18.02.2013 Views

Khrist leh Satan kikal-a - Myanmar Union Conference

Khrist leh Satan kikal-a - Myanmar Union Conference

Khrist leh Satan kikal-a - Myanmar Union Conference

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

<strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> <strong>kikal</strong>-a<br />

KIDONA LIANPI<br />

The<br />

GREAT CONTROVERSY<br />

Between Christ and <strong>Satan</strong><br />

The Conflict of the Ages in<br />

the Christian Dispensation<br />

by<br />

ELLEN G. WHITE<br />

Printed in Tedim Chin<br />

2002


ii KIDONA LIANPI<br />

LUNGDAM KOHNA<br />

Hih laibu zolai-in a hong om nadingin a<br />

letkhia masa Pastor Ngul Khaw Pau, a<br />

puahpha Pastor Tun Khaw Nang; tha le<br />

ngaal, banah hunpia in Computer sunga ong<br />

guansak Lia Zen Khan Niing; a endik Pa Cin<br />

Sian Pau, Sia Gin Lam Cin, Sia Hang Khen<br />

Mang, Pastor Kai Khan Khual, Sia Tg. Khup<br />

Tawng, Sia Pum Khan Hau, Sia Sian Suan<br />

Pau, Sia Thang Lam Mung, Tg. Thang Khan<br />

Tuang; neihsa, a kipan Computer ong zang<br />

sak Tg. T.S. Muangpi, Nu Hau Vung, <strong>leh</strong><br />

Pasian a ittna hanga thungetna tawh a<br />

panpih khempeuhte tungah kam-a genzawh<br />

loh in lungdamna,laibu bawlpa in, hih pan in<br />

ka hong za sak hi.<br />

Pasian thutangna <strong>leh</strong> itna mikhempeuh in<br />

telmuh in Amah abelh na ding uh deihsakna<br />

tawh naki piakkhiatna uh in mitampi tungah<br />

gupkhiatna khuavaak asuak dingin Topa in<br />

athupha tampi tawh ong pom sak hen.<br />

Kham Khen Pau


THUPATNA iii<br />

THUPATNA<br />

Leitungah mawhna a hong lutma in Adam in amah a piangsakpa tawh<br />

maitang kimu in kiho zel uh hi. Mihing in thupalsat ahih man in<br />

Piangsakpa tawh a kizop na <strong>leh</strong> hamphatna lianpi teng a kitat hi. Ahih<br />

hangin leitung <strong>leh</strong> vantung akizop kik theih nading in tatkhiatna geelna<br />

tawh Pasian in lampi a honsak kik hi. Pasian in a Khasiangtho tawh<br />

asawltak te zang in mihingte tung ah a hong kilaakna tawh mihing a<br />

hong zong hi.<br />

“Khasiangtho sawlna tawh Pasian kiang pan in hong pai thute a<br />

gen khia uh hi” 2 Pet. 1:21. Mihing pian khit kum 2500 sung dong<br />

Pasian in a ki pulaak nadingin aki gelh thei laimal zang lo hi. Tua hun<br />

laite in Pasian thu pen a tu ata khang dong in kam tawh ki hilh, in a<br />

kivaikhak suk suk uh hi. Mose hun ciangin laimal ong neita uh hi. Pasian<br />

in tua laimal te zangin a na ki pulaak hi. Tua ciang in Khasiangtho’<br />

humuap Kilaakna laibu a hong om hi. Tua sung ah piancilna <strong>leh</strong> thukham<br />

bu 5 teng a gelh Mosi hun a kipan Lungdamna bu a gelh John khang<br />

dong, kum 1600 huam sung-a thute a om hi.<br />

A thu hong luankhiatna naak in Pasian ahih hangin mihing khut<br />

tawh a kigelh khia ahi hi. Tua ahih manin Laisiangtho sung a om laibute in,<br />

agelhpa pianzia zui in khat le khat akigelh zia aki lam dang ciat uh hi. Ahi<br />

zong in tua sung a ki pulaak thuman avekpi in “Pasian Khasiangtho lamlahna<br />

tawh a hong ki pia”(2Tim. 3:16), mihing kam in a kigelhkhia thute ahi uh<br />

hi. Ciangtan aneilo pa in a Khasiangtho tawh a sawltakte lungsim salhvaak<br />

in mangmuhna tawh ahi zongin, zan-a mang sung pan ahi zongin limciing<br />

ciaptehna <strong>leh</strong> ciaptehna malte a muhsak khit ciangin mihing zat kammal<br />

tawh bulh in a hong ki pulaak hi.


iv KIDONA LIANPI<br />

Thupiak sawmte ahih <strong>leh</strong> Pasian kammal teek in a genkhiat khit<br />

ciangin ama khut teek tawh agelhkhiat thumalte ahih man-in mihing<br />

phuah tawm ahi kei hi. Laisiangtho pen mihing zat kammal tawh aki<br />

gelh khia Pasian piak thuman thute ahi hi. Tua a ding in Pasian <strong>leh</strong><br />

mihing kikop in a semkhawm uh ahi hi. Pasian tapa <strong>leh</strong> mihing tapa ahi<br />

Khrish pianzia zong tua bang mah ahih hi. Khrish in thuman ahih zah<br />

mah in Laisiangtho zong thuman ahi hi. Ahangin, “ Thu in mihing hong<br />

suak in eite lak ah hong om hi.” John 1:14.<br />

Pianzia, nasep, <strong>leh</strong> lungsim navaak dan kibanglo mituam-tuam<br />

in hun tuam-tuam sunga a gelh uh ahih mah bangin, Lasisiangtho gelhna<br />

in a kizang kammalte <strong>leh</strong> athu luan zia tampi kilam dang ciat in thuzaipi<br />

a huam hi. A gelhte thu pulaak zia zong aki lam dang hi. Akibang thuman<br />

khat agelh dang khat in akician zaw in a gelh hi. Mihing tuam-tuam’<br />

gelh ahih zui in a laigelhna uh ah a gen bang mun tampi zong a om hi.<br />

Ahih hangin lungsim takpi tawh asim mi in, deih kaihna nusia peuh leuh,<br />

akizomto suak thuman guipi a tel muh zo ve ve ding uh hi.<br />

Mimal tuam tek in a pulak ahih mah bangin thuman zong pang<br />

tuam-tuam pan ki en thei hi. Lai-atpa in a lawm dangte sangin a hah<br />

gen zawk thukhat ciat a nei uh hi. Tua a hah gennop bel thu apulak uh<br />

ciangin, anuntakzia, a lungsim navaak zia <strong>leh</strong> a pulaak nop thu a ultun<br />

sak dan zui in a gelh khia uh hi. Khasiangtho in ama lungsim sungah a<br />

guan thu atelna zui in agelh khia uh a hih man in, avek pi in guikizom a<br />

suak ahi hi. Tua man in mihing sapna mun tuam-tuam tawh kituaki in<br />

akipulak thu ahih hang in mun khat ah ong ki tuah veve uh hi. A thuman<br />

pulak nading in mihing mah zang thei ahih manin Pasian a lungdam hi.<br />

A gen <strong>leh</strong> a gel ding uh thu telsak in a Khasiangtho tawh tua nasem<br />

ding in a tel mite a picing sak hi. Zobel sunga ki koih vantung vangiil<br />

ahi hi. Mihing kamal tawh ki pulaak ahih hangin Pasian teci panna thu<br />

ahi hi. A thuzong in a um mite adingin Pasian vangliatna <strong>leh</strong> hehpihna<br />

thuman muhkhiatna a hi hi.


THUPATNA v<br />

Mihingte hotkhiat nading in tel angai thumante Pasian kammal<br />

Laisiangtho sung pan a hong pia hi. Laisiangtho pen akhial ngeilo<br />

thuneihna dim thubul ahi hi. A hang in ”tua Laisiangtho a om khem<br />

peuh in Pasian Khasiangtho humuap na tawh ong kipia a hih manin<br />

Pasian mite in gamtat pha ah a kicing mi asuah nading in thuhilh ding,<br />

mawhna lak ding, dikna thu hilh ding in dik in a pha hi.” 2Tim. 3:16.<br />

Tua bang i cih ciangin, Pasian deihna a lak dinga ong kipia<br />

Laisiangtho ih telsiam nading in Khasiangtho lam lahna kisam nawnlo<br />

cihna ahi kei hi. Laisiangtho hilh thute tel in ih nuntak pih theih nading<br />

in Honpa in a Khasiangtho ong kam ciam zaw hi.<br />

Laisiangtho a humuap pen Khasiangtho ahih manin, Laisiangtho<br />

thu hilhna <strong>leh</strong> Khasingtho a ki tukalh ngei lo ding ahi hi.<br />

Laisiangtho tawh ki eelpuak ding <strong>leh</strong> a neu-seek ding in Pasian<br />

in a Khasiangtho pia ngei lo hi. Ahi hangin thuhilhna <strong>leh</strong> nuntak zia<br />

khempeuh sittel nading in Pasian kammal aki pia ahi cin in Laisiangtho<br />

in a gen zaw hi. Nungzuipi John in “ka it lawmte aw, kha khempeuh um<br />

kei un, tua kha in Pasian tawh kipawl hiam ci-in kan tel un. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong> leitung ah kamsang kineih khem tampi hong om khin ta<br />

hi.”(1 John 4:1) ci hi. Isaiah pulaakna ah, “thukham thu <strong>leh</strong> teci panna<br />

tawh aki tuak kei <strong>leh</strong>, amau sungah khua vaak nai lo ahih man ahi hi.”<br />

Isaiah 8:20(KJV) ci hi.<br />

Laisiangtho lam lahna kisam nawn lo hi ci in khua muta akisa a<br />

khial mihon khat te hang in Khasiangtho a ki maimial suah hi. Tua mite<br />

in amau lungsim-a suak peuh-peuh Pasian hopihna aw in a seh pah pah<br />

uh hi. Tua in a ki makaih sak uh hangin, tua khaa in Pasian Kha Siangtho<br />

ahi kei hi.<br />

Laisiangtho nusia in tua khaa aki makaih sak uh ciang in buaina,<br />

khemna , <strong>leh</strong> kisiatna sung ah a tung zawsop uh hi. Gitlohna a behlap<br />

zong a suak uh hi.


vi KIDONA LIANPI<br />

Pawlpi ading in Khasiangtho nasepna thupi lua ahih manin, <strong>Satan</strong><br />

in thu motphut lampialna zang in Pasian mite a thahat sak ding a<br />

Pasian piak Khasiangtho a awlmawh lo sak ding in a han ciam hi.<br />

Lungdamna thu kizeek hun sung teng in, Laisiangtho tawh kituak<br />

in a Khasiangtho in nasep zom suak lai ding hi. Thukhun Lui le thak a<br />

om khit nangawn in mimal lungsim teltheih ding in Pasian in, Laisiangtho<br />

bu sunga te ban ah, lam tampi zang in a ki pulaak hi.<br />

Khasiangtho tung tawn in patau hilhna, mawh kawkna, lam lahna,<br />

<strong>leh</strong> thuhilhna te mite tung ah ki bang ci piak cih thu Laisiangtho in ong<br />

musak hi. Hun tuam tek a om laibu a at kamsangte <strong>leh</strong> a atlo kamsangte<br />

thu zong a hong thei sak hi. Laisiangtho a bu in a ki kaihkhop khit ciang<br />

nangawn in mite lungsim hon sak in, hilhkholhna <strong>leh</strong> hehnepna pia in<br />

Pasian mite adingin Khasiangtho in na sem niloh lai hi.<br />

Jesu in a nungzuipite tungah “Pa in keima tang in a hong sawl<br />

ding Huhpa Khasiangtho a ong tun ciang in note tungah thu khempeuh<br />

hong hilh dinga, note tung ah ka hong gen thu khempeuh zong hong<br />

phawk sak kik ding hi...a hong tung ding thute a hong gen ding hi.”<br />

John 14:26 a ci hi.<br />

Nungzuipite hun a kipan in a khang khang a ding in Khasiangtho<br />

kamciam a om thu Laisiangtho in ong lak hi. “Leitung bei dong in note<br />

tawh kong om khawm ding hi” (Matt 28:20.) ci in honpa in anungzuite<br />

a khamuang sak hi. Pawlpi sung Khasiangtho nasep zia ding Paul in<br />

zong a gen na ah, “Pasian mikhempeuh in Khrish ading in na sem in<br />

Khrish pumpi a khansak theih nading deih na ahi hi. Tua hi <strong>leh</strong> Pasian<br />

Tapa theihna <strong>leh</strong>, thu upna ah kithukhat in, eite a khangcing suak in<br />

Khrish cingtakna ciang i ban to ding hi” ci hi. (Eph 4:12, 13).<br />

Ephesus-a thu umte ading a thunget sak na ah zong “Topa Jesu<br />

Khrish’ Pasian ahi, aminthang Pa Pasian in note tung ah Khasiangtho<br />

hong pia in, tua Khasiangtho in note tungah pilna hong pia in, note in


THUPATNA vii<br />

Pasian na theih nading un note tung ah Pasian hong ki latsaknading in<br />

thu kong na nget sak niloh hi” ci hi (Eph. 1:17-19). Pasian Khasiangtho<br />

in Ephesus pawlpite lungsim honsak in Pasian kammal thu thukte a<br />

theih nadingin thu a nget sak hi.<br />

Pentekoh pawi ni Khasiangtho a ki buak khit ciang in mawhna<br />

kisik in Khrish min tawh a ki tuiphum ding in Peter in mipite a han<br />

thawtna ah zong ”tua hi <strong>leh</strong> Pasian piak khong Khasinagtho na ngah<br />

ding uh hi. .Pasian in ama kamciam na pen note tung <strong>leh</strong> na suan na<br />

khakte uh tung <strong>leh</strong> gamlapi-a om mi khempeuh, i Topa in a sap mi<br />

khempeuh tung ah hong bawl a hi hi.” Sawl. 2:38-39. ci hi.<br />

Pasian nilianpi tawh kizom in Khasiangtho kibuak nading kam<br />

ciam zong kamsang Joel tungah Topa in a pia hi. Joel 2:28. Pentikoh ni<br />

in tua kamciam pawlkhat tang tung a, lungdamthu tangko nasep mahial<br />

nadinga a kamciam Khasiango in tamzaw kan ding hi.<br />

Hun bei kuan ciangin sia le pha kido na zong ngong suah in suk<br />

sem sem ding hi. A khang-khangin Khrish Pawlpi tungah <strong>Satan</strong> a heh<br />

mah mah hi. Tua <strong>Satan</strong>’ vangliatna nan zawh nading tha a guan ding in<br />

Pasian in amite tung ah Khasiantho a pia hi. Khrish sawltakte in lundamna<br />

thu leitung ah tangko in akhang kik ading in mualsuang a phuh uh ciangin<br />

Khasiangtho lungvaak sakna anasia zaw in a ki pia hi. Pawlpi in a suahtak<br />

hun ding a naih ciangin <strong>Satan</strong> in zong vangliatna lianpi tawh na a sem<br />

hi. “A mah in ama hun tom lam theih ahih manin lungso na tawh<br />

(Mang12:12 ZIV) a hong tuak suk hi. “ Lim <strong>leh</strong> na lamdang lian pi pi<br />

lak in na asem hi. (2 Tet. 2:9). Pasian vantung mi lak ah a sangbel ngei<br />

tua khemsiampa in kum 6000 sung khemna <strong>leh</strong> suksiatna vive tawh na<br />

a sem hi. Khangsawtpi sung tua bang na sepna in a zat suksiat siamna<br />

<strong>leh</strong> khemsiamna zangh-a a thasanna teng gawm in a nunung bel in<br />

Pasian mite do nading in ahong zang ding hi. Mawhna <strong>leh</strong> satonna omloa<br />

mite in Topa a dawn theih nading un tua hunsia kawmkaal mah ah,<br />

Khrish nungzuite in thuman a tangko ding uh hi. Tua hun ciang in Pawlpi


viii KIDONA LIANPI<br />

in nungzuipite’ hun a zah mah in Khasiangtho hehpihna <strong>leh</strong> vangliatna<br />

a kisam ding uh hi.<br />

Khasiangtho lung vaak sakna tawh hih lai a gel mi in sawt veipi<br />

a kido niloh sia le pha kidona a mit tang tawh a mu hi. Thukham palsat<br />

masapa, mawhna phuangpa, <strong>leh</strong> gilo mangpa ahi <strong>Satan</strong> le Nunna kumpi<br />

<strong>leh</strong> hotkhiatna mangpa ahi Khrish kikaal a khangtawn ki dona ong ki<br />

lak zel hi.<br />

<strong>Satan</strong> in Khrish <strong>leh</strong> anungzuite a gaal bawl hi. A khang-khang in<br />

mite akhemna bulpi ding in, Piangsakpa tang in piansak nate pahtawi in<br />

abia sak hi. Pasian thukhun huatna lungsim, <strong>leh</strong> thumanlopi thuman<br />

banga lahna pen khemna in a zangh hi. Pasian <strong>leh</strong> Piangsakpa zia huat<br />

nading in itna Pasian kimlai, a lipkhap huai <strong>leh</strong> akihtak huai lim in a<br />

mukhial sak hi. Pasian thukham ahepkhiat sak nop manin, mihingte ading<br />

in kisam nawnlo hi a ci hi. Tua thu teng a <strong>leh</strong>do ngam pe-peuh bawlsiat<br />

ding in a khang-khang in a sulzuih pah hi. Tua tangthute pen tanglai<br />

Tuulpi le pupite tangthu, kamsangte thu, nungzuipite thu, <strong>leh</strong> ngawngtan<br />

thuak puahpha makaite tangthute sung pan in ki sulzuih kik thei hi.<br />

Kidona lianpi a hial nadingin azatngei thubul, lungsim, <strong>leh</strong> dozia<br />

teng mah Saan in hong zang kik ding hi. Leitung in a muhkhak ngeiloh<br />

zah in huaisia mah mah ding cih simloh azat ngeisa te mah a zang kik<br />

ding ahi hi. A khem zia thuk zaw dinga, ado zia ngongtat zaw ding hi.<br />

Telsate nangawn a khem zawh <strong>leh</strong> a khem ding hi. Maku 13:22.<br />

Khasiangtho in ka lungsim ong hon ciang in Pasian thubu sunga<br />

om, abeisa <strong>leh</strong> mailam ading, thumante a hong mu sak hi. A hong tung<br />

baih ding kidona lianpi ah khua vaak ih ngah nading in a beisa hun <strong>leh</strong><br />

mailam hun a ding kidona tangthute midangte zong ahilh sawn, gen<br />

sawn ding in hong sawl hi.<br />

Tua thuguite aki muh theih nading in, <strong>Satan</strong> a sinso sak Pawlpi’<br />

tangthu sunga thupiang kician mah mah teng ka teelkhia hi. Tua sungah


THUPATNA ix<br />

leitung zui pawlpi <strong>leh</strong> “sih dong in nuntakna nangawn pammaih asalo”<br />

teci pangte’ thu ong dawk ding hi.<br />

Tuate tung tawn in a hong tung ding kidona om zia ding zong ih<br />

seh thei pah ding hi. Topa ong pai ciangin mawh kawk banglo in ih om<br />

theih nading in, i pelh ding <strong>leh</strong> ih delh ding thute Khasiangtho lungvaak<br />

sak na tawh Pasian thubu sung pan ih mu thei ding hi.<br />

Hun beisa a puahphatna a pungsak thupiang te pen Protestant<br />

te thamlo in leitung bup in a theih <strong>leh</strong> apom thute vive ahi hi. Hih laibu<br />

in a gennop thute a kawkkhia ding bek in tua thangthute tom sak in ka<br />

hong lak hi. A tangthute tomkaih <strong>leh</strong> tham zul in kila napi koi mun pan<br />

kila cih kipulaak lo hi. Ahangin tua tangthute thuman hi a, mikhempeuh<br />

in apomsa hi lel ngawn ahih man ahi hi. Eikhang in zong hih bang mah<br />

in laibute ki zang zel lel hi.<br />

Hih bu in thu thak zonkhiat nading le behlap na ding ngimna ahi<br />

kei hi. Kidona sate tel muh zawk manin, hong tung ding kidona a thupi<br />

zia ih seh thei nading ngimna bek ahi hi. Tua in i lampi ong vaak sak<br />

dinga, sih dongin Pasian kammal <strong>leh</strong> Jesu tecipanna i kepcing theih<br />

nading a hi hi.<br />

Hih laibu a simna hang in <strong>Satan</strong> gitlohna, akhemsiamna, azat<br />

gaal van teng ong thei sak ding hi. Mawhna ki bangci sian-suah in, tua<br />

tawh kisai kinialna lianpi ki koi ci ven sak cih ahi zongin, tua tung tawn<br />

in Pasian thumanna, itna <strong>leh</strong> vangliatnate zong ong musak ding hi. Pasian<br />

in a piansak nate tawh akikheel ngeilo a thukham siangtho dopphah in<br />

a kizop zia uh <strong>leh</strong> tua thukham siangtho huzap alutna mite’ lungsim ah<br />

khuamial ukna veng in, khuavaak tate asuah nading <strong>leh</strong>, eite hong it a,<br />

a pumpi hong pia pa akipahtawi nadingin thu ka ngen hi.<br />

E.G.W.


x KIDONA LIANPI<br />

A SUNGA OM THUTE<br />

Kidona Lianpi.................................................................................... i<br />

Lungdam Kohna................................................................................ ii<br />

Thupatna ........................................................................................... iii<br />

A sunga om Thute............................................................................. x<br />

1. Jerusalem Kisiatna .................................................................. 1<br />

2. Kum Zakhawk Masa Lai-a Bawlsiatna ................................... 22<br />

3. Khimzin Laitual Len Hun: Lampialna ..................................... 32<br />

4. Waldenses Te .......................................................................... 45<br />

5. John Wycliffe .......................................................................... 63<br />

6 Huss <strong>leh</strong> Jerome...................................................................... 81<br />

7. Rome <strong>leh</strong> Luther Kikhenkhiatna ............................................. 106<br />

8. Luther - Kikhoppi Mai ah ....................................................... 132<br />

9. Swiss - Puahphapa .................................................................. 160<br />

10. Germany Gam Ah Puahphatna In Mai Nawt .......................... 175<br />

11. Kumpite in Nial ...................................................................... 188<br />

12. French Puahpha pa ................................................................. 203<br />

13. Netherlands <strong>leh</strong> Scandinavia ................................................... 232<br />

14. A Nununglam English Puahphate ........................................... 241<br />

15. French Tualgal <strong>leh</strong> Laisiangtho ............................................... 262<br />

16. Biakna Suahtakna Zonga Zinkhia Papite ................................ 286<br />

17. Khuavaak Ding Tangkote ....................................................... 297<br />

18. America-a Puahphapa Khat .................................................... 316


A SUNGA OM THUTE xi<br />

19. Khuamial Pailet-a Tang Khuavak ........................................... 341<br />

20. Biakna Khanlawhna Lianpi ..................................................... 353<br />

21. Patau Kona Kinolh ................................................................. 373<br />

22. Hilhkholhnate Tungta ............................................................. 390<br />

23. Biak-buk I Cih Bang Hiam ..................................................... 408<br />

24. A Siangtho laka Siangtho Bel Mun ah.................................... 423<br />

25. A Kikheel Thei lo Pasian Thukham ........................................ 433<br />

26. Puahphatna Nasep Maban Khat.............................................. 452<br />

27. Tu Hun Kiphuahphatnate........................................................ 463<br />

28. Dawpkholh Thukhenna........................................................... 483<br />

29. Thusia Kipatkhiatna Bul ......................................................... 497<br />

30. Mihing <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> Kikal-a Ki-elna............................................ 510<br />

31. Kha Gilote’ Sawltakte ............................................................ 517<br />

32. <strong>Satan</strong>’ Thaangkamte ............................................................... 524<br />

33. A Masa Bel Kheemna Lianpi .................................................. 538<br />

34. Sikha Thu Upna ...................................................................... 559<br />

35. Biakna Lam Suahtakna Kiam ................................................. 572<br />

36. Hong Tung Ding Alauhuai Kidonalian ................................... 593<br />

37. Laisiangtho Kidalna Lum........................................................ 605<br />

38. Patau Kona Nunung ............................................................... 616<br />

39. Buaina Hun ............................................................................. 626<br />

40. Pasian Mite Kihonkhia ta ........................................................ 650<br />

41. Leitung Hawmsuahna ............................................................. 668<br />

42. Gal Veng Ta ............................................................................ 678<br />

Kammal Hilh Cianna ......................................................................... 697


1<br />

Jerusalem Kisiatna<br />

NANG in tui lai taka nopsakna tawh kipawl nate thei lecin nang<br />

ading a pha ding hi. Tu-in ahih <strong>leh</strong>, na mittang pan a kiseel hi.<br />

Bang hang hiam na cih <strong>leh</strong>, na galte in na kimkotah kan bawlin hong<br />

uumcip a, mun khempeuh pan hong khakcip ding uh hi. Nang a kipan<br />

na sunga a om na tate leitungah a kipuksak ding ni a hong tung ding a;<br />

na sung a suang khat tungah kiciang suang khat beek a omsak kei ding<br />

hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, Pasian hong hawhna hun na thei kei hi.”Luka<br />

19: 41-44.<br />

Olive mual dawn pan Jesu in Jerusalem khua ensuk hi. Hoih-in<br />

daai hithiat hi. Tua hun pen Paisan Pawi laitak hia, mun tuamtuam pan-in<br />

Jakob’ suante-in tua pawisiim dingin hong ki kaih khop laitak uh ahi hi.<br />

Huan sungte, losel tawh akituam khualzinte’ buknote kilamna, mual pawnte<br />

lak panin a cialcial-a ki bawl mualneute, athupi kumpi innte, <strong>leh</strong> Israelte<br />

khuapi kulhpi te hong dawkkhia hi. Zion tanu-in ki saktheihnatawh,<br />

“Kumpinu ka hi hi, dahna ka thuak kei ding hi. It huai-a, hun paisa<br />

khempeuhah vantung’ deihsakna tawh amah kiphatna la: ‘Kumpi’ lianpa<br />

khuapi, leilu lam-a om ama maul siangtho Zion Mual in leitung khempeuh’<br />

lungdamna ahi hi,” aci hi. Late 48:2. Biakinnpi alianpi in kimu hi. A


2 KIDONA LIANPI<br />

tumkuan nizangin a kham kongpi <strong>leh</strong> akawm suangte taan a, a biak inn<br />

khum <strong>leh</strong> tausang lengin ate dialdial hi. Jews minamte ki-saktheihpih “Meel<br />

hoih kicing” (18) biakinn ahi hi. Israel’ suan <strong>leh</strong> khakte in pahtawi loin a<br />

omthei diam! Jesu in thudang khat na lunggulh zaw hi. “Khuapi hong nai<br />

ciangin khuapi en-in Jesu a kap hi.” Lk. 19:41. Zawhna <strong>leh</strong> kipakna tawh<br />

ahong lut sung mahin, nisuh hiangte tawi-a, Hawsanna cihna aw in mualte<br />

thawn a, mi tul tampi in Amah Kumpipa ci-a, a uapna apiak hunsung mahin<br />

Honpa pen dahna lianpi-in atuam hi. Jesu, Pasian Tapa, Israelte adinga ki<br />

khaam Topa, sihna zo-a hansunga ki khumcipte akaitho Topa-in khitui<br />

luangin, a dahna lian mahmah ahih man-in, anan zawhlo khuisatna hong<br />

thuak hi.<br />

Amasuan theilua ahih hangin Ama adingin akhitui luanglo hi.<br />

Gethsemane huan-a lunggimna lianpi hong manawh hi. Kum zatampi<br />

meihal biakna adinga akikai gante alutna Tuu kongte ki mu thei hi. Tua<br />

kong vang mah ah Amah zong “A go dingte mai-a a ki paipih tuuno a<br />

hi hi” cih thu a hong tung ding hi ta hi. Kalvary mual singlamteh omna<br />

mun zong gamla lo hi. Khuamialpi in atuamna tua lampi ah mawhna<br />

adingin ki pia-a a pai ding hi ta hi. Ama aituam thuak natna hanga a<br />

dah hi lo hi. Jerusalem a, mi tul tampite thupha pia in ahonkhia dinga<br />

ahong paina mite-in saanglo, kisik nuamlo, atheihtheih lohna hangin a<br />

kap ahi zaw hi.<br />

Kumtulval sung Pasianin teeltuamte tungah a piak thupha, kep<br />

tuamna angah amite omzia Jesu-in telmuh hi. Pasian Tapa akigawhna<br />

ding lim alak kamciam tapa Isaac in nial selo-in gangawhna tau a zuatna<br />

mun Moriah mual zong mu hi. Tua lai-ah thuciamna thupha <strong>leh</strong> Messiah<br />

piak ding kamciam pen a muan huai thu-um Abraham tungah kikipsak<br />

hi. Pian 22:9, 16-18. Ornan buhphual a biakna meikhu-in vantung<br />

dong kahto-a asusia ding vantung mite’ namsau a heii khiat sak hi (1<br />

Khangsimna 21) Tua in mawhneite adinga Jesu kipiak khiatna <strong>leh</strong> Palai<br />

(19) sepna lim a hi hi. Leitung buppi mai ah Jerusalem pen Pasian in<br />

pah tawi hi. Topa in “Zion a teel hi”. “Amah in Ama teen nading in a


JERUSALEM KISIATNA 3<br />

deih hi.” Late 132:13. Tua mun ah khangtampi sung kamsaangte in<br />

thupuakte na hilh uh hi. Siampite in anamtui haalte uh veii-a, mite<br />

biakpiak thungetna <strong>leh</strong> namtui meikhu Pasian mai-a a kahtohna mun<br />

zong ahi hi. Tua mun pen Pasian Tuuno lim ala nisial-a tuuno sisan<br />

tawh a kithoihna mun ahi hi. Jehovah Pasian-in Hehpihna Tokhom tungah<br />

meilom tawh amite aom pihna mun zong ahi hi. Tua munah vantung<br />

<strong>leh</strong> leitung kizopna kahlei kiphut hi. Johan 1:51; Piancial 28:12. Pasian<br />

vantungmite asuktuah akahtohna tua kahlei-in a Siangthopen mun tun<br />

nadingin mite ading lampi ahi hi. Pasian’ thuciamah Israelte namuanhuai<br />

uh hi<strong>leh</strong> Jerusalem in teeltuamza taan ngeilo ding uh hi. Jer. 17:21-25.<br />

Teeltuam mite nung tolhin lang pang uh hi. Vantung’ khualna nial uh a,<br />

angahuh hunphate lopthop bawl-in a zawntat uh hi.<br />

Israelte-in “Pasian sawltakte simmawh-in, a thupiakte neubawl<br />

uh a, a kamsaangte a nial uh hi 2 Khangsim 36:16, 15. Topa in “a migi<br />

<strong>leh</strong> a lungduai, a thusiam <strong>leh</strong> a thumaan”na amite tungah nalak lai veve<br />

hi. Paikhiat 34:6. Nial den napi-uh na khual den hi. Pate in tate hehpiha<br />

a kepna uh sangin Pasian in “A kamtaaite samin apai sakna tawh a<br />

khualna na lian zaw hi. Pasianin amite <strong>leh</strong> a tenna khuapite it hi. Lampi<br />

hilh-in, zolin, taai zel napi manglo uh hi. Vantung pan piakkhong lian<br />

penpen <strong>leh</strong> a hoihpenin Tapa ahi hi.<br />

Pasian’ Tapa tekmah a kisik nuamlo khuapi azol dingin ki paisak<br />

hi. <strong>Khrist</strong>in Israelte Izipt panin lenggui hiang limci laak bangin na ci-lak<br />

a (Late 80:8), Ama khut mah tawh lawkite hawlkhiat sakin “leihoih<br />

mualno tungah” a suan hi. (20) A kiimah daai kai-in a vil hi. A hah<br />

akem dingin Anasemte a sawl hi. “Ka leeng huan ading bang ka bawl<br />

beh thei lai diam? Ka hih ding a kisam lai bang om hiam?” ci hi. Isa.<br />

5:1-4. “Leenggah hoih gah ding” lam-en napi “gam leenggah hong gah<br />

a,” gah phat theiha, ataksuak theihlai khak <strong>leh</strong> cih lam-etna tawh Amah<br />

mah a hong pai hi. A leeng phungte phung vuh a, a hiang keute hah<br />

siang-in, Ama suansa leengphung puah ding gim thei lo hi.


4 KIDONA LIANPI<br />

Kum thum sung Ama mite lakah minthanna khuavaak tawh hong<br />

teng hi. Amahin “A paina khempeuhah thupha bawl-a, dawi bawlsiatte a<br />

dam sak hi,” Sawltak 8:38. Lungsim kitamte khui a, a ki-heencipte phelkhiaa,<br />

mittawte a mituh vaaksak-in, khebaaite lampai sak-a, bengngongte khua<br />

zasak-in, a phaakte siangthosak-a, misite hingkiksak-in mizawngte<br />

hotkhiatna thu a hilh hi. Lk. 4:18; Matt. 11:5. A migitna aw tawh<br />

mikhempeuh a kibangin sama, “Vangik pua-a a gim mite aw, ka kiangah<br />

hongpai ta-un, tawldamna ka hong pia ding hi,” ci hi. Matt. 11:28.<br />

A thupha bawlte gitlohna tawh thuk uha, Ama itnate muhdahna<br />

tawh a thuhkik uh hangin, (Late 109:5) Amahin agitngei-in amigi hi.<br />

Hehpihna angente peuh mah nolh ngeilo hi. Nisimin, inn neilo, zahpihna<br />

<strong>leh</strong> thusimlohna tawh aki bawl hangin milunggimte hehnem-in, a<br />

taangsamte huh-a, nuntakna letsong a saan’ theih nading-un bawlsak<br />

den hi. Thumang nuamlo mite-in Athusiamna a nolh ciangin genzawhloh<br />

itna <strong>leh</strong> hehpihna tawh a thukkik zel hi. Ahih hangin Israelte-in tua a<br />

Lawmhoihpenuh <strong>leh</strong> Huhpa kiang panin a ki heiikhia uh hi. Ama<br />

thusiamnateng simmawhin Ama makaihnateng nuihsan uha, A thu<br />

kuppihnate a zahpih uh hi. Amau adingin lam-etna <strong>leh</strong> mawhmaisakna<br />

hunphate bei hanhan a, Pasian hehna haai zong hongdim dektak ta hi.<br />

Khang tampi dung zui-a lampialna <strong>leh</strong> langpan’na meiilomte hong ziing<br />

semsem a, tu-in lungkhamna meeivom lompi-in mawhbawlte a khuhcip<br />

ding hita hi. Agimthuakna panin a huukhia thei PA awlmawhlo uh a,<br />

tawng gawp-in nolh uh a, singlamtehah a khai ding a hi ta uh hi. Kalvary<br />

singkhuam (21) tungah <strong>Khrist</strong> a khai uh ciangin Pasian’ thupha<br />

piaktuam, teeltuam minam hihna pen Israelte tungpanin a kilakhia ding<br />

hita hi. Leitunga sum khempeuh sangin khakhat bek amai man’ na in<br />

ciangtan neilo supna hi zaw a, <strong>Khrist</strong>in Jerusalem khua buppi-ii<br />

thuakding gimna mukhola, khatvei lai-a a khuabup, a minambup-a Pasian<br />

teeltuam Ama sumkhuk ahi ngei pen, en-in na a sa mah mah hi.<br />

Kamsaangte zong Israelte’ lampialna <strong>leh</strong> mawhna hanga a<br />

thuakuh gimnate, aguak suaknate hangin a kap uh hi. Jeremiah in, “Topa’


JERUSALEM KISIATNA 5<br />

tuu honte kiman-a, a ki thatte adingin ka mit in khitui tuikhuk suak <strong>leh</strong><br />

a sun a zan-in kapin ka tam lo nuam hi,” na ci hi. Jer. 9:1; 13:17. Tua<br />

hia, kum khat hilo a khang paisuak amusuakpa in bangzah in lunggim<br />

ding hiam? Amah in sawtveipi Jehovah’ teen’na mun ahi khuapi susia<br />

ding namsau a lek vantung mi a mu hi. Olive tangdung pan-in a sawtloin<br />

Titus <strong>leh</strong> a galkapte-in a luahding munte khawng a en hi. Siangthomun<br />

<strong>leh</strong> a bikhalaap khawng a galmuh hi. Galte-in kiimuum-a daaipua pana<br />

a vilna munding khawngte khitui mualtuangsa-in a en hi. Galkapte<br />

gualzawhna tawh asikcipna husa a za hi. A ki-uum cip khuapi sungah<br />

nupite <strong>leh</strong> naupangte gilkial anduh-a kahna aw a za hi. A<br />

innhoihpipiteuh, a kumpi innte, a tausaangteuh mei in kaangtum-a,<br />

meikhu <strong>leh</strong> meivu asuak mukhol hi.<br />

A khangkhangin ensuk a, Thuciam nei minamte-in mi’gam, mi’lei<br />

tengah “tui gei sehnel tunga teembaw kisia bangin” aom a mu hi. A<br />

mite tunga kibuak ding thuaksiatna mu a, hehna tawh thu a khen ciangin<br />

amaute beeltawdat bang hi ding cih a thei hi. Tua manin Sianmanglungduai<br />

in itnalian <strong>leh</strong> dahpih kammal tawh “Oh, Jerusalem, Jerusalem,<br />

nangmahin kamsangte na that a, a hong kisawlte suang tawh na<br />

deeng a, akpi in a note a kha nuai-a a kaihkhop bangin tamveipi kong<br />

huai hangin nang na ut kei hi”, (22) Matt. 23:37, na ci hi. “Oh, minam<br />

dang khempeuh sangin a ki deihsak zaw minam aw, na tunga hong tung<br />

ding thu <strong>leh</strong> nang’ ading ahi nopsak tawntungnate thei hi le teh hoih<br />

mah ding hi ven! Thuman nasem vantung mite kho niloh dinga, na ki<br />

sikkik nadingin hong sam ngitnget napi ing, na mangkei hi. Sawltakte,<br />

kamsaangte bek hong sawl hilo inga, Israelte Misiangthopa, note Honpa<br />

nangawn kong sawl hi a, nang mah in na nial a, na nolh khin zo hi.<br />

Kisiatna na thuak <strong>leh</strong> nangma teel a hi hi. Notein nuntakna nangahtheih<br />

nadingun Ka kiangah nong painuam kei uh hi.” Johan 5:40.<br />

Jesuin Jerusalem a et ciangin thu-umlo, lungkhauh-a, a <strong>leh</strong>pan<br />

leitungbup limciing <strong>leh</strong> Pasian thuk kik thukhenna manlaanga a tun’<br />

nadingin a bawl bang bek in a mu hi. A puk minamte thuaksiatnate in


6 KIDONA LIANPI<br />

amah dah sak lua ahih man-in, dahna tawh atam lo khia khia sak hi.<br />

Mihingte’ gentheihnate, khituite <strong>leh</strong> sisante ki ciaptehna laibu mu a, A<br />

lungtangah leitungte thuaksiatna gentheihnate khasiatlua-in, suakta thei<br />

le-uh deihsak mahmah hi. Ahih hangin tua gimnate A khut tawh a daal<br />

sak ding deih-a a ngen tawm hi. Hih mite suahtakna apiaktheih nadingin<br />

sihna nangawn hong thuak hi. Ahih hangin nuntakna angah nuam mi<br />

tawm bek a hong pai uh hi.<br />

Vantung vanglianpa a khitui luang hi. Mong neilo Pasian Tapa,<br />

lunggim in kuun hi. Vantung khempeuh dip kua hi. Omzia khempeuh<br />

mawhna in vukcipta a, Pasian thukhamte palsatna pan hotkhiat kik<br />

nadingin mong neilo vangliatna nangawn in haksa sa hi. Jesu in hunbei<br />

hun dong en suk a, Jerusalem ki siat lai-a khemnate bang vive mah<br />

leitung in thuak suk suk ding cih a mu hi. Judahmite’ mawhna lianin,<br />

<strong>Khrist</strong> a nialna uh hi a, leitung bup <strong>Khrist</strong>iante mawhna lian penin<br />

Pasianin van le lei-a ukna thukhun a nial nopna uh ahi hi. Jehovah’<br />

thukham pen ki-simmawh dinga, kinuaisiah ding hi. Mawhna tawh<br />

kidiah, <strong>Satan</strong>’ sila a (23) suak, nihvei sihna khuk sungah a kia ding<br />

mimaktampi-in thumaan awlmawh loin amau khangin thukhenna<br />

thuakciat ding uh hi. Ngawngkhauhin kimuhmawh bawl uh hi.<br />

Paisan pawikhaam-ma ninih lai-in, Judah makaite kawkgawp-a<br />

Biakinn pan hong paikhiat khit ciangin, A nungzuite tawh Olive mual<br />

lopa eng dildial tungah hong pai-in khuapi hong galet uh hi. Khuapi<br />

kulhte, a tausaangte, <strong>leh</strong> a kumpi innte a hong en pha kik hi. Biak<br />

innpi’meel hoihna tee ziahzuahte meellawm takin a thupi sianthona lukhu<br />

tua mual siangtho a ki khusak bangin a mu hi.<br />

Tu-ma kum tulkhat lai-in laphuakpa-in Pasianin Israelte<br />

deihsakin, Ama teen’na biakinnpi a pahtawina hih bangin a na phuah hi:<br />

“Salem khua sungah Ama Biak innpi om a, Ama teen’ na in Zion a hi<br />

hi.” Late 76:2, na ci hi. “Amah in Judah minam teel a, Zion mual a it<br />

hi. Ama Biakinn pen Kumpi inn bangin a lam hi,” Late 78:68, 69 ci hi.


