elia <strong>da</strong> misi Svilebi _ avTandili <strong>da</strong> Sermazani,<br />
amatakisSvilebi _ amatak, abulyafar, rostomi <strong>da</strong> amatakis Ze sexnia<br />
2 . isini orientirebulebi iyvnen yvela im Zalze, romelc maT<br />
interesebs <strong>da</strong>icav<strong>da</strong> aTabagis wnaaRmdeg brZolis dros. mniSvneloba<br />
ar qon<strong>da</strong> es Zala sparseTi iqnebo<strong>da</strong> Tu osmaleTi.<br />
Sah Tamazma Tavisi colis Zmis varaza SalikaSvilis mokvlisaTvis<br />
Suris saZieblad roca saaTabago aiklo, dedisimedi <strong>da</strong> misi<br />
Svilebi aWaraSi ga<strong>da</strong>ixvewnen, xolo Sahma samcxe sulTans <strong>da</strong>uTmo,<br />
vfiqrob, vaxuSti batoniSvils sworad aqvs SeniSnuli zemoT <strong>da</strong>saxelebuli<br />
samcxeli Tavadebis osmaleTis sulTanTan urTierTobis<br />
<strong>da</strong>myarebis mcdeloba. maTi amgvari nabiji, ga<strong>da</strong>gmuli iyo jayelebis<br />
winaaRmdeg. maT aTabagis ojaxis srulad amowyveta sur<strong>da</strong>T,<br />
rogorc TviT SeTqmulni ikvexidnen 3 . magram SeTqmulTa gegmis Sesaxeb<br />
manuCarma Seityo <strong>da</strong> Tavis Zmas, aTabag yvaryvare IV-s gaagebina.<br />
jayelebma gaqceviT uSveles Tavs.<br />
ajanyebulebma marcxi ganicades, magram isini sabolood ar<br />
Seurigdnen aTabags. rogorc iTqva osmalebis saaTabagoSi SeWramde<br />
yvelam Tu ara, zogierTma maTganma mainc, lala faSasTan kavSiri<br />
1 abulaZe c., samcxe-saaTabagos istorii<strong>da</strong>n, gv. 202-203.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 155; qarTlis cxovreba,<br />
IV, gv 719.<br />
3 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 44.<br />
422 423
<strong>da</strong>amyara <strong>da</strong> TavianTi cixeebis misTvis ubrZolvelad ga<strong>da</strong>cemiT,<br />
rogorc sulTnis oqmi<strong>da</strong>n Cans, sicocxle <strong>da</strong> mamulebic jayelebis<br />
xelyofisagan <strong>da</strong>icves 1 . huqmSi CamoTvlili adgilebi jayelebis<br />
mowinaaRmdegeTa cixe-simagreebia: Cildiri <strong>da</strong> Tmogvi _ SalikaSvilebis,<br />
xerTvisi _ amastakiSvilebisa, awyuri <strong>da</strong> aspinZa _ diasamiZeebis.<br />
sulTanma es feo<strong>da</strong>luri gvarebi Tavis xeldebulad<br />
gamoacxa<strong>da</strong>, rac erTis mxriv <strong>da</strong>saxelebuli Tavadebis mier sulTnis<br />
karisaken mimavali gzis moZiebaze migviTiTebs <strong>da</strong>, meores mxriv,<br />
sulTnis karis mier energiuli beglarbegis _ manuCarisadmi<br />
undoblobaze, rac am ukanasknelis `ukmayofilebis fialas“ bolomde<br />
Seavseb<strong>da</strong>.<br />
sainteresoa, rodis gaigo manuCarma huqmSi Camoyalibebuli<br />
sulTnis ga<strong>da</strong>wyvetileba, romelic <strong>da</strong>TariRebulia 1579 wlis 9<br />
dekembriT. amgvarad, weli TiTqmis <strong>da</strong>srulebulia. Tu gaviTvaliswinebT<br />
samcxisa <strong>da</strong> misi samxreT-<strong>da</strong>savleTis mimdebare teritoriebis<br />
reliefsa <strong>da</strong> klimatur pirobebs, savaraudoa saqmis msvleloba<br />
1580 wlis adreul gazafxulamde ver <strong>da</strong>iwyebo<strong>da</strong>. mxedvelobaSi<br />
miRebuli un<strong>da</strong> iqnes is procedurac, romelic huqmiT iyo gaTvaliswinebuli:<br />
brZaneba gaegzavna lala mustafa faSasTan karahisar-<br />
Si, arzrumis muharrirs (mwerals, mdivans) _ omers <strong>da</strong> arzrumis<br />
devTer<strong>da</strong>rs. roca igi manuCaramde miaRwev<strong>da</strong>, mas sulTnis mier<br />
adre boZebuli `beraTi“ un<strong>da</strong> gaegzavna lala faSasaTvis, `raTa<br />
winaT SenTvis mizanSewonilad miCneuli uavgustoesi huqmis safuZvelze<br />
gacemuli Seni beraTi Seswordes <strong>da</strong> isev <strong>da</strong>ubrundes Cemi<br />
bednierebis karibWes, raTa imis mixedviT xelaxla gamovce wmin<strong>da</strong><br />
beraTi“ _ brZaneb<strong>da</strong> sulTani. aRniSnulis gaTvaliswinebiT, savaraudoa,<br />
axali `beraTi“ manuCarmde sakmao drois Semdeg miaRwev<strong>da</strong>.<br />
amaze imitom vamaxvileb yuradRebas, rom gairkves, rodi<strong>da</strong>n iwyebs<br />
manuCari osmalebisagan gandgomas.<br />
manuCaris mier osmalebisagan gandgomis pirveli <strong>da</strong>ufaravi nabiji<br />
iyo qorwineba svimon I-is asul eleneze. manuCaris qorwineba<br />
1 ganxiluli masalebis sxvagvari Sefaseba ix. samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis<br />
masalebi, gv. 202<br />
orjer aris aRniSnuli `mesxur matianeSi“ _ erTxel 1581, meorejer<br />
ki _ 1583 wels.<br />
1581 wlis TebervalSi manuCaris qorwinebaze mematiane uaRresad<br />
mSralad gvamcnobs: `qBknsa sÁT patronman manuCar guirguini<br />
ikurTxa febervals“. isic ki ar aris miTiTebuli visze iqorwina<br />
manuCarma. qr. SaraSiZis varaudiT, matianeSi manuCarisa <strong>da</strong> svimon<br />
I-is asulis elenes im qorwinebaze un<strong>da</strong> iyos aRniSnuli 1 , romelzec<br />
naTqvamia `qBknsa s (200 _ e.m.) samoc<strong>da</strong>TerTmetsa (1583 w. _<br />
e.m.), marts kd (24 _ e.m.), kuiras dRes, bzobaÁsa patronma manuCar<br />
mefeT-mefis patronis sÂmeonis qali, patroni elene, moiyvana“ 2 .<br />
albaT marTalia qr. SaraSiZe, rom matianeSi aRniSnuli qorwineba<br />
mox<strong>da</strong> 1581 wels, magram patarZali, raRac mizezebis gamo samcxeSi<br />
moiyvanes 1583 wlis 24 marts. isic SeiZleba vifiqroT, rom manu-<br />
Caris ori sxav<strong>da</strong>sxva qorwineba iyos aRniSnuli.<br />
vaxuSti batoniSvili manuCaris <strong>da</strong> elenes qorwinebas aTari-<br />
Rebs 1582 wliT 3 . simarTle un<strong>da</strong> iyos 1581 w. radgan sxva cnobiT,<br />
imave 1581 welSi aRniSnulia manuCaris gandgoma osmalebisagan. ai<br />
ras vkiTxulobT frangi J. buasardos 1581 wels parizSi gamoqveynebul<br />
wignSi: `Turqebs Camoscil<strong>da</strong> moxuci qarTveli dedoflis<br />
vaJiSvili, romelmac arc ise didi xnis win mahmadianoba miiRo. man<br />
Tavis qarTvelebTan <strong>da</strong> sparselebTan erTad didi <strong>da</strong>rtyma miayena<br />
Turqebs“ 4 .<br />
ra Tqma un<strong>da</strong> sainteresoa, `mesxur matianeSi“ ratom aris gadmocemuli<br />
aTabagis ojaxisaTvis iseTi mniSvnelovani ambavi, rogoric<br />
iyo manuCaris qorwineba 1581 wels, ase mSralad gadmocemuli?<br />
isic ki ar aRniSnes visze iqorwina manuCarma, maSin, rodesac rogor<br />
garkveviT <strong>da</strong> sazeimod aris naTqvami dedisimedis sxva Svilis,<br />
manuCaris dis gaTxovebis Sesaxeb 5 . arc jayelebisTvis, <strong>da</strong> miTume-<br />
1 samxr. saq. ist. masalebi, gv. 53.<br />
2 iqve, gv. 54.<br />
3 qarTlis cxovreba, IV, gv. 413.<br />
4 tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi, gv. 114.<br />
5 saerTod, `mesxur matianeSi~ qorwilebis Sesaxeb informaciebi Setanilia<br />
mok led magram gasagebad (samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi,<br />
424 425
tes osmalebisaTvis sasimovno ar iqnebo<strong>da</strong> osmalebis <strong>da</strong> renegatebis<br />
<strong>da</strong>uZinebeli mtris qarTlis mefe svimonisadmi manuCaris <strong>da</strong>siZeveba.<br />
es qorwineba maSin aRiqmebo<strong>da</strong> rogorc manuCaris<br />
politikuri orientaciis Secvla.<br />
J. buasardos TqmiT, manuCaris saqcieliT aRSfoTebul sul-<br />
Tans lala faSa Tanamdebobi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>uyenebia <strong>da</strong> mis adgilas ferhad<br />
faSa <strong>da</strong>uniSnavs. murad III-m ferhad faSas ubrZana `nebismieri sa-<br />
SualebebiT, ZaliTa Tu eSmakobiT xelisuflebisagan Camoecilebina<br />
qarTveli dedofali (dedisimedi _ e.m.), xolo svimoni, revanis<br />
sulTani tokmaki, qarTveli mmarTvelebi, romlebic sparselebTan<br />
kavSirSi iyvnen, <strong>da</strong>exoca“ 1 .<br />
SeiZleba sulTnis brZanebis erTi nawilis ganxorcieleba iyo<br />
aRmosavleTis jaris sardlis mehmed faSas mier mowyobili SeTqmuleba,<br />
moekla mustafa (manuCari) moRalateobis braldebiT. mustafa<br />
(manuCaris) winaaRmdeg SeTqmulebaze gvamcnoben `mesxuri<br />
matiane“, Saraf-xan bidlisi <strong>da</strong> minadoi.<br />
imis gamo, rom mTavarsar<strong>da</strong>li sinan faSa stamboli<strong>da</strong>n wamosvlas<br />
aRar fiqrob<strong>da</strong>, mTavarsardlis uflebamosileba mas nominalurad<br />
hqon<strong>da</strong>. amitom aRmosavleTis jaris mTavarsardlad <strong>da</strong>iniSna<br />
mehmed faSa, romelsac sulTanma arzrumis faSis tituli mianiWa<br />
<strong>da</strong> masve <strong>da</strong>uqvemdebara yaramaniis faSa, mustafa (manuCar) faSa,<br />
arzrumis mTeli laSqari <strong>da</strong> yvela sanjaxi. sul Seikriba 25 aTasi<br />
meomari.<br />
svimon mefis mier warmoebuli samxedro operaciebis gamo, Tbilisis<br />
osmalTa garnizoni uaRresad gaWirvebul mdgomareobaSi aRmoCn<strong>da</strong>.<br />
osmalo sardlis mTavari amocana Tbilisis garnizonisaTvis<br />
<strong>da</strong>xmareba iyo.<br />
rogor ganviTar<strong>da</strong> movlenebi, yvelaze vrclad <strong>da</strong> sinamdvile-<br />
gv. 37, mx. 5; gv. 39, mx. 17); `oravJan<strong>da</strong>s Suili qaixosro aqaT ga moegzavna.<br />
qkBns sÁv, enkenisTuÀs oTxs, xuTSabaTs qorwili uyaviT, masTan patroniS vils<br />
Tamars. samebaman <strong>da</strong> saSinelma awyurisa RBismSobelman wBn qorwili bednierad<br />
mouÃdinos. Wama agurianSi iyo, TaTarTa SiSiTa. dia CBni ugunebo qorwili<br />
iyo~. samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 60.<br />
1 iqve.<br />
sTan axlos aRwera t. minadoim. amitom mis Txrobas mivyveT: 1581<br />
wlis agvistos bolos mehmed faSa arzrumi<strong>da</strong>n gavi<strong>da</strong>, gaiara yarsi<br />
<strong>da</strong> axalqalaqs mivi<strong>da</strong>, sa<strong>da</strong>c mustafa (manuCari) eaxla mTeli Tavisi<br />
jariT <strong>da</strong> bodiSi moixa<strong>da</strong>, rom arzrumSive ver SeuerT<strong>da</strong> osmalTa<br />
laSqars. mehmed faSam manuCari sixaruliT miiRo, xalaTi,<br />
fari <strong>da</strong> xmali uboZa. mehmed faSam manuCars sTxova, rom laSqari<br />
Tbilisisaken uxifaTo <strong>da</strong> mokle gziT waeyvana. manuCarma mas Tavis<br />
samflobeloze gavla urCia. mehmed faSam miiRo es rCeva. laSqarma<br />
yovelgvari Seviwroebisa <strong>da</strong> sursaTis naklebobis gareSe gaiara<br />
alTunyala <strong>da</strong> yarayala <strong>da</strong> gorisken aiRes gezi.<br />
svimon mefe qarTvelTa <strong>da</strong> qarTulad Cacmuli yizilbaSTa<br />
razmebiT gorTan elodebo<strong>da</strong> osmalTa jars. yizilbaSebi qarTul<br />
tansacmelSi imitom gamoawyes, rom am dros mimdinareob<strong>da</strong> sazavo<br />
molaparakeba sparseTsa <strong>da</strong> osmaleTs Soris <strong>da</strong> yizilbaSebi Si-<br />
Sobdnen maTi monawileoba svimonis jaris rigebSi, osmalebs molaparakebis<br />
CaSlis mizezad ar gamoeyenebinaT. rogorc Cans, yizilbaSebi<br />
sulTanTan molaparakebiT drois mogebas cdilobdnen <strong>da</strong><br />
undo<strong>da</strong>T, SeZlebis<strong>da</strong>gvarad, ufro myarad moekidebinaT fexi aRmosavleT<br />
saqarTveloSi.<br />
mehmed faSa qarTvelebTan omSi Cabmas eridebo<strong>da</strong>. man mosaTaTbireblad<br />
TavisTan miiwvia manuCari. sar<strong>da</strong>ls aintereseb<strong>da</strong> manuCaris<br />
azri, ga<strong>da</strong>suliyo mdinareze Tu dilamde <strong>da</strong>eca<strong>da</strong>. manuCarma<br />
urCia, umjobesi iqnebo<strong>da</strong> gaTenebamde <strong>da</strong>eca<strong>da</strong>, radgan mdinaris meore<br />
napirze mTeli jaris ucbad ga<strong>da</strong>yvana ver moxerxdebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> or<br />
nawilad gayofil jars mteri iolad <strong>da</strong>Zlev<strong>da</strong> 1 .<br />
minadois TqmiT, mehmed faSas manuCarTan TaTbiri imisTvis<br />
undo<strong>da</strong>, rom misi azri gaego <strong>da</strong> sruliad sawinaaRmdegod moqceuliyo.<br />
mehmed faSam `mtris <strong>da</strong>naxvis momenti<strong>da</strong>n mtkiced SeimuSava<br />
azri, rom mustafa (manuCarsa) <strong>da</strong> sparselebs Soris SeTanxmeba<br />
arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong> rom mustafam mzakvruli ganzraxviT <strong>da</strong>ayena jari am<br />
gzaze. mehmed faSam brZana saswrafod <strong>da</strong>ewyoT ga<strong>da</strong>svla mdinareze.<br />
jaris erTi nawili ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> Tu ara, maSinve qarTvelebma Seuties<br />
1 Minadoi, p. 186-187<br />
426 427
<strong>da</strong> osmalebma didi marcxi ganicades. maT <strong>da</strong>hkarges jaris didi<br />
nawili, mTeli aRali <strong>da</strong> xazina. ga<strong>da</strong>rCenili jaris mcire nawilma<br />
Tbilisamde miaRwia 1 .<br />
mehmed faSam ganizraxa qarTvelebTan gancdili marcxi manuCaris<br />
RalatiT aexsna <strong>da</strong> am gziT emarTlebina Tavi sulTnis winaSe.<br />
mehmed faSam manuCaris mokvla Caifiqra 2 , magram kinaRam TviTon<br />
Seiqmna manuCaris msxverpli 3 .<br />
Tbilisi<strong>da</strong>n alTunyalaSi <strong>da</strong>brunebulma mehmed faSam `nawilobriv<br />
Tavisi, nawilobriv ki sxvisi CagonebiT ganizraxa mustafas<br />
(manuCari _ e.m.) mokvla, romelze<strong>da</strong>c eWvi hqon<strong>da</strong>, rogorc Tavis<br />
<strong>da</strong>marcxebaSi <strong>da</strong>mnaSaveze. mas zogierT sxvasTan erTad miaCn<strong>da</strong>, rom<br />
is iyo saidumlo kavSirSi mterTaNan ukidures SemTxvevaSi (rac<br />
SeiZleba Zalian sworec iyos, rogorc sxvebi fiqroben) sur<strong>da</strong><br />
(sulTani –e.m.) muradi miexvedrebina, rom yvela ubedureba gamomdinareob<strong>da</strong><br />
ara misi uvargisobiT, aramed am qarTvelis mzakvruli SegonebiT,<br />
<strong>da</strong> amiT bodiSi moexa<strong>da</strong> sulTnis winaSe Tavis marcxze. man<br />
<strong>da</strong>iwyo saSualebebis gamonaxva Canafiqris gansaxorcieleblad <strong>da</strong><br />
moigona aseTi ram: moewvia sabWo TiTqos miRebuli gankargulebis<br />
wasakiTxad. TaTbirze mis TanaSemwes, ramdenime TanaSemwiT, Tavi un<strong>da</strong><br />
moekveTa mowveuli mustafasaTvis. amgvarad, gaixsna TaTbiri saWurisi<br />
karaemiTis faSis, ramdenime arzrumis sanjaxis, kapijibaSis <strong>da</strong><br />
mehmedis TanaSemwis monawileobiT. maT saidumlo fici <strong>da</strong>des, mustafas<br />
Ralatis sakiTxi ganixiles <strong>da</strong> kaci gagzavnes mis mosayvanad.<br />
1 Minadoi T., p. 184-189. Saraf-xan bidlisi igive ambavs gadmogvcems Semdegnairad:<br />
`svimon gurjma yizilbaS amirebTan erTad... maT ga<strong>da</strong>uketa gza <strong>da</strong><br />
waarTva [Tbilisis] cixisaTvis aucilebeli ormoci xarvari oqro <strong>da</strong> sxva<br />
maragi, ramac Seadgina, <strong>da</strong>ax loebiT, 2 aTasi xarvari. brZolebisas <strong>da</strong>iRupa<br />
bevri xalxi~. Шараф-хан Бидлиси, с. 241.<br />
2 sainteresoa Saraf-xan bidlisis cnoba, rom manuCari meTaurob<strong>da</strong> ariergards<br />
<strong>da</strong> misi gaufrTxileblobiTa <strong>da</strong> waqezebiT gabedes osmalTa jarze Tav<strong>da</strong>sxma.<br />
amitom sar<strong>da</strong>lma ga<strong>da</strong>wyvita manuCaris <strong>da</strong>patimreba <strong>da</strong> sulTnis karze<br />
gagzavna, sa<strong>da</strong>c mas <strong>da</strong>na SaulisaTvis <strong>da</strong>sjidnen.<br />
3 Minadoi, p. 194-197. manuCaris sawinaaRmdego SeTqmulebis arsebobas,<br />
rogorc iTqva, a<strong>da</strong>sturebs Saraf-xan bidlisi (с. 241-242). manuCaris sawinaaRmdego<br />
SeTqmulebaze gadmogvcems `mesxuri matiane~ (gv. 54)<br />
manuCari sargeblob<strong>da</strong> ra mraval [TurqTan] kargi urTierTobiT<br />
<strong>da</strong> imave dros frTxilic iyo, im droi<strong>da</strong>n rac miTqma-moTqma <strong>da</strong>iwyo<br />
jarSi misi misamarTiT, igrZno saiTken ixrebo<strong>da</strong> saqme <strong>da</strong> saidumlod<br />
imanac miiRo Tavisi zomebi.<br />
sabWoSi gamocxadebaze uaris Tqma ar SeiZlebo<strong>da</strong>, radgan mis<br />
iq ar yofnas SeiZlebo<strong>da</strong> xazi gaesva misi <strong>da</strong>naSaulisaTvis <strong>da</strong> saqme<br />
iqamde misuliyo, rom misTvis <strong>da</strong>uswreblad miesajaT sasjeli,<br />
ris Semdeg mTeli misi samflobelo [Turqebis] <strong>da</strong>vla gaxdebo<strong>da</strong>.<br />
sabWoze wasvlis win [manuCarma] gamonaxa saSualeba Tavi <strong>da</strong>eRwia<br />
Turqebis xelyofisagan, SeiZleba ufro saSiSi TviT mehmedisaTvis,<br />
raTa yvelas uCvenos Tu visTan aqvT saqme. man gamoarCia 50 yvelaze<br />
erTguli jariskaci <strong>da</strong> uTxra, rom mas gahyolodnen sxdomis adgilas,<br />
romelic ukve mimdinareob<strong>da</strong> mehmedis [karavSi], <strong>da</strong>dgnen iq<br />
momzadebulni <strong>da</strong> yuradRebiT <strong>da</strong> misi pirveli <strong>da</strong>yvirebisTanave yvela<br />
swrafad Secvivdes karavSi. isini <strong>da</strong>icaven ra [manuCars], miscvivdebian<br />
Turqebs <strong>da</strong> aravis <strong>da</strong>indoben. isini sakmaod aRelvebulni Turqebis<br />
winaaRmdeg, <strong>da</strong>valebis Sesasruleblad moemzadnen. maT Tavis<br />
mxriv xalisiT moiwvies kidev ramdenime Tav<strong>da</strong>debuli kaci <strong>da</strong> gahyvnen<br />
mustafas mehmedis karvisaken. mustafa Sevi<strong>da</strong> karavSi <strong>da</strong> mehmeds<br />
hkiTxa, ris saTqmelad <strong>da</strong>ibara igi. mehmedma maSinve brZana waekiTxaT<br />
brZaneba. [manuCarma] yuradRebiT moismina ra is <strong>da</strong> radgan sxvebi<br />
<strong>da</strong>sxdnen (TurqebSi miRebulia zezeurad moisminon sulTnis firmani),<br />
is gamoeTxova <strong>da</strong> <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong>, rom mzad iyo aramc Tu amis, aramed<br />
xelmwifis yvela brZanebis Sesasruleblad, rac un<strong>da</strong> Zneli yofiliyo.<br />
rodesac is gamodio<strong>da</strong>, kapijibaSim is saxeloTi moswia <strong>da</strong> <strong>da</strong>sajdomad<br />
miiwvia. maSin mustafam xmamaRla <strong>da</strong>iyvira, xmali gamostaca<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong>artya mis win mdgom mehmedis TanaSemwes, romelsac xeliT fesi<br />
moxa<strong>da</strong> Tavi<strong>da</strong>n, marjveniT ki swrafad, saerTo gancvifrebaSi, erTis<br />
<strong>da</strong>rtymiT Sua gaupo Tavi <strong>da</strong> kiseri <strong>da</strong> mkerdi muclamde, ise rom<br />
araCveulebrivi sanaxaoba gamovi<strong>da</strong> kacisa, romelic kvdebo<strong>da</strong> orTave<br />
mxareze ga<strong>da</strong>kidebuli mxrebiT. man meored xmali <strong>da</strong>umizna sazakuris<br />
faSas Tavs, magram mas radgan Calma exura, xmali asxlta yurisaken<br />
<strong>da</strong> moaTala Calmis nawili, mTeli yuri <strong>da</strong> ybis nawili. mTlad ga-<br />
428 429
xurebuli [mustafa/manuCari] mivar<strong>da</strong> ukve fexze amdgar, gaognebul<br />
mehmeds <strong>da</strong> 5 sasikvdilo Wriloba miayena, romelTagan ori gansakuTrebiT<br />
Rrma, mas sikvdilis karamde miiyvan<strong>da</strong>, marjve xeliT rom<br />
ar ganekurnaT. sarwmunoebisagan gandgomili [mustafa/manuCaris] yvirilze<br />
Semocviv<strong>da</strong> misi xalxi. gamZvinvarebuli mustafas [manuCari]<br />
mier atexili saSinelebisa <strong>da</strong> mis mier aCexilTa ayalmayalisagan,<br />
banaki saswrafod aiyara <strong>da</strong> razmi gaemarTa yarsisaken, saiTac waiyvanes<br />
ori <strong>da</strong>Wrili faSa~ 1 .<br />
`mesxuri matianis“ 1582 wliT <strong>da</strong>aTariRebul CanawerSi Zalian<br />
mokled, magram sxva wyaroebTan mimarTebaSi sworad, naTqvamia:<br />
`qBkns sÁo patrons manuCars uRalates urumTa. patroni morCa.<br />
orniv faSa mZimed <strong>da</strong>ikodnes <strong>da</strong> gaiqces <strong>da</strong> Temi CBnve <strong>da</strong>gurCa“ 2 .<br />
samcxeSi manuCaris ajanyeba <strong>da</strong>iwyo. man uaryo mahmadianoba <strong>da</strong><br />
Tavis Tavi gamoacxa<strong>da</strong> manuCar II aTabagad. manuCari osmalebis mimarT<br />
pasiuri winaaRmdegobis gzas ki ar <strong>da</strong>adga, aramed iaraRiT<br />
ebrZo<strong>da</strong> maT. manuCars oamalebis mier <strong>da</strong>pyrobili cixeebi gauTavisuflebia,<br />
romlebic SemdegSi isev osamlebma <strong>da</strong>ipyres 3 . iranis Sahma<br />
muhamed xu<strong>da</strong>bendem xelsayrelad CaTvala samcxeSi momx<strong>da</strong>ri<br />
ambebi <strong>da</strong> aTabagis ojaxs <strong>da</strong>ukavSir<strong>da</strong>. `<strong>da</strong> yaeni ganjas movi<strong>da</strong>. <strong>da</strong><br />
patrons manuCars CalabuTi mosca <strong>da</strong> dedisimeds xuTi didi<br />
sofeli“ 4 .<br />
1 Minadoi T., p. 194-197. Saraf-xan bidlisi ramdenadme gansxvavebulad<br />
gadmoscems mehmad faSas karavSi <strong>da</strong>trialebul trgedias: beglarbegebma mustafa/manuCari<br />
<strong>da</strong>ibares <strong>da</strong> misi <strong>da</strong>Wera sur<strong>da</strong>T. man ki ico<strong>da</strong> maTi mzakvruli<br />
Canafiqris Sesaxeb, xmlis <strong>da</strong>kvriT <strong>da</strong>Wra sar<strong>da</strong>li mehmed faSa, diarbeqiris<br />
faSa mehmed faSa yadimi, Sem deg Tavisi aznaure bis <strong>da</strong>xmarebiT mokla arzrumis<br />
mamasaxlisi mehmed faSa, romelmac manuCari welsaxveviT <strong>da</strong>iWira, TviTon<br />
ki moaxta cxens <strong>da</strong> ramdenime TanamebZoliT wavi<strong>da</strong> (Шараф-хан Бидлиси, с.<br />
242). erT-erTi osmalo istorikosis gadmocemiT, manuCari `990 wels(=1582),<br />
<strong>da</strong>gvifaros allahma, isev qristianobaSi moiqca. sursaT-sanovagis aR alis xelmZRvanelebi<br />
xadim meh medi <strong>da</strong> bosnieli mehmed faSebi karavSi <strong>da</strong>Wra <strong>da</strong> gaiqca.<br />
tyuil-ubralod <strong>da</strong>karga saaqaoca <strong>da</strong> saiqioca <strong>da</strong> <strong>da</strong>iRupa (ibrahim feCevi, gv.<br />
115, Sen. 57).<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 54.<br />
3 Фарзалиев А. М. оглы, Ук. труд.<br />
4 iqve.<br />
gasagebia, rogori iqnebo<strong>da</strong> sulTnis karis reaqcia manuCaris<br />
moqmedebis gamo. igi Cildiris faSis Tanamdebobi<strong>da</strong>n ga<strong>da</strong>yenebulad<br />
gamocxad<strong>da</strong> <strong>da</strong> mis adgilas <strong>da</strong>iniSna BTbilisis yofili beglarbegi,<br />
iusuf faSa 1 . magram man Tavi ver gaarTva <strong>da</strong>kisrebul movaleobas _<br />
verc manuCaris ajanyeba Caaqro <strong>da</strong> verc Tbilisis momarageba uzrunvelyo.<br />
iusuf faSa 1583 wels yarsis beglarbegad ga<strong>da</strong>iyvanes 2 .<br />
manuCaris ajanyeba imdenad seriozul safrTxes uqmni<strong>da</strong> osmal-<br />
Ta yofnas samcxeSi, rom sulTanma <strong>da</strong>Tmoba arCia. safiqrebelia,<br />
osmalebma urCies manuCars, sulTnis winaSe bodiSi moexa<strong>da</strong>, raTa<br />
sulTani <strong>da</strong>mcirebul mdgomareobaSi ar aRmoCeniliyo. mas Sewyalebas<br />
<strong>da</strong> Tavis rangSi aRdgenas hpirdebodnen.<br />
manuCars, jerjerobiT naadrevad miaCn<strong>da</strong> osmalebisagan sruli<br />
gandgoma. man `sulTans gaugzavna pataki yvela mis Tavze momx<strong>da</strong>ri<br />
ambis Sesaxeb, Cio<strong>da</strong> misTvis Seuracxmyofel, usafuZvlo eWvebze.<br />
man imdeni wera <strong>da</strong> ise [moxerxebulad] farav<strong>da</strong> Tavis grZnobebs<br />
monagoniT <strong>da</strong> monaWoriT, rom kmayofilma sulTanma saCuqrad fari<br />
<strong>da</strong> tanisamosic ki gamougzavna“ 3 .<br />
ra Tqma un<strong>da</strong>, sulTani manuCars ar endobo<strong>da</strong>. is axal mTavarsare<strong>da</strong>ls<br />
ferhad faSas (is osmaleTis aRmosavleTis jarebis mTavarsardlad<br />
<strong>da</strong>iniSna 1582 wlis 29 dekembers) urCev<strong>da</strong>, garkveul<br />
dromde Tavi Seekavebina manuCarisadmi mtrobaze, radgan igi miaCn<strong>da</strong><br />
erTaderT pirovnebad, romelsac SeeZlo <strong>da</strong>ubrkoleblad mietana<br />
garnizonisaTvis saWiro Tanxa TbilisSi. manuCaris SemorigebiT<br />
Tbilisisaken mimavali gza uxifaTo iqnebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> mTeli saqarTveloc<br />
morCilebaSi eyolebo<strong>da</strong>T“ 4 .<br />
osmalebTan `Serigebuli“ manuCari Semdgomi brZolisaTvis emzadebo<strong>da</strong>.<br />
manuCarma ico<strong>da</strong>, rom mxolod Tavisi ZalebiT warmatebas<br />
ver miaRwev<strong>da</strong>. amitom iyo, rom rogorc iTqva, man colad SeirTo<br />
I-is asuli elene <strong>da</strong> amiT Seikra kavSiri qarTlis mefesa <strong>da</strong> sam-<br />
1 m. svaniZis varaudiT, iusuf faSa imereTis mefe giorgis Svili iyo.<br />
svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 141-142.<br />
2 iqve, gv. 153-154.<br />
3 Minadoi T., p. 197.<br />
4 Ibidem. p. 218.<br />
430 431
cxis aTabags Soris. osmalTa jaris sar<strong>da</strong>li SeaSfoTa am ambavma.<br />
mas Semdegi moaxsenes: mustafa (manuCari) <strong>da</strong> svimoni Tbilisis<br />
maxloblad Sexvdnen erTmaneTs. manuCars 30 aTasi dukati mihqon<strong>da</strong><br />
Tbilisis garnizonisaTvis ga<strong>da</strong>sacemad. svimoni didxans elaparakebo<strong>da</strong><br />
manuCars <strong>da</strong> sayvedurob<strong>da</strong>, rom man uRalata qristianobas,<br />
Tavs esxmo<strong>da</strong> qristianebs, magram mas sabolood osmalebi mainc<br />
<strong>da</strong>Rupavdnen. mefis mWermetyvelurma Segonebam gasWra, man Tavi<br />
mohkveTa Tavis mxleblebs, svimons erTguleba Sehfica <strong>da</strong> garnizonis<br />
xazinac gauyo. amis Semdeg manuCarma Tavi Seafara miuval adgilebs<br />
<strong>da</strong> iqi<strong>da</strong>n fiqrob<strong>da</strong> xeli SeeSala TbilisisaTvis <strong>da</strong>xmarebis<br />
yovelgvari mcdelobisaTvis. aRSfoTebulma ferhad faSam<br />
eqvsaTasiani razmi gaagzavna manuCaris mamulebis asaklebad vinme<br />
rezvanis meTaurobiT. man `gaiara mTeli es mxare, cecxls aZlev<strong>da</strong><br />
sacxovreblebsa <strong>da</strong> pureulobas <strong>da</strong> yvelaferze javrs iyri<strong>da</strong> TviT<br />
nargavebzec ki. mravali tyve <strong>da</strong> saqoneli waiyvana, waiRo bevri<br />
pureuli <strong>da</strong> sa<strong>da</strong>c ki gaivli<strong>da</strong> yvelafers spob<strong>da</strong>“ 1 .<br />
svimon mefem <strong>da</strong> manuCarma partizanuli brZola gaaCaRes osmalTa<br />
winaaRmdeg <strong>da</strong> sa<strong>da</strong>c moixelTebdnen musrs avlebdnen. arc<br />
osmalebi aklebdnen <strong>da</strong> samcxe ganadgurebis piras mivi<strong>da</strong>. xelT<br />
gvaqvs ramdenime werilobiTi cnoba, romlebic naTels xdis ra<br />
saSineleba trialeb<strong>da</strong> manuCaris samflobeloSi.<br />
zamTris moaxloebis gamo ferhad faSa iZulebuli gax<strong>da</strong> yars-<br />
Si an arzrumSi <strong>da</strong>brunebuliyo. manamde ki man ganizraxa aeklo<br />
manuCaris samflobeloebi <strong>da</strong> javaxeTisaken gaeSura. magram axalqalaqisa<br />
<strong>da</strong> alTunyalas sanaxebi<strong>da</strong>n mTeli mosaxleoba gaxiznuli<br />
iyo <strong>da</strong> sursaTi ver iSova. amis gamo jari did gasaWirSi aRmoC<strong>da</strong> 2 .<br />
don xuani <strong>da</strong> t. minadoi erTnairad amboben, rom <strong>da</strong>saxelebuli<br />
adgilebi<strong>da</strong>n osmalebi axalcixisaken wavidnen, magram isic <strong>da</strong>carielebuli<br />
<strong>da</strong>xv<strong>da</strong>T. minadois TqmiT, osmalebma axalcixeSi a<strong>da</strong>mianebisa<br />
<strong>da</strong> pirutyvis sakvebi blomad iSoves 3 , don xuani ki sruliad<br />
1 Ibidem. p. 225-226.<br />
2 Don Juan de Persia, p. 86 v.<br />
3 Minadoi T., p. 236.<br />
sawinaaRmdegos ambobs. axalcixeSi osmalebs igive mdgomareoba <strong>da</strong>xv<strong>da</strong>T,<br />
rac axalqalaqsa <strong>da</strong> alTunyalaSio 1 .<br />
ferhad faSas axalcixeSi cixis ageba ganuzraxavs, magram ganawamebma<br />
jarma amis gagonebac ki ar isurva <strong>da</strong> saqme amboxebamde mivi<strong>da</strong>.<br />
sar<strong>da</strong>ls mokvliT <strong>da</strong>emuqrnen, amitom igi iZulebuli gax<strong>da</strong>,<br />
axalcixe <strong>da</strong>etovebina <strong>da</strong> artaans wasuliyo. osmalTa jarSi Seqmnil<br />
sagangaSo mdgomareobaze erTnairad gadmogvcems ramdenime wyaro 2 .<br />
gzad mimaval osmalebs didi zarali miayenes manuCar aTabagis<br />
razmebma. isic ki mox<strong>da</strong>, rom artaanSi `qarTvelebi Tavs <strong>da</strong>esxnen<br />
saWurisebs, etlebsa <strong>da</strong> qalebs <strong>da</strong> yvelaferi <strong>da</strong>itaces“. don xuani<br />
eWvs gamosTqvams, rom aseTi moqmedeba SeiZlebo<strong>da</strong> ferhad faSaze<br />
ganawyenebul ianiCrebsac CaedinaT, raTa sardlisaTvis saxeli<br />
gaetexaT 3 . T. minadois TqmiT, zemoT aRniSnuli incindenti jariskacebis<br />
mowyobili iyo, magram ar gamoricxavs, rom igive qmedeba<br />
mezobel tyeebSi <strong>da</strong>malul qarTvelebsac CaedinaT 4 .<br />
manuCaris razmebi partizanuli brZoliT musrs avlebdnen osmalebs.<br />
isini yvelas xocavdnen, vinc ki jars mcire manZiliT CamorCebo<strong>da</strong>.<br />
jovani miqelis gadmocemiT, ase mouvi<strong>da</strong> sami aTas Turqs,<br />
romlebic didi Tovlis gamo ZiriTad jars CamorCnen <strong>da</strong><br />
qarTvelebma amowyvites 5 . amgvarad, don xuan de persias <strong>da</strong> Sarafxan<br />
bidlisis cnobebs Tu <strong>da</strong>vumatebT jovani miqelis naTqvamsac,<br />
marTebuli iqneba, ferhad faSasTvis miyenebul zarals manuCars Tu<br />
mivawerT. sainteresoa, rom evropuli wyaroebi mraval cnobas Seicaven<br />
1584-1586 wlebSi <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> mis mosazRvre raionebSi<br />
osmalebis mir gancdili mravali marcxis Sesaxeb, magram gamarjvebulebad<br />
zoga<strong>da</strong>d <strong>da</strong>saxelebuli arian qarTvelebi 6 . ueWvelia, rom<br />
am gamarjvebebis gmirebi qarTlis mefe I <strong>da</strong> samcxis aTabagi manuCar<br />
1 Don Juan de Persia, p. 86 v.<br />
2 Minadoi T., p. 240; Don Juan de Persia, p. 86 v; Шараф-хан Бидлиси, с. 246.<br />
3 Don Juan de Persia, p. 86 v.<br />
4 Minadoi T., p. 243.<br />
5 Alberi E., Relacioni… serie III, v. II, p. 286<br />
6 <strong>da</strong>wvr. ix. mamisTvaliSvili e., <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> politikuri<br />
urTierTo bani, gv. 225-231.<br />
432 433
II iyvnen. ueWvelia, mefes <strong>da</strong> aTabags osmalTa winaaRmdeg brZolaSi<br />
mxars uWer<strong>da</strong> adgilobrivi mosaxleoba <strong>da</strong> es iyo maTi warmatebis<br />
umTavresi piroba.<br />
1586 wlis Semodgomaze gaCenilma Savma Wirma arzrumTan <strong>da</strong>banakebuli<br />
osmalTa jari gaanaxevra 1 . qarTvelebsa <strong>da</strong> yizilbaSebs<br />
ferhad faSis banakze Tav<strong>da</strong>sxmis mSvenieri SesaZlebloba miecaT.<br />
osmalebi sruli ganadgurebisagan ixsna mokavSireebs Soris Camovardnilma<br />
uTanxmoebam. qarTvelebma yizilbaSebi miatoves <strong>da</strong> sam-<br />
SobloSi <strong>da</strong>brundnen 2 .<br />
ar vici riT iyo gamowveuli qarTvelebsa <strong>da</strong> sparselebs Soris<br />
uTanxmoeba, magram savaraudoa, rom amis mizezi un<strong>da</strong> yofiliyo<br />
manuCaris mier sulTanTan mosalaparakeblad mociqulis gagzavna,<br />
rogorc Tavisi korespondenti fugeris gazeTs 1586 wlis 31<br />
oqtombers, xolo venecii<strong>da</strong>n safrangeTis mefis agenti imave wlis<br />
4 noembers anri III-s acnobeb<strong>da</strong>, osmaleTis sataxto qalaqSi `mivi<strong>da</strong><br />
<strong>saqarTvelos</strong> patriarqi sulTanTan mosalaparakeblad. es amtkicebs<br />
seriozul winaaRmdegobis arsebobas qarTvelebsa <strong>da</strong> iranis<br />
Sahis vaJiSvils Soris“ 3 .<br />
stambolSi mociqulad gagzavnili `<strong>saqarTvelos</strong> patriarqi“<br />
`mesxur matianeSi“ moxseniebuli mawyvereli episkoposi un<strong>da</strong> iyos.<br />
manuCarma episkoposs Tan gaayola mZevlebic. `aqa mawyuEreli gagzavnes<br />
kostantinopoles <strong>da</strong> sapatoni mZevlad: SalikaSvili ediSer,<br />
SalikaSvili elia <strong>da</strong> amilaxoriSvili qoiar“ 4 . matianis am cnobas<br />
qr. SaraSiZe 1587 wliT aTariRebs, rac saeWvo Cans. vfiqrob, manu-<br />
Caris mier elCisa <strong>da</strong> mZevlebis gagzavna un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo 1586<br />
wlis seqtember-oqtomberSi, mis mier sulTnis karze mociqulis<br />
gagzavnis Sesaxeb cnobebs evropul wyaroebSi, rogorc zemoT iT-<br />
1 tardi l., ungreT – <strong>saqarTvelos</strong> urTierToba, gv. 150.<br />
2 Tardy L., Le Roi Svimon I er á la lumére des sources d’ Europe Centrale contemporaines<br />
de son époque, I partie. `Bedi Kartlisa. Revue de Kartvélolodie~, vol.<br />
XXXI, Paris, 1973, p. 192.<br />
3 Charriére E., Negociations de la France <strong>da</strong>ns le Levant et correspodences,<br />
memoires et actes diplomatiques, IV, Paris, 1860.<br />
4 samxr. saq. ist. masalebi, gv. 55.<br />
qva, pirvelad vxvdebiT 31 oqtombers, meored ki, imave wlis 4<br />
noembers.<br />
sainteresoa, manuCarma ratom gaugzavna sulTans mZevlebad<br />
aTabagis ojaxis <strong>da</strong>uZinebeli mtrebi _ SalikaSvilebi <strong>da</strong> amilaxoriSvili?<br />
maTi gagzavna sulTnis kars xom ise un<strong>da</strong> gaego, rogorc<br />
manuCaris mier maTi motyuebis mcdeloba <strong>da</strong>, asec gaiges. albaT,<br />
amitomac aris imave `mesxur matianeSi“ naTqvami, rom osmaleTSi<br />
`mZevlebi <strong>da</strong>iWires; patroni manuCar veRar miendo“ 1 . mawyverelis<br />
Semdgomi bedi ucnobia.<br />
sulTnis ganrisxebis sxva mizezic arsebob<strong>da</strong>. aTabag manuCaris<br />
mier stambolSi episkoposis gagzavna osmaleTis mTavrobis pir<strong>da</strong>piri<br />
gamowveva iyo. Tvis droze ukve iTqva manuCaris sazeimo<br />
win<strong>da</strong>cveTasa <strong>da</strong> gamuslimanebis Sesaxeb. exla mis mier qristianuli<br />
eklesiis, kerZod, samcxis eklesiis meTauris – mawyvereli<br />
episkoposis mociqulis rangSi gagzavna sulTnis karze, logikurad<br />
<strong>da</strong> faqtobriva<strong>da</strong>c niSnav<strong>da</strong>, rom manuCari oficialurad <strong>da</strong>ubrun<strong>da</strong><br />
qristianobas. savsebiT sworad SeniSnavs m. svaniZe, rom `stambol-<br />
Si episkoposisa <strong>da</strong> mZevlebis gagzavna imaze miuTiTebs, rom manuCari<br />
sulTnisagan moiTxov<strong>da</strong>, ecno igi qristianobiT aTabagad <strong>da</strong><br />
samcxesa <strong>da</strong> osmaleTs Soris <strong>da</strong>mokidebulebis politikuri forma<br />
<strong>da</strong>myarebuliyo moxarkeobis safuZvelze“ 2 .<br />
osmaleTis xelisuflebas saaTabagos bedi ga<strong>da</strong>wyvetilad miaCn<strong>da</strong><br />
_ is osmaleTis saxelmwifos nawili un<strong>da</strong> gamx<strong>da</strong>riyo <strong>da</strong><br />
aTabagis sasargeblod raime koreqtivis Setana sulTans saWirod<br />
ar miaCn<strong>da</strong>.<br />
1587 wels kaxeTis samefos mier ruseTis mfarvelobis miRebam<br />
SeaSfoTa osmaleTi, radgan amas SeiZlebo<strong>da</strong> gamoewvia misi mdgomareobis<br />
garTuleba, ara mxolod saqarTveloSi, aramed mTel amierkavkasiaSi.<br />
amitom osmaleTis mTavrobam ganizraxa, ra<strong>da</strong>c ar un<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>jdomo<strong>da</strong>, qarTlis samefos <strong>da</strong> saaTabagos winaaRmdegoba gaetexa.<br />
ferhad faSam jer aWara <strong>da</strong>ipyro <strong>da</strong> mTeli ZalebiT (mas exmarebo-<br />
1 iqve.<br />
2 svaniZe m., saqarTvelo-osamleTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 164.<br />
434 435
<strong>da</strong> guriis mTavari) <strong>da</strong>iwyo brZola manuCaris winaaRmdeg. manuCarma<br />
<strong>da</strong>xmarebisaTvis mimarTa Tavis simamrs svimon I-s, romelic <strong>da</strong>uyovnebliv<br />
gaeSura samcxisaken, magram osmalebis goris <strong>da</strong>sapyrobad<br />
wasvlis ambavi rom Seityo iZulebuli gax<strong>da</strong> ukan gabrunebuliyo.<br />
osmalebma axalcixe <strong>da</strong>ipyres <strong>da</strong> Cildiris safaSos SeuerTes.<br />
samcxeSi osmalebis warmatebam aTabagis mowinaaRmdege feo<strong>da</strong>lebis<br />
gaaqtiureba gamoiwvia <strong>da</strong> ferhad faSa maTi <strong>da</strong>xmarebiT manu-<br />
Carisa <strong>da</strong> misi momxreebis gandevnas cdilob<strong>da</strong>. rodesac ferhad<br />
faSam gori <strong>da</strong>ipyro, masTan gamocxad<strong>da</strong> gamuslimanebuli kokola<br />
varazas Ze SalikaSvili (is axla dirazis Ze mahmud xanis saxels<br />
atareb<strong>da</strong>) <strong>da</strong> svimon mefis Sepyrobas <strong>da</strong>hpir<strong>da</strong>. osmalo sar<strong>da</strong>lma<br />
<strong>da</strong>akmayofila misi Txovna <strong>da</strong> igi goris beglarbegad <strong>da</strong>niSna 1 .<br />
1587 osmalebis waqezebiTa <strong>da</strong> mxar<strong>da</strong>WeriT, Sinauri moRalateebis<br />
xeliT, miRweuli iqna is, rasac mteri mTeli aTi wlis<br />
ganmavlobaSi ver axerxeb<strong>da</strong> saaTabagoSi. samTavros <strong>da</strong> mTavris tragedia<br />
Zalian mokled, magram naTlad gadmocemulia `mesxur matianeSi“:<br />
`bevr rigi moRalate Semoadges patrons manuCars; veRar<br />
<strong>da</strong>udgna <strong>da</strong> axal<strong>da</strong>bas coli waiyuana <strong>da</strong> wavi<strong>da</strong>.<br />
patroni dedisimedi <strong>da</strong> patronis yBryBres Svili _ patroni<br />
qaixosro sakanafes cixeSi <strong>da</strong>dges.<br />
<strong>da</strong> diasamiZe elia demoTias cixes savalinSvili saRalatod<br />
Seuyena. uRalates, cixe waarTueÀs <strong>da</strong> bevri saqoneli <strong>da</strong> salaro<br />
<strong>da</strong>iWires.<br />
<strong>da</strong> gogoriSvilma beJan cixijuari ukuiWira <strong>da</strong> misca faSas.<br />
Semogviyenes moRalateni <strong>da</strong> veRarc CBn <strong>da</strong>udgeniT <strong>da</strong> CavediT<br />
axal<strong>da</strong>bas marts naxevar...<br />
merme patroni manuCar veRar miendo; Rone veRar moigona ra.<br />
<strong>da</strong>gviwyes mociquloba. patroni dedisimedi <strong>da</strong> patroni Cemi SvilisSvili<br />
patroni qaixosro gamougzavnes axalcixes faSasTana,<br />
Sobis wina dRes“ 2 .<br />
amgvarad, osmalebma Eisargebles saaTabagos qarTvel feo<strong>da</strong>l-<br />
1 iqve, gv. 164-167.<br />
2 samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, gv. 55-56.<br />
Ta mniSvnelovani nawilis aTabag manuCarTan <strong>da</strong>pirispirebiT, agreTve,<br />
manuCarsa <strong>da</strong> yizilbnaSebs Soris uTanxmoebiT, ramac, bunebrivia<br />
friad Seasusta osmalebis winaaRmdeg mebrZoli Zalebi. ferhad<br />
faSam SeimuSava gegma, romlis mixedviTac saqarTvelo<strong>da</strong>n un<strong>da</strong> ganedevnaT<br />
is gavleniani a<strong>da</strong>mianebi, vinc osmalebs eurCebodnen.<br />
ra Tqma un<strong>da</strong>, osmalebisaTvis, pirvel rigSi ki ferhad faSisTvis<br />
arasasurvel <strong>saqarTvelos</strong> gavlenian a<strong>da</strong>mianebSi igulisxmebodnen<br />
manuCar II aTabagi <strong>da</strong> qarTlis mefe svimon I. osmaleTis mTavrobam<br />
ganixila ferhad faSas gegma <strong>da</strong> mas mxari <strong>da</strong>uWira 1 .<br />
ferhad faSas gegmis ganxorcielebis erT-erTi mniSvnelovani<br />
Sedegi iyo is, rom manuCar II-es mouspes svimon mefisagan <strong>da</strong>xmarebis<br />
miRebis imedi <strong>da</strong> SesaZlebloba. misi mdgomareoba un<strong>da</strong> <strong>da</strong>emZimebina,<br />
agreTve, aTabagis ojaxis mtris, kokola SalikaSvilis sparselTagan<br />
gandgomas <strong>da</strong> osmalTa samsaxurSi ga<strong>da</strong>svlas. radgan<br />
manuCars saqarTveloSi aRar <strong>da</strong>edgomebo<strong>da</strong>, sxva gza aRar rCebo<strong>da</strong><br />
