01.03.2013 Views

qimia giuli andronikaSvili dali gulaia mzia mamiaSvili

qimia giuli andronikaSvili dali gulaia mzia mamiaSvili

qimia giuli andronikaSvili dali gulaia mzia mamiaSvili

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

<strong>qimia</strong> <strong>giuli</strong><br />

9<br />

<strong>andronikaSvili</strong><br />

<strong>dali</strong> <strong>gulaia</strong><br />

<strong>mzia</strong> <strong>mamiaSvili</strong>


<strong>giuli</strong> <strong>andronikaSvili</strong>,<br />

<strong>dali</strong> <strong>gulaia</strong>, <strong>mzia</strong> <strong>mamiaSvili</strong><br />

<strong>qimia</strong><br />

IX klasi<br />

moswavlis wigni<br />

grifi mieniWa 2012 wels<br />

ganaTlebis xarisxis ganviTarebis erovnuli centris mier<br />

2012


<strong>giuli</strong> <strong>andronikaSvili</strong>,<br />

<strong>dali</strong> <strong>gulaia</strong>, <strong>mzia</strong> <strong>mamiaSvili</strong><br />

gamomcemloba `klio~<br />

<strong>qimia</strong><br />

IX klasi<br />

moswavlis wigni<br />

redaqtori – Tengiz wivwivaZe, profesori, saqarTvelos sainJinro<br />

mecnierebaTa akademiis namdvili wevri<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa nana baRdavaZe<br />

ydis dizaini elene varamaSvili<br />

© <strong>giuli</strong> <strong>andronikaSvili</strong>, <strong>dali</strong> <strong>gulaia</strong>, <strong>mzia</strong> <strong>mamiaSvili</strong>, 2012<br />

© gamomcemloba `klio~, 2012<br />

Giuli Andronikashvili, Dali Gulaia, Mzia Mamiashvili<br />

Chemistry<br />

9 th grade textbook<br />

ISBN 978-9941-415-65-4<br />

aRmaSeneblis gamz. 181, Tbilisi, 0112, saqarTYvelo<br />

tel.: (+995 32) 2 34 04 30<br />

E-mail: book@klio.ge<br />

www.klio.ge


Sinaarsi<br />

UI Tavi. raodenobiTi Tanafardobani <strong>qimia</strong>Si ..........................................................5<br />

§1. moli ...........................................................................................................................5<br />

§2. moluri masa .............................................................................................................8<br />

praqtikumi 1 .........................................................................................................11<br />

praqtikumi 2 .........................................................................................................14<br />

§3. avogadros kanoni ................................................................................................17<br />

moluri moculoba .............................................................................................18<br />

airTa moculobiTi Tanafardobebi qimiur reaqciebSi .........................20<br />

airebis fardobiTi simkvrive .........................................................................21<br />

praqtikumi 3 .........................................................................................................23<br />

UII Tavi. metalebi da arametalebi. Senadnobebi ...................................................32<br />

§4. metalebi da arametalebi ..................................................................................32<br />

fizikuri Tvisebebi ............................................................................................33<br />

§5. warmodgena Senadnobebze ..................................................................................36<br />

§6. warmodgena metalTa koroziaze .....................................................................38<br />

UIII Tavi. araorganul naerTTa klasebi ....................................................................40<br />

§7. oqsidebi .................................................................................................................40<br />

oqsidebis qimiuri Tvisebebi ...........................................................................42<br />

§8. fuZeebi ...................................................................................................................47<br />

fuZeebis qimiuri Tvisebebi .............................................................................48<br />

fuZeebis miReba ...................................................................................................51<br />

§9. mJavebi .....................................................................................................................54<br />

mJavebis qimiuri Tvisebebi ..............................................................................57<br />

mJavebis miReba ....................................................................................................60<br />

§10. marilebi ...............................................................................................................62<br />

marilebis qimiuri Tvisebebi .........................................................................63<br />

marilebis miReba ...............................................................................................67<br />

mJava da fuZe marilebi ....................................................................................68<br />

kavSiri naerTTa klasebs Soris .....................................................................70<br />