JERUSALEM KISIATNA 7<br />

Biakinn masa in Israelte picin’ pen hun a aki lam ahi hi. David in biakinn<br />

lam nadingin na tampite na kai khawm hi. A lamdan ding pen Pasian<br />

geel ahi hi. 1 Khangtang 28:12, 19. Israel kumpi laka a pil pen Solomon<br />

in innpi azawhsiang dong lam hi. Leitung bup-a inn kilam ngei khempeuh<br />

lakah athupi pen hi. Ahih hangin Topa in kamsaangpa Haggai tungah<br />

akilam nu nung Biakinn tawh kisai-in, “Biakinn thakin a lui sangin hoih<br />

zaw thupi zaw ding hi.” “Mi namkimte ka lok dinga, minam<br />

khempeuhte’ Lungulhpa hong tung ding hi. Hih inn pen minthanna<br />

tawh kadim ding hi, mipite Topa in ci hi.” Haggai 2:9,7.<br />

Nebukadnezzarin Biakinnpi a suksiat khit, <strong>Khrist</strong> hong pianma<br />

kum 500 lai-in kum 70 saltaanna pan ahong ciahkikte-in nuntak kai<br />

nawnlo agamuh hong zuankikin alam uh ahi hi. Solomon’ lam Biakinnpi<br />

a thupina a mu piteek puteekte-in akilamthak amuh uh ciangin a masa<br />

sangin ginalozaw ahih manin akap uh hi. Mite lungsim puakzia<br />

kamsangpa-in a genna ah,””Ni danga biakinn a hoihdan a ciamteh theilai<br />

na om uh hiam? Tu-a pen bang ci nasa uh hiam?” ci-in dong hi, Haggai<br />

2:3; Ezra 3:12. Tua ciangin a nunung Inn’ minthanna in a masa’ (24)<br />

aa sangin thupi zaw pek ding a hihna kamciam kipia hi.<br />

Ahih hangin mite muhna panin, a nunung biakinn agolna,<br />

athupina, Pasian’ ompihnate in amasa baan lo hi. A aapna ah zong<br />

Vangliatna in meiilom banga a uapna zong omlo-a, vantung’ vangliatna<br />

in aompihna kilanglo hi. A biakpiakna akaangtum dingin vantung panin<br />

zong meikuang hong kia suklo hi. Siangthobel mun-a vantungmite zong<br />

Shekinah meiipaak in tuamlo a, Thukham kuang, Hehpihna Tokhom<br />

<strong>leh</strong> tetci pan’na suang peekte zong om lo hi. Siampipa’ phuisam laitakin<br />

Jehovah’ lungkimna apulaak dingin van awging zong kiza lo hi.<br />

Pasianin Haggai tungtawn-a a piak kamciamte kumzatampi sung<br />

amawkna takpi asuak hi. Kamsangpa gente theitellopi-in kihaibawl<br />

theilai uh hi. A kilamkik Biakinnpi pen Jehovah minthan’na meiipaak<br />

tawh ki pahtawilo ahih hangin Pasiante lakah Khatin hong om pih hi—


8 KIDONA LIANPI<br />

tuapain mihing asuak Jesu Pasian ahi hi. Nazareth mipa-in<br />

siangthomunte-ah thuhilha, cinate damsaka, A biakinnpi-ah minamkimte’<br />

Lunggulhpa a hong tungta hi. <strong>Khrist</strong> hong paina hang bekin Biakinn<br />

nunung pen amasa sangin a thupi sakzaw hi. Ahih hangin Israelte-in<br />

tua vantung’ Letsong nial uh hi. A kiniamkhiat Topa-in tua Biak-inn’<br />

Khamkong pan a pusuah ciangin minthanna in zong biakinnpi nusia ta<br />

a, “Na inn uh mi omlo gam simthamin ki nusia hi”ci-a Honpa’ gen a<br />

tun’na a hi hi. Matt. 23:38.<br />

Biakinnpi kisusia ding hi, ci-a <strong>Khrist</strong> hilhkholhna pen<br />

nungzuipite-in lamdangsa hi. Agennopna a kicing in theinuam uh hi.<br />

Tua innpi akizep nading in kum 40 beia, neihsa, thatang <strong>leh</strong> siamna<br />

siitloin kiseem hi. Herod-lianin Rome mi <strong>leh</strong> Judahmite hauhna phaltakin<br />

zeka, leitung-bup kumpipa in zong ama aituam sum tawh huh hi. (25)<br />

Golpipi-a seksa Marble suangpaakte Rome hong tun a, tuate tawh akilam<br />

inn pen anungzuite in a Topa uh kiang ah, “En in, hih suangte bang<br />

suang hi a kibangci lam hiam?” ci uh hi. Mk. 13:1<br />

Nungzuite paunate Jesu in mulkim huai takin dawng hi, “A<br />

mantakpi ka gen in ah, hih suangte khat tungah khat ki thuap nawnlo<br />

zah-in ki susia ding hi” Mt. 24:2,3.<br />

<strong>Khrist</strong>in leitungbup ukna tokhom aluah nadingin thumanglo<br />

Judahte gimna pia-a, Rome ukna pan aminamte ahotkhiat nadingin<br />

Jerusalem khuapi susia gawp ding dan-in nungzuite in seh uh hi. Topain<br />

nihveina ahong paiding thu agen a hi hi. Jerusalem tungah thukhennathu<br />

a gen ciangin ahongpai nading thu-ah alunggim leuleu zel uh hi. Honpa<br />

kimum in Olive mualtungah hong ki kaikhawm uh a, “Topa, hih thute<br />

bang hun in hong piang dinga, Nangma nong pai kik ding <strong>leh</strong> leitung<br />

bei dingte bang lim-in hong kihil ding hiam?” ci-in a dong uh hi. Mt.<br />

24:2, 3.<br />

Tua laitakin nungzuipite-in Honpa’ thuakna ding, asih zia ding<br />

<strong>leh</strong> Biakinnpi aki siat nading theisiam uh hi<strong>leh</strong> linglawng lua ding thei


JERUSALEM KISIATNA 9<br />

in, akhualna tawh mailam thupiang dingte amaute tung ah na iim hi..<br />

<strong>Khrist</strong> in hunbei ma-a apiang ding thute tom gen suk hi. A gen thute<br />

telsianglo uh hi. Ahih hangin tua thute atangtun ciangin hilhcian kulloin<br />

thei ding uh hi. Tua genkholhnate in khiatna nih nei-a: Jerusalem<br />

kisiatna in leitung bei cianga a lauhuai nateng’ lim alakkhol zong ahi hi.<br />

Jesuin nungzuite kiangah, lampial Israelte—Messiah nialin<br />

singkhuamtungah akhailumte—tunga thu kikhenna zia, <strong>leh</strong> angah ding<br />

uh mawhna thaman agen ahi hi. Mang ngilh theihloh ding lim lamdangte<br />

in tua thute pianma in akihil khol khol ding hi. Lipkhap huai hunte in<br />

nawhsa-in hong nawk ding hi. Honpa in a nungzuite a hilh (26) kholhna<br />

ah, “Kamsangpa Daniel in a gensa a lakhiading-kihhuaina in mun<br />

siangtho ah ading na muh uh ciangin Judea gama om mi mualtung ah<br />

taai ta hen”, Mt. 24:15, 16; Lk. 21:20, a ci hi. Rome milim biakna<br />

dialkhaite Mun siangtho ah kiphut ding hi; tua mun siangtho in khuapi<br />

kulh pualam zaipi huam hi. Tua hun ciangin <strong>Khrist</strong> nungzuite taai khiain<br />

suakta thei ding uh hi. Tua limte akimuh ciangin a suakta nuamte in<br />

zia-man ding hi nawn lo uh hi. Judea gambup hita <strong>leh</strong>, Jerusalem mah<br />

pan hita<strong>leh</strong>, tua lim ahong kidawk ciangin thakhat-in taai kul ding hi.<br />

Innkhum zaang-a aomte nangawn in inn sunga van manphate la dingin<br />

a va lut kik nading hun om nawn lo hi. Lolai-a naseemte in zong<br />

anasep sunguh sun nisa-a a khua-ul huna asuahkhiat a puantungsilhte<br />

uh lak nading hun omlo hi. Tua hun sungah ki ze-olsak kullo hi. Aki<br />

zekaai sak uh <strong>leh</strong> taangpi kisiatna-in amau lapman ding hi.<br />

Herod in a uk lai-in Jerusalem khua pen a meel hoih bek thamloin<br />

tausangte, kulhpite, <strong>leh</strong> galdalnate ki lama, suksiat pak zawh ding hi lo<br />

ahih man-in,tua hun a khua ki siatcip nading a gen khol mipa pen Noah<br />

in ama hun-a tui ciin patau a taangkona bang bek a hi hi. Ahih hangin<br />

<strong>Khrist</strong> in, “Van <strong>leh</strong> lei mang thang ding hi. Ka thu bek a mang thang<br />

ngei kei ding hi”, Mt. 24:35, ci hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, amau mawhna<br />

hangin Jerusalem pen ki nusia ta a ngawng khauh-a, a sawl man’ lohna<br />

uh thaman ding sihna pen ki tel muh thei ta hi.


10 KIDONA LIANPI<br />

Topa in kamsang Mikah tungah, “Hih thu za dingin kong ngen<br />

hi. No Jakob innkuan lutangte <strong>leh</strong> Israel makaipite in thukhenna maan<br />

na peel uh a, thu teng na lum let uh hi. Zion pen sisan tawh na phut uh<br />

a Jerusalem pen mawhna tawh na lam uh hi.Thukhen mangte in sumgolh<br />

ngahna ding bekin thu khenin, siampite in hong kicial ciang bek-in thu<br />

hilh uh a, kamsangte in sum thalawhna bek in thu a gen uh hi. Tua bang<br />

pipi mah Topa muangin a kinei uh a, Topa in hong ompih hilo hiam? Ih<br />

tungah siatna hong tunglo ding hi” ci uh hi. Mikah 3:9-11.<br />

Hih kamsangpa kammalte-in amau lah dik a kisa veve Jerusalem-a<br />

mi nin a kih huai, te omzia tellah(27)mahmah hi. Pasian thukhamte<br />

phincil takin zui-a, a kineih laitak nangawnin thukham-ii deihna bulpi<br />

teng a palsat khinzo uh hi. Amaute-in <strong>Khrist</strong> mudah uh hi. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong>, Asianthona <strong>leh</strong> kiciatna-in amaute mawhnateng ki dawksak<br />

lua hi. Amau mawhna hanga hong tung buainateng, “Nang’ bawl hi”<br />

ci-in ngawh zaw sop uh hi. Mawh baang het lo hi cih thei napi uh in a<br />

minambup uh-ii lungmuan nadingin Amah a sih kul hi, ci uh hi. Jews<br />

makaite-in, “Hih bangin om-om sak <strong>leh</strong>ang mi khempeuh in Ama thu<br />

um ding uh a Rome kumpite in i Biakinnpi hong suksiat sak in ih minam<br />

bup zong hong sugawp ding uh hi” ci uh hi. Johan 11:48. <strong>Khrist</strong> ki that<br />

<strong>leh</strong> a minam bup uh kilomkhat in thahat zaw ding ci uh ahih man-in a<br />

Siampi Lianpa uh khensatna zawm-in minam bup siat ding sangin mi<br />

khat sih ding hoih zaw tham hi ci in kizo uh hi.<br />

Tua bangin Jews makaite in “Zion pen sisan tawh phut uh a<br />

Jerusalem pen mawhna tawh a lam uh hi.” Mikah 3:10. Amaute mawhna<br />

lak ahih manin amaute Honpa a thah uh ciangin, ei pen Pasian deihsak<br />

tuam minam hi hanga Topa in i galte khut sung pan hong honkhia ding<br />

hi, ci-in amau <strong>leh</strong> amau ki dik sak uh hi. “Tua ahih man-in, Zion pen loin<br />

ki kho dinga, Jerusalem pen nin buakna suak-in, inn kilamna mual<br />

zong gam maang tuulak-a mun saangte bang ding hi” kamsangpa in na<br />

cih beh lai hi. Mikah 3:12.


JERUSALEM KISIATNA 11<br />

<strong>Khrist</strong> mah mah in Jerusalem kisiat nading a pu laak khit kum<br />

40 phial phial dong Topa in tua khuapi <strong>leh</strong> a minam tunga a thukhenna<br />

sotto lai hi. Ama thupha nial a Ama Tapa a thatte tung ah Pasian<br />

lungduaina pen lamdang mah mah hi. A gahlo singkung thugentehna<br />

pen Pasian in Jews minamte a muhna dan ahi hi. “Phuk lel un, bang<br />

hangin leitang nawngkaai sak hiam?” ci in thu ki piakhin ta (Lk. 13:7 )<br />

hi napi Pasian thusiamna tawh hun tawm kipia lai hi. Jews mite lak ah<br />

<strong>Khrist</strong>-ii nasep <strong>leh</strong> migitna a thei nailo omlai hi. A pate in a nolhsa uh<br />

hamphatna <strong>leh</strong> khuavaakte atu atate’n ngahzo nawnlo uh hi. Sawltakte<br />

(28) <strong>leh</strong> a pawlte thuhilhna tawh Pasian in amaute khuavak pia lai hi.<br />

Amaute in <strong>Khrist</strong> hong pianna <strong>leh</strong> A nuntakna bek hi lo A sihna <strong>leh</strong> A<br />

thawhkikna ah hilhkholhna bang ci tun’ cih a muh theih nading uh hun<br />

pia lai hi. A nute a pate uh mawhna hang in a tate ki mawh sak nai lo hi<br />

napi, tua khuavaak thei uh a amau khanga a kipiak beh khuavaak omte<br />

na nial lai lai uh ahih man-in amau mah mah in a nu a pate uh’ mawhna<br />

siimpih-in, tua mawhna haai adim to sak uh a hi hi.<br />

Jerusalem tunga Topa’ lungduaina <strong>leh</strong> a ngak-ngakna teng pen<br />

kisik nuamlo a ngawng khauh ahihna uh kipsakna suak lel mawk hi.<br />

Amaute in Jesu nungzuite tunga a gitloh luatna, amuh dah luatna uh<br />

tawh a nu nung pen thusiamna nangawn zong a nolh kha ta uh hi. Tua<br />

ciangin Pasian in <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a vantung misualte a dal sakna <strong>leh</strong> a kepna<br />

vaang zong la khia ta ahih man-in, a minam bup un kep loh-in ki nusia<br />

a, amau teel a makaipa’ ukcip-in om ta uh hi. A tate un siatna adalsak<br />

dingpa ahi <strong>Khrist</strong> migitna nuihsan uh a hih man-in, siatna in a mau ukcip<br />

ta hi. <strong>Satan</strong> in a sia thei tawp-in mite a nen niam hi. Tangkhia thei<br />

nawn vet lo ding dinmun <strong>leh</strong> mihing vaihawm theih nawn loh ciang tun<br />

ta hi. Git lohna <strong>leh</strong> gamptatna lungsim vive a lungtang sung uh ah dim<br />

hi. A innkuan sung <strong>leh</strong> aminam sung uh ah a zawng ahau, a saang pen<br />

<strong>leh</strong> a niam pen <strong>kikal</strong> ah, ki muanlahna, ki haazatna, ki muhdahna, ki<br />

elna, langdona <strong>leh</strong> tualthahna tawh kidim ta hi. Mun khempeuh ah<br />

khamuanna om nawnlo hi. Lawmta <strong>leh</strong> behta ki <strong>leh</strong> heek uh hi. Tate in


12 KIDONA LIANPI<br />

anu a pa te uh that uh a, nuta pata a ki that uh hi. Mite a uk mangte in<br />

amau pumpi zongh ki uk zo lo uh ahih man-in gilo ngongtat mi a tang<br />

sak hi. Jewte-in teci maanlo pipi taksanguha, mawh baanglo Pasian<br />

Tapa mawh sak uh hi. Thumanlopi-a amawhsaknate uh hangin amau<br />

nuntakna mah mah zong bulkip le galmuanna neinawnlo a suah uh hi.<br />

Amau gamtatna tawh sawt veipi sung, “Ko maitang pan-in Israel<br />

Misiangthopa bei sak un” ci uh hi. Isa. 30:11. Tu in amau deih ki pia ta<br />

hi. Pasian zahtakna in amaute phawng zo nawn lo hi. <strong>Satan</strong> pen a minam<br />

bup uh kumpi suakta (29) a, leitung ulian pen <strong>leh</strong> biakna lam thunei<br />

pentenangawn akhutnuai mi suah ta hi.<br />

A galte uh zo thawh-in suh sak-in bawlsiat nadingin, thu nial<br />

pawl tuam-taum makai te a kipawl uh hangin, a sawtlo in amau hatna<br />

tek zangh leu leu in amau teng mah ki that leu leu uh hi. Amaute<br />

ngongtatna pen Biak inn sianthona nangawn in dal zo nawn lo hi.<br />

Biakna pia mite biakna tau mai ah that uh a, Siangtho mun nangawn<br />

misi luangte tawh a niin sak uh hi. Tua banga tatsia mite in mitsisa <strong>leh</strong><br />

Pasian gen sia sa-in mipi mai ah, Jerusalem pen Pasian khuapi hi-a a<br />

ki siat ding lau huai lo hi, ci lai dep uh hi. Amaute’ vangliatna a kip<br />

theih zawk lai nadingin kamsang zuaute golh guuk uh a, Rome<br />

galkapte-in a Biakinnuh kiimuum-uuta napi Pasian hotkhiat ding a<br />

ngaklai uh hi. A tawpna ah Tungnungpenpa a <strong>kikal</strong> uah hong kikham<br />

dinga a galte uh a zawhsak dingin um lai zen uh hi. A hangin Israel<br />

in Pasian kepna sim mawh khin uh a tu-in a belh ding uh omnawnlohi.<br />

Jerusalem, dah huai zen mah si maw! A sung lam pan ki tam khia ta<br />

a, a tate uh ki thahna sisan in kongzingte san cip sak-in tua laitakin<br />

midang galkapte in Israelte galdalna kulhpi uh sat paai in a gal haang<br />

teng zong that khin hiau hi ven!<br />

Jerusalem kisiat naidng a <strong>Khrist</strong> in a gen kholh bang lian in tuin<br />

taangtung ta a, “Nang’ tehna seu tawh teh-in nang hong ki pia kik<br />

ding hi.”( Mt. 7:2.) ci-a Khris hilhkhol kammal teng Jews te in a<br />

thuak uh hi.


JERUSALEM KISIATNA 13<br />

Cihmawh manthan vai vive a lak lim <strong>leh</strong> na lamdang dang a piang<br />

hi. Zankim laitak in a om ngei lo khuavak khat Biak inn tung <strong>leh</strong> biakna<br />

tau tung ah hong taang hi. Ni tum kuanciangin meii lomte tungah<br />

galphual zuan dinga kikhawm galkap honpi <strong>leh</strong> sakolleng limte a kilang<br />

hi. Siampite-in Biakinn sungah zan-a na a sep laitakun “Ki hem khia ta<br />

ni” cih mihon awngkek aging aw <strong>leh</strong> leitung kilinnate in kigaihsak zel<br />

hi. Suangsak tunga ki phut sikzawlpite tawh <strong>kikal</strong>h, gik (30)lua-a mi 20<br />

bangin haksa pi-a a khak Nisuahna lam kong khakpi pen, muh theih<br />

lohte-in zankim laitakin honghongkhia hiau mawk hi. (Milman, History<br />

of the Jews, laimai 13.)<br />

Kum sagihsung mikhat Jerusalem kongzingte-ah ki<strong>leh</strong> kawikawiin<br />

khuapi tunga hong tungding gimnate a gen kawikawi hi. Sun <strong>leh</strong><br />

zan-in kahtamlo kawmsa-in vakkawikawi-a, “Nisuahna pan awkhat ging!<br />

nitumna pan awkhat ging! huihlite pan aw khat ging! Jerusalem <strong>leh</strong><br />

Biakinn langdo-in awkhat ging! Mopipa <strong>leh</strong> Monu langdo-in aw khat<br />

ging! mipi samsiatna aw ging!” ci kawikawi hi. Hih mi lamdangpa ki<br />

man-in thong ki khumin, ki sat gawp hinapi, a muk pan-in phunna<br />

kammal tawngkhatzong gingsaklo hi. A ki bawlsiatnateng a thuk kiknain<br />

“Jerusalemin gimthuak ding”, “khaw zaangpi-in gimthuak ding” bek<br />

ci ci lel hi. A genkholh galte’ uumcihna sunga a sihni dong mahin tua a<br />

taangko pen khawllo hi.<br />

<strong>Khrist</strong>in a nungzuite hilhkhola, tua thu a umtengin hong piang<br />

ding thu navil gige uh ahih man-in Jerusalem kisiatna sungah <strong>Khrist</strong>iante<br />

khat zong ki helkhalo uh hi. “Jerusalem khuapi galkapte in a uumcip<br />

namuh uh ciangin, tua khua kisiatna ding a nai zo hi ci-in na thei ta un.<br />

Tua laitakin Judea gama omte in mualtung ah taai ta hen. Jerusalam<br />

khua sunga omte manlangin ki hemkhia hen” Jesu in a cih kholsa a hi<br />

hi. Lk. 21:20,21. Cestius makai-in Romete in khuapi a uumcih khit<br />

ciangin nakhempeuin galsim nadingin hoih lel hi cih mu uh ahih man-in<br />

lamet lohpi-in a uumcihna pen uh hong tawlnga phottadih uh hi. A ki<br />

uumcih khin, a nangzo ding ahi nawnlo, lut ding bek a hih laitak-in


14 KIDONA LIANPI<br />

Romete Generalpa-in gelkholh lohpi - in a galkapte nungtolhsak tadih<br />

hi. Tua pen hehpihna tawh a dim Pasian in Ama mite hunpha a piakna<br />

ahi hi. A hilh kholhsa lim pen hong ki dawk ta a, a vilkhol den Honpa<br />

thu piak a mang nuam <strong>Khrist</strong>iante adingin hunpha kipia ahi hi. Pasian<br />

vangliatna in nakhempeuh len khinta ahih man-in, Jews te hi ta <strong>leh</strong><br />

Romete hi ta <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>iante taai khiat ding pen daltheilo uh hi. Cestius<br />

a taw kik pen Jerusalem panin Jewste-in delh uh a, a lang tuak a buai<br />

laitakin <strong>Khrist</strong>iante-in khuapi nusiat nading hunhoih angah uh hi. Tua<br />

hun (31) laitak mahin a gamsunguh ah buaina vengsiang hi. <strong>Khrist</strong>iante<br />

ma akhiang ding <strong>leh</strong> daltan ding galkap zong omlo ta dih hi. A ki uumcih<br />

laitakin Jewste pen Jerusalemah Bukpawi bawlin a kikhop laitak uh hi<br />

a, <strong>Khrist</strong>iante pen gam sungtengah a nawngkaaisak omloin a suakta uh<br />

hi. Ze-ol se nawnloin mun muan huaina hi Jordan gallam Perea gam,<br />

Pella khuapiah a tundongun akihem khia uh hi.<br />

Jewste-in Cestius <strong>leh</strong> a galkapte a delhna uah galnungdalte<br />

nakpi-in nawk uh a a puuk mang khin dektak uh hi. Romete tawm a<br />

taw kik zenzen pen uh haksat lawh peuh mah uh hi. Jews te pen a si<br />

a mang om lo phial zah-in suakta uh a, gualzo takin galvan amat te uh<br />

tawh Jerusalemah a lutkik uh hi. Tua a gualzawh pakna uh’n gitlohna<br />

bek piang sak hi. Tua aki phat sak khak pak na uh’n a khua pi uh a<br />

kisiat meng meng theih nadingin Romete hong kinawh <strong>leh</strong> deiha zolna<br />

a suak hi.<br />

Titus makaihna tawh Jerusalem khua aki uumcih kik ciangin<br />

cihmawhna nasia lua hi. Paisan pawi khaam in Jewte tulzasawm lomin<br />

kulhpi huangsungah ki khawm-in a om laitak uh ahi hi. Hoihtak a<br />

kizek hi <strong>leh</strong> a kholsa ante kumtampi phial mah a nekhop ding uh hi<br />

napi, a pawlpawl-a ki khenin ki haaza-a aphu kilak natengun ansalte<br />

ki su-sia ahih man-in kialin ci mawh uh hi. Mangbuh lawhta no khat<br />

talent khat-in a ki-zuak uh hi. Kialna nasia lua ahih man-in a kawng<br />

gaak savunte uh, a khedap savunte uh, a galdalna lumm savunte uh a<br />

ne uh hi. Mi tampi zanin kulhpua-ah pusuak sim in, gamlak gah <strong>leh</strong>


JERUSALEM KISIATNA 15<br />

tehte va kaaikhawm sim uha, tua sunsunte zong a na ki-man, a na kithat<br />

tawh tuah sia mahmah uh hi. Cidam-a hong tungkik sunsunte-in<br />

ava ngah sunsun ki guuksak-in buai lai uh hi. A selsimsim uh nektheih<br />

tawmno a nei kha laite zawhthawh thu-in bawlsia-in sut uh hi. Hih<br />

banga gitlohna pen thunei, an a khamte mahin saalsunga kholding bek<br />

angimna uh ahi hi.<br />

Kial <strong>leh</strong> pulnat-in mi tultampi a si uh hi. Ki-itna cih bang<br />

peuhmah a om-in om (32) nawnlo a hih man-in, pasalin a zi suamin, a<br />

zi-in a pasal asuam hi. Tate-in a nuteek a pateekte’ kamsung pan ante<br />

khelkhiatsak uh hi. “Nupi khat in a ta ngeek nawine lai a mang ngilh<br />

thei ding hiam?” Isa. 49:15, Kamsangpa khatin acih pen tua khuapi<br />

kulhsung gentheihna in dawnga, “Ka mite a cihmawh laitakun, itna anei<br />

nupite nangawnin, atanote uh go-in beel sungah ahuan uh hi” ci hi.<br />

(Kahla 4:10). Tua ma kum 1400 lai a ki hilhkhol thu tun’na a hi hi:<br />

“Note laka a om a ngeksuak, aci-thei pen numei, amah ngek-in a ci<br />

neellua ahih manina khenuai tawh leisik dingin angaihsun ngei vetlo nu<br />

in, a it apasal, atanu <strong>leh</strong> atapa adingin ama sung pan apaikhia a naunungzuite<br />

phallo ding hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> hong umcihna <strong>leh</strong> na<br />

galte-un na khuapite uhah note hong lungkhamsakna ding lungkhamna<br />

sungah bang mah neih lohna hangin amahin tuate nesim ding hi” ci hi.<br />

Thuhilhkikna 28:56,57.<br />

Jewste laulua-a a luttheih nadingun Rome makaite-in a lauhuai<br />

theithei ding hih a sawm uh hi. A mat uh ciangin nakpi-in a <strong>leh</strong>nan<br />

vialte nakpi-in satgawp, bawlsia gawp-in khuapi kulh mai-ah singlamteh<br />

tungah khai uh hi.Tua banga bawlna tawh a zalom-in nisim in siden uh<br />

a, Kalvary dongin Jehoshaphat kuamdung tengah, singlamteh phut in, a<br />

khuamte <strong>kikal</strong>ah a ki thawlzolo zahin kizing hi. Mulkim huai mahmah<br />

thukhenna a thuak uh hi. Pilat thukhenna Tokhom mai a, “Ama sisan<br />

kote tung <strong>leh</strong> ka tu ka tate uh tung ah hong tu ta hen” ci-a a nget uh a<br />

ngah uh hi. Mt. 27:25.


16 KIDONA LIANPI<br />

Titusin tua lauhuai hunte beisak nuam mahmah ahih manin<br />

Jerusalem pen a lungkimna za in gimpia lo hi. A gamkuambup dim-a<br />

misiluang kisungte a muh ciangin kawngkaw dek phial ahi. A mulkim<br />

sa-in Olive mualdawn pan Biak innpi en suk a, suang khat zong a<br />

lawnloh nading un thu a pia hi. Hih munte a luah ma-in Jews upate<br />

kiangah, a munsiangtho uh sisan tawh nitsak loh nadingin a na <strong>leh</strong>do lo<br />

dinga azaksaksa ahi hi. Paikhia in mundangah do le-uh Romete in a<br />

Biakinn (33) siangtho uh va niinsak lo ding uh hi. Josephus mahmahin<br />

zong amaute <strong>leh</strong> a khuapi uh, <strong>leh</strong> a Biakna munte a suahtaak nadingin<br />

lut hoh ve ni ci-in nakpi-in a ngen hi. Ahih hangin amah pen ki phuisam<br />

lel hi. Galte <strong>leh</strong> amau <strong>kikal</strong> anunung pen adinga ding mihing palai ahi<br />

Josephus pen ki mukpik lel hi. Jewste-in Pasian Tapa ngetnate nialuha,<br />

tu-a a nunung pen kutna in a lunguh a khauhsak zaw kaan hi. Titus in<br />

Biakinn huut ding a ngimna pen a mawkna a suak hi. Amah sanga lian<br />

zawpa khat genna sa-ah, suang khat tung ah a dang khat ki thuap lo<br />

ding hi a cih sa a hi hi.<br />

A ki uumcih khuapi sunga a muh thadah huai kithahna, tatsiatnate<br />

<strong>leh</strong> Jews upate mitsi vanvana a ngawng khauhnate un Romete lungngol<br />

saka, Titus in a tawpna-ah Biakinn pen suksiat gawp a sawmta hi. A ngimnaah<br />

bel, ahihtheih laiteng, tua inn suksiat loh ding ahi hi. Ahih hangin ama<br />

sawlnate ki-awlmawh lo hi. A tuipuanbuk sunga a tawlngak khit zan laitakin<br />

Jewste-in Biakinn panin hong awnggawp uha, pua lam-a galkapte hong<br />

dogawp uh hi. A kidona uah galkap khatin meiselkhat innlim vangah a<br />

lawt phei<strong>leh</strong>, thakhatin siangtho innliim taksingte a hong kuang hi. Titus<br />

hong taai pah a, a mangpite <strong>leh</strong> a makaaite in zui-uh a, galkapte kiangah, a<br />

phelh dingin a sawl hangin ama sawlna kimang lo hi. Galkapte lunghaam<br />

uh a, sing khuah tumbaang tumtawngte, Biakinn a lawh dingin innliim ah<br />

lot beh uh a, a namsaute-uh dok-in tua mun beela na om laite a that uh hi.<br />

Biakinn kahleite-ah sisan tuibangin luangsuk hi. Jewste a tultampi-in a si<br />

uh hi. Gal kidona sangin a ngaihzaw aw dang zong kiza a, “Ichabod” a ci<br />

hi. A khiatna pen, Minthanna-in hong taai santa, cihna a hi hi.


JERUSALEM KISIATNA 17<br />

“Titusin galkapte khohzawh loh-a lunghaam a muh ciangin a<br />

bute tawh inn sungah lut-in a sunga siangtho vante a sittel uh hi. A<br />

thupina nasia mah mah a sa uh hi; tua mun teng lah kaang nailo ahih<br />

man-in hong zuankhia kik a, galkapte kiangah mei kuanbeh sak loin tua<br />

nate huut khiat nading a hansuah hi. Galkap mangpa Liberalis in ama<br />

khutnuai-a uliante(34) in a thu a man nading nakpi-in ngen napi, Jewste<br />

tunga a thangpaih a sinsona uh, a do gawp nopna uh, <strong>leh</strong> sukgawp nop<br />

van vanna-uh hangin kumpipa zong zahtaakzo nawnlo uh hi. A kiim a<br />

paam uh meikuang in taan a, a vante khempeuh khamci tawh kizut taang<br />

ziazua kawikawi galkapte-in amu uh hi. Biakinnpi sungah simzawhloh<br />

sum manpha om hi cih zong a mu uh hi. Kuama muh lohin galkap<br />

khatin kongkhak-pat-ta kikaakah meisel kuang hong golh ciangin, a<br />

inn buppi-in a kaang pah hi. Innsung teng meikhu tawh miala, bute<br />

zong nung kikin, innpi zong a suah-khua suak dingin a nusia uh hi.<br />

“Romete’ aa-in a et ngamhuailo zah hi-a, Jewste’ aa-in bang a<br />

ci tam? Meimual puakkham bangin tua khuapi a uk, mualno-khumvum<br />

buppi a kuang hi. Innte khat khit khat kan tumin cim ziahziah hi. Taksing<br />

inn khumvumte meikuang peek leeng bangin, Biakinn tau kuivum<br />

khamtui kizutte khawng siktul emsan bang in, khuapi kongpi tausangte<br />

in meikuang <strong>leh</strong> meikhu van lamah lawnto hathat ta hi. A kiim nai-a<br />

mualnote mei in taan hi. A siatcip ding bek a en lel mivom meimaite<br />

hong ki muta hi. Khuapi khunglama mun saangna <strong>leh</strong> kulh dungte-ah<br />

mite a lom-in hong ki khola, lunggim patau-in maikhing uha, pawlkhattein<br />

thangpaihna tawh a thuk zawhloh uh galte tungah hehsa-in, ngiik<br />

gawp uh hi. Rome galkapte lah kawitaai-in awnggawp uha, meikuang<br />

sunga kisia a galte-uh lah thuum in awnggawp-in, meikuang huuging<br />

tawh sing kaangtumbaang kia tawh, huihpi nung ging tawh, kihel ziazuain<br />

gamlum hi. Munsaangna pan-a mi honte otna gingte-in mual thawna,<br />

kulhpi dung zui-in tauna <strong>leh</strong> kahna kidim hi. Kialpi-a suaktalai<br />

omsunte’n a thaneih omlai sunteng pen a lunggim cihmawh natenguh<br />

pulaak nadinga otkeekna bek-in zangh ta uh hi.


18 KIDONA LIANPI<br />

“A sunglama ki thahna in huang pualama sangin nasia zaw hi.<br />

Nupi (35) papi a teek a khang, galkap, Siampi, galhaang, milungneemmi,<br />

a vek a tanghin ki satcip ta hi. A thatte sangin thahna thuak misi a<br />

tam zaw hi. Galkapte-in siaksianga a mong a tut nadingun misiluang ki<br />

thuapte tungah kahto uha, a tunguh tawn-in a sep uh a kul hi. (Milman<br />

laibu The History of the Jews, laimai 16).<br />

Bia innpi siat khit ciangin a khuapi bupin Romete khutsung<br />

tungta hi. Jews upate-in a kizozo ngeilo taupi nusia uha, Titus in<br />

daaitakin va en hi. Amahin dam-in velvela, dipkua sa-in, Hih pen kei<br />

khut-a hong pia Pasian hi bek hi; set tha tawh bang zah ta-in thahat ta<br />

<strong>leh</strong> hih zah-a thupi mun laak zawh ding dan hilo hi, ci hi. Khuapi <strong>leh</strong><br />

Biakinn kikiatsiangta-a, tua siangtho Biakinn omna mun pen “leilet<br />

lo” suak ta hi. Jer. 26:18. A ki-umcihhun sung <strong>leh</strong> tua nunga kithat<br />

mi pen awn khat aval hi. Galzopa’ galphu-tun na lim-in, ahinglaite<br />

galmat-in kikaai a, sila-in ki zuak in, Romeah ki tun’ hi. Tua panin<br />

pawi lahna innpi sunga sapite mai-ah ki khia-in muhnop etna dingin<br />

kizangha, tua lote ki-khenthaangin inn neilo, mun neiloin leitung tengah<br />

akithehthaang uh hi.<br />

Jewste-in amau khekol ding mah uh seek uha, thukkikna haai<br />

amau mahin dimh to uh hi. A minambup puukna <strong>leh</strong> a kithehthaang<br />

khit uh cianga a thuaknate-uh pen, amau khut mahin atuh khaici a atkikna<br />

uh ahi hi. Kamsangpa’n “Oh, Israel, nangmah <strong>leh</strong> nangmah na kisusiahi”<br />

“nangma khialhna hangin na puuk hi” cih tawh na gen khol hi. Hos.<br />

13:19; 14:1. Amaute thuaknate pen Pasian’ gawtna bangin ki gen hi.<br />

Tua bangin zuauthei mite-in a mau nasep selsim-in mite gimpia hi. Pasian<br />

itna <strong>leh</strong> thusiamna na nial uh ahih man-in Pasian kepna vaangteng a<br />

dokkhia sak suak uha, <strong>Satan</strong>in a utbangin ukcipa, a pumpei gawp<br />

nadingin hunpha a kipia a suak hi. Jerusalem kisiatna-a lipkhaphuai<br />

ziate pen <strong>Satan</strong>’ ukna sunga kipia mite’ (36) ukna amangte tunga <strong>Satan</strong>’<br />

gamptatna lahna lim ahi hi.


JERUSALEM KISIATNA 19<br />

Ih ngah nopsakna thupate pen Ama hong kepna hia, Khirst tunga<br />

i bat leiba aliatzia kigen zolo hi. <strong>Satan</strong>in mihingte a ut a nuamin hong<br />

pumpei zawzen loh nadingin Pasianin ong na dalsak ngitnget ahi hi.<br />

Thumanglo-a, a lungdam theilo mite-in Pasian lungduaina <strong>leh</strong> migitna<br />

in gilomangpa hong bawlsiat nopnate panin hong hum niloh ahihna a<br />

phawk ding uh ahi hi. Tua banga a phawkkei den uh <strong>leh</strong>, a ciangtanna<br />

a khen ciang-un a hong huutna pen kilakhiata ding hi. Pasianin<br />

mawhneite daanthuak ding bawlsak loin, Pasian thusiamna na nial teitei<br />

uh ahihman-in amau gamtatnazui-in, gah atkik uh-a, athuak dingin a<br />

kinusia ta hi zaw hi. Khuavaak a muh bangbang nialna, hilhna khatpeuh<br />

simmawh-a donlohna, utpeuh-a tatnate, <strong>leh</strong> Pasian thukham khat peuh<br />

palsatnate-ah khaici a tuhtuh hi uh a, tuate gahin hong vuih ciangin,<br />

peelloin a atkik ding uh ahi hi. Pasian’ Kha-in hong humhum napi,<br />

mawhna bawlte a ki sikkik nop hetloh ciangin hum nawnlo dinga, <strong>Satan</strong>’<br />

khelbawlna, <strong>leh</strong> thuaksiatna sungah, a keem omloin, ki nusia ding<br />

hi. Jerusalem lai-a a lauhuaina <strong>leh</strong> mulkim huainate pen, Pasian thupha<br />

<strong>leh</strong> A migitna thusimlo mite’ theih dinga lim lahna ahi hi. Pasianin<br />

mawhna a huatzia <strong>leh</strong> mawhneimi-in a thaman daanthuak takpi kul ahihna<br />

a kilahna dang hilhcianna-ah hih thu sangin a kician zaw teci dang om<br />

tuanlo hi.<br />

Honpain Jerusalem tunga hong tung ding thukhenna daan a<br />

hilhkholhna pen nasia takin tung takpi maha, ahih hangin tua pen<br />

limlahna khat hi phinglai bek hi. Tua a kiteel khuapi’ thuaksiatna i<br />

muh ciangin Pasian thusiamna nialna <strong>leh</strong> Ama thukham sikcipna tawh<br />

a dim leitung-ii thuakzia ding ih muhtheih nadinga kikoih ahi hi.<br />

Leitung-ii omzia ciamtehna-ah kum zatampi sung thusia bawlna tawh<br />

kilak-in a mial hi. Lungtangte na-in, lungsimte khing-a, a khimziing<br />

bangin amial hi. Vantungthu nialna thamanin kihtakhuai hi. Mailam<br />

hun ding ki lahkholhna-ah zong nakpi-in khuamial zawlai hi. Hun<br />

beisa ciam- (37) tehna-ah, teknekna, ki-elna, kidona, “galdona,<br />

buainate tawh gamlumna, sisan tawh kinim puan silh hi”. Isa. 9:5.


20 KIDONA LIANPI<br />

Ahih hangin hite pen aneu mahmah lai hizaw hi. Mihing noptatna <strong>leh</strong><br />

<strong>Satan</strong> hennate dal-a migilote a keemden Pasian Kha Siangtho pen a ki<br />

lakkhiat khit cianga omzia ding <strong>leh</strong> buainate tawh saikaak le’ng, Ah!<br />

hun beisa-a buainate lel bang tham hi mawk hiam! Tua hun ciangin<br />

leitungin nidanga a muhngeiloh a thuakkhak ngeiloh uh <strong>Satan</strong> gitlohzia<br />

pen telmuh phasaan lai ding uh hi.<br />

Jerusalem kisiat lai anungzuite asuahtak bang mahin tua ni<br />

ciangin nuntaknabu sunga kiciamtek khempeuh kihonkhia ding hi.<br />

<strong>Khrist</strong>in nihveina hong paikik dinga, a muanhuai mite kaaikhawm hi cia<br />

a genna-ah, “Tua hun ciangin leitung minam khempeuh kap dinga,<br />

Mihing Tapa in minthanna <strong>leh</strong> vangletnatawh meii tungah hong tuangsuk<br />

amu ding uh hi. Tua ciangin Amah in a vantungmite sawlin peengkul a<br />

tum sak dinga, a teelsa mite leimong khat pan mongkhat dongin a<br />

kaaikhawm sak ding hi” ci hi. Matt. 24:30, 31. Tua hun ciangin<br />

lungdamnathu a saang lote Ama kam pana hong pusuak huu <strong>leh</strong> a hong<br />

paina vaang taang in a su mai mang ding hi. 2 Thess. 2:8. Tanglai<br />

Isrealte mah bangin migilo te in amau <strong>leh</strong> mau ki susia ding uh a, amau<br />

mawhna hang mah-in a puuk ding uh hi. Mawhna a bawl nopna hang<br />

mah-un Pasian tawh kilem thei lo uh a, amau pianzia mah mah in siatna<br />

lam ah niam kiat suksuk-in, akilang Topa’ minthan-na <strong>leh</strong> vaangliatna<br />

pen amau adingin a sumai mang meikuang suak ding ahi hi.<br />

Mite kiging sak un. Tua hi kei <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> kammalte-ah zawntat<br />

kha ding uh hi. Jerusalem kisiat nading <strong>leh</strong> kisiatna hong nai a ki<br />

theihtheih nading limte A nungzuite a hilh kholh mah bangin, hih leitung<br />

a siatcip nading anai cianga thupiang dingte zong hong gen khola, uma<br />

azui nuam mitein hehna panin suaktathei ding uh hi. Jesu in, “Ni <strong>leh</strong><br />

kha <strong>leh</strong> aksite tungah lim kilang dinga, leitung minamte lunggim” na-ah<br />

zong ki theithei ding hi ci hi. Lk. 21:25. Hong pai nading a taangkonate<br />

“kong biang donga hong nai” zo cih mite-in theithei ding uh hi. Mt.<br />

24:33. Tua ahih ciangin “vil gige un”, hong ci hi. Mk. 13:35. Hih<br />

hilhkholhna a awlmawh (38) mi, khuamial sungah kinusialo ding hi. A


JERUSALEM KISIATNA 21<br />

hangin kiging nai lo-in ut bangin amah na motom theinawnlo ding hi.<br />

Ahih hangin a vilgigelote adingin, “Topa’ni in zan-a guta bangin hong<br />

tung ding hi.,” 1 Thess. 5:2-5.<br />

Jerusalem tungtanga Honpa hilhkholhna a saang dingin Jewste<br />

a kisap mah bangin leitungin hithu-ah Jewste sangin awlmawhlo zawkan<br />

lai uh hi. Pasian nilianni in adonlote <strong>leh</strong> a kiginglote bingtuah ding hi.<br />

Nuntakziate bang mah ki lamdang khollo a, a ngei mahin pailai tadiha,<br />

mite zong nopsa hon lai mahmah tadih uha, nasepnate a ngei, khualzinna<br />

ngei, sumbawlnate a ngei mah-in ngeilai hi; biakna makaite bang leitung<br />

nate tawh mainawt-in noptuak lela, mite zong lauhuaina om loin kikhiimin<br />

lusu uh hi, — tua laitak keek mah-in, zankim a gutate-in a kiginglo<br />

mite’ van a guuksak bangin, tha khat-in tua siatna hong tung dinga, a ki<br />

ginglo, a ki kemcinglote-in “suahtakna neukha beek a ngah kei ding uh<br />

hi.” 1 Thess. 5:2-5.