gar<strong>da</strong> imisa, rom kvlav sparseTSi eZia <strong>da</strong>xmarebac <strong>da</strong> TavSesafaric.<br />
Sahis karis misadmi keTilganwyobaSi mniSvneloba eqnebo<strong>da</strong> mis<br />
brZolas osmalebis winaaRmdeg svimon mefesTan erTad, romelic<br />
didi avtoritetiT sargeblob<strong>da</strong> sparseTSi.<br />
Znelia <strong>da</strong>dgena, rodis <strong>da</strong>iwyo manuCarma Sah abasis karTan <strong>da</strong>axloeba<br />
<strong>da</strong> misi samsaxuri. SeiZleba frTxili varaudis <strong>da</strong>Sveba, rom<br />
manuCar aTabagi igulisxmeba isqander munSis mier orjer <strong>da</strong>saxelebul<br />
manuCar begSi 2 .<br />
isqander munSi Tavis TxzulebaSi asaxelebs Sahis karis moxeles<br />
vinme manuCar begs. XVI-XVII saukuneTa mijnaze sxva begis<br />
titulis matarebeli manuCari, CemTvis cnobil sparsul wyaroebSi,<br />
ar Cans. manuCari Sahis karzea 1597/8 wels <strong>da</strong> mas eSikaRasibaSis<br />
sakmaod maRali Tanamdeboba ukavia. aRniSnul wels is indoeTis<br />
xelmwifis jelal ed-din mohamed aqbaris karze elCad gaigzavna.<br />
1 tardi l., ungreT_<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba, gv. 153-154.<br />
2 un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom isqander munSi sxvagan asaxelebs manuCar-xans,<br />
<strong>da</strong> iqve mi uTiTebs, rom is svimon-xanis siZea. sruliad mosalodnelia, rom<br />
manuCar-begi (gv. 41-42) <strong>da</strong> manuCar-xani (svimon mefis siZe) (gv. 29, 44, 71, 73)<br />
sxva<strong>da</strong>sxva pirovnebebia.<br />
436 437
savaraudoa, manuCarma maRal doneze Seasrula masze <strong>da</strong>kisrebuli<br />
movaleoba, radgan is imave Tanamdebobazea XVIUI s. <strong>da</strong>sawyisSic.<br />
sainteresoa, rom isqander munSi masze mogviTxrobs maSin, rodesac<br />
kvlav indoeTis xelmwife aqbaris elCi 1602/3 w. modis Sahis karze.<br />
am dros yizilbaSebs erevnis cixisaTvis alya hqon<strong>da</strong>T Semortymuli<br />
<strong>da</strong> Sahic iq imyofebo<strong>da</strong>. manuCarma indoeTis elCi erevnis<br />
cixesTan miiyvana. `erTi sityviT, xsenebuli elCi Zlevamosil urdoSi<br />
movi<strong>da</strong> erevnis cixis Zirze <strong>da</strong> manuCar-begis TanxlebiT mejlisSi<br />
iqna pativiT miRebuli“ 1 .<br />
sainteresoa, sad imyofebo<strong>da</strong> manuCari 1603/4 wels, im dros,<br />
rodesac isqander munSi mogviTxrobs Sahis mier saaTabagoSi saTareSod<br />
jaris gagzavnis Sesaxeb: `hasan-xani zogierT amirTan erTad<br />
gaigzavna saTareSod mesxeTis axalcixeze, romelic svimon-xanis<br />
siZis manuCar-xanis `olqa“ iyo <strong>da</strong> osmalebs hqon<strong>da</strong>T <strong>da</strong>kavebuli.<br />
man (hasan-xanma _ e.m.) es samsaxuri sasurvelad Seasrula, mravali<br />
qali <strong>da</strong> bavSvi urjulo qarTvelebisa <strong>da</strong>atyveva <strong>da</strong> uvneblad <strong>da</strong><br />
keTilad <strong>da</strong>abruna“ 2 . istorikosisi naTqvamidna gamomdinare axalcixis<br />
mxare iseTi upatrono <strong>da</strong> mitovebuli Cans, rom eWvi Cdeba,<br />
cocxali iyo Tu ara am dros manuCari 3 . vfiqrob am kiTxvaze pasuxis<br />
gacema SeiZleba isev isqander munSis Txzulebis Semdegi cnobebis<br />
moSveliebiT. <strong>da</strong>namdvilebiT Cans, rom manuCari 1609 wels<br />
cocxali aRar aris. isqander munSi, roca aRniSnul wels momx<strong>da</strong>r<br />
ambebze ixsenebs, ambobs: `sanam manuCar-xani cocxali iyo, is cdilob<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>xmarebo<strong>da</strong> svimon-xans. mis Semdeg osmalebi im qveyanaSi<br />
gabatondnen <strong>da</strong> svimon xanis qaliSvili, romelic manuCar-xanis<br />
meuRle <strong>da</strong> energiuli mandilosani iyo, Tavis patara vaJiSviliT<br />
<strong>da</strong> maTi ojaxis erTguli msaxurebis mcire ricxviT im qveynis<br />
tyeebsa <strong>da</strong> mTebSi afareb<strong>da</strong> Tavs“ 4 . manuCari cocxali aRar aris im<br />
1 isqander munSi, gv. 41-42.<br />
2 iqve, gv. 44.<br />
3 manuCaris gar<strong>da</strong>cvalebasTan <strong>da</strong>kavSirebiT ix. m. svaniZe, <strong>da</strong>sax. naSromi,<br />
gv. 295-is sqolio.<br />
4 isqander munSi, gv. 71.<br />
dros, rodesac Sah abass alyaSi mouqcevia erevani, rac sakmaod<br />
didxans gagrZel<strong>da</strong> _ 1603 wlis noembri<strong>da</strong>n 1604 wlis ivlisamde.<br />
isqander munSis mixedviT viciT, rom erevnis cixis alyis dros<br />
Sahis banakSi imyofebodnen qarTlis mefe giorgi X <strong>da</strong> kaxeTis mefe<br />
aleqsandre II 1 . erevnis cixis alyaze <strong>da</strong> qarTvel mefeebze Txrobis<br />
<strong>da</strong>mTavrebis Semdeg, istorikosi gadmogvcems, imave alyis dros,<br />
rogor aikles yizilbaSebma axalcixis mxare 2 . isqander munSi hasanxanis<br />
mier axalcixis <strong>da</strong>laSqvris ambavs kvlav ixsenebs 1609 wlis<br />
ambebze Txrobisas: `im xanebSi, roca uavgustoesma [Sahma] azerbaijanSi<br />
gamoilaSqra <strong>da</strong> erevnis cixes Semoadga, Sah iusuf faSa,<br />
romelic axalcixis erTi gamuslimanebuli batoniSvili iyo <strong>da</strong><br />
osmaleTis sulTnisagan faSis xarisxi hqon<strong>da</strong> miRebuli, im velaieTis<br />
zogi adgilis mmarTveli iyo. erTbaSad erTi razmi yizilba-<br />
STa Zlevamosili jarisa, hasan-xan usTajlus meTaurobiT, rogorc<br />
im wlis ambebSia aRwerili, xsenebul velaieTze Tav<strong>da</strong>sasxmelad<br />
gagzavnes... Sah iusuf faSas <strong>da</strong> osmalebis saqme wax<strong>da</strong>“ 3 . yizilbaSebis<br />
warmatebiT imedmocemulma manuCar II-is meuRlem Sahis kars<br />
mimarTa, misTvis <strong>da</strong>ebrunebinaT `Tavisi <strong>da</strong>karguli qveyana“. Sah<br />
abasma TbilisSi, zagemsa <strong>da</strong> ahsanabadSi myof Tavis amirebs <strong>da</strong>avala<br />
manuCar II-is memkvidre manuCar III-sa <strong>da</strong> misi dedisaTvis <strong>da</strong>xmareba<br />
<strong>da</strong> Tanadgoma gaewiaT.<br />
Sahis brZanebis aRsruleba SesaZlebeli gax<strong>da</strong> 1607 wli<strong>da</strong>n,<br />
`roca didebuli almebi (e.i. Sahi) Sirvanze laSqrobdnen, im Tavgamodebulma<br />
mandilosanma (elenem-e.m.) yizilbaSTa amirebisa <strong>da</strong><br />
Tavis ojaxis erTgul msaxurebTan erTad iwyo brZola xsenebuli<br />
qveynis <strong>da</strong>sapyrobad, gailaSqra Sah iusuf faSaze, <strong>da</strong>amarcxa, <strong>da</strong>i-<br />
Wira is as ormoc<strong>da</strong>aT kac osmalosTan erTad <strong>da</strong> axalcixis cixe,<br />
romelic im velaieTis udidesi simagrea, xelSi Caigdo“ 4 . axalcixis<br />
gar<strong>da</strong> gamarjvebulebma <strong>da</strong>ipyres saaTabagos didi nawili. <strong>da</strong><br />
1 iqve, gv. 41, 44.<br />
2 iqve, gv. 44.<br />
3 iqve, gv. 72.<br />
4 iqve.<br />
438 439
amis Semdeg, aTabagis qvrivma elenem Tavisi warmomadgenlebi SahTan<br />
SemaxaSi gagzavna, TviTon ki Tavis Teqvsmeti wlis vaJTan, manuCar-<br />
Tan (isqander munSi mas aTabeg-xans uwodebs) erTad axalcixeSi<br />
<strong>da</strong>rCa 1 . elenes mociqulebi, 1607 wlis 29 ivliss, Sahs eaxlnen <strong>da</strong><br />
mopovebuli warmatebebis Sesaxeb moaxsenes 2 .<br />
saeWvoa, rom elenes mociqulebi Sah abasTan mxolod amis mosaxseneblad<br />
misuliyvnen. maT raime mniSvnelovani saTxovaric eqnebo<strong>da</strong>T,<br />
SeiZleba manuCar meoris memkvidre manuCar mesamis aTabagad<br />
aRdgenac <strong>da</strong> sxva ramec eTxovaT, magram amis Sesaxeb, dReisaTvis<br />
cnobili wyaroebi arafers gvamcnobs 3 . sxvaTaSoris, isqander mun-<br />
Sis aqvs erTi Zalian saintereso cnoba: rodesac sparseli istorikosi<br />
manuCar II-is gar<strong>da</strong>cvalebaze <strong>da</strong> misi svimon I-sadmi mudmiv<br />
Tanadgomaze gadmogvcems, iqve imasac aRniSnavs, rom mas Semdeg rac<br />
osmalebi samcxeSi gabatondnen misi qvrivi <strong>da</strong> mcirewlovani vaJi,<br />
erTgul msaxurebTan erTad tyeebsa <strong>da</strong> mTebSi afarebdnen Tavs. `im<br />
oc<strong>da</strong>xuTi wlis ganmavlobaSi, roca mTeli saqarTvelo osmalebis<br />
qveSevrdomi <strong>da</strong> moxarke iyo, xsenebuli mandilosani bevrs eca<strong>da</strong>,<br />
rom rogorc <strong>saqarTvelos</strong> sxva mxareebSi osmalebi qarTvel<br />
mmarTvelebs uTmobdnen [qveyanas] <strong>da</strong> xarkis aRebiT kmayofildebodnen,<br />
ise misi vaJisTvisac, romelic aTabagad iwodebo<strong>da</strong>, <strong>da</strong>eTmoT<br />
1 vaxuSti batoniSviliT am dros manuCar II isev cocxali iyo. `aman<br />
manuCar mZlavrobisaTÂis osmalTa waruvlina (erevanTan mdgom – e.m.) Saabazs<br />
Ze TÂsi manuCar, raTa mwe eyos, <strong>da</strong> misca xerTvisi <strong>da</strong> romelnime cixeni <strong>da</strong><br />
Seayena yizilbaSni mwed TÂsad~ (qarTlis cxovreba, IV, gv. 724). Sah abazi<br />
vidre erevanTan idga manuCar manuCaris Ze Ta visTan hyav<strong>da</strong>, xolo roca erevans<br />
gaecala igi erevnis gamgebel amir gune xanTan <strong>da</strong>tova `<strong>da</strong> zrdi<strong>da</strong> igi~.<br />
manuCar II-is gar<strong>da</strong>cvalebis Semdeg, rac vaxuStiT mox<strong>da</strong> 1614 wels,<br />
manuCar III, os maleTis sulTnis brZanebiT erevni<strong>da</strong>n wamoiyvanes `<strong>da</strong> <strong>da</strong>sues<br />
aTabagad. aman manuCar <strong>da</strong>ipyra qonebani mamisa TÂsisa~ (qarTlis cxovreba, IV,<br />
gv. 725-725).<br />
2 iqve, gv. 72.<br />
3 am cnobi<strong>da</strong>n (yovel SemTxvevaSi misi qarTul Targmani<strong>da</strong>n) ar Cans, rom<br />
Sahma <strong>da</strong> akmayofila elenes Txovna <strong>da</strong> misi vaJi manuCari scno samcxe-saaTabagos<br />
gamgeblad moxarkeobis safuZvelze, rogorc m. svaniZe fiqrobs imave wyaroze<br />
<strong>da</strong>myarebiT (svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierToba, gv. 295. ix. agreTve,<br />
<strong>saqarTvelos</strong> istoriis narkvevebi, IV, Tb., 1973, gv 254)<br />
[qveyana] <strong>da</strong> xarki aeRoT. osmalebi ar <strong>da</strong>Tanxmdnen amaze. mxolod<br />
erTi nakveTi misces im velaieTSi mas <strong>da</strong> de<strong>da</strong>miss cxovrebis saxsrad<br />
<strong>da</strong> isic gaWirvebiT atareb<strong>da</strong> cxovrebas“ 1 .<br />
zemoT moyvanili amonaridi mravalmxriv sainteresoa, magram<br />
amjerad imas un<strong>da</strong> mieqces yuradReba, rom isqander munSi arafers<br />
ambobs Sahis mier manuCar III-saTvis aTabagobis arc miniWebisa <strong>da</strong><br />
arc am rangSi misi <strong>da</strong>mtkicebis Sesaxeb. manuCar II-is memkvidre<br />
cnobili <strong>da</strong> aRiarebuli iyo aTabagad (`aTabagad iwodebo<strong>da</strong>“),<br />
qarTvelebisa <strong>da</strong>, yovel SemTxvevaSi, sparselebis mier mainc. ase<br />
un<strong>da</strong> gavigoT isqander munSis naTqvami.<br />
osmalebis winaaRmdeg SetevisaTvis mokavSireebs moxerxebuli<br />
dro SeurCeviaT. am dros anatoliaSi `jelailebis“ ajanyeba mimdinareob<strong>da</strong>.<br />
osmalTa sar<strong>da</strong>lma murad faSam, mxolod maTi <strong>da</strong>marcxebis<br />
Semdeg SeZlo ferhad faSis <strong>da</strong>saxmareblad yirimeli salamaT-girei-xanis<br />
TaTrebis marbieli laSqris gagzavna <strong>da</strong><br />
ga mus limanebuli mesxi feo<strong>da</strong>lis mohamed faSas Svilis, `romelic<br />
mesxeTis gamuslimanebul ufliswulTagani <strong>da</strong> osmalTa Soris<br />
gazrdili <strong>da</strong> faSas xarisxsa <strong>da</strong> xelisuflebas miRweuli iyo,<br />
axalcixeSi gagzavna“. 1608 wels aTabeg-xanma (manuCar III) <strong>da</strong> elenem<br />
winaaRmdegoba ver gaswies <strong>da</strong> qarTlSi ga<strong>da</strong>vidnen. axalcixe<br />
kvlav osmalebma <strong>da</strong>ipyres. mamidis <strong>da</strong> manuCaris <strong>da</strong>saxmareblad<br />
qarTlis mefe luarsab II-m axalcixeze gailaSqra<br />
<strong>da</strong> did warmatebasac miaRwia, Tumca axalcixis ganTavisufleba<br />
ver SeZlo. qarTvelTa tyveobaSi, sxva mraval faSasTan<br />
erTad, aRmoCndnen ferhad faSa <strong>da</strong> zemoxsenebuli gamuslimanebuli<br />
mohamed faSas Svili. `ferhad faSas qarTveli batonebis<br />
TxovniT apaties [<strong>da</strong>naSauli], mohamed faSas Svili ki sikvdiliT<br />
<strong>da</strong>sajes“ 2 .<br />
manuCari III ase Tu ise viTarebas akontroleb<strong>da</strong> 1619 wlamde,<br />
manamde vidre osmaleT-iranis zaviT axalcixe osmaleTs ga<strong>da</strong>ecemo<strong>da</strong>.<br />
osmalebma axalcixeSi Zlieri cixe aages, Sig mecixovneebi<br />
1 isqander munSi, gv. 71.<br />
2 iqve, gv. 72-73.<br />
440 441
Caayenes <strong>da</strong> qveynis gamgeblad zemoxsenebuli gamuslimanebuli axalcixeli<br />
didebuli iusuf faSa <strong>da</strong>niSnes. Tan<strong>da</strong>TanobiT, ganuxrelad,<br />
mimdinareob<strong>da</strong> qristiani mesxebis gamuslimaneba <strong>da</strong> qarTuli miwaTmflobelobis<br />
osmaluriT Secvla. vaxuSti gadmogvcems imis Sesaxeb,<br />
osmalTa Zaladobis an calkeuli a<strong>da</strong>mianebis warmatebis surviliT,<br />
rogor icvlebo<strong>da</strong> mesxeTSi a<strong>da</strong>T-wesebi, aTabagTa odindeli<br />
qveSevrdomebi axla urCoben, manuCari ki aseT mdgomareobas ar<br />
egueba <strong>da</strong> ebrZvis maT. manuCar aTabagi rogorc SeeZlo ise ebrZo<strong>da</strong><br />
osmalebs, magram dro <strong>da</strong> saerTaSoriso viTareba mis sawinaaRmdegod<br />
moqmedeb<strong>da</strong>. isic iZulebuli gax<strong>da</strong> Tavisi mamis gzas <strong>da</strong>dgomo<strong>da</strong>,<br />
pir<strong>da</strong>piri gagebiT, <strong>da</strong> imanac erTi piroba (1624 wels) Tavi Seafara<br />
axal<strong>da</strong>bas 1 . imave wels samcxe-saaTabagos cixeebi sparselTa<br />
xelSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>, rac manuCars Tavis samTavroSi <strong>da</strong>brunebis saSualebas<br />
uspob<strong>da</strong>. amitom, rodesac man gaigo marabdis brZolisaTvis<br />
mzadebis Sesaxeb, maSinve gaeSura Tavisi 300 mxedriT <strong>da</strong> monawileoba<br />
miiRo sparselTa winaaRmdeg brZolaSi (1625 w.). qarTvelobis<br />
mier gancdili marcxis Semdeg manuCari axal<strong>da</strong>baSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> osmalebTan morigeba ga<strong>da</strong>wyvita: `movi<strong>da</strong> axal<strong>da</strong>basve, ezraxa<br />
osmalTa, zav-hyo maT Tana, movi<strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyro samcxe“. magram man ver<br />
SesZlo qvyanaSi mSvidobis <strong>da</strong>myareba <strong>da</strong> amxedrebuli qveSevrdomebis<br />
<strong>da</strong>morCileba. radgan mas meti Zala aRar Seswev<strong>da</strong>, stambols<br />
wavi<strong>da</strong> xonTqarTan. osmaleTis mbrZanebelma Seiwynara manuCari <strong>da</strong><br />
qristianobis SenarCunebiT aRadgina aTabagad. saaTabagoSi momaval<br />
manuCars Semoxv<strong>da</strong> Tavisi biZa beqa, manuCar II-is Zma, romelmac mowamla<br />
ZmisSvili <strong>da</strong> TviTon wavi<strong>da</strong> stambols, gamusliman<strong>da</strong>, „(sul-<br />
Tanma – e.m.) mosca aTabagoba <strong>da</strong> yoveli sazRvari samcxe-saaTabagosi<br />
<strong>da</strong> uwodes safar faSa <strong>da</strong> pativsces oriTa TuRiTa 2 . merme<br />
warmoavlines <strong>da</strong> movi<strong>da</strong> samcxes“. vaxuStis mixedviT, es mox<strong>da</strong><br />
1625 wels 3 .<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv. 725<br />
2 TuRi _ osmalo faSebis win satarebeli bairaRi cxenis Zuisagan <strong>da</strong>mzadebuli<br />
(CubinaSvili n., qarTul-rusuli leqsikoni, Tb., 1984, sv. 571).<br />
3 qarTlis cxovreba, IV, gv. 724-725.<br />
safar faSas gamgeblobis dros (1625-1635) <strong>da</strong> mis Semdgom,<br />
<strong>da</strong>iwyo axalcixis safaSos (ase iwodebo<strong>da</strong> am droi<strong>da</strong>n yofili<br />
samcxe-saaTabago) ganuxreli gamuslimanebisa <strong>da</strong> osmaluri wesebisa<br />
<strong>da</strong> kanonebis <strong>da</strong>nergva, eklesia-monastrebis Zarcva <strong>da</strong> gauqmeba,<br />
`xolo morwmuneni hfarvidnen <strong>da</strong> malvidnen xatTa, juarTa <strong>da</strong> nawilTa<br />
wmi<strong>da</strong>TaTa <strong>da</strong> sxuaTa waraqun<strong>da</strong>T pirvelisaebr imereTs <strong>da</strong><br />
qarTls <strong>da</strong> ivltodianca warCinebulni, romelni sZulobdnen mahmadianobasa,<br />
rameTu ganageb<strong>da</strong> safar faSa nebiTa osmalTasTa yovelsave“.<br />
radgan safar faSam axalcixis faSoba memkvidreobiT miiRo,<br />
amitom misi memkvidreni stambolSi midiodnen xolme <strong>da</strong> qrTamis<br />
ga<strong>da</strong>xdiT faSis tituls ipovebdnen <strong>da</strong> safaSos ganagebdnen 1 .<br />
amgvarad, safar faSas mmarTvelobiT <strong>da</strong>mTavr<strong>da</strong> samcxe-saaTabagos<br />
istoria. amis Semdeg saaTabagos miwebi, qarTuli kulturis <strong>da</strong><br />
qristianobis umniSvelovanesi kera, osmaleTis erT-erT safaSod<br />
ga<strong>da</strong>iqca.<br />
1 iqve, gv. 726-727.<br />
442 443
odiSis samTavros <strong>sagareo</strong> urTierTobebis<br />
istorii<strong>da</strong>n<br />
1. odiSis samTavros genuis respublikasTan<br />
urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
XIV s. <strong>da</strong>mdegisaTvis monRolTa batonobam saqarTvelo<br />
ekonomikurad <strong>da</strong>aqveiTa <strong>da</strong> politikurad <strong>da</strong>Sala. giorgi<br />
brwyinvalem (1318-1346) umniSvnelovanesi RonisZiebebi gaatara<br />
qveynis erTianobisa <strong>da</strong> ekonomikuri gaZlierebisaTvis.<br />
1329 w. gar<strong>da</strong>icvala imereTis mefe miqel narin <strong>da</strong>viTis Ze.<br />
amiT isargebla mefe giorgim, imereTSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>, quTaiss <strong>da</strong>eufla<br />
<strong>da</strong> bagrat miqelis Zes Sorapnis erisTavoba misca. giorgis<br />
siZlieris mnaxvelma mamia <strong>da</strong>dianma, gurielma, svanTa erisTavma<br />
<strong>da</strong> afxazeTis erisTavma ServaSiZem morCileba gamoacxades 1330<br />
wels. mefem Semdeg gaiara odiSi, afxazeTSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong>, `ganagna<br />
muneburni <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyra cixeni TÂsad <strong>da</strong> misca cxomis saerisTo<br />
bediels~ 1 . vaxuSti batoniSvilis es fraza bundovani <strong>da</strong>, amdenad,<br />
gaugebaria. ram aiZula mefe giorgi, miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />
rom afxazeTis erisTavi mas <strong>da</strong>emorCila, mainc jariT Sesuliyo<br />
afxazeTSi <strong>da</strong>, faqtobrivad, <strong>da</strong>epyro igi.<br />
albaT, saeWvo araa, rom bedieli (bediani), igive <strong>da</strong>diani<br />
2 , rogorc Cans, giorgi brwyinvalis mefobis pirvel periodSi<br />
erTmaneTis tolfasi es ori tituli paralelurad<br />
arsebob<strong>da</strong> 3 . giorgis mefobis Semdeg igi aRar gvxvdeba 4 . <strong>da</strong>dian-bediani<br />
<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> erT-erTi msxvili feo<strong>da</strong>li<br />
iyo <strong>da</strong>, savaraudoa, Tvali eWira cxumis saerisTavoze.<br />
man isargebla mefis kargi ganwyobilebiT <strong>da</strong> cxumis saeri-<br />
1 qarTlis cxovreba, IV, gv. 258.<br />
2 vaxuStisTan vxvdebiT ormag tituls _ <strong>da</strong>dian-bedieli, bediel-<strong>da</strong>diani.<br />
3 z. anCabaZe bediels <strong>da</strong> <strong>da</strong>dians sxvadsxva erisTavebad miiCnev<strong>da</strong>. Анчабадзе<br />
З. В., Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв), Сухуми, 1959, c. 237.<br />
4 Тамже, с. 177, 197.<br />
sTavo gamosTxova. mefem misi Txovna <strong>da</strong>akmayofila. amave<br />
dros, ise Cans, rom bedians raRac uflebac ki hqon<strong>da</strong> masze.<br />
vaxuSti gadmogvcems: `misca (mefem _ e. m.) cxomis saerisTavo<br />
bediels, viTarca pirvel cxomisa iyo~. igulisxmeba,<br />
rom bediani adre cxomis erisTavi iyo? SeiZleba istorikoss<br />
imis Tqma undo<strong>da</strong>, rom adre cxomis saerisTavo calke iyo<br />
afxazeTis saerisTavosa gan? Tamar mefis dros cxumis saerisTavo<br />
xom calke iyo 1 . ase iyo Tu ise, giorgi mefe ratom-<br />
Rac gauwyra ServaSiZes <strong>da</strong> <strong>da</strong>ipyro afxazeTis cixeebi, adgilobrivi<br />
saqmeebic TviTon moagvara (`ganagna muneburni~),<br />
cixeebs TviTon <strong>da</strong>epatrona (`<strong>da</strong>ipyrna cixeni TÂsad~) <strong>da</strong><br />
bedians ga<strong>da</strong>sca cxumis saerisTavo, romelic, rogorc vaxuStis<br />
Txzulebi<strong>da</strong>n SeiZleba ga vigoT, giorgi V-is mier<br />
<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> SemoerTebis win afxazeTis saerisTavos<br />
SemadgenlobaSi iyo. cxumis maSindeli kaTolike episkoposis<br />
petre geraldis naTqvami<strong>da</strong>n Cans, rom giorgi V-m<br />
bedians <strong>saqarTvelos</strong> amirspasalarobac uboZa. petre geraldi<br />
inglisSi kenterberiis arqiepiskoposs swer<strong>da</strong>: `am<br />
qveynis (odiSis samTavro _ e. m.) mbrZanebeli mTeli <strong>saqarTvelos</strong><br />
jaris mxe<strong>da</strong>rTmTavaric aris~ 2 .<br />
imave vaxuSti batoniSvilis mixedviT, cxumis saerisTavo<br />
<strong>da</strong>dians <strong>da</strong>umtkica, agreTve, giorgi VII-m, magram <strong>da</strong>dianebi<br />
mTeli afxazeTis <strong>da</strong>py robas lamobdnen. XIV s. <strong>da</strong>mlevs vamey<br />
<strong>da</strong>dianma ilaSqra ServaSiZis wi naaRmdeg, afxazeTi aiklo <strong>da</strong><br />
ori erTmaneTis siaxloves arsebuli si ma greebi _ uRaRno<br />
<strong>da</strong> gagra <strong>da</strong>angria 3 . 1412 wels mamia <strong>da</strong>dianma `ineba <strong>da</strong> mor-<br />
Cileba afxazTa~. magram afxazebi mtkiced <strong>da</strong>xvdnen <strong>da</strong>dians,<br />
mok les, misi jari ki ukuaqcies 4 .<br />
1 Тамже, с. 172.<br />
2 kiknaZe v. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, `mnaTobi~,<br />
1982, #9, gv. 157.<br />
3 TayaiSvili e., arqeologiuri mogzauroba samegreloSi. Zveli saqarTvelo,<br />
III, 1912-1913, gv. 133, 154.<br />
4 qarTlis cxovreba, IV, gv. 278.<br />
444 445
aleqsandre I-ma (1412-1442) Sehyara jari <strong>da</strong> odiSSi<br />
mivi<strong>da</strong>. mefes <strong>da</strong>Ru puli mamias vaJi lipariti miegeba <strong>da</strong> mamis<br />
codvebis miteveba iTxova. aleqsandrem mas erisTavoba<br />
<strong>da</strong>umtkica <strong>da</strong> afxazeTSi waiyvana, sa<strong>da</strong>c Ser vaSiZem maSinve<br />
morCileba gamoacxa<strong>da</strong> `<strong>da</strong> <strong>da</strong>emorCila brZanebasa missa vi-<br />
Tarca pirvelTa mefeTasa~. aleqsandrem adgilobrivi saqmeebi<br />
moawesriga, xalxi <strong>da</strong>amSvi<strong>da</strong> <strong>da</strong> quTaiss wavi<strong>da</strong> 1 .<br />
sainteresoa, afxazeTSi mimavalma mefe aleqsandrem Tan<br />
ratom waiy vana liparit <strong>da</strong>diani? an ra un<strong>da</strong> vigulisxmoT<br />
mefis brZanebaSi ServaSiZis mimarT? vfiqrob, mefem Serva-<br />
SiZes <strong>da</strong>dianisadmi morCileba ubr Zana, magram rogorc beri<br />
egnataSvili sxva periodTan <strong>da</strong>kavSirebiT SeniS nav<strong>da</strong> `ese<br />
ServaSiZe morCileb<strong>da</strong> ara yovelsave brZanebasa <strong>da</strong>dianisasa~<br />
2 .<br />
ServaSiZeebi <strong>da</strong>moukideblobisaTvis ibrZodnen. miuxe<strong>da</strong>vad<br />
imisa, rom isini zogjer garkveul warmatebasac aRwevdnen,<br />
sabolood mainc iZulebulni iyvnen bedian-<strong>da</strong>dianis xelisuflebas<br />
<strong>da</strong>morCilebodnen. am umsxviles feo<strong>da</strong>ls<br />
xSirad mefe uWer<strong>da</strong> mxars, romelsac, rogorc Sem degSi<br />
<strong>da</strong>vrwmundebiT, Tavisi interesebi hqon<strong>da</strong> afxazeTSi.<br />
amgvarad, vaxuSti batoniSvilis mixedviT Tu vimsjelebT,<br />
XIV-XV saukuneebSi arsebob<strong>da</strong> <strong>da</strong>moukidebeli afxazeTis saerisTavo,<br />
xolo cxumis saerisTavo odiSis saerisTavoSi<br />
Sedio<strong>da</strong>. am mosazrebas gansakuTrebiT aviTareb<strong>da</strong> z. anCabaZe,<br />
magram imave periodis ucxour wyaroebs Tu movix mobT, sxvagvari<br />
suraTi warmogvidgeba.<br />
XV s. pirveli meoTxedi<strong>da</strong>n gvaqvs germaneli hans Siltbergeris<br />
erTi cnoba afxazeTis Sesaxeb. is <strong>saqarTvelos</strong><br />
`qveynebs“ Soris asaxelebs afxazeTis qveyanas 3 , romlis<br />
1 iqve.<br />
2 qarTlis cxovreba, II, gv. 349.<br />
3 `Es ist ein Land und heist Abkas~. mamisTvaliSvili e. saqarTvelo hans<br />
Siltbergeris `mogzaurobis wignSi, `macne~, istoriis seria, 1980, #2, gv.<br />
108.<br />
de<strong>da</strong>qalaqi iyo cxumi (Zuchum). Siltbergeris naTqvami<br />
sainteresoa imdenad, ramdena<strong>da</strong>c mTeli afxazeTis de<strong>da</strong>qalaqad<br />
soxums _ cxums asaxelebs 1 <strong>da</strong> afxazeTi gaazrebuli aqvs<br />
erT mTliano baSi.<br />
sainteresoa josafat barbaros naTqvami samegrelos Sesaxeb:<br />
`es samegrelo esazRvreba kaitakebs, romlebic kaspiis<br />
mTis maxloblad cxov roben, Sav zRvas <strong>da</strong> mTagrexils,<br />
romelic CerqezeTamdea ga<strong>da</strong>Wimuli. igi nawilia <strong>saqarTvelos</strong>i<br />
2 . maSasa<strong>da</strong>me, barbaros dros odiSis samTavros SemadgenlobaSi<br />
Sedio<strong>da</strong> mTeli afxazeTi CerqezeTamde. barbaros<br />
cnobis si namdviles azustebs genueli jorjo<br />
interiano (XV s.), romelic kargad icnob<strong>da</strong> CerqezeTs <strong>da</strong><br />
sa fuZvliana<strong>da</strong>c aRwera.<br />
interianos mixedviT, <strong>saqarTvelos</strong> sazRvari CerqezeTTan<br />
gadi o<strong>da</strong> angaqsiasTan. es un<strong>da</strong> iyos XIV_XV saukuneTa<br />
italiur rukebze ga gris maxloblad CrdiloeTiT aRniSnuli<br />
geografiuli punqti: Avobaxia – pietro veskontes (1318<br />
w.), Anogasia – graciozo benikazas (1480 w.), Avogassia –<br />
fre duCes (1497 w.) rukebze, Anogasi – XVI saukynis ukanaskneli<br />
meoTxedis ru kaze, romelic <strong>da</strong>rTuli aqvs jovani<br />
tomazo minadois Txzulebas 3 . an gaqsia interianos TqmiT,<br />
kolxeTis nawils Seadgen<strong>da</strong> 4 . am brojo kontarinis gadmocemiT<br />
avogaziasTan gaZarcves papis elCi lu doviko bolonieli<br />
<strong>da</strong> uzun-hasanis elCi 5 . un<strong>da</strong> aRiniSnos erTi saintereso<br />
de tali: freduCes rukaze mcire monakveTi moniSnulia,<br />
rogorc avogaziis sanapiro (costa Avogassia), xmeleTis SigniT<br />
ki, iq sa <strong>da</strong>c kavkasionis qedi un<strong>da</strong> vigulisxmoT, kidev<br />
meordeba igive saxel wodeba _ ufro msxvili SriftiT. avo-<br />
1 iqve.<br />
2 XV saukunis italieli mogzaurebis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 55.<br />
3 Minadoi G. T. Historia della guerra fra Turchi et persiani, Venezia, 1588.<br />
4 «qvivi confi nano con Angaxia, cioe parte di Colchide» (Interiano G., La vita<br />
et sito de Zichi, chiamati Circass. His toria nobile, Venezia, Aldus, 1502, p. 4)<br />
5 Ramusio G. B., Op. cit., p. 119v.<br />
446 447
gasis samxreTiT <strong>da</strong> gagris (Caccarj) CrdiloeTiT, e.i. am or<br />
punqts Soris <strong>da</strong>tanilia kidev erTi geografiuli punqti<br />
(asea sxva rukeb zec) _ laiaco-aiaco (Laiazo, Lenazo, Aiazo),<br />
romelic p. ingoroyvam q. tuafses Zvel saxelTan gaaigiva 1<br />
p. ingoroyvas mosazrebas Tu gaviziarebT, maSin afxaze-<br />
Tis loka lizeba mogvixdeba ara iq, sa<strong>da</strong>c dRevandeli afxazeTia,<br />
aramed bevrad Crdilo-<strong>da</strong>savleTiT, magram zemoT<strong>da</strong>saxelebuli<br />
rukebis mixedviT Tu vimsjelebT, maSin ufro<br />
swori iqneba laiaco dRevandeli adleris mi<strong>da</strong> moebSi gvevarau<strong>da</strong>,<br />
xolo rac Seexeba avogazias, Tu aseTi saxel wodebis<br />
qalaqi arsebob<strong>da</strong> 2 , maSin igi m<strong>da</strong>bareob<strong>da</strong> dRevandeli adleris<br />
siaxloves, sa<strong>da</strong>c interianos mixedviT <strong>saqarTvelos</strong><br />
jiqeTTan sazRvari gadio<strong>da</strong>. <strong>da</strong>bolos, un<strong>da</strong> gavixsenoT XIV<br />
s. arabi istorikosi al-muhibi (gard. 1384 w.), romelic<br />
wer<strong>da</strong>: `<strong>da</strong>diani ganagebs suxumsa <strong>da</strong> abxazs~ 3 . amasve aRniSnav<strong>da</strong><br />
meore arabi istorikosi al-kalkaSandi 4 .<br />
ganxilul wyaroebze <strong>da</strong>yrdnobiT SeiZleba koreqtivi SevitanoT<br />
vaxuSti batoniSvilis cnobebsa <strong>da</strong> qarTul istoriografiaSi<br />
gaba tonebul mosazrebaSi (afxazeTis saerisTavoze<br />
TiTqos ar vrcelde bo<strong>da</strong> <strong>da</strong>dian-be dianis xelisufleba)<br />
<strong>da</strong> vTqvaT, rom XIV-XV saukuneebSi afxazeTis orive saerisTavo<br />
odiSis saerisTavoSi Sedio<strong>da</strong>.<br />
amgvarad, odiSis saerisTavos sazRvrebi XIV-XV saukuneebSi<br />
mdi nare bzifamde ki ar vrceldebo<strong>da</strong>, rogorc z. an-<br />
CabaZe fiqrob<strong>da</strong> 5 , aramed ufro CrdiloeTiT, mdinare fsou-<br />
1 ingoroyva p. giorgi merCule. qarTveli mwerali meaTe saukunisa, naw.<br />
I, Tb., 1954, gv. 123.<br />
2 veskontes, benikazas <strong>da</strong> freduCes rukebze avogazia iseTive pirobiTi<br />
niSniT aris aRniSnuli, rogorc Savi zRvispireTis mniSvnelovani qalaqebi.<br />
3 XIV-XV ss. arabi istorikosebis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. arabuli<strong>da</strong>n<br />
Targmna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo d. goColeiSvilma,<br />
Tb., 1981, gv. 53.<br />
4 iqve, gv. 54<br />
5 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии, c. 240.<br />
mde (mZimTa) <strong>da</strong> mTeli afxazeTi odiSis sam TavroSi<br />
Sedio<strong>da</strong>.<br />
odiSis mTavris amgvari gaZlierebis miuxe<strong>da</strong>vad (mas<br />
emorCilebo<strong>da</strong> guriis samTavro), rogorc imdroindeli<br />
wyaroebi<strong>da</strong>n irkveva, is mainc me fis uzenaes xelisuflebas<br />
cnob<strong>da</strong> <strong>da</strong> emorCilebo<strong>da</strong>. mefe gansa kuTrebul SemTxvevaSi<br />
samTavros saqmeebSi ereo<strong>da</strong>. es garemoeba sakmaod naTlad<br />
ais axa qarTul (vaxuSti batoniSvili, beri egnataSvili) <strong>da</strong><br />
ucxour wyaroebSi. iv. javaxiSvili kontarinisa <strong>da</strong> barbaros<br />
cnobebze <strong>da</strong>myarebiT aRniSnav<strong>da</strong>: `bedianis samTavro am dros<br />
Seadgen<strong>da</strong> calke politikur erTeuls, romelsac Tavisi<br />
sazRvrebi <strong>da</strong> marTva-gamgeoba hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> saku Tari jari hyav<strong>da</strong>,<br />
mainc <strong>saqarTvelos</strong> mefes uzenaesi ufleba am samTavroze<br />
SenarCunebuli hqon<strong>da</strong> <strong>da</strong> gansakuTrebul SemTxvevaSi is am<br />
samTavros saqmeebSic ereo<strong>da</strong> xolme~ 1 . marTlac kontarini,<br />
rogorc TviTmxilveli, gadmogvcems, rom saqarTveloSi yofnisas,<br />
1475 w. ivlisSi, samegrelos sazRvrebTan igi Sexv<strong>da</strong><br />
bagrat mefis jars, romelic samegreloSi iyo bedianis gar<strong>da</strong>cvalebasTan<br />
<strong>da</strong>kavSire biT momx<strong>da</strong>ri raRac uTanxmoebis<br />
gamo 2 .<br />
isic un<strong>da</strong> aRiniSnos, rom bedians, msgavsad aTabagisa,<br />
antios maluri koaliciis Sesaqmnelad evropaSi sakuTari<br />
elCi ar gaugzavnia. rogorc Cans, mas XV saukunis 50-iani<br />
wlebis <strong>da</strong>sasrulisaTvis jer kidev ar mou povebia politikuri<br />
uflebebi imdenad, rom mefisagan <strong>da</strong> moukidebeli <strong>sagareo</strong><br />
<strong>politika</strong> ewarmoebina.<br />
bedianis avtoritetis zr<strong>da</strong>ze metyvelebs giorgi VIIIisa<br />
<strong>da</strong> yvarey vare aTabagis 1459 w. romsa <strong>da</strong> burgonSi gagzavnil<br />
werilebi, romlebSic CamoTvlilia vin gamoTqva<br />
koaliciaSi Sesvlis survili. maTSi samegrelos mTavari<br />
mefed moxsenieba. eseni iyvnen: yvaryvare II, giorgi sparseTis<br />
1 javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, IV, Tb., 1967, gv. 104.<br />
2 Ramusio G. B., Op. cit., p. 119r.<br />
448 449
mefe, <strong>da</strong>viT trapezuntis imperatori, bendia samegre los<br />
mefeman, rabia anakosiis (afxazeTis) mTavarma, <strong>da</strong> berdebeg<br />
mcire somxeTis batonma 1 . rogorc z. anCabaZe aRniSnav<strong>da</strong>, `es<br />
garemoeba, erTi mxriv, SeiZleba Sefase buli iqnes, rogorc<br />
giorgi VIII-is miswrafeba ganedidebina koaliciis wevrebi,<br />
raTa <strong>da</strong>savleT evropis mbrZaneblebze, romelTaganac <strong>da</strong>xmarebis<br />
miRebas cdilob<strong>da</strong>, mniSvnelovani STa beWdileba moexdina,<br />
magram, meore mxriv, es faqti ueWvelad imaze miu-<br />
TiTebs, rom bediani <strong>saqarTvelos</strong> erT-erTi umsxvilesi <strong>da</strong><br />
gav leniani mTavari iyo~ 2 .<br />
aucileblad un<strong>da</strong> aRiniSnos erTi mniSvnelovani momenti,<br />
kerZod is rom werilis laTinur teqstSi afxazeTi ar weria.<br />
igi m. Tama raSvilma Caamata <strong>da</strong> frCxilebSi moaTavsa<br />
anakosiis ganmartebis mizniT _ afxazeTs niSnavso. es varianti,<br />
rogorc SeiZleba vifiqroT, misaRebad CaTvala z. an-<br />
CabaZem 3 <strong>da</strong> man, Tavis mxriv, laTinur teqstSi mcire Sesworeba<br />
Seitana, romliTac anokazia (Anocasia) apokasiad<br />
(Apocasia) mogvev lina <strong>da</strong> man mkvlevrisaTvis sasurveli JReradoba<br />
(apokazia/afxazeTi) SeiZina. magram <strong>da</strong>namdvilebiT<br />
SeiZleba iTqvas, rom arc m TamaraSvilis mier gamoqveynebul<br />
laTinur werilSi <strong>da</strong> arc mis fondSi <strong>da</strong>cul masalebSi arsad<br />
ar weria Apocasia. yvelgan aris Anocasia an Angosia 4 .<br />
iv. javaxiSvilis mixedviT anakoziis mTavari igive anakofiis<br />
mTa vari iyo. adre, rodesac am sakiTxs vexebodi,<br />
gaviziare iv. javaxiSvilis mosaz reba <strong>da</strong> mxolod misi <strong>da</strong>zustebis<br />
mizniT moviSvelie z. anCabaZis naSromi <strong>da</strong> vTqvi,<br />
rom rabia afxazebiT <strong>da</strong>saxlebuli mTeli teritoriis erisTavi<br />
ki ar iyo, aramed mxolod im nawilisa, romelic sa-<br />
1 TamaraSvili m. gv. 595-596.<br />
2 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII вв), Сухуми,<br />
1959, c. 239; Анча бадзе З. В., Очерк истории Абхазской АССР, ч. I, Сухуми,<br />
1960, с. 90-91.<br />
3 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии, с. 253.<br />
4 m. TamaraSvilis fondi, #1053.<br />
bedianos Semadgenlo baSi ar Sedio<strong>da</strong>, mas afxazeTis saerisTavo<br />
erqva <strong>da</strong> XV s. meore naxevarSi <strong>da</strong>moukideblobas<br />
inarCuneb<strong>da</strong>. igi anakofii<strong>da</strong>n nikofsiamde iyo ga<strong>da</strong>Wimuli 1 .<br />
es saiontereso sakiTxi maSin kvlevis sagnad ar gamixdia<br />
<strong>da</strong> mxolod arsebul gamokvlevebs veyrdnobodi. ra Tqma<br />
un<strong>da</strong>, arc is iyo marTali, rodesac Anocacia <strong>da</strong> Angosia<br />
anakofiasTan gavaigive. vfiqrob, Ra bia dux Anoca siae iyo jiqe-<br />
Tis (afxazTa monaTesave) mTavari <strong>da</strong> ara afxazeTisa. erTi<br />
Sexed viT, amgvari mosazreba TiTqos saeWvoa maSin, roca<br />
giorgi mefis mier burgonis dukasaTvis gagzavnil werilSi<br />
cal-calke vxe<strong>da</strong>vT `samegrelos mefe bendias~@ <strong>da</strong> `anikasiis<br />
mTavar rabias~. am werilSi afxazeTi naxsenebic ki ar<br />
aris. magram roca vecnobiT 1460 wels <strong>saqarTvelos</strong> elCe bis<br />
mier papisaTvis wardgenil@mokavSireebis sias, sa<strong>da</strong>c bediani<br />
moixsenieba samegrelos <strong>da</strong> afxazeTis mefed (Ben<strong>da</strong>s Megreliae<br />
et Abasiae Rex) <strong>da</strong> iqve mainc <strong>da</strong>saxelebulia Fabia (igive<br />
Rabia dux Anogasiae), araviTari sa fuZveli ar rCeba imisaTvis,<br />
rom angoziaSi afxazeTi vigulisxmoT. es asec un<strong>da</strong><br />
yofiliyo, radgan, rogorc zemoT vnaxeT <strong>da</strong> SemdegSi kidev<br />
ufro <strong>da</strong>vrwmundebiT, aRniSnul periodSi afxazeTis teritoriaze<br />
<strong>da</strong> dianisagan <strong>da</strong>moukidebeli sxva romelime politikuri<br />
erTeuli ar arse bob<strong>da</strong>.<br />
qarTuli samefo kari <strong>da</strong>interesebuli iyo odiSis samTavros<br />
sam flobeloebSi moqceuli soxumis, igive sevastopolisis<br />
saSualebiT monawileoba mieRo saerTaSoriso vaWrobaSi,<br />
romelsac ZiriTa<strong>da</strong>d genuelebi axorcielebdnen yirimis mTavari<br />
savaWro faqtoriis kafas meTaurobiT.<br />
genuis respublika adreve <strong>da</strong>interes<strong>da</strong> aRmosavleTTan<br />
vaWrobiT. man mniSvnelovani roli Seasrula jvarosnul<br />
laSqrobebSi <strong>da</strong> savaWro privilegiebi moipova axlo aRmosavleTSi.<br />
1 mamisTvaliSvili e. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> politikuri urToerTobani,<br />
gv. 45-47.<br />
450 451
veneciis mier inspirirebuli meoTxe jvarosnuli laSqrobis<br />
(1204 w.) Sedegad bizantiis imperiis mospobiT <strong>da</strong> mis<br />
teritoriaze e. w. laTinTa im periis@ warmoSobiT, gaZlier<strong>da</strong><br />
venecia. mis xelSi ga<strong>da</strong>vi<strong>da</strong> aRmosavleT Tan vaWroba.<br />
magram genua ar urigdebo<strong>da</strong> Secvlil viTare bas <strong>da</strong> bizantiis<br />
imperiis aRdgenas cdiolob<strong>da</strong>, rac ganaxorciela kidec<br />
1261 wels. genuelebma Sav zRvaSi ubaJo vaWrobis ufleba<br />
miiRes, maSin, rodesac ve necielebs saerTod aekrZalaT iq<br />
Sesvla. mcire xnis Semdeg (1266 w.), genuelebma oqros urdos<br />
yaenTan SeTanxmebiT, yirimis naxevarkunZulze miiRes<br />
qalaqi feodosia, romelsac kafa ewo<strong>da</strong>. es qalaqi gadiqca<br />
genuelebis mTavar <strong>da</strong>sayrdrnad Sav zRvaSi.<br />
mokle droSi genuelebma aRmosavleT SavizRvispireTSi,<br />
tana<strong>da</strong>n sevastopolisamde (cxumi) <strong>da</strong>arses 39 kolonia <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>saxleba. aqe<strong>da</strong>n Svidi kolonia iyo <strong>saqarTvelos</strong> SavizRvispireTSi,<br />
romlebic mniSvnelovan eko nomikur, politikur<br />
<strong>da</strong> kulturul rols TamaSobdnen mimdebare qveynebisa<br />
<strong>da</strong> xalxebis cxovrebaSi XIV-XV saukuneebSi.<br />
cxumis vaWroba ZiriTa<strong>da</strong>d genuelebis xelSi iyo. es<br />
qalaqi, rogorc barbaro aRniSnav<strong>da</strong>, bedianis samflobeloeb-<br />
Si Sedio<strong>da</strong>. cxumi, germaneli mecnieris v. heidis TqmiT,<br />
erT-erTi mtkiced nagebi cixe-sima gre iyo <strong>da</strong> amave dros<br />
kavkasiis Savi zRvispira qveynebisaTvis um niSvnelovanes<br />
`saqonlis sawyobs~ warmoadgen<strong>da</strong> 1 .<br />
bedians ekuTvno<strong>da</strong>, agreTve, zRvispiras mdebare didi Tu<br />
mcire <strong>da</strong>saxlebuli adgilebi. sainteresoa, rom graciozo<br />
benikazas mier 1400 wels Sedgenil rukaze, freduCes 1497<br />
w. rukaze <strong>da</strong> XV saukunis ucnobi kar tografis rukaze cxumis<br />
samxreT-aRmosavleTiT, mcire <strong>da</strong>SorebiT, iq sa <strong>da</strong>c md.<br />
kelasuri zRvas erTvis, aRniSnulia Se<strong>da</strong>rebiT naklebmniSvnelo-vani<br />
punqti `megrelebis navsadguri~ (Porto<br />
Megrello). am navsadguris aRmocenebas X saukuneSi (adrin-<br />
1 Heyd W., Geschichte des Lenantehandels im Mittelalter, S. 695.<br />
del rukebze igi ar Cans) z. anCabaZe Sav zRvaSi genuelTa<br />
koloniuri sistemis likvi<strong>da</strong>cias <strong>da</strong> mas Tan erTad cxumis<br />
<strong>da</strong>sustebas miawer<strong>da</strong> 1 .<br />