UIV Tavi. qimiuri reaqcia – energiis wyaro ............................................................74<br />

§11. egzoTermuli da endoTermuli reaqciebi ................................................74<br />

§12. warmodgena organul energoresursebze ...................................................77<br />

§13. naxSirwyalbadebis zogadi daxasiaTeba .....................................................79<br />

naxSirwyalbadebis klasifikacia .................................................................80<br />

alkanebi ................................................................................................................80<br />

ujeri naxSirwyalbadebi .................................................................................87<br />

cikloalkanebi ...................................................................................................90<br />

3


4<br />

aromatuli naxSirwyalbadebi........................................................................91<br />

§14. airadi, Txevadi da myari saTbobi ................................................................94<br />

airadi saTbobi ...................................................................................................94<br />

Txevadi saTbobi .................................................................................................96<br />

myari saTbobi ......................................................................................................98<br />

§15. sawvavis wvis produqtebi ..............................................................................100<br />

globaluri daTboba ......................................................................................100<br />

gamonabolqvi. toqsikuri nivTierebebi ...................................................102<br />

energiis arastandartuli wyaroebi ..........................................................106<br />

§16. mJava wvimebi ......................................................................................................107<br />

saxelmZRvaneloTi muSaobisas gaiTvaliswineT:<br />

saSinao davaleba<br />

� davalebebi, romlebic sruldeba rveulSi gakveTilis msvlelobis<br />

procesSi an damoukideblad saxlSi.<br />

● mocemulia informaciuli masala.<br />

eqsperimenti. `daicavi usafrTxoebis wesebi~<br />

sainteresoa...<br />

gaixseneT!<br />

mocemuli davalebebi sruldeba gakveTilze, rveul­<br />

Si jgufurad, wyvilebSi an indivi dua lurad maswavleblis<br />

SexedulebiT.<br />

gadaitaneT rveulSi da SeasruleT davaleba.<br />

saSinao davalebebi.<br />

gaxsovdeT!


