Download ePaper

LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik

LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik

from liburuklik.euskadi.net More from this publisher

25.02.2013 Views

LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK

LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK

LENENGO EUSKALE6UNETAK0

ITZALDIAK

EUZKO-AIÍGITALDARIA

Banco de España, 5

BILBAO, 1921,

BEAR DEN BAIMENAZ

IRAKURLEARI

Bizkaikoak áurea arturík Euskaleriko lau aldundiak Oñatiko

uri paketsuan, orain iru urte, Batzar aundi aztuezin bat osparazi

zulen. Gero, an sortua izan zen Eusko ¡kaskunfzak Batzar oriek

bi urterik bi artera or-emenka azaltzea erabaki zuen eta onetarako

igaz Iruña zafean bildu ginan.

Euskaltzaindiak ere, Batzar a/en ondorea ikusita, euskera

utsezkoak, beste izenez EUSKALEGUNAK, sortaraztea gogotan

artu zuen. Lengo batzarak Gipuzkoan ta Naparoan izan diranez

geroz, Bizkaiko uri bat, Astarloaren sorturi Durango begiz yo

zuen onetarako. Antxe, Tabira zarean, Uribañko Andre Manaren

maga/pean izan d/fugu garoÜaren 4-8 bitartean lenengo euskafegunak.

Oñatin ta ¡ruñan Erege bera izan zan Batzarburu. Batean ta

bestean apezpiku yaun askori erestunean muñ egi'n ginien. Arabako

iTiiñoi, Bizkaiko foral ta Gipuzkoako mikelete/a/7 eun baf,

¿eren soineko ikusgafienez apaindurik, agertu zitzaizkigun.

Gu, ordea, apaitxoago izan gera Durangon. Eskuartea ere

ain ugaría ezpaitzen, iru-lau urízain paketsu ta izkitugabe izan

ditugu inguratu gaituzn indardunak. Oregatik ere ezkera zurtz

agertu. Gipuzkoako aidunburu Elortza yauna lenengo egunetik

gurekin izan degu; gurekin — yakina — Bizkaiko aidunburu

Jauregi, gurasoengandiko eñ-maitasuna erakutsiz, sei-zazpi

aldun aldamenefan diluela. EHzgizon turdun (1) bat ere Andre

Mari-eguneko Meza nagusi ta afatseko bigira-bitartean gure

aufean izan da: Eigoibarko seme ta Tonkin-aldeko apezpiku

Agife argitsua.

Efiaren pozgañtzat Zubsrotik dantzari zankarin, ats-iuze,

soineko bitxidun-talde bat ekafarazi degu. Durangoko bertako

kantari batzuk gozaro beiafiak durundi eztiz bete dizkigute.

Esku ta pa/azko, zaleena asetzeko bezenbaf pelotaka izan dira.

liaren 5 ta 7-gafen gauetan Bergarako antzerkilariak parea

gogotik aterarazi die eñari. Abciazoka (ganadu-feria) ederki

ornitu ta gertaturiko bafek azken-egunean baseñtar-mordo andiak

uriratu ditu; ta guk gure izmifzez adikortu ezin izan ditugun

gizon ufats-sendoak, gure ordez, idi-bei ta zekor-bigaiak beren

mufusaz poztu ta liluratu dizkign.

Efi yakintza-zaleari amaika aidiz itz egin diofe gizon trebe,

erne, argitsuak; batek EHzan, bik Jesuitegian, besteak Udak

etxean.

Beron ianak Hbnru onetan argifaratu-ordnko, Euskaltzaindiaren

izenean eskerak erakutsi nai dizkiet, ez bakafik len aipatu

ditudan aidunburu, aldnn ta apezpiku yaunai, baila Durangoko.

Alkate, Bereterburu (Artziprestre) ta efi guziari ere,

Ufengo euskalegunak Gipuzkoako uri zabai batean ¡zango

ditugu. Gure asmo au gogo beroz arfzeko ez/u uri orek inondiko

ziririk bear izango. Bear ba/u, begia ta biotza beteko uri -edei

onek, Durangok, egin digun arera gozoa erakusmen izan bekio.

Bi/bon, 7 Diciembre 1921.

R. M. A.

ELORZA JAUNAREN ITZALDIA

Euskalzale asko ta jakintsuak bildu dirá gaur Duvango'n. Ni ez

naiz ¡akinrsu oietakoa, ta jakinfasuna agertzeko bakai'ik itzegin

bear balilz emen daude asko daküen jaunak, jaun azkar, argi ta

trebe oek.

Bañan gure izkerak bizi izateko, ez du ¡akintasuna bakafik bear;

maitetasuna, naitasunaren beroa, biotzaren ikutu goxoa ere bear

du... Eta orlan bai, lotsarik gabe ta gogoz azallzen det nere burua

jaklntsuen aufean ere. Euskerak ¡akintasuna bear duanean, atera

zuek zuen indafak; lagunfasuna, ta biotzaren sua bear duanean, nik

nereak aferako ditut. Otara nator ortarako itz egiten asi naiz: ezer

erakusteko, ez; euskerari diotan naia agertzeko, bai.

Ta itz egiíen astean, Gipuzkoako Diputazio eta Euzko-Ikaskimtzaren

izenian nere lertengo itzak Bizkai guziari agüe egiteko izan

bear dute. Ni gipuzkoara naiz, ta Gipuzkoarenlzat Bizkaia, aizpa

zarena, aberatsena ta langiíiena da. Gipuzkoafak, benetan maite

degu Bizkaia, ta gaur pozik etori gera bere etxera. Ta Bizkaiko

Diputazioko aldun dan Arginzoniz ¡auna gure artean dagon ezkero,

berak arfu dezala Bizkaiarenlzat nekaren agur gozoa; berak zabaldu

dezala Bizkaia osoan Oipuzkoa osoaren izenean ekari detan

agur bero ta maitetsua.

Agur, Durango eri edefari ere, ta eskef besoak zabal-zabal

eginda artu gailuzutelako, Astarloaren jayotefiak ez du oraindik

ere izaera euzkalduna galdu. Ez dezala galdu ere. Izaera ofek

irauten duan artean, adiskide ta anai izango gera. Adiskidetasun

eta anaitasun ori, ez dedila beñere ausi, Durangafak.

Eta azkenik, txalo '"Euzkaltzaindr'-aren baruan dauden ¡aun

langile oei. Or dabiltz lan eta lan, neke izerdiz beteaz, gure euskera

zafaren z.uztafak atera naiaz, gure euskerari bide befiak iriki naiaz,

[o ta jo, urte askotan oztu ta gogortu zaigun euskera berotu ta bigundu

naiaz. Txalo, ofelako gizon langilei. Ez diiezela aspertu.

Urte betean ezin egin litekena, eun urtean egin liteke. Lanari ekin

diozuten ezkero, jarai, ta noiz edo noiz lorak irtengo dira.

Baña ian ontan, ez dute Euzkallzaindikoak bakarik joan bear:

Berakin batera, euskaldun guziok ¡oan bear degu.

Beren lana bear-bearezkoa da, baña bakarik alperikakoa izango

litzake. Beren lanari guk eutsi bear diogu.

Jakintsuak garbitu ia edeftu dezatela gure euskera. ¿Baña zertarako

garbitu ta edeftu, edeftu ta garbiíutakoan guk erabiíiko ez

badegu?

Egiieko aundieua, lanik beafena, gurea da, jakintsu ez geranena.

¿Zer lan da ori? Itz batean esan liteke: itz egin, euskeraz itz

egin. Ez geldik utzi, ez aztuta bazlafean utzi: mintzatu, erabili.

Bide-ertzean aztuta utzitzen dan afiari ¿zer gertatzen zaio? An

egoten da geldi-geldi; azpia zomofoz betetzen zaio, mgurua belafez,

gaña zikinkeriz. ¿Ta dabiien afiari ez al zaio orí bera geta-

Izen? Ez. Begira efolako-anan. Beli ¡iraka dabil, ez da gelditzen,

eta garbi, dizdizari egoten da. Ura ez da zikinduko, arek ez du zomoforik,

ez du belafik. ¿Zergatik? Dabilelako, gelditzen ez dalako.

¿Potziiko urari zer gertatzen zaio? Egonean egonean usteldu

egiten da. Eroriizen dirán txolxak, lur-puxkak ela osloak, an gelditzen.

díra, ura zikinduaz. Kolorea aldatzen zaio... Nazkatu egiten

gailu ilda dagon urak. ¿Eta dabiíena? Begira an goitik bixi-bixi datofen

efekatxoko urari... Ez da beztuko, ez da ustelduko, elzaio

usairik egingo. ¿Zergatik? Dabilelako, geldilzen ez dalako.

Afia ta ura bezelakoak dira gauza geienak: ez ustelízeko, ibili

egin bear dute. Gelditzea, eriotza eskatzea da.

Euskerak ere, bizi bear badu ibili egin bear du: ia ori gure lana

da, euskaldun guzien lana. Euskera maitea deguia esatea, zabal-

— ? —

tzeko au ra ura ta bestea egin bear litzakela esatea, alperík itz egi •

tea da: itz egin, eta itz egin, ori bear da.

Aberatsak eta jauntxoak ez dilezela lotsalu. Euskera ez da

baldaren eta bearísuen izkera; etiskaldunena da. Goian daudenak,

aberatsenak, jakintsuenak, besfe guziak bezelaxe bear luteke euskera.

¿Lotsatu egiien dirala? Euskaldun izaiez loísatzen dirá

orduan.

Batez ere umeai erakutsi. Baña ez eskolen zai egon, ez libururik

ez dagola esan. Oiek ailzakíak besterik ez dirá. Etxean, kaiean,

basefian, edozein tokitan erakutsi lezaioke umeari euskera nai izan,

ezkero. Neke geigo bear dituzten makiñabat gauza buruan sartzen

zaizkie ume gaxoai.

¿Eta emakumeak? (Zenbat eta zenbat kalte ekafi dioten euskerari

neskatxak! Basefitik atera ezkero, pixka bat apaindu ezkero,

burua aizez béfela afotzen dirá, ta bere arokeriaren lendabiziko

ezagungafia euskera uztea izaten da. Emakumeak daukate, besíe

iñork baño geigo, beren eskuetan, gure euskeraren bizia. Pizlutzen

ez badute, itz egiten ez badule, umeai erakusíen ez badiete, euskera

ilko da. Emakumea da etxeko'efegina, ta efegiña, ta efegin ofek

nai badu, euskera bizi ta zabalduko da.

Lagundu zagun bada, guziok. Itz egin dezagun, eta itz egin

dezagun lotsatu gabe. Ondo dakianak ondo; gaizki dakíanak

gaizki ala; oso gaizki dakianak, oso gaizki ala, baña itz egin

dezala.

Euskera sendotzeko ori da bide bakafa. Diputazioak lagundu

dezatekena, eskolak, liburuak... zerbalí badiríi, baña beafena

bakoitzak nai izatea da, norberak alduana egitea. .

Ori izan dedila, bada, egun oetan ikusi ta enlzungo dezuten

guziaren erakuspena: euskeraz itz egin bear degula.

Euskaldun guziok orlara beartuak gaude, eta besteak baño

geigo zuek, durangafak. Or daukazute Astaiioa'ren irudia beti

lente, beti zuzen, beti ernai, itzik esan gabe beti euskeraren alde

itzegiten. Esaten duana enlzuten ez badezute, entzundakoa egiten

ez badezute, berak jasofako euskera oinperatu la zapaltzen badezute,

alako goiz batean, Astarloa'ren arpegi zuria lolsaz gofiluta

azalduko zaigu.

Ta lotsa ori, Durango'rentzat, Bizkai osoarentzat Euskalefi

guziarenlzat ¡Sun ta gogofena litzake.

¡Egun lotsagafi ori ez al degu ikusiko!

¿Eta zergaiik euskerari orelako maitetasuna? Euskera galdula

ere ¿zer galduko genuke bada?

¿Zer? Euskalefi guziaren izaera berezia, Euskalefi guziarert

anima euskerea da. Euskera Euskalefiarenlzal, bakoitzarentzat

odola bezelaxe da.

Ariu zazute munduan dan emakumenk osasuntsu ta edefena,

bizkor eta lefdenena gorputz zuzen, arpegi eder, begi argitsuak

düu; alailasuna ezpañetan, atsegiña biolzean dituala bizi da. Guzion

alaigafi, guzion pozgafi.

Emakuine ofi besoko zain bat zulafu zaiozute. Tantoka, tanloka

zulo txiki oríatik odola badijoakio ¿odola bakafik galduko aldu

emakuma eder ofek? Ez. Odol-nsten bada, apurka-apurka, odolarekin

batean, gorputzaren zuzentasuna, begietako argi alaia, ezpaiietako

ifia ta biotzeko atsegiña ere joango zaizkio. Emakume

maxkal, argal, erori, makuf era ila biurluko da.

Orí bera gerfatuko zaio Euskalefiari ere, euskera, bere odola,

galtzen badu. Gurf izaera guzia, gure lefdeniasuna", gure osasuna,

gure izen edefa, gure oitura garbiak, gure zinismena, gure euskaltasuna

guzia, galduko degu. Beste guziakin nastuía, euskaldunen

izen edefa galdula geldituko gera.

Ta guk, gaurko cuskaldunak, ¿ori egingo degu? Biotzik badegu,

ez. Nik ez nuke beintzat riere gain ofelako efurik nai. Zuek ere ez,

noski.

Egin zagun, bada, alegiña, gure euskera zar eta eder au, geigo

ta geigo zabalfzako. Gure efiaren odola da; bizitu, garbitu ta

gofigolu zagun bada. Efiaren ezpañetan, zañetan odola bezela,

efez ta gelditu gabe ibili dediía euskera. Bera da Euskalefiaren

osasuna, bera da Euskalefiaren edeftasuna, bera da Euskalefiaren

bizia; zaitu ta edeftu ta bizitu dezagun, bada, guzion

artean.

EUSKO-lKASKUNTZA'k dion bezela, «astnoz ta jakitez» egin

bear degu lan edef au. Ta ortarako, Durango'ko jai oek eratu

dituan EUSKALTZAINDIA'k erakuslen digu bídea; «ekin eta ¡afai.»

Ta bene-benetan, asmoz fa ¡akitez ekin eta jaraitzen badegu,

euskera piztu, befitu, zabaldu la indaftuko da. Ekin, bada, lanari,

ekin eta jarai, ta. gaurko nere itzaldi argal onen oroigafi bezela,

EUSKAL-E5NALEA"k bere izenpean jarifa dauzkan itz edef-edef

oek ikasi ta esan ditzaguh: «¡Qora gure euskera maitagaria!»

ZABALA ABA TA EUSKEREAZKO

BERE LANAK

Eguskitza cuskatfzañak Durango'ko euskalegunefan

irakurí eban Itzaldia

Andcre fa jaunak:

Gizonik nagiena be, beafizanak aftu fa ertsi ba-dagi, langile fa

lantzale agertu oi da. Alpefari lan eragifeko beafizan ori akulu zo~

fotza da: mukef efa nagienak be azkaftu fa bizkoftzeko akulari ta

zífikatzale on-ona. Euskalízaindiko ñire lankideak Zabalatar'tar

Juan Mateo zanaren bizitza ta bere euskal-idaztien bafi zuoi emoteko

afdurea, olgetan-benetan, neure lepora egofzi eu&fen.

Berandurako lana zala-ta, tintilik be ez nintzan estutu: baña

gero, neure gain aftu neban zeregin au egin eta betetako eguna uferatuaz

yoala nekusan eta nagienak be langiíe egiten dituan beaf,

izan latz ofek, ni be zirikatu ta bizkoftu nindun; akulari bikain ofek

nagi oni be lan eragin daust. Beafizanak erazo-ta, lan pizka bal

egin dot; baña neure lan au erkin eta txatafegia ¡zango ez ete-dan

bilduf naz.

Zabala'ren bizítz-edestia idazteko asmoz, gai biía asi nintzanean,

askozaz be gai geyago idoroko nituala ta lan edef eta ofni-

duago egin al-izango nebala uste neban: baña gure aufetikoak !anak

egileko baño egindako lan ofeik ondorengoai ¡akinerazteko

ardura gitxiago afiu dabelako, edo aldi ra urteakin, batean-bestean

izan dirán egigai, idazli edo paperak sakabanatuta galdu diralako,

idoro al izan dirudan gayak nai nekean baño ufiagoak dira-ta, nire

alegiñak gora-bera, Zabala Aba'ren bizitz-edesli onek, uisune lafegi

izango ditu.

Bildu edo balu ditudan gai pizka oneik, beaf dan lez alondu,

ofazru, eftza afera ta ondo apaindu, irudiz ederlu ta euskera ezliz

gozotu al ba-neiz, gaitz erdi ¡zango litzake; baña... oftxe dago, ba,

untzea! Batzuk, Jaunak einonda, ofefarako beiebiziko antze, berarizko

jas efa trebetasuna dauke; erleak eztiaren atzetik lez, irakurle

naiz enfzulen gogo-biotzak izkera garbi, gozo, leim eta apañaren

bidez, nañora eratofi, ekafi ta atsegin eztitan euki daroez.

¡A, nik be ori ezin al ba'neu....! ¡Baña ofefarako berarizko antze

ta jasik ez daukanak, beste nonbait afturiko gatza beaf danala

edonok daki

Neurez ez neunkan jas ori, inoren gatzez ordeztu la ornilzeko

asmoz, Zabala"ren ipuñak gaf eta ardura andiz irakufi niruan;

baña, tamalez, gatzonizian ga/z gitxitxti idoro neban. ¡Zer egingo

yako, ba! Al doguna dagigu andere ta jaunak, al doguna ta ez nai

doguna!

Neure bafikela au amailu dagidanean, batek baño geyagok

egango edo-dau bere kolkorako: gazatxu, gazaegui.... Pizka bat

gaziago izan ba'litz, gogo obeaz entzungo gendun; baña bafiketaldi

onek ez gatzik ez berakafzikez dau euki-ta, azkenerako zerbait

baño geyago gogaiiu be egin gara.—Orixe ez neuke nai, 'andere

¡a Jaunak: augaitik egalak batu, ertzi ta albait aldirik labufenean

amaitzeko alegin egingo dor. Gero edozer, nayen dozuena, oben

barik, esan zengikie; ofetarako eskubide osoa damotzuet: baña

orain, iñok neure lepora egotzitako zeregiña iepoük jaurti ta afzeden

eta amasa afiu gura izatea, oben efa efu andia be ez da-ia

orain bafikefan diardudan bilaftean, afen, eroapen, egoafi ta gibe!

andiz enizun egidazue.

Naste txafik ez ipinieko neure lan au irurendu egingo dot iru:

atalean azalduko dot.

Leneiigo afá|a: Zabala'ren biziiz-edesii labuftxuo

Bigafena: Zabala'ren euskera-lanak, ipuñak barik

Irugafena: Zabala'ren ipuñak berariz

Bilbo'n 1777 garen urteko Iraia'ren 21 3,1

¡ayo zan gureZabala.

Juan bere aita Bakio'ko semea zan: Mari Josefa bere ama, Afatia'ko

Areatza edo VMaro'ko alabea. Ufengo egunean, San Anton'go

eleizan Juan Mateo jzena ipiñi-ta, bateatu eban Elofiaga'tar Jose

bertoko abade nausiak.

.Zabala'ren gazteroko bafirik ez daukagu. Asis'tar Pantzizko

Deunaren lekaide-batzan noz eta non safiu zan, bere ikasketak non

eta nogaz egin zituan, oneik amaitu ta berealaxe zetan iñardun eban

ezin ¡akin izan dot: aidi onetako agiriak uts-dagie ta gauza ziufik

ezin jakin leikela deritxaf. Qalizia'ko efitxu baten,, Hebron'go belgundari

ikastetxean urte biko ikastaroa eginda gero, 1815 gafen

urteko Ufila'ren 9 ün

, Zarauz'ko lekaidelxera etofi zalá, ori bai, ori

ageri zafak darakuskue; baña 1819 gafen urterarte bialguntza edo

edo misino lanetan asi zanik ez dirudi. Aitaturiko urte onetan bai.

A5ligafaga'tar Juan Iñazio Abarekin, Béfiz, Gamiz, Getxo, Luno,

Zornotza'ko Bernagoitia, Afankudiaga, Sondika, Bakio ta Ibafangelua

'n bialguntzak (misiñoak) einon ebazan. Ufengo urtean

(1820 Manaría, Afigofiaga, Muxika, l.oukiniz. Lafauri, Afiela,

Orozko ta Baranbión. Ufengoan (182Í 8

") Zaldua, Gernika, Lexona,

Efigoitia, Mungia, Dima ta Ea'n.

Zabala'ren bia!gunfza-egiñen onein bafi Añibafo Abak efa Zabalak

berak idatzi eben eta Zarauz'ko lekaiadetxean dagoan

«Bezefo» derilxon liburuak emolen dausku. Bere zeregin oneitan

aufera jafaitu eban ala ez ageri zafak ez diñoskue; baña bere euskalizlia

irakufi ezkero, bayetzdirudi. Bizkai'ko efirik geyenetan egon

zalá ta bialgunfza bitaftean euskal-itz eta aditz-erak bilízeko ardurea

aftu ebala deritxat.

Zarauz'ko lekaidetxean lekaipuru edo lagole-Aba bifitan izan

zan ela eleiza aretako altara nagusi ta albo bietakoak bera etxeko

buru zalá egiñak ei-dira.

Auferago aifafu dodan eta «Bezefo» dcritxon liburii oren jafaitzaleak

gure Zabaia euskal-idazle ospatsu oneízaz auxe dinosku:

«denna ta jakituna zan, ¡an uri ta edan ufiago, lo gitxi ta otoiz asko

egitcn cban gizona.» Irurogeta bi urtegaz, 1840 gko Otsala'ren

6 an

, irugafenez lekaipuruzala il zan eta bere gorpua eleiz-guenean,

ebaiigelio.aXáz&n, eorfzia datza. Zabala il zanetik aldi gitxi bafu,

Gipuzkoa'ko buruzagi afotzaren aginduz Zarauz'ko lekaide balza

be sakabanatu beaf izan zan. eta lekaideakin batera ageri ta paper

asko be banakatu ta galdu ziralako-edo, ezauiu ta jakin beaf genduzan

gauza asko, gaur ezelan be ezin jakin geinkez.

***

Zabala euskalari: bere cuskerazko lanak, ipuñak Iekot.

Zabalak, bere euskal-adifzaren saferan dinoskunez. Astarloa'ren

"Apología de la lengua bascongada" deritxon liburua 1805 garen

urtean, argitaldu ta berealaxe irakufi eban.

Durangoaf ospatsu onek bere aldizti edo apologi aretan bizkayerazko

euskaüztia eskintzen eban. Lenengo idaziian aitatu baño

egiten ez ebazan gayak, bigafen onetan ugari ta zeatzago azalduko

ebazala-ta, euskalizti ori eskuratzeko gurari bizia eukala diñosku

Zabalak; baña Astarloa gaizoa, atsekabeak eraso-ta, aginduriko

bere euskalizti ori argitaltzeko era ta asti barik j] zan 1806 gafen

urtean.

Bere idaztiak argitaratzeko ardurea Zamakola ta Ero bere aiskideai

itxi eutsen. Oneik zeregin ori egiteko asmoa bai eukala dirudi:

baña, nik ez dakit zegaitik, beti ufengórako itxi ta lafegi luzatu

eben eta azkenean be Aslarloaren agindua bete barik il ziran.

Bien biíaftean Zabala ez zan lo egon, ez: euskera ikasten iñarduan.

Neure nagusiak agintzen eustezan zeregiñak bete al-izateko-diñosku

berak-euskera ikasi beafean aufkitu nintzan. Andia zan

ñire lofa: bialguntzako sor eta motel nengoan.—Bilbotafa izanik,

ori ez da afigafi-esan leike norbaitek; baña Zabala'ren moteltasun

ori bilbofafa izatetik etofela uste ba'leu okef legoke. Euskeraz ilzegiteko

softasuna nondik etofkion Zabalak berak diñosku. Neure

ikastaroko urteak-diño-Efdelefian igaro neban eía ain aldi ¡uzez

euskerarik entzun ez nekaiako, iñok siñistu daiken kaño geyago

softu ta moteldu nintzan. Neure motelfasun ori zala-ta. Ovidius'vk

baño obeto esan nengikean: Dicere saepe aliquid conanli (lurpe

taferi)-verba mihldesunt dedidicique loqui. Zerbait esateko asmoz

asten nazanean ¡au gauza ¡otsagaria! itzak uts egiten dauste ta

neure izkunfza aiztu egin dot.

Lafamendi Aba ta beste batzuen lanak irakufiaz, euskal-aditz

¡okoaren edera ezagutu ebala ta beafizanak erazota asi eban lan

onek, beste askori lez berari be, biotza irabazi eutsola ta asikerako

lañaren mingoitza aldi gitxi bafu atsegin ezti biuftu yakola autoftzen

dau. Aslarloaren beste idaztiak argiíaratzen ziran bitaftean, onen

aldizti edo apologia'ko gai batzuk azleftzen, Lafamendi'ren lanak

eta iru euskaikietan idatzitako liburuak irakuften, euskaldunai en-

Izunaz oaftu ta billzen zituan itz eta arauak ufengorik-ufengora

ipiñi ta ikasten, gozaro jardun ebala diñosku.

Bialguniza-egiñenelan efirik-efi ebilela, Bizkaiko euskal-itz eta

aditz-erak balzen asi zalá auferago esan dot; lan oni arduraz ekin

eta ¡afaitu eutsala dirudi. Au zala-ta, euskaliztiren bat argitaratzeko

asmoetan ebiíelako zufumufua zabaldu zan eta Ulibafi'taf José Paul,

Abandoko'ko erazle (pefari) ta euskaitzale sutsuak, ofelako zerbaitenlzunik,

zufumufu ori egia ete-zan ¡akin eta bere buruan erabiltzan

asmaak agertzeko, Í826 gafen urteko Epala'ren lenengoan Zabala'ri

idatzi eutsan. «Euskal-ikasgurik ez daukagu ta beaf-bearekoak

doguz-iñotsan Ulibafik Zabala'ri-: euskal-irakaspide bafia, iztegi

bi, bat euskeratik efderara, bigafena efderaíik euskerara, la Legezafa,

Forua, izkuntza bietan, ufe-antzeko izkiz euskeraz eta izki

baltzez efderaz argitaratu zeaf litzakez «Ulibari'k beste idazkí askoren

aftean. Zabala'ren erantzuna be liburu baten befidatzi eban.

Liburu onen jabe gaur Urkixo ¡auna da. Zabalak Ulibafi'ri emondaeko

erantzuna, nik dakidala, osorik orain arte, moz be ez da argi

taidu ta ezagutu dagizuen, oraintxe ¡rakufiko dautzuet. Ona emen;

«San Juan Bautista Zarautz'koan, Martia'ren bederatzi garenean,

mile zortzireun ta (ogeta) «seigafen urtean» diño: baña befidatzi

ebanak egindako utsa dala Ulibafi'k Zabala'ri auferago egin eutsan

tdazkiak argifo darakus.

José Paulo Ulibari'ko

Neure adiskidea: Zeure karteti agiri daneti miia gauza andi ta

anditzafak darabilfzuz zeure buru ofetan: baya nik egia edo deritxadana

esango ba-deutsut, bein bere ¡zango eztiranak, neure aldetiz

beinik bein. Euskerazko Arte baria, edo zeuk diñozun legez.

Araukea; berbategi bi, bat euskeratik erderara, ta bigafena erderatik

euskerara: euskerazko Forua, eta euskaldun ain garbiak eze

ezteufsen bapere kalterik egingo ez erderazko papelak, ezía ain

yagi ibili direan eta oraindío bere esafen direan irakasie deungaak.

Ofegaiti esateko nenguan, eta gitxi-gaiti lumeak eskribidu ezian,

ofeek gogo eroak eía aipefak direaia; baya ñire arrean egin dot:

oneri berba asfuna erztxiko yeutsak, gayagozan ixilik: eta alan

atzeratu na(z).

Dana dala, ezta egia, ez izango bere, dirudianeü beintzaf, nik

eskribidu edo konpondu dodala leen ailuta doguzan Artea ta Berbategia.

lñox iñox buruak emon (de) deust egin beafko neunkeala

iozen tzeren) bat; baya gauzea ondo begiraturik, biotzak esan deust,

ta ez bein: ez dok ori iretzaf: ireak baxen indar ta lagungafio beak

bear ditut oftarako.

Izan bere, nik eztaukaí ori egiteko bear dan astirik, ez gura

leubean era onik, ez dirudik ta ez ezer: era okerago daña, iya eztaukat

gogorik edo(n) urondon «urondon edo ucondon» diño; baña

okef dagoala dirudi, esan yoian legez, eztaukat adirik, bada iñoz

izan dodan apura bere, il yatan dana, ikusirik alde bateti ezingo

nebala nik bakarik, eía besíelik eginda bere, alpefiko lana zalá.

Ezingo nebala esan dot, eta ofetan nago, bada ¿zer ez berakauteko

zeregiña ez alborik arako lana. Liburu(a) alereak esku askotan

yoko dau, begi askok ikusiko dabe(e) la euren arlean ez girxik

adietan yakenak. Besleak besrerik usté begie, baya ni beti egon

naz eta oraindikoafen. bere nago (ez), argifaratu bear ezíala ondo,

ra aide guztietara ondo eginda ezragoan liburu(rik). Baita ¿nik bakafik

ra iñoz lagunduko ezteusrala, Artea ¡a Berbaroki bi egiteko?

Bai ta bafiz ¿nok erosleko eskribiduko dirá Berbaroki zafbk? Euskeria

dabil saki eginik guzlien osíikopean, iñok pere ikusi. gura

ezlabela era euskaldunak eurak erbesíeru la aazta gura ieukeia. Anrxinako

ipuiñeko leoi zafarí legez, batak emolen deulso adafkadea,

esieak oslikadea, besteak aginkadea. ¿Ñor, bada, erosteko dira

libru ofeek? ¿Ñor irakufteka? Zcuk baxen maite fa laztan balcbe(e)

besteak, asko izango litzatekez aterako leukazanak euskerazko IIburuak;

baya geure damu gogofean ezta alan eta gitxi(k) dan maite:

eta geyenak, eta an an urean guzliak, gofofo eresten deutse: eta

onek ilten deutse gogoa eukiko leukenai bere.

Zer? burua gaianto ausi liburuak egin eziñik, urtu ofeek argifara

aterateko, or ogeta amar edo befogei mila erial, ta gero saguak,

zedenak ta autsak yateko ¿Ezkagoz oren zoroak: eztakit nik zetarako

naukan Jaungoikoak: baya orain beintzat eztarabilt olango

amesik.

Besteren batek ataraízen ba diluz, ondo: atsegin aftuko dot.

Al dabenak dagiala. Baya ¿nik? Ez nago ni ofetarako: lagungafi

gitxi ta gogoa ilgafi asko daukat ofetarako bideak aftuteko, eta

nigati forua erderaz geldituko da, ta Lafamendiren Artea ta Berbatokia

orain afteko agintasunean. Au da nigaiti entzun dozun guzuf

eskefgatzafaren ganean esan beaf dautzudana: osterantzean badaklzu

beti izan dozula ta izango bere zeure adiskide.

Frai Juamateo Zabala'koa

Euskaldunck beti bat, atzo ta gaur bardin: euskerea itsuski ¡a

saki egiñik, ostikopean darabilgu. Euskaldunak gareala ago belean

diñogu: emen eta emendik ufun ofetzaz afotzen gara la bien

bitaftean geure euskerea, ipizki zatafa bai'Iitzan, zapuzlu ta zapaldu

egiten dogu! Euskaldunok euskaltzale ¿ñor izango ete-gara?

Zabalak idazki onetan diñoana aintzat aftu ezkero, bere lanak

argitaratzeko asmorik ez eukala dirudi: argitaraizeko asmorik euki

ezik, asiriko lana be itxi ta laga ebala norbailek usté izan daike;

baña ez ofaitik, bere bizkayerazko aditzaren saferan diñoskunez,

ori ta guzli be euskereari eutsan maitasuna, bere biotzean ez zan

inoz otzitu ta mailasunak edonori lan eragiten dautso.

Aslarloa'ren idaztiak irakufi ta ikasteko asmoz, aen jabe-egin

ziranai bein baño safiago eskatu eutsezala diño: baña Astarloa'ren

ornen eta.ospeari ezer ez"kentzeafen-edo, ukalu egin eutsezala be

bai. Ofaitik be 1821 gafen urlean Astarloak bere eskuz idalzitako

ingufti bat nondik-edo-andik beragandu eban Zabala'k. Ingufti onek

utsune asko eukazala, amailubako lan márketsa zalá; baña ori fa

guztibe aditza obeto ulerlu ia ezagutzeko argirik asito emon euisala

diñosku fa bere bizkaierazko aditza afondu ta idazteko zerbair

baño geyago lagundu eutsola dirudi. Berberak diño ba: «Gure aditzaren

bafiak itufi oneitan aftu ditut; neure lan au egiteko erabili

dodazan gayak, aitaturiko ofexek dirá.»

«Euskera ikasíen beren-beregi ez naz ibili. Asti aldietan ekin

dáutsf, bai; baña beste zeregin andi ta beafagorik izan dot. Landu

dodan euskal-arlo au atseden aldietan eta erdi jolasketan egindako

lana da; baña lan luze ¡a jaraitua. Asi nebala ogeta amazortzi inte

baño geyago dirá ta besterik ezinean baño ez doí iñoz neure eskuetatik

iaga.»

Bizkai'ko efiak erabiltzan aditz-era guztiak edo beintzat geyen

geyentsuak ardurak eta zeatz batu zituan Zabala'k. Lan andi ta

edef-edefa egin ebala zetan esan be ez da. Afezkero bizkai-aditza

azaldu daben orok Zabala'ren oñaízai jafaitu dautsela esan ezkero,

beste barik be Zabala'ren lan au, uts bakoa ez, baña bikain eta gorenengoa

dala edonok susmau daike. Zabala'k berak be zerbaü

baño geyago egin ebala usté eban. «Durangoar euskalariak bere

aldizti edo apologi ospatsuan gure aditzari buruz ikuíu ta aitatu zituan

gauzarik asko ¡doro ditudala deriíxat-diño Zabala'k bere aditzaren

aintzin-solasean. Neure idorokuntza oneik ufengorik-ufengora

ta ikaspide arauz emen ipiñik dodaz, eta Astarloaren euskallanak

oraindik argitaldu ez diralako, utsune ori neure onek zerbait

bete leikelakoan, argitaratzea erabagi dot.»

Zabala'k bere lañaren saferan orixe idatzi eban; baña Zabala

1840 gafen urteko Otsala'ren 6 il zalá ta bere aditza argitaldu

orduko beste zortzi urte igaro zirala ondo dakigu. izan be, lan onen

Ienengo irafkaldia Donostia'ko irafle Baroja jaunak 1848 gafen

urtean egin eban Gipuzkoáko Aldundiaren aginduz eta dfrtiz.

Bizkayerazko aditzaren ¡rafkaldi au Bizkaiko Aldundíak ordaintzea

egoki ta zuzenago isango zalá dirudi. ¿Bizkai'ko Aldundiak

nai ez ebalako ala zegaitik sartu ete-zan arazo onetan Gipuzkoako

Aldundia? Ziuf ez dakit; baña Zabala Gipuzkoan luzaro bizi izan

zan ezkero, ango zaldun eta andiki batzukin, Montofon'go^rono'earekin

batez be, aiskide bafuko egin zalá, okef egoteko bilduf barik,

siñotsi daikegu. Zabala'ren eriofz-ostean, bere lan au irafteko Al"

dundiaren lagunlza zaldun eta andiki oneik, Gipuzkoan itzal andiko

izan bere aiskide oneik, jadetsi ebela dirudit.

Zabala'ren lan au argitaldu baño lenago, ¡ztueta jaunari bere

ereixia eskatu eutzen eta onek, bere fxoslenaren azken-aldean auxe

idalzi eban: «Bere ¡ayotzaliko izkunizaren baztef eta zokondoak

Zabalak ondo azteflu la arakatu ditu... Mardo la.sendo, bere edefgalu

guzliakin apainduta, gaztaroan zan baizen edef, zoragafi ta

argilsu aufkezten dausku. Gure afleko siñisgogofak euskal-aditzaren

edefaz afituta geldituko dirala ra izkuntza zar onen ezkulukiak

ezagutu nairik dabiltzan afotzak be, euren egafi ori lastef ase alizango

dabela derilxat.»

Zabala baño iru urte lenago ¡ayo ta bosl urte geroago i! zan

bere aiskide, Mr. Pleury Lécluse. Toulouse'ko ikastctxe nagusian

elenéra edo grezitafen izkuntzaren, irakasle izan zan Jaun au,

euskaltzale andia be bai zan. Geyenez bere izenaz, iñoz LoF

Urhersi gofia izenordeaz, euskerari buruz ainbat ian argitaratu

ebazan. Zabala ta Lécluse'n afteko ezaupidc ta aftu-emonak Tolosa'ko

¡razie ta liburu-saltzale Mendizabal'daf José Iñazio'ren bidez

softu zirala dirudit; beintzat Mendizabal taflean ibili zalá ezelan be

ezin ukatu lei, Lécluse'k bere idazkietan ori argiro diño-ta

Zabala'k, auferago esan dodan lez, bere bialgunlza-ibiltaldietan

ainbat euskal-ilz ela esakera batu ziiuan of-emen Bizkai'ko efietan.

Lécluse euskal-iztegia argilaltzeko asmoetan ebilela jakiñik, 1828

gafen urlean Bizkayan baturiko itz eta esakera ofeik, Añibafo'ren

Euskal-Irakaspidea ta Axulaf'en «Geroko-Gero» bat bialdu eurzazan

Zabala'k, len aitalu dodan Mendizabal'en bitaftez. Lécluse'k

Lolazila'ren 15 an ¡¿¡teraz erantzun eutsan Zabala'ri. Eranlzun au

.Zarauz'ko lekaideak euren idaztegian dauke.