XIV@saukuni<strong>da</strong>n cxumSi ukve iyvnen genuis respublikis<br />
konsulebi 2 . cxumis pirveli konsuli Cans 1354 wli<strong>da</strong>n. igi<br />
iyo ambrojo de pietro 3 . cxumSi konsulis yofna, genuelTa<br />
savaWro faqtoriis arsebobaze mi uTiTebs.<br />
genuis analebi<strong>da</strong>n (1424 w.) vigebT, rom am qalaqSi,<br />
iseve, rogorc Savi zRvis sxva faqtoriebSi, genuis mTavroba<br />
adgilobriv mflobel Tan, e.i. bedianTan SeTanxmebiT<br />
niSnav<strong>da</strong> konsuls, ga<strong>da</strong>mwerebs <strong>da</strong> sxva moxeleebs 4 . aqve iyo<br />
romis kaTolike episkoposis rezidencia.<br />
cxumSi pirveli kaTolike episkoposi <strong>da</strong>iniSna 1318 wels.<br />
moR weuli cnobebi am qalaqis sami kaTolike episkoposis<br />
vinaobas aRniS navs. zemoT <strong>da</strong>saxelebuli petre geraldis<br />
werili<strong>da</strong>n irkveva, rom cxumSi iyo qarT veli marTlmadidebeli<br />
episkoposis rezidenciac. imave werili<strong>da</strong>n gamomdi nare<br />
ver gaviziareb TiTqos cxumSi <strong>da</strong> ara biWvin TaSi iyo <strong>da</strong>savleT<br />
<strong>saqarTvelos</strong> kaTalikosis samyofeli. werilSi naTqvamia:<br />
`zemoT naTqvami sasaflaos micemiT Zalian ganawyenebuli<br />
<strong>da</strong>rCa sqizmatikosi (qarTveli marTlmadidebeli – e.m.)<br />
episkoposi <strong>da</strong> samRvdeloeba~. cota qvemoT aR niSnulia: `mesamed<br />
aRmarTuli (jvrebi, qvebi) sqizmatikos episkoposTa<br />
episkoposTan waiRes~ 5 . amonaridi<strong>da</strong>n Cans, rom episkoposTaepiskoposis,<br />
e.i. <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> kaTalikosis rezidencia,<br />
sadRac sxvagan, albaT, biWvinTaSi iyo.<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom 1318 w. cxumSi ukve imyofebo<strong>da</strong><br />
kaTolike episkoposi, 1330 w., rogorc episkoposi geraldis<br />
1 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии, c. 243.<br />
2 Donaver , La storia della republica di Genova, 1913, p. 160.<br />
3 Heyd W., Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, S. 192.<br />
4 Annali della repubvlica di Genova, 1854, p. 304.<br />
5 kiknaZe v., <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, `mnaTobi~,<br />
1982, #9, gv. 157.<br />
452 453
werili<strong>da</strong>n irkveva, ka Tolikebs jer kidev ar hqon<strong>da</strong>T TavianTi<br />
eklesia, episkoposic us axlkarod imyofebo<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tavs<br />
irCen<strong>da</strong> qarTvelebisagan Sewirulobe biT 1 . aseT viTarebaSi<br />
saeWvod meCveneba imis Tqma, rom kaTolikuri saek lesio kaTedra<br />
Tbilisis gar<strong>da</strong> cxumSic arsebob<strong>da</strong> 2 .<br />
cxumi Tavisi kargi mdebareobis gamo didi xnis ganmavlobaSi<br />
kavkasiis SavizRvispireTis vaWrobis centrad iTvlebo<strong>da</strong>.<br />
cxumSi gacxovelebul savaWro urTierTobebze miu-<br />
TiTebs 1449 wels genuaSi miRe buli <strong>da</strong>dgenileba Savi zRvis<br />
faqtoriebisaTvis. masSi Cans cxumis konsu lis uflebebi<br />
eqsport-importze Rirebulebis erTi procentis ga<strong>da</strong>xdevinebis<br />
Sesaxeb, rac TavisTavad am qalaqis savaWro<br />
mniSvnelo baze metyvelebs 3 .<br />
cxumze bedianis xelisufleba vrceldebo<strong>da</strong> <strong>da</strong>, ra Tqma<br />
un<strong>da</strong>, mas vaWrobi<strong>da</strong>n miRebul qalaqis Semosavalze pretenzia<br />
eqnebo<strong>da</strong>. savarau doa, amis gamo xdebo<strong>da</strong> bediansa <strong>da</strong><br />
kolonist xelisufalT Soris kon fliqti 4 , romlis TavianT<br />
sasargeblod mogvarebiT genuelebi di<strong>da</strong>d <strong>da</strong>interese bulni<br />
iyvnen.<br />
genueli vaWrebi cxumSi iZendnen adgilobrivi warmoebis<br />
sagnebsa <strong>da</strong> produqtebs: xe-tyes 5 , cvils, bewveuls, soflis<br />
meurneobis produ qtebs. genuelebs Semohqon<strong>da</strong>T marili, fufunebis<br />
sagnebi, iaraRi <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT evropis sxva<strong>da</strong>sxva nawarmi.<br />
cxumi iTvlebo<strong>da</strong>, agreTve, monebiT vaWrobis erT-erT<br />
mniSvnelovan centrad. monaTvaWroba uZvelesi <strong>da</strong> mtkivneuli<br />
problema iyo mTeli Savi zRvispireTis mosaxleobisaTvis.<br />
1 iqve.<br />
2 iqve, gv. 158.<br />
3 Записки Одесского Общества Истории и Древностей, X, c. 809.<br />
4 Nuovo Archivio Veneto. Nuovo serie – anno XIV, t. XXVIII, parte I, Venezia,<br />
1914, p. 392.<br />
5 afxazeTis teritoriaze xe-tyiT vaWrobis centri iyo biWvinTis maxloblad<br />
mdebare kavo buqso. Ibidem.<br />
didi mwuxarebiT wer<strong>da</strong> cxumis kaTolike episkoposi petre<br />
geraldi 1330 wels cxumSi <strong>da</strong> sxva adgilebSi adgilobrivi<br />
didkacobis mier qristianTa muslimebze gayidvis gamo.<br />
episkoposs mohyavs erTi aseTi magaliTi: `amgvarad, aq aris<br />
pativmoyvare qalaqi (cxumi – e.m.), sa<strong>da</strong>c <strong>da</strong>umsaxureblad<br />
<strong>da</strong>niSnuli var umaRlesi mRvdelmTavris (papis – e.m.) nebasurviliT.<br />
rogorc xma <strong>da</strong>dis, erT dros aq asi qristiani<br />
mihyides sarkinozebs. maT es qristi anebi sarkinozTa qveyanaSi<br />
waiyvanes <strong>da</strong> iq sarkinozebad aqcies... miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />
rom aq mbrZaneblebi qristianebi arian, arc am sakiTxsa <strong>da</strong><br />
arc sxvaSi ar migone ben~ 1 .<br />
monebiT vaWroba genuelebTan sruli TavisuflebiT<br />
sargeblob<strong>da</strong> <strong>da</strong> am saqmis iniciatorni <strong>da</strong>savleT saqarTvelo-<br />
Si TviTonve iyvnen. rogorc z. anCabaZe aRniSnav<strong>da</strong>: isini<br />
`Semdegi drois Turq monaTvaWre bis Rirseuli winaprebi<br />
iyvnen 2 .<br />
Savi zRvispireTSi arsebuli genuis koloniebis 1449<br />
wlis wesde baSi <strong>da</strong>kanonebuli forma aqvs monebiT vaWrobas.<br />
masSi vkiTxulobT: `TiToeuls ra wodebisac ar un<strong>da</strong> iyos<br />
igi, ufleba aqvs sruliad Tavisu flad, konsulis mxriv<br />
raime SezRudvis gareSe, pira<strong>da</strong>d an sxvebis Sua mavlobiT<br />
SeiZinos mamuli, saqoneli <strong>da</strong> a<strong>da</strong>mianebi. Tu konsuli myidvels<br />
an gamyidvels SeuSlis xels, yvela SemTxvevaSi <strong>da</strong>jarimdeba<br />
5 somniT~ 3 . monebiT vaWrobaSi genuelebs arc<br />
venecielebi Ca morCebodnen, rogorc yirimis savaWro koloniebis<br />
istoriis cnobili italieli mkvlevari j. kanale<br />
SeniSnav<strong>da</strong>, venecielebs yvelaze metad izi<strong>da</strong>v<strong>da</strong> vaWroba<br />
qarTveli bavSvebiT, `romlebic egvipteSi mihyav<strong>da</strong>T, sa<strong>da</strong>c<br />
SiSis zaris <strong>da</strong>mcem mamlu qTa brboebs qmnidnen~ 4 .<br />
1 kiknaZe v., <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 157.<br />
2 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии, c. 246.<br />
3 Записки Одесского Общества Истории и Древностей, V, c. 396.<br />
4 Canale G., Della Crimea, p. 65.<br />
454 455
XV s. meore naxevari, iseve, rogorc italielebis Savi<br />
zRvispire Tis sxva koloniebisaTvis, cxumisTvisac sabediswero<br />
aRmoCn<strong>da</strong>. SeiZleba iTqvas, rom genuis koloniebze<br />
Steva osmalebma cxumis aklebiT <strong>da</strong>iwyes. italiuri wyaroebis<br />
mixedviT, 1454 w. ivlisSi 1 osmaleTis floti (52 galera)<br />
Sav zRvaSi Sevi<strong>da</strong> <strong>da</strong> genuis koloniebze Tav<strong>da</strong>sxma<br />
monkastroTi (dRevandeli akermani) <strong>da</strong>iwyo, magram igi ver<br />
aiRes. amis Semdeg cxums <strong>da</strong>ecnen <strong>da</strong> gaZarcves 2 . aqe<strong>da</strong>n kafasken<br />
gae Surnen <strong>da</strong> yirimis xanis <strong>da</strong>xmarebiT scades am<br />
qalaqis aReba, magram ver SeZles. osmalebi imiT <strong>da</strong>kmayofildnen<br />
kafas konsulma yovelwliuri xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong><br />
rom ikisra 3 .<br />
osmalebis samxedro moqmedebaze Crdilo-<strong>da</strong>savleT Savi<br />
zRvispireTSi zogierT <strong>da</strong>matebiT cnobas gvawvdis vaxuSti<br />
batoniSvili, Tumca es ambavi <strong>da</strong>TariRebuli aqvs 1451 wliT.<br />
sulTnis floti 50 katar RiT (rogorc zemoT iTqva, sxva<br />
cnobiT osmalebs 52 galera hyav<strong>da</strong>T) <strong>da</strong> sakmaod didi jariT<br />
miadga afxazeTis sanapiros <strong>da</strong> aRaoÃrnes <strong>da</strong> moswyÂdnes<br />
cxomi <strong>da</strong> afxazeTi <strong>da</strong> zRvis pirni.. ukun iqcnen <strong>da</strong> warvidnen~.<br />
mefe giorgi VIII saswrafod gaeSura afxazeTSi Se-<br />
Wrili mtris mosagerie blad, magram <strong>da</strong>igviana. osmalebi ukan<br />
gabrunebuliyvnen. mefem gaxiznuli xalxi ukan <strong>da</strong>abruna, mxare<br />
gaamagra, saqmeebi moawesriga <strong>da</strong> geguTSi <strong>da</strong>brun<strong>da</strong> 4 .<br />
amgvarad, vaxuSti batoniSvilis mixedviT, osmalebma mxolod<br />
cxumi ki ar gaZarcves, aramed afxazeTis sanapiroxe<br />
arsebuli genuis sxva kolo niebic.<br />
osmalTagan aklebis Sedegebs jer kidev ar gaevlo,<br />
rodesac 1455 wlis 28 ivliss cxumma axali Tav<strong>da</strong>sxma<br />
1 m. svaniZis gamokvleviT osmalebma cxumi aiRes 1454 w. ivnisis <strong>da</strong>saruls<br />
an ivlisis <strong>da</strong>sawyisSi. svaniZe m. saqarTvelo-osmaleTis istoriis narkvevebi,<br />
Tb., 1990, gv. 112.<br />
2 Записки Одесского Общества Истории и Древностей,, VIII, c. 114.<br />
3 Тамже.<br />
4 qarTlis cxovreba, IV, gv. 284.<br />
ganica<strong>da</strong>. amasTan <strong>da</strong>kavSirebiT gvaqvs erTaderTi laTinuri<br />
wyaro _ werili cxumis maSindeli konsulis gerardo<br />
pinelisa. werilSi naTqvamia: `me Cavibare sevasto polisis<br />
konsu loba... <strong>da</strong>vyavi iq mcire xani... moulodnelad mas Tavs<br />
<strong>da</strong>esxnen avogazebi <strong>da</strong> mosaxleoba erTianad gaiqca Tavis ga<strong>da</strong>sarCenad.<br />
mec maTsaviT moviqeci. [avogazebs] sur<strong>da</strong>T [mosaxleobis]<br />
didi nawilis <strong>da</strong>tyveveba. amis Semdeg me, <strong>da</strong>vkarge<br />
ra yvelaferi, <strong>da</strong>vbrundi kafaSi~ 1 . ga momcemelma a. viniam am<br />
wer ils <strong>da</strong>urTo mcire anotacia, romelSic avogazebi afxazebad<br />
CaTvala. anotaciaSi weria, Semdegi: `gerardo pin eli,<br />
sevastopolisis konsuli pro teqtorebs moaxsenebs afxazebis<br />
mier koloniis gaZarcvaze <strong>da</strong> iTxovs mfarvelobas~ 2 .<br />
avogazebSi jiqebi rom un<strong>da</strong> igulisxmebodnen, amaze ukve<br />
iTqva.<br />
z. anCabaZe, eyrdnobo<strong>da</strong> ra f. brunis gamokvlevas, cxumze<br />
Tav<strong>da</strong>msxmelebad afxazebi miaCn<strong>da</strong> <strong>da</strong> am faqts gaiazreb<strong>da</strong>,<br />
rogorc afxazebis ajanyebas genuelebis winaaRmdeg. imis<br />
<strong>da</strong>samtkiceblad, rom afxazebi cxumSi adrec ibrZodnen eqsploatatorTa<br />
winaaRmdeg, z. anCabaZe imowmebs ukve ramdenjerme<br />
xsenebul kaTolike episkoposs petre geralds,<br />
romelic TiTqos ambobs, rom cxumSi genuelebi sistematur<br />
Seviwroebas <strong>da</strong> saSiSroebas ganicdian am qalaqSi mcxovrebi<br />
`aRmosav leTis qristianebis gan~ 3 . gansvenebuli mecnieri `aRmosavleTis<br />
qristi anebSi~ afxazebs xe<strong>da</strong>v<strong>da</strong>. Znelia amgvari<br />
mosazrebis gaziareba, radgan petre geraldi afxazebs saer-<br />
1 `A qua inrecognitionem laborum susceperam consulatum Savastopolis. In<br />
quo loco dum me repo suis... lattu ilo fun...paucissimo spatio ibidem commorano inopinate<br />
locum Auogasij. Cuntispue fugientibus ut saltem saluas facerant per sonas.<br />
Ego ceteros sum secutius. Qvo actum est ut perdiderimus oppidum et plures duxerint<br />
in captiulatem. Sic puod expilianus omni facultate Caffam redij~ (Atti della<br />
societa Ligurie, v. VI, p. I, Genova, 1868, doc. 129, p.318).<br />
2 `Gerardo Pinelli console di Savastopolli notifi ca al protettori il sacco <strong>da</strong>to<br />
alla colonia <strong>da</strong>gli Abasii e loro si raccoman<strong>da</strong>~ (Ibidem, p. 317)<br />
3 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии, c. 247<br />
456 457
Tod ar axsenebs, albaT, imitom, rom is ini maSin cxumSi<br />
saerTod ar cxovrobdnen. igi Tavis werilSi mxolod erTxel<br />
miuTiTebs `aRmosavleTis qristianebze~, roca <strong>da</strong>savle-<br />
Tis qristianul samyaros mi marTavs: `SeibraleT aRmosavle-<br />
Tis qristianebi, romlebic iCagrebian <strong>da</strong> TavianT<br />
gaWirvebaze tirian~ 1 .<br />
rac Seexeba jiqebis (Tun<strong>da</strong>c afxazebi vigulisxmoT),<br />
rogorc TviTmxilvelis naTqvami<strong>da</strong>n Cans, cxumze Tav<strong>da</strong>sxma,<br />
ajanyebulTa SurisZiebis gamoxatuleba ki ar iyo, aramed<br />
adgilobrivi mosaxleobis agan gansxvavebul ucxotomelTa<br />
mier na<strong>da</strong>vlisa <strong>da</strong> tyveebis xelSi Cag debis mizniT qalaqis<br />
akleba.<br />
adgilobrivi mosaxleoba ukmayofilo iyo genuelebis<br />
koloniza toruli moqmedebiT. genuelebi TavianT faqtoriebs<br />
qalaqis teritori aze qmnidnen <strong>da</strong> zogjer maT xelSi qalaqis<br />
mTeli kvartalebi aR moCndebo<strong>da</strong> xolme. isini TavianTi<br />
a<strong>da</strong>TebiTa <strong>da</strong> kanonebiT cxovrobdnen <strong>da</strong> angariSs ar uwevdnen<br />
mosaxleobis ZiriTadi masis interesebs. mkvidri<br />
mosaxleo bisTvis ucxo iyo kaTolicizmic, romelsac ZaliT<br />
ax vevdnen marTlmadide bel qarTvelebs. mravlis mTqmelia<br />
cxumis kaTo like episkoposis petre geraldis werili, sai<strong>da</strong>nac<br />
Cans, rom mis dros cxumSi qarTvelebTan er Tad cxovrobdnen<br />
muslimanebi 2 <strong>da</strong> ebraelebi. roca <strong>da</strong>dianma kaTolikebs<br />
calke sasaflao gamouyo, aman cxumelebis didi<br />
ukmayofileba gamoiwvia. aRSfoTebulma xalxma laTinTa sasaflaos<br />
SuagulSi amarTuli jvari amoglija <strong>da</strong> 15 sasaflaos<br />
qvac <strong>da</strong>amtvria. `laTinebma xelaxla aRmarTes isini,<br />
1 kiknaZe v., <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 157.<br />
2 cxumSi mcxovrebi muslimanebi, ZiriTa<strong>da</strong>d rumis sasulTno<strong>da</strong>n mosuli<br />
Turq-seljukebi iyvnen. isini did rols asrulebdnen saerTaSoriso vaWrobaSi.<br />
am mosazrebis safuZvels warmoadgens <strong>saqarTvelos</strong> sxva<strong>da</strong>sxva regionSi, maT<br />
Soris, zRvispireTSi aRmo Cenili rumis sasulTnoSi moWrili monetebi. beraZe<br />
T. zRvaosnoba <strong>da</strong> sazRvao vaWroba Sua saukuneebis saqarTveloSi (sadoqtoro<br />
disertacia), Tb., 1985, gv. 110.<br />
aqaurma sqizmatikosebma, Rvdlebma <strong>da</strong> xalxma, sarkinozTa <strong>da</strong><br />
iude velTa xelis SewyobiT, mesamed aRmarTuli (jvrebi, qvebi)<br />
sqizmatikos episkoposTa episkoposTan waiRes~ 1 .<br />
adgilobrivi marTlmadidebeli qarTveloba ukmayofilo<br />
iyo <strong>da</strong> dianis keTilganwyobiT laTinebis mimarT. `am qveynis<br />
mbrZanebeli, _ wers episkoposi geraldi, _ romelic <strong>saqarTvelos</strong><br />
jaris mxe<strong>da</strong>rTmTava ric aris, mzad aris mTeli Tavisi<br />
laSqriT, <strong>da</strong>savleTis qristianebTan erTad (muslimanebis winaaRmdeg<br />
– e.m.) gasalaSqreblad. igi ase iqceva: romauli<br />
eklesiisadmi morCilebasa, kaTolikobis miRebaze <strong>da</strong> sarwmunoebis<br />
erTianobaze Tanaxmaa. aqaur ka Tolikebs sasaflaoc<br />
misca~ 2 .<br />
laTinebisa <strong>da</strong> qarTvelebis <strong>da</strong>pirispirebaSi garkveul<br />
rols asruleb<strong>da</strong> genuelTa qedmaRloba. petre geraldi <strong>da</strong>ufaravad<br />
wers qarT velTa Semwynareblobaze, isini ar asxvavebdnen<br />
marTlmadideblebsa <strong>da</strong> ka Tolikebs, winaaRmdegni<br />
ar iyvnen qono<strong>da</strong>T saerTo sasaflao. ma gram genuelebi<br />
ukadrisobdnen <strong>da</strong> TavianT micvalebulebs qarTvelTa sasaflaos<br />
gareT marxavdnen.<br />
genuelTa sawinaaRmdego ganwyobilebas aRvivebdnen cxumSi<br />
mcxovrebi muslimanebi <strong>da</strong> iudevelni, romlebic, albaT,<br />
ZiriTa<strong>da</strong>d, savaWro saqmianobas eweodnen <strong>da</strong>, bunebrivia, cxumSi<br />
genueli vaWrebis mo kalaTeba maTs interess laxav<strong>da</strong>.<br />
amitom isini marTlmadidebeli qarTvelebis mokavSireebad<br />
gamodiodnen genuelTa winaaRmdeg brZolaSi.<br />
cxumis zedized orjer aklebis Semdeg genuelTa mdgomareoba<br />
uaR resad arastabiluri Seiqmna: 1454 wlis 23 oqtombers<br />
genuaSi airCies Sem degi, 1455 wlis, konsulebi Savi<br />
<strong>da</strong> azovis zRvebis koloniebisaTvis. cxumis konsulad air-<br />
Cies filipo klaverenca. konsulebi arCeuli iyvnen, Cveulebriv,<br />
genuaSi gabatonebuli patriciebis rigebi<strong>da</strong>n, magram<br />
1 kiknaZe v. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n, gv. 157<br />
2 iqve.<br />
458 459
maT uari sTqves ficis <strong>da</strong>debaze, radgan ar sur<strong>da</strong>T zemoT<strong>da</strong>saxelebul<br />
adgilebSi wasvla saSiSi mdgomareobis gamo. am<br />
dros genuasa <strong>da</strong> osmaleTs Soris im denad <strong>da</strong>Zabuli mdgomareoba<br />
iyo, rom genuis floti Sav zRvaSi veRar Sedio<strong>da</strong><br />
<strong>da</strong> koloniebTan kavSirs xmeleTiT axor cieleb<strong>da</strong>. proteqtorebi<br />
iZulebulni gaxdnen konsulebad <strong>da</strong>bali warmoSobis<br />
a<strong>da</strong>mianebi aerCiaT. cxumis konsuli gax<strong>da</strong> xsenebuli gerardo<br />
pineli.<br />
1456 w. 6 Tebervals genuaSi kvlav Catar<strong>da</strong> Savi zRvis<br />
faqtoriebis konsulebisa <strong>da</strong> sxva moxeleebis arCeva. cxumis<br />
konsulad airCies franCesko lomelino 1 , magram man iseve,<br />
rogorc Savi zRvis sxva koloniebis axlad arCeulma konsulebma,<br />
uari ganacxa<strong>da</strong> am Tanamdebo bis <strong>da</strong>kavebaze. imave<br />
wlis 23 Tebervals xelaxla moewyo arCevnebi. am jerad konsulad<br />
airCies kaspare de kolunus alberti 2 . me ar vici<br />
<strong>da</strong>i kava Tu ara man Tanamdeboba, magram erTi ram cxadia, Semdgomi<br />
drois dokumen tebSi (romelTa naxvac SevZeli), mTeli<br />
17 wlis ganmavlobaSi araviTari cnoba ar aris cxumis konsulis<br />
arCevaze.<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom genuelebma SemdegSi mainc SeZles<br />
afxazeTsa <strong>da</strong> <strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> sxva adgilebSi <strong>da</strong>bruneba<br />
3 , Zveli poziciebi veRar aRidgines. am droi<strong>da</strong>n iwyeba<br />
cxumis <strong>da</strong>cema <strong>da</strong> SemTxveviTi ar aris, rom erT dros ayvavebuli<br />
savaWro <strong>da</strong> adminis traciuli centri, imave sau kunis<br />
70-ian wlebSi barbaros mier mxolod cixe-simagredRa ixsenieba<br />
4 .<br />
XV s. 70-iani wlebis pirvel naxevarSi sabedianos gavlenis<br />
qveS arsebuli teritoriebi imdenad Semcirebula,<br />
1 Atti della societa Ligurie, v. VI, p. 529.<br />
2 Ibidem, p. 532. m. volkovis mixedviT, 1456 w. cxumis konsulad airCies<br />
oliver kalvi, magram wyaros ar uTiTebs. ix. Записки Одесского Общества<br />
Истории и Древностей,, VIII, 1882, c. 137.<br />
3 Atti della societa Ligurie, v. VI, №№ 129, 658, 670, 790, 1032.<br />
4 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 55.<br />
rom kontarinis TqmiT, misi gavla sam dReSi SeiZlebo<strong>da</strong> 1 .<br />
imave kontarinis cnobi<strong>da</strong>n irkveva, rom bedi ans <strong>da</strong>ukargavs<br />
baTumi <strong>da</strong> misi mimdebare teritoria, romelic aTabagis xel-<br />
Si ga<strong>da</strong>sula. magram kontarins ar aviwydeba aRniSnos, rom<br />
baTumi `me grelebis qveyanas ekuTvnis~ 2 .<br />
XV s. 70-iani wlebis <strong>da</strong>sawyisSi, msgavsad samcxe-saaTabagosi,<br />
arc sabediano Cans antiosmaluri koaliciisadmi<br />
keTilganwyobili. Tumca am mosazrebis <strong>da</strong>mamtkicebeli raime<br />
pir<strong>da</strong>piri sabuTi ar Cans. magram is ma salebi, romlebic maSindel<br />
viTarebas asaxavs, aseTi varaudis <strong>da</strong>Svebis safuZvels<br />
namdvilad iZleva.<br />
XV s. 70-iani wlebis pirvel naxevarSi Savi zRvis sanapiroebis<br />
mTel rig punqtebSi jer kidev genuelebi batonoben.<br />
aseve iTqmis sevastopo liszec (cxumi), romelic, rogorc<br />
barbaro aRniSnav<strong>da</strong>, bedianis samflobeloebSi Sedio<strong>da</strong>. aseve<br />
ekuTvno<strong>da</strong> bedians saqarT velos Savi zRvispiras mdebare<br />
didi Tu mcire <strong>da</strong>saxlebuli adgilebi 3 , romlebTanac genuelebi<br />
met-naklebad <strong>da</strong>kavSirebuli iyvnen <strong>da</strong> savaWro urTierTobac<br />
hqon<strong>da</strong>T.<br />
<strong>saqarTvelos</strong>Tan vaWrobas kafas genueli xelisufalni<br />
gansa kuTre bul yuradRebas uTmobdnen <strong>da</strong> ufrTxildebodnen.<br />
kanonmdebloba ibrZo<strong>da</strong> kafasa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> Soris vaWrobis<br />
saqmeSi calkeuli pirebis raime monopoliuri uflebis<br />
winaaRmdeg. juzepe kanale aRniSnav<strong>da</strong>, rom am principuli<br />
miznis ganxorcielebas emsaxurebo<strong>da</strong> genuis respublikis<br />
<strong>da</strong>dgenilebebi 1382-1434 wlebSi 4 . gansakuTrebuli yuradReba<br />
eqceo<strong>da</strong> ima sac, rom vaWroba Seuferxeblad warmarTuliyo.<br />
kafas xelisufleba cdilob<strong>da</strong> <strong>da</strong>ecva, rogorc saqarTvelo-<br />
Si komer ciiT <strong>da</strong>kavebuli genuelebis interesebi, iseve im<br />
1 Ramusio G. B., Op. cit., p. 118r.<br />
2 Ibidem, p. 114v.<br />
3 Ibidem, p. 96v.<br />
4 Canale G., Della Crimea, del suo commercio e dei suoi dominatori <strong>da</strong>ll origini<br />
fi no al di nostri, v. II, Genova, 1856, p. 352, 374.<br />
460 461
qarTveli vaWrebis in teresebic, romlebic kafaSi <strong>da</strong>iarebodnen<br />
an mudmivad iq cxovrobdnen.<br />
saqarTvelo afxazeTSi <strong>da</strong>, saerTod, Crdilo <strong>da</strong> aRmosavleT<br />
SavizRvispireTis genuis savaWro koloniebs ukavSirdebo<strong>da</strong><br />
saxmeleTo gziT, romliTac, imave dros, Crdilo<br />
kavkasiasTan <strong>da</strong> ruseTTan urTierToba xorcieldebo<strong>da</strong>. am<br />
saqaravno gzas, romliTac qarTvelebs gar<strong>da</strong> sargeblobdnen<br />
mezoblebic, misi av-kargianoba aRwera barbarom 1 .<br />
saqarTvelo genuis respublikasTan kavSirs axorcieleb<strong>da</strong><br />
kafas saSualebiT. am urTierTobas asaxavs XIV s. bolos<br />
kafas sabWos mier miRebuli <strong>da</strong>dgenilebebi, romlebSic sxva<br />
qveynebTan erTad (trapizonis imperia, oqros urdo <strong>da</strong> sxv.)<br />
moxseniebulia saqarTvelo 2 .<br />
1398 wlis erTi sabuTi<strong>da</strong>n vigebT, rom giorgi VII-sa<br />
trapizonis imperators saCivari aRuZravT maTi qveSevrdomebis<br />
kafaSi Seviwrovebis gamo. raTa gamoerkviaT samarTliani<br />
iyo Tu ara kafas konsulisa <strong>da</strong> sab Wos moqmedeba, genuaSi<br />
<strong>da</strong>adgines, Seqmniliyo komisia oTxi kacis Se madgenlobiT<br />
(ori vaWari, ori iuristi). im SemTxvevaSi, Tu konsulisa<br />
<strong>da</strong> sabWos mier qarTvelebisa <strong>da</strong> trapezunelebis SemzRudveli<br />
kanonebi usamarTlod iqnebo<strong>da</strong> miCneuli, maSin isini<br />
un<strong>da</strong> gauqmebuliyo 3 .<br />
kafasa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> Soris rom gacxovelebuli<br />
savaWro urTier Toba arsebob<strong>da</strong>, amaze metyvelebs Cvenamde<br />
moRweuli ramdenime sabuTi. gansakuTrebul yuradRebas imsaxurebs<br />
1468 w. 15 maisis erTi werili, ro melic genui<strong>da</strong>n<br />
kafaSia gagzavnili. masSi laparakia im <strong>da</strong>vis Sesaxeb, romelic<br />
wamoiWra, erTis mxriv, kafas moqalaqeebsa _ avram beisa.<br />
xoja ko tulsasa, amirbeis vaJebsa <strong>da</strong>, meores mxriv, <strong>saqarTvelos</strong><br />
mefes Soris. es <strong>da</strong>va imdenad seriozuli iyo, rom<br />
1 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 60.<br />
2 Canale G., Op. cit., p. 352, 374.<br />
3 Ibidem, p. 352.<br />
genuis proteqtorebi misi SeswavliT <strong>da</strong>kavebulni iyvnen<br />
mTeli zafxulis ganmavlobaSi. saqme imaSi mdgo mareob<strong>da</strong>, rom<br />
<strong>saqarTvelos</strong> mefis erT-erTma qveSevr domma, quTaiselma giorgi<br />
kecaZem (gvaris zustad <strong>da</strong>dgena Znelia), zemoT <strong>da</strong>saxelebul<br />
kafe lebs zarali miayena, romlis saerTo Rire buleba<br />
TanxebSi ga<strong>da</strong>yvanili Seadgen<strong>da</strong> 83.191 kafas vercxlis aspers.<br />
werili<strong>da</strong>n ar Cans, ra formiT ganicades kafelebma zarali<br />
(valis ar <strong>da</strong>bruneba, qonebis miTviseba Tu sxv.), magram faqtia,<br />
rom im droisaTvis es uzarmazari Tanxa iyo.<br />
werili<strong>da</strong>n gansakuTrebul yuradRebas ipyrobs is ga<strong>da</strong>wyvetileba,<br />
romelic kafas konsuls miuRia: kafaSi mcxovrebi<br />
qarTvelebis qonebis konfiskaciiT moexdinaT zaralis kompensacia.<br />
kafas konsulma Tavisi es ga<strong>da</strong>wyvetileba genuis proteqtorebs<br />
acnoba <strong>da</strong> imedi hqon<strong>da</strong>, rom iqi<strong>da</strong>n Tanxmobas miiReb<strong>da</strong><br />
cxovrebaSi misi gatarebisaTvis. magram genuis <strong>sagareo</strong><br />
mdgomareobis seriozulad ganxilvis Semdeg, pro teqtorebma<br />
<strong>da</strong>adgines: ar <strong>da</strong>eSvaT kafaSi qarTvelebis Seviwroeba, radgan<br />
es gamoiwvev<strong>da</strong> urTierTobis gamwvavebas <strong>saqarTvelos</strong> mefes-<br />
Tan. genuaSi aucileblad CaT vales masTan mSvidobis SenarCuneba.<br />
`umjobesia fulis <strong>da</strong>kargva,- werdnen proteqtorebi,vidre<br />
omi mezobel sinior Tan~. isini <strong>da</strong>zaralebulebs imiT<br />
amSvidebdnen, rom <strong>da</strong>dgebo<strong>da</strong> xel sayreli dro <strong>da</strong> maSin Seecdebodnen<br />
maTi qonebis <strong>da</strong>brunebas. imave dros masariebs 1 ubr-<br />
Zanes, rom zaralis nawilobriv anazRaurebis mizniT 26.393<br />
aspri waerTmiaT giorgi kecazes kreditori somxebisaTvis 2 .<br />
saqarTveloSi genuelebisaTvis miyenebul zaralze laparakia,<br />
agreTve, Semdgomi periodis (1472 w. 18 ivnisi) werilSi,<br />
magram, amjerad, saqme ise mogvarebula, rom genuelebi<br />
kmayofilni <strong>da</strong>rCenilan 3 .<br />
1 masariebi _ sazogadoebrivi Semosavlis ze<strong>da</strong>mxedveli moxeleebi.<br />
2 Canale, v. I, Genova, 1855, p. 352, 374; Atti della societa Ligurie, v. VI, p.<br />
534-535.<br />
3 Atti della societa Ligurie, v. VI, p. 875.<br />
462 463
kafaSi rom mravlad iyvnen qarTveli vaWrebi, amaze miu-<br />
TiTebs erTi cnoba, romelic kafas <strong>da</strong>cemisa <strong>da</strong> misi mosaxleobisadmi<br />
os malebis mopy robis ambavs asaxavs. `1475 wlis<br />
6 ivniss qalaqi mters <strong>da</strong>neb<strong>da</strong>, xolo 7 <strong>da</strong> 8 ricxvebSi<br />
yvela qristiani _ valaxebi, polonelebi, rusebi, qarTvelebi,<br />
Cerqezebi <strong>da</strong> sxvani <strong>da</strong>atyveves, qoneba waarTves, maTi<br />
nawili monebad gay ides, nawilsac borkilebi gauyares~ 1 .<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom genuelebs sevastopolisSi konsuli<br />
<strong>da</strong> sxva moxeleebi hyav<strong>da</strong>T, rogorc Cans, am qalaqis<br />
sruli batonpatroni mainc bediani iyo. amaze pir<strong>da</strong>pir miu-<br />
TiTebs barbaro 2 . Tavisi amgvari mdgo mareo bis gamo sevastopolisi<br />
sagrZnoblad gansxvavdebo<strong>da</strong> Savi zRvispira sxva<br />
savaWro faqtoriebisagan, romlebSic genuelebi sruliad<br />
<strong>da</strong>moukideblad grZnobdnen Tavs. sevastopolisSi <strong>da</strong> bedianis<br />
sxva samflobeloebSi isini iZulebulni iyvnen angariSi<br />
gaewiaT bedianis pretenziebisaTvis. miuxe<strong>da</strong>vad amisa, genuelebs<br />
mainc xSirad uxdebo<strong>da</strong>T masTan konfliqti, rac<br />
uaryofiT gavlenas axden<strong>da</strong> maTs savaWro saqmianobaze 3 .<br />
genuelebi bedianTan kargi urTierTobiT <strong>da</strong>interesebulni<br />
iyvnen, radgan sevastopolisi kavkasiasTan vaWrobis umniSvnelovanesi<br />
centri iyo. genuel vaWrebs aq didi mogeba hqon<strong>da</strong>T,<br />
xolo TviT genua mniSvnelovan ga<strong>da</strong>saxadebs iReb<strong>da</strong> 4 .<br />
genua Tavisi umTavresi konkurentis, veneciis <strong>da</strong>sustebiT<br />
imdenad <strong>da</strong>interesebuli iyo, rom saqristianos <strong>da</strong>uZinebel<br />
mterTan, mehmed II-sTan, kavSirsac ki ar eridebo<strong>da</strong>.<br />
genuelebisaTvis kargad cnobili iyo venecielebis antiosmaluri<br />
saqmianoba <strong>da</strong> yovelnairad uSlidnen xels. genuelebma,<br />
albaT, isic kargad icodnen, rogori urTierToba<br />
1 Canale G., Della Crimea, p. 350<br />
2 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 55.<br />
3 Heyd W. Geschichte des Lenantehandels im Mittelalter, II B., Stuttgart,<br />
1879, S. 392.<br />
4 Зевакин Е.С. и Пенчко Н.А. Очерки по истории генуэзских колоний на<br />
Западном Кавказе. «Исторические записки», #3, Л., 1936, с. 85.<br />
arsebob v<strong>da</strong> veneciasa <strong>da</strong> antiomalurad ganwyobil qveynebs<br />
Soris <strong>da</strong> isini yvelafers akeTebdnen antiosmaluri koaliciis<br />
sazianod. vimeoreb, amgvari varaudis <strong>da</strong>ma<strong>da</strong>sturebeli<br />
raime pir<strong>da</strong>piri cnoba ar gagvaCnia, ma gram aq ar SeiZleba ar<br />
gavixsenoT is momenti, rodesac XV s. 60-iani wlebis Sua<br />
xanebSi genuis respublika bedianTan kavSirs amyareb<strong>da</strong> kafas<br />
konsulis meSveobiT.<br />
bediansa <strong>da</strong> genuelebs Soris urTierTobis gamwvaveba<br />
XV s. Sua xanebi<strong>da</strong>n iwyeba. yovel SemTxvevaSi sabuTebi am<br />
periodi<strong>da</strong>n gvaqvs, romlebsac qvemoT gavecnobiT.<br />
kafis konsulis rafaele monterosis 1464 w. 14 <strong>da</strong> 17<br />
seqtembris werili<strong>da</strong>n vigebT, rom bedianma Zaladoba gamoiCina<br />
kafel vaWrebze, ri Tac kafas xelisufalTa <strong>da</strong>, ra<br />
Tqma un<strong>da</strong>, TviT <strong>da</strong>zaralebulTa didi ukmayo fileba gamoiwvia.<br />
kafas konsulma <strong>da</strong>uyovnebliv saCivriT mimarTa genuis<br />
san-jorjos bankis proteqtorebs <strong>da</strong> <strong>da</strong>xmareba sTxova<br />
`samar Tli anobis~ aRsadgenad 1 .<br />
genuis proteqtorebi kargad grZnobdnen Secvlil vi-<br />
Tarebas, maT ar Seswev<strong>da</strong>T unari iaraRiT <strong>da</strong>ecvaT TavianTi<br />
moqalaqeebis sicocxle <strong>da</strong> qoneba <strong>da</strong> kafas mesveurebsa <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>zaralebul qveSevrdomebs ubrZanes: SurisZiebisaTvis nu<br />
aCqardebian, xelsayrel dros <strong>da</strong>elodnon, manamde ki bedians<br />
Tavi moaCvenon megobrad.<br />
vaWrobis gar<strong>da</strong>, genuelebi bedianTan kargi urTierTobis<br />
Sesanar Cuneblad samxedro TvalsazrisiTac <strong>da</strong>interesebulni<br />
iyvnen 2 .<br />
genui<strong>da</strong>n gagzavnili rCeva-<strong>da</strong>rigeba kafelebs WkuaSi<br />
<strong>da</strong>uj<strong>da</strong>T <strong>da</strong> SurisZiebis nacvlad bedians megobroba Ses-<br />
Tavazes. magram bedianis gulis mogeba kafelebisaTvis ioli<br />
1 Atti della societa Ligurie, p. 321.<br />
2 Ibidem, p. 335, 338-339. werili Sedgenilia 1465 w. 15, 18 <strong>da</strong> 25 maiss.<br />
rogorc werili <strong>da</strong>n Cans, igi sxva<strong>da</strong>sxva dros iwerebo<strong>da</strong>, imis<strong>da</strong> mixedviT,<br />
rogori Tanmimdev robiT ganixilavdnen genuaSi kafasTan <strong>da</strong>kavSirebul sakiTxebs.<br />
werili sakmaod vrceli <strong>da</strong> Si naarsiT mravalferovania.<br />
464 465
ar un<strong>da</strong> yofiliyo. 1465 w. 1 dekembers genua<strong>da</strong>n kafas konsulisaTvis<br />
gagzavnil werilSi naTqvamia, rom `Cven kmayofilni<br />
varT mengreliis baton bendianosTan saqmeebis kargad<br />
SeTanx mebiT. magram ukeTu raime xarjebi iqneba gaweuli,<br />
gibrZanebT, mTlianad an nawilnawil <strong>da</strong>akisroT im genuelebs,<br />
vinc mis teritorize vaWroben an droebiT cxovroben~ 1 .<br />
zemoT moyvanili werili<strong>da</strong>n, marTalia, ar Cans, magram,<br />
saeWvoa, rom genuisaTvis iseTi rTuli <strong>sagareo</strong> viTarebis<br />
dros bedianTan <strong>da</strong>debul xelSekrulebaSi mxolod<br />
vaWrobasTan <strong>da</strong>kavSirebuli sa kiTxebi yofiliyo gaTvaliswinebuli.<br />
rogorc Semdgomi drois werili<strong>da</strong>n Cans, genuas ar akmayofileb<strong>da</strong><br />
bedianTan arsebuli urTierTobis done. igi<br />
ufro mWidro kavSirisaken miiswrafo<strong>da</strong>.<br />
1472 w. 15 dekembers kafas konsulisaTvis gagzavnil<br />
oficialur werilSi genuis proteqtorebi did kmayofilebas<br />
gamosTqvamdnen imis gamo, rom konsuli cdilob<strong>da</strong> mSvidobiani<br />
urTierToba <strong>da</strong>emyarebina yvela im xalxTan <strong>da</strong> mTavarTan,<br />
romlis teritoriazec mdebareob<strong>da</strong> re spublikis<br />
faqtoriebi: `aseve kmayofilni varT imiT,- werdnen isini,-<br />
rasac Tqven gvwerdiT sevastopolisis mTavar bendianTan<br />
mtkice mSvidobis <strong>da</strong>myarebis imedebze~ 2 .<br />
rogorc imave wlis 18 ivlisis erT-erTi vrceli werili<strong>da</strong>n<br />
Cans, kafas konsuls gofredo lerkaris proteqtorebis<br />
imedebi gaumarTle bia <strong>da</strong> bedianTan saqme ise mougvarebia,<br />
rom Tavi<strong>da</strong>n aucilebia SeiaraRebuli konfliqti 3 .<br />
un<strong>da</strong> vifiqroT, rom bedianTan `mtkice mSvidoba~,<br />
romelzec pro teqtorebi ase did imeds amyarebdnen, antios-<br />
1 Ibidem, p. 357. Sdr. Зевакин Е.С. и Пенчко Н.А., Очерки по истории<br />
генуэзских колоний на Запад ном Кавказе, c. 114; Анчабадзе З. В., Из истории<br />
средневековой Абхазии (VI-XVII вв), c. 246.<br />
2 Зевакин Е.С. и Пенчко Н.А., Ук. труд, c. 112-113; Анчабадзе З. В., Из истории<br />
средневековой Абхазии УК. труд, c. 246.<br />
3 Atti della societa Ligurie, v. II, parte I, p. 875.<br />
maluri koaliciis wevrebTan samegrelos mTavris kavSirs<br />
gamoricxav<strong>da</strong>.<br />
cxumis <strong>da</strong>cema, ZiriTa<strong>da</strong>d, <strong>da</strong>kavSirebuli iyo Sav zRvaSi<br />
osmalebis moqmede basTan. osmalebisagan Seviwroebulma genuelebma<br />
Tan<strong>da</strong>Tan miatoves TavianTi koloniebi. z. anCabaze<br />
varaudob<strong>da</strong>, rom genuelebs cxumi un<strong>da</strong> mietovebinaT kafas<br />
<strong>da</strong>cemamde (1475 w.) ori wliT adre, e. i. 1473 wels 1 . magram<br />
genuelebis cxumi<strong>da</strong>n wasvlis TariRis ufro <strong>da</strong>zusteba Sei-<br />
Zleba, radgan aRniSnul wels cxumis konsulia qristoforo<br />
de kanevale 2 . amde nad, ufro swori iqneba Tqma imisa, rom<br />
kafas <strong>da</strong>cemasTan er Tad genuelTa koloniam cxumSi arseboba<br />
Sewyvita.<br />
1474 wlis gazafxulze, rodesac veneciis elCi katerino<br />
Zeno uzun hasanis <strong>da</strong>valebiT evropaSi brundebo<strong>da</strong>, man,<br />
rogorc iTqva, poloneTi<strong>da</strong>n werili gaugzavna `samegrelos<br />
mefe melikos~ 3 . am dros odiSis mTavari iyo Sama<strong>da</strong>vle <strong>da</strong>diani<br />
(1474-1477), liparit <strong>da</strong>dianis Ze. Zenom mas osmalebis<br />
winaaRmdeg sabrZolvelad mouwo<strong>da</strong>. magram genuelTa zemoqmedebiTa<br />
<strong>da</strong> <strong>da</strong> Tavisi interesebis gaTvaliswinebiT, aseve<br />
50-60-ian wlebis mijnaze <strong>da</strong> 70-iani wlebis pirvel naxevar-<br />
Si arsebuli erTmaneTisagan sruliad gansxvavebuli viTarebebis<br />
Sefasebis Semdeg, is mxars aRar uWer<strong>da</strong> antios maluri<br />
koaliciis Seqmnis ideas, romlis ganxorcieleba axlo<br />
aRmosav leTsa <strong>da</strong> amierkavkasiaSi mxolod ay-yoiunlus saxelmwifos<br />
poziciebisa <strong>da</strong> gavlenis gaZlierebas gamoiwvev<strong>da</strong>. gansxvavebuli<br />
politikis gatareba miT ufro gamarTle buli<br />
Can<strong>da</strong>, rom genuis poziciebi Savi zRvispireTSi sustdebo<strong>da</strong>,<br />
osmaleTi ki jerjerobiT odiSis samTavros raime seriozul<br />
safrTxes ar uqmni<strong>da</strong>. osmalebis mier Savi zRvispireTis ak-<br />
1 Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии, c. 248.<br />
2 Canale G., Della Crimea, II, p. 338.<br />
3 XV saukunis italielTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, gv. 35. `meliqi~<br />
arabu lad niSnavs mflobels, gamgebels, mefes.<br />
466 467
lebas bediani, albaT naklebad angariSgasawev epizo<strong>da</strong>d Tvli<strong>da</strong>,<br />
maSin, rodesac yvela qarTvelisaTvis zedmiwevniT kargad<br />
cnobili iyo uzun hasanTan `megobrobis~ Sedegebi.<br />
2. odiSis samTavros osmaleTTan<br />
urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
(XVI s. 50-iani wlebi)<br />
osmaleTis gavlena <strong>da</strong>savleT saqarTveloSi ise myari ar<br />
iyo, rogorc iranisa aRmosavleT saqarTveloSi. imereTis<br />
samefosa <strong>da</strong> samTavroebis Sinaur saqmeebSi Carevis xelsayrel<br />
pirobebs qmni<strong>da</strong> maTi swrafva gankerZoebisaken. odiSisa<br />
<strong>da</strong> guriis mTavrebi jer kidev amasiis zavamde (1555 w.)<br />
atarebdnen iseT <strong>politika</strong>s, romliTac isini sulTnis<br />
morCile baSi aRmoCndnen.<br />
sainteresoa erTi anonimi venecielis cnoba, sai<strong>da</strong>nac<br />
vigebT, rom odiSis mTavari osmaleTs xarks ar uxdi<strong>da</strong>.<br />
rogorc sulTnis vasali, igi valdebuli iyo, 30 (!) aTasi<br />
mxedriT emsaxura sulTnis jarSi, yov elTvis roca sparselebis<br />
winaaRmdeg saomrad wavido<strong>da</strong>. `qarTvelebi berZnuli<br />
rwmenisani, Tavisufalni <strong>da</strong> <strong>da</strong>uxarkavni arian, maT mTavars<br />
<strong>da</strong>diani hqvia. yovelTvis, roca sulTani sparselebis winaaRmdeg<br />
saomrad midis, <strong>da</strong>diani 30 aTasi mxedriT emsaxureba<br />
sulTans~ 1 .<br />
saeWvoa, rom maSin amxela samxedro Zala hyolebo<strong>da</strong><br />
samegrelos samTavros. magram, am SemTxvevaSi imas ki ara<br />
aqvs ga<strong>da</strong>mwyveti mniSvneloba ramdeni jari hyav<strong>da</strong> <strong>da</strong>dians,<br />
aramed <strong>da</strong>dianis sulTnisadmi valdebulebis faqts. <strong>da</strong>dianisaTvis<br />
amgvari valdebulebis <strong>da</strong>kisreba, vfiqrob, amasiis<br />
zavis Semdeg un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo.<br />
1 Archivio storico italiano, ossia raccolta di opera e documenti fi nora inediti e<br />
divenuti. La storia d’Italia, t. VIII, parte I, Firenze, 1843, p. 314.<br />
amasiis zavamde, rom odiSis samTavrosa <strong>da</strong> osmaleTis<br />
saxelmwi fos Soris urTierToba winaaRmdegobrivi iyo, kargad<br />
Cans ungreli diploma tis anTal veranCiCis mier konstantinopoli<strong>da</strong>n<br />
mefe ferdian disaTvis gag zavnili moxsenebiTi<br />
baraTi<strong>da</strong>n. veranCiCis cnoba exmaureba e. alberis im<br />
cnobasac, romelSic gadmocemuli iyo qarTvel-sparselTa<br />
jaris mier os malebisaTvis miyenebul zianze kapadokiaSi.<br />
anTal veranCiCis 1554 w. 3 maiss konstantinopoli<strong>da</strong>n mefe<br />
ferdinandisTvis gagzavnil moxsenebiT baraTSi naTqvamia,<br />
rom `sulTani gagzavnis 10 galeras Sav zRvaSi, raTa maTi<br />
saSualebiT ga<strong>da</strong>iyvanos yirimeli TaTrebi kapadokiaSi<br />
qarTvelTa winaaRmdeg, romelTa ricxvi, rogorc amboben,<br />
