01.03.2013 Views

SikoWuri kalmaxuri

SikoWuri kalmaxuri

SikoWuri kalmaxuri

SHOW MORE
SHOW LESS

Create successful ePaper yourself

Turn your PDF publications into a flip-book with our unique Google optimized e-Paper software.

vitali qenqaZe<br />

<strong>SikoWuri</strong> <strong>kalmaxuri</strong>


vitali qenqaZe<br />

<strong>SikoWuri</strong><br />

<strong>kalmaxuri</strong><br />

(iqTiologia)<br />

Tbilisi<br />

2011


UDK (uak) 597.2/5(479.22)<br />

q-41<br />

CanCqerebidan dabla, viwro WalebSi, lodebze morbenali<br />

mdinaris kalmaxisadmi siyvarulma da gadaSenebuli<br />

oragulis `nostalgiam~ Seqmna winamdebare wigni. misma avtorma<br />

pirvelad fexSiSvelma, ferad kenWebze gavliT SeigrZno<br />

samSoblos siyvaruli. SeigrZno nemskavze da badeSi<br />

mofarTxale kalmaxis rokviT da ara deniT daxocili, gulaRma<br />

wyalwaRebuli Tevzis daWeriT.<br />

sayovelTaod aris aRiarebuli mdinaris kekluci kalmaxi<br />

da orbunebovani, `orad rguli~ oraguli. maTi ufxo<br />

xorci xasiaTdeba maRali cximianobiT, SesaniSnavi gemoTi,<br />

kargi yuaTianobiT da samkurnalo TvisebebiT. swored am<br />

Tvisebebis gamoa, rom esoden didi yuradReba eTmoba kalmaxisa<br />

da oragulis mecnierul kvlevas da moSenebas.<br />

winamdebare wignSi ganxilulia mtkvris auzis mTis mdinareebis<br />

binadari ZiriTadi saxeobis Tevzebi da maTi mopovebis<br />

xerxebi, rac vfiqrobT saintereso iqneba bunebis<br />

moyvarul meTevze-monadireTa wrisTvis.<br />

redaqtori da recenzenti: ekologiur mecnierebaTa<br />

akademiis akademikosi,<br />

biologiur mecnierebaTa<br />

doqtori venera stefaniSvili<br />

mxatvari: konstantine varSaniZe<br />

ISBN 978-9941-0-3332-2<br />

© vitali qenqaZe, 2011


wigni eZRvneba udrood daRupul qsnis xeobel<br />

goCa tatunaSvilis xsovnas<br />

3


wigni gamoica belgiaSi moRvawe qvelmoqmed gela gvritiSvilis<br />

dafinansebiT, risTvisac uRrmes madlobas vuxdiT<br />

xeobadakarguli Tanamemamule qsnelebi.<br />

4


sarCevi<br />

winasityvaoba .................................................................................................. 6<br />

pirvelyofidan ............................................................................................... 9<br />

ankesiT Tevzaoba .......................................................................................... 25<br />

ankesiT TevzWeris dro da adgili: ......................................................... 29<br />

Tevzis mosatyuebeli ................................................................................. 33<br />

badiT Tevzaoba ............................................................................................. 39<br />

saTevzao badeebis religiuri mniSvneloba ......................................... 43<br />

xelaoba ............................................................................................................ 44<br />

oCxi ................................................................................................................... 45<br />

fSebSi Tevzaoba ............................................................................................ 50<br />

TovliT Tevzoba ........................................................................................... 55<br />

godriT anu pirqceuliT Tevzaoba ......................................................... 56<br />

facris Cadgma ................................................................................................ 57<br />

CangliT, barjiT da kaviT Tevzaoba ....................................................... 58<br />

wylis mowamvliT Tevzis daWera .............................................................. 62<br />

Tevzis morfologia .................................................................................... 62<br />

mdinaris kalmaxi ........................................................................................... 65<br />

tbis kalmaxi .................................................................................................. 72<br />

cisartyela kalmaxi .................................................................................... 72<br />

kalmaxis etimologia .................................................................................. 76<br />

oraguli .......................................................................................................... 77<br />

oragulis etimlogia .................................................................................. 84<br />

murwa ................................................................................................................ 85<br />

mtkvris wvera (dedali murwa) .................................................................. 86<br />

fiCxuli (kapoeti, cocxali, xramuli, lurja) .................................. 87<br />

Wanari .............................................................................................................. 89<br />

gvelana (mkbenara) ........................................................................................ 91<br />

mtkvris cimori (fetvia, RomRoma, CoCia) ............................................. 92<br />

aRmosavluri frita-nafota ..................................................................... 93<br />

mtkvris goWala (Cxira) ............................................................................... 94<br />

kavkasiuri mdinaris Rorjo, Rvana ......................................................... 95<br />

mtkvris TaRliTa ......................................................................................... 96<br />

Tevzebis migracia ........................................................................................ 98<br />

Tevzebis zrunva STamomavlobaze ......................................................... 100<br />

Tevzis mtrebi .............................................................................................. 102<br />

Tevzeuli da misi roli kvebis racionSi ............................................. 105<br />

teqstSi naxmari terminebis ganmarteba .............................................. 114<br />