«Geroko-Gero» bialdu eutsalako. Zabala'ri eskafak (egiten)

dautsaz eta berak ondo uleftzen ez zituan gauza batzuk, afen,

adierazo dayozala be eskatzen dautso. Bialdu daustazun itz ela

esakeren bilduma edef-edefa da-diñotso Zabala'ri; baña itzak

ufengorik-ufengora, bakoitza bere tokian ipiñi barik eta izki zeegiaz

idatzila dagoz: geyenez Bizkai'ko euskerearenak dirá: nozbait

gazteleraz azaltzen dozuz; baña besle askotan ezetariko adierazpenik

ezdaroe-la, neure Iztegian saftu nai ba'nitu, uls asko egingo

- n —

ez ete neukezan bilduf naz. Itz bakoitza bere tokian ipiñita, izki

argi ta garbiz idatzita bialdu ba'leust nire aiskide Mendizabal'ek

zure ilz-zefenda au nire Iztegi onenfzat edefgari andia izango zan:

baña neure kabuz zuzentzen eta bafidazten asiko ba'nintz, lztegia

aberaskiz apaintzen dodalakoan, utscz beieko neunkela dirudit:

1,° «Si pretiosa hcec colleciio codem quo epístola; tuee stylo exórnala

foret, mihi sane non inutiüs fuissef, futuroque dictionario

grande decns attulisset, sed pro meo ingeniólo metueren ne piuribus

mendis quam divitiis onerarem... excusatum igilur me babeas

si parvum e tanto labore fructum percepturus, hunc ¡ibi, simul ac

¡usseris, remitiere in animo habeam.» Eta zuk ainbesle nekegaz

egin dozun lan onetatik oruira gitxi baño atera ezin neiken ezkero,

adierazoko daustazun baízen iastef itzüli egingo dautzuf.

Itz eta esakera oneik agaka-\aíayan ba'legoz be, onenak aututa

Iztegian saftzea, niretzat lan astunegia ¡zango litzake-ta, Laramendi'ren

Iztegi'areñ azken-aldean zeure itz eta esakeren bilduma

ori, labuftxu ta izki argiz, naiz zeuk naiz aiskiden batek idatzita

¿ezin ipiñi ete-lei? Ofetarakoían berealaxe itzusiko neuskizu, ta

nire Iztegi onen irafkaldia pizka bat atzeratu ezkero, zure esakerarik

edefenak, bakoitza bere lekuan saftzeko, asíia egongo litzake

noski.

Añibafo'ren Euskal-irakaspidea, idatzita dagoan lez be, zerbaiterako

izango yatala usté dot. Lafamendi'k ez dakaftzan eta

bizkayerari berariz dagokiozan atzizkien batzuk autu ta aftu alizango

ditut ela origaiíik, bein-bein, itzultzeko asmorik ez daukat.

2.° «Non item de grammatica: ut uí, scripta sit, ut ut redacta spero

me aliquod verborum bizcainorum desmentías, quibus caret «Ei

Arte de Larramendi», ex ea deprompturum».

Dirudianez, Zabala'k Lécluse'ri auxe be itandu eutsan: Zeure

Iztegi oren irafkaldi berezi bi egiten ibiíi barik, bat bakafa egin eta

bestearen ordez gazíeleratik euskerarakoa ezin egin ete-ziñei?

Eta Lécluse'k darantzuko: «Bai, ene Aba; orain beingoan ez, baña

geroago, Jaungoikoa lagun, ori ta pantzératik euskerarakoa be

argitallzeko asmoa daukat». Asmoa bai, noski; baña euskeratikefderarakoa

be irafi amaitu barik il zan ainbeste asmoon bere

buruan erabiltzan Toulouse'ko irakasle au.

Zabala'k bialdu entsozan era lenago aiíaiu doguzan idaztlak

Lécluse'k areri nozbail iízuli eutsazan ala ez ziuf ezin esan nei;

baña ezetz deritxat: Añibafo'ren euskal-irakaspidea nondík-nora

ibili dan eta non egon leiteken ez dakit. Zabala'ren eskuz idalzitako

Iztegia, Bonaparte'k bere eskuetara ¡oan zalá argiro diño.

(Remarques sur certaines assertions de M. J. Vinson concernant

!a ¡aligue basque, 1884).

Euskal-aditzak aldi bakoitzean, 206 irabiakera eukazala idatzi

eban Astarloa'k bere aldizti edo apologian. Astarloa'ren esan au ames

utsa zaialsoan, askok ifi ta bafe egin eben. Beste balzuk, ostera

(oneitarikoa zan gure Zabala be) gauza anditzat etsi aren, gizon

benaren esana za!a-ta, adizpiakera ofeik zeintzuk ete-ziran ¡akin

nalrik buru-auslerik asko erabiíen. 1821 gafen urtean Astarloa'k

idatzilako ingufii bai Zabala'ren eskuetan jausi zalá auferago esan

dot. Aitafur¡ko 206 adizpiakera ofeik zeintzuk ziran ezagutu alizaleko,

argirik asko emon eutsan Zabala'ri durangoaf euskalariaren

ingufii onek- eta gai au bere adiskide Lécluse'fi adierazteko asmoz,

adizpiakera ofeik edaz idatzi ta azaldu ebazan Zabala'k 1829 gafen

urtean. Zabala'ren eskuz idatzitako lan auPranlzizko deunaren semeak

Zarauzko euren idazlegian dauke. (Nota. El P. Zabala en

su «Verbo Regular Vascongado del Dialecto vizcaíno» pág. 8, § 5,

dice: «Al présenle no nos servimos de artículos peculiares para las

a 3

conjugaciones de recipiente con paciente de I y 2 aa

personas,

sino que las expresamos con los absolutos: y decimos del mismo

modo «aquel me ha vendido, ac saldu ñau» y aquel me ha vendido

a mis enemigos, ac arerioai saldu ñau»: tú nos ofreces en el templo,

eleshan eskiniien gózac, y tú nos ofreces a Dios en el iemplo,

jaungoicoarí eleshan eskiniten gózac.

Pero anies no era así, sino que a la manera que a los de paciente

de 3 as

personas, cuando tienen recipiente, les añadimos después

de la radical la característica que indique dicha Función del

a s

nombre, así se añadía en igual caso a las de pacienie de 1 y 2 as

,

y en las oraciones de los ejemplos se decía: «ac arerioai saldu

na-u-lse: ¡c Jaungoicoari eleshan eskiniien go-tsa-zac o gau-tsazac.»

Este uso ha debido durar hasia casi nuestros días; y algunas

personas me han asegurado que ¡e han oi do poco o mucho.»)

Nik dakidala iñoz ez da argitaldu. Zabala'k ingufti onetan luzez

azaltzen dituan adizpiakerak, Astarloa'k bere Discursos Filosóficos

sobre la Lengua Primitiva deritxon iiburuareti 708 gafen ingoskitik

728 gafener"- bitartean aitatzen ditu; baña, nire eretxiz,

gaur dazaugun euskereari Zabala'ren aditz-erak Astarloa'renak

baño obelo dagokioz eta gerorako itxi barik, berealaxe irafi la argitaldu

beaf litzakezala usté dot.

Euskeran «zu» orainfsukoa fa alboetako efderak aferazoa zalá

idatzi eban Oihenart'ek. «Zu» baño «zuek» auferagokoa dala ta

bigafen oni bere azkenengo izki biak kenduriz, nozbait, geroago

«zu» egin zalá; Oihenart'ek ori esan ba'leu, olakorik iñoz ez dala

egin diñoskun Zabala zuzen legoke, naste txaf au alderantzira

egiña da-la; baña Oibenart'en esana Zabala'k okef uleftu ebala deritxat.

Ingufti onen 21 gafen ingoskian (bizkayerazko bere adiizaren

164gafenean be bai) notin bakef batekin izkelan diardugula

erabili oi dogun «zu», euskeran «i» baizen anlziñakoa dala diño

Zabala'k. Ni be ofetan nago, baña euskeran «i» baizen anlziñakoa

dogun «zu» ori jatofiz askafa da, beñola («zuek» euskeran saftu

baño len), askori iiz-egiteko erabili ori zan bigafen notiña. Euskalki

guztietau «zu»'ri dagokiozan adilz-eraz orí argiro darakuse ta

iñok be ezin ukatu leikela derilxat.

Zabala'ren aburua zuzena ba'lilz, berak eraldutako «zauts, zausku,

zaulsat, zautzel» be zuzen legokez; baña «zu» askorena izaletik

bat bakafarena izatera ekafi zanean, berari egokiozan adizpiakera

guztiak be jafaitu egin eutsen ela augailik, beñola egokiozan

adizpiakerak, orain be dagokioz: «zaustaz, zauskuz, zautsadaz,

zautsedaz.»

Ziñez, «zu» bere lokllik alera la oren ordez «zuek» softu eben

euskaldunak, euskereari orban andia irátsi eutsen. «Zu»'ri bereak

ebazan aditz-erak itxi ta «ziiek» onlzat aftu ezkero, onenlzat adizera

bafiak beaf ziran. Oneik zirala-ta, gure efiak, Bizkayan batez

be, nasle izugafia saflu eban: nasle au baño gauza negafgafiagorik

euskeran ez dazaul. Nasterik gitxien dakafen aditz-erak auletsi

ta besteak alde balera itxiko ba'genduz be, guztiak okef eralduak

dira-ta, euskereari iraisi yakon orban baliz ori garbiiu barik geldituko

litzake.

Motín bategaz itz-egiteko «i» erabili ta «zu» bere toldan itxi

ba'litz, gaur oneláko nasterik ez geunkan. Zuzenena orixe izango

zalá dirudii: baña auzokoen koipekeriak euskeran saflzearen, »zu»

bere tokitik atera zan eta onek ursik itxi eban tokia betetako, «zuek»

softLi beaf. An egin aren be, «zu» ren aditz-erak «zuek»'enizat itxi

ta arentzat, notin bakafari egokiozan lako aditz-era bafiak softu

ba'lira, askoraz be nasfe gilxiago saftnko zan gure euskeran. Aldia

zanean ori egin ba'litz, bai, Zabala'ren aditzera oneik: «zaust, zausku,

zautsat, zautset» egoki letofkez; baña ofetarakotan «zaitut naiz

zaudaz'en ordez be, «zaut, zan, zangu, zabez» esan eta erabili

beaf litzakez, «za» ori balean notin bakartzat eta bestean askaftzat

erabillzea, gauza zuzena ez da-ía.

Zabala'ren eskuz idatzitako beste lantxu bi ba-dira. Batari «Elementos

de la Lengua Bascongada» deritxo; besteak, idazpururik ez

daroa. Bietan euskal-aditza azaltzen dau ta gauza batzuetan J84S

gafen urtean irafi zan eta auferago aituta dodan «Bizkayerazko

Aditza» dirudi; baña bardiñak ez dirá. Idazli onein ¡abe gaur Urkixo

¡auna da.

Urteko Domeka gustijetarako verdaldi ikasbidekuak derilxon

Astarloa Abaren euskal-idaztia zuzentzen be ekin eutsan Zabala'k.

Geyenez, itz batzuen ordez beste egokiago batzuk ¡pinten ditul;

baña bein baño safiago ¡oskerea be zuzentzen dau. Zuzentzerik

geyenak Astarloaren lenengo liburuari dagokioz: bigafenari, gitxi

batzuk baño ez. Zortzi ingufazti idatzi ebazan: baña aspeffu zalako-edo,

Astarloa'ren okefak zuzentzeko asmoz asi eban lan au, ez

eban guztiz amailu. Zabala'ren eskuz idafziriko ingufazti oneik Zarauzko

iekaideak euren idaztegian daukez.

Euskereatzaz beste lanlxu batzuk be egin ebazan Zabala'k; baña

esandako ofein gafantzirik ez dauke. 1856 gafen urtean Baro-

¡arenean argitaldu zan idaztiño batí onantxe deritxo: «Lafamendik

aitatzen diluan euskal-idazfiez gero argitaralu diranen barí.»

Befeun ieki bakafik eta Bonaparte'ren lepolik irafi ziran. Lan

onen egiíea Ernani'ko apaiz Itufiaga ¡auna ete-dan diñoe batzuk:

baña beste askok Zabala'k egiña dala usté dabe. Lafinaga Abak

diñostanez, lan onen idazti jatofa ¡en ailatu dogun eta Zabala ta

Lécluse'n bitafteko izan zan Mendizabal'en eskuz egiña da. Vinson

¡aunaren ereixiz, euskal-idaztien bari emoteko gure affean egin dirán

lanetafik oso ía orniduena auxe da. Jakin dodanez, Zabala'k,

besíe ¡aun bi Iagun ebazala, Iztueta'ren Kondaira'tzaz bere eretxia

emon eban era besie ofeiako lan labuf batzuk be egin ebazan. Baña

onefzaz naiko: goazan orain ¡rugaren eta azkenengo arlora.

Zabala ipuingin: bere ipuñetzaz bcrariz.

Ipuña bafe eragileko baño besletako ezpa'iifz, gizon elduen zeregiña

baño ume-jolasa obeto izango lilzake. Ondo egindako ipuñak

bafe eragiten dau, bai, bein baño safiago; baña ezpanetara

¡fi-bafea erakafiaz gizasemeai euren ifits, zalekeri, griña ta oitura

dongak darakutsez eta ofelakoen baten otsein eta jopu diranai, olgetan-benetan,

akaf eta agiraka be egiten dautse.

Ipuña asmauriko jazopenen baten edesti labufa da. Bein baño

safiago gizasemeak, baña geyenez, jazopen ofen egile abereen

baizuk izan oi dirá. Edozein ipuñek egiantza euki dagiantzat, bere

egile dirán abere ofeik euren ízakera bereziz, euren olde, usma,

seta ta gañerako azturaz agef beifez eta bere izkerea efeza, ta

¡puingiñak diñoana siñelseko bai leban, tolesgabea izan bedi.

Ipuñez diñoguna abere aftean ¡azo dala esan afen, gizonen gafamura,

ifits, ieza, griña, zalekeri ta egiíeen irudi bizia izan oi dalako,

ume ta ez-jak¡ñak ezeza gizon argi ta ¡akitunak be ipuin onak atsegiñez

entzun eta irakufi daroez.

Aufekoari asefatu-eragin barik, bere uts eta akatzak erakutsi

ta agiraka egiteko, ipuña berebizikoa dala-ta, beñola ipuñak zeregiñik

andi ta astunenelan be bein baño safiago erabillen ziran.

Menemio Agripa'k urdail eta beso-zankoen ipuñaz efomako efi

asefatua baretu, baketu ta mendifik urira ekafi ebala: Naian igafleak

Dabil efegeari aberats eta txiroaren ipuñaz bere efu edo obena

ezagutu ta autoftu eragin eutsola: gure Jaunak be, ipuin bidez, egi

andi ta sakonak safi adierazo ta irakatsi zituala nik baizen ondo

dakizue.

Batzuen erefxiz ¡puna aídi bateko gítxiren nauskeri ra askoren

jopufzak softutako elefd-era da. «Egiak eran eta adiskideak gal»

esan daroe benapaftafak ela ori sari jazo o¡ da: «Egiak esan eta

nausia asefaiu», au oraíndik safiago: baña egia irudi edefpean

ezkutau aren be, latz, garatz eta mergatza da-ta, jopuak euren

nagusi afoai ipuin bidez egiak esan eta agiraka egiten asartuko

ziranik ez dot usté. Irudimen bizidun efietan, ¡alunizan auferatudz

batera, itufifik ura lez, berez softuriko elefti-era obeto dirudit.

¡puñaren seaskea softaldeko efietan idoro daiteke noski-: geroago

Aisopa Eladan eia Fedro Efoman ipuingin ospatsuenak izan zirala

eta oraintsukoen affean La Fontaine"ri ufik emotekorik ez dagoala

orok dakigu. Gure Zabala onein ondoan ipintekoa ez da, ziñez;

baña'aintzat aftzekoa, bai.

Bizkayeraz'ko aditza azaldu ondoren, zutano ta itanozko era

biak noz egokiro erabili daitekezan be adierazten dau Zabala'k.

Bigafen gai onetzaz diaf duala, 166 gafen ingoskian, auxe diño:

«Izkirimiri, ipuin eta onein antzeko ídaztietan itanozko aditz-era au

azke, jarei ta safiago erabili daiteke ta anfzez eta zurtasunez

erabile ezkero, berarizko gatz, edeftasun eta atsegiña emoten

dautse. Gure ¡puin-idazle Mogel'daf Bizenta Andereak bederatzi

ipuñetan pizka bat erabili dau. ¡Ai leu zabal eta safiago erabili,

bere ipuñak gazi-gozo, edef eta atsegiñagoak izango ziran-ta! Nik

be, amabi iñorenez eta neure ogetakaz egiudako ipuin bilduma baidaukat

eta ipuin oneitan itano'ri dagokion zabalerea emoteko

ardurea aftu dot».

Zabala'ren ipuin oneik nondik-nora ebiltzan emen iñok ez ekian:

beste gure gauza asko lez galdu-e.do egin zirala usté zan; baña

1904 gafen urtean Azkue Jaunak Paris'ko liburutegia ikeftu ta

azteftzen iñarduala, bizkayeraz idatzüako ogeta amabost ipuin

idoro edo aurkitu ebazan. Norenak ziran ez iñoen; baña irakuften

asi zanekoxe, Zabaia'renak zirala Azkue'ri zanak emon eutsan eta

Urkixo ¡aunaren aldizktngi edo Efebisfan Zabala'ren ipuintzat

argitaidu ziran. Zabala'k bere bizkayerazko aditzaren azken-aldean

diñoan ori gogoan aftu ta ipuin onein izkera ta idazkerea ondo

oaftu ezkero, gai onetzaz ezetariko zalantza edo ezbairik iñok, be

ezin euki leikela deritxat.

Berba aufekoa, saferea, antxiñako euska/dunen alabanizak,

ipuin aufeko jakin-beafa ta ogeta ainabosf ipuin dira guztiz.

Zabala'renak ¿zeintzuk ete-dira? «Isopo agurea yolasturen ta olgetan»

idazpurutzat daukana, «Perugaz ioanen afteko berbetea»

derilxonaren ufcngo doa ta bilduma eginda gero efaufsia dala

ageri da. Egileak aintzin-solasean auxe diño. Ogeia bat dira

neuzeak la amabi besteenak, ta bitzuok alkaf yola, ogeta amairu

guztiak: onei aufetik ganetu yakez euskaldunen alabantzaak, ezfakit

nik norenak eta atzefik Perugaz Mogei (ena). Andera onek bere

ipui onak argitaratu zítuanean (Donostia'n 1804'gafen urtean) auxe

idatzi eban: «Esan nuen len berso ipuizko oyek ez dirala nere

burukoak. Pilo andi bat dauka eginda nere osaba Jaunak, eta

pilotik afluak dira emen ekusoko dirán gitxi batzuk». Onelan ba,

ipuin onein biltzaíeak 3, 6, 12, 15, 20, 25, 28, 30, 31 ta 32 garenen

azpian «Mogel'ena» idatzi eban ezkero, aitaturiko ipuin oneik

Perú-Abarca'ren egilearenak diraia ezin ukatu giñei: 21 carena,

Salabefi'rena, ta enpar.auak Zabala'renak: baña onek azaltzen

dituan gairik geyen-geyentsuak, antziñako ipuñetatik afturikoak

dira.

«¿Nok esango eustan niri-diño Zabala'k-ipuin-giñan egingo

nebala? Nik beintzat ez neuntzan sinistuko asko... Alan da guzti

be. makalaldi baten beste gauzatarako ez ninizanean prestu, eta

oean besteetan baño astiroago egon beaf izalen nebanean, ene

atsegingarirako, usté ez neban egíñen onefi eutsi ta ekin neuntsan,

eta neureak geyenak orduantxe egiñak dira... Berba neurtuetan

dagoz eta neufi labuf-luze ta geraldi era askoiako'etan, eta onelangoak

gogoa ¡oteko, begizkoa egiteko ¡a efazago oratu ta erantsiteko,

berezko gatza, gazigafia ta uya izan daroe».

Gure aftean askok erabili daben euskera mordolo, loi, ezain,

itxusi ta lotsagafia gomutau ezkero, Zabala'ren ipuin oneik euskera

garbi ta edefean dagozala esan daikegu; baña, tamaiez, gatz eta

gazo gafí gitxilxu dauke. Gayak, bai, gayak egokiak dira; baña

egostarín eta gazaegi dagoz-ta, ipuin bikañak daukaguzanik ezin

esan daikegu. Balxu bakafik, labufenetarikoa atan be, irakufiko

dautzuet, zelakoak dirán zenok oaffu dagikezuen. Bigafena

da:

"ZALDI AROA TA ASTO APALA"

Onen belea-daroa burua

baifa ain dago-buru erelxia

zc. zabal dala... dalofko eslua

bide guzlia.

Asloa twiz-azur uls, goseii,

buruz berarik-afañen azpian

crofen gcldi-aufcko bideli

bere andiran.

Zaldilo puizak-biiru yagiagaz

¡finí/, cgiñik-zeafka begira

beíe-beleari-ta aliugu íxaragaz

diraulsa «Gira». '

Aslo ikuski-!a lotsa bakoa

niri bidean-ez egin aldera?

Bada oslikoz... ken lasler. ken; oa

bide-munera. '

Asio gaixoak-bildufaren nekez

ez daki nor dan-la konor guzliakyoanik

daukaz-yo baleuan legez

oñazlafiak. .

Zr'ii andik ara-bulafez idigi

7.aldia-ela-]aunak satz-lofean,

galdu zalako-apainak edeki

Gerora asioak-zaldia zamni'i

egiñik dakus-la aroa zimaufdun:

«Aguf, o lagun».

Ea, gizona-cgilen ha-dozu

geriz apur bai-ez, afen, afolu:

nornairi beiba-gozo egiozu

ez oslikolu.

Zer deritxazue? Gafz gitxifxu daukela ¿es alda ori? Zabala'k

berak be ofelako zerbait igafi ebala dirudil. «Nik gura neunkeana

da-diño ilz-aufekoan-oneefatik bidea aftuta edo ainbagakoan, nik

baño buru, gatz, asfi ta gogo obea daukanen batek, geyago eta

edefagoak egin ba'legiz».

Nik nai neunkena be orixe da. «Gure euskaldunak ipuin-zaleak

direala ba akit»-diño Zabala'k. Gaurkoak be ete-dira? Baliteke;

baña Bizkai'ko euskaldunak, gure baseritafak batez be, euskera

irakufteko atzera ta nagi dagozala egunoro dantzugu ta geure

begiz dakusgu. Onetarako ¡ayo dañen batek bere eskuak lanar

ezafi begioz: gazi-gozoan ondo ipiñi ta ipuin alsegin eta zoragafiak

begiz, Zabala'ren eretxiz, ipuin-zale direan euskaldunok, nozedo-bein

bizkoftu ta, irakuftzale be egin daitezan.

Amaitu dot. Eroapen andiz entzun daustazuelako, eskafak

dagitzuedaz. Neure lan fxatxaf onen akatz andi ta utsune agiriak

ezin ukatu neiz: Zabala'ren izen eta ospeari zof yakon baño

askozaz labufago gelditu nazala ondo dakir. Au dala-ta, nai

dozuen beste agiraka egidazue; baña lan edefagoa egiteko asmoa

izan dodan ezkero, edolabe nire asmo on au onetsi egizue. Eta

euskeraren alde geure asmoen ideko lanak, lan andi ta edefagoak

egiteko, guztioi Jauna lagun bekigu.

Eguskiíza.

EUSKO OLERKITZAZ

Ormaetxea'tar Nikolas Aifak

Durango'ko Euskalegunetan irakufitako ltzaldia

Gizonak:

Lotsa ta bildurtxe naiz etxeko ezpanüz edo, baño efxeko izanik

ere, bildur au bere tokiin ongi dago; ongi dagokit. Etxeko guziik

sukalondoan ttkienari bapateen begiratzen ba diote, lolsalu egiien

da. Auxe zait neri ere: ra ofez gañera ezpaitzaituet ezagun aurpegiz

oraindino, nere adiskide zararenok. Ziierr abegi ona ra Jainkoaren

laguntza bidé, gaiari naiakion bada.

Nonbaifeko euskaldun befilari batek, egundañoko, ergelkerii

edo eztakit-zerkerii esan emeu-du. ¿Zer gero? Oraingo asmakelarako

ez déla gai gure izkuntza, oso zafa déla zafegii, aspaldikoa

déla. ¿Zein ote dugu gizon yakintsu ori? Etofi akit: zafa duk

euskera, ala duk, aspaldikoa duk; bañon ez duk zartu, ez zimeldu,

ez igartu, ez amaundu. Gaur erakutsiko diat egiñaleen, gure

izkuntza leuna déla, ezé dagola, sasi-yakintsu ofek usté baño

geiagorako gai diíekela.

Igidura ibiliz erakusten emen-da, ta norbaitek ibiitzen ote dakiin

yakiteko, un ibiitzen ikustee da obeena. ibili gaitezen bada ta

yakiñen dute dakigun ez dakigun. Esanetik egiñera bitarte luzee

emen-dago, ezatee efaz da, egitee ez aiñ efaz; emen alaere esatee

ta egitee bat bera diré. Egitee nekezagokoa da, ta gaur euskeraz

egiteek ere nekee badu, argatik bear bezaiñ ongi egiñen ezpanu,

apukoa banuke.

Aspaidiin esan zuun gure Axular zafak: «baldiñ egin balitz

euskaraz anbat liburu ñola egin baita laliñez, prantsesez edo berize

erdaraz eta izkuntzaz, ek bezaiñ aberats eia komplifu izanen zen

euskara ere; ta baldin ala ezpada, euskaldunek berek dute falta,

ta ez euskarak». Euskera ez dago atzeen, euskaldunok bai geron

izkuntzan. Izkuntza zer déla iduri ote zaio erderazale gizagaxo ofi?

lzen-piÍ ugarigo, ufigo izatee? Ala litzekelarik ¡nonbait legoke

arek derabiíen erdera! Besterenetik artu-itzak erantziko ba dizkiogu,

soil-da gofi geldituko da euskeraren aldeen, eta besterenetik be~

retzee ziíegi ba zaio ¿ez al lezake berorixe egiñ euskerak ere?

Izen-mordoxka geiago, gutiago izan aren, ez da izkera ugariago,

ez ufiago la bakanago. Izkera, izbidea, erdaldunek Grezitik arfuta

Gramática esaten dutena, ori da bakoitzerena, ori da gogoan artu

beafago dena. Ofen bidez bai izkera usuago ta bakanago, edefago,

itusiago. Guziok oarluko ziñeieen, auzoko erdera oriik eta euskera

kidetu balin badifuzue, askoz ugarigo déla guree. Izen batelík

beste asko ateratzeko zeñek atze-izki edo sufijo geiago? Euskerak

bai erderak aiako bi ere. ¿Ta zeñek, ¡zen batzuuk besteei erauntsibide

geiago? Izen-yoskera edo composicio'an ez duf oraindiño

euskeraren aldera litekenik ezagutu, ezta greziera ere. Oraiñ ez

dut ori ageriin yarízeko betarik, ez asmorik, beste noizpait atera

nezake, egintsurik daukedan lana. Euskerak inongo erderari ez

dio zor oraiñere Gramatica'n. Oker diof orain ere; orain baño

¿zer geiago leduke bada emendik befeun urtera, landu-ala landuko

badugu ere? Ez atze-izki befirik, ez izen-yoskera befirik, bat

bakafik ere. izen-pila ugarifu dezakegu bai, gai befietan erabiliki;

bañon izkera, izkindea, ez izpirik ere.

Euskera alzeen dagoala. Ta erderazale aren izkuntza befi ori

¿non ote dago? ¿Ez al zen besterenetik artu beafa izen, atzeen

zegoala? Baita gaur ere aufeen dagoala. Aren erdera, oraingoa

delarik, oraingo asmakefa guziei izenak ematekodiña izanen da

naski; bestela esan gentzaioke beleek zozoari esana ¿ez da ala?

Erdera beretako aski déla. Bai zera. Afitzekoa, gizonak, izkunfza

txukun edef ori, atealdefik ugarii, ta bafendik bakana, utsarte

askoduna da: izen befi oro asmatzekoan, Efomara edo Grezira

eske doaie. Guk ere besterenetik artu bear ditugula. itzen bat edo

•beste baliteke, baño ez aiek bezainbaf. Geronak ere befi la oiezak

direla aspaidin ez erabiiiagalik, edo norperak asmafu difulako.

Ona zer zion Tuliok: «dabilis enim profecto, ut in rebus inusitalis,

quod Graci ipsi faciunt... ulamur verbis inferdum inauditis». (Acad.

guast. I). Grezifafak berak egin dule ta, oraindiño ez erabiligaiefan

zilegiko al zaigu bada noizpait entzun-ez-itzek aieratzee.

Ta auferago: «licebil utare cum voles, si te latina forte deficiant».

Etxeen ezpaditugu, besterenetik ekar dezazkegu beiñ edo beiñ.

Entzun orde beste au: «quod si Graci faciunt qui in üs rebus tot

iam seecula versantur, quanfs magis concedendum est nobis, qui

haec primum tractare conamur?» Grezifafak berak oinbeste mendeetan

beren izkera landula ere ori egin ba dute ¿zenbat bidezago

dagokigu orain aufenekoz alegiíen asi garanoi? Au zion Tuliok,

gaur euskaidunen bafek obeki esan lezakena. E-tzarafe bada gaur

muxinduko, ez duzule bekain gaizto yafiko, nik itzen bat edo beste

befilu bear ba dut. «Et id quidem commune omnium fere artium,

aut enim nova sunt rerum novarum facienda nomina, aut ex

alus transferenda». Au gerta oi da gaierik geienetan: edo zera

befiei izen befiik yafi bear, edo besteren izkuntzetik aldatu

bear.

Onefan edo arefan okef egiñ emen dugu euskaldunok. Baliteke.

Ta ¿ñongo efük ez, asieran beinlzet? Esan difeke bai, batzuk itzen

befitzeeri beroegi ekin diotela; efiin ez diré naski beroegi artuko;

baño pixkeka, ezariin sartuko diré bear direnak eta ongi befifu

direnak. Mena'tar Joanesi ta Gongora ¡aunari yarki zitzaizkien

Españíin, gogof egin zieten orduko askok, befizale zirela, izenak

eta esaerak asmatzen zituteia ta; alare gaurko gazteleran geienak

arki difezke. ¿Ez al lítezke efazago befitu ta zabaldu gure efiin?

tikigoa da ta, alderdi obee dugu ía, aspaldi arlan baño. Gure efük

iritzi ona du, usmo bizii du, ez du onartuko zernai befikeri. Alaxe,

befizaleek ere bearturik diré efiirekin yoaten, arengandik ez alde-

gifen. Befizale onak efii berekin erámanen dute, la aiek efiik,

eramanen ditu.

Au bakafik gogoan ezari nai nizukete: goazen efiirekin; efii

badoaieke gurekin. Jakin gaietan naí la nai ez aldegin bear da

zerbait efitik, efiik eziñ ulertu baitu yakintzarik asko; baño edergaieian,

anlze-gauzetan, al den gufiina. Izkera efurena da, la anrzez

(artez) itzegiíee ere bai, bata besteren ufena dator. Onetan ez

ginuke bada titsegin bear beste efi batzuun eran.

Ez dizuet esanen, alako edo olako efiren eduz ango emengoaren,

atzoko gaurko biarkooren anizera egifeko: guziitafik artu

beagu on zaiguna. Baño Taine jaunak grezieraz diona badagokio

euskerari nere ustez. «Begira — dio — Greziin da gutarleen aufeneko

aziera ta obeena, izkunlzak ematen duna. Gure izkera befiok,

Üaliera, Españiera, Franziera, Ingelera, izkelgi (dialecto) diré, efi

baten arorialdi luzeeren ondakiñek, naste bafaste askok aldatu ta

lardaskaíu difun izkerak». Eta auferaxego: guk ez difugu lenblziko

begikalduz ulertzen gure izen soil oriik, ez diré garbiik, ez dute

ageri kondotsa, ez dufe ezagun non ole dnlen sorízapena. Gure yakintz

ikaskintzetan darabiitzigun itzik geienak, afolzak, atzefikoak

diré: oriik egoki erabiltzekok latina ta griegoa ikasi bear, ta alare

geienetan oker oilzen difugu. Orelako yakite-itz oriitatik ameika

ba derabillzigu izkeran da idazkeran: argatik nekez itzegiten, nekez

burutantzan dugu. Eginik eta niordoskaturik artzen diíugu, aien

adii ta arü neufigabe ta berezigabe. Idazlari balek bear diíu amabost

urte, ez naski asmargiz üzegiíeko, ori ezpaila ikasten, bai orde

garbi, zeatz, egoki, yafaiki idazleko. Amar aniabi mila izen bakoitz,

mamiraño bafendatu bear difugu, mondi datozen, noren aide ta

alkarkide diren: beriro eraiki ta ezatu bear gure burutapenak, gure

gogoa bera. Lan au egiíen ezpadugu, la gizonari dagozkion egifeko

aundielaz ilzegin nai badugu, azlamuka, oztopoka gabiltze; esakuntza

lanoetan galtzen gara, esaera soil latzetan naspiitzen gara

Au gertatzen da eguneroko agerkarütan; au gertatzen zaie.iztun

efítafai beren itzaldiitan; gogo-argi ta burudun izan aren, ez diré

azi aspaldiko idazle yatofakin, ez diré ilzen yabe, esta burutapenen

yabe ere. Beraiekin sorlu eztako izkera yakintsuu dule; nasi egiten

diré, gogoa lausotzen zaie, ez dute astirik izandu izkuntza ori be-

en gogoan txortaka iragazi dedin. Ofeiako erauzpenik e-tzufen

Grezifafak. Aiek e-tzuten izketa berezirik gerta-gauzetan da gogoeia

urseen azi zirenean; izketa bat zuten yakintsuuk eta eritarak; batzuuna

yafaifzen zuten besteek. Plalonen elkafizkefa guziilan ez

dago ilzik ere ikastolatik afera-mutilak ulertu ez dukenik. Demosteneren

itzaldiitan ez duen esakunrzerik ere Afenasko olagizonaren

edo nekazariiren buruun iokirik ez dunik.» Auxe litzeke nik euskaldunendako

nai nukena. Oria zer díor Cesar Cantu jannak: «Greziin

izkera berzera zufen yakintsuuk eta efifafak, Efoman ez bezala.

Efomako efiik e-tzuun uierizen aundizuen izkeia biribila, argalik

axola gufi zion ikusíegiko ikuskafieíaz eta argatik Efomatafen anfze-izkera

ufígoa izandu zen.» (Trag.tat. introduc.) Efomako efii

e-tzen efpmatafa, dio yakinísu onek; nik aldiz esanen nuke: Efomako

aundizuuk elziren efomatar; berezita zeuden; bi efi bezala

ziren auzokoak ela goyengoak. Gu ez gara oneia izaeraz ez ayuriz,

ez izan bear ere. Guziok euskaidun gara goienekolik asita apaleneraño.

Olaxe irasiko dugu anrze-izkera efiiafa, ugarii, bizii, mardule."

Gure izkerak anizerik bai al du bada? Gure efiik eresietarako

gai diren irzek eta izenak egiñ ai difn?—Ikus. Badakizue, izkeraren

arintasuna [a xalorasuna ¡ñon ageri baldin bada, izenondoetan

ageri deia. Greziin epirhefon esaten zutena nik izen-ondo esanen

dut: ala-baita izanez ere, izanaren ondoan yafii. Onetan ez dute

ezagutzen askok greziera bezalakorik, Homeroren izkuntza bezelakorik.

Oraingo izkera befiitan ez duzu beñipetn olakorik. ¿Eta

euskeran?—Bear ba da Grezieran baño ere geiago. Iliadan edo

Odisean daudenak euskeraldu ditezke nekerikabe, ta euskera dirudite.

Homerok e-izituun iñolaz ere bere burutik ateaa ítz orük, bai

efilik artu. Efiin esaten zirenetako asko e-tziluun yafiko, baño gure

efiik tigarigo derabiltze an dauden baño. Akilet Agamenón esan

zion. OtvoSapÉc xuvoç O|J.¡J.OTV/_(UV, y.paSqv Ardo-usai, zakur

begi, oreinbiots (basauntzaren-biotz) [A. I. 225]. Camoesek esan

zuun Adanastofez: «a boca negra, os denles amarelhos.» Aboa

beliz eta ortzat ori. Afek ifz ayetan esana ¿ez al dugu bitan

bakafik obeki esanen? aobelz, ortzori? Homerok ¡eukolene, glaukopis,

podas okys, elikopis, kynops, eukonios, esaten badu, guk

esan dezaguke besazuri, begiurdin edo beturdiñ, oiñariñ, begi-

ikara edo begiloka zakurmutur, ileeder; baiia ankoker, gefigogor,

besamotz, begioker edo betoker, belafimofz, kolko-beltz, bizargofi,

Iepaluze, okofzaundi, orízaundi, iiegofi, buruzuri ta beste ameika

ta ameika. Lessing jautiak dio (Laocooníe XVIII) oraingo izkuntza

befiik esaera eder orien peifu direla.

Norbaitek esanen dit, auzoko gazteleran ere badirela ofelako

izen batzuk, aufetik izena ta atzelik izenondoa duienak. Baño ona

zer dion gure Lagundiko Hernández Eusebiok: «los compuestos

castellanos del tipo barbilindo, carirredondo en que al adjetivo

al sustantivo van contra la norma de todas las lenguas semíticas,

indeuropeas y romances, pero concuerdan admirablemente con el

tipo vasco.» (Razón y Fé, XLI, pg. 520). Nik ez dut usté deus

askorik artu dunik euskeratik gaztelako erderak, baño onetan

balifeke. Gañera olako ifzek azkengabe eraunlsi dezazkegu euskaldunok,

ez orde aiek mordoska bat besrerík. Ez dut oetan luze

ari nai.

Nekazarien, ikazkiñen izkuntz au olakoa denik usté al du norbaitek?

Gu ba gaudeke bai atze-en, ez gure izkuntza, efiko izkuntza.

¿Zer esanen ote luke euskaldun erdezale ofek nik esanen banio:

ezin ukatu dukek Homeroren izkera denik; eziñ ukatu ere, nongonaiko

izkuntzara baño gure onetara obeki itzuli ditezkela Iliada ta

Odisea. Au ola delarik ¿ez ai zegok ageríín gure izketa anfze-izketa

difekela, ta badela, guk oraindiño ofetan bear bezala erabili ezpadugu

ere? Irakufiko dizuet Homerorenetik euskeraluta Ayax Telamonen

da Uliseren bufuka, ta Ayax Oileren da Uliseren laisterketa.

Ori bai guree dala. Entzun:

«Au esanarekln yeiki da Telamonen Ayax aundii, baita Ulíse maltzur

azarii ere. Bufuka tokira erdira diré, gefiik esturik. Elkafen

besatraka, besakozkofak uztafiin difute. Zurgin anfzelsuuk etxe zutiaren

zuragee berdiñ yosteudu aizeen bullzarai eusleko. Esku indardunekin

elkafen estuka kafask egiten zien bizkaf-ezufak: izardii zeriten.