§3. avogadros kanoni<br />

airebis Tvisebebis Seswavlisas 1811 wels italielma<br />

mecnierma amedeo avogadrom gamoTqva hipoTeza, romelic<br />

Semdgom eqsperimentuli monacemebiT dadasturda da<br />

avogadros kanonis saxelwodeba miiRo. am kanonis Tanaxmad:<br />

sxvadasxva airis toli moculobebi, erTnair fizikur<br />

pirobebSi (erTnair wnevasa da temperaturaze), molekule<br />

bis tol ricxvs Seicavs.<br />

avogadros kanons eqvemdebareba mxolod airebi da niv­<br />

Tierebebi orTqlis mdgomareobaSi. igi ar vrceldeba Txevad<br />

da myar nivTierebebze, vinaidan maTSi molekulebi<br />

Sexebam de miaxloebulia erTmaneTTan da, aqedan gamomdinare,<br />

am nivTierebebis mier dakavebuli<br />

moculobebi maTi molekulebis zomiT<br />

ganisazRvreba. airebSi ki, mcire wnevis<br />

pirobebSi, molekulaTSorisi manZili,<br />

molekulebis zomasTan SedarebiT, bevrad<br />

ufro didia. amitom airebis saer­<br />

Txevadi<br />

To moculoba molekulebs Soris man­<br />

ZiliT ganisazRvreba. es manZilebi ki,<br />

erTnairi wnevisa da temperaturis pirobebSi,<br />

yvela airisaTvis daaxloebiT<br />

erTnairia.<br />

avogadros kanonidan gamomdinareobs<br />

Sedegebi:<br />

1. sxvadasxva airis molekulaTa toli<br />

ricxvi, erTnair fizikur pirobeb­<br />

Si, tol moculobebs ikavebs;<br />

2. nebismieri airis erTi moli, erTnair<br />

fizikur pirobebSi, ikavebs erTsa<br />

da imave moculobas.<br />

V = m ρ<br />

airi<br />

avogadro<br />

1776­1856<br />

myari<br />

� suraTis mixedviT imsjeleT, ratom<br />

aris aucilebeli airTa moculobebis<br />

Sedareba erT na ir<br />

wnevasa da temperaturaze.<br />

formulis daxmarebiT ganvsazRvroT sxvadasxva nivTie rebis<br />

1 mo lis mier dakavebuli moculoba normalur pirobeb Si (n.p.) – 0 0 C da<br />

101,325 kpa (1 atm) wnevaze.<br />

17


18<br />

Sedegebi warmodgenilia cxrilSi:<br />

nivTiereba<br />

agregatuli<br />

mdgomareoba<br />

1 molis<br />

masa (g)<br />

ρ (g/l) 0 0 C,<br />

101,3 kpa<br />

1 molis mocu­<br />

loba (l)<br />

H 2 airi 2,016 0,09 22,4<br />

O 2 airi 32 1,429 22,4<br />

CO 2 airi 44 1,96 22,4<br />

H 2 O Txevadi 18 1000 0,018<br />

NaCl myari 58,5 2160 0,027<br />

rogorc cxrilidan Cans, sxvadasxva airis erTi moli n.p.­Si ikavebs<br />

22,4 l. moculobas. Tu pirobebs SevcvliT, Seicvleba airis 1 molis mier<br />

dakavebuli moculobac.<br />

magaliTad,<br />

20 0 C da 101,325 kpa wnevaze nebismieri airis 1 molis mier dakavebuli<br />

mocu loba 24 litris tolia.<br />

moluri moculoba<br />

airis moculobasa (V) da Sesabamis raodenobas (n) Soris kavSiri gamoisaxe<br />

ba TanafardobiT:<br />

V M = V<br />

n (1)<br />

sadac V M airis moluri moculobaa.<br />

e.i. airis moluri moculoba aris moculobis fardoba Sesabamis niv­<br />

Tierebis raodenobasTan.<br />

n.p.­Si nebismieri airis moluri moculoba<br />

mudmivi sididea da 22,4 l/mo lis tolia.<br />

V M = 22,4 l/moli (n.p.)<br />

(1) formulidan gamomdinare<br />

V = n · V M n = V<br />

V M<br />

radgan nebismieri airis 1 moli Seicavs 6,02·10 23<br />

molekulas, SeiZleba davaskvnaT, rom<br />

airis 6,02·10 23 molekula n.p.­Si ikavebs 22,4 l moculobas.<br />

● moluri moculobis<br />

ga mo yenebiT SeiZ leba<br />

nebismieri uc nobi<br />

airis moluri masis gansazRvra<br />

(n.p.).<br />

ρ= M<br />

. M=ρ·V . M<br />

VM 1 moli nebismieri nivTiereba 6,02 · 10 23 molekulas Seicavs ne bismier<br />

agre gatul mdgomareobaSi, magram nebismieri nivTierebis 1 moli<br />

22,4l moculobas ikavebs mxolod airad mdgomareobaSi, n.p.­Si.


amrigad: 1. sxvadasxva airis toli moculobebi, erTnair wneva sa da tem peraturaze,<br />