50.000-s Zlivs adgens~ 1 . imave wlis agvistosTvis gairkva,<br />
rom `is samniCbian galerebs, romlebic Sav zRvaSi TaTrebis<br />
ga<strong>da</strong>sayvanad iqnen gagzavnilni, kolxeTis CrdiloeTiT mcxovrebma<br />
megrelebma... mdi nareSi moZraobis saSualeba ar<br />
misces <strong>da</strong> axla am galerebs arc win <strong>da</strong> arc ukan ar Seu-<br />
ZliaT svla. axla kidev sam xomalds amzadeben am galerebis<br />
gamosaxsnelad, Tumca STabeWdileba iseTia, rom maTi gagzavna<br />
Se<strong>da</strong>rebiT ufro nela iqneba ganxorcielebuli~ _ aRni-<br />
Snavs a. veranCiCi 2 . rogorc a. veranCiCma 1454 wlis seqtemberSi<br />
gaark via, `gasul zafxuls sulTnis brZanebiT Sav<br />
zRvaSi gavidnen samniCbiani (triremi) galerebi, _ pirvelad<br />
xuTi, xolo mogvianebiT ki sami, magram ara im <strong>da</strong>niSnulebiT,<br />
rac zRvaSi gasvlisas iyo gamocxadebuli. saqme ima Sia, rom<br />
Turqebi arafers ar akeTeben dezorientaciis <strong>da</strong> dezinformaciis<br />
gareSe. pirveli xuTi galera imisTvis ki ar iyo<br />
gagzavnili, yirimis TaTarTa aziaSi ga<strong>da</strong>yvana <strong>da</strong>ecvaT <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>narCeni sami galerac imisaT vis rom saCqarod <strong>da</strong>xmareba<br />
gaewiaT md. rionze saxifaTo mdgomareobaSi mox vedril<br />
winamorbed galerebisaTvis, ara, sulac ara, radganac isini<br />
1 tardi l., anTal veranCiCis moxsenebiTi baraTebi, gv. 139.<br />
2 iqve, gv. 137-138.<br />
468 469
xom mTeli am xnis ganmavlobaSi srulebiTac ar imyofebodnen<br />
saSiS mdgomareobaSi. mTavari mizezi mdgomareob<strong>da</strong>, rom<br />
ga<strong>da</strong>saxadi aeRoT me grelebisgan <strong>da</strong> kolxeTis miwaze mcxovreb<br />
sxva qarTvelebisagan, Tan yuradReba mieqciaT iqauri<br />
sanapiro wylebisaTvis, raTa evropelebs ar miscemo<strong>da</strong>T SesaZlebloba<br />
rom sparselTaTvis zarbaznebi ga<strong>da</strong>ecaT. saqme<br />
imaSia, rom Turqebma marTlac miiRes amgvari saxis cnoba,<br />
rom mzaddeba aseTi aqcia q. kafaSi mcxovrebi komersantebis<br />
meSveobiT. swored es iyo pirveli xuTi galeris gagzavnis<br />
mTavari mizezi. momdevno sami galera gagzavnili iyo azovis<br />
zRvaSi kazakebisa <strong>da</strong> rusebis winaaRmdeg, raTa yirimis<br />
TaTrebs <strong>da</strong>xmarebodnen~ 1 .<br />
rogorc moyvanili vrceli amonaridi<strong>da</strong>n Cans, megrelebs<br />
md. ri onSi marTlac moumwyvdeviaT osmaleTis galerebi <strong>da</strong><br />
ga<strong>da</strong>saxadebis gad ax<strong>da</strong>zec uars ambobdnen.<br />
zemoTqmuli<strong>da</strong>n gamomdinare, gasagebia, Sah Tamazis <strong>da</strong>intereseba<br />
odiSis samTavros <strong>da</strong>sustebiT <strong>da</strong> mezoblebTan misi<br />
cudi urTierTobiT. amitom iyo, rom Sahi imereTis mefes<br />
aqezeb<strong>da</strong> odiSis samTavros <strong>da</strong>sapyrobad 2 . rogorc Cans iranis<br />
diplomatebis amgvarma agitaciam Tavisi Sedegi gamoiRo <strong>da</strong><br />
<strong>da</strong>diansa <strong>da</strong> mefes Soris urTierToba uaRresad <strong>da</strong>i Zaba.<br />
1557 wels odiSis mTavarma levan I-ma (1532-1572) <strong>da</strong>dianma<br />
sulTans xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> aRuTqva <strong>da</strong> ZRvnad Zvirfasi<br />
qvebi gaugzavna. samagierod mTavars osmaleTis flotiT imereTis<br />
(`kolxeTis~) mefe bagrat III-isaT vis angariSis gasworeba<br />
sur<strong>da</strong> 3 . <strong>da</strong>diani amgvarad cdilob<strong>da</strong> Tavisi <strong>da</strong>moukideblobis<br />
SenarCunebas. ai rogor agviwers marino kavali<br />
<strong>da</strong>dianis os maleTTan urTierTobas 1560 wels: `megrelebi,<br />
miuxe<strong>da</strong>vad imisa, rom es marTlmadidebeli qristianebi, osmalebTan<br />
<strong>da</strong>axloebulni <strong>da</strong> maTi qve Sevrdomni arian, cdiloben<br />
1 iqve gv. 139.<br />
2 Magyar diplomáczial emlekek Mátyas király korából 1458-1490, p. 249.<br />
3 Ibidem.<br />
yvelaferi maT gareSe gaakeTon. oTxi Tu xuTi wlis win 1 .<br />
maTi mefe Tu mTavari <strong>da</strong>diani, romelsac sisx lismRvreli<br />
omi hqon<strong>da</strong> CerqezebTan, pira<strong>da</strong>d wavi<strong>da</strong> konstantino polSi<br />
sulTanTan <strong>da</strong>x marebis saTxovnelad 2 <strong>da</strong> eqvsi galera miiRo.<br />
ma gram osmalebi ise <strong>da</strong>ex marnen, rom misTvis naTeli Seiqmna,<br />
sulTnis mona <strong>da</strong> masze ufro <strong>da</strong>mokidebuli xdebo<strong>da</strong>, vidre<br />
<strong>da</strong>xmarebas iReb<strong>da</strong>. es mterTan brZolaze mZime iyo. amitom<br />
Semdeg wels, man madloba moaxsena sulTans gaweuli <strong>da</strong>xmarebisaTvis,<br />
Cerqezebs mourig<strong>da</strong>, romlebTanac meti samarTlianoba<br />
naxa, vidre TurqebTan~ 3 .<br />
qarTulma wyaroebma ician levan I <strong>da</strong>dianis stambolSi<br />
mog zaurobis ambavi, magram zogierTi detali mainc <strong>da</strong>zustebas<br />
moiTxovs.<br />
<strong>da</strong>dianis viziti sulTanTan, vaxuSti batoniSvilis mixedviT,<br />
un<strong>da</strong> momx<strong>da</strong>riyo 1568-1572 wlebs Soris 4 . marTalia, arc<br />
marino kavali iZleva zust TariRs, magram naTelia, levani<br />
1560 wlamde (ufro swori iqnebo<strong>da</strong> gveTqva XVI saukunis<br />
50-iani wlebis meore naxevari) yofila stambolSi. <strong>da</strong>dianis<br />
stambolSi yofnis dros <strong>da</strong>zusteba <strong>da</strong> zogierTi sxva informaciis<br />
mopoveba SeiZleba ungreTis mefis stamboleli elCis<br />
anTal veranCiCis 5 `angariSebi<strong>da</strong>n~. 1557 w. 16 Tebervals veranCiCi<br />
wer<strong>da</strong>, rom stam bolSi samegrelos mTavars eliano.<br />
veranCiCis imave wlis 1 martis moxsenebaSi naTqvamia, rom<br />
<strong>da</strong>diani ukve stambolSia. `ukve gvaqvs zusti cnobebi samegrelos<br />
mTavris Camosvlaze, _ swers veran CiCi, _ igi Camo-<br />
1 albaT, 1557 wels.<br />
2 habsburgebis elCis konstantinopolSi busbekis mixedviT, <strong>da</strong>diani 1560<br />
wels Casula osmaleTis sataxtoSi. The turkish letters of Ogier Chiselin de Busbecq<br />
imperial ambasciador at Constantinople 1554-1564. Newly translated from the<br />
latin of the elzevir edition of 1633 by S. Foster, Oxford, 1937, p. 223.<br />
3 Alberi E., p. 279.<br />
4 qarTlis cxovreba, IV, gv. 816.<br />
5 anTal veranCiCi (1504-1573) _ ungraTis humanitaruli istoriografiis<br />
gamoCe nili warmomadgeneli, cnobili diplomati <strong>da</strong> poeti. orjer (1553-1557<br />
<strong>da</strong> 1567-1568) iyo un greTis mefis elCad konstantinopolSi.<br />
470 471
Zan<strong>da</strong> zRviT, Cveni 16 Tebervlis angariSis gamogzav nis<br />
meore dRes. mis Camosvlasa <strong>da</strong> mdgomareobaze imitom gatyobinebT,<br />
rom Cvenma xlxma mTavris avtoritetulobaze imaze<br />
meti warmodgena ar iqonios, vidre si namdvileSi Tavad aris.<br />
igi Camovi<strong>da</strong>, rogorc `mefe sruliad samegre losi~. man es<br />
tituli sul axlaxan miiRo, magram amis miuxe<strong>da</strong>vad am Cvens<br />
mters did mniSvnelobas nuravin nu mianiWebs. <strong>da</strong>e, Tqvenma<br />
udidebulesobam icodes, rom am pirze ver ityviT egviptis<br />
ro melime nebismier patara me feze mets. miuxe<strong>da</strong>vad imisa,<br />
rom igi vrcel mamulebs flobs <strong>da</strong> saTaveSi udgas sakmaod<br />
mravalricxovan xalxs, didi simdidris patroni mainc ar<br />
aris. ise iqceva, rogorc Cveulebrivi xalxis wri<strong>da</strong>n gamosuli<br />
ubralo a<strong>da</strong>miani. tituli rom ar hqondes, aravin<br />
ifiqrebs mis mefobas. ar icavs sasaxlis ceremonialebs <strong>da</strong><br />
wesebs. Tavisi qceviT ifuWebs avtoritets, araviTar yuradRebas<br />
ar aqcevs sakuTari Rirsebis warmoCenas. SevecadeT moeyvanaT<br />
CvenTan misi amalis romelime wevri, raTa Segvetyo<br />
raime same grelos Sesaxeb. rodesac amis Sesaxeb acnobes, man<br />
ganacxa<strong>da</strong>, rom mzad iyo aramcTu sxva vinme, aramed TavaT<br />
mosuliyo, Tuki qalaqis guberna toris nebarTva iqnebo<strong>da</strong>.<br />
saqme isaa, rom igi CvensaviT mkacri <strong>da</strong>cvis qveS imyofeba.<br />
aRsaniSnavia, rom samegrelos mTavari TviTon Camovi<strong>da</strong><br />
elCis saxiT, Tumca man es gaakeTa mezobel Cerqezebze SurisZiebis<br />
mizniT 1 , radganac maT mouklavT mamamisi 2 . am mizniT<br />
mefes maT winaaRmdeg gaugzavnia jari, ma gram man migvaxvedra,<br />
rom misi saxmeleTo samxedro nawilebi ver gauZlebdnen<br />
Cerqezebis Zlier laSqars. igi <strong>da</strong>rwmunebula, rom sazRvao<br />
flotis gareSe verafers gaxdebo<strong>da</strong> mtris winaaRmdeg. man<br />
1 beri egnataSvilis mixedviT, levan I <strong>da</strong>diani sulTans jariT <strong>da</strong>xmareba<br />
sTxova imereTis mefe giorgi II-isa <strong>da</strong> giorgi gurielisagan Tav<strong>da</strong>cvisaTvis<br />
(qarTlis cxovreba, II, gv. 361; qarTlis cxovreba, IV, gv. 816).<br />
2 levan I <strong>da</strong>dianis mama giorgi <strong>da</strong>diani marTlac jiqebTan brZolaSi<br />
<strong>da</strong>iRupa 1533 wels (iqve). amasve gadmogvcems vaxuSti batoniSvili (qarTlis<br />
cxovreba, IV, gv. 811.<br />
sulTans saCu qrad Camoutana Zvirfasi qvebiT moWedili Tasi,<br />
raTa sTxovos mas niCbiani galerebi. am Txovnis Sesrulebis<br />
SemTxvevaSi mefem ga<strong>da</strong>saxadebic ki ikisra, romlisganac igi<br />
aqamde Tavisufali iyo~ 1 .<br />
rac Seexeba <strong>da</strong>dianis mogzaurobis mizans, vis winaaRmdeg<br />
sWirde bo<strong>da</strong> mas osmalTa <strong>da</strong>xmareba, marino kavalic Cerqezebs<br />
asaxelebs. <strong>da</strong> dianis stambolSi Casvlis mizezsa <strong>da</strong><br />
mizanSi ver garkveula bus bekic 2 , roca am bobs: `erTni amtkiceben,<br />
rom samegrelos mTavari konstantinopolSi suleimanis<br />
mopatiJebiT Camovi<strong>da</strong> TurqeTTan samxedro kavSiris<br />
<strong>da</strong>sadebad. es awyobT am ukanasknelT sparseTis wi naaRmdeg<br />
omis sawarmoeblad. meo reni irwmunebian, rom igi aq Camovi<strong>da</strong><br />
suleimanisaTvis ramdenime xomaldis saTxovnelad, mezoblebTan<br />
omis <strong>da</strong>wyebis SemTxvevaSi gamosyeneblad. ima sac<br />
amboben, rom man suleimans xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong>c ki aRuTqva, Tuki<br />
Txovnas Seusruleb<strong>da</strong>~ 3 @vaxuSti baton iSvilis mixedviT, <strong>da</strong>diani<br />
imereTis mefe giorgi II-s (1564-1585) <strong>da</strong> giorgi guriels<br />
(1564-1583) ebrZo<strong>da</strong>. qarTuli wyaroebiT, sulTani<br />
<strong>da</strong>dians xomaldebiT ki ar <strong>da</strong>exmara, rogorc kavali ambobs,<br />
`aramed mwe eyo <strong>da</strong>dians xonTqari, mosca azrum-trapizonis<br />
spani~ 4 . kavalis cnobas un<strong>da</strong> miesa<strong>da</strong>gebodes e. TayaiSvilis<br />
mier gamoqveynebuli sigeli, romelic, marTalia, levan II<br />
<strong>da</strong>dianis (1611-1657) xanas ganekuTvneba (e. TayaiSvili sabuTs<br />
aTariRebs 1639-1657 wlebiT), magram levan I-is mmarTvelobis<br />
erT epizods asaxavs. `papa Cueni lion <strong>da</strong>diani stambols<br />
wasula, _ wers levan II, _ ... <strong>da</strong> qristekoCi 5 stambols<br />
warutania, <strong>da</strong> iq papa Cuens gamarjvebia, <strong>da</strong> imaTi ZaliT<br />
1 tardi l. ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi, gv. 77.<br />
2 auherius busbeki elCobis wevri iyo anTal veranCiCTan erTad.<br />
3 tardi l., <strong>da</strong>sax. naSromi, gv. 85.<br />
4 qarTlis cxovreba, IV, gv. 816; qarTlis cxovreba II, gv. 361; <strong>saqarTvelos</strong><br />
isto riis narkvevebi, IV, gv. 124.<br />
5 waCxuris mTavarangelozisaTvis Sewiruli yma.<br />
472 473
gamarjvebuli mo sula, <strong>da</strong> cxra xomaldi 1 bedniers xvanTqars<br />
wyalobad mieca, <strong>da</strong> maTs aqeT wa mobrZanebula, qristekoCi iq<br />
stambols <strong>da</strong>ugdia xomaldebis winamZRu arad, <strong>da</strong> mdivnobac<br />
uboZebia, <strong>da</strong> ufrosobai xomaldis~ 2 .<br />
qarTul wyaroSi gadmocemul ambavs, marTalia, TariRi<br />
ar uzis <strong>da</strong> arc imazea miTiTebuli, ra mizniT sWirdebo<strong>da</strong><br />
lavan I-s sulTnis xomaldebi <strong>da</strong> arc am xomaldebiT miRweul<br />
Sedegzea raime naTqvami, ma gram vfiqrob, levan II <strong>da</strong><br />
marino kavali levan I-is stambolSi erTsa <strong>da</strong> igive mogzaurobaze<br />
gadmogvcemen. levan II-s sigelis Sedgenis dros ar<br />
sWirdebo<strong>da</strong> vrclad SeCerebuliyo amjerad saintereso sakiTxze.<br />
mas sur<strong>da</strong> waCxurulis ojaxisa <strong>da</strong> misi Zmis, qristekoCis,<br />
eklesiisaTvis Sewirulobis <strong>da</strong>dgena, raTa kvlav gaeaxlebina<br />
maTze eklesiis ufleba. amisaTvis `es Zveli wignebi<br />
vnaxeT lion <strong>da</strong>dianis, mamias <strong>da</strong> manuCaris <strong>da</strong> mamis Cvenis<br />
(manuCar I <strong>da</strong>diani _ e.m.), <strong>da</strong> mokiTxuli vqeniT <strong>da</strong> wignebicai<br />
vnaxeT, asre Sewiruli ga movi<strong>da</strong>~ 3 .<br />
SeiZleba <strong>da</strong>rwmunebiT iTqvas, rom levan I <strong>da</strong>diani mxolod<br />
erTxel ar eaxla sulTans samxedro <strong>da</strong>xmarebis saTxovnelad.<br />
levan II <strong>da</strong> marino kavali gadmogvcemen levan I-is<br />
Casvlaze <strong>da</strong>axloebiT 1557 wels. busbekis mixedviT, igi<br />
stambolSi yofila 1560 welsac 4 , xolo vax uSti batoniSvili,<br />
rogorc ukve iTqva, mis mogzaurobas aRniSnavs 1568-<br />
1572 wlebs Soris pe riodSi.<br />
rodesac marino kavalis cnobas va<strong>da</strong>rebT masze adre<br />
moyvanil un greTis istoriuli wyaroebi<strong>da</strong>n amoRebul cnobas,<br />
ise Cans, rom 1557 wels <strong>da</strong>dianma levan I-ma jer despani<br />
gagzavna sulTanTan, xarkis ga<strong>da</strong>x<strong>da</strong> aRuTqva <strong>da</strong> Zvirfasi<br />
1 marino kavalis mixedviT, sulTans <strong>da</strong>dianisaTvis 6 xomaldi miucia.<br />
2 <strong>saqarTvelos</strong> siZveleni, t. II, e. TayaiSvilis re<strong>da</strong>qtorobiT, tf., 1909,<br />
gv. 79.<br />
3 iqve.<br />
4 The turkish letters of Ogier Chiselin de Busbecq imperial ambasciador at<br />
Constantinople 1554-1564, p. 223.<br />
saCuqrebic miarTva imereTis mefis winaaRmdeg <strong>da</strong>x marebis<br />
sanacvlod. magram safiqrelia, rom <strong>da</strong>dianis de spani stamboli<strong>da</strong>n<br />
uariT gamoistumres. amitom iZulebuli <strong>da</strong>diani<br />
pira<strong>da</strong>d wavi<strong>da</strong> stambols <strong>da</strong> sulTans azri Seacvlevina.<br />
levan II amitom ambobs: `iq papa Cuens ga marjuebia, <strong>da</strong> imaTi<br />
ZaliT gamarjvebuli mosula~, e. i. xomaldebi moiy vana.<br />
magram imis garkveva, levan I-s imereTis mefe bagratTan<br />
Tu Cerqezeb Tan sabrZolvelad sWirdebo<strong>da</strong> osmalTa xomaldebi,<br />
amis <strong>da</strong>dgena <strong>da</strong>matebiTi wyaroebis mopovebis gareSe<br />
ver xerxdeba. SeiZleba mxolod va raudi, rom stambolSi,<br />
sa<strong>da</strong>c levan I-is agentebi, albaT, imyofebodnen, Segnebulad<br />
avrcelebdnen xmas, TiTqos levan I <strong>da</strong>dians xomaldebi Cerqezebis<br />
winaaRmdeg sWirdebo<strong>da</strong>. am gziT un<strong>da</strong> gaCeniliyo<br />
marino kavalis informaciaSi cnoba samegrelos mTavris Cerqezebis<br />
wi naaRmdeg omisaTvis mzadebis Sesaxeb.<br />
474 475
wyaroebi <strong>da</strong> literatura<br />
abubeqr bin abdulahi, gamarjvebaTa wigni. Turquli teqstri<br />
qarTuli Targ maniT, SesavliTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT gamosacemad moamza<strong>da</strong> m.<br />
iluriZem, Tb., 2006<br />
abulaZe c., oTxi Turquli dokumenti imereTis mefis solomon<br />
II-is Sesaxeb, Tsu-s Sromebi, t. 121, Tb., 1967<br />
abulaZe c., samcxe-saaTabagos istorii<strong>da</strong>n (XVI s. 80-iani wlebi).<br />
`mra valTavi, filologiur-istoriuli Ziebani, Tb., 1989<br />
araqel <strong>da</strong>vriJecis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. Targmani,<br />
Sesavali <strong>da</strong> komen tarebi k. kuciasi, Tb., 1974<br />
arqanjelo lamberti, samegrelos aRwera, Targmani italiuri<strong>da</strong>n<br />
al. Wyoniasi. meore gamocema l. asaTianis winasityvaobiT,<br />
re <strong>da</strong>qciiT <strong>da</strong> SeniSvnebiT, Tb., 1938<br />
beraZe T., zRvaosnoba Zvel saqarTveloSi. Tb., 1981<br />
beraZe T., zRvaosnoba <strong>da</strong> sazRvao vaWroba Sua saukuneebis<br />
saqarT veloSi (sadoqtoro disertacia), Tb., 1985<br />
berZeniSvili n., ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
XVI-XVII saukuneTa mijnaze. `<strong>saqarTvelos</strong> istoriis<br />
sakiTxebi~, IV, Tb., 1967<br />
bocvaZe T., Crdilo kavkasiis xalxebi ruseT-<strong>saqarTvelos</strong><br />
urTier TobaSi (XVI-XVII ss.). `<strong>saqarTvelos</strong> feo<strong>da</strong>luri xanis<br />
istoriis sakiTxebi~, II, Tb., 1972<br />
brose m., <strong>saqarTvelos</strong> istoria, naw. I, Tb., 1895<br />
gabaSvili v., qarTuli feo<strong>da</strong>luri wyobileba (Se<strong>da</strong>rebiTi Seswavlis<br />
c<strong>da</strong>), Tb., 1956<br />
gabaSvili v., qarTuli diplomatiis istorii<strong>da</strong>n (saqarTvelo<br />
<strong>da</strong> antiosmaluri koaliciebi XV-XVII ss.). „masalebi <strong>saqarTvelos</strong>a<br />
<strong>da</strong> kavkasiis istoriisaTRvis“, nakv. 31, Tb. 1964<br />
gabaSvili v., XVI-XVIII ss. <strong>saqarTvelos</strong> qalaqebi maxlobeli<br />
aRmosavleTis savaWro urTierTobaTa Suqze. krebulSi:<br />
narkvevebi maxlobeli aRmosavleTis istorii<strong>da</strong>n, Tb., 1966<br />
gelaSvili n. iran-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n,<br />
T., 1995<br />
georgika, bizantieli mwerlebis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb,<br />
VIII. berZnuli teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosca<br />
<strong>da</strong> ganmartebebi <strong>da</strong>urTo s. yayxCiSvilma, Tb., 1970<br />
giorgaZe b., venecieli avtoris marino sa nutos cnobebi<br />
saqarT veloze (XV-XVI ss. mijna). krebulSi: evropis istoriis<br />
problemebi, II, Tb., 1978<br />
dumbaZe m., aRmosavleT kaxeTis (saingilo) istorii<strong>da</strong>n, Tb.,<br />
1953<br />
evlia Celebis `mogzaurobis wigni~. Turquli<strong>da</strong>n Targmna,<br />
komen tarebi <strong>da</strong> gamokvleva <strong>da</strong>urTo g. fuTuriZem. nakv. I, qarTuli<br />
Targmani, Tb ., 1971<br />
evlia Celebis `mogzaurobis wigni~. Turquli<strong>da</strong>n Targmna,<br />
komen tarebi <strong>da</strong> gamokvleva <strong>da</strong>urTo g. fuTuriZem. nakv. II,<br />
gamokvleva, komentarebi, Tb., 1973<br />
vaTeiSvili d., nikifore irbaxis kval<strong>da</strong>kval. gaz. `komunisti~,<br />
#175, 177, 178, 1983<br />
TamaraSvili m. istoria kaTolikobisa qarTvelTa Soris,<br />
tf., 1902<br />
TamaraSvili m., qarTuli eklesia <strong>da</strong>sabami<strong>da</strong>n dRemde. re<strong>da</strong>qcia<br />
gaukeTes, winasityvaoba <strong>da</strong>urTes <strong>da</strong> gamosacemad moamzades<br />
z. aleqsiZem <strong>da</strong> j. odiSelma, Tb., 1995<br />
TayaiSvili e., sami istoriuli qronika, tf., 1890<br />
TayaiSvili e., <strong>saqarTvelos</strong> siZveleni, III, tf., 1910<br />
TayaiSvili e. arqeologiuri mogzauroba samegreloSi.<br />
Zveli saqarT velo, III, 1912-1913<br />
Toma mewofeli. Targmani, Sesavali werili <strong>da</strong> komentarebi<br />
prof. l. meliqseT-begisa, Tb., 1937<br />
TurqeT-sparseTis omi <strong>da</strong> qristiani qarTvelebi. 1577-1581. italiuri<strong>da</strong>n<br />
Targ mna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo e.<br />
mamisTvaliSvilma, Tb. 1987<br />
476 477
Turquli wyaroebi XVI s. I meoTxedis samcxe-saaTabagos<br />
istori isaTvis. Turquli dokumentebi qarTuli TargmaniT,<br />
gamokvleviTa <strong>da</strong> SeniSvnebiT gamosca c. abulaZem, Tb., 1983<br />
ibrahim feCevis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> kavkasiis Sesaxeb.<br />
teqsti qarTuli TargmaniTurT gamosca, Sesavali <strong>da</strong> SeniSvnebi<br />
<strong>da</strong>urTo s. jiqiam, Tb., 1964<br />
ingoroyva p. giorgi merCule. qarTveli mwerali meaTe saukunisa,<br />
naw. I, Tb., 1954<br />
isqander munSis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. sparsuli<br />
teqsti qarTuli TargmaniTa <strong>da</strong> SesavliTurT gamosca v. fu-<br />
TuriZem, Tb., 1969<br />
kandelaki n., qarTuli saelCo mWermetyveleba, Tb., 1966<br />
kasraZe t., romis propagan<strong>da</strong> <strong>da</strong> kaTolikuri misiebi saqarTveloSi<br />
(sadisertacio naSromi istoriul mecnierebaTa kandi<strong>da</strong>tis<br />
xarisxis mosapoveblad), Tb., 1947, gv. 79.<br />
kacitaZe d. XVI-XVII saukuneTa sparsuli dokumenturi<br />
wyaroebi <strong>saqarTvelos</strong> istoriisaTvis. `kavkasiur-axloaRmosavluri<br />
krebuli~, II, Tb., 1962<br />
kacitaZe d. iran-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n.<br />
Tsu Sromebi, 108, 1964,<br />
kacitaZe d., `iskanderis anonimis~ cnobebi <strong>saqarTvelos</strong><br />
Sesaxeb. Tsu Sromebi, 116, aRmosavleTmcodneobis seria, Tb.,<br />
1966<br />
kacitaZe d., qarTul-iranuli urTierTobi<strong>da</strong>n, `ciskari,<br />
#8, 1978<br />
kacitaZe d., saqarTvelo XIV=XV saukuneTa mijnaze (sparsuli<br />
<strong>da</strong> sparsulenovani wyaroebis mixedviT) Tb., 1968<br />
kiknaZe v. <strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n,<br />
`mna Tobi~, 1982, #9<br />
kiknaZe r. saqarTvelo-iranis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n XV<br />
sauku nis meore naxevarSi. iv. javaxiSvilis saxelobis istoriis<br />
institutis Sromebi, VI, Tbi, 1964<br />
kiknaZe r., qarTveli <strong>da</strong> azerbaijaneli xalxebis sabrZolo<br />
Tanamego brobis istorii<strong>da</strong>n. Tsu Sromebi, 108, 1964<br />
kotetiSvili v., robais struqtura. Tsu Sromebi, t. 250,<br />
aRmosav leTmcodneoba, Tb., 1985<br />
kucia k., kavkasiuri elementi sefianTa iranis politikur<br />
sar bielze. `maxlobeli aRmosavleTis istoriis sakiTxebi,, Tb.,<br />
1963<br />
kucia k., grigol <strong>da</strong>ranaRcis cnoba svimon I-is stambolSi<br />
tyveobis Sesaxeb. saqarTverlos istoriis aRmosavluri masalebi,<br />
Tb., 1975<br />
luis xili fernandesi <strong>da</strong> xose manuel floristani,<br />
qarTveli mefee bis wer ilebi: svimon I-is qarTli<strong>da</strong>n filipe II-s<br />
<strong>da</strong> Teimuraz I-is kaxeTi<strong>da</strong>n filipe IV-s (Targmani espanuri<strong>da</strong>n).<br />
krebulSi: <strong>saqarTvelos</strong> urTierToba evropisa <strong>da</strong> amerikis<br />
qvey nebTan, II, Tb., 1995<br />
maisuraZe g., qarTveli <strong>da</strong> somexi xalxebis urTierToba<br />
XIII-XVIII saukuneebSi, Tb., 1982<br />
mamisTvaliS vili e., sefianTa iranSi mimdinare politikuri<br />
brZola <strong>da</strong> qarTvelebi (1576-1578), `macne~, ist. seria, 1977,<br />
#1<br />
mamisTvaliSvili e., saqarTvelo hans Siltbergeris `mogzaurobis<br />
wignSi, `macne~, istoriis seria, 1980, #2<br />
mamisTvaliSvili e., <strong>saqarTvelos</strong>. sgareo politikuri<br />
urTierTo bani XV saukunis meore naxevarsa <strong>da</strong> XVI saukuneSi,<br />
Tb., 1981<br />
mamisTvaliSvili e. goris istoria, I (1801 wlamde), Tb.,<br />
1994<br />
mamisTvaliSvili e., saqarTveloSi kaTolicizmis gavrcelebis<br />
cdebi <strong>da</strong> qarTvelTa <strong>diplomatia</strong> XVII-XVIII saukuneebSi.<br />
`qarTuli <strong>diplomatia</strong>~, weliwdeuli, #8, 2001<br />
mamisTvaliSvili e., saqarTvelo-ierusalimis urTierTobis<br />
isto rii<strong>da</strong>n (XVI-XVII ss.), Tb., 2008<br />
478 479
mari n., berZnuli sapatriarqo wignsacavis qarTul xelnawerebis<br />
mokle aRweriloba. <strong>da</strong>sabeW<strong>da</strong>d moamza<strong>da</strong> e. metrevelma,<br />
Tb., 1955<br />
XV saukunis italiel mogzaurTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong><br />
Sesaxeb. italiuri<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi<br />
<strong>da</strong>urTo e. mamisTvaliSvilma, Tb., 1981<br />
XIV-XV ss. arabi istorikosebis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb.<br />
ara buli<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi<br />
<strong>da</strong>urTo d. goColeiSvilma, Tb., 1981<br />
menabde l., Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, I, nakv. II,<br />
Tb., 1980<br />
menabde l., Zveli qarTuli mwerlobis kerebi, II, Tb.,<br />
1980<br />
metreveli e., masalebi ierusalimis qarTuli koloniis<br />
istoriisaTvis (XI-XVII ss.), Tb., 1962<br />
mirxondi, Tarixe roubaT as-safa, VI, Teirani, 1923<br />
morTaza mehdi faTemi, sparsuli masalebi XVI-XVII saukuneebis<br />
qarTvel moRvaweTa Sesaxeb, Tb., 1982<br />
naTaZe gr., saukunis siRrmi<strong>da</strong>n. XVI saukunis germaneli misionerimog<br />
zauri <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb, `droSa~, 1961, #11<br />
niniZe d., <strong>saqarTvelos</strong> saxelmwifos <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong> <strong>da</strong><br />
diploma tia XIV saukunis bolos <strong>da</strong> XV saukunis <strong>da</strong>mdegs.<br />
qare Tuli diplomatiis istoriis narkvevebi, I, Tb., 1998<br />
paiWaZe g., ramdenime sabuTi ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis<br />
is toriisaTvis XVII saukunis meore naxevarSi. `saistorio<br />
moambe~, t. 27-28<br />
paiWaZe d., evropis qveynebis antiosmaluri koalicia <strong>da</strong><br />
saqarT velo, Tb., 1989<br />
parizis qronika, anu cxovreba saqarTveloÁsa <strong>da</strong> didi<br />
mouravis ambebi, meore ghamocema z. WiWinaZisagan, Tf., 1903<br />
Jan-lui bake gramoni, osmalebi <strong>da</strong> saqarTvelo XVI sauku-<br />
nis pirvel meoTxedSi. `macne~, istoriis seria, #3, 1978<br />
Jan Sardenis mogzauroba sparseTsa <strong>da</strong> aRmosavleTis sxva<br />
qveynebSi (cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb). franguli<strong>da</strong>n Targmna,<br />
gamokvleva <strong>da</strong> komentarebi <strong>da</strong>urTo m. mgalobliSvilma, Tb.,<br />
1975<br />
Jor<strong>da</strong>nia g., ucxoel mogzaurTa cnobebi <strong>saqarTvelos</strong><br />
Sesaxeb XVII saukuneSi, `mnaTobi~, #2, 1962<br />
JuJunaZe o. XV saukunis pirveli naxevris <strong>saqarTvelos</strong><br />
<strong>sagareo</strong> politikis istoriisaTvis. `qarTuli samefo-samTavroebis<br />
<strong>sagareo</strong> politikis istorii<strong>da</strong>n~, I, Tb., 1970<br />
rui gonsales de klavixos cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb.<br />
espanuri<strong>da</strong>n Targmna, Sesavali, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>ur-<br />
To e. mamisTvaliSvilma, Tb., 1992<br />
samxreT <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi (XV-XVI ss.).<br />
teqstebis publikacia, gamokvleva <strong>da</strong> saZieblebi qr. SaraSiZisa,<br />
Tb., 1961<br />
<strong>saqarTvelos</strong> istoriis narkvevebi, IV, Tb., 1973<br />
<strong>saqarTvelos</strong> istoriis qronikebi XVII-XIX ss. teqstebis<br />
ganosacemad moamza<strong>da</strong>, ga mokvlevebi <strong>da</strong> ganmartebebi <strong>da</strong>urTo<br />
avT. ioselianma, Tb., 1980<br />
<strong>saqarTvelos</strong> mecnierebaTa akademiis k. kekeliZis saxelobis<br />
xel nawerTa instituti: m. TamaraSvilis fondi, #1053.<br />
svaniZe m., sayuradRebo wyaro <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong> kavkasiis<br />
istoriisaTvis, `macne~ isto riis se ria, # 3, 1965<br />
svaniZe m. jiqia s. saqarTvelo TurqeTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
1588-1590 ww., `macne~, istoriis seria, #6, Tb.<br />
1966<br />
svaniZe m., saqarTvelo-osmaleTis urTierTobis istorii<strong>da</strong>n,<br />
XVI-XVII ss., Tb., 1971.<br />
svaniZe m., saqarTvelo _ osmaleTis urTierTobis narkvevebi,<br />
Tb., 1990<br />
480 481
svaniZe m., 1588 wels qarTlis mefe svimon I-isa <strong>da</strong> osmale-<br />
Tis sar <strong>da</strong>l ferhad faSas Soris <strong>da</strong>debuli sazavo xelSekruleba.<br />
`qarTuli <strong>diplomatia</strong>~, weliwdeuli, #10, Tb., 2003<br />
stefnaZe j., anton jenkinsonis mier moxseniebuli qarTveli<br />
ufliswulis vinaobisaTvis. „<strong>saqarTvelos</strong>, kavkasiis <strong>da</strong> maxlobeli<br />
aRmosavleTis istoriis sakiTxebi“, Tb., 1968<br />
tabataZe k. Seref-xan biTlisis cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb.<br />
`kavkasiur-axloaRmosavluri krebuli~, II, Tb., 1962<br />
tabataZe k., qarTveli xalxis brZola ucxoel <strong>da</strong>mpyrobTa<br />
winaaRmdeg XIV-XV saukuneebis mijnaze, Tb., 1974<br />
tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi (XIII-<br />
XVI ss.), Tb., 1984<br />
tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi<br />
(XIII-XX s-is pirveli meoTxedi) (1600-1628 ww.), II , Tb.,<br />
1986<br />
tabaRua i., saqarTvelo evropis arqivebsa <strong>da</strong> wignsacavebSi<br />
(XIII-XX s-is pirveli meoTxedi), III (1628-1633), Tb., 1987<br />
tardi l., veneciis roli ungreTTan <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong><br />
sparseTis urTierTobaSi. kre bulSi: evropis qveynebis istoriis<br />
problemebi, II, Tb., 1978<br />
tardi l. ungreT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierToba XVI saukuneSi,<br />
Tb., 1980<br />
tardi l., anTal veranCiCis moxsenebiTi baraTebi. Targmani<br />
un gruli<strong>da</strong>n v. imerliS vilisa, `kldekari~, goris saliteraturo<br />
Jurnali, `lomisi~, Tb., 1997<br />
tardi l., uzun hasanis (1453-1478) elCi katerino zeno<br />
<strong>saqarTvelos</strong> gavliT ungreTis mefe matiaSTan (1458-1490).<br />
`qarTuli <strong>diplomatia</strong>~, weli wdeuli, II, Tb., 2004<br />
tivaZe g., samcxe-saaTabagos politikuri viTareba XVI s.,<br />
`mna Tobi~, 1947, #10<br />
tivaZe T., iranTan politikuri urTierTobis sakiTxi ruseTis<br />
sax elmwifos <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong>Si XVI-XVII saukuneTa<br />
mijnaze. Tsu Sromebi, 113, istoriul mecnierebaTa seria, Tb.,<br />
1965<br />
timoTe gabaSvili, mimoslva. teqsti gamosacemad moamza<strong>da</strong>,<br />
ga mokvleva, leqsikoni <strong>da</strong> saZieblebi <strong>da</strong>urTo el. metrevelma,<br />
Tb., 1956<br />
uruSaZe l., entoni jenkinsonis `sparseTSi mogzaurobis~<br />
cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. `qarTuli wyaroTmcodneoba~, XI,<br />
Tb., 2006<br />
ucxouri literaturis referatuli krebuli. istoria, 6,<br />
„mec niereba“, Tb., 1978<br />
`farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZis istoria~, s. kakabaZis gamocema,<br />
`saisto rio moambe~, nakv. II , 1925<br />
fuTuriZe g. mustafa selianiqi <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. Tsu<br />
Sromebi, t. 91, Tb., 1960<br />
fuTuriZe v., iskander munSis cnoba mxatvris siaoS-beg<br />
qarTvelis Sesaxeb. „enimkis moambe“, Tb., 1938, III<br />
qarTlis cxovreba. teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />
xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, II, Tb., 1959<br />
qarTlis cxovreba, IV. batoniSvili vaxuSti, aRwera samefosa<br />
<strong>saqarTvelos</strong>a. teqsti <strong>da</strong>dgenili yvela ZiriTadi<br />
xelnaweris mixedviT s. yauxCiSvilis mier, Tb., 1973<br />
qarTuli <strong>diplomatia</strong>, II, Tb., 1998<br />
qarTuli sabWoTa enciklopedia, 9, Tb., 1985<br />
qarTuli samarTlis Zeglebi, III . saeklesio sakanonmdeblo<br />
Zeglebi (XI-XIX ss.) teqstebi gamosca, SeniSvnebi <strong>da</strong> saZieblebi<br />
<strong>da</strong>urTo i. doliZem, Tb., 1970<br />
qronikebi <strong>da</strong> sxva masala <strong>saqarTvelos</strong> istoriisa <strong>da</strong> mwerlobisa,<br />
Sekrebili, qronologiurad <strong>da</strong>wyobili <strong>da</strong> axsnili T.<br />
Jor<strong>da</strong>nias mier, II, tf., 1897<br />
RvaberiZe c., 1527 wels ierusalimSi qarTvelTa laSqrobis<br />
Sesaxeb. istoriisa <strong>da</strong> eTnologiis institutis Sromebi,<br />
VIII, Tb., 2008<br />
482 483
SaraSiZe q., <strong>saqarTvelos</strong> istoriis masalebi, XV-XVIII ss.,<br />
nakv. 30, Tb., 1954<br />
Sah Tamazis saubari osmaleTis elCebTan. sparsuli teqsti<br />
gamo sacemad moamza<strong>da</strong>, Targmna, SeniSvnebi <strong>da</strong> winasityvaoba<br />
<strong>da</strong>urTo k. tabataZem, Tb., 1976<br />
Sengelia n., osmaluri ga<strong>da</strong>saxadebi <strong>da</strong> valdebulebani `gurjistanis<br />
vilaieTis didi <strong>da</strong>vTris~ mixedviT. Tsu Sromebi, #91,<br />
aRmosavleTmcod neobis seria, II, Tb., 1960<br />
Sengelia n., osmalo istorikiosis munejim-baSis cnobebi<br />
lala mustafa faSas am ierkavkasiis qveynebSi laSqrobis Sesaxeb.<br />
`qarTuli wyaroTmcodneoba~, II, 1968<br />
Sengelia n. solaq-zade <strong>saqarTvelos</strong> Sesaxeb. `qarTuli<br />
wyaroTmcod neob~, IV, Tb., 1873<br />
Sengelia n. XV-XIX saukuneebis <strong>saqarTvelos</strong> istoriis<br />
osmaluri wyaroebi, Tb., 1974<br />
Sengelia n., xuTi dokumenti `muhime <strong>da</strong>vTarebi<strong>da</strong>n~ svimon<br />
qarTlis mefis Sesaxeb. saiubileo krebuli miZRvnili SoTa<br />
mesxias <strong>da</strong>badebis 90 wlisadmi, Tb., 2006<br />
CoCievi v. kaxeTis samefos <strong>sagareo</strong> politikis istorii<strong>da</strong>n<br />
XVI s. 60-ian wlebSi. Tsu Sromebi, t. 118, 1967<br />
CoCievi v. maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso urTier-<br />
Toba XVI-XVII saukuneebSi (iran-osmaleTis sazavo xelSekrulebebis<br />
mixed viT). (sa doqtoro disertacia), Tb., 1972<br />
CoCievi v., maxlobeli aRmosavleTis saerTaSoriso urTierTobani<br />
XVI saukunis pirveli naxevris franguli diplomatiuri<br />
korespon deciis mixedviT. Tsu Sromebi, t. 186, aRmosavleTmcodneoba,<br />
Tb., 1978<br />
CubinaSvili n., qarTul-rusuli leqsikoni, Tb., 1984<br />
cincaZe i. Ziebani ruseT-<strong>saqarTvelos</strong> urTierTobis istorii<strong>da</strong>n<br />
(X-XVI ss.), Tb., 1956<br />
cincaZe i. masalebi poloneTisa <strong>da</strong> <strong>saqarTvelos</strong> urTier-<br />
Tobis is toriisaTvis, Tb., 1965<br />
`Ãelmwifis karis garigeba~. wignSi: qarTuli samarTlis<br />
Zeglebi: 1. Ãelmwifis karis garigeba, 2. <strong>da</strong>sturlamali. teqstebi<br />
gamosacemad moamza<strong>da</strong>, gamokvlevebi, leqsikoni <strong>da</strong> saZieblebi<br />
<strong>da</strong>urTo i. surgulaZem, Tb., 197<br />
javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria, III, Tb., 1966<br />
javaxiSvili iv., qarTveli eris istoria,, IV, Tb., 1967<br />
jafariZe g., buaCiZe g., mamluqi sulTnebis ori brZanebuleba<br />
ierusalimis berZnuli marTlmadidebluri sapatriarqos<br />
koleqcii<strong>da</strong>n. `qarTuli <strong>diplomatia</strong>~, weliwdeuli, 8 , Tb.,<br />
2001<br />
jiqia s., epizodi XVI saukunis <strong>saqarTvelos</strong> istorii<strong>da</strong>n<br />
(na’ima-s erTi cnobis ganmarteba). masalebi <strong>saqarTvelos</strong>a <strong>da</strong><br />
kavkasiis istoriisaTvis, nakv. 31, Tb., 1954<br />
jiqia s., erTi Turquli sabuTi cxinvalis Sesaxeb. Tsu-s<br />
Sromebi, t. 116, 1965<br />
hasan-rumlus cnobebi <strong>saqarTvelos</strong> sesaxeb. sparsuli teqsti<br />
Targ maniTa <strong>da</strong> SesavliT gamosca v. fuTuriZem. SeniSvnebi<br />
<strong>da</strong>urTo r. ki knaZem, Tb., 1966<br />
* * *<br />
Alberi E. Relazioni degli Ambasciatori Veneti al Senato. Serie III,<br />
v. II, Firenze, 1844<br />
Alves P . Fr. M., Catalogo des Manuscritos de Simancas respeitantes<br />
a Histori Portu guesa. In: O Instituto, v. 82, serie 4, Coimbra,<br />
1931<br />
A narrative of italian travels in Persia in the fi fteend and sixteend<br />
centuries. Trans lated and edited by Charles Grey, London, 1873<br />
Annali della repubvlica di Genova, 1854<br />
Archivio storico Italiano, ossia raccolta di opera e documenti fi nora<br />
inediti o divenuti . La stori d’Italia, t. VIII, parte I, Firenze, 1843<br />
Atti della societa Ligurie, v. VI, p. I, Genova, 1868<br />
484 485
Babinger Fr. Die Früh osmanische Jahrbücher der Urudsch nach<br />
des Handschriften zu Oqsford und Cambridge. Erstmal herausgegeben<br />
und eingeleitet von Franz Babinger, Hannover, 1925<br />
Berchet G. La Republica di Venezia e la Persia, Torino, 1865<br />
Bizarus P ., Persicarum rerum historia in XII libres, Antverpiae,<br />
1583<br />
Breve relazione delle milizia terestre e marittima che ha in essere<br />
Amurat II con le en trate e uscite e ordini del suo imperio nell’ anno<br />
1575.<br />
Breyer A. Ludovico <strong>da</strong> bologna and the Georgian Embassy of<br />
1460-61. In `Bedi Kartlisa, Revue de Kartvélologiè~, XIX-XX (1965),<br />
Paris, 1965<br />
Brosset M., Histoire <strong>da</strong> la Gèorgie, de pius l’antiquité jusqu’ au<br />
XIX e siècle. I parte, II livrasion, St.-Petersbourg, 1850<br />
Brosset M, Additions et éclaircissements jusqu’en 1469 de J.C.,<br />
St.-Petersbbourg, 1851<br />
BrosseT M., Collections d’Historiens, v. I , St. Petersborg, 1874<br />
Brown E. G., A Histor of Persian Literature in Modern Times,<br />
1500-1924, Cam bridge, 1924<br />
Bughetti B., Nuovi documenti intorno a fr. Lodovico <strong>da</strong> Bologna<br />
OFM. Frsncescani, seria 3-a, anno X (XXXV), 1938<br />
Chalcocondilae Laonici. De rebus turcicis, Bonae, 1838<br />
Charrière E. Negociacions de la France <strong>da</strong>ns le Levant et correspondences,<br />
memoires et actes diplomatiques, t. I, Paris, 1848<br />
Clavijo – Historia del gran Tamorlan e Itineratio y enarracion del<br />
viage e relation de la Embaja<strong>da</strong> que Ruy Gonzalez de Clavijo le hizo, per<br />
Man<strong>da</strong>do del Rey Don Henriquez ter ceiro de Castilla, Sevilla, 1582<br />
Cornet E. Le guerre dei Veneti nell’Asia 1470-1474. Documenti<br />
cavati <strong>da</strong>l Archivio al Frari in Venezia e publicati per Enrico Cornet,<br />
Vienna, 1856<br />
Cronicle of the Carmelites in Persia and the Papal Mission of the<br />
XVII the and XVIII the centuries, I , London, 1939<br />
Della Crimea, del suo commercio e dei suoi dominatori <strong>da</strong>lla origini<br />
fi no al di nostri. Commentari storici, dell avvocato Michele Giusaeppe<br />
Canale, v. I-III, Genova, 1855-1856.<br />
Der Briefwechsel des Eneas Silvius Piccolomini, Hrsg. R. Wolkan,<br />
III. Abteil, Bd. I, Wien, 1918<br />
Documents privitoare la istoria Romanilor, v. II , part. II, Bucuresti,<br />
1891<br />
Donaver. La storia della republika di Genova, 1913<br />
Dorn B., Erster Beitrag zur Geschichte der Georgien, St.-Peterburg,<br />
1845<br />
Enziklpädie des Islam, II , Leiden-Leipzig, 1927<br />
Epistolarum Turcicarum variarum et diversarum authorum, Francfurt<br />
am Main, 1598<br />
Fallmereyer Jac. PH., Geschichte des Kaiserthums von Trapezunt,<br />
München, 1827<br />
Fekete L. Zur Geschichte der Grusiner des 16 Jahrhunderts. `Acta<br />
Orient. Hung~, t. I, fasc. I, 1950<br />
Filippo S., Biographia dei viaggiatori italiani, v. I, Roma, 1882<br />
Fisher S., The foreign relations of Turkey 1481-1512, Urbana, 1948<br />
Foscarini M., Della Letteratura veneziana, libro otto, v. I, Padova,<br />
1752<br />
Francesco Manuel Alves, Catalogo des Manuscritos de Simancas<br />
respeitantes a Historia Portuguesa, in: O Istituto, vol. 82, serie 4. Coimbra,<br />
1931<br />
Galibert L., Histore de la Rèpublique de Venise, Paris, 1847<br />
Giovio P., La prima parte dell’Historie del suo tempo, Firenze, 1551<br />