Saieízeen. bizkafeen, sortu zitzaizkien ubel odoltsuuk, alare

garaitza nai zuíen, ederki egindako iruroiña. Ulisesek ezin zan-gartetu

zuun Ayax, onek ere ez bestee: bizkofa zen da, eragozten zion.

Baño Akai-seme beiaunekodunek aspertu zireneen, Telamonen Ayaxek

onela oyu egin zuun: ¿Laertesen seme yatofa aizen Ulise mal-

tzuf-uts, ik edo nik yaso, Zeusek agindu bera», ta gora yáso zuun.

Mafukerietzaz e-tzen aztu Ulise: zangapeen yo zuun orpoz, eta

belanuek askatu ta Iufeen aboz gora yafi. Aren gañeen Ulisee erori.

Efük afilurík zeuden. leiki zíren befiz: Ulisek bereala yaso nai zuun;

nekez kentzen zion lufa; eziñ yaso. Zangarte egin zion da biek

bateen Infera erori ta autsez befe ziren. Irugafengoz zuti ta bufuka

egin zuketen, Akilek yeikita geldiazi ezpaliíu: «ez geiago bufukarik,

ez batak besfeeri gaitzik egin. Biok zarate nagusi, ta sar'

berdiñek arturik zoazle, besteok yokatu dezaten.» Ark esandakoa

zintzo egin zuten, auisa astindu zuien, eta soñekoak soñera zituten».

Laisteskcta.

«Au esanda beela yeiki zen Oileren Ayax: bai Ulise maltzufuts

ere. Gero Nestoren seme Artiloko, gazteetan laisterka nagusi. Mugan

yafi ziren berdiñ. Akilek yo-muga erakutsi zien. Zuiñetik zelai

zuten bidee, andik beela áurea artu zuun Ayasek. Iainkotar Ulisek

ondo ondoan zafaikin. Iruten ari den andre gefi-estuuk magalera

ardatza, eskutik ifadaka ari-zuntza atera, ta befiz magalera duun

bezala, ala zitzaion Ulise, ta aren ufatsetan yartsen zuun oña, autsa

geiditu baño Ien, da amasa burura zion jainkotar Ulisek: ain

bertan zoakion, Akaitar guzik ¡aupai egiten zioten ark alegiñafen.

Baño azkenera urbildutakoan Ulisek otoi egin zion Atene begiurdiñari:

«aren, Atene, lagundu nere oñei», la Atene Palasek enlzun

zion, baila soiña, oin-besoak arindu ere. irabaz-sarii artze-arlzekoan

Ayasek ifixt egin zuun (Atenek zauritu baitzuun) idi mafuluze

ildakoen gorotzeen (Patrokloren alde il zifuun Akiles ariñak) eta

bei-gorotzez bete zitzaiekion aboa ta sudufa. Edontzii artu zuun

Ulisek, kemenez aufena etofita; Ayax aipatuuk yeikita adafetik

eldu basa-idiari, ta gorotza fukaiuz ola esan zien Argeitafai: «ene

Jaungoikoa, Atenek zangoa zauritu dit naski, beti Akileren alde

dago, ta ari lagundu oi dio, ama baliíz edo». Olaxe esan zuun, da

au zeudenak paf-mufitz egin ziolen.»

Emen Ayaxen edo Uliseren ordez. Oixoa edo Andia edo olako

izenak yafiko bagiñuze, ¿nork esanen luke au gutarteen gertatu ez

déla? Edozeiñek ikus dezake, itsurik ezpadago beintzet, gure

izkera antze-izkera déla; orain befiz esan nai nuke gure izaera ere

bere bizikoa déla antze-gaietarako. Gure oiturak ez al diré gai

ugari edefa? Efi bakoiízak baditu bereek eta bai guk ere geronak;

aufeua izkuntza da, ta egokiena alare; baño izkuntza berbera duten

bi efik ere ¿ez al dute edergai berezirik bezen oiluretan? Bai guk

ere ta berezigoak, garbigoak, efitafagoak beste askok baño. ¿Ez

ai dugu gure sinestee? Siñesgaia berdin dugu beste efiekin, siñestee

guree, bizkofa ta sendoa. Ez dut orietaz itzegiñen: oitura bat

bakafik aipatuko dut antzerako iíurburu litekena: indarketa. Pindaro

dut nere aldezkari, ainbeste ta ainbesfe indarlari ospetsu ta aipagafi

egin ditulako. ¡Aren laisterkariik, aren bufukariik, aren ukabílkariik,

aren gurdilariikf Bai ¡aunek, mens sana in corpore sano,

soin sendoan gogo sendoa, gorputzaren indafa, gogoaren indafa;ofek

dakartzi oitura garbük, baila antze-gai yatofa ere. Ez diot ez r

indafa bera goraidu beaguia ¡nonbait dago!; Pindarok, indarlari

oriik zirela bidé, aien efii, enda, siñistee, gurasoak, lufaren edertasuna,

la efíiren beste gogokorik aski eresi zifuun. Olako eresi

oriik ¿ez al liíuke bizi bizi irakufiko gure efiik? Aurtengo laisferketan

gu nagusi Españi zabaleen, gure BÜbaoko ostikolariik

nagusi; Prantziin Endaiekoak nagusi; gure afaunlariik Nizan da

Burdeosen nagusi: beti ta nonai euskalduna euskaldun. ¿Ez al da

bada sortúko gutarteen Pindarorik, .Homerorik? Gure euskera

maitee orainlxe dago giro, gure efii ere bai, aien antzeko eresiik

ateratzeko !a irakurtzeko. Zuen bal edo bat su ta gar dagokela

dirudit onozkero, ta laister atera lifekela neurtizlari bikañen bat.

Urteoroko afaunlarien edo beste indarlaríen sariketaz bateen yafi

bear litzeke aietaz eresirik obeena egifen dunarentzat. Aietaz, bai;

ez gai berezirik arfugabe, naiz seaskan dagon aufari, naizbasefiiri

naiz alofari. ¿Ñor berotu liteke oriekin, egunero begiitan daude-ta?

Araunketaz itzegin nai dunak zer esanik izanen du fa bero bero

alare Ikusi balin balitu, baita aizkoratzaz la laislerkatzaz ere; ta

oriik ikusigabe eresi egiten asten dena, gogorikabe yaten ari dena

baño okefago da. Gure efi-zaiek ikus bezale onetan zer egin

diteken. Homero aipalu dut lentxe, ta ez alpefik. Or daukegu,

Europa guziik euskaldunei ebatsi afen, guk bear bezala eresi ez

dugun Karlomanoren ausi-aldí ta azpiraldii. ¿Ez a! da gaierik aski?

Baietz usté izandu zulen Pranlsesak beak ela Valbuenak eta beste

amelka erdaldunek. Bernard Carpio'rekiko eresi-sorta, gazteleran

denik ugariinetakoa da. ¿Ez ote da gufarteen baten bat egiñaiak

egiten asiko? Baliteke. Nion bezala bada, efi orok eta izkuntza

orok badu bere aroa ta giroa. Ederki zion Hegelek: er'i batek bere

izan-ustee guda-eresin edo poesi épica'n agertzen du aufenekoz:

beragatik basa-bizitzetik aíerata bere buruuren bizitza erakursi-gai

deneen, orduuntxe dator guda-eresii». Gu ez gara basati, ez gara

tiritar biguñegi ere: mardul gara, bizkor gara. Ate-aldera yo beagu

eresiin, asteko beñipein; ez geron baifan sartu, ez bafeneratu, ez

zorabildu: gure indariariik bezala gure ereslariik ere sendo izan

bear dute. ¿Noiz iduri zaizute idazie euskaiduna margul, ziri, begipedun,

iieluze, begiik azpikoz gora iraulüa azkengabera begira?

Ez duí adirazi nai, guzierako eresiik egifen ez dugula leiatu bear:

ez orixe. Nere aburun au da. Asieratik asi bear déla, ta emendik

asi obe dugula. Efiiri zer gogora zainn, zerk afsegiten diou, zerk

su ta gar eragiten dion ikertu bear dugu. Baño Campion ¡aunak

esan lezaiket ez dugula ortarako gogorik euskaldunok. «Afitzekoa

— dio—, bere biziíe osoa gudan igaro dun euskaldunak, odolez

bere yabetasuna idatzi dtm efiik ez du guda-eresi edo poesi

epika'rik atera. Beti narda ta gogait izandu zaio gure efiiri odolegintz

oek aipalzee. Mende onetako bi efiguda zorigaiztokoek ez

dioté idaroki bere índafaren da bizkortasunaren berdin liteken

ahapaldj (estrofa) bal ere». (Afese ta Beitiari itzaufea Xill). ¿Zergalik

ez ote? Ala da, gu ez gara odolzale, ez guduzale, bai pakezale,

baño a§paldiko gertakariik ez al ginuzke eresiko? Karlomanoren

guda-mutilek ixuritako odola, oziu zen aspaldi, aien ezufek

anslu diré, ta gure idurjmena eziñ izutu dukete gertatu aiek. Umeak

ere ez du entzun nai efi-irian lapufek dabiltzenik, baño aspaldi

aspaldiko lapur-ipuien bai yalkitzen ba diote, ez da ainbesie ikaratuko.

Azíu egin zaigu, ta gogora ekafi bear zer izandu giñen da

zer garan. Oartu ezkero yeiki gaifezen; erakulsi egiogun efiiri ta

efiik ikasiko du.

Ta ipui befirik ez al dugu egin bear? Orain idazten diré gertaizun

batzuuk, latiñez «fábula romanensis», prantsesez «román» da

gazteleraz «novela», guk efoma-ipui edo b.efi-ipui izenndatu genezazkenak.

¿Olakorik ez al zaigu sori? Ez dio! ezetz, baño aufenago

diré egiik eta egiñek, ipuiek baño. Nik usté dut bizi bizi, gure

Lhande Aiiak ofeiako befi-ipui oriik egitean, gertatu asko ra egi

asko erakutsiko dizkigula Jolandan bezela. Egiñik aski ba dugu

ezagunek balire.

Badugu ere antze-izkeran efomatafak «eloquentia» zeritzotena.

guk erasketa genesakena. Gure Axular zafak erasle esan zuun

oraloren ordez era eras/ «eloqui» bezala da, ta eresi poesi egitee

bezala da. Erasiin aritzeko ere egokii da gure izkuniza, la ortarako

bear beafeen dago Euskalefii: befiketa guti dugu euskaldunok: «au

egin bear da, gizonak; beste au utzi bear da, alakoren bear gara,

olako kaiie zaigu». Demosteneren erasiik euskera dirudite ta alaere

¿nork erasi du ain antzez?

Ez dut oraingoan betarik ez asmorik, gai bakoitzez ilzegiteko;

alare e-nuke ixiSik utzi nai guiaren balzuuk gogo dulena: alariin

anlzokü, ikusfegii edo lealroa. Girardin'ek esan bezala, «aspaldikoen

ikustegiik e-tziren oraingoek bezala, etxaki itxi ilun krisaluz

argituuk, gaubeen ordu beterako datozenen etxefoak; oraíngoetan

yardule edo begitantzaleek eguzküri ifzegin bear da, zintzilikako

argi-sareeri begiratzen diote; zeruuri aren egin bear da, zurezko

sapaiari edo aren azpiko eseritegiin dauden zalapartariei. Aspaldikoen

antzokiik muno-aldapefan zeuden, ortzi urdiña ondope, ta

mendi-iíasoak edergafüako». (Max Egger. Hist. de la Ht. grecq. 19

édition). Gure anai zuberoafak egin dute zerbait ortan, dp besle

euskaldunok ere asi bear giñuke. Atarira-bai, gizonak, efi osoa

bedi entzule la iknsle; beree beza efiik ere; ala gure anize-izkera

len esan dudanez efitafa, sendoa, bizkofa lifeke. Atariko yarduneresi

edo poesi dramatica\ irabazkiñ asko difu ofez gañera; gure

birikek aruase garbii lukete, ez lieke gaiizik egiñen barue-ufin

ustelak, barue itxiin aufezafi edo begitandu oi diren lotsagabakeri

ugari e-lireke agertuko, ta oitura onak e-luteke kalterik. Norbailek

esan du ederki esan ere, ikustegi edo antzokii oitura onaen tegi la

yauretxe izan bear dula. Askotan gogofa zail, oraingo antzeizkera

ustel, lotsa gaiztoko ori sar litekela gure efiin ere; autzeizketa

ori izatee baño deus ez izatee obe litzaigu; antzeeren zale

bear dugu baño oitura onaen zalego, oraindiñokoan bezala. Bai,

gaurko aníze-izkera lizunak egiten dun kaíiee ikaragafii da, ta

besedozerk baño areago yardun-eresük; au ez da irakufi bakafik,

enrzun bakafik egiten, baifa ikusi ere yardule edo begiiantzale

nabarben orük begilandu oi dutena. Argatiik, argitan da ageriin

atari zabaleen ernego ¡biíiko iireke, ta e-lireke lotsa gabetuko

baruc itxiin bezala. Ofelako yardun-eresi ofek kalte izanen emen

du barnekoa ez izatez, ez emen da ain egokü izanen, ez emen duke

auferakuntze osorik eresi ofek, ezpaita, diote, askotan aren ederki

idurilzen begitan dugun egiña atari zabaleen. Jardun-iduri edo

ilusión dramática ori ez diteke etxeen barneen bezaín efaz ta

ainbeste bidez ta ain egoki irditxi. Ez nai ba du, baño irabazi ori

kalle aien aldeen e-tzait aundi idurí. Ta gañera, ori iktisteko dago;

¿nork daki oraindio zenbateraño aufera diteken atariko edo ageriko

yardun-er^si ori? ¿Ez al litzeke beintzat yatofago, efazago,

efitafago, garbiago, ugarigo ta bizkofago? Bear beafeko zaigu ta

beste edozer eresiera utziko badugu ere oni ekin bear diogu; ofela

zabalduko diré gure oitura ouak, or'ela azíko ta egiñen gara antzezale

ta antzelari; ofela zabalduko dugu euskera, ofela iraunen dugu

lengo efitasun zorioneko orlara. «Greziin menpeko edo mirabee

ez ta beste nornai efiíar ala afzefitar, gizaki, emeki, ume, guziík

ikusle zitezken. Eser leku bakoitza bi óbolo zan eguneko (guk

esanen giñukenez iruen bat zortziko edo zakuf aundi), ta efitar

beartsuei latefük ematen zien artarako bildurik zeuken dirutegitik.

Ogei miía ikusle ta geiago tasai zeudeken Dionisoko ikustegiin.

(Max Egger137).

Geigo itzeginen nuke, baño geixko dirndit ela e-tzaitu¿í aspertu

nai. Asi-befi gara, ta lenbizikoíik eziñ egin dugu besteek ainbat

laister. Esan bezate nai dutenak, basati garala, zozo garaia, gure

mintzoa ez déla sukalderako la ukuíurako baizik: ez gara izutuko.

Lenbizikoz etxetik ateratzeen okefik ela oztoporik egin ba dugu,

yeikiko gara; jbillzen asilakoan oinpee biguiñ da miñ balin badugu,

gogortuko zaigu. Atzenik, biziko da gure euskera: ez da galduko

gure efi au.

Naikoa dut.

N. Ormaeíxea, 5. J,

EUSKO OLERKI NEURITZAZ

Ormaetxea'far Nikolas Aba'k

Durango'ko Euskalegunetan irakurirako itzaldia

Gizonak:

I

Iñoiz ere ikasi ez dugun izkuntzan irakurtzeen ekjten badiogu,

oartu gaitezke izkera afek ¡zen labufek ala luzeek ote dituun;

bakafeniin ala münkide asko (vaca!, consonante) asko ote dituun;

geroz baita ere aboarendako efaza ala nekeza ote den; baño

belafiendako ariña ta mintxoa (soñuduna) ote denik, eziñ igafi

diokegu. Txinako izkera ba dakizue nolakoa den onetan: itzik

geienak zati-bakafak dltula ta ez direla aboarendako latzak; belafiendako

zer orde? Ona zer usté zuun nere adiskide ereslari batek,

entzun izan baño lenago: «Kazkabaf-otsa dirudi», zion eresi bateen.

Ongi nonbait e-lzuun arek nere lagun Kanlondar baten izketa aditu

zein ariña ta mintxoa zen ezagutzeko. Aien gora-bera Iegunak

aztuaziko du zenbat zatiko izenak dituten, izen-moltxo osoa bateen

bllduta yosita balego bezala: ez da bakarka ta banaka mintzatzen,

bakoitza bere yabe litzekelakoan.

Euskera déla la ez dut astirik galduko, olako pafagafikeri oriei

erantzulen: Txinakoak bezain motzak edo Aiemanikoak bezain

luzeek balüu ere, belafiendako mintxo den ez ote den ez dakioke

igafi. Nik zuen gogoetandu nai nuke orain, gure aspaldiko mintzaera

yarei au ez difekela sumatu ixiíik eta gaizki irakuriz; inork

ez diokela igafi liburuuri begiraka bakafik; gorabera ori adierazteko

ezpaita asmatu ikuri (sinale) berezirik indarkarendako bezala.

Mintzoa belafiendako egiña da, ta begiik ezíñ ikusi dukete. Mintzo

oro, izenak dionaz, miindun edo soñudun da. Soñu orok ba du

bere irauna, goibea, indafa, ta giroa; bear ez difeke iñon mintzaerarik

oriekabekorik. Batzutan orde, latineen da grezieran edo,

nausigo zen irauna edo aldia; itz-zati bat bestee baño astirogo,

laistefago míngatu oi zuten. Txina-eran da euskeran befiz goibei

ori da garaiena; ta oraingo izkera beriitan indafa: capitán, corazón,

bárbaro.

II

Goibe-mintzara (acento de tonalidad) duten izkuntzek ¿zer da

ñola diré? izkera batzuk goibe-mintzara besterik ez dutela esateen,

ez da oso zeatz usté bear ori; alegii, itzati bat bestee baño indartsugo

beiñere ez litekelakoan; baño bai naski, indafagoko ori ez

déla belafiendako oso oargafi; ta geienaz ez déla indafa izkuníz

orien berezigafi Gañera ez diré gogoan artu bear, norbaiíek

naimin déla egiten diluuu itz barakak, ene!, aurera!, ta olakoek;

orietan bada, goibe-mintzara indafezko biurtzen baita; ezta itzsorta

batekoak bestekoekin kidetuz ere, bai orde itzati bat bere

ondokoarekin; ezla nere oraingo irakurtza au ere, zuek neri uleftzeafen

geldigo ta puskanatago egin bear baitul, ez efiin bezain

yosiki ta iegunki. Atzenik, geienetan oiko izkela naree gogoan artu

bear da, gogoeta utsa dun izketa; ortan dago bada ta ori esan nai

dugu, izkuntz oriek goibemintzara bakafik dutela esateen. Iz-zati

bati besteri baño indar geiago ez ematee aurki ez difeke egiz eta

berez, baño bai, gure belafiik sumatzen edo nabariizen dutenaz: au

bear dugu neurtitzefarako. Ez beza bada iñook esan, Greziko ta

Efomako izkera oraingo tresna befi miiñidazle oriek idatziko

alute, ageriko lirckela indarka oriek. Badakigu Rousselot, enaren

bidez, itz mordoska bat laisterkiro mingatzean, berdin mingatu

naüa ere, iruzaíiko ¡ízetan goienez lenbizikoa aleratzen dela indartsuuna,

ta gero atzenekoa, ta erdikoa indafikabeena; baño izketaren

goraberak leguntzen ditu oztopo oriek.

Entzun: papapa, papapa, papapa, papapa:

P a

pa pa

pa

p a

a

pa pa pa p a paP pa

Oartu ufenik, agerbidetako tresna ori artu nai duzuteneen,

mintzoaren goibea sumatzeko belafii iziigafi oarkofa izanafen,

indarka berdiñeza den ez ezagutzeko irugafi zo'zoa dela; bada,

dardako baten bosteunena (~ de vibración), ta Rosemafek dionaz

noizpait amabieunena ere (-¡4Ü¡Í) norbaitek berezi ba du; nekez

arkilzen dula bitaríerik 72'rik 100'erañoko indar-mintzoan. (Tratado

de fisiología humana Landoís-Roseman lomo II, páginas 456-457)

Geroz 28 gañerakoak deuseztako utzi bear diré.

Onozkero esan dezaket, euskalefirik geieneen goibe minlzara

dugula. ¡Ondikozt non edo non asi da indarmintzara ere, baño

nere ustez Uitzitik asita Oyartzuneño, aspaldi bezala dago indarmintzoa.

Nere irakufaldi ontan aurki idurlko zaizue, nik ere itzati

batzutan indar geiago ematen dutela beste batzutan baño. Balifeke,

etxetik ezkerokoan, amabost urtetan ala, ez paitut euskeraz egiñ,

edo obeki esateko ezpai naiz euskeraz minízatu; alare belaxe

esanen dizuet neri aurten gertatuu, beiafiík ulsegin dezaketela

erakusteko. lartzen naiz nere iru ¡kastunekin, mintzatzen naitzaie

ta esaíen diet: idafzi-zue aren nik esana, ta mintzara ematen

dúdela iduri zaizuten itzatietan, ipiñi gañeen ikufa: aiek eta nik,

laurotatik iñork ere, ez difugu mintzara-ikuf oriik berdiñ ipintzen.

Batzutan bai, berdin gara, la ez da afigafi; bada goibe-mintzararik

nagusienak efaz bereizten baitire; baño beste askotan ez gara

berdiñ. Baita geiago: iru ikasfun oriik efi bateko ta bereko ziren,

da berdin-mintzatza ere. Artu nituun Mendibururen Otoiz-gaietatik

lau edo bost lefo, ta berorixe egifeko agindu nien, balak besteren

befi izangabe. Bakoitzak zirudion tokün ipiñi zifuun, da e-tziren

beren buruurekin berdiñ, 38 itzetatik 16'tan aldetifu ziren. Ikus bada

Gaztelako bi iru gizasemetan gería al Iiíeken olakorik. Ez naski,

aiek indar-mintzara baitute ta orlan elkar artzee efaz da.

Ze^ibaterák-oa da euskai-minízara? Lautarakoa gutienaz IdurizueA__

i^B ¡zketaren erdi-goibea (el A'—-~—^B' tono medio)

lero zuzenaT-A B déla. Lefo oren aidekal yafi itzazue adar edo

konkor b'atzuk, A' B', mintzoaren gorabera adierazteko. Or dituzue

garat-mintzara (oxytonos) ta barne-mintzara (bary/onos); oriek

elkafi erauntsita or duzute kako-mintzara, batzutan gorabera ta

. besteetan beragora. Baño ootaz gañera itz bateen bereen, askotan

ematen dugu garai-mintzara baño goragokoa, ta bertan beste bat

garaiena; baita barne-mintzara baño beragokoa, ta beeraena ere.

Geroz zortzi mintzara ba diíugu, gure efiin beintzet: iru gorantz,

iru berantz, sei; ta bi kakoan, zortzi. Iru garai-mintzara yafaiki

edo bata besteren ufena ez diré efaz esaten; bat beira egiten dugu

naiz bigafena naiz irugafena, ilxedoteko edo. Ikus.

!

Gorantz bat ¿, n ¡¡ ¡ z n ¡

berantz

gorantz iru Jaungoik'oa. etórtzeko

, 4 3 2 1 3 4 3 - 2 1 3

berantz » Gizonarena, Durangorano

kakoan gorabera Gaztaá yan dut

» beragora Z e r ? Gaztaa?

Mintzara ok aldakor diré itz bakoitzetan, tokiiri dagokionaz.

Adibidelako artu dezagun irz au; gizona.

9 3 1 2 3 1

¡Gizona gizona!

Ñongo gizona da.

Ni

Gizona da (Nap.) gizona da (B. Gip)?

Bai ni.

Ni ba'i...

Ta ñola ía noiz ajdatzen diré mintzara oriek? Ez da efaz,

araurik asmatzee gorabera oriendako. Onelaz zerbait esan nai

banu, befa luzegoa bear nuke, ta e-nuke deus egirik eta yakiñik

aterako. Noan bada aufera.

IV

Igikera edo fM\i.6: Nere ustez grezitafek p>.óc esaten zutena

gue igikera esan zaguke; bada '/üyM. f-sw'tik zorizen da ta pstu

igitze edo mugitzee da. Izkera orok bere igikera edo rhythmoa, ba

da, ta gureek ere beree bearko du. Baño len esan dugunaz, euskerak

goi-mintzara besterik ez ba du ¿ñola izanen du igikerakik?

bada enlzunen ziñuten askotan, igikera edo rhythmorako naita

ez'koa déla indarmintzara. Ez afiíu esaiera noanaz, batez ere nusikelari

zaratenok; nik asmatuu baljfz e-nuke ain oldafez esanen;

baño gaurko izkerazale yakintsuuk bateen diote, igikera edo rhythmorako

ez déla bearbeafekoa indarmintzara; origabe ere baditekela.

Gai onetan e-naiz sartuko nererako eineen baizik; bada

nolako neurtizkera dugun azaltzeko ez duket utzi. Van Ginneken

zein den aurki yakiñen duzute: Uhlenbeck euskalzaleeren ikastun

euskalzale da bera ere, ta arengandik artu difut itzok: «indeuropeoren

neurtitzak iraunezko edo astizko igikera zuun», ez indarkakoa.

«Meillet'ek ontarako dakartzi Platonen itzok: ó po9¡w

ir/> Tayso; w. í[,v.Zi'jz. Laisterkiro ta geldirotik dator igikera».

Onetan ere ez du aipatzen indafik. Ufena Rousseíot'en itzek

dakartzi: «ba dtizu go¡be-igikera, indafezkoa duzun bezala...»

(Príncipes de psychologie lingüistique, 454) Aspaldiko yakintsuuk

ere- ala usté zuten, laister-geldiko igikera ere igikera zela.

Quintllianoren itzek ekafiko ditut (Instit. orat. lib. tx, c. 4): «omnis

structura ac dimensio et copulatio vocum constat aut numeris

(números pAji-oc accipi voló), aut [¡.éipoic. id est, dimensione quadam;

quod etiamsi constat ulrumque pedibus, habet tamen non

simplicerñ difl'erentiam: nam rhythmus id est, numeri, spaíio temporum

constant, metra etiam ordine;'ideoque alterum esse quanlitatis

videtur, alterum qualítatis». Ciceronek ere ¿ñola laíiñeralu

zuun Greziko pu6fj.oí? Numeras; eta arengandik artu bidé zuun

Quintilianok. Numerus ofek ez du adierazten mintzoaren indafa

bakafik: esan dezake zenbat aldi, zenbat gorabera. «Quidquid est

enim quod sub aurium mensuram aliquam cadit, etiamsi abest

a versu (nam id quidem orationis est vitium) mimerus vocatur qui

graece pu6¡j.o; dicitur. (Orat. xx, 67).

V

Gure neurfizkera. Zuen batek esan lezake, neur-\\\za ez déla

ongi erauntsitako euskal-itza. Bakoitzak bere ustebidee baleduke,

baño neri baietz dirudit. Itz neurtuu euskera balin ba da, baila

neurtiJza ere. Euskeran itzek askatuta dauden tokigafeneen erauntsitzen

badire; au da, izketa neufigabekoan itzek aufeen edo atzeen

balin bazeuden tayu orfan bertan uzten ba diré, ederki yosirik

daude. Egii da bai, itz neurtuu esateko, neurtuu itz ez dugula esaten

neufi-ez-izketan; baño oartu, 'neurlu-itz au, neurtutako itz en

laburkera déla: geroz neurtutako iíza, neurtu-itza, neurtitza. Gaur

ere Lapurdin esaten dute: «txakufak ií erbia yau dut», txakufak

ildako erbia, edo txakufak il zun erbia yau dut, esan ordez. Lapurdiko

ta Zuberoko liburuetan ugari arkltuko dituzue esaera oriek:

ona batzuk: «Daniel Profetek aipatu demborak (saind. bizitz. Joanategi

I, 415 ofialdean) «Azotatzean egin zauriek»

grezieran edo latieran bezalakoa izan bear al du? Norbaitek ori

usteko du guk ere igikera geldi-ariña dugula fa: au da, itzati batzuk

besteek baño luzegolabufego diíugula aiek bezala. Baño ez gara

itxulastu bear ontan ere. Neurfitz bakoitzerako gutienaz bear diré

bi iru luze la labur naste, bestela ezin esan difeke izkunizaren igikera

orlan dagola. Badakigu mintzaera guzitan ba direla itzati bat

edo beste luzexego, baño gureen ez diré naikorik, gure igikera

berezi ori déla esateko. Nere adiskide Barandiaran jaunak idaizi

du Ataungo euskeraz iraun-sugeeren ipuia, beren ango Itzati luze

ta guzi. Ta ¿zenbaten eineen diré luze-laburek? Irurogei lefotan

bakar bat edo bi besrerik ez diré berenaz luzego direnak; bestela

bai, bi bakarmün batuta ageri diré noizik bein: gañén=gañeen

demboán batén=demboraren baleen; entá=efiitara, la olako; baño

oriek ez diré berenaz luzego, ta ala bear lukefe guk Efomatafen

igikera beralakoa izatekoz. 100 itzetan ez dilugu 5 itzati ere luzego

ta ¿ñola esanen dugu bada, ofeían dagola gure igikera? gure mintzaera

aienarekin berdintsu déla?

¿Nolako neurtizkera artuko dugu bada?—Ontan dago lana:

oraindino egiii diren neurlitzetatik oso gutxí irakufi dezazket nik

beintzet gure gorabera txoragafi au aldalugabe, ezta neronek eginek

badire ere. Egokiena dirudidena au da: irunako igikera; baita;

launako ta bosnakoaz nasle; baño bakafeen, irunakoa aterata besterik

ezin dut efaz irakufi. Ta irunakoa ere ifo samafa irudiko zaizue

bear bada.

Artu dezagun zortziko bat: «Gernikako arbola—da bedeikaíua—

euskaldunen artean—guziz maitatua». Lenbiziko neurlitza ere nik

ezin mingatu dut zazpi zafitan geldilzen delarik. Zergatik ez?—

efiin olaxe esanen litzeke euskera neufigabeen: Gernikako arbola...

beaz zortzi lituke guk ezpailugu esafen arbola, bai arbola, erdikoa

garai-mintzara déla. Ta len esan dudanaz, iru garai-mintzara yafaiki

ezin artu difugu geienetan, tarfeen beeranlzekoa sartugaberik.

Beaz edo luzetu ta aldaíu egin beagu neurtitz ori, edo bestela,

ezin eraz mingatu.

Neri neurtitz onetan gertatzen zaidena besle askotan gertatzen

zait, eta zuei ere ala usté dut, orietan edo besle bafzutan zuen efiko

gorabera denaz. Nik ez du! inoren abotik entztin beiñere zortziko-

ik erdera ez dirudinik: «Gernikako arbola, da bédeikaluá, euskalduiten

artéan, guziz maitalua.» Onela irakurlzekoz, ez írakurlzee

obe da. Obekiena irakufi naila ere ez dul arkilzen zorlziko bal ere,

nerelako oztoporik ez dunik. Irumiko igikera ez dakii besleri baño

neri e-lzait ain motel.

Zurul eta r„,ut mau-aakelak ba dirau...

Badira leloak—badira leloak...

Ez da cz elsairik—¡afiko zaizunik

iñolaz aufeen—gaurko egunean.l.

Iñazio or dago—beii ernai dagu...

Enlzun Adema Zaldubieren akapaldi ok:

Gurutzean Jesús—odolez uslu zen,

odul bera dugu-—Mezan ezagulzen;

hainaii Mezan ez du—odolik ixurizen,

pizlurik ez baila—gehlngo ilizen.

Jalen du yusluak—yalen du gaizioak,

barnez ñor zer garen-badakí Jinkoak,

gerokoz argalík—zer ondorioak

loriazko edo—zorigailzezkoak.

Una aíngeruen ogia non dugun

zeruko bidean azkufi la lagun;

nor ere ez bada garbi, ez fededun,

unlarik yangabe geldi bctli urun.

Zer irabazi, zer kalle difu neurtizkera onek?—igikera bakafe"

koa izanik ez da guti irakufi al-izatea. Ta kalterik aski dula lenengoz

iñori badirudiro, aurki beste edozer neurlizkerak baño gufiago.

Zaldiiren laugaña dirudila esanen duzute. Ta ¿ez al ditugu laugañeran

irakufi oi, ta iaugain bele-beteen alare, Asklepiaden ahapaldiik?

Latiñ-ikastegiitan mutikoak eraz ezin artu ba dukete laugainori,

belaxe emanen diote indarka egiñez.

Súni quos currículo púlverem Olympicum...

Sublimi fériam si'dera vértice...

5¡c tralres tlelciiic lúcida sídcra...

Au ez da lalíñafen mintzoa; arek e-tzuten onen egin-beafik neur

litz ori mintxo egiteko. Norbaiíek euskeran ere an egin nai balu,

ori elitzeke euskera; ía ezin bestez egiten ba da, zuzendu difeke

indarka au egingake. Ez dakit zuen belafiendako igikerarik ba dagon

Adema Zaldubiren neurtitz orietan: nereendako bai.

Beste norbaiíek esan leza: ofelako neurtitzetan iruzatiko itz

asko agituko diré.—Ez naski; Adema Zaldubiren irurogeita amabi

neurtitzetan iru neurtiz besterik ez dituzun iru zatidun itz-ekikoak;

baila Horatioren «Maicenas atavis edite regibus» asfen direnetan

ere. Ademaren Azken a/ar/'aren erditsu izanafen. Badire batetik

asila bosleraño, ta bein edo bein, seizatikoak ere: con-dí-ti-o-nibus,

Aifarenganako; gañera itzen gorabera; nekez da berdiña oinbeste

neurtitzetan; eta azkenik neurtitzaren edozein zatitan geldiunee

egiñaz, askotarafzen da, samurtzen da, leguntzen da laztasun

ori. Egin ditezke bada igikera onen arauz 6, 9, 12, 15, 18-ko

neurtitzek Atzenekoek ez diré latiñezko seineufidun edo hexametroa

baño luzego; aien astiro-laistefak berdindu dezazke gure emezortzikoek.

Eta igikera bakafeko baño biko, iruko, izanik; ez al difeke

edertu neurlitza? Baditeke. Entzun izue nere adiskide Lekuonaren

athrapaldi polif au.

Aloña-mendian—agerlu ziñan

eskafa darion—ilufi

of izan zailugu—elofi-geñean

naigabe arican—pozkafi.

6 ta 5 eta 6 ta 3; ta 6 ta 6; ta 6 ta iru. Zortzi lefotan idatzirik

ikusi difut, baño laufan yafiko nituke ta berdin litzeke, edo obeki;

bada euskeran, neurtitz batetik bestera aldatzeek nekee ba du askotan,

gorabera orí eulsi bear ba zayo; geroz lefo bateen bertan

egonik, efazago mintza difeke.

Irunako igikera au garai-eresirako egokii den bezala, ala da

launakoa negaf-eresirako. Launa!;o utsa berdiñegii da, mimbakafa;

baña bosnakoaz naste, ez dirudi ain mótela. Entzun ilzazue afen,

Lapurdiko eresi eder baten ahapaldi ok: bosteko ta lauko diré

lenengoa ta irugafengo neurtitza, bigafena ta laugafena, launakoak:

Oizona non duk zuunzia

Zer? ez dakik

Ez déla deusere bizia

Kea baizik?

Iguinlzak biotzez mundua

oraidaník

erioa duk urbildua

ireganik. >

Mundutarplazer zoraluan

gauza bal bcdi iré bailar

iirnil adi il bear déla alzenean,

biar berelik aitekela

lur harnean.

Onen antzeratsu euskeratu iniun Jorge Manriqueren eresia

Gogo lolia esna zíile, eme begira

bízilz au iges doayela

erioiza ixil ixííik dalofela.

Laislcr doaze poz-aldia.

norinai lena, oraina baño

olie déla derizkio.

Berlangoa ba palean amailzen da la,

gogoeían zur geralarik,

elorkizuna usle zagun igarorik.

Ez ¡Ixulaslu, gerokoak

luzarogo liraukenean:

orok igaro liear dule

Ibaí dira gure biziizak, ba doazi

¡¡asó dan eriolzera:

ara doa yabego guzi

Ara bada bosnako la launako neurlitzak nasle, neri minlxo zaizkif,

ez orde bosnako utsek, Árese fa Beifia ¡aunari bezala; guda

eresirako egokienak zirudizkion, baño neri loíarako eziñ obeek

dirudizkif, neronek egin ba difutese.

«Ikaralzen naz eferik efi dabiíanean

izufiren bal askorenlzako zorigarxean.»

Gau-ilarako fa negaf-eresiefarako egokiena litzeke, labufeen

alare, ez luzaroan.

Ez dut itzegin estrophe edo ahapaldieíaz; ez dago itzeginbear

ailndirik ere, bada batzutan edo geienefan eragozpen litzaiguke

gure mintzo yarei an lotu egifen baitu. Noizpaif e-legokc gaizkí

norberak ikus dezakenaz, eta kantatzeko beti aizu diteke, minizatzeko

ez ba zere. Oaiari ta gogoetari dagokiouaz rteuri bear ditugu

itzek, eta ez estutu, ez moteldu. Badakizute zer gertatzen den yoaie

edo txiníxari bat atzapafez esiutzeen; min mótela aterako du: orixe

gertatzen zaie bada euskal-neurlilz askori; bear ez bezala estutzen

dille euskera, ta gure izkunizak galtzen du bere mintzoa. Uizi bada,

yarei bebil, berekiko soñuu beza, gorabera ori ez ausi, ez ebaki,

ez ifo. Igikera bakafa, launakoa edo, estuegi ba da, erabili naste,

ta leunago ta euskerago diteke.

AtzenLk: itzen berdiñ amaiízee, erderaz rima diotena, guretakotu

bear al dugu? Beste izkunfza batzutan ere ez dute askok usté

itzen atzenkide edo guenkide izate ori edergafi denik: gu gaizki

oiiurik gaude, ta ez dugu efaz osotara kenduko oilura au; baño

edefik aski baluke gure mintzoak origabe ere: askotan bada estutu

egifen du ofek ere; ¡tzen yoskera gañezberatu ta nasi. Goraberako

igikera oni yafai bear diogu; nai ta nai ez ari yabon beagu, neurtitzik

egiñen ezpadugu ere.

