I AMA-ALABAK Gertaera zarren albistarik euki nai badozu, neure irakurle euskaldun biotzeko; len-lenagoko emakume gozo maitagarri bat ezagutu nai badozu, zatoz neugaz batera Frantziaruntz; Auñemendi tantaiak igaro daiguzan biok, euskal etxe baten barruan sartu gaitezan (atseden bat egiten bakarrik, zerren gero asko ibilli bearko dogun), eta gauza bene-benetan ikasgarriak ikasten saiatu gaitezan. Baiña nekatuten bazara, eta bide luzeetan ibilteko gogorik ez badaukazu, zagoz geldi-geldirik zeure tokian: zeure gelatik urten baga bear dan guztia ikusiko dozu. Irudimen azkarraren ego zoliak zabaldu ditut, adimenaren argi zerbait erakuslea isioturik daukat, eta emendik prantzez anaien errietaraiñoko osterea berealaxe egingo dot, ango barri guztiak zuri ekartearren. Lenago bere izan naz bertan. Ez dago zeiñ erritan esan bearrik: naikoa da euskaldunen lurrean dala iakitea, eta liburutxo onetan esango ditudan gauza guztiak antsiñetan gertaurikoak dirala, orain amabi eunkida eta geiago, 638-garren urtetik aurrerantzean. Nire adimeneko argitxoa ainbeste urte erreskadaren zear barrura sartuko da, gizaldi luzarokoen laiño baltz astun guztiak desegingo ditu, eta gaur barriro ikusi nai nitukean laurka gogoangarriak argi eta garbi erakutsiko deustaz. Ames baten gisara sosmau nituan lenengo, gero paper zarretan egiak dirala ikasi izan dot, eta gaur, irakurlea, oraintsu batean neure begiakaz ikusi banitu legez esango deutsudaz zuri. Mendi andi biren erdian ibar eder bat nekusan; or eta emen, ibarraren zabalera guztian, mendi-egaletan, mendien gaiñean, eta zugatzen azpian euren burua erdi gorderik, etxe txiki txiro eta garbiak; eta nire aurrez-aurre beste etxe zar-zar zabal andi bat, aberats iauregi antzekoa. Arriz egiña zan, baiña ez nire egunetan ikusi ditudan etxeen irudira, 5
6 AUÑEMENDIKO LOREA pitinga-pitinga, zirika-zirika, astiunearen-astiunez leundutako arriakaz iasoa. Etxe au egiteko ez zan arri-errukirik izan; baiña arri-leunketan argiñak ez ebela lan andirik euki uste dot, bata besteen gaiñean ipinten bai baiña: aiñ ziran andi, desbardiñ, koskor eta koskaz beteak: malluagaz beste barik landutakoak zirudien. Iaungoikoak badaki iauregi au zer egikeratakoa zan. —Goazen barrura ateak eregita dagozan ezkero —esan neban. Olesik egin baga, zerren adiñak eta irudimenak ez deutsee iñori olesik egiten; iñok ikusi barik, bada arimako almenak iñok ikusten ez ditu, gizategi andi batean sartuten naz, eta billatuten ditut emakume bi eskuetako lanetan zeregindurik dagozala: emakume bata naikoa zarra, irurogeta amar urte ingurukoa bai, bestea gazte sasoikoa. Emakuma zarrenak idunetik eta beraiñoko soiñeko bategaz gorputz guztia estaldurik eukan, ule zuri ondo orraztuak burustalki zuri garbi baten azpian gordeten zituan, bekoki zabal zimurtsukoa zan, begi andi leiñargizkoak malkoz beteak ikusten iakozan, arpegikera guztian emakume on utsa zirudian: andra Luzia zeritxon. Neskatilla gazteak zeruko aingeruen antzeko arpegi biribill gozo leuna eban; gaztaiña margoko ule ugari eder, kopeta aldean eta belarrondoetan, berez, egokitasun andiagaz kiskurtua, eta begi baltz batzuk bai! eztitsuagoak ziran Mondarrain mendiko lorarik eztitsuenak baiño; ederragoak goizeko izarraren argitasun biguna baiño; garbiagoak Lamiñ-errekako ur garbi leiarrak baiño, erruezagoak umetxo iaio barri batenak baiño. Ez zan andia, ez zan txikia, ez zan zabala, estua ez zan: dana zan ondo neurtua emakume onetan, eta bere ibillera eta jirabira guztiak oso liraiñ eta egokiak izan bear