22 KIDONA LIANPI<br />

2<br />

Kum Zakhawk Masa Lai-a<br />

Bawlsiatna<br />

(39)<br />

JESU in A nungzuite kianga Jerusalem thuakna <strong>leh</strong> Ama hong pai kik<br />

nading limte a genna ah, van akah ding hun pan minthan-na tawha<br />

hong pai kik ding <strong>kikal</strong>-a A mite omzia ding zong a hilhkhol hi. Sawltakte<br />

khang a pawlpite tunga hong tung ding thute zong Olive mual tung<br />

panin a mu khol hi. Ong pailai ding bawlsiatna hun ah a nungzuite ki<br />

lokgawp dinga a ki bawlsiat nading gitlohnate zong mu khol hi. Hih<br />

leitung ukte in Pasian pawlpite a paam paih nading ziate a tom-in genkhol<br />

hi. Matt. 24:9, 21, 22. <strong>Khrist</strong> nungzuite in a Topa uh’ siikna sa khekhapte<br />

ahi niamkhiatna, nehthawhna, thuaksiatnate, mah a tot uh kul ding hi.<br />

Leitung Honpa a langbawlna dan teng mah uh A mah a um teng in a<br />

thuak ding uh hi.<br />

Pawlpi masate huna thu piang teng in Honpa genkholhna teng<br />

atun takpina teci pang khin zo hi. Leitung <strong>leh</strong> Hell-ii vangliatna te pen<br />

<strong>Khrist</strong> a langdona <strong>leh</strong> A nungzuite thuakna ah ki lang hi. Lungdamnathu


KUM ZAKHAWK MASA LAI-A BAWLSIATNA 23<br />

hong gualzo <strong>leh</strong> biakinnte <strong>leh</strong> biakna taute phiat siang ding cih Lawki<br />

biakna in mukhol ahih man-in <strong>Khrist</strong>ian thu suksiat nadingin a thatang<br />

neih teng a zangh hi. Bawlsiatna mei hong kuang hi. <strong>Khrist</strong>iante neihsate<br />

lak sak uh a, a inn pan un ki hawl khia hi. Amaute in “thuaksiatna gal<br />

a do uh hi.” Heb, 10:32. (40) Amaute in tua bang “gitlohna, nuihsatna,<br />

sat gawpnate thuak uh a, hencipna, thong khiatnate” zong a thuak uh<br />

hi. Heb. 11: 36-38. Tampi mah in a sisan uh tawh amau teci pan’na<br />

kip sak uh hi. Miliante <strong>leh</strong> silate, mihau <strong>leh</strong> mizawng, mipil mihaite, a<br />

kibangin hehpih lo in kithat hi.<br />

Paul kithah Nero khang pan kipan-in bawlsiatna pen uang zel,<br />

neem zel, cih bangin kum zalom tampi sung kizom to to hi. <strong>Khrist</strong>iante<br />

pen a lip khap huai thusia bawlte, leitung buaina ahi kialpi khawng,<br />

natgual khawng, zinliing khawng a piang sakte hi ci-in ki ngawh hi.<br />

Mi khempeuh in tua bang lam-in mu khin uh ahih manin milawt hat te in<br />

thaman khat peuh lam etna-in mawh baang lopipi te heek uh hi. Amaute<br />

pen kumpi langpangte, biakna nawngkaai sakte, pawl lsung tok buaite<br />

ci-in mawh sak uh a, tampi mah pawi etna sung ah Sapite tawh kibuaan<br />

dingin khia suk in, tua lote a hing tangin a haal tum uh hi. Kimkhate<br />

singlamteh ah khai uh a, kim khatte gamsate’ vun tawh tuam-in uite bal<br />

zaan dingin pawi etna ah a khia uh hi. Amaute thuakna pen pawipi zin<br />

dona-in ki zangh den pha pen hi. Mipi ki khawmte in muhnop et-in<br />

amaute en uh a, si dinga a ki tha saante pen nuih zak bawlna <strong>leh</strong> muhnop<br />

sa-in khutbeng in otsan ziah ziah uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> nungzuite abukna peuh peuh uh, gamlak sa vaai bangin,<br />

zongkhia tei tei uh ahih manin, gam simtham buk theih nading mun a<br />

zon’ uh kul hi. “Tang sam-a, thuaksia dingin, ki gawtbawl hi (Leitung<br />

in bang mah man lo hi). Sehnel gam peuh, mual kawm peuh, kaw hawm<br />

sung peuh ah bu uh hi.” Heb. 11: 36-38. Leinuai haan kaw hawmpi<br />

sung khawng ah a tul tul-in lut-in bu uh hi. Rome khuapi pua lam ah, a<br />

tai-a kisim mual nuai leisung kito vang, lei <strong>leh</strong> suang vutlet-in khuapi<br />

kulh <strong>leh</strong>lam pang a pailet, lampi khat a om hi. Tua sung ah <strong>Khrist</strong>iante


24 KIDONA LIANPI<br />

in a misite uh vui uh a, bawlsiat nading husa pian a zak uh ciangin tua<br />

kaw vang sung ah lut in a bu uh hi. Nuntakna a piapa in galdona pha a<br />

do mite hong sap khiat kik ni ciangin, <strong>Khrist</strong> hanga sihna a thuak mite<br />

tampi tua kawvang ziingpi sung panin hong pusuak ding uh hi.<br />

Bawlsiatna a nasiat pen pen hunsung nangawn in hih teci pangte<br />

in Jesu adingin amau upna (41)nin baang loin na keem uh hi . Nopsakna<br />

khempeuh taan uh a, nitaaang panin ki liahcip in, leikhuk khuamial sung<br />

ah a teen uh hangin, phunna <strong>leh</strong> nuakna nei lo uh hi. Upna kammalte<br />

tawh thuak keei kaai-in, lam etna tawh khat <strong>leh</strong> khat ki han suah uh a,<br />

pampaihna <strong>leh</strong> gentheihna te a nang zo uh hi. Leitung hamsiatna<br />

khempeuh in zong <strong>Khrist</strong> kiang pan-in amaute kaikhia zo lo hi. Tua<br />

bang bawlsiatna <strong>leh</strong> sittelna te in tawldamna <strong>leh</strong> thaman tawh amaute<br />

kinai sak zaw hi.<br />

Tanglai Pasian naseemte mah bangin mi tampi in “a hoih zaw<br />

nuntak-ah a thawhkik theih nadingun leitungah suahtak ding ut tuan lo<br />

in bawlsiatna thuak in asi uh hi.” Heb. 11:35. Amaute in Topa kammal<br />

omsa phawk uh a, <strong>Khrist</strong> hanga bawlsiatna a thuak uh ciangin nakpi in<br />

lungdam zaw uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, vantung ah amaute letsong<br />

lian zaw ding hi. Amaute mai ah kamsangte zong ki bawlsia zo hi.<br />

Amaute in thumaan hanga bawlsiat tham cinga a om pen uh nuam zaw<br />

uh hi. Meikuang sung panin zawhna la aw te van ah kahto zel hi. Upna<br />

tawh van en to uh a, <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> vantung mite in, galdo amaute awl<br />

mawh a a et suk tawntungna <strong>leh</strong> amaute kiptaka a din’ na te uh hoihtakin<br />

na ciamteh den uh hi ci-in mu uh hi. Pasian Tokhom panin zong aw<br />

khat hong ging a, “Na sih dongin keima tungah hong citak un. Tua hi<br />

<strong>leh</strong> nuntakna lukhu ka hong pia ding hi”, ci hi. Mang. 2:10.<br />

Zawhthawhna zangin <strong>Khrist</strong> pawlpi susiat nadinga <strong>Satan</strong> in<br />

na a sep pen picin lo hi. Hih galdona ah Jesu nungzuite in a upna uh<br />

a khah ding uh sangin a nuntakna uh pia in sihna thuak zaw uh hi. A<br />

gual lel abat hangun zawhna a ngah uh a hi hi. Pasian naseemte a


KUM ZAKHAWK MASA LAI-A BAWLSIATNA 25<br />

kithah zel hangin a nasepna un mai nawt zaw sop hi. Lungdamna thu<br />

ki zel sem sem a, a um mi zong tam sem sem in, a ki lut zo ngei lo<br />

munte na ngawn <strong>leh</strong> Zawma gamuk mangte lak na ngawn dongah a<br />

tung hi. <strong>Khrist</strong>ian khat in lawki gam ukte mai ah bawlsiat dinga a ki<br />

sap khiat laitakin, “ Nong mawh sak thei uh a, nong bawlsia thei uh<br />

hi, Zong nong that thei uh hi. ….Na thumaan lohnate uh in midik ka<br />

hih lam uh teci suak lel hi….Tham loin no gitlohna in no ahong gual<br />

zo zaw sak tuan lo hi” ci giap hi. Tua (42) a thuaksiat nate uh in hong<br />

ki behlap dinga midangte zong sapna suak takpi zaw hi. “ <strong>Khrist</strong>iante<br />

sisan in khaici suak zaw a,kote nong vat mai pah pah uh hangin ka<br />

pawl uh ki behlap in khang han han zaw hi. “ ci hi. Tertulian’ at<br />

“Apology”, lai khawk 50na.<br />

Tul tampi te ki man-in thong ki khia-in ki that hi. Ahih hangin<br />

tuate mun luah ding mi dang hong ding khia zel uh hi. Tua banga upna<br />

hanga si mite pen <strong>Khrist</strong> adingin mi muanhuai <strong>leh</strong> a gualzote in ki ciamteh<br />

hi. Amaute in galdona pha do uh a, <strong>Khrist</strong> hong pai kik ciangin<br />

minthanna lukhu a ngah dingte a hi uh hi. Tua banga a thuakna te uh’n<br />

<strong>Khrist</strong>iante kilom khat sak zaw tham loin, Honpa tawh zong a ki nai<br />

zaw sak lai hi. Amaute nuntakzia te <strong>leh</strong> asihkuan uh a ateci pan te uh<br />

pen thumaan teci-kip suak den hi. Lam et zawh loh na munte pan<br />

nangawn in <strong>Satan</strong> khutzatsa mite ong kikheel a, a na sep uh nusia-in<br />

<strong>Khrist</strong>’ ukna sungah ong lut uh hi.<br />

Tua ciangin <strong>Satan</strong> in a ngimna khel a, Pasian’ gam alangdo na a<br />

picin theih zawk nadingin <strong>Khrist</strong>ian pawlpi sungah athuneihna guan hong<br />

sawm hi. <strong>Khrist</strong>iante kheem in Pasian a lung kim sak zawh loh theih<br />

nadingun ki makaih <strong>leh</strong> amau hatna, a kipna teng uh bei in a lom-in<br />

aikhupsa hong suak lel ding uh hi, ci hi.<br />

Zawhthawhna tawh gualzo lo ahih lam Galpa in a muh ciangin<br />

geel siamna a zangh hi. Bawlsiatnate bei sak zaw in tua mun ah a lau<br />

huai, a hong khiim thei ci-le-sa hamphatna <strong>leh</strong> leitung pahtawina zat


26 KIDONA LIANPI<br />

hong kipan ta hi. Milim biate <strong>Khrist</strong>ian upna a phel lang lel tawh sang<br />

sak in thumaan dangte nial sak hi. Amau in Jesu pen Pasian Tapa ahihna,<br />

A sihna le A thawh kikna ciang asan uh hangin mawhna ki sik kik-in<br />

lung sim piangthak ding cih kisam sa lo uh hi. <strong>Khrist</strong> a upna uh kibangin,<br />

amaute tawh din mun khat ah adinkhop theih nadingun, <strong>Khrist</strong>ian te in<br />

a upna thugui hon khat khiam <strong>leh</strong> adeih uh hi.<br />

Tu in pawlpi pen a a lau huai kisiatna ding mun ah ong tung hi.<br />

Thongkhiatna, gawt bawlna, meikuang <strong>leh</strong> namsau tawh bawlsiatnate<br />

pen tu-a tawh tehna-in thupha hi zaw lai hi. <strong>Khrist</strong>ian te pawl khat in<br />

tua banga upna ki helzau lak pan kip takin a tuam din uh hi. (43) Pawl<br />

khat te in bel upna pawl khat khiam suk in, thuguipi pawl khat a hun<br />

zui-in puah pha-in, tua <strong>Khrist</strong>ian upna a hong saan theih zah-zah ciang<br />

pen amau din’ mun hi sak a ki pawl zawk dingin ngen uh hi. Tua pen<br />

<strong>Khrist</strong> nungzui muanhuai taktakte a dingin lung gimna lianpi a suak hi.<br />

Tuvunsilh keivom bangin <strong>Satan</strong> mah mah pawlpi sung ah hong lut hi.<br />

Ngimna kawi bawl in, upna nin baang sakin mite’lungsim thumaan pan<br />

a heii khia hi.<br />

A tawpna ah, <strong>Khrist</strong>ian a tam zawin a din mun uh khiam suk in,<br />

lawki te <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>ian te pawl khat suah ding hong thu kim ta uh hi.<br />

Milim biate a piangthak-in a ki gen uh hangin milim biakna nusia lo uh<br />

a, a ki khelna uh a thupi pen in a lawki milim te uh mun ah Jesu milim,<br />

Mary milim, <strong>leh</strong> misiangtho te milim te akhel bek mah uh a hi hi. Milim<br />

biakna silngo in pawlpi sung hong zeel a, a ngimna thusia hong sem to<br />

to hi. Upna maan lo, pupa thuciin zeh pawl pawl, <strong>leh</strong> milim biakna<br />

pawi zeh tannate <strong>Khrist</strong>ian upna sung uh ah a hong guang uh hi. <strong>Khrist</strong><br />

nungzuite in milim biakna tawh hong kipawl ciangun <strong>Khrist</strong>ian biakna<br />

hong niin a, a sianthona <strong>leh</strong> a vaang neihna teng hong bei hi. A hih<br />

hangin tua kheemna’ zolna sung ah a lut het lo mi pawl khat om lai<br />

veve hi. Tuate in thumaan neipa <strong>leh</strong> a thuman len cinten-in Pasian bek<br />

mah a bia nuam mite a hi uh hi.


KUM ZAKHAWK MASA LAI-A BAWLSIATNA 27<br />

<strong>Khrist</strong> nungzui a kici te lak ah pawl nih a om hi. Pawl khat in<br />

Honpa lamlahna phinciil takin hong sin uh a, amau hoih lohnate zong<br />

khia-in a ki puahphat nop uh hangin pawl khatte in bel tua thumaan<br />

in amau khialhna kilang sak ahih man-in a nung ngaat sanh uh hi.<br />

Pawlpi in ahoih bel dinmun a tun laitak nangawn-in mi thu maan, mi<br />

siangtho, mi citak bek hi bit zo sam lo a hih hangin tua banga mawh<br />

bawl ding a ut zaw tang hialte pawlpi sung ah lut sak lo dingin Honpa<br />

in na hilh hi. Amah teek teek mawh nei mite tawh ki thuah in, thuhilhna<br />

<strong>leh</strong> lamlahna zong ngah sak ve ve a, a mawhna te uh mu-a a kheel<br />

theih na dingun hunpha a ngah sak hi. Nungzuipi 12 te lak ah a <strong>leh</strong>heek<br />

ding Judas zong a gam tat hoih lohna hangin nolh pah lo in, nungzui<br />

dingin ki saang ve ve lai phot a, Amau te laka khat mah-in ki sim<br />

khawm ve ve phot (44) ngei hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong><br />

thuhilhna te <strong>leh</strong> lamlahna te thei-in, a hoih lohna kimu hen la, ki sik<br />

kik-in Pasian migit-makaihna mang in a nuntakna sawp siang sak<br />

nading “thumaan sawlna mang <strong>leh</strong>” deihna a hi hi. Ahih hangin Judas<br />

in migitna tawh ama tunga kipia khuavak zui in kalsuan nuam lo hi.<br />

Ama zongsat mawhna tawh <strong>Satan</strong> mawhzolna a sam hi. Ama gitloh<br />

gamtatna te in amah uk zaw hi. Amah in khuamial mangpa ukna sung<br />

ah ki aap a, a mawhna te aki hilh ciangin heh in, tua pan in a lipkhap<br />

huai in a Topa a <strong>leh</strong>heek hi. Tua hi a, mawh bawl nuam a sa thei mi<br />

peuh mah a mawhna a ki kawk khiat sak ciangin tua a kawk khia te<br />

mudah uh hi. Hunpha a ngah ciangin ama hoih nading deihsak a a lak<br />

mite Judas bang mah in heek ding uh hi.<br />

Thu um mi a kinei, mawh bawl kawm nuam mite tawh pawlpi<br />

sung ah sawltakte ki kituak kha zel uh hi. Ananias <strong>leh</strong> Saphira te in<br />

zong tua kheemna nam te zangh in Pasian tunga ki pum piak in ki gen<br />

uh a, hazaatna tawh amau’ aa dingin pawl khat siit ngei uh hi. Pawlpi<br />

sianthona Sawltakte kiang ah alahna in Kha Siangtho in hih banga ki<br />

neih-tawm mite kawkkhia-a, Pasian thukhenna in tua bang mite, a siak<br />

siang pah hi. Pawlpi sung ah <strong>Khrist</strong> deihna a kizuih nading hih limlahna


28 KIDONA LIANPI<br />

pen a kineih-tawm gitloh bawl mite adingin a lau huai mah mah a hi hi.<br />

Tua bang mite pen amau omzia ngei tawh <strong>Khrist</strong> taktakte lak ah sawt<br />

veipi kip zo lo uh hi. Nungzuite tung ah sittelna <strong>leh</strong> bawlsiatna te hong<br />

tun’ ciangin, thumaan adingin a citakte in na dang khempeuh paih khiat<br />

ding phal zaw in, nungzui maan suak nuam zaw tham uh hi. Tua banga<br />

bawl siatna a om lai in pawlpi sung kician in siangtho zaw hi. Ahih<br />

hangin bawlsiatna a ven ciangin thu um nuam mi ki beh lap napi, zuihna<br />

ah kukkal lo thamlo in kipia tak tak khol lo uh ahih man-in <strong>Satan</strong> in<br />

Pawlpi sungah khe ngakna siksanh hong ngah ta hi.<br />

Khuavak Kumpi <strong>leh</strong> khuaziing ukpa aki gawm theih loh mah<br />

bangin, (45)a nunguite tuak uh zong kipawl thei lo uh hi. <strong>Khrist</strong>iante in<br />

lawkite tawh hongki gawm uh ciangin thumaan panin gamla sem sem in<br />

apialkhia uh hi. Tua ciangin <strong>Satan</strong> zong <strong>Khrist</strong> pawlte tam ngah kisa<br />

mah mah in a kisial sial mai hi. A deih bang banga a kaih zawk lai theih<br />

nadingin tua bang mite tung ah vangliatna a tam zaw piak beh in, amau<br />

thu a manglo Pasian tunga a citak nuamte bawl sia sak hi. Khat vei laia<br />

thumaan teci ahi ngeisa te cih loh kuamah in <strong>Khrist</strong>ian upna maan ah<br />

pan zia ding zong thei nawnlo uh hi. Tu in hih lampial <strong>Khrist</strong>iante in a<br />

phel bek ki ap lawki upna neite tawh a kipawlna hang uh’n a kisam<br />

<strong>Khrist</strong> phuhsa upna guigilte nangawn langdo kha ta uh hi.<br />

Muanhuai taka ading nuamte in, siampi puan kang tawh kizem a<br />

hong lut kih huai kheemna thu pan kidal ding hong kul ta hi. Laisiangtho<br />

pen upna din mun bulpi dingin kizangh nawn lo mawk hi. Biakna<br />

suahtakna thu pen upna pialna (heresy) hi ci in, thumaan len tei tei te ki<br />

mu dah in ki mawh sak zaw ta hi.<br />

Sau vei pi a kinial khit uh ciangin, tua milim biakna <strong>leh</strong> thumaan<br />

lo zuih nop tei tei na ah kipawl lo in Pasian thu man i zuih nop <strong>leh</strong> ki<br />

khen kul zaw hi ci-in a citak mi tawm bek in kikhen ding a teel zaw uh<br />

hi. Tua banga ki pawlkhawm den pen amau mah mah ading <strong>leh</strong> a tu<br />

atate uh ading in upna kisiat na ding lampi ziik ziik suak ding ci in


KUM ZAKHAWK MASA LAI-A BAWLSIATNA 29<br />

thuak thei nawn lo uh hi. Kipawlna tawh gal maung banga om man-in<br />

Pasian tunga thumaan na pan a kiam zaw suak uh hi. Tua bang<br />

galmuanna pen thumaan bulpi khek nadingin tham sa lo uh hi. Tua banga<br />

thumaan helzaugawpna tawh kipawl theihna om bek ding a hih <strong>leh</strong> kikhen<br />

zaw in do thuak zaw mai dingin a teel zaw uh hi.<br />

(46)Pasian mi a kicite lak ah thumaan bulpi te a kizuih takpi<br />

ciang bek in mite adingin pawlpi <strong>leh</strong> leitung ah thu hoih kim thei pan<br />

ding hi. <strong>Khrist</strong>iante upna khuampi ahi upna bulpite a patauh huai zahin<br />

awlmawh lohna a om hi. Mite lungtang puak pen na kip lua ta a, tua<br />

thute thuphamawh-in na tuat nawn lo uh hi. <strong>Satan</strong> sawltakte na tha<br />

khauh lua ta ahih man-in, nidang lai-a sih dong a anan uh, hih thumanlo<br />

kiamsuk na mah pen mi tul tampi in pan pih zaw ta uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong>ian masate pen mi tuam pian takpi te hi uh a, kawk abaan’<br />

lohna <strong>leh</strong> upna ah akip zia uh in mawh bawlmite’ mai a mawl sak hi.<br />

Amaute citawm-in hau lo uh a, zahtak ngah milian mi thupi om lo uh hi<br />

napi, amau gamtat <strong>leh</strong> upnate pen mawhbawl mite adingin kih taak huai<br />

mah mah hi. Pasian deih a zuilo Kain in Abel a muh dah bangin, migilote<br />

in amaute mudah uh hi. Kain in Abel a thah na zong tua hang mah ahi<br />

hi. Kha Siangtho in a kep loh mite in Pasian mite that dingin a hanciam<br />

uh hi. Jews te in Honpa nial a athahna uh zong tua bang tekmah a hi hi.<br />

Honpa’ gamtat hoihna <strong>leh</strong> sianthona in amaute huaiham kihhuaina te<br />

dawksak den a, tua deih lo uh a hi hi. <strong>Khrist</strong> hun panin tu ni dong A<br />

nungzui muanhuaite in mawhna lampi a zui nuamte’ huatna <strong>leh</strong> langdona<br />

thuak suk den uh hi.<br />

Tua bang ahih <strong>leh</strong> hih Lungdamna thu in bangci galmuanna thu<br />

hi thei ding hiam? Isaiah in Messiah pianna a tangkona ah, Ama min<br />

in “Ki Lemna Kumpi” na ci hi. Vantungmite in <strong>Khrist</strong> suahna thu tucing<br />

te kiangah a tangko lai uh a, Beth<strong>leh</strong>em zaang kuam tunga a sak uh la<br />

ah zong, “Van a sang belna-ah a om Pasian a min thang hen la, ama<br />

pahtak leitung mite tungah nopna omta hen,” ci uh hi. Lk. 2:14. Hih


30 KIDONA LIANPI<br />

hilhkholhna thu <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> kammal a ki<strong>leh</strong>bulh tawh kibang hi. Ama<br />

ki genna ah, “Kei mah in kilemna hi lo namsau lek ding a hong pai ka<br />

hi hi” ci hi. Matt. 10:34. Ahih hang, teltakin a thu thei le hang tua<br />

thu nih pen a genna a kibang lin lian a hi hi. (47) Lungdamna thu pen<br />

ki Lemna thu hi a, <strong>Khrist</strong>ian hihna in a thu maan taka a na saangte<br />

tung ah ki lemna, nopna, lungdamnate leitung a hong puak ding<br />

nasepna a hi hi. A thu a na saangte lakah ki itna, ki sanggamna,<br />

kipawlna piang sak a, amaute khat <strong>leh</strong> khat kinai sak in Pasian tawh<br />

leptuahna pen Jesu nasep a hi hi. Ahih hangin leitung bup in <strong>Khrist</strong>’<br />

gal gilo pen <strong>Satan</strong>’ ukcipna sung ah a om uh hi. Lungdamna thu in<br />

nuntakna thukhun pia ahih manin, a zongsatna hoih lo lunggulhnate<br />

uh tawh ki<strong>leh</strong> bulh lua a hih manin, mudah uha lang do uh a hi hi.<br />

Amaute’ mawhna te nial a a ki lang khia sak sianthona pen mudah uh<br />

a, a siangtho dinga amaute a zol pen bawl sia-in phiat siang nuam uh<br />

hi. Tua bangin, lungdamnathu in a lah thumaan lampi a zui nuamte ki<br />

mudah-a kido den ahih manin lungdamna thu pen namsau tawh a na<br />

genteh a hi hi.<br />

Migilote in midikte a bawl siat gawp-gawp theih pen upna neu<br />

pawl khatte in lamdang sa in lung buai lawh uh hi. Tua banga migilote<br />

agualzawh zawk tham ciangin pawl khatte in Pasian a muanna uh nusiat<br />

lawh dek phial in, bang hangin athuman migitna tawh a kidimpa in<br />

mongneilo vaangliatna neinapi, thumanlopi-a netniamna te en khong<br />

thei mawk hiam? ci uh hi. Tua dotna pen ei dawn sak theih a hi loh<br />

hangin, Pasian in eite hong it takpi ahihna tel theih tham cing dingin<br />

teci a om hi. Ama vaihawmna avek pi in I theih pih se loh hangin Ama<br />

migitna pen muan lah ding hi lo hi. Sittelna <strong>leh</strong> khua mialna hun hong<br />

tun’ ciangin patauhna in hong netgawp ding mah thei ahih manin Honpa<br />

in anungzuite kiang ah “Sila pen a topa sangin lian zaw lo hi, ci-in ka<br />

hong thugenna phawk un. Amaute in kei hong bawlsiat uh <strong>leh</strong> note<br />

zong hong bawlsia ding hi”ci hi (Johan 15:20). <strong>Khrist</strong> in A nungzuite<br />

khat peuh thuak dingte khempeuh sangin a nasia zaw in migilote khut


KUM ZAKHAWK MASA LAI-A BAWLSIATNA 31<br />

lum thuak khin zo hi. Topa’ hanga gawtbawlna <strong>leh</strong> thahlupna a thuak<br />

mi khempeuh in Pasian’ it A Tapa khekhap a siikna uh a hi phing hi.<br />

(48) “Topa in a kamciamna ahong tungsak hak hi zenzen lo hi”<br />

2 Pet. 3:9. Tua banga akibawlsiat ciangin Amah in A mite hong a mangngilh<br />

<strong>leh</strong> a don loh man hi loin, A deihna a mang nuamte a ki kheem<br />

zawh loh nadingin migilo gamtatsia teng a ki lat nading hun a pia ahi<br />

zaw hi. Tham loin, midikte pen thuaksiatna pummei ah ki siangsak<br />

dinga, amau mah mah siangtho a a citak ding uh a hi hi. Amau thuakna<br />

et teh in mi hoih upna tak aneite in upna nei lo mi ginalote te a mawhna<br />

uh atel-lak thei den ding uh a hi zaw hi.<br />

Pasian in migilote daupaina khak tan pah loin, a langdona te uh<br />

zong amau gitlohna haai a dim dongin a phal hi. A migitna <strong>leh</strong> thumaan<br />

zangh-in thu akhen ciangin, A thukham palsat-a A mite a siik-ciilgawp<br />

sak mite in a gamtatna bang lian-un thukkikna a thuak sak ding hi. A<br />

hangin, ama tunga citak mite’ thuaksiatna khempeuh pen Khirst tunga<br />

kibawl mah bangin a ki thukkik ding a hi hi.<br />

Tu hun pawlpite in a ngaihsut ding uh a thupi mah mah khat a<br />

om a, tua in “Khrish Jesuh tawh kipawlin Pasian’ deihna bangin a nungta<br />

nuam khempeuh in bawlsiatna a thuak ding mah ahi hi” cih Paul kammal<br />

ahih hi. 2 Tim. 3:12. Tua ahih <strong>leh</strong> bang hangin bawlsiatna a ihmu cip<br />

bang in om hi ding hiam? A hangin, Pawlpi pen leitung mite omzia zuiin<br />

om uh a hih man-in langbawlna om thei lo ahi hi. Tu hun-a <strong>Khrist</strong>iante<br />

in Jesu <strong>leh</strong> Sawltakte hun lai-a te bangin ciapteh tuam ding sianthona<br />

neilo uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, mawhna ah kihelzau nopna lungsim,<br />

Pasian thumaan kammal te awlmawh loh na, <strong>leh</strong> pawlpi sung ah hoihna<br />

neu cik khat bek om ahih manin <strong>Khrist</strong>ian te pen leitung mite ngeina zui<br />

in kihelzau mawk ahih man a hi hi. Pawlpi masate hun lai-a upna <strong>leh</strong><br />

vaangneihna te hong om kik <strong>leh</strong> bawlsiatna te hong tho kik dinga,<br />

meibangin hong kuang leu leu ding hi.


32 KIDONA LIANPI<br />

3<br />

Khimzin Laitual Len Hun:<br />

Lampialna<br />

(49)<br />

SAWLTAK Paul in Thessalonika pawlpite alaikhak anihveina<br />

ah lampialna in pope’ vangliatna kipsak ding hi ci in hilhkhol hi. A<br />

genna ah, “Tua A Gilopa in mite’ biak pasian a kici khempeuh <strong>leh</strong> na<br />

khempeuh nial gawp ding hi. Tua te khempeuh sangin a lian zaw-in a<br />

kigaihsut ban-ah Pasian ka hi hi, ci-in Pasian’ biakinn sung mah mah ah<br />

pai in ava tu ding hi.” ci hi. 2 Thess. 2:3,4,7. Sawltakpa in asanggam te<br />

avaikhak beh laina ah, “Tua mawhna thusim pen in tu na ngawn-in na<br />

a seem seem ta hi” ci hi. Tua ama thugen lai hun laitak na ngawn ah<br />

langpan’na pen simtham takin pawlpi sungah kiguang guang khin-a,<br />

pope vangliat nading lampi ki ziik ziik ta hi, ci hi.<br />

A simtham, dam dam <strong>leh</strong> tawm tawm-in na seem seem a, a tawp na<br />

ah mihingte lungsim a uk zawh khit ciangin akilangtang-in Pasian gensiatna<br />

<strong>leh</strong> mikheemna tawh Gilopa (akiseel mawhna mipa) in na asem hi. A tuungin<br />

akilang thamcing loin lawki upna <strong>leh</strong> ngeinate <strong>Khrist</strong>ian pawlpi sungah a


KHIMZIN LAITUAL LEN HUN: LAMPIALNA 33<br />

guang guang phot hi. Pawlpi in lawkite khut nuai ah nakpi-in bawlsiatna<br />

athuak lai in kop-<strong>leh</strong>-kai thuahna lungsim <strong>leh</strong> dikzulna tawm vei sung adal<br />

hi. Ahih hangin bawlsiatna adaih ciangin <strong>Khrist</strong>ian upna in kumpite <strong>leh</strong><br />

thukhen zumte hong lawh pah hi. Tua pawlpi in <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> a nungzuite<br />

kiniamkhiatnate nusia in lawki siampite <strong>leh</strong> ukpite kiliatsaknate hong nei<br />

pah ta uh hi. Pasian thu a phamawh taktak teng mun ah mihing deih thu<br />

mawk mawkte <strong>leh</strong> khanglui thuciin’ lelte khawng hong bulhto pah ta uh hi.<br />

Kum 400 huam kipat tuung lai-a a min bek-a Constantine a kikhelna thu<br />

hangin nuam na lianpi pianga, leitung bup in thumaan pen puansilh kizepna<br />

(50) bangin silh-in pawlpi sung hong lut uh hi. Tua man-in nasepna nin pen<br />

nawhsatak-in kalsuan ta hi. Ama thuguipi in pawlpi uk ta a hih manin,<br />

lawki biakna in a gual lel a bat hangin a gual zo zaw a hi gige hi. Ama thu<br />

upna, azeh tuam tuamte, a pawite, pupa thuciinte, <strong>Khrist</strong> pawlpi akicite<br />

sung ah ki zangh ta hi.<br />

Hih lawki thu <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>ian thu helkhawmna in hilhkholhna sunga<br />

Pasian niala amah kilian zaw sak acih “Mawhna mipa,Gilo mipa” picinna<br />

a piangsak hi. Tua biakna khial vaipi pen <strong>Satan</strong> vaang tawh a kiseem<br />

khia hong hi a, Tokhom tung ah tu-a leitung bup a ut banga a uk<br />

theihnang nasep-ii mualsuang a hi hi.<br />

Khat vei <strong>Satan</strong> in <strong>Khrist</strong> tawh kipawl khawm ding a zol hi. Gam<br />

lak aa Pasian Tapa kiangah hong hawh hi. Leitung gam khempeuh <strong>leh</strong><br />

a thupina teng lak-in, khuamial kumpipa a tungnunna a pulak nading<br />

<strong>leh</strong> tua gam khempeuh <strong>leh</strong> a minthanna teng piak dingin a zol hi. <strong>Khrist</strong><br />

in tua mawhzolpa taai a, Ama kiang pan a paikhia dingin a sawl hi.<br />

Ahih hangin <strong>Satan</strong> in mihingte tungah tua zolna mah azat ciangin a<br />

lawh cing zaw hi. Leitung hamphatna <strong>leh</strong> zahtakna a ngah nop man-in<br />

pawlpi in mite pahtawina <strong>leh</strong> leitung miliante’ huhna tawh <strong>Khrist</strong> a nilkhia<br />

ta mai uh hi. Tua <strong>Satan</strong>’ sawltak Rome-a bishop hong pawm ta hi.<br />

Rome pawlpite upna bulpite laka khat pen, pope in leitung buppia<br />

mihing mitmuh theih <strong>Khrist</strong>’ pawlpi lutang hi cih ahi hi. Leitung


34 KIDONA LIANPI<br />

buppi-a phungzite <strong>leh</strong> pastor te khempeuh tung ah alian pen thuneihna<br />

nei hi cih bek zong hi lo lai-in, pope in Pasian hi, ci uh hi. “Topa i<br />

Pasian Pope” ci uh hi. Amah pen khial theingeilo hi, ci uh hi. Mi<br />

khempeuh ama tungah to akai ding ngen hi. Gamlak-a Kei hong bia in,<br />

ci in <strong>Satan</strong> mawhzolna,anget mah bangin Rome-a pawlpite tungtawnin<br />

ngen-a, mi tampi in amah bia in to kaai khin uh hi.<br />

Ahih hangin Pasian azahtak takpite in ahih <strong>leh</strong>, “Topa na Pasian<br />

bek (51) bia-in Ama na bek na seem ding hi” cih Khrish dawnna mah<br />

tawh dawng uh hi. Lk 4:8. Pasian in Pawlpi lutanga koih dingin mi<br />

khat peuh a sehna kam heem khat beek zong pau ngei lo hi. Pope lian<br />

pen hi cih thu upna pen Laisiangtho thu tawh ki<strong>leh</strong>bulh mah mah hi.<br />

Khembawla asuhsim sakna tawh a lak ahih kei ngal <strong>leh</strong> pope in <strong>Khrist</strong><br />

pawlpi tungah aana aneih theih na ding thu omlo hi.<br />

Rome te in Protestant te pen upna tangkaai-in ngawh uh a, pawlpi<br />

maan panin thutangpeek-in a pialkhiate ci-in a mawhsak uh hangin, tua<br />

amawh siatnate uh amau gamtatnate hi zaw hi. <strong>Khrist</strong> dialkhai a kaikhia,<br />

“misiangthote tunga ahong piak upna thu pan-a” pial khiate amau hi<br />

zaw uh hi. Jude 3.<br />

Laisiangtho in mihingte hilhpil kha dinga, ama khemna te <strong>leh</strong> a<br />

vangliatnate thei tel kha ding uh hi, cih mu in <strong>Satan</strong> a khalau hi. Ama<br />

nawknate ah leitung bup Honpa na ngawn in Laisiangtho len in amah<br />

na nial hi. Tua anawknate ah <strong>Khrist</strong> in, “Laisiangtho sungah” cih vive<br />

tawh atawntung thumaan bu pen kidalna lumm-in na nei hi. Galpa ngimna<br />

khempeuhte Pasian kammal’ vaangliatna <strong>leh</strong> pilna tawh na do hi. <strong>Satan</strong><br />

in mihingte a pialpih theih nading <strong>leh</strong> a bawl tawm pope thuneihna akip<br />

theih nadingin mite in Laisiangtho thu thei kei le uh a deih hi. Laisiangtho<br />

in pahtawihuai Pasian bek mah pahtawi a, mihing pen amau mun dingah<br />

koih ahih manin, tua thumaan pen khuhcip in paihmang sak kul hi cih<br />

thu pen Rome pawlpi mah in hong zomto pah ta hi. Tua manin kum za<br />

tampi sung Laisiangtho kithehkhiat ding khaam cip uh hi. Mite


KHIMZIN LAITUAL LEN HUN: LAMPIALNA 35<br />

Laisiangtho simsak lo uh a, a inn uh ah zong abu nei thei sak lo uh hi.<br />

Thukhunkip neilo siampite <strong>leh</strong> pawlpi ukte bek in amau kineihtawm<br />

nate huut nading bek-in Laisiangtho hilh uh hi. Tua bangin pope pen<br />

leitung Pasian pawlpi le gam ukte tungah vangliatna a neipa dingin<br />

leitungbup phial in seh uh hi.<br />

Tua khialhnate a lak khia den Laisiangtho pen kiheem khia ahih<br />

man-in <strong>Satan</strong> in ama ut bangin gamta thei ta hi. Hilhkholhna in tua<br />

pope aana pen “thukham <strong>leh</strong> hunte kheel sak ding hanciam ding” a<br />

nacih kholhsa a hi hi. Dan. 7:25. Hih nasep pen kikoih cing nawn lo<br />

hi. Lawki lak pan mi (52) thak a ngah nading un, a saan uh upna thu ah<br />

peeng tak in sang uha, a milimte uh <strong>leh</strong> meel muh na tangvante <strong>Khrist</strong>ian<br />

biakna sung ah guang uh hi. Tua milimte biak theihna dingin ki khoppite<br />

ah thukhun bawl in, kipsakna thu piakhia uh hi. Amau deihna bang<br />

banga biakna thu azat theih nadingun, milim biak khaamna Pasian<br />

thukham nambat nihna phiatkhia uh a, a pha ngeizah mah phak sak<br />

nadingin nambat sawmna pen phelnih suah uh hi.<br />

Vantung thuneihna akithudonloh zawk lai theih nadingin lawki<br />

lungsim puak neih na in lampi vang sak pen hi. <strong>Satan</strong> in tua a<br />

piangthak takpi lo pawlpi makaite zangh in Pasian in thupha pia-a a<br />

sianthosak, piancil pan pek a a kip den Sabbath mun ah lawkite’<br />

“zahtak Ni biakna” a bulh hi. Hih akikheekna pen akipat tuung in<br />

kilang lua sak pah lo uh hi. Kum za khawk masa lam tengin <strong>Khrist</strong>ian<br />

khempeuh in Sabbath maan bek mah zangh lai uh hi. Amaute in<br />

Pasian zahtakna neipha lai uh a, Ama thukhamte akip tawntung<br />

ahihna thei in, siangtho takin zui lai uh hi. Ahih hangin <strong>Satan</strong> in<br />

lungsim kawi tawh a sawltaakte zangh in a ngimna teng hong sep to<br />

ciangin mite in Sunday a pi muh theih nadingun <strong>Khrist</strong> thawhkikna<br />

zahtakna ci-in thawhkik pawi bawl pih hi. Tua ni-in biakpiakna hunte<br />

a neih pih hang in hanthotna hun bang lel-in kinei lai a, Sabbath pen<br />

siangtho tak mah in a zang tek lai uh hi.


36 KIDONA LIANPI<br />

A ngimna bang a sep theih nadingin <strong>Satan</strong> in Jews te na makaih<br />

a, <strong>Khrist</strong> hong pian ma zek lai in Sabbath thu ah a khengval in khauh<br />

lua <strong>leh</strong> phincil sak lua ahihh manin van gik asuak zo zah-in na tang sak<br />

se se hi. Tua bangin thumaan a kizuihkhialh pen hunhoih bawh pah in,<br />

Sabbath pen Jews te’aa bek hi, ci sak hi. <strong>Khrist</strong>iante in Sunday pen<br />

pawi bawl-a gualnop ni-in zangh sak a, tua hun mah in Sabbath pen a<br />

tan’ uh teh Jews te muhdahna lahna kawm-in an ngawl sak-in dahna<br />

maikhinna ni-in zangh sak se se hi.<br />

(53) Kum zali huam ciangin Constantin kumpipa in Rome gam<br />

buppi sung ah Sunday ni in mipi in pawi kham dingin thu pia khia hi.<br />

Lawkite in tuani pen zahtak uh a, <strong>Khrist</strong>iante in zong tua ni pen pahtawi<br />

uh hi. Tua bangin aana lian deih pawlpi makaite sawlna zui in kumpipa<br />

in a kilangdo den lawkite <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>iante a gawmtuah ahi hi. Tua hi <strong>leh</strong><br />

<strong>Khrist</strong>ian ahi-a lawki ahi uh zongin akibangin <strong>Khrist</strong>ian thu a saan khawm<br />

theihna uh suak a, pawlpi aana aliat theih nading a hi hi. Ahih hangin<br />

Pasian a zahtak takpi <strong>Khrist</strong>ian tampite in dam dam-a akithupi bawl<br />

tawm Sunday baan ah thukham nambat lina ahi Sabbath maan pen Topa<br />

adingin siangtho tak mah-in zang ve ve lai uh hi.<br />

Mi khem mangpa in a nasep zo nai lo zek ahih manin leitunga<br />

<strong>Khrist</strong>ian khempeuh kaikhawm-in ama vangliatna naui ah a khum khin<br />

nuam hi. Sawltak-a a zat pope tung tawn-in na a seem hi. Tua pope<br />

pen <strong>Khrist</strong>’ ai tawi hi ci sak hi. A phel bek hong kikheel lawkite,<br />

zaliat ut makaite, leitung iiplah pawlpi mite zangh-in a ngimna apicing<br />

sak hi. Council pi pi te a hun hun-in sam a, leitung buppi panin pawlpi<br />

makaipite sam khawm hi. Tua kikhoppite khempeuh phial in Pasian<br />

phuhsa Sabbath maan pen nen niam geih zel a, a <strong>leh</strong> lam ah Sunday<br />

pen sangkhaan geih zel hi. Tua bangin lawki pawi Pasian thupiak<br />

bang kek-in saang uh a, Laisiangtho Sabbath pen Judah te khanglui<br />

van ngeina bang lel suaksak in, tua Sabbath azang pepeuh samsiatna<br />

thuakzah dingin a pulak uh hi.


KHIMZIN LAITUAL LEN HUN: LAMPIALNA 37<br />

Lampial lian penpa, “Pasian akici khempeuh <strong>leh</strong> a kibia<br />

khempeuh sangin amah alian zaw in hong kineih ciangin “a nasep hong<br />

picing mah mah hi. Mihing khempeuh in a maan Pasian a telmuh<br />

theihna Pasian thukham siangthote nangawn hong khek ngam ta hi.<br />

Thukham nambat lina in van <strong>leh</strong> lei bawlpa pen Pasian maan hi a,<br />

pasian dangte tawh kilamdang ahihna a lak khia a hi hi. Tua a ni sagih<br />

ni pen leitung piansakna phawk nading <strong>leh</strong> mihingte tawlngak ni ding<br />

in zong a sianthosak ahi hi. Tua ni pen mihing khempeuh (54)<br />

lungsim ah na khempeuhte bulpi anungta Pasian, zahtak-a biak ding<br />

ahihna phawk nadinga kiseh a hi hi. <strong>Satan</strong> in mihing te pen Pasian<br />

deihna panin heii khia thei hen la Pasian thukham azuihna uh phiatsak<br />

zo <strong>leh</strong> a ut hi. Piangsakpa ahihna akawk thukham pen teek mah sumit<br />

dingin a hanciam a hi hi.<br />

Protestantte in tu-in tua Sunday ni pen <strong>Khrist</strong>’ thawhkik ni hi a,<br />

<strong>Khrist</strong>ian Sabbath ni hi, ci-a zat dingin hah bawl uh hi. Ahih hangin<br />

Laisiantho pan tua bang ding in asawlna om lo hi. <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> A nungzuite<br />

in tua bang in zahtak apiak na uh zong kimu lo hi. Tua Sunday tan’na<br />

pen a kiphuaktawm hi a, “thukham zuih loh nading vaihawmna thulaigil<br />

pana piang a hi hi” 2 Thess. 2:7. Tua nasep pen Paul hun in zong kipan<br />

khin zo ahih lam laisinagtho ah ki mu hi. Bang hun lai-in Topa in koi<br />

mun pan-in hih pope’ tano khawi kha zen zen hiam? Laisiangtho in thu<br />

apiak het loh thu pen bangzah-in manpha-a bang paulap-in kikheek thei<br />

mik mek ding hiam?<br />

Kum za guk huam ciangin papacy vangliatna pen hong kip mah<br />

mah ta hi. Ama tokhom <strong>leh</strong> a vangliatna pen gam bup khuapi ah kiphut<br />

a, Rome-a Bishop pen pawlpi khempeuh lutang hi ci-in kithangsak hi.<br />

Lawki upna in pope ading mun a abawlsak hi. Gulpi in “tua sapi tungah<br />

avangliatna, a tokhom <strong>leh</strong> a aana lianpi” a pia hi, Mangmuhna 13:2.<br />

Daniel <strong>leh</strong> John mangmuhna sungah kum 1260 sung pope gualzawh<br />

nading kigen khol pen tu in akipan ta a hi hi. Dan. 7:25; Mang. 13:5-7.<br />

<strong>Khrist</strong>ian te kiangah Amau gamtat hoihte khia zaw ding maw, pope’


38 KIDONA LIANPI<br />

zeh tuam tuamte zui-in bia zaw ding maw, cih a teel dingin kisawl ta hi.<br />

Thu om bang a zuih kei uh <strong>leh</strong> gumm sungah khia ding maw, siik saa<br />

tawh bi zaw ding? lom heen-in a ngawng uh tan ding maw cih te a hi ta<br />

hi. Tu in Jesuh thugente hong tung ta hi: “Na nu napate, na sangamte,<br />

na behte, <strong>leh</strong> na lawm te mahmah un note hong khia dinga, note pawlkhat<br />

in thahna na thuak ding uh hi. Mi khempeuh in keima hangin note hong<br />

mudah ding uh hi” na ci khol zo hi. Lk 21:16,17. Thu zui mite tungah<br />

nidanga om ngei lo bawlsiatna nasia hong tung ta ahih manin, leitung<br />

buppi galphual suak ta hi. Kum za tampi sung <strong>Khrist</strong> pawlpi in maimialin<br />

gam sung ah a bu hi. Kamsangpa in: “Numei in ama ading Pasian<br />

bawlkholhsak (55) gam simtham ah tai-in bu a, ni 1260 sung anvaak-in<br />

a om hi”, Mang. 12:6 acihna atung ahi ta hi.<br />

Rome pawlpi vangliatna in nasep hong kipat khiat ciangin<br />

Khuamial khang hong kipan tahi. A vangliatna a nasiatzia zui-in<br />

khuamial pen a sah zel hi. Upnaguipite zong abulpi <strong>Khrist</strong> kiang pan ki<br />

lakhia in Rome-a pope tung ah kibulh ta hi. Mawh maisak nading <strong>leh</strong><br />

tawntung nuntakna ngah nading vaite ah Pasian Tapa sangin, Ama<br />

aana a ap pa ci-a a up uh, pope <strong>leh</strong> phungzite bek tungah ki nga zaw ta<br />

uh hi. Pope pen amaute’ ading leitung bup palai hi a, ama tung tawn<br />

loin kua mah in Pasian naih thei lo hi, ci in ki hilh uh hi. Tham loin<br />

amaute adinga Pasian dinmun a dingpa ahih manin, akawi amaam-in a<br />

cih peuh peuh zuih ding hi, ci uh hi. Ama sawl a mang lote in apum<br />

i <strong>leh</strong> a khaa dongin anasia pen dan thuak ding kilawm hi, ci uh hi.<br />

ua bangin mite lungsim pen Pasian kiang pan ki heii khia in, a<br />

puuk thei a khial thei, a gitloh ban ah amaute khutzat-in, a vaangliatn<br />

a zangh den khuaziing kumpipa tung ah nga ta uh hi. Mawhna pipi pen<br />

sianthona puanpak silh sak na ding in Laisiangtho aki nawl khin cian<br />

in, mihingin athunei pen in kiseh a, zuau genna, kheembawlna, mawhna lungs<br />

m ahi mihing gamtatsia <strong>leh</strong> ngeinateng in Pasian thukhun hemkhia hi.<br />

Tua bang thu te a ki zuih ciangin kisiatnate kihhuainate hong piang pah<br />

lel ding mah a hi hi.