Giovio P., La secon<strong>da</strong> parte dell’Historie del suo tempo, Firenze,<br />
1553<br />
Hacluyt R., Voiages. In eigth volumes, v, II. Introduction by John<br />
Masefeld, New York, 1962<br />
486 487
Hammer J., Geschichte des Osmanischen Reiches, I, 1300-1520,<br />
Pest, 1834<br />
Hammer J., Geschichte des osmanischen Reiches, II B. , Pest, 1834<br />
Hergenröther J., Abriss der Papstgeschichte, Würtzburg, 1879, S.<br />
61; Julien F. Papes et Sultan, Paris, 1879<br />
Heyd W., Geschichte des Levantehandels im Mittelalter, II B.,<br />
Stuttgart, 1879<br />
Hinz W., Schah Esmail II . Ein Beitrage zur Gescichte der Safaviden,<br />
Berlin, 1933<br />
Hinz W., Irans Aufstieg zum Nationalstaat im funzehnten Jahrhundert,<br />
Berlin und Leip zig, 1936<br />
Interiano Giorgio, La vita et sito de Zichi, chiamati Circassi, historia<br />
nobile, Venezia, Aldus, 1502<br />
Jorga N., Geschichte des osmanischen Reiches. Nach den Quelen<br />
<strong>da</strong>rgestelt. II, Gotha, 1910<br />
Interiano G., la vita etsito de Zichi, chiamati Circassi. Historia nobile,<br />
Venezia, Aldus, 1502<br />
Jovii P., Warhaftige Beschreibunge chronik-wirdiger Historien,<br />
Frankfurt, 1570<br />
Julien F., Papes et Sultan, Paris, 1879<br />
Krumbacher K., Geschichte der byzantinische Literatur von Justinian<br />
bis zum Ende des ostromische Reiches (527-1453), München, 1897<br />
Kuntze E., Les rapports de la Pologne avec le Saint Siège à l’à<br />
d’Ètienne Batori (Ètienne Batory, Roi de Pologne, Prince de Transilvanie),<br />
Cracovie, 1935<br />
Langmantel V., Hans Schiltbergers Reisubuch nach der nürberger<br />
Hand schrift, Tübingen, 1885<br />
Lanz K., Corzespodenz des Kaisers Karl V, Bd. I, Leipzig, 1844<br />
Leo H. Geschichte von Italien, Hamburg, 1829<br />
Lettere al senato di Giosafat Barbaro ambasciatore ad Ussuncassan<br />
di Persia. Tratte <strong>da</strong> un codice original del J.R. Bibliotheka di vien-<br />
na. É anottate per Enrico Cornet, Vienna, 1852<br />
Leunclavius I. Historia Musulmanae Turcorum, de monumentis<br />
ipsorum exscriptae, libri XVIII, Francofurt, 1591<br />
Macler F., Noticè de manuscrite armeniens. `Revue des Etudes<br />
Armeniennes~, t. I, fasc. I-II, Paris, 1920<br />
Magyar diplomáczial emlekek Mátyas király korából 1458-1490.<br />
`Monumenta Hun garia Historia~, t. I, Bu<strong>da</strong>pest, 1877<br />
Malcolm J., Geshichte Persiens von der frühesten Periode an bis<br />
zur jetzigen Zeit, II B., Leipzig, 1830<br />
Marin. Storia civile e politica del comercio de’Veneziani di Carlo<br />
Antonio Marin Patri zio Veneto, v. IV, in Vinegia, 1800<br />
Miklosich et Müller, Acta et diplomata graeca medii aevi, III,<br />
Viev, 1865<br />
Minadoi T., Historia della guerra fra Turchi et Persiani. Descritto<br />
in qvatro libro <strong>da</strong> Gio. Tomaso Minadoi: Caminciando <strong>da</strong>ll’anno<br />
MDLXXVII, nel qvale furo li primi muomenti di lei, freqvendo per<br />
tutto l’anno MDLXXXV. Alla Santita di N. S. Sisto V. Pon tifi ce Ottimo<br />
Massimo. Con privilegio. In Roma. Nella Stamperia di Jacomo<br />
Tornerio, et Bernardino Donangeli. MDLXXXVIII<br />
Minorsky V. Tifl is, Uzun Hassan. `Enziklopedie des Islam~, IV, 1934<br />
Minorsky M. V., Transcaucasica. Livre de lecture sur l’histoire de<br />
la Gèorgie et du proche-orient, Thbilissi, p. 1963<br />
Morley W. H., A descriptive Catalogue of the Historial Manuscripts…<br />
preserved in the librari of the Royal Asiatic Society, London,<br />
1854, #136<br />
Muratori L. A. Geschichte von Italien von Anfange der christliche<br />
Zeit-Rechnung bis auf des Jahre 1500. Aus dem italienischen übersetzt,<br />
Theil IX, Leipzig, 1750<br />
Neck R. Diplomatische Beziehungen zum Vordern Orients unter<br />
Karl V. `Mitteilun gen des Ősterreichischen Staatsarchivs~, 1952<br />
Nuovo Archivio Veneto. Nuovo serie – anno XIV, t. XXVIII, parte<br />
I, Venezia, 1914<br />
488 489
Ősterreichische Staats verträge. Fürstertum Siebenbürgen (1526-<br />
1690). Bearbeiten von R. Goos, Wien, 1911<br />
Pierling H. Le S. Siege, la Pologne et Moscau 1582-1587, Paris,<br />
1885<br />
Porsius H., Nar ratio belli Persici inter Murathem III Turcar et<br />
Mehemet Ho<strong>da</strong> bande Persar regem gesti. In Reusneri, Rezum memorabilum<br />
in Panonia sub Turcar. Imperatoribus cet gestar, nazzationes,<br />
Fracofurt, 1603.<br />
Pragenau M. L., Ludvig von Bologna, Patriarch von Antiochen.<br />
Mitteilungen des Instituts für oesterreichische Geschichtsvorschung,<br />
XXII B., Innsbruck, 1901<br />
Ramusio G. B. Secon<strong>da</strong> volume della Navigationi et Viaggi…,<br />
Venezia, 1559<br />
Relaciones Don Juan de Persia. Dirigi<strong>da</strong>s a la Magestad Catholica<br />
de Don Philippe III . Rey de las Espaňas, y seňor nuestro. Dividi<strong>da</strong>s en<br />
tres libros, donde se tratan las cosas no tables de per sia, la genealogia de<br />
sus Reys, guerras de persianos, Turcas, y Tartaros, y las que vido en el<br />
viaje qve hizo àEspaňy su conuersion, y la otros dos Cavalleros Persianos.<br />
Aňo 1604. Con privilegio. En Valladolid por Juan de Bestillo: en<br />
la calle de Samano.<br />
Relation du Voyage de Perse et des Indes Orientales. Traduit de<br />
l’Anglois de Thomas Herbert, Paris, 1663<br />
Relazioni delli successi della guerra tra il Turco e il Persiano<br />
<strong>da</strong>ll’anno 1577 fi no al 1587 di Giovani Micheli ritornato console <strong>da</strong><br />
Aleppo in Soria. krebulSi: Alberi E., Rela cioni… serie III, v. II,<br />
Firenze, 1844<br />
Rerum Persicarum Historia, initia, Gentis, Mores, Instituta, resque<br />
gestas ad hoc usque tempora complectens. Auctore Petro Bizaro Santinate,<br />
Francofurti, 1601<br />
Sanuto M. I diarri, t. XIX, Venezia, 1887<br />
Sanuto M. I diarri, t. XX, Venezia, 1887<br />
Sanuto M. I diarii, t. XXV, Venezia, 1892<br />
Sanuto M. I diarii, t. XXVIII, Venezia, 1889<br />
Sanuto M. I diarii, t XXIX, Venezia, 1890<br />
Sanuto M. I diarii, t. XXX, Venezia, 1891<br />
Severi Bargellesi Angolo, Nuovi documenti su fr. Lodovico <strong>da</strong><br />
Bologna, al secolo Lo dovico Severi, Nuncio Apostolico in oriente<br />
(1455-1457). Archivio franciscanum historicum, 69, 1976<br />
Silberschmidt M. Das orientalische Problem zur Zeit der Entstehuing<br />
des Türkische Reiches nach venezianische Quelen, Leipzig-Berlin,<br />
1923<br />
Spandugino T. La vita di Sach Ismael et de Tamas re di Persia<br />
chiamati Sofi . `His toria universale del origine et imperio de Turchi,<br />
raccolta <strong>da</strong> M. Francesco Sansovino~, Venezia, 1568<br />
`Starine~, книга XIV, Задчев, 1882<br />
Tardy L., Le Roi Svimon I er á la lumére des sources d’ Europe Centrale<br />
contemporaines de son époque, I partie. `Bedi Kartlisa. Revue de Kartvélolodie~,<br />
vol. XXXI, Paris, 1973<br />
Tardy L. Rapports diplomatiques sur la Gèorgie entres les annèe<br />
1550 et 1570. `Bedi Kartlisa~, v. 34, Paris, 1976<br />
Tardy L. Beyond the Ottoman Empire 14 th -16 th centuri. Hungarian<br />
diplomacy in the East. `Studia Uralo-Altaica~, 13, Szeged, 1978<br />
The turkish letters of Ogier Chiselin de Busbecq imperial ambasciador<br />
at Constantin ople 1554-1564. Newly translated from the latin of<br />
the elzevir edition of 1633 by S. Foster, Oxford, 1937<br />
Ungerische und Siebenbürgische Krieghändel, Frankfurt am Main,<br />
1590<br />
Zeno, Dei commentarii del viaggio in Persia e del guerra persiane,<br />
Venezia, 1558<br />
Zinkeisen I. W. Geschichte des osmanischen Reiches in Europa,<br />
II, Gotha, 1854<br />
Zwiedinek-Südenhorst H. v., Venedig als Weltmacht und Weltstadt.<br />
Biefeld und Leip zig, 1839<br />
490 491
* * *<br />
Авалов З. Забитая вариация об одной исторической теме (из<br />
истории Восточ ного вопроса XV столетия), Прага, 1925<br />
Али – заде, Социально-экономическая и политическая история<br />
Азербайджана XIII-XIV вв., Баку, 1965<br />
Английские путешественники в Московском государстве. Перевод<br />
с англий ского Ю. В. Готье, Л., 1937<br />
Анчабадзе З. В., Из истории средневековой Абхазии (VI-XVII<br />
вв), Сухуми, 1959<br />
Анчабадзе З. В., Очерк истории Абхазской АССР, ч. I, Сухуми,<br />
1960<br />
Барбаро и Контарини о России. К истории италo-русских связей<br />
XV в. Вступи тельные статьи, подготовка текста, перевод и<br />
комментарий Е.Ч. Скржинской, Л., 1971<br />
Бер А., История всемирной торговли, ч. I , М., 1876<br />
Бердзенишвилди Н. Очерк из истории развития феодальных<br />
отношений в Грузии (XIII-XVI вв.). <strong>saqarTvelos</strong> istoriis sakiTxebi,<br />
II, TБ., 1965<br />
Бушев П.П., История посольств и дипломатических отношений<br />
Русского и Иран ского государств в 1586-1612 (по русским архивам),<br />
М., 1976<br />
Греков Б., Якубовский А., Золотая Орда и ее падение, М.-Л.,<br />
1950<br />
Гиббенет Н., Историческое исследование дела патриарха Никона,<br />
ч. II, CПб., 1884<br />
Веселовский Н., Памятники дипломатических и торговых<br />
сношений Москов ской Руси с Персией, I, СПб., 1890, с. 186-187;<br />
Винтер Э., Натиск контрреформации на Россию и польские<br />
королевские вы боры 1575 и 1587 гг. Сб. «Международные связи<br />
России до XVII в.», М., 1961<br />
Âèðñàëàäçå Ò.Á., Ðîñïèñü èåðóñàëèìñêîãî êðåñòíîãî<br />
ìîíàñòûðÿ è ïîðòðåò Øîòà Ðóñòàâåëè, Òá., 1973<br />
Древная российская вивлиофика, содержащая в себе собрание<br />
древностей рос сий ских, до истории, географии и генеалогии российская<br />
касающийся. Изданная Ни ко лаем Новиковым, изд. II, ч.<br />
XII, М., 1789<br />
Жордания Г., Гамезардашвили З., Римско-католическая миссия<br />
и Грузия, ч. I. Из истории взаимоотношений папства и миссионеров<br />
с Картлийско-Кахетинским цар ством и Крымским ханством.<br />
Горийские миссии (конец XVI и и 20-30-е годы XVII<br />
сто летия), Тб., 1994<br />
Записки Одесского Общества Истории и Древностей, V<br />
Записки Одесского Общества Истории и Древностей, VIII<br />
Записки Одесского Общества Истории и Древностей, X<br />
Зевакин Е.С. и Пенчко Н.А., Очерки по истории генуэзских<br />
колоний на Запад ном Кавказе. «Исторические записки», #3, Л.,<br />
1936<br />
История Азербайджана, I. С древнейших времен до присоединения<br />
Азербай джана к России, Баку, 1953<br />
Кабaрдино-русские отношения в XVI-XVII вв. Документы и<br />
материалы в 2-х томах, М., 1957, т. I, XVI-XVII вв<br />
Кази Ахмед, Трактат о калиграфах и художниках. Введение,<br />
перевод и коммен тарии Б. Н. Заходера, М.-Л., 1947<br />
Карпов С. П., Трапезунтская империя и западноевропейские<br />
государства в XIII-XV вв., М., 1981<br />
Красносельцев, Западные миссии против татар-язычников и<br />
особенно против та тар-мухаммедан, Казань, 1872<br />
Крымский Е.А. История Турции и ее литературы, II, М., 1919<br />
Манандян Я. А., О торговле и городах Армении в связи мировой<br />
торговлей древ ных времен (V в. до н. эры - XV в. н. эры) Ереван,<br />
1954<br />
Mахмудов Я. Взаимоотношения государства Ак-коюнлу с Венецией<br />
(60-70 гг. XV века). Автореферат, Баку, 1966<br />
492 493
Мохов Н., Очерки истории молдаво-русско-украинских связей,<br />
Кишинев, 1961<br />
Мурзакевич Н., История генуэзских колоний в Крыму, Одесса,<br />
1837<br />
Накашидзе Н. Т., Груно-русские политические отношения в<br />
первой половине XVII века, Тб., 1968<br />
Новосельцев А. П.. Освободительная борьба народов Закавказья<br />
в XVI-XVII ве ках. «Вопросы истории», М., 1969, №9<br />
Новосельский А. А., Борьба Московского государства с татарами<br />
в первой поло вине XVI века, М., 1948<br />
Описания путешествия в Mоскву посла Римского императора<br />
Hиколая Варкача с 22 июля 1593 года. «Чтения в обществе истории<br />
и древностей Российских при Мос ковском университете», кн.<br />
IV, M., 1874<br />
Памятники дипломатических сношений Дреней России с державами<br />
иностран ными, ч. I. Сношения России с государствами<br />
европейскими, т. I, с 1488 по 1594 г., СПб., 1852<br />
Петрушевский И.П., Aзербайджан в XVI-XVII веках. «Сборник<br />
статей по исто рии Aзербайджана», вып. I, Баку, 1949<br />
Плешкова А., Левантская торговля Франции в середине XV<br />
века (торгого-пред принимательская деятельность Жака Кера).<br />
«Вестник Московского университета», серия IX, история, М., 1970<br />
Полоевктов М. А., Экономические разведки Московского<br />
государства в XVII в. на Кавказе, Тифлис, 1935<br />
Полное со брание русских летописей, т. XIII, I-я половина,<br />
СПб., 1904<br />
Путешествие Ивана Шильтбергера по Европе, Aзии и Африке с<br />
1394 года по 1427 года. Перевод с немецкого и снабдил примечаниями<br />
Ф. Брун. «Записки Императорского Новороссийского университета»,<br />
год первый, т. 1, Одесса, 1867<br />
Рахмани А.А., «Тарих-и Алам арай-и Аббаси» как источник<br />
по истории Азербай джана, Баку, 1960<br />
Ðþè Ãîíçàëåñ äå Êëàâèõî. Äíåâíèê ïóòåøåñòâèÿ êî äâîðó<br />
Òèìóðà â Ñàìàðêàíä â 1403-1406 ãã. Ïîäëèííûé òåêñò ñ<br />
ïåðåâîäîì è ïðèìå÷àíÿìè, ñîñòàâëåííûé ïîä ðåäàêöèåé È.<br />
È. Ñðåçíåâñêîãî, ÑÏá., 1881<br />
Ñáîðíèê ìàòåðèàëîâ îòíîñÿùèõñÿ ê èñ òîðèè Çîëîòîé<br />
Îðäû. Èçâëå÷åíèÿ èç ïåðñèäñêèõ ñî÷è íåíèé ñîá ðàí íûå Â. Ã.<br />
Òèçåíãàóçåíîì è îáðà áîòàííîå À. À. Ðîìàñêåâè÷åì è Ñ. À.<br />
Âîëèíûì, II, Ì.-Ë., 1941<br />
Скржинская Е. Р., Генуэзцы в Константинополе в XIV в., «Византийский<br />
вре мен ник», I, М., 1947<br />
Смирнов Н. А. Россия и Турция в XVI-XVII вв., в двух томах.<br />
«Ученные за писки МГУ им. М.В.Ломоносова», вып. 94, М. 1946,<br />
т. I, XVI в.<br />
Смирнов Н. А. Политика России на Кавказе в XVI-XIX, М.,<br />
1958<br />
Cношения России с Кавказом. Матерялы, извлеченные из<br />
Московского Глав ного Архива Министерства иностранных дел<br />
Сергеем Белокуровым, вып. I , M., 1889<br />
Сношения Царя Феодора Иоановича и Бориса Годунова императором<br />
Рудоль фом II, 1594-1604 гг., СПб., 1852<br />
Соколов Н. П., Образование Венецианской колониальной империи,<br />
Саратов, 1963<br />
Тер-Аветисян С. И., Город Джуга, матерялы по истории торговых<br />
отношении джульфинских купцов XV-XVII вв., Тб., 1937<br />
Тивадзе Т. Г., Об использовании армянских купцов на дипломатической<br />
службе грузин скими царями. `amierkavkasiis istoriis<br />
problemebi~, Tb., 1991, gv. 239.<br />
Успенский Ф. Р. Очерки из истории Tрапeзунтской империи,<br />
Л., 1929<br />
Фарзалиев А. М. оглы, Труды Мустафи Али-Эфенди как источник<br />
по истории Азербайджана конца XVI века. Диссертация на<br />
соискании ученной степени кандидата ист. наук, Тб., 1985<br />
494 495
Фомa Мецопский, История Тимура-Ленга и его преемников,<br />
Баку, 1957<br />
Хенниг Р., Неведомые земли. Перевод с немецкого А. В. Лисовской,<br />
предисловие и редакция И. П. Магидовича, М., 1962<br />
Цагарели А.А., Сведения о памятниках грузинской посьменности,<br />
I, 3, СПБ, 1894<br />
Чочиев В. Г., Относительно письма иранского шаха Ис маила I императору<br />
Карлу V. aRmosavluri filologia, V, Tb., gv. 187-188.<br />
Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси, Шараф-наме, I. Перевод,<br />
предисловие, приме чания и приложения Е. И. Васильевой, М.,<br />
1967<br />
Шараф-хан Шамсаддин Бидлиси. Шараф-наме, II. Перевод,<br />
предисловие, приме чания и приложения E. И. Васильевой, М.,<br />
1976<br />
Эфендиев О. А. Образование Азербайджанского государства<br />
Сефевидов в на чале XVI века, Баку, 1961<br />
Эфендиев О. А., Азербайджанское государство Сефевидов,<br />
Баку,1981<br />
Якубовский А. Ю., Феодализм на Востоке. Столица Золотой<br />
Орды, Сарай Берке, Л., 1932<br />
MAMISTVALISHVILI ELDAR<br />
FOREIGN POLICY AND DIPLOMACY OF GEORGIA<br />
IN 15 th - 16 th CENTURIES<br />
Georgia, one of Christian countries of the East has held the attention<br />
of Europe from the military point of view, since the time of<br />
the crusades. However this interest became keener in the period of<br />
pre<strong>da</strong>tory wars waged by Turkey, which brought some European<br />
coun tries to an eco nomic and others to a political catastrophe. Together<br />
with some Moslem coun tries who were in jeopardy of Turkish<br />
sggression. Georgia was considered in Europe as a po tential ally.<br />
In Europe some information about Georgia began to be accumulated<br />
which nowa<strong>da</strong>ys serves as an important source for research into the<br />
foregn policy of Georgia of that period.<br />
Western politicians followed the developments in the Near East<br />
with great interest. They wei all eyes as regards possible allies and<br />
enemies of Turkey and the military potential of Iran, the main rival<br />
of Turkey. In the sources refl ecting Iranian-Turkish interrelation we<br />
can fi nd some in formation about Georgia. From these sources it is<br />
clear that the Europeans considered Georgia an irreconcialable and<br />
might enemy of Turkey. Military actions of the Georgian people<br />
and reference to them in offi cial and private letters and raports had<br />
a cer tain propagandistic purpose: to shou how Christian Georgia together<br />
with Iran fought against Tur key while other great Christian<br />
powers failed to organize joint operations against Turkey. In connection<br />
with this some of the information which was in European<br />
sources is exaggerated and is not suffi ciently reliable for us to reconstruct<br />
the real picture of the foreign relations of Georgia of that<br />
period.<br />
The present monograph is an attempt to study foreign relations<br />
of Georgia in the 15 th -16 th centuries. The author studies the relations<br />
496 497
of the Georgian states with Iran, Turkey, Russia and a number of<br />
West-European countries and shows how the political fi gures of<br />
Georgia tried to use the contradictions betwen Iran and Turkey in<br />
favour of their country. In the work the author also shows the most<br />
important moments of the Georgian people’s fi ght against foreign<br />
invaders.<br />
In the 15 th -16 th centuries there was no inited Georgia. It consisted<br />
of sewparate politi cal units, whose foreign policy was conditioned<br />
by their resations with the two agressive neighbouring countries<br />
– Iran and Turkey.<br />
According to the Amassia Paece Treaty in 1555 Georgia was<br />
partitioned in twain Iran and Turkey (Nou Kartli, Kakheti and the<br />
East of Samtskhe-Saatabago belonged to Iran, but Western Georgia<br />
– Imereti, mengrelia, Guria and the West of Samtskhe – Saatabago<br />
be longed to Turkey).<br />
In fact this partition had been done much earlier – since the<br />
reign of the Safawi Dinasty began. Though some of these separate<br />
political units recognized the pover of both the Sah and the Sultan,<br />
they nevertheless preserved the right to pursue independent home<br />
and foreign pol icy.<br />
The political infl uense of Turkey and Iran on Georgia was not<br />
always the same. They often were in diffi culty themselves and the<br />
kingdoms and principalities of Georgia tried to use such situations<br />
to set them against each other or both of them against the a third<br />
force. For the scarcity or lack of the proper sources it is diffi cult to<br />
determine what course of for eign policy each king dom and principality<br />
of Georgia pursued during this or that period of time, but on<br />
the whole we may say that some of Georgia’s feu<strong>da</strong>tory states mantained<br />
con tacts with Iran and others – with Turkey. But it does not<br />
mean that thies partnership was permanent. They changed their<br />
partners according to situations, though there existed some regularity:<br />
during wars between Iran and Turkey the Georgian kingdom<br />
and principalities tended to side with Iran but during peace between<br />
these two countries they ware inclined to Turkey.<br />
Georgian political fi gures tried to keep the balance of power between<br />
Iran and Tur key constant and yet tense so as not to give them<br />
a possibility to attack Georgia. It was a wellknown fact that one of<br />
the reasons of their confl ict was their desire to rule over Georgia.<br />
The political line of Georgian diplomats attracted the attention<br />
of Europe. The Main aim of policy of Habsburg dynasty, of Hungary<br />
and the Venician Republics was to keep consistant tension between<br />
Iran and Turkey: therefore they considered Georgia their<br />
natural ally. In the same period the French diplomacy was interested<br />
in directing the Turk ish aggression towards the West, in particular,<br />
against the Holy Roman Empire. That’s why the activities of those<br />
Georgian diplo mats who paid visits to Istanbul to induoe the Sultan<br />
to act against Iran hurt the interests of France.<br />
All she above mentioned facts aroused a lively interest in Georgia<br />
and in the ac tivities of Georgian diplomats, which was refl ected<br />
in secret diplomatic correspondence of the politicians and statesmen<br />
of that time, in literary memoirs and in the press. The interest in<br />
Georgia particularly increased in the periods of Iranian-Turkish<br />
wars and we observe abun<strong>da</strong>nce of Euro pean meterials about Georgia<br />
just at that time.<br />
From the sources partaining to the period of Iranian-Turkish<br />
wars we see that East Georgia was involved in anti-Turkish wars.<br />
Maybe it was caused by the infl uence of Iran, which needed Georgia<br />
for the sake of her own military and political purposes: I. The armies<br />
of Georgia’s king doms and principalities could play an important<br />
part in the war against Turkey-a sworn enemy of Iran. 2. Georgia, as<br />
an Eastern christian power was always es teemed in Euro pean<br />
states.<br />
The efforts of Georgian politics was to create an anti-osman<br />
coalition (in the 50-ies of 15 th century up to 60-ies of the 16 th cen-<br />
498 499
tury) were taken under the infl uence of Iran and served her inmterests.<br />
Georgia wanted neither Iran nor Turkey to be strengthened,<br />
because no matter which of them took the upper hand, the victor<br />
would rule Georgia. Therefore Georgian diplomats strove to maintain<br />
the balance of power and constant tension between those two<br />
countries.<br />
Iran and Turkey tried to comoufl age their aggressive intentions<br />
against Georgia and had to confi ne themselves to the necesaity of<br />
having Georgia as an `ally~ or al `vassal~ while using still the letter’s<br />
economical and military resources in the fi ght against each<br />
other.<br />
Judging by the European sources Georgians ware especialli activ2<br />
in their struggle against Turkey; hence we can fi nd the abun<strong>da</strong>nce<br />
of relevant materials there. Maybe the Geor gian politi cians of<br />
the period in qvestion considered that the easter policy of the European<br />
countries was mainly determined by their relations with Turkey.<br />
Iran was considered one of the most potential enemies of Turkey<br />
and at the same time qvite a desirable partner in commerce. This<br />
accounts for the fact that Georgia failed to fi nd anti-Iranian powers<br />
in Europe. In this respect Moscow deserves particular interest as it<br />
paid a certain attention to Georgia from the commercial and political<br />
point of view. But Turkey was Moscow’s main enemy in the<br />
Caucasus. It could render Georgia only moral support.<br />
The fall of Constantinople was an event of greatest importance<br />
for Georgia. The Cris tian cultural Byzantium with which Georgia<br />
had been maintaining economic, political and cultural ties, now<br />
gave place to the aggresive mighty Osman Empire. It became diffi -<br />
cult to continue contects with Europe which impaired a leter devolepment<br />
of Georgia<br />
Georgia had long-standing commercial contacts with Europe<br />
particularly with state-touns of North Italy Genoa end Venice. The<br />
commercial roads crossing Georgia played a great part in this com-<br />
merce, which was in the interests of both the western and eastern<br />
coun tries.<br />
The idea of a crusade against Turkey was put forvard by the<br />
Pope. The European and the papal courts knew that in the East there<br />
still existed Christian countries who would fi ght against Turkey.<br />
At the call of the Pope (the mission of Lodovico di Bologna in<br />
Georgia) the whole of Georgia rose to fi ght against Turkey (King<br />
George VIII, atabag Kvarkvare II, the Prince of Men grelia, the<br />
Prince of Guria). Besides, the Georgian King and prince, the Emperor<br />
of Trebi sond, the Prince of Minor Armenia, the Amir of Karamania<br />
and Padishah of the state of Ak-koiunlu just taking shape at<br />
that time were to form a coalition.<br />
Georgians hed their own plans of utter defeat of Turks which<br />
they offered to the futyre allies and they also promised them to provide<br />
a large army.<br />
Georgian ambassadors together uith those of the eastern allied<br />
countries visited the courts of the the European countries (Hungary,<br />
the Holy Roman Empire, Venice, Flor ence, Rome, France, Flandres),<br />
but without ang result. The economic and political contradictions<br />
among European countries, were so grave that their alliance<br />
turned out to be impossible.<br />
The court of The Sultan appraised the situation properly and<br />
continued its aggressive policy. The Eastern ambassadore were still<br />
in europe (1461) when the turke conquered the Tre bizond Empire,<br />
which meant a defeat of the Eastern allies.<br />
In 1463 the Venetian-Turkish war broke out. The fi rst diplomatic<br />
contacts of Ven ice and Ak-koiunlu state were esteblished.<br />
The King Usun-Kasan considered Turkey his main en emy. The war<br />
between these two states was inevitable and Usun-Kasan considered<br />
Georgia a very im portant ally in casa of war with Turkey.<br />
The sources of the 70-ies of the 15 th century state that not all the<br />
kingdoms of Georgia were for the anti-Osman coalition. Samtske-<br />
500 501
Saatabago and Sabediano did not support this idea. For Samtske-<br />
Saatabago Usun-Kasan became a more <strong>da</strong>ngerous enemy than the<br />
Sultan. Samtske only paid tribute to the Sultan.<br />
The Prince of Megrelia was under an economic and political infl uence<br />
of Genoa, which was interested in a foreign political orientation<br />
of the Prince due to their commercial interests. Genoa knew about the<br />
activities ov Venice to create an antiosman coalition and tried its best<br />
to in fl uence on the Prince of Megrelia to act against this coalition.<br />
The disintegration of Georgia into different kingdoms and princiopalities<br />
put an end to the cource of joint foreign policy. This fact<br />
became ostensible in the 90-ies of the 15 th cen tury. The kingdom of<br />
Kakheti sought ties with Moscou, while Kartli – with , the West-<br />
Euro pean countries. But their attempts had no result.<br />
The formation of the Safawi Stats in Iran marks a new stage in<br />
foreign interrelations of East Georgia. As is seen from the Persian<br />
and West-European sources, Shah Ismail I who usurped the throne<br />
intended to make Georgia (Kartli, Kakheti and Samtske-Saatabago)<br />
his vas sal _ i.e. rec ognize his power, pay him annual tribute and<br />
supply troops for his aggressive pur poses. Sah Is mai’s measures towards<br />
East Gaorgia determined the norms of relations be tween<br />
Georgia and Iran in the course of a whole century. Sah Ismail’s policy<br />
towards Geor gia was aimed at deepening the political decentralization<br />
of our country.<br />
The Georgians played an important part in the formation and<br />
strengthening of the Sa fawi khizilbash state. The Georgian political<br />
fi gures regarded the Safawi state a poten tial opponent of Turkey.<br />
Before the beginning of the fi rst Iranian-Turkish war (1514)<br />
Saatabago, pro ceed ing from the imternal situation in Georgia, rendered<br />
Turkey economic support.<br />
Having been defeated by Turkey, Sah Ismail decided to create<br />
an anti-osman league which comprised Iran, Egypt, Kartli and<br />
Kakheti, though this league proved to be still-born.<br />
The dynastic strif in Samtske-Saatabago caused Iran’s and Turkey’s<br />
interference into its internal affairs, but shift of the Turkish<br />
aggression to West Europe strengthened Iran’s positions not only in<br />
Samtske-Saatabago but also in the whole East Georgia. The Sultan<br />
eculd not stand the Shah’s success in Georgia and in 1553 the war<br />
fl ared up again.<br />
After the Amasia Peace Treaty in 1555 the defeated and weakened<br />
Iran’s positions in East Georgia ware no longer strong; therefore<br />
Georgia now became the main point of his ac tive foreign policy.<br />
He often had to use the Kizilbash troops to suppress uprisals in the<br />
king dom of Kartli.<br />
Neither were the Sultan’s positions strong in West Georgia. The<br />
Sultan’s inerference into the internal affairs of Imereti and other<br />
principalities caused their decentralization. Owing to their wrong<br />
policy the Princes of Odishi and Guria found themselves under the<br />
power of sultan before the Amasia Peace Treaty.<br />
The relations between Turkey and West Georgia differed from<br />
those between Iran and East Georgia. In West Georgia Turkey didn’t<br />
have to overcome any obstacles. A Peace Treaty with Iran was necessary<br />
for Turkey to arrange their affairs in Europe.<br />
During the ensuing peace (1555-1578), in the course of the diplomatic<br />
relations with Iran, Turkey alwais stressed that the qvestion<br />
of East georgia was always the subject of his in terest and tried to<br />
play the part of her protector. In fact, Turkey wanted to conquer the<br />
whole of Georgia and the Caucasus.<br />
Kartli became the main fi eld of the Iranian-Turkish war of 1578-<br />
1590. During this war the real intentions of Turkey were revealed.<br />
Kartli and Kakheti faced great <strong>da</strong>nger. Headed by King Swimon I<br />
Kartli began to fi ght against the Turkish aggression in alliance the<br />
Khizil bashs, bat the king of Kakheti alexander II tried to stave off<br />
<strong>da</strong>nger by means of diplomatic manoeres.<br />
In the 80-ies of The16 th century the aggressive policy of Turkey<br />
502 503
and the Crimean khannate speasrheaded against the nations of Transcaucasia<br />
compelled them to turn to neighbouring states for help<br />
against Turkey. Iran could not be counted on because it was wakened<br />
at this period. At tention was drawn to the Moscow kigdom<br />
which had long been advancing to the Caspien Sea and the North<br />
Caucasus. In 1556 Moscow conqvered Astra khan and established<br />
direct commercial contacts with Iran. Under such circumstances<br />
con quest of the Caucasus by Turkey and weakening of Iran was not<br />
acceptable to Moscou.<br />
Moskaw begins to look for allies in the Caucasus. Moskaw had<br />
more information about than about other Kingdoms. Kakheti wes involved<br />
in the international trade in silk and was now conected with<br />
Moscow trough Astrakhan. Tes way lay trough Dagestan and Sashamkhlo.<br />
The Prince of Sashamkhlo was the Sultan’s vassal and acted<br />
under his instructions. Detach ments of Samkhal troops often raided<br />
frontier regions of Kakheti. That’s why Russia’s entering the Nort Caucasus<br />
was of vital importance for Kakheti. This wiould tear Sashamkhlo<br />
off Tur key and plased it between two Christian countries.<br />
In 1586 King Alexander II asked the King of Moskaw to protect<br />
his state from the at taks of Sashamkhlo and the expected aggression<br />
on the part of Turkey. The diplomatic move’s of the king of Kakheti<br />
became known to Sashamkhlo and it bagan to act against Kakheti.<br />
Since that time entry of Russia troops into Sashamkhlo became a<br />
top-priority probleme of Kakhetian diplomacy.<br />
True, there is no direct information about contacts betveen the<br />
Georgians and the Cos sacks from the Don but some Russian and<br />
West European sources are indicative of the axistence of such contacts.<br />
The mere existence of contacts between Kakheti and Moscou<br />
was a fact of great im por tance for the whole Caucasus and near<br />
East. from now on those who wished to preserve good rela tions with<br />
Moscou had to obtain from hostilities with Kakheti. The Sultan was<br />
well aware of the fact that any procrastination in the setting the<br />
question of Kartli could bring about an analigous situation, all the<br />
more that Moscow desired to extend protection over Kartli too.<br />
But King of Kartli Swimon I was a realist in polities and realized<br />
that contact between Kartli and Moscow in the present situation<br />
was imposible. A man of common sence, knew that he could not<br />
accept any real help from Russia just then. Kartli was at war with<br />
Turkey and Swimon knew very well what a cerbal pledge of Russia<br />
to protect Kartli would intensify the Turkey’s mili tary operations.<br />
Neithep would the Shah favour this step of Swimon.<br />
The contacts between Kakheti and Moscow expedidet the peace<br />
treaty between Kartli and Turkey (1587). Kartli’s secession from<br />
the war assisted war Turkey in defeating Iran. Tran tried to use Russia<br />
as an ally in the war against Turkey but the question of Kakheti<br />
prevented normal re lations between Russia and Iran.<br />
The ties between Russia and Kakheti deterioraled the relations<br />
between Kakheti and Turkey, but increased the international signifi<br />
cance of Kakheti. It was obvious that Russian troops had entered<br />
the Caucasus not without encouragement from Kakheti, and both<br />
Iran and Turkey could not afford to disregard this fact. The court of<br />
Kakheti was aware of its in creased role in the Near East and tried to<br />
develop contacts with Russia.<br />
Alexander II knew that he could solve the question of Sashamkhlo<br />
only with the help of Russia, but he also knew that this question<br />
was closely con neeted with the question of Tur key; therefore<br />
during the talke with Russia the Georgian diplomatss put forward<br />
the question of Turkey and Sashamkhlo together.<br />
But Russia and Kakheti could not agree with question of Turkey.<br />
In the course of talks Moscow diplomats tried to convince the<br />
court of Kakheti that Turkey was not likely to attack that countri<br />
because Alexander II was a liegeman of Moscou Tsar. Ruissia could<br />
not share Kakheti’s plans of beginnig a war with Turkey. This was<br />
not desirable for Russia at that time.<br />
According to the Iranian-Turkish Peace Treaty of 1590 Turkey<br />
504 505
extended his `rights~ over East Georgia, but Kartli and Kakheti retained<br />
their rights to have interrelations with for eign coun tries. As<br />
Turkey directed her aggression towards the West the Holy Roman<br />
Em pire and the Pope began to muster antiosman powers.<br />
In this context Iran and Georgia attracted their attention as<br />
countries which would not accept the provisoion on the Istanbul<br />
Peace Treaty. In the anti-osman schemes of the Pope and the emperor<br />
Moscow featured prominently as a power capable of exerting<br />
some in fl uence over Geor gia another Christian Ortodox. However<br />
the political course of Russia did not plan a war with Turkey.<br />
Kakheti established contacte With European countries through<br />
Russia While King Swimon I of Kartli did the same through Iran or<br />
idependently.<br />
Anti-osman countries realized that greater success could be<br />
achieved if Kartli and Kakheti acted together. Both Moscow and<br />
Iran tried to solve this problem. They tried to spread their infl u ence<br />
over Kartli and Kakheti.<br />
Alexander II King of Kartli wa inclined to Moscow. In hiss<br />
opinion if Kakheti and Kartli joined under the infl uence of Moskow<br />
he should be King of united Georgia.<br />
Swimon I King of Kartli retained pro-Iranian orientation to end<br />
the of his <strong>da</strong>ys. As Kartli fought against Turkey together with Khizilbashes<br />
Swimon I could not pursue foreign policy unac ceptable to<br />
the Sah and therefore avoided contacts with moscow. He always<br />
acted under the Shah’s instructions and invariably described the<br />
Shah as the organizer of war of east ern countries against Turkey.<br />
In the 90-ies of the 16 th century Shah Abas increased his political<br />
infl uence on Kak heti and in 1595 he compelled Alexander II to<br />
join the Iran-Kartli alliance. In fact, he founded the Iran-Kartli-<br />
Kakheti League. According to the historical sources of that period,<br />
Alexander II did not ac cept all the purposes of this coalition. Kakhetians<br />
politicians could not reconcile to the secesions of Russia from<br />
the war against Turkey.<br />
When the members of East anti-osman coalition lost hope for<br />
real assistence from Europe they began to act. In 1597 the Shah began<br />
a war against Turkey’s allies and in 1598 Swimon I took advantage<br />
of Turkey’s weakness and, with the Shah’s approval resumed<br />
hos tilities against Turkey. According to the European scurces (but<br />
their objektivity is doubtful) Swimon I had a certain suc cess fi rst but<br />
in 1599 during one of the battles he was captured by the Turks.<br />
Swimon’s disappearance from the political and military arena<br />
cosderably weakened Georgia’s anti-osman might. This circumstance<br />
complicated Alexander’s position, because Tur key which<br />
had hitherto been fi ghting against Kartli abstained from drastic measures<br />
against Kak hreti. Alexander II decided to be mor active in<br />
pursuing Russian policy in the Caucasus and getti ung real assistence<br />
from his protector, but this effort remained fruitless. It should<br />
be supposed that Russia could not ignore Iran’s interests in Georgia.<br />
Besides it be came clear that the King of Poland and the Khan of the<br />
Crimea had talks about war against Russia (1601) . So, Russia did<br />
act want to complicate relations with Iran for the sake of Kar tli. The<br />
Shah decided to consoli<strong>da</strong>te his position in Georgia forever. In 1605<br />
King Alexander II was killed by his own son Konstantine, who had<br />
been brought up at the Shah’s court was Mohamme<strong>da</strong>n.<br />
The capture of Swimon I by the Turks and the murder of Alexander<br />
II by the Khizil bashs mark the end of Georgia’s participation<br />
in anti-osman coalition which had lasted a cen tury and a half.<br />
Oppressed by Iran and Turkey the fu<strong>da</strong>l kingdoms of Georgia fo<br />
for qvite a long time lost the power to pursue independet foreign<br />
policy. Kartli and Kakheti became an arena of san guinary feu<strong>da</strong>l<br />
wars and inroads by the Khizilbashs. But the foreign policy of the<br />
king doms and principalities of West Georgia was mainly confi ned<br />
to contacts with Turkey.<br />
From the XV century, while destroying the united feu<strong>da</strong>l monarchy<br />