Ez al dizue alsegin nere esanak? E-naiz afifuko, e-naiz minduko

nik esan bezalako neurtitzek egiteeri ekilen ezpadiozute; bakoilza

berez leíatu dedi; baño aufena neretako artu dudan asmoa

idaroki nai nizukete. Noizbait begi-begiko nungai au, baño orain

ez dirizkiot ainbesieñoko axolik eman bear digunik; gure lantegin

beafagokorik ugari ba dugu. ¿Zer galduko du euskerak irakurlzeko

neurtitzik balere egiten ezpadugu? Gure neufi-ez-itza berain

neurtitz ariñik ela xalorik bai al diteke? Ez dut ez galarazi naz, ba

dakizuíe gure euskal-jaietako neurtizlarik egifen dutena egiten: ori

ederki egiña dago; kantatzeko egin bitza neurtitzek nai dunak,

alare euskera zarpíldugabe. lrakurtzeko orde nik ez dut besferik

asmalu, ta ez dul belarik galduko ortan, da enuke nai bestek galtzee

ere.

Naikoa dut.

N. Ormaetxea, S. J.

DURANGO'KO "EUSKAL-EGUNETAN"

MANTEROLA'TAR GABIREL

YAUPARIAK IRAKURITAKO ITZALDIA

Jaunak:

Euskallzaindiak, bere izenaren yaube egilen zalarik, geure

euskera edefa landu la zabahzeko, lenengoz dagizan yai oneik

egitea erabagi ebanean, Durango, Aslarloa euskallzale~yakinrsuaren

efia ta Bizkai'ko efirik edefenelarikoa rokitzai aukeralu eban.

Eta Durango'k euskal-er'i bateri yagokon iez ondo baño obelo,

asmo oiteri erantzun dautso. Asmo au pozez abetaldu ia aufera

eroaleko efezlasun gusliak emon dilu; abegi oriegaz adirazlen

einon gurarik, biotz askolan besle efi baizuelan lez, alzefi-zalelasunak

sorilxafez euskal-mailasuna, auspeko Ixingafaren antzera

esialiía euki aren, euskal-maitasun ori biztu ra zabaitzen lagun-

Izeko gerlu dagoala.

Eskaf onak eskalzen eban ba, euskal-egun oneitan efi onen

goralbenez zerbail, egilea. Berloko gizon agiriertatzaz, itzaldi bal

ipiñi dabenean, yayok gertau dituan batzordeak gustion txaloak

irabazi difu. Baña onelzaz Ilz-egireko, eusko-efiko edeslian sustrai

sakonak hola diluelako arnari umotuak emon leikezan zugatz edef

baf aukeraru beafean, landara erkin au aukeratzean, parkatuko

dauste egia diñol-e!a-iñon ixalorik ezfabela irabazi usté dol. Ncure

bayetza etnon baño len ba, !an zapaflsu au gertalzeko .aflu izan

dodan astia baño askozaz luzeagoa igaro zan. Ta azkenean be,

eskeflxafeko ez agertzeafen, ezetz eranlzulen asartu ez nazalako

araso azlun au neure gain arlu dol. Zerbail egileko gura nebazau

besle idazü ezin eskuraiu izan diluí, afapalada balen egin beafean

aurküu naz-ta. Alan ba, landara gaste ta erkiñak emolen daben

igalien anlzera, lan au eldu-arin eta gazbakoa ba'da, yaunak,

azketsi. Au, neure asaffasuna zu'rifzeko beafekoa dala usté dol.

Qoazen orain geure arira. Orain egun batzuk dirala, lan au

nondik asi oldoztuten nengoala, yai eder onein iragafki bal eldu

yatan. Irakufi, la bertan ilzaldi aldi onen gailzai, «Durangaldeko

gizonik agirienak», ikusi nebanean, neurekautan esan neban: Durango'tik

urten barik be, naiko zeregiñik eukiko yoat. Ordu balen

"ez eze, egun guslian be, beaf dan besle goraldu ezin leikezan

gizon ospetsuak izurlza'lik onunlz be ugari dozak. Rta aitatulako

mugok ez igaroteko asmoa artu neban. Baña nondik asi? Norlzuk

berariz goraldu? Oustiak gorallzen asi ezkero aitalzeko astirik ez

legoke, eta zuen egoafia amaíluko lilzake. ¿Zer egin ba? Okef

nai zuzen irudi balen bidez neure asmoa azalduko dautzuet. Margoirudi

erakuskela hatera asli gitxigaz sarlzen gareanean, gusiiok

egin oi doguna auxe izalen da. Margo irudi geyenari begirakada

bat egin, ela bal edo argiro galentzen diranak ba'daurkiguz, eurei

begira aslirik geyena emolen dogu. Auxe da, nik be itzaldi onelan

egingo dodana. Onegaz eztot adirazo gura, ezta ufik be, nik

agertuko dautzuedazan irudiok margo edefez apaindu al neikezanik,

baña an-emen artu diludan euren bizitzako izpaf balzuk

lau-lau zeuen begien aufean ipiniaz beste barik, gizon goragafiok

benetako gizatasunaren yaube izan zíran ala ez zeuok ikusiko

dozue. Ondiño beste oaf bat egin beaf daulzuet. Emen agertuko

daulzuedazan gizonik ospelsuenok, neure yantzi, ala lekaideen

soñeko agufgafia eroan ebenak dira, eta ez usle au geure. opilar

txingafa ezaftzefen dala, edestian geyen galendu ziralako baño.

Eta oafik naiko da.

Durango'tik gizon ospetsu askok urien dabeia, nik esan beafik

eziaukozue. Burén deuntasunafen ospetsuak, Uríona'taf Juan jeronimotar'a,

ela Unamuno'Iar Domingo Prantzizko deunaren seme

izan zana. Deun ospeaz, biok 1652'gn. Sebiia'ko urian ii ziran.

Gudalburu aundien artean Zabala'iaf Bruno Maurizio, 1726'gn. urlean

Monlebideo, uri ospetsua, irasi ebana, la Maguna'taf Joakin

durangofafak izan ziran. Gizon zuzen eta argieu bila dabiíenak,

Kariagena la Kuenka'ko ziñauste arasoetan epaikari, izan ziran

Korlazar ta Azkarale'laf Martin, ela Ibafa'taf Anlonio'ren izen

goragafiak gomuiau beiz. Baila durangolaf ospeisuak izan ziran

Muntxaraz'taf Pedro (Perutxoi, Enrike IVgafenaren aizkide bafubafukoa;

Iziaríar Juan idazlari argia, Arte de escribir u Ortología,

idatzi ebana, ta Esleñpa'laf Antonio, Malorka'ko gotzain izan zana.

Eía besle askoren artean, duraugotaf argiak izan ziran, Gortázar'

(af Julián, Sania Fe de Bogoiá'ko gongolzana; Zumafaga'taf Juan

aba, Mexiko'ko lenengo gotzaiñ eía gongofzaña; Astarloa'taf

Pedro Pablo, euskaltzale yakintsua, eta durangolafa, zeutariko

askok ezagufu ¡zango eben, Uriarle'faf Eustokio idazle samuf eta

azkafa (1).

Azkenenga iau onein bafi zeaztasun geyagoz emon dot.

Gortazar'taf Julián yauna, 1575'gn inguruan uri onetan yago

zan. Bere ikaskizunak, Labayru Jaunak diñonez, (2) Oñate'ko Ikastefxe

Nagosian egin ondoren, berlako irakasle auíu eben. Gero

eleftiak ikasteko Valladolid'era yoan zan; ela azierkela ederen

bidez, Kalzada'ko Domingo deunaren Eleizako kanonigolza irabazi

eban. Emendik Tukuman'go goizaintzara yaso eben, eta an egin

ebazan zazpi urteeían bere gotzain-arasoak ondo baño obeto beíe,

eta gotzain-eleiza, bafiztau la yaupari ikasletxea bal iragi ebenean,

1627'gn. urleko Bagila'ren 4'an Santa Fe de Bogotá'ko gongolzain

aukeratu eben. Gortázar jaunak uri arelako yaupari baizafentza!

etxe barí bat besíe lan askoren arlean egin eban; eta orok bere

gotzain-onoimen, idazti, yakituri ta lautasuna'ren maife-maite ebela,

fl) Ikus, Galería de Bascfingados ilustres en Religión, por Estanislao ¡. de Labayru.

Bilbao. 1891. Ituflia. Historia General de Vizcaya. Sn nial. Barcelona. IBM. Arlslldas Arribano,

El Se/lorio de BIzcaya histórico y toral c. X. Barcelona, 1885.

(í) Oaleria de BascongaJos Musties. 5J'gn, \r.S-

Í630'ko Urila'ren 50'n ii zan. Bere gotzaintzarako gokayaldun len

aitatu dogun. Gortazar'taf Martin bere loba zana euki eban.

Zumafaga aba, ta Astarloa'lzaz luze zamaf itz-egiteko asmoa

dot-eta, lan onek aztunak nrtengo ete daben bilduf naz baña, bere

idaztietatik begiko egin yatan Uriarte'taf Eustokio, efi onelako

seme agustindaf ospelsuatzaz, Etxegaray edeslari trebearen aoz

zerbait esan gura neuskizue (1) Beronetzaz orain lau urle Donostian

irakufi eban ilzaldi baten labufpen txaf bal baño ezla izango.

Durangolaf argi au, 1365'gn, Azila'ko 2'an yayo zan. Ereseftizaletasuua

Ixiki-txikitatik agertu eban, eta berak gai onetzaz emolen

eban eretxia irakasleak eurak, ilzal andiz aftzen eben. Bere

gogoa ikaslen ebanagaz iñoz be ez yakon asatzen. Benetako yakiluna

zanez.'ondo ekian, yakiiuriko mendian goirantz igolen dabenak,

ondiño ezagutu ez dituan toki, aran, mendi ta baztef asko

ikusi oi dituala; eta gizon-adimenaren labuftasuna gogoratzeak

yakilunaren biotzean sortzen daben ituntasim gozoa bere idazkal

guslielan agerluten eban. Nafaska ibiheko gogoa ez zan, beti goirantz

igon gura eban, eta ofetarako bideak Yaimak lautu eulsozan,

Agustín deunaren Gopatzara deituta. Lekaide soñekoa, 1878'ko

Lotazila'ren loan Valladolid'ko ikastetxean aftu eban, eta berrán

bere biotzean eukan eresefti zaletasuna asetzeko bidé zabal-lauak

idoro ebazan.

Baña bere trebetasuna gai onetan bakafik ezeban agertu; idazteko

eukan azkaftasun bedegafa bere lenengo idazkietatik erakutsi

eban. ldazlen auflzarorik ezebala ezagulu esan geinke. Ondiño

ogei urte ezeukazala, yakidietan eta batez be, fislka gayetzaz idaztzi

ebazan idazkiak au egiztuten dabe.

Bere olefkari gogoa Yaungoikoak ludí onetan bere itzaren indafez

bakafik, erein dituan edeftasunak, biozkela samufeko ilxasoz

inguralzen eutsoen. Bere biotza idazki guslieten goiranlz yasorik

agertzen dau, ludí onetako edeftasun gustiak, ur epel apuf ba!

bidez nekatuaren egafia biztuagotuteko baño gai ez tan iegez, geure

biotzaren bafuan daukogun egafi asegalxa kentzeko gauza ezlirala

ondo ekiaiako. Ara of eftilari gustiak eureu idazkietan erakus-

(1) Euskal-tnarcn Aldc, Epoia-Oíila, 191H.

Jen daben iíunlasun gozoaren zioa, era durangotaf eftilari onena

be.

Baña Uriarte abak bere ufatzik sakonena, Fleizak urte asko

eziala, bafiztau eta agindu daben, gergoritaf abesfikeraren aldez

irafi ebana da.

Sari oneri ekin baño len Silos'ko beneditafen lekarelxe ospetstian.

bere bioiza sulu la gergoriiar abesliaren edefiasunak ezagutzen

aiegindu zan; eta gero edeftasun oneik besleai erazagututen,

Ixandonetan lafegi sartuta egozan abestikera ludikoyak bazleftuleko.

Bere bafengo egafi au lasler agertu eban, La Restauración del

Canto Gregoriano , erilxon Schmill, aba benedüafaren idaztia erderaldula.

(i) Idazti onetan besteren oldozkunak yantziz aldatu

baño etzituan, baña andik lastef, 1889'en (Yofala-Ofila) Madrid'en

egin zan kaloliko batzafean, aufkestu ebazan asmo edefelan, bere

bafuan irakilen eulson, gergoriiar abeslikeragazko maitasunaren

aizalbena egin eban. Gerolxoago beste idazli edef bal, «Tratado

teórico-práctico de Canto Gregoriano argiialdu eban. (2) Idazli

onen gaitzat, abeslikera, izkiaz alkafiu beaf zalá aflu eban; Bernardo

deunak dtñona gogoraluta: «cantus sensum lillerae non evacuer

sed fecunde!». Idazli onegaz, bere ereserlilari ospea izkorena

lez gogoa la gora yoan zan. Pedrell Felipe, la Noguera Anionio'k

besle askoren arlean idazti onen goralben andiak egin ebezan. Urle

haizuk gercago (1896), Manual de Canto Gregoriano según la

verdadera tradición, argiialdu eban. Gergoritaf abestikeraren alde

oneik ela besle alegin asko egin ebazan, batez bere. 1892'n, Sehila'n,

eta 1896'n Bilbao'n egin ziran Katoliko-balzafeían (5). Bere

adimeh afgi la biozkela sutsuenaz, X'gn. Pio'k gero agindu eban

abestikerea zaballzen aieginlzen arlean, alzefian ibiíiafen, bere efi

oneganako maitasuna etxakon epeldu. Gure (xoko onelako, aran

ela mendi edefak, ¡paf-aldeak ilxas-ofalza lez onanlza begira

(1) La Restauración del Canto Gregoriano. Kl Canto Gregoriano V el Congreso de Arezjo

y proposiciones riolire el ( .mío Givüoriino presentadas en el Congreso de Arczzo y fundadas en

hechos universal mente ocl tullidos por tos .írquefilo^oFi, por el O. I>. [>om. A. ShmiM. traducción del

¡pinten eben, eta bere opof-aldi gusfiak berak lenengoz argia ikusi

eban toki zoragafi onelan igarolen ebazan. Onetariko oslera

baten, 19Ü0'gn. urtean Satufaran'en egoala, gexo gogof- balck

artu, eta bizitzako adinik onenean Iraía'ren 6'n Motriko'n i¡ zan.

Bere abefi oni eutson mailasuna, idazki askotan agerlu eban

ela Etxegarai yaunak diñonez, beretzat eusko-efiko mend¡ak ludian

ezautzen ziran edefenak ziraia esalen eban. Bere aizkide la edeslari

bikaifi onek argitaldu eban idazli baten itz-aufean (1), euskoabendaren

onoiinenak gorallzen dilu, ela Gernika'ko Aretxa'tZiiz

egindako olerki baten diñolso: ¡re eubof urletsue. «Zirkintzeke

eukan sendotasuna; eure betiko gaslelasuna; bufuka zintzoan iñoz

garaítua izan ezlokan efi kementsu baten irudi dozak» (2). Eta

bere aizkide bafuko izan zanak diñonez, Uriarte abaren gogoak,

umeixoaren edeflasunak beti agerlu ebazan, eta ikuslen eban bakotxean,

Jouberl'en ¡tz oneik gogprafzen ei yakozan: «Olefkariak,

hioiz aunditasun, eta adiinen zerutafdun umeak dira». (Pensées).

Eta gai au amailzeko bere gora benik aundiena egin daigun. Bere

biolz la miña, bel i alkafluta ebizen, lolesgabea ¡zan zan bere bafuan

eukana esateko. Elziran, ¡ziñez! berolzat idalziak, Teyllerand

maltzufari esafien dautsoezan itz oneik: «¡Iza gizonari bere oídos

kuna ezlallzeko emon yako». Nireizat auxe da goralbenik edefena.

Zumafaga Aba.

Orain Zumafaga'taf Juan durangolaf ospelsualzaz zerbail esan

daigun. Gizaguren onetzaz, andik eta emendik, baña balez he,

Ispizua'taf Segundo'ri ufalzik ufalz yafailula, ipiñiko doguzan

izpafak, bere izakera ta lanak azalizeko gai diranik ez usté. Ofetarako

idazli osoak beafko lilzakez; einen esango doguna ba,

iraizean egindako zifibofo liat baño ezla izango (3).

[1) De m! Pah... por don Carmelo de Etnegaray. Con un prótoao del li. P. fray Eualaqulo

E Durangotaf goragafi au, efi onetan yayo zalá bere aoz dakign.

(Doctrina, 1545). Dinoenez obitego zaf-aufeko etxean yayo zan

ela ofexegaitik txaide ofek bere izena dauko. Geyenak dinoenez

1468'n yayo zan. Baña Í464"n ta baila 1461'n yayo zalá diñoenak

be bai'dira (Ikus. J. B. Deya ta Euskalefiaren Alde). Bere gaztea-

: roko izpafik ez daukogu. Luzuriaga, Pastor ela Ispizua ta beste

I idazle áskok, Arantzatsu'ko lekaretxean Prantzisko deunaren soiielíoa

aftu ebala diñoe. Bere edeslari onenak (1) izpaf oneri akatz

bat ¡pinten dautso, Prantzizkotafak Arantzatsu 1514'arte ezebela

eurekandu oaftuta. Baña akatz oneri indaf andirik ezin leikio

emon, aldi ori baño, ogei bat urte lenago gitxienez, Prantzizkotaf

• lekaide ircgafendafak, Merzedetafen ufengo an saflu zirala dakigun

ezkero (2). Gero Valladoüd ondora'Abrojo'ko lekaretxera

yoan zan, eta bertako buru zalá, gertautako yasokun onek bere

.biotz edefa agertzen dausku. Boskafen Karlos, 1527'gn. lekaretxe

atan txirotasun gogofean bizi zirala oaftu eban, eta euren beafizana

arintzeko ukaf ugaria emon eutsen. Eta Zumafaga'k etxeko

beafizanari begiratzeke, aftu eban txindi gustia txiroen arlean

zabaldu eban. Egite goragafi onek Boskafen Karlos'eri, Zumafaga

abaren gogo-edéflasuna ikusleko begiak idigi eutsozan, eta gogoan

euki eban.

Aldi atan sorginkeria, beste toki askotan lez Eusko-efian zabal

ebiien. Menéndez Petayo'k diñon lez gustiak sorginkerietan ziñesten

eben yaupari-epaikariak izan ezik. Anboio, Zugafamurdi, ta

Akef-lare'n izena entzun eztaben umerik be ezta (3). Ba gizatxafak

[ (I) Ikasbalzcla. D. Fray Juan de Zumafaga, primer Obispo y Arzobispo de Meyico. por

(2) Len allalutnko idazliak ela iÁrantiaiu>. l°I8- n Rllhao'n nrgltatdu zan idaztlak (-11 ¡ng.)

148(1 Inguruan Izan zalá esan gelnkc. Oneik urle gilí I egln elien, era lenengo lekarclxca egiten ziarduela,

Prontzlzkotafen eskueian Itxi eben. Gero herlakoak nagosiarer, balmenaz, Domekalafen

sofiekoa aftu ehela-ta. Iek

( — 62 — - j

sorginkeri izenaz zabaltzen ebezan gaiztakeri ta lizunkeriak zigoftzeko,

sakabanaíu ala bide zuzeneralzeko, Boskafen Karlos'ek

bakaldunak Bizkai'ko Yaun be zalako, euskera bai ekiala-la sorgiñeri

kaltez Zumafaga argia geure eñ oneitara bialdu eban. Mertdiela,

prantzizkoiaf idazle azkafak diñonez, arazo aztun au zintzoro

la zuzentasunez beie eban, eía alan dirudi, aldi giíxi bafu Karlos'ek

Mexiko'ko ienengo Gotzaintzat arkeztufeak erakusten dausliun lez.

Goízaintza ori ezetatik ezeban aftu gura izan, la bere apaltasuna,

menpetasunafen indafez garaitu beafean nagosiak aurkitu

ziran.

Aldi atan baña, Karlos bakalduna, IV'gn. Pió Doipuruaren

aurka gudan ebilen; aren gudariak Efoma'n saftu la Doipurua

espetxerafu eben, eta uri gustia zuzitu ta sakabanaíu be bai. Yasokun

negafgafiok zirala-ta, Zumafaga aba, gotzainfza aftu barik.

Gotzain Autiíarzn izenaz Mexiko'ratu beafean aurkitu zan.

Araso bafi ta aztun onek buruauste ta atsekabe asko ekafiko

eufsozana bai'ekian, baña, irurogei urte beteak euki aren lekaide

euskotaf gaste baten adorea agerlu eban. Gizon guztiok gaizkatzeafen

gurutza baten bizitza emon ebanen izenean yoyanez, indotaf

gaxoak bere babespean maitasunez aftu ebazan, eta euskotaf

eredu zanez arazo andietarako eta eragospenik aundienak azpiralzeko

adore afigafia agertu eban.

Durangotaf ospetsu au, Mexiko'ra eldu zan aldian, an gertatzen

zana iguingafia zan. Alde atatik onaz elizen ziran, berlako aberastasun

ugarien izpafakaz zorabiauta, asko ta asko, eta usté izan lei,

geyenez etxe bakotxetik Ixafena, bertaratu ziran. Aginíarien izenean,

nai euren gurariz yoaten ziranak asmo bakaf au eroan oi

eben. Zumafagik berak diñoskunez; ufe ta zidafez bete-bele egin eta

ustuteko ara biurtu». Eta ¡yakiña!, ofetarako biderik labufena aututen

eben. Agintariak eurak indotafakaz gogofenak izatea etzan ba,

afitzekoa. Mietarako edo beste edozein lanetarako langileak beaf

ebezala? Bertakoak yoputzat aftu, egiñaia baño lan geyago eragiteko,

zaintzale baí eskuetan zigofagaz ipiñi ta lan-sari ta yatekorik

be ez emon...! ¿Langile merkeagorik non? Indoiaf gaxoak abererik

gauzezena baño be'gogofago aftzen ebezan! Txindi zalekeriak

gogoftu, la lizunkeriak usteldutako biotzak egin leikezan, eta guri

ziñezgatx agiten yakuzan ankefkeriak Espafia'ko iatefiaren izenean

yoandakoak egiten, ebezan, ofdezkari oneik, edesti ta gizadiaren

epai-garatzaren duiñ egiten zirala.

Lotsagariro saidu-erosi, abereai baño efuki gitxiagoz, euren

indafez' gañetiko lan gogof-pean ipiñi; ez lan-sari ta yatekorik

emon; eta indotaf gixaioak edozein uskerigaitik, txakufak baño ardura

giíxiagoz eraillen ebezala yakinafen, ango aginiariei buruaste

andirik ezeutzen emolen. España'ko aginfariak ofefarako ezebezala

biaitzen egia da; baña bai iñok ukatzen eztaben egi tamalgafia be,

bere ordelari askok, gaiztakeri balfzez euren bizitza ezaindu ebala.

Zerbail yasokun oneiían ikusi geinke. Zumafaga abagaz baiera

yoan zan, Entzuleelatik (Oidor) bat, Delgadilo éritxona zan. Bein

baten onek, Tukuba"ko yauntxoak lan-saririk emoteke berak lanetarako

eskatu eutsozan beste yopu ekefi ezeutsozalako,—Zumafaga'ren

itzak dira — «uleetatik oratu, nafaska erabili eta bular'ean

emon eutsozan ostikadakaz, aotik odola otdafka eriola ipiñi eban.

Neuk Zumafaga'k dafai-ufean egoan kuyoakan lekaretxera eroan

neban... eta osatzeko alegin guztiak egin nebazan aren... il zan.»

Beste baten epaitegiko ikerlariak eskatzen eufsoen beste ufe ekafi

ezeulselako, indotaf gixajo bat gurutzaldu egin eben... Zuzentzaren

zaintzaíetzat bakaldunak biallzen ebazanak olakoak izan

ezkero... irurogei lepoan eukazala, okefok zuzentzen bialdu

eben Zumafaga adorelsuari itxaroten eutsen gafaslasunak ulertu

geinkez.

Durango'taf goragafi au, 1528'ko Lolazila'ren 6'n. Mexiko'ra

eldu zan. Karlos boskafenen aginduz, indolafen zaintzaíetzako

eskubide gustiakaz yoan zan. Onetarako lenengotatik auxe egin

eban. Indotaf yopuen yaube ziran españarai, ta bertako yauntxuei

batzaf balera dei egin eulsen. Bakaldunen ordez agintzen ebenai

adirazi eulsen, bakaldunak indotafen zaintzale bera aulu ebala; la

bertako yauntxoei, ezertako ala edo zerezanik euki ezkero, beragana

bilduf barik eltzeko. Au esan ebaneko gixajoak an ziran,

Zumafaga'ren inguru, eurokaz egiten ebezan ankefkerien bafi

emoten.

Au ikusirik jyakiña! Auzitegikoak zafapafa andia atara eben,

ela Zumafaga'ri aitzen emon be bai, Indotafen arasoetan ez sar-

ízeko, eurei yoaken zeregiña zala-ta. Durangolaf ospetsu onek

emon eutsen erantzun biribiíak, euskotaf odola bere zanetan eroyala

ageftzen dausku: «Bakaldunak bere gain euki daben indotafak

zaiulzeko ardurea, neuri leporatu daust, beraz, nik indotafai

lagundu, eurak aldeziu fa iraingetzea naiz ta bizia galdu eztot

lagako». Bafiro iardetsi eutsoen baña, bere erautzunetatik, Zumafaga'ri

zuzentza bideiik aldenduko ebanik ezebala igafi eben, eta

baita beste bidé hatera yo be.

Indotafai, Zumafaga'gana uferatzea urkamendipean debekatu

euisien, ta yopuen yaube ziran españatafei, yopuak galtzeko zemakuntzaz.

«Doibazkatu bat lez nenbilen — diño Zumafaga'k —,

nigana uferatzen be iñor asaftzen etzala, zelatariak atarían ipiñita

eukiezan ñire etxean ñor sartzen zan yakileko». Bere lanerako ate

gustiak irxifa eukazala ikusirik, Entzuleai _ itz-emon eutsen euren

erasoetan etzala saftuko, baña, berak izentautakoak Epaikari

izaleko baldintzapean.

Areik bere itzari yaramonik be ezeutsoen egin, ta gañera Delgadilo'k

Entzuleak erantzun eutson, indotafak aldezten yafailzen

eban ezkero, Zamora"ko Gotzain Akuña'faf Antonio, aurteinin

Ronkilo endoreak, Simankas'ko gasleluan urkatu eban lez, bera

be urkatu egingo ebala. Zemakuntza onek, ikaraíu beafean, Zumafaga'ri

indotafen aldez ekiteko adore geyago emon eutson. Berak

aututako bidé zuzenelik aufera yafaitu eban. Entzuieak suininduta,

asafe bizian, zer egin ezekiela, bere anai prantzizkotafen kaltez

asi ziran.

Idazki lotsabako baten bitaftez euren izen ona baltzituten alegindu

ziran. Irain onek sututa, prantzizkotaf gustiak, Mexiko'tik

alde egiteko erabagia aftu eben. Baña euren asafea ibiturik, bidé

egokiagotzat auxe autu eben: Auzitegia eleizaratzen zan yai andi

baten, itzaldi ondoren, írakastegitik euren kaltez zabaldu ebezan

guzuf biribilei erantzutea. Esan eta egin. Bakaldun deunen egunean

itzaldia amaituta, iziaria erabagitakoa beteían asi zan: Bertan

egoan Auzitegiko nagosiak ixiltzeko agindu eutson. lzlariak

iardetsi eutson; irakastegi deunera geyago ezin igon al izango

ebala, euren kallez zabaldu ebezan guzufezko zalakuntza lolsagafiak

guzuftatzen ezpaebazan. Orduan Delgadilo'k, irakastegi

deunetik bera izlaria yaurtiíeko, txinel baíeri agindu eutson, eta

alanfxe egin be. Zuzenfasuri edefa, ¡ziñez! Efukafia, esku onetan

yausi zan!

Zumafaga abak, bake zale zalá erakutsirik, gaiztakeri aregaitik

leporatu eben doibazkatze edo exkomuniñoa, oben-neke txiki

bat esafi ta beste barik ufengo egunean yaso eutsen.

Baña ondiño bere atsekabeak etziran amaiiu. Orduan eta bere

elsayak aiegin andiagoak egin ebezan, bakaldunari idazki bidez Zumafaga'ren

kaitez bururatzen yakena esateko. Eta egiari bidé gustiak

itxiteafen, Zumafaga'k bialtzen ebazan idazkiak lotsa barik

idigi, ta ixiíik bere idazkirik eroaten ebana bizia galtzeko zorian

yartzen zan.

Baña egiak goiz edo belu bideak ufatzen ditu. Bakaldunari ango

gora-bera gustien bafi emoteko eretia bizkaitaf itxas-gizon balek

aufkezlu eutson. Ispizua yaunak diñon lez, euskera yakiteak

zeozetarako gauza izan yakon. Beronen bidez ba, yasokun gusliak

zearo azaltzen eutsozan idazki bat, bakaldunari bialdu eutson.

Idazki au arerion eskuetan 'yausi ez zedin, argizarizko opil baten

bafuan ipiñi ta gero orio-upel baíen bafuan saftnta, bakaldunaren

eskuetara eldu zan.

Idazki onetan, Zumafaga abak bakaldunari ordezkari baf, ango

epaikari ta agintzadun ¡zango zana, aututeko eskatzen eutson. Asmo

au indietako Batzordeak ontzat aftu eban, eta gero Zumafaga'ri bururatu

yakon yaufkera au, beste Amerika'ko tokietara zabaldu eben.

Alan da gusti be, aren'oak guzuf eta abaf, Zumafaga Ven kaitez

zerbait ziñestu eragin beaf izan eben. Idazkian eskatzen eban aldun

bafiak, berari atzalben batzuk eskatzen eutsozan, bakaldunaren

idazki bat ekafi eutson. Eta Zumafaga'k bíotzik edefena agerfzen

ebala, idazkia irakufi ebanean erantzun eutson:

«Nagosi ofek bialdutako idazkia, irakufi nebanean, ekafi eustan

enfzuleari auxe erantzun neutson: «Zelai onetan asto baten gañean

zigoftuko ba'nindukie, eia zigof andiagoa emonda be, luiki onein

gaizkatzea ikusteaz daukodan gogoko poza eneuke galduko.» Itz

oneitan agertzen eban ontasun ¡a zuzenfasuna ikusirik entzule

bafiak, bakaldunari idaztean Zumafaga «gizon deun bat zalá» esatea,

ezta afitzekoa.

Au gora bera, 1531 'gn. urtean berlala España'ratzeko bakaldunaren

agintza aftu eban. Dei onek bere anai prantzizkotafen aftean

susmo txafa erein eban, eta bere aldez zerbait egiten asi ziran. Zumafaga

españataf aginlariekana 1532'n. eldu zan, «aguratuta,

txiro, ortosik, otoi-idaztia, (eta onez etofeiako) bidezli makilea eskuan

ebala». (Luzuriaga, 11'gn. idazti.)

Eldu zaneko, Delgadiío'k bere kaltez egin ebazan ogetamalau

zalakunlza gertu egozan; baña aginfariak len baño maitasun geyago

agertu eutsoen ezkero, zalakuntza gustiei egokiro erantzun

beaf izan eutsen.

Zumafaga'k lenengo osterean bere etsayekaz euki eban bufuka

gogofa onantxe amaitu zan, Bere. lana gusliz onuratsua izan zalá

edeslariak ao batez autoftzen dabe, eta Valenzia'taf Baiendin abak

diñonez dañen aburua zan, Zumafaga durangolaf ospetsu onegailik

izan ezpalitz, lau urte bafu indotaf abenda gustia ondatuko

zalá. Ziñez ba, «indotaf abendaren gaizkatzaíe» izena emon geinkio.

Bere etsayak zoritxafpean yausi ziran, ela izen ona ta ondasun

gustiak Delgadilo ta Mafienzo b'eintzat urte bi edo iru bafu

il ziran.

Zumafaga abak Mexiko'ra egin eban lenengo ostera onetan,

daña izan zan ¡luna ta etenbako ekaitza. Baña ¡¡uñaren ondoreu

argia, ta ekaitz ondoren bareíasuna elofi oi da. España'n 1532'tlk

1534'rarle egon zan. 1535'gn. ufteko Yofaía'ren 27'n- Valladolid'

gotzainlza aftu ta ufengo urtean bafiro Mexiko'ra biurtu zan. Bere

bizitzako bigafen alai onek, lañopetik urlendako eguzkiaren anlzera

argi dagi. Irurogetaka urtedun zaf onen gogoko gasletasuna,

an emen agertzen da eta gorputz argalaren yaube izan afen, gizon

adorefsuaren gogo-sendotasunak, gauza afigafiak eragin leikiozala

be bai. Lenengo osteran soloko lafa la aranlzak kentzen alegindu

zan; auferantzean alorí ugariak emongo ebazan, kistaf-gizabidearen

azi edefá ereilen aleginduko da. Bertako agintari Moktezuna

bazlertu ta españatafak garailari urten ziranean, guda ostean gertatzen

dan lez daña ondatuta aufkiízen zan. Gustia egin beaf zan

ta gizon oso onek gustia egin eban. Bere ardura lenena, benetako

Yainko-guftza zabaltzea zalá aztu barik, gizbatzaren gorputz-beafizanak

ornitzeatzaz etzan arduratzeke egon.

Kisfar ikasbidea zabaltzen eban bitaftean, gorputz-bizilzarako

bear'a dan ogiatzaz efzan aztuten. Baña zelai andiak begien aufean

lanfzeke ikusfen ebazan ela langile gilxi. Utsune au betetako Indiarasodun

Batzordeari ogelamar lekaide eskatu eulsozan. Amabi baño

ezeutzoesan eskiñi, era bat be, ezeben bialdu. Zegaitik eztakigu.

Baña berak íxindi ugariak eralgila, gizon langileak euren sendiakaz,

eta dirudienez euskotaf asko lanean irakasleko eroan ebazan.

Baita lenengo sei emakume onbidelsuak, eta gero besle sei efi onetatik

eroan ebazan indotaf emakumeeu irakasletzat.

Onez gañera Ameriketan sartu zan lenengo irafkolea, eroateko,

Mexiko'ra bigafen aldiz yoan baño len, gauzak gerlauta iíxi ebazan,

usle danez. Eldufa bereala, berlako'Gotefki-eleiza goitik-bera

baristau, guftza izunak basteftu, ta egizko Yaungoikoaren mairasuna,

biotz-bafeneraño indotafai saferazten aiegindu zan. Onetan

zenbat neke, samintasun eta izerdi, igaro beafko ebazan, ardura

aztun au dauken gizon goragafiak bakafik ulerfu ieikie.

Geideari eutson maitasuna, bere biotza lakoxe andia zan. Zumafaga

abak, geideari on egiteko akiakularik iñoz be etzeukon.

Txindia beaf ba'eban, txindia emolen eutson; irakasleak beaf ziranean,

bere sakeletik ordainduta eroaten ebazan; gexofegirik beaf

ba'zan, egin. Mexiko'n gexo iguingafi baíek, oinbeste ilobiratzen

ebaza!a-ta. besle gexotegieían aftu gura ezebezanentzal, berarizko

bat iragi eban. Baita Veracruz'en zingira-sukafez, asko bai asko

¡lien ziralako, gexofegi bafiak egin ebazan. Txiroenzat oslatu asko,

eia onetariko bal, Durango'n berton, batzuk usté dabenez egin

eban. (1) Beste efuki egintza asko bai asko, batez be gasteak bidezuzeneratzeko

egin ebazan, ofelarako txindi ugari eralgiaz.

Irakaskintza arasoetan be, Zumafaga'k bere adimen azkaftasuria

agertu eban. Gai onetzaz eukazan eretxiak, aldi atarako ez eze,

oraingo yakintsu etsiien asdiran askorenízat be, ¡kasgai edefak

ziran. Geyenak, indofafai gauza andirik etxaketa irakatsi beaf esaten

eben, eta ori, afotu ta azpiratzaieen menpetik urtengo ete eben

bildufez. ¡Gizabidea zabalizeko bidé edefal Baña Zumafaga yauna

(1) Basabe aba yosulaiinak, {]. B. Deya, traila, 1917} diño, lekaimeak prautzizkorarak anlilñako

yaso érela lík alara dabenez, oslalu au ezebala cregl Zumafaga'k oslalu orí eglleko bi/lleko

•i'idi?. txindia bialdu ei eban. baña Lafazabal erXxon balen zlmflfokerlak zfrala-ta. ezer ezeben egin.

enetako beldua (mixiolaria) zan, eta, indotafak, europafafak lez,

Kisto'gan anaitzat afízeri ebazan; gustientzat auferapena gura

eban, eta indotafentzat be bai.

Onetarakoxe eroan ebazan len aitatutako emakume írakasleak.

Zortzi edo bederatzi ¡kastola iragi ebazan, eta iragi eban ikastetxerik

ospetsuena, Tlatelalko'koa izan zan.

An idatzi ta irakuftez gañera, irafkola lanetan ikasten eben, eta

ondo ikasi be, Zumafaga'k berak diñonez ba, «españatafak hano

obeto iraften eben». Eta bere eretxiz ikasteko biderik efezena

idaztia zanez, eta beaf ebazan besle idazti eskuratzea sail egilen

yakolako, bakaldun idazkariagaz ifundula, Ameriketan saftu zan

lenengo irafkolea eroan eban. Eta beriala, besleenak argiialdu ta

barlak egiteari ekin eutson, eta gogoz ta egokiro ekin be. Baña

bere aiegiñak onetan etziran amaitu.

Ogasun-arasoetan bere aburua ordukoen gafietik agertzen zan,

eta gaurko askoren gañelik be bai. Bera, españafafen onerako,

indotafai al zan gustia alara egin beaf yakola esalen ebanen artekoa

etzan. Dañen onerako zalá usle eban zabal aftu ta indotafai

aberastuten ilxitea. Arek eberats egon ezkero gustientzat egongo

zalá aldezten eban, ostantzean bafiz gauza andirik ezebela lortuko.

Ertz gustiak aftu ta gauza gustiak zuzentzeafen, beafgiñakaz,

ta batez be lugiñatzaz etzan aztu. Eta leñen, Eusko-efitik, gaztaña,

madari, okaran eta onein antzekolandarak eroatekoasmoa aftu eban.

Berlan tamemes erilxon zamarako indotafari bizilza arinfzeko, lan

ofetarako alagalakoa dan astoa, ardí ta beste abere onuratsuen

artean eroan eban. indotafai eun-lanketa erakusteko be ogetamaf

eule emendik eroan ebazan. Granada'ko mairuak, seda lanetan,

aituenak ela aldi atan iñok ikusi gura eziluan afen, Mexikotafai

lanketa ori erakusteko asmoz, nondík andik atondu zan bertara

eroaleko. Ilxas-oiHzietarako beafak ziran liño ta kañanio aziak

berak zuzendu ebazan. Ofez gañera, langileentzaf Ogi-bide [kastola

(edo Artes y oficios) eritxona irasi eban.