KHIMZIN LAITUAL LEN HUN: LAMPIALNA 39<br />

Muanhuai tak-a upna maan kem cinten mi pen tawm mah mah<br />

hi. Thumaan zui teci pang pen tawm mah mah ta ahih manin, thukhial<br />

<strong>leh</strong> upmawh thuciin zuite in zo cip in leitung ah thumaan biakna<br />

abeimang ding zah-in hun khat sung om ahih manin, thumaan dawk<br />

zolo hi. Tua hun sung pen <strong>Khrist</strong> pawlpi siat hun a hi hi. Biakna pong<br />

lel pen bel khang zaw deep a, thuman ah kuhkal ding pen vangik pi<br />

asuak hi.<br />

Pope pen palai in zangh dinga, mawh amaisak nadingin gamtatna<br />

pha neih kisam hi ci-in kihilh uh hi. Khual gamlapi zui-in biakna siimna,<br />

pumpi gawtna, khangluite biakna khawng, biakinn lamsak na cihte,<br />

siangtho tau lamna, biakinn tau bawlna khawng <strong>leh</strong> sum tampi piakna<br />

in Pasian hehna daai sak dinga, Ama (56) maipha ngah sak ding in um<br />

uh hi. Pasian pen mihing bang lel-in seh-in tua bang thawthop-a bawlna,<br />

<strong>leh</strong> letsong khawng peuh tawh a hehna thoih dam sawm-a, ei <strong>leh</strong> ei<br />

kigawt ciang bangin Pasian A na lungdam ding in seh uh hi.<br />

Rome pawlpi makaite lak na ngawn ah tua siatna in zeel lua ahih<br />

manin a huzaap uh khauh sem sem hi. Kum za giat huam bei kuan lam<br />

ciangin pope in tu-a aneih khaa vangliatna nei-in kigen ta a, tua thu a<br />

kipsak nadingin a thuneihna zong a lahkhiat zek kulta hi. Tanglai-a kigel<br />

laite kici phungzite phuahtawm laite <strong>leh</strong> aki imcip council khensatna cia<br />

aphuah tawm uh thute tawh pope tungnunna a kipsak nadingun<br />

hanciam in mipi akhem uh hi. Thuman nial khinsa pawlpi in hih<br />

kikheemna thute liing liangin a taksaang hi.<br />

Zuauthu in ninlom bangin thuman akhak ciangin thuman<br />

khuambul phut (1 Korintu 3:10,11) mitawm cik bek a mai bing uh hi.<br />

Nehemiah hun lai-a Jerusalem kulhpi a lamte mah bangin, “Na semte<br />

atha uh zaw ta a, ahi zongin nin tampi omlaihi. Eima tha tawh kulh<br />

cian’ I zo ngei kei ding hi” (Neh. 4:10) ci hi. Bawlsiatna tawh kibuai<br />

lua a, kikheem nate, mawhbawlnate <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> vaihawmna tawh mai a<br />

dal tam lua a hih man muanhuai taka inn lamte pawl khat lungsim kisia-


40 KIDONA LIANPI<br />

in amaute neihsate huut nading <strong>leh</strong> amau nuntakna huut nadingin lemna<br />

ngah in thumaan pan a kiheiikhia zong hong om ta thong uh hi.<br />

Pawlkhatte leu leu pen lau lo, dual loin agalte uh langdona pan-in<br />

“Amaute kihta kei un, alian akihtak huaiTopa phawk un, ”(aneu 14),<br />

ci-in a nasep uh mailam nawt ve ve in a kawng uah namsau kuah uh hi.<br />

Efesa 6:17.<br />

Khang tawntungin Pasian galte in tua bangmah in thumaan<br />

langpang in mudah den ahih manin tua thumaante avil gige den dingin<br />

amuanhuai Ama naseemte zong kisamh suk den hi. : “Note tungah<br />

kong gen mah bangin mi khempeuh tungah zong, ‘Ngakin na pilvang<br />

un,’” Marka 13:37 ci in <strong>Khrist</strong> in anungzui pi tunga akampaute mah<br />

hun beikuan-a Ama nungzui- (57) te tungah zong kibulh suk thei hi<br />

Khuaziingpi a sah zaw seem seem ding tawh kibang hi. Milim<br />

biaknate hong ki tang zat seem seem ciangin Milim maite ah<br />

khuaimeivakte kivaak a, biakna ki pia in a haihuai pipu thuciin lelte in<br />

mihing lungsim khempeuh lawh mang khin hi. Tua in agam mang khin<br />

uh ahihna a dawksak hi. Siampite <strong>leh</strong> bishop te mah mah in gualnopna<br />

enlah uh a, ci-le-sa deihna, <strong>leh</strong> huukna lanna tawh ninkhin uh ahih manin,<br />

amaute makaihna tawh nungtate bel siatna tawh kidiahcip lel ding mah<br />

theihsa a hi hi.<br />

Kum zalom sawm <strong>leh</strong> khat huam pawl-in Pope-ii kineihtawmna<br />

cial dang khat hong piang hi. Tua in Pope Gregory a Sagihnapa akah<br />

ciangin, Rome pawlpi pen kicingin siangtho hi, ci-in hong pulaak na ah<br />

athu bulphuhte khat in pawlpi khial ngei nai lo a, Laisiangtho’ gen bang<br />

mah-in zong khial ngei nawn lo ding hi, cih thu a hi hi. Laisiangtho in<br />

lah ama gen bangin gen lo hi. Kumpite na ngawn a zakiasak thei ding<br />

zah-in thu a neihna tua a ki-uangsak siampipa in gen lai hi. Ama<br />

thukhenna peuhmah kua mah in khel sak thei lo, nolh thei lo ding hi.<br />

Ahih hangin amah in midang khempeuhte thukhennate a ut <strong>leh</strong> nolh thei<br />

khel thei phiat thei ding hi ci hi.


KHIMZIN LAITUAL LEN HUN: LAMPIALNA 41<br />

Pope aana thudon lo hi cih paulap tawh Germany kumpipa pen<br />

pawlpi pan lakhia-in a kumpi zakia sak hi. Tua bangin German kumpi<br />

Henry a-Linapa a bawlna ah a khial theihlo a kinei ahihna thu kitel muh<br />

thei hi. Pope hansuahna mang-in a ukpi teng in amah langdo ngam ahih<br />

manin Henry in Rome tawh kilemna bawl ding kul hi ci-in a ngaihsun<br />

hi. Pope mai ah va kiniamkhiat dingin azi <strong>leh</strong> a muan bel anaseempa<br />

tawh phalbi lai-in Alps Mual kantan-in a pai uh hi. A pai nading ukpipa’<br />

inn a tun’ ciangin Gregory na tung khin a, kimuh nading thu a ngah<br />

mateng amah avil galkapte omlopi-in kulh pua lam ah phalbi vuksan lak<br />

ah dingin a lukhu khulo, khedap bulh lo, puan gina silh lo, kiniamkhiat<br />

tak-in pope thupiakna ngak in nithum sung an ngawl-in a om khit ciangin<br />

phungzipipa in apulak thumna teng maisakna hong piakhia phing hi.<br />

Tua khit na ngawn in pope-ii (58) phalna a ngah zah zah tawh kituak<br />

in akumpi za <strong>leh</strong> vangliatna zang thei bek ding cih a hi lai lai hi. Tua<br />

ciangin Gregory in gualzo kisa kawm lungsim kisial sa-in kumpite<br />

kiphatsakna lak khiat ding ama nasep hi ci hi.<br />

Hih akiliansak siampipa’ kiphatsakna <strong>leh</strong> a kiniamkhiat mah mah<br />

a,alut theihna ding in mite’ lungsim kongkhak kiangah dingin athum<br />

<strong>Khrist</strong> lungnemna saikak le’ng bang zah in kikhai ahi hiam? <strong>Khrist</strong>’<br />

aitawi ka hi kici ta zen veh! A nungzuite kiang ah: “Note lak ah makai<br />

asuak nuam peuhmah in naseem bangin om hen” a cipa’ aitawi ka hi a<br />

ci te bang ci! Matt. 20:27.<br />

Tua zawh kum za tampi sungin Rome pan a kizek-khia upna maan<br />

loin manlangtak in munkhem peuh a zel hi. Pope vangliatna akipsak ma<br />

nangawn in zong lawki mipilte thu hilhna pawlpi sungah hong<br />

kiguanciangin pawlpi a tek nek mah mah khin a hi hi. Piangthak ing ci-a<br />

pawlpi sung lut mi tampi tak mah in a lawki upna zungpi mah uh len lai<br />

mawk uh hi. Amau bek in keem khin khian lel beek loin lawki sung a zelh<br />

nadingun midangte zong hilh sawn lai uh hi. Upna manlo thulianpipi<br />

<strong>Khrist</strong>ian sung ah hong kiguang ta hi. Tuate laka athupi zaw deuhte khat<br />

in, sih ciangin asilo kha khat(immortality) mihing sungah om hi ci-a upna


42 KIDONA LIANPI<br />

a hi hi. Hih upna tawh Rome in misiangthote tunga thuumna aapna <strong>leh</strong><br />

Nungak Mary akipaaina khawng hong kipsak to pah hi. Hih upna pan<br />

mah-in mawhna kisik nuam lote atawntung gawtmun daan (eternal<br />

torment)thuak ding cih upna maan lo (heresy) hong piang a, pope upna<br />

maan lo sung ah hong lut masa bel upna khat ahi hi.<br />

Tua pan-in lawkite bawltawm upna dangte zong hong lut theih<br />

nading lampi hong vanga, Rome in Purgatory acih -–misisate khaate<br />

mawhna silsiangna mun ci-a a upna khat pen sit tel loin a um pah pah lel<br />

mihonpi te zolna-in a nei uh hi. Tua upna maan lo tawh gawt mun cihte<br />

ahong om thei a hi hi. Mi khat si a a khaa pen hotna lah ngah pah lo,<br />

tawntung samsiatna mun lah pai liang lo, amawhnate halsiang theih ding<br />

hi a, tua lai ah daan thuak in kihal hal phot-in a ninbaang teng akaat tum<br />

khit ciangin vantung ah kilut sak (59) phing hi ci-a upna hong kip sak<br />

to leu leu uh hi.<br />

Rome in ameet ngah nadingin a mite uh kisiatlawhna <strong>leh</strong> launa<br />

pawl khat a bawl beh lai ding uh kisam lai hi. Tua pen ki-awnghon,<br />

kitatkhiatna (indulgenses) tiket leina a hi hi. Pope te khaa lam tungnunna<br />

anial khempeuh phiat mang nading ahizongin, agalte dopih ding <strong>leh</strong><br />

aleitung ukna zong akhauh theih nadingin galkap pih ding ahi zongin,<br />

tua banga apanpih mite khempeuh in a beisa hun, tu hun, <strong>leh</strong> mai lam<br />

hun-a a mawh lai ding te na ngawn uh mai siangin, daan thuakna peuh<br />

mah pan suakta sak ding ci-in kham uh hi. Tua baan ah, pawlpi tunga<br />

sumpiakna tawh amaute mawhna kimai sak dinga, gawt mun-a a nin<br />

baan’ nate uh mei tawh akihal hal lai, a sisate alawmte uh zong sum pia<br />

in kikhahkhia thei hi ci in ki hilh uh hi. Tua bang teng bawlna tawh<br />

Rome in asumbung dim sak a, ama thupi nading bawlna bek in <strong>leh</strong>-tatna<br />

vive tawh <strong>Khrist</strong> aitawi ka hi acih uh hangin , a aitawi-sakpa in leitungah<br />

a lutang ngak nading nangawn nei zo lo hi.<br />

Laisiangtho sunga Topa Nitak An kici nekkhawm bawl zia zong<br />

botkhia-in milim biate mass bawldan tawh khek uh hi. Pope-ii siampite


KHIMZIN LAITUAL LEN HUN: LAMPIALNA 43<br />

in bang mah ngaihsutna zong om ngap lopi-in phuisam-in a ciak mul<br />

mul uh ciangin, moh <strong>leh</strong> lengtui pen “<strong>Khrist</strong>’ sisan <strong>leh</strong> sa” suak takpi<br />

sak thei in ki gen uh hi. Cardinal Wiseman’ Thugenna “The Real Presence”<br />

(Ompih takpina), Lecture 8, khen 3, khawk 26. Piangsak Pasian<br />

bek in a neih piansakna vaang zong a nei bangin ki pulak khem uh hi. Si<br />

dinga gimsia mite amau lampial upna manlo teng ka um ci-in kipulaak<br />

sak uh hi. Tua thu a pulaknuamlo <strong>leh</strong> a umlo te thahna thuak ding ci uh<br />

a, thu nial pepeuh mei tawh hal uh hi.<br />

Kum za sawmlethum huam sung pen pope-ii nasepna cikziathuai<br />

pen hun a hi hi ci-in kiciam teh hi. Thusitna (Inquisition) kizangh ta hi.<br />

Khuamial kumpipa in pope-ii uliante zangh in simtham takin Council<br />

aneihnate uh ah <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> avantung migilote in migilote lungsim ukcipin<br />

avaihawm laitakun, amau muh loh-in, Pasian vantungmi khat in amaute<br />

laizang ah dingin, gitlohna tawh athupiak khiatte (decrees) a lipkhap<br />

huai gamtatna teng kimtak in atangthu tawh a na ciamteh zel hi. Tua a<br />

kiciamteh thu te in lipkhap huai mah mah ahih manin mihing et ngam<br />

loh ding zah a hi hi. “Babulon in misiangtho te’ sisan zubangin a kham<br />

hi”. Thahna athuak mi mak tampi in hih lampial vangliatna phulaak sak<br />

dingin Pasian kiang ah kiko in a ngen uh hi.<br />

Pope dinmun in leitung bup-ii thuneipi pen dinmun a hi hi.<br />

Kumpite, gam ukte khempeuh in Rome phungzipipa thupiakna bang<br />

bang zui uh hi. Mihingte vai khem- (60) peuh, tulaitak nuntakna<br />

ading hi ta <strong>leh</strong> atawntung nuntakna ading hi ta <strong>leh</strong>, ama ukna bang bang<br />

hi lel ding tawh kibang hi. Kum za tampi sung Rome-ii phuh upna bang<br />

bang kizangh a, phincil takin kizui hi. A zehte kitanga, taangpi in a<br />

pawite bawlpih uh hi. A khutnuai biakna naseemte kizahtaak mah mah<br />

a, limtak-in kivaak hi. Rome pawlpi in hih bang vangliatna, thupina,<br />

aana cik mah-in nei ngei nai lo hi.<br />

Ahih hangin “pope-ii vangtan hun laitak pen leitung adingin<br />

khuaziin bel laitak a hi hi.” Laisiangtho thute pen mipite bek hi lo


44 KIDONA LIANPI<br />

siampite lak na ngawn ah kithei nawn lo hi. Pharisee te hun lai mah<br />

bangin pope-ii uliante in zong khuavak pen mudah uh hi. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong> amau mawhna kilang sak kha ding lau uh a hi hi. Pasian<br />

thukham kihemkhia a thumaan tehna omnawn lo ahih manin a dal om<br />

loin amau ut bang bang in gamta uh hi. Kikheemna, huaihamna, paktatna<br />

te in khuhcip hi. Mite in hauhna <strong>leh</strong> dinmun ngah nading a hih nak <strong>leh</strong><br />

thusia bawl ding neukha beek cikzia lo uh hi. Pope <strong>leh</strong> a ulian dangte<br />

munteng pen paktatna mun nasia pen a suak hi. Pope pawl khatte in a<br />

bawl mawhnate gen ngam-in zong pha mawh sa lo ahih manin kumpite<br />

in biakna lam ulian hi bang zaw zen koih khong dingin kilawm sa loin<br />

zaa kiat sak a sawm uh hi. Tua bangin Kum za tampi sung Europe gam<br />

in khantona nei lo in, pilna, nasep siamna, <strong>leh</strong> khantohna lamte khawlcip<br />

hi. Lungsim <strong>leh</strong> gamtat hoih ah khantoh theihna ding khempeuh zong<br />

zawcip ta hi.<br />

Rome aana nuai ah leitung buppi omzia pen kamsangpa<br />

Hosea’hilhkholh alauhuai thu a tun’kimna a hi hi. A hilhkholhna ah<br />

“Ka mite in kei hong phawk lo uh ahih manin ka susia ding hi. Na<br />

siampite in kei hong phawk nuam loin, ka thuhilhnate nial na hih manun<br />

ka siampi dingin kong deih nawn kei a, na tate uh zong siampi-in ka<br />

zang kei ding hi,” ci hi. Hosea 4:6, 1, 2. Pasian kammal Laisiangtho a<br />

kinusiat manin tua bang thute a piang ahi hi.


WALDENSES TE 45<br />

4<br />

Waldenses Te<br />

(61)<br />

POPE’ tungnun’ pen na hun sawtpi sung khua a mial cip hangin<br />

thumaan khuavak bei siang kiuh keuh sam lo in, a khang khangin<br />

Pasian Teci ding ki koih suk suk hi. Pasian <strong>leh</strong> mite <strong>kikal</strong>-a Palai dingin<br />

Jesu <strong>Khrist</strong> bek mah a muang, a nuntakna lam lak dingin Laisiangtho<br />

bek mah a leen cinten, Sabbath maan bek mah a zang kinken mi na om<br />

ve ve zel hi. Khang thak tu le tate in a theih khin zo ngei loh ding leiba<br />

bang zah hi bang mite tung ah leitung in i nei hiam? Amaute umkhialte<br />

ki ci zaw <strong>leh</strong>bunga, a lungsim puak uh ki nuihsan in, a gamtat-te uh ki<br />

gensia a, a laigelhte uh ki sim mawh sak-in ahi lopi-in ki gensia in, ki<br />

suksiat sak hi. Ahih hangin amaute kip takin ding ve ve uh ahih manin<br />

a khang khangin a upna uh siangtho takin akeep uh pen a khang thakte<br />

adingin gamh gil anusiat bangin a ngaihsun uh hi.<br />

Rome tungnun’ pen hun azom khuamial hun sunga Pasian mite<br />

thu pen leitung ah aki ciapteh loh phial hangin vantung ah limtakin ki<br />

ciamteh hi. A bawlsiate’ langdona thute lo ngal amau omzia zon’ khiat<br />

kiktheih na’ng ciaptehna tawm mah mah hi. Rome te ngeina sung ah a


46 KIDONA LIANPI<br />

koih upnate <strong>leh</strong> a thupiak (decree) te tawh ki huai thei lo peuh mah<br />

phiat siang ding cih thu om ahih man zong a hi hi. Mihing hi ta <strong>leh</strong> lai<br />

kigelhte hi ta <strong>leh</strong>, ama thu nial peuh mah a muh <strong>leh</strong> phiat mang hi. Hauin<br />

zawng ta <strong>leh</strong>, lian-in neu ta <strong>leh</strong>, akua cii lo pope thu <strong>leh</strong> upna dot<br />

bawl, uplahna lak pian khat peuh peuh in a nuntakna taan lawh ding hi<br />

mai hi. Tua upna thukim pih lo mite a bawl siatna ciaptehna khempeuh<br />

zong susia den uh hi. Papal kikhopna councilte peuh mah panin tua<br />

bang thu kigelhna laidalte laibute hal tum dingin thu pia khia den uh hi.<br />

Laikhetna setpi a kibawl theih ma in laibu peuhmah zong tawm him him<br />

a, sawtveipi ki kemcing theilo (62) ahih manin Rome te vaihawmna te a<br />

khak tan ding tam lo hi.<br />

. Pope in thu a neih phet-in ama deihna bang zui lote su sia<br />

dingin a khut a zan pah ciangin, pawlpite khat khit khat, amau thu-in<br />

Pope ukna nuai ah hong ki ap pah uhahih manin,Rome te vaihawm na<br />

in a huam gam sung peuh mah ah, ama upna bang zui a sau vei a suakta<br />

zo mimal kuamah om lo hi<br />

Great Britain ah <strong>Khrist</strong>ianupna in sawtpek lai a kipan in zung<br />

kip na khaa zo hi. Gospel thu Britain te in kum zakhawk masa lam<br />

pekin na saang zo uh ahih manin, Rome lampialna in subuai thei nai lo<br />

hi. Lawki kumpite bawlsiatna hong kitheh kawi kawi-in hih a gamlapi<br />

tuipi dong Britain gam pawlpi masate in zong hong thuak khak pen uh<br />

Rome te letsong a saan khak uh hong suak hi. England gam pana<br />

bawlsiatna thuak <strong>Khrist</strong>iante pen Scotland ah taai in va bu uh a, tua<br />

panin a thumaan uh Ireland dong ki puak sawn-in tua gamte in lungdam<br />

takin thumaan na saang ciat uh hi.<br />

Saxonte in Britain a sim gawp ciangin lawki nunzia-in uk hi. A<br />

zo zawte in a silate un a <strong>leh</strong> hilh zawk ding ut lo uh ahih manin <strong>Khrist</strong>ian<br />

te in gam lak <strong>leh</strong> mual kawm khawng a belh uh kul hi. Meivak pen<br />

tawm vei a ki sel cip hangin hong taang lai ve ve bang mah in Scotland<br />

gam ah kum za khat bang khit ciangin hong taang khia a, gam dang


WALDENSES TE 47<br />

gamlapi dong a tung hi. Ireland pan mipha Columba <strong>leh</strong> a pawlte hong<br />

pai uh a, a ki khenkeek thu um mite kaai khawm in a gam daai Iona<br />

tuikulh ah om in tua mun Pasian nasepna phualpi khat-in a zangh uh hi.<br />

Tua thupha tangkona lak ah Laisiangtho Sabbath a zang mi khat om a,<br />

tua thumaan mite lak ah ki pia hi. Iona ah sang khat phuan uh hi. Tua<br />

panin thuhilhsia te puak khia uh a, England <strong>leh</strong> Scotland ciang bek thamlo<br />

in Germany, Switzerland, Italy ciang dong va baan uh hi.<br />

Ahih hangin Rome in Britain pen ama khut nuai ah koih a sawm<br />

in mit suan hi. Kum zaguk khawk sungin a sawl khiat siate un lawki<br />

Saxon te mithak hong ngah uh hi. Mual lak mite in asawlkhiat siate uh<br />

lungdam in na saang uh a, mi tul tampi Romete upna sung ah a heii zo<br />

uh hi. Nasepna hong taang zai ta a, Papal makaite <strong>leh</strong> a mi ngahte un<br />

<strong>Khrist</strong>ian a na hi khin (63) sate hong do bawl ta uh hi. Ki lamdanna<br />

lianpi a om hi. Amasate in pope kisaktheihna, a liatna, pipu-thuciin te<br />

a lah uh ciangin a khatte in gen nopna, ki niamkhiatna, Laisiangtho<br />

bang zuihna upnate lak uh hi. <strong>Khrist</strong>ian pawlpite in phungzi lian pen<br />

pope khut nuai a hong lut dingin Rome pana ngetna <strong>leh</strong> sawlna nei uh<br />

hi. Mi khempeuh tawh ki it ding a deih uh hangin pope pen pawlpi<br />

khempeuh tunga a lian pen-in saang zolo a hih man-un <strong>Khrist</strong>’ nungzui<br />

khempeuh tunga bawl ding a ki lawm ciang bek ama tung ah bawl zo<br />

ding uh ahihna thu Britonte in lung neem takin zasak uh hi. Rome<br />

tawh kizopna bawl meng meng dingin thuhilh siate in va phu zel zel uh<br />

ahih ciangin, hih a ki niamkhiat <strong>Khrist</strong>iante in tua kamtaaite lamdang sa<br />

<strong>leh</strong> kiphasak lua zong sa kawm tawh in a dawn kikna uh ah, “<strong>Khrist</strong><br />

longal To dang ka thei kei uh hi” ci uh hi. Tu-in Rome makaipa pope<br />

lungism a kitel-in hong dawk in “No kianga kilemna hong gente’ thu<br />

saang lo na hih uh <strong>leh</strong>, gal thu hong gen mi thu na man’ uh kul dinga,<br />

galdona hong puak ding hi. Saxon te muh-in nuntakna lampi ah ko<br />

tawh i kipawl ding ut lo na hih uh <strong>leh</strong>, amaute kiang pan-in sihna <strong>leh</strong><br />

tawl saan’na na thuak ding uh hi” ci hi. (D’Aubigne, “History of the<br />

Reformation of the Sixteenth Century,” bk. 17, ch.2). Hih te pen tawn’na


48 KIDONA LIANPI<br />

mawk hi lo in, gal hong piang takpi a, Laisiangtho leen te pen thusim<br />

<strong>leh</strong> kheem na tuam tuam tawh suu-in, Britain gam sung tenga pawlpi<br />

khempeuh pope khut sunga hong ki aap mateng uh a susia dingin gal<br />

hong phuang ta uh hi.<br />

Rome-ii huam khak loh gam te ah papal suk siat loh-a kum za<br />

tampi sung siangtho taka a suakta <strong>Khrist</strong>ian pawl tampi mah a om hi.<br />

Amau pen lawki te in umm cih uh ahih manin a khialhna uh zong om tei<br />

hangin a upna bulphuh uh in Laisiangtho mah hi a, thumaan tampi kem<br />

cing lai uh hi. Tua bang <strong>Khrist</strong>iante in Thukhamte kip den hi, mah ci-in<br />

um uh a, a nambat li-na Sabbath zong na zang uh hi. Tua bang upna a<br />

leen <strong>Khrist</strong>ian pawl pen Africa gam lai zang <strong>leh</strong> Asia gam Armeniante<br />

lak ah na om uh hi.<br />

Tua papal bawng sunga lut nuamlo-a a nialte lak ah Waldenseste<br />

a ma dawk pen a hi hi. Pope thu lut in tut mun a ngahna sa munte ah<br />

alampialna uh na ki nak (64) nial pen pah hi. Kum za tampi sung mah<br />

Piedmont-a pawlpite in amau suahtakna kem cing gige uh hi. Ahih<br />

hangin a tawpna ah Rome in ama sungah a lut nadingin a sawl gawp ve<br />

ve ciangin, sawt veipi na nang uh a, a nolh uh hangin nolh zo lo <strong>leh</strong><br />

leitung bup in a nung zui khin zah in om ta ahih manin ut lopi pi-in<br />

pawlpi makaite na tokaai ta uh hi. Ahih hangin tua pope <strong>leh</strong> a siampite<br />

thu sungah a kipia nuam het lo ami mal-in na om ve ve lai hi. Tua bang<br />

mite in Pasian bek tawh kizom-a amau upna siangtho takin keep ding<br />

khentatsa-in nei uh hi. Tua hangin Pawl kikhena hong piang ta hi. A<br />

upna ngei uh a leen nuamte kiin khiat hong kul ta-a, kim khat in a<br />

pianna uh Alp gam nusia in thumaan kep na dingin mi’gam mi’ lei zuan<br />

in, kim khat te leu leu in lui kaw hawm peuh, mual suang kaw hawm lak<br />

peuh beel-in Pasian biakna suahtakna na zong uh hi.<br />

Kum za tampi sung Waldenses <strong>Khrist</strong>ian te upna <strong>leh</strong> hilhna pen<br />

Rome pana hong pusuak amanlo upna guipi tawh hong ki lamdang mah<br />

mah hi. Tua Waldenseste’upnagui pen Pasian thubu sung pana ki


WALDENSES TE 49<br />

ngahthuman bang lian hi a, <strong>Khrist</strong>ian upnathugui maan a hi hi. Ahih<br />

hangin leitung mun dangte omzia va muh pih lo, amau huang sunga a<br />

ganhingte uh tawh na seem a nitum, mual <strong>leh</strong> guam lak-a bu lokho tua<br />

mitein amau zon tawm uh tawh tua a puuksa pawlpi upna <strong>leh</strong> lampialna<br />

thuguite va mu cian zo nawn lo uh hi. Amau’ aa pen muh thak uh upna<br />

hi lo in, apu apate uh tung pana a ngah suk-suk uh upnagui pi hi a<br />

sawltakte khang lai-a upna te bang a hi hi. “Pasian in ama mite tungah<br />

atawntungin akimang dingin khat vei bek hong piak…upna” pen hi.<br />

Jude 3. “Gam lak-a pawlpi” a cih pen hi, tua pen a kisathei gam uk<br />

tawh a thuah leitung bup munpi-a pen hi zaw lo a, Pasian in leitung<br />

bup-a ki tangko dinga a piak khiat thumaan sum keem cing <strong>Khrist</strong> pawlpi<br />

maan pen a hi zaw hi.<br />

Rome in Laisiangtho Sabbath a muh dahna pen Pawlpi maan te<br />

Rome tawh a ki khen khiatna thute lak ah a thu lian khat in ki hel hi.<br />

Hilhkholhna in a gen bangin papal (65) liatna in thumaan pen leitang<br />

deen na dinga, Pasian thukham leivui tawh siik cip ding hi. Khanglui<br />

thuciin <strong>leh</strong> ngeinate laam to in, Papal uk khak pawlpi peuh mah in Sunday<br />

pen ni siangtho-in zangh ding hi. Thukhial in nehthawh lua ahih<br />

manin Pasian mipha pawl khat na ngawn in Sabbath tang ve ve sa mahin<br />

Sunday ni in zong na seem loin khawl uh hi. Ahih hangin tua ciang<br />

lel tawh papal makaite lung kim zo lo uh hi. Sunday a awng hon’ tei<br />

bek tawh lungkim zo lo uh a, Sabbath palsat na dingin kam khauh pen<br />

pen te tawh to-in sawl uh hi. Tua ahih manin, Rome thu tawh kipelh<br />

siangthona bek tawh Pasian thukham nuam takin kizui thei bek ding<br />

mah a hi hi.<br />

Europe gam mite lak ah Laisiangtho a ki teikhia te a ngah masa<br />

pen te in Weldenses te a hi uh hi. Biakna puahphatna hun (reformation)<br />

ma kum za tampi lai in khut gelh Laisiangtho amau pau-in na nei zo uh<br />

hi. Tua mite in thumaan pen adang tawh sawhpawi lo a siangtho tak in,<br />

nei uh hi. Tua hang mah in muhdahna <strong>leh</strong> bawlsiatna a thuak uh hi.<br />

Amau in Rome pawlpi pen Mangmuhna sunga Babylon hi ci in, a


50 KIDONA LIANPI<br />

nuntakna uh taan lawh dongin tua siatnate saang nuam loin dal uh hi.<br />

Bawlsiatna sauvei kizom lua ahih manin kim khatte in a upna uh tawm<br />

tawm-in khah suah uh a, ki hel zau sak kha zel uh hi. Kim khat-te ahih<br />

<strong>leh</strong> khauh tak mah in thumaan ah ding uh hi. Tua lam khialh-khuamial<br />

hun sungin Rome tungnun’na <strong>leh</strong> milim biak ding nial-a, Sabbath maan<br />

mah a na zang pai suak Waldenseste om uh hi. Langdona pingpei nasia<br />

pen a laan’ laitak nangawn-in upna khah suah loin leen cinten uh hi.<br />

Savoyard teipi zum in khawh in, Rome meisel kuang in haal ta <strong>leh</strong>,<br />

Pasian thumaan <strong>leh</strong> Amah zahtakna uh bulkip pan amaute ki khongh<br />

khia zo lo hi.<br />

A khang khanga bawlsiatna thuakte belh den a hi Mualpang–<br />

kawl lak ah, Waldenses te bu uh hi. Hunlai Khang (Middle Ages) hun<br />

sung tengin hih bang muntelak pan thumaan meivak pen mitlo in ki<br />

taang sak hi. Thumaan teci pangte in kum tul khat sung (66) taang lai<br />

upnathugui gil teng na keem cingna mun ong suak hi.<br />

Thumaan-lian a kepcing theih nading un Pasian in a lam dang<br />

sak huai mun siangtho (biakbuk) tua lai ah a pia hi. A ki nawh keek<br />

micitakte in tua mualte pen akip tawntung Jehovah thumaan lak den<br />

lim bangin a mu uh hi. Mual dawn kuite kawk-in a tate uh kiangah a ki<br />

khiin ngei lo minthanna <strong>leh</strong> a liim zong a kiin lo Topa <strong>leh</strong> akammalte kip<br />

zia gen pih na in zang uh hi. Ama thu in tua mualte bangin kip a, ki<br />

khel sak thei lo hi ci-in hilh uh hi. Pasian in tua mualte kip sak in,<br />

thahatna tawh gaak-a, mongneilo-a a vanglian ama khut lo ngal kuamah<br />

in tua mualte a mun panin a khiin khiat zawh loh bang mah in vanpi<br />

leipi a ukna a thukham zong kip sak hi ci-in hilh uh hi. Mihing khut in<br />

mihing nuntakna laksak thei bek hi. Ahih hangin Pasian khut in tua<br />

mualpite nangawn longh khia in tuipi sung ah paai thei a, A thukham<br />

zong a ut <strong>leh</strong> amah bek mah in kheek thei ding hi. A naseemte in Pasian<br />

thukham adingin tua a ki kheel ngei lo mualpi te bang ding a hi uh hi,<br />

ci-in a hilh uh hi.


WALDENSES TE 51<br />

Mual te guamte ki kalhelh dimdiamte in a piangsak thei Pasian<br />

vangliatna alak <strong>leh</strong> a hong kep denna hong lak hi. Tua bangin hih<br />

khualzin-galbu mite in gam daai takin Jehovah om pihna phawk na in<br />

zang uh a, amaute thuaksiatna hangin phun phun ciak ciak tuan loin<br />

gam simtham <strong>leh</strong> mual kuam lak nangawn ah zong lungleng ngei lo<br />

thamlo in Pasian in migilote khut pan in buk nading mun hong pia hi ci<br />

in a lung dam uh hi. Nuam taka Amah bia thei ahih man un a ki paak uh<br />

hi. Galte in a delh zel hangun mualte guamte in amaute huu khia zel hi.<br />

Mualsang suang kawlpi zangte panin Pasian phatna la sa uh a, Rome<br />

galkapte in amau biakpiak lungdamna la aw te daai sak zo lo uh hi.<br />

Hih <strong>Khrist</strong> nungzuite in gamtat khua heek siangtho, migi, thu<br />

nop-in lawp den (67) uh hi. Thumaan pen a inn a lo a lawm a minampihte<br />

uh <strong>leh</strong> amau mah mah’ nuntakna sangin zong manpha sak zaw uh hi.<br />

Khangnote lungsim sung ah tua thumaan a guan zawh nading hanciam<br />

uh hi. A khangno mah mah lai limphet-un Laisiangtho tawh pantah uh<br />

a, Pasian thukham a sianthona hilh uh hi. Laisiangtho bu tawm lua ahih<br />

man in a kammal te kam ngah uh hi. Mi tampi in Laisiangtho a lui <strong>leh</strong><br />

a thak pan khawk sau pi pi kam ngah-in gen thei uh hi. Nisim nuntakna<br />

ah Pasian zia <strong>leh</strong> tong <strong>leh</strong> a thuphate kilang sak den uh hi. Naupang<br />

neute in a nisial nuntakna te uh hong huh hong pia Pasian migitna hi ci<br />

thei uh hi.<br />

Nute pate in a tate uh it khengval-a a khah khong loh nadingun<br />

kikepsiamna a zongsangh sak uh hi. Amaute mai ah haksatna, sittelna, <strong>leh</strong><br />

upna sih pihna nangawn om thei kha ding cih hilh uha, a neu lai lim phet uh<br />

a kipan in gentheihna a thuak zawh nadingun hilh in, uknate zui thei sak in<br />

amau thu-a thu angaihsut tawm theih ding zong a hilh uh hi. Na sep ding<br />

pia uh a, kam pau kidop nading te, thukhual in pilna a neih nadingte aneu<br />

tung pan kipan in hilh den uh hi. Keivom in a neek ding sa zongin a gep<br />

bangin Galte in kam sia mal khat bek mah a zak uh nangawn tawh a paupa<br />

bek thamlo in a u a nau uh za tampi nuntakna dong bei nang zong in biakna<br />

suahtakna a pu laak ngam peuh peuh suul zuih pah hi.


52 KIDONA LIANPI<br />

Waldenseste in thumaan hangin leitung hamphatna <strong>leh</strong> a neihsa<br />

teng uh taan uh a, anuntak nading un genthei pipi in na seem uh hi.<br />

Mual lak lo khawh theih nading mun om peuh limtakin kho uh a, mual<br />

kuam lei hoih loh zaw deuh na te <strong>leh</strong> maul pang khawng lo-kee khawh<br />

beh lai uh hi. Ciil siamnading <strong>leh</strong> pumpi deih gawhna anial zawhna ding<br />

un naupangte pilna sin sak uh a, laipai en thei tei ciang bek a hi hi.<br />

Pasian in i nuntakna te ah sekhna deih a, i taangsapna te ngah nading in<br />

ei mah in na i sep kul in geel siamna, kidopna <strong>leh</strong> upna kisam hi, cih a<br />

hilh uh hi. Nakpi in seem a gim uh a hih hangin lungkim ve ve uh hi.<br />

Mihing-a i pian khiat phot nak <strong>leh</strong> tua te i sin pel mawh ding a Pasian<br />

seh a hi hi. Khangnote in nasep kuhkalna ah zongsatna a neih bang mah<br />

un lung pilna (68) zong nusia tuan lo uh hi. Tha hatna <strong>leh</strong> vaang<br />

khempeuh zong Pasian-aa hi a, i hih theih khempeuh Ama nasepna<br />

adingin i zat ding a hi hi, ci in ki hilh uh hi.<br />

Vaudoi (a lawhna, Vaw Dua) pawlpite in Pope’ tungnun penna<br />

nial-in Laisiangtho bek tung nung in khial thei lo hi ci in leen uh a,<br />

siangthona <strong>leh</strong> gennopna te ah zong nungzuipi te hun lailim pua uh hi.<br />

A siate uh in Rome phungzite bang loin, Pope’ tungnun nial-in<br />

Laisiangtho bek tung nung in khial thei lo cih leen in, a Topa uh’ nungzuiin<br />

mi na seem zaw takpi uh hi. Amau in Pasian tuute cing uh a, lonona<br />

gam nuam ah, siangtho kammal pana nuntakna tui tawh a vaak uh hi.<br />

Kisathei-a puakbabak mihingte kikhopna a ki zeem biak inn hoih <strong>leh</strong><br />

Zum-Biak innpi (Cathedral) te tawh ki <strong>leh</strong>bulh-in, thumaan a genna<br />

ngai dingin Alp mual lim nuai peuh, lauhuai hun ciangin suangpi kaw<br />

hawm sung peuh ah <strong>Khrist</strong> naseem te ki khawm zaw uh hi. Pastor te in<br />

lungdamna thu bek hilh loin cina veh-in, naupangte thumaan sin pih uh<br />

a, upna lam pial te lam lak in, sanggam banga ki it kilem nadingin kinialna<br />

omte lem-in, na seem uh hi. Hun hoih ciangin sumpi kipia te tawh a ki<br />

vaak tei uh hangin Paul in tuipuan khui a sep bangin khutsiamna khat<br />

tek nei uh a, a tangsapna uh a ngah nadingin nasep khat peuh sem kawm<br />

kawm uh hi.


WALDENSES TE 53<br />

A Pastor te uh kiang panin khangnote in pattahna ngah uh hi. A<br />

siam sinna uh ah pilna tuam tuamte zong a sin beh teei hang un<br />

Laisiangtho pen a bul pi a hi hi. Matthai <strong>leh</strong> Johan’ gelh Gospel bute<br />

kam ngah uh hi. Lai khak bute(Galati, Ephet, Timote, Kawlentu cih te)<br />

zong tampi mah a kamngah uh hi. Laisiangtho khawng zong teiuh a,<br />

pawl khatte a bu bup-in ahi zongin, Laisiangtho thu thuk kalh khiat<br />

nadinga a ki sam munte pawl khat teel khia-in a tom zaw in a tei uh hi.<br />

Pasian sanga lian zaw-a kibawlte in sawt vei pi a sel cipna uh sung<br />

panin Laisiangtho thumaan tua bangin hong kipuak to to hi.<br />

(69)Lei kaw hawm khua mial sung ah meivak vak sa-in,<br />

Laisiangtho aneu, a lian khawk khat khit khat aban ban in lung duai cim<br />

taak lo in na tei khia sawn uh hi. Tua banga nasepna hang in khamcitak<br />

bangin Pasian deihna hong teel khia a, bawlsiatna in anuai ciangin tee<br />

semsem a hih na tua na seemte in a thei uh hi. Vantung mite in hih<br />

banga muanhuai naseemte kiim kot-in vil uh hi.<br />

Khialna nin bung sung <strong>leh</strong> lampial thuciinte sung ah thumaan<br />

kammal te phumcip dingin <strong>Satan</strong> in papal siampite a sawl hangin,<br />

khuamial khang sung tawntung nin baang het loin a lam dangpi in tua<br />

thumaan pen na keem uh hi. Mite thukimna sang in Pasian kipsakna<br />

ngah zaw uh hi. Mite in a kitel a ol mah mah Laisiangtho khiatna te a<br />

haksa thei thei ding in bawl sawm uh a, a teci pan’na te a ki<strong>leh</strong> bulh<br />

gawp dingin a bawl nuam uh hangin tuithukpi tunga tui hualpite a<br />

nawktan teembawpi bangin kisiatna khuasia kipeite Laisiangtho in nawk<br />

tan to hi. Ngun <strong>leh</strong> khamte in leimaitang sung lam ah a zing-zing zui-in<br />

a kisel khinkhian in a tokhia peuh peuh in sum manphate a ngah uh mah<br />

bangin, Laisiangtho zong a sung ah sum manpha abang thumaan te om<br />

a, hanciamna <strong>leh</strong> ki niam khiatna tawh thu ngen in a kal khia mi in tua<br />

thu manphate a ngah ding hi Laisiangtho pen minam khempeuh sin dingin<br />

Pasian in a sehsa a hih manin, nau pan’ lai, khangmoi lai <strong>leh</strong> khan khit<br />

hun cih dei dan omlo-a sin den ding a hi hi. Amah mah hong ki lahkhiatna<br />

maanbu bangin Pasian inLaisiangtho a zat a hi hi. I muh thak thumaan


54 KIDONA LIANPI<br />

khempeuh in a thu neipa nuntakzia hong lak zel hi. Amaute bawlpa<br />

deihna theih beh toh zel in kinai zawk toh toh theih nading <strong>leh</strong> Amah le<br />

mihing <strong>kikal</strong> a thu ki zakna <strong>leh</strong> kizopna dingin Pasian in Laisiangtho a<br />

hong piak a hi hi.<br />

Weldenseste in Pasian kihtakna pen pilna bulpi hi ci in a pom uh<br />

manin, leitung tawh kizopna thute ah zong mit mawk gawp-in hai keei<br />

pah tuan lo uh a, nuntakna vai peuh mah ah mi dangte sangin gina zawin,<br />

lungsim puakzia zai zaw a, navak zaw uh hi. Mual lak sang innte<br />

panin khangno pawl khat France gam <strong>leh</strong> Italy (70) gam saang gol<br />

zaw te ah Alp gam pilna sanga a zai zaw sin dingin a puak uh hi. Tua<br />

khangnote in, upna pan a lam pialsak ding in <strong>Satan</strong> sawltakte’ lungsim<br />

kawi pilna <strong>leh</strong> a lauhuai kheemna te a va tuak zel uh hi. Ahih hangin a<br />

neutuung pan uh-a a ngah uh pat-tahna <strong>leh</strong> pilna pen tuate khempeuh a<br />

dal ding a ki gin kholhna a hi hi.<br />

A va tun’ na uh saangte ah belh ding bang mah koih lo uh hi. A<br />

kizepna puansilhte zong mi dang aa bang loin na manpha pen a aneih uh<br />

khut gelh Laisiangtho vom sim theih nadinga kibawl khol kinken puante<br />

peuh a hi leeng luung zel hi. A kum a kha bei-a si le nanga a gelhsa uh<br />

tua laibu te vom kawi kawi uh a, mi muan mawh loh hun <strong>leh</strong> mun a tuah<br />

uh ciangin thumaan a saang nuam takpi mi a muh te uh kiangah a khawk<br />

a khawk cih banga a gelh te uh a pia khia zel uh hi. Waldenses khangnote<br />

in tua bang a agamtat theihna ding mah un a nute uh’ aang <strong>leh</strong> khuk<br />

tung panin a sinto pah uh hi. A masuan dingte uh thei uh a, a sep ding<br />

bangun aseem uh hi. Tua saangpi te sung panin thumaan um thei mite<br />

va ngah zel uh a, khat vei vei a thumaan bulphuh teng uh a saang buppi<br />

lawh in a ki zelh ciangin, papal makaite in upna susia lam pialna ci in<br />

beimang sak nuamin a sul zuih uh hangin kan khia zo het kei uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> lungsim in gupna thupuak ding lungsim ahi hi. A<br />

piangthak mi lungsim in midangte zong Honpa kiang ah puak ding<br />

veina ahi hi. Vaudoi <strong>Khrist</strong>iante in pianthakna lungsim nei uha,


WALDENSES TE 55<br />

thumaan kem lih liah lel ding bek hi lo in a khua vak uh khua mial<br />

sungah taang khia sak ding in Pasian in deih hi cih phawk uh hi. Tua<br />

ahih manin Pasian kam mal ahi Laisiangtho’ vaangliatna tawh Romete<br />

khumcipna hong khia dingin a hanciam uh hi. Vaudoi siapi te pen<br />

thupuak sia dingin ki hilh masa a, thupuak nasep a seem nuam peuh in<br />

vakkawn sia seem masa phot ding a hi hi. Khuatual pawlpi khat a kep<br />

ma-in gam thak ah thupuak in kum 3 bang a seemphot sa hi zel uh hi.<br />

Tua thupuak nasep ah a kipiak zawh mah mahna ding in, (71)<br />

aangsung-khualna nial kul pha lua ahih manin tua teng phul sa ahih<br />

nak <strong>leh</strong> Pastor nuntakzia ding cing sak thei hi. Khangnote in gim ding<br />

<strong>leh</strong> lau huaina phu ding uh a, peuh zong sih lawh kha sop ding a hi<br />

zaw uh hi. Thupuak siate pen Jesu in A nungzuite a sawl khiat lai<br />

mah bangin 2 ta-in kop sak uh hi. Khangno naseem ciil tein a khang<br />

haam sa khat tawh a ki thuah uh ciangin a ki thuahpihpa makaihna<br />

tawh siam sin to zel a, tua a makai pa sawlna bang mang ding hi. Tua<br />

nasem khawmte pen kithuah pai suak ding ahih sam loh hangin, ki mu<br />

zel in thu ki kum zel ding uh a, thu ngen khawmin upna ah khat <strong>leh</strong><br />

khat ki lawpsuah ding deihna a hi pi pen hi.<br />

A thupuak nasepna uh in a hialna ciang ciang ki lang sak a hih<br />

manin a ngiimna tak tak pen alangtang adawk loh nading ki dop siam<br />

mah mah a kul hi. Thupuak naseemte in leitung nasep khat seem dinga<br />

sapna ngah bangin a dawk theih nadingin siamna khat bulphuh in nasep<br />

dang khat tawh athuah uh kulahih manin, sum bawl <strong>leh</strong> van zuak bangin<br />

ki neih kul hi. “Amaute in naipuan peuh suang manpha peuh <strong>leh</strong> van<br />

dang dang te pua uh a, kua mah in a lei zawh loh ding <strong>leh</strong> gamlapipi-a<br />

va zuak a kul ding vante tawh thupuak dingin a kuan pah uh ciangin,<br />

thupuak te akinolh theih na mun te ah vanzuak sumbawlpa bangin na ki<br />

dawn tuah zaw hi. Tua bangin kham sanga manpha zaw sum ahi thumaan<br />

pen mi tung ah puak sawn uh a, Pasian kiang pan pilna a ngah nadingun<br />

a lungsim uh puah to den uh hi. Sim tham takin Laisiangtho te, a bu<br />

bup-in a hi-a, a phel phel-in a hi zongin pua uh a, hun hoih a ngah uh


56 KIDONA LIANPI<br />

ciangin a ki tuah pihte uh kiang ah tua khut gelh Laisiangthote lak khia<br />

zel uh hi. Pasian thu kigelhna laite sim nuam mi hong tho khia zel a, tua<br />

bang mite kiang ah a phel phel-in nusiat zel uh hi.<br />

Hih thupuak nasep pen a tenna uh mual no taw zaang kuam<br />

sung <strong>leh</strong> mun zaangte pan ki pan ahih hangin gam zaipi hong zeel hi. A<br />