5


winasityvaoba<br />

6<br />

`buneba CvenSia da Cven bunebaSi varT.~<br />

dasabamidanve brZola arsebobisaTvis adamianis cxovrebis<br />

umTavres amocanas warmoadgenda. rogorc winare istoriul xanaSi<br />

ise istoriulSi arsebobisaTvis brZola gulisxmobda upirvelesad<br />

sakvebis mopovebas da Semdgom Tavdacvas. swored<br />

neandertalel, moazrovne adamians gamokvebis instiqtma aaRebina<br />

xelSi joxi, qva. moapovebina cecxli, riTac daiwyo sakvebis<br />

momzadeba da mogvianebiT liTonis gamodnoba. Semdgom kvebiTi<br />

resursebis meti da meti moTxovnilebis gaCenam, uzrunveli, gabatonebuli<br />

cxovrebis survilma warmoSva tomobrivi SuRli da<br />

mtroba. pirdapir rom vTqvaT, sakvebis mopovebis mizani Seiqmna<br />

mizezi omebis dawyebisa.<br />

jer kidev uZveles droidan qarTvelTa miTologiaSi aisaxa<br />

adamianTa warmodgenebi cxovelTa samyaroze, ciur sxeulebze,<br />

bunebis kanonzomierebaze. im droidan moyolebuli cocxlobs<br />

qarTvelTa cnobierebaSi nadirTa mfarveli RvTaebani dali da<br />

oCopintre. isev adamianTa sakeTildReod bunebas dacva sWirdeboda.<br />

Tavisi saqcielis msjavrdasadebad Seqmna xalxma am RvTaebaTa<br />

saxelebi.<br />

Tu raoden Segnebuli hqonda qarTvel kacs bunebis dacvis<br />

aucilebloba iqidanac Cans, rom 1078 wlis sigelSi moxseniebulni<br />

arian `tyis mcvelTa uxucesni~. mcvelni ixsenieba me-14 saukunis<br />

`xelmwifis karis garigebaSi~, me-18 saukunis `dastur lama-<br />

Si~. vaxtang VI-is kanonTa wignSi gaTvaliswinebulia saZovrebis,<br />

wylebisa da sxvaTa dacva. ioane bagrationis sjuldebaSi weria:<br />

`agreTve iyos sanadiroTa, tyeTa da mdinareTa ufrosi kaci~.<br />

Cveni Soreuli winaprebis cxovrebaSi Tevzeulis did mniSvnelobaze<br />

metyvelebs uZvelesi qristianuli, oriaTaswlovani<br />

simboloebi _ Tevzi da xomaldi. xomaldi simbolurad aRniSnavs<br />

am cxovrebis mRelvare zRvaSi wynari navsayudelisaken maval<br />

eklesias.<br />

berZnulad Tevzi aris ichthys, (ixTus) romlis pirveli asoebi<br />

Seadgenen gamoTqmas `ieso qriste Ze RmrTisa, macxovari~. (`isus<br />

xrisTus Teus huios soter~).<br />

sagulisxmoa Tevzis Sublis erT-erTi Zvlis msgavseba jvar-<br />

Tan, rac winaparTa TqmiT asocirdeba qristianobasTan. `ixTus~-


idan unda momdinareobdes agreTve Tevzebis<br />

Semswavleli dargis `iqtiologiis~ saxeli, romelic<br />

aris biologiasTan gaerTianebul zoologiis<br />

nawili.<br />

axali Tevzis nedlad gamoyenebasTan erTad<br />

CvenSi amzadebdnen damarilebul, gamomSral<br />

Tevzs anu doSs. amzadebdnen Sebolilsac. gansakuTrebiT<br />

saukeTeso kaloriul Tevzeulad<br />

iTvleboda xizilala, zurgieli (damarilebuli da mzeze gamSrali<br />

oragulis, zuTxis da sxva Tevzis zurgis anaWeri). lori da<br />

SaSxi, wela _ romelic mzaddeba Tevzis grZel, gamxmar welebisagan.<br />

garda amisa Tevzisgan amzadebdnen gemriel konservebs da<br />

muJuJs, saWmel da teqnikur cxims. gamoiyenebdnen Tevzis buSts<br />

da zurgis sims. yovelive amis saSualebas iZleoda da iZleva rogorc<br />

Savi ise kaspiis zRvis binadari tarRani da sxva bevri jiSis<br />

Tevzi. magaliTad, kaparWina Tevzis cximianoba SemodgomiT 8,7%,<br />

sqelSublasi ki 23,5%-ia rac saSualebas iZleva gamoviyenoT<br />

maTi narCenebi sasursaTo da teqnikuri cximis, webos da fqvilis<br />

dasamzadeblad.<br />

kaspiis zRvis binadari TeTrulas Tevzis qerclisgan akeTeben<br />

xelovnur margalits. garda amisa, saukuneebis iqiT kataklizmebisa<br />

da sawesCveulebo ritualebisas micvalebulTa samarxebSi<br />

damarxuli da Semdgom arqeologTa mier napovn Tevzebis<br />

zeTisgan Cveni farmacevtebi amzadeben antiseptikur, anTebis<br />

sawinaaRmdego Tvisebebis mqone `iqTiolis malamos~.<br />

adamianebisaTvis didi sikeTisa da keTildReobis motana Seu-<br />

Zlia gambuziis jiSis Tevzs, romelic italiidan saqarTveloSi<br />

1924 wels Semoiyvana eqimma ruxaZem. aRniSnuli Tevzi masobrivad<br />

anadgurebs malariis gadamtan koRos matlebs, riTac Tavis<br />

droze didad Seuwyo xeli das. saqarTveloSi malariis mospobas.<br />

Cveni saTevze meurneobisaTvis didi sikeTis momtania cimbiridan<br />

saqarTveloSi 1962 wels aklimatizirebuli `amuris Te-<br />

Tri~. igi gamoiyeneba rogorc sakvebad aseve wyalsatevebis da<br />

xelovnuri arxebis mcenareulobisagan gasawmendad.<br />

dRes warmoudgenlad didia Cvens cxovrebaSi Tevzis roli da<br />

misi ekonomikuri mniSvneloba. arc gasul saukuneebSi iyo umniSvnelo<br />

da angariSgauweveli. sakmarisia aRiniSnos, rom msoflio<br />

bazarze yovelwliurad 17 milioni tona Tevzis xorci gamodis.<br />

sarewao Tevzebs Soris umTavresia qaSayisnairni, oragulisnair-<br />

7


ni, kobrisnairni, zuTxisa da virTevzasnairni da sxva. yvelaze<br />

meti raodenobiT mzaddeba qaSayisnairni. didi Rirebuleba aqvs<br />

oragulisnairebs. maT Soris Zvirfas xorcs iZleva kalmaxi, oraguli,<br />

siga, TevzTeTra (beluga).<br />

sabWoTa kavSiris arsebobis periodSi ZiriTad Tevzmeurneobis<br />

raionebs warmoadgendnen 1. kaspiis zRvis raioni, iZleoda<br />

mTel kavSirSi damzadebuli Tevzis daaxloebiT 30%-s. 2. azovi<br />

_ Savi zRvis raioni, misi xvedriTi wona daaxloebiT 15%-s.<br />

saqarTveloSi aRricxulia 25075 didi da patara mdinare,<br />

romelTa saerTo sigrZe 8 aTasi kilometria, aqedan didi nawili<br />

kaspiis zRvis auzs Caudis dedamdinaris _ mtkvris eSxiani RelviTa<br />

da duduniT. winamdebare wignSic am auzis mdinareTa magaliTzea<br />

ganxiluli iq binadarTagan 12 saxeobis wamyvani Tevzis<br />

jiSi, romlebic bunebis umSvenieres kalmaxTan erTad, saqarTvelos<br />

mtknar wylebSi gavrcelebul 80-ze met saxeobis Tevzebidanaa<br />

amorCeuli da silamazesTan erTad did sicxoveles aniWebs<br />

Cveni samSoblos mTisa da baris mdinareebs.<br />

mtkvris umTavresi Senakadebis ZiriTadi<br />

hidrografiuli monacemebi<br />

mdinare ras erTvis<br />

borjomula<br />

das. frone<br />

aRm. frone<br />

Zama<br />

didi liaxvi<br />

patara liaxvi<br />

mejuda<br />

tana<br />

TeZami<br />

lexura<br />

qsani<br />

aragvi<br />

qcia-xrami<br />

iori<br />

alazani<br />

mtkvars<br />

suramulas<br />

mtkvars<br />

_<br />

_<br />

did liaxvs<br />

_<br />

mtkvars<br />

_<br />

_<br />

_<br />

_<br />

_<br />

mingeCauris<br />

wyalsacavi<br />

mdinaris<br />

sigrZe<br />

km-Si<br />

19<br />

48<br />

50<br />

28<br />

115<br />

73<br />

54<br />

46<br />

63<br />

53<br />

84<br />

112<br />

201<br />

320<br />

351<br />

8<br />

auzis<br />

farTobi<br />

kv km-Si<br />

165<br />

398<br />

252<br />

342<br />

2311<br />

468<br />

656<br />

380<br />

394<br />

289<br />

885<br />

2740<br />

8340<br />

4650<br />

16920<br />

auzis<br />

saSualo<br />

simaRle<br />

m-iT<br />

1800<br />

960<br />

1040<br />

1430<br />

1590<br />

1815<br />

1040<br />

1400<br />

1460<br />

1070<br />

1470<br />

1600<br />

_<br />

840*<br />

940<br />

vardna<br />

metrebiT<br />

1737<br />

1175<br />

1096<br />

1489<br />

2450<br />

2248<br />

1468<br />

1424<br />

1541<br />

1506<br />

2447<br />

2681<br />

2162<br />

2752<br />

2741s


pirvel yofidanve adamianisTvis erTaderT saarsebo<br />

wyaros buneba warmoadgenda, materialur Tu sulier<br />

sazrdos igi gare samyarosgan iRebda.<br />

udavoa, rom pirveli `nanadirevi~ adamianma romelime<br />

mtaceblisgan Tavdacvisas misi mokvliT moipova da amavdroulad<br />

sakvebadac gamoiyena. faunis did da patara<br />

mxe-cebis Semdeg frinvelebamde, adamianma wylis binadar<br />

gemriel TevzTa saxeobebs miakvlia. wyaldidobebi, mdinareTa<br />

kalapotebis Secvla, totebis gadavardna, SemodgomiT<br />

wyaroebsa da fSebSi Tevzis qviriToba cxadia ar<br />

gamoepareboda SimSiliT aforiaqebul adamians da igi TandaTanobiT<br />

iTvisebda gonebis ganviTarebisaTvis saWiro<br />

yuaTian Tevzeulis mopovebis xerxebs da saSualebebs.<br />

Cveni qveynis geografiuli pirobebi: 1 Savi zRva, tbebisa<br />

da mdinareebis siuxve xels uwyobda meTevzeobis ganvi-<br />

Tarebas da mis erT-erT uZveles dargad Camoyalibebas,<br />

ris Sesaxebac mogviTxroben istoriuli wyaroebi. Zv. ber-<br />

Zeni istorikosis strabonis cnobiT (I s. Zv.w.) Savi zRvispireTSi<br />

mosaxle qarTveluri tomebis sameurneo saqmianobis<br />

erT-erT dargs meTevzeoba Seadgenda.<br />

raoden mosawyeni da uferuli iqneboda qarTvel mefe-<br />

Ta cxovreba, nadiroba da nadimoba Tevzis gareSe. istoriuli<br />

wyaroebiT irkveva, rom mefe-didebulebi nadirobisgan<br />

gansxvavebiT naklebad iRebdnen monawileobas Tevzis<br />

WeraSi, ufro metad maT TavianTi mebadureebi da maTi uxucesi<br />

mekoneebi hyavdaT dargis gamrigeebad.<br />

Semonaxulia wyalobis wigni saqarTvelos patriarqis<br />

anton II-isa zaza soloRaSvilisadmi mcxeTis mekoneTuxucesobis<br />

daniSvnaze.<br />

`q. yovlisa saqarTvelos patriarxisa, mefis iraklis<br />

Zis, antonis keTilad saxsovaro soloRaSvilo zazav.<br />

mere radgan Cveni namsaxuri iyav da mraval rigad Tavdadebuli,<br />

amisTvis Cvenc wyaloba giyaviT _ mcxeTis me-<br />

1. CvenSi, rogorc mTagorian qveyanaSi mTis wili bevrad metia.<br />

teritoriis saSualo simaRle 1300 metrs aRwevs. teritoriis<br />

mxolod 17% ganlagebulia 600-dan _ 1000 metramde, xolo naxevarze<br />

meti ki 1000-3000 metris simaRleze mdebareobs.<br />

9


koneT-uxucesoba; rom SenTan sadaoT xeli aravisa aqvs.<br />

Sen mixvidode da Tavs daadgebodes da konsa ise Caadgmevinebde.<br />

da romelic Seni ganweseba iyos imas aiRebde da<br />

Cvens saqmeze bejiTad maiqceode.<br />

noembersa 3, welsa CRpÀ (1788w. 6 dekemberi) 2<br />

mefeTa cxovrebaSi Caxeduli kacisTvis Zneli warmosadgenia<br />

sufrasTan mjdari `zaqiWamia~ _ giorgi XII, romlis<br />

win ar yofiliyo TevzeuliT damZimebuli ficarnagi.<br />

cxonebuls gansakuTrebiT `gelaqnuri~ 3 yvarebia.<br />

cnobili qarTveli istorikosi da geografi vaxuSti<br />

batoniSvili, Tavis uzarmazar naSromSi `aRwera samefosa<br />

saqarTvelosa~-Si bevr saintereso cnobas gvawvdis saqarTvelos<br />

florasa da faunaze, bunebriv simdidreebze.<br />

aRwers rogorc did mdinareebs aseve zRvis donidan maRal<br />

mTaTaSoris dakidebul, momcro mdinareebs da xevebs.<br />

iZleva maT daxasiaTebebs. aRwers gavrcelebul nadir-frinvels<br />

da mdinareebSi arsebul TevzTa saxeobebs. samefos<br />

aRweraSi vkiTxulobT:<br />

`kualad mdinareni mravalni da wyaroni did-didni,<br />

civni. gemoianni da Semrgoni, da mkurnalni senTani, da<br />

tbani didni da mcireni, aramed vieTni TevziTa tkbiliTa<br />

savseni da vieTni uxmarni.<br />

xolo wyalTa Sina Tevzni arian: oraguli, zuTxi, andakia,<br />

goWa, Wanari, loqo, 4 kapoeti, karCxana, mweri, kalmaxi,<br />

fiCxuli, da wvrili Tevzni mravalni da sxuanic 5 ~.<br />

vaxuSti qarTlis calkeuli mdinareebis daxasiaTebisas<br />

saubrobs maTSi Tevzis sxvadasxva saxeobis arsebobaararsebobaze.<br />

ganixilavs mdinareTa toponimebs, maTze<br />

mowyobil sarwyav sistemebs. mecniers aRwerisas TevzebSi<br />

pirveli oraguli da zuTxi uweria, xolo bunebis marT-<br />

2. qarTuli samarTlis Zeglebi t. III Tb. 1970. gv. 975.<br />

3. `gelaqnuri~ _ erTi gagebiT niSnavs sevanis tbis kalmaxs anu<br />

iSxans, meore gagebiT ki fSavsa da mTiuleTSi mdinaris kalmaxs<br />

gelaqnursac eZaxdnen.<br />

4. loqo ars somxuri, xolo qarTulad ewodebis Rlavi (daviT<br />

rektori)<br />

5. v. batoniSvili `aRwera samefosa saqarTvelosa~. qarT.<br />

cxovreba t. IV. Tb. 1973. gv. 43<br />

10


lac saocreba, ulamazesi da ugemrielesi _ kalmaxi me-10<br />

adgilze TiTqmis bolos yavs dayenebuli.<br />

gamorCeulad, qarTveli batoniSvilisgan, germanel<br />

mkvlevars da mecniers iohan anton giuldenStedts saqarTveloSi,<br />

kerZod qsnis xeobaSi mogzaurobisas mTis<br />

wylebis damamSvenebeli wiTelvarskvlavebiani kalmaxi<br />

yuradRebis centrSi mouqcevia, moswonebia da saTanado<br />

Canaweric gaukeTebia `raportSi~, romelic 1772 wlis zafxulSi<br />

gaugzavnia peterburgis saimperatoro mecniereba-<br />

Ta akademiisTvis, CanawerSi vkiTxulobT:<br />

`zemo qsnidan me miviRe Salmo fario _ kalmaxi da Cuprinus<br />

gobins (cimori v.q.) monadireebma momitanes Hirundo apus<br />

da Motoclla phoencicurus. aq Tevzaoben patara erTi saJeni 6<br />

sigrZisa da siganis badiT, romelsac amZimebs dakiduli<br />

liToni~ 7 .<br />

qarTl-kaxeTis samefos sapatio stumars, germanel<br />

naturalists, mecnier-mkvlevars, medicinis doqtors,<br />

ruseTis mecnierebaTa akademiis namdvil wevrs i. giulden-<br />

Stedts, romelic didi pativiT miiRo saqarTvelos mefem<br />

erekle II da aseve didi pativiscemiT miiwvia axalgorSi<br />

`saqarTvelos yvelaze mZlavrma magnatma~, imxanad avadmyofma<br />

daviT qsnis erisTavma, cxadia, araferi moakldeboda.<br />

mis saameblad (Cans qsnis erisTavis miTiTebiT.) zemo<br />

qsnidan miarTves yvelaze ugemrielesi Tevzi _ kalmaxi da<br />

cimori. magram ar ixsenieba aseve Tavisi gemoTi cnobili<br />

oraguli. uTuod oraguls largvisSic daiWerdnen da gansxvaveba<br />

ar eqneboda qarCoxs anu `zemo qsnur~ oragulTan.<br />

kalmaxi ki udavoa, rom rogorc axla ise 240 wlis winaTac<br />

gemoTi da feriT gansxvavebuli iqneboda qvemo qsnurisagan.<br />

mecnieris mier Tqmul `zemo qsnidan me miviRe...~ e. i.<br />

vgulisxmobT qarCoxidan... ratom qarCoxidan?! maS said-<br />

6. rusuli zomis erTeuli, udris 3 arSins; 2, 134 metria, ixmareboda<br />

metruli sistemis SemoRebamde (erTi arSini udris daaxloebiT<br />

71 sm-s)<br />

7. giuldenStedtis mogzauroba saqarTveloSi Tb. 1962. gv 97. t. I.<br />

11


an? zemo qsnurSi cxrazmis xeoba ar unda igulisxmebodes,<br />

Jamuris xeobaSi ki cimori arc Sedis da arc mravldeba.<br />

qsanTan lomisis xevis SesarTavis zeviT vidre gorgamde<br />

erTpirovnulad liderobs mxolod kalmaxi. gamodis, rom<br />

giuldenStedtis eqspedicias qarCoxelma meTevzeebma<br />

saCuqrad miarTves ugemrielesi Savi kalmaxi da cimori.<br />

aq uintereso ar iqneba Sida qarTlis erT-erTi mniSvnelovani<br />

mdinaris qsnis toponimi, rameTu winamdebare<br />

wignis Tematika dakavSirebulia mdinare mtkvarTan da mis<br />

marcxena SenakadebTan qsnaTan, aragvTan da liaxvTan.<br />

md. qsani zRvis donidan 2921 metris simaRleze `nefiskalos~<br />

mTebSi arsebul zurmuxtisfer, kamkama yelis tbidan<br />

iRebs saTaves. CanCqerebad dakidebuli, JangbadiT<br />

mdidari mTis civi wyali nasoflar gorgas win RorRianeb-<br />

Si kldeebs exeTqeba da `cecxlwakidebuli~ kalmaxiT galamazebuli,<br />

swrafi dinebiT, duJmoreuli 84 km-s sigrZis<br />

Tavisive gaWril kalapotSi, samxreTiT, mtkvrisken miedineba<br />

da sof. qsanTan erTvis dedamdinares. iqve maxloblad,<br />

maRal mTaze amayad dgas istoriuli cixe-simagre,<br />

romelsac xalxi erTdroulad qsnis, mtkvris, mtvris cixesac<br />

eZaxis. gadmocemis Tanaxmad am cixes konstantinelabadis<br />

saxeliTac moixsenieben, razec mogvianebiT qvemoT<br />

gveqneba saubari.<br />

qsnis saxelwodeba qarTul samecniero literaturaSi<br />

dRemde gaurkvevelia. arsebobs mecnier-mkvlevarTa<br />

urTierTgamomricxavi mosazrebebi. maTgan ufro sando<br />

vaxuSti batoniSvili migvaCnia. Tavis cnobil aRweraSi is<br />

Semdgnair ganmartebas iZleva:<br />

`xolo mdinareman qsanman moigo saxeli esreT, rameTi<br />

mdinare es ars sxuaTa mdinareTa erTi qsani da ars sargebliani<br />

mdinare Tevziani~ 8 . xolo rac Seexeba Zvel qarTul<br />

enaSi Sesul hidronim `qsans~ ixmareboda veluris, gareulis<br />

mniSvnelobiT 9 .<br />

8. qarTlis cxovreba, t. IV. gv. 352, Tb. 1973.<br />

9. v. RunaSvili `qsnis saerisTavos politikuri istoria~. Tb.<br />

2005. gv. 3<br />

12


qsani ixsenieba sakmevlis, nigvzis da erbos sawonad 10 .<br />

sabas leqsikonSi qsani Tuxti da Tuxtis naoTxalia (ix. s.<br />

orbelianis `leqsikoni qarTuli~ Tb. 1993. gv. 234) qsans<br />

aqvs Tu ara raime kavSiri somxur `qsanikasTan~, rac niSnavs<br />

patara parks, qisas, jer gamosarkvevia.<br />

mkvlevar v. sidamoniZis ganmartebiT _ dResac guriaSi<br />

qsani udris 20 kvercxis wonas, xolo 1772 wlis<br />

CanawerebSi germaneli mkvlevari giuldenStedti imereT-<br />

Si gavrcelebul wonis erTeulad afiqsirebs. `qsani udris<br />

rusul naxevar funts (naxevar girvanqas); Careqi udris 4<br />

qsans anu 2 funts~. 11<br />

zemoT moyvanil vaxuStiseul ganmartebas qsanze v.<br />

sidamoniZe Semdegnairad xsnis: `aq igulisxmeba, rom qsani<br />

pataraa mtkvarTan, liaxvTan, aragvTan da sxva mdinareebTan<br />

SedarebiT~.<br />

sawinaaRmdegos adasturebs qsnis sidideze aragvTan<br />

mimarTebaSi germaneli mecnieri. mdinare aragvis daxasiaTebis<br />

mere exeba md. qsans da dasZens, rom: `qsani aragvze<br />

didia, magram sxva yvelaferSi misi msgavsia; masze da mis<br />

Senakadebze zemoT arian osur-qarTuli, qvemoT qarTuli<br />

mxareebi~. 12 asea Tu isea, Cvenis azriT sityva qsani saerTo<br />

qarTuli terminia.<br />

saqarTvelo mTiani qveyanaa, sadac wylis resursebis<br />

farTo speqtria warmodgenili. es aris mdinareebi, tbebi,<br />

myinvarebi, Waobebi da miwisqveSa wylebi. gansakuTrebiT<br />

bevria mdinareebi, romelTa saerTo raodenoba, saqarTvelos<br />

hidrometeorologiuri institutis monacemebiT<br />

Seadgens 26060 erTeuls, aqedan 99,4% Zalian mcirea,<br />

romelTa sigrZe 25 km/s ar aRemateba. 13<br />

10. iv. javaxiSvili, safas-sazomi, Tb. 1955. gv. 68<br />

11. giuldenStedtis mogz. saqarTveloSi, gelaSvilis redaqciiT.<br />

Tb. 1962. gv. 287<br />

12. iqve. gv. 223<br />

13. saqarTvelos yvelaze uxvwyliani mdinare rionia. mas yovel<br />

wamSi Sav zRvaSi Caaqvs saSualod 403 m 3 wyali. aRm. saqarTveloSi<br />

ki mtkvaria, romelic qveynis yvelaze grZeli (1364 km) da didi<br />

auzis mqone mdinarea.<br />

13


qsani saSualo sididis mdinareebs miekuTvneba. misi<br />

sigrZe 84 km-ia. cnobili mecnieri roman kverenCxilaZe<br />

1968 wels gamocemul Tavis naSromSi `samxreT oseTi~<br />

aRniSnavs, rom mdinare uxvTevziani ar aris da dasZens<br />

mizezebsac: `Cqari dineba iwvevs mdinareSi TevzisaTvis<br />

saWiro sakvebis simcires~. sinamdvileSi ki mTavari mizezi<br />

mtacebluri, imdroindeli SxamqimikatebiT da sxva drakonuli<br />

meTodebiT TevzWera warmoadgenda, rasac zed erTvoda<br />

me-20 saukunis 80-iani wlebis bolos Seqmnili denis<br />

aparatiT Tevzaoba. (cnobilia, rom denis aparati Seiqmna<br />

TevzsaSeni meurneobis mecnier-TanamSromelTa mier).<br />

md. qsani da misi Senakadebi met-naklebad Cqari wylebia.<br />

wvimebisa da Tovlis dnobis dros xSirad ician adideba da<br />

kalapotidan gadmosvla. didi xmauriT axeTqeben lodebs,<br />

moaqvT tonobiT RorRi da qviSa, Tovlis zvavebisgan WalebSi<br />

gamotanili xeebi da maTi namsxvrevebi, aqa-iq Camowolil<br />

mewyerebs gamoyolili fesvebdawyvetili tyisa<br />

da buCqnaris didi koromebi. ivnisis meore naxevarSi zed<br />

erTvis yelis tbis yinulis lRoba da mtvreva, rac iwvevs<br />

mdinaris azvriTebas. aseT amindebSi Tevzi qsnis wylidan<br />

xevebsa da patar-patara xeobebSi: oxirSi, ZaburTxevSi,<br />

cxrazmulaSi, WurTulaSi, cxavaturaSi (rexvaSi), yanCeuraSi<br />

da naxidis wylebSi afarebs Tavs. miuxedavad amisa Zlieri<br />

wyaldidobebi da swrafi dineba mainc ver CaiTvleba<br />

qsanSi Tevzis Semcirebis mTavar mizezad.<br />

XIX saukunis TbilisSi gamomavalma qarTulma gazeTma<br />

`cnobis furclema~ dabeWda patara korespodencia, romelic<br />

gvawvdis cnobas imdroindeli soflis _ monasteris<br />

(largvisis) meduqneebze Tu rogor iafad yiduloben<br />

qsnis oraguls:<br />

`s. monasterSi Tevzis nadirobis amindia, radgan `yelis<br />

tbis~ yinuli Catyda da qsanic aimRvra. iqaurebi marjved<br />

isvrian bades da amoaqvT: oraguli, fiCxuli, kapueti<br />

romlebsac monastris duqnebSi naxevar Tung 14 Rvinoze<br />

14. Tungi sparsuli sityvaa, igi Rvinis Zveleburi sawyaoa da<br />

udris 2 xeladas. naxevari Tungi aris 1 xelada. qarTuli xelada<br />

_ sawyao ori litrisa da 1 Cais Wiqis tevadobisaa.<br />

14


hyidian, TiTo oraguli xuTi maneTi Rirs da am usindiso<br />

zogierT vaWrebs arc ki rcxveniaT xalxis amgvari motyueba.<br />

qarTuli andaza mainc gaixsenon, `qaTami wyals dalevs<br />

da RmerTs Sexedavso~ 15<br />

am patara werilSi korespodents uTuod gamorCa kalmaxis<br />

aRniSvna, romelsac oragulTan, fiCxulTan, kapuetTan<br />

da sxva gemriel TevzTan erTad mebadureebi iWerdnen,<br />

moixmardnen da nawils yiddnen korinTa-saZeguris,<br />

axalgoris, largvisisa da qarCoxis duqnebSi. XIX saukunis<br />

rogorc mTis ise barisa da qalaqis mosaxleoba didi raodenobiT<br />

moixmarda Tevzeuls. miuxedavad moijaradeebisa<br />

da CarC-vaWrebisgan xelovnurad fasebis zrdisa.<br />

msxvili kapitalistebis da maTi xelisSemyure gaiZvera,<br />

vaWar-meduqneTa Tavgasuloba, Tevzze fasebis zrda,<br />

meti da meti simdidris xelSi Cagdebis survili da sazogadoebis<br />

guliswyroma kargad Cans gazeT `droebis~ erTerT<br />

korespondenciaSi, romelic sergi mesxs miuwodebia<br />

redaqciisaTvis.<br />

_ `Tu romelsame saganze SeiZleba iTqvas, rom es sagani<br />

xalxis cxovrebisaTvis `aucilebel saWiroebas~ Seadgenso,<br />

ueWvelia, eseve unda iTqvas Tevzzedac. es iTqmis<br />

gansakuTrebiT Cveni xalxisa da kidev ufro Cveni qalaqis<br />

Sesaxeb. qalaqs uTevzod gaZleba ar SeuZlian, imas uyvars<br />

Tevzi, qalaqis qarTvelebisa da somxebisaTvis Tevzi ise-<br />

Tive sakvebi da sazrdoa, rogorc puri. maSasadame pirvel<br />

movaleobas im dawesebisas, romelsac xalxis bedze zrunva<br />

aqvs mindobili sxvaTa Soris isic unda Seadgendes, rom es<br />

aucilebeli sazrdo Cvens xalxs ar moakldes, imdenad ar<br />

gauZvirdes, rom imiT sazrdooba gauWirdes.<br />

rogorc mogexsenebaT, qalaqi da TiTqmis mTeli kavkasia<br />

im TevziT ikvebeba, romelsac salianSi da sazogadoT<br />

baqosken iWeren. mogexsenebaT agreTve, rom yvela es Tevzis<br />

saWeri wylebi (kaspiis zRvis napirebi, salianis tba,<br />

gogCa, araqsi da sxva mdinareebi) saxazinoa da xazina imaT-<br />

Si Tevzis daWeris uflebas ijariT aZlevs, kantraqtiT.<br />

15. gaz. `cnobis furceli~. 1897w. 4 ivl. №244. gv.3<br />

15


ogorc buzebi Tafls, ise exvevian, ise Senatrian<br />

xolme Cveni mdidari vaWrebi da kapitalistebi am ijaris<br />

aRebas. adviladac gasagebia es: marTla, Tavidanve _ visac<br />

ki es Tevzis daWerisa da yidvis ufleba ijariT auRia, yvela<br />

gamdidrebula, yvela milionerebad Seqmnilia. u. mirzoevebi<br />

am ijaram wamoayena pirvelad fexze uf. arSakunim<br />

Tevzis wyalobiT aaSena is `kruJokis~ saxli, romlis simSveniere<br />

da simdidre Cven gvakvirvebs. TamamSevi _ aman gaakeTa<br />

da sxvebi. axla es ijara onanovisa da amxanagebs aqvT<br />

da, rogorc amboben, weliwadSi ukanaksneli 80 000 Tumani<br />

naRdi mogeba rCebaT, erTi sityviT Cveni vaWrebisTvis<br />

salianis Tevzi kaliforniad aris qceuli.<br />

Cvens xalxs Tevzi da xizilala uyvars, is uTevzod ver<br />

gasZlebs, amboben Tavis gulSi ijaradrebi, erTi Sauri,<br />

abazic rom moumatoT girvanqaze, mainc kidev iyidiano!~<br />

da umateben fass, umateben, magram am momatebasac rom<br />

bolo aRara aqvs! u. mirzoevebis dros erTi girvanqa gamxmari<br />

Tevzi or Saurad Rirda da kargi xizilala _ abazad;<br />

axla gamxmar Tevzss girvanqas _ abazzs, eqvs Saurs nakleb<br />

ver iSovni da xizilalas 14 Saur, maneT nakleb!<br />

Cven SevityveT, rom qalaqis mcxovreblebi qaRalds<br />

amzadeben, amJamad kavkasiis samoqalaqo mTavrobisTvis<br />

misacemad, romelSiac isini ganmarteben TavianT gaWirebas,<br />

am Tevzis siZviris gamo, da Txouloben, rom mTavrobam<br />

taqsa daniSnos da sazogadoT sxva raime RonisZieba ixmaros<br />

Tevzis gaiafebisaTvis...~ [mesxi sergi] 16<br />

me-19 saukunis bolos Tbilisis guberniaSi Tevzze<br />

moTxovnilebis zrdam gamoiwvia Tevzis Semcireba mtkvris<br />

auzSi. rasac bunebrivad mohyva masze fasebis zrda. am<br />

arasaxarbielo mdgomareobas Cans naTlad xedavda imdroindeli<br />

xelisufleba da saTanado RonisZiebebic gautarebia<br />

mdgomareobis gamosasworeblad. manamde ki interesiT<br />

gamoukvleviaT Tu ra unda yofiliyo mtkvris auzSi Tevzis<br />

gawyvetisa da misi gaZvirebis mizezi.<br />

16. gaz. `droeba~. 1876. 10 dekemberi. №134. gv.1.<br />

16


gazeT `droebis~ furclebidan vgebulobT, rom mtkvris<br />

auzSi Tevzis katastrofulad Semcirebis mizezi yofila<br />

mtkvris gadaketva moijaradeebisagan kanonebis uxe-<br />

Si darRveviT. naTlad ikveTeba msxvil vaWar-moijaradeTa<br />

oTxi erTmaneTisadmi moqiSpe dajgufeba: 1. mirzoevebi; 2.<br />

onanovebi; 3. arSakunebi da 4. TamamSevebi 17 . am oTx sagvareulo<br />

klans aqvs xelSi Cagdebuli amierkavkasiaSi Tevzis<br />

mopovebisa da gasaRebis sadaveebi. amitomacaa, rom xalxi<br />

Txoulobs saTanado reagireba moaxdinos mTavrobam ma-<br />

Tze. 140 wlis ukan (1880w.) dabeWdili gazeTi iuwyeba:<br />

`... CvenSi ukanasknel xanebSi wylebi TiTqmis daicala<br />

Tevzisagan. mizezi pirveli is iyo, rom did wylebSi mtkvarSi,<br />

arezSi (araqsSi) da sxvebi moijareebma SemoiRes<br />

rkinis koni (zaboika) mTels wylebsa kravdnen, Tevzs amwyvdevdnen<br />

da arc zemoT uSvebdnen da arc qvemoT. amis<br />

gamo mmarTvelobam akrZala konis gamarTva, ase rom moijaradeebs<br />

gaRmiT napiridan da gamoRmidan wylis mesamedis<br />

Sesvlamdis SeuZliaT Tevzis dasaWeri iaraRebi ixmaron.<br />

maSasadame Sua wylis mesamedi nawili srulebiT Tavisufalia<br />

da Tevzs gza aqvs zRviTgan amosvlisa saTavemdis<br />

da ukan dabruneba qviriTidam gamosvlis Semdeg.<br />

wreuls axali wesiT mieca ijariT gatexili xidamdis<br />

tkvari zRvidgan amoyolebuli 29 nawilad dayofilia da<br />

TiTo moijarades ori wilis aRebis meti ar SeuZlia. erTi<br />

nawilis Sua carieli adgilebia asi saJeni (1 saJ=213 sm da<br />

4 mm.) darCenili, romelSiac akrZalulia daWera. esec Tevzis<br />

gasamravleblad aris, rom bina gaiCinos. amas garda<br />

dasaWeri iaraRebi, badeebi, facrebi da sxva iseTi zomis<br />

unda iyos, romelic damtkicebulia mmarTvelobisagan.<br />

iaraRebi imgvaria, rom wvrili Tevzi badeSi ar darCes da<br />

gavides.<br />

17. TamamSevebis ojaxidan iyo qsnis erisTavebis bolo warmomadgenlis<br />

kola erisTavis meuRle ekaterine mixeilis asuli Tamam-<br />

Seva, romlis mziTvis fuliT kolam ganaaxla xanZriT ganadgurebuli<br />

sagvareulo cixe-sasaxle axalgorSi.<br />

17


wylebze ijaradebis moqmedebisa da Tevzis dasaWeri<br />

zedamxvedelobisaTvis gamgeoba aris daniSnuli da<br />

yaraulebi iqnebian. wesis darRvevisaTvis didi jarimaa<br />

dadebuli da ijarads CamoerTmeva ijara.<br />

am zafxuls TandaTan Cndeba Cven mtkvarSi Tevzeuloba<br />

da imedia, am wels wina wlebze TandaTan gamravldes.<br />

jer gasayidaT bazarSi ar Cans, radganac zafxulis TveebSi<br />

qviriTis debis dros, kanoniT Tevzis Wera akrZalulia<br />

im azriT, rom Tevzi gamravldes da ar gamoilios~. 18<br />

mmarTvelobisagan droulad gatarebuli RonisZiebebis<br />

miuxedavad, saSualo da mcire sididis mdinareebze<br />

(qsani, aragvi, lexura, narekvavi) ar formdeba saijaro<br />

xelSekruleba, amitomac maTze kontroli da Tevzis dacva<br />

evaldeboda, rogorc adgilobriv TviTmmarTvelobebs<br />

ise mosaxleobas, ojaxs, sofels, Tems. romelTaganac samwuxarod<br />

xSirad gulgrilobas da daudevrobas hqonda adgili,<br />

gansakuTrebiT wlis im periodSi, rodesac mdinareebSi<br />

Tevzi zRvidan Sedioda gasamravleblad. adamianTagan<br />

aseT gulgrilobaze Sewuxebuli wers ori saukunis winandeli<br />

gazeTi `iveria~.<br />

`erTs metad samwuxaro ambavs gvweren aragvis xeobidan.<br />

mogexsenebaT am dros, Semodgomaze hyris oraguli<br />

qviriTs. amis gamo muceli stkiva, Sewuxebulia, gamodis<br />

napiras da exaxuneba da iq hyris qviriTs. xalxi wara-mara<br />

hxocavs Turme am dros oraguls da amnairad wyvets am gemoTi<br />

ganTqmuls Tevzs aragvisas, radgan xSirad maSina hxocaven<br />

xmliTa da xanjlebiT, roca qviriTi arc-ki dauyriaT.<br />

yovlad mavnebelia aseTi qceva xalxisao. imis garda,<br />

rom Tevzi wveba wyalSi, imiTia kidev cudi es Cveuleba,<br />

rom qviriTis dayris dros, oraguli sruliad ar aris gemrieli<br />

da CalasaviT xorci aqvso. amis gamo amgvarad daxocilis<br />

Tevzs arc fasi aqvs, TiTo uSvelebs oragulSi aTs<br />

Saurze mets ar iZlevian meduqneebi da CarCebio.~ 19<br />

18. gaz. `droeba~. 1880. 13 agvisto. №170. gv.3<br />

19. gaz. `iveria~ 1886. №213.gv.1<br />

18


zemoTxsenebuli da aucilebeli RonisZiebis gatarebis<br />

garda (mtkvris napirebidan wylis mxolod erT mesamedze<br />

TevzWeris daknoneba, rkinis konebis Cagebisa da mdinaris<br />

gadaketvis akrZalva) mTavrobis gadawyvetilebiT specialistebi<br />

muSaoben da eZeben adgils TevzsaSenis mosawyobad;<br />

qveyanaSi aseT siaxleebze, meurneobis asaRorZineblad<br />

win gadadgmul progresul nabijebs tradiciulad<br />

exmaureba gazeTi `iveria~ da `tfilisis sazogadoebas amcnobs<br />

rom: `miwad moqmedebisa da saxelmwifo mamulebis saministros<br />

azrad aqvs amierkavkasiaSi gamarTos oragulis<br />

mosaSenebeli adgili. am azriT saministrom gahgzavna b-ni<br />

kavroiski da inJineri gidravliki psarevi im adgilebis gamosakvlevad,<br />

sadac SesaZlebeli iqneba misi gamarTva. b-ni<br />

kavroiskim da psarevma ukve gamoikvlies yvela adgilebi<br />

da kidec dabrundnen tfilisSi. maTis azriT saukeTeso<br />

adgili md. patara aragvia fasanauris maxloblad, gudamayris<br />

xeobaSi~. 20<br />

qveynis xelisufalTagan TiTqos idgmeba nabijebi kavkasiis<br />

regionSi meTevzeobis ganviTarebisaTvis. dedaqalaqis<br />

gazeTebi aqveyneben sxvadasxva cnobebs am dargis<br />

gasaumjobeseblad, kerZod qonebis saministrosagan<br />

dagegmil RonisZiebebze: `1895 wels saqarTveloSi inspeqtoris<br />

_ vinme grimis movlinebisa raTa moamzados piroba<br />

mtkvarSi xelovnurad loqos moSenebisa da Tevzis qarxnis<br />

daarsebisaTvis~. 21<br />

zemo aRniSnul sakiTxTan dakavSirebiT, 5 wlis Semdeg,<br />

1900 wlis gazeT `cnobis furclidan~ vgebulobT, rom:<br />

`sax. qonebis saministros gadaudvia 8050 maneTi mtkvris<br />

SesarTavSi Tevzis qarxnis mosawyobad; ganzraxva aqvT,<br />

gaamrvalon mtkvarSi zuTxi da TarTi. am qarxanaSi qviri-<br />