it is seen that the patriarchs of Antioch tried to meddle with<br />
the church affairs of the South and West Georgia. The hearths of<br />
506 507
separatism appeared. Political units could be independent only by<br />
the support of church. In the XV century and later too the patriarchs<br />
of Antioch were encroaching the sovereignty of the country by meddling<br />
with internal affairs of Georgia.<br />
At fi rst the Patriarchy of Antioch paid attention to Samtskhe,<br />
where the separative movement started the earliest of all and the<br />
leaders were the bishops from Matskhvereli.<br />
The aspiration of the Orthodox Patriarchs of Antioch for making<br />
Georgian Church their fl ock was known in Rome. That’s why<br />
the Pope’s administrative unit tried to infl uence on Georgia with the<br />
same way, to join its kingdom-principalities to antiosmanian coalition<br />
and to change the church into Catholicism.<br />
In 70s of the XV century Georgian church was divided into two<br />
parts - Eastern or Mtskheta Church and Western or Gelati Church.<br />
The division of the church fi nally fi nished the wholeness of the<br />
country.<br />
Samtskhe-Saatabago (Principality) became the independent political<br />
unit and had independent foreign policy. The aristocracy of<br />
Samtskhe was especially active towards the Shah of Iran, they were<br />
appointed on quite high posts. They became so strong that by the<br />
help of Iranian feu<strong>da</strong>l lords they intended to ascend the throne to the<br />
prince Hei<strong>da</strong>r-Mirza, who was Georgian by his mother. The struggle<br />
lasted several years and fi nally it ended with misfortune of the Georgians.<br />
In the II half pf the XVI century widow of Kaikhosro II, Dedisimedi,<br />
played a great role in the history Samtskhe- Saatabago.<br />
In her life like mirror - the overthrow of the Georgian Orthodox<br />
Church and the hearth of Culture of the ancient and the largest feu<strong>da</strong>l<br />
unit of Samtskhe- Saatabago and the tragedy of her separation<br />
by Turkey from Georgia was refl ected.<br />
Earlier the Republic of Genoa was interested in trade with the<br />
East. It played a great role in Crusades and gained trade privileges<br />
in the near East.<br />
In a shot term the Genuians established 39 colonies and settlements<br />
by the East Black Sea, from Tana to Sevastopol (Tskhumi). 7<br />
colonies from those 39 ones were by the Georgian Black Sea, which<br />
played great economical, political and cultural role in the life of<br />
people’s of the nearby countries in the XVI-XV centuries.<br />
In the XIV century the colonies of the Republic of Genoa already<br />
existed in Tskhumi. The fi rst consul is already seen from<br />
1354. He was Ambrojo De Pietro. The existence of a consul indicates<br />
to the existence of the trade colony of the Gentians.<br />
In spite of existence of the Catholic bishop in Tskhumi in 1318,<br />
the Catholics did not have their own church, the bishop was homeless<br />
too and lived on the donation by the Georgians.<br />
I doubt that the Catholic church pulpit existed somewhere except<br />
Tbilisi, even in Tskhumi.<br />
Tskhumi was governed by the ruler of Samegrelo and it would<br />
have had the pretention on the city income from trade. There was a<br />
confl ict between the ruler and the colonist rulers, and the Gentians<br />
were interested in solving it for their own profi t.<br />
In the II half of the XV century the Osmanians began the attack<br />
of the colonies of Genoa from routing of Tskhumi.<br />
The local population was dissatisfi ed by the colonizational behaviour<br />
of the Gentians. The Gentians used to establish their colonies<br />
on the territory of the city and sometimes they possessed the<br />
whole blocks. They used to live according to their traditions and<br />
laws and did not take into consideration the interests of the most<br />
part of the population. The Catholicism was unknown for the local<br />
population, but the Orthodox Georgian were dictated by force to it.<br />
The Muslims and Ju<strong>da</strong>ists living in Tskhumi kindled the opposite<br />
feelings of Gentians, who, maybe, mainly had a trade business<br />
and it is natural, that the settlement of Gentian traders living in<br />
Tskhumi humiliated their interests. That is why they were allies of<br />
the Orthodox Georgians in the struggle against the Genuians.<br />
508 509
МАМИСТВАЛИШВИЛИ Э.М.<br />
ВНЕШНЯЯ ПОЛИТИКА И ДИПЛОМАТИЯ<br />
ГРУЗИНСКИХ ЦАРСТВ И КНЯЖЕСТВ<br />
В XV-XVI ВЕКАХ<br />
Грузия, одна из xристианских стран Востока привлекала к<br />
себе внимание Ев ропы еще со времен крестовых походов, в основном,<br />
с военной точки зрения. Од нако, особый интерес к ней<br />
возникает во время захватнических войн Турции, которые привели<br />
одну часть европейских стран к экономической, а другую<br />
– политической ка та строфе Гру зия вместе с некоторыми мусульманскими<br />
странами, которым также уг рожала турецкая агрессия,<br />
рассматривалась европейцами как потенциональный<br />
союз ник. В Европе накапливалась информация о Грузии, которая<br />
в наши дни стала важ ным источником изуче ния внешней<br />
политики Грузии интересующего нас периода.<br />
Политические деятели Западной Европы с большим интересом<br />
следили за разви тием событий на Ближнем Востоке. Их<br />
интересовали возможные союзники и против ники Тур ции, а<br />
также военный потенциал Ирана, который являлся главным соперником<br />
Турции. В источниках, отражающих ирано-турецкие<br />
взаимоотношения, мы находим сведения о Гру зии. Из этих источников<br />
видно, что европейцы считали Грузию непримиримым<br />
врагом, а также важным противником Турции. Упоминания<br />
о военных акциях грузин в официальных и частных письмах,<br />
докладах и прессе слу жили определенным пропагандитским<br />
целям: по казать как христианская Грузия в союзе с Ираном боролась<br />
против Турции, в то время как крупные христианские<br />
госу дарства не смогли организовать совместные действия против<br />
той же Турции. В связи с этим многие сведения из европей-<br />
ских источников приувеличены и не дают возможности<br />
восстанов ления реальной картины внешних взаимоотношений<br />
Грузий того периода.<br />
Предлагаемый труд представляет собой попытку монографического<br />
изучения внеш них сношений Грузии XV-XVI вв. В<br />
нем изучены взаимоотношения грузинских государств с Ираном,<br />
Турцией, Россией и целым рядом западно-европейских<br />
стран, а также показано как политические деятели Грузии старались<br />
использовать противоречия между Ираном и Турцией<br />
на благо своего государства. Здесь же пока заны и важнейшие<br />
моменты борьбы грузинского народа против иноземных захватчиков.<br />
В XV-XVI веках единой Грузии не существовало. Она состояла<br />
из отдельных по литических единиц, внешняя политика<br />
которых была обусловлена их взаимоотноше ниями с двумя агрессивными<br />
соседями – Ираном и Турцией.<br />
Хотя раздел Грузии на сфери влияния между Турцией и<br />
Ираном de jure был объ явлен Амассийским мирным договором<br />
(Восточная Грузия – Картлийское и Кахе тин ское царства, а<br />
также восточная часть Самцхе-Саатабаго отходили к Ирану, а<br />
За падная Грузия – Имеретинское царство, Мегрельское и Гурийское<br />
княжества и запад ная часть Самцхе-Саа табаго – к Турции),<br />
фактический он был осуществлен со времен воцарения<br />
династии Сефеви дов в Иране. Несмотря на то, что отдельные<br />
политические единицы Грузии признавали власть иранского<br />
шаха и турецкого султана, они все-таки сохраняли способность<br />
проведения независимой внутренной и внешней поли тики.<br />
Политическое влияние Турции и Ирана на Грузию не всегда<br />
было одинаковым. У них самих нередко бывали периоды<br />
трудностей, чем неоднократно пользовались подвластные им<br />
царства и княжества Грузии. Они старались столкнуть Иран и<br />
Тур цию, или противопоставить им третью силу. Ввиду недо-<br />
510 511
статка источников, а чаще всего ввиду отсут ствия их, трудно<br />
установить внешнеполитический курс каждой от дельной политической<br />
единицы в разные промежутки времени, но в основном<br />
можно сказать следующее: из евро пейских источников<br />
следует, что одна часть грузинских царств и княжеств была<br />
связана с Ираном, а другая – с Турцией. Однако ж это вовсе не<br />
означало, что постоянным политическим партнером одной части<br />
политических единиц бил Иран, а другой – Турция. И тем не<br />
менее нельзя не отметить определенную закономерность: во<br />
время ирано-турецких войн они склонялись в сторону Ирана, а<br />
во время мира между этими двумя завоевателями в сторону<br />
Турции.<br />
Усилия грузинских политических деятелей были в основном<br />
направлены на то, чтобы между Ираном и Турцией не нарушалось<br />
равновесие сил, а взаимоотношения были постоянно напряжены.<br />
Это лишало их возможности нападения на Грузию. Грузины<br />
хорошо понимали, что одним из объектов столкновения<br />
интересов Ирана и Тур ции являлось гос подство над Грузией.<br />
Политическая линия грузинской дипломатии обратила на<br />
себя внимание евро пейцев. Ведь главной целью империи Габсбургов,<br />
Венгрии и Венецианской республики было сохра нение<br />
постоянных напряженных взаимоотношений между Ираном и<br />
Тур цией. Поэтому они считали Грузию своим естественным<br />
союзником. В то же время француз ская дипломатия была заинтересована<br />
в том, чтобы направить турецкую аг рессию на запад,<br />
в частности, про тив Свяшенной Римской империи. поэтому<br />
деятель ность тех гру зинских дипломатов, кото рые посещали<br />
Стамбул с целью побудить сул тана к действиям против Ирана,<br />
французское правительство расценивало как ущем ление интересов<br />
своего государства. Все это обусло вило живой интерес к<br />
Грузии и дея тельности грузинских ди пломатов со стороны руководителей<br />
европейских государств, что отразилось в тайной<br />
дипломатической пере писке, мемуарной литературе и прессе<br />
того иремени. Интерес к Грузии особенно оживлялся во время<br />
ирано-турецких войн. Этим вызвано обилие све дений европейских<br />
источников о Грузии в соответствующие периоды. Из источников<br />
эпохи ирано-турецких войн мы видим, что Грузия, в<br />
основ ном, ее восточная часть, была вовлечена в антиосманские<br />
войны. Можно предполо гать, что это было вызвано давлением<br />
Ирана, который хотел использовать Грузию в борьбе против<br />
Турции в собст венных военно-политических целях: 1. Вооруженные<br />
силы грузинских царств и княжеств могли сыграть значительную<br />
роль в борьбе про тив Турции – заклятого врага Ирана;<br />
2. С Грузией как с христианской страной Вос тока считались<br />
при дворах европейских монархов.<br />
Усиля руководителей грузинской политики-по созданию<br />
антиосманской коали ции (с 50-ых годов XV века до 60-ых годов<br />
XVI века) направлялись иранскими вла стями и слу жили<br />
интересам Ирана. Грузию не устраивало усиление Турции или<br />
Ирана. В случае по беды Ирана над Турцией Грузия оказывалась<br />
под непосредствен ным господством Ирана. Та же судьба<br />
ожидала страну и в случае победы Турции над Ираном. Поэтому<br />
усилия грузин ских государственных деятелей были направлены<br />
на со хранение равновесия и напряжения во взаимоотнощениях<br />
между ними. Иран и Тур ция, считая друг друга врагами,<br />
старались замаскировать свои агрессивные намерения по отношению<br />
к Грузии. Они вынуждены были довольствоваться<br />
«союз ничеством» или вас сальной зависимостью грузин и использовать<br />
военно-экономические ресурсы Грузии в борбе против<br />
друг друга.<br />
Судя по европейским источникам, особое усердие грузины<br />
проявляли в борьбе против турок. Поэтому их взаимоотношения<br />
с Европой отражаются лишь в этом ас пекте, в то время как<br />
для Грузии были одинакого опасны как Иран, так и Турция.<br />
512 513
Можно пред поло гать, что грузинские политические деятели<br />
принимали в расчет то обстоятельство, что вос точная политика<br />
европейских государств была обусловлена в основном их взаимоотношеннями<br />
с Турцией. В Европе Иран считался один из<br />
глав ных потенциальных про тивников Турцией. С Ираном считались<br />
и как с выгодным партнером в торговле. По этому найти<br />
антииранские силы в Европе грузинам было практический невозможно.<br />
В этом отно шении особое внимание привлекало<br />
Московское государство, которое исходя из своих тор говых и<br />
политических интересов, еще ранее устремило взоры на Кавказ.<br />
Однако, до тех пор, пока главным противником Московского<br />
царства на Кавказе оставалась Турция, Москва не могла<br />
активно высту пить в зашиту Грузии от насилия Ирана. Она<br />
могла лишь морально поддерживать грузин.<br />
Падение Константинополя было событием огромной важности<br />
для Грузии. Вме сто культурной и христианской Византии,<br />
с которой Грузия издавна поддерживала эко номиче ские,<br />
политические и культурные связи, воцарилась агрессивная и<br />
мощная Ос манская им перия. Затруднились взаимоотношения с<br />
Европой, что отрицательно сказалось на дальней шем развитии<br />
Грузии. Долгое время Грузия поддерживала тор говые связи с<br />
Европой, осо бенно северо-итальянскими городами-государствами<br />
– Ве нецией и Генуей, для которых торговые пути, проходящие<br />
через Грузию играли осо бую роль. В эксплоатации этих<br />
путей были заинтересованы как западные, так и восточные государства.<br />
Идея крестового похода против Турок исходила от Папы<br />
Римского. В середине XV века в Европе, особенно при папском<br />
дворе, было хорошо известно, что на Востоке еще су ществовали<br />
христианские государства, которые могли выступить против<br />
Тур ции.<br />
По призыву Папы (миссия Людовика Болонского в Грузию)<br />
на борьбу с Тур цией восстала вся Грузия (царь Георгий VIII,<br />
атабаг Кваркваре II, князь Мегрелии Дадиани, князь Гурии). В<br />
коалицию, кроме грузинских правителей, должны были объединяться<br />
также им ператор Трапезундской империи, князь Малой<br />
Армении, эмир Ка рамании и па дишах, нахо дящегося в стадии<br />
объединения, государства Ак-Коюнлу. Грузины имели<br />
свой собственный план разгрома Турции, который и предлагали<br />
воз можным союзникам в Европе с обещанием выставить довольно<br />
крупные военные силы. Грузины не довольствовались<br />
дипломатиче ской перепиской с Европой. Послы Грузии вместе<br />
с по слами восточных союзников посе щали дворы западно-европейских<br />
стран (Венгрии, Германии, Венеции, Флоренции,<br />
Рима, Франции и Фландрии), однако безрезультатно.<br />
Экономоческие и политические противоречия между европейскими<br />
странами того периода были настолько сильны, что<br />
объединения их для достижения общей цели невоз можным.<br />
Турецкий двор в должной мере оценил существующее положение<br />
и продолжал завоевательную политику. Восточные<br />
послы находились еще в Европе (1461 г.), когда турки завоевали<br />
Трапезундскую империю, что было равносильно поражению<br />
их вос точных про тивников.<br />
В 1463 году началось венециано –турецкая война. Особое<br />
значение придавалось объединению в антиосманской коалиции<br />
непосредственых соседей Турции. Именно в это время устанавливаются<br />
первые дипломатические контакты между венецией и<br />
го су дарством Ак-Коюнлу в связы с той же Турцией. Узун-Гассан<br />
считал своим главным со перником ту рецкого султана.<br />
Война между ними была неизбежна. В условиях войны с<br />
Турцией Узун-Гассан придавал особое значение Грузии.<br />
Как выясняется из источников 70-ых годов XV века, грузинские<br />
правители уже неодинакого относилиь к идее создания<br />
антиосманской коалиции. Ясно видно, что Самц хе-Саатабаго и<br />
514 515
Мегрельское княжество не оказывали более поддержки<br />
образова нию этой коалиции. Для Самцхе-Саатабаго Узун-Гассан<br />
превратилсся более опасного завоевателя, нежели султан.<br />
Турция, со своей стороны, довольствовалась взи манием дани с<br />
атабага.<br />
Правитель Мегрелии наxодидся под экономическим и политическим<br />
вля нием генуезцев, для которых, исходя из их<br />
собственных торговых интересов, большое значение имела<br />
внешнеполитическая ориентация князя Мегрелии. Генуэзцы<br />
хорошо знали о попыт ках создания венецианцами антиосманской<br />
коальции и всячески ме шали им. Они питались повлиять на<br />
правителя Мегрелии во вред венецианцам, а также антиосманской<br />
коалиции.<br />
Распад на отдельные царства и княжества положил конец<br />
единому внешнеполи тическому курсу Грузии, что получило<br />
наглядное проявление в начале 90-ых годов XV столетия. Кахетинское<br />
царство видела путь к свободе в союзе с Московским<br />
госу дарст вом, а Картли – с Западной Европой, но их попытки<br />
не увенчались успехом.<br />
Вместе с формированием государства Сефевидов в Иране<br />
начинается новый этап внешних взаимоотношении Грузии.<br />
Как следует персидских и западноевропейских источников,<br />
занявший иранский престол шах Исмаил I вознамерился превратит<br />
Грузию (Картли, Кахети, Самцхе-Саа табаго) в своего вассала,<br />
что предполагало признания власти шаха Исмаила и вы плату<br />
ежегодной дани, поставку определенных контигентов войск для<br />
осуществления широких захватниче ских планов Ирана.<br />
Можно сказать, что проводимые шахом по отношению с<br />
Восточной Грузии меры, определили нормы взаимоотношений<br />
Грузии и Ирана почти на протяжении всего века.<br />
Политика шаха Исмаила по отношению к Грузии ставила<br />
также целью дальней шее углубление политической децентрализации<br />
страны.<br />
Грузины сыграли большую роль в образовании и усилении<br />
кызылбашского госу дарства Сефевидов. Грузинские политические<br />
деятели видели в этом государстве силу, способную<br />
противостоять туркам.<br />
Перед началом первой ирано-турецкой войни (1514 г.)<br />
вследствие политиче ского положения, создавшегося в Грузии,<br />
и под влиянием Турции Самцхе-Саатабаго оказывало ей экономическую<br />
поддержку.<br />
Потерпев поражение в борьбе с турками, шах Исмаил решил<br />
создать антитурец кую лигу, в которую входили Иран, Египет<br />
и Восточная Грузия (Картли и Кахети). Од нако антитурецкая<br />
лига оказалась нежизнеспособной.<br />
Династическая борьба, проиcходившая в Самцхе-Саатабаго,<br />
способствовала вмеша тельству Ирана и Турции во внутренные<br />
дела княжества. Однако перемещение основного направления<br />
турецкой агрессии в Западную Европу вызвало усиление<br />
пози ции Ирана не только в Самцхе-Саатабаго, но и во всей<br />
Восточной Гру зии.<br />
Турция не могла примириться с усилением влияния Ирана<br />
в Грузии и в 1553 году возобновила войну с Ираном.<br />
После заключения Амассийского мирного договора 1555<br />
года Иран, обессилен ный в борьбе с Турцией, не имел устойчивых<br />
позиции в Восточной Грузии, главным объектом ак тивной<br />
внешней политики по-прежнему оставляет Грузию. Шах не<br />
смог достичь здесь же лаемого положения. Ему часто приходилось<br />
использовать вооруженные силы для подавле ния восставшего<br />
Картлийского царства.<br />
Позиции султана в Западной Грузии были также не особенно<br />
устойчивы. Тур ция не смогла окончательно покорить Западную<br />
Грузию. Вмешательство султана во внутренние дела имеретинского<br />
царства и княжеств Западной Грузии вызвало<br />
стрем ление этих кня жеств к децентрализации. Князя Одиши и<br />
516 517
Гурии, еще до Амассий ского мира, вследствие неверных политических<br />
действий, оказались под вдастью султана.<br />
Отношение Турции к Западной Грузии отличалось от отношения<br />
Ирана к Вос точной Грузии. Туркам не приходилось преодолевать<br />
каких-либо серьезных препятст вий в Запад ной Грузии.<br />
Мирный договор с Ираном Турции был необходим для<br />
упоря дочения своих дел Европе. Она удовлетворялась взиманием<br />
дани с грузинского цар ства и княжеств. В период мира<br />
(1558-1578 гг.), в ходе дипломатических сношений с Ираном,<br />
турецкий двор был за интересован вопросом Восточной Грузии,<br />
выступая ее защитником ради усиления своего влияния, что<br />
вызывало недовольство Ирана. В дей ствительности же Турция<br />
намеревалась захватить всю Грузию и Закавказье.<br />
Главной ареной ирано-турецких войн 1578-1590 годов становится<br />
Закавказье, в частности Картли. Именно во время этой<br />
войны ясно проявились намерения Турции по от ношению к<br />
Грузии. Она стремилась к полной инкорпорации Грузии. Царства<br />
Картли и Ка хетии оказались перед лицом большой опасности.<br />
Картлийское царство под предводи тельст вом Свимона I в<br />
союзе кызылбашами развернуло военные дейст вия против турок.<br />
Царь же Кахетии Александр II старался дипломатическими<br />
манев рами отвести от себя удар и избе жать судьбы Картли.<br />
В 80-ые годы XVI века агрессивная политика Турции и<br />
Крымского ханства по отношению к народам Закавказья, заставила<br />
последних искать помощи у соседних го су дарств. То, что<br />
Иран не мог быть такой силой, не вызывало сомнений. Иран не<br />
мог за щи тить даже себя, о помощи другим не могло быть и<br />
речи. Поэтому внимание было пе рене сено на Московское государство,<br />
которое все дальше продвигалось к Северному<br />
Кавказу и берегам Каспийского моря. С завоеванием Астрахани<br />
(1556 г.) Россия ус тановила непосред ственные торговые<br />
контакты с Ираном. В подобных условиях за хват Кавказа осма-<br />
нами и ослобление Ирана было неприемлемо для Московского<br />
го сударства.<br />
Московское царство начинает искать союзников на Кавказе.<br />
О Кахетии Москва была информирована лучше, нежели о<br />
других грузинских княжествах. Кахетия ак тивно участвовала в<br />
международной торговле шелком и имела путь в Москву через<br />
Ас трахан. До рога эта проходила через Дагестан и шамхальские<br />
владения. Шамхал яв лялся вассалом ту рецкого султана и действовал<br />
по его указанию. Отряды Шамхала разоряли пограничные<br />
районы Кахетии. Поэтому вступления России на Северный<br />
Кавказ имело жизненно важное значение для Кахетии.<br />
Наличие русских войск на Северном Кавказе способствовало<br />
отделению шам халь ских земель от Турции. Владения Шамхала<br />
оказывались между двумя христиан скими стра нами, что<br />
облегчало им обуздание шамхальства.<br />
Москва восстановила контакты с Кахетией. В 1586 году<br />
царь Кахетии Алек сандр II обратился за помощью к московскому<br />
государю, который должен был защи тить Грузию от набегов<br />
шамхальских отрядов и предполагаемой турецкой агрессии.<br />
Антишамхальская дипломтия кахетинского царя была известна<br />
шамхалу. По этому он активизировал действия против<br />
Кахетии. В подобных условиях вступление русских войск в<br />
шамхальские владения стало задачей первостепенной важности<br />
для ди пломатических отношений с Кахетией.<br />
Правда, точных сведении о связи грузин с донскими казаками<br />
нет, однако на по добный факт указывают некоторые сведения<br />
русских и западно-европейских ис точников.<br />
Установление контактов Кахетинского царства с Москвой<br />
имело огромное значе ние для всего Закавказья и Ближнего Востока.<br />
Отныне, кто не хотел портить отношений с Мос ковским<br />
царством, должен был избегать враждебных акций по отношению<br />
к Кахе тии. Сул тану было ясно, что малейшая задерж-<br />
518 519
ка в решении картлийского вопроса, мо жет привести к аналогичной<br />
ситуации, тем более, что Мо сква была заинтересована в<br />
принятии Картли под свою защиту.<br />
Однако царь Картли Свимон I был реалистом в политике и<br />
понимал, что в дан ный момент связь между Картли и Москвой<br />
была невозможна. Свимон приветствовал вступление русских<br />
войск в Кахетию, однако считал невозможным принятие помощи<br />
от русских в данных условиях. Картлийское царство находилось<br />
в состоянии войны с Турцией, и Свимон хорошо понимал,<br />
что словестное заявление России о принятии Картли под<br />
свою защиту могло иметь отрицательные последствия и вызвать<br />
усиление военных действий со стороны Турции. Подобный<br />
шаг мог быть отрицательно оценен и иранским шахом.<br />
Установление связей между кахетинским царством и Московским<br />
государством ускорило заключение мирного договора<br />
между Картлийским царством и Турцией (1587 г.). Выход Картлийского<br />
царства из войны сиграл большую роль в деле победы<br />
Турции над Ираном. Иран попытался исползовать Московское<br />
государство в войну против Тур ции. Од нако развитию<br />
нормальных взаймоотношений между Ираном и Россией препятствовал<br />
кахе тинский вопрос.<br />
Сближение России с Кахетинским царством ухудшило кахетино-турецкие<br />
отно шения, однако способствовало возрастанию<br />
международного значения Кахетии. Видно было, что Россия<br />
вступила на Кавказ при содействии Кахетии, и с этим не<br />
могли не счи татся могущественные агрессивные соседи. Кахетинский<br />
двор положительно оце нивал по вышение своей роли<br />
на Ближнем Востоке и старался поддерживать взаимоотношения<br />
с Рос сией.<br />
Александр II знал, что лишь посредством связи с Россией<br />
шамхальский вопрос мог быть решен в его пользу, но ему хорошо<br />
было известно также, что вопрос о шам хальстве был тесно<br />
связан с вопросом о Турции. Поэтому в ходе переговоров с Россией<br />
грузинские дипломаты ставили оба вопрса вместе.<br />
Между Московским государством и Кахетией не было согласия<br />
в вопросе поли тики по отнношению к Турции. Во время<br />
переговоров московские дипломаты стара лись убедить кахетинский<br />
двор в том, что Турция не нападет на Кахетию, так как<br />
Александр II был по данным московского царя. Россия не разделяла<br />
планов кахетинского царя о на чале войны с Турцией. На<br />
данном этапе война с Турцией была нежелательна для России.<br />
1590 году, после заключения мирного договора между Ираном<br />
и Турцией, «права» Турции были распространены и на восточную<br />
Грузию. Несмотрия на это, Ка хети и Картли сохранили<br />
взаимоотношения с другими странами. Вследствие новой агрессии<br />
Турции на За пад Священная Римская Империя и Папа<br />
Римский начинают моби лизовать антиосманские силы. Они обратили<br />
внимание на Иран и Грузию, кото рые не хотели мириться<br />
с условиями Стамбульского мирного договора. Антиосманских<br />
планах императора и папы значительная роль отводилась<br />
Московскому царству, каторое могло повлиять на единоверную<br />
ей Грузию. Однако при русском дворе был выработан свой курс<br />
во взаимоотношениях с Турцией, кото рый не предусматривал<br />
начала войны с ней.<br />
Кахетинское царство установливало связи с европейскими<br />
странами посредством Московского государства. Царь же Картли,<br />
Свимон, питался установить связи с теми же странами (иссключая<br />
Россию) вместе с Ираном или же самостоятельно.<br />
Все антиосмански настроеные государства понимали, что<br />
большего успеха в этой борьбе можно было достичь путем<br />
сближения Кахетинского и Картлийского царств. Раз решить<br />
эту задачу пытались и Иран и Московское царство. Таким образом<br />
они могли упро чить свое влияние в Кахетии и Картли.<br />
Кахетинский царь Александр II склонялся в сторону Моск-<br />
520 521
вы. По его расчетам, объединение Картли и Кахети под влиянием<br />
последней предполагало его воцарение в объе диненой Грузии.<br />
Свимон I как и во время ирано-турецких войн, так и по<br />
окончании их и до конца своих дней сохранил проиранскую<br />
ориентацию. Картлийское царство вмсте кы зылба шами принимало<br />
участие в борьбе с турцией, поэтому оно не могло проводить<br />
неприемлемую для шаха внешнюю политику и избегало<br />
контактов с Москвой. Даже в переговорах с евро пейскими странами<br />
картлийский царь действовал по указке шаха и неизменно<br />
называл иранского шаха организатором борьбы с Турцией на<br />
Востоке.<br />
В середине 90-ых годов XVI века шах Аббас усилил политическое<br />
влияние на Ка хетию и в 1595 году вынудил Александра<br />
присоединиться к союзу Картли и Ирана. Так об разовалась<br />
Ирано-Картлийско-Кахетинская лига. Источники этого периода<br />
указы вают, что Александр II не до конца разделял цели этой<br />
коалиции. Кахетинские политики не могли примириться с выходом<br />
России из борьбы с Турцией.<br />
Когда члены восточной антиосманской коалиции убедились,<br />
что ждать помощи со стороны Европы бесполезно, они приступили<br />
к активным действиям. В 1597 году шах начал войну с союзниками<br />
Турции, а в 1598 году, воспользовавшись бедственным<br />
поло жением Турции и с согласия шаха, возобновил войну с<br />
турками Свимон I . Если верить источникам того времени (их<br />
объективность сомнительна) Свимон достиг вна чале определенных<br />
успе хов, но в 1599 году был пленен турками в битве.<br />
Уход Свимона с политической и военной арены значительно<br />
ослабил антиосман ские силы Грузии. Это обстоятельство<br />
усложнило также положения царя Кахетии, Алек сандра, так<br />
как Турция, которая до сих пор боролась с Картли, избегал крутых<br />
мер по отношению к Кахетии.<br />
Александр II решил во что бы то ни стало активизировать<br />
московскую поли тику в Закавказье и добиться реальной помощи<br />
от своего покровителя. Попытка царя Кахетии не увенчалось<br />
успехом. Нужно предпологать, что Московское царство<br />
счита лось с инте ресами Ирана по отношению к Грузии. В это<br />
же время стало известно (1601 г.) о переговорах ко роля Речи<br />
Посполитой и крымского хана о начале военных дейст вий против<br />
России. Вслед ствие этого обострение отношений с Ираном<br />
из-за Кахетии не служило интересам Москвы.<br />
Шах аббас оценил создавшуюся ситуацию (в России началась<br />
иноземная интер венция и крестьянская война;Иран добивается<br />
успехов в борбе с Турцией) и решил окончательно упрочить<br />
свои позиции в Грузии. Александр II в 1695 году был убит<br />
сы ном, Константином, воспитанным при шахском дворе и принявшим<br />
мусульманство.<br />
Пленение Свимона I турками, затем гибелью Александра II<br />
от руки кызылба шей, заканчивается длительное, полуторавековое<br />
участье Грузии в антиосманских коалициях.<br />
В условиях насилия со стороны Ирана и Турции феодальные<br />
царства Грузии на долго теряют способность проведения<br />
независымой внешней политики. Картли и Кахети превращаются<br />
в арену кровопролитных феодальных бытв и набегов<br />
кызылбашей. Внешняя поли тика западных царств и княжеств<br />
Грузии в основном ог раничивается взаимоотношениями с Ираном<br />
иТурцией.<br />
522 523
abazi 308<br />
abas-mirza (muhamdis Svili)<br />
375<br />
abdulahi (Cildiris beglar<br />
begi) 262<br />
abubeqr bin abdulahi (osmalo<br />
istrikosi) 402<br />
abubeqri (istorikosi) 37, 405,<br />
417<br />
abulaZe c. 119, 187, 324, 403,<br />
408, 409, 420, 423<br />
avaliSvili z. (Àâàëîâ Ç.) 41,<br />
65, 71, 74, 87<br />
avTandili (diasamiZe elias<br />
Svili) 423<br />
avrambei (kafas moqalaqe) 462<br />
azimameti (elCi) 73, 74<br />
aTabeg-xani (manuCar III) 441<br />
aias faSa (arzrumis gamgebeli)<br />
151<br />
ai<strong>da</strong>r mirza 358<br />
al-aSraf said ad-din kaitbei<br />
(1468-496; egviptis mbr-<br />
Zanebeli mamluqi) 96<br />
alah-Tau Cerqezi 172<br />
alah-yuli-sulTan ijek oRlu<br />
(usTajlus gvaris umniS-<br />
* Seadgina m. inasariZem<br />
saZieblebi*<br />
I. pirTa<br />
vnelovanesi beladi) 353<br />
alah-yuli _ sulTani (ustajlus<br />
tomis beladi) 367<br />
alberi e. (Alberi E.) 176, 208,<br />
215, 239-241, 469, 471<br />
aleqsiZe z. 310<br />
aleqsandre VI (romis papi)<br />
99, 101<br />
aleqsandre I (1412-1442) 75,<br />
446<br />
aleqsandre I (1476-1511; kaxeTis<br />
mefe) 96, 105, 106<br />
aleqsandre II (kaxeTis mefe)<br />
96, 170, 172, 175, 191, 219,<br />
226, 230, 231, 246, 248,<br />
271, 274, 276, 277, 290,<br />
297, 300-302, 304, 306,<br />
308, 317, 320, 323, 330-332,<br />
339, 382, 439.<br />
aleqsandre (dedisimedis ufrosi<br />
Svili, minadoi yvaryvare<br />
aTabags ratomRac yovelTvis<br />
aleqsandres uwodebs)<br />
395<br />
aleqsandre (yvaryvare) 411,<br />
412<br />
aleqsandre sa<strong>da</strong>ri xayani (is-<br />
mail I- e. m.) 104<br />
aleqsandre begi ix. aleqsandre<br />
II kaxeTis mefe<br />
al-kaSkaSandi (arabi istorikosi)<br />
448<br />
al-muhabi 448<br />
alyas mirza (ismailis biZa)<br />
344<br />
aleqsandre 216, 217<br />
aleqsandre (levan xanis Ze)<br />
213<br />
aleqsandre II 214, 215<br />
aleqsandre mefe 210, 211<br />
aleqsandre (kaxTa mefe) 203<br />
aleqsandre xani (aleqsandre<br />
II) 213<br />
aleqsandre mefe (levan xanis<br />
Zes an aleqsandres Zes<br />
uwodeben) 209<br />
aleqsandre 212, 213<br />
aleqsandre 208, 209<br />
aleqsandre II 206, 207, 268<br />
aleqsandre I 48<br />
aleqsandre I-is asuli (colad<br />
hyav<strong>da</strong> imperator ioane IVs)<br />
48<br />
aleqsandre mefe 284, 288,<br />
289<br />
aleqsandre mefis diplomatebi,<br />
elCebi 286, 287<br />
aleqsandre mefe 255. 258,<br />
268<br />
aleqsandre xani 255. 276<br />
aleqsandre mefe 254-257<br />
aleqsandre (vinme somexi vaWari)<br />
278<br />
aleqsandre (kaxTa mefis levanisa<br />
<strong>da</strong> mamia gurielis<br />
asulis _ TinaTinis vaJi)<br />
170<br />
alvendi (`sparseTis mefe~)<br />
106-108<br />
alvendi (ay-yoinlus sulTani)<br />
105<br />
alvize filareto 135<br />
ali beg (haramxanis mcveli)<br />
370<br />
ali-begi (ismail II-is mowinaaRmdege)<br />
345<br />
ali-efendi (istorikosi) 187,<br />
193, 204, 206, 208, 209,<br />
213, 218, 219, 400, 408.<br />
ali-mirza 336<br />
ali-sulTan Taqalu (igi mokles<br />
kilbad (gulbaaT) gurjis<br />
vaJebma) 345, 360<br />
ali faSa 240, 244<br />
ali-yuli begi 239<br />
aliyuli-xan Samlu 337<br />
aliyuli-xani (jaris meTauri)<br />
199, 200, 222, 224, 225<br />
ali xani (mesxi ioTamiSvili)<br />
358<br />
ali-xan begi (qarTveli didebuli)<br />
372<br />
524 525
al-adil saif ad-din tumanbai<br />
(1500-1501; warmoSobiT<br />
Cerqezi 122<br />
ali-xani (hei<strong>da</strong>r mirzas dedis<br />
Zma) 341<br />
alixani (Sah Tamazis Ze) 335<br />
alixan-gurji (hei<strong>da</strong>r mirzas<br />
biZa; zaal begis Zma) 336,<br />
348, 355, 357, 361<br />
ali efendi, ali faSa 245,<br />
246<br />
alumuti (alvendi) 108<br />
amargune xani (erevnis gamgebeli)<br />
440<br />
amatakisSvilebi 423, 424<br />
amatakisSvili abulayafar 423<br />
amatakisSvili amatak 423<br />
amatakisSvili arfaqsad 409<br />
abrojio kontarini (veneciis<br />
elCi) 18, 51, 52, 73, 82,<br />
88, 449, 461<br />
ambrojo de pietro (cxumis<br />
pirveli konsuli) 453<br />
amilaxori 908. 433-435<br />
amir aslan begi (afSarebis<br />
beladi, mniSvnelovani<br />
sar<strong>da</strong>li <strong>da</strong> princ ahmadis<br />
aRmzrdeli) 354<br />
amir aslani 364<br />
amir al-ubara hasan faSa 240<br />
amirbeis vaJebi 462<br />
amir sunjaki 35<br />
amurati (Turqebis sar<strong>da</strong>li)<br />
192<br />
ana xanumi (zeinab begumis de<strong>da</strong>)<br />
336<br />
andi-begi (iranis Sahis mohamed<br />
xo<strong>da</strong>bandes elCi) 280<br />
andrea kornaro (venecieli<br />
didebuli) 65, 79<br />
anTal veranCiCi 151<br />
anonimi venecieli 105, 107, 108,<br />
148, 152, 185, 186, 189, 190,<br />
207-213, 222, 223, 226,<br />
251, 256, 333, 377, 378,<br />
403, 468<br />
anri III (safrangeTis mefe) 186,<br />
188, 400, 434<br />
ansari (xalifa; kahkahes cixis<br />
gamgebeli) 363, 364, 371,<br />
372<br />
ansar fara<strong>da</strong>Rlu (alamuTis<br />
cixis ufrosi) 361<br />
`anikasia~, anakofia 451<br />
anakofia ix. `anikasia~<br />
antonio de govea 337<br />
antonovi (elCi) 284, 286<br />
anCabaZe z. (Àí÷àáàäçå Ç.Â.) 52,<br />
444, 448, 450, 453, 455, 457,<br />
466, 469<br />
anjol <strong>da</strong>tri (siciliis mefis<br />
elCi) 73<br />
anjolelo 90, 91, 117<br />
ardu eduardsi (nedli abre-<br />
Sumis kompaniis agenti)<br />
181<br />
arzrumis beglarbegi 254<br />
arzrumis faSa 383<br />
arqanjelo lamberti 191, 192<br />
arRun-yaeni (1284-1291) 10<br />
arCili (bagratis (barnabis) Ze)<br />
389, 390<br />
arCili (dedisimedis Zma) 387<br />
arCili (mefe konstantines Zis<br />
Ze) 419<br />
arCili (bagrat muxranbatonisa<br />
<strong>da</strong> elenes Zma, Zma dedisimedisa)<br />
419, 420<br />
asan faSa 251<br />
aslan-beg afSari 356, 369<br />
afSari (Turqmenebis tomi<strong>da</strong>n)<br />
354<br />
afxazeTis mTavari 50<br />
aqbari 438<br />
aSoTan bagratis Ze (barnab<br />
beris Ze) 389. 390<br />
aSoTani (dedisimedis Zma) 387<br />
aSoTan muxranbatoni 388<br />
ay-yoindus mbrZanebeli 47<br />
ay-Sahri 384<br />
ayTa huseini 348<br />
axmed-bei 212<br />
ahmad-mirza (Sah Tamazis Ze monasTan)<br />
336, 353<br />
ahmad jelaieri, jelairi 25,<br />
28, 34, 35<br />
ahmed-begi (arzrumis vilaieTis<br />
SavSeTis sanjaybegi) 187<br />
ahmedi (baR<strong>da</strong>dis sulTani) 24,<br />
26, 36<br />
ahmedi (vinme, <strong>da</strong>viT mefis SirvanSi<br />
mimavali jaSuSi)<br />
136, 137<br />
ahmed III (sulTani, 1603-1613)<br />
328<br />
ahmed faSa (ix. haji bin-zade)<br />
ahmed faSa (Tbilisis gamgebeli)<br />
229<br />
ahmedi (Sah Tamazis Ze) 335<br />
babingeri f. (Babinger Fr.) 126<br />
bagrat III (imereTis mefe 1510-<br />
1548), 45, 53, 142, 143, 152,<br />
153, 383, 470, 475<br />
bagrat V (1360-1393) 27<br />
bagrat VI (qarTlis mefe) 56,<br />
71, 86, 91, 92<br />
bakaki (bagrati _ imereTis<br />
mefis levanis Zmiswuli)<br />
262, 263<br />
bagrat miqelis Ze (misces<br />
Sorapnis erisTavoba) 744<br />
bagrat muxranbatoni 385, 419<br />
bagrati (Ze Teimurazisa, vaxtangis<br />
Zisa) 262<br />
bagrati (dedisimedis mama,<br />
aRikveca berad barnabes<br />
saxeliT) 389<br />
526 527
aiazi I (osmaleTis sulTani)<br />
18, 35, 36<br />
baiazid II (1481-1512) 111-113<br />
baiazid III (1389-1402) 17, 19<br />
baiazidi (ufliswuli) 161-163,<br />
169, 347<br />
bake-gramoni (istorikosi) ix.<br />
Jan lui bake gramoni<br />
baraTaSvilebi 90. 168<br />
baraTaSvili saCino 326<br />
barbaro ix. pavle II<br />
barbaro josafat 51, 52, 92,<br />
93, 447, 449, 452, 461,<br />
462, 464<br />
barkas Tuqali ix. barlas<br />
Tuqali<br />
barlas Tuqali, barkas Tuqali<br />
32, 34<br />
barnabe (dedisimedis mamis _<br />
bagratis saxeli berobaSi)<br />
389. 196<br />
bartolo kontarini (veneciis<br />
kviproseli elCi) 126<br />
bartolomio <strong>da</strong> mosto<br />
kviprosi<strong>da</strong>n 135<br />
barZim amilaxori 396, 420<br />
basTan jagiri (ardebilis gamo-<br />
Cenili mbrZanebeli) 32<br />
batista (naxWevanSi moRvawe wm.<br />
dominikes wesis mRvdeli)<br />
145<br />
batori iStvan (1576-1586)<br />
265-267<br />
batori zigmund (translvaniis<br />
mTavari) 287, 288. 302,<br />
309, 310)<br />
baSi aCuki ix. levani (imereTis<br />
mefe, igive baSiaCuki)<br />
bahram mirza (sulTan ibrahim<br />
mirzas mama, Sah Tamazis<br />
Zma) 354<br />
bediani, ben<strong>da</strong>, `bendia~ (samegrelosa<br />
<strong>da</strong> afxazeTis<br />
mefe) 50, 51, 53, 56, 86,<br />
444-446, 449-452, 461,<br />