Topa uh’ aa mah bangin khe guak <strong>leh</strong> puansia tawh gimpi in khuapite<br />

pal tan-in khualzin uh a gam dangte ah a va lut in mun ci teng ah khaici<br />

manpha va theh kawi kawi uh hi. Amaute paina teng ah pawlpi hong<br />

po kawi kawi a, thumaan ading in thahna thuakte’ sisan in teci hong<br />

pang kawi kawi hi. Pasian (72) ni lianpi hong tun ciangin hih banga<br />

citakte sepna panin sal sunga khol ding kha manpha tampi ki la ding hi.<br />

Pasian thu in <strong>Khrist</strong>ian takte nasepna tawn-in mi inn sungtham lo in mi<br />

lungtang sung dongah simtham <strong>leh</strong> dam tak in a va lut kawi kawi hi.<br />

Waldenses te adingin Laisiangtho pen, hun beisa-a Pasian in mite<br />

a donzia ciaptehna <strong>leh</strong> tu hun-a nasep ding hong piakna bang lel bek hi<br />

loin, hong pai lai ding siatnate <strong>leh</strong> minthanna dingte lahkholna laibu ahi<br />

hi. Na khempeuh beina mong ding gamla nawn lo cih um in thungetna<br />

le khitui tawh Laisiangtho a sim uh ciangin a manphatna thuk muh sem<br />

sem uh a, mi dangte tungah hot khiatna thu puak ding pen amau masuan<br />

in a ngaihsun uh hi. Tua a siangtho laidalte tungah teltaka kilak<br />

hotkhiatna dinga Pasian geelna thuguipite a sim uh ciangin, hehnepna<br />

<strong>leh</strong> lam etna tawh Jesu sungah a khamuang uh hi. Tua bangin khuavak<br />

in thuman theih siamna a piak ciangin lungdam mah mah uh a papal<br />

khua mialpi’ tuam cip mite kiangah khua vak puak ding a lung-gulh pen<br />

uh hi.<br />

Pope <strong>leh</strong> phungzi te makaihna tawh mipite in mawhmai nadingin<br />

amau pumpi amawkna-in gawt bawl uh hi cih a mu uh hi. Gamtat pha<br />

suangin hotna ngah ding in aki hilh uh ciangin, a lungsim un amawhna<br />

bek uh mitsuan sak-a Pasian hehsak lua khin in ki ngaih sun uh ahih<br />

manin, maipha zonkikna in amau <strong>leh</strong> amau a ki gawtbawl mawk uh


WALDENSES TE 57<br />

hangin mai sakna ngah tuan lo uh hi. Tua banga lungsim kisuanga gim<br />

mite Rome thu-upnate in a hen cipte ahi hi. Mi tul tampi in a lawma<br />

gual, a beh aphung, nusia-in a khan tawn uh nu ngak siangtho inn te ah<br />

lut-in a hun bei uh hi. Mi tul tampi in mawh maina <strong>leh</strong> khamuan na ngah<br />

na’ngin an ngawl ngawluha, savun keu tawh kisat-in, zan khuavak-in<br />

zanhak uh a, suang peek nom vot tung ah nai tampi pi bok-in, khual<br />

gamlapi pi thupha zonna in zin uh a, a kih tak huai zo zah-a ki gawt<br />

bawlna tawh amau <strong>leh</strong> amau ki bawl sia uh hi. Mawh ki suangtakna<br />

lungsim in nen cip ahih manin Pasian thuk kik ding lauthawnga amawkna<br />

pi-a kigimbawl mi tampite in lam etna khuavak zang khat (73)zong<br />

ngah kha lo in han sung ah a lut uh hi.<br />

Waldenseste in tua khaa gilkialte nuntakna an pia nuam uh a,<br />

Pasian hong khap lungmuanna thupuak hilh nuam-in, eite lam etna Honpa<br />

<strong>Khrist</strong> lak nuam uhhi. Gamtatpha <strong>leh</strong> thupha bawlna in thukham palsatna<br />

pan hong hon khia hi cih a upna uh in upkhialhna lian pen a hi hi. Sepna<br />

thaman tawh suahtak ding lam etna in <strong>Khrist</strong> hong itna le hehpihna teng<br />

a heem khia a suak ahi hi. Mihingte apuuk khit ciangin Pasian kiang<br />

zuat kik nading bang mah bawl theih nei nawn het lo uh ahih manin<br />

Jesu a hong kigo ahi zaw hi. <strong>Khrist</strong>ian te upna pangpi in Honpa sihna<br />

<strong>leh</strong> thawhkikna bek ah ki bulphuh ding a hi hi. Mi khat in <strong>Khrist</strong> ahi<br />

bang banga saan’ ding hi a, Amah tawh kizopna pen i khutte <strong>leh</strong> i pumpi<br />

a kizop bang dan, leenggui hiang <strong>leh</strong> a guipi a kizop bang mahin <strong>Khrist</strong><br />

tawh ki zom ding i hi zaw hi.<br />

Popete <strong>leh</strong> phungzite in maigum <strong>leh</strong> etngamhuailo a hi gem gam<br />

ding bangin in Pasian <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>’ nuntakna langhkhia sak uh hi. Honpa<br />

in mimawhte khasiat hetlo a hihmanin, siampite <strong>leh</strong> mi siangthote in<br />

palai sem in a vai hawm sak ding kisam hi ci-in um sak uh hi. Pasian<br />

thumaan a mu sa mite in ahih <strong>leh</strong> Jesu pen a hong khasiatpa, hong Honpa,<br />

mawhna van gik pua-a a gim mi khempeuh hong khut vaan-a Ama kiang<br />

zuan dingin hong sam den ahihna, tua bang mite tung ah lak nuam<br />

mah mah uh hi. Mihing in Pasian khap thute a muh tel theih loh nading


58 KIDONA LIANPI<br />

<strong>Satan</strong> lam khaknate heem khia nuam mah mah uh a, mite in Pasian<br />

kiangah a mawhnate uh pu laak-in maisakna <strong>leh</strong> khamuanna ngah le uh<br />

deih sak mah mah uh hi.<br />

Vaudoi thupuak siate in mite lungsim ah Gospel thumaan guang<br />

nuam lua mah mah uh ahih manin Laisiangtho pana ki gelh khia sawn a<br />

phel phel te ki dawmtakin pia khia uh hi. Hehna phula dingin Pasian in<br />

thu hong khen ding cih lauthawngin a kisungsia den mawhna net cip<br />

mite lungsim ah lam etna <strong>leh</strong> khamuanna ngah sak ding pen a lungkim<br />

pen pen na uh a hi hi. Amuk liing liing sa <strong>leh</strong> khitui luang sa-in khuk din<br />

kawm kawm-in a sang gamte mai ah mawh nei mite adingin lam etna<br />

maan khat bek a hong ki (74)kamciamna thu pulaak zel uh hi. Tua a<br />

khing cip, a mialsa lungtangte panin lungziinna meiilomte nil khiat sakin,<br />

Dikna-Nitaang in salh vak a a dam theih nadingin na seem uh hi.<br />

Laisiangtho phel no no te sim in, a ngai mi in a zak nop lai teng <strong>leh</strong> thu<br />

omzia maan takin a mat theih dong sim pha pha uh hi. Tua a ki deih pha<br />

deuh munte lak ah, “Ama Tapa Jesu’ sisan in I mawhna khempeuh panin<br />

eite hong siangsak hi,” (1 Johan 1:7), cih te peuh, “Moses in gamlak<br />

khuamtungah sumngo gul a khai mah bangin Mihing Tapa zong hong ki<br />

khai ding a, Amah a um mi khempeuh nungta tawntung ding hi” (Johan<br />

3:14, 15) cih te hi pha diak hi.<br />

Rome te khem zawh loh mi tampi mah na om a, mihing peuh<br />

vantung mi peuh in mawhnei te adingin palai sem ding cih a lau huai<br />

upkhialhna tua mite in tel muh uh hi. Khuavak in a lungsim uh hong<br />

salh ciangin lungdam takin “<strong>Khrist</strong> in ka siampi hi. A sisan tawh kei a<br />

hong thoih dam hi. Ama biakna tau in kei ki pulaakna mun hi” hong ci<br />

uh hi. A pum a tang-un Jesu kicinna ah hong kipia uh a, “Upna lotawh<br />

kua mah in Amah lungdam sak zo lo hi” Heb. 11:6, hong ci thi the uh<br />

hi. “Eite in hotkhiatna i ngah nadingin leitung khempeuh ah Pasian<br />

hong piak min dang khat zong om lo hi” Sawltak 4:12 hong ci thei ta<br />

uh hi.


WALDENSES TE 59<br />

Hih khuasia in a nuai gawp mi pawl khat te adingin Honpa’ itna<br />

telcian hak zah in lian lua ta hi. Khuavak in tuiciin bangin amaute tuum<br />

in, suakta lua mah mah ta uh a hih manin, vangtung kah to pah ding zah<br />

mah mah bang uh hi. A khut te un <strong>Khrist</strong> khut muang takin leen a, akip<br />

den Khang Suangpi tung ah a khete nga uh ahih manin sih ding launa<br />

teng a bei hi. Honpa minthan theih nading ahih nak <strong>leh</strong> thong inn le<br />

kihaalna mei kuang nangawn en lah mah mah zaw ta uh hi.<br />

Thumaan khuavak deih ahih nak <strong>leh</strong>, khat bek ahia, mi lomno<br />

khat ahi zongin omna mun simtham te ah Pasian thute ki sim khia a,<br />

thuman ki puak hi. Zan khuavak vak tua bangin hun ki zangh pah pah<br />

hi. Gupna thu amatcian mateng uh thupuak asimpa simna a cimtak<br />

theilo thungai mite lamdang sak huai zah phial ahi hi. (75) “Pasian in<br />

kei sumpi zong a saang takpi mah diam?”, “Kei hong mai tai zo ding<br />

hiam?”, “Kei hong maisak zo lai ding hiam?” cih dotnate kiza mun<br />

pen a, a dawn kik nadingin, “Van gik pua-a gim mite aw Ka kiang ah<br />

hong pai ta un, tawldamna ka hong pia ding hi”, Matt. 11:28 pen ki<br />

sim sak zel hi.<br />

Upna in kamciam ah kinga sak ahih manin, nuamna tawh a dawn’<br />

kikna uh in “Khual gamlapi ah mawhmaina zongin va zin kul nawn lo a,<br />

Pasian biakna mun siangtho munte haksapi-in zuat kul nawn lo hi. Jesu<br />

kiang ah mawhna tawh kihhuai pi mah in kong pai dinga, ka thu ngetna<br />

Amah in hong nuih san lo ding hi. “Na mawhna kimai sak zo hi’, Kei<br />

aa, keima aa teek, ki mai sak zen ding hi!” cih khawng a ki za hi.<br />

Lungtang sungah lungdamna tuihual bangin hong kihual a, Jesu<br />

min pen lungdamna sumpite tawh hong ki pahtawi hi. Amaute lungdam<br />

in inn ah ciah uh a, khuavak theh khia dingin amau muh thak nuntakna<br />

lampi le thumaan te mi dangte tung ah gen sawn uh hi. Thumaan deih<br />

mite lungtang ah Laisiangtho kammal in tha khat-a thu a gen ciangin<br />

mul kim huai zah-in vanglian ki mu hi. Tua in a za mite lungtang ah<br />

kikhelna a pia Pasian’ aw a hi hi.


60 KIDONA LIANPI<br />

Ki niam khiatna <strong>leh</strong> muan huai na te ban ah, lungsim thuk a<br />

neihnate,hangin thumaan kamtaaipa khat in ma ban zom in a ma ki dawk<br />

lam ki mu hi. Mun khempeuh panin a thu ngai mite in Amah koi pan<br />

hong pai a koi lam ah pai lai ding cih thute na ki dong kha ngei lo hi. A<br />

thu a zak uh ciangin nuam lel uh a, a masa-in lam dang sa-in, tua khit<br />

teh lung dam gawp lel-in, tua thu dot dingin seh kha lo uh hi. Amaute<br />

in a inn uh ah ciah pih dingin a zol uh ciangin amah in Tuu mangte<br />

zongin a veh ding ka hi hi, ci zel hi. Amaute khat <strong>leh</strong> khat in vantung<br />

mi hoh hi mai hiam? ci in ki dong uh hi..<br />

Lei danga pai hiam, ahih kei <strong>leh</strong> a ki thei lo kawhawm sung<br />

khat peuh ah a nuntakna sial mai hiam, a hih kei lai <strong>leh</strong> a teci pan’na<br />

gam mun khat peuh ah a guhte keu cip ta hiam, mun tampite ah tua<br />

thumaan kamtaaipa kimu kha nawn lo hi. Ahih hangin ama nusiat<br />

kammalte kisia thei nawn lo a, mihingte lungsim sung ah na (76) seem<br />

den hi. A thupha bawlnate thukhenna ni ciangin a kim in ki mu ding hi.<br />

Waldenses thupuak siate in <strong>Satan</strong> gam luh gawp uh a, khuamial<br />

vangliatna nakpi-in a ki gal ging sak zaw hi. Thumaan in mai a nawt<br />

lailai khak ding pang gige a, gilo kumpipa in ama sawltakte alin phawn<br />

hi. Ki niam khiat taka khual zin kawi kawi hih naseemte bawl-in amau<br />

nasepna pen lauhuai thei ding a hih lam Papal makaite in mu uh hi.<br />

Khuavak ki dal het kei <strong>leh</strong> thukhial meiilomte phiat siang-in mite a tuam<br />

cipna hong khia in mite lungsim Pasian bek ah ki nga dinga, Rome<br />

tungnun’ penna susia ding hi.<br />

Hih tanglai thuciin upna a leen pawlte hong pian khiatna in Rome<br />

te lampialna kilang sak pen a hih manin, mudah in zong a bawlsia pen<br />

pah uh hi. Laisiangtho teng kaai khawm-in aap na ding thu a piak khiat<br />

ciangin a na nialna uh zong Rome te zak dah pen khat a hi hi. Amau in<br />

leitung panin hi bang mite ki phiat khia siang <strong>leh</strong> hoih ding hi ci in a<br />

ngim uh hi. Tu-in Pasian mite a teen’na mualtung ah a lau huai naseppi<br />

hong tung ta hi. A khaap lui teng uh zui-in bawlsiatna hong laangin,


WALDENSES TE 61<br />

mawh baang lo Abel in tualthat Kain khutlum a thuakte bang hong tung<br />

thi-the ta hi.<br />

A lote uh ki vat mai sak pah pah a, a teen’na inn te <strong>leh</strong> a biak inn te<br />

uh ki phel gawp sak ahih manin, mawhnei lo a thanuam mite inn <strong>leh</strong> lo<br />

munte keu gaw gam a suak sak zel uh hi. Sapi gilkial in sisan a liah khak<br />

cianga a kihtaak huai zawk bangin pope pawlte zong a bawl siatte uh’<br />

thuakna hangin a thang paihna uh hong suuk zaw hi. Hih teci pang mite a<br />

tampi mualtung teng ah ki delh a, a bukna uh zaang lei ah sabet-in ki beng<br />

in, gam-mang lak kawl lak teng ah a taai nading uh ah a daal uh hi.<br />

Hih mite a gamtat siatna uh mat khiat-a kawk tham ding lah<br />

bang mah om lo hi. A galte na ngawn un mi thu neem, zaaidam, mi<br />

hoihte ci in gen uh hi. Pope deihna banga Pasian a biak nop loh man un<br />

a mawhmat hi <strong>leh</strong> dih mawk hi. Mihing <strong>leh</strong> dawite kop in a khel thei pen<br />

a a phawk khiat uh sim mawhna te, (77) maitang salh nate, <strong>leh</strong><br />

gawtbawlna te amau te tungah azang uh hi.<br />

Rome in a ki mu dah pawlte phiat siang ding khat vei sawm a,<br />

pope in zum thu (papal bull) pia khia in tua mite pen upna lampialte hi,<br />

thah siang ding hi, a ci hi. Amaute tha dah, tat sia, thupalsat, ci loin<br />

misiangtho bangin kibawl in “Tuu huang sunga tuute zol khia uh hi” cih<br />

thu tawh ki mudah a hi hi. Tua ahih manin pope thu piakna ah, “Tua<br />

thu tangpeek, kih huai a huaisia pawlte in hong kiciam ding uh a nial uh<br />

<strong>leh</strong>, gunei gulte sukzan bangin ki sat zan ding hi” ci hi. Hih a ki phasak<br />

thupiapa in a kammalte za kik kha ding ahih lam a phawk kha ding<br />

hiam? Thukhenna mai ah amah dawntuah dingin vantung laibute sungah<br />

na kiciamteh ahihna thu a thei nangap ding hiam? “Ka sanggamte a neu<br />

pen khat tunga na bawlna uh Kei tunga hong bawl na hi uh hi”, Jesu in<br />

ci hi. Matt. 25:40.<br />

Upna lampial te bawl siatna ah hong huh ciat dingin tua zum thupiak<br />

(bull) tawh pawlpi mi khempeuh samin a zawn hi. Tua nasepna ah a tha<br />

lawp nadingun, “Taangpi mawhna a hi-a aituam mawhna hanga a thuak


62 KIDONA LIANPI<br />

ding uh daan khempeuh pan maisak ahih nadingun upna pial te su mang<br />

ning, ci in ki ciamna khat peuh hong nei pepeuh te, a maan lopi-a a neih<br />

khat peuh zong tang suak thei ding hi. Upna pial mi a thah nading ah zong<br />

mithat hihna pan mawh maisakna piak kholhsa hi dingin khaam hi. Tua thu<br />

in Vaudoi tawh kinai nateng phiat sak a, a mite khem peuh uh kiang ah tua<br />

te tawh kizom nawn lo dingin thupia in, kuamah in amaute huh thei lo ding,<br />

a ut pepeuh in amaute neihsa na te sut thei ding,” ci in thu pia hi. Hih laibu<br />

in na khempeuh te’ Topa a kihih sakna lak hi. Tua pen Dragon gulpi hawkna<br />

aw hi a, <strong>Khrist</strong>’ aw hi lo hi.<br />

Papal makaite in Pasian thukham bangin nuntak ding vai hawm<br />

lo uh a, Rome deihna banga a phuat khiat uh ngeinate banga nuntak<br />

ding vai hawm zaw in mi khempeuh tua bangin zawh thawh thu tawh<br />

zuih sak a sawm hi. Khawsik mul thawh huai no no hong bawl uh a,<br />

Pope te <strong>leh</strong> phungzite in kih-huaina a tuam tuam <strong>leh</strong> Pasian neu bawl na<br />

te, <strong>Satan</strong> deih bangin phuangphuang mai uh hi. A omzia peuh mah uah<br />

migitna om him him lo hi. <strong>Khrist</strong> khai lum in, sawltakte that lupna<br />

lungsim <strong>leh</strong>, sisan luan sak bek a uuk Nero in a khan’ (78) sung teng a<br />

thumaan te athah nop bang in Pasian’ it mite leitung pan-a siak siang<br />

ding nakpi-in hanciam uh hi.<br />

Kum za tampi sung Pasian a kihta hih mite tung ah bawlsiatna<br />

tung a, lungduai takin a thuak thuakna man un Honpa in amaute a<br />

pahtawi hi. Tua bawlsiatna crusade lak mah ah thumaan theh khia dingin<br />

thupuak siate ki sawl khia a, saseh saat bang ding a hih uh thei napi<br />

kuan khia ve ve uh hi. Amaute sabet-in ki benga, a sisan uh in khaici<br />

tuh bangin gah hong nei zel hi. Tua bangin Luther pian ma a kum za<br />

lom tampi sung Waldenses te in Pasian teci na pang uh hi. Gam teng<br />

leiteng ah ki theh kawi kawi uha, Wycliffe huna ki pan khia biakna<br />

Puahphatna khaici na tuh in, Luther hun dong, tua pan-in mai nawt to<br />

zel-in hun bei ding cianga “Pasian thumaan <strong>leh</strong> Jesu <strong>Khrist</strong> tecipanna”<br />

tawh kizom to ta ding hi. Mang. 1:9.


JOHN WYCLIFFE 63<br />

5<br />

John Wycliffe<br />

(79)<br />

PUAHPHATNA hong om ma-in tawl khat sung Laisiangtho bu ki<br />

tawm neih mah mah hi. Ahih hangin Pasian in Ama thu a ki phiat<br />

siang ding phal lo hi. Ama thumaan te a ki seel cip paisuak ding hi lo<br />

hi. Amah in A naseemte suah taak nadingin siik kongkhakte hongkhiain,<br />

thong inn kongkhak te baih lam takin phel khia thei hi. Tua zah lianin<br />

Pasian’ Khaa in Europe gam mun tuam tuam-a omte taw sawn-in<br />

sum manpha zon khiat bangin thu manpha a zongkhia sak hi. Laisiangtho<br />

a muh zawh nadingun huh a, amau zong tua a siangtho laigelhte lawptakin<br />

a sim uh hi. Bang bang a thuak lawh uh zongin thuman khuavak om<br />

bang bang zui nuam uh ahih thumaan om khempeuh a muh khit pah loh<br />

uh hangin sauveipi a ki seelcipsa thumaante tampi mah mukhia thei uh<br />

hi. Van sawltakte bangin amaute pusuak khia uh a, pipu thuciin’ lelte<br />

lah lampialnate phu keek-in, sauveipi netcip-a om mite sam khia-in tho<br />

khia sak uh a, a suahtak nading un hilh uh hi.<br />

Waldenses te lak lo ngal ah kum tampi sung ki kalhcip a hih<br />

manin laisiamte bek in Pasian thu thei thei uh hi. Ahih hangin Laisiangtho


64 KIDONA LIANPI<br />

pen pau tuam tuam tawh a ki tei khiat sawn in amau mun tek ah amau<br />

pau tawh piak khiat nading hun hong tung ta hi. Leitung in zan kim<br />

hun kheng ta hi. Khuamial Hun bei-in mun tuam tuam ah khua hong<br />

vaak ding lim hong kidawk khia ta hi.<br />

Kum zakhawk 14 ciangin England gam ah Puahphatna zingsol<br />

hong suakkhia ta hi. John Wycliffe in kipuahphatna tangko khia masa<br />

pa hi a, England gam bek thamloin (80) <strong>Khrist</strong>ian gam khempeuh<br />

ading zong a hi hi. Rome nial in langpan nadinga ki pia a, tua a thu<br />

pholh khiatte daai kik ngei nawn lo ding hi. Tua thu pholh khiatte<br />

hangin a mi mal bek thamlo in pawlpi-in a hi zongin, a mi nambup a hi<br />

zongin suahtaak nading ki thasaanna hong piang hi.<br />

Wycliffe in pilna a saangpi nei a, ama adinginTopa zahtaakna in<br />

pilna bulpi a hi hi. Amah pen college pan-in mi siangtho hoih thamcinga<br />

ki tuat, siamna <strong>leh</strong> pilna saangpi a nei mi khat ahi hi. Pilna tuam<br />

tuamte siam nadingin nakpi-in a zonga, thu ngaihsut siamna <strong>leh</strong> pilna<br />

te, pawlpi thubulte <strong>leh</strong> ama teen’na gam sung’ki ukzia upadite a sin pha<br />

diak a hi hi. Nasep hong neih khit ciangin tua a siamna te hong ki dawk<br />

hi. Ama khang laitak-a thugui-sutna philosophy te siam ahih manin<br />

pawlpi lampialna te zong pholaak dan siam pah hi. Minam thu <strong>leh</strong><br />

upadi te siam ahih manin kumpi vai <strong>leh</strong> biakna vai-a suahtakna ding<br />

thute pholhkhiat dan zong a siam hi. Pasian thumaan kammal te galhiamin<br />

nei a, saangte ki-ukna zia <strong>leh</strong> saangsiate kalsuan dante a thei hi. Ama<br />

pianpih ciimna <strong>leh</strong> sin a atheihna teng hangin a lawmte <strong>leh</strong> a galte in a<br />

zahtaak uh hi. Amah a muangte in a makaipa uh pen a mi nam sung uha<br />

mipil pen te khat hi cih mu-in a lung kim uh hi. A galte un hih<br />

puahphatna vai a hawmpa pen mi mawl bang mah thei lo <strong>leh</strong> a tha neem<br />

ci thei tuanlo uh hi.<br />

Wycliffe in college a om sung mah-in Laisiangtho zong sim hi.<br />

Hun masa laite in Laisiangtho pen tanglai pau bek-in om ahih man in,<br />

laisiam lote muh zawh loh thumaan naak pen lai siamte bek in a mu


JOHN WYCLIFFE 65<br />

khia zo bek uh ahi hi. Wycliffe in puahphapa a suah theih nadingin tua<br />

bangin lampi a vang khol a suak hi. Laisiamte in Laisiangtho a sim uh<br />

ciangin thumaan <strong>leh</strong> Pasian hehpihna thu a mukhia uh hi. Amaute<br />

hilhna tawh thumaan theihna kizeel (81) khia a, mite a nungta thudik<br />

thumaan ah a heii uh hi.<br />

Wycliffe in a saang laisimte a zawh theih nadingin a kuhkal<br />

bang mah-in Laisiangtho sim zong a kuh kal mah mah hi. Sanga asin<br />

pilna <strong>leh</strong> pawlpi kihilhna te in ah lungkimsak zo nai lo hi. Ni danga a<br />

muh zawh loh thute Pasian thu sung ah hong mu ta hi. Hotkhiat<br />

nading ngimnate zong mu a, <strong>Khrist</strong> in mite adinga Palai a sepnate<br />

zong a mu hi. Tua a muh thute ah kipia-in <strong>Khrist</strong> nasem a suah theih<br />

nadingin a ki aap hi.<br />

Ama nunga ding Puahphapate bang mah-in Wycliffe in zong a<br />

nasep kipat tuung in bang ciang tung ding cih mu khol kha het lo hi.<br />

Rome te lang pang dingin ki pan lo ahih hangin thumaan-a a ki aap<br />

takpi te in thu khial tawh kido a kul tei tei kha hong hi zaw bek hi.<br />

Papacy lampialna a tel muh sem sem ciangin Laisiangtho thumaan<br />

hilhna ah hong hanciam sem sem hi. Rome <strong>leh</strong> asiampite in Pasian<br />

thumaan <strong>leh</strong> Laisaingtho nusia in phuahtawm thu zui zaw hi cih amuh<br />

manin, tua banga agamtatna uh hang takin langpan’ a, mite in<br />

Laisiangtho nei kik in thumaante pawlpi sunga a ki kip let kik nadingin<br />

a ngen hi. Amah pen a thanuam, a cingtaak sia pha khat ahih ban ah<br />

a, thuhilh siampa khat ahihna zui in ahilh bang mah in anungta pah mi<br />

ahi hi. A Laisiangtho theih telna, a thuguisut siamna, a pau ban lohna,<br />

<strong>leh</strong> a kuhkalnate hangin mipi’ muan mah mah khat ong suak hi. Mi<br />

tampite in a beisa-a a upna dinmun ciang lel uh ah lungkim zo loin<br />

Rome pawlpi kih-huainate in a vuh cipna te mu uh ahih manin, Wycliffe<br />

hilh thute a ki langtangin lungdamna tawh a saang uh hi. Papal makaite<br />

in amau sangin hih puah phapa mite in muang zaw uh ahihna a muh uh<br />

ciangin lung so mah mah uh hi.


66 KIDONA LIANPI<br />

Wycliffe in khialhnate a mu siam mah mah khat hi a, Rome te in<br />

zawh thawh thu tawh a zat uh a hoih lo tampite hang takin kawk khiain<br />

a lang do hi. Kumpipa’ thu-(82) hilhsia (Chaplain) a sep laitak in<br />

pope in England Kumpite tung pan siah a kaihna <strong>leh</strong> kumpi dangte sanga<br />

atungnun zawknate pen thulam tawnlo <strong>leh</strong> Laisiangtho thumaan tawh a<br />

ki <strong>leh</strong>bulh hi ci-in nakpi-in a pang hi. Pope in tua banga siah a kaihna<br />

hangin mipi sinso in, Wycliffe’ thuhilhna in gam makai te a thu zawh hi.<br />

Kumpipa <strong>leh</strong> Ukpite kop-in pope-ii leitung thuneihna langdo uh a, siah<br />

piak ding a deek uh hi. Tua bangin England te tunga pope’ thuneihna<br />

teng a hong lang do ta uh hi.<br />

Puahphapa’ langdona a nasia lai mah mah khat in, Siampite’ khut<br />

dawh nget tawm nuntakna a hi hi. England gam ah hih banga a ngen tawm<br />

siampi dim keei mawk a, a gam hauhna <strong>leh</strong> ma-nawtna teng sing-nget bangin<br />

neek sak sak ahih manin, nasepna setzone (industry), pilna zonn’na te,<br />

thamlo in mihing lungsim <strong>leh</strong> hatna nangawn a keu sak hi.<br />

Phungzite’thadahna <strong>leh</strong> khutdawh ngetna in mihingte hong zawng sak bek<br />

thamlo in kiman na nei nasepna te siat suah mah mah hi. Khangnote<br />

lungsimte sia sak uh a, nin baang sak uh hi. Tua phungzite thuzawhna<br />

tawh a nu a pa te uh’ thukim loh <strong>leh</strong> theih khak het loh pi mah in mi<br />

tampite phungzi inn ah thadah vui nadingin lut uha, phungzi nuntakna vive<br />

ah hong ki pia sim uh hi. Phungzi suah ding athupi sak luat manin phungzi<br />

masate khat in “Na kong gei ah na pa bok-in kap kap in a thuum thuum ta<br />

<strong>leh</strong>, na nu in hong paai na a gil <strong>leh</strong> hong vaakna a nawi hong lak in hong<br />

thum ta <strong>leh</strong>, a tung sik-in <strong>Khrist</strong> lam zuan-in nawkve ve in” ci hi. “Christian<br />

lungsim bei sak in a nu <strong>leh</strong> pa te tungah mihing suun lo zah in keivom<br />

lungtang guan zaw hi”Luther in a cih bangin, naupangte lungsim ah nute<br />

pate thu mang nuam lo siik banga sak lungtang guatna a suak hi. - Sears,<br />

Barnas, “Life of Luther,” pp.70,69. Tanglai-a Pharisee te bangin papal<br />

makaite in Pasian thukham te pen amau phuahtawm thu tawh khek-in man<br />

nei lo a suak sak uh hi. Inn te hawm suak (83) sak uh a, tate in nute pate<br />

tawh kop loin suh khiat sak uh hi.


JOHN WYCLIFFE 67<br />

University saangnaupang te na ngawn amau pawl suak dingin<br />

siampite’ zuauthu in khem khin hi. Tampi mah a nung ciangin ki sik uh<br />

a, anu apa te uh dah sak in amau nuntakna te nangawn a meelhem sak<br />

lam uh a nung phawk uh hangin thaang ah awk phot uh ahih manin in a<br />

suakta kik zo kei uh hi. Nute pate tampi in tua siampite thu zawh khak<br />

ding lau uh ahih manin a tate uh University ah puak ngam lo uh hi. Tua<br />

hangin siamsinna munte ah saangnaupang hong kiam hi. Saang te tha<br />

kiam suk-in haina in avuk cip hi.<br />

Pope in phungzite tung ah mawhsut mite mawhna te a maisak<br />

theih nading thu a pia hi. Tua pen siatna lianpi kipatna a hi hi. A meet<br />

ngah nading ngaihsutna-in phungzi te in tatsiatna namkim a mai siang<br />

sak zel uh ciangin, a uang pen siatna te a pung beh sem sem hi. Letsong<br />

piakna ngenh tawh na seem uh ahih manin mizawng daipam te <strong>leh</strong> dam<br />

mawhte kep loh-in om uh a, letsong pia zo lote gensia-in don lo mawk<br />

uh hi. Phungzi te hau han han uh a, a inn golpi pi te uh <strong>leh</strong> a sabuaite un<br />

a gam’ zawh lawhna ki langh sak hi. Tua banga uangtatna <strong>leh</strong> gualnop<br />

bawlna tawh mite khimm sa a suah nadingin, lai thei lo mi, tangthu<br />

phuah tawm siam mi <strong>leh</strong> ciam nuih siam a, mi lungdam sak thei te amau<br />

tangin a khah khia uh hi. Phungzite in lah thuciin’ lomtang kaikhawmin<br />

mipite umsak uha, pope tungnun’ penna khawng, mi siangtho zahtakna<br />

khawng, siampite letsong piakna khawngte hanciam zo le uh amaute<br />

adingin vantung ah lung muan om hi ci-in a hilh beh beh lai uh hi.<br />

Pilna nei gamtat hoih mi tampite in tua phungzi pawlsung thute<br />

puahpha dingin a hanciam uh hangin mualsuah zo lo uh hi. Ahih hangin<br />

Wycliffe in a sung tawng dong tel (84) takin mu ahih manin, tua siatna<br />

te a zungpi bot khia-in atawnzia khem peuh maan lohna <strong>leh</strong> phiat siang<br />

akulna a genkhia hi. Ki kupna te <strong>leh</strong> dawp telna te hong tho khia pah<br />

hi. Phungzite khualzin kawi kawi in a vaakna te uh ah pope mawh<br />

maisakna a zuak uh ciangin mite in Rome phungzipipa kiang pan mawh<br />

maisakna nget ding sangin vantung Pasian kiang pan nget ding kilawm<br />

zaw lo ding hiam? ci-in na dong kik uh hi.


68 KIDONA LIANPI<br />

Mawh maisak nading sum tawh kilei thei mawk ding hiam cih<br />

khalauna om kawi kawi hi. Hih phungzite duh-hopna te uh lam dang sa<br />

a a patau mi tampi a om a, “cancer lung nektum bangin Rome phungzi<br />

te <strong>leh</strong> siampite in eite hong ne tum uh hi. Pasian in hong huut kei <strong>leh</strong><br />

mite kisia ding hi,” ci uh hi. – D’Aubigne, b.17.ch 7. Hih khutdawh<br />

ngen siampite in a huai hamna uh a sel mang nadingun Honpa <strong>leh</strong> a<br />

nungzuite in mipite’ piak letsong tawh a ki vaak a etteh ka hi uh hi kici<br />

lai deep uh hi. Tua banga a gamtatna uh hangin mi tampi te in Rome-ii<br />

deih loh pen ahi, Laisiangtho thumaan zon’ na-in na nei zaw behlap uh<br />

a, amau nasepna na sak zaw lai hi. Thamlo in amau sel cip nop thumaan<br />

bulpi teng zon khiat nopna a guan sak ta zaw thong hi.<br />

Wycliffe in phungzite a langpan’na laihawmte zong gelh-in<br />

hawmkhia ding hong kipan ta hi. Tua laite pen phungzite’ mawhsakna<br />

teng dawnkik nading ngimna sangin mite lungism in Laisiangtho <strong>leh</strong> a<br />

neipa zongkhia <strong>leh</strong> cih deihna ahi zaw hi. Mi khat peuh peuh ama mawhna<br />

hangin Pasian nawhkhiat lohpi in, mi dang khat in a hawlkhiat theih zong<br />

hilo ahih manin, Pope in mawhmaisakna <strong>leh</strong> nawh khiat theinna vai ah<br />

siampi nautang khat sangin lian zaw tuanlo hi ci-in a gelh hi. Mi tampite’<br />

khaa <strong>leh</strong> pumpi galmat suah na dang in Pope in a gat tawm biakna <strong>leh</strong><br />

leitung a ukna puanbu pi sanga a khuh cip zo zaw bang mah om lo hi.<br />

Tua baan ah, Rome in mikang kumpi a sai se loh nadinga a dal<br />

dingin zong Wycliffe a kisam mah mah a hi hi. Netherlands ah ambassador<br />

a sep kum 2 sungin pope-ii menzilian te tawh na a seem khawm<br />

uh hi. Tua lai ah, France, Italy <strong>leh</strong> Spain te pana sia liante tawh hong<br />

kimu uh a, England pan-a a theih khakloh thu tampi zong a hong (85)<br />

muh beh in, a nung cianga a nasep lai nadingte ah a zat ding thu tampi<br />

hong ngah beh hi. Pope sawltakte kiang panin a zumpi uh’ ngimna thu<br />

laigil te zong hong man khia hi. England-a hong ciah kik ciangin, tha<br />

nuam zaw <strong>leh</strong> hanciam zaw lai-in, a thuhilh ngeina hong zom kik in,<br />

Romete’ pasian pen huaihamna, akiphatsakna <strong>leh</strong> a mikheemna te hi ci<br />

in a langtang-in hong taang ko khia hi.


JOHN WYCLIFFE 69<br />

Pope <strong>leh</strong> a siahdong te thu a laihawm khat sung ah a hi ci gen hi,<br />

“Amaute in i gam leitanga mizawngte nuntakna teng huup kang uh a,<br />

kum sim-neek khawm bawl nading <strong>leh</strong> biakna nasep nading ci-a a tul<br />

tul-a i kumpi sum a laak te uh <strong>leh</strong> samsiat ahi upna lampialna lam-a<br />

panmun leina (simony kici pen)-in, <strong>Khrist</strong>ian buppi kheem-in a ki huh<br />

sak sak uh hi. I gam ah kham mualpi khat om hen la, mi dang in la loin<br />

hih leitung hauhna tawh a kisathei phungzipa’ siahdongpa bek in la <strong>leh</strong>,<br />

hun khat ciangin tua mual bei ding a, I gam sung sum teng zong tua<br />

bangin la-in hong puak kik ngei nawn lo a, tua sumte Pasian samsiat lel<br />

ding zaleina sum suak sak zen zen uh hi,” ci hi. – Rev. John Lewis,<br />

“History of the life & Sufferings of J. Wyclf.” P. 37 (ed. 1820).<br />

England-ah hong ciah kik khit a sawt loin Lutterworth ah Siapi<br />

(Rector) dingin Kumpipa in Wycliffe a teel hi. A kumpite in ama thu<br />

gente za dah het lo ahihna tua pan in ong ki lang hi. Wycliffe thugente<br />

in Zumpi te thu tang sak a, gam mite thu-upna zong puah pha<br />

mah mah hi.<br />

Papal huzaap in vanging keekbaak bangin amah a hong deeng<br />

pah hi. Bull kici Pope thupiak lai dal 3 tak England hong tung pah a,<br />

khat University ah, khat Kumpipa kiang ah, a thumna phungzite kiang<br />

a hong tung hi. Tua thupiak 3 te in a vek mah in lampial thu hilh sia<br />

Wycliffe tha khat-a the bet-khiat bat sak nading sawlna a hi hi. – Neander,<br />

“History of the Christian Religion & Church,” period 6, sec. 2. Part 1,<br />

para. 8.Tua bull te a tun’ ma-in Bishop te na thanuamlua kisa in thusit<br />

dingin Wycliffe na sam khin zo uh hi. Ahih hangin a gam sunga thunei<br />

manglian 2 in thu sitna ah zui uh a, mipite in zong tua thusitna inn kiimuum<br />

in tha khat in lut uh in, thukhen mangte nehthawh gawpin thusitna<br />

kipelh sak uh a, utna peuh ah a pai mang thei dingin a bawl uh hi. Tua<br />

(86) zawh a sawt loin pope sawltakte in amau tawh Wycliffe langpang<br />

ding a akut den uh putek Edward a 3-na pa hong si ahih manin Wycliffe<br />

a keempa pen gam ukpi hong suak hi.


70 KIDONA LIANPI<br />

Tua banga papal Bull England hong tun’ ciangin thunialpa mat<br />

nading <strong>leh</strong> thong khiat nading nial theih loh-in thu a om hong suak ta<br />

hi. Tua bawlsiat nading zia pen kihaalna khuam hi pah pah mai ta hi.<br />

Tua thu hangin Wycliffe pen Rome te thangpaihna phuu aba pa hong<br />

hi ta hi. Ahih hangin tanglai pek pana, “Lau kei in, Keimah in lau<br />

huaina pan kong hu ding hi” Piancil 15:1 aci Pa in a naseempa hum<br />

dingin a khut a zan leu leu ciangin sihna in Puahphapa kantanin, suksiat<br />

sawmna a phuang khia phungzipi Gregory a 11napa tung a tu hi. Tua<br />

ciangin Wycliffe sit tell dinga kikhawm biakna makaipi teng ki<br />

khenthang mang uh hi.<br />

Pasian vaihawmna hangin, puahphatna mai a nawt lai tadih<br />

nading hun hong om thei lai hi. Gregory hong sih ciangin a mun luah<br />

ding pope nih ong kidem hi. Tua te gel in a khial thei lo in kigen tuak<br />

in, ki langpan tuak uh ahih manin, ama pawl lo te nasia tak-a a bawlpih<br />

ding <strong>leh</strong>, a amau lam a pangte vantung ah letsong piak dingin mipi a<br />

khaam tuak tuak uh hi. Tua bang thu hong om man in papacy vaang<br />

hong tha neem tuam mah mah in, a kilang bawl pawl nihte kido ki-el<br />

niloh kal in tawm vei sung Wycliffe hong tawldam thei hi. Pope <strong>leh</strong><br />

pope <strong>kikal</strong> ah pawl pua-a paih khiatna <strong>leh</strong> bawlsiatna ki thuk tuak<br />

tuak uh a hih manin, sisan hawktui-in a luang hi. Kithahna te <strong>leh</strong> ki<br />

gensiatna te pawlpi sung ah hong dim hi. Tua hun sung tengin<br />

puahphapa in Lutterworth-a a inn ah a tawlnak kawm-in pope<br />

kitawngte kiang pan mipite in ki Lemna Kumpi Jesu kiang azuat na<br />

dingin hanciam in na asem hi.<br />

Tua ki pawlkhenna a <strong>leh</strong> kitotna teng hangin Puahphatna nasepna<br />

ading <strong>leh</strong> papacy’ keekluphumteng mite in a tel muh theih nading in<br />

lampi avangsak hong suak hi. Hih phungzipi nihte in amau <strong>leh</strong> amau<br />

antikhrist a kicih tuak tuakna pen maan mah mah ahi hi ci in “Pope te ki<br />

khenkhapna” tawh kisai in Wycliffe in a laihawmna khat ah a gen hi.<br />

(87) mite in <strong>Khrist</strong> min tawh alang nih in olno-a azawh theih nadingin<br />

Pasian in hi dawino tegel, anih un khen kham in, uk sak nawn lo ding


JOHN WYCLIFFE 71<br />

hi” ci hi. – Vaughan, R., “Life & Opinion of John de Wycliffe, Vol. 2,<br />

p.2, ed. 1831.<br />

Wycliffe in a Topa mah bangin mizawngte tung ah thumaan a<br />

hilh hi. Lutterworth-a a bial sunga a inn phual panin khuavak a theh<br />

khiat bek tawh lungkim zo loin England gam mun ci teng zeel sak dingin<br />

a seh hi. Tua nasep a pi cin’ theih nadingin migen nop, a kipia zo tak<br />

tak, <strong>leh</strong> nadang khempeuh sangin thumaan deih zaw a a genkhia nuam<br />

mihon lom no khat tawh pawl na phuan khia hi. Tua mite mun ci teng<br />

ah lut-in vanzuakna mun (market) khawng, khuapi kongzing khawng,<br />

<strong>leh</strong> gam sung zin lamneu khawng dongah pai in thuman a puak kawi<br />

kawi uh hi. Puteek piteek te, cina te, <strong>leh</strong> mizawng te zong khia uh a,<br />

amaute kiang ah Pasian lungdamna thupha a lak kawi kawi uh hi.<br />

Oxford sangpi ah Theology lam hilh Professor ahih mah bangin<br />

Wycliffe in University innpi sung ah Pasian thu ahilh hi. Deih sakna<br />

tawh saangnaupang te Pasian thu hilh ahih manin, “Gospel Doctor”<br />

min a ngah hi. Ahih hangin a khan’ sunga a nasep lian pen in mikangte<br />

pau-a Laisiangtho a tei khiat a hi hi. England gam mi kim in ama pianpih<br />

pau tawh Pasian nasepna thupite a sim theih nadingin Laisiangtho a tei<br />

khiatna thu “Thumaan <strong>leh</strong> Laisiangtho Khiatna” cih laibu ah a gen khia<br />

hi. Ahih hangin tha khat thu in ama nasep a khawl hi. Gal le sa lak-a a<br />

nasep sepna, <strong>leh</strong> a lai sim simna teng in Kum 60 zong pha nai lo napi a<br />

teek suah hi. Cinatna lauhuai nasia tak ahong thuak hi. Tua thu<br />

phungzipi te in a zak uh ciangin nuam mah mah uh a, pawlpi a<br />

mawhkawkna teng ki sik kik mah mah ta dingin tuat in, a ki pulaakna<br />

ngai dingin tha khat-in a inn sung ah paiin hong lut uh hi. Catholic pawl<br />

4 pan palai te <strong>leh</strong> kumpi lam pan ulian 4 hong ki sawl a, a si dinga a<br />

muanmawh uh Wycliffe kiangah hong kikhawm uh hi. “Pau zong na<br />

pau zo nawn pha kei hi. Na mawhna hang a hi hi. Tu-in ko teng’zakin<br />

nong natsakna teng ka kisik kik hi, ci-in hong pulaak ta in” a ci uh hi.<br />

Puahphapa in daai (88) takin ngai a, a lupna tung ah phongh to dingin a<br />

nat khoi mi kiang ah ngen a, a ki pulaakna ngak-a ama kiim-a omte en-


72 KIDONA LIANPI<br />

in, “Kei ka si kei ding hi. Ka nungta ding hi, phungzite gamtat hoihlohna<br />

teng ka genkhia kik leu leu ding hi,” ci in tua mite a ciliing zosak ngei<br />

kammal khauh tawh a dawng hi. –D’Aubigne, b.17. ch.7. Tua ciangin<br />

cimawh mai mawl in siampite in tua inn dei a tai khiat san ta uh hi.<br />

Wycliffe thugen tung takpi hi. Rome langpan nadingin galhiam<br />

khauh pen pen a gam mite khut ah pia dingin amah nungta hi. Thuhilh<br />

ding, khuavak sak ding<strong>leh</strong> a suakta sak dingin a gam mite Laisiangtho a<br />

pia khia hi. Hih nasepna vai kaai saka a nok khak tam mah mah hi.<br />

Natna in Wycliffe hong buak a, kum tawmno sung bek seem zo lai ding<br />

ahihna <strong>leh</strong> a thuak ding lang bawlna te mu khol zo hi. Ahih hangin<br />

lungsi tuan loin Pasian thuciam kammalte tawh ki hansuah-in mai a<br />

nawt ve ve hi. A pilna <strong>leh</strong> a phuut khaksa thu tampi tawh Pasian in hih<br />

nasep sem dinga a seh tuam vil vel hi a, athahat, a ki gingkhol kinken<br />

naseempa a hong suak hi. Amah tua nasep sem dinga kiteel tuam cih<br />

atheih manin <strong>Khrist</strong>ian gam teng a buai lia lua lai tak nangawn in,<br />

Puahphapa in hehna khuasia kipei te awl mawh se loin Lutterworth-a a<br />

Rector nasep pan-in a sem sem mai hi.<br />

A tawpna ah a nasep hong zo siang thei ta a, mikang pau-a<br />

Laisiangtho om masa pen pen a hi pah hi. Pasian thu England te mai ah<br />

hong kihong khia ta hi. Puahphapa in thong inn sungte <strong>leh</strong> kihaalna<br />

khuamte zong kihta loin awlmawh nawn lo hi. Amah in mikangte khut<br />

ah a bei kik ngei nawn lo ding Laisiangtho amau pau-in pia khia thei ta<br />

hi. Laisiangtho a piakna hangin thuphawk-lahna kol teng kisutkhia in<br />

mite suakta sak ahih manin in a gam tawi saang pha pen nasepna a suak<br />

hi. Gal kikap-a zawhna tuam tuamte khempeuh sangin tu-a gualzawhna<br />

lian zaw tham pek hi.<br />

Laikhetna set ki bawl thei nai lo ahih manin, Laisiangtho bu<br />

dang bawl beh nading pen cim taak huai-in zekai mah mah hi. Tua<br />

laibu ki deih mah mah ahih ciangin mi tampi in a tei khia sawn dingin<br />

kipiak uh a, a sepna haksa lua in a ki deih zah zah bawl sak zo lo uh hi.