Tidan yovelwliv unda gamoiyvanon milion naxevarze meti<br />

Tevzis WiWyina~. 22<br />

20. gaz. `iveria~ 1897 №165. gv.1<br />

21. gaz. `iveria 1895. №115. gv.2<br />

22. gaz. `cnobis furceli~ 1900 №1171. gv.3<br />

19


aRniSnuli gancxadebidan gadis ramdenime Tve da<br />

tfilisSi arsdeba `kavkasiis tbebSi Tevzis Werisa da Tevzis<br />

moSenebis sazogadoeba~. 1902 wlisTvis, zemoaRniSnuli<br />

sazogadoebisagan gansxvavebiT, realurad ukve Seqmnilia<br />

TevzeulobiT vaWrobis komisia, romlis moTxovniT,<br />

radgan kavkasiaSi meTevzeebis mometebuli nawili mahamdiania,<br />

uqmdeba kvira dRiT Tevzis daWeris akrZalva, radgan<br />

maT wes-Cveulebas ar esadageba qristianuli kviraZali.<br />

amasTanave dgindeba axali umniSvnelo wesebi meTevzeobas-<br />

Tan dakavSirebiT.<br />

1897w. gazeTi `cnobis furceli~ (№216) aqveynebs novatorul<br />

ideas `amierkavkasiis rkinigziT cocxali Tevzebis<br />

gagzavna-gamogzavnaze, albaT momdinares isev qonebis<br />

saministrosagan. im saministrosagan, romelsac arc saqarTveloSi<br />

da arc mTlianad amierkavkasiaSi meTevzeobis<br />

ganviTarebisaTvis kapiki ar gauRia, Tu ar CavTvliT oriode<br />

specialistis mivlinebis xarjebs. idea idead darCa,<br />

fiqri, mosazreba, survili _ mogonebad, Tevzi ki Cvens<br />

dedamdinare mtkvarSi da mis civ, JangbadiT, sakvebiT uxv<br />

SenakadebSi RmerTisa da met-naklebad gergiliani adamianebis<br />

amara.<br />

Zveli naTqvamia, yvelafers Tavisi mteri hyavso. marTlac<br />

rom asea TevzisTvis, Tanac erTi mteri ki ara mravali.<br />

maTgan angariSgasawevia wyaldidobebi, Rvarcofebi<br />

da mewyerebi. aTasobiT tona qva da talaxi CaexeTqeboda<br />

qsnis da aragvis WalebSi, damewyril-daglejil-daxeTqil<br />

mTis ferdobebidan. gazafxulze gabmul wvimebs Tu cota<br />

siTbo daerTo, maRal da saSualo mTebSi iwyeba ori-sami<br />

metri Tovlisa da Rrma Rrante xevebSi datkepnili, ramdenime<br />

aTeuli metris sisqis zvavebis dnoba. am dros mTis<br />

midinareebi gacofebulebi da gadareulebi moedinebian<br />

barisken, angreven, Slian zRudeebs da sul raRac wuTebSi<br />

qreba glexkacis mier wlidan-wlamde nanoliavebi baRi da<br />

bostani, zvari da maRlari. miagorebs qvebs guguniT, dga-<br />

20


funiT da xocavs uamrav Tevzs: qviriTians da uqviriTos,<br />

didsa da pataras. spobs maT sakveb Wia-Ruas da damfrTxali<br />

Tevzi Tavis gadasarCenad awydeba aqeT-iqiT, xSirad<br />

rCeba aqa-iq morevebSi da ixoceba. aboboqrebuli qsani da<br />

aragvi mxolod mtkvarTan CaxutebiT wynardebian da ise<br />

Zvrebian mis kalTis qveS rogorc dedasTan bavSvebi.<br />

mdinare mtkvrisa da qsnis `xerTvisi~<br />

1963 wels lamisyanaSi garayanisZisgan g. xorguaSvilis<br />

mier Cawerili xalxuri leqsic udavod qsanze erT-erTi<br />

wyaldidobis merea Seqmnili.<br />

`lomisa, Zliero patrono,<br />

Sen gagviZliere qsani da aragvi:<br />

me Tqveni gaZliereba rad minda<br />

me Cem Tavad gavZlierdebi.<br />

am wineebzec davglije<br />

midelaanT wisqvilebi,<br />

vakeze, rom Camovedi<br />

21


atiSvils SemovuTvale: 23<br />

movrbivar, movxuvi,<br />

fexzed ar makravs nalebi<br />

Sen vin mogca mand mamuli<br />

rodis mogiwere xeli?<br />

davglijo Seni kaklebi<br />

Tan gavatano vazebi<br />

sul Cavzido kowaxurazeda<br />

sadac mtkvars verTvi~ 24<br />

wyaldidobebis garda uamravi Tevzi ewireboda sarwyav<br />

sistemebs. md. qsnidan saTaves iRebda ramdenime arxi,<br />

romelTa daniSnuleba rogorc morwyva, aseve wisqvilebis<br />

dabruneba iyo. pirveli didi ru qsnis Suawelze `walkotidan~<br />

miedineboda gaRma saZegurSi, meore ru sof. wirqvilis<br />

pirdapir `berikoanT wisqvilebidan~ ikoTSi, axSadurze,<br />

dolianSi. aseve qsnidan, didi ru iRebda saTaves ikoTis<br />

boloSi `bunelisa~ da qsnis SesarTavTan (qsnis marcxena<br />

mxare). arxi miedineboda axalgor-fiWvnaramde. igi dRevandeli<br />

axalgoris centrSi wmindanTa memorialis dasavleTiT<br />

abrunebda samTvlian wisqvils25 , rwyavda asobiT<br />

heqtar baR-venaxs. ueWvelia sakmaod mozrdili da mowesrigebuli<br />

wylis ru eqnebodaT Tavis droze gayvanili axalgorSi<br />

qsnis erisTavebs.<br />

Sida qarTlis vake SedarebiT Raribia atmosferuli<br />

naleqebiT da wlis manZilze maTi ganawileba xelsayreli<br />

ar aris sagazafxulo sasoflo-sameurneo kulturebisTvis;<br />

zafxulis meore naxevarSi aq icis gvalvebi, amitom,<br />

sakmaod mravali saxnav-saTesebi didad iyo damokidebuli<br />

sarwyav arxebze. komunistebma arxebi gaiyvanes qsnis marjvena<br />

sanapirodan axmaji-lamisyana-Tezi-okami-igoeTis<br />

23. qsnis erisTavebis ganayari ratiSvilebi cxovrobdnen mdinare<br />

qsnis marcxena sanapiroze sof. qsovrisSi, sadac dRemde<br />

SemorCenilia maTi nasaxlarebi.<br />

24. g. xorguaSvili, namcvrevi. Tb. 1989. gv. 138<br />

25. aRniSnuli arxis fragmentebi axalgorSi bolodromde<br />

SemorCenili iyo stalinis quCaze mcxovrebi gogi zaqarias Ze<br />

gaTenaSvilis ezoSi.<br />

22


gavliT, romliTac moqmedebda agreTve hidroeleqtro<br />

sadguri. (2008 w. omis dros, axalgoris okupaciis gamo zemoaRniSnuli<br />

arxi aRar funqcionirebs).<br />

rogorc cnobilia, morwyva saqarTvelos mdinareTa<br />

gamoyenebis erT-erT Zvel da gavrcelebul saxed iTvleba.<br />

irkveva, rom Sida qarTlis mdinareebze: liaxvze, mejudaze,<br />

qsanze, aragvze meTvramete saukuneSi yofila gayvanili<br />

ramdenime arxi. arsebobs cnoba, rom saqarTveloSi<br />

uZvelesi sarwyavi arxi gayvanili unda yofiliyo md. qsnidan<br />

al. makedonelis mier. Cv.w. aR-mde me-4 saukuneSi.<br />

Tevzi gamudmebiT eZebs sakvebs, mignebis SemTxvevaSi<br />

moTxovnileba ufro izrdeba, amitom iyo, rom qsnidan wasul<br />

arxebs, mudam gasdevda didi raodenobiT rogorc<br />

msxvili, aseve wvrili Tevzi. maTi Sesvla arxebSi ganadgurebis<br />

tolfasi iyo.<br />

mkiTxvels, oZisidan qvemoT _ muxranis velisken gayvanil<br />

sarwyavi sistemis arxebze da iq moxvedril Tevzze<br />

warmodgena rom Seeqmnas moviyvanT i. WavWavaZis gaz. `iveriaSi~<br />

oZiseli erisTavebis mier miwodebul da gamoqveynebul<br />

korespodencias:<br />

`...qsani retiani cxvariviT gamoqandeba sarwyav arxebs<br />

da ruebs erTmaneTSi arevs xolme domxaliviT.<br />

sarwyavi arxebis dacva wyaldidobebisagan aqauris<br />

`mirabis~ movaleobas Seadgens erTis mxirv, da meores<br />

mxriv misive movaleobaa sarwyavi arxebis gamravleba da<br />

sarwyavad wylebis momateba, radgan zafxulobiT sarwyavi<br />

wylebis Zala mcirdeba, mcxovrebTa umravlesobas aw<br />

arsebuli sarwyavi wyali ar yofnis da Tav-piris mtvreva<br />

astydeba xolme. es sagani jer-jerobiT uyuradRebod<br />

aris mitovebuli. Cven gvaxsovs Zveli droiTgan marto 3<br />

sarwyavi arxi: 1. `saoZiso wisqvilebis ru~ romlidganac<br />

sarwyavad Zlier mciredi wyali rCeba, radgan isev wisqvilebs<br />

sWiria da arc ki yofnis; 2. `saglaxao ru~; 3. `nadikvaris<br />

wyali~ es ukanaksneli sazafxulod imdenad mcirdeba<br />

rom `muxraniani~ gulSeRonebulTa mosabrunebladac ki<br />

23


`wilknelebs~ wyals ar uTmoben da xSirad `Zalis~, `wilkans~<br />

da `muxranianTa~ Soris sisxlis Rvra moxdeba xolme.<br />

Tu amJamad arsebul sarwyav arxebs mcireoden Sromas<br />

davadebT; Tu wylebis mmarTvelobac keTils inebebs xalxisaTvis,<br />

maSin `saoZiso wisqvilebis ru~ gaganierdeba, qsnidan<br />

wyali moemateba da amasTanave gamagrdeba qsanTan um-<br />

Tavresi saTave, rom mdinarem kvlav ar gaWamos. s. qsovrisidan<br />

gaiWreba calke arxi `wilknelebis~ sulis mosagebad,<br />

radgan mdinare qsani borotebasTan mowyalec aris da yvelas<br />

uxvad miawvdis sarwyav wyals: unayofo miwas nayofs<br />

gamovaRebinebT da `wilknelebsac~ samudamod davixsniT<br />

`muxranianTa~ mtarvalobisagan~. 26<br />

qsnis Tavadis werilidan Cans Tu rogori mzardi<br />

moTxovnaa mosaxleobisagan sarwyavi sistemebis gaumjobesebasa<br />

da ganviTarebaze, ukeTesi mosavlis misaRebad.<br />

drois msvlelobam gviCvena, rom wliTi-wlobiT izrdeboda<br />

sarwyavi arxebis qseli ara marto mdinare qsanze aramed<br />

aragvze, liaxvze da mtkvarze. Cans ver akmayofilebda<br />

burJuaziis relsebze Semdgar qarTvel Tavadebs aragvidan<br />

wilkan-Zalisze gavliT muxranSi Camavali arxis wyali,<br />

romelic Tavis dros ise wilknels Camouyvania. `tyvilianidam~<br />

iso wilknelma, i ~ g (12) mamaTaganman, warmoiRo yavarjnis<br />

TreviT ru, romelsa mosdevda umuSakod wyali~ 27 .<br />

rogorc zemoT avRniSneT, sarwyav arxebs, romlebic<br />

wisqvilebsac abrunebdnen, uamravi Tevzi gasdevda da<br />

iRupeboda. amitom yvela mewisqvile meTevze iyo da naziarebi<br />

im sixarulis mazandas, romelsac adamianebi Tevzis<br />

daWerisas ganicdian.<br />

sof. muxranSi mcxovrebma lado oqroaSvilma,<br />

romelsac adre wylis wisqvilSi umuSavia gviTxra, rom<br />

bevrjer wisqvilis saRoredan 100 kilogramamde Tevzi<br />

amouRia da megobar-amxanagebisaTvis daurigebia:<br />

`Cemi papebi qsans da arxebs aSrobdnen da TevziT urmebs<br />

26. gaz. `iveria~ 1897. №90. gv.3.<br />

27. vaxuSti batoniSvili. `aRwera samefosa saqarTvelosa~ _ qarTlis<br />

cxovreba (yauxCiSviluis redaqciiT) t. IV Tb. 1973. gv. 351<br />

24


avsebdnen~. misive TqmiT TevzeuliT sakmaod mdidari yofila<br />

aragvidan wamosuli arxi, romelic muxranis Tavze<br />

gadioda da sof. rozentalis bolos qsans uerTdeboda.<br />

(aRniSnuli arxi gaiWra meore msoflio omis Semdeg 50-ian<br />

wlebSi, Zalisel da muxranel glexTa erToblivi ZalisxmeviT.<br />

ganawesis Tanaxmad TiToeuli ojaxi valdebuli iyo<br />

30-metriani monakveTi gaeWra.) muxranis velze gamavali<br />

erT-erTi TevziT mdidari arxi `nadikvaris wyali~ saTaves<br />

iRebda iltozis qveviT, irwyveboda: qsovrisi, rozentari,<br />

muxrani, qanda, sadac or, sam da oTx Tvliani wisqvilebsac<br />

abrunebda.<br />

saqarTveloSi uxsovar droidan meurneobis erT-erT<br />

tradiciul dargs meTevzeoba warmoadgenda. Tevzis mopovebis<br />

iaraRebi da xerxebi Tavdapirvelad martivi iyo.<br />

Tevzss iWerdnen erTsa da imave dros sanadiro da sabrZolo<br />

daniSnulebis iaraRebiT: Svild-isriT, SubiT, satevriT.<br />

sabrZolo iaraRebis (xmlis, xanjlis) gamoyeneba XIX<br />

saukunis mTiuleTSic aris dafiqsirebuli (ix. gaz. `iveria~<br />

№213)<br />

saerTod eTnografiisaTvis cnobili saTevzao iara-<br />

Rebi da xerxebi metad mravalferovania, rac orive erTad<br />

ganapirobebda warmatebul Tevzaobas. isini SeiZleba Semdegnairad<br />

CamovayaliboT. 1. ankesiT Tevzaoba; 2. badiT<br />

Tevzaoba; 3. xelaoba; 4. oCxi; 5. fSebSi Tevzaoba; 6. TovliT<br />

Tevzaoba; 7. godriT anu pirqceuliT Tevzaoba; 8. facris<br />

Cadgma; 9. CangliT, barjiT da kaviT Tevzaoba; 10. wylis<br />

mowamvliT Tevzis daWera.<br />

ankesiT Tevzaoba<br />

_ upriania cal-calke ganvixiloT TevzWeris es iara-<br />

Rebi da xerxebi, romlebic Tavis mxirv imdenad gansxvavdebian<br />

erTmaneTisagan Tavisi formiT, moculobiT da<br />

terminologiiT, ramdenadac TviT mdinareTa da wyalsatevarTa<br />

adgilmdebareoba da xasiaTi.<br />

25


vertikalur zonalobasTan mimarTebaSi arqeologiuri<br />

kvlevebiT dasturdeba, rom Tevzis mopvebis uZvelesi<br />

saSualeba ankesi yofila. igi gvian _ paleoliTidan<br />

gvxvdeba. `sagvarjiles eneoliTis fenebSi napovnia Tevzis<br />

Zvlebi, Zvlisa da liTonis ankesebi. aqve neoliTur<br />

fenebSi aRmoCnda bolomokauWebuli Zvlis ankesebi, aseve<br />

cxovelis Zvlisgan gakeTebuli WvilTi~. 28<br />

sazogadoebis ganviTarebis sxvadasvxa safexurze<br />

ankesi mzaddeboda qvisgan, Zvlisgan, liTonisgan. droTa<br />

ganmavlobaSi icvleboda aramarto saankese masala, aramed<br />

TviT ankesic. igi ufro rTuli da daxvewili xdeboda.<br />

aRm. saqarTveloSi ankess nemskavs veZaxiT, xolo didi<br />

zomisas ki Cangals, Savi zRvispireTSi berZnuli dasaxelebebis<br />

zegavleniT iq mcxovrebTa leqsikaSi damkvidrda<br />

berZnuilidan Semosuli sityva `ankasi~. (am sityvis ber-<br />

Znul warmomavlobaze miuTiTebs TviT sabac.)<br />

ankesis joxze amagrebdnen kanafisa da abreSumis Zafs,<br />

vinaidan Tevzaobdnen dRisiT, wminda wyalSi meTevzeebs<br />

unda SeerCiaT iseTi Zafi, romelic TevzisTvis SeumCneveli<br />

iqneboda. metad sainteresoa abreSumis Wiidan saankese<br />

Zafis damzadeba samegreloSi. aseve sainteresoa abreSumis<br />

Zafis damzadebis xalxuri wesi lazebSi. abreSumis parks<br />

roca is meoTxe kanSi iyo aTavsebdnen ZmarSi, Tavsa da bolos<br />

moaWridnen, Zafs amoiRebdnen da dagrexavdnen. am xerxiT<br />

miRebuli Zafi wylisferia da Tevzi ver amCnevda mas.<br />

saqarTvelos saxelmwifo muzeumSi eTnografiis ganyofilebis<br />

fondSi daculia erTi lazuri ankesi (№44-<br />

40/65). sainventaro davTarSi vkiTxulobT: `ankesi grZelia,<br />

lerwmis wverSi mibmulia abreSumis Zafi, romelsac<br />

gansakuTrebiT akeTeben. ZmarSi moaTavseben, rom Sesaferi<br />

feri miiRos. am Zafis bolosve mibmulia ankesi da mis<br />

garSemo mikrulia yverulis (dakodili qaTmis mamali)<br />

bumbuli. `kvanwila~, romelic wyalSi gadasrolis dros<br />

pepelas emsgavseba. 29<br />

28. saq. arqeologia, Tb. 1959. gv.64<br />

29. q. mirianaSvili, TevzWeris iaraRebis SeswavlisaTvis. wignidan<br />

masalebi saq. eTnografiisTvis. t. 28. 1975. gv.102.<br />

26


tbis ankesi<br />

wynar wylebSi ankesis Zuaze tyviebis klasikuri<br />

ganawileba xdeba satyuaradan Sors, xolo erTi<br />

cali safantis da aseve sasignalo safantis damontaJeba<br />

xdeba nemskavTan axlos. simZimeebis<br />

aseTi ganawileba xels uwyobs mgrZnobiare kontaqts<br />

satyuarasa da tivtivas Soris (nax. 1)<br />

sainteresoa, rom rogorc Zvel ise Tanamedrove TevzWeraSi<br />

farTod gamoiyeneboda da gamoiyeneba xmauri,<br />

(musika) razec qvemoT gveqneba saubari.<br />

mTels saqarTveloSi icodnen Tokze ramdenime ankesis<br />

Camokideba da Rame mdinareSi maTi Cafena erTi napiridan<br />

meoremde. mas guriaSi `lari an `erTi yra ankesi~ ewodebo-<br />

27<br />

arxis ankesi<br />

wynar wylisTvis sxvadasxva zomis safants aTavseben<br />

jaWviseburad. safantis zoma da maT Soris<br />

manZili mcirdeba satyuaradan nemskavamde.<br />

yvelaze patara safanti TiTqmis dacuravs<br />

fskerTan axlos da ar uwevs winaaRmdegobas Tevzs<br />

mokidebisas (nax. 2)<br />

nax. 1 nax. 2


da. qarTlSi grZelToka ankesi, imereTSi `gageba~, mesxeTSi<br />

`olTi~ (Zvelad) axleburad Snuri. 30 iq olTiT Tevzaoba<br />

iseTive Zveli Cans, rogor nemskaviT da aRniSnul sityvas<br />

TiTqmis aRaravin xmarobs. olTas eZaxdnen rogorc qarTvelebi,<br />

aseve mesxeTSi mcxovrebi sxva tomis warmomadgenlebi.<br />

olTiT did mdinareebSi Tevzaoben. mTis patara<br />

mdinareebi am tipisaTvis gamousadegria.<br />

mtkvris auzSi qarTlis mdinareebi: qsani, aragvi, didi<br />

da patara liaxvi, nemskaviT Tevzaobis saukeTeso pirobebs<br />

gviqmnian, miuxedavad maTi siswrafisa, tyian-Cirgviani<br />

Walebisa, uzarmazari megaliTuri, qvebisa, lodyrilebisa<br />

da nariyTa barikadebisa, rac gansakuTrebiT zemo dinebebzea<br />

TvalSisacemi.<br />

nax. 3<br />

mdinaris ankesi<br />

mdinaris dinebis siRrmeSi satyuara tyviebma unda<br />

Caitanon, amav dros isini advilad unda gadaadgildebodnen<br />

wyalSi. amitom ZiriTadi simZime unda Sedgebodes<br />

tyviebis jaWvisagan da maTi sidide unda mcirdebodes<br />

zemodan qvemoT.<br />

ZiriTadi simZimis qveda safanti unda iyos mcire zomis,<br />

aseve ufro mcire unda iyos sasignalo safanti,<br />

romelic nemskavTan axlos unda damagrdes. (nax. 3)<br />

30. n. beriZe, mebaduroba, Tevzebi, saxelebi. Tb. 2005. gv.16.<br />

28<br />

swrafi dinebis ankesi<br />

Zlieri dinebis dros wyalze srialis karg<br />

Tvisebebs avlens burTi, amitom ZiriTadi simZimis<br />

saxiT iyeneben msxvil burTismagvar simZimes,<br />

romelic SuaSi aris gaxvretili. ZiriTadi<br />

simZime (burTi) Tav-boloSi SeiZleba dafiqsirdes<br />

wvrili safantiT. (nax. 4)<br />

nax. 4


ankesiT TevzWeris dro da adgili:<br />

_ zafxulobiT TiTqmis yvela mdinare Tu wyalsacavi<br />

savsea sakvebiT, Tevzi am dros maZRari da wuniaa. amitom<br />

uxvi TevzWeris winapirobaa zustad mivagnoT Tevzis<br />

adgil-samyofels. wyalSi Tevzebis yofnis maniSnebelia:<br />

mkvdari planqtonis, benTosis da sxva motivtive sxeulis<br />

Tavmoyra. mTis mdinareebSi Tevzebi wynar gubeebSi,<br />

umetesad RamiT Sedian, dRisiT ufro Cqar, qvian, RvinWian<br />

fskerian adgilebSi arian, rac ufro gamoirCeva mdinaris,<br />

wyalsacavis romelime monakveTi saerTo formisgan, miT<br />

ufro meti Tevzi grovdeba iq. magaliTad, vrcel mdinareSi<br />

_ siviwrove, viwroSi _ farTo yure, Rrma wyalSi _<br />

meCeCi, TavTxelSi _ ormo da a. S.<br />

dabal temperaturaze Tevzebs umcirdebaT Jangbadis<br />

moTxovnileba. agvistos bolodan agrilebisTanve Tevzebi<br />

aqtiurdebian _ mniSvneloba aqvs mTvaris ciklebsac:<br />

mag. gvelTevza maqsimalurad moZraobs axal, minimalurad<br />

savse mTvareze, radgan sibneleSi kargad nadirobs loqos<br />

msgavsad.<br />

`Weqa-quxilis win dagrovebuli eleqtromuxtebi, wnevis<br />

cvalebadoba, cxeli teniani haeri awuxebs Tevzebs<br />

(rogorc sxva sulierebs) da amitomac aRar aqtiuroben.<br />

Zlier nislSic cudad mosdevs Tevzi. amindis mosalodneli<br />

cvlilebebisas Tevzebis momentaluri reaqcia ufro<br />

ganpirobebulia infrabgerebis, ultraiisferi sxivebis,<br />

magnituri talRebis, mzis radiaciis cvliT, rac maT axlo<br />

momavalSi usiamovno siurpirzebs uqadis da frTxiloben<br />

(xSirad amaodac). zogjer am dros, arc wylis temperatura,<br />

wneva, gamWvirvaloba, arc sakvebi baza ar icvleba, Tevzebi<br />

ki mainc instiqtiT Tadarigs iWeren. albaT, amitomac<br />

nebismieri cvlilebebis win TevzWera umjobesdeba mcire<br />

xniT, Semdeg ki neldeba da wydeba~. 31<br />

wnevis cvalebadobas Tevzebi sacurao buStiT grZnoben,<br />

kargad aRiqvamen rezonatul sxivebs. sinoptikuri<br />

miznebiTac iyeneben gvelanas, karCxanas, guwus.<br />

31. Jurn. `nadiroba~ 2000w. ivlisi. №7. gv.38.<br />

29


avdris win Tevzebi wylidan xtebian, Cqafunoben, infrabgerebiT<br />

SeigrZnoben avdris moaxloebas, jer Riziandebian,<br />

Semdeg iRlebian da wyveten kvebas.<br />

xangrZlivi avdris Semdeg<br />

Tbil amindSi ankess<br />

saukeTesod mosdevs Tevzi<br />

da piriqiT _ gaavdrebis<br />

win frTxebian. kargi Weraa<br />

Tu susti qari SuadRemde<br />

zomierad Zlierdeba da<br />

saRamos Cadgeba. Tevzi<br />

saerTod moyveba dila-saRamos.<br />

mTis swraf da JangbadiT<br />

mdidar, mcire debitian<br />

wylebSi kalmaxi ZiriTadad<br />

mosdevs gaTenebidan dilis<br />

10 saaTamde da saRamos 5<br />

saaTidan dabindebamde. TevzWerisaTvis<br />

yvelaze xelsayrelia<br />

unaleqo, cvalebadi moRrubluloba, dRisiT mcire<br />

qariani, saRamos wynari amindi. arc Tu xelis SemSlelia<br />

naxevarsaaTiani Sxapuna wvima. igi wyals agrilebs da<br />

JangbadiT amdidrebs. xanmokle wvima da zogjer sakmaod<br />

Zlieric, subalpur da alpur zolSi iwvevs cxvar-Zroxis<br />

sadgomebidan fekaluri masis wamoRebas, Tavisi WiayelebiT,<br />

rac aseve xels uwyobs rogorc JangbadiT, aseve sakvebiT<br />

mdinareebis gamdidrebas. mTis patara mdinareebSi wylis<br />

gaciebisa da JangbadiT gamdidrebis TvalsazrisiT<br />

Sxapuna wvimis procesi umniSvneloa, radgan mTaSi viwro<br />

xeobebis kldovan kalapotSi morbenal xevebs arc Jangbadi<br />

akliaT da arc sigrile. Tevzi kargad mohyveba xangrZlivi<br />

wvimebis Semdeg, radgan wylis donis momatebisas rogorc<br />

wesi Tevzi Tavis adgilsamyofels tovebs da Senakadebsa<br />

da patar-patara totebSi ifanteba, amitom Cveul adgilze<br />

TevzWera mcirdeba da SeiZleba mTlianad Sewydes.<br />

30


mdinaresa da wyalsatevebSi, rodesac wyali TandaTan<br />

an swrafad iwyebs klebas, Tevzi mRelvarebas iwyebs da amcirebs<br />

an saerTod wyvets kvebas, igi mcirewylian adgilsamyofels<br />

tovebs da qvemoT dinebis mimarTulebiT Rrma<br />

wylisken micuravs.<br />

meteorologiuri movlenebi saerTod cxovelTa samyaroze,<br />

maT Soris Tevzebis cxovrebazec axdens gavlenas.<br />

zogjer Tevzi aqtiuria, zogjer ki piriqiT _ pasiuri, an<br />

saerTod uZravia. `TevzWerisaTvis yvelaze xelsayreli<br />

pirobebi gamdinare da Camdinare wylebSia. rac ufro didxans<br />

grZeldeba uamindoba, gamodarebis Semdeg miT ufro intensiuria<br />

TevzWera. cxel,<br />

mzian amindSi Tevzi dRisiT<br />

mcenareulobiT dafarul<br />

adgilebSi Cerdeba da saRamos<br />

Txel, sufTa adgilebs<br />

etaneba, sadac wyali grili<br />

da JangbadiT mdidaria. zafxulobiT<br />

cvrianobisas, Tevzi<br />

wylis zedapirze Cerdeba<br />

sanapiroze. buCqebisa<br />

da xeebis mzardi totebis<br />

qveS, sadac foTlebidan<br />

Camorecxili mwerebiTa da<br />

matlebiT ikvebeba~ 32<br />

meTevzem uyuradRebod<br />

ar unda datovos iseTi<br />

adgilebi, sadac saqoneli<br />

midis wylis dasalevad.<br />

Tevzis qaravani am dros<br />

saqonlis mier amRvreul<br />

da sufTa wylis sazRvarzea<br />

xolme gaCerebuli. aseve<br />

angariSgasawevia Tevzis<br />

32. baxtaZe r. `TevzWeris amindi da dro~. Jur. `nadiroba~ 2010w.<br />

№2. gv. 23.<br />

31


adgilsamyofelis Zebnisas<br />

monakveTebi sadac mRvrie<br />

mdinares gamWirvale, sufTa<br />

wyali erTvis, an piriqiT dawmendil<br />

mdinares romelime<br />

sxva patara: wvimiT, mewyeriT,<br />

intensiuri Tovlis dnobiT<br />

amRvreuli Senakadi. Tevzis<br />

samyofelis saukeTeso<br />

mignebaa swraf mdinareze giganturi<br />

lodebis win gaCenili<br />

morevebi da ukudinebiani<br />

morevebi, sadac Semdegnairi<br />

wesi moqmedebs: rac mcirea<br />

manZili ZiriTad nakadsa da<br />

ukudinebas Soris, miT ufro<br />

mimzidvelia TevzisaTvis.<br />

Tevzaobis dawyebis win meTevzem unda Seiswvalos mdinaris<br />

an wyalsatevis reliefi, wylis siRrme, dinebis siZliere<br />

da xasiaTi. garda amisa, aucileblad unda gaiTvaliswinos<br />

yovelgvari bunebrivi movlena, romlebic Tevzze kompleqsurad<br />

moqmedebs.<br />

patara da saSualo mdinareebze Tevzaobisas mizan-<br />

Sewonilia meTevze dinebis mimarTulebiT gadaadgildes<br />

vinaidan, damfrTxali Tevzi yovelTvis dinebis sawinaaRmdegod<br />

miiCqaris, amitom dinebis qvemoT Tevzi damfrTxalia.<br />

zafxulobiT dilis saaTebSi Tevzi sakvebs wylis Sua<br />

da zedapirTan axlos dinebaSi eZebs, mzis amosvlisas ki<br />

fskerTan axlos. sadac ar unda viyoT mTis patara xevze<br />

Tu did mdinareze maqsimaluri siCume unda davicvaT, unda<br />

moveridoT napirs, miTumetes Tu mze zurgidan gvirtyams.<br />

amisaTvis SeumCnevlad naxevrad Camjdar mdgomareobaSi<br />

vuaxlovdebiT da frTxilad vagdebT rogorc ankess ise<br />

bades, CvenSi erTi aseTi xalxuri gamoTqmac ki arsebobs:<br />

`wyals Crdili daeca, meTevzes Tevzi gaeqca~.<br />

gaxosvdeT! saxlSi imdeni Tevzi waiReT, ramdenic<br />

Tqvens ojaxs erT jerze eyofa, wvrili da saSualo zomis<br />

Tevzi ki daWerisTanave gauSviT, gansakuTrebiT qviriTobis<br />

dros.<br />

32


Tevzis mosatyuebeli:<br />

33<br />

`vinc endoba alal beds<br />

is daiWers arafers~<br />

_ yvela saxeobis Tevzs Taviseburi bilogiuri xasiaTi,<br />

siTbo, sicivis moTxovnileba da kvebis manera aqvs,<br />

romlis codna didad mniSvnelovania. tempataraturas,<br />

romlis meryeoba wylis garemoSi gacilebiT ufro naklebia<br />

vidre xmeleTze didi roli eniWeba Tevzebis cxovrebaSi.<br />

Tevzebi warmoadgenen egreT wodebul `civsisxlian~<br />

cxovelebs. maTi sxeulis temperatura damokidebulia<br />

garegani garemos temperaturze. wyalSi temperaturis momateba<br />

iwvevs Tevzis gaZlierebul kvebas, Cqardeba sqesobrivi<br />

momwifeba, izrdeba sxeulis wona da a. S. temperaturis<br />

daweva iwvevs aRniSnul movlenaTa tempis Semcirebas,<br />

xolo zogi Tevzis, magaliTad: kobris, oragulis, karasis<br />

da sxvaTa Zils.<br />

Tevzaobis dros umniSvnelovanesi pirobaa misatyueblis<br />

mopoveba, momzadeba, SerCeva da gamoyeneba. misatyuuebeli<br />

ewodeba imas rac gamoiyeneba nemskavze wamosagebad,<br />

Tevzis misazidad da dasaWerad. misatyuebeli iyofa 2 jgufad:<br />

cxovelur da mcenareul satyuarebad.<br />

TevzaobisaTvis saWiro cxoveluri satyuara uamravia:<br />

wyalsatevebSi, wyalmcenareebze da xmeleTze mcxovrebi<br />

yvela mweri da misi matli saukeTeso sakvebia TevzebisaTvis.<br />

mtacebel Tevzebze misatyueblad gamoiyeneben wvril<br />

Tevzebsac. xmeleTze mcxovrebi satyuarebia: nakelis Wia,<br />

neSos qveSa Wia, moTeTro<br />

Wiayela, muxluxo, kutkalia,<br />

lokokina da sxva.<br />

qsnis xeobis sofel<br />

muxranSi Cvenma respodentma<br />

kolia oqruaSvilma<br />

gviTxra, rom gasuli<br />

saukunis 80-ian wlebamde<br />

sof. rozentalis


_ `vardisubnis~ _ qaTmebis fermis sanagveze mopovebuli<br />

qaTmis matli saukeTeso cxovelur satyuaras warmoadgenda<br />

mravali saxeobis Tevzis dasaWerad, romelic ki<br />

gavrcelebuli iyo mtkvris auzSi. respodentis TqmiT, rogorc<br />

Tbilisidan ise axlo-maxlo adgilebidan modiodnen<br />

da didi raodenobiT mihqondaT zemoT aRniSnuli cxoveluri<br />

satyuara. muxranelTa TqmiT, mTel rig Tevzebze<br />

sanadirod, nemskavze wamosagebi saukeTeso saSualeba iyo<br />

aseve saxlis sxvenze strafilebsa da kramitze mimagrebuli<br />

krazanis matlebi.<br />

upriania Tevzaobis dasawyisSi pirvelive daWeril Tevzs<br />

gavuWraT muceli da iq nanaxi Wia-RuaTagan erT-erTze<br />

SevaCeroT arCevni, rogorc ukve dadasturebul, realurad<br />

yvelaze saukeTeso satyuaraze. xmeleTze mcxovrebi<br />

satyuarebidan yvelaze gavrcelebuli da Seucvleli Wiayelaa.<br />

maTi SerCevis dros gasaTvaliswinebelia Tevzis<br />

saxeoba da sidide, nemskavis zoma. Secdoma iqneba did<br />

nemskavze patara Wiis ageba, ris Sedegadac satyuara kargavs<br />

bunebriv saxes da Tevzi ar ekareba. arsebobs miwis<br />

Wiis ramdenime aTeuli saxeoba, magram meTevzeebi iyeneben<br />

mxolod ramdenimes. nakelis Wia mravldeba gadamwvar<br />

nakelSi (gamoirCeva muqi wiTeli feriT), naxevrad dampal<br />

TivaSi, saqonlis sadgom adgilebSi, miwaSi _ es ukanaskneli<br />

Ria molurjo _ vardisferia, sxva Wiebisagan mZafri<br />

suniT gansxvavdeba, xelis moWeris dros gamoyofs yviTel<br />

siTxes, kani SedarebiT mkvrivi aqvs da kargad magrdeba<br />

nemskavze. Wiayelis wamogeba iwyeba Tavis mxridan, romelic<br />

mowiTalo-moiisfroa, kudis mxare baci. agroveben<br />

foTlebisa da Tivis gadaqeqvis Sedegad, didi xnis dayril<br />

xeebis qveS.<br />

miwis TeTri Wia gvxvdeba mdeloze, naxnavSi, baRSi,<br />

mdinaris pira svel adgilebSi. unda aRiniSnos, rom zemoxsenebuli<br />

arcerTi saxeobis Wia ar moipoveba md. qsnis<br />

alpur zolSi _ baginSi, WurTisa da Jamuris xeobebSi.<br />

`Tevzaobis dros Wia unda SeinaxoT mWidrod naqsov<br />

tilos parkSi, odnav nestian xavsTan an neSompalasTan<br />

34


erTad. dauSvebelia Wiebis Senaxva mzeze, uhaerod, mSral<br />

masaSi~ 33 .<br />

tivtiviani ankesiT Tevzaobis dros tivtiva mowyobilobis<br />

umniSvnelovanesi da Seucvleli nawilia. tivtiva<br />

mianiSnebs Tevzis satyuaraze mikarebas da wiwknas, Tan<br />

amave dros ankess saWiro simaRleze afiqsirebs.<br />

`tivtiva kargia Tu is mcire zomisaa, aqvs maqsimaluri<br />

tvirTmzidaoba da mgrZnobiaroba. is advilad unda<br />

iZirebodes, unda iyos mkvrivi, advilad unda magrdebodes<br />

Zuaze, Tavisi SeferilobiT ar unda afrTxobdes Tevzs da<br />

ar unda iJRinTebodes wyliT, yvela am moTxovnas `penoplastisagan~<br />

damzadebuli tivtiva akmayofilebs. is martivi<br />

da advili dasamzadebelia. penoplastis Semcvlelia<br />

korpi~ 34 rac ufro patarazea amoSverili tivtivas zeda<br />

nawili wylis zedapiridan, miT ufro mgrZnobiarea is. amas<br />

didi mniSvneloba aqvs frTxili Tevzebis mag., kalmaxis<br />

daWeris dros. mgrZnobiaroba damokidebulia tivtivas<br />

konfiguraciaze. arsebobs mravali konfiguraciisa da<br />

saxis tivtiva. yvelaze mosaxerxebelia TiTistaris formis,<br />

is advilad iZireba da nakleb winaaRmdegobas qmnis<br />

Tevzis amoyvanis dros. Tu tivtivas araswori forma aqvs,<br />

maSin is Znelad iZireba, rasac Tevzi grZnobs da satyuaras<br />

nemskavTan erTad piridan agdebs.<br />

tivtivas zomas gansazRvavs<br />

ankesis tyvia da satyuaras sidide.<br />

tivtivasaTvis saukeTeso mdgomareobaa,<br />

roca is vertikalurad<br />

dgas. aseT mdgomareobaSi tivtiva<br />

kargad Cans, advilad iZireba da me-<br />

Tevze maSinve aRiqvams satyuaraze<br />

umniSvnelo mikarebas. tivtiva rom<br />

wylis zedapirze kargad gamoCndes<br />

33. revaz baxtaZe. `Tevzis misatyuebeli~ Jurn. `nadiroba~ 2007.<br />

№ 7. gv.34<br />

34. misive ankesiT Tevzaobis ZiriTadi principebi, Jur. `nadiroba~<br />

2007. № 9. gv.31<br />

35


saWiroa misi zeda nawili SeiRebos yviTlad, wiTlad da<br />

sxva romelime muq ferad, xolo misi qveda nawili bac<br />

ruxad, wyalSi uxilavi rom iyos.<br />

nemskavi aris saTevzao ankesis ZiriTadi elementi. misi<br />

xarisxi da sworad SerCeva gansazRvravs TevzWeris Sedegs.<br />

nemskavi arsebobs ornairi: mokle da grZel Reroiani.<br />

mokle Reroians iyeneben mcenareuli satyuaraTi Tevzaobisas,<br />

xolo grZel Reroians cxoveluri (kalia, muxluxo,<br />

Wiayela da sxva) satyuarasaTvis. nemskavis zoma unda ganisazRvros<br />

Tevzisa da satyuaras sididis mixedviT, magram<br />

yovelTvis unda ecadoT, rom nemskavi naklebad SesamCnevi<br />

iyos.<br />

nemskavebs ganasxvaveben agreTve Reros daboloebis<br />

mixedviT. erTia niCbiani TaviT, meore rgolianiT. maTi<br />

SerCeva xdeba `povadokis~ mixedviT: elastiuri da wminda<br />

`povadokis~ dros mizanSewonilia niCbiani nemskavi, xolo<br />

xistisaTvis rgoliani ufro mosaxerxebelia. aucilebelia<br />

didi nemskavis xmarebis dros saTevzao joxis wveri<br />

mkvrivi iyos da piriqiT, Tu patara nemskaviT da satyuara-<br />

Ti TevzaobT maSin joxis wveri elastiuri unda iyos.<br />

saZiravis daniSnulebaa satyuara daafiqsiros saWiro<br />

siRrmeze da adgilze. Tevzaobis meTodis mixedviT iyeneben<br />

sxvadasxva zomis da formis saZiravs. mdinareze fskeruli<br />

Tevzaobis dros iyeneben brtyel, masiur saZiravs,<br />

wylis nakadma advilad rom ar gadaadgilos, tivtiviani<br />

ankesiT Tevzaobisas ki gamoiyeneba tyviis firfitebi an<br />

CaWrili sxvadasxva zomis safanti.<br />