Eta indolafen onerako alegin oneik efa beste asko labuffzeafen

ailatzen ezdoguzanak, egiten ebazan arlean Zumafaga abak gogoak

gaizkalzeko egiten ebezan lanak eta aftzen ebazan nekeak

neufibakoak ziran. Bere Gotzaln arasoelan asi ta iñoz nekatzen

elzana zan. Mendieía abak diñonez sendatza emolen ebanean,

mitrea kcndu efa aiía besoetakoak alde egin beaf izaten eben,

naikoa zalá adirazleko. Ardura berarizkoz ¡ndotafak zaintzeafen,

berak arei irakasten ziarduen arlean, laguntzeko goizain lagun bat

eskatu eutson. Eta gauza afigaria da¡ Ainbeste lanegaz bere

biofza etzan asetzen. Ezla ufik be! Asia'ko sofkaidean luf andiak

arakatu ebezala enlzunik, ,-Mexiko itxi la Txina'ra yoateko asmoa

aftrj eban, eta Doipuruak Mexiko'n on geyago egingo ebala-la

gaieraso ezpaleulso yoan egingo zan. Arlalde ugaria eukan izan

be! Edesiari gorengo batek diñon lez, ba (t), Zumafaga abak egiz

eta pozez esan al izan eban, eta ori berak Mexiko'ra egin eban

lenengo osteran, bere anai prantzizkotafak, miíoi bat baño geyago

kistaf egin ebezela.

Ara emen Zumafaga durangolaf ospelsuaren bizilzaren zifibofo

bat.

Bere bizitza ta gizalasuna beaf dan lez goralizeko, gizon yakitunenak

be aldi asko beafko leuke. Emen daminguzan bizitzizpafak

ba, bere bizitzan or emen egindako ufa!s balzuk baño ezfira. Edozetarako

gai diranak, gitxi izan oi dira baña Zumafaga ofeilariko

bal izan zan. Eskuartean aftzen eban edozein arasotan atarakoxe

bakafik yayo diranen trebelasuna agerízen eban. Mendi gurenak

alde batelik naiz besletik begiraiu, dañen aftean gaíentzen dirán

lez, Zumafaga goragafia, gauza guslielan galemzen zan. Ziñez

gizon oso-osoa izan zalá esan geinke. Indotaf gaxoak, Entzuleen

gaiztakeriz loitutako eskuafletik ataraieko, egin ebazan alegiñak

ela irunlsi beaf izan ebazan gafaslasunak gogaldu ezkero; indotaf

biolzetan kislaf-egia zaballzeko egin ebazan alegiñak ausnaftu

berak iragi ebazan, ikastetxe, gexoetxe, ta txiroentzat egin ebazan

ostatuak zenbaíu; irafkolea eroan efa egin efa argifaidu ebazan

idazli cdefak ikusi; langile la lugiñen bizitza latza arinlzeko aftu

ebazan bideak gogoan euki ezkero; eta au yusti au, irurogeilakaz

urteak bizkafean ebazala asi ta bere bizitzako azkenengo ogei

urleetan, gexotia zalá, safiían afi gatxagaz ibili eziñik; Pranlzizko

(I) -Historia de los Papas desde Unes de la Edad Media., Luduvlko Pastor Xll'gn. árala 414

\ng.—Allalzcn daticn idazkia Luiuriaga'k II Idazle dakaf.

deunaren soñekoak eskafzen daben lastasunari itxi barik egin

ebala gogoralzeaz bakafik, Zumafaga bere gizaldiko gizon goragafien

arlean saflzeko naiko dala esan geinke.

Gizon goragafi onek, il baño lau egun lenago amalan milari

sendalza emon eutsen ela lau eguneko gogo-iñafkunaz eriotzaldira

gertau zan. Eta Gongoizain eginda urte bete bafu, 1548'ko Bagiía'ren

5'n bere gogo donlsua Yaunaren eskuelan ipiñi eban. Txiro

il zan prantzizkotar eredu lez. II baño ientxoago bakaldunari idazki

baten iñotson: «Txiro, guztiz txiro ilten noya, baña bai oso pozik

be.»

Gizon Yaungoiko zale, onbidetsu, afgi ta zur au (1), etzan beste

askoren gere ta geure euskara gozoaz aztu, euskaldunakaz beti

euskeraz egilen ebela yakiteak agertzen dauskunez. (2)

Durangotaf ospetsu onen izena baltzituteko, bere arerioak aiegin

andiak egin dabez, baña, bere onbidearen argitastinak, leporatu

gura izan dautsoezari laño baltz guzliak ezereztu ditu.

Eta Pierre Lhande idazle azkafak diñon lez (5) Eusko-efia, bere

neufiak gogoan eukiía, !au gizaldi oneitan, Europa'ko efi gusiien

artean, Eleizari beigundari geyen gaíendu diranen lefoan ipiñi geinke.

Diñoguna, egiztuleko of bere edestia.

ASTARLOA

Orain gaiztakeria ta ontasuna, argia ta guzufa bufukatzen diran

griñaren zeiaitik begiak aidenduta, beste durangofaf ospetsu baten

bizitz-izpaf batzuk ikusi daiguzan. Guztiontzat ezaguna dan, Astarloa'taf

Pablo Pedro, bizitza guztia idazti artean emon eban, gizon

on eta yakintsuaren irudiari begirakada bat egin dayogun.

Bere bizitzako izpaf gitxi dakiguz. Bildu al izan dódazanak

ementxe labuf labuf ipiñiko dodaz. Gucaso onbidetsuen seme goragafi

au, 1752'ko Bagila'ren 29'n uri onetan yayo zan. Aita bertokoa

ta ama markiñafa eban. Bere auftzaroau izakera kikil eta bildnfko-

ya agertu eban. Genlzatsu, otzan eta oldozluna zalako, yolas zarataisuetatik

¡ges egiten eban. Etxe zale ta amaren kutuna zan.

Gastetxotaük bere biotzean yauparitzarako deya somau eban.

Rere lenengo ikaskizunak efian egin, eta Bidasoa ondoko efi baten,

eleftiak ta panlzeraz ikasi ebazan. Gazleiz'era (i) bere ikasketak

egiteko yoanik bere oriomen afgigafi ta adimen argiaz, besteen

artean galentzen azi zan. Au bereala irakasleak oaftu eben, eta

idaztitegiko ateak idigi ta ikasteko efeztasun andiak emon eutsoezan.

Idazli artean aldia igarolea bere poz guztia zan. Aztefketa aldian

irakasleak afiluta itxiten ebazan. Ikastaroak amailula yaupari

egin zanean, gogo guzliaz al ebazan eie danak ikasten alegindu

zan. Aldi gitxi bafu Maria deunaren efi onetako txaunburu-lagun

autu eben, ela'berton bere bizitzako azken urteetararte egon zan.

Izlari bikaña izan zan, ez askoren anlzera, afanoaJegez beti goyelalik

egazka ibillzen zalako; bere itz ieun, eta egiak efez ta argi

euskera edefean azallzeko eukan éfezíasunaz, entzuleen biotzak

beraganlzen ebazalako baño. Lau urtean beste zeregin barik, euskera

azteftu, eta beste ogei urtetan eundaka izkuntza azteftu, ta

irurogei ele ta izkelgi, bera ezagutu ebenak dinoenez edefto ikasi

ebazan (2). Baña izkuntza ikasteko eukon egafia etxakon aselzen,

eta bere idazti sakon, Reflexiones o Discursos filosóficos sobre

la lengua primitiva, y conformidad de ésta con ¡a Bascongada,

Ienengos idatzita eukala. bere lañen barí yakinik hiervas Panduro

izkuntzalari ospetsuak Efoma'tik bere bost idazli bialdu eutsozala

diño. (3) Bertan ekafen tzkuntza-izendegi ugaria ikusi ebanean,

afituta, ilunpetuta lez gelditu zaia autoftzen dau, baña etzan koldaftu;

alebezan elizti guzfiak eskuratzen alegindu zan. Eta berak

diñonez, eundaka izknutzak azteftu ebazan, euren akatz eta edeftasunak

euskeragaz bardintzeko.

lrakufleko eukon zaletasuna neufibakoa zan, ta safitan konorgetuta

legez geratzen zan. Yasokun onetan ikusi geinke. Bein baten

neguko gabaz, goizeíik apaldu ta oi eban lez, ikas-gelan sar'iu zan.

Ufengo goizean bederatzietako yaupa emon bear eban. Ela neguko

gau luzean, argia amaitu, argia biztu irakuften ziarduan Onetan

mirabeak ots-egin eutson, eleizara yoateko ordua zalá esateko, ela

Aslarloa'k ezer oaftzeke itandu eutson; Zer, eguna da ala? Bai

yauna, la gertaula eleizara yoateko asiirik euko dabenik ezlot usté...

Eta ain yakinlsu andia izan aren, ez usté, iizal eta belozko iluna

zanik, ekafgo gafgifsu, umeen aizkide, eía gizafleko lagunakaz, yardun

aldia'; egilea atsegin yakona izan zan. Irudimen bizi, ta oroimen

andiduna zanez, bere yardunak oso alai la begikoak izan oi ziran.

Euskal-lanetan, gogotsu ziarduala, izkunlz zoragafi onen, yakituri,

autxiñatasun, aberastasun, bigun, bakan, ela osotasuna azleftzen

ziarduala, bere txoko niaite au ilxi beafean aurkitu zan. Giíermo

Humbold yakiluna, euskal-ikasleak egiten onanlz elofi zanean,

izkunlza au ondo ezaguizen eben lagunak .gura 4san ebazan eta

oneiarako aurkeztu eutsoezanen arlean, gure Aslarloa begiz yo

eban. Zio au zala-ta, baila Madrid'en ikasteko aukera geyago eukiko

ebala usté izanda, uri andi atara aldatu zan.

Lengo gizaldiaren asieran, euren bizitza araso la gora-berak

zirala-ta, Madrid'en euskolar talde polita aurkilzen zan, eta euron

arlean Zamakola'lar Simón Bernardo, la bere anai Juan Antonio,

Abando'ko kai ospetsualzazko auzia zala-ta bertaraluak. Zamakola'k

Godoy'gaz eukon aftu-emonagaitik, bere elefli-asmoak anfera

eroalen laguntzeko, aren babcsa eskiñi eulson; baña benetako yakitun

yaupari, ta euskolaf lez Astarloa'k, bere txíroíasun ta ilunpean

guragc izan eban geratu, geure efi onen etsayen aufean bizkafa

makuftu baño.

Ela efi onelan aukera andi barik bizi ba'zan, an be, biziteko

beaf ebaua eskuratzeko oslaz-ostaz ebiíen. Apologiü'rm itz-aufean

argiro diño idazti au ezin argitaldu al izango ebala, bere aizkide

euskotafak lagundu ezpaleutsoe. Apala, ekaf eta zuzena zan, euskotaf

zlntso lez labankeri zale elzan, eta auxe zala-la alako yakitun

bateri yoakon osperik ezeban izan. Baña bere euskera mañearen

elsayei, arpegi emon beaf yakenean etzan bildur'lzen. Lengo gizaldiaren

asieran, eta orduko galxa bakafik ezla; ango aginlariak

einengo gauza gustien kallez, iñarlziz, ala mallzufkeriz beterik ibil-

izen ziran. Ela ikusi cziñagaiíik edo, geure-geurea dan euskerearen

aurka, zearka baño ezpazan be alegintzen ziran. Joakin Tragia

Diccionario Geográüco-histórico deriixon. idaztian, euskerearen

anixinalasuna ukatzeu asafiu zan. Norbailek egokiro eranlzutea

beafa zan, eta araso aztun au bere aizkideak Aslarloa'ri leporatu

eulsoen.

Lasief egikiro eranlzun eulson, Apología de ia Lengua Bascongada

derilxon idazli ederagaz. Idazli sakon au asko zabaldu zan,

eía etsayen arlean min andia egin eban, efa, benefan eranfzufeko

gai eztanak, ifiz fa ixekaz efezago eranlzun oi dabelako, José Antonio

Conde'k Censura crítica de la pretendida excelencia y antigüedad

del vascuence, por el cura de Monluenga erilxon idaziia

Aslarloe'naren kallez idalzi eban. Aslarioa yauna minlzeko gauzak

¡nozan, efa Reflexiones filosóficas en defensa de ia Apología de

la Lengua Bascongada, o respuesta a ¡a censura crílica del cura

de Monluenga, (Madrid, 1804) izendun idazliaz erantzun egokia

emon eulson.

«Azkenez-bere aizkide Zamakola'k diñon lez lan geyegiak; bere

arerioei emon eutsezan eranlzun edefak; bere oldozketa sakonak;

euskerearen mamina azlerln, bere yoskera afigafia; besle eieenagaz

bardintzeko egin eb'azan alegiñak, eta elefri-yakilunei, anlxiñeko

edestia ezaguizeko, euskerea yakiteko dauken beafizana azaldu

gureak, bere bizia labunu eutson, eta iru itabeleko gexo ondoien,

Madrid'en, 1806'ko BagiÍa'ren2'n ilzan. (l)ZamakoIa'lar J. Anlonio'k

bere ta besle aizkide balzuen eskuelan, benetako Yaungoiko zale

la yakilun lez, gogoko genlza galdu barik il zalá diño, baila berak

idalziriko idazliak argitailzeko ardurea, Efo'taf Juan Bautisla, la

bere gain itxi ebala. Oizon goragafi, la bikain onen bizilza onanlxe

amaitu zan.

Gizon ziñez yakilun ela apal oneri, bede idazliak agertu daben,

yakiíuri andienelarikoa iñok eziautso ukalzen, baña bere erelxiak

izkuntz-yakiíunen arlean sorlu eban zalaparta andia ¡zan zan. Baizuk

lañoelaraño yasolen eben, beslelzuk ostera deslañez, irudimen

(1) Historia de las Naciones l'ascas.por 1. A. tle Zamakola. Ilgn. alai, JoTgn. ¡ng. Bilbao

1BW. Idazli onen lenengo irafkaldla, Auson'ín ISlS'an egin zan.

ugari ta argi baten amesak baño ezlirala esaten asaftu dirá.

Egia bien bifaftean egotea ba'leiteke. Baña bere idazti edefak,

iraizean baño ezpada be, irakufi dituanari, min emongo dautse,

neuri min emon eusten lez, Oñate'ko Eusko-Yakidi-Batzafean, izlari

bikain bateri entzun neutsozan itz oneik: «Gai onetzaz, eta naiz

ta bat baño geyago afituta itxi, neure aburu zintsoa agertu beaf dot:

Gure efiko euskaltzaieen artean, ondiño be, Astarloa'k daukon eragipena,

gure ikaskuntza, geidítu eraziteko ziotatik bat izan dala.

(1) Nik auzi au eb'azteko gaitasun eta betarik eztaukot. Baña itz

onein aufez-aufe, euskaitzale sakon, eta Astarloa'ren idaztiak ondo

azterlu ebazan, Arana ta Goiri'argiaren itzok ipiñiko dodaz «Astarloa'ren

arerioai erantzun eta auxe diño: «izkien ikufpenatzaz

euki eban aburua beaf bestean ezebala azaldu egia da; baita, askotan

ikufpen au zuzen ezeutsela ezafi; egia itz eta izti zertzelada

batsuetan, bere irakatsiak eukon yakituriari ezeutsola erantzun;

baña egi andiagoa da; egi-len eta orokafak, berak lez iñok ezebazala

erabagi; berak lez eliztiaren eralguntza, iñok ezebala azterlu;

iñok, berak lez, itxofkun eta oguzkera arau-lanak ezebazala emon;

itz balen baten berak lez Euskerea iñok ezebala uleftu». (2)

jBego ba, kezka, barlk Astafloa'ren irudia, Ezkurdi'ko agafi

ofen gañean, ondo irabazila dauko-ta!

Eta zeuen egoafiegatik eskefak egiñaz amailzera noa.

Emen azal-azal begien aufean ipiñi dautzuedazan, durangolaf

gizon ospetsuei beglraiuta beste barik geure biotza poztu egiten

da. Eta poztutekoa da izan be, orain, benetako ain gizon gitxi baztefetan

aufkilzen doguzan aldi oneitan geure arteko gizon zinlzo,

egi-zale ta benetakoen gomutea, begi-begiko egiten yakuzalako.

Andiki, aberastasun ela agintari gustien aufean eragospen gustiak

azpiratuta, atxufdiñev.ko irudí bat ondo irabazila daukon. Zumafaga

durangolaf goragafia, egi.ta zuzentzaren aldez bizia emoteko

gertu ikusirik, bere endakide izateak poztu egin beaf gaitu. Eta

baita Aslarloa aintzagafia, gure euskera eztitsuaren edeftasunak

(!) Ikus. •Primer Congreso de Estudios Vascos.. -HÓ'Ing.—Bilbao. |0|9-ío.

(2) -Lecciones de Ortografío del Euskera Blzkalno-. por Arana eta Ooirl'laf Sobin, 279^.

azteftzen, bizilza gustia igaroebela ikusirik, izkuntza zoragafioneganako

geure epeltasuna oaftuta, arpegialotsazgofitu beaf litzakigu.

Baña gizatasunean ain gora igon eben gizon argiok, geure eredutzat

aftzeko, ez aztu euren eta geure gauzak maitatzean,—Tirso de

Moüna'k esan eban lez «ifzeían labuf, eta egiñetan iuze» (1) yokatzen

ebanak izan zirala, benelako euskotafari dagokion lez!

Aurkitzen eben fokien aurkitzen ebela, egia beti ntaite izen

eben, eta zuzentasunak eskalzen daben lez, euren efi ta izkunizaren

maitale zinizoak izan ziran. Eta gizonak, egi ta bidé zuzenaren

niaitale izan gaitezan; eta zuzentzak norbere, efi ta norbere izkuntza

maitatzeko agintzen dauskun ezkero, sokondora yaurti gura

daben gure izkuntza, gizon ospetsu oneik lez niaitetu daigun, sendotu

ta zabaltzen alengindu gaitezan; eragospen gustiak azpiraíuta,

landu, bizkoftu daigun; geure-geurea dalako; ziñesteafen aizkide

bafuko au galtzearen efua, ta dagokion zigofa geurengandu

eztaigun; eta geure izenaren yaube beti izan gaitezan, euskera galdu

ezkero ba, euskalduna elitzake euskaldun izango.

tí) Tirso de Molina, La Prudencia en ta Mujer, \en„ alai.

ATZERIKO EUSKALARIEZ LACONBE

EUSKALTZAIN JAUNAK IRAKURIRIKO

Jaunak.

MINTZALDIA

Oraiko Euskal-egunen egiíarauan dagon nere ifzaldi hau hasi

baino lehen, bi baimen galdatu behar dauzkitzuet, edo hobeki

efaiteko, iakin arazi behar dauzuet bi huts eginen ditudala, eta beyen

galik zuen barkbamendua galdegiten dut. Lehenbizikorik, laphurtafez

asiko naiz, bemen, Astarloaren hefian, bizkaiko euskaraz

ari izan-behafean: barkha ezadazue, othoi, orhoituz Pyreneelako

bertze alderdiko eskualkiak alderdi huntakoen semeak direía. Eta

bigafenekorik, labur-1 abura izanen naiz, ene gaia handihandia izanikan

ere, asti guti izan dudalatotz ene gauzaren eskuaran ezarfzeko,

usfe bainuen erdaraz minzatzea bide izanen nuela.

Zerfáz bada izanen da ene solasa? — Bi hilzez nahi nuke adiarazi

ez aitaz ez amaz Eskualdun ezdiren jakintsunei zer iraunkofirik

zor dioten Euskal-jakintzak. Hortako, jakintsun egiazkoak

bakhafik aiphatuko ditut, utzirik ergelkeriak eran dituztenak, bertzeen

efanak befiz eran dituztenak, eta gauza mamirsu guti argitarazi

dituztenak ere bai.

Lan hau bi zatitan berezia izanen da: lehenean, luzeago izanen

dena, bospasei Euskalariren lanak laster gor.etsiko ditut, eta bigafenean

erakulsiren egungo jakintzak zer hartzen ahal duen Euskalari

afotz heyen Üburuetan.

Mintza gallen bada, hasteko, Humboldíez, Luis-Luciano Bonapartez,

van Eys-ez, Stemplez, Vinsonez, Schuchardtez ela Ulhenbeckez,

bainan egin dezagun ohar bal.

Gauza hautemangafi bat da, mintzai-jakileetarik gehienak eskuara

jakin-nahiak ez direia izan. Hori efechki aditzen da: ¡aun

horiek, orotsu, erakhastun ziren (egungoak bezala), beren bizi-ogia

irabazi behar zuten, eta eskuarak egpndaino nehor eztu aberastu:

egun ere, nihun, ez Erdal - efietan, ez Eskual - herían, ez liteke

gizon bat bizi eskuara ikasiz edo erakatsiz baizen, eran nahi dut

bizi... ongi. Bertzalde, eskuarazko idazliak ezdira saltzen aise, ela

saltzen direnean, ez aski bizpahiru haufen edo gehiago hazteko:

huna zer gatik eskuarazko idazliak maiz liburulegietan lo daudan,

lo minean. Eta Eskual-hefia ez da Europaren erdian, ufun dago.

Halarikan, jakintsun balzuek uierlu duíe eskuara zerbait miragafirik

zela, ela elzutela behar debet edo deslai ulzi.

Humboidlek, mila zazpi ehun hiruetan hogoi la zazpian sorlhu

eta mila zortzi ehun hogoita hamabortzean hila izan zen-yakintsun

handiak, hori ulertu du; eskuarari lothu zayo, Eskual-herrian zenbail

egunez bizi izan da eta bi liburu, bat lodi, bertzea mehe, egin

dilu eskuarari buruzkoak. Badakizue ñor zen Humboldt: mintzai-

¡akintzaren sortzaie gaitzeneiarik bandienetarik bat. Bainan eskuara

baizen etzuen begichtatzen: mintzai mota bali jafaikia zagon,

eta hola ezdu eskuara aski luzaz arduralu. Bere idazti haundian,

Prüfung der Untersuchungen iiber die Urbewobner ¡iispaniens

vermittelst der baskischeu Sprache efaiten du harén aintzinekoek

sekulan hain arduraz erakutsi etzutena, Eskuaidunak Iberiano zallaren

haufak direla. Eta liburu tíipia grammalikako lege batzuz egina

zagon.—Zer balio dute bi lan horiek? Van Eys-ek usté zuen liburu

handia balio gutilakoa zela eta ttipia van Eys-erainoko agertu ber

gisako lanetarik hoberena zela. Bonapartek aldiz dio iberianoko

idazlia ongi moldatua déla, baiuan grammaükazkoa tcharki, eta

behar litekela Berichtigungetako liburu bertze baí egin Humboldt-en

Berichtigungen xuxentzeko. Eta ene gogomena nahi baduzue, ezdut

usté hogoi bat ofialde baizen tiumboldí-en eskuarazko efa netan

egun irakurtzen ahal déla. Bizkitartean, jaun hori lehena izan da,

jakinsun afotzen arlean, eskuara goratu ela ezagut-arazi duenik.

Jauzi batez he! gaiten Luis-Luciane Bonaparteraino (mila zorlzi

ehun hamabiruan sorthua, mila zortzi ehun latieran hogoi eta

hamekan hila). Gizon ospe ez aski hedatuzko honek ere 1

hainilz

mintzaire besarkalu ziluen, bainan laster-laster ezafi zuen eskuara

ororen gañetik. Haren arabera, eskuara txntxen zeruiik jautsia

zen, eskuara adilza ela Jondoni loanesen Verboa bat egiíen zulen.

Eskuarari buruz egon zen befogoi ela borlz urle ela hil izan da

eskuarazko idalziz inguratua. Harén eginak faur zatitan puskaiuko

diluí: lehenbizikorik, ikuslen zueiarikan euskalki batzuk moldiztegielaiik

kanpo bethi bizi izan zirela, ezagutarazi nahi ziolzaten

Eskualdunei ela jakintsunei eta Biblea Laphurdiko moldera iizularazi

zuen oso-osorik, bertze eskuaikietara liburu beraren' zati

zunbait baizen argilarazten zituelarikan.— Bigafenekorik, Eskualhefiko

mapa eder bat egin du, edo, hobeki, biga: iriapa hortan

befogei e!a hamar euskalki ñiiniño fipi-fipi ikusten ahal dilugu.

Hirurgafenekorik, aditza eskuara lehen aidikotz bere euskalki geliienetan

Bonaparlek erakutsi derauku. Eta laurgafenekorik ohar

mota handi bat eman du arlikulu edo idazliño hainilzelan, bere lagun

Euskalari afotz guzier aurpegi emanez eta, hola haizu bada

mintzatzea, suntsitu nah'tz Eskual-hefira boctzetan ethofi da, eta

Eskual-hefitik atheratu du bere bigafen emaztea. Bonaparte eskuarari

lofhu espalitzayo, menturaz, orai arle, el uke nehork harek

egin lana hasi ahalko. Hartakolz on lilake nonbait, Eskual-herian,

Eskualari eta Eskuatzale egiazko hofek hafizkoiduri bat

izatea.

Bonaparte baino gutiz gazteago zen van Eys (mila zortzi ehun

ogoi ta bortzean sortua, mila bederatzi ehun amalauean hila). Befogei

urtetan, mintzai-jakinízan trebaluz gerostikan, asi zen eskuara

ikasten. Iduritu izan zayon laster eskuerak etzauzkala ez hiztegi ez

izkinde onik; eta ari esker badugü izkinde eta iztegi bat, bainan

nolakoak? Izkindea sei eskualkitan egina da, iztegia lautan. Bonaparte

baño gogo biziagokoa zen van Eys, bainan etzakien ain ongi

eskuara. Den bezala, Eskualari-gei guziek aren obra osoak irakufi

behar diluzte.

Stempf (mila zortzi ehun befogeita batían sorlua, mila bederatzi

ehun eta bederatzian iía, Alemán bat zen Bordalen ardo salzez

izi zen. Eta ardoa sal ondoan bere idaztegira bazoan: an, aldi

balez iberianoaren ikasta ari zen, berte aldi batez aditz eskuararen

efoak ikertzen zituen, non etzuen eskuarazko liburu zafak irakurtzen.

Aren gogoetei esker baditugu amar bat idaziino ezin utzizkoak.

Orai aiphatuko ditudan hiru azken Eskualariak bizi dira.

Vinson (mila zortzi ehun befogeita hiruan sorihua) eskuara ikasten

ari da befoitaamaborfz urte huntan.

Neor ez da, ez ainzineko denboretan, ez egungoeran, ain luzaz

eskual jakíntzari atsikia izan. Ernán ditu bi liburu andi frantsesez

deifzen direnak Essal d'une bibliograpt'ie de la Zangue basque.

Eskuarazko idazli gehienak hunkitu ditu, barnian zer zaukaten

¡akinarazi, ela zer balio duten erakutsi. Eskuarari eta Eskualhefiari

da faizkoten guziefan bere begia ibili du, eta behar liteke

bi urtbe lan horiek ororen irakurfzeko eta gogoan oafez erabiltzeko.

Schuchardt-ek (miía zortzi ehun befogoi ta bian sorthua) izanen

du gure semeen arrean fama bat Humboldt-^na ere baino andlagoa.

Ark ere batazki mintzaire hainitz, ark ere mintzai-jaklntzari

urhats handirik egin-arazi du: bizkifartean, eskuara ikasten asiorduko

ezdu sekulan utzi: jaun Julio Urki¡ok eskulitz bat dauka,

arek igofia, zeintan eraiten baitu nahi duela denek jakin dezalen iirzerainokoan

deusik ezduela maite izan ñola eskuara. Nahi izan du

ikasi eskuara barne-barnean zer den, nondik datofen, ñora doan,

era bere auzoei zer harru dioren. Gai oriek bar berfzearen ondolik

ikertu ditu, deus ahatzi gabe, sekulan akitua izan gabe: arek egin

lanak on litake bai erderaz la bai frantseséra itzuliak izaitea. Bethi

eta orotan aren idaztiak bearko dure Eskualariek lefoz-lefo, hirzez

hitz erabili. Baskisch und Romenisch, Baskisch und tfamitisch,

Baskiscbe Sludien, diz Iberiscbe Declinatiou efa abar ezagutzen

ez difuen Eskualariak Euskalari egiazko bat ez da.

Eta efaiteko baimena daukat liburuño bat orai befian moldiztegian

duela Schuchardt-ek, Sarako euskeraz minzatzen dueña.

Ublenbecki ere asko zor diogu. Nahi izan zuen Amsterdam'en

dolor bilhakatu, gazfe zelarik, eskuarazko izkuntz batekln. Etzuen,

aiarik, ori ahal izan, harén nagusiek etzakitelakotz eskuara. Bizkitartean

ainzinajuan zen Uhlenbek eta hamabortz urteren barnian

argitarazi di tu bederen befogei iiburuño edo arfikulu Phonetikaz,

hitzez eta gramafikaz ifzegiten dutenak. Nahi luke urtheren batean

hunat, Bizkayerat, ethofi, eta Bizkaiko eskuara hartu, hemengo herí

batetako jendeen aliotik jalgitzen den bezala. Nahi luke ere jaun

gazte bafi erakutsi ñola jakintsun batek eskual-jakintzako lanak

erabili bear dituen. Ettskaltzandiak egun batez Eskualdun gazte bat

LIblenbeck-en ganaf igortzen badu, efzayo ufikifuko.

Lastersko izen handi horiek aiphatu ondoan, nahi nuke, amaitzeko,

erakutsi Linguistikako zati gehienetan zein diren afotzen

artean gauza hartzekoenak:

Phonetikako lehen legeak Bonaparte"ri zor diotegus gero Van

Eys-i, eta gero Vinsoni: huni esker badugu lehen lan luzea Phonetikaz

minzo dena. jakintza hartan Schuchardt-ek ere asko badafa,

bainan puskaka. Uhlenbeck'ek aldiz egin duela Phonelikako lan

andiena eran nezake, ene adiskide Gavel-ek (sobera gazte delakotz

orai arte aiphatu ezdudanak ezpalu egin, urte huntan berean, Eléments

dephonétique basque deitzen den idazti tafoa.

Gramatikan afotzek istudiatu dute bereziki aditza. Aditza bakafik

istudiatua izan da izkindeko gai guziak baino gehiago. Hemen

dauzkagu bi liburu bertze guziak baino indar gehiagokoak: Bonaparie-ren

Le Verbe basque eta Schuchardt-en Baskische Qíudien,

«La Syntaxe» deitzen dutena ezda, orai arte, barneíik istudiatua

¡zan. Eskuarazko hitzen harat-hunatak beresiki, Schuchardt-en

eta Uhlenbeck-en idaztietan istudiatu behar ditugu.

Eskuararen efoetan eta afotzenganikako hitzak zein diren ezagutzen

SchuchardI da nagusi.

Eta halarikan aitortzekoa da Eskual-¡akin¡zak oraino ezduela

bere alde bildu zinezko ¡akintsunik aski. On laiteke, ene arabera,

bai Euskalizaindiak, bai Eusko-Ikaskuntzak, bai ta re Euskararen

aldeko bilzar guziek beren indar oroz oihu bat Erdal-efietako gizon

argitu guzienei adi-araz diotzaten, mintzairea isudialzen duten

gehienek jakin dezatentzal zer den eskuara, eta zertako ezagut eta

maita daiteken. Eta chede hofen ardiestza ezina da, Eskualdunek

beren sortefia ezpadute aski maite ¡akile afotzei eskubide onen

emaiteko.

Georges Lakonbe.

EUSKALERIKO TREGU-ARIAK

Euskaldun maiteak:

Erderazko dolmen izena Bretaña-ko gizaiztilariak asmatu zuten,

eta itz onek euskeraz, afizko maia esan nai du; dolsustraiak, niaia,

eta men snsfraiak afia agertzen dutelako. Dohnen ifza, gauza

auetzaz itz-egiten duren idazli guzietan erabilízen da, baña Bretañako

dolmen aundiak ereduizat arturik. Pranízia-ko egoaldean daudenak

ain aundiak eztira, ela Euskalefikoak auen anfza duie.

Gure efian ifz befia asmatu beaí-ik eztago. Napafako Aralar

aldean tvegu-aria deifzen diofe, Gipuzkoa-ko muga aldean liikuafia;

ta auetatik bat obioneta izenaz esagutzen dute. Goñi-lik San

Migele-ra (bear bada irakurgaiko Teodosio-k eraman zuan bidean)

lenengo topatzen dirán tontofak treku izena dute, ta oraiñarte ez

ikusi-afen, tregu-afiak ¡zango dituzte, noski. Otzaurte ondoan

dagon gain batek trikamuñota izena du, ta berlan tregu-afi bat

dago.

Auez gañera beste izen batzuek ere bai dira. Gipuzkoako

Aralar-ean jentilafi itza erabiltzen dute, ta izen au genliíen ipuietatik

datorkie. Alzania-ko mendietan, Alaun eta Idiazabal arlean,

ufe znloko armurea izena duan tregu-afi bat arkitzen da. Urbasa-n

bi tregu-afi dauden toki bati armorkora deitzen diote; ta ikusten

danez itz au ufe zuloko armurea ¡Izaren antzekoa da. Bi iiz auetan

afi suslraia sartzen da, ta beste zatiak, Amezkoa ta Araba erdeldun

aldean onetarako erabiltzen duten morcuero antza du. lzen auetatik,

bada, antxiñekoena ta geyena erabiltzen daña, tregu-afia edo

iriku-aña da.

Izen aueaz zer adierazi nai da?

Izen aueaz afi pilo bal adierazten da. Afi auek aundiak dirá: bi

meíroíik Iau metrora luze, ogefa amar zenlrimetotik befogei zentrimetrora

lodi, kutxa anlzean ipiñila daude, eta guzien gañean

aundiena estalkitzat dago. Geyenetan sorkaiderunlz dagoana txikiago

da, ta utsune bat uzten du. Afi oni saferako afia deitu

leyoke. Bafuan metro erditik metro batera zabal, eta bi metrotik

lau metrora iuze dan tartea gelditzen da, ta toki au aundiago

danean bi gela egilen dituan oltza (tabique) eukitzen dute, baña au

gutxitan gertatzen da. Afi auen bilaldean 14 metrotik 20-ra zabalean,

afi txikiagoak egon oi dirá, ta ofegatik toki batzuetan afi pila

deitzen diote. Leku batzuetan afi txikiak aundien gañean ere daude,

baña geyenetan ezta ori gertatzen; ta afi auek ¡entiléis egin zituztenetik

orain-arte akaztu, puzkatu eta, bear bada, luf-ikararen batek

bere lokilik atara ditualako, era askotan ikusten dirá. Gañera,

antxiña batez ere, tregu-afiak eginda geroago, tregu-afieían sorginkerietarako

gauzak bilatzen ziran. Geroago, ufezkuloko armure

izenak agertzen duan bezela, jentilek beayen ondasunak idi-nafuan

eskutalu eta an lurperatu zituztela usté izan zan; eta noizbait ere,

tregu-afia eskutaleku txafa dala yakin gabe, ondasun asko, baita

prantzezen aldikoak ere, an daudela usté izan da.

Auetalik, urteak ela beste lufeko gauzak ez ezik, gizonak ere

afi aundi auek nastu eta apurtzen ibili dirala yakin diteke; ta zearo

puzkatzeko, txabola ta arfegi-esi ginlzarako ta argintzan, eta

mugan daudenean mugafitzat ere erabili dirá. Ofegatik tregu-afi

batzuetan afi aündiak bananduta daude, eta afi-pilóa sakonduta,

edo zulo anlzera, la askolan afi-pilo bat eta afi aundi-gabeko zulo

bat baño ezta gelditzen.

Euskalefiko toki batzuetan, adibidez Ataun-en, tregu-afiak jentileak

egindakoak dirala eta berian lurperatuta daudela, dio aseieak.

Ta olaxe da; iraun duíen lufetan, osorik ez egon afen, gizonen

orfz cta agiñak lopatzen dira, ta tregu-afi balen zortzireun aña

agin eta ortz zeuden. Toki aretan gizon, ume ta emakume asko

lurperatu zituzten noski ta sendi batekoak zirala esan diteke. Ezur

geyenak puskatuta egon-afén, lurperatuta dauden gizonen luzeroa

yakin da, ta ikusten danez, Napafa ta Gipuzkoan bizi diranen

iuzeroa zuten. Jentiiek bada, efaidoiak etziraia, garbi ikusten da

noski. Ezur batzuaz ere osatu al izan dan burezufetik, oraingoen

antzekoak zirala ikusten da, ta augatik, gure aufekoak jentilek

etziraia ezin esan. Alde geyena orlzetan arkitzen da: akaztuta

zituzten, baña sendoak, eta akatz oyek, ale ta sustraiak eskuz iyo,

ta ondafaz nastnta yaten zutelako dala dirudi. Alaere agin usiel

eta gaizki irtendako ortzak arkitzen dira, ta topatzen dirán baño

agin ustel geyago ¡zango ziran, lurpean dauden agin ustelak

sendoak baño lenago auts biurtzen dira-fa.

Tregu-afietan gizonen agin eta ezufez gañera, abereenak ere

ikusten dira; batzuek agin eía ezufen aldikoak (orein, basaunfza,

basurde, txakuf) eta besteak oraingoagokoak. Abere ezur auek

ardí, bei, azeri sagú ta an bizMa an il dirán besle abere txikien

ezufak dira.

Ezur artean afizko izkilu ta tresnak ere arkitu oi dira; eta

tregu-afi baten, Plazenzia aldeko afiaz ari urdin efa gogofaz egindako

aizkora bat arkitu zan. Aizkora onek zulo bat du, eta zuloaren

bafuko aldetik ildaska (surco) bal, eta ¡Idaska onetan kirtenean

ezartzen dan lokafia sarizen da, bustita gero, gogor geldiizeafen.

Beste tregu-afi baten margoa aldatuta (zuria) zeukan suafizko

jofaia lopatu genuan; ta beste balen afizko aizkora txiki bat, ela

dirudinez ziñilzaren oroigaia (promesa) zan.

Gutxiian arkitzen dirán gauza auen biía ibili diranak bai dira,

bañan loki oyek azterlzean, gauza auen yakintzarako osorik

usleko ardurarik ez dute izan. Augatik ondasun (diru) biía ibiitzen

diranak, ezlira gauza auetako kaltegafienak; okefenak, yakintza

auelzaz ezer ez dakiíen efa berekoikeriz betetako biltzaíeak

dira.

Aitatu-ditugun aizkora auek baño, kaskaka suafiz egindako

gezi mulufak arkitzea safiago gertatzen da, la bi aozko aizloak

ere oraindik ugariagoak dira.