JOHN WYCLIFFE 73<br />

A hau zaw deuh te in a bu bup in deiha a lei zawh uh hangin, kimkhat te<br />

in a phel phel bek a lei zo uh hi. Mun khat khat ah innkuan nih le thum<br />

kipawl in a bubup-khat in lei khawm uh (89) hi. Tua bangin mite inn<br />

sung dongah ah Wycliffe Laisiangtho bute hong tung hi.<br />

A ki aapna-sa uh papal upna sung panin hong lungkaa zel zul<br />

uh hi. Hotkhiatna in <strong>Khrist</strong> upna pan bek-in ki ngah thei hi a, a khial<br />

thei lo Laisiangtho bek om hi, cih Protestant upna bul teng Wycliffe<br />

in tu in hong tel hilh mah mah ta hi. A sawl khiat thuhilh siate <strong>leh</strong> a<br />

Laisiangtho hawm khiatte hangin England gam lang taang bang in na<br />

saang thei ta uh hi.<br />

Laisiangtho <strong>leh</strong> a thu man a kizelh sem sem ciangin pawlpi<br />

thuneihna te mai hiau ding patauh huai mah mah ta hi. Agalhiam te uh<br />

in a suk zawh loh ding Wycliffe sangin a vanglian zaw khat tawh a kital<br />

sik ding uh a hi ta hi. Tua hun laitakin England ah Laisiangtho bu<br />

khaam cipna thukham om lo hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, amau pau in<br />

tua thubu ki hawm khia ngei nai lo hi. Tua laibu dal cipna’ng thukhamte<br />

a ki nung bawl kik kik zel hi zaw hi. Tua hun in siampite hong ki tha<br />

saan uh hangin Pasian thubu hawm khiat nadingin hun hoih tawm hong<br />

om lai hi.<br />

Papal makaite in Puahphapa’ aw a daih theih nadingin hong<br />

hanciam pha leu leu uh hi. Thusitna ah thumvei vil vel sam-in sit uh a,<br />

ahih hangin a zo kei uh hi. Amasa in bishop teng kikhopna ah a laigelhte<br />

lampial hi ci-in mawhsak uh a, kumpi moilai Richard a nihnapa amau<br />

lam ah pang dingin thu-zawh ahih man un upna tuam pian a saang mi<br />

peuhmah thong kikia sak ding hi ci-in kumpi thupiakna (decree) a<br />

gingkhia sak uh hi.<br />

Pawlpi’ thuneihna hanga minambup siatlawhna teng puahphat<br />

ding kisam ahihna Parliment a gammakaite tungah hangsan tak in a<br />

pulak hi. Papal gamtat siatna te <strong>leh</strong> thumanlo pi-a thuneihna a zat zia te<br />

a gen khiat ciangin a galte ci mawh in abuai gawp uh hi. Putek khat


74 KIDONA LIANPI<br />

pawl sam in koih leu uh pawlpi <strong>leh</strong> Kumpi thuneihna nuai ah hong ki-ap<br />

lel dingin um uh ahih manin, aki ap nading un Wycliffe nungzuite <strong>leh</strong><br />

apanpih pe-peuh a hah bawl uh hi. A lam-et uh bang a pian sangsik-in<br />

pope pawlte nangh zaw in a ci-mawh zaw uh hi. Parliament in Wycliffe<br />

ngetna thupi sa zaw ahih manin, bawlsiat dinga a thukip saksa (Edict)<br />

uh phel kika, puahphapa hong suakta leu leu hi.<br />

A thum veina dingin agam sung biakna zum saang pen pen ah a<br />

puak uh hi. Tua lai ah a lampial (heresy) thunialte peuh mah hehpih cih<br />

bang a om thei nawn het lohna mun a hi ta hi. Tua mun panin Rome ong<br />

gualzo dinga, Puahphapa nasepna ki khawlsak ta ding hi ci in Pope<br />

pawlte in lam en uh hi. Amau ngiimna bang picin’ thei le uh Wycliffe<br />

ama upna pan tawkik in kiciam sak dinga, a ut kei <strong>leh</strong> thukhen-na zum<br />

panin meihal nading khuam phung zuat sak ding in a geelkholhsa uh a<br />

hi hi.<br />

Ahih hangin Wycliffe in a lungsim bang lopi gen thei lo a hih<br />

manin tawkik lo hi. Hangsan takin a thuhilhte zom ve-ve a, a bawlsia te<br />

mawhsak na teng a nial tei-tei hi. A pumpi ahi zongin, azaliatna le a<br />

dinmun cihte ahi zongin mangngilh-in, a hun a mun cih zong a phawk<br />

kha kha nawnlo in, a thu gen a za mite kiang ah Pasian thumaan <strong>leh</strong> thu<br />

kawi bawl-a phuah tawm thu te khai kaak dingin a zawn lai lai mai hi.<br />

Tua Council zum sung ah Kha Siangtho vaangliatna hong tung a, tua<br />

thu a za mite tung ah Pasian huu saa hong tung hi. Tua mun taisan<br />

theilo zah ding in om uh hi. Pasian piak Puahpha pa kammalte in amaute<br />

lung tang thal tang bangin a vut hi. Thu nial ci-a amah a ngawh na teng<br />

uh nial theihloh dingin in mau a <strong>leh</strong> ngawh hi. Bang hangin tua mawhna<br />

te theh keek lai lai ngam uh hiam ci in a <strong>leh</strong> dot zaw ta hi. Leitung<br />

hamphatna ngah nadingin Pasian thupha sum meet bawlna-in zat ding<br />

kilawm a hi hiam? ci ta mai hi.<br />

A tawpna ah, “Kua tawh kinial na hih lam uh na thei uh hiam?<br />

Haan kawvang gei a tung ta puteek khat tawh a ki nial nial lel-in na ki


JOHN WYCLIFFE 75<br />

seh lai uh hiam? No muh bang hi lo in, Thumaan tawh kinialna hi uh hi.<br />

Thumaan pen no sangin hat zaw ahih manin, a hong zo gawp ding hi” ci<br />

lai hi. – Wylie, b.2, ch.13. Tua khit ciangin mipi lak pan ciah a, a galte<br />

khat beek in kho in amah buaisak a sawm nawn kei hi.<br />

Wycliffe nasepna kizo dek ta hi. Thumaan dialkhai sawt veipi a<br />

na let kinken pen ama khut pan kiin khia baih ta ding ahih hangin Gospel<br />

thu khat vei teci pang lai ding hi. in mawhna gamsung tekmah ah<br />

munkip la-in thumaan ki taang ko ding hi. Rome-a popete mai ah thusitna<br />

thuak dingin Wycliffe a kisapna mun in misiangthote sisan a na luan sak<br />

den zel na mun ahi hi. Kawngkaw natna in dongkhak zel lo hi <strong>leh</strong>, a<br />

thuak ding bawlsiatnate thei gige mah in asep ding teng a sem nuam<br />

veve hi.(91) Zahtakna <strong>leh</strong> deihsakna bulphuh in papal kisaktheihna <strong>leh</strong><br />

thupi nop luat nateng taina lai pope tung ah akhak hi.<br />

A genna ah: “Mi khempeuh te tung <strong>leh</strong> a diak diak-in Rome-a<br />

Bishop pipa tung ah ka upna guiteng pulaak ding ka hih manin ka lung<br />

a dam hi. Ka hilh upnate a maan ahih <strong>leh</strong> deih sakna tawh a na kipsak<br />

ding, a khialh <strong>leh</strong> a khialhna hong puah sak ding ka deih hi.<br />

“A masa bel in, <strong>Khrist</strong> lungdamnathu in Pasian thukham buppi<br />

hi ci-in ka um hi….Rome-a bishop zong leitunga <strong>Khrist</strong> taanga ding<br />

ahih <strong>leh</strong> tua Gospel thukham in mi dang khempeuh sang in ama ading hi<br />

pheelmawh zaw kan dingin ka um hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong><br />

nungzuite liatna pen hih leitung zaliatna te bang hi loin <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> a<br />

nuntakzia etten in a kinai pen pen a zuihna hi zaw ding hi…. <strong>Khrist</strong> hih<br />

leitunga hong zin lai-in a zawng pen pen-in hong om in, leitung ukna<br />

<strong>leh</strong> minthanna a nial hi…<br />

“A thumaan mite adingin pope hi ta <strong>leh</strong> mi siangtho khat peuh hi<br />

ta <strong>leh</strong>, Topa Jesu <strong>Khrist</strong> a zuih bangin zuih ding kul lo hi. Peter <strong>leh</strong><br />

Zebedee tate in zong <strong>Khrist</strong> kalsuanzia tawh ki<strong>leh</strong>-bulhin leitung<br />

zahtakna alam-etna tawh zui nuam uh a ahih manin a khialh uh bangin<br />

ih zui kei ding hi….


76 KIDONA LIANPI<br />

“Pope in leitung thuneihna nusia hen la, a leitung ukna teng paai<br />

khia-in biakna lam nasep a bumpi-in sem <strong>leh</strong>, tua pen <strong>Khrist</strong> sep dan<br />

<strong>leh</strong>, a diak diak-in, a nungzuite sep bang hi zaw hi. Tua mun ah khial ka<br />

hih <strong>leh</strong> ki niamkhiat pen penna tawh hong puah ding uh a, a kul <strong>leh</strong><br />

sihna dong thuak dingin kong kipia hi. Ka ut bang bek-in na sem-in ka<br />

deih bang a hih thei hi leng bel ka pumpi Rome-a bishop mai ah kong<br />

kilaak tak tak ding hi. Ahih hangin Topa in a <strong>leh</strong> lam-in hong bawl-in<br />

mite thu sangin Pasian thu mang zaw dingin (92) hong sawl hi” a ci hi.<br />

A tawp nadinga a genna ah: “I Pasian tung ah thu ngen ni in, I<br />

pope Urban 6-na hong ki toksuah-a hong hanciam nadingin thu ngen<br />

ni. Amah <strong>leh</strong> a khut nuai-mi sia a seemte in Topa Jesu <strong>leh</strong> a nungzuite<br />

nuntak lai-a a gamtatzia te uh a zuih takpi theih nadingun ngen ni; tua<br />

hi <strong>leh</strong> amau in mite a hilh na uh bun ding a, mite in muanhuai takin amau<br />

nung zui sawn thei ding uh hi” a ci hi. – Forx, “Acts and Monuments”,<br />

Vol. III, pp. 49,50.<br />

Wycliffe in Jesu’ taang hi ung a kici pope <strong>leh</strong> Cardinalte tung<br />

bek thamlo in <strong>Khrist</strong>ian buppi tung ah <strong>Khrist</strong> ki niamkhiatna <strong>leh</strong> amuate<br />

kilam danna te lakin, atang-a a dinga akici te in akiniamkhiat tham zawk<br />

ding ahihna langsak hi.<br />

A upna akip let nadingin anuntakna in sawng ding ahih lam<br />

Wyliffe in seh sa in a koih gige hi. Kumpipa, pope, <strong>leh</strong> bishop te kikopin<br />

kha tawm vei khit ciangin kihaalna khuam phung ah Wycliffe tun in<br />

suksiat nading geelsa-in akoih uh hi. Ahih hangin ama haanna kiam lo<br />

hi. “Bang hangin thahna kumpi lukhu gamlapi-a zon ding gen gen na hi<br />

uh hiam! A kiphasak siampite <strong>Khrist</strong> Gospel thu hilh le ucin thahna in<br />

hong pel lo ding hi. Bang e! Nungta laipi mah in, daai cip ding ka hi<br />

hiam?….Tua bangin ka om ngei kei ding hi! Bawlsiatna nawk ding mah<br />

in ka ki ging kholzo hi,” a ci hi. – D’Aubigne, b. 17, ch. 8.<br />

Pasian khutin a nasempa hum lai ahih manin, khantawn a thumaan<br />

lam-a a ding den in nisial-a siatna a nawk ngit ngetpa pen a galte muh


JOHN WYCLIFFE 77<br />

dahna lel tawh kisia lo ding hi. Wycliffe in amah <strong>leh</strong> amah kisel sim-in<br />

bu ngei lo napi. Topa in amah a hum hi. Agalte’ bat nading mun a a om<br />

ciangin, a bat zawh lohnading mun ah a na khin khia zel hi. Lutterworth<br />

biak inn sung uh ah neek khawm bawlna hawm dinga a om laitakin<br />

kongkaw-in puuk-a, tawm vei khit ciangin a nuntakna a bei hi.<br />

Pasian in thumaan kammal Wycliffe ama kam sung ah guan sak<br />

a mipite tunga a hih thuman a tun theih nadingin a cing a keem ding<br />

nasep a guan hi. Puahphatna ding mun bulkip a phuh khit dongin (93)<br />

Pasian in Wycliffe nuntakna keem keem a, a nasepna hun sot sak hi.<br />

Wycliffe in khuamial-khang (Dark Ages) khuazing pi lak pana<br />

hong pusuak a hi hi. Ma ban azop beh ding puahphatna nasem ama mai<br />

ah kuamah hong pusuak nai lo hi. Tuiphumpa Johan in nasep tuam vil<br />

vel hong sep khiat bangin amah’n zong hun khen thak khat hong taangko<br />

khia a hi hi. Tua a pholh khiat thumaante ah a nung kum za dong<br />

puahpha te in ama muh khiatsa val muh beh tuan nawn lo thamlo in<br />

pawl khat bang in ama phak tan zong baan lo zaw uh hi. Ama phuhsa<br />

thumam khuambulpite thuuk-in zai-a, akhunsa thumante zong kip in<br />

maan lua ahih manin, ama nunga te’ puah phat lai ding bang mah om<br />

nawn lo hi.<br />

Wycliffe-ii sepna in mite lungsim suakta in pil suah a, sau veipi<br />

Rome te hen cip aminam bup in Laisiangtho sung thu tawh suakta sak<br />

hi. Tua thupha tuinaak pen kum za khawk 14na pan in hong phuul khia<br />

ta hi. Laisiangtho pen Pasian kiang pana Ama deihna bang thu a hong<br />

kilak upna phuh nadingin phinciil takin zuih ding thu hi, ci in Wycliffe<br />

in a saang hi. Amah in kum tul bang a kipsa Rome pawlpi upna zuih lel<br />

ding hi ci-a a um ngei pa ahih hangin Pasian thu man zawk nading mun<br />

a tun ciangin Rome upna panin ki heii khia ngam hi. Tua thu mah zui-in<br />

mite zong hilh in azol hi. Mite in Pope tung tawn in thu a gen uh sangin<br />

Pasian thu siangtho bulphuh in a gen ding uh ahih zawkna a gen hi.<br />

Amah in, Laisiangtho pen Pasian deihna pulakna <strong>leh</strong> a khiatna Kha


78 KIDONA LIANPI<br />

Siangtho in hong hilha mi khempeuh in tua lai a sim ding uh amau<br />

nasep hi cih atheih ding uh kisam hi, ci in zong ahilh hi. Tua bangin in<br />

mite lungsim Rome pawlpi <strong>leh</strong> pope te kiang pan Pasian thu sung lam<br />

ah a heii khiat sak hi.<br />

Wyliffe pen biakna Puahphate makai liante lak ah khat a hi hi. A<br />

pil ateina, athumuh siamna, <strong>leh</strong> thumaan kemcing dingin lungsimkho<br />

nei in adinpih ngamna te (94) ah ama nunga hong khang khia puahphate<br />

lak ah amah ban ding tawm mah mah hi. Nuntak siangtho in, lai sim <strong>leh</strong><br />

nasep kuhkal a, gamtat siangtho tawh na asepna ah <strong>Khrist</strong> suun-a itna<br />

<strong>leh</strong> muan huaina a neih na te hangin Puahpha te lak ah a ma dawk penpa<br />

a hi hi. Khuamial hun <strong>leh</strong> mihing lungsim siat pen pen laitak in tua bang<br />

mi hong piang khia hi.<br />

Wycliffe gamtat zia le tong teng pen hilhpila a piangthakna apia<br />

thei Laisiangtho’ vangliatna lahna lim a, tua bang nuntakzia a neih<br />

theihna zong Laisiangtho hang mah a hi hi. A kilakkhia thumaan lian<br />

pomin akip let ciangin alungsim, angaihsutna, <strong>leh</strong> a pumpi sung ah hatna<br />

<strong>leh</strong> navakna a lut hi. Tua in a lungsim zai sak a theih baihna <strong>leh</strong> khentel<br />

siamna a nei sak hi. Laibu dangte simna tawh a ki ngah thei lo lungsim<br />

hoih <strong>leh</strong> theih theihna te Laisiangtho simna tawh ki ngah thei hi. Tua in<br />

tupna kho, thuak zawhna, lung khauhna, <strong>leh</strong> hanciamna te guan thei a,<br />

gamtatna <strong>leh</strong> khaa lam nuntakzia siang tho sak hi. Zahtakna <strong>leh</strong><br />

lunggulhna tawh Laisiangtho aki sim ciangin a sim mipa <strong>leh</strong> mong neilopa<br />

lungsim hong kizom sak in, mihing lel mah hi napi in, mihing hilh ngei<br />

pilna tuam tuamte in a ngah sak zawh ngei loh pilna taktak picin’na<br />

thute a guan thei hi. Laphuakpa in: “Na thu te gentelna in khua vak<br />

saka, thu theilo te tungah thu theihtelna a guan hi” mah na ci hi. Late<br />

119:130.<br />

Wycliffe upna te tawlpi khat kihilh zom lai hi. Ama nungzuite<br />

pen Wycliffe-te peuh Lollards peuh a kici hi. England gam sung bek hi<br />

loin gam dangte ah zong zin khia in Gospel thu va puak uh hi. A makaipa


JOHN WYCLIFFE 79<br />

in a sihsan hangin amaute tha nuam zaw kaan lai uh a, a thuhilh na uh<br />

mipi in ngai nuam uh ahih manin, mi honpi pi in a za uh hi. Tua thu<br />

ngaite lak ah Ukpite <strong>leh</strong> Kumpite’ zite na ngawn hong kihel uh hi. Mun<br />

tampi te ah mipi kikheelna hong om-in Rome te thu a zuihna hang uh a<br />

a milim biak te khawng uh a paai khia uh hi. Laisiangtho lamlahna azui<br />

mite tungah bawlsiatna khuasia kipein in, lipkhap huai <strong>leh</strong> cikze lo in, a<br />

nuai pah ta hi. Kumpi vangliatna akip theih nading in Rome te huh ding<br />

a deih man un England kumpi in zong Puahphate peuhmah thah ding<br />

(95) haksa sa het lo hi. England te tangthu ah gospel naseem te thahna<br />

ding khuam phut dingin kumpi’ thu piakna masa bel asuak hiau ta hi .<br />

Thahna in thahna hong zui suk suk hi. Thumaan lam-a pang peuh mah<br />

a ki bawlsiatna kahna aw te bek mipite (Sabaoth) Topa’ bil in za ta hi.<br />

Kumpi <strong>leh</strong>-hek Pawlpi galte ci-in sabet-in a bet uh ciangin, mun simtham<br />

te ah thu hilh ve ve uh a, mi zawngte inn sungte beel in, khat vei vei<br />

gam lak kaw hawm sung khawng ah a bu uh hi.<br />

Bawlsiatna a na siat mah mah hangin daai tak, ki pumpiak in ,<br />

tha nuam <strong>leh</strong> lung duai tak in kum zalom tampi sung upna maan lo niala<br />

a thuak kenkon mah na om ve ve hi. Tua hun lai-a <strong>Khrist</strong>ian te in<br />

thumaan kim khat bang bek a theih uh hangin Pasian thu a muh zah zah<br />

mangin ki-it ding cih thei in, tua ciang lel mah tawh na sih lawh ngam<br />

tham zel uh hi. Sawltakte khang lai-a mah bangin mi tampi in aneihsa<br />

te uh <strong>Khrist</strong> hangin taan lawh uh hi. Amau inn-a teeng thei lai sunte in<br />

a ki nawh khia a lawmte uh tawh lungkim takin teeng khawm uh a,<br />

amau zong a ki nawh khiat hun hong tun’ cingin lungkim tak mah in<br />

thuak lel zel uh hi. A bawlsia te hehna kihta in suahtakna a ngah theih<br />

nading zong mitampi te a upna uh nusia-in kisik kikna puantual silh sak<br />

uh a, amau nung tolhna thu mi teng zaka tangko ding in thong inn pan<br />

pai khia sak uh hi. Mi zawng mihau <strong>leh</strong> uliantampi zong na om uh hi.<br />

Tua bang mite in lau lo takin leisung kaw hawm khawng panin thumaan<br />

teci napang ve ve lai uh a, “Lollard Tausang” khawng, bawlsiatna <strong>leh</strong><br />

meikuang lak khawng ah “Amah (Jesu) tawh a thuak khawm” thamcing


80 KIDONA LIANPI<br />

dinga a om theih uh angtan pihzaw uhhi. Papist te in Wycliffe a hin’ laia<br />

a nasepna ah gual-lel lua kisa mah mah uh a, a pum pi han sung ah<br />

daai taka a tawl ngak ding nangawn haza in lungkim zo lo uh ahih<br />

manin, asih khit kum 40 bang sawtzo hinapi Constance khua kikhoppina<br />

pan a thupiakna uh tawh a guhte phong khia kik in mipi muh in haal<br />

tum uh a, a kaangvu te a kiang nai gun neu khat ah a bua uh hi. Laiigelh<br />

pisal khat in a genna ah, “Hih gun neu in, a vuu Avon gun ah luan pih<br />

suk a, Avon pan-in Severn ah lut in, Severn pan tuipi nakte ah lut-a tua<br />

pan tuipi sunga lut suk (96) hi. Wycliffe’ vuu in leitung buppii ah ki<br />

theh ziah zuah kawi kawi ama thu muh khiat upna bulte lim a ciing hi,”<br />

a ci hi. – Fuller, T., “Church History of Britain,” b. 4, sec. 2, par. 54. A<br />

galte in amau gitloh gamtatna teng in zong, tua bang mahin, leitung<br />

bup zel thang mang khin zo ahih lam phawk kha het lo zaw phial uh hi.<br />

Wycliffe laigelhna hangin Bohemia-a John Huss in zong Rome<br />

te khialhna tampi nusia in Puahphatna nasep hong seem hi. Aki gamlat<br />

mah mah hangin, hih gam nihte gel sung dong ah thumaan khaici tua<br />

bangin kituh hi. Bohemia panin nasepna pen a kiim a paam gam te ah<br />

hong ki zeel sawn hi. Mite lungsim pen sau veipi a ki mang ngilh Pasian<br />

thumaan ah hong ki <strong>leh</strong> kik hi. Pasian khut in Puahphatna adingin lampi<br />

a hon sak kawi kawi hi.


HUSS LEH JEROME 81<br />

6<br />

Huss <strong>leh</strong> Jerome<br />

(97)<br />

KUM za lom 9na lai pek a kipan lungdamna thu in Bohemia ah<br />

bulkip nakha khin zo hi. Amau pau in Laisiangtho na tei khia khin<br />

uh ahih manin, mipi in amau pau tawh biakna te na bawl thei khin zo hi.<br />

Ahih hangin pope vangliatna hong khan ciangin Pasian thu pen mang<br />

dek tak hi. Pope Gregory a 7-na pa in a kisathei kumpite niamkhiat in<br />

mite sila bangin khawi a, , “Na khempeuh a neipa in Amah ki biakna<br />

ah theih loh kam tawh biak ding a deih hi. Tua bang ngeina a zui lote<br />

lak ah siatna <strong>leh</strong> lampialna tam pi piang hi” ci in Bohemia pau pen<br />

biakpiakna a zat khaam cipna thupiak (bull) khat a hawm khia hi.–<br />

Wylie, p. 3, ch. 1. Tua bangin Rome in Pasian thu khuavak nil khia in<br />

khuamial sung ah mite a kalhnelh hi. Ahih hangin pawlpi ading vantung<br />

in nasepna dang khat vaihawm sak a, Waldenses te <strong>leh</strong> Albigenses te<br />

tampi amau inn omna France <strong>leh</strong> Italy panin bawlsiatna tawh ki hawl<br />

khia ahih manin, Bohemia a hong tung uh hi. A kilang tangin a hilh<br />

ngam loh uh hangin simtham in na a sem ve ve uh hi. Tua bangin upna<br />

maan pen kum za khawk khat pan a dang kum za khawk khat ah aki<br />

zom in ki kem to to hi.


82 KIDONA LIANPI<br />

Huss hong khan’ ma-in Bohemia ah pawlpi lampialna <strong>leh</strong> mite<br />

tatsiatna te tangtakin a kawk khia ngam mi na om zo hi. Amaute nasepna<br />

in mipi’ lungsim khanglo sak mah mah ahih manin, Pawlpi sung ki ukna<br />

ah makaite patauhna hong tho khia a, Gospel nungzuite a ki langtang in<br />

bawl siatna hong om pah zel hi. Biakna pia dingin gamlak mual lak ah<br />

ki hawl khia a, galkapte in nungzuih in sabet-in beng uh a, mi tampi a ki<br />

that hi. Hun khat khit ciangin thupiakna (98) khat hong bawl uh a,<br />

Rome biakna pana ki khenkhia peuh mah ki haal ding hi ci uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong>iante in a nuntakna uh a taan ngam zel uh ciangin zo kisa mah<br />

mah uh hi. “Singlamteh-a ki khai Honpa upna bek tawh Hotkhiatna ki<br />

ngah thei hi” a ci mikhat a thah lai-un, a sih kuan akam pauna ah,<br />

“Thumaan dote’ hong bawlsiatna in eite hong zawh mah mah hangin a<br />

tawntung hi lo ding hi. Mipi lak pana namsau <strong>leh</strong> thuneihna suanglo in<br />

Hang bei <strong>leh</strong> hang hong ding zel dinga kuamah in amah lang nial zo lo<br />

ding uh hi,” ci hi. –Wylie, b. 3, ch. 1. Luther hun ding lah a sau vei lai<br />

hangin Rome langdo in teci pan’na tawh minam bup tok suah ding mi<br />

khat hong ding khia hi. Tua pa in John Huss ahi hi.<br />

John Huss pen minam lian a hi kei hi. A pa in sih sanh baih ahih<br />

manin mi tagah khat ahi hi. A nu pen mi dik khat hi a, Pasian kihtat na<br />

<strong>leh</strong> pilna in neihsa khempeuh laka a manpha pen hi cih pom ahih manin,<br />

a tapa’pil nadingin a hanciam sak pen hi. Huss in gam sung khuate ah<br />

sang kah phot in, tua panin Prague University ah huhna kipiate tawh<br />

sangkah dingin a kisaang hi. Prague lam zuan-a hong pai lai-in a zawng<br />

meigong a nu in zui a, a tapa a piak ding leitung nate nei lo ahih manin<br />

khuapi hong naih uh ciangin tagah tangvalnopa tawh khuk din’-in<br />

Vantunga a Pa uh kiang ah thupha a nget sak hi. A nu in tua a thu<br />

ngetna bang zah takin Pasian in saan sak cih thei kik pah khol lo hi.<br />

University hong tun’ ciangin a hanciamna <strong>leh</strong> khantohna te hangin<br />

gamtat kawk baang lo thamlo in leitung bup in a pah tawi tham cing-in<br />

hong ki lang khia pah hi. Jubilee khat ah a khol sun sun a sum neih teng<br />

mawh pulaakna-in pia a, a Zehbawlna te uh ah a zui hi. Amah pen


HUSS LEH JEROME 83<br />

Rome pawlpi mi kuhkal mah mah khat hi a, khaa lam thupha ngah<br />

nadingin tua bangin nakpi-a a zong pha mah mah khat a hi hi. College<br />

a zawh phet siampi suak a, za khang han han-in kumpi zum ah hong ki<br />

hel pah hi. Professor hong suaka, tua zawh ciangin ama pil-sinna saang<br />

mah ah Rector (Sia pi) a hong suak hi. Huhna hang bek a sangkah<br />

naupang khat lel pen tomno sung (99) in agam bup aang taan na <strong>leh</strong><br />

Europe gam buppi ah mi kidawk khat hong suak hi.<br />

Ahih hangin Huss in mun tuam khat ah Puahphatna nasep a ki<br />

pan hi. Siampi nasep a sep khit kum tampi ciangin Beth<strong>leh</strong>em biak<br />

inn ah thu hilh sia dingin a ki teel hi. Tua pawlpi a phuan khia pa in<br />

amau pau-a Laisiangtho hilhna pen thupi a sa hi. Tua dan pen Rome<br />

te in a lang do uh hangin Bohemia-a a nasepna a din-khawl pah hi sam<br />

lo hi. Laisiangtho theihna neu lua in mi teng siatna nasia pen dong<br />

tung suk hi. Huss in tua siatna te siit lo het-in gen a, Pasian kammal<br />

om bang zui-in thuman guipi in sianthona hong puak kik theih nadingin<br />

a ngen hi.<br />

Ziinglam cianga Huss lawm ong suak Prague khua mi Jerome in<br />

zong England pan-a hong ciah ciangin Wycliffe lai gelhte a hong pua hi.<br />

Tua laitak in Wycliffe’ thuhilh nate apom England kumpinu pen Bohemia<br />

kumpinu hong suah ciangin ama huzap na tawh Puahphapa nasepna te<br />

zong a gam sung teng ah ki theh zaak-in taang zai tuam mah mah hi.<br />

Tua laite Huss in lawp takin a na sim hi. Tua laigelhpa <strong>Khrist</strong>ian hoih<br />

mah mah khat hi ci in pom-in a puahphatna nasep zong hoih sak pih<br />

mah mah hi. Huss in a theih loh kal-in Rome pan gamlapi a pial khia<br />

khin a hi gige hi.<br />

Tua laitakin England gam panin laisiam mi nih in tua thu khuavak<br />

gam danga puak ding tang hial mah-in Prague khua hong tung uh hi.<br />

Pope tungnun’ penna in a ki langtang-in hong nawk pah ahih manin<br />

zawh thawh thu-in tua te gel a ki daai sak hangin amau ngimna bei sak<br />

mawk lo ve ve in, thuhilh sia hi napi limsuaih na seem in, lampi dang


84 KIDONA LIANPI<br />

tawh na sep a ki pan pha uh hi. Mipi muh dingin milim nih suai uh a,<br />

“kiniam khiat takin la-no tung tuangin,” Khris Jerusalem alut lai tak,<br />

khe-a pai khual zin gim, puansia Silhsa-in a nungzuite (100) a zuih<br />

na(Matt. 21:5), <strong>leh</strong> pope in a zaliatna lahna in a puantual hoihpi <strong>leh</strong><br />

lukhupi cial thum khu-a a ki zem, sakol tung ah tuangin amai ah peengkul<br />

tumte makai sak-in a nung ah Cardinal te <strong>leh</strong> phungzi lian te ki zem<br />

ziah zuah sa-in a zuihna lim a suai uh hi.<br />

Hih pen mi khempeuh tunga thuhilhna sermon hoihpi a suak hi.<br />

Mipi te a lom lom-in tua milimte en dingin hong pai uh a, ki sung mai<br />

mai uh hi. Tua lim a muh uh ciangin a deihna bulpi a tel thei lo kuamah<br />

om lo uh hi. <strong>Khrist</strong>’ ki niam khiatna, lungneemna <strong>leh</strong> pope kiliat sakna<br />

le a nungzuite kisaktheihna te khai kaak loin om theinawn lo uh hi.<br />

Prague khua sung teng sa kheu kho zo ahih manin lengla nihte in amau<br />

suahtak nadingin aki heep khiat ding uh hong kul ta hi. Ahih hangi<br />

amau hong hilh thu pen kuamah in mangngilh thei nawn lo uh hi. Tua mi<br />

im in Huss lungsim lawng lua ahih manin, Laisiangtho <strong>leh</strong> Wycliffe’ lai<br />

te sim hong hanciam pha saan lai hi. Amah in a ngimkholh nai lohpi<br />

in Wycliffe nasep, puahphatna, a saang hong hi gige a, papacy omzia hon<br />

tel muh zaw lai-in pawlpi sung zaliatna din munte’ nin baan’ na <strong>leh</strong><br />

kisaktheihna te uh nakpi-in hong gen sia ta hi.<br />

Bohemia University pana buaina hangin Germany sangnaupang<br />

te a za lom-in hong ciah uh ahih manin, khuavak hong taang khia pen<br />

Bohemia panin Germany gam hong tung hi. Tua te tampi in Huss<br />

kiang panin Laisiangtho thu hong thei uh a, a pianna gam leitang tung<br />

ah Lungdamna thu hong theh khia uh hi.<br />

Prague-a thupiang teng Rome ah ki puak a, a sawt loin Huss<br />

pen pope mai a ki laak dingin sapna hong tung hi. Tua sapna mang <strong>leh</strong><br />

pel loin sihna thuak ding a hi pah hi. Bohemia kumpipa <strong>leh</strong> kumpinu-a<br />

kipan University <strong>leh</strong> Ukpite <strong>leh</strong> kumpi uliante khempeuh in Huss, pen<br />

Prague ah om-in ama, taangin mi khat Rome ah va pai dingin pope


HUSS LEH JEROME 85<br />

kiang ah a ngen uh hi. Tua ngetna pope in a piak sang sik-in Huss thu<br />

sit a mawhmat ding <strong>leh</strong> Prague khuapi bup zong et-cik a koih dingin<br />

thu a pia zawsop hi.<br />

Tua hun lai-in hi bang thupiakna a kipiak nak <strong>leh</strong> a ki patau mah<br />

mah ta hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, pope pen leitung thu ahi-a khaa lam<br />

thu ah ahi zongin Pasian mah banga vantung kongvang tawhtang (101)<br />

a keem, <strong>leh</strong> vangliatna nei thukhen pa hi ci-in a ki um a hi hi. Et cik-a<br />

a ki om ciangin vantung kongvang pua lam-a a ki nawl khiin bang in ki<br />

tuat ahih manin, pope lungdam sak kik in tua a ki nawl khiinna pan a ki<br />

laak kik mateng, misite in vantung nopsakna a taan dingin um uh hi.<br />

Tua lip khap huai bawl siatna hangin biakna vai nasep na khempeuh<br />

khawl pah hiau hi. Biak inn te ki kalh cip hi. Mo kiteeng te bang<br />

ahuang sung bek biakinn pua lam ah ki bawl ta hi. Misite bang a kipia<br />

han khawk leitang te ah ki vui loin gam lak mun awngkhat peuh <strong>leh</strong><br />

lolai khawng peuh ah thuphapiak phuisamna om loin ki vui mai ta hi.<br />

Tua bangte hang mah-in Rome te in mite sung lam upna na ngawn a uk<br />

cip thei uh a suak hi.<br />

Prague khua buppi a buai hi. Mi tampi in tua a thuak uh ngil<br />

ngawtna te hangin Huss mawh sak uh a, Rome te hehna amah’n thuak<br />

lel hen, ci uh hi. Tua khuasia kipei a daih nadingin Puahphapa in ama<br />

pian’na khua neu ah tawm vei sung a ki heem khia hi. Prague khua a<br />

nusiat ding cianga a lawmte a lai khakna ah: “Note lak pan ka pai khiat<br />

pen Jesu <strong>Khrist</strong> ettehna, Ama thukhamte zuihna hi a, lungsim kisia in a<br />

tawntung mawh sakna adingin kipiak khak loh nading <strong>leh</strong> mi hoih khat<br />

in bawlsiatna a thuak loh nading ka deihna bek hi. Kong nusiatna a thu<br />

khat ah zong siampi ninte in Pasian thumaan note laka a ki hilh ding a<br />

khaam cip suak loh nading zong ka cihna hi. Pasian thumaan nial nading<br />

in hong nusia ka hi kei hi, a kul <strong>leh</strong> Pasian huhna tawh sih ding zong ka<br />

thuak ngam hi” ci hi.—Bonnechose, “The Reformers Before Reformation”,<br />

Vol. 1. P. 87. Ed. 1844. Huss a nasep a khawl tuan loin a kiim<br />

apaam a gam sung khuate ah khualzin, mihonpi te thu a hilh kawi kawi


86 KIDONA LIANPI<br />

hi. Pope in Gospel thu a dal cipna sangin a taang zai sak zaw hi. “Kote<br />

in thutak langdo in bangmah ka hih thei kei uh hi; thuman lam bek ah<br />

ka pang uh hi” – (2 Kor. 13:8.ZIV).<br />

“Tua laitak in, nasepna pen Huss adingin agentheih huai mah<br />

mah dinmun tung a hi (102) hi. Pawlpi in ama thuneihna husaa vangingpi<br />

tawh hum cip ding a hanciam hangin Huss adingin Rome pawlpi<br />

pen <strong>Khrist</strong>’mothak bang, <strong>leh</strong> pope zong Pasian’ taang mah-a ding pa<br />

mah in a pom lai hi. Huss langpan pi pen in Rome pawlpi in thuneih<br />

suangin zawh thawh thu tawh a gamtat pen bek hi a, a thukhun guipi<br />

langdo ahi kei hi. Tua hang mah-in a theihna <strong>leh</strong> a upna a saan’ thu <strong>leh</strong><br />

a upna in maan a sak ki bang thei lo hi. Tua thuneihna in ama lam et<br />

bangin a hiding bang maan takin sem hi <strong>leh</strong> a nial tei tei nading bang om<br />

ding hiam? A thu uh manna in, ama muh dan ah, mawh bawlna hi zel<br />

napi , bang hangin a khialngei lo akici pawlpi in tua bangin sawl mawk<br />

hiam? cih thu ki <strong>leh</strong>bulh te gel tel hak a sa hi. Tua bangin hun khat khit<br />

hun khat a lunggim suk suk hi. Amah in, Honpa hun lai-a siam pite pen<br />

migilo te suak a, amau thuneihna te a <strong>leh</strong> zat lai te uh bang mah in hong<br />

piang kik hi cih ciang a lungsim ah bulh thei hi. Tua man-in Laisiangtho<br />

hong sawlna bang bang mite hilh-in, tua bang zui-in, amau sung lam<br />

upna in a khentatna ciang amau te ki ukna suak ding hi, cih ciang hong<br />

tel ta hi. A dang khat in gen le’ng, Siampite tawn in Pawlpi in thu<br />

khung hilo in, Pasian in Laisangtho tawh thu gen hi zaw cih hi <strong>leh</strong> ki<br />

khial thei lo zaw ding hi cihna hong hi ta mai hi.” –Wylie, b. 3, ch.2.<br />

Tawm vei khit ciangin Prague ah buaina hong daai kik hi. Huss<br />

zong hong ciah kik in Beth<strong>leh</strong>em biak inn ah Pasian thu hangsan takin<br />

hong hilh kik hi. A galte vangliatna nasia lai mah mah a hih hangin<br />

kumpinu <strong>leh</strong> Ukpite tampi <strong>leh</strong> mipi te ama lawmte vi-ve ahi uh hi. Ama<br />

thuhilh thumaan na <strong>leh</strong> sianthona thute in Rome pawlpite’ upna niam<br />

kiat dan <strong>leh</strong> duh-hop a mite a kheem bawlnate uh, khaikaak in kilang<br />

sak ahih manin, mi tampi in zah taak in ama lam a pang zaw uh hi.