SesaZlebelia zogjer xeli ar migviwvdes ZviradRirebul<br />

saTevzao mowyobilobebze, magram dainteresebis Sem-<br />

TxvevaSi kaci yovelTvis gamoZebnis gamosavals.<br />

mTis mdinareebze da viwro xevebSi kalmaxze saTevzaod<br />

guli Tu migiwevT, aiReT sam metriani Txilis saxre-joxi,<br />

gaqerqeT da ramdenime dRiT mzeze CamokideT wveriT.<br />

aiReT 0,4 milimetriani Zua, CaabiT joxis wverze sadac patara<br />

Znelad SesamCnevi gantotva aqvs. Zua joxze 20-25 san-<br />

36


timetriT mokle unda daayenoT. kalmaxisaTvis 7-8 nomeri<br />

nemskavia sasurveli. nemskavidan 15 santimetrSi Zuaze<br />

daamagreT 5-10 gramiani dinebis siCqaris Sesabamisi tyviis<br />

burTula da ankesic mzadaa.<br />

Semdgomi etapi sansalas (Rortavis) an Wiayelas Segrovebaa.<br />

sansala kalmaxisa da murwas _ wveras nugbari<br />

sakvebia, mas mdinaris mZlavr CqerebSi movipovebT. mdinaris<br />

Cqeridan amoRebuli yoveli qvis qveS mraval mofusfuse<br />

mwers dainaxavT, maT Soris sansala Tavisi formiT<br />

da sididiT gamoirCeva. igi ovaluri da brtyelia, zurgi<br />

ruxi aqvs, muceli ki TeTri an movardisfro. gaWyletils<br />

Tevzis suni dahkravs. sansala rac ufro didia, miT ufro<br />

ukeTesia. umjobesia 1,5-2 santimetris sigrZisa. sansala<br />

advilad kvdeba da kargavs satyuaris Tvisebebs. amis Tavidan<br />

asacileblad saWiroa naWris mcire qisa, romelSic<br />

momaragebul sansalas xSir-xSirad davasvelebT xolme.<br />

aRniSnuli satyuara nemskavze TaviT muclisken unda<br />

wamovagoT da joxi mdinaris dinebis sawinaaRmdegod moviqnioT.<br />

mTis swraf da patara, did lodebsa da muryniantirifian<br />

xevebze saxeldaxelod gamarTuli ankesiT tivtivis<br />

gareSe ufro mizanSewonilia Tevzaoba, amitomac<br />

kontaqti sansalasa da Tqvens Soris erTi wamiTac ar unda<br />

Sewydes. nemskavze wamogebul satyuaras wyalSi CavardnisTanave<br />

dineba gaitacebs, swored aq gvmarTebs maqsimaluri<br />

yuradReba. satyuara ise unda vmarToT, rom man rac<br />

SeiZleba axlos Caiaros fskerTan da am dros erTxelac ar<br />

unda moeSvas Zua. mTis patara xevebze Tevzaobisas maqsimalurad<br />

unda vecadoT lodebs Sua da RorRSi damarxul<br />

nariys ar wamoedos ankesi, rac SeiZleba Zuis mTlianad dakargviT<br />

damTavrdes.<br />

kalmaxi agresiuli, mtacebeli Tevzia. dartyma metad<br />

Zlieri aqvs da sxva Tevzebisagan amiTac gamoirCeva,<br />

sportuli TvalsazrisiT kalmaxze Tevzaoba amitomaa gansakuTrebiT<br />

azartuli. rac Seexeba Tevzis dartymas _<br />

pirvelad iseTi SegrZneba aqvs, TiTqos nemskavi raRacas<br />

37


wamoedoo, amas wamSi mZlavri dartyma mohyveba, romelic<br />

uwyvet rokvaSi gadaizrdeba. kalmaxs rqovani xaxa aqvs da<br />

Tu droze ar movqaCeT joxi Cvensken is ukve wasula da nemskavze<br />

mxolod sansalas an Wiayelas narCeni fragmentebi-<br />

Ra SegvrCeba. gatyevebul viwro xevebze Tevzaobisas didi<br />

sifrTxile gvmarTebs, rom kalmaxis amoyvanisas, ankesis<br />

joxi emociebs ayolilebma, gauazreblad ar amovkraT da<br />

murynis an sxva romelime xe-buCqis totebs ar SevanaskvoT.<br />

qarTlis mTianeTSi, qsnel momTabare mecxvareebs did<br />

da patara liaxvis saTaveebSi Tevzis simravliT bevrjel<br />

usargebliaT da saWiro mowyobilobebis gareSe, Zafze<br />

gamobmuli `gulapkiT~, xSirad dauWeriaT mTis ugremielesi<br />

kalmaxi. saerTod warmatebuli TevzaobisTvis<br />

saWiroa: Tevzis cxovrebis niris, Cvevebis, qcevis, binadrobis,<br />

adgil-samyofelis da imis codna Tu riTi ikvebeba<br />

is.<br />

TevzWeris saxeobebidan zogi gankuTvnili iyo sazafxulod,<br />

zogi saSemodgomod, zogic sazamTrod. mag.: nemskaviT,<br />

totis dawyvetiT, facriT Tevzis daWera SeuZlebeli<br />

iyo zamTarSi. xalxSi gavrcelebuli azriT, zafxulSi da<br />

SemodgomiT, qviriTobaSi, Tevzis daWera codvad iTvleboda:<br />

`Tu Tvis saxelSi bgera `r~ ar urevia, im TveSi Tevzi<br />

ar iWmevao~. namdvili meTevzeebi eridebodnen Tevzis<br />

Weras qviriTobisa da gamravlebis-`muniobis~ dros.<br />

meTevzeobasTan dakavSirebuli iyo zogierTi rituali,<br />

kerZod: saTevzaod gasuli kaci moerideboda Tarss da<br />

wiTurs, iseTsac romlis Sexvedra dacdili ar qonda, amitom<br />

rogorc wesi, vinc saTevzaod midioda gverdze ar iyureboda,<br />

araviTar SemTxvevSi meTevze ukan ar mibrundeboda,<br />

meTevzeebs ar esalmebodnen, igi arasodes upasuxebda<br />

dadebiTad kiTxvas `saTevzaod midixar?~ an `sad<br />

midixar?~, pirvel Tevzs, daWerisTanave kuds moakvnetda<br />

meTevze. Tu Tevzi patara iyo wyalSi gadaagdebda dids ki<br />

tomaraSi. Tevzaoba Zalze cudi SedegiT mTavrdeboda Tu<br />

qals waiyvanda vinme Tan. amitom bolo dromde tradiciad<br />

ar iyo miRebuli saTevzaod qalebis wayvana.<br />

38


gasuli saukunis<br />

Sua xaneb-<br />

Si, qsanze, qar-<br />

CoxSi cxovrobda<br />

ankesiT moTevzave<br />

gigia qenqaZe, romlis<br />

ojaxis kvebis<br />

racionSi didi<br />

adgili ekava Tevzeuls.gadmocemiT<br />

mas xSirad,<br />

TiTqmis yovelTvis<br />

warmatebuli<br />

Tevzaoba gamosdioda<br />

Tu wylidan<br />

amoyvanil, yovel<br />

daWeril Tevzze<br />

ityoda: `RmerTo<br />

didebulo, dido<br />

wyalafTaro, Cemi<br />

ojaxis qelexSi<br />

momandome! Cemi<br />

pirSi TevzgaCrili mebaduri<br />

col-Svilis wirva-<br />

Si momaxmare! Cemi<br />

Svilebis wirvaSi!..<br />

Cemi Svilebis wirvaSi!..<br />

iZaxda iRbliani gigia da Sedegic ar ayovnebda, yovelTvis<br />

xeldamSvenebuli brundeboda Sin ojaxis `mawyevari~.<br />

badiT Tevzaoba<br />

TevzWera da masTan dakavSirebuli iaraRebis gamoyeneba<br />

gansazRvruli iyo maTi praqtikuli da ekonomikuri<br />

daniSnulebis mixedviT. iaraRis srulyofa ar niSnavda<br />

axal iaraRze uaris Tqmas. mebadureobis ganviTarebam<br />

CrdilSi moaqcia ankesiT Tevzaoba da gasarTob-sportul<br />

saqmianobad aqcia igi. dReisTvis meTevzeoba, mebaduroba<br />

aRar aris, radgan yoveldRiur cxovrebaSi dainerga Tevz-<br />

Weris axali xerxebi da badis roli minimaluri gaxda.<br />

39


adiT Tevzaoba da misi zomebi ganpirobebuli iyo mdinaris<br />

xasiaTze, debitze, geografiul mdebareobaze da a.<br />

S. qsnis, aragvisa da liaxvis auzebSi TiTqmis erTi da igive<br />

saxis badeebiT iWerdnen Tevzs adgilobrivi mcxovrebni.<br />

droTa ganmavlobaSi icvleboda, ixveweboda badeebi. germaneli<br />

mkvlevari, iohan anton giuldenStedti romelic<br />

ruseTis mecnierebaTa akademis mier dafinansebuli eqspedicias<br />

xelmZRvanelobda saqarTveloSi, Tavis 250 wlis<br />

winandel CanawerebSi axsenebs bades, romliTac md. qsnis<br />

zemo welze mebadureebi Tevzs iWerdnen: `...aq Tevzaoben<br />

(qsnis zemo welze v.q.) patara, erTi saJeni sigrZis da siganis<br />

badiT, romelsac amZimebs dakiduli liToni~. 35<br />

patara bade, romelsac kalmaxis bade erqva, gamoiyeneboda<br />

ZiriTadad mTis mdinareebSi. mas ase axasiaTebdnen<br />

meTevzeebi: `patara kalmaxis bade, aris 40 Tvliani da eqvsi<br />

namati TvliT. mas 90 tyvia (mZivi) akravs. TiTo tyvia 40-50<br />

grami unda iyos.~ 36<br />

qarTlSi gavrcelebuli iyo ZiriTadad sami saxis<br />

bade: 1. sasroli bade, 2. mosasmeli bade, 3. Casagebi bade.<br />

pirvel da meore bades TiTo kacic gaarTmevda Tavs, Casagebs<br />

ki minimum sami kaci mainc undoda.<br />

badeze xSirad tyviis nacvlad mZivebad rkinis rgolebs<br />

xmarobdnen, rac xmauriania. gaSlisas da akrefis<br />

dros raki-ruki gaudis. sasroli badis nawilebia: kalTa<br />

ormoci rigi; beWi 28-30 Tvali _ 20 mm. da kalTis Tvali<br />

16-18mm.<br />

bades sWirdeba ori Toki, zeda Toki da tyviebSi gasayreli<br />

Toki. zeda Toki unda yofiliyo 5-6 metri. es orive<br />

Toki aucileblad bambis Zafis unda iyos, raTa srolisas<br />

qvebs Sua Cawves da Tevzi ar gaiqces. sasroli bade mdinaris<br />

saTaveebTan ufro mcire zomisa ixmareboda, vidre<br />

mdinaris SesarTavTan. saqsovad Zafi abreSumis an bambis<br />

unda yofiliyo. Zvelad iyo kanafi da seli.<br />

35. i. a. giuldenStedti, mogzauroba saqarTveloSi. tomi I. Tb.<br />

1962. gv. 97<br />

36. beriZe merab, mebaduroba, TevzWera, saxelebi, Tb. 2005, gv. 26<br />

40


eTnografiul literaturaSi, romlis erT-erTi<br />

mniSvnelovani Senakadi swored Cveni didi mgosnis vaJafSavelas<br />

memkvidreobaa, SesaniSnavad gvixatavs oragulis<br />

Casagebi bade muxranidan<br />

41


cxovrebas, sadac mraval saintereso cnobebs gvawvdis<br />

aragvSi gavrcelebul am unikalur Tevzis jiSze da mis<br />

mtrebze, TevzWeris xerxebze da saSualebebze. mwerali<br />

Tavis prozaul nawarmoebSi (dawerilia 1912 wels) `oragulis<br />

cxovreba~ alaparakebs kaspiis zRvidan, mtkvriT _<br />

aragvSi Semosul dedal-mamal oraguls da moixseniebs imdroindel<br />

`saoragule bades~.<br />

`-wavze uaresi mteri Cven adamiani gvyavs. aba ifiqre<br />

ramdeni manZili unda gamoviaroT zRvidan aqamomde<br />

da TiTo fexis gadadgmaze asi da aTasi mteri gvicdis<br />

zogi CangliT, zogi TokiT, sxva badiT, es sasroli bade<br />

varo, es mosasmelio, mcxeTelebs garda imisa, rom facers<br />

gvidgamen iq, sadac aragvi erTvis mtkvars, SemouRiaT<br />

sxvanairi gudulis badeebi, romelsac saoragule bades<br />

uZaxian. gaugiaT, SeuswavliaT Cveni zne; ician kargad, rom<br />

oragulebi, roca wyali adiddeba piraRma napirze vdgebiT;<br />

saSiSroebas veridebiT. meTevzec moayolebs am bades<br />

zevidan _ Tavqve, rom gudulaSi Tavi Cagvayofinos da Semdeg<br />

mSralze tyapani gagvadinos~... 37<br />

amJamad iseT did mdinareebze rogoric mtkvari da<br />

alazania Tevzaoben e. w. `putanka~ badeebiT, romlebic sigrZiT<br />

15-25 metria, sigane ki 1,50 santimetri.<br />

teqnikis ganviTarebam igive mdgomareobaSi Caayena<br />

bade, ra mdgomareobaSic am ukanasknelma ankesi. amJamad<br />

badiT Tevzaoba ufro sportisa da garTobis saxeobaa, Tu<br />

ar CavTvliT zogierT brakonierTa ojaxur tradiciebs,<br />

Semosavlis wyarod TevzWeris gaxdomas. aqve minda aRiniSnos<br />

vandaluri midgoma Cveni bunebis margalitis _ unikaluri<br />

kalmaxisadmi Cvenive xalxis mxridan. dRes `yoCa-<br />

Ri, gergiliani biWebi~ denis aparatiT iWeren da restornebSi<br />

30 larad abareben gadaSenebis pirze misul, `wiTel<br />

nusxaSi~ Setanil endemuri jiSis Sav kalmaxs.<br />

37. vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb. 1987, gv. 336<br />

42


saTevzao badeebis religiuri mniSvneloba<br />

_ saTevzao bade gamoiyeneboda ara marto Tevzis dasaWerad,<br />

aramed `Cveni winaprebis rwmena-warmodgenebis<br />

mixedviT, mas miewereboda avi Tvalis da uJmurisagan adamianis<br />

dacvis unari. amiT unda aixsnas axaldabadebul<br />

bavSvsa da mSobiare qalze misi gadafarebis Cveuleba,<br />

radgan xalxis warmodgeniT avi sulebi gansakuTrebiT maT<br />

emterebodnen~. 38<br />

eTnologisa da qarTveli eris sulieri kulturis<br />

mkvlevaris vera bardaveliZis azriT, es Sexeduleba momdinareobs:<br />

`im msoflmxedvelobidan, rom adamianTa yofa-cxovrebas<br />

marTavs ori Zala, ori dasabami: keTili da<br />

boroti, romelTa Soris mudmivi brZolaa. es ori Zala gansakuTrebiT<br />

mZafrdeba sicocxlis sakiTxSi da ramdenadac<br />

qali WurWelia, romelSic isaxeba axali sicocxle, amdenad<br />

is xalxis TvalSi warmoadgens metad mimzidvel ares<br />

keTili da boroti sulebis WidilisaTvis~. 39<br />

mSobiarobisas qalis avi Tvalisagan badiT dacvis Sesaxeb<br />

yvelaze adreuli werilobiTi cnoba moepoveba vaxtang<br />

batoniSvils: `ra Jamsa ganTavisufldis qali, igi<br />

iSvis yrma, warvidis mTxrobeli maTTa naTesavTa da megobarTa<br />

Tan da samSoblosa qalisasa, dResa mesamesa, Jamsa<br />

bindisasa Seawvenen qals taxtsa zeda diliT turfiTa<br />

sagalobeliTa da gardaagdeben badebr mSvenivrad moqsovilsa<br />

baldaxinad~. 40<br />

samegreloSi arq. lambertis cnobiT saTevzao badiT<br />

faravdnen avadmyofis logins da bavSvis akvans. igi<br />

asufTavebda haers avisulebisgan. gurulTa warmodgeniT<br />

melogine, rom morCeboda 15 dRe Tavze bade unda hqonoda<br />

gadafarebuli.<br />

38. mirianaSvili q., saTevzao badeebis religiuri mniSvneloba;<br />

masalebi saqarTvelos eTnografiisTvis, t. XXIII. Tb. 1087. gv.232.<br />

39. bardaveliZe v., bavSvis dabadebasTan dakavSirebuli rituali<br />

mTian qarTlSi; saq. saxelmwifo muzeumis moambe. Tb. 1927. t.<br />

IV. gv. 254<br />

40. v. batoniSvili, istoriebrivi aRwera. Tb. 1914. gv.18.<br />

43


avi Tvalisgan dasacavad saqarTvelos zogierT kuTxeebSi<br />

badis gafena icodnen akvanze, saxlis mTavar SesasvlelSi<br />

da yvelgan, sadac ki saWirod CaTvlidnen adamianis<br />

dacvas uxilavi avi Zalebisgan. bade aucileblad naxmari,<br />

wyalSi namyofi unda yofilyo. rac ufro Zveli iqneboda<br />

bade miT ufro didi Zala hqonda.<br />

xelaoba<br />

meTevzeobis dawinaurebas Cvens qveyanaSi xels uwyobda<br />

zRvis uSualo siaxlove, TevziT mdidari tbebisa da<br />

mdinareebis siuxve.<br />

ocdameerTe saukuneSi jer kidev SemorCenilia Tevz-<br />

Weris iseTi umartivesi saxe rogoricaa qvebis qveS xeliT<br />

Wera, rasac CvenSi `xelaobas~ uwodeben. `xelaobdnen~<br />

ZiriTadad mdinareebis an maTi totebis daSrobisas an axal<br />

kalapotSi gadagdebisas. sayovelTaod cnobilia, rom wylis<br />

donis vardnisas (daSrobisas) Tevzi grZnobs moaxloebul<br />

safrTxes, swrafad tovebs Zvel samyof adgils da<br />

miiltvis wylis dinebis mimarTulebiT siRrmeebisken, am<br />

dros moTevzaveebi buCqebis totebiT, beltebiT da lamiT<br />

damSral tots boloSi `ukraven pirs~ da iwyeba `xelaoba~,<br />

anu topva. Sekruli piris qvemoT anTeben cecxls, rac sakmao<br />

efeqts iZleva Tevzis gadinebisTvis. Cven Semdgom gavamaxvilebT<br />

yuradRebas ganaTebisa da musikis faqtorze.<br />

totis dawyveta Sromatevadi saqmea. gadasagdebi wylis<br />

mTel siganeze keTdeba beltis kedeli. Tu mozrdili wyalia<br />

brezentiT an celofnebiT ketaven. aRniSnul samuSaos<br />

4-6 kaci unda. sanam wyali daSreba manamde boloSi facers<br />

an maneuliT dawnul godors ugeben. wyali saTavidan unda<br />

daiwmindos da moTevzaveebi aucileblad bolodan Semohyvebian<br />

xelaobiT da joxebis CxveriT, radgan amRvreuli<br />

wyali gauCxrekel teritoriaze xels ver SeuSlis, Tanac<br />

damfrTxali Tevzi xSirad dinebis sawinaaRmdegod midis.<br />

44


xelaobis dros ar gamoiyeneba TevzWeris aranairi sa-<br />

Sualeba. am dros ukeTesia wyali gamWvirvale iyos, radgan<br />

qvebis qveS xelis Seyofisas da xelis gulebSi momwyvdevisas<br />

Tevzi zogjer gamorbis Rrmulidan gareT da gverdiT<br />

qvis qveS Zvreba. aRniSnuli procesi gansakuTrebiT<br />

moswonT mozardebs, roca qvebze gawolilebi damklauli<br />

xelebiT qvis qveS kalmaxs TiTis wverebs Seaxeben da daiyvireben:<br />

`aris biWo aris!~, Semdeg gancdebSi Cavardnilebi<br />

da emocias ayolilebi, saxis artistuli gamometyvelebiT<br />

xelisgulebSi moiqceven sxart kalmaxs da layuCebiT gadaisvrian<br />

TavmowonebiT napirze.<br />

xelaoba eTnografiul literaturaSi miCneulia Tevz-<br />

Weris uZveles saxeobad, rac ZiriTadad patara wylebSi da<br />

fSa-wyaroebzea SesaZlebeli Tanac kalmaxze da murwaze.<br />

oCxi<br />

bunebrivia, rom adamiani sanam xelovnurad mowyobil<br />

Tevzis dasaWeri saSualebebis, kerZod `oCxis~ mowyobas<br />

iswavlida manamde bunebrivad arsebuli RrmulebiT sargeblobda,<br />

sadac Tevzi didi raodenobiT Tavs iyrida da advili<br />

iyo misi daWera. TevzWeris am saxes aRwers vaxuSti batoniSvili<br />

da mas rogorc `Rrudos~ ise ixseniebs.<br />

adamianebma mdinareebSi bunebriv ormo-adgilebze dakvirvebiT<br />

da iq TevzWeriT miRebuli gamocdilebis safuZvelze<br />

daiwyes xelovnuri Rrmulebis mowyoba. aseTi moqmedebisken<br />

adamians ubiZgebda rogorc kvebiTi moTxovnileba,<br />

ise ekonomiuri daqveiTeba, rac socialurad daucvel,<br />

mdinaris piras mcxovreb glexis ojaxs uCndeboda.<br />

adamiani, zamTarSi sakvebiT daculi da uzrunvelyofili<br />

rom yofiliyo xSirad mimarTavda oCxiT TevzWeras,<br />

romlis mowyoba sakmaod did codna-gamocdilebas da<br />

energias moiTxovda. xSirad ramdenime kaci, gvari da sofelic<br />

ki Seikribeboda, airCevdnen am saqmeSi gamocdil pirebs<br />

da ramdenime oCxs moawyobdnen mdinareze.<br />

45


qsnis xeobaze oCxis gakeTeba da Cadgma icodnen mtkvris<br />

SesarTavidan sof. qurTamde da korinTamde. am soflebis<br />

zeviT rogorc md. aleuraze ise qsnis mTavar dinebaze<br />

batonobda kalmaxi da iklebda iseTi wvrili Tevzi,<br />

romelic advilad Sedioda oCxSi. mogexsenebaT, rom kalmaxi<br />

Zalze iSviaTad Tu Sevidoda xelovnurad mowyobil<br />

zamTris sabudarSi da Tu Sevidoda ufro cudi, Wamda da<br />

anadgurebda oCxSi Tavmoyril, siTbos moyvarul sxvadasxva<br />

jiSis wvril Tevzs. isinic instiqturad eridebodnen<br />

Zlier, mtacebel kalmaxs da maTi gamoisobiT xSirad oCxi<br />

carieli rCeboda. amitomac qurTa-korinTis zeviT oCxis<br />

gakeTebis arc survili da arc tradicia ar arsebobda.<br />

oCxze didi moTxovnileba baris soflebs ufro hqondaT,<br />

rogorc qsanze ise liaxv-lexuris xeobebze, xolo<br />

rac Seexeba mtkvars, iq mTel rig soflebis mcxovrebT oCxi<br />

kvebis garda damatebiT Semosavlis wyarod eqciaT. glexoba<br />

qristeSobisTvis bolos amoRebul Tevzeulis nawils<br />

sakvebad da ufro did nawils gasayidad anu saarsebod<br />

saWiro moTxovnilebebis dasakmayofileblad iyenebda.<br />

savele monacemebze dayrdnobiT vlindeba, rom<br />

muxranSi, lamisyanaSi, ikoTSi oCxis mowyobisas erTidaigive<br />

xerxebiT sargeblobdnen. sof. ikoTSi mcxovreb<br />

SoTa (lomzari) isakis Ze gigauris TxrobiT (daibada<br />

1949w.) `qsanze oCxis mosawyobad 3-4 kaci mivdiodiT, mdinareze<br />

SevarCevdiT iseT mdore adgils, sadac wyali ufro<br />

dablobSi gadadioda (wyaldidobis SemTxvevaSi mdore<br />

adgilze rCeboda lami da gadasasvlelSi mowyobili oCxis<br />

ormo ki sufTa da gaubidnavi~. misive TqmiT SerCeul adgilze<br />

amoiRebdnen 1.5X1.5 ormos siRrmiT erT metramde.<br />

Sig saSualo zomis qvebiT wriulad amoaSenebdnen kedels<br />

ise, rom ormos Tavi daefara wyals. Sesasvlels winidan,<br />

dinebis mxares gaukeTebdnen. aRniSnul wriul yoreSi aTavsebdnen<br />

xis totebs, Calas, lams, Zvlebs, xSirad saqonlis<br />

tyavs da qviT gadafarebul ormos sxvisi TvalisTvis<br />

Znelad SesamCnevs xdidnen. oCxs tovebdnen seqtembridan<br />

dekembris bolomde, zogjer ianvramde da Tebervlis<br />

46


Suaricxvamdec. oCxidan Tevzi unda amoeRoT manam, sanam<br />

daTbeboda da wylis done moimatebda.<br />

samcxe-javaxeTSi aseT xelovnurad mowyobil ormos<br />

rogorc CvenTan `oCxs~ uwodebdnen. msgavsi wesiT Tevzis<br />

Wera dadasturebuli aqvs j. sonRulaSvils mtkvirs xeobaSi.<br />

`mdinaris pira adgilebi nawildeboda gvarSi Semaval<br />

ojaxebze. oCxisTvis ormo mdinareSi iTxreboda agvistodan<br />

seqtembris gasvlamdis erT metr siRrmemde. sigane iqneboda<br />

2,5 m. ormos amoTxris Semdeg mrgvlad amoaSenebdnen orpir<br />

kedels, xolo kedelis SuaSi garSemo Cayridnen silas<br />

da wvril xreSs, agreTve naZvis totebs. oCxs karebi ukeTdeboda<br />

qvevidan~. 41<br />

Tevzis Weris xelovnurad mowyobili ormoebi icodnen<br />

imereTSic, sadac ufro momcroebi keTdeboda vidre samcxe-javaxeTSi.<br />

oCxSi dabudebuli Tevzi gemrielia da mas<br />

`yinvis Tevzsac~ uwodebdnen.<br />

TevzWeris msgavsi saSualebebi aRwerili aqvs T. saxokias<br />

aWaraSi. sadac `moyorvas~ uwodebdnen, oRond gansxvavebiT<br />

oCxisagan es ewyoboda april-maisSi. rogorc<br />

cnobilia oCxebis gakeTeba sarfian da sargeblian saqmed<br />

mtkvarze iTvldeboda, ufro mosaxerxeblad ki xaSuridan<br />

varZiamde. oCxebis mowyobaze da sargeblobaze saintereso<br />

cnobebs gvawvdis XIX saukunis qarTuli gazeTi `iveria~.<br />

`SemodgomobiT roca wyali gacivdeba xolme mtkvris ayoleba<br />

sofelbs goris mazraSi Cveulebad aqvT oCxebis keTeba<br />

mtkvris napiras. oCxebs eZaxian wylis napirze amoTxril<br />

ormos romelSiac Cayrilia qva da RorRi. am qvas da lodSi<br />

roca acivdeba wvrili Tevzi binasa sdebs da iqidan sul<br />

aRar gamodis zamTris siciveSi. am Tevzs oCxis Tevzs eZaxian.<br />

sofeli ar aris mtkvris axlos, gvwers korespondenti,<br />

romelsac oci da ormoci oCxi mainc ar hqondes mosaCxreki<br />

am qristeSobis damdegao. dila adrian roca jer isev yinavs<br />

da mzes ar mouvlia cazed, Seikribebian glexni Tvrebian<br />

aryiTa da Seudgebian xolme oCxis Cxrekasa. xSirad moxdeba<br />

xolme, rom oCxis Cxrekisas mraval oCxis mCxrekelT saSine-<br />

41. j. sonRulaSvili, masalebi qarT. xalxis yofisa da kulturis<br />

istoriisaTvis. Tb. 1964. gv.37<br />

47


li Cxubi da ayal-mayali mosdiT da Tavpirs amtvreveno.<br />

ara iSviaTia xolme isica, rom erTi sofeli meore sofels<br />

mouCxreks xolme qurdulad oCxs da axla mazed Sesdgeba<br />

xolme davidaraba da ayalmayalio.<br />

sazogadod _ ki oCxebi mcire sargeblobas ar aZlevs<br />

glexobas xan da xan, roca amindi xels miscems xolme, erTis<br />

oCxidam ori da xan sami fuTi 42 wvrili Tevzi amodis da Zalian<br />

kargs fasadac iyidebao~. 43<br />

mdinare qsnaze oCxis keTebis Tavisebur xerxebze<br />

gvelaparaka sof. lamisyanis mkvidri gia giorgis Ze qenqaZe<br />

(tripaCa. daibada 1963w.)<br />

`oCxisTvis varCevdiT mdore adgilis dasasruls da<br />

Cqeris dasawyiss. mosawyobad saWiroa Tivis konebi, raTa im<br />

adgils wyali avacdinoT, sadac oCxis ormo iTxreba. ormo-<br />

Si patara oTaxis msgavsad brtyeli qvebiT vaSenebT kedels,<br />

SuagulSic vatanT did qvebs. kedelsa da simaRleze dawyobil<br />

qvebs Soris vaTavsebT Calas, Zvlebs, balaxis fesvebs,<br />

garecxil beltebs. karebs vutovebT im mxares saidanac Tevzs<br />

SesaZlebloba eqneba SigniT Sesvlisa.<br />

oCxi unda moewyos maSin, roca xeebs foTlebi gauyviTldebaT,<br />

amoReba dekembris bolos an ianvarSi ZveliT axal<br />

wels xdeba. amoRebisas kvlav saWiroa Tivis konebi romliTac<br />

advilad davaSrobT oCxis adgils da Tevzs iolad davi-<br />

WerT. oCxs CvenTan etaneba goWala, murwa, cimori, gvelana<br />

_ amas CvenTan mkbenarasac veZaxiT. fiCxulic bevria Cven-<br />

Tan, oCxSic kargad Sedis, bevria qaSapi _ Cveneburad fSantala.<br />

am bolo dros momravlda Rorjo, gaCnda wvrili Tevzi<br />

_ xamsa, romelic aqamde qsanSi aravis gvinaxavs. lamisyanis<br />

WalebSi amJamad kaci Tevzs Znelad daiWres, ZiriTadad<br />

`Cxlde~ adgilebzeRaa. cudi ram aris es denis aparati, am<br />

aparatma amoiRo qsnidan Tevzi, Torem ra gamolevda Cvens<br />

dalocvil qsanSi am RvTisnier arsebas~. ambobs guldawyvetiT<br />

Cveni respodenti da Tan saxeldaxelod gaSlil sufrasTan<br />

gvepatiJeba.<br />

oCxze da iq daWeril Tevzis mniSvnelobaze, agreTve<br />

Tavis soflis ikoTis patara mdinareze _ bunelaze<br />

42. fuTi udris 16 kilograms da 384 grams, anu 3 fuTi=49 kg-s.<br />

43. gazeTi `iveria~ 1886. №260.<br />

48


gvelaparaka SoTa gigauri `zamTarSi `cocxali~ 44 -s (oCx-<br />

Si v.q.) daWera saSulebas aZlevda adgilobriv meTevzeTa<br />

ojaxebs gamoeyenebinaT sakvebad, zogjer gaeyidaT kidec.<br />

religiuri kalendris mixedviT aris aseve sauflo dReebi:<br />

bzoba, xareba, fericvaleba da bevri samarxvo dReebi aseve<br />

qorwilebi, qelexebi romlis drosac adamiani valdebulia<br />

moixmaros Tevzeuli~.<br />

Cvens respodents ar axsovs is dro roca 15-20 kiloiani<br />

oragulebi Semodiodnen qsanSi saqviriTod, magram axsovs<br />

bunelas kalmaxebi da kidev mravali sxva jiSis Tevzebi.<br />

`bunela lorwomis mTidan `wveris axos~ bolodan iRebs sa-<br />

Taves. zafxulSi baRebSi sarwyavad miSvebul ruebSi bevrjer<br />

agvikrefia simind-lobioebSi gaCerebuli Tevzi. adre<br />

`wyalkodeebamde~ adioda Tevzi, iqvea `mlaSe wylebi~ mis<br />

zeviT Tevzi ver wavidoda, CanCqerebia. axlo puri iTeseboda<br />

da namklebSi `mlaSe wyalTan~ qedani grovdeboda. Cven<br />

bunelas marjvena mxridan sofelSive `cira xevi~ uerTdeba,<br />

iqac CaCqerebamde adioda Tevzi ZiriTadad murwa, mezobel<br />

axSaduris xevSi `xevTaSuamde~ aRwevda gvelana da murwa,<br />

romelsac zogi wverasac eZaxis. exla sadRa ra aris, qsani<br />

dacarielda, fituls daemsgavsa fituls!~.<br />

samegreloSi `oCxi~ ewodeba im adgils sadac bevri Tevzi<br />

budobs. oCxi md. xobis wyalze adgilis saxelwodebacaa.<br />

`oCxi~ sabas ganmartebuli aqvs rogorc `TevzT sabunago~<br />

adgili, asevea n. CubinaSvlis leqsikonSic, xolo igive sityva<br />

`qiziyur leqsikonSi~ axsnilia rogor faceri.<br />

Cveni azriT `oCxi~ da `oCxari~ mniSvnelobis mxriv Zalian<br />

axlos dganan. `oCxi~ Tevzis Sesakrebels niSnavs<br />

samcxe-javaxeTSi, xolo `oCxari~ mTel aRm. saqarTveloSi<br />

cxvris Sesakrebel, erTjerad gaweul daxmarebas. maTTan<br />

saerTos unda poulobdnes sityva `Cxa~ rac ramdenime mtevnis<br />

nakrebs, Sekrebas, erTobliobas gamoxatavs. iqtiologiis<br />

cnobili mkvlevari q. mirianaSvili oCx-s ukavSirebs<br />

megrul-Wanurs, kerZod Cxom-s da wers rom `oCxi~ aRniSnavs<br />

saTevzes~. 45<br />

44. saqarTvelos zogierT kuTxeSi cocxals eZaxian xramuls da<br />

kapoets.<br />

45. q. mirianaSvili, meTevzeobis SeswavlisaTvis saqarTveloSi.<br />

Tb. 1975. gv.48<br />

49


oCxos gansxvavebul etimologias gvaZlevs p. cxadaia.<br />

igi anviTarebs azrs, rom oCxe-oCxi unda ukavSirdebodes<br />

qarTulsa da zanurSi dacul Cix, Cex fuZes, romelic zogadad<br />

Semoragul, dasamwyvdev adgils gamoxatavs.<br />

dResdReobiT oCxi TandaTan idevneba, rogorc Tevz-<br />

Weris yofiTi tradicia, Tu ar CavTvliT md. mtkvris ramdenime<br />

sofels 46 , sadac saburavebiT kvlav misdeven oCxebis<br />

keTebas.<br />

fSebSi Tevzaoba<br />

_ rogor cnobilia Tevzebis didi nawili mravldeba<br />

gazafxulsa da SemodgomiT. am dros qviriTiT momwifebuli<br />

mdedri mdinareebidan fSebSi gadadis qviriTis dasayrelad<br />

da gamosazamTreblad. saukuneebis iqidan es<br />

periodi dRemde akrZalul drod aris gamocxadebuli,<br />

radgan TviT ugemrielesi Tevzic ki tofobis periodSi<br />

Zalze ugemuria, xolo zogierTi saxeobis Tevzi momwamvlelic<br />

ki.<br />

SemodgomiT fSebSi Sesvlisas Tevzi erT adgilas<br />

etaneba da gayuCebulia. zogjer xelis mokidebasac ver<br />

grZnobs isea gabuJebuli. im adgils sadac Tevzi iyris Tavs<br />

46. mtkvarze `oCxis~ mowyobis Tanamedrove xerxi gagvacno<br />

sof. qsanSi mcxovrebma robizon isakis Ze zangurma (daibada<br />

1952w.) misive TqmiT `mtkvarze cotaRa vinme awyobs oCxebs. me<br />

satvirTo manqanis ramdenime saburavis erTmaneTze dawyobiT,<br />

romelsac Zirze liTonis wvril bades amovakrav vavseb qvebiT,<br />

romelTa Soris darCenili adgilebi sakmaod didia. amas vakeTeb<br />

seqtemberSi. saaxalwlod saZmakacodan ramdenime biWi wavalT,<br />

amoviRebT `libiotkiT~ da ase mTeli erTi Tve qeifSi vatarebT<br />

zamTris yvelaze susxian dros.<br />

sof. qsanSive Sevityve, rom gaRma azerbaijanelebiT dasaxlebul<br />

sof. xidisyurSi, vinme Tavze xelaRebuli `TaTari xalila~ ketavs<br />

siganeze gasaWimi badiT md. qsans. iyenebs agreTve eleqtro<br />

Soks badis magivrad. is mudmivi denis dartymiT Tevzs amwyvdevs,<br />

mdinaris ayolebaze aRar uSvebs raTa kilometr naxevrian monakveTze<br />

TavisTvis hqondes Tevzis maragi. sainteresoa, ratom ar<br />

aRkveTen kaspis raionis mesveurebi mdinare qsanze gadamTielis<br />

aseT Tavxedobas.<br />

50


saTxari ewodeba. fSis mdore fskerze advilad SeamCnevs<br />

dakvirvebuli kaci _ naTxaria Tu ara. am dros Tevzaoba<br />

rogorc avRniSneT did danaSaulad iTvleba.<br />

qsanze, aragvze da liaxvze, roca oraguli kaspiis zRvidan<br />

Semodioda gacxovelebuli nadiroba hqodnaT ga-<br />

CaRebuli adgilobriv mosaxelobas. isini angariSmiucemlad<br />

xocavdnen gasamrvaleblad zRvidan Semosul oraguls.<br />

Zveli presis furclebi ara erT cnobas inaxavs aseT<br />

uamur ambebze: `didi ugnurobaa qviriTis dayris dros<br />

oragulis daWera. jer imitom, rom Tu qviriTi ar dayara,<br />

Tevzi saidamRa gamova. meoreT Tevzi samSvidobo adgils<br />

eZebs, rogorc yoveli suldgmuli Tavis Camomavlobis<br />

zrunvaSia, kargi mSvidobiani adgili uSovos da TviTonac<br />

damSvidebuli iyos qviriTis an kvercxis debis an mSobiarobis<br />

drosa.<br />

Cveni wylebi TevzeuliT da tyeebiT, frinveliT savse<br />

yofila da axla amitom daicala, rom xalxi ar ufrTxildeba<br />

droTi da udrooT Jletavs, Sebraleba da angariSi ar<br />

icis da bolos Sesabralisi TviTona xdeba Tavis uangari-<br />

So uazrobisagan~ 47<br />

aseT savalalo mdgomareobaSi oragulTan erTad misi<br />

`xorci-xorcTagani da sisxli-sisxlTagani~ ulamazesi<br />

kalmaxic iyo. magram dRevandeli gadasaxedidan im droebaSi<br />

ra uWirda kalmaxs, gasaWirSi dResaa. oraguls ki<br />

saqme ise gauWires, rom industriis pirmSo avWalisa da<br />

mingeCauris wylis kaskadebma saerTod `amoakveTina fexi~<br />

mtkvris auzSi. mxolod mosagonebladRa darCa qarTul<br />

sityvierebaSi erTi aseTi gamonaTqvami: `RmerTma gaumarjos<br />

im mamal oraguls, romelic amaRam aragvs auyveba,<br />

gudamayarTan mdedrs wamoeweva da Tavis guliswadis<br />

aisrulebs~-o. am sityvebs daaxloebiT 200 wliT uswrebda<br />

didi geografis vaxuSti batoniSviliseuli Sefaseba mTiuleTisa<br />

da misi aragvisa: `haviTa ars friad keTili Suenieri,<br />

wyaro _ wyliTa da mwuaniTa. wyalTa Sina kalmaxi,<br />

47. gazeTi `droeba~ 1880. №170. gv.1.<br />

51


mravalni, xorcni, Tevzni da frinvelni gemoianni, puri<br />

noyieri, agreTve qrTilica~. 48<br />

civ da JangbadiT mdidar wylebSi oragulis ltolva<br />

ufro metad nakarnaxevi iyo ara pirdapiri moTxovnilebidan<br />

aramed gamravlebis da STamomavlobis gadarCenis instiqtidan.<br />

swored am instiqtis gamo oraguli da kalmaxi<br />

metad Txel, meCxer wylebSi Sedioda saqviriTod, rac uadvilebdaT<br />

adamianebs maT daWeras. xSiri iyo SemTxvevebi,<br />

rom fon-TxelaSi da wyal-meCxer adgilebSi moxvedril 15-<br />

20 kilogramian oragulebs qalebi da bavSvebic ki iWerdnen.<br />

sof. balanSi mcxovrebi Temur raJdenis Ze balaSvili<br />

gadmogvcems, rom `papaCem Tedos safqvavi yria xozovlebis<br />

wisqvilze (sof. midelaanis pirdapir, md. qsnis marcxena<br />

napirze) ucbad wisqvili gaCerebula, gamovardnila<br />

gareT papaCemi da ras xedavs, erTi uSvelebeli oraguli<br />

rus gamoyolia da RarSi gaWedila. maSvinme wyali gadauketia,<br />