464-466, 468<br />
bedfordi (hercogi) 46<br />
bei isaki (uzun hasanis mier warmogzavnili<br />
kaci) 73, 76<br />
bekari bernardino 322<br />
bekir begi 220<br />
Áåëèíåöêèé Ë. Ì. 336<br />
Áåëîêóðîâ Ñ. À. 160, 203<br />
ben<strong>da</strong>, ix. bediani<br />
`bendia~ ix. bediani<br />
bendiano 366<br />
benikaza ix. graciozo benikaza<br />
Áåð À. 13, 15<br />
beraZe T. 458<br />
berdebegi, berdbeki (mcire<br />
somxeTis mTavari) 54, 57,<br />
450<br />
beri egnataSvili 169, 200, 201,<br />
203, 262, 264, 338, 339,<br />
341, 358, 376, 380-382, 385,<br />
390, 446, 449, 472<br />
bertradon de la brokieri<br />
(bedfordis mrCeveli) 46<br />
berZeniSvili n. 83, 137, 138,<br />
255, 270, 284, 287-289,<br />
298, 300, 305, 308, 330<br />
Berchet G. 65, 66, 79, 85, 88, 115,<br />
247, 268, 303, 306, 316<br />
betruCio kontarini 76<br />
beqa (manuCaris biZa, manuCar IIis<br />
Zma) 342, 442<br />
bexrem-faSa (arzrumis gamgebeli)<br />
189<br />
behrem faSa (diarbeqiris beglarbegi)<br />
220, 221, 224<br />
birkin rodion (rusi elCi)<br />
269, 277, 289<br />
Bizarus P. 222<br />
bolotnikovi 331<br />
bocvaZe T. 160, 271, 298<br />
Breyer F. 55<br />
Brown E. G. 363<br />
brose mari (Brosset M.) 24-27,<br />
51, 82, 201, 321<br />
bruni f. 23, 457<br />
buasardo J. (istorikosi) 246,<br />
425<br />
buaCiZe g. 123<br />
bu<strong>da</strong>’ yazvini, bu<strong>da</strong> yazvini<br />
(sparseli istorikosi) 131,<br />
171, 361, 365, 371<br />
bu<strong>da</strong> yazvini ix. bu<strong>da</strong>’ yazvini<br />
budoviCi venclavi, venceslav<br />
budoviCi (avstriis elCi)<br />
414, 418<br />
burgoniis hercogi 49, 53, 55,<br />
65, 88, 451<br />
burgonis duka ix. burgonis<br />
hercogi<br />
busbeki (habsburgebis elCi<br />
konstantinopolSi, istorikosi)<br />
471, 473, 474<br />
butak begi (mohamed ho<strong>da</strong>ban<strong>da</strong>s<br />
elCi) 281<br />
Áóøåâ Ï. Ï. 296-298, 300, 305,<br />
331<br />
gabaSvili timoTe 3, 16, 139,<br />
173, 178, 292, 294, 304,<br />
307, 320<br />
gaiZvera reaOTagani (romelsac<br />
werili mihqon<strong>da</strong> aleqsandre<br />
mefesTan) 231<br />
Galibert L. 68<br />
gamezar<strong>da</strong>Svili z. 311, 312<br />
gamzid-begi (ufliswul su leimanis`saWurvelmtvirTveli~)<br />
370<br />
gacabeki (yvaryvare II-is mama _<br />
beqa II) 55<br />
geraldi petre (kenterberiis<br />
arqiepiskoposi, cxumis ka-<br />
Tolike episkoposi) 445,<br />
453, 455, 457-459<br />
gerardo pinedi 457, 460<br />
giorgi II (1564-1585; imereTis<br />
mefe) 186, 217, 472, 473<br />
528 529
giorgi II-is (imereTis mefis)<br />
elCi 190<br />
giorgi (persTa, didi armeniis<br />
<strong>da</strong> mcire iberiis mefe, romlis<br />
mama aleqsandre iyo)<br />
ix. giorgi VIII<br />
giorgi (ieses Zma, levan kaxTa<br />
mefisa <strong>da</strong> mamia gurielis<br />
asulis TinaTinis ufrosi<br />
vaJi) 166, 170, 174, 175<br />
giorgi brwyinvale (V; 1318-<br />
1346) 444, 445<br />
giorgi mefe (erTiani saq. mefe<br />
1446-1466 wlebSi, kaxeTis<br />
mefe (1466-1476 wlebSi)<br />
56<br />
giorgi (Soroso) 27, 28, 32, 50<br />
giorgi VII 30, 33, 35, 36, 38,<br />
445, 462<br />
giorgi XIII (saq. mefe) 45, 47,<br />
48, 54, 55, 75, 328, 440-<br />
451, 456, 473<br />
giorgi X 439<br />
giorgi (usufi, m. svaniZis varaudiT)<br />
229<br />
giorgi (kaxeTis mefis levanis<br />
Ze) 167, 171, 326-328<br />
giorgi kecaZe (qarTveli vaWari)<br />
463<br />
gelaSvili n. 132, 138, 171, 174,<br />
175, 200, 340, 341, 344,<br />
362, 365, 375, 376<br />
genuis san-jorjos bankis proteqtorebi<br />
463, 465<br />
gogoriSvili beJan 436<br />
godunovi boris 292, 296-298,<br />
300, 320, 330<br />
gorgaZe b. 109<br />
gorgijaniZe farsa<strong>da</strong>n (istorikosi)<br />
35, 168, 200, 204,<br />
222, 228, 259, 264, 377,<br />
385<br />
gorgora ix. yvaryvare II<br />
gotie (Ãîòüå Þ. Â.) 178<br />
gofredo lerkari (kafas konsuli)<br />
460<br />
goCa (batoniSvili) 323<br />
goColeiSvili d. 448<br />
graciozo benikaza (1480), benikaza<br />
447, 448, 452<br />
gregori ix. yvaryvare IV aTabagi<br />
(1574-1581)<br />
Ãðåêîâ Á. 29, 30<br />
grigori vasilCikovi (moskovis<br />
elCi iranSi) 256<br />
guagura beki (<strong>saqarTvelos</strong><br />
mTavari. igi iyo Sah-iakubis<br />
bebiis Zmis simamri _ yvarvare<br />
II) 111<br />
gugaqi (SalikaSvilebis _ kokolasa<br />
<strong>da</strong> laSqaris biZa)<br />
429<br />
gulbaaTi 358, 360<br />
gurgura, mzeWabuki aTabag 196<br />
gurguram-beki ix. yvarvare II<br />
gurieli giorgi (1564-1583;<br />
guriis mTavari) 46, 47,<br />
143, 186, 188, 261, 262, 383,<br />
436, 444, 468, 473<br />
guCua v. 135<br />
<strong>da</strong>diani ix. levan I (odiSis<br />
mTavari 1532-1572)<br />
<strong>da</strong>dianis despani `ix. qristekoCi~<br />
<strong>da</strong>dianis vaJi (es un<strong>da</strong> iyos<br />
mamia II, levan I <strong>da</strong>dianis<br />
vaJi, 1572-1590) 183<br />
<strong>da</strong>diani (levan I, samegrelos<br />
mTavari, 1532-1572) 143,<br />
186, 383, 471<br />
<strong>da</strong>dian-bedieli 444<br />
<strong>da</strong>diani (samegrelos mTavari)<br />
47, 48, 448. 458, 459<br />
<strong>da</strong>diani giorgi (levan I <strong>da</strong>dianis<br />
mama) 472<br />
<strong>da</strong>diani vamey 445<br />
<strong>da</strong>diani liparit (mamia <strong>da</strong>dianis<br />
vaJi) 446<br />
<strong>da</strong>diani mamia IV 191, 261, 262,<br />
446<br />
<strong>da</strong>diani manuCar 24<br />
<strong>da</strong>viT-begi ix. <strong>da</strong>uT xani<br />
<strong>da</strong>viTi (ioane IV-is Zma) 48<br />
<strong>da</strong>viT komnenosi (trapizonis<br />
imperatori) 48, 50, 61, 62,<br />
78, 84, 450<br />
<strong>da</strong>viT ungandi (habsburgebis<br />
imperiis elCi) 343, 379<br />
<strong>da</strong>viT X 129, 134, 136-139<br />
<strong>da</strong>viT IX (<strong>da</strong>uTxani) 168, 197<br />
<strong>da</strong>viT batoniSvili (giorgi<br />
X-is Svili) 328, 329<br />
<strong>da</strong>viTi (zaal begis Zma) 355<br />
<strong>da</strong>viT I (kaxeTis mefe, imefa<br />
mcire xans, `hyvan<strong>da</strong> colad<br />
asuli aSoTan muxranis<br />
batonisa _ qeTevan, <strong>da</strong>O<br />
dedisimedisa~) 388<br />
<strong>da</strong>vriJeci araqel (somexi istorikosi)<br />
322, 326, 327<br />
<strong>da</strong>lilxan-begi (ramlus tomi<strong>da</strong>n)<br />
370<br />
<strong>da</strong>nilovi (elCi) 270<br />
<strong>da</strong>savleT <strong>saqarTvelos</strong> [kokatis<br />
(quTaisis patriarqi)<br />
(savaraudod, malaqia I<br />
baSiZe)] 146<br />
<strong>da</strong>uT-xani, <strong>da</strong>uT-begi, <strong>da</strong>viTi<br />
(svimon I-is Zma) 167, 170,<br />
173, 174, 177, 182, 183, 190-<br />
193, 197, 202, 217, 235,<br />
241, 244, 380<br />
debora ix. dedisimedi (bagrat<br />
muxranbatonis asuli)<br />
dedisimedi (bagrat muxranbatonis<br />
asuli, aTabag qaixosro<br />
II-is meuRle, aTabagebis _<br />
yvaryvare IV-isa <strong>da</strong> manuCar<br />
III-is de<strong>da</strong>) 339, 342, 382,<br />
385, 386, 387, 390-398,<br />
404, 407, 411-413, 417, 419,<br />
420, 426, 430<br />
530 531
de olivaresi (grafi don enrike<br />
de gusmani) espaneTis<br />
mefis elCi) 278, 279<br />
diakvniSvili (goreli vaWari,<br />
romelmac mefe svimonis<br />
neSti stambolSi Camoasvena)<br />
329<br />
diarbeqiris faSa 383<br />
diasamiZeebi 425<br />
diasamiZe elia 423, 436<br />
diasamiZe vaxuSti 385<br />
div-sulTan rumlu (osmaleTis<br />
sar<strong>da</strong>li) 128<br />
div-sulTani (Coxur saadis<br />
mmarTveli) 130<br />
doliZe i. 200<br />
dominike (naxWevanSi moRvawe wm,<br />
dominikes wesis mRvdeli)<br />
145<br />
donaldo <strong>da</strong> leZe 114<br />
don enrike de gusmani (espaneTis<br />
mefis elCi) ix. de<br />
olivaresi<br />
don xuan de persia (igive uluR<br />
beg baiaTi) 172, 188, 191,<br />
192, 197, 199-202, 211,<br />
229, 242, 335, 344, 345,<br />
348-350, 362, 363, 369,<br />
371, 374, 377, 378, 394,<br />
401, 404, 407, 409-411,<br />
432, 433<br />
dosiTeoz kaTalikosi 200<br />
duka (bizantieli istorikosi)<br />
62<br />
dumbaZe m. 166<br />
egviptis sulTani 124<br />
egnataSvili beri ix. beri egnataSvili<br />
edigei 30<br />
eduard klarki 180. 181<br />
evgeni IV (romis papi 1431-1447)<br />
21, 41<br />
evlia Celebi (Turqi istorikosi)<br />
192<br />
elene (dedisimedisa <strong>da</strong> qaixosros<br />
asuli; adre gar<strong>da</strong>icvala)<br />
385, 390, 399<br />
elene (bagrat muxranbatonis<br />
meuRle) 419<br />
elene (manuCar III-is meuRle)<br />
440, 441<br />
elene (svimon I-is asuli)<br />
424<br />
elizbar erisTavi 396, 420<br />
elimirza (kaxTa mefis levanisa<br />
<strong>da</strong> mamia gurielis asulis<br />
_ TinaTinis vaJi) 170<br />
emanguli (Sah Tamazis Ze) 335<br />
emin-aRa (kaxeTis mefis kaci)<br />
217<br />
eneas silvius pikolomini [sienas<br />
episkoposi, SemdegSi<br />
pius II (1458-1464)] 39<br />
enrike III (1390-1407; kastiliis<br />
mefe) 19<br />
enriko <strong>da</strong>ndolo (veneciis<br />
doJi) 12<br />
enriko jenkinsoni (`moskovis<br />
kompaniis~ agenti) 179<br />
erekle (aleqsandre II-is Ze)<br />
212-215, 255-258, 339, 382,<br />
390<br />
erekle bagratis (barnabe beris)<br />
Ze 389, 390<br />
erekle II 284<br />
erekle muxranbatoni 399<br />
erekle (vaJi muxranbatonisa)<br />
419<br />
erik VII (<strong>da</strong>niis mefe) 20<br />
efendievi o., Eôåíäèåâ Î. À.<br />
(istorikosi) 114, 365<br />
eCmiaZineli mRvdlebi 311<br />
eCmiaZineli somexi (romelic<br />
mravali Tvis ganmavlobaSi<br />
sparseTSi imyofebo<strong>da</strong> _<br />
e.m.) 312<br />
vali-beg avSari (sasaxlisa <strong>da</strong><br />
haramxanis meTauri), 354,<br />
361<br />
valter hainc (germaneli mecnieri)<br />
63<br />
vanteevi (rusi elCi) 295<br />
varaza (oTar SalikaSvilis Ze;<br />
Sah Tamaz I-is colisZma,<br />
mokla dedisimedma) 187,<br />
334, 338, 339, 381, 382,<br />
392, 399, 423<br />
varaza ogulari 187<br />
varawa oRlu kaikud xani ix.<br />
kikola SalikaSvili<br />
varkaCi nikolai (`romis saRmrTo<br />
imperiis~ elCi) 268,<br />
285, 295-297<br />
Âàñèëüåâà Ó. È. 125, 239<br />
vaCnaZe yaflan (qarTveli elCi)<br />
272<br />
vaxtangi (svimon I-is Zma) 259,<br />
326<br />
vaxtangi (arCil muxranbatonis<br />
vaJis _ erekles biZa) 419,<br />
420<br />
vaxtangi (dedisimedis Zma) 387,<br />
413<br />
vaxtang muxranbatoni 396<br />
vaxtangi (bagratis _ barnabe<br />
beris Ze) 389, 390<br />
vaxtang VI 284, 337<br />
vaxuSti batoniSvili 44, 89-91,<br />
134, 156, 170, 177, 201-203,<br />
209, 211, 213, 214, 262,<br />
290, 320, 321, 334, 338,<br />
340, 381, 388, 389, 391,<br />
398, 410, 411, 421-423, 425,<br />
440, 442, 444-446, 449,<br />
456, 471, 473, 474<br />
vaxuSti qarTveli (haqimi)<br />
384<br />
532 533
veli (armanis sanjaybegi) 323<br />
venclav budovici ix. budoviCi<br />
vanclav (avstriis elCi)<br />
venceslav budovici ix. budoviCi<br />
venclav.<br />
veranCiCi anTal (ungreTis<br />
mefis stamboleli diplomati)<br />
469, 471<br />
Âåñåëîâñêèé Í. 280, 298, 308,<br />
339<br />
veskonte (geografi) 448<br />
vetore soranco (veneciis warmomadgeneli)<br />
72<br />
Âèíòåð Ý. 265<br />
vinCenco deli aleqsandri<br />
(veneciis respublikis elCi<br />
Sah-Tamazis karze) 164<br />
violante (katerino Zenos<br />
meuRle, arqipelagis hercogis<br />
nikolo krespos<br />
qaliSvili) 78<br />
vitovci (litvis mTavari) 20<br />
viqtori (siri) 72, 77<br />
viRac somexi (1563 w. kaxeTis<br />
elCi) 182<br />
vladislav II (poloneTis mefe)<br />
46<br />
vladislav III (poloneT-ungre-<br />
Tis mefe) 21<br />
vlasievi aTanase (moskovis<br />
elCi) 320<br />
vlaheTis elCi 414<br />
volkovi m. 460<br />
Âîëèí Ñ. À. 23<br />
vsevolodski ivane (ruseTis<br />
elCi) 300<br />
zaal begi (Sahis karze aRzevebuli,<br />
qarTvelTa meTauri<br />
<strong>da</strong> amira, imamyuli _ mirzas<br />
biZa) 341, 348, 351, 355-357,<br />
360, 363, 368, 371, 372<br />
zaal-xani ix. zaal begi<br />
zaza-begi (es un<strong>da</strong> iyos saxl-<br />
Tuxucesi zaza fanaskertel-ciciSvili)<br />
ix. fanaskertel-ciciSvili<br />
zaza<br />
zahra baji 336<br />
Çåâàêèí Å. Ñ. 10, 354, 366,<br />
464<br />
zeinab begumi (Sah Tamazis<br />
qaliSvili qarTveli qalisagan)<br />
336, 337, 340<br />
zein ol-mirza 336<br />
zeixavandis gvari (qarTvelebi)<br />
354<br />
zvenigorodski andria (elCi)<br />
299<br />
zvenigorodski semion (ruseTis<br />
elCi) 273, 275, 284, 286<br />
zigmund III 331<br />
zigfridi 356<br />
TaTreTis imperatori 30<br />
TaleSis gvari (qarTvelebi)<br />
354<br />
Tamazi (Sah Tamaz I) 176<br />
Tamazi (zaal begis Zma) 355<br />
Tamar mefe 445<br />
Tamari (qaixosrosa <strong>da</strong> dedismedis<br />
asuli) 385, 390<br />
TamaraSvili m. 42-45, 47, 49-<br />
55, 57, 60, 61, 75, 100,<br />
304, 308, 310, 311, 318,<br />
326, 450<br />
TayaiSvili e. 205, 304, 390,<br />
445, 473, 474<br />
Taheri batoniSvili 27, 28<br />
Tevdore ivanes Ze (ruseTis<br />
mefe) 267, 269, 270, 272-<br />
274, 276, 281, 282, 284,<br />
285, 303, 306, 314<br />
Teimuraz I 278, 284<br />
Teodosi (imperatori) 328<br />
Teodora (ioane II-is qaliSvili)<br />
48<br />
Temurlengi 13, 17-20, 22-29,<br />
31, 33, 35-38, 79, 114<br />
TvalSvenieri ivane (qaixosrosa<br />
<strong>da</strong> dedisimedis Ze) 385,<br />
386, 390, 398, 441<br />
TinaTini (mamia gurielis asuli)<br />
170<br />
TinaTini (mefe svimonis ulamazesi<br />
SviliSvili, romelic<br />
sparsul <strong>da</strong> evropul wyaroebSi<br />
cnobilia gulCaras<br />
(gulCahras) saxeliT) 328,<br />
329<br />
Tokmak-xani ix. Toqmak sulTan<br />
xani (erevnisa <strong>da</strong> naxiCevanis<br />
gamgebeli)<br />
Tomas herberti 379<br />
Toma mewobeli (istorikosi)<br />
34<br />
Toqmak sulTan xani (erevnisa <strong>da</strong><br />
naxiCevanis gamgebeli) 189,<br />
401, 403, 405, 406<br />
Toqmak-xani (SaTamazis elCi<br />
konstantinopolSi) 350<br />
ToxTamiSi (oqros urdos yaeni)<br />
27, 29, 30<br />
TulaSvili (`mefe kimons cxeni<br />
wauqcia brZolasa Sina~)<br />
327<br />
TurmaniZe sulxan 325<br />
iagailo (poloneTis mefe) 20<br />
iakobi (1563 w. kaxeTis samefos<br />
elCi) 182<br />
ianoS huniadi (poloneT-ungre-<br />
Tis mefis vladislav III-is<br />
voevo<strong>da</strong>) 21<br />
ianoS huniadi (poloneTis mefe<br />
vladislav II-is <strong>da</strong> ungre-<br />
Tis voevo<strong>da</strong>) 46<br />
iauyb-yaeni (uzun-hasanis memkvidre)<br />
95<br />
ibn nasri (gilaneli eqimi)<br />
360<br />
ibrahim vali (Seixi) 32<br />
ibrahimi (Sah Tamazis Ze) 335,<br />
379<br />
534 535
ibrahim feCevi (istorikosi)<br />
147, 155, 156, 186, 208-213,<br />
222, 224, 226, 229, 231,<br />
237, 238, 244-246, 248,<br />
266, 379, 400, 403, 404,<br />
430.<br />
ieronim laski (ungreTis mefe<br />
ferdinandis elCi) 143<br />
iese (kaxTa mefis _ levanisa<br />
<strong>da</strong> mamis gurielis asulis<br />
_ TinaTinis vaJi, isqander<br />
munSi ieses, SecdomiT,<br />
alixans uwodebs) 165, 170-<br />
173, 179, 204, 211, 257, 375,<br />
377, 380.<br />
iese (kaxeTis mefe aleqsandre<br />
II-is Zma, ufliswuli) 176,<br />
177, 201, 212, 235-277<br />
ieso qriste 100, 146, 195,<br />
196<br />
ivane aTabagi (mesxeTis mflobeli)<br />
38<br />
ivane III (1462-1505; moskovis<br />
mTavari) 96<br />
ivane IV (ruseTis mefe) 159,<br />
160, 180, 182<br />
izabela (espaneTis dedofali)<br />
99<br />
izma-xani (Sah Tamazis Svili)<br />
379<br />
iluriZe m. 402, 417<br />
imamyuli (dediT qarTveli<br />
ufliswuli), imam-yuli<br />
mirza 353-357, 372<br />
imam-yuli-mirza (Sah Tamazis<br />
vaJi qarTveli mona qalisagan)<br />
ix. imamyuli<br />
imamyuli-xani (yizilbaSTa<br />
jaris sar<strong>da</strong>li) 101, 219,<br />
222, 237, 238<br />
imerliSvili v. 151<br />
ingoroyva p. 448<br />
interiano j. (istorikosi),<br />
jorjo interiano 52, 447,<br />
448<br />
ioane galifanteli (episkoposi)<br />
19<br />
ioane IV (1446-1458, imperatori)<br />
48<br />
ioane VIII paleologosi (bizantiis<br />
imperatori) 20, 101<br />
ioane presviteri 60<br />
ioTamaSvil-SalikaSvilebi 355<br />
ioram-begi 206, 207<br />
iorga (Jorga N. rumineli istorikosi)<br />
65, 72, 87<br />
ioseliani avT. 252<br />
iranis Sahi (Sah abas I) 321<br />
iranis Sahis vaJiSvili ix. hamza<br />
mirza<br />
isa-beg Turqimanis qaliSvili<br />
(Sah Tamaz I-is coli)<br />
339<br />
isa-xani ix. iese<br />
islenievi <strong>da</strong>nila 295<br />
ismaili (sinopis batoni) 53<br />
ismaili (Sah Tamazis Ze, SemdegSi<br />
ismail II) 335<br />
ismail I 104, 105, 107-109, 114,<br />
116-118, 121-123, 125, 126,<br />
131, 134-141<br />
ismail II Sahi 151, 194, 197, 198,<br />
200-202, 204, 235, 239,<br />
334, 335, 339, 341, 343-346,<br />
350-352, 356, 358, 361-368,<br />
372-374, 376-382.<br />
isqander munSi (istorikosi)<br />
135, 148, 164, 166-168, 175,<br />
177, 201, 203, 204, 210,<br />
211, 231, 235, 256, 259, 351,<br />
352, 356-358, 362, 365, 384,<br />
406, 407, 437-441<br />
isqander faSa 147<br />
italieli diplomati romSi<br />
135<br />
iuzbaSi rumlu 371<br />
iusuf-begi (qurTi) 188<br />
iusuf faSa [Tbilisis yofili<br />
beglarbegi, imereTis mefe<br />
giorgis Svili (m. svaniZis<br />
varaudiT) iyo] 431<br />
iusuf faSa (gamuslimebuli axalcixeli<br />
didebuli) 442<br />
iStvan batori ix. batori<br />
iStvan<br />
iju Sarmazan 384<br />
kazimeJ IV (poloneTis mefe)<br />
72, 87<br />
kakabaZe s. 35. 168<br />
kaluli (uzun hasanis ufrosi<br />
vaJi) 85<br />
kaliqstus III (romis papi) 4,<br />
40, 44, 45<br />
kanale juzepe (Canale G., istorikosi)<br />
455, 461, 462,<br />
464, 466<br />
karabegi (maRris sanjaybegi)<br />
323<br />
karailiuki (mesopotamiis mefis<br />
mama, Turqmani) 55<br />
karl V (1519-1556; imperatori)<br />
139, 140<br />
karpovi s. (Êàðïîâ Ñ. Ï.) 46,<br />
47<br />
kasim bei 220, 224<br />
kaspare de kolunus alberti<br />
460<br />
kasraZe t. 21<br />
kastodinusi (metri, <strong>saqarTvelos</strong>a<br />
<strong>da</strong> mesopotamiis<br />
mefis elCi) 59<br />
katerino Zeno (veneciis elCi)<br />
69, 71, 73, 74, 77-79, 81,<br />
85-87, 105, 106, 117, 121,<br />
467<br />
kafas konsuli 465<br />
kacitaZe d. 18, 38. 135, 151, 152,<br />
340, 355<br />
kaxaber yorRanaSvili ix. for-<br />
RanaSvili kaxaber<br />
536 537
kefarsa, igive `bei isaki~ `uzun<br />
hasanis elCi, erovnebiT<br />
espaneli, sarwmunoebiT<br />
ebraeli~, uzun hasanis<br />
mTavari eqimi 73, 76<br />
kvirini lazaro 65. 77<br />
kiknaZe v. 445, 453, 458, 459<br />
kiknaZe r. 33, 81, 92, 105, 174<br />
kilbad (gulbaaT) gurjis 358,<br />
360<br />
kilikiis mTavari 48<br />
kirile (kaxeTis mefis elCi<br />
moskovSi) 285<br />
kir-nilo, nilo (qarTlis mefe<br />
konstantines karis eklesiis<br />
moZRvari) 96, 97,<br />
98-101<br />
klavixo rui gonsales 25<br />
klementi VIII (romis papi)<br />
290-295, 299, 302, 306,<br />
311, 314<br />
kikola SalikaSvili (varaza SalikaSvilis<br />
vaJi _ kokola<br />
cnobili iyos rogorc<br />
mahmud xan dirazis Ze,<br />
Turquli wyaros mixedviT<br />
_ varaza oRlu kaikudxani)<br />
189, 190, 191, 399,<br />
409, 423, 436, 437.<br />
komnenosebi 48, 69, 84<br />
konstantine batoniSvili ix.<br />
konstantine I<br />
konstantine I (1407-1412, <strong>da</strong>iR-<br />
upa SavbatknianebTan brZolaSi<br />
1412 w.) 38<br />
konstantine II (1478-1501) 71,<br />
75, 90-92, 95-97, 99-101, 106,<br />
117, 332, 390, 419<br />
konstantine (kaxeTis ufliswuli,<br />
aleqsandre II-is Ze)<br />
235, 255, 256, 298, 300<br />
konstantine laskarisi (elCi)<br />
111<br />
kontarini toma sier (konstantinopolis<br />
bailo) 136<br />
kontarini ix. ambrojo kontarini<br />
(veneciis elCi)<br />
Cornet E. 72, 73, 75, 76<br />
kotetiSvili v. 195<br />
Êðûìñêèé Å. À. 308<br />
Krumbacher K. 20<br />
Kuntze E. 260<br />
kumuloviCi aleqsandre 294,<br />
301, 302, 306<br />
kuCena temriuk i<strong>da</strong>roviCis asuli,<br />
romelic SeirTo ivane<br />
IV-m, <strong>da</strong> moskovSi <strong>da</strong>arqves<br />
maria 180<br />
kucia k. 322<br />
laioS II (ungreTis mefe) 142<br />
lala mustafa faSa 185-192,<br />
201, 202, 206-212, 218,<br />
219, 222, 223, 224, 227,<br />
245, 257, 378, 393-396,<br />
400, 402, 404, 405, 408-<br />
410, 412, 413, 420, 423,<br />
424, 426<br />
lanua 46<br />
Lanoz K. 140<br />
laSqara (kokola SalikaSvilis<br />
Svili) 423<br />
levan av-giorgis Ze 131, 134<br />
levan I <strong>da</strong>diani (odiSis mTavari<br />
1532-1572) 470-473, 475<br />
levan II <strong>da</strong>diani (odiSis mTavari)<br />
192, 473-475<br />
levani (imereTis mefe, igive<br />
baSiaCuki, 1583-1590) 196,<br />
262, 263, 279<br />
levani (kaxeTis mefe; <strong>saqarTvelos</strong><br />
mefe), levan xani<br />
131, 137, 140, 141, 143, 146,<br />
164-166, 171, 178, 182, 192,<br />
246<br />
levani `<strong>saqarTvelos</strong> mefe~ ix.<br />
levan kaxTa mefe<br />
levan-xanis Svili ix. iese<br />
levan xani ix. levan kaxTa<br />
mefe<br />
Leo H. 69<br />
levanis asuli, romelic colad<br />
gahyva svimon I-s 164<br />
leonardo bembo 125<br />
Lanz K. 139, 140<br />
leunklaviusi, Leunclavius L.<br />
(istorikosi) 119, 120<br />
lion <strong>da</strong>diani ix. levan I <strong>da</strong>diani<br />
lipartiani 186<br />
liparit <strong>da</strong>diani 467<br />
Ëèñîâñêèé À. Â. 20<br />
luarsabi (ufliswuli, svimonis<br />
Ze) 235<br />
luarsab I (qarTlis mefe 1534-<br />
1556) 143-145, 147, 152, 156,<br />
157, 174, 194, 195, 201, 310,<br />
358, 359, 383, 387<br />
luarsab II (qarTlis mefe, 1606-<br />
1615( 441<br />
luarsab Sermazaan oRli 381<br />
ludoviko bolonieli (cnobili<br />
diplomati, franciskanelTa<br />
ordenis wevri) lui de<br />
bolonia 40-47, 54, 56. 59,<br />
61, 77, 88, 447<br />
lui de bolonia ix. ludoviko<br />
bolonieli<br />
lui XI 60<br />
luis xili fernandesi 278,<br />
280<br />
Ìàãèäîâè÷ È. Ï. 20<br />
maisuraZe g. 311<br />
makleri f. Macler F. 304, 309,<br />
310<br />
maksud-xani (Sahis elCi) 228,<br />
229<br />
Malcolm J. 361, 369<br />
malipiero alesandro (venecieli<br />
diplomati) 303, 306, 316<br />
538 539
malpiero hanibal 117<br />
malus armenieli (somxeTis<br />
batoni) 55<br />
mama iakobi (<strong>saqarTvelos</strong> mefis<br />
elCi romSi) 311, 314-318<br />
mamarti (raindi, somexTa elCi)<br />
59<br />
mama Cveni (manuCar I <strong>da</strong>diani)<br />
474<br />
mamedi (Sah Tamazis Ze) 335<br />
mametanacabi (Mametanazab, uzun<br />
hasanis elCi) 66<br />
mamia III <strong>da</strong>diani (1512-1532)<br />
444, 474<br />
mamia IV <strong>da</strong>diani (1572-1592<br />
188<br />
mamia (gurielis vaJi) 262<br />
mamia (giorgi II-is Zma, m.<br />
svaniZis gamokvleviT mamia<br />
giorgis Svili iyo <strong>da</strong> ara<br />
Zma) 217<br />
mamisTvaliSvili e. 19, 44, 69,<br />
93, 101, 123, 139, 185, 279,<br />
333, 393, 433, 446, 451<br />
mania (guriis erisTavi) 53<br />
Ìàíàíäÿí ß. À. 10<br />
manuel I (1143-1180, bizantiis<br />
imperatori) 12<br />
manuil II paleologi (1391-<br />
1425; imperatori) 17<br />
manuCar begi (romelsac osmale-<br />
Tis divanma <strong>saqarTvelos</strong> begoba<br />
uboZa) ix. manuCar II<br />
manuCari (yvaryvare I didis vaJi,<br />
yvaryvare III-is biZa, 1475-<br />
1487) 127<br />
manuCar II (manuCar-xani, aTabagi<br />
1582-1613), umcrosi Tavadi<br />
127, 128, 130, 191, 193, 218,<br />
233, 236-238, 241-243, 250,<br />
253, 385, 386, 390, 393,<br />
396-408, 410-421, 424-426,<br />
428-431, 433-442<br />
manuCar III (manuCar II-is Ze),<br />
aTabag xani, 439, 441<br />
manuCar xani ix. manuCar II<br />
margarita avstrieli (dedofali)<br />
172<br />
mariam sulTan xanumi 336<br />
marko rosi (ruseTis elCi)<br />
88<br />
marino kavali 470, 473-475<br />
matiaS korvini (1458-1490,<br />
ungreTis mefe) 55, 73,<br />
83, 87<br />
masum beg safavi (saxelmwifo<br />
mdivani) 345, 354<br />
maqsimiliane (avstriis erchercogi)<br />
312, 316<br />
mawyvereli 435<br />
Ìàõìóäîâ ß. Ì. 14, 17, 66,<br />
87, 88<br />
mahmadi (Sahi mohamed xu<strong>da</strong>bende)<br />
199<br />
mahmadi-sulTani (oficialuri<br />
wyaros mixedviT mahmadxani)<br />
401<br />
mahd-ulia (mahdi mazan<strong>da</strong>ranis<br />
gamgeblis qaliSvili) 349<br />
mahmud-mirza (Sah Tamazis meeqvse<br />
vaJi qarTveli mona<br />
qalisagan) 334, 353<br />
mahmud xan dirazis Ze ix. kokola<br />
varazas Ze SalikaSvili,<br />
romelic cnobili iyo am<br />
saxeliT<br />
mahoni [mcire TurqTa (ay-yoiunlus<br />
_ e.m.) elCi] 59<br />
mahumuti (Turqmani) 55<br />
mehmed aRa <strong>da</strong> misi amxanagebi<br />
189<br />
mehmed begi (Tbilisis gamgebeli,<br />
sxva cnobebiT kostomanis<br />
beglar-begi) 193<br />
mehmed girei (yirimis xani) 219,<br />
221, 225<br />
mehmed II (1444-1446, 1451-1481)<br />
39, 40, 58, 61-63, 66, 67, 80.<br />
85<br />
mehmad xani (`sparseTis mefis<br />
generali~) 401<br />
mehmed xani (arzrumis beglar<br />
begi) 143<br />
mehmed sokolu (didi veziri)<br />
224<br />
mehmed sokolus vaJi 224<br />
mehmed faSa (Tbilisis beglarbegi)<br />
222, 225, 246<br />
mehmed faSa 246<br />
mehmedi (osmalo vaWari) 269<br />
mehmedi (ufliswuli; SemdegSi<br />
mehmed II, 1595-1603) 233<br />
mehmed III (1595-1603) 323<br />
mehmedi (ovsilis sanjaybegi)<br />
323, 324<br />
mehmed xani (sulTani, murad<br />
xanis Ze) 324<br />
mehmed faSa (arzrumis mamasaxlisi)<br />
426-430, 464<br />
mgalobliSvili m. 197<br />
meliqseT-begi 34<br />
menabde l. 124<br />
mesxia SoTa 262<br />
mesir hansi (raindi, romelic<br />
iyo ioane presviteris<br />
elCi) 60<br />
mesopotamiis mefe (Tumca<br />
araqristiani, magram qristianebis<br />
megobari, romlis<br />
mama Turqmani karailuki<br />
iyo) 54<br />
metreveli el. 24<br />
Ìåöîïñêèé Ôîìà 34<br />
mehmed faSa (Tbilisis gamgebeli)<br />
220<br />
mehmed faSa (osmaleTis sar<strong>da</strong>li)<br />
428-430<br />
mehmed faSa yadimi (diarbeqiris<br />
faSa) 430<br />
mehmed xani (sulTani, murad<br />
xanis Ze) 324<br />
540 541
mzeWabuk I aTabagi (1502-1515),<br />
janiki 106, 112, 115, 116,<br />
118<br />
mzeWabuki (qaixosrosa <strong>da</strong> dedisimedis<br />
Ze) 385, 390<br />
miguel de abrue de limasi<br />
(portugaliis elCobis me-<br />
Tauri) 375<br />
mikloS varkaCi (avstriis imperatorisa<br />
<strong>da</strong> ungreTis<br />
mefis elCi) 282<br />
milanis hercogi 67<br />
minado jovani tomazo (Minadoi)<br />
175, 176, 191, 194, 197, 199,<br />
201-204, 207, 210-212, 242,<br />
243, 344, 345, 348, 349, 351,<br />
362, 376, 394, 395, 405, 409,<br />
411, 412, 414, 415, 424, 428,<br />
430-433<br />
Minadoi T. 176, 197, 215. 217,<br />
221, 223, 224, 228, 230, 232,<br />
240, 241, 321, 335, 364-366,<br />
369, 371<br />
minorski m. (Minorsky V.) 25,<br />
26, 81, 91<br />
mirabeti ix. mirza beki<br />
miranSah batoniSvili 27<br />
miran Sahi 37<br />
mirza ali bei 212, 219<br />
mirza beki anu mirabeti 105<br />
mirza mohamed-xani 375<br />
mirza omari (Seqis erT-erTi<br />
mmarTvelis Svili) 215<br />
mirxondi (sparsulenovani istorikosi)<br />
32-35, 38<br />
miqaeli (raindi) 59<br />
miqel (narin <strong>da</strong>viTis Ze) 444<br />
mixai (valaxeTis voevo<strong>da</strong>)<br />
309<br />
mixeil aldigieri (trapizonis<br />
imperatori) 54<br />
moraki ix. xoja miraki<br />
mirati ix. xoja miraki<br />
moreas mirliva ali-beg bunavi<br />
(lores beglar-begi) 240<br />
morTaza mehdi faTemi 354,<br />
355<br />
mol<strong>da</strong>veTis elCi 414<br />
monpelie (safrangeTis venecieli<br />
elCi) 144<br />
Morley W. H. 175, 202, 375<br />
Ìîõîâ Í. 299<br />
mohamadi 344, 345<br />
mohamed faSa (gamuslimanebuli<br />
mesxi feo<strong>da</strong>li) 441<br />
mohamed-xanis vaJebi 345<br />
mohamed-xan lala 345<br />
mohamed mirza (Sah Tamazs hyav<strong>da</strong><br />
isa-beg isubeg Turqomanis<br />
qaliSvilisagan) 334, 339<br />
mohamed ho<strong>da</strong>ban<strong>da</strong> (iranis Sahi),<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bande 175-177,<br />
193, 200-202, 205, 211, 228.<br />
234, 235, 280,. 334, 337,<br />
340, 341, 343, 349, 362,<br />
374, 380-382, 386, 396,<br />
398, 407<br />
mohamed xu<strong>da</strong>bande ix. mohamed<br />
ho<strong>da</strong>ban<strong>da</strong><br />
mohamed xu<strong>da</strong>bendes de<strong>da</strong> 334<br />
muafi (halabis faSa) 232<br />
munejim-baSi (osmalo istorikosi)<br />
81, 113, 218<br />
murad-mirza 336<br />
muradi (uzun hasanis SviliSvili)<br />
108, 109<br />
murad III (1574-1595, sulTani<br />
185, 199, 219, 223, 227,<br />
260, 261, 324, 350, 378,<br />
395, 404, 412, 414, 422,<br />
426, 428<br />
murad xani ix. muradIII<br />
murad faSa (osmalTa sar<strong>da</strong>li)<br />
441<br />
Ìóðçàêåâè÷ Í. 11<br />
murati (kaxeTis mefe, aleqsandre<br />
II-is mier moskovSi<br />
gagzavnili elCi) 96<br />
Ìuratori L. A. 67<br />
musa _ mirza 336<br />
mustafa naima (istorikosi)<br />
194, 195<br />
mustafa selianiqi (osmalo istorikosi)<br />
209, 233, 291-<br />
244, 255, 259, 304, 404<br />
mustafa faSa ix. lala mustafa<br />
faSa<br />
mustafa faSa (zulyadris<br />
beglarbegi) 220, 221<br />
mustafa (maraSis beglarbegi)<br />
223<br />
mustafa ali (Turqi istorikosi)<br />
231<br />
mustafa ix. manuCar II<br />
mustafa-mirza (dediT qarTveli<br />
ufliswuli, Sah Tamazs<br />
hyav<strong>da</strong> qarTveli mona qalisagan)<br />
334, 335, 349, 353,<br />
372, 379<br />
mustafa lala faSa 403, 406,<br />
411, 412, 415, 420, 422<br />
mustafa (manuCari) 426, 427,<br />
430, 432<br />
muxranbatonebi 389<br />
muxranbatoni arCili 419<br />
muhamedi (Sah Tamazis Ze) 379<br />
muhamedi (cru winaswarmetyveli)<br />
196<br />
muhamedi (Sah ismail II-is Zma)<br />
375<br />
muhamed xu<strong>da</strong>bende 430<br />
mcire somxeTis mTavari 47<br />
nabuT-aRa (iranis elCi) 232,<br />
233, 236<br />
naTaZe gr. 413, 418<br />
Íàêàøèäçå Í. Ò. 331<br />
nasrola falsafi (iraneli istorikosi)<br />
335, 336<br />
neapolitaniis mefe 312<br />
negroni (Tarjimani) 315<br />
542 543
Neck R. 141<br />
nestan <strong>da</strong>rejan (qarTlis dedofali)<br />
419<br />
nestan <strong>da</strong>rejani (kaxTa mefe<br />
levanis asuli) 157<br />
nizami (laCinis sanjaybegi)<br />
323<br />
nikoli (metri; frangi maswavlebeli,<br />
<strong>da</strong>mrigebeli) 59<br />
nikolo krespo (arqipelagis<br />
hercogi; misi qaliSvilebi<br />
colad hyav<strong>da</strong>T katerino<br />
Zenos <strong>da</strong> uzun hasans) 15,<br />
78<br />
nikolo (elCi) 73<br />
nikolo justiniani bailo 115-<br />
117<br />
nikoloz Tbileli 54, 75<br />
nikoloz V (romis papi) 40,<br />
41<br />
nilo ix. kir-nilo (qarTlis<br />
mefe konstantines karis<br />
eklesiis moZRvari)<br />
niniZe d. 28<br />
Íîâèêîâ Íèêîëàé 294<br />
Íîâîñåëüöåâ À. Ï. 113, 153<br />
Íîâîñåëüñêèé À. À. 331<br />
nuri ali (isboris sanjaybegi)<br />
323<br />
nusreT-name (ist.) 408<br />
odiSeli 310<br />
odiSis mTavari 262, 468<br />
ozbegebi 386<br />
ozdemir-oRlu 213<br />
omar Tobani 32-34, 37<br />
omar mirza 30, 32-34, 37<br />
omar mirzas mama 34<br />
omar mirzas Zma 34<br />
omar faSa 236, 252<br />
onibene paolo 86, 87<br />
osman faSa (Sirvanisa <strong>da</strong> nax-<br />
Wevanis gamgebeli) 193,<br />
213, 218-219, 226, 244,<br />
246-249<br />
oqros urdos yaeni 452<br />
pavle II [piero barbo; 1464-<br />
1471] barbaro 67, 90, 91<br />
pavle III (romis papi) 145<br />
paiWaZe d. 41, 44, 56, 60<br />
paleologi mixeili 8, 9<br />
pasinis begi 187<br />
petre geraldi (kenterberiis<br />
arqiepiskoposi) ix. geraldi<br />
petre<br />
petre maroniti (ismailis elCi,<br />
beri) 140<br />
petre I 284<br />
petro biZaro, pietro biZaro<br />
197, 208, 222, 404<br />
petro de negro (ferninand I-is<br />
elCi) 140<br />
petruSevski i.p. (Ïåòðóøåâñêèé<br />
È. Ï.) 36, 37, 74, 108, 336<br />
Ïåí÷êî Í. À. 10, 464, 466<br />
Ïèãóëåâñêàÿ Í. Â. 336<br />
pietro biZaro ix. petro bi-<br />
Zaro<br />
pietro barro ix. pavle II<br />
pietro veskonti (1318 w.)<br />
pietro miqele 246<br />
pivovi petre (rusi elCi) 269,<br />
277, 289<br />
pineli gerardo ix. gerardo<br />
pineli<br />
pius II (enea silvius pikolomini,<br />
romis papi 1458-1464)<br />
39, 45, 54, 57, 60, 319<br />
Ïëåøêîâà À. 7<br />
Porsilus H. henrix porSa (istorikosi)<br />
400, 406, 407,<br />
413<br />
poluxanovi stefane 277, 289<br />
portugaliis mefe 65<br />
posevino 265-267<br />
Jak keri (Sarl VII-is mrCeveli<br />
<strong>da</strong> xazina<strong>da</strong>ri) 7<br />
Jana d’ arki 46<br />
Jan de balbi (elCi, romelic<br />
karl V-m gagzavna sefianTa<br />
saxelmwifoSi) 139<br />
Jan lui bake gramoni, bake gramoni<br />
(istorikosi) 112, 127,<br />
128, 131, 137<br />
Jan Sardeni 197, 202<br />
Jirov-zasekin [aleqsandre Tevdoris<br />
Zis elCoba (1600-<br />
1601)] 331<br />
Jor<strong>da</strong>nia g. 102, 311<br />
Jor<strong>da</strong>nia T. 89, 419, 420<br />
Jofrua <strong>da</strong> tuzi 46<br />
Juie m. (frangi diplomati) 186,<br />
188, 400, 416, 417<br />
JuJunaZe o. 21, 101<br />
raba, rabia, fabia [anakosiis<br />
(anagosiiis) mTavari, xelmwife]<br />
49, 52, 450, 451<br />
raguzis elCi 414<br />
ramazi (<strong>da</strong>viT X-is Ze) 31<br />
Ramusio G. B. 18, 48, 51-53, 73,<br />
82, 83, 88, 105, 107, 108, 447,<br />
449, 461<br />
rafaele monterosa (kafis konsuli)<br />
465<br />
Ðàõìàíè À.À. 250<br />
rezvani (osmalo sar<strong>da</strong>li)<br />
432<br />
rodvan faSa 240, 241<br />
rizvan faSa (diarbeqiris<br />
beglarbegi) 221<br />
Ðîìàñêåâè÷ À.À. 23<br />
romis saRvTo imperiis imperatori<br />
ferdinand I<br />
rosTem faSa (didveziri) 157,<br />
158<br />
rostom amatakisSvili 423<br />
rostomi (imereTis mefe 1590-<br />
1605) 262, 264, 320<br />
rudolf II (impetatori) 294,<br />
295, 300, 309, 311, 312,<br />
317, 320<br />
544 545
ui gonsales de klavixo,<br />
Ðþè Ãîíçàëåñ äå Êëàâèõî<br />
(<strong>da</strong>badebis weli ucnobia.<br />
gar<strong>da</strong>icvala 1412 wels;<br />
kastilieli didebuli,<br />
Tavisi droisaTvis kargad<br />
ganaTlebuli. kastiliis<br />
mefem erike III-m elCad<br />
gagzavna TemurlengTan samaryandSi)<br />
19, 28-37<br />
rumlu (Turqmenebis tomi<strong>da</strong>n)<br />
354<br />
rusin-<strong>da</strong>nilovi (astraxanis<br />
meTofeTa asisTavi, tolmaCi)<br />
269<br />
rustem faSa 240<br />
saam mirza (Sah-abas I-is Zma)<br />
204, 211<br />
saam-mirzis asuli 175<br />
saakaZe giorgi 259<br />
saakaZe siauS (giorgi saakaZis<br />
mama) 259<br />
sadr ad-din xani 372<br />
saveri (aleqsandre mefem gagzavna<br />
lala faSas banakSi)<br />
210<br />
sazakuris faSa 429<br />
salamaT-girei xani 441<br />
salamaT qarTveli (qarTveli<br />
mTavari) 404<br />
santa severini (kardinali)<br />
315<br />
sanuto marino (venecieli avtori)<br />
109, 111, 115-117, 126,<br />
135, 143<br />
san franCesko 77<br />
sara-xaTuni (uzun hasanis de<strong>da</strong>,<br />
romelic mehmed II-sTan<br />
mosalaparakeblad gagzavna)<br />
62<br />
satofbei 111<br />
safar faSa (beqa jayeli, aTabagi)<br />
442, 443<br />
safrangeTis elCi konstantinopolSi<br />
113<br />
seid-beg qamene 372<br />
seid sajadi (arabistanis gamgebeli)<br />
375<br />
selim I (1512-1520), Sah-zade<br />
selim-xani 112-120, 122,<br />
123, 125, 126, 128<br />
selim II (1566-1574) 161, 162,<br />
183<br />
selimi (ufliswuli) ix. selim<br />
II<br />
sevinduq-begi (sparseli didebuli)<br />
151<br />
semender begi 220<br />
serasqeri manuCar ix. manuCar<br />
II<br />
sefe al-din isxaki (1252-1334;<br />
sefianTa ordenis <strong>da</strong>maarsebeli)<br />
374<br />
`sefevidi princesa~ (Sahis Zmis<br />
saam-mirzas asuli) 204<br />
sexnia amatakis Ze 423<br />
svaniZe m. 113, 115, 147, 150, 152,<br />
190, 191, 206, 214, 217,<br />
222-224, 227, 229, 234,<br />
236-238, 245, 255, 259-261,<br />
306, 307, 321, 328, 329,<br />
336, 340, 393, 397, 408,<br />
416, 417, 421, 422, 431,<br />
435, 438, 440, 456<br />
svanTa erisTavi 444<br />
svimon de lili (ferdinand I-is<br />
elCi) 140<br />
svimon I (v. hincis TqmiT, islamis<br />
miRebis Semdeg mahmuds<br />
eZaxdnen) 124, 156, 157, 161,<br />
164-167, 169, 170, 173-175,<br />
177-179, 182, 183, 194-205,<br />
217, 218, 222-224, 227-229,<br />
232-234, 236, 241, 244,<br />
248-253, 258-265, 275-280,<br />
289, 290, 302-304, 306-318,<br />
320-326, 328, 329, 332,<br />
375, 377, 380, 396, 406,<br />
407, 410, 419, 420, 426-<br />
428, 432, 436-438, 440, 441<br />
svimon xani, svimon gurji<br />
aq arian Setanili.<br />
svimon mefis saidumlo agenti<br />
316, ix. agreTve svimon<br />
mefe.<br />
svimon xanis qaliSvili 438, ix.<br />
agreTve svimon mefe<br />
siaoS-beg (gamoCenili qarTveli<br />
mxatvari) 352<br />
sigizmundi (germaniis imperatori,<br />
romelic amave dros<br />
ungreTis mefec iyo) 20<br />
sinan begi (arbkeris mmarTveli)<br />
220<br />
sinan-faSa (didveziri, mTavarsar<strong>da</strong>li)<br />
127<br />
sinan faSa (jer mesame veziri,<br />
Semdeg didveziri, aRmosavleTis<br />
jarebis mTavarsar<strong>da</strong>li),<br />
xoja sinan faSa<br />
227-233, 254<br />
sinan faSas vaJi 254<br />
sinopis mTavari 48<br />
sincendorfi ioahim (germaniis<br />
elCi konstantinopolSi)<br />
414<br />
siqstus IV (romis papi) 75<br />
siqst V (romis papi 1585-1590)<br />
267<br />
siciliis mefe 65, 75<br />
Ñêðæèíñêàÿ Å. Ð. 9<br />
Ñìèðíîâ È. À. 180, 237<br />
Ñîêîëîâ Í.Ò. 13<br />
solaq-zade (XVII saukunis<br />
Turqi istorikosi) 112,<br />
113, 224<br />
soleimani (ufliswuli) 370<br />
soleiman xalifa Samlu (sul-<br />
Taniis gamgebeli) 354,<br />
363<br />
546 547
solimani (Sah Tamazis Ze) 335<br />
solomon II (imereTis mefe)<br />
324<br />
solomoni (kaxeTis mefe aleqsandre<br />
II-is warmomadgeneli)<br />
286<br />
soranco vetore ix. vetore<br />
soranco<br />
sorso mefe (giorgi VII) 29<br />
spandujino Teodoro (Spandugino<br />
T.) 109, 111, 117<br />
sparseTis Sahi ix. Sah-abas I<br />
spediari (kastimenes mama) 53<br />
sreznevski i. 5, 29<br />
stefnaZe j. 173<br />
Ñòðîåâà È. Â. 336<br />
suleiman I (1520-1565; sulTani)<br />
134<br />
suleiman II kanuni (1520-1566,<br />
sulTani) 139, 143, 150,<br />
153, 155, 156, 163, 383<br />
sulTan ibrahim-mirza (bahrammirzas<br />
vaJi <strong>da</strong> Sah Tamazis<br />
Zmis Svili, saxlTuxucesi,<br />
poeti, mxatvari, musikosi)<br />
350<br />
sulTani ix. suleiman II<br />
suleiman-begi 159<br />
Sah-Tamazs Svilebi hyav<strong>da</strong> Samxalis<br />
disa <strong>da</strong> Cerqezi xar-<br />
Webisagan 334, 379<br />
sulaiman-mirza<br />
axmad-mirza<br />
junaid-mirza<br />
suleiman faSa (osmaleTis didveziri)<br />
144<br />
sulTan zade xanumi (Sah Tamazis<br />
coli) 348<br />
sulTan ismaili ix. ismail II<br />
(Sahi)<br />
sulTan ismailis momxreTa<br />
moZule, 356, ix. agreTve<br />
ismail II (Sahi)<br />
sulTan muradi ix. murad III<br />
sulTan-mahmud-xani (gamuslimanebul<br />
svimons sulTanmahmud<br />
xani <strong>da</strong>arqves) ix.<br />
svimon I<br />
sulTan ziad oRli 159<br />
sulTan Taheri 26<br />
sulTan mohamed xu<strong>da</strong>ban<strong>da</strong><br />
surgulaZe i. 44<br />
suriano francisko (Suriano<br />
Franc) 124<br />
tabataZe k. 28, 112, 162, 170,<br />
174, 339, 340, 357, 360<br />
tabaRua i. 100, 146, 147, 173,<br />
309, 310, 414, 418, 425<br />
tardi li (Tardy L.) 55, 74, 79,<br />
80, 86, 99, 143, 151, 153, 155,<br />
161, 169, 183, 243, 244, 246,<br />
247, 249, 251, 252, 282, 285,<br />
293, 294, 296, 299, 301, 302,<br />
304, 306, 308, 311-316, 318,<br />
320-322, 379, 414, 434, 437,<br />
441, 469, 473<br />
tarsa (mefe aleqsandres warmomadgeneli)<br />
276<br />
taxiril (baR<strong>da</strong>dis mflobelis<br />
ahmedis Svili, hulaRuyaenis<br />
STamomavali) 24, 25<br />