mo leku le bis tol ricxvs Sei cavs.<br />

2. airis moluri moculoba aris airis moculobis far doba Sesabamis<br />

nivTierebis raodenobasTan.<br />

3. airis moluri moculoba n.p.­Si 22,4 l/mo li­is to lia.<br />

4. moluri moculobisa da moluri masis daxmarebiT SeiZleba<br />

gamovT valoT:<br />

a) airad nivTierebaTa garkveuli moculobis masa (n.p.)<br />

m = V<br />

V<br />

· M;<br />

M<br />

b) garkveuli masis airadi nivTierebis<br />

mier dakave buli mo culoba (n.p.)<br />

V = m<br />

M · VM 1. cxrilis monacemebis safuZvelze gamoTvaleT azotis moluri moculoba<br />

sxvadasxva pirobebSi. imsjeleT da gaakeTeT saTanado daskvna.<br />

t 0 C agregatuli mdgomareoba ρ (g/l) M (g/moli) V M (l/moli)<br />

-220 0<br />

-210 0<br />

0 0<br />

20 0<br />

myari<br />

Txevadi<br />

airi<br />

airi<br />

1030<br />

810<br />

1,25<br />

1,167<br />

2. ra moculobas (n.p.) daikavebs:<br />

a) 3 moli azoti; g) 0,3 moli wyalbadi;<br />

b) 10 moli meTani; d) 3 moli wyalbadisa da 2 moli Jangbadis narevi.<br />

3. Tanabari Tu gansxvavebulia molekulebis ricxvi:<br />

1 litri<br />

a) O , N , CH 2 2 4<br />

b) NH , CO , O 3 2 3<br />

1 grami<br />

a) O , N , CH 2 2 4<br />

b) NH , CO , O 3 2 3<br />

4. romeli airi Seicavs atomebis met ricxvs:<br />

a) N , O , CH 2 2 4<br />

1 litri<br />

b) CO , O , SO 2 3 2<br />

saSinao davaleba<br />

daimaxsovreT!<br />

m = n·M V = n·V M<br />

m = V ·M V =<br />

VM m M ·VM 1. ra moculobas daikavebs:<br />

a) 0,6 · 10 23 molekula qlori? b) 24 · 10 23 molekula meTani?<br />

2. ras udris molekulebis ricxvi:<br />

a) 67,2 l JangbadSi; g) 2,24 l wyalbadSi;<br />

b) 6,72 l azotSi; d) 3,36 l wyalbadisa da azotis narevSi.<br />

28<br />

28<br />

28<br />

28<br />

19


20<br />

airTa moculobiTi Tanafardobebi qimiur reaqciebSi<br />

avogadros kanonidan gamomdinareobs:<br />

airebs Soris mimdinare qimiuri reaqciebis dros nivTierebaTa<br />

raodenobebis fardoba (romelic reaqciis tolobis koeficientebis<br />

fardobas Seesabameba), maTi moculobebis fardobis tolia:<br />

N1 =<br />

N2 n1 n2 = V 1<br />

V 2<br />

amis gamo, airTa narevebSi TiToOeuli<br />

airis moluri da moculobiTi<br />

wili erTnairia.<br />

moviyvanoT magaliTebi:<br />

1. wyalbadsa da qlors Soris mimdinare<br />

reaqciis tolobaa:<br />

H 2 + Cl 2 → 2HCl<br />

1 moli 1 moli 2 moli<br />

tolobidan gamomdinareobs:<br />

1 moc. H 2 reagirebs 1 moc. Cl 2 ­Tan da miiReba 2 moc. HCl.<br />

e.i. 1l H 2 reagirebs 1 l Cl 2 ­Tan da miiReba 2 l HCl.<br />

1m 3 H 2 reagirebs 1 m 3 Cl 2 ­Tan da miiReba 2 m 3 HCl<br />

amrigad, V(H 2 ) : V(Cl 2 ) : V(HCl) = 1 : 1 : 2<br />

2. 2CO + O 2 = 2CO 2<br />

V(CO) : V(O 2 ) : V(CO 2 ) = 2 : 1 : 2<br />

1. suraTis mixedviT SeadgineT reaqciis toloba da miuTiTeT, rogori<br />

moculobiTi TanafardobiT urTierTqmedeben erTmaneTTan moreagire<br />

airebi?<br />

_ H 2<br />

_ N 2<br />

_ H 2 _ Cl 2 _ HCl<br />

_ NH 3


2. ra moculobis Jangbadi da haeri daixarjeba 2 l meTanis wvaze?<br />

saSinao davaleba<br />

1. rogori moculobiTi TanafardobiT urTierTqmedebs wyalbadi da<br />

Jangbadi wylis warmoqmnisas?<br />