oraguli joxiT mouklavs da zugrze moukidia. Tevzi<br />

imxela yofila, rom kudis bolo quslebamde urtyamda<br />

Turme~.<br />

erTi gadmocemiT, qarCoxis cixis dasavleTiT md. qsnis<br />

marjvena sanapiroze, loTiSvili ninikas wisqvilze<br />

qalebs safqvavi hqonodaT dayrili. qsnis fon-TxelSi<br />

daenaxaT didi oraguli, romelsac muceli da layuCebi<br />

hqonoda marto wyalSi da veRar moZraobda. dauZaxiaT<br />

loTianSi wisqvilis patronisTvis, miSvelebia ninikac da<br />

ketebiT mouklavT qviriTiT gatenili Tevzi. 49 sof. ikoTSi<br />

mcxovrebi SoTa gigauri ixsenebs Tanasoflelis daTiko<br />

imnaZis monaTxrobs, rom `Rvinobis TveSi berikoanT Walebze<br />

urmiT mimavals fSanis wylebze uSvelebeli oraguli<br />

mouklavs barjiT, uremze daudvia, wamouRia da bolos<br />

dabla moaTrevdao~.<br />

48. qarTlis cxovreba. t. IV. yauxCiSvilis red. Tb. 19873. gv.356<br />

49. mTxrobeli ioseb giorgis Ze pavliaSvili daib. 1925w. s. pavliani<br />

52


qsnis zemo welze largvis-qarCoxSi sul ramdenime<br />

kaci Tu iyo, romlebic oragulebze profesional monadireebad<br />

CaiTvlebodnen. sof. midelaanSi ucxovria gigo<br />

midelaSvils (gogilaanT Stodan) romelic kargi mewisqvilec<br />

yofila da xeobaSi lxinis da Wiris sufrebisTvis<br />

dakveTebs iRebda. erTdroulad gameCxerebula TevzeuliT<br />

zahesis agebis Semdeg mdinareebi: qsani, aragvi, didi<br />

da patara liaxvi da mtkvris mTeli rigi Senakadebi. noyier<br />

da gemriel Tevzs miCveuli mosaxleoba kalmaxis, murwas<br />

da zogierT sarevela wvril Tevzis amara darCenilan.<br />

oraguli da kalmaxi TavianTi saukeTeso TvisebebiT,<br />

rogorc delikatesi Tevzebi erTmaneTs tols ar udebdnen<br />

da Tanabrad gabatonbuli mdgomareoba ekavaT rogorc mtkvris<br />

auzis ise Savi zRvispira mosaxleTa kvebis racionSi.<br />

saqarTveloSi wyalmomaragebis sistemiT gawyobil yvela<br />

cixe-simagreSi, wylis auzebSi hyavda cocxali kalmaxi da<br />

oraguli, rogorc sanovage sakvebi, simbolo qristianobisa,<br />

simbolo siZlierisa da sicocxlisa.<br />

gadmocemis Tanaxmad qsnis xeobis Sua welze mdebare<br />

uZlieres wirqvils cixes lekebi utevdnen. gardamavali<br />

upiratesobis meti veraferi ver moutania qarTvelTa<br />

sisxlis mwov `tkipebisTvis~ brZolis sam dRes. meoTxe<br />

dReze wirqvils cixeSi SexiznulT cocxali kalmaxi gadmougdiaT<br />

galavnidan da lekebic gasclian cixis misadgomebs.<br />

`miTxari lekma lamisyanaSi~,<br />

rogor mogtaca mgosani koxta<br />

da maT alyaSi Seni kalmaxi<br />

wirqvlis cixidan rogor gadmoxta~.<br />

dasZens muzamoreuli axalgoreli leqsSi `qsani meZaxis~.<br />

53


wirqvlis cixidan danaxuli qsnis xeoba<br />

wirqvlis cixis samalavSi mowyobili sakalmaxe auzi 230X3,7m.<br />

54


TovliT Tevzoba<br />

ver ityvis kaci, rom TovliT wylis daSroba da uwylo<br />

fskerze Tezvis akrefa nakleb Sromatevadi saSualebaa vidre<br />

TevzWeris sxva romelime xerxi.<br />

TovliT TevzaobisaTvis arCeven momcro mdinares,<br />

xevs. Tovli aranakleb 80-100 sm. simaRlisa unda iyos. Tvi-<br />

Ton mdinares ki ar unda hqondes yinuliani napirebi. cudia<br />

Tu Zlieri yinvebis mere mosul TovliT SevecdebiT<br />

wylis daSromas, radgan mdinaris 70% gayinulia. wyali ki<br />

daSreba, magram yinulis xorgebis qveS ver movixelTebT<br />

Tevzs. am xerxiT TevzWeras sul cota 2 kaci sWirdeba.<br />

gasaTvaliswinebelia is, rom Cven mier dinebaSi Cayril<br />

Tovls wylis didixniT Sekaveba ar SeuZlia. piriqiT, wylis<br />

Zala matulobs da Tu erTi dausxlta Tovlis barikadebs<br />

didi siswrafiT gaeqaneba win da napirebze dadebul<br />

Tovls gadalokavs, rac Semdgom Tevzaobis gagrZelebas<br />

aferxebs. kargia Tu mTis Relob-ferdodan dacurebul<br />

Tovlis sqeli fena devs wylis pirze, rac erTiorad gaaiolebs<br />

wylis daSrobas da ganapirobebs warmatebul TevzWeras.<br />

TevzaobisTvis saWiroa mxolod qoniT gagozili xis<br />

didi niCabi da sicivis amtanoba.<br />

aRniSnuli xerxiT TevzWeris saSualeba mxolod mTis<br />

patar-patara mdinareebzea SesaZlebeli, radgan didTovloba<br />

mTis regionisaTvis damaxasiaTebelia, xolo iq sadac<br />

naleqebi minimaluria an saerTod ar modis Tovlis<br />

saxiT, Tevzs yinulis moWriT iWeren. amgvari xerxiT Tevzaoba<br />

karg Sedegs iZleoda mesxeTSi: `zamTarSi SearCevdnen<br />

yure adgils, Semoafarebdnen mdinaris mxares garSemo<br />

bades. Wrian rkinis ketebiT yinuls da uSveben. miacureben<br />

bades ise, rom Ziri mihyveba fskers. bolos yinuli rom moi-<br />

Wreba darCeba mcire monakveTi, romelsac yuryujas eZaxian.<br />

aq aris mogrovili Tevzi, romlis amosayvanad saWiroa<br />

xolixi~. 50 (xolixi Cveneburad grZeltariani orkap joxze<br />

morgebuli patar bade)<br />

50. beriZe m. mebadureoba, Tevzis saxelebi. Tb. 2005. gv.27.<br />

55


godriT anu pirqceuliT Tevzaoba<br />

_ mtkvris auzis mdinareebis zemo welze didi xania<br />

aRar misdeven godriT anu pirqceuliT Tevzaobas. mas<br />

ufro Sua da bolo welze gamoiyeneben warmatebulad:<br />

mejudaze, tortlaze, lexuraze, narekvavze. qsnis toponimikaSi<br />

gvaqvs TevzTan dakavSirebuli hidronimebi,<br />

kerZod qarCoxis xeobaze fiqsirdeba `murwaTxevi~ da `konofiso~.<br />

am ukanasknelis etimologia adgilobriv uxucesebisTvisac<br />

gaugebaria. sabas leqsikonSi koni `quemodan<br />

aRmavlis Tevzis sapyrobi godriT pirSeqceulTa~-s niSnavs.<br />

gamodis, rom koniT Tevzaoba igive pirSeqceuli godriT<br />

Tevzaoba gasul saukuneebSi qarCoxis mcxovrebTa<br />

saqmianobas ufro warmoadgenda vidre dRes. saba Tavis<br />

leqsikonSi pirSeqceulis ganmartebisas axsenebs `sasalikos~<br />

rasac Semdgnair ganmartebas aZlevs: `ars badeTa<br />

mosayreli adgili~ 51 . sinonimad asaxelebs `sapaluros~<br />

rasac Tavismxriv ase ganmartavs: `sapaluro ewodebis yovelTa<br />

sawylispirosa adgilTa TevzTa sapyrobelsa, xolo<br />

sasaliko, sada badeni esrolebian da moeyrebian~. 52<br />

toponimi `konofiso~ geografiulad mdebareobs sof.<br />

karelTkaris (Zveli vake) samxreT-aRmosavleTiT da ewodeba<br />

saxnavi miwis nakveTs, romelsac samxreTidan esaz-<br />

Rvreba xevi, sadac gavrcelebulia kalmaxi da murwa. savaraudod<br />

im saxnavi miwis monakveTSi mis mepatrones Cadgmuli<br />

eqneboda konusuri formis pirSeqceuli. gansxvavebiT<br />

dRevandeli mavTulis godrebisa romelic dawnuli<br />

unda yofiliyo Txilis an urZnis saxriT.<br />

axlo warsulamde godors ZiriTadad zRvis donidan<br />

1000 metris qvemoT mcxovrebni xmarobdnen. igi ori saxeobisaa:<br />

erTi _ romelic gankuTvnilia zemodan qvemoT<br />

51. sulxan-saba orbeliani, leqsikoni qarTuli. t. II. Tb. 1993. gv.<br />

47.<br />

52. qarCoxSi, kerZod sof. Tinikaanis CrdiloeTiT fiqsirdeba<br />

toponimi `saxalike~. sadac soflis mcxovrebni zafxulobiT<br />

agrovebdnen sazamTro SeSas.<br />

56


dinebas dayolili Tevzis dasaWerad da meore qvemodan zemoT<br />

dinebis sawinaaRmdegod aRmavali Tevzis dasaWerad. 53<br />

savele muSaobisas sofel muxranSi vnaxeT da suraTi<br />

gadavuReT aluminis mavTuliT moqsovil pirSeqceul<br />

godors, romelsac garda Sida qarTlis baris soflebisa<br />

mtkvris xeobis CaTvliT xmrobdnen faravnis, saRamos da<br />

tabawyuris tbebSi, `Zabrisebri godrebiT, sadamdec Sevidoda<br />

meTevze tbaSi Cadgamda. godris ZirSi misatyueblis<br />

garda qvebs alagebdnen, rom ar gadaadgilebuliyo. Cadgma<br />

niSnavda godris dawolil mdgomareobaSi datovebas~. 54<br />

SedarebiT martivad Tevzaobdnen lazebi. godriT, Tevzs<br />

RariTac iWerdnen.<br />

dasavleT saqarTveloSi da javaxeTSi `godris Cadgma~,<br />

_ midgma Tevzis dasaWerad scodniaT CanCqeris ZirSi.<br />

maRla asasvlelad amxtari Tevzi pirvelive cdaze iSvia-<br />

Tad ava, ukan Camovardninas ki godorSi cviva da veRar<br />

gamodis.<br />

facris Cadgma<br />

_ faceri ficris oTxkuTxa 1,50X1 metris zomis yuTia<br />

Zirze liTonis badiT. metwilad zemodan ficrebiT dafaruli,<br />

xSirad saketiT. mdinares an mis tots almacerad<br />

gaRobaven msxvili qviT, lastebiT, xis foTliani totebiT<br />

da wylis aCqarebuli nakadi Caedineba facerSi. aRniSnuli<br />

meTodiT Tevzis Weras (maT Soris oragulisac) misdevdnen<br />

rogorc swraf mdinareebze ise mdore dinebebze, seqtembris<br />

dasawyisidan noembris dasawyisamde.<br />

53. amgvarad TevzWera imereTSi aRwerili aqvs vaxuSti batoniSvils:<br />

`Zabrian godors gazafxulze Zabriani TaviT wylis<br />

dinebis mimarTulebiT Cadgamdnen ise, rom wylis done Zabris<br />

naxvretis Suamde aRwevdes. Tevzi, romelic saqviriTod mdinaris<br />

dinebis sawinaaRmdegod micuravs moxvdeba Zabridan godorSi.<br />

54. m. beriZe, mebaduroba, Tevzebi, saxelebi, Tb. 2005. gv.24<br />

57


faceriT Tevzis Wera kargad aqvs dasuraTebuli vaJafSavelas<br />

bewinas magaliTze: `...bewina oqtomberSi facersac<br />

hmarTavda, saoragule facers, romelic mxolod<br />

dedal oragulebs iWerda, radgan mamlebi bewinas gakeTebul<br />

lastebze zeda xtebodnen. bewinas ukvirda, rom mamals<br />

oragulebs ver iWerda da arc icoda es garemoeba riT aexsna<br />

im dromde, vidre erTxel Rame layuCebiT lastze dakidebuli<br />

oraguli ar naxa; maSinRa mihxvda, rom dedali<br />

oragulebi dasustebis, gamxdrobis gamo Turme cvioden bewinas<br />

naostatar facerSi radgan jani aRar mosdevaT mamal<br />

oragulebiviT lastebze gadamxtariyvnen~. 55<br />

totis daSrobisas faceri karg saSualebad iTvleboda<br />

Tu ki mis miRma cecxlic daenTeboda. maSin erTianad gaikrifeboda<br />

Tevzi da faceric damZimdeboda. sinaTlis zemoqmedebis<br />

erT-erTi kargi magaliTia CangliT Tevzaoba,<br />

rac savele eTnografiuli kvlevisas sofel lamisyanaSi da<br />

muxranSi moviZieT.<br />

CangliT, barjiT da kaviT Tevzaoba<br />

SeiZleba darwmunebiT iTqvas, rom temperaturisa da<br />

Jangbadis Semdeg wylis binadarTa cxovreba yvelaze metad<br />

sinaTlezea damokidebuli. lifsitobis periodSi Suqis<br />

Zala imdenad didia, rom, mraval mSvidobian Tevzs aviwyebs<br />

sakvebsa da safrTxes. rac ufro mSieria miT ufro etaneba<br />

naTebas wylis binadari. saerTod Tevzebs aqvT sadReRamiso<br />

ganaTebis ciklis SegrZneba e. w. fotoperiodi. magaliTad<br />

kaSkaSa Suqi zamTarSi naklebad izidavs, vidre zafxulSi.<br />

sagulisxmoa, rom Tevzebi tofobisas (qviriTobisas) eridebian<br />

sinaTles, e. i. gamravlebis instiqti aviwyebT kvebas.<br />

55. vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb. 1987. gv.340.<br />

58


mokvlevisas mopovebuli informaciis Tanaxmad sof.<br />

lamisyanaSi dafiqsirda CangliT da barjiT Tevzis Weris<br />

xerxebi.<br />

md. qsanze RamiT karg Sedegs iZleoda CangliT Tevzaoba:<br />

aiRebdnen naxevarmetrian diametris, mucel Cazneqil,<br />

mrgval Tunuqis naWers, romlis kideebi amobrunebuli<br />

iyo 2-3 santimetrze. Sig CaanTebdnen cecxls. aRniSnuli<br />

Tunuqi oTxi wvrili jaWviT ekida or metrian joxze, romelic<br />

meTevzes xelSi horizontalurad ekava da dahqonda<br />

mdinaris napirze. sinaTliT aRgznebuli Tevzebi napirs<br />

etanebodnen, meTevzec ar ayovnebda da Cangals moxerxebulad<br />

urWobda. 56<br />

Canglis sidides ganapirobebda Tevzis saxeoba. Wanarze,<br />

kapoetze, wveraze patara Canglebi gamoiyeneboda,<br />

xolo oragulebze mozrdili grZeltariani Canglebi.<br />

mimsgavsebuli Tevzis saWeri xelsawyo davafiqsireT<br />

sofel muxranSic, sadac gasanaTeblad xmarobdnen martivad<br />

gakeTebul samxedro `baklaSkas~. Caasxavden navTs<br />

da bambis patruqs gaxvretil sacobidan amoatarebdnen,<br />

amagrebdnen 1,5 metri sigrZis joxze da mowyobilobac<br />

mzad iyo.<br />

rac Seexeba Cangals, qsnis xeobaze mas zogi barjs eZaxis,<br />

muxranSi`Stikavoi lafatkiTac~ ukeTebiaT or, sam da<br />

oTx TiTianebi. dRes ukve Znelia daadginos kacma romeli<br />

barjia, romeli Cangali da romeli kavi, an xoWi da WvilTi.<br />

saqarTvelos yvela kuTxeSi sxvadasxva terminologiiT<br />

iyo cnobili TevzWeris rkinis iaraRebi. qarTuli enis<br />

ganmartebiTi leqsikonis rvatomeulSi sityva `barji~<br />

ganmartebulia rogorc rkinis kaviani joxi, romelic ixmareba<br />

Tevzis saWerad, 57 saba barjs ase ganmartavs: `kapia-<br />

56. lamisyanaSi yofnisas erT-erTma informatorma gviTxra:<br />

lamisyanelebs cud moTevzeebad gvTvlian. mezobel sofelSi<br />

xSirad gaigonebT Cveni misamarTiT naTqvams: lamisyanaSi Tevzs,<br />

rom daiWeren pirvel rigSi jiSs ki ara wonas kiTxulobeno.<br />

57. qarT. enis ganmartebiTi leqsikoni t. I. Tb. 1950. gv. 985<br />

59


saoragule kavi. qsnis xeoba. sigrZe 1,20 sm.<br />

ni joxi, gina saTevzao xoWi, 58 xolo xoWis<br />

ganmartebas ase iZleva: `WvilTi rkinis<br />

barji saTevze~. 59 zemoTxsenebuli es ori<br />

ganmartebiTi leqsikoni erTmaneTTan winaaRmdegobaSi<br />

modis. rvatomeulis mixedviT<br />

rkinis kaviani joxi kapiani ver iqneba.<br />

kavi gamosadebia, xolo kapiani dasartymeli<br />

an Casartymeli, romelic naxevrad Wris Tevzs. vaJaseuli<br />

ganmartebiT barji _ `orTiT xeze gakeTebulia galesili<br />

rkina ise, rom zevidan dauSvas kacma oraguls, mxolod<br />

naxevramdis gasWris, es ki sakmarisia, rom mokvdes.<br />

monadiresac es unda mxolod Suaze rom gaapos, maSin Sei-<br />

Zleba naxevari wyalma moitacos~. 60<br />

Cveni azriT barji rkinis kavi ver iqneba, igi gamosadebi<br />

iraRi ar unda iyos, ise, rogorc kavi CasarWobi iaraRi<br />

ver iqneba.<br />

oragulze saukeTeso sanadiro iaraRad iTvleboda<br />

rkinis kavi, romelsac aragvze Cangalsac eZaxdnen. kavi<br />

daaxloebiT 10 milimetriani diamtris mrgvali rkina iyo.<br />

magrdeboda 5-6 metris sigrZis bambukis an Txilis joxze.<br />

oragulze monadire, amRvreuli wylis siRrmeSi kavs<br />

zurgiT win da wveriT ukan mdinaris dinebas daayolebda.<br />

morevebSi piraRma gatvrenil oragulze rbilad Sexebisas<br />

swrafad Seatrialebda wveriT win Tevzisken da didi<br />

ZaliT gamohkravda Tavisken. wamogebul nadavls napirze<br />

gamoaTrevda da qviT moklavda. saoragule kavis erTi egzemplari,<br />

romelic gavrcelebuli iyo liaxvis, qsnisa da<br />

58. s.s. orbeliani, leqsikoni qarTuli. t.I. Tb. 1991. gv 96.<br />

59. s.s. orbeliani, leqsikoni qarTuli. t.II. Tb. 1991. gv 428.<br />

60. vaJa-fSavela, Txzulebani, Tb. 1987. gv.339.<br />

60


aragvis auzSi, daculia axalgorSi.<br />

qsnis xeobis istoriis,<br />

arqeologiisa da arqiteqturismuzeum-nakrZalis<br />

fond-sacavSi. (sigrZe<br />

1m.20sm. sainventaro №2298)<br />

saoragule kaviT Tevzaobisas<br />

aragvze damatebiT<br />

xmarobdnen wvril joxs _<br />

wkeplas, romlis daxmarebiT<br />

jer Tevzs poulobdnen<br />

mere ki kavs gadauwvdendnen<br />

da gamosdebdnen. oragulis<br />

dasaWerad am xerxis gamoyenebaze<br />

kargad wers bunebis<br />

mesaidumle vaJa-fSavela.<br />

`...bewina aragvze xelSi<br />

Cangals da saxres daiWerda da dauwyebda Zebnas oraguls,<br />

saxris SexebiT ise atyobda, rogorc xeliT. mousvamda<br />

saxres roca darwmundeboda, rom oragulia, varaudiT,<br />

`andiT~ gadaawodebda Cangals, gamohkravda, Cangali<br />

gverdSi moedeboda oraguls da rkaliviT moxrils gamoa-<br />

Trevda mSralze~.<br />

rogorc avRniSneT ganaTebis faqtori sayovelTaod<br />

dadasturebulia warmatebuli TevzWerisaTvis. amitomacaa,<br />

rom am meTods xSirad mimarTaven Tevzaobisas. xelovnur<br />

Suqs umetesad etanebian sinaTleSi mcxovrebi Tevzebi,<br />

gansakuTrebiT mdinareebSi mobinadreebi. iaponelma<br />

iqtiologebma daadgines, rom zogierTi zvigeni Tavisi<br />

manaTobeli TvalebiT izidavs msxverpls. loqo ulvaSebis<br />

Wiiseburi cmacuniT ityuebs sakbilos. aseve dadgenilia,<br />

rom wylis binadrebs izidavT musikac, oRond klasikuri.<br />

jazis xmaze Tevzebi frTxebian. qaSayebi da nafotebi wruwuneben,<br />

qarsalebi bzuian, loqo Rrutunebs an gminavs,<br />

delfinebi goWebiviT Wyipineben, murwa xrotinebs da sxva.<br />

61<br />

TevzWeris iaraRebi<br />

mxatv. konstantine varSaniZe


wylis mowamvliT Tevzis daWera<br />

Tevzis dasaWerad wylis mowamvlis xSiri SemTxvevebi<br />

fiqsirdeboda jer kidev sabWoTa xelisuflebis periodSi<br />

romlis gaaqtiurebac gamoiwvia qimiis ganviTarebam. manamde<br />

xSirad adgili hqonda dinamitiT afeTqebebs, Semdeg<br />

qloriT da sxva Sxam-qimikatebiT mdinareebisa da wyalsatevebis<br />

mowamvlas.<br />

wylis mowamvlis Tavdapirveli SemTxvevebi ukavSirdeba<br />

toqsikur mcenareebs, kerZod: Sqeres, iels, atams, lafans<br />

da kakals.<br />

samegreloSi wylis mowamvla TevzWeris uZveles xerxebs<br />

miekuTvneba. Tevzis mosawamlad iyenebdnen lafans.<br />

mis nedl Stoebs moxarSavdnen da Stoebianad wyalSi Caasxamdnen.<br />

mesxeTSiac yofla wylis mowamvlis xalxuri xerxi. Semoaclidnen<br />

kakals wengos, CeCqvavdnen da uSvebdnen patara<br />

ReleebSi.<br />

savele muSaobisas sof. muxranSi patara liaxvis xeobidan<br />

Casaxlebulma emzar Cxataurma gviTxra, rom `muxranis<br />

meurneobis atmis baRebidan mTaSi mimqonda konebad Sekruli<br />

atmis gasxlili totebi da kalmaxiT mdidar, patara<br />

xevSi vdebdi. naxevar saaTSi furCxvis Semdeg xevis bolos<br />

Cagebuli kapronis bade kalmaxiT ivseboda~. SedarebiT<br />

ukeTesi iyo saaraye qvabSi atmis xis Catenili nasxlavis<br />

naxarSis CaRvra patra xevebSi.<br />

Tevzis morfologia<br />

Tevzis warmoSobisa da ganviTarebis mTliani sura-<br />

Tis gadmocema metad rTulia, radgan paleontologiuri<br />

namarxebi Zalze mwir sabuTebs iZleva. zogierTi mkvlevaris<br />

azriT Tevzebi warmoSobilan mtknar wyalSi saindac<br />

isini TandaTanobiT zRvaSi gadasulan, rac akademikos l.<br />

62


ergis mixedviT ZiriTadad devonuri sistemis Sua periodSi<br />

unda momxdariyo.<br />

Tevzis klasSi gaerTianebulia daaxloebiT 20 000 saxeobis<br />

wylis cxoveli, romlebic erTmaneTisagan imdenad<br />

mkveTrad gansxvavdebian, rom saWiroa maTi klasebad dayofa.<br />

Tevzebis sacxovrebel garemos warmoadgens wyali,<br />

romlis gareSe arseboba isic metad mokle vadiT SeuZlia<br />

mxolod zogierT saxeobas, is iTvleba civsisxlian wylis<br />

xerxemlian cxovelad. sunTqavs layuCebiT. misTvis temperaturas,<br />

romlis meryeoba wyalSi ufro naklebia vidre<br />

xmeleTze didi mniSvneloba aqvs. maTi sxeulis temperatura<br />

damokidebulia garegan garemos temperaturaze. wylis<br />

temperaturis momateba iwvevs Tevzis gaZlierebul<br />

kvebas. Cqardeba sasqeso produqtebis momwifeba da a. S.<br />

temperaturis dakleba iwvevs aRniSnul movlenaTa tempis<br />

Semcirebas, xolo zogi Tevzis, magaliTad: oragulis, kobris<br />

Zils.<br />

Tevzis sxeuli TiTistarisebrad aris wagrZelebuli,<br />

gverdebidan gabrtyelebuli. mis formaze gavlenas axdens<br />

wylis moZraoba da misiT gamowveuli meqanikuri faqtori,<br />

agreTve wylis siCqare gansazRvravs farflebis ganviTarebas<br />

da safarvels.<br />

Tevzis sxeuli SeiZleba gaiyos sam nawilad: 1 _ Tavi;<br />

2-tani; 3 _ kudi. Tavsa da tans Soris sazRvars warmoadgens<br />

layuCis naprali, xolo tansa da kuds Soris analuri<br />

xvreli. Tavis wina nawilSi piri da wyvili nestoa moTavsebuli.<br />

Tevzis piris forma sxvadasxvanairia: ganivi, iribi,<br />

naxevarmTvarisebri da sxva. layuCis saxuravs ukana kideze<br />

Semovlebuli aqvs kanovani apki, romelic xels uwyobs<br />

sarqvelis mWidrod daxurvas. kudis farfli zog Tevzs<br />

mTliani aqvs, zogs _ orlapotiani.<br />

Tevzebi gansazRvrul adgilsamyofelTan Seguebis<br />

mixedviT iyofa Semdeg ZiriTad ekologiur jgufebad: I _<br />

zRvis Tevzebi _ binadroben mudam zRvaSi; II. mtknari wylis<br />

Tevzebi _ binadroben mudam mtknar wyalSi; III. gamsvle-<br />

63


Tevzis gazomvis sqema<br />

a-b mTeli sigrZe (absoluturi sigrZe); a-c sigrZe kudis farflis Sua<br />

sxivebis bolomde (sarewi sigrZe); a-d sxeulis sigrZe (sigrZe kudis farflis<br />

fuZemde), a-e Tavis sigrZe; f-g sxeulis udidesi simaRle; h-i sxeulis umciresi<br />

simaRle, k zurgis farfli; i mkerdis farfli; m muclis farfli; n<br />

analuri farfli; okudis farfli, p gverdis xazi; q analuri xvreli.<br />

li Tevzebi _ gamravlebisTvis zRvidan Sedian mdinareSi,<br />

an mdinaridan Cadian zRvaSi; IV. momlaSo wylis Tevzebi _<br />

binadroben zRvis gamtknarebul ubnebSi, iyofian momlaSo<br />

wylisa da naxevrad gamsvlel formebad. es ukanasknelni<br />

gasamravleblad Sedian mdinaris qvemo dinebaSi.<br />

Tevzebi irCevian rogorc siTbos moyvarul ise sicivis<br />

moyvarulebad. am ukanasknelTa kategorias miekuTvnebian<br />

qaSayisnairTa rigis oragulisebrTa ojaxi, romlis<br />

warmomadgenelTa umravlesoba binadrobs zRvaSi,<br />

saidanac saqviriTod Sedian mdinareebSi da xSirad maT<br />

saTaveebamde aRweven. zogi maTgani cxovrobs mdinareebSi<br />

da maRali mTebis tbebSi. Tavis mxriv oragulTa ojaxSi er-<br />

Tiandebian: 1. Cveulebrivi oraguli; 2. kaspiuri oraguli;<br />

3. Savi zRvis oraguli da 4. mdinaris kalmaxi.<br />

pirvel rigSi CvenSi gavrcelebuli mravali saxeobis<br />

TevzebSi yvelaze gemriels, samkurnalos da lamazs,<br />

bunebis marTlac saocrebas mdinaris kalmaxs SevexebiT,<br />

romliTac uSurvelad aris dajildovebuli Cveni<br />

64


mTis mdinareebi. mdinaris kalmaxis garda saqarTveloSi<br />

gavrcelebulia tbisa da cisartyela kalmaxi (ar igulisxmeba<br />

oraguli _ `zRvis kalmaxi~)<br />

mdinaris kalmaxi<br />

iSviaTi silamazisa da Zvirfasi xorcis gamo, erT-er-<br />

Ti mniSvnelovani adgili ukavia saqarTvelos mtknari wyalsatevebis<br />

Tevzebs Soris. kalmaxis aseTi silamaze, sxvadasxva<br />

feris da elferis pigmentebis (wiTeli, Savi, yavisferi,<br />

narinjisferi, limonis feri, Sindisferi da sxva)<br />

arsebobiT aixsneba.<br />

`kalmaxis Seferiloba metad did cvalebadobas ganicdis<br />

da umTavresad damokidebulia adgilsamyofelze,<br />

asakze, sqesze, weliwadis droze. sasqeso produqtebis mdgomareobaze<br />

da sakvebis Semadgenliobazec. axalgazrdebs<br />

laqebi ufro Ria ferisa aqvT vidre asakovnebs. gamravlebis<br />

periodSi ki ufro kaSkaSa Seferilobas Rebulobs,<br />

gverdebze mkrTali momwvano elferi gadakravs, zurgis<br />

mxare ufro muqia zogjer moSavo, muclis mxare vercxlisferi.<br />

mdinaris kalmaxis sigrZe 20-26 sm-ia. wona 100-400<br />

grami da metic~. 61 iSviaTad gvxvdeba 35-37 santimetris<br />

xolo woniT 1-2 kg-mde. mis ZiriTad sakvebs Seadgens sxvadasxva<br />

saxeobis Tevzi da wylis uxerxemlo cxovelebi.<br />

Zvlian TevzebSi kalmaxs oragulTan erTad mniSvnelovani<br />

adgili uWiravs. saqarTvelos mtknar wylebSi<br />

gvxvdeba sami saxis kalmaxi: 1. mdinaris; 2. tbisa da 3. cisartyela<br />

kalmaxi, romelic Semoyvanilia Cr. amerikidan.<br />

kalmaxs gaaCnia rogorc layuCis ise ybebis, enis, sasis<br />

Zlieri kbilebi. is moyvarulia JangbadiT mdidari civi<br />

wylebis. kargad egueba mdinaris Cqar dinebas. SeuZlia 4-5<br />

metriani CanCqeris dabrkolebis daZleva, Tu wylis done<br />

61. r. baxtaZe, kalmaxi. Jurnali `nadiroba~ 2008. 6<br />

65


vardnis adgilze minimum 50-70 santimetria. kalmaxs zRvis<br />

donidan 2800 metr simaRleze SeuZlia asvla. mas mxardamxar<br />

misdevda dasavleT saq-Si wvera, aRmosavleTSi murwa.<br />

Tumca is bolomde partniorobas ver uwevs, misdevs maqsimum<br />

z.d. 1400 metramde. amis zeviT kalmaxi mTis Smagi mdinareebisa<br />

da xev-xuvebis erTpirovnuli lideri da batonpatronia.<br />

zRvis donidan rac ufro maRla binadrobs kalmaxi<br />

miT ufro samkurnalo da gemrielia. amis dasturad<br />

gadmocema gveubneba, rom avadmyofi daviT qsnis erisTavi<br />

sistematiurad miirTmevda Jamuris xeobaSi daWeril kalmaxs.<br />

swored misive miTiTebiT mis mkurnals i. a. giulden-<br />

Stedts largvisSi yofnisas 1772 wlis 29 ivniss `zemo qsnidan~<br />

miarTves sasargeblo, yuaTiani kalmaxi da cimori.<br />

kalmaxisTvis wylis optimaluri temperatura 8-16 0 ,<br />

ufro maRali temperaturisas roca naklebia agreTve<br />

Jangbadi, midis ufro zemo dinebaSi. ikvebeba mwerebiT,<br />

maTi matlebiT, kibosnairebiT, WiebiT. misi sayvareli saWmelia<br />

sansala anu Rortavi (RorTava). nawilobriv eweva<br />

mtaceblur kvebas umetesad tbebsa da wyalsacavebSi. Wams<br />

Tevzebs, maT Soris Tavisive jiSis patara kalmaxebs da oragulis<br />

qviriTs: `Tu oraguli yvela juris wvril Tevzsa<br />

hylapavs da aCanagebs, samagierod es wvrili Tevzebi qaravnad<br />

am dros oraguls Tan dasdevs da Zalian bevrs qviriTs<br />

uWamen. oragulis qviriTs ufro kalmaxi emtereba. oraguli<br />

amas hxedavs, kargad hgrZnobs da albaT amitom hmalavs<br />

wyalSi, qviSaSi da qvebSi hflavs qviriTs, rom advilad ar<br />

SeuWamon Tevzebma~. (vaJa-fSavela, oragulis cxovreba)<br />

kalmaxi garemo pirobebis mixedviT viTardeba. tbaSi<br />

kalmaxi gacilebiT male da didi, daaxloebiT 3-4 kg-mde izrdeba.<br />

gavrcelebulia evropaSi, mcire aziaSi, kavkasiaSi,<br />

iranSi, mesopotamiaSi, CrdiloeT afrikaSi. saqarTveloSi<br />

farTodaa gavrcelebuli, umetesad binadrobs mTis mdinareebsa<br />

da tbebSi. mdinareebis umetesobaSi cxovrobs<br />

mxolod zemo dinebaSi, mtkvari, alazani, iori, rioni. zog<br />

66


mdinareSi vrceldeba mTel sigrZeze mtkvarTan SeerTebidan<br />

alpur zonamde: liaxvi, qsani, aragvi, Tumca am bolo<br />

dros Jinvalidan mcxeTamde iSviaTad. agreTve gvxvdeba<br />

tbebSi: tabawyurSi, faravani, saRamo, riwa, erwo. 62 wyalsacavebSi:<br />

xramis Tbilisis, sionis, Saoris da sxva.<br />

sqesobriv simwifes kalmaxi aRwevs 3-4 wlis asakSi.<br />

qviriTobs seqtembridan maisamde. tofobisTvis irCevs mTvarian<br />

Rames iwyebs mzis Casvlisas da amTavrebs gaTenebisas,<br />

Txelwylian, qva-qviSian adgilebSi. wylis 4-8 0 temperaturisas.<br />

yris 500-1000 qviriTamde, inkubaciis periodi<br />

65-200 dRea, rac damokidebulia wylis gansxvavebul temperaturaze.<br />

misi qviriTis diametri 4-6 milimetramdea.<br />

qviriTs yris Tavis amoTxril ormoSi da ganayofierebis<br />

mere faravs qviSiT. 63 lifsitebi mxolod Svidi-rva aseuli<br />

iCekeba, am ukanasknelidan ki zrdasrul asaks mxolod 20dan<br />

50-mde lifsita Tu aRwevs. kalmaxis sicocxlis xangrZlivoba<br />

10-12 welia.<br />

mdinaris kalmaxi mfrTxalia. meTevzis danaxviT<br />

gamowveuli SiSi, daaxloebiT naxevar saaTSi gauvlis<br />

da mxolod Semdeg Tu gaagrZelebs wylis zedapiridan<br />

62. bevrs da maT Sors qsnis xeobis baris soflebis mcxovrebT<br />

hgoniaT, rom mTis ulamazesi kalmaxi yelis tbaSic mravldeba<br />

da izrdeba, rac mxolod Rimilis momgvrelia. yelis tba vulkanur<br />

zeganzea zR. d. 2921 m. simaRleze. sarkis farTobi 1.28 km 2 .<br />

udidesi siRrme 63 m. saSualo 24.7m. 7-8 Tve gayinulia. wyali mtknaria.<br />

tba sazrdoobs Tovlis miwisqveSa da wvimis wyliT. Tevzi<br />

ar aris.<br />

63. kalmaxi saqviriTed ormoebis amoTxras farflebis moZraobiTac<br />

axerxebs. qviriTi viTardeba qviSa wayril bnel ormoebSi,<br />

an lodebis qveS, sadac wyali JonviT gadis da uzrunvelyofs<br />

rogorc Jangabdis, ise sxva gazebis miwodebas ganayofierebuli<br />

qviriTisaTvis. Semodgomaze dayril qviriTidan adre<br />

gazafxulze, iCekeba 13-15 mm.-is sigrZis embrionebi. maT didi<br />

sayviTre parki aqvT, sadac moTavsebulia cximovani wveTebi,<br />

romliTac organizmi 2-3 kviris ganmavlobaSi ikvebeba. am dros<br />

isini gverdze an mucelze wvanan. sayviTre parkis SewovasTan<br />

erTad kalmaxis lavrebi budobidan gamodian da damoukideblad<br />

iwyeben sakvebis motacebas. am dros isini swrafad dacuraven da<br />

sakvebsac advilad iWeren.<br />

67


mwerebis, Wuprebis, Wiebis, siRrmeSi ki sansalebisa da lifsitebis<br />

Wamas. (ar ikvebeba 3 gradusis qveviT da 18 gradusis<br />

zeviT). rac ufro izrdeba miT ufro mtacebeli xdeba,<br />

zogjer TanamoZmeebsac ar indobs. advili SesaZlebelia<br />

did kalmaxs patara kalmaxi upovoT mucelSi. is vertikalze<br />

150 gradusze xedavs, xolo horizontalze 160-170<br />

gradusze, amasTanave axlomxedvelia da msxverpls erT<br />

metr radiusSi amCnevs. amitom satyuariani ankesi axlos<br />

unda CaugdoT. ufro kargad amCnevs moZrav siluetebs.<br />

kalmaxs iyeneben mdinaris wylis siwmindis indikatoradac<br />

_ Tu sisufTavea saTavisken micuravs, Tu mavne nivTierebebi<br />

Seeria qveviT daqandeba.<br />

Zvel wignebSi aRniSnulia, rom kavkasiaSi adgilobrivi<br />

wiTeli, TeTrzoliani WiebiT, zogjer cxvris, Zroxis<br />

nedli xorciT bevr kalmaxs iWerdnen. wvrili kalmaxebi<br />

gamudmebiT dadian mdinareSi, zeviT-qveviT sakvebis ZebnaSi.<br />

didebi ZiriTadad mdinareTa mosaxvevebSi, morevebSi<br />

dadarajebulni arian qvebTan, kunZebTan, fesvebTan.<br />

kalmaxi Cqar wyalSi advilad etaneba satyuaras. nelSi akvirdeba,<br />

SeiZleba ukanac gadmoagdos, maT Zalian aSinebT<br />

setyva, qvebis gruxuni, am dros SesaZlebelia xeliTac<br />

daiWiros kacma napirze.<br />

kalmaxi saqarTveloSi odiTganvea popularuli. masze<br />

mravali moTxroba da leqsia dawerili.<br />

trfobis cremlebad, margalitebad,<br />

qsani qarafebs daekideba,<br />

aaxmaurebs sajixveebs da<br />

kalmaxebs cecxli waekidebaT. (v.q.)<br />

qsnis kalmaxi Tavisi feriT (pigmenturi xalebiT) da<br />

gemoTi gansxvavdeba aragvis, didi da patara liaxvis kalmaxisagan.<br />

kerZod zemo welze mkveTri wiTeli winwklebiT,<br />

naklebad sriala kaniTa da Savi feriT, qsnis Sua welze ki<br />

kalmaxisaTvis tanis da winwklebis Ria feria damaxasiaTebeli.<br />

68


qarTvelma mkvlevarma vaxuSti batoniSvilma,<br />

romelmac aRwera me-18 saukunis saqarTvelo, misi flora<br />

da fauna, bevri sagulisxmo da angariS gasawevi cnoba<br />

dagvitova mdinareebsa da tbebze da maT iqtiofaunaze.<br />

vaxuSti qarTlSi gansxvavebuli Seferilobis kalmaxs<br />

asaxelebs: `varianis fSani da axaldabisa am fSansa Sina ipyrobs<br />

kalmaxi yviTeli da friad kargi~. 64 rogorc Cans wi-<br />

Tel da Sav winwklebian kalmaxis garda yviTeli kalmaxic<br />

yofila qarTlSi gavrcelebuli.<br />

vaxuStis TqmiT `yarabulaxis xeobaSi Savwyaros orive<br />

mxirdan mdinare gamodis, romelic savsea kalmaxiT~.<br />

samxreT mdinaris kalmaxi misive cnobiT _ Savia, xolo<br />

CrdiloeTis _ TeTri. Tu gadaviyvanT CrdiloeTis kalmaxs<br />

samxreTis mdinareSi _ gaSavdeba. xolo samxreTisas<br />

CrdiloeTis mdinareSi gaTeTrdeba.<br />

64. qarTlis cxovreba t. IV, gv. 368. Tb. 1973.<br />

70


69<br />

mdinaris kalmaxi<br />

oraguli<br />

murwa<br />

mtkvris wvera<br />

fiCxuli (kapueti, xramuli)