temriuk i<strong>da</strong>roviCi 180<br />
ter-iakobi (svimon I-is elCi)<br />
157, 308, 310, 311, 313-314,<br />
316-318<br />
ter-iakobis vaJi 311<br />
tivaZe T.g. 96, 182, 281, 282,<br />
298, 311<br />
tokmaki (revanis sulTani)<br />
426<br />
torxi (diaki, ruseTis elCi)<br />
273<br />
trapizonis imperatori, trapezundis<br />
imperatori (<strong>da</strong>viTi)<br />
40, 47, 56-57, 59,<br />
463<br />
transilvaniis mTavari 299,<br />
310<br />
transilvaniis imperatori ix.<br />
transilvaniis mTavari<br />
uzun hasani (1453-1478; trapezuntis<br />
imperatoris siZe)<br />
48, 51, 53, 54, 61-66, 69-76,<br />
78-93, 95, 108, 110, 115,<br />
447, 467, 468<br />
uluR beg baiaTi ix. don xuan<br />
le persia<br />
umcrosi Tavadi ix. manuCar II<br />
aTabagi<br />
uspenski T. 54<br />
uruSaZe l. 174<br />
usTajlu (tomi) 353, 354,<br />
357<br />
fabia (anagoziis mTavari ix.<br />
raba<br />
falsafi 337<br />
falmeraieri (Fallmereyer Jac.<br />
PH) 48, 50, 55, 81<br />
fanaskertel-ciciSvili zaza,<br />
zaza-begi 171<br />
Ôàðçàëèåâ À. Ì. îãëû 186-189,<br />
191, 193, 207, 210, 214, 216-<br />
218, 220, 221, 229-231, 233,<br />
245, 399,405, 406, 446<br />
faraji (egviptis sulTani)<br />
36<br />
fari-beg yojlu qorCi Turqemani<br />
356<br />
faroxzad begi (qarTveli umaRlesi<br />
xazina<strong>da</strong>ri) 352,<br />
372<br />
farsa<strong>da</strong>n gorgijaniZe ix. gorgijaniZe<br />
farsa<strong>da</strong>n<br />
ferdinandi (neapolitaniis<br />
mefe) 67, 76, 77, 99<br />
548 549
ferdinan I (imperator karl<br />
V-is umcrosi Zma, ungre-<br />
Tis mefe, SemdegSi saRvTo<br />
romis imperiis imperatori<br />
1526-1529) 140, 141, 155,<br />
158, 284, 469<br />
feri-xan-xanumi (Sah Tamazis<br />
asuli) 335, 343, 348, 349,<br />
351-353, 363-365, 368-371,<br />
379, 380<br />
ferixan-xanumi (ismail II-is<br />
coli) 376<br />
ferhad-faSa 238, 243, 245, 250-<br />
254, 259, 263, 307, 321,<br />
426, 427, 431-435<br />
filipe II (espaneTis mefe) 271,<br />
295, 309, 311<br />
filipe III keTili (1419-1467;<br />
iyo burgundiis hercogi)<br />
46, 47, 50, 54, 60<br />
filipo klaverenca 459<br />
filipo s. (Filippo S.) 93<br />
fir axmedi (yaramaniis mTavari)<br />
65<br />
fir-mohamedi 348<br />
Fisher S. 112<br />
Foscarini 14, 65<br />
fransua I (1515-1547; safrange-<br />
Tis mefe) 140, 144<br />
Francesco Manuel Alves 202<br />
franCesko lomelino 460<br />
franCesko vendramini (veneciis<br />
elCi) 312<br />
freduCe (XV saukunis kartografi;<br />
1491) 447, 448,<br />
452<br />
fridrix III (1455-1493; imperatori)<br />
55, 56<br />
fugeri (gazeTis gamomcemeli)<br />
321-323, 434<br />
fuTuriZe g. 192, 209, 233,<br />
242-244, 255, 259, 404<br />
fuTuriZe v. 105, 171, 135<br />
qaixosro (yvaryvare III-is<br />
mcirewlovani memkvidre)<br />
113<br />
qaixosro II aTabagi (1535-1573)<br />
146, 147, 187, 338, 381-384,<br />
388-390, 403, 407, 408,<br />
416, 419, 426, 436, 439<br />
qaixosro II-is qvrivi 382, ix.<br />
agreTve dedisimedi<br />
qasqadin axalcixeli 55<br />
qeTevan dedofali, wamebuli<br />
388<br />
qemali (= Samxali) 363<br />
qoiar amilaxorisSvili 409<br />
qristekoCi (waCxuris mTavarangelozis<br />
yma, waCxurelis<br />
Zma, <strong>da</strong>dianis despani)<br />
473-475<br />
qristefori (veneciis doqi)<br />
79<br />
qristofore uZrugi (varkaCis<br />
msaxurTuxucesi) 296<br />
qristoforo de kanevale (cxumis<br />
konsuli) 467<br />
quCuqi (samanis sanjaybegi)<br />
323<br />
Razi girei (yirimis xanis adil<br />
gireis Zma) 219, 331<br />
Razi (selmasis sanjaybegi)<br />
323<br />
RvaberiZe c. 139<br />
Rolami (Cerqezi, vinc, SarafxaniT,<br />
mokla hei<strong>da</strong>r mirza)<br />
371<br />
yazi ahmed Rafari 171<br />
yara iaziCi (1599-1603; anatoliaSi<br />
osmaleTis sulTnis<br />
winaaRmdeg ajanyebulTa<br />
xelmZRvaneli) 322<br />
yaramaniis (kilikiis) mTavari<br />
47, 48, 53<br />
yaramaniis amira ix. yaramaniis<br />
mTavari<br />
yara-iusufi 34-36<br />
yaraxani (yizilbaSTa jaris<br />
meTauri) 222, 401<br />
yauxCiSvili s. 62, 63<br />
yaflani (kaxeTis mefis elCi<br />
moskovSi) 285<br />
yvaryvare II didi (1451-1498,<br />
aTabagi, gurgura, gurgu-<br />
ram-beki 43, 46-53, 55, 56,<br />
61, 80, 81, 93, 104-106, 111,<br />
121, 394, 449<br />
yvaryvare III aTabagi (1515-1535)<br />
127-133, 137, 143, 146, 187,<br />
383, 416<br />
yvaryvare IV aTabagi (1574-1581),<br />
gregori 187, 191, 218, 342,<br />
384, 386, 388, 390, 393,<br />
396, 398, 402, 403, 408,<br />
409, 411, 413, 414, 416,<br />
418-422, 449<br />
yizil-ahmad oRli mirza (mehmed<br />
mirza begi (baiburTis<br />
gamgebeli) 128-130<br />
yirimis xani 20, 293, 300<br />
yorRanaSvili kaxaber 183, 326<br />
yurSita (kaxeTis mefis elCi<br />
moskovSi) 285<br />
SalikaSvilebi 190, 342, 398,<br />
399, 423, 424<br />
SalikaSvilebis qali 202, 337,<br />
343, 389<br />
SalikaSvili ediSer 434<br />
SalikaSvili elia 434<br />
SalikaSvili varaza. ix. varaza<br />
SalikaSvili<br />
SalikaSvili kokola ix. kikola<br />
SalikaSvili<br />
SalikaSvili oTar (samcxis<br />
umsxvilesi feo<strong>da</strong>li) 143,<br />
334, 337, 338, 381, 386,<br />
387, 390<br />
550 551
Sama<strong>da</strong>vle <strong>da</strong>diani (1474-1477;<br />
odiSis mTavari, liparit<br />
<strong>da</strong>dianis Ze) 467<br />
Samxali, romelmac mokla hei<strong>da</strong>r<br />
mirza 371-373, 379<br />
Samxal sulTani, Cerqezebis<br />
beladi ferixan xanumisa <strong>da</strong><br />
suleiman mirzas biZa) 353<br />
Sarad ad-din ali iezdi 25<br />
Saraf-xan biTlisi (Øàðàôõàí<br />
Øàìñàääèí Áèäëèñè,<br />
istorikosi) 125, 131, 132,<br />
163, 201, 202, 219, 334,<br />
339, 346, 348, 354-356,<br />
360, 361, 367-373, 376, 381,<br />
388, 426, 428, 433<br />
Saraf-xani 347<br />
SaraSiZe q. 385, 401, 425, 434<br />
Sardeni ix. Jan Sardeni<br />
Sarl V valua<br />
Sarl VII 7, 46, 60<br />
Sah-abasi, Sah-abas I (1587-1529),<br />
172, 258, 280, 281, 283, 288,<br />
291, 296, 298, 304, 305, 307,<br />
312, 316, 317, 319. 320, 328,<br />
332, 336, 337, 375, 386, 437,<br />
439, 440<br />
Sah-abasi 312, 353, 355, 356,<br />
358-367, 369, 376-379, 381,<br />
382, 384, 386-388, 391, 392,<br />
398, 423, 470<br />
Sah-abasis Zmis saam-mirzas<br />
asuli (romelic colad<br />
SerTes ieses) 213<br />
Sah-zade selim-xani ix. selim I<br />
Sah-Tamaz I (1524-1576; ismail<br />
I-is vaJi) 139, 140, 143-145,<br />
147-153, 155-157, 161-163,<br />
165, 167, 169, 171, 173,<br />
185, 193, 195-198, 200,<br />
204, 205, 234, 255, 256,<br />
333-337, 339, 340, 342-<br />
350, 352<br />
Sah-iakubis bebia 111<br />
Sahverdi sulTani (yarabaxis<br />
gamgebeli) 155<br />
Sah-ismail I (1502-1524); sefianTa<br />
saxelmwifos <strong>da</strong>maarsebeli,<br />
sefianTa dinastiis<br />
pirveli warmomadgeneli)<br />
103, 110, 111, 115, 118, 119,<br />
124, 125, 127, 130, 131, 175,<br />
200, 201, 333<br />
Sah ismail II 341, 342, 374, 375,<br />
407, 409<br />
Sah iusuf faSa 439<br />
Sah-rostom luri 375<br />
Sahsevanebi (Sahis megobrebi)<br />
352<br />
Sah yulu bin hamza mira<br />
(sparseli didebuli ustajulus<br />
tomi<strong>da</strong>n) 151<br />
Sah-xu<strong>da</strong>ban<strong>da</strong> ix. mohamed xu<strong>da</strong>ban<strong>da</strong><br />
Seiban-xani (uzbekebis mbrZanebeli)<br />
109, 110<br />
ServaSiZe (afxazeTis erisTavi)<br />
444, 446<br />
ServaSiZeebi 446<br />
Sveigeri (germaneli misioneri)<br />
413<br />
Seixavende 357<br />
Sengelia n. 113, 218, 219, 223,<br />
224, 260, 262, 264, 325,<br />
326<br />
Sermazan oRli (haqimi) 381<br />
Sermazani (diasamiZe elias<br />
Svili) 423<br />
Sehsufar-ojli (zul-yadries<br />
begi) 127<br />
Sidraddin-xan (saxelmwifo mdivnis<br />
masum beg safavis vaJi,<br />
hei<strong>da</strong>r-mirzas aRmzrdeli<br />
zei-xavandis gvari<strong>da</strong>n) 354<br />
Siltbergeri hans (raind raixartingenissaWurvelmtvirTveli)<br />
22-24, 279,<br />
446, 447<br />
Stefan rezvani (mol<strong>da</strong>veTis<br />
mTavari) 309<br />
SCelkaSi andrei (dumis anu sab-<br />
Wos mdivani, diaki) 273<br />
Caladini pietro (kunZul xvaris<br />
episkoposi) 295, 296<br />
CerqezeTis Samhali 256<br />
CerqezTa Samxalis <strong>da</strong> 353<br />
Cikali faSa 253<br />
ColayaSvili (`WkuiT suleli<br />
<strong>da</strong> uRmrTo~) 391<br />
ColoyaSvili beena 123, 124<br />
ColoyaSvili garsevan 137<br />
ColoyaSvili oTar (aleqsandre<br />
mefis saxlTuxucesi)<br />
339, 382<br />
CoCievi v.g. 113, 128, 139, 144,<br />
153, 165, 188, 258, 292<br />
CubinaSvili l. 442<br />
Öàãàðåëè À.À. 124<br />
Zwiedirek _ Sü denhorst H. 14<br />
cincaZe 96, 97, 178, 179, 275<br />
Zinkeisen I. W. 20, 68<br />
ciciSvili farsa<strong>da</strong>n 325<br />
cru dimitri I 331<br />
cru dimitri II 331<br />
wareci hovanes 322<br />
waCxuris mTavarangelozi 473<br />
waCxurulis ojaxi 474<br />
WiWinaZe z. 329<br />
Wyonia al. 129<br />
xadim mehmedi 430<br />
xalifa ansar fara<strong>da</strong>Rlu (ismailis<br />
satusaRos ufrosi)<br />
352, 353, 373<br />
552 553
Charrière E. 140, 144, 219, 226,<br />
252, 413, 414, 417<br />
xalkokondile laonike (Chalcocondilae<br />
L.) 62<br />
Õåííèã Ð. 20<br />
xvorostini andrei ivanes Ze<br />
297-298<br />
xolafa 370<br />
xolefa-begi (iraneli sar<strong>da</strong>li)<br />
104, 105<br />
xondemiri (sparsi istorikosi)<br />
131, 132<br />
xose manuel floristani 278,<br />
280<br />
xotovi (yabardos mTavari)<br />
257<br />
xoja kostulsa (kafis moqalaqe)<br />
462<br />
xoja miraki (cnobili julfeli<br />
vaWari) ix. moraki, mirati<br />
xoja sinan faSa ix. sinan<br />
faSa<br />
xusrev faSa (mTavarsardlis<br />
movaleobis Semsrulebeli)<br />
227, 254<br />
javaxiSvili ivane 27, 29, 38,<br />
49, 50, 54, 92, 93, 145,<br />
157, 166, 171, 234, 257, 273,<br />
290, 291, 293, 402, 410,<br />
449, 450<br />
jakomo juliano 116<br />
jakomo (italiaSi mcxovrebi<br />
vinme somexi) 313<br />
janbaz Cukuri 189<br />
janiki ix. mzeWabuk I aTabagi<br />
jan feri xanumi (zaal begis<br />
asuli; Sah Tamazis pirveli<br />
coli) 355<br />
jargazi _ Samxal- avSari 373<br />
jafariZe g. 123<br />
jafar faSa (osmaleTis sar<strong>da</strong>li)<br />
253, 323, 327<br />
jafar faSa (desTuris aRmsrulebeli)<br />
324<br />
jayelebi 342, 398, 400, 402,<br />
409, 410, 423-425<br />
jayelTa dinastia 338<br />
jayelTa ojaxi 218<br />
jayel-cixisjvrelebi 386, 399,<br />
416<br />
jahan-ara (istorikosi) 81<br />
jelal ed-din mohamed aqbari<br />
437<br />
jenkinsoni anton 173, 174,<br />
180-182<br />
jilberi 46<br />
jiqia sergi 194, 195, 209, 259,<br />
261, 324, 328<br />
jovani (ianoS) vitezi (episkoposi)<br />
39<br />
jovani maria anjolelo 82,<br />
115<br />
jovani meqeli (istorikosi)<br />
209, 240, 243<br />
jovani miqeli (veneciis sirieli<br />
elCi) 404<br />
jovio paolo (Giovio P.) 103,<br />
104, 112<br />
`jorjanebi~ (aleqsandro beks,<br />
gurguram beks, mirabets ase<br />
uwodeb<strong>da</strong> maT Zeno) 105<br />
jorjo interiano (ist.) ix.<br />
interiano jorjo<br />
josafat barbaro 18, 82, 84,<br />
85, 87, 88<br />
juzepe kanale ix. kanale j.<br />
hamza mirza (iranis taxtis<br />
memkvidre, Sah xo<strong>da</strong>bendes<br />
vaJi) 234, 250, 259, 375<br />
hamza (Sah Tamazis Svili) 379<br />
Hacluyt R. Voiages 181<br />
hameri i. (Hammer J.) 25, 26, 115,<br />
193, 229, 231-233, 306, 329,<br />
360, 372, 401-403, 408<br />
hanibal malapiero ix. malipiero<br />
hanibal<br />
hasan-beg rumlu [sefianTa xanis<br />
(XVI s.) istorikosi] 104,<br />
105, 128, 130, 138, 148, 159,<br />
165, 167, 171-174, 358, 384,<br />
385<br />
hasan faSa (osmaleTis sar<strong>da</strong>li)<br />
224, 225, 238-240, 244,<br />
246, 247, 252, 292<br />
hasan-xan usTajlu 439<br />
haji bin-zade (am saxeliT cnobili<br />
iyo ahmed-faSa) 220,<br />
221, 224, 285<br />
haji xosrovi (varkaCis mixedviT,<br />
xaji xosrovi warmo-<br />
SobiT litveli yofila.<br />
tyveobaSi Cavar<strong>da</strong> <strong>da</strong> iranSi<br />
moxv<strong>da</strong>) 296, 298<br />
heidi v. (Heyd W.) 10, 57, 60,<br />
452, 453<br />
hei<strong>da</strong>ri (Sah Tamazis Ze) 335,<br />
336, 343, 346-353, 355-358,<br />
360-364, 366, 368-375, 349,<br />
382<br />
hei<strong>da</strong>ris de<strong>da</strong> 341, 342<br />
hei<strong>da</strong>r faSa 245<br />
henri VI (inglisis mcirewlovani<br />
mefe) 46<br />
henrix porSa ix. Porsius H.<br />
herberti 343<br />
heqim Celebi 195<br />
hinci valter (Hinz W.) 70, 91,<br />
201, 204, 205, 335, 345, 353,<br />
356, 360, 363, 366, 368, 372,<br />
375<br />
hosein-beg iuzbaSi usTajlu<br />
356, 369, 371<br />
hulaRu-yaeni 24<br />
huseini (Turqi istorikosi)<br />
113<br />
husein faSa 220, 221, 321<br />
husein begi (<strong>da</strong>iniSna goris<br />
sanjaybegad) 217<br />
554 555
husein beg usTajlu (aseulis<br />
meTauri <strong>da</strong> amira, mustafamirzas<br />
aRmzrdeli) 353,<br />
366, 367, 372<br />
husein-yuli xolafa rumlu<br />
353, 356, 367-369, 372,<br />
373<br />
ßêóáîâñêèé Ë.Þ. 16, 17, 29, 30<br />
II. geografiuli saxelebi<br />
adleri 148<br />
adrianopoli 157<br />
avniki 142<br />
avogazia 447, 448<br />
avstria 6, 139, 142, 184, 265,<br />
268, 281, 294, 226-298,<br />
312<br />
avRaneTi 14<br />
azerbaijani 11, 15, 25, 30, 31,<br />
34, 37, 74, 103, 108, 109,<br />
142, 165, 187, 215, 291,<br />
411, 439<br />
azia 18, 73, 301, 322<br />
azovis zRva 9, 10, 470<br />
azovis zRvis koloniebi 459<br />
`azrum-trapizoni~ 473<br />
akermani (yofili monkastro)<br />
450<br />
akra 7<br />
ala-TaRis veli 32<br />
alamuTis cixe, kahkahes cixe,<br />
yalyalas cixe, yahyalas<br />
cixe 151, 165, 173, 193, 197,<br />
200, 202, 204, 209, 245,<br />
346, 350-351, 362, 363, 372,<br />
373, 375, 379, 407, 419<br />
algeTi 327<br />
alepo 66, 125, 126, 135, 176,<br />
246<br />
alTunyala, oqros cixe, dedisimedis<br />
koSki, 242, 395,<br />
402, 411, 427, 428, 432,<br />
433, 442<br />
alinja ix. alinji<br />
alinji, alinja, alinjis cixe<br />
22, 28<br />
alinjis cixe ix. alinja<br />
amasia, amasiis zavi 117, 121, 133,<br />
151, 153, 154, 158, 162, 184,<br />
185, 188, 189, 229, 250,<br />
346, 380, 387, 388, 398<br />
amasiis zavi ix. amasia<br />
amalfi 5<br />
amani 126<br />
amierkavkasia 13, 17, 31, 41, 94,<br />
154, 157, 183, 185, 208,<br />
210, 218, 219, 221, 227,<br />
229, 253, 282, 305, 329,<br />
330, 400<br />
anagozia 53<br />
anakosia (afxazeTi), anakofia<br />
52, 450, 451<br />
anakofia ix. anakosia<br />
anatolia 49, 53, 57, 148-150,<br />
158, 322, 441<br />
angaqsia 447<br />
angozia 451<br />
angora 19, 22<br />
antioqia 7, 59<br />
arabeTi 69<br />
arabkeri 220<br />
aragoni 6<br />
aragonis samefo 68<br />
aragui 213<br />
araqsi (md.) 28<br />
ardebili 103, 253, 363, 373,<br />
374<br />
arezispireTi 28<br />
areSi 212, 218<br />
arzrumi 31, 142, 143, 148, 185,<br />
189, 215, 217, 218, 222, 228,<br />
232, 233, 236, 242, 244,<br />
249, 322, 344, 346, 383,<br />
413, 424, 428, 432, 434<br />
armani 323<br />
armenia 62<br />
artaani 49, 112, 156, 190, 242,<br />
400, 402, 421<br />
artanuji 148<br />
apokasia (afxazeTi) 450<br />
astraxani 18, 266, 269-271,<br />
274, 280, 288, 301<br />
astraxanis saxano 159<br />
atika 17<br />
afrika 99<br />
afxazeTi 53, 56, 444, 446, 448,<br />
449, 456, 460, 462<br />
afxazeTis saerisTavo (masSi<br />
sabediano ar Sedio<strong>da</strong>) 52,<br />
448, 451<br />
aRmosavleTi (levanti) 7, 16<br />
aRmosavleTi amierkavkasia 179,<br />
212, 213, 225-238<br />
aRmosavleTi afrika 279<br />
aRmosavleTi evropa 10, 16,<br />
70<br />
aRmosavleTi saqarTvelo 93,<br />
102, 135, 153-155, 186, 187,<br />
280, 281, 296, 333, 427, 468<br />
aRmosavleTi somxeTi 291<br />
aRmosavleTi qveynebi 8, 10, 14,<br />
45, 47, 94<br />
aRmosavleTi SavizRvispireTi<br />
452, 462<br />
ay-yoiunlus (TeTrbatknianTa)<br />
saxelmwifo 14-16, 41, 42,<br />
46, 59, 61, 64, 66, 69, 70.<br />
75, 77, 78, 80, 81, 83-89,<br />
92, 95, 105, 108, 109, 319,<br />
467<br />
awefi 327<br />
awyueri 81<br />
awyuri 218, 422, 424, 426<br />
awyuri, awyuEri, awyuris sanjayi,<br />
awyuris cixe 393,<br />
395, 399, 401, 402, 405,<br />
410, 411, 416<br />
awyuEri ix. awyuri<br />
556 557
awyuris sanjayi ix. awyuri<br />
awyuris cixe ix. awyuri<br />
aWara 112, 143, 253, 392<br />
axal<strong>da</strong>ba 398, 436, 442<br />
axalqalaqi 191, 236, 383, 409,<br />
411, 427, 433<br />
axalqalaqi javaxeTis 383<br />
axalcixe, axalcixis vilaieTi<br />
242, 253, 406, 412, 432,<br />
433, 436, 440, 441<br />
axalcixis vilaieTi ix. axalcixe<br />
axalcixis safaSo [ase iwodebo<strong>da</strong><br />
yofili samcxe-saaTabago]<br />
443<br />
axalcixis mxare 438, 439<br />
axalcixis cixe 439<br />
axlo aRmosavleTi 9, 37, 42,<br />
94, 99, 120, 159, 160, 164,<br />
277, 283, 297, 301, 305,<br />
321, 329, 451<br />
axCis qvabis cixe 191<br />
ahlaTi 142<br />
ahsanobadi 439<br />
babiloni 23, 25, 163<br />
babiloni (baR<strong>da</strong>di) 23<br />
baTumi 22, 46, 51, 52, 253<br />
balkaneTi 6, 19, 39, 253<br />
baiazidi 163<br />
baiburTi 112, 113, 128<br />
baraTiani 90<br />
barselona 7<br />
basiani 104, 156, 168, 383<br />
baqo 237<br />
baqos zRva (kaspiis zRva) 104<br />
baR<strong>da</strong>di 17, 26, 35-36, 109, 126,<br />
142, 163, 169, 347<br />
bedianis samTavro 449<br />
belgradi 139<br />
beiruTi 14<br />
bizantia, bizantiis imperia<br />
7-9, 13, 12, 20, 35, 70,<br />
296, 452<br />
bizantiisa <strong>da</strong> trapizonis<br />
saxelmwifoebi 97<br />
biWvinTa 459, 454<br />
bosfori 19<br />
brabantis sahercogo 46<br />
bulgareTi 11, 21<br />
bu<strong>da</strong> (ungreTis de<strong>da</strong>qalaqi)<br />
139<br />
burgoni 54, 55, 60, 65, 449<br />
burgundia 46<br />
burgonia 51<br />
burgosas xelnawerTsacavi 99<br />
bursa (qalaqi) 14, 15, 53, 61<br />
gagra 445, 447, 448<br />
ganja 32, 159, 182, 228, 254,<br />
430<br />
geguTi 456<br />
gelaTi 383<br />
geliyaris klde 326<br />
genti 60<br />
genua 5-7, 10, 11, 15, 68, 460,<br />
462, 464, 466<br />
genuis kolonia 456<br />
genuis respublika 444, 451,<br />
453-455, 461, 462, 465<br />
genuis san-jorjos banki 454<br />
genuis SavizRvispireTis savaWro<br />
koloniebi 462<br />
germania 77, 94, 296, 317-319<br />
germaniis saamiro 6, 16-10, 39<br />
gilani 14<br />
golgoTa 123<br />
gorgora, gurgura (evropelebi<br />
yvaryvare II didis am<br />
saxeliT aRniSnavdnen samcxe-saaTabagos)<br />
394<br />
gori, Si<strong>da</strong> qarTli 92, 93, 130,<br />
166, 203, 216-218, 222, 223,<br />
236, 245, 246, 249, 253, 264,<br />
323, 326, 327, 427, 436<br />
goris cixe 195, 324, 325<br />
goris juari 203<br />
gremi 228<br />
gurgura ix. gorgora<br />
guria 56, 133, 134, 253, 436<br />
guriis samTavro 449<br />
gurjistani 187<br />
gurjistanis sabeglarbego<br />
213<br />
`<strong>da</strong>d-eli~ (anu tao) 130<br />
<strong>da</strong>masko 14, 125, 128, 220,<br />
229<br />
<strong>da</strong>nia 20<br />
<strong>da</strong>r<strong>da</strong>neli 19, 66, 84<br />
<strong>da</strong>rubandi 237, 275, 280, 287,<br />
288, 292, 308<br />
<strong>da</strong>rubandis gza 226<br />
<strong>da</strong>savleTi evropa 5, 10, 12, 41,<br />
58, 94, 95, 99, 135, 195,<br />
295, 277, 278, 450, 454<br />
<strong>da</strong>savleTi irani 291<br />
<strong>da</strong>savleTi samcxe 421<br />
<strong>da</strong>savleTi saqarTvelo 112, 113,<br />
141, 146, 184, 264, 288,<br />
290, 291, 332, 445, 455,<br />
460, 468<br />
<strong>da</strong>savleTis qristianuli samyaro<br />
458<br />
<strong>da</strong>Restani 237, 266, 269, 280<br />
dedisimedis koSki ix. alTunyala<br />
demoTis cixe 436<br />
<strong>da</strong>rbaqiri 324<br />
diarbeqiri 283<br />
didi armenia 54<br />
didi iberia 55<br />
dmanisi 229, 231, 232, 240,<br />
245, 254<br />
dmanisis gza 225<br />
dmanisis viwrobebi 220<br />
dmanisis xeoba 225, 238<br />
doni (mdinare) 55<br />
dunai (mdinare) 47, 55<br />
dunaispireTi 20<br />
558 559
egeosis zRva 20<br />
egvipte 12, 34, 36, 74, 96, 121-<br />
124, 455, 472<br />
edirne (qalaqi) 114<br />
evropa 1, 8, 14-20, 22, 39, 40,<br />
42, 46, 47, 51, 64, 65, 70,<br />
71. 73, 86, 87, 89, 94, 95,<br />
99, 102, 106, 123, 139, 141,<br />
142, 179, 194, 223, 250,<br />
252, 268, 278, 287, 288,<br />
292-294, 299, 304, 307,<br />
311-314, 319-321, 467, 449<br />
evbea ix. negroponte<br />
evfrati (mdinare) 69, 85, 117<br />
eTiopia 41<br />
elbrusis mTebi 351<br />
enos sagrafo 46<br />
erayi 14, 109<br />
erevani 244, 247, 293, 385,<br />
405, 439<br />
erevnis olqi 130<br />
erevnis cixe 439<br />
erzinjani 62, 104, 112, 113,<br />
139<br />
erwo-TianeTi 89<br />
espaneTi 31, 94, 97-99, 141,<br />
172, 265, 279, 280, 287,<br />
295, 296, 300, 303, 309,<br />
311, 318, 319<br />
eCmiaZini 311<br />
valaxeTi 309<br />
vale 191<br />
vani 142, 316, 324<br />
vanis provincia 316<br />
vanis qvabi 384<br />
varna 21<br />
varZia 381<br />
velis cixe 400, 401<br />
vena 139, 312<br />
venecia 5-8, 12, 14, 15, 40, 56,<br />
57, 64-68, 71-74, 76-79, 83-<br />
88, 117, 125, 126, 142, 176,<br />
246, 265, 296, 300, 312,<br />
313, 404, 434, 452, 464,<br />
465, 467<br />
veneciis koloniuri imperia<br />
13<br />
veneciis respublika 13, 57, 110,<br />
142, 265, 268, 284, 310<br />
vlaxeTi 254, 294<br />
volga 288<br />
volgispireTi 159, 161<br />
volga-astraxanis magistrali<br />
160<br />
zagemi 439, 215<br />
zani (qalaqi) 316<br />
zelandiis sagrafo 46<br />
zenjani 291<br />
zulyadri 223<br />
zul-yadre 127<br />
Tavrizi 14, 15, 17, 26, 31, 32,<br />
34, 36, 38, 74, 86-88, 105-<br />
109, 116, 117, 119, 121, 147,<br />
155, 228, 239, 248-250,<br />
253, 268, 317, 324, 344,<br />
345, 351, 386<br />
Tbilisi, Tfilisi, tfilisi<br />
90-93, 136, 138, 139, 166-<br />
160, 174, 182, 191-194, 199,<br />
202, 206, 211, 213, 215-217,<br />
219-223, 227-230, 236, 238,<br />
240, 241, 246, 251, 252,<br />
276, 320, 321, 359, 387,<br />
410, 428, 431, 432, 439<br />
TeTrcixe 408<br />
TeleTi 138<br />
Tergi 270. 275, 280<br />
Tergis cixe 271<br />
Terjana ix. Terjani<br />
Terjani, Terjana 86, 88, 129<br />
Terjola 262<br />
Tmogvi, Tmogvis cixe 191, 342,<br />
384, 386, 392, 409, 410,<br />
422, 424<br />
Tmogvis cixe ix. Tmogvi<br />
TorTumi 112<br />
TurqeTi 74, 126, 143, 178, 273,<br />
279, 306, 312<br />
TuyaTi 84<br />
Tfilis ix. Tbilisi<br />
iaRlujis mTa 138<br />
`iberia~ (am saxeliT moixseniebdnen<br />
sxva<strong>da</strong>sxva samefo-<br />
samTavroebad <strong>da</strong>nawilebul<br />
<strong>saqarTvelos</strong>) 298<br />
iedi kules cixe (mdebareob<strong>da</strong><br />
zRvis piras. Turqulad<br />
yedi niSnavs Svids, kule<br />
_ cixes, e.i. SvidkoSkiani<br />
cixe) 195, 327, 328<br />
iekbri (yazvini<strong>da</strong>n ori dRis<br />
savalzea) 313, 315<br />
ierusalimi 41, 97, 122, 134,<br />
139, 278, 307<br />
iveria 194, 298<br />
ikorTa 145<br />
imereTi 45, 56, 60, 82, 86, 92,<br />
93, 95, 142, 143, 150, 152,<br />
183, 186, 188, 196, 261-264,<br />
278, 290, 294, 383, 443,<br />
444, 470, 475<br />
imereTis samefo 468<br />
imierkavkasia 288<br />
inglisi 6, 141, 145<br />
indi (mdinare) 69<br />
indoeTi 10, 14, 41, 47, 301,<br />
437, 438<br />
indoeTis zRva 69<br />
iori (mdinare), kapri, kafuri<br />
29, 206, 209<br />
irani 15, 23, 34, 47, 77, 98,<br />
99, 103, 104, 111, 114, 118,<br />
127-129, 132-134, 136, 138,<br />
143, 147-149, 151-155, 158,<br />
159, 166, 175-179, 182-186,<br />
190-192, 195, 204, 206,<br />
560 561
211, 223, 228-230, 233, 234,<br />
250, 251, 253, 256, 259,<br />
265-269, 272, 273, 277,<br />
278, 280, 281, 284, 291-<br />
295, 297-300,. 302, 304-<br />
307, 311, 316-319, 330-334,<br />
346, 354-356, 360, 375, 378,<br />
379, 383, 386, 387, 392,<br />
396, 400. 419, 430, 434,<br />
441, 468<br />
iranis azerbaijani 27, 29<br />
iran-osmaleTi 329, 398<br />
isbori 323<br />
ispiri 112<br />
italia 5, 6, 8, 12, 40, 56, 64, 67,<br />
68, 296, 313, 317-319<br />
itriis eklesia 200, 205<br />
kavkasia 11, 55, 127, 134, 157,<br />
159-161, 184, 188, 194, 225,<br />
237, 253, 266, 267, 269,<br />
276, 281, 283, 290, 291,<br />
293, 301, 302, 305, 308,<br />
329, 331, 464<br />
kavkasiis SavizRvispireTi 454<br />
kavkasiis SavizRvispira qalaqebi<br />
452<br />
kavkasiis gadmosasvlelebi 29<br />
kavkasionis qedi 447<br />
kafo buqso 454<br />
kairo 96, 97, 124<br />
kalmarini (qalaqi mdebareob<strong>da</strong><br />
md. araqsze. rogorc<br />
varaudoben es un<strong>da</strong> iyos<br />
sumari) 28<br />
kapadokia 150, 151, 469<br />
kapri (mdinare) ix. iori (mdinare)<br />
karahisari 424<br />
kaspiis zRva 69, 159, 184, 269,<br />
288, 301<br />
kaspiis zRvis samxreT-<strong>da</strong>savleT<br />
sanapiro 281<br />
kaspiis zRvis Crdilo sanapiro<br />
281<br />
kaspiis mTa 447<br />
kastilia 6, 35<br />
kafa (feodosia) 10, 11, 41, 74,<br />
86, 451, 452, 457, 461-465,<br />
470<br />
kafuri (mdinare, s. jiqias<br />
gamokvleviT kafri igive<br />
ioria) ix. iori<br />
kaxeTi 83, 92, 95, 96, 103-106,<br />
118, 131, 134, 135, 138, 141,<br />
155-159, 161, 164-166, 175,<br />
203, 206-208, 210-215, 217,<br />
219, 226, 230, 233-235,<br />
238, 246, 248, 254, 255,<br />
257, 266, 268-274, 276,<br />
278, 280, 282-284, 246,<br />
289, 290, 292, 298, 300,<br />
302-308, 314, 315, 329, 330,<br />
332, 382, 388, 391, 435<br />
kahkahes cixe ix. alamuTis<br />
cixe<br />
kelasuri (mdinare) 452<br />
kexvis cixe 396, 413<br />
kviprosi (kunZuli) 135, 312<br />
kilikia 48, 53<br />
kioja 12<br />
klarjeTi 143<br />
klitxea 51<br />
kola (patara artaani) 112<br />
kolxeTi 63, 447, 470<br />
komo 265<br />
kompieni (qalaqi) 46<br />
konia 14<br />
konstantinopoli 5, 7, 9, 12,<br />
13, 17, 39, 56, 57, 60, 66,<br />
98, 115, 125, 126, 136, 143,<br />
155, 162, 169, 176, 288,<br />
294, 371, 413, 414, 417,<br />
418, 469, 473<br />
laTinTa imperia 6, 13, 452<br />
laiaco-aiaco 448<br />
laCini 323<br />
levanti, aRmosavleTi 7, 12, 16,<br />
142<br />
livonia 20<br />
limburgis sahercogo 46<br />
litva 20, 97, 265, 284, 294<br />
lore 92, 240, 245, 321, 323<br />
lores cixe 320, 321<br />
luristani 291<br />
luka 6<br />
lukis respublika 68<br />
luresTani 372<br />
luristani 14<br />
luqsemburgis sahercogo 46<br />
lucki (qalaqi) 20<br />
makedonia 11<br />
malaTia (md. mtkvris napirze)<br />
85<br />
mamluqTa egvipte 123<br />
mantua 56. 58<br />
mantuis samarkizo 68<br />
marab<strong>da</strong> 442<br />
maran<strong>da</strong> 33<br />
maraSi 243<br />
marko otobano 314, 315<br />
marmarilos zRvispiri 327<br />
maroko 10<br />
marseli 7<br />
maRzulangurji 32, 34<br />
maRranis cixe 134<br />
maRri 323<br />
maxlobeli aRmosavleTi ix.<br />
axlo aRmosavleTi<br />
mahmudi sof. 109<br />
mgelcixe 90, 388, 419<br />
`megrelebis navsadguri~ 452<br />
`meore romi~ (konstantinopoli)<br />
60<br />
mervi (qalaqi) 109<br />
merqiopes xidi (gadebulia md.<br />
sakijanze) 109<br />
562 563
mesopotamia 54, 59<br />
mesxeTi 38, 393, 442<br />
mesxeTis axalcixe 438<br />
milani 6, 61, 66, 67<br />
modenis sahercogo 68<br />
mol<strong>da</strong>veTi 254, 294, 309<br />
monkastro (dRevandeli akermani)<br />
456<br />
monkastros gza, akermani 77,<br />
82<br />
monpelie 7<br />
morea 11<br />
moskovi 160, 161, 170, 180, 182,<br />
252, 253, 256, 267-274,<br />
276, 277, 279-289, 292-<br />
306, 314, 320, 330, 331<br />
moskovis samefo, samTavro saxelmwifo<br />
95, 96, 159, 141,<br />
169<br />
mtkuari ix. mtkvari<br />
mtkvari (mdinare), mtkuari 193,<br />
213, 220, 236<br />
muxaTgverdi 167<br />
muxrani 90, 92, 411<br />
muxranis veli 237<br />
mcire azia 6, 9, 13, 22, 39,<br />
41, 109<br />
mcire iberia 54<br />
mcire somxeTi 54, 69, 450<br />
namiuris sagrafo 46<br />
narbona 7<br />
naxWevani 26, 32, 38, 130, 145,<br />
189, 226, 239, 240, 405<br />
neapoli 74, 76, 87<br />
neapolitania 67, 75<br />
negroponte, evbea (kunZuli)<br />
68<br />
niderlandebi 319<br />
nimfea 8, 9<br />
nikopoli 17, 22<br />
nokofsia 52, 451<br />
niqozia 117<br />
odiSi 133, 143, 183, 446, 447<br />
odiSis saerisTavo 448<br />
odiSis samTavro 444, 449, 451,<br />
467-469<br />
ovsili 323, 324<br />
olTisi, olTisis sanjayi 112,<br />
402, 405, 412, 416, 417,<br />
421<br />
orbeTi 90<br />
ormuzi 303<br />
osmaleTi 13, 15, 16, 18, 20-22,<br />
35, 36, 40, 42, 46-49, 55-<br />
58, 63-66, 68, 70, 71, 75,<br />
78-83, 86-88, 90-93, 96, 98,<br />
101-103, 110-112, 115, 121-<br />
123, 125, 127-129, 133, 134,<br />
136-143, 145, 147, 148, 151-<br />
155, 158, 159, 169, 176, 177,<br />
182, 184-186, 194, 201, 204-<br />
209, 213, 223, 227, 229,<br />
230, 232, 237, 244-246,<br />
248-251, 253-255, 257-261,<br />
265, 268, 269, 271, 272,<br />
275, 277-285, 287-289, 291-<br />
297, 299. 301, 304, 306,<br />
307, 311, 316-320, 330-332,<br />
346, 348, 380. 386, 387,<br />
393, 394, 398, 400, 407,<br />
409, 410, 420, 421, 423,<br />
427, 435-437, 441, 443,<br />
460, 467-470<br />
osmaleTis divani 128<br />
osmaleTis imperia 147<br />
osmaleTis sazRvrebi siriaSi<br />
136<br />
otrara 36<br />
oqros urdo 10, 17, 18, 27, 29,<br />
30, 69, 452, 462<br />
ofSkviTi 264<br />
oqros cixe ix. alTunyala<br />
oZrxe 411<br />
palestina 6, 124<br />
parizi 425<br />
pasinis begi 187<br />
peloponesi 17<br />
piza 5, 6, 8, 10<br />
pikardiis olqi 46<br />
poloneTi 20, 21, 46, 77, 86,<br />
87, 97, 254, 279, 284, 294,<br />
302, 311, 418, 469<br />
porta 414, 420<br />
portugalia 6, 141, 279, 375<br />
praRa 309, 317, 318<br />
prusia 20<br />
raguza (qalaqi) 116<br />
raWa 92<br />
reimsi 60<br />
rioni (mdinare) 191, 192, 469,<br />
470<br />
rodosi 66<br />
romi 42, 43, 53, 57, 61, 65, 77,<br />
87, 97, 101, 140, 146, 147,<br />
265, 278, 284, 287, 293,<br />
296, 306, 315, 318, 449<br />
rumelia 156, 159, 161<br />
rumis sasulTno 458<br />
ruseTi 39, 88, 134, 178, 180-<br />
182, 184, 203, 254, 257,<br />
265-267, 270, 273, 277,<br />
278, 280-292, 294-298,<br />
300-305, 307, 329-331,<br />
415, 462<br />
saaTabago 121, 130, 151, 342,<br />
383, 386, 391-394, 398. 401,<br />
402, 410, 439<br />
sabaraTiano 198, 326<br />
sabediani 93, 460<br />
save (qalaqi) 345<br />
savois sahercogo 60<br />
saTaTreTi 69<br />
sakijani (mdinare) 109<br />
saloniki 20<br />
564 565
samani 323<br />
samaryandi 31<br />
samegrelo (bendia) 22, 47, 49,<br />
51, 53, 56, 184, 233, 290,<br />
308, 447, 449, 451, 467,<br />
472, 475<br />
samegrelos samTavro 468<br />
samuri (mdinare) 165<br />
samcxe 46, 50-52, 56, 69, 81-83,<br />
93, 118, 119, 121, 127, 128,<br />
133, 138, 147, 148, 156, 170,<br />
190, 206, 237, 240, 251,<br />
293, 377, 385-388, 390,<br />
391, 392, 396-399, 408,<br />
411, 416, 421, 423-425, 430,<br />
431, 435, 436<br />
samcxe-saaTabago 80, 81, 83, 93,<br />
105, 111, 113, 115, 118, 121,<br />
127-131, 135, 186, 326, 334,<br />
338, 339, 381, 382, 384, 391,<br />
394, 397, 400, 442, 461<br />
samxreTi azerbaijani 36, 103<br />
samxreT-aRmosavleTi evropa<br />
145, 184<br />
samxreT-aRmosavleTi kavkasia<br />
398<br />
samxreT ruseTis velebi 51,<br />
55<br />
samxreTi saqarTvelo 112, 113,<br />
389, 397, 419<br />
samxreTi somxeTi 17<br />
sarai berqe 17<br />
sarTiWala 211<br />
safrangeTi 6, 7, 46, 58-60, 94,<br />
123, 140, 142, 144, 145, 218,<br />
318, 319, 434<br />
saqarTvelo 11, 14, 15, 27-32,<br />
36, 38, 39, 41, 42, 44-48,<br />
50-52, 55-57, 59, 62-64,<br />
69-75, 77-79, 81-83, 86-90,<br />
92-95, 98, 99, 102-105, 110,<br />
111, 113, 114, 118-123, 125,<br />
127-130, 132-139, 141-147,<br />
149, 150, 152-158, 160-163,<br />
167, 172-174, 182, 184, 186,<br />
188-190, 192, 194. 196, 199,<br />
200-205, 215, 219, 221-225,<br />
228, 234, 240, 242-245,<br />
248, 249, 251, 253-255,<br />
257, 259, 265-268, 270,<br />
272, 276, 280, 284-286,<br />
288-292, 348, 355, 358, 384,<br />
387, 388, 394, 398, 400,<br />
401, 405-407, 409, 410,<br />
413, 414, 435, 437, 440,<br />
447-450, 461-463<br />
<strong>saqarTvelos</strong> sazRvari 190<br />
<strong>saqarTvelos</strong> SavizRvispireTi<br />
452<br />
saqarTvelo-CerqezeTis gza 53<br />
<strong>saqarTvelos</strong> jiqeTi 448<br />
saqsonia 6<br />
saSamxlo 269-275, 280, 281,<br />
283, 286, 305<br />
saSamxlo-<strong>da</strong>Restani 160<br />
sebastopolisi ix. soxumi<br />
sevastopolisi ix. soxumi<br />
selmasi 323<br />
sent-omeri (qalaqi) 60<br />
seuti (maroko) 10<br />
sefianTa irani 123, 136, 142<br />
sefianTa saxelmwifo 112, 125<br />
sefianTa yizilbaSuri saxelmwifo<br />
110-112, 125<br />
sienis respublika 68<br />
sivasi 188<br />
sinea 6<br />
sinopi 48, 53, 62<br />
siria 6, 7, 12, 36, 39, 125-128,<br />
136, 246, 312<br />
sionis mTa 124<br />
skan<strong>da</strong> 92, 93<br />
skutari 413<br />
sogmeni 115, 118<br />
somxeTi, somxeTi didi 13, 27,<br />
30-32, 34, 35, 41, 46, 55,<br />
74, 90, 91, 113, 147, 194<br />
somxeTi didi ix. somxeTi<br />
somxiTi 381, 420<br />
somxiT-sabaraTiano 167, 168<br />
soxoista 150, 383<br />
soxumi, cxumi, sevastopolisi,<br />
sebastopolisi 10, 11, 56,<br />
74, 86, 447, 451-458, 461,<br />
464, 467<br />
sparseTi 10, 11, 62, 104, 105,<br />
154, 155, 176, 185, 217,<br />
279, 306, 312, 314, 379,<br />
398, 402, 405, 407, 427,<br />
437, 473<br />
sparseTis yure 10, 11, 42<br />
stamboli, stambuli 127, 128,<br />
156, 157, 159, 214, 218, 228,<br />
229, 232, 233, 236, 237,<br />
242, 243, 247, 248, 250-<br />
253, 261, 262, 245, 276,<br />
291, 306, 317, 322, 327,<br />
329, 339, 382, 383, 391,<br />
396, 417, 434, 435, 442,<br />
471, 473-475<br />
stambuli ix. stamboli<br />
sulTania 354, 363<br />
sumari ix. kalmarini<br />
sunja-saCaCno-xunZaxi (Tergi<strong>da</strong>n<br />
kaxeTisken mimavali gza)<br />
270<br />
surami 130, 419<br />
tabaxmela 251<br />
tamani 11<br />
tana (q. azovi; azovis zRvis umniSvnelovanesi<br />
navsadguri)<br />
10, 11, 52, 55, 452<br />
tao 143<br />
tao-klarjeTi 387<br />
taSiri 321<br />
Òåðåê 274<br />
tiumeni 288<br />
togati 15<br />
toledo 140<br />
translvania 254, 309, 310<br />
trapezundi ix. trapizoni<br />
trapizoni, trapezunti, trapi-<br />
566 567
zonis imperia 16, 39, 45,<br />
47, 48, 50, 54, 57, 59, 61,<br />
63, 65, 69, 72, 84. 95, 98.<br />
111-113, 141, 293, 319, 450,<br />
462<br />
trapizonis sazRvrebi 107<br />
tripoli 7, 14, 125, 312<br />
tuafse 448<br />
turini 12<br />
tfilisi ix. Tbilisi<br />
ulusi 29<br />
ungreTi 17, 20, 21, 39, 47, 55,<br />
86, 87, 139-143, 145, 147,<br />
157, 158, 184, 191, 194,<br />
434<br />
uRaRno (cixe-simagre) 445<br />
fazisi (mdinare) 62, 192<br />
farsi 31<br />
farcxisi 326<br />
ferara (1437-1439 ww. Sedga<br />
florenciis kreba) 100,<br />
101<br />
feraris sahercogo 68<br />
feodosia ix. kafa<br />
flandria 60<br />
florencia 5, 6, 21, 57, 58,<br />
67, 68<br />
florenciis respublika 67,<br />
68<br />
foTi 191<br />
foTis cixe 191<br />
frangis qveyana 134<br />
fsou (mZimTa) 448-449<br />
qarTli 32, 83, 89, 92, 95,<br />
103-105, 112, 118, 123, 130,<br />
131, 134-138, 141-145, 147,<br />
148, 150, 152, 154, 158-161,<br />
164, 165, 171, 184, 202-205,<br />
223, 228, 260, 290, 292,<br />
294, 303, 304, 306, 314,<br />
315, 318, 320-322, 324, 226,<br />
360, 380, 383, 384, 387, 411,<br />
426, 437, 441, 443<br />
qarTl-kaxeTi 125<br />
qaSani 372<br />
qajTa cixe, SaiTanyala, Cildiris<br />
cixe 103, 105, 107,<br />
191, 308, 324, 342, 400,<br />
401, 406<br />
qvemo qarTli 169<br />
qoChisari 125<br />
quTaisi 11, 92, 93, 192, 344,<br />
444, 446<br />
qurTistani 125<br />
Raza 122<br />
yazbegi 351<br />
yazvini, yazmini 163, 167-169,<br />
171, 172, 174, 183, 196, 198,<br />
200, 209, 253, 300, 311-313,<br />
315, 339, 340, 343, 350,<br />
351, 358-360, 362, 363, 373,<br />
374, 377, 388, 419<br />
yazmini ix. yazvini<br />
yalyalas cixe ix. alamuTis<br />
cixe<br />
yarabaRi, yarabaxi 159, 160, 180,<br />
182, 188, 254, 257, 266,<br />
359, 382<br />
yarabaRis veli 30<br />
yrbaxi ix. yarabaRi<br />
yaramania 47, 48, 65, 69, 84, 85,<br />
111, 156, 237<br />
yaramaniis saamiro 95<br />
yarayaRa 427<br />
yara-yoiunlus (SavbatknianTa)<br />
saxelmwifo 38, 67<br />
yaraxani 399<br />
yaraja-ar<strong>da</strong>hani 130<br />
yarsi 38, 119, 142, 188, 194,<br />
221, 223-225, 228, 231, 242,<br />
247, 249, 253, 293, 295,<br />
412, 430, 432<br />
yahyahes cixe ix. alamuTis<br />
cixe<br />
yvelis cixe 392<br />
yivCaReTi 69<br />
yizilbaSebis saxelmwifo 103,<br />
108, 114<br />
yizilbaSuri irani 102<br />
yirimi 11, 73, 219, 225, 226,<br />
275<br />
yirimis naxevarkunZuli 452<br />
yirimis savaWro koloniebi<br />
455<br />
yirimis saxano 268, 274, 275<br />
yumi 372<br />
Savi zRva, SavizRvispireTi 9-11,<br />
51, 52, 135, 183, 447, 450,<br />
452, 455, 456, 461, 467<br />
Savi zRvis koloniebi 459<br />
SavizRvispireTi ix. Savi zRva<br />
Savi zRvis samxreTi navsadgurebi<br />
13<br />
Savi zRvis faqtoriebi 460<br />
Savi zRvis CrdiloeTiT mdebare<br />
qveynebi 13<br />
SavSeTi 387<br />
SaiTanyala ix. qajTa cixe<br />
Samaxia 103, 105, 107, 178, 308<br />
Saruri (sof.) 107<br />
Saqi 102, 171, 175, 182, 209,<br />
211, 211, 258, 384<br />
Si<strong>da</strong> qarTli ix. gori<br />
Sirvani 14, 15, 32, 101, 104, 107,<br />
136, 163, 170, 185, 187, 193,<br />
206, 207, 209-215, 219,<br />
225-227, 234, 281, 291,<br />
292, 393, 395, 411, 412<br />
Sirazi 198, 344, 419<br />
Siraqis veli 210<br />
Semaxa 410<br />
Semaxia 178, 181<br />
SvedeTi, Svecia 6, 265, 331<br />
Svecia ix. SvedeTi<br />
Sorapani 444<br />
Sua azia 14, 36<br />
SxeTis cixe 262<br />
568 569
Caldirani 125<br />
CaxruxaZis say<strong>da</strong>ri 325<br />
Ceremikis sadgomi 188, 189<br />
CerqezeTi 52, 180, 182, 267,<br />
302<br />
CerqezeTi _ xevi _ mTiuleTkaxeTi<br />
_ Tergi<strong>da</strong>n kolxeTisaken<br />
mimavali gza 270<br />
Cildiri, Cildiris veli 253,<br />
264, 400, 403-406, 408-<br />
410, 416-418, 420, 422,<br />
424, 431, 436<br />
Cildiris veli ix. Cildiri<br />
Cildiris cixe ix. qajTa cixe<br />
Cildir Cukuri 188<br />
CineTi 14, 37, 47<br />
Corumi 20<br />
Coxur-saadi (erevnis olqi _<br />
e.m.) 104<br />
CrdiloeTis qveynebi 45<br />
Crdilo <strong>da</strong>Restani 292<br />
Crdilo italia 8<br />
Crdilo kavkasia 184, 280,<br />
462<br />
cixedidi 170, 171<br />
cixijuari 436<br />
cxinvali 324<br />
cxumis saerisTavo 444-446<br />
waxuris zemo weli 165<br />
wm. franCeske 45<br />
570<br />
WaneTi 112, 143<br />
Woroxis yeli 421<br />
xaxuli 409<br />
xerTvisi 409, 422, 424<br />
xvarazmi 14<br />
xvari (<strong>da</strong>lmacos kunZuli) 295,<br />
296<br />
xmelTaSua zRva 6, 7, 11, 66<br />
xmelTaSua zRvis aRmosavleT<br />
nawili 12<br />
xorasani 19, 386<br />
javaxeTi 242, 342, 383, 423<br />
jvarcmis eklesia 124<br />
jvris monasteri 124<br />
jiqeTi 451<br />
`jorjania~ (am saxeliT moixseniebdnen<br />
sxva<strong>da</strong>sxva samefosamTavroebad<br />
<strong>da</strong>nawilebul<br />
<strong>saqarTvelos</strong>) 106<br />
julfa 311<br />
habsburgebis imperia 142, 145,<br />
147<br />
hamatani 223, 247<br />
hasan-yala 291<br />
heraTi 344, 345<br />
holandiis sagrafo 46<br />
hormuzi 279<br />
el<strong>da</strong>r mamisTvaliSvili<br />
<strong>saqarTvelos</strong> <strong>sagareo</strong> <strong>politika</strong> <strong>da</strong><br />
<strong>diplomatia</strong><br />
I<br />
(XV-XVI ss.)<br />
gamomcemloba `meridiani~<br />
Tbilisi 2009<br />
re<strong>da</strong>qtori neli neli elizbaraSvili<br />
elizbaraSvili<br />
teq. re<strong>da</strong>qtori inga inga navrozaSvili<br />
navrozaSvili
gamomcemloba `meridiani~,<br />
al. yazbegis gamz. #47<br />
E – mail: info@meridianpub.com 39-15-22