Afizko izkilu ta aizkora, afi-aroan egindakoak dirala, esango

genuke baña tregu-afi batzuetan tupikizko (cobreko) ezten, ereslun

ta eskumutufekoak topatu ditugu, ta onegatik, íupikia afiakin batuta

dagolako, tupiki (cobre) aroakoak dirála esan dezakegu. Aiaere,

ailalu ditugun izkilu ta aizkora, erestun eta eztenagatik, eta oraindik

aitatu ez ditugun beste gauza batzuegatik, aro onek, sorkalde

efien antxinako edesiiaz ikusi beafa bai du, ta aro au Troya,

griegoak bifindu zuten anlxin-antxiñako uriaren aldikoá da, ta

Abraham-en gizaldikoa zan Amurabi edo Amrafel, Babilonia-ko

efegearen aldikoa ere bai. Ordutik onera lau mila urte igaro dira.

Tregu-afietan topatu dirán gauza auek, sorkalderago dauden

besíe tregu-afietan arkitu dirán aldikoak diralako, gure aufekoak

izan ziran jentileak, beste lokieíakoak aña zekitela ikusten da.

Tregu-afieían aurkitzen dirán gauza batzuek, oraindik erabiltzen

dirán antzekoak dira, adibidez: Elosu-ko abüayuak, ta

besíe tokieíako efabiafi ta zinginafiak. Auek, afizkoak, orein

adafezkoak eta aldiak aldaíutako zurezkoak dira, eta isekitzeko

zuloa izan oi dufe. Gatzari gogor efa gardenak íregu-afiefan

ikusten dira; gaur ere gaitz batzuefan kuluntzat erabiltzen dira eta

aunelako erabiltzea jenfilegandik dafofela esan diteke. Ezartzeko

zuloa dulen gauza txiki guziak, eztira kutunak, batetik, batzuek

txikiegiak diralako, fa bestefik notin guíxi lurperatuta dauden

tregu-afi bafzueían, asko edo geyegi aurkitzen diralako; ta au

gertaízen danean lepokotzat erabilízen zituzfela usté degu.

Gauza auez gañera asko ez izan-afen gaizki efelako ta beliz

geldilutako lapikokiak topatzen dira. Auelako batzuk gaña gofituta

duien, ta Ufbian arkitutako beste batek apaingafi ta tayuan

España-ren bafualdeko Iregu-afietan edo besíe iíobi zafeían daudenen

antza du. Alemanian eta Prantzian tayu onetako lapikokiei,

kampae antzekoa deilzen die, ta ari la tupikizko gauzaen arokoak

dira, ta lapiko lurpetuak ¿zertarako bear zituzten? beste bizitzaren

biderako?; baño lapiko ilarekin, lapiko apurtuarekin naikoa

zuten.

Aspaldi, tregu-afiak, zeltak edo keltafak egindakoak ziraia usté

izan zan, ta eritzi au ezta egia; eta Euskalefian Araba-ko toki

balzuelan bakafik arkitzen ziralako zellak gure efian izan etziraia,

ta zeliak igarotako lekuan bakafik zeudela usté zuten. Gaur zeltak

gauza auetan zer ikusirik ezdutela, bai dakigu.

Lengo eunkiaren azken aldean, Iruña-ko Huarte irakasleak San

Migel inguruan dauden tregu-afiak Itufalde yaunari erakutsi zizkion,

fa onek «Prehistoria de Navarra» izena duan idazti baten,

nun eta nolakoak dirán agsrtu zifuan. Mila ta bederatzireun ta

amairugafen urtean, Napafako Aldundiaren laguntzaz Ansoleaga

yauna lankide nuala, tregu-afi auek ikusi nituan, ta ondorengo urteetan

beste geyago topatu eta azterlu giñituen. Gero Barandiaran

eta Eguren yaunekin, Gipuzkoako Aralarkoak Gipuzkoako aidundiaren

lagunfzaz'aztertu niluen, eta Ataun, Aizkofi, Idiazabal, Segura,

Zegama, ta Elosuan zear fzegu-afiak ikusten ibili nitzan. Enzia

ta Llrbasakoak ikuslen, Eusko-lkaskuntzak iagundu digu, ta

Eguren eta Efotaetxe yaunei Gorbeako bat azterlzen ere bai.

Guziak bat ¡ota, irurogei tregu-afi baño geyago ikusi ditugu, ta

Napafu, Gipuzkoa, Araba, eta Napaf ondoan dagon Aragoi-ko

Aun mendian ere beste bafzuak, aztarfzeko, ¡zendatu ditugu.

Augatik bada, tregu-afi auek aundienak ezpadira ere, Euzkadi-n

¡andugabeko toki txikian ainbeste aurkitzen diralako, treguafietan

ugaritsuenetako bat dala esan dezakegu; eta, len esan degunez,

¡entilek gure aufeko ayek aldemeneko efiak baño etzerago

bizi elziralako, eta zeltak beranduago agertu ziralako, orain befogeta

amar urte gure efian izan dirán edesti-aufe zaleak esaten zutenefik,

ezta deus ere gelditzen.

Amaüzeko oar bat; tregu-afiak ikusteko eta aztartzeko gogoa

dutenak ardura aundiz ibili ditezela, benetan ikasi nai dutenentzat

alpefik ez galtze-afen.

Telesforo de Arantzadi.

EUSKO-MITOLOGIA

Euskaldun maiteak:

Aspaldiko urrétan, barikbair juan dan gizaldian ela oraingoan,

jakinrsu asko gure efi maile oneian arela aundiarekin ibili izan dira,

emengo izkuntza, oirura eia gure izaie guztia ikasi naiean. Beren

ikaskizunetan geienak oso arreziz irfen aren, gutxi, oso gurxi izan

dira guk orañ nai gendukean bezela ikaskuntza oei jafaitu dienak,

Folklore'ri dagokion eran benepein.

lkaskunrza oek ongi egingo badira, euskeraz ¡akin, bertakoa

izan edo berrán bizi, Euskalefia niairalu eia jakiteko zalerasun berezi

bat izan beaf da. Bañan oezaz gañera, Folklore-¡akiniza onek

zerlarako dirán lenagoiik ongi ikasi beaf da.

Ingalaiefan, Alemanian, Suizan, Polonian eta besie efi askolan

guri, gai oneran, aufea artu digule. Oferarako, lagunarie ugari eta

aldizkingi asko diluzíe. Beraz ez da afilzekoa aiek beren efijakintza,

guk gerena baño obeki ¡akitea. Bañan emendik aufera ez da

ori esaten ianik ¡zango, baidin Eusko-Ikaskunlzak, Euskallzaindiak

ela euskaldun jakinisuak era gai oetako iagunarteak, gauzak ilxura

duienez, lan oei afelaz ekilen badiete.

GAURKO NERE ASMOA

Nere iizaldi onetan efijakintzaren edo Folkioren zati bal bakafa

azaldu nai nuke; eusko-mitologiaren edo antziñako jainkoizunen

edesti eta orduko sinismen eia oituraen aztarnak.

Gure aufekoen erlijio edo usknrtza zer eta nolakoa zan azalfzea

ez da efaz eta bereala egin ditekean lana. Gure gurasoak elzlguten

gai onetan ezer idatzirik utzi, eta ori gake lenagokoak zer egiten

zuten agertzea, oso gauza zalá da.

Bañan umeak gurasoai eta oek beren aufekoai entzun eta guregana

iriixi dirán ezaguera batzuetatik zer edo zer igeri leikeala

usté, det.

Lan oni ekiteak, ausardi aundia dirudi; baño erbestétan egin

duten gaian asi eta jafaitzeko ez algera gu gauza ¡zango? Gerta

liteke oraingo esaunda, ziñeskai eta aztikeri guztiak gure antziñako

gurasoenak ez izatea; bañan oyetako asko jentil-sinismenen oroípenak

dirala ezin gentzake ukatu.

Antziñako jakintzaen oroipen asko gureganaño ¡rixten dirala

gauza jakiña da. [entilen denborako sinismen eta oitura ugari,

gerok garbi dakigula, oraindik gure artean arkitzen dirá. Naiz

lureko, naiz odeiefako gauzetan; naiz urteroko jai izentatuetan,

zafen esaunda, sinismen eta oitura ikusgafiak safitan azaldu oí

dirá.

Lafien oiturak ez ezik, baita umeen arteko ¡olas ela erabilkundak

ere askotan aspaldiko zafen benetako oituratatik datozen ondorengo,

efo ta kimuak izan oi dirá.

Gure lenagoko gurasoak, naiz eizean, naiz gudaetan, uzíaiazkonak

eren izkilutzat erabiltzen zituzten. Gizaldi asko dirá, oitura

au lafien artean galdu zalá; bañan ez ala umeen artean. Ofelako

uziai-azkonak maiz asko gure efi baztefelan ikusi izan dilut, eta

neronek ere txikitan egin eta erabili izan nituan. Ofela unizak,

berak usle bagerik, aspaldiko gizonen oitura, esaunda, sinismen,

izkiíu, ontzi eta beste gora-berari beren jolas, etxekoandresketa

eta iminlxioetan oraiñ arte iraun erazi diete.

Baila umiak izulzeko askotan aipalu oi dirán ¡zen, Amalanzanko,

Prailemotxo, Ipixtiku efa beste ofelakoak, ienagoko deabru,

gaizkiñ edo jainkoizun'en oroipenak izan beaf dute. Antziñako

efomatarak, Mania urlzia, umien izugafia, gure Ipixlikuren anlzekoa

zuten (i).

Era onetan, eusko-mitologiaren gaiak ere zerbait azaldu litezke.

Orain gauza oek zalika bezela daude; ezin ukatu; bañan osorik

ziran denbora noizbait izan da. Orduan emen jentil-erlijioa zan.

Eta gauzak antza badu: geroztikako kristauen egiazko uskurtzarekin

batean, Euskalefian ofeiako sinismenak bizi izan badira

guarteraño, lenago etziran ez gutxiago eta ez igafago izango.

Ikusi ditzagun azlarna batzuek.

IRUDIZKO AZTIKERIA

Eusko-jentiíen uskurtza edo erlijioa irudizko aztikeriakin nastua

zan. Eusko-tregoafiefan gauza onen astefak maiz bilatu izan

ditugu. Orlzezko, ikatzezko, afizko (zinginafi edo ugetzafi) ela

beste orain bezelako kutunak, ugari agertu oi dira.

Oraindik ofeiako sinismerak gure artean ere badira.

Sanluen irudiak urarekin bustilzea, gero euri jasa etofi dedin

(Ataun'en. Alsasu'n eta Asiigafagn'n egin izan duren bezeia),

ofetako aztikeri bat da.

Argizarizko gizairudi bat ofatzarekin zulatzea [aztiak nai duan

gizakia zauritu ustez (Zuñiga)]; íxanpon biufak animai botatzea,

gure etsayaren soñak okertu eta biurtu ditezen (Ataun, Abadiano);

gofolatzen degun gizona urlu eta ezereztu dedin, argizaria

efetzea (Oyartzun, Leiza, Alegría): ora nolakoak dirán emengo

irudizko aztikeri batzuek (2).

Bañan gertaki oek erlíjioarekín zer ikusia badute ere, eriijioari

dagozkien gauzak ez dira.

(1) Oaurko eusko-slnlsmen cía ollura bafzueh anlzlnako efomalafen arlean baldln bazlran

Efomara eramanak ¡zalea, «lo hesleia an. emen ela beste Europako eficlán onelako sinismenak

¡iiiijüri.iKutik zabelduak ízale».

(2) Gal onetan ikusi nere .Palelnoararía del Pueblo Vasco.. San Sebastián, 1921.

EUSKO-MITOLOGIA'REN AZTARNAK

Gure soro, mendi, leize, ibai ta itufiak jainkozko edo deabruzko

izakiz noizbait jenMI-uskurtz ofek bete zifuela esan leike.

Berak baño indar aundiagoko izakiz alderdi guztietatik inguratuak

zaudela gure eusko-jeniiíak ongi ezagutua zeukaten. Ofegatik

nunbaii eguzki, iíargi, ekaitz, zeinbait abere, zuaitz, su, ibai ela

afien aufean burua makurtu eta otoiiz egin zuten: nik ala usté

beñepein.

ARI IZENTATUAK

Andefegi'ko afia, ipui balek dionez, lenago emakume bat ornen

zan. Emakume ofek, inguruko erminfa batera Juan, eta ango

Andra Manaren irudiari efosarioak lapurtu ornen zizkion.

Ermintatik atera la zijoala, aingeru bat bidera irten eta galde

ornen zion ia efosario aiek nundik sortu zituan. Bereak ziluala

emakumeak erantzun ornen zion, ela ala ez bazan, «afibnf» deritzon

biraua bere buruari egiten ziola. Biraua egin orduko, afi biurlua

geidilu emen zan.

Ataun'go Itufiiza'ko Arbotxóta izena duan soro batean, orain

dala amabosten baf urte, ofelako afi aundi bat an zan. Muskiko

aftzulo ondolik Sugárak (Anboloko Damea bezelako izaki batek)

jaurlia zalá esaten zulen. Afen ondora etzuan iñofk alderalu nai

izaten: etzitzaiola ari ikutu beaf, auféz bedeinkalu bage, esan oi

zigulen.

Aizkofi'ko Urbian «Zofotzafi» derilzaion afi aundi bat ba-da.

Ez dala ura andikan kendu edo erabili beaf esaten dute, aufekoetatik

oso izentatua dala ta.

Markinako Afetxinaga'ko San Migel'en erminfan afi aundi

balzuek, bata bestiaren ondoan, zuetakoen balek onezkero ikusiko

zituan. Laster ezkondu nai duíen asko aien azpiiik ígarotzen dirá.

Baita afi aietako bati puska batzuek kendu eta eraman oi diluzte,

aginetako suiñen sendagafiak dirala la.

Lodio'ko Ermuan, San Anfonioren erminla ondoan dagon afi

batek oñafasto garbia ageri du: San Antoniorena dala dioíe. Agiñeiako

miña dutenak aoa ure/. an bertako Sania Luiziaren iiufian

eía oñafasto arlara eraman eta an uslu oi dute.

Plazentziako Arxolin mendian ere, Andra Maria'ren oñkada

duala diofen afi aundi bat bada. Aizkofi mendin, Afiurdin'go «Ama

Birjiñaren ilufi» aufean, zulo txiki bafzuek dituan afi bat ikusi izan

nuan. Andra Mariak, ura edateko makurtu zanean, bere eskuko

beatzakin egiñak dirala esan oi dute.

Oen antzeko ipuiak edesten dizkigute Arabako Oiardon, San

Formerion, Bujandan, Gaunako San Bitofen, Tofanon, Atan,

LJrdiainen, Leizan, Oyarfzunen, Alafen, Elosun, Motrikon, Plazentzin,

San Miel Ereñusafekon, Ibafangeluan, Lekeiüon, San

'Juan Gaztelugaixekon, eta besie ofelako toki askoian.

Ezin genizabe sinismen oek danak ¡entilen garaikoak dirala

ziñeztatu; bañan bai jentiíak oen antzeko sinismen eía esakunda

asko erabiltzen zituzfela. Ona arpide bat:

«Cydnus iiem medite discern.it moenia Tarsi.

Pegasiis boc olim suspendií cespite sese.

Impressteque solo liqtlit vestigia caléis.»

(Rufus Feslus Avienus: • Descriplio Orbis lerreei, v. 1032).

Baita afizko kustun (zingiñafi) eta gaziiña-ikatzak lepotik zinzil¡k

zinginaren eta begizkoaren kaltez eramatea aspaldiko jentiloiturak

dirá.

ITURI ETA OSIN DONTSUAK

Gure aufekoak ifufi eta osin askori Santuen izenak ipiñi zízkien.

Emen ere, beste tokietan bezela, kristatiak gauza oen izenak trukatu

zituztela usté det, lengo aztikeri edo uskurtza lenbaitlen galdu

zedin.

Beteluko itufi osasungafietako baten izena «Ifufi-santu» da;

beste batena «Karnien», eta irugafenarena «Damaiíun».

Ataungo itufi bat jayofzen dan lokiari «Doneüufieía» deitzen d¡ote.

Efemedio'ko itufi osasungafiari «Iluri-santu» esan oi zioíen

orain eun urte dala.

Urbasa-zelayan dijoan efekafxo balek «Efeka-saníu» du izena.

Lodio'ko Santa Lutziren ermita ondoan jayotzen dan ura begiak

sendatzeko erabiltzen dute.

Urkiolako Santa Poloniaren ermita ondoko urak agiñeko miña

sendatzeko onbidea duala askok sinisfen dute; Elduayen'go Kristoren-ilufi'ko

ura tripa miñentzako; Gauna'ko San Bitof'en ermita

azpian jayotzen daña buruko miñentzako; Murgoitio'ko (Befiz) San

Juanen ermita ondoan dagoan ura irunízpekua sendatzeko.

Ereñusafeko aitz gañean, an goyan, Gernika inguruko efi guztietalik

ikusten dan tokian, San Mielen ermitatxo bat dago. Ango

feiatulik afizko ilobi batera jexten dan urarekin askok beren eskumusuak

garbitu oi dituzte, eta Iegortu baño len ermitari iru jirabirá

eman ezkero, atzik geíago ez dutela izaten esan oidute.

«Uf bedeinkatua» izena duan ituñ bat Olazti (Olazagulia) eta

Ziordi'ren bitartean jayotzen da. Aíz edo beste ofeiako gaitzen bat

dutenak, Doniñe goizean an garbilzera juaten dira. Andik ufuti bage

da «Andra Mariaren» ermita.

Au bera enfzun nuan Zuñigatik bertan dagon itufi batezaz. Inía'da

bere izena.

Irañeta n ere besle ofeiako itufi bat bada.

Baita Aranaz'ko «San Juan itufi» efa besle Bidani'ko batezaz

ere itxura onetako sinismen eta oiturak aditu izan diluí.

Umerik ez, efa umia nai dufen ezkonduak Oñafi'ko San Eliasen

ermitara joaten dira. Ermita inguruko potzu bafean emakumeak

bere esku-musuak gavbifu oidute. Egikun oni berau esaten diote.

Moniñe goizean ur danak onbide berezia diotenez izaten dute.

Gauez Donianek ur danak bedeinkatzen diluala, toki katzuetan (Soskañon)

esanoi dute. „

Bañan sinismen oek, Euskalefikoak ez ezik, beste toki askotakoak

dira.

Gure mendietan urbilduko osin batzuek badira. Olakuak geieneían

ondorik ez dutela efa ez azi eta ez txikitu egiten dirala askotan

entzun izan degu.

Gañera Alarmendiko Uñáko potzuazaz esaten dute, an ingu-

úan peloían jostatzen zebiíen ikasle baí, atzeraka zijoala, antxe

erori ela ondatu zalá.

Bikuñako (Araba), Urbasoko eta besle tokiaskolako osiñ aundíezaz,

erdian beregana indar egiten dutela esalen dute, eta baila

anlzman itzai bat bere idibustafiakin aietan ondatu zalá ere.

Oen antzeko osin bi Sicilian ziralazkoa aditzera ematen digu

Maerobio'k {Safar, lib. V. XIX). Osin aiek Palika-urtziren aizpak

dirala dio berak, eta an idibuztafi bat, atzeraka zijoala ondatu

zalá.

Patn txafeko osiñen entsutea ere bada Euskalefian. Salinas

Añana'ko eta Arbaiza'ko osiñak ofeiakoak dirá.

Ona emen, antziñakoak digulenez, Arbaizan gertatua.

Orain osiña dagoan tokian, lenago jauregi edef bat emen zan.

Jauregi ofetako nagusietxekoandrak beartsuai on egin zaleak ez

izan nunbait, eta beren ateondora zertorzen eskalegaixoai limosna

eman beafean zakuf gaizto baí axatzen emen zien.

Bañan, jainkoak ala nai, eía eskekoen efukia zuan neskame

bat bai emen zulen, eta ara nun beingo balean Jauregi aldera

zetofen eskaie bat ikusten duan. Artu efada-onlzia, eta itufira

balijoa bezela, bere eskupekoarekin irtefen da bereala aíeraño.

Urduan eskaleak esan emen zion irteteko lenbait-len etxe artatik.

Eta neskame ori Jauregilik aldendu zan beziñ laster, Jauregi eder

ura bere biztanle eía ondasunakin lurpean ondatua izan emen zan.

Ordulik Jauregiaren lokian urgaiduzko osin zikiñ ura agertu

emen zan.

Llrbion'go potzua da beste ofelako izentaluenelako bat. Andik

irteten dirala laño moíots, odei beliz eta iñuslerizkoak, aize afoak

eta aide gaiztoko eraunfsi guztiak diote Amezkoafak.

Ofelako ipui eía sinismenak jentilgaraikoak dirala edesfiak

adlerazten digu.

SU DONTSUA

Erorfzen zaizkaten oríz zárak suari ematen dixkioíe umeak, eta

baita befiak eskatu ere, esanaz: «Andra Marie, otsi zere oríz zafa,

f'ekatzu befie» (Alaun). Germano 1

aren mitologian aizeari egiten

dioten ofeiako eskeintze eta eskari bat bada.

San Juan edo Doniñe aufeko gaueko suak antziñako jentiluskurízarekin

zef ikusi asko dufe. Bañan toki askolakoak diralako,

ez difuf orain oitura oek aipatu nai.

ZUAITZ DONTSUAK

Ustezko onbide afigariak dituzlen beiaf eta zuaitz guztiak ezin

neizke emen aitatu. Naikoa da gauf toki batzuetan aotan darabiltzkiten

zuaitz-aimenak zuei gogorazitzea. Zeinbaü aritzek Doniñe

aufeko gauean gaitz asko sendatu deizkela ta, eriak aritz azpietan

edo aritz pitzatuetan igarotzera eramaten dituzíe Euskalefiko toki

batzuetan (Amorebieta, Soskaño, Plazentzia, Oyartzun). Zornotzan

esafen dutenez, gero eriak aritzaren gañean zintziiik bere alkondarea,

oroigai bezela ufzi beaf du. Esan Üteke noizbait aritza

jainkotzat izan zutela euskaldunak. Beste tokietan, antziñako

Gaulan, Grezian eía Efoman ofeiako ustezko onbideak zituzten

zuaifzak, jainkotzat eduki izan zituzten.

Aritza beziñ entzute aundikoa da Elofia. Zuaiíz au berez «bedeinkafua»

dala diote, eía ofegatik oñaztafik etzayola inguralzen.

Sinismen eta esaunda onen bidez, Doniñe egunean leio eta ate ondoetan

elofi adafak, oñaztafik elxera saríu ez dedin, ipintzeko oitura

sortu zan. Baita odei dagonean, kanpolik dabiltzan gizonak,

beren aoan edo txapelpean elof-araníza edo adaftxo bai eramaten

dute. (Ataun, Manaría).

Efamua, ereñotza, ideta, eia, eta ofeiako belaf eta landarak

bedeinkaíxera Elizara eraniateko oitura, ien gauza oek donisutzat

zeuzkatelako sortua izan beaf duala usté det.

Axangiz'ko bi gaztaña zuaiíz, antziñako ipuieíako Puru ta Marie

dirala esan oi dute.

Gai onetan oroigafia da Bergarako «Pago-bedeinkatu» dioten

pago bat. Urteoro berari kutze bat ezafi oi diote.

Baita Plazentzi'ko Alxolin mendi inguruan ere «Pagobedeinkatu»

dioten toki bat bada.

«Pagomari» izena duan besle pago bat Alarmendin, Irátza inguruan

dago. Aren aureíib igarofzean arízaiak ziñaiu eta otoitz

egin izan dute, bere azpian neskafu bat inrpetua dagola ta.

Toki arfan elkafen arleko naitasunaz zoratu emen ziran neskamutil

bi. Mutila ikaslaria izan, eta ofegatiz uda azkenean ondik aldendu

beafean gertatu emen zan. Bañan neska-mutil oek Egoaíietako

opoforoan foki arfan befiro biltzeko itza elkafi eman zioíen.

Neskatxa Egoafietan mendira igo ementaan; bañan ez ala ikaslaria;

egoaldi txafak eman da bere etxean geldifu emen zan. Neskato

bakafa, mendi aielan eluf-ekaitz izugafi batek eman da, «Pagomari'ren»

azpian ii emen zan. Baita geroago an bertan lurpelu emen

zuten.

A BERE DONTSUAK

Beia, astoa eta zakufaren mingaña «bedeinkatuak» diralako entzutea

da Oyartzunen.

Erica ere «bedeinkatua» da, loki askolandioteuez. Erleen jabearen

etxekoen bat iltzen bada, jakinerazo beaf zaiote erleai; bestela oek

urle be!e gafenerako galtzera eiorlzen emendira. Bañan jabearen

elxekoa il dala adierazi ezkero, urle arían argizari geiago egileu

dutela safitan entzun izan degu. (Alaun).

Ez astoazaz, ez erleazaz eta ez beiezaz akabatu diranik ez da

esan beaf; galda egin dirala baño. «Akabatu» suga, zapo eta beste

píxti txafentzat bakafik da. Erjea ez dala diruz sal-erosi beaf dan

gauza, efi batzuetan diote. (Alaun).

Jainkoaren txakufa deitzen zayon afa, mintxefeta txuria, Marigofi,

eta ofelako zomofo batzueri bizia kentzea gauza txaftxat daukate

askok.

Lenbiziko ortzaldiko orlz eroriak Zeanuriko umiak Saguxafari

eskeintzen dizkiote. Gauean elxe inguruan saguxafa ikustean, ortz

eroría berari bota oi diote esanaz:

«Sngusafn,

Eulzi agin safa,

Ekasu agin bafie.

Sagiisaf bafagafie».

Marigofik eta Marije taletukok (edo Marije faíetuganeko) elkafen

antza badute. (1)

Marigofi zomofo Ixiki bat da (coccinella septem punctata). Zer

egoaldi egingo duan jakiieko berari deiru oi diote umeak. Eskuko

beafz andi-ufenean ipiñi eta bera gorantz dijoan bitartean esan

oi diote:

«Mari gofi, gona gofi,

Biaf euzki ala ebi». (Alaun).

Egátzen bada egoaidi ona, eta luferatzen bada txafa ¡zango dala

esan oi dute.

Esan liíeke, toki batzuetan zomofoixo au egoaldiaren jaun eta

jabetzat daukaleia. Egoaldi ona egiten badu saria eta txafa egiten

badu zigofkada eskeinfzen diote.

Marije raletukori eta Marigofi'ri ortz zafak eskini efa befiak eskalu

oi dizkiote efi batzuetan.

Befizen, ume bati ortz edo agin bat erortzen bazaio, beura telatura

bota beaf du, befia jaiotzea nai badu, esanaz:

"Marilxu laíeluko

Gonn gofi dune,

Ariizu agin zafa,

T'ekalzu bafrje».

Baita mendietan aditzen dan oyarizuna ere Marije talelukori

ezafi o¡ diote Efigoitin. (2)

Ofa bada nun gure aufekoak sua, sagusafa, Marigofi, Marije

laletuko eta ofelakoak, gizona baño almentzuagoko izakitzat eduki

izan dituzíen, eta berari otoitz egin diefen, jainkozkoak balira bezeía.

Abere gaizto edo deabruzkoen entzuíea ere badegu Euskalefian.

Alarmendiko San Mielen eliza-azpian dagon leizean iraunsuge bat

antziñako denboralan bizi izeien emen zan. Iraunsuge ofek, efielara

jetxi ta, ondamen eta eriotza asko egin oi emen zituan, eta gero

eguneko kristau ba¡, bera leguneraziko bazuten, leizera bialtzen

(1) Mari/e ra/ciukn lii.ilLi.iu lii/.i ilala usté dule.

(2) Beraslegín armáriari ezartzen diote oyarizuna.

emen ziolen, alik ela San Mielek, Goñiko Zaldunaren deiez, lepoa

moztu zion arterafio.

ANIMAK ETA IZUGARIAK

Animak, efañu bar bada Alafabiren Elduayen'go ipui izugafiak

adireazten du.

Mateo Ixislu, gaueko eiztari entzute aundíko ori, ez oidu iñork

ikusi. Bañan iíargitan iñoiz bere efañua ikusüako adirzea bada

Araunen.

Sorgiñari miñ emateko, ez da bere soñean jo beaf, bere efañuan

baño. (Oyarizun)'.

Anima aize baf daia esalen digule besle esaunda era ipui balzuek.

Orain dala bi urle Napafo"ko Burunda'ko efoíari bal il zanean,

aize bolara aundiak Araunen izan ziran. Eforari aren anima, len

ostutako lakak biurlzen zebiiela esaten zulen.

ildakorik agertu diralazko enlzuleak safitan jakiten ditugu. Promes

edo agintén bat betetzeko bitártekoen bila etofi oi dirala esaten

dute geienetan. Agintea betetzean, befiro agertu dirala usoen itxuran

maiz aditu ¡zan degu.

lldakoak besle munduan janari, soñeko eta izkiíu beafa izango

zuten usté eta sinismena bazuten nunbait antziñako eusko-jentiiak.

Orduko ilobietan arkitu izan ditugu aberien ezuf, eta anlzinako izkiiu

eta kutunak ugari.

Oitura onen oarkun batzuek oraindik gaurko efietan bilatu gentzazke.

Gipuzkoa'ko Vilafranka inguruan goraizak iñoiz ipiñi oi

dizkiote ildakoari.

SORG1ÑAK, LAMIÑAK, ETC.

Sorgiñ, lamiñ eta intxixuagaz gauza asko esan Ütezke; bañan

lan au luzetxoa izango litzake gaurko. Izako oek danak dirá jenlilgaraitik

datozkigunak.

Gure efiefan sorgiñezaz esalen dirán gauza geienak munduaren

alde guztietako sorgiñen esakunak dira. TesaÜako sorgiñen .oiturak

Apuleyok ulzi zizkigun idatziak: esan liteke gaur herían idatziak

daudela.

Euskalefiko sorgin-bilíokiak Akelaf eta Eperlanda izenfzat izan

oi dituzle.

Aidean ibillzea; gauza aslunak ¡asolzea; katu, zomofo, ela besle

aberen irudiak arlzea; ekailzak zaballzea; ilxasonlziak ela kanpoko

gauzak- gallzea: oek efa besfe ofeiako almenak diiuzte emengo

sorgiñak, esan oi danez.

Sorgiñai ofeiako almenak emalen dizkien izakiak, Prakagofiak

dira.

Prakagofi edo galtxagofi edo fameriiak «parle txafekuen dokumenluak»

dirala esaten dule. Askoren ustez prakagofi oek eltxoen

irudikoak dira. Solube mendian, ez dakil urteko zer gaueían, josíofalzaunlzi

bat irikita edukitzen bada, bertan famerilak sartzen

emen dira; gero jostofatzaunlzia itxi eía beraren jabeak sorgiñen

almen danak beretzat ¡zango emen ditu.

Baila sorgiñ biuriu liteke Eliza baü iru ¡ira-bira eman ezkero.

(Beraslegi).

Sorgiñak badule akefakin zef ikusia. Dimako ipui baiek dionez

sorgiñak akefaren irudian iñoiz agerlu eta ibili oi dira. Antziñako

sorgin biierak akefaren menpean egin oi ziran, ela beura sorgin

danak agurizen emen zuten Akelafen.

Euskalefiko artzubi batzuek sorgiñak diralazko enlzutea badri.

Oyetako bal Azalaingo zubia da. Ona emen Andoaingo esaunda

bat:

• Sorgiñak egiña da

Azalaingo zubia.

Eskuiiksin eskura.

Belkoaindik jaría». (1)

Afia Larhun'dik ekafi zúlela diote Oyartzunen. Alafgo Laruuari'tik

eramana dala entzun nuan Ataunen, eta sorgiñak ez bañan

deabruak zirala. Eskuz-esku otsok Mikolas, ekatzak Mikolas esa-

(I) Bclkoala Sorabllako míndl bar da.

nez, ogeira amairu mila Mikolasek ar'ia gau batean eraman zutela

diote.

Era ofetan Kastej'anako ra Onatiko San Pedroko zubiak egiñak

dirala esan oi da: bara deabruak eta beslea sorgiñak.

Lamiñak, erdi emakume erdi afai, efomatafen Ninfa'en anizekoak

dirá. Ofelako sinismenak emen izan ra, ez da afirzeko gauza

Ninfaen elizkizunak Euskalefian efez sartzea. Ofegalik nunbait

Arayan Aldare-afi bat aientzako zutiíu zuten, Alegian Tulonio jainkoizunarentzako

eta Laguardian Usoentzako bezela.

\ ENTIL A K

Jentilen entzuíea Euskalefian guztiz zabaldua dabií. Afi zuriak,

tregoafiak, leiza batzuek, antziñako etxe, eiiz, eta ermitak jenrilak

egindakoak diralazko entzutea ez da oraindik galdu.

Gizonak bere indafez ezin egin dezazken gauza asko jentiíai

ezafi oi zaie. ,

Jentií bati, Estelara botatzera zijoan afi aundi baí, eskutik ¡auzi

eta Andia menditik bera amilduta, Tafanon dago oraindik, esaten

dutenez. Baita afi ofek ¡entilaren beatz aztarnak an dituala diote.

Urdiain'en da beste ofelako afi aundi bat: jentil batek San Pedro'ko

erminta ingurutik eramana dala da esaera.

Alarmendin, Alolzako zelayan dago Saltáfi deriízayon afi luze

bat. Murumenditik jenlil batek abalaz bota zuala ango artzaiai adiru

izan diegu.

Zerain'go Agefe inguruko Txorilekoa airza Aizkofirik Alafera

jenrilak, berarekin peloran zeMlzala, eskuetatik jauzia emen da.

Morrikon, Ataunen eta Plazentzin ere ofelako ipuiak esaten dituzte.

Jemein'go eleiza jeníiíak ¡gozmendilik abalaz botatako afiarekin

egin emen zuten; Zumafagako Antiguako eliza befiz Aizkofitik

jentiíak botatakoakin.

Lan oelako asko Efolan'i ezafi diore Napafoan era Sanson'i Gipuzkoan.

Atako aria efa Leiza'ko Belarzinketako aitza Efolanek bota

emen zituan: bata San Miel menditik eta bestea Aizarandik.

Ursuarartgo Aitzofotza eta Ondafaizko aitzak Sansonek bota

zituala esaten dute.

BAXAJAUN

Jenfilen antzeko ipuiak Baxajauneri askotan ezafi oidizkiete.

Geienetan gizonen erakoak zirala eta kristauak baño indar eta az~

kartasun geiago zutela esan oi da. Toki balzuefan esaten dute Baxajaunak

gizonen anízekoak izan aren, beren onetan erpiak zituztela.

Napafoako Basoko Marie Baxajaunen antzekoa izan beaf zuan.

ízaki oek beste Europako antziñako ¡entil erligioetan ikasi izan

ditugun mendietako jainkoizunak zirala ikusia dago.

TA RTA LO

Euskalefiko Tartalok Gerka'tafen Polifemoren ipuia berbera du.

Ataungo Muskiko artzulo bat eta Zegamako Tartaioeíxetako tregoafia

izan emen ziran bere bizitokiak.

GAUEKOA

Gauekoa edo Gaue-gauekoa beste urtzizko edo deabruzko ízaki

bal da,

Berastegiko neskatx'bat, beren etxeko leioan gauez ilargitan

ardatzean ari zalá, batebatek itxási eta eraman emen zuan, esanez;

«Gaue gauekoentzat eta egune egunezkoarentzat.»

Ipui onen antzeko besle bi badira Oyartzunen eta Aíaunen.

Umeak izutzeafen ere, gaue gauekoa askotan aitatzen dule

Ataunen.

Esan liteke gaue gaueko ori, bere atsegiña aztoratzerik nai ez

duan uríziren baí dala. Ofelako jainkoizunak besíe tokietan ere baziran.

Ona emen C. P. Albinovanus'ek Germanicoren gudalariezaz

zer dion:

«Di revocant, rerunque velanl cognoscere finem

Moríales oculos: aliena quid cequora remis

Bl sacras violamus aquas, Divunque quielas

Turbamus sedes?»

ONENZERO

Onentzero, Olentzero, Onantzaro, Orantzaro, Onontzoro du

bere izena, Napafo'ko eta Gipuzkoa'ko muga inguruelako efiefan

Gabon batean agertu oi dala esaten duten izaki batek.

Diotenez, Onentzero umientzat izugafia da. Begiak gofi, aurpegia

beltz, bizkafean ota-sorta, eskuan iditaia.

Gabon gabean íximinian egoten dala esaten dute: ofegatik gabon

egunez txlminia ondo garbitu oi da.

Apalondoan etxekoak oirá ¡ualen diranean, Onentzero zukaldera

jetxi eía bertan jaun da jabe gaua igarotzen emen du. Gau oni

toki batzuetan Onentzerogaba edo Oranízaroafatsa deitzen diote.

Oyarlzunen, Lizartzan, Andoainen ela besíe íoki batzuetan mutilak

Onentzero'ren irudia bizkafean artu ta eskean etxez-etxe ibili

oi dirá, berarentzat limosna bilízen dutela.

Asi Napafoatik eta Arabako aízenmuga bitartean, an emen, an

emen, oraindik bizi da Onentzerorekin zer ikusi aundia duan antziñako

¡entil oiíura baí. Gabon gabean enbor aundi bat sutan ipiñi

oi diote. Batzuek Onentzeroenbofa (Oyartzun), besteak Pofondoko

(Salvatierra) deitzen diote. Baita Eskiroz'en eta Elkanon

(Navarra) iru enbof ¡afi oi dituzte: bata Jainkoarentzat, bestea Andra

Mariarenlzat eía irugafena eixeko famillarenízat.

Gabon gabean sutan egon dalako, enbof onek (Jainkoarenak)

tximistaren koníra onbide eta indaf aundiak dituala usté dute askok.

Baita bere gañetik igarotzen dirá etxeko kristau eta abereak efi askotan,

atzik edo sarnarik izan ez dezalen.

Oitura oek ientilgaraikoak dirala, Dumiako San Martiñen «De

Correciione rusücorum» deritzan idatziak adierazten digu.

Onentzeroren antz aundia du Doniñetan zenbait tokitan erabili

eta efetzen dulen irudiak. Antz aundiagod befiz Arabako efi batzuetan

Urtezaf egunez efetzen dutenak.

MARI

Beste urtzizko izaki askoren entzuleak ere Euskalefian badirala

esan genlzake. Oetako bat Mari da. Ara emen bere izenak: Jonagofi,

Puiá'ko Maia, Silgara, Anboióko Damie, Aketegi'kb Damea,

Marije kobako, Mariafoka, Mariiniinduko, ele.