Tevzaobis Semdeg<br />

aragvis xeoba, xadis CanCqeri<br />

70


tbis kalmaxi: warmoSobili unda iyos mdinaris kalmaxisgan.<br />

misgan gansxvavdeba SeferilobiT. Savi laqebi<br />

aqvs da didi zomis sxeuli. sigrZiT saSualod 50-60 sm-s<br />

aRwevs. woniT 4-6 kg-s. (iSviaTad 100-120 sm-s. woniT ki 15-<br />

20 kg-s) tofoba (qviriToba) seqtembridan Tebervlamde<br />

grZeldeba. qviriTs yrian iq sadac wylis temperatura<br />

3-10 0 C Soris meryeobs. misi lifsitebi mdinaris kalmaxis<br />

lifsitebisnairad Wamen mwerebs da maT Wuprebs, lokokinebs,<br />

kibosnairebs, WianWvelebs, xolo mozardi kalmaxi<br />

mtacebeli xdeba da umTavresad Tevzebsa da bayayebs<br />

etaneba.<br />

cisartyela kalmaxi: iseve, rogorc Cveni mdinaris<br />

kalmaxi mtknari wylis binadaria. mis samSoblod iTvleba<br />

Cr. amerika (aliaskidan meqsikamde). igi gavrcelebulia<br />

wynari okeanis sanapiroebis mdinareebsa da tbebSi. 1882<br />

wels kanadidan aklimatizebuli iqna evropis, aziis, avstraliis,<br />

afrikis mTel rig qveynebSi. yofil sabWoTa kav-<br />

SirSi, 1936-1940 wlebSi moaSenes leningradisa da kurskis<br />

olqebSi, krasnodaris mxareSi, estoneTsa da ukrainaSi.<br />

saqarTveloSi cisartyela kalmaxi 1952 wels kurskis<br />

olqidan gadmoiyvanes da afxazeTSi md. Savwyalas napirze<br />

mowyobil kalmaxis saSen tborebSi moaTavses, saidanac<br />

Semdeg SavwyalaSi gavrcelda. mogvianebiT gadayvanili da<br />

moSenebuli iqna Tbilisis, tyibulis, kumisis, Saoris wyalsacavebSi<br />

da ruisis saklamaxe meurneobebSi.<br />

cisartyela kalmaxs gverdebze TiTo-TiTo cisartyelas<br />

msgavsi farTo xali gasdevs da swored aqedanaa warmo-<br />

Sobili misi saxelwodeba. is ori wlis asakamde Zlier hgavs<br />

mdinaris kalmaxs.<br />

cisartyela kalmaxi civi wylis moyvarulia. cxovrobs<br />

mdinareebSi da nakadulebSi, oRond Cveni mdinaris kalmax-<br />

Tan is ufro amtania. advilad egueba Tbil wylebs. itans<br />

4-30 0 -mde siTbos. saerTod ki misTvis normalur temperaturad<br />

20 0 -iTvleba, maSin rodesac Cveni mdinaris kalmaxi<br />

wylis 14-15 0 temperaturis dros saTaveebisaken iwevs, sa-<br />

72


dac wylis temperatura dabalia. garda amisa cisartyela<br />

kalmaxi swrafad izrdeba, Tumca imave sakvebiT ikvebeba<br />

roTac Cveni mdinaris kalmaxi. sqesobrivad mwifdeba 3-4<br />

wlis. nayofiereba saSualod aRwevs 500-2500 qviriTamde.<br />

mravldeba sxvadasxva qveyanaSi sxvadasxva dros, imis<br />

mixedviT Tu sad rogoria wylis temperatura. qviriTs<br />

yris mdinaris Txel da Cqar dinebis qva-qviSian adgilebSi.<br />

dedali kalmaxi qviriTs marxavs, igi fskeruli _ arawebovania,<br />

moyviTalo narinjisferi, diametriT 4-6,5 mm-mde.<br />

misi inkubacia grZeldeba 1,5-2 Tvemde wylis temperaturis<br />

mixedviT. larvis mier yviTris Sewova xdeba 7-14 dRis ganmavlobaSi.<br />

izrdeba 50-90 santimetramde. woniT 0,8-1,6 kilogramia,<br />

iSviaTad 6 kilogramianebic xdebian. xelovnur<br />

tbaSi ori wlisa aRwevs 350-450 gramamde, 3 wlisa 1-1,2 kgmde,<br />

4 wlisa 2 kg-mde kvebis pirobebis mixedviT.<br />

Tavisi Tvisebebis gamo cisartyela kalmaxi Zvirfasi<br />

sarewao, satbore Tevzia, xolo mdinaris kalmaxi ZiriTadad<br />

sasporto Tevzia, Tumca am bolo dros gonebadayandebuli<br />

adamianebi umowyalod anadgureben Cveni bunebis<br />

siamayesa da simdidres _ wiTelvarskvlavebian kalmaxs,<br />

uromlisodac Cveni qsani, aragvi, liaxvi da aTasi sxva mdinare<br />

Tu wyaro-xevebi aseTi keklucebi, gulis da gonebis<br />

momajadoeblebi aRar gveqneboda.<br />

monadireTa da meTevzeTa wreSi mdinaris kalmaxisa<br />

da oragulis (zRvis kalmaxis) saerTo warmoSobis sakiTxi<br />

yovelTvis kamaTis sagania xolme. 65 aq Sevecdebi Cveni<br />

mkiTxvelisTvis naTeli gavxado aRniSnuli sadavo sakiTxi<br />

risTvisac citirebas gavukeTeb zoologiis institutis<br />

mecnier-TanamSromlis m. demetraSvilis mosazrebebs.<br />

rogorc ukve avRniSneT CvenSi kalmaxi warmodgenilia<br />

4 ekologiuri formiT: mdinaris, tbis (tbaSi yvelgan cisartyela<br />

kalmaxi ar aris), cisartyela kamlmaxi da zRvis<br />

kalmaxi (oraguli) oTxive formis kalmaxis genotipi anu<br />

65. rogorc bevrgan ise sof. lamisyanaSic mcxovreb meTevze<br />

gia qenqaZes miaCnia, rom kalmaxi da oraguli warmoSobiT sul<br />

sxvadasxva saxeobis Tevzebi arian.<br />

73


memkvidreobiTi safuZveli erTnairia, Tumca fenotipurad<br />

anu garegani niSan-TvisebebiT gansxvavebulni arian.<br />

maTi formis Camoyalibeba garemo pirobebzea damokidebuli.<br />

saxeldobr: Tu is mdinareSi gaizarda, maSin mdinaris<br />

kalmaxad Camoyalibdeba, Tu tbaSi an wyalsacavSi moxvda,<br />

tbis kalmaxad gadaiqceva da Tu zRvaSi icxovrebs _ zRvis<br />

kalmaxis anu oragulis saxes miiRebs. aRsaniSnavia, rom<br />

oraguls das. evropis qveynebSi (inglisi, germania da sxva)<br />

zRvis kalmaxs uwodeben.<br />

kalmaxi da oraguli, rom erTiani ojaxis warmomadgenelia<br />

imiTac dasturdeba, rom isini Tavisuflad ejvarebian<br />

erTmaneTs da maTi najvari anu hibridi iseTive nayofieria.<br />

amitomac oragulis qviriTs xSirad anayofiereben<br />

kalmaxis spermiT. kalmaxisa da oragulis erTianoba<br />

dasturdeba sqesTa SefardebiTac. saxeldobr, sqesmwife<br />

oragulebSi, romlebic gasamravleblad zRvidan mdinare-<br />

Si Sedian sWarbobs mdedrobiTi sqesi (80-90%), xolo mdinaris<br />

kalmaxebSi _ piriqiT, mamrobiTi sqesi metia.<br />

kalmaxis intensiuri zrdis unari, istoriulad didi<br />

wyalsatevebis pirobebSi gamomuSavebuli Tvisebaa da mas<br />

es dRemde aqvs SenarCunebuli. kalmaxis romeli lifsitac<br />

ar unda gamovzardoT patara wyalSi igi mainc mcire<br />

zomisa darCeba msgavsad mdinareSi gamozrdili kalmaxisa,<br />

xolo did wyalSi _ didi zomisa gaxdeba. 66 sagangebo cdebiT<br />

dadgenilia, rom gamoCekidan 5 wlamde mdinareSi namyofi<br />

oraguli sigrZiT saSualod 14 sm-s ar aRemateba, xolo<br />

igi erTi wlis ganmvlobaSi zRvaSi 56 sm-mde izrdeba. aseve<br />

intensiurad izrdeba wyalsacavebSic. 67<br />

oraguli qviriTidan gamoCekis Semdeg, erT an ramdenime<br />

wels rCeba mdinareSi Semde ki midis zRvaSi, iqac<br />

rCeba erT an ramdenime wels. ZiriTadad ikvebeba TevziT,<br />

izrdeba intensiurad da gamravlebis mizniT, ubrundeba<br />

mSobliur mdinares. aRsaniSnavia, rom sxvadasxva mdin-<br />

66. kaspiis oraguli woniT aRwevs 51 kg-s. tabawyuris tbis kalmaxi<br />

10.5 kg-s. mdinaris kalmaxi _ 0,5 kg-s.<br />

67. ix. Jurnali `nadiroba~. 2007. № 8. gv.30<br />

74


aresTan dakavSirebuli oraguli erTmaneTisgan gansxvavdeba<br />

zrdis tempiT, qviriTis raodenobiT, sasicocxlo<br />

ciklis mdinareuli da zRviuri stadiis xangrZlivobiT,<br />

mdinareSi Sesvlisa da qviriTobis periodiT da zogierTi<br />

morfologiuri niSniTac ki, araerTgvarovani bunebiT<br />

xasiaTdeba kalmaxic. yovelTvis didia interesi kalmaxisa<br />

da oragulis naTesauri kavSiris Sesaxeb. am sakiTxiT<br />

specialistebis garda dainteresebulia bunebis moyvarulTa<br />

farTo masebi. Tumca isini zogjer cdebian, roca am<br />

sakiTxebze msjeloben.<br />

cnobili iqTiologi g. baraCi Tavis monografiaSi<br />

`Savi zRvis kumJa (oragula kalmaxi)~ _ kalmaxs arqmevs<br />

`binadar kumJas~, xolo oraguls _ `gamsvlel kumJas~, anu<br />

zRvis kalmaxs. Tu kumJa mdinareSi an tbaSi izrdeba da iqve<br />

mravldeba, is kalmaxad iwodeba. Tu zRvaSi wava maSin oragulis<br />

saxels atarebs da mainc orive SemTxvevaSi is kum-<br />

Jaa.<br />

Savwyalas sakalmaxe meurneobis mdinaris tipis auzebSi<br />

Catarebuli cdebiT dadasturebulia, rom erT wlamde<br />

asakis kalmaxis da oragulis lifsita erTmaneTisagan ar<br />

gansxvavdeba. rogorc kalmaxis, ise oragulis qviriTidan<br />

gamoCekil individebs erTnairad SeuZliaT zRvaSi moxvedrisas<br />

oragulad gazarda, xolo mdinareSi darCenisas _<br />

kalmaxad Camoyalibeba.<br />

kalmaxis oragulad da oragulis kalmaxad gazrdis<br />

damajerebeli faqtebi aqvT, agreTve frang, germanel,<br />

Sotlandiel, axalzelandiel specialistebs.<br />

patara da Cqar mdinareSi neli zrdiT xasiaTdeba aramarto<br />

adgilobrivi binadari kalmaxi, aramed misi gamsvleli<br />

formac e. i. namdvili oraguli, romelic qviriTidan<br />

gamoCekis Semdeg, ramdenime wlis ganmavlobaSo mdinareSi<br />

rCeba. 68<br />

aRsaniSanvia, rom kalmaxisa da oragulis xorcis feri<br />

da gemo ZiriTadad damokidebulia sakvebze. magaliTad<br />

68. m. demetraSvili, kalmaxi da oraguli. Jurnali `nadiroba~<br />

2007 №8. gv.13<br />

75


kibosnairebiT mkvebavi kalmaxis xorci vardisferia. amrigad<br />

zemoaRniSnuli dakvirvebebi saSualebas iZlevian,<br />

kalmaxisa da oragulis erTianobaSi davinaxoT maTi ormagi<br />

buneba _ kalmaxSi kalmaxis bunebis garda oragulis<br />

bunebacaa da piriqiT.<br />

kalmaxis etimologia<br />

saqarTvelos wyalsatevebSi ori saxeobis endemuri<br />

jiSis kalmaxia, gavrcelebuli _ wiTelwinwklebini anu<br />

mTis kalmaxi da Savwinwklebiani anu tbis kalmaxi. kavkasiaSi<br />

am saxeobis Tevzs kalmaxs da iSxans uwodeben. es<br />

orive sityva sparsuli enidanaa gavrcelebuli. jer `kalmaxi~<br />

ganvmartoT. `sparsul enas asobgera `k~-ar gaaCnia,<br />

mis magivrad xmaroben `x~-s da `q~-s. `kal~ _ sparsulad<br />

ikiTxeba rogorc `xal~. xali ki sparsulSic da qarTul-<br />

Sic erTnairi mniSvnelobiT ikiTxeba. `mah~ _ Tevzia, e.i.<br />

kalmaxi anu xaliani Tevzi. rac Seexeba `iSxans~, sparsulad<br />

`iS~ _ igive `fiS~ _ Tevzia, xolo xani mogexsenebaT Tavads,<br />

lords niSnavs. amgvarad iSxani iTargmneba rogorc<br />

Tavadi Tevzi~. 69<br />

sityva kalmaxi mWidrod damkvidrda Cvens leqsikaSi,<br />

miuxedavad imisa, rom qarTul dialeqtebSi mas ramdenime<br />

sinonimi aqvs. aleqsandre neimani `qarTul sinonimTa<br />

leqsikonSi~ gvamcnobs: `kalmahi _ gelaqnuri, iSxani, baxtaki~<br />

(gv.244). mTiulebi da fSavelebi kalmaxs moixsenieben<br />

rogorc gelaqnuri, aseve winwkalad. svanebi kalmaxs<br />

`Tuzs~ _ uwodeben.<br />

kidev erTi saintereso cnoba: sityva xizilala,<br />

romelsac mogexsenebaT qarTvelebi zuTxisa da oragulis<br />

qviriTs vuwodebT, arabul samyaroSi kalmaxi hqvia. Tu ratom<br />

damkvidrda am mniSvnelobiT CvenSi, daudgenelia.<br />

69. ix. Jurnali `nadiroba~ 2008 №4. gv. 32<br />

76


sityva kalmaxi qarTul enaSi ise lamazad da moxdenilad<br />

Cajda, rom es saxeli mogvevlina, rogor hidronimTa<br />

ise istoriul-geografiul toponimebad. kerZod erT-er-<br />

Ti `kalmaxis wyali~ saTaves iRebs TurqeTis sazRvrebidan<br />

samxreT saqarTveloSi, aseve `kalmaxis wyali~ hqvia mdinares,<br />

romelic saTaves iRebs `eSmakis cixidan~ da agaras-<br />

Tan erTvis mtkvars marcxena napiridan.<br />

aseve kalmaxi udebs saTaves istoriul cixes _ kalmaxs,<br />

romelzec samcxe-saaTabagos aRwerisas, vaxuSti<br />

dasZens: `Woroxs moerTvis TorTomis mTidan gamomdinare<br />

wyali, am xevzed ars cixe kalmaxisa, romeli aRaSenes<br />

pitiaxSTa, did-Seni, magari da Seuvali. iyo saerisTao<br />

taosi~ (qarTlis cx. T. IV. 1973. gv. 683) kalmaxis cixe Semdeg<br />

kalmaxis saerisTaos centrad iqca: `Semdgomad erisTavman<br />

kalmaxisaman da grigol erisTavman awvies bagrat~. kalmaxis<br />

cnobili erisTavi da patroni aris sula kalmaxeli.<br />

oraguli<br />

iqTiologebi 28 saxeobis oraguls gamoyofen. CvenTan,<br />

saqarTveloSi oragulis ori saxeoba iyo gavrcelebuli<br />

_ kaspiis zRvidan da Sav zRvidan Semomavali. kaspiis zRvis<br />

anu mtkvris auzis oraguli TiTqmis yvela did da patara<br />

mdinareSi Sedioda: did da patara liaxvSi, mejudaSi,<br />

froneSi, lexuraSi, qsanSi, aragvSi, alazanSi da sxvagan.<br />

oraguli md. iorSi ar icoda, razec sainteresod wers va-<br />

Ja-fSavela, jer kidev Tamar mefis droindeli ambebidan:<br />

`mdinare iors, Tumc aragvis tolia, wvrili TevziT mdidari,<br />

magram radganac oraguli ar icis iors aragvis extibar<br />

ar aaqvs. _ kurTxeul Tamar mefes sdomebia Zalad<br />

gaeCina iorSi oraguli. amitom dedal-mamali oraguli<br />

Causmeinebia Tanac boloSi faceri Caudgams, magram oragulebi<br />

isev ukan dabrunebulan da facerSi Cacvinulan.<br />

ratom ar unda icodes iorma oraguli? _ kvirobda bewina.<br />

77


ioric mTis wyalia, qvebze da kldeebze modis, sasmelad<br />

aragvze naklebi ar aris, magram ar icis oraguli da ara,<br />

rom daamwyvdio, or dRes ver gasZlebs. mokvdebao~ (oragulis<br />

cxovreba).<br />

gansakuTrebiT gemrieli oraguli aragvSi yofila,<br />

romlis saxelidanac moisazreba TviT am Tevzis saxelis<br />

warmoSoba, rasac TviTon vaJa-fSavelac iziarebs: `...aq<br />

var dabadebuli, Cveni mSobeli deda aragvia: - saxelic oraguli<br />

aragvisgan dagvrqmevia. mixarian, me da Cemma Rmer-<br />

Tma, rom sxva saxeli ara gvqvian~. (oragulis cxovreba).<br />

Tumc gansakuTrebuli azric ikveTeba, razec mogvianebiT<br />

gveqneba saubari.<br />

kaspiis zRvis oragulma mtkvris zemo welze arseboba<br />

Sewyvita 1926 wlidan, roca zemo avWalis hidroeleqtro<br />

sadguri `zahesi~ aSenda, 70 xolo aragvis da mtkvris xerTvisamde<br />

anu mtkvris qvemo welze 1953 wlidan. 71<br />

oraguli zRvis binadaria, magram misi samSoblo<br />

swored mTis ankara xevebi da mdinareebia. zamTarSi Tevzi<br />

zRvaSi ikvebeba, rogorc mtacebeli, igi Tavs esxmis<br />

patar-patara Tevzebs da zoma-wonaSi swrafad matulobs.<br />

gazafxulobiT an zafxulis dasawyisSi, winaparTa saukunovan<br />

instiqts damorCilebuli, oraguli Tavis mSobliur<br />

mtknar wyals ubrundeba da iq qviriTobs. tofobis Semdeg<br />

igi imdenad sustdeba, rom farflebis qnevac ki uWirs.<br />

zRvisken faqtiurad mdinaris dinebas miaqvs. am periodSi<br />

oraguli xSirad iRupeba. Tu gaumarTlebs da xelaxla<br />

zRvis sivrceSi amoyofs Tavs, igi droTa ganmavlobaSi<br />

70. amierkavkasiaSi pirveli mZlavri hidro el. sadguri aSenda<br />

zemo avWalaSi. daiwyo 1922 wels. pirveli rigi 1927 w. gadaeca<br />

saeqspluataciod. sruli simZlavriT zahesi amuSavda 1938w.<br />

wliuri gamomuSaveba 203 mln.kvt.sT; kaSxalis simaRle 34 metri.<br />

saderivacio arxis sigrZe 3 km.<br />

71. wyalsacavi md. mtkvarze Seiqmna mingeCauris hesis kaSxliT<br />

(azerbaijani) aivso 1953-1959 wlebSi. farTi 605 km 2 . sigrZe 70<br />

km. maqsimaluri sigane 18 km. siRrme minimaluri 27 m. aigo energetikis,<br />

sof. meurneobis da wylis transportis ganviTarebis<br />

mizniT. wyalsatevidan gayvanilia zeda yarabaRisa da zeda Sirvanis<br />

arxebi.<br />

78


iRdgens dakargul Zalebs da SesaZlebelia erTxel kidev<br />

daubrundes mSobliur mdinares. 72<br />

oragulis zurgi muqi nacrisferia, lurji _ foladis<br />

elferiT. gverdebi da muclis mxare movercxlisfero<br />

_ TeTri. sxeulze Savi laqebi. umetesad gverdiTi xazis<br />

zeviT. TavTan gverdebze ufro msxvili, muqi laqebia. sigrZe<br />

aRwevs 110 sm-mde. wona 24 kg-mde. iSviaTad mets.<br />

oraguli gamsvleli Tevzia. gasamravleblad Semodioda<br />

kaspiis zRvidan da faravda mtkvris auzis yvela<br />

mdinares. qviriTobs weliwadSi erTxel _ SemodgomiT.<br />

mdinareebSi da maT Soris liaxvSi, qsanSi, aragvSi rCeboda<br />

maisidan noembramde (giorgobamde). mdinareebSi lifsitebi<br />

rCebodnen 2-3 wlamde, Semdeg Cadiodnen zRvaSi, sadac<br />

intensiurad ikvebebodnen, izrdebodnen da iqidan erTi an<br />

ramdenime wlis Semdeg brundebodnen mSobliur adgileb-<br />

Si.<br />

oraguli anu zRvaSi binadari kalmaxi Tavisi ZirTadi<br />

formis _ mdinaris kalmaxisagan gansxvavdeba swrafi zrdiT,<br />

maRali nayofierebiT, sxeulis formiT, SeferilobiT,<br />

rac gamowveulia zRvis Taviseburi pirobebis gavleniT.<br />

mdinareSi yofnisas ikvebeba kibosnairebiT, mwerebiT,<br />

matlebiT, wyalSi Cacvenili WianWvelebiT, xolo zRvaSi<br />

ZiriTadad ikvebeba TevzebiT (qafSia, qarsala) da uxerxemlo<br />

cxovelebiT. misi zrda mdinaresa da zRvaSi sakmaod<br />

gansxvavebulia. mdinareSi izrdeba nela, xolo zRvaSi<br />

swrafad. sqesobrivad mwifdeba 3-4 wlis asakSi. zRvaSi er-<br />

Ti-ori wlis yofnis Semdeg.<br />

mdinareSi Sedian jer msxvili individebi 80-100 sm.<br />

sigrZisa Semdeg mcire individebi 50-60sm. sigrZisa. 73 mdinareSi<br />

qviriToba grZeldeba seqtembridan Tebervlamde,<br />

(mdinareTa zemo welze da mTis mdinareebSi oqtombramde).<br />

72. nacvalaZe k., saqarTvelos xerxemlianTa cxovelTa samyaro.<br />

Tb. 2004. gv.19<br />

73. qsanSi, aragvSi, liaxvSi zRvidan Sesvlas iwyebda maisis<br />

bolos. mcxeTamde pirvelad wamosuli TiTo-orola individi<br />

aRwevda TebervalSi. zahesis aSenebamde adioda axalcixis zeviT<br />

sof. xerTvisamde.<br />

79


oragulis saqviriTe adgilebi ganlagebulia mdinaris Sua<br />

da zemo dinebebSi, Txelwylian, qva-qviSian adgilebSi.<br />

kalmaxis msgavsad qviriTs yris Tavismier, zogjer mamris<br />

mier amoTxril ormoSi. wylis 4-8 0 temperaturisas.<br />

nayofiereba aRwevs 2,5-15,5 aTas qviriTs. oragulis qvri-<br />

Tis ganayofierebaSi monawileobs agreTve mdinaris kalmaxi.<br />

qviriTis ganviTareba damokidebulia wylis temperaturaze,<br />

9-10 0 temperaturisas inkubacia grZeldeba 40-50<br />

dRe-Rame.<br />

oragulisa da kalmaxis axalgazrda Taoba mdinareSi<br />

erTian fonds Seadgens, cxovrebis meore wels calkevdeba<br />

anu irCeva mdinareSi damrCen kalmaxad da zRvaSi Camsvlel<br />

oragulad, am dros saoragule mozardebi Rebuloben vercxlisfer<br />

Seferilobas da eSvebian zRvisken, rogorc wesi<br />

ZiriTadad midis mdedrobiTi sqesis individebi, rac Seadgens<br />

80-90%, xolo mdinareSi rCeba umTavresad mamrobiTi<br />

sqesi romlebic rogor avRniSneT kalmaxad rCebian da momavalSi<br />

anayofierebn oragulTa qviriTs.<br />

rogorc kalmaxs ise oraguls saukeTeso, kaloriuli,<br />

samkurnalo Tvisebebis gamo bevri mteri hyavs. stiqias-<br />

Tan erTad maT daundoblad anadgurebs faunis zogierTi<br />

warmomadgeneli (daTvi, melia, maCvi da sxva.) xolo maTi<br />

yvelaze didi mteri yovelTvis da yvelgan adamiania. gasul<br />

saukuneebSi siRaribesa da SimSils qarTveli glexi<br />

kalmaxisa da oragulis mopovebiT ebrZoda. glexTa siRaribeze<br />

da drodadro bunebis wyalobaze movusminoT 110<br />

wlis winandeli qarTul presas, romelic aragvis xeobaze<br />

mTiuleTis soflebs da iq mcxovreb glexTa mdgomareobas<br />

gvixatavs: ` es sam weliwadze metia mosavalma mTiuleTSi<br />

iklo, rom glexs saTesle xorbalic ki gamoelia da simindis<br />

zidvam kavkavidam cxovreba gaumwara. Tqveni mteri<br />

wreulac, rom beds emtyuna mTiuleTisTvis da mosavali<br />

rigiani ar mohsvlodaT... rogorc puris mosavalma, ise<br />

balaxma wreul unugeSod ar dagvtova da mSvenieri Tivebi<br />

daadgmevina glexebs.<br />

80


am zafxuls oraguli imdeni Semovida mtkvridgan am<br />

Cvens aragvSi. rom aqauri meTevzeebi TiTo oraguls, romelic<br />

20-35 girvanqa 74 gamodis saqarTvelos samxedro<br />

gzis sadgurebSi sam-oTx maneTad hyidian~. 75<br />

qarTul presaze da sxvadasxva monacemebze dayrdnobiT<br />

SeiZleba iTqvas, rom XIX-XX saukuneebis mijnaze TandaTan<br />

izrdeba oragulze fasebi, rac gamowveuli unda yofiliyo<br />

mtkvris auzSi am Tevzis SemcirebiT, Tavis mxriv<br />

mtkvarSi da mis SenakadebSi TvalSi sacemad oragulis<br />

Semcireba provocirebuli iyo rogorc brakonierebis ise<br />

Cveulebrivi moqalaqeebis gaaqtiurebiT. wina aTwleuleb-<br />

Si, rom bevrad meti oraguli iyo liaxvSi, qsanze, aragvSi<br />

vidre XX saukunis dasawyisisTvis naTlad Cans vaJa-fSavelas<br />

bunebis suraTSi _ `oragulis cxovreba~-Si. `winad,<br />

Zvel droSi auarebeli unda yofiliyo oraguli Turme<br />

patar-patara wylebSic ki iWerdnen; yvelas, mdidars Tu<br />

Raribs jgufad Senaxuli hqonda oragulis xorci wliTiwlobamde<br />

da dRes ris tanjva-wvalebiT unda ipovno TviT<br />

aragvSi oraguli rom daiWiro. ...gaswyda Tevzi! am ociormoci<br />

wlis Semdeg iqneba oraguli TvaliT dasanaxavad<br />

gvenatrebodes~... samwuxarod acxadda vaJas winaTgrZnoba<br />

da 10 wlis mere, 1922 wels (`oragulis cxovreba~ daiwera<br />

1912w.) marTlac sanatreli gauxda mosaxleobas oragulisTvis<br />

Tvalis Sevlebac ki.<br />

Tevzis deficitma fasebis zrda gamoiwvia, kerZod:<br />

1886 wels mTiuleTSi Tu `TiTo uSvelebels oragulSi aTs<br />

Saurze mets ar iZlevian meduqneebi da CarCebi~, maSin 1901<br />

wlisTvis 8-14 kilogramian oraguls samxedro gzis sadgurebSi<br />

sam-oTx maneTad hyidian.<br />

oraguli yvelgan germiel Tevzad iTvleba da yvela<br />

kontinentis wylebSi gxvdeba. ar aris mxolod ekvadoris<br />

siaxloves, radgan mas Tbili wyali ar uyvars.<br />

74. erTi girvanqa udris 96 misxals. e.i. 409.5 grams. 20 girvanqa<br />

udris 8 kg-s da 190 grams, 35 girvanqa _ 14 kg-s da 332.5 grams.<br />

75. gazeTi `iveria~ 1901w. №199.<br />

81


ogorc qarTvelTa kvebis kulturidan ise istoriidan<br />

naTlad Cans, rom kalmaxi da oraguli didad dafasebuli<br />

yofila Cveni winaprebis mier. cnobilia, rom aRm.<br />

saqarTveloSi kaspiis zRvis oraguli Semodioda da qar-<br />

Tuli da ara marto qarTuli sufris mSveneba iyo. Zlierni<br />

ama soflisani mas cocxlad inaxavdnen WebSi. istoriam<br />

Semogvinaxa erTob saintereso ambavi imaze Tu rogor ixsna<br />

qsnis oragulma maSindeli qarTlis mefis daviT V-is<br />

(1505-25 ww.) Zma bagrat ufliswuli da misi samuxranbatonos<br />

qarTveloba avgiorgisa da kaxel TanamemauleTa risxvisagan.<br />

`1512 w. qarTlis mefis umcrosma Zmam bagratma saufliswulod<br />

muxrani da Sida qarTlis sadroSos spaspetoba<br />

iTxova. samagierod kaxeTis mefe avgiorgisTan SebrZoleba<br />

ikisra. daviTi daTanxmda Zmas. bagratma qsnis<br />

cixe saufliswulo mamulebis miRebisTanave aago. roca<br />

avgiorgim cixis agebis ambavi gaigo wamovida jariT da cixes<br />

alya Semoartya. alya sam Tves gagrZelda magram uSedegod.<br />

avgiorgim bagrats dacinviT Rvino gaugzavna da Seu-<br />

Tvala: _ Sen mefis Ze xar da ramdeni xania Rvinis gemo ar<br />

ginaxavso. bagrats WaSi ki cocxali oraguli hyavda, gaugzavna<br />

oraguli da Tan SeuTvala: _ sami Tvea qsanze dgaxar<br />

da oraguli ar gigemiaT. aha, es cocxali igemeo. avgiorgi<br />

darwmunda, rom cixe uzrunveyofili iyo sanovagiT, alya<br />

moxsna da ukuiqca~. 76<br />

oraguli da kalmaxi rogorc ukve avRniSneT saukeTeso<br />

TevzTa siis TavSi arian moxvedrilebi. kaSxlebis Senebasa<br />

da eleqtrofikacias Sewiruli oragulis xelovnuri<br />

moSeneba daiwyes, maSindeli sabWoTa kavSiris bevr respublikaSi<br />

da maT Soris saqarTveloSic. kerZod _ das.<br />

saqarTveloSi aSenda Savi zRvis oragulis mosaSenebeli<br />

sarewao qarxana Savwyalaze (afxazeTi). aRmosavleT saqarTveloSi,<br />

Sida wyalsatevebSi Tevzis maragis gadidebis<br />

mimarTulebiT muSaoba daiwyo jer kidev 1928 wlidan,<br />

76. saq. istoriisa da kulturis ZeglTa aRweriloba t. 5, Tb. 1990<br />

gv. 326<br />

82


odesac mtkvris zemo dinebisaken gasamravleblad momaval<br />

oraguls gza gadauRoba zahesis jebirma, maSin Seiqmna<br />

oragulis saSeni nataxtarTan (iarseba 1941 wlamde.)<br />

1933 w. TevzsaSenebi Camoyalibda tabawyuris da faravnis<br />

tbebze xolo 1958 w. Tbilisis wyalsacavze, 1969 w. xramis<br />

wyalsacavze. sarewao oragulis xelovnurad moSenebaze<br />

ufro naTeli warmodgenisTvis citirebas movaxdenT<br />

erTi sagazeTo statiidan, romelic Savwyalaze kalmaxisa<br />

da oragulis mosaSenebel meurneobas exeba:<br />

`Savi zRvis sanapiroze mdinareSi xelovnurad aSeneben<br />

da zrdian oraguls, roca is daaxloebiT 100 grami gaxdeba,<br />

facers kars gauReben da haida _ gasasuqeblad oragulis<br />

qaravnebs zRvaSi uSveben. gava dro, dazrdili da<br />

dasuqebuli, namdvil oragulebad qceuli Tevzebi kvlav<br />

mSobliur mdinares daubrundebian qviriTis dasayrelad.<br />

xom ar ggoniaT, rom gza aerevaT da sxva mdinareSi Sevlen?<br />

qaravnebad darazmulni mxolod mSobliur mdinares<br />

monaxaven da aRma ahyvebian.<br />

marTlac, rom kargi sanaxavia, oragulebis dabruneba.<br />

am procss meTevzeebi da iqtiologebi tofobas-qviri-<br />

Tobas eZaxian. saocrad lamazia satofod gamzadebuli<br />

oraguli. am periodSi buneba sagangebod rTavs mas. cisartyelas<br />

yvela feriT brwyinavs da elavs imis ganTqmuli<br />

xalebi~.<br />

im oragulTa STamomavlebi, romelTac ukanasknelad,<br />

mSenebare zahesis kaSxali gadalaxes darCnen mtkvris zemo<br />

dinebaze aragvSi, qsanSi, liaxvSi da sxvadasxva did da patara<br />

wylebSi. maT TavianT STamomavlebTan erTad ramdenime<br />

wels kidev gauZles brakonierebs da wyaldidobebs.<br />

maTi genofondi wliTiwlobiT mcirdeboda da pataravdeboda<br />

maTi STamomavloba.<br />

mtkvridan qsanSi da iqidan cxrazmulaSi Sesuli oragulis<br />

erT egzemplarze gviambo axalgorelma mTis kacma<br />

fedra (didi) CitiSvilma (daibada 1926wels) `8-9 wlis mo-<br />

CeCili balRi viqnebodi, kargad maxsoms, Samadgoma iyo.<br />

erTma Cveneburma cixe Citianelma, koWlma kacma _ nika<br />

83


CitiSvilma, udrood gardacvlili Svilis qelexisTvis<br />

`ToxTuras wisqvilTan~ cxrazmulaSi nakafi toti eyara<br />

da im totebSi dagubebul wyalSi gaCxerili oraguli mokla~.<br />

dRes-dReobiT saqarTveloSi oragulis Semcirebis<br />

gamo, garda zogierT patara, kerZo tborebisa, sarewao<br />

Wera ar xdeba. adre misi mopoveba (XXs. 50-60-ian wlebSi)<br />

wliurad aRwevda 90 centeramde. dReisaTvis kerZo satbore<br />

meurneobaSi xdeba rogorc oragulis ise kalmaxis<br />

moSeneba.<br />

oragulis etimlogia<br />

_ oragulis saxelis warmomavlobasTan dakavSirebiT<br />

mkvlevarTa azri orad iyofa: erTni ganmartaven, rom oraguls<br />

saxeli md. aragvidan warmosgdebao. (aragvi-aragvuli-oraguli,<br />

sadac xmovani `a~, `o~-m Secvala) am mosazrebas<br />

safuZveli samecniero lietraturaSi vfiqrob vaxuSti<br />

batoniSvilma Cauyara, xolo TviT am mdinarem saxeli<br />

swrafi dinebidan miiRo, romelic ar gvida xeobas. `xedav<br />

ara gvis es wyali am xevTa! aramed ese mdinare urgebi, Tevzni<br />

Tvinier oragulisa, ararai da igica Jamad~. 77 e. i. es<br />

mdinare _ aragvi gamousadegari, urgebi garda oraguli-<br />