HUSS LEH JEROME 87<br />

Kua mah in hang tak in panpih ngamlo-a a tang din lai tak in,<br />

England a om lai-a Wycliffe thu hilhte a na um Jerome kici mi khat in<br />

tua nasep huh ding in hong ding khia hi. Tua a kipan-in a nih un ki<br />

kop in sihna (103) na ngawn in a khen zawh loh zah in ong kikop uh<br />

hi. A pianpih pilna siamna, a thu gen siamna te baan ah a theihna te<br />

hangin Jerome in mipi thu zawh mah mah ahih manin, mite in aang<br />

vaan in deih sak mah mah hi. John Huss zong tua bang seem mah a hi<br />

hi. Nunneem in lungsim kip mi ahih manin in tua in Jerome lung kip<br />

sak mah mah a, ki niamkhiatna tawh Huss sawlna man’ tham sa mah<br />

mah hi. Tua tegel ki kop-in na hong sep man-un puahphatna nasep<br />

hong tangzai sem sem hi.<br />

Rome te khialhna tampi a pulak theih nadingun Pasian in hih a<br />

teel khiat mite lungsim ah khuavak a lut sak hi. Ahih hangin leitunga<br />

kipia ding khuavak om khempeuh mu kimpah nai lo uh hi. A naseem<br />

hih mite tung tawn-in Pasian in Rome khuamial sung panin mite kaai<br />

khia a, amai uh a dal thu tam mah mah ahih manin amaute taak zawh<br />

ding zah tawh kituak-in kalsuan pih to to hi. Amaute in khuavak om<br />

khempeuh tha khat thu in ngah kim pah zo lo ding uh hi. Khuamial<br />

sunga sauveipi a om khin sa mite suun kim nitaang bang khuavak pia<br />

khin pah <strong>leh</strong> thuak zo lo ding uh a, lam pial pih zaw ding uh hi. Tua<br />

manin Pasian in makaite tung ah tawm tawm in lah beh zel ciangin, mite<br />

in saang thei zaw uh hi. Kum za lom lom-in na seem muan huai dangte<br />

in a nung uh hong zui ding uh a, puahphatna behlapin mite hong kal<br />

suan to to ding uh a hi hi.<br />

Pawlpi ki khenkhapna ong ki zom to to hi. Pope 3 tak a lian<br />

zaw ding hong kituh uh a, amau ki elna hangin <strong>Khrist</strong>iangam buai sak<br />

in a gam lum hi. Pawlpi pua-a ki paih khiatna bek hi nawn loin galhiam<br />

ong zang ta uh hi. Galhiam tawm in, galkap tampi ngah ding hong<br />

hanciam tek uh hi. Tua pen dangka tampi neih kul ahih manin sum<br />

ngah nading letsongte, pan mun te <strong>leh</strong> pawlpi thupha piakna te dangka<br />

tawh kizuak ta hi. Siampite in amau sanga a lianzaw te et-teh in a


88 KIDONA LIANPI<br />

vangliatna a kip theih nadingin a lang lam te a do nading in sum a zong<br />

uh hi. Nisial-in tua kih huai na te akhan sem sem ciangin, nidangin<br />

pawlpi a zahtaakna tawh a thuak ken kon hangin tu-in Huss in tua teng<br />

hang san tak in lang pan’in agensiatna hong ki pan ta hi. <strong>Khrist</strong>ian bup<br />

buaisak a, a palau sak pen Rome makaite hi cih mipi in zong mu in hang<br />

tak in angawh ta uh hi.<br />

Prague khuapi pen sisaan luanga kidona mun ah atung ta tawh<br />

hong kibang hi. (104) Khang Masa-a te mah bangin Pasian nasempa<br />

kimawh sak ta a, “Nang, Israel mite a lungkhamsakpa, nang” mah kici<br />

kik leu leu ta hi. 1 Kumpite 18:17. Khuapi pen etcik-in a ki koih leu<br />

leu ciangin, Huss zong a khua lam ah hong ciah kik hi. A it Beth<strong>leh</strong>em<br />

biak inn a teci pan’nate hong bei leu leu hi. Thumaan leina-in ama<br />

nuntakna a piak khiat ma-in <strong>Khrist</strong>ian khempeuh adingin a taang zai<br />

zaw-in thu a gen leu leu hi.<br />

Europe gam buppi a mai mial sak thusia teng aven theih nadingin<br />

Constance khua ah kikhop pi khat ki sam hi. Tua ki khoppi pen kidem<br />

3 te laka John 23 na pa in kumpi Sigismund’ deih zui-a a sap ahi hi.<br />

Council ngimna zong siampite <strong>leh</strong> pawlpi mite na ngawn in gi na a sak<br />

het loh uh pope John’ 23 na pa deihna bangin pailo-in, pawlpi sung<br />

kikhen-khapna teng lemtuah nading <strong>leh</strong> upnapialte bei sak ding ahi hi.<br />

Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> Amah in Sigismund thu nial ngam lo hi.<br />

Tua lai ah pope kidem tegel <strong>leh</strong> thu thak phuang khia John Huss<br />

zong hong ki hel ding uh a hi hi. A masa te gel in amau mimal galmuan’<br />

nading ngaihsun-in a amau tangin midang palai a sawl uh hi. Kumpipa<br />

in amah za kia sak nuam ahih khak ding dah pi pi in, ki khoppi sampa<br />

bang pian-in Pope John hong pai hi. A thuneihna ading siatna khat<br />

peuh a suak zaw kha ding hiam?, ahih kei <strong>leh</strong>, kithat in a vangliatna a<br />

taan kha zaw ding hiam cih khalau-sa in a hong tung hi. Constance<br />

khuapi hong lut ciangin a nasia mah mah-in hong ki thawi-a, sia za lian<br />

pen pen te <strong>leh</strong> zum thukhen mang lian te tawh a hong ton hi. Khuapi


HUSS LEH JEROME 89<br />

sunga miliante, biakna nasemte, <strong>leh</strong> khua mite in amah dawn dingin<br />

hong pu suak uh hi. Canopy kici kham tawh kizuut puan buk tawh<br />

kiliah sa-in hong pai a, tua buk khuamte aning li panin Mangpite in dom<br />

sak lai uh hi. Amai ah nek khawm pawi anlum ki pua-in Cardinal te <strong>leh</strong><br />

Ukpite in a ukpi-puan tawh ki zeem ziah zuah sa-in a zui uh hi.<br />

Tua laitakin kihaalna khuam phung zuan mah-in ki tuat ahih<br />

manin a lawmte a nusiat ding lai-a ki mu kik nawn kei kha le’ng cih lim<br />

mah-alawmte mangpha paihsa a hong kuankhia (105) khualzin mi dang<br />

khat zong Constance a hong pai hi. A hangin Bohemia kumpipa kiang<br />

panin amah a vil mi khat <strong>leh</strong> kumpi Sigismund kiang pan lam dung<br />

tenga a keem ding galvil khat a ngah tei hangin Constance va tung <strong>leh</strong><br />

zong si thei kha mai ding cih lungsim sehsa-in a nei kin ken a hi hi.<br />

Prague khua-a a lawmte teng a laikhakna ah: “Sanggamte<br />

aw,…Keimah in kumpipa kepna tawh ka pai ta hi. Ka leitung si-le-sa<br />

galte tawh ka ki talsik ta ding hi…..Ka Honpa Topa Pasian in pha a sak<br />

na bang hi lel dingin ka muang hi. Amah in nakpi-a na thu ngetna uh<br />

hong dawngin thuman akip nadingin A thukhualna <strong>leh</strong> A ciimna ka kam<br />

sung ah hong guang ding ka um hi. Amaute ka dal zawh nading A Kha<br />

Siangtho hong kop pih sak-in Ama thumaan ah kei hong hat sak dinga,<br />

ka maitang hangin mawhzolna, thong inn cihte kihta loin, a kul <strong>leh</strong> sih<br />

sia zong hong thuak ngam sak ding hi. Jesu <strong>Khrist</strong> in Ama itte adingin<br />

thuakkhin-a, eite zuih dingin khe khap a na koih zo hi. Eite in zong<br />

hotna i ngah theih nadingin Ama bawlsa te i hi lel hi. Amah i Topa hi a,<br />

eite in Ama nasem i hi bek hi. Amah leitung bup’ Topa hi a, eite I hih<br />

<strong>leh</strong> a muat thei nate i hi lel napi Amah in na thuak ve ve lai hi! Tua ahih<br />

<strong>leh</strong>, bang hangin eite in thuak lo ding i hi hiam? Tham loin, thuakna in<br />

eite siansuahna hi zaw hi. Tua ahih ciangin ka itte aw, kei sihna in Ama<br />

minthan nading ahih <strong>leh</strong> man langa ka sih nadingin thu na nget sak zaw<br />

unla,. tua thuakna ka thuak zawh nadingin a hong huh nading thu na<br />

ngen un. Ahih hangin note kianga kong tun’ kik ding hoih a sak zawk<br />

<strong>leh</strong> lah kawk baang lo-a kong tun’ kik nadingin Pasian kiang ah thu na


90 KIDONA LIANPI<br />

nget sak un. Ka u ka nau te’ ading etteh hoih ka nusiat ngam nadingin<br />

Lungdamna thumaan malno khat zong ka meel hem sak loh ding kisam<br />

ka sa hi. Prague khua sung ah ka maitang na mu nawn kei kha ding uh<br />

hi ci-in ka um zaw hi. Ahi zongin vangliatna khempueh anei Pasian in<br />

note kianga kong ciah kik ding a deih zawk khak zen zen <strong>leh</strong> lah i<br />

lungsim sung ah Ama thukham kiplet zaw-in it zaw lai-in ma nawt ni,”<br />

ci hi. –Bonnechoe, Vol. pp. 147, 148.<br />

A nungzui hong suak Siampi khat a laikhakna ah, Huss in amah<br />

mah ki mawhsak-in a khialhna te gen a, hun beisa-a “a zaliatna puan<br />

silh nuam sa-a ki veek vai nasepte tawh a hun te a mawk bei sakna te uh<br />

a gen hi. A pu laakna khat, “Pasian minthan’na <strong>leh</strong> khaate hotkhiatna<br />

thu in na lungsim ah kip ta hen. Liatna <strong>leh</strong> thupi na te om kei hen.<br />

(106) Na khaa ading sang in na inn peuh zeem zaw kha loin vai khempeuh<br />

ah khaalam vaipi pen suak zaw ta hen. Mizawngte tung ah hoih in la,<br />

na neihsa te pawi bawl na lel peuh in bei sak kei in. Na nuntakna na<br />

puah kei a a khengval-a na om <strong>leh</strong> kei thuak bang sul zuihna te zong<br />

thuak kha dingin kong um hi….Ka upna na thei hi. Na neu tuung pana<br />

kong hilhna na za hi. Tua ahih ciangin tampi kong gelh ding zong<br />

kisam kasa kei hi. Ahih hangin kong vaikhak nopna khat ah, Topa<br />

migitna tawh hoih nong sak lohna <strong>leh</strong> ka gamtat a mawkna te nong zuih<br />

loh nadingin kong thuum hi,” ciin at khit ciangin, a lai-ip tung ah,<br />

“Lawm aw, Ka sih thu na zak ngeu ma teng hih lai ip na hong khia nai<br />

kei in” ci leu leu hi. – Ibid.<br />

A khualzinna teng ah ama theh khiat thute a na om kawi kawi<br />

Huss in mu a, a nasepna na kideih sak hi cih a mu hi. Mi honpi in<br />

nadawn tuah zai zai uh a, khuapi pawl khat ah thukhen Mangpite in<br />

kong-zing ah amah a zui uh hi.<br />

Constance a tun’ ciangin Huss pen suakta tak-in ki om sak hi.<br />

Kumpipa in zong a cing khat pia a, pope in zong hum ding mah-in a gen<br />

hi. Ahih hangin tua thuciam a sawt loin palsat uh a, pope <strong>leh</strong> cardinal


HUSS LEH JEROME 91<br />

te thu piak na tawh Puahphapa man in khuamial leisung thong ah a<br />

khum uh hi. Tua khit ciangin Rhine gun gal-a Ukpi inn sung khat ah<br />

thong kia min-in a keem uh hi. Tua ciam peel pope zong a sawt loin<br />

tua thong sung mah ah a lut hi. (Ibid. 247). Amah zong gamtat siatna,<br />

mi thahna, golh guk neekna, <strong>leh</strong> numei tawh mawhna tawh ki mawh<br />

mat a, “a mal-a lawh khiat ding na ngawn a zum huai mawhna te” neii<br />

ahih manin, Councilpite in ama lukhu suah khiat sak-in thong inn sung<br />

denna uh hi. Pope kidemteng zong a za khia suk in, pope thak vil vel<br />

khat a teel uh hi.<br />

Ki phuahphat nading a Huss kawk khiat sangin a golzaw mawhna<br />

pope in bawl hi napi, pope a zakia sak councilte in Huss zong gawi a<br />

(107) sawm ve ve mawk uh hi. Huss thong a khiatna thu in Bohemia te<br />

heh sak ahih manin, Ukpi vanglian mah mah te in Councilte vai hawmna<br />

te nakpi-in a nial uh hi. A vil sak kumpipa in amah limtaka a kep ding<br />

kimlai a palsatna heh-in a a lang pan’ uh hi. Puahphapa gal te in lungsim<br />

khensat sa in nei uh a, Kumpipa kiang ah a khalau kholhna ding <strong>leh</strong><br />

pawlpi adinga a thanop nadingin ngen uh hi. Sawt veipi sung “thu nial<br />

te <strong>leh</strong> a upna uh khawi khawm lo in, thunial dinga muan mawh ahih nak<br />

<strong>leh</strong> kumpite in a vil a koih hangin hinkhawi lo ding” ci-in nakpi in a<br />

hanciam uh hi. Tua a nialna bang uh picin’-in zo uh hi.—Lenfant, “History<br />

of the Council of Constance,” Vol. 1, p. 516.<br />

A thong khiatna mun uh kawt in khuamil khuk sung pen huihte<br />

uih mah mah a hih manin nat tun in a si dek dek hi.…A tawpna ah<br />

Huss pen Council mai ah hong pai pih uh hi. Sik khau ki khih liap<br />

luap sa in, hum dinga a muan, amah a zahtak, <strong>leh</strong> hum dingin kamciam<br />

a pia Kumpipa mai ah hong dingin, thu a ki sit sit sung sawt veipi mah<br />

thumaan adingin ding hi. Kikhawm mi thupite lai zang ah pawlpi <strong>leh</strong><br />

gam ukte mai ah mulkim huai zah-in pawlpi sung uliante kih-huai<br />

gamtatnate siangtakin a gen khia sin sen hi. A tawpna ah a upna pan<br />

taw kik zaw ding maw sihna thuak zaw ding cih a ki teel sak ciangin,<br />

Sihna a teel zaw hi.


92 KIDONA LIANPI<br />

Pasian thupha in amah huh hi. Ama thuak ding a ki khensat<br />

ma nipi kaltampi sung vantung pan in ama khaa lungmuan’na ki guan<br />

hi. A lawmte khat a lai khakna ah: “Hih lai pen thongkiatna pana<br />

khut kol kibulh lakpi mah a ka sihna ding thu kipiak khiat ni ding<br />

zong zing ciang hi ta ding um ka hih manin kong gelh a hi hi….<strong>Khrist</strong><br />

hong huhna tawh nuntak kikna sunga galmuang taka i ki muh kik ni<br />

ciangin Pasian in kei tung ah bangzah-in migi-a, mawhzolna thusitna<br />

te lailak panin Amah in hong bang ci huh cih na mu ding hi,” ci hi.—<br />

Bonnechose, Vol. 2, p 67.<br />

Thumaan upna in tungnungin agualzawh ve ve ding zia te zong<br />

a thong kiatna khuamial kaw hawm sung panin amu khol hi. A mang in<br />

Prague-a a biak inn it Beth<strong>leh</strong>em a va pai hi. A kawm tunga a suaih<br />

<strong>Khrist</strong> lim te pope <strong>leh</strong> bishop te in (108) sukmit sak den in a mu hi. Tua<br />

in a lungsi sak mah mah hi. Ahih hangin a zing ciangin limsuai siam<br />

zaw tampi hong pusuak-in tua lim a hoih zaw, a kilang zaw <strong>leh</strong> a tam<br />

zaw in suai uh hi cih a mang in a mu leuleu hi. A suaih khit uh ciangin<br />

mipi in uum cih in lim suaite in, “Tu in pope te <strong>leh</strong> bishopte hong paii<br />

hen, phiat zo ngei nawn lo ding uh hi! a ci hi. Puahphapa in a mang a<br />

genna ah, “<strong>Khrist</strong> lim ki phiat khiazo ngei lo ding hi ci in ka gen ngam<br />

hi. A suk siat nop uh hangin kei sanga thu hilh siam zawte in mi<br />

khempeuh lungsim sungah suai in hong zeem den ding uh hi,” ci hi.—<br />

D’Aubgine, b 1, ch. 6.<br />

Huss pen Council mai ah a nu nung pen dingin hong ki puak ta<br />

hi. Tua ki khop thupi in mi tam mah mah hi. Tua ni-a thu piangte mu<br />

nuam-in Kumpipa <strong>leh</strong> a Upapite, kumpi behte, cardinalte, bishopte,<br />

phungzite, <strong>leh</strong> mihonpite dim zih-ziah uh hi. Sawt veipi sung biakna<br />

suahtak nading hanciamna hanga gawhna thuak masa pen dingpa en<br />

dingin <strong>Khrist</strong>ian gam mun tuam tuam panin zong hong pai ciat uh hi.<br />

A nu nung pen dingin Huss hong ki sam khia ta a, amah in kiciam<br />

ding nial-in, ciampeel a thu kheel kumpipa mit suan-in, “Hih Council


HUSS LEH JEROME 93<br />

mai a kong pai ding lai-in mipi <strong>leh</strong> hih laitaka om kumpipa kepna ngahin<br />

hong ki suakta sak ding hong cihna muangin kong pai hi,” ci hi. –<br />

Bonnechose, Vol. 2, p. 84. Kikhopna-a mi khempeuh’ mittang Sigismund<br />

tung ah tu a, amah zong mai san gawp-in zah la in a om hi.<br />

Thu khensatna mipi zak in kitangko khin a, bawl siat nading a<br />

cial cial-in ki pan ta hi. Siampi ngeina zui-in bishopte in a thongkia pa<br />

uh puantual silh sak uh a, tua ciangin amah in, “I Topa Jesu <strong>Khrist</strong> zong<br />

a ngil ngawt lai takun Pilat mai ah Herod in puantual paak silh sak hi”<br />

a ci hi. - Ibid. 86. A taw kik nading ngen lai uh a, Huss zong mipi<br />

lamah ki heii- (109) in, “Taw kik mawk leng bang ci maitang tawh<br />

vantung en ngam ding ka hi hiam? A siangtho Lungdamna thu ka hilh<br />

hih mipi te mai bang ci et ngam nawn ding ka hi hiam? A si dinga ki<br />

sehsa hih ka pumpi lel sangin amau’ hotkhiatna a ngah nading nakpi in<br />

manpha zaw ka sa hi”a ci hi. Bishopte in a puante suah khia-in, khat<br />

khit khat in amau zeh sian nading phuisamna hong sam tek uh hi. Tua<br />

khit ciangin, a mei dawi a taai keek ding bang a kisuai dawite lim <strong>leh</strong><br />

‘lampial Mangpipa’ cih min ki-at, lai tawh ki bawl pyramid bang dan<br />

phungzi lukhu khat a khu sak uh hi. Huss in, ‘To Jesu, kei-a adingin<br />

ling lukhu a khupa aw, Nang’ adingin hih maizumna lukhu ka khuk<br />

khak zen zen ka nuam mah mah hi," a ci hi.<br />

Tua bang tenga a sep khit uh ciangin, “siampite in, ‘Tu in na<br />

khaa dawi tungah ka aap uh hi’ ci uh hi. John Huss in, amit vantung<br />

lam ah sal to a, ‘Nangma khut sung ah ka khaa kong aap ta hi Topa J<br />

su aw, bang hang hiam cih <strong>leh</strong> Nangmah in kei nong tankhia zo hi’ a ci<br />

hi.” - - Wylie, b. 3, ch.7.<br />

Tu-in amah pen leitung thu neite tung ah ap in, a ki haalna ding<br />

mun ah a pai pih ta uh hi. Constance khua sung mite aki pan, gal hiam<br />

tawi mi a za lom <strong>leh</strong>, phungzite, bishopte in amau puantualpite tawh a<br />

zui uh hi. Ki haalna khuam ah ki heen ta a, a mei kuang sak ding bek in<br />

a sap laitak hun in thah dingpa in a khialhna pulaak <strong>leh</strong> khah kik lai


94 KIDONA LIANPI<br />

dingci-in khat vei hansuah lai uh hi. Huss in, “Khialhna na cih uh bang<br />

ci khialhna hi hiam? Ka pulaak ding khialhna ka neih lam ka thei kei hi!<br />

Ka teci dingin Pasian a om hi. Mite in kisiatna panin a suah taak theih<br />

nading un thu hilh in lai ka gelh hi. Tua ahih manin ka hilh thute <strong>leh</strong> ka<br />

gelh thute maan hi ci in teci ding in ka sisan tawh kip sak ding ka hih<br />

manin ka lung dam mah mah hi,” ci kik hi. - Ibid. A haalna mei hong<br />

kuang ta a, hong hul ciangin” “Jesus, David Tapa aw, Kei hong hehpih<br />

in” cih a aw a gin’ nawn loh dongin a sa hi.<br />

A galte na ngawn in ama haan’na a muh ciang-in thuak hak a sa<br />

mah mah uh hi. Huss <strong>leh</strong> tua zawh a sawt lo-a ki that Jerome sihna thu a<br />

kuhkal mah mah pope pawlte khat in a gen na ah, “A nih mah un a phawk<br />

theih liai lai teng uh a lungsim uh kheel loin a ngei mah-in kip den pai suak<br />

tuak uh hi. Amaute meikuanga haal dingin a pai uh ciangin mopawi (110)<br />

siim ding bangin lawp lel uh hi. Naa sa-in kap-in awng gawp cih bang om<br />

lo hi. Meikuang in hul a kipat ciangin la sa uh a, a meisa in zong a lasak uh<br />

khawl sak zo tuan lo hi” ci hi. (Wylie, b. 3. ch. 7).<br />

Huss pumpi a tum mangkhit ciangin a vut pen alei nangawn<br />

tawh luak khawm uh a, Rhine gun sung ah a bua uh hi. Tui in taai in<br />

tuipi sung a lut hi. Amah bawlsiate in a lungsim sung uh ah, ama hilhsa<br />

thumaan teng a ki zung bawh khin ta dingin tuat ta uh hi. A kaatna vut<br />

in tua ni-in tuipi sung ah a lutciang in ama khaici in a ki phawk kha nai<br />

lo gamte na ngawn ah thumaan teci adingin gah tampi a gah dinga leitung<br />

bup zel in kitheh ahih lam a phawk kha het kei uh hi. Tua Constance<br />

Council sunga ki pau khia kammalte pen hong pai ding khangte ah a<br />

tawntungin ki taangko kik kik ding ahi zaw hi. Huss bel om nawn lo<br />

mah hi. Ahih hangin ahilh thumaan ki sia ngei lo hi. Ama kipna <strong>leh</strong><br />

upna te mipi adingin bawlsiatna <strong>leh</strong> sihna maitang ah thumaan adingin<br />

kip tak-a din’ nading ettehpi hong suak hi. Ama sihna <strong>leh</strong> beina in<br />

leitung bup ah Rome te gitlohna, muanhuai lohna ki thang sak a hi lel<br />

hi. Thumaan galte in a susia a a ki ngaihsut laitak un, amau theih loh in,<br />

thumaan nasepna a taangzai sak a suak <strong>leh</strong> bung uh hi.


HUSS LEH JEROME 95<br />

Contance ah ki haalna khuam khat ki phut lai dinga, thumaan<br />

teci pang dang khatin sisan pia lai ding hi. Huss in Council-a a pai ding<br />

lai-a Jerome tawh a kivai khakna ah, haang ding, kip ding, ci-a a ki<br />

hanthot lai un, Huss a kithah nak <strong>leh</strong> thakhat in a huh pah dingin Jerome<br />

in akhaam hi. Huss thong sung ah ki khum hi ci-a a zak phet-in nungzui<br />

muan huaipa in a thuciam taangtun’ dingin a kiging pah lian hi. A vil<br />

om se loin a lawmte khat bek tawh Constance lam hong zuan pah hi. A<br />

phual a tun’ ciangin Huss hotkhiat nading piang thei nawnlo thamlo in,<br />

amah zong aki thah theih nadinga a ki pulak va suak zaw kha ding cih a<br />

phawk ciangin khuapi panin hong taai khia hi. Ahih hangin lampi ah<br />

kiman in, kol kibulh-in a ngeina bangin galkap hon khat in hong pai pih<br />

kik uh hi. Council mai-a hong kilah ciil-a a ki mawh sakna te a dawn<br />

kik ciangin ot khaai uh a, “Amah tawh haal khawm un, haal khawm un”<br />

a ci uh hi. (111)– Bonnechose, Vol. 1, p. 234. Amah pen thong kaw<br />

hawm sung den’na uh a, a thuak siat phot nadingin khih cip in an <strong>leh</strong> tui<br />

pia sam uh hi. Kha tampi sung tua thong sung ah a hong khum uh<br />

ciangin a mun gentheih huai lua ahih manin Jerome hong cina pha mah<br />

mah a, a galte in amaute khut sung pan sihna tawh peng khia kha ding<br />

hampha sa lua uh ahih manin a thuak nop zaw deuh dingin koih <strong>leh</strong><br />

bung uh hi. Ahih hangin thong sung ah kum khat om lai ve ve hi.<br />

Huss sihna in pope pawlte lam et bangin bang mah phattuamna<br />

piang sak lo hi. Hoih taka kep ding a ciam peelna un mipi hehna suuk<br />

sak zaw ahih manin, council in a ngimna hong kheel uh a, Jerome pen<br />

haal loin, ahih theih <strong>leh</strong> zawh thawh in a taw kik nadingin bawl ding in<br />

aki thukim uh hi. Kikhoppi mai ah hong puak zel uh a, taw kik ding<br />

<strong>leh</strong> ki haalna khuam phung zuat ding teel sak zel zel uh hi. A ciil<br />

panin that pah uh hi <strong>leh</strong> thong kaw hawm sunga a thuak siatna teng<br />

sangin ama adingin thupha hi zaw mah mah ding hi. Ahi zongin tu in<br />

natna in tha zawm sak a, thong sung gentheihna <strong>leh</strong> a galte gawt bawlna<br />

hang <strong>leh</strong> Huss sihna hanga alung neu kawmkal ah, a lawmte tawh ki<br />

khen lai ahih man in tua in Jerome khauhna teng bei sak a, Council te


96 KIDONA LIANPI<br />

vaihawmna a mang sak hi. Amah in Katolik upna zui dinga, Wycliffe<br />

<strong>leh</strong> Huss thu upna paai khia in, gensiat <strong>leh</strong> mawh sak na tawh a hilhsa<br />

uh thumaan siangtho niil khia dingin kiciam sak ta uh hi. - -<br />

Bonnechose, Vol. 2,l p. 141.<br />

Hi bang teng tawh Jerome in ama lung-sung upna daai sak-in<br />

tua kaw hawm thong sung pan suakta phot <strong>leh</strong> a ut hi. Ahih hangin tua<br />

kaw hawm gam daai sung panin ama sep khiatsa teng a tel muh zaw<br />

pha saan hi. Huss cihtakna <strong>leh</strong> haan’na teng a ngaihsut ciangin, Jerome<br />

in ciampeel a thumaan nial ahih lam amah le amah hong ki phawk hi.<br />

Pasian ahi Topa kiang ah Ama naseem dingin ki-ciamna pia khia zo a,<br />

Topa in ama adingin singlamteh ah sihna hong thuak khin zo cihte a<br />

ngaihsun hi. A taw kik ma-in, gentheihna a thuak hangin Pasian maipha<br />

in lung muang sak napi, tu-in a kha ading patauhna <strong>leh</strong> lung hih mawhna<br />

in a mah a gimsak hi. Amah pen Rome te in a muan’ tatak nadingin taw<br />

kik kul lai ding a lampialna tak tak ah a tun’ ciang bek-in muang pan<br />

ding uh ahihna zong a mu hi. Tawm vei sung gentheihna pan suaktak<br />

nading lel tawh a Topa nial lo ding, ci in a lungsim hong khensat zaw ta<br />

hi. (112) Council mai ah sawt loin hong ki paipih leu leu hi. A ki-aapna<br />

sa ciang bek tawh a thukhente lung kim zo lo uh hi. Sisan a lunggulhna<br />

uh Huss tungtang ah taat hiam pan zaw uh a, adang that nuam lai-in<br />

gam lum heet haat uh hi. Thumaan a om khempeuh apaih khiat khit<br />

ciang bekin Jerome in a nuntakna hu thei bek ding hi. Ahih hangin<br />

amah in upna nusia lo in, a ki hal-lumsa a sang gampa nung mah zui<br />

zaw ding in a khen tat ta hi.<br />

A taw kikna omsa teng nolh kik ahih manin, aki halma in a upna<br />

teng gentheih nading hunkhat angen hi. A thugente muibut luat ding<br />

launa-in thukhente in a upna kip let lai ding <strong>leh</strong> tawk kik ding thu bek<br />

a gen dingin a hah sawl uh hi. Jerome in zong hih gitlohna tawh thutang<br />

lo taka seem te nakpi-in seel gawp a, “ A kih huai khuk sung, a nop lo<br />

pen pen mun ahi ciak zia zua-a a uih lak thong sung ah ni 340 sung<br />

paulo in nong kalh nelh khin uh hi. Tua pan note mai-a ki laak dingin


HUSS LEH JEROME 97<br />

nong la khia uh a, ka galte thu gente bek awl mawh in kei gente nong<br />

ngai nuam kei uh hi….Mipil takpi na hih uh a leitung adingin khuavak<br />

na hih uh <strong>leh</strong> thumaan lang pang in mawhna na bawl khak ding uh ki<br />

dawm un. Kei lel bel a muat thei mihing thaneem khat ka hih man in ka<br />

nuntakna lel pen thupi hetlo in neu mah mah hi. A maan loin thukhen<br />

kei un kong cih ciangin kei ang sung adingin gen ka hi kei-a nomau a<br />

ing ka genna a hi hi,” ci hi. -Ibid. 146, 147.<br />

Ama ngetna a ki pia hi. A thukhente muh tang in Jerome khuk<br />

din’a, Pasian’ khaa in amah uk in a lung sim <strong>leh</strong> a kampau ah thumaan<br />

langdona nei kha lo dingin <strong>leh</strong> a Topa tawh kilawm lo ahih khak loh<br />

nadingin a ngen hi. Tua ni in ama tung ah nungzuipite tunga Pasian<br />

genkholh thu a tung a hi hi: “Keima hangin gam-ukte le kumpite mai-ah<br />

hong puak ding uh a, tuate tung le Zentel-te tungah ka teci na hi ding<br />

uh hi. Ahih hang in note hong mat uh ciangin bang ka gen ding hiam,<br />

bang ka ci gen ding hiam, cih lung hi mawh kei un na gen ding uh hong<br />

kihilh ding hi.” Matt. 10:18-22 (ZIV).<br />

A galte na ngawn in Jerome kammal te lamdang sa in a pah tawi<br />

uh hi Lai sim theilo, khua mu lo, pumpi genthei le lung sim kisia phial<br />

zah in kum khat buppi sung kaw hawm sung ah a khia uh hi hi. Ahih<br />

hangin ama thu gen te a nawngkaisak om het lo-a lai sim sim te gen zah<br />

in siangtho lai hi. Thu lang khente (113) mawh sakna hang a bawlsiatna<br />

thuak misiangtho tampi sihna teng zong athu ngaite tel dingin a dawk<br />

sak hi. A khang a khangin mite mai nawt nading thu gente pen ki neh<br />

thawh-in a ki bawl siat hang, khat vei ciangin tuate ki zahtaak kik mah<br />

mah ding ahihna a gen hi. <strong>Khrist</strong> mah mah zong mi buai sak ci in ki<br />

mawh sak a, a maan lo thusitna a ki thuak sak hi.<br />

Huss aki mawh puak nate ahi ding mah hi ci-in atawkik lai in<br />

agen hangin tu in ki sik kikna tawh Huss mawh nei lo mi siangtho kim<br />

lai ki that kha hiau mawk ahihna teci pangin gen khia kik ta hi. “A neu<br />

tuung pan in amah ka theih mi hi a, Huss pen mi hoih lua khat, thutang


98 KIDONA LIANPI<br />

in siangtho a, mawh nei het lo hi napi ki mawh zon tei tei mawk a hi<br />

zaw hi….Kei zong sihna thuak lel dingin ka ki ging khol zo hi. Ka<br />

galte <strong>leh</strong> zuau phuak teci te in kei adinga a bawlkholh gawt bawlna te<br />

panin ka ton kik nuam kei hi. Amaute in kheem zawh loh ding a lian<br />

Pasian mai ah khat vei ciangin amau phuah tawm thute a pulaak kik uh<br />

kul na ding hi’ a ci hi. Bonnechose, Vol. 2, p. 151.<br />

Thumaan a nial khak manin amah <strong>leh</strong> amah a kimawh sakna-in<br />

Jerome in: “Ka neulai-a kipan a ki khol to ka mawhna khempeuh<br />

sangin, sih le hin khentelna mun pan-in ka siapi <strong>leh</strong> ka lawm te ahi<br />

Wycliffe <strong>leh</strong> a kithat John Huss pen mawh sak huai mah hi kong cih<br />

khak ta zen pen in ka lungsim hong lawngin, naa ka sak pen pen<br />

mawhna ahi hi. Hi mah hi!. Ka lungsim tak tak hong genle’ng, ka lau<br />

man-a tua hun lai-a ka ton cip kik pen kih huai ka kisa mah mah hi.<br />

Sih ding ka lau manin amaute thu upna a maan kim lai ka mawhsak<br />

mah hi, kong ci khia khak ta zen pen poi ka sa bel hi. Tua ahih manin<br />

a vanglian Pasian in hong maisak nadingin ka thum hi.” a ci hi. A<br />

thukhente kawk a, gaw takin agen behna ah, “Wycliffe <strong>leh</strong> John Huss<br />

pen pawlpi upna a tok sia hi het lo Pasian naseem-a kinei te tung pana<br />

kheemna hong pusuakte dik sa lo-a hong kawk khia lel kim lai note in<br />

na mawh sak uh hi,- - a kawk khiatna te maan mah hi lo hiam? A ki<br />

dawk luatna te uh, a ki saktheihna te uh, phungzite <strong>leh</strong> thukhente<br />

kheltat luatna te, a hi mah hi mawk hi. Amaute in hi a sak, a kip sak<br />

uh thute a ki iim thei lo, a ki la kik zo lo, a ki mu gige hi a, kei zong<br />

amaute mah bangin hi ka sak pih hi” ci hi. (114) A thu gen lai kibawh<br />

tat sak hi. Thukhen siampipa heh lua in liing a, “A dang tel sit sit lai<br />

ding bang om mawk hiam? Hiah i mit mah mah-a i muh, a lungkhauh<br />

thunialpa hi lo ahi hiam? ci in a awng gawp hi.<br />

Tua bangin a ngeh gawp uh hangin Jerome in hang tak in “Bang<br />

e! Sih ding a kihta ding hong sa zen na hi uh hiam? Kum khat tawntung<br />

sihna sangin a kih taak huai zaw mun khuamial kaw hawm kih huai<br />

sung ah ah nong hen cip khin uh hi. Turks te, Jews te, Lawki te sangin


HUSS LEH JEROME 99<br />

gilo zaw-in nong gawt bawl khin hi. Ka satak teng muat khin a, ka guh<br />

teng bek a hing lai hi. Ahih hangin ka thum nai kei hi. Thumaan tham<br />

cing natna hong tunga, lungsim nangawn sukha hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong>ian<br />

khat tunga hi bang gamtatna pen lam dang sa in zong ka gen khia thei<br />

vet keng!” a ci hi. - Ibid., Vol. 2, pp. 151-153.<br />

Hehna khuasia hong kipei leu leu a, Jerome manlang takin thong<br />

ah a ki puak kik hi. A thu gente in ki khoppina sung a pawl khat te<br />

lungsim su kha lua ahih manin, Jerome nuntakna huut khiat ding dong<br />

hong ut zo phial uh hi. Pawlpi makaite in va veh uh a, Council’ cih<br />

bang bang mang lel dingin a kun uh hi. Rome langnialna pen nu sia<br />

peuh <strong>leh</strong> hamphatna lianpi kipia ding ci in a lak uh hi. Ahih hangin a<br />

Topa mah bangin leitung minthanna tawh a zol uh hangin Jerome in<br />

adinmun ngei mah ah kip takin ding ve ve hi.<br />

“Khial ka hih <strong>leh</strong> ka khialhna Laisiangtho sung panin hong lak<br />

un. Tua hi <strong>leh</strong> kong kiciam ding hi” a ci hi.<br />

Amah zolte khat in, “Laisiangtho pan na cih mawk, tua tawh<br />

thu khempeuh kikhen thei ding hiam? Pawlpi in a khiatna a hilcian<br />

mateng kua in tua teng thei khin zo ding a hi hiam?” a ci hi.<br />

Jerome in dong kik a, “Mite bawltawm thu lelte in Lungdamna<br />

thu sangin up thamcing zaw ding a hi hiam? Paul in hansuahna lai a<br />

gelhna ah ‘Tua pipu thuciinte sangin Lasiangtho thuman zong khia un’<br />

ci zaw hi,” ci in a thuk hi.<br />

Tua ciangin agaal te khat in “Thunialpa! Hi tanvei nang kong deih<br />

sakman-a kong zol zol zen zen pen ki sik zaw mai ing. Dawi in nang hong<br />

taw holh ahihna kimu hi,” ci pong hel sam hi. –Wylie, b. 3, ch. 10.<br />

A sawt loin mawhsakna thu kikhen pah-a, Jerome zong Huss a<br />

kithahna mun mah ah ki pai pih hi. A lam pai kawm in la sa a, lungdamna<br />

<strong>leh</strong> khamuanna in a mai suah vak sak hi. <strong>Khrist</strong> bek mit suan ahih<br />

manin, ama adingin sihna lau huai teng a (115) a bei hi. A that dingpa


100 KIDONA LIANPI<br />

in a haal nadinga kiciang sing haal dingin ama nung lam pan hong din<br />

toh ciangin, thah thuak dingpa in, “Hang takin hong kah to in la ka mai<br />

ah mei hong tawh in. Lau hi leng hih mun ah ka om kei ding hi,” ci in<br />

a awng khia hi.<br />

Ama kammal nu nung pen pen meikuang sung panin ging khia<br />

in, “Vanglian Topa aw, kei hong khasiat in. Ka mawhna te hong mai<br />

sak in. Na thumaan te ka it den hi cih Na thei hi,” a ci hi. –Ibid. Vol. 2.<br />

P. 168. A aw ging aki zak zo nawn loh hangin a muk te thu ngenin a<br />

phun lai hi. Mei in kaang tum ta a, a vuu pen Huss’ vuu mah bangin a<br />

leitang tawh luak in, Rhine gun sung mah ah bua in apai uh hi.<br />

Tua bangin Pasian khuavak atangsak mi muan huai te na ki that<br />

zel hi. Ahih hangin zingsang nisuak ding daltan nuam-in aki <strong>leh</strong> sawnkik<br />

theih loh mah bangin amau tangkona khuavak <strong>leh</strong> thuman adinga<br />

ahansan-nate uh ki mit sak zo lo hi. Huss kithahna in Bohemia khua<br />

sung ah hehna <strong>leh</strong> buaina meikuang sak hi. A gambup in phungzite’ et<br />

satna <strong>leh</strong> kumpipa thuciam pelhna hang hi ci-in a ngawh uh hi. Amah<br />

pen muanhuai taka thumaan hilhpa ahih man in, ama sih nading thu a<br />

khen council zong tual that hi ci in a mawk puak uh hi. Ama muh khiat<br />

thu upna thakte ni dang sangin tu in ki deih pha zaw kan ta hi. Pope<br />

thupiakna tawh Wycliffe laigelhte aki haal hangin a ki susia kha lo om<br />

sun te, a ki seelna phual panin hong ki la khia in, a ngah khiat theih<br />

bang bangun Laisiangtho tawh simkak uh ahih manin, mittampi in<br />

puahphatna upna lam hong zuan uh hi.<br />

Huss thatte in a nasepna gual zo mawk ahihna daai takin en lel<br />

bek lo in Pope <strong>leh</strong> kumpipa kop-in tua nasep nuai gawp uha, Sigismund<br />

galkapte in zong Bohemia khua a buak huan uh hi.<br />

Gaal hong pian lian <strong>leh</strong> a mit tawt ong kituah hangin ama<br />

khanga General minthang pen khat ahi Ziska a kici honkhiapa khat<br />

hong khang khia in, Bohemia te makaipi (116) ong suak hi. Thumaan<br />

nasepna ahih manin Pasian huh ding muan-na tawh, galkap thahat pente


HUSS LEH JEROME 101<br />

langdo in, kuama zawh loh dingin mite kip takin ong ding uh hi.<br />

Kumpipa in galkap khawm thak zel in Bohemia a va sim kik kik zel<br />

hangin maizum takin na ki <strong>leh</strong> nawh kik zel hi. Huss pawlte in sih<br />

kihta loin na ding zel uh ahih manin, kuamah in nang zo lo uh hi.<br />

Galkido zawh sawt lua loin gal haang Ziska a si hi. Ahih hangin ama<br />

mun ah Procopius a hong ding hi. A zalaihpa zong amah zah mah-a<br />

gal haang <strong>leh</strong> vai hawm siam General hi a, mun khat khat te bang ah<br />

hoh Ziska sangin siam zaw lai hi.<br />

Bohemia te gal haangpipa si ahih manin a lelhna sa teng uh thukkik<br />

nading hun pha hi ci in galte in alam en uh hi. Pope in, tu in Huss<br />

pawlte zo gawp ding ci in galkap hong phuan thak a, nasia takin Bohemia<br />

buak gawp ding in a vai hawm kik hangin, mai zum <strong>leh</strong> zahla a a lelhna<br />

gau uh hong hi leu leu hi. Europe gam bup papal huam khakna sung<br />

khempeuh pan in galkap hon dang hong kaikhawm kik zel uh a, mihing,<br />

dangka, <strong>leh</strong> thau vui thau tang a kaai khawm uh hi. Papal laan kiim ah<br />

mipi hong ki kaai khawm uh a, Huss pawlte sumai mang ding ci in a<br />

hong vai hawm uh hi. Zawh ngap lua kisa in galkap hon Bohemia ah<br />

hong lut uh hangin mipite kilomkhat in galkapte na nawh khia kik uh hi.<br />

A <strong>kikal</strong> uah gun no khat bek in a haldongin a lang-tuak pan galkap <strong>leh</strong><br />

galkap a ki nawt uh hi. “Crusaders a kici pope galkapte in pawl cing<br />

zaw <strong>leh</strong> gamlapi pana galdo ding tang hial-a hong pai uh hi napi in gun<br />

gal kan phei ni ci loin a <strong>leh</strong> lam gal hangte gal et mawk lel uh hi.”<br />

(Wylie, b. 3, ch. 17). Tua laitakin tha khat-in a lip khap huai mah mah<br />

buaina khat in mipi tung ah a hong buak mawk hi. Ki do-a ki tha saanna<br />

meel zong om nai lopi khat in tua galkap honte ki khen kham in ki theh<br />

thaang uh a, muh theih loh vangliatna in nawh keek gawp hi <strong>leh</strong> a ki<br />

lawm hi. Huss pawlte in a gaalte tampi that uh a, a taai te nung a delh<br />

uh ciangin galvan tampi a ngah uh hi. Tua galdona hangin Bohemia te<br />

a zawnkhaal gen loh a hauh lawh zaw hi.<br />

Tua zawh kum tawm khat khit ciangin pope thak khat hong<br />

dingga galkap hon dang khat tawh khe lam pai-in hong kuan uh hi. Tua


102 KIDONA LIANPI<br />

te in a masa-a mah bangin Europe gam-a papal gam khempeuh pana ki<br />

kaai khawm mah a hi leu leu hi. Singlamteh pua crusade galkap dinga<br />

hong kipia peuh mah in a kihhuai pen mawhna a neih hangin siangtho<br />

sin sen-in ki mai sak hi ci-in, hih mai man’ nading sungah ki pia dingin<br />

nakpi in aki zol uh hi. (117) A site in vantung ah letsong ngah dinga, a<br />

hing te gal vai-a ki ngah vante ki pia dinga, pahtawina min pha zong ki<br />

pia ding, hi a ci uh hi. Tua bang in galkap tampi khawm leu leu uh a,<br />

gamgi khengin Bohemia a va lut leu leu uh hi. Huss pawlte in nung kin<br />

in galte ki delh sak sak phot uh a, gal zo hangh a cih zah phial ding uh<br />

dongin hong tawkin uh hi. A hih hangin a tawpna ah Procopius’ galkapte<br />

a na <strong>leh</strong> nan gawp ciangin Crusade galkapte in a khialhna uh mu pha<br />

saan uh a, tangthei nawnlo in a giah phual uh ah apiang bang bang<br />

thuaak dingin ngak-in a omta uh hi. Gal husaa-nasiapi za uh a, Huss<br />

pawlte in amuh ma nangawn un Crusade galkapte ciliing gawp uh a,<br />

kumpi te, galkap te, galkap honpi te in a gal hiam te uh paai in mun ci<br />

teng zuan in mai lam ciat uh ah a taai keek uh hi. Pope Sawltakpa in<br />

tua gal simna ah makaih a, a lau-a a ki khen thaang a galkap teng<br />

nangawn a kai khawm kik zo nawn kei hi. Ama hanciamna teng bing ta<br />

ahih manin, amah na ngawn a taai keek te lak ah a ki hel hi. A vekpi un<br />

a tai keek khit uh ciangin a vante uh a galzo te adingin ki nusia a,<br />

galvan tampi a ngah leu leu uh hi.<br />

Tua bangin Europe gamte pana siam a sin sak uh, a haang pen<br />

<strong>leh</strong> gal siam penteng gal van hoih bel guan-in anihveina a kuan sak<br />

hangun a tha neem gam no khat a huu a keemte mai ah kuama do ma<br />

keei-in a taai mang zel uh hi. Tua pen Pasian vangliatna ki muhna a hi<br />

hi. A va sim gawp dinga kuante mihing sanga vanglian zaw khat in na<br />

phial zel mawk hi. San Tuipi sunga Pharoah galkap te a hen lum khin<br />

Topa, Gideon galkap 300 bek mai-a Midian galkap honte a nawk keek<br />

pa, a ki uangsak Assyria te zan khat thu-a a nen niampa in, a susia nuam<br />

galte tung ah a khut zang ahih man a hi zaw hi. “Cik mah-a tua bang<br />

launa om ngei lo, launa lianpi sungah amaute om uh hi. Bang hang hiam


HUSS LEH JEROME 103<br />

cih <strong>leh</strong> Pasian in migilote’ guhte thehthang ding hi; Pasian in amaute<br />

nial ahih manin, amaute maizum in kikoih ding hi.” Late 53:5.<br />

Papal makaite in gal bawl-a dona tawh zo thei kisa lo uh ahih<br />

manin, pawl bawlna lam tawh zawh ding a sawm leu leu uh hi. Rome te<br />

khut sung a lut sak nop man in ki lem in lungkim dong in biakna (118)<br />

zui thei ding ci in Bohemia te suahtakna a pia uh hi. Bohemia te in<br />

Rome tawh ki hotheihna dingin, Pawlpi in a ut bangin Laisiangtho sung<br />

thu a hilh theih nading; neek khawm bawlna ah mikhem peuh in leengtui<br />

<strong>leh</strong> anlum a ngah kim ciat nading uh; <strong>leh</strong> Pasian biakna-ah amau pau tek<br />

zat theih nading; Pasian naseemte pen leitung zumte <strong>leh</strong> thunei te tawh<br />

ki zom lo-in a tuam om nading; <strong>leh</strong>, thusia khat peuh a om ciangin<br />

pawlpi mite <strong>leh</strong> pawlpi sia seemte a kibanga leitung thukhente mai-a a<br />

ki saan’ nading cih thu 4 a ngen uh hi. Papal thunei-te in a tawpna ah<br />

Huss pawlte’ nget thu 4 teng “kong saang phot ding uh a, ahi zong in<br />

Council te in hoih a sakna bang uh hong tel gen kik ding uh hi, — cih<br />

nop na ah, pope <strong>leh</strong> kumpipa thu hi ding hi,” a ci uh hi. –Wylie, b. 3, ch.<br />

8. Tua bangin kihona tawh hong lut uh a, Rome te in gal bawl-a kidona<br />

sangin kheem bawl-a thu sim zo thei zaw uh hi. Bang hang hiam cih<br />

<strong>leh</strong>, Huss pawlte’ ngetna teng nangawn kheemna tawh Laisiangtho<br />

khiatna heii-in amau deihna lam a kawk sak ngei uh bangin hei thei zaw<br />

lel ding cih a lem-en uh a hi hi.<br />

Bohemia-a mite tampi in amau suahtakna pen a heek sia a ki<br />

suak zaw lel kei na diam ci in thu kim thei lo uh ahih manin, kinialna <strong>leh</strong><br />

pawl khenna hong piang hi. Amau lak mah ah kidona <strong>leh</strong> sisan luan’na<br />

hong piang hi. Hih kidona ah Procopius si a, Bohemia te suahtakna a<br />

bei hi.<br />

Huss <strong>leh</strong> Jerome a heekpa Sigismund pen Bohemia kumpi hong<br />

suak hi. Bohemia te ngah ding hamphatna bulpi teng ngaihsut sak ding<br />

cih ama thuciamte awl mawh loin pope vaite hong picing sak hi. Tua<br />

bangin Rome a mai-et hangin bangmahpi picin zo lo in, kum 20 tawntung


104 KIDONA LIANPI<br />

lungkham sin kham <strong>leh</strong> launa bek tawh anuntak na a dim hi. A galkapte<br />

si mang uh a, a neihsa te a gal sim simna-in a bei mang hi. Tu in tua<br />

banga a uk zawh kum khat khit ciangin amah si a, a kumpi gam pen<br />

tualgal kido ding bek-in a nusia hi. Ama nung zom-a hong khang kik<br />

mite adingin minsiat ciamtehna khat a nu siat a suak lel hi.<br />

Buaina, kidona, sisan luan’na te tawh hun saupi ki zom hi. Gam<br />

dangte in Bohemia hong sim uh a, a sung pana kilem lohna in a minam<br />

tha neem sak hi. Lungdamna thu ah muan huai taka ading Laite<br />

bawlsiatna thuaka sisan luang dingin a pia uh hi.<br />

(119) A masa-a a sanggam te uh mah bangin Rome tawh<br />

thukimna hong bawl khit uh ciangin a maan lohna te uh kimuh mawh<br />

bawl ta uh ahih manin, ni danga a upna bulpi uh a keem lai teng pen<br />

pawlpi tuam hong suah uh kulta-a, a min, “United Brethren” a kici uh<br />

hi. Tua nasepna hangin mi khempeuh in hong hamsiat lawh uh hi. Ahih<br />

hangin a upna kipna kilok nai lo hi. Gam lak kaw hawm sung khawng<br />

belh hong kul ta a, ahih hangin gam simtham sung ah Pasian thute sim<br />

khawm-in biakna te a pia khawm ve ve uh hi.<br />

Thu puak siate a simtham in gam dang te ah ki puak ahih manin,<br />

“mun tuam tuam ah thumaan zui ki zelh kawikawi in tang om na thu a<br />

thei uh hi. Khuapi sungte ah zong hiah tawm, huah tawm cih bangin<br />

om ni nek kawi kawi uh hi. Amaute pen bawl siat ding bek in a ki ngim<br />

den ahi uh hi. Alps gam mual lak pen Laisiangtho tunga kinga in, a<br />

kihhuai Rome mikim biakna langdo nading tanglai Pasian pawlpi dinna<br />

mun a suak hi.” –Wylie, b. 3, ch. 19. Tua bangin Waldenses <strong>Khrist</strong>ian<br />

te tawh zong hong ki thu za uh a, lungdam mah mah uh hi.<br />

Bohemia mite in bawlsiatna khuamialpi sungah Gospel thu kip<br />

let uha, zingsang khuavak ding ngaka mualmong en bangin bawlsiatna<br />

zan khuasawt thuak ten tan uh hi. “Amaute in nisim in, kamsiatna vive<br />

a nawk to uh hangin, Huss in a tangko masak, Jerome in a zop toh,<br />

khuavak hong tun’ nading kum za khat bang hong bei thei lai ding hi a


HUSS LEH JEROME 105<br />

cih pen a phawk zel uh hi. Hih kammal pen Taborite (Huss nungzuite)<br />

adingin Joseph in aminam bup saltaan’ lai-a a gen, ‘Kei ka si ding a,<br />

ahih hangin Pasian in note hong vil ding a, khat vei hong la khia kik<br />

ding hi’ a cih bang a hi hi.” – Ibid. ch. 19. Kum za lom 5 na bei lam<br />

ciangin tecii pan’na hong ze-ol kik pian a, ahih hangin Brethren pawlpi<br />

a pung ta ding cih ki mu hi. Buai sak zelna kawm kal lak mah ah amaute<br />

lungdam mah mah uh hi. Kum zalom16na kipat ciangin Bohemia <strong>leh</strong><br />

Marovia ah amau pawlpi za nih bang om ta hi.—Gillet, “Life & Times<br />

of J. Huss,” (3 rd . ed.), Vol. 2, p. 570. Tua a beibaang, meikuang <strong>leh</strong><br />

namsau pana suakta sun sunte in Huss gen kholh Zingsang khua vaak<br />

pen mu dingin hun hoih a ngahte a hi ta uh hi.” –Wylie, b. 3, ch. 19.