2. JangbadiT savse daxSul WurWelSi dawves gogirdi. Seicvleba Tu ara<br />

airTa moculoba WurWelSi cdis damTavrebis Semdeg?<br />

3. dawereT acetilenis (C 2 H 2 ) wvis reaqciis toloba. gamoTvaleT, ra<br />

moculobis O 2 ixarjeba da CO 2 warmoiqmneba 4 l acetilenis wvisas.<br />

airebis fardobiTi simkvrive<br />

erTnair fizikur pirobebSi, toli moculobis sxvadasxva<br />

airebi Seica ven molekulaTYa (molTa) tol ricxvs,<br />

maTi masebi ki gansxvavebulia. erTi airis masa (m 1 ) imdenjer<br />

metia meore airis masaze (m 2 ), ramdenjerac pirvelis<br />

moluri masa (M 1 ) metia meoris molur masaze (M 2 ):<br />

m 1<br />

m 2<br />

= M 1<br />

M 2<br />

toli moculobis airTa masebis fardoba simkvriveTa<br />

fardobis tolia:<br />

ρ 1<br />

ρ 2<br />

= M 1<br />

M 2<br />

V = V n = n<br />

1 2,<br />

1 2<br />

} V<br />

} n<br />

M 1 = M 2 , m 1 = m 2<br />

m 1 = nM 1 , m 2 = nM 2<br />

gaixseneT!<br />

ρ = m<br />

m = ρ V<br />

V<br />

m = ρ V m = ρ V<br />

1 1 2 2<br />

e.i. airTa simkvriveebi ise Seefardeba erTmaneTs, rogorc maYTi mo luri<br />

masebi.<br />

erTi airis simkvrivis fardobas meore airis simkvrivesTan ewodeba far­<br />

dobiTi simkvrive.<br />

aRiniSNeba D asoTi. D = ρ 1<br />

ρ 2<br />

. maSDin:<br />

D = M 1<br />

M 2<br />

(1)<br />

D­s qvemoT indeqsis saxiT iwereba im airis formula, romlis mimarTac<br />

ganisazRvreba mocemuli airis fardobiTi simkvrive.<br />

magaliTad, DH 2<br />

– fardobiTi simkvrive wyalbadis mimarT.<br />

D h – fardobiTi simkvrive haeris mimarT.<br />

21


22<br />

(1) formulidan:<br />

M 1 = M 2 D.<br />

am formulis daxmarebiT SeiZleba ganisazRvros nebismieri ucnobi airis<br />

moluri masa.<br />

ucnobi airis moluri masa udris am airis fardobiT simkvrives meore<br />

airis mimarT, gamravlebuls meore airis molur masaze.<br />

Tu ucnobi airis fardobiTi simkvrive gansazRvrulia wyalbadis mimarT,<br />

maSin:<br />

M = 2DH 2<br />

e.i. ucnobi airis moluri masa udris mis gaorkecebul fardobiT<br />

simkvrives wyal badis mimarT.<br />

Tu airis fardobiT simkvrives sazRvraven haeris mimarT (haeris saSualo<br />

moluri masaa 29 g/moli), maSin:<br />

M = 29D h<br />

1. ras udris CO 2 ­is fardobiTi simkvrive haeris mimarT?<br />

2. ramdenjer msubuqia amiaki:<br />

a) qlorze; b) haerze?<br />

3. airis fardobiTi simkvrive wyalbadis mimarT – DH 2 =13. ras udris am<br />

airis fardobiTi molekuluri masa?<br />

saSinao davaleba<br />

1. gansazRvreT gogirdwyalbadis fardobiTi simkvrive:<br />

a) wyalbadis; b) haeris mimarT.<br />

2. airis simkvrive haeris mimarT D h = 2,448. ras udris misi moluri masa.<br />

3. halogenwyalbadis fardobiTYi simkvrive haeris mimarT tolia 4,4­is.<br />

gansazRvreT am airis simkvrive wyalbadis mimarT da daasaxeleT igi.<br />

4. airis simkvrive wyalbadis mimarT DH 2 = 23. airis Sedgenilobaa:<br />

ω(N) = 30,43%, ω(O) = 69,57%. daadgineT airis formula.<br />

5. gansazRvreT simkvrive wyalbadis mimarT airTa narevisa, romelic<br />

Sedgeba 28 l Jangbadisa da 56 l azotisagan. airTa moculobebi mocemulia<br />

normalur pirobebSi.


116

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!