Ta, oRond isic periodulad _ `Jamad~. 78<br />

zogierT mkvlevarTa mosazrebiT oraguls md. aragvidan<br />

ar unda hqondes saxeli miRebuli da ai ratom: mtkvridan<br />

oraguli aRm. saqarTvelos TiTqmis yvela mdinareSi<br />

Sedioda, iseT patara mdinareSic ki, rogoricaa frone. mas<br />

77. batoniSvili vaxuSti `aRwera samefosa saqarTvelosa~. qarTlis<br />

cxovreba. t. IV. Tb. 1973. gv. 350-51.<br />

78. vaxuSti batoniSvili, mTiuleTis aRwerisas, aragvis zemoT<br />

moyvanil daxasiaTebis Semdgom iZleva aseT suraTs: `haviTa ars<br />

friad keTili da Suenieri, wyaro-wyliTa da mwuaniTa. wyalTa<br />

Sina kalmaxi, mravalni, xorcni, Tevzni da frinvelni gemoianni~...<br />

(iqve gv.356)<br />

84


yvelgan oragulad moixseniebdnen. dasafiqrebelia isic,<br />

rom alaznis amave saxeobis Tevzs adre `goWalas~ uwodebdnen!<br />

da kidev, Tu saxeli oraguli mdinare aragvidanaa<br />

nawarmoebi, maSin am saxeobis Tevzs dasavleT saqarTvelo-<br />

Si ratom sxva saxeli ar daerqva?! loqos magaliTad aRm.<br />

saqarTveloSi am saxeliT, das. saqarTveloSi ki Rlavad<br />

moixsenieben.<br />

`Cveni azriT oraguli am saxeobis Tevzs daerqva ara<br />

mdinaris saxelidan, aramed misi bunebis wyalobiT. orguli<br />

xom orbunebiania. is rogorc mtknari wylis aseve mlaSe<br />

wylis binadaria e. i. masSi ori bunebaa Carguli. anu `oradaa<br />

rguli~, radganac ori gansxvavebuli wylis binadaria.<br />

mogexsenebaT, qarTuli fonemi ramdenime Tanxmovans<br />

erTad ver itans da droTa ganmavlobaSi romelime Tanxmovani<br />

ikargeba. am SemTxvevaSi `oradrguli~, sadac sami<br />

Tanxmovani _ `d~, `r~ da `g~ erTadaa, savaraudod `d~ da<br />

`r~ daikargeboda da darCa `g~ da am saxeobis Tevzs qar-<br />

Tul leqsikaSi ewoda oraguli~. 79<br />

murwa<br />

saqarTvelis ulamazes xeobaTa mdinareebSi gavrcelebul<br />

kekluc kalmaxs gverds umSvenebs da swraf mdinare-<br />

Ta zvirTebSi did simaRleebze mxardamxar mihyveba murwa,<br />

romelsac mxolod qarTlSi _ kaspidan borjomamde<br />

cimorsac eZaxian.<br />

murwa amierkavkasiis endemuri formaa: saqarTveloSi<br />

binadrobs mtkvarSi da mis SenkadebSi: did da patara liaxvSi,<br />

froneSi, mejudaSi, lexuraSi, qsanSi (adis lomisis xevis<br />

SesarTavamde z. d. daaxloebiT 1400 metr simaRlemde 80 ),<br />

79. koWlaSvili n., oragulis Sesaxeb. Jurnali `nadiroba~ 2008.<br />

№2. gv.34<br />

80. qsnis zemo welze qarCoxSi fisqirdeba (sof. balaanSi) murwasTan<br />

dakavSirebulia hidronimi `murwaT xevi~. gadmocemiT<br />

85


alazanSi (Sedis pankisis xeobamde), jandaris tbaSi da sxva<br />

wylebSi. misi sxeuli wagrZelebulia, TiTistariseburi,<br />

Subli amozneqili, dinji, mogrZo tuCebi Zlier ganviTarebuli,<br />

qveda tuCi samad gayofili, Tvalebi patara, ori<br />

wyvili ulvaSi, ukana SedarebiT grZeli.<br />

biologiurad reofiluri formaa _ amjobinebs mdinaris<br />

Cqar, qva-qviSian adgilebs. ikvebeba ZiriTadad<br />

mwerebiT da maTi matlebiT, kibosnairebiT, detritiT da<br />

sxva. sqesobrivad mwifdeba 2-3 wlis asakidan. tofobs maisivnisSi<br />

mdinaris qva-qviSian fskerze. 81 qviriTis raodenoba<br />

aRwevs 3000-23000-mde.<br />

saqarTvelos wylebSi raodenobis simciris gamo sarewao<br />

mniSvneloba ar aqvs, iWeren sxva TevzebTan erTad. gemriel<br />

Tevzadaa miCneuli qsanze da bevr sxva xeobebSi.<br />

m. beriZis ganmartebiT `murwa~ da `wvera~ erTi da<br />

igivea. wveras ZiriTadad dasavleTSi eZaxian (imerlebi),<br />

aRmosavleT saqarTveloSi ki murwas. gasaTvaliswinebelia,<br />

rom liaxvis midamoebSi murwas cimorsac uwodeben. 82<br />

mtkvris wvera (dedali murwa)<br />

gavrcelebulia saqarTvelos mtknar wylebSi, xSirad<br />

mtkvarsa da mis SenakadebSi: xrami, algeTi, aragvi, araqsi,<br />

liaxvi, borjomi, focxovi, axalqalaqis wylebi, iori,<br />

alazni. mcirea tbebSi da wyalsacavebSi: jandaris, faravnisa<br />

da saRamos tbebSi. xramis, Tbilisisa da sionis wyalsacavebSi.<br />

cnobilia agreTve azerbaijanis wylebSi.<br />

mtkvris wvera mtknari wylis Tevzia. amjobinebs Cqar<br />

dinebas, naklebad egueba mdgar wylebs, axasiaTebs sqesobrivi<br />

dimorfizmi _ dedali 3-4 jer didia mamalze. deda-<br />

glexebs Zvel droSi, maRali mTis nakadulSi unaxavT aRniSnuli<br />

jiSis Tevzi.<br />

81. rogorc kalmaxi, oraguli da sxva bevri Tevzi _ murwac<br />

goraobiT iSorebs qviriTs tofobisas.<br />

82. gelaSvili l. saubrebi Tevzebze, Tb. 1982. gv. 43<br />

86


li sqesobrivad mwifdeba 3 wlis asakidan, mamali 2 wlidan.<br />

sqesmwife mamlis minimaluri sigrZe 10 sm. wona 12 grami.<br />

dedalisa _ 15 sm. wona 70 gr. mravldeba aprilis bolodan<br />

Sua agvistomde. qviriTs yris sam jerad. nayofiereba aRwevs<br />

24 aTasamde, qviriTis diametri 1,94-2,24 mm-mdea, ikvebeba<br />

benTosiT da nawilobriv wyalmcenareebiT. mis kvebaSi<br />

zoobenTosidan mTavaria, ruiselebi, kibosnairebi, dRiurebi.<br />

raodenobis simciris gamo sarewao mniSvneloba ar<br />

aqvs, is sportuli TevzWeris erT-erTi saintereso obieqtia.<br />

iWeren rogorc fskeruli ise tivtiviani mowyobilobiT.<br />

umetes SemTxvevaSi satyuaras dinebaze gayolebiT.<br />

mdinareze TevzaobisTvis yvelaze mosaxerxebeli fskeruli<br />

mowyobiloba, mokle saTevzao joxi da uinercio koWia.<br />

ZiriTadi Zua sasurvelia iyos 0.25-0.35mm.<br />

murwaze Tevzaobisas ZiriTadad cxovelur satyuaras<br />

iyeneben: nakelis Wias, buzis matls, lokokinas xorcs, qerqiWamias<br />

da sxva. Tevzi mohkidebs Tu ara pirs satyuaras<br />

maSvinve Zlierad swrafad qaCavs Zuas, zustad am drosaa<br />

saWiro joxis swrafi da Zlieri amokvra. igi advilad ver<br />

sZvreba nemskavs Tu wamoego, radgan qseli da dakunTuli<br />

tuCebi aqvs.<br />

fiCxuli (kapoeti, cocxali, xramuli, lurja)<br />

_ fiCxuli farTod gavrcelebuli Tevzia. piri ganivi<br />

aqvs, qveda tuCi dafarulia rqovani garsiT da win gafxianebulia.<br />

riTac advilad fxeks qvebze da sxva sagnebze<br />

modebul wyalmcenareebs. ori mokle ulvaSiT, Subli<br />

odnav amozneqili, zurgi kefis ukan odnavaa SetyleJili.<br />

sxeuli TiTistariseburi, wina nawili sqeli, maRali, ukana<br />

nawili SedarebiT wvrilia da dabali. kudis farfli sakmaodaa<br />

amoWrili. Tavze, Sublze, dingze gamravlebis dros<br />

uCndeba rqovani borcvakebi, zurgis mxare muqia, gverdebi<br />

muqi nacrisferi, iSviaTadaa movercxlisfero, muceli<br />

moTeTro-moyviTalo elferiT. analuri farflebi xSir-<br />

87


ad mowiTalo elferiT, sigrZe 50 sm-mdea, wona 0,5 kg-dan<br />

2,5 kg-mde 83 xSirad gvxvdeba patarebi.<br />

fiCxuli aRm. saqarTvelos wylebSi gvxvdeba TiTqmis<br />

yvelgan _ mtkvari da misi Senakadebi: xrami, algeTi,<br />

aragvi, qsani, liaxvi, focxovi, alazani, iori. tbebi _ jandaris,<br />

bazaleTis. wyalsacavebi _ Tbilisis, sionis. saqarTvelos<br />

garda gvxvdeba azerbaijanis wylebSi.<br />

es xuTi saxelis matarebeli Tevzi binadrobs rogorc<br />

mdinareebSi ise tbebsa da wyalsacavebSi. ikvebeba wyalmcenareebiT,<br />

detritiT da maTTan Seyolili cxoveluri<br />

organizmebiT. lifsitebi ikvebebian planqtonuri organizmebiT.<br />

mcenareul kvebasTan SefardebiT axasiaTebs<br />

sakmaod grZeli nawlavi, romelic sxeulis sigrZes aRemateba<br />

3,5-12,5-jer. muclis apki aqvs Savi.<br />

xramuli tbasa da wyalsacavSi izrdeba ufro swrafad,<br />

aRwevs did zomas, vidre mdinareSi. is sxvadasxva adgilebSi,<br />

garemo pirobebis mixedviT, sqesobrivad mwifdeba<br />

sxvadasxva asakSi 2-5 wlamde. qviriTobs maisidan agvistomde<br />

Txelwylian qva-qviSian adgilebSi. wylis 12-20 0<br />

temperaturis dros. nayofiereba mdinareSi aRwevs 6-30<br />

aTas qviriTs, tbaSi da wyalsacavSi 90 aTasamde. tofobs<br />

ramdenime jerad. qviriTis diametri 0.6-1.0 mm-mdea. Canasaxis<br />

ganviTareba 15 0 temperaturisas grZeldeba 8-10 dRe-<br />

Rames.<br />

fuCxuli gemrieli yuaTiani Tevzia, rac qarTul sufraze<br />

odiTganve cnobilia `cocxalis~ saxelwodebiT.<br />

mas saqarTveloSi gasuli saukunis 40-ian wlebidan 80-ian<br />

wlebamde Sida wyalsatevebis Tevzis mopovebaSi erT-erTi<br />

mniSvnelovani adgili ekava. misi wliuri mopoveba aRniSnul<br />

periodSi Seadgenda 200-450 centners. amJamad fiCxulis<br />

anu xramulis maragi sakmaod Semcirebulia.<br />

fiCxuls iWeren mosasmeli, Casadgmeli, sasroli badeebiT,<br />

iyeneben gorul mosmas, yuris mosmas. dazamTrebisas<br />

mdinaris qvemo dinebisken mimavals iWeren faceriT, rac<br />

83. zrdadausrulebeli fiCxuls qarTlSi da maT Soris qsanze<br />

kapoets ar eZaxian, sanam ar miaRwevs garkveul zoma-wonas.<br />

88


amJamad akrZalulia. fiCxuli izamTrebs wyalqveSa ormoebSi<br />

Sejgufebulad, ris mixedviTac awyoben xelovnur<br />

ormoebs. e. w. oCxebs da masSi Sebudebul Tevzs iWeren zamTarSi.<br />

iyeneben nedls, zog adgilebSi agreTve Sebolils da<br />

damarilebuls. misi qviriTi gamravlebis dros Sxamiania.<br />

Wanari<br />

Wanari qarTul saxelmwifo wylebSi da sufraze pativsacem<br />

Tevzad iTvleboda, iTvleba da momavalSic ar<br />

dakargavs Tavis adgils, qarTvelTa kvebis racionSi. gamsvleli<br />

Tevzia da uyvars Cqari dinebebi. bunebis mesaidumlem<br />

vaJa-fSavelam mxatvrulad aRwera oragulisa da Wanaris<br />

`salam-qalami~.<br />

` _ moxvediT mSvidobiT, moxevdiT mSvidobiT, Zmobilebo,<br />

megobrebo: rogor Zviri sanaxavi gahxdiT?! _<br />

miesalma oragulebs Wanari.<br />

_ mSvidoba mogces RmerTma, keTili iyos Cveni mosvla<br />

da Seni daxvedra. sxvafriv rogor gikiTxoT, Wanaro,<br />

javaro, ar-avo, TevzTa mfarvelo karavo?! _ miesalmnen<br />

Wanars Tavis mxriv oragulebi: _ rogor scxovrob, mtrianoba,<br />

SiSianoba xom ar aris? (`oragulis cxovreba~.)<br />

aRwerilobis mixedviT Wanars ori wyvili ulvaSi aqvs.<br />

zeviTa ulvaSebi aRweven nestoebamde, an Tvalis Suamde.<br />

Subli brtyelia, farTo, kudis farfli Zlier amoWrili,<br />

89


zurgis mxare muqia, muceli moyviTalo, sigrZe 100 santimetri,<br />

wona 5-6 kg-mde.<br />

saqarTveloSi gavrcelebulia md. mtkvris auzSi. mtkvarSi<br />

gvxdeba axalcixemde, md. aragvis qvemo da Sua dinebaSi,<br />

xramSi, qsanSi, didsa da patara liaxvSi, alaznis qvemo<br />

da Sua dinebaSi, iorSi paldomde, binadrobs agreTve jandaris<br />

tbaSi, Tbilisis wyalsacavSi.<br />

arsebobs adgilobrivi binadari da gamsvleli forma.<br />

saq. wylebSi gvxvdeba mxolod adgilobrivi binadari.<br />

azerbaijanis wylebSi cxovrobs rogorc adgilobrivi ise<br />

gamsvleli forma. es ukanaskneli ZiriTadad imyofeba kaspiis<br />

zRvidan gamtknarebul adgilebSi da gasamravleblad<br />

Sedis mdinareebSi.<br />

ikvebeba wylis fskeris binadari uxerxemlo cxovelebiT<br />

(zoobenTosiT), lokokinebiT, mwerebis matlebiT,<br />

wyalSi Cacvenili xmeleTis mwerebiT: WianWvelebiT, kaliebiT,<br />

maxraTi, da sxva. sxvadasxva mcenareebiT, maTi<br />

TesliT da detroitiT. sakvebad iyenebs agreTve bayayebs,<br />

Tevzebs da sxva.<br />

sqesobrivad mwifdeba mamali 4 wlidan, dedali 5 wlidan.<br />

mravldeba maisidan agvistos bolomde. nayofiereba<br />

aRwevs 115 aTasidan 1 milion qviriTamde, romlis diametri<br />

1,17 milimetramdea. qviriTobs ramdenime jerad. Wera<br />

xdeba mosasmeli, Casadgmeli, sasroli badeebiT, venteriT,<br />

ankesiT da sxva. gemireli, cximiani Tevzia (4,5 -8,3%).<br />

gamoiyeneba nedli, damarilebuli, Sebolili, dakonservebuli.<br />

Wanari, sadac Wan-fuZe eTnonimia, xolo _ ar sufiqsi,<br />

_ ur, _ ul-i ki miuTiTebs warmomavlobiT kuTvnilebas<br />

niSnavs Wanurs, iseve rogorc xramuli niSnavs mdinare<br />

xramis Tevzs.<br />

90


gvelana (mkbenara)<br />

aRwerilobiT gvelanas sxeuli wagrZelebulia,<br />

gverdebidan SetyleJili. aqvs sami wyvili ulvaSi. erTi<br />

wyvili piris kuTxeebSi, ori wyvili dingis bolozea. kudis<br />

farfli momrgvalebulia. mis fuZesTan gawyvetili muqi<br />

zolia. zurgisa da analuri farflebis ukan met-naklebad<br />

ganviTarebuli kanovani qedia. sxeulis gverdebze 10-15<br />

muqi laqaa, sxeulis muq-nacsifer fonze oqros elferi<br />

gadahkravs, sigrZe 138 milimetramdea. wona 5 gramamde.<br />

saqarTveloSi binadrobs mdinareebSi: mtkvarSi, alazanSi,<br />

iorSi, did da patara liaxvSi, mejudaSi, froneSi,<br />

qsanSi 84 saZeguramde, aragvSi Jinvalamde, Tbilisisa da<br />

sionis wyalsacavebSi. erTnairad egueba mdinarisa da tbis<br />

pirobebs. ikvebeba cxoveluri benTosiT, planqtoniT da<br />

nawilobriv mcenareuli detritiT. mravldeba maisidan<br />

agvistos bolomde. nayofierebas aRwevs 2500 qviriTamde,<br />

rasac yris ramdenime jerad. ara aqvs sameurneo mniSvneloba,<br />

_ sarevela Tevzia.<br />

84. qsnis xeobis baris soflebSi anu dinebis qvemo welze gvelanas<br />

kbenarsac eZaxian. rogorc ikoTSi mcxovrebma SoTa isakis Ze<br />

gigaurma gviTxra gvelanas layuCebTan, gverdebze aqvs Zvlovani<br />

wamonazardebi. daWerisas Tevzi iCxvliteba da kbenis imitacias<br />

qmnis. amis gamoa, rom mas CvenTan mkbenarasac eZaxian.<br />

91


mtkvris cimori (fetvia, RomRoma, CoCia)<br />

cimoris kudi wvrilia, piri qvedaa. aqvs erTi wyvili<br />

ulvaSi. kudis farfli Rrmada aqvs amoWrili. gamravlebis<br />

periodSi Tavze uCndeba fetvis marcvlis odena borcvakebi,<br />

swored amis gamo Serqmeuli aqvs fetvia da Rom-<br />

Roma. sxeulis sigrZeze gverdiTi xazis zemoT 6-12 muqi<br />

laqaa. zurgisa da kudis farflebze wvrili, muqi laqebis<br />

mwkrivebia. zurgi muqia, muceli Ria nacrisferi. sigrZe 24<br />

sm-mdea, wona 15 gramamde.<br />

mtkvris cimori gavrcelebulia aRmosavleT saqarTvelos<br />

wylebSi. mtkvarSi da mis SenakadebSi; xramSi, aragv-<br />

Si, qsanSi, liaxvSi, iorSi da sxvagan. cnobilia: azerbaijan-<br />

Si, somxeTSi, iranSi.<br />

mtkvris cimori kargad egueba rogorc mdinareebs,<br />

ise tbebs. amjobinebs mdinareSi neli dinebis mdore adgilebs,<br />

Tumca gvxvdeba mTis mdinareTa Cqar nakadebSi (qsanze<br />

qurTamde, aragvze civwyaromde). ikvebeba kibosnairebiT,<br />

mwerTa matlebiTa da WuprebiT, Tevzis qviriTiT da<br />

lifsitebiT. sqesobrivad mwifdeba 2-3 wlidan. qviriTobs<br />

mais-ivnisSi, Txelwylian, qviSian adgilebSi da mcenareulobaze.<br />

qviriTi webovania. ewebeba mcenareebs da sxva<br />

sagnebs. nayofiereba aRwevs 1000 qviriTamde. sameurneo<br />

mniSvnelobis TvalsazrisiT dabali, uxarisxo, sarevela<br />

Tevzia, iyeneben naklebad. Setanilia `wiTel nusxaSi~.<br />

92


aRmosavluri frita-nafota<br />

nafotas sxeuli maRalia, gverdebidan sakmaod SetyleJili<br />

layuCis kbilakebi mokle. meCxerad mjdomi. muclis<br />

farflebs ukan uqerclo qedia. zurgi muqi momwvano.<br />

analuri, muclis mkerdis farflebis fuZeebi umetesad<br />

mowiTalo-narinjisferia. sigrZe 13 santimetramde, wona<br />

60 gramamde; umetesad ufro patara.<br />

nafota aRm. saqarTvelos TiTqmis yvela wyalSi binadrobs.<br />

irCevs mdinaris mdore adgilebs. tbebsa da wyalsacavebs,<br />

mdinareebSi adis sakmaod maRla. md. qsnis zemo<br />

welze Jamuris xeobis dasawyisamde _ `navixevamde~ vrceldeba.<br />

adre gazafxuliT, roca jer kidev foTol-balaxi<br />

gaRviZebuli ar aris badiT Tevzaobisas mosdevs intensiurad.<br />

tbebSi amjobinebs sanapiro adgilebs. gvxvdeba<br />

azerbaijanisa da somxeTis wylebSi.<br />

nafota Tavisi bunebidan gamomdinare erTnairad egueba<br />

mdinarisa da tbis pirobebs. ikvebeba ZiriTadad zoobenTosiT,<br />

plaqtoniT da wyalmcenareebiT. sqesobrivad<br />

mwifdeba 2 wlis asakidan. nayofiereba aRwevs 500-6000-mde<br />

qviriTs, misi diametri 1.16-2.16 milimetramdea. qviriTobs<br />

qva-qviSian gruntze maisidan agvistos bolomde. sarevela<br />

Tevzia. zogierT wyalsatevSi meti momravlebis gamo<br />

sarewao mniSvnelobis iyo. iWeren wvrilTvala mosasmeli<br />

badeebiT. iyeneben rogorc nedls ise damarilebuls.<br />

93


mtkvris goWala (Cxira)<br />

aRwerilobis mixedviT mtkvris goWalas sxeuli dabalia,<br />

wagrZelebuli, dafarulia wvrili qercliT. zeda<br />

ybaze susti, kbilisebri morCi. kudis farfli Zlieraa<br />

amokveTili. aqvs sami wyvili ulvaSi. sxeulze aqvs usworo<br />

muqi laqebi da zolebi. saerTo Seferiloba muqi-nacrisferia.<br />

sigrZe 80 mm-mde. wona 4,5 gr-mde.<br />

goWala aRmosavleT amierkavkasiis endemuri formaa.<br />

binadrobs mtkvris auzis yvela mdinareSi. didi raodenobiT<br />

moipoveba md. qsnis, aragvisa da liaxvis qvemo dinebebze.<br />

saerTod mtknari wylis binadrad iTvleba. ikvebeba<br />

wvrili benTosuri organizmebiT da Tevzis qviriTiT.<br />

mravldeba maisidan-ivlisis bolomde, Txel wylian adgilebSi.<br />

nayofierebas aRwevs 3000-5000 qviriTamde. ar aqvs<br />

sameurneo mniSvneloba. miekuTvneba sarevela Tevzebs.<br />

94


kavkasiuri mdinaris Rorjo, Rvana<br />

sxeuli TiTistariseburia, saSualo zomis qercliT<br />

dafaruli. Tavi momrgvalebulia, Subli viwro, tuCebi Txelia.<br />

zeda tuCi piris kuTxeebTan odnav gafarToebulia.<br />

Txemi, kefa, mkerdis farflebis Reroebi da yelis ukana<br />

nawili dafarulia qercliT. mozrdilebs sacurao buSti<br />

ar aqvT. sxeuli muqi-moyviTaloa. gverdebze zurgisa da<br />

kudis farflebze muqi laqebia. mamali gamravlebis dros<br />

Rebulobs Sav fers. sigrZe 15 santimetramdea, wona 35<br />

gramamde.<br />

Rorjo saqarTvelos mdinareebSi TiTqmis yvelgan gvxvdeba,<br />

aseve gvxvdeba zogierT tbaSi da wyalsacavebSi. 85<br />

umetesad binadrobs Cqar mdinareebSi, irCevs qvaqviSian<br />

garemos. ikvebeba wvrili TevzebiT. nawilobriv<br />

xmeleTis mwerebiT da wyalmcenareebiT. sqesobrivad<br />

mwifdeba 2-3 wlis asakSi. qviriTobs mais-ivnisSi. nayofiereba<br />

aRwevs 400-1000 qviriTamde. sameurneo mniSvneloba<br />

ar aqvs.<br />

mkvlevari m. beriZe ganmartavs, rom qarTlSi da mesxeTSi<br />

saxeli `Rorjo~ Semoitanes gadmosaxlebulma imer-<br />

85. md. qsanSi Rorjo sof. axmajamde vrceldeba. respodentTa<br />

TqmiT zog weliwads didi raodenobiT Semodis zog weliwads ki<br />

naklebad. saqarTveloSi arsebobs Rorjos ramdenime saxeoba:<br />

brtyeldinga, Tavdida, mdinaris Rorjo anu Wyora, meSlamia,<br />

mdevari, namceca, Savpira, cicqa, sul 12 saxeoba. ix. quji niSnianiZe,<br />

cxovelebis saxelwodebaTa leqsikoni, Tb. 2005<br />

95


lebma. sabolood Rorjom gandevna kidec Rvana. 86 Rvanas<br />

fonetikuri varianti Rona aqvs ganmartebuli sabas: `Rona<br />

(Tevz.) _ Rorjo hqvian~. Rona da Roja sinonimebia d. CubinaSvilisaTvis,<br />

agreTve amatebs: Roja, patara loqoa. 87<br />

mtkvris TaRliTa<br />

sxvadasvxa Tevzebs piris Wrili sxvadasxva formis da<br />

mimarTulebisa aqvT. mtkvris TaRliTas piri aRwerilobis<br />

mixedviT zeviTaa mimarTuli. sqesmwife mamlebs gamravlebis<br />

dros Tavze uCndebaT TeTri borcvakebi. sxeuli<br />

zevidan momwvano-muqia. qvemodan movercxlisfro-TeTri.<br />

sigrZe 170 mm-mdea, wona 44 gr-mde.<br />

mtkvris goWalas msgavsad TaRliTa amierkavkasiis endemia.<br />

binadrobs mtkvris auzSi. saqarTveloSi gvxvdeba<br />

mtkvarSi mTel sigrZeze, mis SenakadebSi: xramSi, algeTSi,<br />

aragvSi, liaxvSi, qsanSi, borjomiswyalSi, abasTumanisa<br />

da axalqalaqis wylebSi, iorSi. maT SenakadebSi da sxva.<br />

Tbilisis da sionis wyalsacavebSi.<br />

TaRliTa pelaguri, qaravnuli Tevzia. eweva mcire migracias<br />

kvebasTan, gamravlebasTan da dazamTrebasTan dakavSirebiT.<br />

mravldeba maisidan _ agvsitomde. qviriTobs<br />

86. beraZe m. mebaduroba, Tevzebi, saxelebi. Tb. 2005. gv. 41<br />

87. CubinaSvili d. qarTul-rusuli leqsikoni, Tb., 1984<br />

96


sam jerad. nayofiereba aRwevs daaxloebiT 1-10 aTasamde<br />

qviriTs, romlis diametri 0.5-1.18 mm-mde. ikvebba ZiriTadad<br />

planqtonuri organizmebiT, agreTve benTosiTa da<br />

mwvane wyalmcenareebiT. sameurneo mniSvneloba ar aqvs.<br />

msgavsad mtkvris cimorisa, gvelanasi, goWalasi, Rorjosi<br />

sarevela Tevzia, ufro metic sarewao Tevzebis konkurentia<br />

kvebaSi da gamravlebis adgilebisaTvis.<br />

zemoT CamoTvlili Tevzebis garda aRm. saqarTvelos<br />

mdinareebSi gvxdeba met-naklebi raodenobis sxvadasxva<br />

saxeobis sarevela Tevzebi, romlebic erTmaneTisagan gansxvavdebian<br />

rogorc xarisxiT ise biologiuri TvisebebiT.<br />

md. qsnis qvemo welze sof. muxranSi gviTxres, rom<br />

CvenTan mowonebas imsaxurebs Rona. mas ganviTarebuli<br />

aqvs wyvili ulvaSi, waagavs loqos, mamali moSavoa, xolo<br />

dedali moyviTalo feris. aqvs erTi nawlavi (patarebs arc<br />

welaven) izrdeba 12-15 santimentramde.<br />

mdinaris Rorjo, romelic yovel wels ar gvxvdeba<br />

md. qsanSi sof. axmajamde aRwevs. aseve axmajamde gvxvdeba<br />

qsanSi bolo dros gaCenili wvrili Tevzi _ xamsa. zogierT<br />

wels, gazafxuliT april-maisSi mtkvris adidebisas<br />

xdeba Semodineba qsanSi zogierTi qaravnuli Tevzisa.<br />

1953 -59 wlebSi mingeCauris wyalsacavis srulma avsebam<br />

gamoiwvia mtkvris auzSi da mis Senakad mdinareebSi<br />

zogierTi Tevzis gaqroba da zogierTi ucxo jiSis Tevzis<br />

Semodineba: magaliTad Tu gaqra sayovelTaod cnobili<br />

Tevzi oraguli, romelic jer kidev zahesis aSenebis Semdeg<br />

mcxeTis zeviT veRar adioda. 88 samagierod mtkvarSi<br />

da mis SenakadebSi gaCndnen iseTi Tevzebi rogoric arian:<br />

farflwiTela (mtkvarSi amodis Tbilisamde, gvxvdeba<br />

alazanSi, iorSi); blika (gavrcelebulia aRm. saqarTvelos<br />

88. aRniSnul dabrkolebebis gamo aragvze, qsanze, liaxvze da<br />

sxva mdinareebSi oragulis kvlav gavrcelebis mizniT mowyobili<br />

iqna nataxtarTan oragulis saSeni, aseve mcxeTis sagubar-<br />

Tan muSaobda meTevzeTa spec. brigada, romlebsac evalebodaT<br />

kaspiis zRvidan Semosul oragulTa gadasxma-gadayvana kaSxlis<br />

miRma, mtkvris zemo dinebaSi gasamravleblad. Tumc samwuxarod<br />

yovelive aman sasurveli Sedegi ver gamoiRo.<br />

97


evr mdinareSi); TeTrula, kaparWina (gunduri Tevzia gavrclebulia<br />

xramSi, algeTSi, alazanSi, iorSi); mtkvris nafota<br />

saqarTvelos wylebSi Semovida 1959 wlidan. gavrcelebulia<br />

aragvSi, qsanSi, liaxvSi, mejudaSi da sxvagan. Setanilia<br />

`wiTel nusxaSi~.<br />

Tevzebis migracia<br />

Tevzebis migracia, iseve rogorc cxovelebisa, masobrivia,<br />

ZiriTadad _ aqtiuri, magram zogjer SeimCneva pasiuri<br />

gadaadgilebac. Tevzebi iltvian iqiTken, sadac isini<br />

sasicocxlo pirobebs pouloben. es SeguebiTi Tvisebaa,<br />

romelic uzrunvelyofs arsebobisTvis da saxeobis populaciis<br />

gamravlebisTvis (aRwarmoebisaTvis) xelsayrel<br />

pirobebs. faqtobrivad migracia sasicocxlo ciklis erTerTi<br />

rgolia, romelic uzrunvelyofs rogorc wina, ise<br />

momdevno Taobebis urTierTkavSirs. Tevzis migraciaTa<br />

cikli Cveulebriv sami saxisaa: 1. saqviriTe migracia; 2. kvebiTi<br />

migracia; 3. gamosazamTrebeli migracia. 89<br />

Tevzebis didi umravlesobisaTvis damaxasiaTebelia migraciebi.<br />

xolo zogierTi jgufi mudmivad cxovrobs erTsa<br />

da imave adgilas, magaliTad Rorjoebis ojaxi.<br />

migracia TevzebSi erTnairad ar aris gamoxatuli. zogierTi<br />

saxeobisaTvis, magaliTad, fargasaTvis damaxasiaTebelia<br />

mxolod saqviriTe da kvebiTi migracia. Tevzebis<br />

umravlesobas mxolod zamTris migracia axasiaTebs. magaliTad<br />

cimorebi zamTrobiT mdinaris SedarebiT ufro Rrma<br />

adgilebs etanebian, kalmaxebi piriqiT _ Tbil adgils.<br />

zogierTi saxeobis TevzisTvis, magaliTad mozrdili<br />

oragulisTvis, damaxasiaTebelia kvebiTi migracia mdinaridan<br />

zRvaSi, xolo roca isini sqesobrivad momwifdebian,<br />

saqviriTe adgilebisaken moeSurebian, zRvidan mdinareSi.<br />

89. ix. Jurnali `nadiroba~ 2006. №11. gv.32<br />

98


Tevzebis umravlesobisaTvis sazamTro migraciebi<br />

im drosaa damaxasiaTebeli rodesac isini maqsimalurad<br />

suqdebian, rac normaluri gamozamTrebisaTvis ZiriTadi<br />

pirobaa. magaliTad kaparWina (leSa), xamsa anu sardala<br />

da sxva, Tu gamxdrebia, ar miiltvian gamosazamTreblad<br />

Tugind wylis temperatura mkveTrad daeces.<br />

migraciis dasawyisi rogorc Tevzis mdgomareobaze,<br />

aseve garemo pirobebis cvlazea damokidebuli. saqviriTe,<br />

sakvebTan dakavSirebuli da sazamTro migraciebi mtkice<br />

urTierTkavSirSia erTmaneTTan, rac Tevzebis sasicocxlo<br />

cikls uzrunvelyofs.<br />

zogjer TevzebisaTvis TavdacviTi migraciebicaa damaxasiaTebeli.<br />

am SemTxvevaSi maTi migracia aqtiuria. mraval<br />

Tevzs pasiuri migracia axasiaTebs, romlis drosac<br />

organizmi ar xarjavs Zalas, igi wylis dinebas miuyveba.<br />

sainteresoa ra iwvevs amgvar migracias? udavoa, rom migracia<br />

aris Segueba. magaliTad davuSvaT, rom yvela oraguli<br />

romelic qviriTis dasayrelad Sevida ama Tu im mdinareSi,<br />

darCa iq gamosakvebad da ar dabrunda zRvaSi. sakvebi<br />

ueWvelad SemoelevaT da misi raodenobac Semcirdeba,<br />

miTumetes rom qviriTobis gamo dasustebul Tevzebs didi<br />

raodenobiT sakvebi esaWiroebaT, amitomac aucilebelia<br />

maTi migracia sakvebiT mdidar adgilebSi, e. i. zRvaSi.<br />

arian iseTi Tevzebic romelTa mamrebi mxolod mdinareSi<br />

cxovroben xolo mdedrebi sxva wyelbSi gadian.<br />

aseTebi arian oraguli, wvera da sxva.<br />

saerTod Tevzebi moZraoben qaravnebad maT Soris migraciis<br />

drosac, romelTac saerTo beladi ar yavT. qaravnebad<br />

moZraoba aadvilebs maT Weras. Tevzebis Wera<br />

yvelaze mosaxerxebeli da iolia zamTris migraciis dros,<br />

Tanac am droisaTvis maRali xarisxisaa.<br />

im kanonzomierebis codna, romelsac migraciebi eqvemdebareba,<br />

saSualebas iZleva Seumcdarad davadginoT<br />

Tevzebis gadaadgilebis gzebi, mimarTulebebi, vadebi,<br />

agreTve maTi gamosazamTreblad Tavmoyris adgilebi. am<br />

momentebis codna da gaTvaliswineba Tevzis didi raodenobiT<br />

Weris garantiaa.<br />

99


Tevzebis zrunva STamomavlobaze<br />

yvela cocxali arseba mravldeba. mravldebian Tevzebic<br />

da Tqven warmoidgineT, zogi saxeoba iseTi intensivobiT,<br />

rom bunebis garkveuli kanonzomiereba rom ara erTi<br />

wyvili STamomavloba albaT mTel dedamiwas dafaravda.<br />

magram bunebaSi arsebobs mravali dabrkoleba, romelic<br />