eben. Ni sartu nintzan une, aida edo liparrean geldirik egoan tinka-tinkaro bere Amari begira, maitasunezko begirada orretan bere gurasoa gorde eta poztu nairik. —Zergaitik negar, neure Amatxo, —esan eban Riktrudisek? (Au da neskatila maitagarriaren izena). —Zergatik, alabatxoa? —diño andra Luziak. Ik ondo iakin bear don. Iru egun eta Arnoldo etxera agertu ez dala, eta bildur naz, guda barriren bat or beeko prankotarren kontra asmauta, eure aita euskaldun gudarien buru eta zuzentzaille ipiñiko ez ete daben. Eta ez da gaur orain ogetamar urteko gizona. Guda barririk bada, neure senarrak etxetik urtetea ez neuke gura. Bere otseiñ, morroi eta maizterrak bialdu daizala: ez dau beste batek Arnoldok aiña gizon Euskal-Erriaren alde bialduko; baiña etxeko iauna gelditu deilla etxean, bada etxeak bere zaitzallea bear dau. Ganera, Mendiolako etxe-iaunak euskaldun lurragaitik naikoa egin dau orain artean. Ia bere bizitza guztian Txomin Agirre euskaldun gizonen nagusi izan da, eta Arnoldok bere sanetako odolagaz ortxe busti dau sarritan gure lurra eta ortxe nunbaiten ikusi ditu iausten bere seme morrosko biak, Ioanes eta Iñigo, banan-banago mutillak, eure anaiak, Rikitrudis! eure gurasoen poz eta atsegiña ziran ondorengoak. I oraindiño umetxoa intzanan eta... —Baiña, nondik, Ama, datorkioz, aiñ bidebagako gogamenak? Ez da gure Aita etxetik kanpora beste askotan bi eta iru egunean egoten? Ez da lagunakaz eizera ioana izango? —Ez, enetxoa. Ez da ire Aita aspaldietan eizera ioan. Nire gizona atzo goizeko umea ez da: bere lepo gaiñean larogei urte daroaz, asko nekatua dago, eta gordin itxurea badauka bere, ez dago gordiñik biotzean ez bada. Bai iñoiz eizera. Ai orduan! Azkarrak ziran Arnoldoren ankak, argia eta itzala batean bere begia, gogorra bere besoa, beso gogorrik gure mendietan bazan. Zenbat abere ikusi ete dira ire Aitaren aizkorapean! Gure oiñen azpian daukaguzan naurrak zerbait esaten deuskune. Artza bazan, otxoa bazan, basauntza ban, etxe onetara eiza ugari betorren orduna. Arnoldo, seme biakaz, emen inguruko larrabere guztiak amaituteko naikoa zan; baiña lagun asko etorten iakozan etxera, eta or ibillten ziran aldra andiak, oiuka, deadarka, garrasika, mendirik mendi, ibarrik ibar, basorik baso, euritan eta edurretan, zeru garbian eguzki ederra agertzen zanean legez bardiñ, eguna baiño lenago iagita gabeko orduetaraiño. Urteak dira orrelango barallirik etxean sosmau ez dodala, urteak abere naurririk Mendiola sartu ez dala. Dana dago emen zarra, etxea eta etxekoak, eu izan ezik, Riktrudis. Gure semeak il ziranezkerotik, Aita zarrak zankoa loturik dauka etxean, zu ikustean dauka bere poztasun bakarra, eta ez dau etxetik urteten zeregiñ andi eta premiñazkoren batek deitu ezik. Eta orduan bere beti bialtzen dau norbait non eta zetan dabillen esatera. Larunbat goizean, eu elizan intzan bitartean, Ozinbelzko Otxoaren morroi bat etorri iakon eske, ixil-izketan egon ziran biak, eta ioan ziran, neuri agur bat egin baga, eta euri bere ez, Riktrudis! Astelen arratsaldean gagoz, eta ez da iñondik agiri, ezeren barririk ez da. Zer deitzan? —Deitzot, Ama, gudarik dan edo ez dan ziartu ez dakigula, eta balitz bere, ez litzatekela izango Mendiolako Arnoldo, larogei urteko gizona, euskaldun gudarien burutzat iarriko leukeena. Euskal-Erriak badaukaz gizon goiendeko zintzoak: ara or Saratzupeko Lope, indarra besoan, argitasuna adiñean, sua eta garra berengandeko biotzean daukazana: ara or Ametzuko Gaispar, gizon leiala eta zuzendari burutsua: ara 7