Toki batzuetan (Azkoiti'n, esate baterako) Anboto'ko Dameari

» bere señar Maja, bere beafetako iagun, ezafi oi diote. Ekaitz áündielati

bere zaldi eta gurdiakin aidean dama au agertu oi dala ere

esaten dule. Beraren gana izkuluko gauzen batzuek jakileko ela

etofkizuna azaltzeko lenago joaten ziran entzutea oraindik> bada.

Lagun asko bere mendekoak ziluala; bere bizüokira sartzen zana,

sartu bezeia irten beaf zuala, bestela Dameak bafuan gelditu-erazitzen

zuala; batzuetan ardalzean bere leize aufean, bestieían labezu

egiten, arilketan Aari batarilkaritzat duala; aari baten gañean

zankalelra, aari bat bere burukorzat duala etzanda egotendala; izugafizko

ekaitz balen gañean dabiiela; oek eta beste oen antzeko

entzuleak Dama onezaz aditu ditugu.

Bai emen zuan alabatxo bal ere: ez dakigu bere beste befirik,

Doniñe goizean bere amarekin agerlu oi zalá baño.

Efietan beaf ixafik Marik egin etzezan, Ilxasondoko apaiza ela

Arantzazuko praileak Murumendira ela Alonara Damia konjura-

Izera noizean bein igotzen zirala oraindik esaten dute.

¿Eta gauza oek danak zer esan nai digute?

Baldin iñusteri, Ixiinist eta ekailzen zuzendarilzat efomatafak

beren Júpiter bazeukalen, eta beren Tof izugafia antziñako germandafak,

berealaxe Euskalefiko Júpiter eta Tor esan liteke Marimunduko

edo Anbofoko Damia eta bere senaf Maju izan dirala.

Antziñako gergatafak usté zuten beren urlzi Zeus'ek bere aime-

nak aizkora bategaz agerrzen zitnala. Baila aizkora onetan jainkozko

indar edo tximista biidua zegola sinisien zuten. Sinismen

onen azlarnak Euskalefian baditugu. Gauf oraindik toki askolan

tximistekefan dagoanean, aizkora bat, aoaz gora begira, afariko

ateaz kanpotik ipiñi oi duie; aizkorak onazíarelalik zainduko dituala

usté dnielako.

EGUZKIA ETA ILARG1A

Egnzkia eta Üargia ere urtzizaz noizbait artutako oroipenak badirala

esan liteke.

[iargia Jesusen aurpegia dala Lafabezuan umiai esan oi die;

Abadianon ela Berastegin befiz Jainkoarena dala; eta Elduayen

Jainkoaren begia.

Ataunen eta Ormaizlegin liargiari, «amándrea» deilzen diote. Berari

begira onoko itz oek abesfu oi dituzle:

«líargi amándrea,

Zeruen ze befi?

—Zeruan befi onak

Oraiñ ela beti.»

Onelako abestia Andoainen Marigofirentzaf aukeralu zulen

nunbait. Beura bealzean artu ta, esaíen diole:

"Amona manía gofi,

Zcruari ze befi, eic.»

Len esan ditugune'z gañera, esan liteke Margiak, Marigofik eta

Marije taletukok ze ikusi aundia elkafen artean antziñako euskal

sinismenetan bazutela.

Ondafoan ilz oiek Santa Ciarari esaten dioete:

«Uso zuri edefa,

¿Zeruan ze befi? ere.

Besíe toki batzuetan befiz «amándrea» eguzkiari deitzen dioíe.

Elosun ela Plazenlzin, Eguzkia saftzean esan oi dute:

«Eguzki amandrea,

Badoya amangana,

Biar etofiko da

Denpora ona bada.»

Au berau Eguzkiari Efigoitian eta Kortezubin esaten diote. Ez

det oraindik Eguzkiaren ama zein dan astefik iñun atera, nai izan

aren.

AZKEN AGURA

Euskaldunak: eskefak danori, nere itzaldi au entzufeko igaropena

izan dezutelako. Eusko-mifologiaren oñafi eia astef baizuek laburki

zuenbegien aufean jafi nai izan ditut. Antziñako siñismenen eta oituraen

aztarnak ikusi ditugu. Aztarna oiek emen, Euskalefian bertan

sortuak ez badira ere, gure aufekoak berentzat noizbat artu

zituztela ezin gentzake ukatu: emengo mendi, leize, itufi eta ofelako

gauzári ézaflak bait-daude simismen oiek. Homero edo Herodoto

batek uts egin digu; bañan oen tokian Folklore-ikaskunfzak antziñako

erligio, oitura eta esamesen befiak azaitzen dizkigu.

Oraindaño gai onetan egindako lana oso labufa da. Garaiz

gaude beaf oni ekin nai badiogu. Beraren bidez izkutuko gauza

asko azalduko dirá beaf bezela saiatzen bagera.

Guztiori nere agufa, eta elkafi eusko-ikaskuntzaetan lagunduaz

aufera geren lanetan iafaitzeko deia.

Amaitu det.

EUSKERAZKO ESKOLAK

Euskerazko ikastolak zer dirán, nik baño mila bider politoago

la obetoago, lenago aututa egoan Eleizalde jaunak azalduko

eufsuen, baña Yaungoikoa'k onelantxe naita ezin eiorian aurkilurik,

orain 8-10 egun bakafik dirala nire lepo makal gañera zuei

itzegitéko arazoa Euskaltzaindiak emon eustan.

Euskaitzaindiak nigan erakutsi eban naimen onak eta euskerearen

alde zerbaít egiteko, gogoak txarto gelditzeko lotseak baño

geyago al izan eban.

Alxakiak naikoa dira, ta aufera noa. Gauza politak esateko

gogorik ez daukat; itzaldi biribil, bero ta apainduna egiteko be ez;

ezta yakingo ba'neu be.

Itz asko ez dogu beaf; gauza bafi, oldoskun bafi asko softuteko

beafik be ez, irakaskintzari begira jafi ezkero bentzat. jKanpoan

ez eze bai gure artean be, zenbat idatzi ta itzegin dal Ta

zenbat egin dogu? Ezta itzetan ibilieko garaya; nai batzuk nai

besfeak asmau ta egin dabena geurelzakotu ta egikerara eroan

beafa dago.

¿Euskereak zenbat balio daben eta euskerazko ikastolak bear

doguzala esaten asiko naz? Ez neuke ortik asi beaf, ori euskaldun

guztiak yakin eta biotzetan euki bear leukielako, irlandaf, Txeko,

Katalandaf eta efi guztielakoak euren izkera eta eskolatzaz

daukenez.

Alderdi-Parrido edo polilaka baten izenean itzegilera ez natorkizue;

gure gofoio !a etzailasuna baño gorago dirán beste gauza

batzuen izenean bai; au da, gure Efi, izkera ta, bidé batez, gure

siniste ela ekandu onen izenean. Gauza ofeik guztiok maitaíu

beaf doguzanak dirá; senísun onak alan diño; Alderdi baten

gauzak bezela ez litzatekez begiratu bear (orainartean ez yake

begiraiu). Sendi, guraso la gure aufekoen odol ¡a izen ona gordetzea

ondo yayoiako seme-alaben gorde-beafak dirá. Gure efiaren

arerioak gu arazo ofetan banatzeafen, gure arlean asafea ikusteafen,

euren erelxi Ixalxafak sartz°ko asnioz badabiltz, eta gu ofei yokoa

egiterañoko ilxuak eta kokoluak ete-gara?

¡Ez anayakl Eusko-odola ez da nirea bakarik, zurea la guztiéna

baño! Euskaltzaindia euskerearen alde lan-egileko sorlu zan;

Euskaldun guzlien, bai nazionalisla, bai jaimisla, bai Iradizionalisia,

Alderdi guzlietako euskaldunen izkera garbia dan Euskerea

asotzeko. Polika usañik ez daukan Euskallzaindi edo Akademia

onen izenean biolzeliko dei bat egilen dautsuet;

Anaiak ¡Guztiok Euskerearen aldez! ¡Anaiak etofi zaifezte!

Euskerea maite daigun; gurea ta guretzako egokiena da-ta;

kalterik txikienik be ez dausku egiten, on andia baño. Gure efiaren

bizitza da; euskera barik, ez euskaldun ez euskal-efirik. Efomalaf,

Godof, Arabiaf ta besle arerio guztien gañetik bizi da gure Efia,

euskereari eskefak. Gure bandera ta ezaugafia da; euskaldunak

izalea berari zof dautsagu.

Euskerearen Kontza zer esanik dauken euskaldunak bai-dagoz.

Besle izkeraen aldean gilxl itzegilen dala esalen dabe; besle izkera

balzuk ikasteko eragozpena dala; yakintza, Aberastasuna, ta munduan

disdiratzeko bidea ez dala; euskerea pistu la zabaltzea ames

bal dala, eziñeko gauza bal baño ezdala la beste onelako bafiketa

batzuk. -y¿- . .

Munduko efi geyenetan dagoen izkera-arteko bufuka gogafa

askok ez dakie; efi bakolxak bere izkera zenbaleraño zainlzen

daben, bere arerioen aldean makala ta txikia ízanafen be ez. Bere

efiko izkera mailalzea gizon atseratuen gauza ez da, auferaluen

ela guztien buru dabiltzan askorena baño. Belgika, Suiza, Polonia,

Liluania, Txeko-Eslabia... Prantzia ta Inglatefan bertan ¿ezer ez

dauskue irakasten euren izkeraren aldez ain gogor egiten daben

efi íxiki askok?

¿inglatefako ¡zkuntzaren aldean Españaf erdereak zer balio

dau? Erderaz dakien arima baterako 6, 8, 10, ez dakit zenbat

ingeles dakienak dagoz; españeraz sor-turen dan liburu baterako

inglanderaz gilxienez 100 sortzen dirá. Entzun ba! Saieroskuntza,

itxaso, absrastasun, esport ta diplomazia-izkera ori baño Irlandafak

eurena naiago dabe, izkera txiroa ta euskerea baño asko

geiago bazterturik ela galdurik egon dan irlanderea. Efia bizi izaieko

bere izkerea gauza beafenetarikoa dala ikusi dabe ta ugarle guztia

irlanderea erakusteko, azkenengo urre onetan eskolaz -

bele dabe."

Gaur daukaguzan ikas'tolak euskerearen lenengo areríoak dirá;

euskaldun laudara gaztea ¡roten daben luf Ixafak dirá. Euskerazko

ikastolea, bafiz, gure euskera zaindu ta berbiztu leiken gauza beafezkoa

da.

Gaur ikusten ditugun eskolak, geyenak euskerearen kaltezkoak

dirá; bai Gobierno arerio ta siniste-epelak yafitakoak eta bai gure

arteko gorí naiz zuri, naiz soneko baltz-iuze dunek sortu dabezan

ikasletxe geyenak be.

lkaslola-yauregi edefak yaso dituela ta afo dagoz gure arteko

Donostia ra Bilbo iako uri aundiak; afokeriz (zentsunbagakeriz)

Euskal-efia illeko ta zikintzeko baizik ez dirán elxe ofeek. Gobernuak

ostutako ikastoletara bidaltzen danzan pedagogoak (nongoak

eta zeiakoak gañera?) ifi-bafeka ta beso-zabalik artzen ditue beste

Uri-Ayuntamiento askok.

Euskera ilteko bidean ez dirá atzean gelditzen (nork esango

leuke?) munduko afoputzkeri ta modai ¡ges egin eutsen konbetuetako

emakume bedeinkatti asko!....

Geure gauzai deutsen gofotu biziaren zio la zergaitia argiro

erakusten dauskue gofiak, euren buruai auferafu fa auferazale deitzen

deutsen gizonak (erbestelafak geyenak)' euren ustez, euskerak

dau efua, euskaldunak Elizkoi, basali,progreso ia zebilizazinoaren

areríoak izaíea

Euskera galfzen dan neufian, sinis/e la eksnduak galtzen dirala

Eleiz-gizon, lekaide ta lekaime askok aitoftzen dabe; ¿ukatuko

leukenik ote-dago? yakin gurarik egon naz beti!

Euskerearen galize ofetzaz poztuten dirán katolikoak ikusten

ote dafae gaurko ikastolak efiaren sinisteari ekarten deutson ondamendia?....

Begira (basefietan balez be) ez irakuften ez idazten ta

ez kistar-ikaste edo dotriñarík ezlakienak zenbaf dirán ¡Erdiak

gitxienez! Eta guztia, ikastoiarík ez edo ufin, edo maixu erdeldunakaz

alkaf-uleftu-eziñik ibilten diralako.

Dotríñe-bako ikastolak, eskola neutrak yarteko Oobernoen asmoak

zenbat zarata ta asafe atara eragin euskuezan, gogora

oraintxe etorten yataz. O ganora gutxiko euskaldunakl Etxean len

ta orain daukaguzan eta geuk bizitza emoten dautseguzan erderazko

ikastola asko ta asko, dotriña bako eta yaungoikoaren arerioak

dirala ez ete-dogu oarfzen?

UME-IKASTOLAK TA BESTE IKASTOLAK

Ume-ikastolak batez be aitaíuko dodaz; guztiefaz itzegitéko asíirik

ez dago-ta. Kalterik aundiena, zabalduena beintzat, aretan egiten

da; ume-ikastola onen beaf aundia daukagu noski.

Baña euskeraz batera sari siniste, ekandu, euskotasuna eta gure

izakera guztia ez ote-dira galtzen bigafen malako ¡kastoiaetan,

gure gaztedi aberatz, aundi-gura, yakinzale edo zerbait izateko

lanbide baten biía doan Bachiler eta abar?

¿Abade-gei, biyar euskaldun artzaiñak izango dirán ofeik, euren

euskaltasuna bidean galtzea, ez ote da arimaentzako kaltegafia?

Txinarako misiolaria txineraz ikasi-ta gertatzen da; Euskalefiko

apaiz izaleko euskeraz aiztuteari beafezkoa deritxogu?

Bear dogoz, bai, ianbide-ikasfola euskerazkoak, maixu euskaldunakin

basefi ta kale-mutilak euren lanetan auferatu daitezan; bear

doguz Batxiler ta andraño (señorita) egiteko ikastetetxe euskaldunak,

ez euskeraren Ü-obiak. Bear doguz baña ni ez noa guzietara

sarlzen.

GURE LAN NAGUSI A

Efi-maitasun izpi bat dauken guztiak, sinistearen beroíasuna

daukenak euskerazko ikastolari lagun egin bear deutsoe, erderari

ear ez dan laguntza ez emoteaz, lenengo; euskerasko ikasíolari

agirizko laguntasuna emonaz gero. Batzuk diruz (erdalkeria zabaltzen

daben eskolai ukaturik); lumaz ta buru-lanez idazleak era yakinrsuak;

Diputado ta konrzejalak euren alrnen era esanbidearen

bitartez; seme-alabak bidaltzeaz gurasoak... Lagun egiteko leku ta

erak guztientzako dagoz.

Sentzun onekoak ¡zango ba'giña euskaldunak ¡Euskera ta ikasfolari

bear daben gafantzia emango ba'geunzkie! Gure lepoz bizi

dan ikastoiaefako erdalkeria lasrer amaituko litzake...; fa arazo

ofefarako dizua beaf izanik eriotza edo bizitzako dan guda ofetan

garaiíe urtelzeko beaf dan guztia batuko genduke.

Miloi bat, bi, zortzi, amar, beaf dan guztia, Efian ta Amerikan

ta edonun bizi dirán gure anayai eskaturik, irlandafen antzera egunen

baten ez ote dogu loftuko?

Idazki labuf ta arin-landu onetan bakoitzak arru leikezan bidé

guztiak azallzera ez noa. Gurasoak egin beaf dabena, batez be,

azieran azalduko dot; oren ufengo, Diputazio ta Uri-baízafen egirekoa

¡zango da ta gero Ikastolari begira, Euskaltzaindi oneri yagokozaneran

pizkat geldituko naz.

Amaitu baño ien, gure Basefiko auzoeran ikasrola on ra merkeak

izateko yafaiiu beaf doguzan bideak esango dodaz.

Asi daigun ba. Ume-ikastolak baño besrerik ez dodala aitafuko

len esan deutsuer; euskerazko ume-eskolak bear doguzala be gauza

egokia ta bidé batez efaza da; eskatzen dodan au iíargia eskatzea

ez dala laster ikusiko dozue.

NAI DOGUN IKASTOLA

Ikastola on bat izateko zer izan bear ta zer erakutsi bear daben

azaltzeko, liburu asko bete dira. Efi batzuetako eskolak egiten dabezan

on ta auferapenak aundiak dira. Urabayen jaunak Dinamarka'ko

eskoletaz (esate baterako) igez idazten ebana irakuf¡-ta afituten

da.

Pedagogoak diñoskuenez, ume-eskolak lenengo letrak irakasteko

bakafik ez dira izan beaf, ez eze munduko ezaupen ta yakituri

guztien susfraiak izan, bere sentzun ta almen guztiak itxartu, gorpulz

ta arima-indafak zuzendu ta geitu, ekandu onak ta zalelasunak

softu erazo, umea gizondu ta bere efi fa lanbide bizilzarako

gertau ta artarakotu.

Ipuin ta amesak dirudien edest: ofekin toki asko ez dot beteko.

Asko gitxiagogaz, gaur beintzat, poztuko giñateke, gure arteko

ikastola askoren on aundiena, gatxik ez egitea dala ikuslen dogunak.

Gure naiak, gaurkoz, apalak^dira; Gure Efian dagozan umeikasiolai

auxe baño besterik ez dautsogtt eskatzen;

1.° Euskereari la hatera siniste ta ekandu onai kalterik ez dagioela

egin ta

2'") Doctrina edo Kristar-ikastiaz gañera, írakuften, idazten,

zenbatzen..., ¡enengo yakintzak edo lelrak irakasteko gauza Izan

dailezala edonungo ikastolen antzera.

Vakiña da, euskaldun ume guzíiai gauza ofeik euskeraz, euskerearen

bitartez erakusíea eskatzen dogu, sentzun onak ta munduko

pedagogo guztiak esaten dabenez.

• Ondoen dakien izkera ta itzen bitartez umeai irakatsi bear yakela

irakaslari yakintsu guztiak diñoskue; itz eskutu, ezezagun, zarata

aundiko itzak, pedantea itzak, umeai ez yakezala esan beaf.

¿Umearena ez dan izkera baten bidez zer erakutsi? ¿Inglandar

umeai prantzeraz, Pranlzikoai inglanderaz efaz ta ondo erakustea,

nori otuko yako? ¿Ta euskaldun umeai erderazko dotriña, mezaliburu

ta irakaskizunak emotea nori bururatu? Umeak yakingai

onetan auferatu daitezan naia daukanari ez beintzat.

Gure umeak erderaz ez dagiela ikasi ez dogu eskatzen; erderaz

be bai ikasiko dabe baña lenengo euskeraz ondo yakinda gero;

euskerearen bitartez írakuften, idazten ta lenengo yakin-beaf guztiak

ikasita gero, erderaz be ikasiko dabe.

Bafiz, euskeraz ez dakien emengo ume guztiak euskerea ikastoletan

ikastea, batez be gure Efi ta izkeraren bizilzarako, beafezkoa

da. Gure efian bertan erdereak (euskerearen eriotza izanik)

esanbide geyago eukitea, emengo odola dabenaren buru ta biotzak

onízat artu leike?

Euskaldun umeak erderea nai ta naiez ikasi bear dabe; emengo

erdaldun umeak euskerea ikasi bear dabela esafeaz ez gara afitu

bear. Batzuetan batez be beaf beafezkoa da._

Ume ofeen guraso, aitón ta senide urkoak euskaldunak ba'dira,

sendia banandu la odolaren lokafiak askatu nai ez ba'dituguz euskerea

beafezkoa da. Senideakin alkaf uiertu ta maitatzeko erakuskizunak

zeafen yafaitzeko, sasi-kume edo ume-'zuríz antzekoak ez

izateko euskeraz yakin bear dabe ume ofeek; Yaungoikoaren 4'gafen

aginduaren aldez ezer ez dau egiten euskeraz erakusten ez

deulsen ikasloleak.

Ba-dira, zoritxafez, uri asko orain 10, 15, 20 urte atzera euskaldun

ulsak izanik, oraingo umeai euskeraz aizlu yakenak. Ume onei

¡kasioletan er'deraz baizik ez erakusteari ondo erizten deutsasue?

Begira uri ofeetan zer ikusten dan! Alde baíefik euskaldun zaafak

euren euskera ta ekandu onakin; beste alde batefik gaste afo la bafizaleak

euren gurasoak tresna zaaf batzuk legez eretzi eta zoko

batera bazterlurík naigabez euren bakarladean ilten díralarik.

Bere efia, efiaren izkerea ezagutzea egoki la beafezko edonori

yako baña balez be apaiz, osalari, dendari, eta efi-otsein izaleko.

GURASOEN BATZAK

Ona emen egin bear doguna eta guretariko edozeñek egin ieikena.

¿Euskerearen arerio zitai dirán eskola ofeek ikusten dituzu?

Nai doguzalako bizi dira (Gobernoaren gurariz ez) zure seme ta

nenreak doazen ikastola ofeek.

—¿Neuk bakafik zer egingo neuke, baña? Nire seme-alabak

ataratea gaitik gora-bera, bardin, ta ¿ñora bidalduko neukez?

Ezer ikasi gabe eukiko dodaz?

—Bakafik ba'zabiltz zure naigabea agerlu ta bafegafi gelditzea

baño ez dozu lortuko: gizon bakafari ori askotan yasolen yako.

Ori ez litzateke yasoko 5, 10, 15 guraso euskallzale alkaf artuak,

guztien naya ikastetxeko nagusiari erakutsi ezkero. Safitan onean

lortuko litzake eta onelan ezin ba-da, ta beafezkoa ba-da, gogofean

gero. ¿10, 15, 20 ikasle geyago ala gitxiago eukiíeak ez al

dau indafik egiten?

Gurasoak batuten ikasi ezkero, gaur ikasfeixe askolan agerizen

yakozan ezetzi ia gofoío bizia ez lilzakez ikusiko.

Gurasoak ofefara ekarteko biíera edo batza bal Euskaltzaindiak

eraldu bear leuke ta uri guztietan zabaldu.

¡Batza ofekaz zenbat on iofluko litzake!

Gurasoak batuten ikasi ezkero ume euskaldunentzako eskola fa

yokulokiak edonun efaz ipiñiko iitzakez; baita ain onura aundiko

izango ziran Kaíekesis, eliz-jai la Kongregazino, diru-alkaflasun ta

besle asko. . '

IKASTOLA BARIAK

Ikastola bafiak ipinteko asmoa berez ona izanaz, egileko zalá

ta nekeza da geyenez ¿ikastola bat bear dan ,eraz yartzea ta yafailzea

norañoko gaitza izaten dan ez aldakizue? Ora zergaitik irakasle

ez diranak, irakasteko egin beafik ez daukenak, beaf-beafezkoa

izan ezik, ikastola bafirik eztaben ipiñi beaf, eta euren gain

edo lepolik gitxiago.

Ikastola bafi bat yartea baño, beste dagoan bat, zuzendu,

sendoiu ta obetutea efezago izaten da safitan bentzat; diruz ala

edozelan urkoaren ikastoleari lagunduaz euskaldunlzea, norberen

lepoz ta arduraz eskola bat eukitea baño merkeago, obe ta buruausle

gitxiago dauko.

Urtean 400, 500 peseta sarilzat eskiñi, ta safitan (eskola askolan

ikusirik daukagu) euskereari baietz esango deutsoe, ta escuela

nacional ofelan be abegi Ixafa ez deulse egingo. Esakera danez

«diruz Ixakufa dantzan».

Urte baízuetako ñire asmo ofetan, Bizkaiko Djputaziñoan ikusiak

gogortzen ñaue.

Diru laguntzaz (batez be) erderazko ikastolak aldatu ta obelu

leikez. Ñire asmoa Bizkaiko Diputaziñoaren Irakaskintza-Baskunak

lenengoz ontzat artu eban. Afezkero, Ikastola askoren yabe

izateko asmoak zirikaluta of dago gure Diputaziñoa sarturik, ainbat

buruko min ekafiko deufsoen Auzo-ikasloletan.

DIPUTAZIÑO TA UDALEN EGITEKOA

Ona emen Diputazino ta Udai (Ayunf amen toen) zeregina. Askoren

ustez Gobernoen eskola ta irakaskintzako txarto egiñak edo

utsak batzaf areek zuzendu bear dittiez, irakaskintza arlotan bururaño

sarturik. Gobernoak ikastola txafak ba'daukoz, Diputaziño ta

Udalak, askoren ustez, ikastola onak eta ugari euki bear dituez.

Zuzentzeko gogoa bel i da ona, baña gogo ona gauza ona ba'da

buru ona be beafekoa da. Ta esaldazue: ¿Gobierno arerio afeek

euskera ta gure gauzai deutxen gofotoaren ordez, gure batzar

ofeek maitasun bizi-bizi bat agertzen ote-dautse? Batzuk bai; beste

balzuk, geyenak, lo dagoz.

Beste arazo batzukaz legez yasoten yake irakaskintzagaz be:

euskaltzale ta katoliko sufsuak mingañez; danlza loi, ekandu txaf

ta erdalkeriari egoak ematen, egitez. Gofl, baltz ta erbestezaleak

agintari daukezanak, eurakandik zer itxaron?

Gogo onena euki aren be burua beaf da, ta ez dirá ez konfzeja!

ez dipufadu geyenak ¡rakasle ízateko gogoa daukenak. Irakaskintza

gurasoen zeregiña da; semeentzako irakasleak aukeratzea

gurasoen eskubidea da. Euren baimen gabe (beaf beafezkoa

izan ezik) Diputaziño ta Udalak ikastolareu yabe ez dirá, egingo;

ikastola municipal ta probinizialik, nai ez daben gurasoen sakeletik

ez dabe atarako.

Ainbat miloe iruntzi dabezan Bilbo'ko uri-ikastolelara, txakur

txiki bat dauken gurasoak euren umerik ez dabez bialduko, eta gutxiago

gofiak nagusi izan diranean ikastola ofetara musiufa sartu

daben ezkero. Ofek izendauriko maisuen eskuetan seme-alabak

zelan yafi?

Beafezkoa izan ezik, buru-batzar ofeek eskolen yabe ez dirá

egin bear; diruz ta esku-zabalez, merezi daben guztiai lagundu bai

bear dirán baldintzak ta begiralzaieak yafirik. Polüikako aldakuntzaen

menpean egon ez daiten baskun edo Komisiño bat izendatzea

beaf-beafezkoa izango da; Komisiño ofetan sarturik dagozan

gizon sinízo ta adituai, iraupen luzeena ta eskubide osoak emango

yakoz.

Gure Diputaziñoak ezer egin nai ba'dabe eztira sartu bear ez

eurak ez dipuiauak, irakaskintza-arasoetan. Irakaskintza afteztuteko

ízentauko dan bazkun-aginlari ofek, polilika useñik eta ezta antsik

be ez dau euki bear.

Bear dan bazkun ori izendatu ta eraltzeko Diputaziñoak alkafaftzea

izango lilzake bidé onena, Eusko-lkaskuntza ta Euskaltzaindia

yayo ziran antzera. Diputaziño bakaf bat, gaur sortua ta biyar

politako aizeak ito la ezereziuko duana izanik, Bizkayan ¡rakaskuntza

ta beste bazkun batzukaz yaso daña befituko lilzake.

ESKOLA-L1BURUAK ETA EUSKALTZAINDIA

Gauza bal argiro ikusten dogu: Academia onek, irakaskintza

arazoak ain gafanlzi andikoak izanik besoak kurutzaurik ezin utsi

dituala. Iñok be ezin ukaiu izango daust irakaskintza-arazo batzuetan,

izkera gayetan, Euskallzaindi onen eskubide ta yaubetasun

yayoa. Yaubelasun ori euskeraren ta iraknskínlza berberaren onerako,

eskola-liburuetzaz euki beaf dau. Liburuetan erabüten dan

izkera azleftu ta bayeztu Euskaltzaindiak egin bear leuke bere

araupera zuzenduaz; lastef azalduko dot zelan.

Geldiune labuf bat. Ume-ikastola apal baterako beaf dirán liburuak

asko ezdirala edonok daki ta alan da guzli be, sinistu leike?

Liburu ofek oindiño ez daukaguz la Bizkaiko Diputaziñoak arazo

ofetarako ainbat diru emonafen oindiño ez dira bi edo iru baño argitaralu.

Uts aundi ori Euskallzaindiak beteko ai dau.

Ben-benetan Akademia baten arlora sartzen dan arazoa sorluten

yaku orain; Liburu ofetan nungo euskalkia erabiliko da?, zenbaterañoko

garbitasuna ta aberastasuna izango da?

Bafdínlasun, garbitasun ta aberasfasun gai ta ezlabaida ofeek

irakaskinízari begíraíufa azfertu beaf dodaz leku onetan.

Izkeraren bardintasuna ikaslolan. Aslen dirán umeai emoiezuez

gaur K, biyar c ta olako izki-naztez idatziriko liburuak; besfe batzuetan

ch, tx, ts, tcb... etc., gofla, gorí/a, gofiya...; ata, aita... ¿Ez

ote dira afzerafuko? Eragospen ofeek beste batzuen aldean ezer

eztabe balio; muliko bati, adibidez, esayozue gaur Urjafila, biyar

libeitza; orain Dagonila, gero Agonía ta abar; ziur egon zaikeze;

ume ofeek ilaen izenak euskeraz ez dabezela ikasiko ta bai, ta

efaz-efaz gañera, erderaz.

Ume-liburuetan zenbal eta bardiutasun geyago obe da; ikastola

baleko liburuak izlegiz ta izkelkiz antz-antzekoak izan bear dira.

Ume-ofeen eskuetan ¡pinten dirán besle liburuak be zenbal ela

bardiñagoak oba; umeak ikastola-líburnelan bakafik ez dabela

ikasten ez dogu aiztu beaf. Ofetarako umeentzako lagun onenak,

meza ta yolas-liburuak (erderaz Smilh, Calleja, etc., etc.... ugari

dagoz) ¡zafen yakez.

¿Euskaiki batez, euskera hakaf batez gure ikasloía guzlietako

liburuak idaiziko ba'lira euskereari la irakaskinlzari kaiie aundiak

sortuko ote litzakioez? Pranlzian, liaban, Alemanían, Españan

legez izkelki gora-berak dagozan efielan (izkelkiak diñot) alan

egilen dabe onura aundiz. Onelan ba'litz ume-liburuak merkeago

ta efezago argilalduko liizakez; ikaslolarik ikastola ibili beaf daben

ainbal ikaslek eragozpen gilxiago aurkiluko leukeez...; oneek eta

besle irabazi batzuk agirían dagoz.

«¿Orduan, bai bizkailar ta bai edonungo ume-euskaldunai,

Gipuzkoeraz irakaslen asiko gera?» esango daustazue.

Gipuzkoera ala zein izango dan euskaldunak alkaf-uleftzeko

euskalkla, Euskallzaindiak oindiño erabagileko dauko.

Euskalki hakaf balen aldez urteleko ez da oraingo nire gogoa,

baña alan da guzii be of-emen dabiltzan alpeflko ezbardintasun

asko ¡kastoletalik gaurlik yaufli bear doguz. ¿Ez ote da kallezkoa

ta negargafia orain arle dolriña-Kristar ikasliaz yazo yakuna,

ikasloía la pulpito bakoilzean ¡zen ezbardiñak emolen yakezela

Trinidad, penilentzi, pekatu, oitura on ta ¡xafai la Katekesisko

gauza geyenai?

Ludizti la zenbakizti (geografía ta arilnielika) la besle ikasgaielan

bardin yazoko yaku?

Ume txiki bakoitzari bere izkeraz egitea efazena izango ote

dan ez noa orain ukulzerá. Baña umetar izkera ori oso labuf ta

oker izanik, ikastolelan geílu la zuzendu bear izaten da geyenelan

— loseta

ori egifekofan izfegi baria irakasteak umeari ¿ze eragospen

ekafiko deutso? Eragospenik beintzat ez leukie ekafiko, ortografía,

fonetika, izen barí, biztu ta yakintsuak liburu guztietan bardin

erabilteak; eía Bizkayan bizkaiera bakar bález eta Gipuzkoan

gipuzkoera bakaf batez bakotxaren liburuetan idazteak inori kalterik

ez leukio egingo mezedea baño.

Geyago ez luzetzeko, itz batez; bardintasun osoa ezpada,

bardintasun aundi-aundi bat deadafez eskatzen deutsue euskerazko

Ikastolak.

Orain len aitaturiko beste geia ¿Garbi ta aberats ala naastu ta

txiroa izan beaf da ume liburuen izkera?

Nekearen nekez ulefiuko dirán itzekaz liburuak betetzea, irakaskintzaren

areno txafena da; iiz-ontzi batzuk ta adimen bako gizonak

sorfzeko biderik zuzenena be bat. Amar itzetarako beste

ainbeste oaf la ilz-azalben bear daben idazkiak, be, umeen oñaze

ta gofotogafiak dirá ta ikastolaz iguintzeko biderik egokiena.

Gauza iiun ta latz oreen kontra, pedagogo ta irakasle ¡akintsu

guztien erelxiak dagoz. Beraz euskaitzale batzuk gura daben euskera

ain garbi ta aberatzerako tokirik egokiena euskal-liburuak

eztira izango.

Zurtasun ta begiramen aundiz izan da be asko lortu leike.

Entradia, sa/idia, letxerua, kabalua esaten ez yake erakutsiko

umeai; euskera illen daben ofelako erderakadak efaz aldenduko

dabez. Umeak itz bafi pilo bat ikasiko dabe, eta ifz-batu ala yatofizkoak

sortuteko erak be bai, baña batzuk nai dabezan miiaka

itzak ikastera ez dirá elduko gure umeak gomutamen bi barik ta

erdera guztiak gaur baño mila bider ufiñago izango ez dabezan

arlean.

Izen yakintsu asko ez dabe bear ume-liburuak. Bear dirán itz

yakinisu guztiak garbi ta geureak izaieari ez deursal egoki erizten.

Itz batzuk, batez be Efi indavtsu ta auferatu geyenak ontzat artu

dabezanak geuk be aftu beaf geunkez. liten gagozanok eurek baño

geyago izateko afokeriaz beti!

Jakintza izenak batez be besle izkeretalik artzeak, kalterik iñori

ez deutso ekarten eta ñire ustez onura aundia bai. Vakintza to auferapen-bideak

zabaltzen yakoz. Efi txiki-Ixiki bat geraia' ez dogu

aiztu bear euskaldunok; beste Efien arfu-emonak beaf doguz, euren

izkerak ikasi la euren liburuak irakufi bear dabez zerbaif izalera

eldu nai daben gure arteko ikasleak.

Euskera garbiegi bat, Euskaldunak eragospen aunditzat arluko

leukee eta gaur baño geyago ezetzi ta baztertu.

A UZ O-IK ASTOL AK

Gure basefietako etxe ta bizlanleen banantasunak berez dakafen

gauza bat Eskolarík eza da ala 2,3,5 ta geyago kilómetro

ufin ¡zatea. Ikastolara yoan-da be, euskaldun basefitafak alkflfaditzeko

gaia dan maisurik ez dabe aurkitzen, edonundik etofitako

erdaldun bat baizik.

Basefitafak Eliza be ufin dauke; besle lekutan ikasten ez daben

doíriña nekez Elizan irakaisiko deutse eta oartu zaileze; basefitar

ofeenlzako ez dago uf, ez Mesarik, ez sermoi-entzulerik eta ezla

sákramentuak sari artzeko biderik be.

Kalelik ufin bizi dirán basefitafak, egia esateko, orain arlean

euskera, ekandu ta sinislea ondoen zainlzen diluenak dirá; ufintasuna

ofelarako lagun ona izan yake. Baña gaur gaiztakeriaren

aizeak noranai eltzen dirá.

Basefian azten dirán bitartean ondo dagoz; baña bizi-izan beafak

lasler bananduko ditu. Balzuk oletara yoango dirá; neskarik

geyenak otseintzara; muíil asko Ameriketara eta beste geyenak

gudarilzara. Ta gazle ofek, ia dutriñarik be ez dakien gaste bigun

ofeek gurasoen begietatik aldenduta ta lagun gaizlo ta erakuisi

txafen artean kistar zintzo ta oitura onekoak izaten yafaituko etedabe?

Gure basefitarak ikastola ta irakasleak bear dabez, irakufi,

idatzi ta bear dabezanak ikasteko ela guztien gañetik ariniari yagokazanak

argi ta sendo erakuisi bear yakez. Arazo au Abadiena da

ta iñok baño obeto abade irakaslariak beteko leuke.

Maisurik, euskaldunik beintzat, ez dala aurkitzen safi enlzulen

dogu. Abaderik ez al dago? Bai fa basefiko ¡endearenza! bera baño

egokiagorik ta gogokoagorik ez genduke aurkiluko.

Mérkeagorik? Itandu-egizue Bizkaiko Diputaziñoak bere arduraz

yafifako Auzo-ikastola bakoirza zenbal urletzen yakon. Ikastola

bakoilza 5.000 pesta'tik gora; 3.000 pta. gitxienez maisu bakoi-

Izak artzen ditu.

(Ikasfetxe oneek Uri-bakoitzak, Ayauntamentoak egindakoak

dira, Dipulaziñoak maisu la beste gasluak ordainlzeko baídinlzan).

Begira bilariean Bizkaiko besle Basefi-auzoefan, Diputaziñoaren

diru-Iagnntza txifii bat arturik yafi dirán besle ikasloía baizuk

(abade irakasleakin geyenak ta euren lepotik) zenbat artzen daben:

30 pta. inguru urtean ikasle bakoitza gaitik (30 ikasle, bal besliaz,

ikastola bakoitzean, Diputaziñoaren ikaslolelan legez gora bera);

1.000 peseta urtean, nekezl

Len ailatu dodazan Ikastolak, 5.000 pesta'tik gora; 1.000 ta nai

ba dozue 2.000 pta. besteak iDiputaziñoaren sakelerako alde

makaiai

Etorkizunak esango deusku gofi, zuri, ballzak aukeraluko dabezan

maisuak uri ta gurasoen nahilakoak dirán ala ez dirán; ikastolak

yasoteko dirua emon eben Uriak, Yainkozale ta euskaltzaleak

ziran eta ikastola ofeik be olakoxeak izango zirala Diputaziñoak

berbia emon eutsen. Baña emondako itzok yango ote dituan bildur

izateko ziyorik asko ba dago. Asiera ona!

Asko geyago esango neuke baño luzelu naz. Abadedun-ikastolak,

ofa of gure begien aufean zaballzen dan bidé egoki ta efaza.