aferxebs organizmTa esodeni intensivobiT gamravlebas.<br />

yoveli saxis individTa didi raodenoba nadgurdeba<br />

sakvebis naklebobiT, mtaceblebiT, parazitebiT, araxelsayreli<br />

klimaturi pirobebiT da sxva.<br />

da mainc, Tevzebs Soris cotaa iseTi saxeoba, STamomavlobaze<br />

rom zrunavdes. TevzTa umravlesoba qviriTs bedis<br />

anabara tovebs. lifsitebi mSoblebisgan damoukideblad<br />

iCekebian, ikvebebian da izrdebian. magaliTad tropikuli<br />

da zomieri sartylis TiTqmis yvela zRvasa da okeane-<br />

Si binadrobs mTvaraTevzi. misi sigrZe sam metrs aWarbebs.<br />

wona 1410 kg-ia. da ai es Tevzi sicocxleSi erTxel mravldeba.<br />

yris 300 milion kvercxs. yvelaze mets xerxemlian<br />

cxovelTa Soris. davuSvaT, rom yvela kvercxidan gamosuli<br />

lifista gaizarda, maSin am Tevzis mesame Taobis saer-<br />

To wona asjer meti iqneba TviT dedamiwis wonaze, magram<br />

cxadia bunebaSi ase ar xdeba da rTuli saarsebo pirobebis<br />

gamo am mravalricxovani masidan sqesobriv simwifes sul<br />

raRac oriode wyvili aRwevs.<br />

TevzTa gamravlebaSi, zemo aRniSnul dabrkolebebis<br />

gamo ra mouvidodaT dabalnayofier Tevzebs, STamomavlobaze<br />

zrunvis instiqti rom ar hqondeT. es instiqti maT<br />

CamouyalibdaT evoluciis procesSi, rogorc saxeobis gadarCenisTvis<br />

aucilebeli piroba.<br />

mainc romeli Tevzebi zrunaven STamomavlobaze da<br />

rogor?, magaliTad, Savi zRvis oraguli romelic gamsvleli<br />

Tevzia tofobisTvis Sedis mdinareSi. qviriTs<br />

oqtombridan Tebervlamde yris. dedali ormos akeTebs<br />

(zogjer mamalic exmareba) da yris qviriTs, romelsac mamali<br />

anayofierebs. amis Semdeg oragulebi ormos qvebiT<br />

100


da qviSiT faraven, toveben da zRvaSi brundebian. marTalia<br />

umniSvneloa, magram mainc garkveuli mzrunvelobaa<br />

STamomavlobaze. gamoCekili lifsitebi 2-3 walmde mdinareSi<br />

rCebian. Semdeg Tu zRvaSi dabrundnen swrafad<br />

izrdebian da maTgan oragulebi viTardeba, Tu mdinareSi<br />

darCnen isini kalmaxebad izrdebian.<br />

zogi saxeobis Tevzi ufro aqtiurad zrunavs STamomavlobaze,<br />

Sav zRvaSi binadrobs Tevzi _ samekala. igi 40-90<br />

milimetris, sul 4 gramiani Tevzia. mamali samekala qviri-<br />

TobisTvis winaswar iWers Tadarigs, aSenebs budes, budis<br />

asaSenebeli masala Tevzis Tirkmlidan gamonadeni erTgvarovani<br />

nivTierebaa. es nivTiereba rogorc ki wyalSi<br />

moxvdeba, cemetiviT magrdeba.<br />

gamravlebis periodSi mamali samekala Zalian agresiuli<br />

xdeba. mamlebs Soris rainduli orTabrZolac ki<br />

imarTeba. gamarjvebuli mamali rigrigobiT Serekavs<br />

budeSi or-sam dedals romlebic dayrian 20-dan 100 kvercxamde<br />

da es aris da es. amiT amTavrebs Tavis dedur movaleobas.<br />

STamomavlobaze zrunva mTlianad mamals ekisreba.<br />

igi anayofierebs qviriTs da icavs mas. icavs rogorc<br />

gaerSe mtrebisagan ise dedali samekalasagan, radganac<br />

masSi imdnad atrofirebulia mSoblis instiqti, rom Tavs<br />

esxmis sakuTar qviriTsa Tu lifsitebs da Wams kidec. mamali<br />

samekala mzrunveli mSobelia. igi Tavs dastrialebs<br />

qviriTs, darajobs mas. drodadro mkerdis farflebis<br />

daCqarebuli moZraobiT aZlierebs wylis cirkulacias<br />

da amiT Canasaxis JangbadiT momaragebas uzrunvelyofs.<br />

lifsitebis gamoCekis Semdeg mamali erTxans kidev icavs<br />

maT.<br />

101


Tevzis mtrebi<br />

msoflios zogierT qveyanaSi popularobiT sargeblobs<br />

gawvrTnili frinveliT CvamiT Tevzaoba. Zveli<br />

xelnawerebi gvamcnoben, rom es xerxi 813 wels SemouRiaT<br />

iaponelebs. CvamiT Tevzaoben koreaSi, indoeTSi, CineTSi,<br />

indoneziaSi. sakiTxavia da Tanac saintereso yovelive<br />

amas dasabami rogor mieca. zogierTi aRmosavluri religia<br />

krZalavs cocxali arsebis mokvlas, vinaidan Tevzs<br />

frinveli iWers da ara TviTon adamiani, amiT morwmuneebi<br />

RvTis winaSe ucodvelad Tvlian dResac Tavs.<br />

Cvamas daxmarebiT Tevzis Wera evropelebma mxolod<br />

XIV saukuneSi daiwyes da XVII saukunidan ukve farTod<br />

gavrcelda ZiriTadad begliaSi, safrangeTsa da inglisSi.<br />

es iseve, rogorc baziT nadiroba sportuli garToba, hobi<br />

ufroa, vidre nadirobiT sakvebis mopoveba.<br />

meTevzeebi sxvadasxva saxeobis Cvamas iyeneben (sul<br />

am frinvelis 26 saxeobaa cnobili. CineTSi igi moSinaurebuli<br />

hyavT da mis kvercxebs qaTmebs aCekineben. sxva qveynebSi<br />

ki axalgazrda frinvelebs iWeren da mere wvrTnian.<br />

Cvamas gawvrTna metad Sromatevadi saqmea. amas Svidi-rva<br />

Tve mainc sWirdeba, patroni rom ar dakortnos niskartebs<br />

wvers axerxaven da frTebs aWrian. Cvama tyveobaSi didxans<br />

cocxlobs, zogierTi cnobiT 20-30 welsac ki. yvelaze nayofierad<br />

3-8 wlamde asakSi `Sromobs~. gamorCeulad marjve<br />

frinvels saaTSi 100 Tevzis daWera SeuZlia.<br />

* * *<br />

yvela arsebas Tavisi mter-moyvare yavs. mtrebis simravles<br />

TviTon gansazRvraven, gamomdinare TavianTi<br />

Tvisebebidan. zog Tevzs mometebulad bevri mteri yavs,<br />

zogs naklebi da Tanac pasiuri. rac ufro Zvirfasia wylis<br />

102


inadari (xorciT, tyaviT, qoniT da a. S.) miT meti mtrobs<br />

da nadirobs masze.<br />

adamianebisa da frinvelebis garda Tevzebs cxovelebic<br />

emterebin. CvenSi cnobilia, rom melakudas erT-er-<br />

Ti gemrieli sakvebi fSaSi daWerili kalmaxi da murwaa,<br />

ramdens SegvimCnevia bind-bundSi, diliT qsnis Walebze,<br />

seqtember-oqotmberSi, oSoSiTa da wylis wiwmatiT gamwvanebul<br />

xavsmodebul fSebSi muxlamde talaxiani fexebiT<br />

(TiTqos Ceqmebi acviao) moTevzave melia. man kargad<br />

icis Tevzis fasi da amitomacaa rom kalmaxs danatrebuli,<br />

ZaRlebiT savse soflis pirebsac ar erideba. movusminoT<br />

bunebis mkvlevarT:<br />

TiTqmis ori aTasi wlis win romaelma klavdius<br />

elianusma Tavis wignSi `cocxali buneba~ aseTi ram Cawera:<br />

`mdinaris napirze moseirne mela eSmakurad iWers wvril<br />

Tevzebs. Tavis fumfula kuds igi wyalSi yofs. Tevzebi<br />

Semoexvevian mas da xSir bewvebSi ixlarTebian. rogorc ki<br />

mela amas igrZnobs, swrafad amoagdebs kuds wylidan, mSral<br />

adgilze gadaxteba da kuds dabertyavs. Tevzebi Zirs<br />

cviva da meliac gemrielad miirTmevs maT~.<br />

mogvianebiT 1555 wels cnobili Svedi naturalisti,<br />

arqiepiskoposi olas magnusi Tavis TxzulebebSi dasZens:<br />

`norvegiis kldeebSi me TviTon minaxavs wyalSi kudCayofili<br />

melia, igi drodadro amoiqnevda xolme kuds da zed<br />

CaWidebul kiborCxalebs Seeqceoda~.<br />

sxvadasxva xalxebis _ rusebis, germanelebis, eskimosebis<br />

da sxvaTa zRaprebSi meliebi xSirad sCadian msgavs<br />

gmirobebs.<br />

doqtori gajeri cxovelTa yovelgvari ucnauri<br />

Cvevebisa da Tavgadasavlebis dauRalavi mkvlevaria. did<br />

samecniero JurnalSi gamoqveynebul statiaSi man CamoTvala<br />

yvela misTvis cnobili cxoveli, romelTa Sesaxebac<br />

amboben, TiTqos kudiT iWeren Tevzebs, kiboebs da kibor-<br />

Cxalebs. aseTi cxoveli Svidia: mela, koioti, wavi, enoti,<br />

virTagva, kata da iaguari (man ratomRac ar moixsenia maimuni)<br />

rac Seexeba wavs da mis siyvaruls Tevzisadmi, gakvr-<br />

103


iT, magram mainc aqvs naxsenebi vaJa-fSavelas Tavis `oragulis<br />

cxovrebaSi~. `wavze uaresi mteri Cven adamiani gvyavs.<br />

ramdennairi manqana aqvs gamogonili Cvens Sesapyrobad~...<br />

garda am mtaceblisa bevrs daunaxavs Walebze, fSebTan<br />

did koxis qvaze Semomjdari bora, romelic Casafrebulia<br />

da elodeba aRma mimaval Tevzis gaCqafunebas Txel wyal-<br />

Si. _ ras vizvT, kalmaxi yvelas moswons da uyvars.<br />

104


Tevzeuli da misi roli kvebis racionSi<br />

sakvebi adamianis erTaderTi cnobili energetikuli<br />

wyaroa. adamiani kvebis gziT Sedis mWidro kontaqtSi biosferos<br />

Semadgenlobis qimiur nivTierebebTan. garemomcveli<br />

buneba moiTxovs, rom adamiani ikvebebodes im sakvebiT,<br />

rasac igi mas aZlevs da im raodenobiT rasac gascems.<br />

Tavdapirvelad adamianis gamosakvebad daSvebuli iyo<br />

vegetarianuli sakvebi: `da Tqva RmerTma: `aha, mogeciT<br />

Tqven yoveli balaxi, Tesli mTesveli, romelic miwis<br />

pirzea, da yoveli xe, romelzec Teslis mTesveli nayofia<br />

_ saWmelad~. warRvnis Semdgom adamianis sakvebad daSvebuli<br />

iqna cxovelis xorci da yovelive rogorc mcenareuli<br />

safaridan, aseve cxoveluridanac _ `yoveli moZravi<br />

cocxali arseba saWmeli iyos TqvenTvis, rogorc mwvane<br />

balaxi: Tqven gaZlevT yvelafers~ _ ambobs ufali (dab.<br />

9.3).<br />

Tu warRvnamde iyo erTi xalxi, romelic erTi saxis<br />

sakvebiT ikvebeboda da am sakvebis mogrovebis erTnairi<br />

saSualebebi hqonda. warRvnis Semdeg adamianis cxovreba<br />

sxvagvarad warimarTa, amavdroulad daiwyo eTnikur<br />

erTeulebad Camoyalibebis procesi. eTnikuri jgufebi<br />

iwyeben axal teritoriebze arsebuli faunisa da floris<br />

sakvebad gamoyenebas. Sesabamisad daiwyo eTnokulturebis<br />

Camoyalibebac.<br />

winaaziis istoriul-eTnografiul olqSi (TurqeTi,<br />

israeli, arabuli qveynebi, irani) yvela xalxs Tavisi kulturul-sayofacxovrebo<br />

Taviseburebani gaaCnia. ama Tu<br />

im eTnosisaTvis kveba bevrad iyo damokidebuli garemosacxovrebel,<br />

socialur da qonebriv pirobebze.<br />

araswori kveba (rac SesaZlebelia sxvadasxva mizezebiT<br />

iyos gamowveuli), gavlenas axdens adamianis centralur<br />

nervuli sistemis funqciaze da umaRles nervul<br />

moqmedebaze, rac gansakuTrebulad mgrZnobiarea organizmis<br />

garegani da Sinagani garemos cvlilebebisadmi.<br />

ebrael erze, kerZod polonel ebraelebze, gamokvle-<br />

105


vis safuZvelze dayrdnobiT<br />

werda erTi amerikeli, viskoniis<br />

universitetis profesori<br />

_ morgulisi, rom:<br />

`am xalxs, romlebic TaobaTa<br />

manZilze uWmelobis msxverplni<br />

iyvnen, aqvT gaRaribebuli<br />

sisxli, viwro beWebi,<br />

Cavardnili mkerdi, dablebi<br />

da fermkrTalni arian. maTi<br />

susti konstitencia, fizikuri<br />

uZlureba naTels xdis,<br />

rom isini ar gamodgebian mZime<br />

samuSaoebze~. 90<br />

saqarTvelos mosaxleobis<br />

umetesi nawili kvebis<br />

racionSi cxovelur cilaze<br />

moTxovnilebas ikmayofilebda<br />

TevziT, rZis produqtebiT<br />

da kvercxiT. dasavleT da aRmosavleT<br />

saqarTveloSi gansxvaveba iyo, rogorc kvebis<br />

xasiaTSi, aseve etiketSi. Zvelad saqarTveloSi yvelgan,<br />

xolo Semdeg ki dasavleT saqarTveloSi gardacvalebulis<br />

sulis mosaxseniebeli qelexi samarxvo iyo. Wirisuflebi<br />

40 dRis, zogjer erTi wlis ganmavlobaSi marxulobdnen.<br />

don juzepe judiCi milaneli, qarTuli wes-<br />

Cveulebebis Sesaxeb werda: `gardacvalebis Semdeg naTesavebi<br />

da ymebi mgloviarobis aRsaniSnavad miwaze gaSlil<br />

Wilofze iZineben, mTeli wlis manZilze ar Wamen xorcs,<br />

Tevzs, kvercxsa da rZis nawarms~. 91 analogiur cnobas<br />

gvawvdis vaxuSti batoniSvili: `ara sWamdin xorsca da<br />

cxovelsa wlamde, garna maSinac iZulebiTa didiTa, STa-<br />

90. d. baxtaZe, p. koRuaSvili, qarTvelTa kvebis kultura, Tb.<br />

2009. gv. 132<br />

91. iqve gv.138<br />

106


icvian ZaZa-flasni da daiburon Tavsa Txisurni CaCni~. 92<br />

n. janaSia ase aRwers afxazTa qorwils: `sazogadod,<br />

afxazTa qorwili ar aris naqebi nair-nairi sasmel-saWmelebiTa:<br />

erTi naWeri mSrali xorci, simindis fqvilis<br />

Romi, Rvino da qorwilis gaTavebis xans qaTmis an batknis<br />

xorci, egreTwodebuli `aZ~ _ morCa da gaTavda~.<br />

germaneli mkvlevari k. koxi Tavad ColoyaSvilis<br />

samxaris sufras ki Semdegnairad agviwers: `samxari marTlac<br />

dResaswauls mogagonebdaT. Cinebuli naxvretebiani<br />

yveliT daiwyo, romelsac axali kitrebi mohyva, Semdeg<br />

rig-rigobiT mohqondaT Caxoxbili, cxvris xorci, Tevzi<br />

da bolos sxvadasxva Semwvari kerZi. SigadaSig madis SesanarCuneblad<br />

surnelovan mwvanils Seeqceodnen~.<br />

kvebasTan dakavSirebuli aRkveTebi da SezRudvebi<br />

yofiTi tradiciebisa da religiuri msoflmxedvelobis<br />

udidesi movlenaa, e. i. rogorc irkveva kvebiT akrZalvas<br />

sakraluri safuZveli aqvs. mag: mesxebi, aWarlebi da<br />

javaxebi ar Wamdnen Roris xorcs. aseve me-19 s-Si Roris<br />

xorci ikrZaleboda xevsureTSi, xevSi, gudamayarSi,<br />

fSavSi, mTiuleTSi, mTis raWvelebSi. kurdRlis xorcs,<br />

kalmaxs da oraguls ar Wamdnen xevsurebi. 93 daTvis xorci<br />

ikrZaleboda zemo svaneTSi. zogan tabu dadebuli aqvs ara<br />

cxovelis xorcs mTlianad, aramed mxolod mis ama Tu im<br />

nawils, mag.: qarTveli mTielebi (qsanze, liaxvze, aragvze)<br />

daTvis xorcis mxolod marcxena mxares Wamdnen. afxazebi<br />

XVII s-Si megrelebisagan gansxvavebiT ar Wamdnen Tevzs da<br />

kiborCxalebs. saqarTvelos mTieli mosaxeloba marxvaSi<br />

Wamda nivris xinkals, moxarSul lobios, Tevzs, velurad<br />

mzard mxaleuls da mwvanils. 94<br />

92. qarTlis cxovreba. t.IV. Tb. 1973. gv. 395<br />

93. Волкова Н. Г. Джавахишвили Г. Н. Бытовая культура грузии XIX-XX<br />

веков, М. 1982. _ с. 163.<br />

94. saaRdgomo did marxvaSi ikrZaleba cxoveluri warmoSobis<br />

sakvebi, mxolod yvelieris kviraSia daSvebuli rZis nawarmi,<br />

kvercxi da Tevzi; petre-pavlobis marxvis dros daSvebulia mxolod<br />

Tevzi (oTxSabaTi, paraskevis garda); mariamobis marxvisas<br />

(14-27/VIII) saerTod ikrZaleba cxoveluri warmoSobis sakvebi da<br />

107


XVII-XVIII saukuneebSi Tbilisis bazarze kvebis<br />

produqtebis didi nairsaxeoba iyo: puri, Rvino da arayi,<br />

batkani, Wedila, brinji, erbo, Saqari, zeTis xili, Zvirfasi<br />

Tevzeuli _ gelaqnuri, oraguli, zuTxi, xramuli,<br />

fiCxuli: xmeli Tevzi _ zurgieli, doSi, xizilala da<br />

sxva mravali. gacxovelebuli vaWroba warmoebda agreTve<br />

provinciebSi. amave periodisTvis mcire qalaqad wodebul<br />

cxinvalSi, sadac vaWrobas didad uwyobda xels misi<br />

geografiuli mdebareoba da masze gamavali savaWro gzebi,<br />

adgilobrivi warmoebis saqonelTan erTad iyideboda<br />

Tevzeulic: `...abreSumi, marili, zurgieli, zuTxi, doSi,<br />

xizilala, gelaqnuri, TeTri brinji~. 95<br />

XIX-XX saukuneebis mijnaze Tbilisis bazrebze damkvidreba<br />

did Zalisxmevasa da Sromas moiTxovda, rogorc<br />

TevziT movaWre amxanagobebisagan, ise calkeul meduqnenoqrebisagan.<br />

maT sasamarTloebzec ki uxdebodaT TavianTi<br />

profesiuli kavSirebis uflebebisa da Tavis dacva,<br />

rogorc reaqciiT mosargeble aRebisgan, ise sxva juris<br />

qor-vaWarTagan da adgilobriv biurokrat-CinovnikTagan.<br />

ai ras wers amis Sesxeb saukunis winandeli presa: `Tfilisis<br />

TevziT movaWre noqrebis, (ricxviT 25 kaci) krebas am<br />

dReebSi TaTbiri qonda noqarTa mdgomareobis Sesaxeb.<br />

krebam erTxmad gamoitana Semdegi rezolucia: viRebT ra<br />

mxedvelobaSi, rom Cvenma aRebma isargebles reaqciis ga-<br />

ZlierebiT da wagvarTves is mcire Tavisuflebis namcecic<br />

ki, romelic sisxliTa da brZoliT gvqonda mopovebuli,<br />

isini sargebloben SemTxveviT da ar ketaven maRaziebs<br />

daniSnul droze, arc kvira-uqmeobiT, amitom Cven TevziT<br />

movaWreTa noqrebi erTxel da samudamod vadgenT, rom<br />

daiketos maRaziebi kviraobiT mTeli dRis ganmavlobaSi,<br />

xolo saqmis dReebSi neba mieceT ivaWron mxolod dilis<br />

bolos, saSobao marxvis dros (28/XI-6/I) iseve rogorc petre-pavlobisas<br />

daSvebulia mxolod Tevzi (oTxSabaTisa da paraskevis<br />

garda, isic mxolod 25 dekembramde).<br />

95. cotniaSvili mix. cxinvalis istoria. _ cxinvali, gamomc.<br />

`irisToni~. _ 1986. _ gv.121<br />

108


7 saaTidan saRamos 7 saaTamde. is noqari, romelic ar daemorCileba<br />

Cvens gadawyvetilebas, dauyovnebliv micemul<br />

iqneba saamxanago samarTalSi. amis Semdeg krebam amoirCia<br />

komisia, romelsac pirdapiri damokidebuleba eqneba noqarTa<br />

profesionalur kavSirTan. es dadgenileba ZalaSi<br />

Sedis dRidan gamoqveynebisa.-~ 96<br />

saqarTveloSi qalaqTa bazrebze didad fasobda damarilebuli<br />

da gamSrali Tevzi (erTi xalxuri, frTiani<br />

gamoTqmac zustad doSs ukavSideba: `mizez-mizez doSs<br />

marili akliao~), Tevzis damarilebis gansxvavebuli xerxebi<br />

arsebobda. zuTxs an sxva jiSis msxvil Tevzs sigrZeze<br />

Wridnen da awyobdnen marilwyalSi did kasrebSi,<br />

sadac erTi kviris ganmavlobaSi ayovnebdnen, wvril Tevzis<br />

jiSebs gamouSignavad amarilebdnen da aSrobdnen.<br />

damarilebuli Tevzisagan iRebdnen ori saxis produqts:<br />

damarilebul-gamSral da damarilebl-Sebolil Tevzs.<br />

Tevzisagan aTeulobiT sxvadasxva gemriel kerZs<br />

amzadeben. evlia Celebi Savi zRvis aRwerilobisas werda:<br />

`maTi sanaqebo Tevzebi: zRvis qorWila, kefali, skumbria<br />

da kidev aTasnairi Tevzia, magram amaTgan lazebi yvelaze<br />

ufro etanebian xamsas... imdenad sasargebloa, rom misi<br />

mWameli kacis Zala Svid dReSi araCveulebrivad izrdeba.<br />

Zalian noyieri da swrafad mosanelebelia. radgan Wamis<br />

dros Tevzs suni ara aqvs. mWamels wyurvili ar awuxebs.<br />

tkivilebiT Sepyrobili adamiani Tu mas SeWams, gamojanmrTeldeba...<br />

ormocnair kerZs amzadeben misgan. keTdeba<br />

Semwvari, wvniani, moxrakuli, xaxviT Semzadebuli<br />

Rvezeli, baklava~. amrigad xalxur kvebiT sistemaSi Segvi-<br />

Zlia eTnosis Taviseburebebic davinaxoT, sadac vlindeba<br />

erovnul TviTSegnebaSi gamoxatuli sasicocxlo uzrunveyofis<br />

kulturis Rirebulebebi.<br />

Cvens mkiTxvels qvemoT mivawvdiT ugemrielesi TevzeuliT,<br />

ugemrielesi kerZebis momzadebis ramdenime recepts,<br />

rac didi xania amSvenebs qarTul sufras.<br />

96. gaz. `win~. _ 1907, marti, №20, gv.2.<br />

109


Semwvari kalmaxi * *<br />

_ masala: kalmaxi _ 500 gr; erbo an karaqi (SeiZleba<br />

zeTi) _ 150 gr; nigozi 1/2 Wiqa; broweulis wveni Wiqanaxevari,<br />

xaxvi erTi Tavi, qinZi 2-3 Rero, niori, wiwaka da<br />

marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: gasufTavebuli da garecxili kalmaxi<br />

davWraT naWrebad. davayaroT marili (gavaCeroT 10 wuTi).<br />

amovavloT fqvilSi, davawyoT cxel erboian tafaze da<br />

SevwvaT orive mxridan. gamzadebuli Tevzi sasurvelia<br />

pirdapir tafiT mivitanoT sufraze.<br />

Wiqa naxevar broweulis wvenSi davamatoT marilSi danayili:<br />

niori, qinZi, wiwaka da nigozi, wvrilad daWrili xaxvi<br />

da movurioT. gamzadebuli sawebeli davasxaT gacivebul<br />

Tevzs. (SeiZleba sawebeli calkec mivitanoT sufraze<br />

TevzTan erTad).<br />

kalmaxi sawebliT* *<br />

_ masala: kalmaxi 500 gr; gamxmari (kurkebis gareSe)<br />

Sindi _ 1/2 Wiqa; xaxvi erTi Tavi; niori erTi kbili, Zmari<br />

1/2 Wiqa, wyali Wiqa naxevari; marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: moxarSuli kalmaxis naWrebi davawyoT langarze.<br />

sufTa qvabSi CavasxaT Wiqa naxevari wyali; CavyaroT<br />

gamxmari Sindi 1/2 Wiqa; daWrili xaxvi, danayili niori da<br />

nigozi, 1/2 Wiqa Zmari, marili gemovnebiT da vxarSoT 15-<br />

20 wuTi, saSualo cecxlze. gadmovdgaT cecxlidan da gavacivoT.<br />

gacivebuli sawebela davasxaT Tevzs.<br />

suxarSi da kvercxSi Semwvari kalmaxi* *<br />

_ masala: kalmaxi _ 500 gr; kvercxi 2 cali, erbo an<br />

karaqi 50-70 grami, fqvili da suxari ramdenic dasWirdeba;<br />

daWrili xaxvi, limoni da marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: patara zomis (an saSualo zomis) kalmaxi gavasufTavoT,<br />

davayaroT marili da amovavloT im wuTSive<br />

110


fqvilSi, Semdeg amovavloT kvercxSi da Semdgom suxarSi.<br />

davawyoT cxel erboian tafaze da SevwvaT orive mxridan.<br />

Semwvari Tevzi gadmoviRoT langarze, davasxaT Sewvisas<br />

warmoqmnili wveni, movrToT oxraxuSis foTelbiT,<br />

CavawuroT limonis wveni (SegviZlia movrToT daWrili<br />

limoniT) da davayaroT daWrili xaxvi.<br />

moxarSuli oraguli Tavis wvenSi* *<br />

_ masala: oraguli _ 500 gr; xaxvi 400 gr, Savi pilpili,<br />

marili, qinZi gemovnebiT.<br />

mozadeba: gasufTavebuli da garecxili oraguli<br />

davWraT saSualo sisqis naWrebad. Semdeg qvabSi CavawyoT<br />

fena-fena oraguli da daWrili xaxvi. TiToeul fenas movayaroT<br />

marili da Savi pilpili. ase davawyoT or-sam an<br />

oTx fenad, Semdeg davasxaT wyali ise, rom am ukanasknelma<br />

odnav dafaros qvabSi moTavsebuli masala. davafaroT qvabs<br />

saxuravi da vxarSoT dabal cecxlze. gamzadebuli ker-<br />

Zi gadmoviRoT Rrma langarze Tavisive wveniT, davayaroT<br />

wvrilad daWrili qinZi da gavacivoT.<br />

oragulis bozaTma* *<br />

_ masala: oraguli 500 gr; erbo an karaqi 300-400 gr;<br />

xaxvi 1-2 Tavi, limoni, qinZi, oxraxuSi, kama (cereco), tarxuna,<br />

marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: gavasufTaod, gavrecxoT da davWraT Tevzi.<br />

xaxvi davWraT mrgvlad da avurioT masSi daWrili qin-<br />

Zi, oxraxuSi, kama, tarxuna.<br />

qvabSi CavyaroT xaxvis da mwvanilis narevis naxevari<br />

cximTan erTad, zemodan davawyoT daWrili oragulis<br />

naWrebi, davayaroT marili da darCenili narevi. davasxaT<br />

wyali ise, rom man odnav dafaros qvabSi moTavsebuli masa.<br />

davdgaT cecxlze da movxarSoT.<br />

momzadebuli kerZi gadmoviRoT langarze, movasxaT<br />

limonis wveni. sufraze SegviZlia mivitanoT rogorc civi<br />

aseve cxeli.<br />

111


gelaqnuri wveniT* *<br />

_ masala: gelaqnuri _ 1 kg; Sindis CurCa _ 1C/W; xaxvi<br />

_ 2-3 Tavi; danayili nigozi _ 4 s/k.<br />

momzadeba: gelaqnuri movxarSoT Cveulebrivi wesiT.<br />

calke qvabSi CavasxaT 3-4 Wiqa wyali, davumatoT Sindis<br />

CurCa, daWrili xaxvi, danayili nigozi da vaduRoT. moxar-<br />

Suli gelaqnuri TefSze davawyoT da zed davasxaT gamzadebuli<br />

sawebeli.<br />

doSi sawebliT* *<br />

_ doSi wina RamiT unda davalboT, xolo meore dRes<br />

sxva wyalSi movxarSoT. wyali bolomde unda daesxas da ise<br />

moixarSos. gavukeToT nigvzis an Zmris sawebeli da moxar-<br />

Suli Tevzi Sig CavawyoT.<br />

loqo wveniT* *<br />

_ masala: loqo _ 1 kg; dafnis foToli 2-3 cali, qinZi<br />

6-7 Ziri, pilpili, tyemlis tylapi, marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: loqo gavasufTaoT, davWraT naWrebad,<br />

gavrecxoT, CavawyoT qvabSi, davasxaT imdeni wyali, rom<br />

Tevzi daifaros. duRilis dros movxadoT qafi, CavyaroT<br />

marili, dafnis foToli, daWrili qinZi, daWrili tyemlis<br />

tylapi, pilpili da vaduRoT. rodesac Tevzi moixarSeba<br />

da wveni Sesqeldeba, cecxlidan gadmovdgaT.<br />

moxarSuli loqo qinZmarSi* *<br />

_ masala: loqo _ 500 gr; qinZi 9-10 Reri; Zmari _ naxevari<br />

Wiqa; 1/2 an 3/4 loqos naxarSi; marili gemovnebiT.<br />

momzadeba: gasufTavebuli, garecxili da saSuialo<br />

zomebad daWrili loqo movxarSoT aduRebul marilnarev<br />

wyalSi. moxarSuli Tevzi amoviRoT qvabidan, davawyoT<br />

112


sufTa xis dafaze, zemodan movapkuroT civi wyali da gavacioT.<br />

gacivebuli loqo davawyoT langarze da movrToT<br />

oxraxuSiT.<br />

wvrilad daWrili qinZi avurioT ZmarSi da loqos naxarSSi,<br />

vuqnaT marili da davasxaT Tevzs sufrasTan mitanis<br />

win. qinZmari SeiZleba calkec mivitanoT sufraze.<br />

kalmaxi bostneuliT* *<br />

_ masala: 4 c. saSualo zomis kalmaxi; 1 c. wiTeli bulgaruli<br />

wiwaka; 1 Tavi xaxvi; 2 c. pomidori, zeiTunis an simindis<br />

zeTi an erbo; marili, pilpili gemovnebiT.<br />

momzadeba: Tevzi kargad garecxeT, gamoSigneT,<br />

moayareT marili da pilpili Signidan da garedan. bulgarul<br />

wiwakas movaSoroT yunwi da Teslebi. xaxvi da pomidori<br />

daWeriT Txel rgolbad. kalmaxi saTiTaod gamoteneT<br />

bostneuliT. daawyveT tafaze. sufrasTan miitaneT<br />

limonis naWrebTan erTad.<br />

113


teqstSi naxmari terminebis ganmarteba<br />

benTosi _ wyalsatevis fskerze binadari organizmebi<br />

gamsvleli Tevzi _ gasamravleblad an sakvebad zRvidan<br />

mdinareSi, an mdinaridan zRvaSi gamavali Tevzi.<br />

gverdis xazi _ wylis zogierTi cxovelisaTvis, maT<br />

Soris TevzisaTvis damaxasiaTebeli organo, riTac aRiqvams<br />

wylis moZraobas.<br />

detriti _ mkvdari organizmebis narCenebi wyalsatevis<br />

fskerze.<br />

doSi _ zuTxis, oragulis, loqosa da sxva TevzTa<br />

SaSxad, lorad gamoyvanili gverdi.<br />

endemuri _ mxolod garkveuli adgilisaTvis, mxarisaTvis<br />

damaxasiaTebeli cxoveli an mcenare.<br />

epiTeluri borcvakebi _ gamravlebis dros kanze,<br />

umetesad Tavze warmoqmnili borcvakebi rac Semdeg qreba.<br />

zoobenTosi _ cxoveluri benTosi (ix. benTosi)<br />

zooplaqtoni _ cxoveluri plaqtoni (ix. plaqtoni)<br />

larva _ cxovelis Canasaxovani ganviTarebis momdevno<br />

stadia, romelic xasiaTdeba iseTi organoebiT, romlebic<br />

dasrulebul cxovels ar gaaCnia. cxovelSi es stadia<br />

grZeldeba lifsitis ganviTarebamde.<br />

pavadoki _ aris saTevzao mowyobilobis is nawili,<br />

romelic moTavsebulia ZiriTad Zuasa da ankess Soris.<br />

yovelTvis ZiriTad Zuaze wvrili unda iyos erTi an ori<br />

safexuriT. misi sisqe damokidebulia Tevzis sidideze, iseve<br />

rogorc ZiriTadi Zua.<br />

pelaguri Tevzi _ pelagiaSi binadari Tevzi.<br />

plaqtoni _ wylis sisqeSi binadari umetesad mcire<br />

zomis organizmi, romelTa gadanacvleba xdeba pasiurad<br />

wylis dinebiT. plaqtonSi cxoveluri organizmebi Seadgenen<br />

zooplaqtins, mcenareuli organizmebi _ fotoplaqtins.<br />

reofiluri _ Cqari wylis dinebis moyvaruli.<br />

114


sqesobrivi demorfizmi _ gansxvaveba dedal-mamals<br />

Soris zogierTi garegani niSniT (magaliTad, sididiT,<br />

feriT da sxva.)<br />

tofoba _ Tevzis mier qviriTisa da spermis (Teslis)<br />

dayris procesi.<br />

yviTris parki _ larvis mucelze mikruli parki nar-<br />

Ceni yviTriT.<br />

115


garekanis pirvel gverdze: `Jamuris xeoba~,<br />

mebaduri morgeni garozaSvili<br />

avtoris fotoebi<br />

kompiuteruli uzrunvelyofa: Tamar qituaSvili<br />

tiraJi 200<br />

Tbilisi<br />

2011


fasi 7 lari<br />

aragvis xeoba, mTiuleTi<br />

ISBN 978-9941-0-3332-2<br />

9 789941 033322

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!