Andrak, Yaunak: Euskerea maile daigun, geurea ta geurelzako

egokiena dalako ta gañera gure Efla'ren bizitza, gure siniste ta

ekandu onen zaindaria!

Euskerazko ikastolea da gure euskera zaindu ta berbiztu leiken

tokia.

Euskeraren aldez guzüok! Euskal eskolai laguntzera euskaldun

anai guztlok etofi zaiteze!

Amaitu dot.

Beiaustegigoitia'taf Perderika.

DURANGO'KO EUSKALEGUNETAN

•

Andra Maria'ren Jayotz egitnean ospatutako

eleiz-yaian Eguzkitza Jaunak egiñiko ilzaldia

...Omnes popuii, Tribus el iinguce ipsi servient. Daniel VII, 14.°

Golzain agufgafi ori. Bizkai-Gipuzkoa'ko Aldundien Buruzagi

bik.mak, eta besle aldun jaunak. Uri onelako agintari ta entzule

inaiteok:

Euskal-jayen azkenengo egun onetan Andra Maria'ren ¡ayotzea

gomuiau ta ospatzen dogu. Ama matte onek bere jayotzan goizeko

izara egiz eta benetan dirudi. Goizeko izafak eguzkia ta egun o.soa

bere ondoren dakafz. Maria'ren jayotzeak be Zuzentasun-eguzkia,

Jesukristo gure Jauna, lastef etofela iragafi ta adierazten eban:

augaitik beñola zeruko bidean iisnmustuka ebiltzan gizaseme efnkafientzat

Ama samuf onen jayolzea, gau ilunean dagozanentzaf

egunabafa, egunaren lenengo argi-zirinta baizen gozo, atsegtntsu,

alai ta pozkafi izan j.a\a zuzen siñetsi ta esan daikegu. Zure

jayolzeak, Jaungoikoaren Ama garbia-diñotso Eleizeak-mundu guztiari

poz andia ekafi dautso: gure Osasuna dan Zuzentasun-eguzkia

zugandik ¡ayo da: Jaungoikoaren asefe la zigpfa gure lepotik

kendu, bere onespen eta lagunlza emon, eriotzea menpetu ta betiko

bizitza ekafi dauskun Salbatzaiea zure efayelako seme dogu-!a,

zure jayotza ofek; Ama on~ona, guztioi atsegin-poz andia ekafl

dausku. Nativitas tua, Dei Genifrix Virgo gaudium anuntiavit

universo iftundo.

Euskaldunok, zeruko Ama bigun, amultsu, gozo ta samuf onegazko

eraspen eta mailasuna geure lufeko amen bulafetan, ugalzaz

batera, edoski ta edan doguzala, nik esan barik be, ondo dakizue.

Ziñez, bein baño safiago geure lufeko garatz, arazo la zeregiñak

eraspen eta maitasun onei gañean autsa ezaften dautse: orduan,

auspeko sua lez, ixil, estal eta ezkulu egon oi dirá ta euren bero la

indafa be galdu dabela dirudi; baña ¡bai zeraf: gañeko auts ori

pizka bat eragin ezkero, azpiko eraspen eta maitasun ofein txingaf

goriak be iastef agertzen dirá.

Andra Maria'gazko zaletasun, eraspen ela maitasun oneik euren

egongu ta bizitokia gure gogo-bioízetan dauke: biotzean jayb ta

biotzean bizi dirá; baña zindo ta zintzoak izateko, gitxienez be

Andra Maria'ren jayen bat ospatzen dogunean, euren bafeneko

lufun eta usaín gozoa iragafi, erakuisi, edalu ta zabaldu beaf dabe.

Beli ezkutuan eukileko gauzak be ez dira-ta, kristiñau guztienlzat

ain atsegintsu ta pozkafi dan egun onetan, geure gogoak ¡aso,

biotzak idegi, bafenak zabaldu ta zeruko Ama atsegin eta gozo

oni geure eraspen eta maitasuna, geure eskafon ta zaletasun

laztana agerlu ¡a erakutsi beaf daulsaguz; geure buruak eta geure

gauzak, batez be geure gogo-biolzen laudara ta kimuak diralako

maiteen doguzan gauzak; geure gogamen, asmo ta gurariak eta

oneik azaldu ta adierazteko darabilgun geure euskerea, zeruko

Ama lazlanlsu ofen eskuetan ipiñi beaf doguz.

Izan be, entz, mail: gure euskera záf, garbi ta edef au, Jaungoikoagana

joateko bidé, Jaunaren eta Maria'ren seme zintzo izaleko

¡agola ta lagun izango yakula derilxogu: geure sinestean sendo,

geure oilura onetan garbi irauteko berariz lagundu gaikezala usté

dogu, ta au usté dogulako, euskal-¡ai oneik amaitu baño len, geure

asmo ta lan oro, Uribafi'ko Amaren eskuz, guztioen ¡abe dan

Goiko-Jaunari eskiñi ta opaldu nai izan dautsaguz. Ñire itzaldi

onen gaya orixe izango da. Oilura dan lez, aufera ¡afaitu orduko,

Jaunaren onetan auzpaztu gaizan ela bere lagunlza eskatu dayogun.

Uribafi'ko Ama maite-samuf ori bitafteko zian zakiguz eta zeufe

aufean auzpaz dinotzugu.ii aingeruaren agufa gogo onez cntzun,

abegi onez aftu egizu.

Euskal-jai oneik Durango'n lenengoak ez dira. Orain ogeta

amabost urte euskal-jai andi, edef, ospatsu, bikain efa gorenengoak

egin ziran emen. Euskeraren alde ainbeste neke aftu ta ainbeste lan

egin ebazan bertoko seme Astarloa, euskaltzale andi ta euskalari

pspetsuari bere jayolefi onek, of Ezkufdi'n, aitzurdiñezko irudia

eregi eutsan eta gizon argi ta langile onen gomula onak euskalduncn

gogoetan beti iraun egian, durangoafak Astarloa'ren deduz eta

opaz ¡ayak ¡ai egin ebezan. Orain euskaí-jayak bafiro egin doguz

eta euskerea geure siñestean sendo, geure ekandu onetan zindo ia

garbi irauteko lagun ela jagola ona izango yakula adierazo nai

neuskizue.

Gauza efeza dala deritxat. Geure asabakandik artu dogun siñiste

au okefa ba'litz; ¡arauniziz ilxi dauskuezan oitura la ekanduak

gaizto, usté! eta zikiñak ba'lira, gure efi onek, bere euskerea galduaz,

siñiste fa ekanduelan ausaz irabazi egingo leuke; baña siñeste

ori egiazkoa ta ekundu ofeik zindo la garbiak dirán ezkero, euskerea

galduaz gure siñesle ta oitura onai be kaltea lelofkioe. Begira

zegaitik. Gogo edo aritnearen ispiiua arpegia dala safitan enlzun

eta esan dogu; baña antziñako eléndafak, grezitaf jakilunak, guk

baño zuzenago, gogoaren ispiiua, arpegia ez, izkuntza bai, izkuntza

zalá esaten eben. Gogoaren itz eta abolsen, bafeneko izkuntza

ta azalekoaren afleko inkunde ta afln-emonak zeatz adierazlea

egiñen zailtxua da, zinez; baña bata-besfeaz alkaftasun estua ta

zerikusi andia daukela iñork be ezin ukalu legi.

Eta egiz, entz, inait: gure gogoak softutako gogapen, irudi,

anlz, asmo ta gurariak izkunlzaren bidez agertu ta azallzen doguz;

baña izkuntzak berak be, gure bafenean sofízen dirán gogorapen,

asmo ta gurari ofei berarizko ¡as eta tayua izakera ta egidamu

berezia arerazten dautse: augaitik edozein izkuntza ta berau dará-

ilan efia alkafekin estu-esiu lotuta dagoz, eía alkafekin esíu ia

erlsi lotuak dagozalako, izkunlza aldatzea edozein efirenízal bere

gogoaren izakera berezi ori aldatzea izan oída; baña aldakela

onek, efiak asabakandik afíu dituan siñiste ía oilurai kalfe baño

beslet'ik ezin egin legioela, itsua ez dan edonok dakus eía edonok

daki.

Eri bakoiízak, ez beingoan, baña urteak joan, ufteak etofi bere

ayufi, mendu ía izakera berezia aftzen dilu. Efi bakoitzaren arpegia

orixe, bere izakera berezi ori da, eta bafeneko bizia izkuntzaren

bidez agertu ta azallzen dogulako, efi bakoitzaren izkunlza bere

arpegi ori iragafi la erakuslen dauskun ispiíua da. Ispilu au kendu

ezkero, efiaren arpegia estaldu egiten da-ta, arpegi ori ikusterik ez

dago; baña arpegia estaltzea siñeslu la ekandu onenlzaf kaitegafi

dala ¿nok ukalu daike?

Araluzlez marino janzlen diranak, arpegia zamofoz estallzen

dabenak zer egilen daben ondo dakigu. Bsin arpegia estaldu ezkero,

norberak bere buruari la aufekoei zof dautsen lolsea, bertatik

gallzen dau: augailik araluzle egunetan siñestedunak siñestebako

dirudie ela ekandu onetakoak dirán efietan be grina gaizto, donge,

zanlaf, uslel eta zikin guzliak azaiera, agirira urlelen dirá. Bardin,

euren efia itxi la, ufiñelara doazanak, geyenez beintzat, siñismenean

otzilu ta ekanduetan gaizlolu egilen dirala ondoegi be bai-dakigu.

Gure efilik Ameriketara joaten dirán asko ta askok esan dodan ori on

egilen dabe. Zer jazo ele-da? euren arpegia aldalu egin ete-dabe?

¡Aldafu asko, enlz, mail, estaldu egin dabe-ta! Toki bafi aeían

norizuk dirán iñok ez daki: noren seme ta senide dirán, euren efian

zer egiten eben, nogaz baizen ziran, zelako ekanduak eukezan iñok

ez daki, edo beintzal, guztiz gitxik dakie. Ez ezaunak dira-ta, arpegia

estaldu dabela dirudi: onelan euren efielan bizi ziraneko lotsa

ona be galdu dabeiako, asaben siñesteari jaramon gitxi la' ekandu

onai gilxlago egiten daulse.

Naiz zamofoz ¡antziaz naiz ufiñetara joanaz arpegia estaltzea,

gizon bakoitzaren siñeste la ekandu onenlzal kaitegafi dala bere

senean dagoanek ezin ukatu daike: baña gizon bakoüzagaz ¡azoten

dan ori efi osoaz be bardin ¡azo o¡ da, efia gizon askoreu batza

edo alkafgoa baño besterik ez da-ta. Efi osoak bere arpegia

ezkutau ba-dagi, gizon bakoizak lez bere lotsea galduko dan.

Efiaren arpegia ¿zein da? Bere mendu, bere izakera berezia dala

esan dogu ela izakera onen ispiíua efiak darabilan izkunlza dala

ondo dakigu; augailik izkunlza galdu ta galtze onegaz arpegia ezkutau,

bere izakarea aldatu naiz eslaldu dauan efia, berarizko

lagunlzaren bal euki ezik, asabandík, izkuntzaz balera, afm diluan

siñeste ta oitura onak be galtzeko afisku andian dago. Asaben

izkuntza galdu dau: asaben izakerea be aldatu edo beintza) estaldu

dau: asabai lolsea galdu dautse ta euren siñeste la ekanduak

laga ta izteko be gauza giíxi, guztiz gilxi beaf izango dau.

Izkuntza gallzeak edozein efi bere siñesmen eta ekandu onak

be galtzeko zorian ipinlen dauaia bai-dirudi; baña ori ofelan ¡azoten

ele-da? Zorílxafez bai, enlz, mait, ofelantxe izan oi da. Entzun

ezpabe. Irlandafak euren siñesmenari eulsiten mutiink dirala; sinesiean

oneik baño sendoroago iraulen dakianik iñortxu be ez

dagoala Ameriketan izan dirán neure abade lagunai safi entzun

dauset. Siñesmenez aiu sendoak direan irlandaf oneikin Ooiko

-Ameriketan zer ¡azo dan enlzun egizue. Orain esango dodan 'au

Stff TeiTcE'n, 1914 gafeneko Urtafila'ri dagokion zenbakian irakufi

neban. Goiko-Amerikelan gure siñestea ariñen eta efezen itxi ta

laga dabenak-diño Sil/ Terr&'k, curen izkuntza galdu ta ingelesena

ikasi eben irlandafak izan dirá. Ingeles ikasi ta gero be, euren

oguzkera berezia jagon eta gorde eben bitaflean, siñestean be naiko

sendo iraun eben; baña euren oguzkerea be galdu, ingelesena

aftu eta onein erara oguzi, esan eta idazten asi ziranean, aufez, tutafez,

irulalik bik gitxienez euren siñiskinlza be laga, ilxi, ¡aurli la

berlakoena, nasle andiko guzuf siñestea aftu eben. lpaf-Amerikako

irlandaf guztiak asaben siñestean sendoro iraun ba'lebe, gaur ogei

miloe gitxienez izango ziran; baña izkuntzaz batera asaben siñestea

be askok galdu ebelako, gaur ango irlandafen arlean gure Ama

Eleizeak, ogei niiloen ordez, sei iniíoe seme baño ez daukaz.

Ipaf-Ameriketan euren izkuntzari sendoroen eutsi dautsenak,

an bizi dirán pantzetafak izan dirá: besle arazo batzuetan englandera,

ingeles-izkuntza, erabili afen, euren aftean beti panlzeraz egin

dabe; euren eleizelan ilzaldi, otoi, eskari, bederatziufen, abesti edo

kantuak be beti pantzeraz egin dirá: izkuntza ardura andiz jagon

dabe ta sifiesteari be beste inok baño zintzoro ta sendoroago eutsi

dautse. Gertaera ta jazopen oneik adierazo ondoren, len aitafu dodan

«Sal Terrae'k» auxe diño: Edozein efik bere izkuntza galdu

ezkero, bere siñeste ta oilurak be efez aldatu ta gaitzen ditu; izkuntzari

sendoroago eutsi ta bere asabakandiko sineste ta ekanduai

be luzaroago eutsilen dautse»; baña or iegia ba-da; edozein efik

bere izkuntzari sendoroago eutsi ta asabakandiko siñeskintza ta

oiíurai be zaíago, gogofago, luzaroago eutsiten ba-dautse, Euskalefian

euskereari eutsitea, gure efi onek asabakandik daukazan siñesle

ta ekandu onai eutsitea dala auloftu beaf dogu: euskerearen

alde lan egitea, gure siñeskintza ta oitura garbien alde lan egitea

dala bere senean dagoan gizonek ezin ukatu daike. Euskerea zeatz,

osoro galdu daben efietara begiratu ezkero, galtze au siñeste ta

ekanduentzaf kaitegafi izan dala berez gauza argia da-ta, iñok esan

beafik ez daukazue; toki ofeitan ekanduak be asko aldatu dirala;

euskereak dirauan alderdian baño latz, gafatz, mergatz eta biufiagoak

dirala ta griña dongeak indaf geyago daukela geure begiz

dakusgu.

Au egi garbia dan afen, gure afteko batzuk ez dakuse edo beintzat,

ez dabe autoftu nai; baña begietan lausoa daukagulako-edo,

guk ez dakusgun ori, gure sinestearen arerioak argiro dakuse.

Jaunak esan eban eta egia da: Felii hajus sa?culi prudentiores fíliis

lucís i/i generatione sua sunt (Luc xvi, 8) «mundu zaleak euren

asmo, garatz eta arazoefan argiaren (ebangelioaren) semeak baño

zoli, zñf eta bizkofagoak izaten dira». Euren asmo dongeelan gu

baño zoli ta bizkofagoak dirán munduzale ta sinestearen etsai

oneik, bat kendu barik, euskerearen arerioak izaten dira ta al daben

guztian, euskereari euren gofotoa erakutsita gudu gogofa egiten

dautse.

Arako Combes, kristiñau izenaren arerio zital eta amufatuak

1903 gafen urtean, Franzia'ko agintzari zalá, Euskalefiko eleizetan

itzaldiak euskeraz egitea debekau, eragolzi la galerazo egin eban

eta ori zala-ta, bere lagun eta aiskideak, oro gure sinestearen etsayak,

txalo andiak jo eutsoezan. Onelakoak gure siñesteari iguin

ela gofoto bixia dautse |a siñeste oni gofolo dautsoelako, euskerea

be il, kendu, bein-da-betiko eortzi ta lufpean saftu nai dabe. Gure

siñeste ía euskerearen bitaffean alkaftasunik ezpa'lekuse, euske,

reari jaramonik ez leuskioe egingo, euskerea galtzeko asmoetan

ez litzakez ibiliko; baña Euskalefian euskerea siñestearen aiskidelagun

eta ¡agola ona dala-ta, ¡agola ori il eta ondaf bako lezara

jaufti nai leukie.

Guk zer egin beaf dogun geure siñeslearen etsai ofeik irakasien

dauskue. ¡Areríoak ¡rakasle doguz, entzule maiteak! Gure siñesteari

gofoto dautsen etsai oneik, gure euskereari be gofoto dautse:

geure siñeste ta ekandu onak maite doguzanok, euskerea be maite

izan beaf dogu: aek siñestea gaidu nai dabelako, euskerea be

galdu nai dabe: guk geure siñestea ¡agón eta zaíndu nai dogulako,

euskerea be ¡agón eta zaindu, sendotu ta bizkoflu egin beaf dogu.

Gure efi maite oni bere-siñesmen eta ekandu onetan iraunazoteko,

leñen eta aufenengo Goiko-Jaunaren laguntza da; baña

onen ufengo, eguzkiaren azpian daukagun laguntzarik onena,

geure euskerea da; laguntzarik onena Euskalefiaren gogoa, bere

izakera berezia, bere bafeneko arpegia darakusan ispiíua, geure

asabakandik datofkigun euskera záf au da. Izkuntza aldatzea,

efiaren gogoa aldatzea da; baña gogoa aldatzeak auferagoko

siñeste, ekandu ta izakeraren aldatzea beragaz daroa; augailik

Euskalefian bere siñeskinlza ¡a ekanduai eutsiteko, bere gogoari,

gogo ofen mendu ta izakera bereziari eutsi beaf dautsegu; baña

oni eutsiteko, euskerea galdu ez dedin, lan egin beaf dogu. Gizon

eta efi bakoitzak izkuntzaren bidez bere bafeneko bizia agertu ta

azaldu daroa: augaitik edozein efirenlzat ogasunik bereena, bere

mendu fa izakeraren agerpenik garbiena bere izkuntza da: Euskalefiarentzat,

euskerea.

Geure euskera garbi ta maite onek Jaunaren eta Andra Maria'ren

seme zintzo izateko berariz lagundu gaikez. Eta egiz, entz. mait.

edonorantz begiraluaz dakusguzan mendiak, zapallzen doguzan

bideak, bizi garean etxeak, geure efietako itufi, ibai, solo, bazlef

eta zokondo guztiak, ildegietako geure arbasoen azufak, aizeak

darabilan autsak, nozbait, beaf ba-da, geure guraso ta asaben

gorputz eta aragi izan zan auts ofek, euskerea geure-geurea dogula

diñoskue, eta geure asaba onen oroipen edo gomutea, geure

biotzen bitxia, geure odolaren bitsa, geure izatearen usaña, geure

gogoen amasa dalako, asaba ta ondorengoen afteko lokari ta

txibistun bizia dan euskera onek, geure arbaso ta aufetikoekiu

beste ezek baño estu la ezlsiago alkaftu, balti ta loizen gaitu; baña

asaben siñestean sendo ta ekanduetan garbi irauteko, eurakin estu

ta ertsi lotuta, gogoz eta biotzez bat-eginda egotea baño oberik

ele dago? ¡Ez!; ofetarako biderik onena asabak eta euren gauzak

biotzean ondo bafendu ta eurakin gago ta biotzez bal-egiíea da:

augaitik, geure asabakin lokafi biziz loizen gaituan geure euskera

onek aen siñesle la ekanduetan irauleko, berariz lagundu gaikez.

Gure asmo, usre ta ilxaropena orixe da: itxaropen au galduko

ba'gendu, ¡anari jarailzeko kemen ela adorea be galduko geunkez;

baña usle ta ilxaropen gozo oneik geure gogoa indaflu ta biotza

sendatzen dauskuez, eta orain arte lez auferantzean be euskerea

geure siñeslearen lagun eta ¡agola izan dakigun, ¡ai oneik Amaitu

baño len, Uribafi'ko Ama samufaren eskuz, Jaungoikoari beliko

eskiñi ta opaldu gura dautsogu.

Auzpazlu gaizan ba bere onetan eta gogo beroz, biolz osoz

esan dayogun: Ama gozo, Ama samuf, Ama maite, gure asaben

ekandu onez bizi nai dogu; siñestez asabak baizen sendo, oituraz

aek baizen zindo la garbi iraun nai geunke; baña arerioak geure

siñesmena ilundu ta geure ekandu onak zikundu nai dauskuez-fa.

Ama lazlan ofek zeure magalpean aftu la ¡agón gaizuz. Orain arle

gure siñeste ta gure euskerea alkafen lagun eta aiskide bafuko

izan dira: auferantzean be izan daitezan, biak zeure eskuelan ¡pinten

doguz. Zuk, Ama maite ofek Goiko-Jaunari eskiñi ta opaldu

egiozuz: zerutaf kemen eta indafez sendotu ta bizkoftu egizuz...

Bizitza onetan Jaunarenak eta zeureak izan gaitezan eta gero betiko

zoriona ¡adetsi daigun, orain eta beti lagun zakiguz.

DURAN60K0 EUSKALEGUNEN AMAIRAKO

Euskaldunak:

Goizean Meza bitaríeko itzaldi edefa entzueran, neure bafuan

nínoan nik: «ai nok leukean eskueran gramofonu uís bat, bera

ementxe erabilteko eskubidea ta yasa! Neure lankide maite onen

itzaldi auxe artuta estualdi onetan erara nasaituko nintzateke». Benebenelan

diraufsuet: bigira onen ta euskalegun onen amaitzat bere

bizikoa izango genduan. Nik «euskaldunak» esanda gero, neure

gramofonu beteari zotza kendu ta ederto entzungo zenduezan bariro

Eguzkiza yaunaren itzak. Tenor baíi bere gora-goraka luzeak

enlzunda gero frantzesak bis, alemanak Wieder, erdaldunak que

se repita esanda, bigafenez oiu eragiten dautse. ¿Iztun bati (sermolari

bafi) zegaítik ez? Oiturarik eztogu ta nik gauf bere neurez

ekin bearko.

Eskefak emotetik asiko dot neure arlo au. Biotz biotzetik zor

dautsedaz, neure lagunen izenean, Bizkaiko aidundiari, aufen ta azken-egunetan

bere maipurukoa, lagun ta guzti, agertu dauskulako.

Bigafen, Gipuzkoari, bere gizonik agiriena, Elorlza ¡auna, geuretu

nai izan dausku-ta. Irugafen, Durangoko udalari (ayuntamieníuari)

beragandik izan doguzan' efaztasun ta lagunfasun andien

alderako. Laugafen, Jesuiten etxe onetako nagosi ia lagunai, alzo

ta gaurko bigirok gizategi eder onetan izatea ontzat artuaz gañera,

geuri euskaltzainoi egin dauskuen abegi txeratsuaren alderako.

Boskafen, mintzalari izan ditugun ien aifaturiko Elortza ta Efxegarai,

Manterola, Barandiaran, Ormaetxea, Aranzadi ta Belausíe'gigoitiari.

Etxe-bafukoai eskef-itz au, ezpanetan safien darabilen

efian (Frantzian) bere, etxake entzun eragiten. Eskefak gañera

onetan lagun egin dausknzuen musikalari duin, gai ta onetarako

ta andiagoetarakoak zarén ofei. Eskefak azkenez zuei guganatuaz

gure asmo oni, gogo utsezkoa zalá, soina (gorpulza) emon

dautsezuen entzule guztioi. Urte birik baten, euskalegnn onek ospatuko

doguzan urietan, ementxe izan dogun afera on, samur ta

adlkofa izan daigula.

Goizeko iztunak (sermolariak) egoki Ulibafiko Andra Mari,

Durango !a Durangalde zoragafi au magalpean daukazan Ama sa-mufari,

Euskalzaindiaren arlo amai bako au ezafi datitso. Elizgizon

bati dagokion itzez bafu-bafutik dirautsuet arimaragino sartua

daukagula Jauría, bere Amaren bitartez, geure alde izango dogula

ta gure eginenak eta gure asmo ta lan ta aleginak atze ona izango

dabela.

Etxegaraik lenengo egunean Cardaberaz agurgafiaren esanen

au gomutarazo euskun: Jaungoikoak euskeraren alde lan egilea

nal du. Ezagutzen nabenak baikortxat (ontimistaxat) nauke. Laman

etentzaka diarduenak baikor ezpadira ¿ñor besterik izan daiteke?

Nagiak, alpefak, baikor izateko eskubiderik eztauke. Ezkor

izatea dagokio «eguna beioa, gaua belor» bizi danari. Bai, baikortzat

nauke. Ona emen ñire baikortasun onen oin bat. Aurten, neure

lagun onek bialduta, Bagilaren erdi-inguruan Efoman nintzan,

Etrusko, Osko, Samnita ta inguru aretako beste efi zar batzuen

oinafzak sumatu, kusatu, yafaigi ta aztertu gurarik. Bein araezkero,

Aitasantua ikusi eztauanak Efoma ezeidau ikusten eta, Kardenal

yafaigi ta ulaide baten bidez (ulaide Lekeitiar zafak eta elhaire

Bayonaldeko euskaldunak ezaguna baino geiago ta adiskidea baño

gitxiago dan batez esan daroe) Kardenal ulaide balen bidez Aitasantua

bakafean ta aufez aur ikusleko zoria izan neuan. Ñor nintzan ta

geure asmoen bafi emon neutsanean, esku biak neure buru-ganean

ebazala, Jaungoiko mailearen onedaspena (bendezinoa).geure arazoetarako

afarazo eustan. Gaur zortzi-afalsaldean, orduan bere

lagunak buliz eginda, Aíta saniu-ordeagana Zarautzera izan nintzan,

euskalegnn onetanfxe bera, astirik baldin baeukan, berbera

ikusfeko guraria erakustera. Asti-ufi ebilela esanaz gañera, ak bere

bere nagusiak beinola legez, euskerea sendalu ta sendotu ta zabaldu

daitean egiten doguzan aleginok onetsi ta bedeinkatuaz biolzbiotzez

ta gogo osoz egun onetan geure artean egongo zala agindu

eustan. Aita santua ta bere Nimtzioa geure alde daukaguzala,

lanari zalefasun-rjuskatxo bat izanezkero ¿baikor ñor izan ez?

Arlo au neketsua daña, gaitza daña, izerdíen izerdiz lantzekoa

daña badakigu. Efaza baliíz, gu euskaltzainok intzenfsu-usaina

artzera yoanaz, Euskaltzaindiko aulkl onek emakume astitsuentzat

itziko geukez. Gaiztasunik andiena eztatorkio euskereari albefietako

erderetaíik, ez; zar-zafa, urtez makurtua izateiík bere ez;

liburu onez ufi-ufia izatetik bere ez; ez ta goietan daukaguzan,

munduan bakafa dogulako afoaren egon beafean, sasiko umea

baililzan ezkerka ta mutufez begiratzen dautsenengandik bere.

Gaiztasunik andiena geu euskaldunon aríekoa dau gure izkereak.

Alde askotan txakur-kaíu bizi gara. Kaiuak sutan txingar-artean

efearin dagoan sardinea erpeka andik alara la zokondotxo batera

badaroa, an doakio txitxi atzefik, musututs ifzi nairik. Gizon ta

gizon bizi bear geukeanok tamal andia da gixon ta gixon (batzuetan,

abere ta abere) alkaf gofofatzen bizi izatea. Civis romanus

sum esanaz antxinako efomafak beste edozein gizon, zan endakoa

zala, efomafa izanezik, edozein gizon gitxielsi (aintzat artu ez) ta

euren biotzean baztertu egiten euen. Guk eiiskaldiina naz esanda

eztinot inor giíxietsi bear dogunik; baiña geure burua ta batez

bere geutafena maitalu bai. Uriak mugarik muga negurtzen dira,

efiak eztira ofelan negurtzen. Eta Euskalefia, obeto esateko euskal

lufa, lofetxori batek egaz egun erdi baten zein labufa ta edaufia

dan erakutsiafen, Euskalefia ta euskaldunen izatea ez txorik egaz

ez tramankuluk lanez, ezta isforiak berak bere orí ugari ta guzti

ezin negurtu daikee.

Gizonak, edozein aldetakoak, izan la izaten dabez euren arteko

asefeak. Gure efi onek len izan ebazan ta gero bere izango dauz,

orainixe dituanez, alkafen arteko goibe, ezta-baida, atralaka ta

noizbaif baita ikusi ezínak bere.

Gure aufetikoak, euren arteko auzka ofek gora-bera, ezeben

euren izakerea galízen; alkafen arteko balizada fa mutur-joka arek

(ez eizue bafe geiegi egin) euskerazkoak zirean.

Latinaren ondakintxo baino ezlirean izkeratxoak (esaterako,

Kataiana, Portugesa la beste ainbat eta ainbat) yatofizko direan

itz euren eurenik eztauken ofek efi-izkeratzat daukezan gizonak

ain maiterik erabilten ikusi ta guk gure izkuntza au, naste apur

batzuk eukiafen, Jaungoikoa baino beste aitarik ezagutzen etxakan

izkuntza au euskaldun askoren sastartzat ikusteak arpegia suak

baino bere gofiago egiten daust. Eztot onezaz esan gura erderarik

eztogula buruan sarlu bear. Erderarik yakin ezpagendu,

euskaltzaindi au etzan sorluko, munduan Akademiarik zanik bere

ezfakit yakingo genduan. Sartu beiz gizonak izkera asko bere

buruan, zeinbat geiago oba: alkar ondo artzen dabe. Sei izkera

dakizanak efazago ikasiko dau ¡apontafena, bat soil-soilik dakianak

baino. Sartuizuez zeuen buruetan izkerak zeinbatgura, baina

euren artean zeuen enarena eta onek, garun-artean bizi dala, sustraiak

biotzean izan beiz.

Edefak dirá Durangaideko mendi eskerga íontortsu ofek, baiña

edefagoak nonbait badazauguz: Cataluñiako Canigó ta Monserrat

bai beintzat. ¿Nun ediro daikezne, oslera, gure izkera zar au baino

edefagorik, bakartsuagorik, bere buruaren yaubeago danik? Atzefietako

izkelari (lingüista), onetan gure bafi dakienak, ao betean

esan oi dauskue niri orain lau bat ilebete Georgiako yakilun batek

ziraustan au: Le probleme actuel au monde, le plus interessant

de la ¡ingüistique c'est celui du basque. Euskera da gaur egunean

mundu zabalean izkelarientzat ikasgairik goratsuena. Eta guk gure

ondasun au izkelaririk yakitunenak afiturik goratzen dauskuen au

¿guk ilten itxi? Jaunak arako munduaren asieran Ízate guztiak

ezerezetik sortu ebazanean, batzuk geien-geienak igarokor ta ilkor

egin euskuzan; batzuk, ofegaitiño, eriotzearen eskueralik alera

zituan: aingeruak, gizonaren arimea ta arima oni bera, Jauna bera,

goratuteko emon eutsan-izkerea. Izkerak eurenez aldakofak doguz,

iikofak. liten dirá bai izkerak, baina ez eurenez, gizonak itz egin

ezaz i! daroez. Uri ta basauri askolan íl da Euskalefian efiari bere

izena fa euskaldunari bere mendu ta aiufi (carácter) agiriena emo-

ten dautsan euskera maitagafia. Erxe batzuetan efi eder onetantxe

bere il da. ¿Zelan izan daiteke ori, itanduko daustazue, zelan izan

daiteke alegin gitxiíxogaz, eskoletan saferaginaz bizkor ta azkar

ikusi daikegun izkera ori iltea? ¿Zelan izan daitekean? Badira

gizon, euren gurasoai lotsea galtzen dautsenak; badira euren buruak

il daroezanak; badira Jaungoikoak zerurako bidé bakartzat

sorturiko Elizeari iguin audia ta amufu gofia dautsenak. Ezta angaria

b.eraz euren yatofizko berbeteari gofoto mina daufsen euskaldunak

izatea. Eztakie zer dan egiten dabena. Onelango euskaldunak

eztau bere efi au maite, eztauz bere asabak maite; ta euren

izakerea ondo. azfertu badaigu, eztaue maite ez izen ona ez ta

euren burua bere.

Zorionean etorklzuneko odeiak zurizka dakustaz. jO Aita Santu

Efomakoa! Zuk esku zabalez gure arlo onentzat emon zeustan

onedaspen (hendizinoa) eztogu alpefekoa izan. Euskalegun onek

belafi-gozagafi soil-soilik izan balifzaklguz, utsa genduzan. Zerbait,

iraupentsu ta eíorkizunerako indargafi zerbait gura genduan

eta, usté dodanez, sorlu dogu. Baltzu bat, sociedade bat, ezagutuko

dogu Durangaldean oraindanik aufera. Astarloakoiak izango da

ballzu onetako gizon ta emakumeen bifizena. Bakoitzak urlean bost

peseta emon beiz. (Andik gora, badakizue, Ixoriak aidean legez

burua austeko afisku barik gora la gora igon leilekez gizonak.)

Baltzu onek mai bat bear dau: zuzenlzaileen maia. Bederatzi-amar

bal lagun izango dirá mai onetan yezafiko direanak: maipuruko

euskaltzain bat; maipuruko deduzkoak (presidentes de honor) alkaíea,

artziprestea ta jesuilen elxeko nagosia, edo nai batak zein besleak

izentauriko ordezkoak; maiko (vocales) onako yaun onetxek

izango dirá: Arginzoniz Antonio, Afoita-Jauregi Jesús, Azurmendi

Salustiano, Bengoa juan (Semea), Elgezabal Kosme ta Garay

Hermenegildo. Amafok, maipuruko la maiko, guztiok aintzat artu

dabe Euskaltzaindiaren asmo au.

Ona emen Baltzu onen egikuzunak: lenengoa, Astarloa il zan

urteufenean Bagilaren 2 a

" edo ufengo domekan, gaurkoa langoxe

bigira bat (velada bat) egin; bigafena, Astarloak egindako liburu

galduta dagozanak bilatu ta ediro; bata, berak Santa Anakoan ta

beste elizaren batzuetan egindako ifzaldi-piloa; bestea bere Plan

de lenguas, o sea Gramática vascongada en el dialecto vizcaíno,

Humboldt-ek orain eun ia ogei urte {bere idaztietan irakufi dodanez)

emenfxe Durangon irakufitako liburua. Gramatika au bere

egileak, il zanean, Juan Bautista Erraren eskuetan Madriden itxi

eban. Irugsfen egikizuna: Astarloaren irakaspen, onetarako egokienak,

euskeraraíu ta eskolumeen eskuetan ipini. Laugafena ta

andiena; elizgizona zalako, odoleko ondorengorik itxi ezin eban

ezkero, buruzko ondorengoren bat Durangalde onetan Baltzu onek

emoiea. Ona zeian. Baturiko diruaz eta, naikoa ezpada, Euskaltzaindi

ta Diputazino ta Uriko etxekoa lagun direala, bekario bat,

¡kasle, buru ta bioiz oneko mutil gazte, ernengoxe seme bat, nai

Madriden nai Parisen nai Berlinen nai beste uri andiren baten iru

bat urtean egon daiteala Izkelarigoa (Lingüística) ikasten; aren

ondotik besferen kat beste iru urtetan; eta izkelaririk naikoa sortu

daiteanean, Durangafak, pozik ikusiko zeukee zeuen efitar bat biolina

eskuan dabela munduaren egalak bere izenez ta bere efi onen

izenez betelen; eta biolinaren tokian, nai pianua dala, nai pintze-

!ak nai beste antze (arte) ta jakintzaren bat ikasi daike. ¡Gure

poza onelan eraturiko euskalariak gure ondoan ikusita! Aritz

zar batek, izkelan baleki, aldakisten bafiak ezker-eskuma bere

ondorengoizat sortzen ikusirik ¿pozen pozaz zer ezeteleuke esango?

Onelangoxea izango da euskaltzain zaron poza, izkelari

onek geure albo ia gerizapean erne, burutu ta loratzen ikusi daiguzanean.

Txikitan, beste edozein ume izan oi danez, neurekoia izan izango

naiz neu bere; baina, afezkero beintzat, eztinot onbidez (birtutez)

egiten dodanik, menduz eta izakeraz baino; auxe dot neure laneian

ariula daukadan izapidea: lan al dodan geien ta ondoen egin

la ni nabilen bidean besteren batek lan geiago ta edefagoak eginezkero,

biotzez ta benetan poztu. Zuen uri ikusgafi onetan efxe edefik

asko ikusi ditut; baina ez, uri andiagoetako batzuetan legez,

bealdean afesi anditzafak euren sorbaldetan irozo ta yaso oi dituen

gizon besalodi, zantsu, afizko gizakote cíclopes deritxenik. Goialdeán

etxe andi ofek edergafitzat aingerutxo mardo-mardo batzuk

agiri oi izaten ditue. Guk, gure aufetik besie euskaltzain izendunik

izan eztalako-edo, zerbait dirudigu. Durangaldeko ta beste alde

atzuetako izkelari burutsu bari ofek datozanean, arek izango dira

gure Etxe Euskaltzaindi onetako cíclopes benetakoak. Guk orduan

etxe-edergafi aingeru popoioteak irudi izango dogu; efa aren ondorik

beste argitsuago batzuk datozanean, zafok geroago ta gorago,

geroago fa popoloteago zerura iges egin daigula.

Durangon 8-IX-1921.

R. M. Azkue.

EDIRENGUA

Ofialdea

Irakurleari.—/?. M. A-k 5

Elorza Jaunaren ilzaldia 7

Zabala Aba ta euskereazko bere ]ñnak.~Eguskitzak . . 13

Eusko olerkitzaz. — Ormaetxeak 31

Eusko olerki neufitzaz.—Ormaetxeak. 45

Itzaldi bal.—Manterola'tar Gabirelek 55

Atzefiko euskalariez.—Lakonbek 77

Euskalefiko tregu-afiak.— T. Arantzadik 83

Eusko-initologia.—/. M. Barandiaranek 89

Euskerazko eskolak.—B "* r

Perderikak 107

Eleiz-itzaldia.—Eguskitzak • 121

Amaia.—/?. M. A-k . 1 2 9

LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik

LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik ... View more LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik

Delete template?

Save as template ?

LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik LENENGO EUSKALEGUNETAKO ITZALDIAK - Liburuklik