106 KIDONA LIANPI<br />

7<br />

Rome <strong>leh</strong> Luther Kikhenkhiatna<br />

MARTIN Luther in Pope vaihawmna<br />

khuamial sung panin upna maan<br />

zaw khuavak sungah pawlpi makaih dinga<br />

sapkhiatte lak ah amadawk penpa a hi hi.<br />

Luther in ama hunin biakna upna pen<br />

Laisiangtho tung bek ah kiphut dinga thu<br />

dang phuak tawm lo ding hi ci-a, lau lo takin<br />

Pasian bek akihta a ki-aap zo mi, a thanuam<br />

a hanciam mipa a hi hi, tua hun-ading maha<br />

piang a hi hi. Ama hangin Pasian in<br />

leitungah khuavak taang sakin puahphatna<br />

nasnep athupi pen a kiseem thei hi.<br />

Lungdamnathu a kitangko masak lai-ate mah bangin Luther<br />

pen mi zawng a hi man-in hong ding khia hi. Amah aneu lai-in Germany<br />

gam sung mizawng lokho innkuan khat sung panin hong<br />

khangkhia hi. Nisial-in a pa in lei to-in a tapa pilsin nadingin sum


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 107<br />

thalawh-in na a seem hi. A tapa upadi lente khat hi dingin hanciam a,<br />

ahih hangin Pasian in a kum zalom-a dam dam-a mai nawt pawlpi<br />

puah dingin seh sak zaw hi. Mong neilo pilna neipa in Luther pen a<br />

khantawn nasep dinga a sehsak kipattahnate in, haksatna, tanggawlna,<br />

naa sapi-a seknate ahi hi.<br />

Luther’ pa pen mi thahat, lungsim gina anei, gamtat hoih <strong>leh</strong><br />

khauh a thuah mi zahtaak kaai, khentel siam, mi thutang khat a hi hi.<br />

Amah in panmun khat a let nak <strong>leh</strong> ama sep ding bang maan takin seem<br />

a, a thaman hong tung ding pen ahi bang bang hi sak lel hi. A lungsimin<br />

biakna phungzi saangte muang zolo hi. Amah in phungzi saanga<br />

Luther ama thu-a a va kah zong thukim pih het lo hi. A tapa tawh a<br />

kimuh uh teh Luther pen saang ah kum nih na kah khin ta a, tua mah<br />

zong a lung kim tuan nailo hi.<br />

Luther’ nu <strong>leh</strong> pate in atate uh pilna sin nading pen anak ngaihsut<br />

mah mah uh a hi hi. Amau in atate uh Pasian thei sak-in <strong>Khrist</strong>ian hoih<br />

asuah nading uh hanciam uh hi. (121) A pa’ thungetnate a tapa in<br />

zakpih kha zel a, Topa min phawk-in Ama thumaan ah mainawt nading<br />

ahuhpa khat a suah nadingin ngen zel hi. Lungsim <strong>leh</strong> pilnate ah<br />

mainawt-in gimtaka a nasepnate uh thaman lungdamna angah kik nading<br />

uh ngim gige-a a ngak kinken nu <strong>leh</strong> pate a hi uh hi. A tate uh mihoih,<br />

Pasian zahtak, zat thamcing a suah nading uh lungduai takin <strong>leh</strong> nakpi<br />

takin hanciam uh hi. Amau kipluatna <strong>leh</strong> hatna hangin ngaat lua kha zel<br />

thei uh hi. Puahphapa in zong ama hoihsakpih loh phialpi hi ta <strong>leh</strong> a<br />

seknate uh zui a, a tawpna ah asia sangin ahoih hi zaw hi acihna tam<br />

zaw zel hi.<br />

A neulai-a Luther akipuakna saangah ki nak uk mah mah-in nop<br />

lo-a, khat vei vei bang thatang gimnate zong om zel hi. A nu <strong>leh</strong> apa<br />

zawng lua uh ahih manin a inn pan khua danga a sang kahna lam dung<br />

ah a an nek ding thalawh tawm a, inn sim ah la sa kawi kawi a, sum a<br />

ngah loh ni ciangin gilkial lua-in sang kah zo lo hi. Pipu thuciin khuamial


108 KIDONA LIANPI<br />

biakna lungsim in zong amah tuamcip hi. Zan-in lunggimsa-in lum-in a<br />

mailam nuntakna khuamialte ngaihsun a, Pasian pen khauh lua, a thu<br />

zuih hak lua sa-in khahkhong keei loa thukhenpa, gilo taka a ukcippa<br />

bang pian-in en a, hehpihna tawh a kidim vantunga i Pa ahihna mukha<br />

thei lo hi.<br />

Tua bang lungkiat huai lua lakpi mah panin Luther in mai hong<br />

nawt a, lungsim gina <strong>leh</strong> pilna hoih hong ngah hi. Pilna deih mah mahin<br />

lunggulh takpi-a, apua tham bek-a mi muh ding cihna lel hi loin agil<br />

akhauh pilna nei nuam-in seem in a zui hi.<br />

Kum 18 aphak ciangin Erfurt university ah lut a, aneu zawk<br />

laite sangin a mailam lam-etna hong om zaw deuh hi. A nute apate<br />

sum zat kidop siamna <strong>leh</strong> nakpi nasepna in ama kisapna huuzo sak<br />

teei hi. A lawmte tawh maa van’ nading khawng gen-in a beisa-a a<br />

sangkahna lungkiat huai lua khuamialte a bei zaw deuh hi. Sia hoih<br />

pen pente’ thute (122) sim kawi kawi a amau lungsim thupi bangci<br />

leng ngah khia thei-in amau pilna teng ngah zo ding cih a hanciam hi.<br />

A sangkah masaklai-a a siate in gilo taka a uknate, kiseknate, in hoihna<br />

pia a a lungsim zong taang zai-in deih huai hong suak hi. Ciamteh<br />

hatnate, lungsim gelkholh siamnate, nakpi-a ngaihsut akul thuphawk<br />

khiatnate, cimtak lo-a hih ngit nget akulnate ah a lawm a gualte sangin<br />

amadawk zaw hong suak hi. Pilna zonga, kisekna in theihtel na guana,<br />

a lungsim in tawlnga loin na seem sak ahih manin thu matkhiatna ah<br />

hong navaak mah mah a, a khantawn nasepna adingin a kigingkhol<br />

hong suak hi.<br />

Luther lungsim ah Topa kihtakna teengden ahih manin a ngimna<br />

kipsak kician sak tuam a, Pasian mai ah kiniamkhiat sak den thei hi. A<br />

tawntung-in Pasian huh nading muang den a, zingsang sial-in thungetna<br />

tawh ki ap den hi. A lungsim-in Pasian makaih ding huhna ngen den hi.<br />

“Thungetna in thusinna alang taang bang honghuh hi,” ci hi. (D’Aubigne,<br />

“History of the Reformation of the Sixteenth Century,” b. 2, ch. 2).


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 109<br />

Ni khat, University-a laibu koihna apheklek <strong>leh</strong> Latin Laisiangtho<br />

bu a mu kha hi. Tua bang laibu ni dang in mukha ngei naii lo hi. Tua<br />

bang laibu a om lam zong thei kha ngei nailo hi. Lungdamnathu sung<br />

pawl khat <strong>leh</strong> laikhakte pawl khat za kha ngei zel teei bek a, tuate zong<br />

mipi kikhop biakna-a ki simte bek ahi hi. Tua amuh laibu pen Laisiangtho<br />

bup ahi dingin um hi. Tu-in Pasian Laisiangtho bup hong mukhia ta a<br />

suak hi. A lungsim ah nuam-in alungtang kisai vat vat sa-in nuntakna<br />

thubu hong sim sim-a, “Pasian in hih laibu mimal neih dingin hong pia<br />

<strong>leh</strong> deih mah si’ng” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid.) Pasian vantung mite in<br />

akiang pan vil uh a, Pasian kiang pana khuavakte amat khiat theih<br />

nadingin huh uh hi. Amah in Pasian anial khak ding a lau den sa hi a, tu<br />

in mawhneimi ahih lam nidang sangin a kimu zaw lai hi.<br />

Mawhna pan suakta a Pasian tawh kilemding ut lua ahih manin<br />

Phungzi huang ah lut-in hong ki aap hi. Hih thu in amah aniam pen pen<br />

nuntakna pan kipan sak a, inn (123) khat pan inn khat ah khut dawh<br />

ngen-in vaak kul sak hi. Kiphatsak nop pen pen hun laitak ding akum<br />

hong cingta a, hih a za neu lua nasep in maizum sak lua mah mah ahi ta<br />

zongin thuak kenkon a, tuate amawhna pan a kimaisak nading hi-in a<br />

tuat hi.<br />

A nisial nasepte kawm kal ah hun neu cik aneih sun sunte laisimna<br />

in zangh a, a ihmut hunte eu liangin lai sim-a, a an neek hun sungte na<br />

ngawn pam maih a sa hi. Na dang khempeuh sangin Pasian laibu sim<br />

ding thupi a sa pen hi. Convent inn kawmpang ah Laisiangtho bu<br />

kikhihcip khat mu a, tua lai mun ngen kidenna pah pah hi. Amawhnate<br />

kiphawk mah mah a, mawh mai nadingin sep zawh thatang hanciam in<br />

lungmuanna a zong hi. A nuntak zia a kigawt bawl thei pen pen tawh<br />

gawt a, an ngolhnate, vil-a zanhahnate, khauteep-a kisatnate khawng<br />

tawh pianpih gitlohnate khawng zawh sawm-a, ahih hangin tua banga<br />

kigawtbawlnate in lungmuanna pia tuanlo hi. Pasian mai-a lungsim<br />

siangtho angah theih nadingin thuakna khempeuh siit loin a thuak hi. A<br />

nung sang cianga apauna khat ah, “Kei pen phungzi hoih-a kigente khat


110 KIDONA LIANPI<br />

ka hi lo hi. Ka kam-a ka genkhiat kim zawh loh zah-in kuhkal-in ka zui<br />

hi. Tua phungzi gamtat hoihte zuihna hangin vantung ki ngah ding hi<br />

<strong>leh</strong>, kei pen in ka ngah tak tak ding hi….Tua baan sep lai ding kul hi <strong>leh</strong><br />

zong sihna dong thuak-in ka hih ding hi” ci hi (D’Aubigne, Ibid, ch. 3).<br />

Tua a haksa kisek tawmna te hangin thagui kisaan natna ngah a, dam<br />

siangtho zo ngei nawn lo hi. Ahih hangin tua zah-a a hanciamna tawh<br />

lungkim tatak thei lo ve ve a, tawldam hetlo ve ve hi. A tawpna ah lung<br />

mang zaw hi.<br />

Luther in tuate khempeuh amawkna suak lel hi cih amuh ciangin<br />

Pasian in amah huh ding khat a pia hi. Mihoih Staupitz in Luther kiang<br />

ah Pasian Laisiangtho thu hilh a, amah <strong>leh</strong> amah ki en loin Honpa Jesu<br />

en zaw <strong>leh</strong> Pasian thukham palsatna in a tawntung dan thuakna hi cih<br />

etna pen khawl sak hi. “Na mawhna hangin nang <strong>leh</strong> nang kigawtbawlna<br />

sangin Honpa ang sung kiden na zaw in. Amah Muang in Ama nuntak<br />

maan suang in (124) la siansuahna a seem dinga A sihna muang<br />

zawin….Pasian Tapa thu ngai in Pasian itna na saan’ theih nadingin<br />

Amah mihing-in hong piang ahih na um in. Nang hong it masapa it<br />

thuk in” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid.) Tua bangin hih migitna kamtaipa in<br />

hilh hi. Tua hong thugente Luther lungsim sungah lut mah mah hi.<br />

Sawt veipi kithasaan-a siatna sung pana asuah taak zawh loh, tu in<br />

thumaan hong saang thei zaw, hong lung muang thei zaw hi.<br />

Luther hong ki Ordain a, phungzi nuntak panin Professor hong<br />

suak to a, Wittenberg University ah hong seem hi. Tua pan-in amah in<br />

Laisiangtho a kigelh cilna kam pau tawh hong sim hi. Laisiangtho sung<br />

thu hilh ding hong kipan hi. Late bu, Gospel bute <strong>leh</strong> Laikhat bute mipi<br />

thu ngaite in hong za uh a, hong thei thei uh hi. Amah sanga upa zaw<br />

alawm Staupitz in pulpit ah kahto-in Pasian thu hilh dingin a sawl hi.<br />

Luther in mipite mai ah <strong>Khrist</strong>’ taang-in thu gen dingin thamcing lo<br />

mah mah a, gen haksa pian tham hi. Sawtveipi a kisittel khit ciangin<br />

alawmte sawlna a mang hi. Laisiangtho thei mah mah khin a, Pasian<br />

thupha zong ama tungah hong tung hi. Ama thugen siamna in thuza


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 111<br />

mite mancip-a thumaan thu kitel tak <strong>leh</strong> vanglian tak tawh agenna aw<br />

mite in tel thei in a lungsimte uh khoih pha mah mah hi.<br />

Luther pen Pope pawlpi pan-a khangkhia hi a, thu dang bang<br />

mah ngaihsun zen zen lo hi. Pasian vaihawm sakna tawh Rome ahawh<br />

nading thu hong om hi. A khe-in zin a, lampi dung ah zong phungzi<br />

innte ah zintung hi. Italy gam phungzi innte khat a tun’ ciangin hauhna,<br />

liatna, a valkhong nopsaknate nasia lua mah mah mu a, lamdang a sa<br />

hi. Kumpinu sum tawh kivak phungzite in inn nasia mah mah sung ah<br />

teeng-in puantual manpha pen pente tawh kizeem-in an lim pen pente<br />

a ne uh hi. Luther in amah <strong>leh</strong> amah kinial-a kigawt-a a om tawh<br />

hong kikhai lua mah mah a, naa sa mah mah hi. A lungsim hong buai<br />

gawp zo phial hi.<br />

A tawpna ah agamla sim pan-in khuapi kiphuhna mual sagihte a<br />

gal et hi. A lungsim thuk sung pan-in “A siangtho Rome khua aw,<br />

salam kong pia hi,” ci-in lei ah bok suk hi. A khuapi sungah va lut a,<br />

biak inn tuam tuamte ah a va hawh hi. Siampite in tangthu (125)<br />

ngaihnono agente uh va za-in a biakpiaknate uh a va siim hi. Mun<br />

citeng a a muhteng lamdang sa-in kamkaa bek hi. Biakna naseem akicite<br />

mawhnate va mu kawi kawi hi. Thukhen siampite ciamnuih kih huaite,<br />

Mass abawl laitak nangawn uh akih huainate uh mu-a lamdang a sa lua<br />

hi. Phungzite ahi-a khuamite ahi zongin a kithuahnate uh ah zulhtatna<br />

<strong>leh</strong> khuavalna a mu hi. Aheiisuk aheiitohna tengin mun siangtho pipite<br />

ah nitna thaanghuaina a mu kawi kawi hi. Rome a gamtatzia mawhna<br />

<strong>leh</strong> kihhuaina min-siat huai-in kuamah in um zo lo ding hi. Aki up<br />

nadingin muh ding kisam hi. Acih theih khat uh, “Hell a om takpi <strong>leh</strong><br />

Rome pen tua hell tunga kiphut hi pah ding hi: mawhna namcin a hong<br />

phuulna kawhawmpi hi” ci uh hi. (D’Abigne, Ibid., ch. 6).<br />

A sawt nai lo-a pope thupiakna khat ah, “Pilat Keellei” akici<br />

cial ah khukdinsa-in kahto <strong>leh</strong> a mawhnate kimaisak dingin khaam hi.<br />

Tua keellei pen Honpa in Rome thukhenna zum anusiat cianga a


112 KIDONA LIANPI<br />

kumsukna hi-a a lamdangpi-a kipua hi ci uh hi. Luther zong kipak<br />

takin tua keellei ah ni khat va kah a, vanging aw in a hopih bangin,<br />

“Midik in upna tawh anungta ding hi,” Rom. 1:17, cih aza hi. Thakhatin<br />

dingto-a, mai zum kawm lau kawm-in a kum suk pah hi. Tua<br />

Laisiangtho mun pen a lungsung ah mang ngei nawn lo hi. Tua huna<br />

kipanin mihing in hotna ngah nadingin sepna amuan sangin <strong>Khrist</strong> kicinna<br />

muang ding kul zaw hi cih atel seem seem in hong mu hi. Ama mit<br />

kihongkhia a, papacy kheemna ah mitsi kik ngei nawn lo ding hi. Rome<br />

anusiat ciangin alungsim zong paikhia khawm pah a, papal pawlpi tawh<br />

kizopna pen a kitahkhiat dongin zai seem seem pah ta hi.<br />

Luther in Rome pan a ciang khiat kik khit ciangin Wittenberg<br />

University panin Doctor of Divinity degree a ngah hi. Ni dang bang hi<br />

loin ama ut bangin Laisiangtho simnate ah suakta takin hong sim thei<br />

ding ahi ta hi. Amah in kiciamna bawla Pasian (126) thu om bang<br />

kidawm tak <strong>leh</strong> muanhuai takin hilh ning, pope gen bang <strong>leh</strong> ama thu<br />

upna phuahtawm mawk mawte zui kei ning, ci hi. Amah pen siampi<br />

mawk mawk <strong>leh</strong> siapi mawk mawk hi nawn loin Laisiangtho thugen<br />

siapi hi ta hi. Amah pen Pasian Tuunote, thumaan gilkial dangtaakte<br />

vaak ding hong hi ta hi. Amah in, <strong>Khrist</strong>iante in Laisiangtho sung thu<br />

lo ngal upna dangte saan’ ding hi lo hi ci-in kiptakin genkhia hi. Tua<br />

thu in papal pawlpi kiphuhna thu bulpi satkhia pah hi. Puahphatna<br />

thubul hong kihel pah mai hi.<br />

Luther in Pasian kammalte sanga mite thuphuahtawmte<br />

akipahtawi zawk <strong>leh</strong> a lauhuai zia ding mu hi. Amah in sang sunga<br />

gamtat hoihlote thuguisutna pana bawl tawm upna tawh mite sauveipi<br />

aki uk ahihnate mu in langpan’-in kawk khia hi. Amah in tua bang<br />

kihilhnate kimanna nei lo bek loin mite kisiat lawh zawkna hi ci in gen<br />

a, ama thu ngaite in tua philosophy siamte <strong>leh</strong> theology siamte thu a<br />

zuihna uh pan in kamsangte <strong>leh</strong> sawltakte phuh a tawntung thumaan ah<br />

hong kihei in hong zuan ding sawm uh hi.


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 113<br />

Ama thugente aza mite tungah manpha mah mah hi. Ni dangin<br />

tua bang thu kihilhna za ngei nailo uh hi. Honpa hong itna thu, Ama<br />

sisan in hong hotkhiatna hangin maisak na <strong>leh</strong> lungmuanna ki ngah thei<br />

thu azak uh ciangin lungdam mah mah uh a, aki sia thei lo lam etna<br />

hong nei uh hi. Wittenberg ah khuavak hong taangkhia a, leimong dongin<br />

kithehkhia ding hong hi ta hi. Tua pen hunbei dongin taang sem sem lai<br />

ding hi.<br />

Ahih hangin khuavak <strong>leh</strong> khuamial kilem ngei lo hi. Thumaan<br />

<strong>leh</strong> thukhial kigawm thei lo a, kido ngit nget hi. A khat lam ah kop le<br />

hang, akhat lam pen paih kul hi. Hong Honpa mah mah in zong agen<br />

ah: “Keimah in kilemna omsak dinga hong pai hi loin namsau a lek<br />

dinga hong pai ka hi hi’ ci hi. Matt. 10:34. Puahphatna kong akihong<br />

khit zek-in Luther in, “Pasiang in kei hong kaai loin hong tawsawn a,<br />

hong paikhiatpih hi. Keimah in ka ut banga om ka hi kei hi. Tawldam<br />

taka om ka ut hi. Ahih hangin buaina <strong>leh</strong> <strong>leh</strong>panna laizang ah hong<br />

kihenlut hi” ci hi (D’Aubigne, Ibid. ch. 2). Tu-in amah pen kidemna ah<br />

kisam ding ahi ta hi.<br />

(127) Rome pawlpi in Pasian thupha pen summeet bawlna-in<br />

zangh uh hi. Sumkhekte sabuaite in amau pulpit pang ah ki nga a,<br />

aleite <strong>leh</strong> a zuakte aw ging hong kiza hi. Matt. 21:12. St. Peter Biakinn<br />

pi lam nadingin sum kaihkhopna ah pope aana tawh mipi mawhna amai<br />

theih nading letmat a kizuak hi. Thusia bawl theih nading leina sum<br />

tawh Pasian kibiak nading inn kilam ding hi. A innkiu khuambul suang<br />

pen mawh leina sum tawh kiphut ding hi ta zen hi! Rome te kiphatsakna<br />

khengval-lua in ama liatna <strong>leh</strong> avangliatna susia ding suak zaw hi. Bang<br />

hang hiam cih <strong>leh</strong>, tua thu in pope vaihawmna apicing zo ding<br />

thawhkhiatna hong piang sak hi. Pope tokhom hong lok-a a lutunga<br />

lukhu cial thum hong nawk khia hi.<br />

Germany gama mawhna maisakna ticket zuak dingin zum thu<br />

tawh hong kisawlkhia uh hi. A hong paipa amin Tetzel hi a, Pasian


114 KIDONA LIANPI<br />

thukham langdo in mihon asusia thei pen penpa mah a seh pah helsam<br />

uh hi. Ahih hangin ama tatsiatna daante pan suakta sak-in pope thutak<br />

<strong>leh</strong> thugil neih lohnate <strong>leh</strong> sumzonna nasep seem dingin a sawl uh hi.<br />

Maizum lo takin zuauthu tanghhial khawng gen gen a, athei lo mite<br />

akheemzawh nadingin tangthu phuahtawm khawng gen a, thu sittel selo<br />

mite <strong>leh</strong> pipu thuciin peuh tawh alungkim lel mite um sak kawi kawi hi.<br />

Amau in Pasian thu na thei pha zek uh hi <strong>leh</strong> kikheem zo lo ding hi.<br />

Amaute pope in a ukcip zawh theih nadingin <strong>leh</strong> makaite hauh theih<br />

nadingin mipite kiang panin Laisiangho a selcip uh hi.<br />

Tetzel khua khat ah a lut ding ciangin kamtai khat sawl khol zel<br />

a, “Pasian <strong>leh</strong> siangthopa <strong>leh</strong> hehpihna na kong kiang ah om hi” ci-in<br />

tangko khol sak zel hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 3, ch. 1). Tua ciangin<br />

mite in Pasian gensia a akineih tawm mipa a Pasian taktak vantung<br />

pana hong kumsuk-a amau kianga hong hawh bang pet pet-in na zindo<br />

uh hi. A zumhuai lel sumbawlnate biakinnte ah seem uh a, Tetzel pen<br />

pulpit ah kahto-in mawhmaina a om theih pen Pasian hong piak letsong<br />

manpha pen pen hi ci-in a gen hi. Ama (128) piakkhiat mawhmaisakna<br />

letmat alei mite, mawhna nam khempeuh – amawh nai lohpi a mawh<br />

nop laite na ngawn kimai siang sak kilkel ding hi. Kisikkik zong kul lo<br />

hi” ci lai hi. Ibid. Tua tham loin, hih mawh maina letmat in ahinglaite<br />

bek zong hi loin asisate zong honkhia thei a, tua letmat leina sum in<br />

akuangtaw deenga a ginkek <strong>leh</strong> tua misi khaa in Purgatory pan in vantung<br />

lam zuan-in dingkhia pah ta hi” ci tazen hi. (Hagenbach, “History of<br />

Reformation” Vol. 1, p. 96).<br />

Simon Magus in sawltakte’ nalamdang bawltheihna sum tawh<br />

lei dingin sum a piak khiat ciangin Peter in: “Pasian letsongte sum tawh<br />

lei sawm nahih ciangin na sum tawh nang kisia khawm in” na ci hi.<br />

Sawltak 8:20. Tua hi napi Tetzel thu pen mi tultampi in saang ve ve uh<br />

hi. Ngun <strong>leh</strong> khamte sumkholna khuksung ah hong luang hi. Hotkhiatna<br />

pen kisik kik-a upna tawh hanciam taka mawhna dal zawh nading sangin<br />

dangka tawh lei ziau-a ngah ding pen baih zaw ahih manin ki ut zaw hi.


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 115<br />

Mawhmaisakna lei ding pen mihoihte <strong>leh</strong> laisiamte in a Rome<br />

pawlpi sung mah mah panin nial-in, thu saikaak theihna <strong>leh</strong> Laisiangtho<br />

thu tawh ki<strong>leh</strong>bulh hi ci-a a um thei lo mi tampi mah om ve ve hi.<br />

Thukhen phungzite lah tua mawhna kawkna laisuante a nial a kawk<br />

ngam om loin kikhahkhong lel a, mite lungsim buai-in cih nading meel<br />

thei lo uh hi. Mi tampi mah in kantel in, Pasian in pawlpi sung puahsiang<br />

nading na khat peuh hong seem lo ding hiam? ci uh hi.<br />

Luther pen papal thu kiplet pawl ahih lai pi mah-in tua mawh<br />

maina letmat zuakte Pasian aneubawlnate uh a lau pih mah mah hi.<br />

Ama pawlpi sunga pawlpi mi tampi mah in maisakna lei uha, tua khit<br />

ciangin asiapa uh kiang ah hong pai-in amawhna tuamtuamte uh hong<br />

pulaak uh a, kimaisak khin hi ci-in lamen uh hi. Tua pen kisik kika<br />

kipuahpha ding ngim hi loin tua mawhhonna sik sak uh ahihzaw uh hi.<br />

Luther in tuate niala, amaute kisik kik-a a kipuahphat kei uh <strong>leh</strong><br />

amawhna uh tawh kisia ding uh hi ci-in hilh hi. Mite (129) hong<br />

pai kik-in Tetzel kiangah tua letmat te pen a kipulaakna pa un nolh hi,<br />

ci-in a gen uh hi. Kim khatte in asumte uh mai ngal takin a va ngen<br />

kik uh hi. Letmat zuak siampipa hong heh luain, a huaisia mah mahin<br />

mipi lak ah meikuang saka, “Pope kiang pana thu ki ngahna ah, hi<br />

banga amau thu tawh mawhmaina ana langdo thunialte (heretics) mei<br />

tawh hal theih nading thu ka ngah hi” cikhia zal zal keei zen hi.<br />

(D’Abigne, Ibid. B. 3, ch. 4).<br />

Luther pen tu in thumaan genpipa ahihna dinmun ah ahong tung<br />

ahi ta hi. Pulpit panin kidop nading agenna aw ging kiza ta hi. Amah in<br />

mite mai ah, “Eite sepna tawh hotna <strong>leh</strong> mawhna daan neemsak tuam<br />

ding cih te aki ngah thei hi lo hi ci-in mawhna huathuaina hilh ding<br />

hong kipan ta hi. Pasian lam ah kisik kik-a <strong>Khrist</strong> upna lo ngal mawhneite<br />

hong honthei om lo hi, a ci hi. <strong>Khrist</strong> hehpihna pen sum tawh akilei thei<br />

hi loa piakkhong hi zaw hi ci hi. Mawh honna letmat leilo in upna mit<br />

tawh Honpa en zaw dingin mite a hansuah hi. Amah in ama haihanciamna<br />

omsate, kiniamkhiat-a amah <strong>leh</strong> amah kigawtbawlnate


116 KIDONA LIANPI<br />

amawkna ahih lam genkhia a, hotkhiatna ngah nading in ei <strong>leh</strong> ei ki en<br />

loin <strong>Khrist</strong> bek en in um leng lungmuanna <strong>leh</strong> lungdamna kingah hi zaw<br />

cih thu mite tung ah hilh hi.<br />

Tetzel in kineihtawm nasepnate zomzom lai ahih manin tua thu<br />

langdona Luther-in zong a uang zaw in bawl hi. Hun hoih khat hong<br />

om hi. Tua hunin, Wittenberg-a Castle Biakinn ah tangvante (relics)<br />

tampi om a, zumkhak-ni(holiday) ciangin tua te kilak khia zel in mite<br />

va pai hen la va kipulaak le uh a mawhna khempeuh kimaisak hi ci-in a<br />

um uh hi. Tua bang ni ciangin mi tampi tua mun ah a pai uh hi. Tua hun<br />

ciangin Misiangtho kici “Saints” te khempeuh pawi bawlsakna om hi.<br />

Tua ni a tun ma a zan-in Luther in zong biakinn-a pai mi honkhat va<br />

zui-in laidal khat kawm tung ah va suanga, mawhhonna thu upna anialna<br />

(130) thumal 95 a gelh hi. A zing ciangin University ah tua thu kikum<br />

kik uh a, anial a om <strong>leh</strong> tellah ding a utna zong a gen hi.<br />

Ama ngimnate mi khempeuh in hoih sa uh hi. Tua lai kigelh pen<br />

sim uh a, sim pha pah-in telkheh uh hi. Tua huhau in University sung teng<br />

<strong>leh</strong> khua sung bup zong patau in, a linglawng hi. Hih tellahna laite hangin<br />

pope in mawhnate maisak thei hi cih thu <strong>leh</strong> mawhsak thei-a, daan zong<br />

thuak sak thei lai hi, cih thu te Pope ahi a mi khat peuh ahi zongin tuate’<br />

tung ah tua bang hih theihna om hi kua mah in ci nuam ngei nawn lo hi. A<br />

vai hawmna teng uh ciamnuihna, teengtaa kineihna bang lel suak khin hiau<br />

ta hi. Sum lut theih nadinga bawltawm pipi thuciin lel peuh ahihna thu<br />

hong dawka, <strong>Satan</strong> in tua kineihtawmna thu amuang khaate suksiatna dinga<br />

avaihawm ahihna kimu hi. Tham loin <strong>Khrist</strong>’ Gospel pen bek pawlpi adingin<br />

amanpha ahihna zong hong kidawka, Pasian thupha kimukhia thei-in, tua<br />

pen kisik kikna <strong>leh</strong> upna tawh azong mite tung ah letsong a kipia ahihna<br />

thu zong ki tel dawk sak hi.<br />

Tua Luther lai in kikup honna neih ding atawn hangin kuamah<br />

in va kikuppih ngam lo uh hi. Dotna apiaknate khawng kigen zel zul a,<br />

ni tawm kha sungin Germany gambup kizeel in nipikal tawmno sungin


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 117<br />

<strong>Khrist</strong>ian gam khempeuh a zel khin hi. A ki-ap tatak Rome pawlpi mi<br />

tampitak in in Pawlpi sunga mawhna <strong>leh</strong> siatna teng bangci dal ding cih<br />

thei loin thuum uh hi. Tua bang mite in lungdam tak-in tua thu sim sim<br />

uh a, Pasian hong gen kammal hi ci-in ngaih sun uh hi. Romete lampialna<br />

ngeina khanglua te dal nadinga Pasian in a khut hong nga ta hi ci in<br />

ngaihsun uh hi. Kumpi vaihawmte, thukhen mangpite in simtham takin<br />

lungdam mah mah uh a, thumaan teng a nial akiphasak aana pen kidal<br />

thei ding ci in lungdam uh hi.<br />

Ahih hangin mawhna a it, tanglai thuciin tawh alungkim thei<br />

mite pen amau khalauna pan lungnop apia phuahtawm thupilna (sophistries)<br />

teng a paih-khiat sak ciangin a patau uh hi. Thuhilhsia thukhel<br />

zanghte in thusia abawl theih zelna teng uh hum suak ahih manin amau<br />

kineihtawmna teng uh azop theih nading hanciam in tua thu mudah-in a<br />

heh mah mah uh hi. Puahphapa in langpang nasia mah mahte tawh<br />

hong kitalsik ding hi ta hi. Kim khatte in lop-tat lua, lung ngol lua ci-in<br />

kim khat leu leu in upmawh gen lua, Pasian sawl hi kei, kiphasak lua,<br />

kimaingalsak lua cih bangin a mawh sak uh ciangin Luther in “Mi khat<br />

peuh in thu thak khat a gen khiat ciangin aki pilsak, ki nial na- (131)<br />

ding thukhel zong hi aki cih ngeina a thei lo kua om a hiam? Bang<br />

hangin <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> akithat dangte zong kithat hiam? En leng, tanglai thu<br />

omsa thusim lo-in atua hun-a mite pilnate a simmawh sak manin tua<br />

bangin agamta sa kha uh ahih man hi,” a ci hi.<br />

A genbehna khat ah, “,Mihing nigmna hi loin Pasian sawlna hi<br />

zaw ahih manin, ka sep peuh mah a tangtung ding thu a hi hi. Pasian<br />

sawl nasepna kua in dal zo ding –a,Pasian sawl loh na kua in nawk zo<br />

ding ahi hiam? Hih thu in kei deihna hang hi lo-a, amau deihna hang <strong>leh</strong><br />

kote’ deihna hang zong hi lo hi. Van-a om a siangtho Pa aw, Nangma<br />

deihna bang hi zaw ta hen” ci hi. (D’Aubigne, Ibid., b. 3, ch. 6).<br />

Luther nasep pen Pasian Kha Siangtho sawl ahih hangin haksatna<br />

tuak lo ding cih hi tuanlo hi. A galte’ gensiatnate, ama deihna a ki khellaak


118 KIDONA LIANPI<br />

saknate, a man lo pi <strong>leh</strong> etsatna tawh Luther’ nuntak zia <strong>leh</strong> a lungsimpuak<br />

dan agensiatnate un tuihualpi bangin hongvat ciangin, nasia tak in amah a<br />

buaisak hi. Ahih hangin pawlpi <strong>leh</strong> sang pan makai zaw diakte in puahphatna<br />

nasep huh ding uh hi cih Luther in lungmuan na a nei hi. Mi zalian pipi te<br />

hansuahna a ngah ciangin lungdam mah mah in lungkhauhna <strong>leh</strong> lam etna<br />

nei hi. Pawlpi adingin khuavak taang zaw hong tung ding cih zong a mukhol<br />

hi. Ahih hangin hansuahna teng kawkna <strong>leh</strong> mawhsakna hong suak kik hi.<br />

Pawlpi ulian, kumpi lam uliante in a thu gelhkhiatte maan hi ci in a muh teei<br />

uh hangin tua in thu tampi lumlet in kheel ding hi cih zong a mu uh hi. Mite<br />

in hih khuavaak mu in kipuahpha le uh Rome te’ aana neihna kiam dinga<br />

tu-a papal makaite nopsakna, ahauhna uh ahi sumlut na teng kang hiau<br />

dinga, papal uliante noptat zawhna hong sukha hamtang ding hi. Tham<br />

loin mite in Hotna ngah nadingin <strong>Khrist</strong> bek en le uh pope tokhom pen<br />

puuk-in a aana kisia ding hi. Tua ahih man mah-in <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> thumaan<br />

mite-in ateltheih nadingin Pasian piak khuavak lak dinga a ki sawlte na nial<br />

den uh ahi hi.<br />

(132) Mihing khat bek in leitunga vanglian pen pen teng lang<br />

pan cih amah <strong>leh</strong> amah akiphawk khak ciangin Luther patau in a liing<br />

hi. Khat veivei pawlpi aana langpan’ dingin Pasian in amah sawl takpi<br />

mah hiam? ci in a ngaihsun pha pha hi. “Leitung kumpite <strong>leh</strong> leitung<br />

bup in liing lianga a kihtaak uh pope vangliatna nial dingin kei kua kahi<br />

hiam?….A tuung lai kum nih sung bang, bangzah in ka lunggim hiam<br />

kuamah in hong theih pih lo uh hi. Ka lungmang mah mah hi” ci-in a<br />

gelh hi. (D’ Aubigne, Ibid., b. 3, ch. 6). Ahih hangin alungkia cip lel<br />

dingin Luther kinusia lo hi. Mihing in apanpih theih nawn loh ciangin,<br />

Pasian bek mah mitsuan in, avanglian Pasian khut in amah huu-khia<br />

thei takpi hi cih Luther in mu toto hi.<br />

Puahphatna nasepna vai alawmte khat a laikhakna ah, “hanciam<br />

thu, <strong>leh</strong> pilna neih man, tawh Laisiangtho pen a kithei zo hi lo hi.<br />

Amasa in thungetna tawh na kipan masa ding hi. Ama thumaan teltheih<br />

nadingin A migitna na ngen phot ding hi. Tua Laisiangtho akhiatna


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 119<br />

pen aneipa sangin athei zaw kuamah omlo ahih manin ‘Pasian in<br />

amaute hong hilh ding hi’ A ci hi. Nang hanciamna lel <strong>leh</strong> nang pilna<br />

panin bang mah lamet ding om lo ahih manin, Pasian bek muang in la<br />

Ama Kha Siangtho ki makaih sak in. Hihte pen ka tuah-khak ngeisa<br />

thu kong gen ahih manin um in” a ci hi (D’Aubigne, Ibid. b. 3, ch. 7).<br />

Tu hun ading thumaan apuak sawn dingin Pasian hong sap ka hi aci<br />

mite in zong theih ding akisam mah mah thu tampi hih sungah a om<br />

hi. Thumaan in thu ginalo peuh tawh alungkim thei <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> ama<br />

mite lok-in muhdahna toksuah ding hi. Gilo vangliatna tawh kidona a<br />

om ciangin mihing hatna <strong>leh</strong> theihna lel in cinlo ahih manin tua sangin<br />

akisam zaw lai na na om zel hi.<br />

Galte in thuciinte <strong>leh</strong> ngeinate peuh, pope aana <strong>leh</strong> a gente peuh,<br />

siksan in aneih lam a muh uh ciangin Luther in Laisiangtho bek tawh a<br />

na nang zel hi. Laisiangtho bek zangh ahih manin adawn nading uh thei<br />

lo uh a, Jewste in <strong>Khrist</strong> a sisansuah sawm uh bangin thuciin ngeina lel<br />

a um mite in Luther zong sisansuah a sawm uh hi. Rome adinga hanciam<br />

mite in amah upnapial (heretic) hi ci in awng zel uh hi. “Amah nai khat<br />

sung bek nangawn hinkhawi lai le’ng pawlpi susia kisuak lo ding ahi<br />

hiam? Tua ahih manin ama adingin kingkalhna gilbeem khat bawl ve<br />

un” (133) a ci uh hhi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 3, ch. 9). Ahih hangin<br />

amau ut bangin Luther a manzo kei uh hi. Pasian in sep dinga apiak<br />

masuan a hih manin, vantung mite in amah a vil uh hi. Luther kiang<br />

pana khuavak hong ngah mi tampite pen <strong>Satan</strong> lungngolna in ngimsanhin<br />

a nei pah hi. Ahih hangin thumaan adingin kilangbawl hangin laulo<br />

dual-lo in sihna dong thuak ngam zel uh hi.<br />

Luther thuhilhna in Germany gam sung tengah thungaihsun thei<br />

mikhempeuh a lawpsak hi. A thu hilhnate <strong>leh</strong> alaigelhte in mi atul lom<br />

lom-in khanghlo sak-a, khua a vak sak hi. Sawtveipi ngeina luii zui-a<br />

asi upna tawh a om Pawlpi lak panin upna nungta ngah sak hi. Mipi in<br />

nisial-in Rome te thuciin lellelte muanglah to sem sem uh hi. Kimanialna<br />

ahi theihkhialna in a dal dal teng ong beei ta hi. Luther in thu khempeuh


120 KIDONA LIANPI<br />

sittelna-a azat Pasian kammalte in langnih-a hiam namsau tawh kibangin,<br />

anawk khakte lungsim peuh peuh nasia takin bun ahih manin, mun<br />

khempeuh ah khaa lam khanlawhna <strong>leh</strong> mainawt na om kawi kawi hi.<br />

Khang tampi sung a kiphawk kha lo thumaante mite in gilkial dang taak<br />

bangin na lunggulh uh hi. Mite in leitung palai kineih siampite’<br />

biakbawlna ngeina luizuih nate panin aki-khaipa <strong>Khrist</strong> bek mah en in<br />

hong mitsuan zaw ta mawk uh hi.<br />

Hih mipi khanlawhna in papal makaite hong lauthawng sak zaw<br />

sem sem ahih manin, thunialpa ci-a sittelna thuak dingin Rome pan-a<br />

sapna Luther kiang hong tung hi. Tua thupiakna hang in Luther lawmte<br />

lau mah mah uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> tua a kih-huai gamtat na<br />

hangin tua khuapi in Jesuh mi siangthote sisan kham in guui khin ahih<br />

lam a thei uh hi. Tua ahih manin amaute in Rome-a apai ding kho uh a,<br />

Germany gam sung pan mah-a a kisittel lel dingin a ngen uh hi.<br />

Tua ngetna pen atawpna ah ngah uh a, pope-ii teel thukhenmang<br />

khat tua thusit dingin kisawl hi. Pope in Luther pen Heretic ci-a<br />

amawhsak khit sa ahih mah bangin “zekai lo in sem pah in” ci-intua<br />

thukhen mangpa a vaikhak hi. A na kip tentan vial a a thuzawh kei <strong>leh</strong><br />

Germany gam bup in Luther a saan loh nadingin hawlkhia-in, (134)<br />

samsia in la amah tawh akop khempeuh nagawn pawlpi minkhumna<br />

pan phiat in” a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid., b. 4, ch. 2). Tham loin Pope in<br />

ama sawlpa kiangah upna thunialna peuhmah akizungbawh siang theih<br />

nadingin pawlpi sung <strong>leh</strong> kumpisung uliante, kumpipa lo buang, Luther<br />

<strong>leh</strong> a nungzuite a man ngamlo khempeuh pawlpi pua ah koih in la, Rome<br />

ah phu-laak dingin koih in” ci in a hilh lai hi.<br />

Tua bang in <strong>Khrist</strong>ian hihna thubulphuh atawnlo, zong thutang<br />

ahi him him lo pope sungthu teng hong dawk khia ta hi. Luther pen<br />

Rome pan gamlapi ah om ahih ciangin adinmun telsiang nadingin kiphel<br />

na hun pia lo <strong>leh</strong> athu kantel nailopi in, thunialpa (heretic) hi ci in thu a<br />

lang khen mawk uh hi; tua ni mah in hanthawn-in mawhsiat-a, thu tan-


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 121<br />

in a mawhsak uh hi. Leitung <strong>leh</strong> pawlpi ukna lenkhawm a, khial theilo<br />

aana neipa, tungnung pen <strong>leh</strong> a siangtho-pen a kici pa gamtat tua bang<br />

peuh hi mai tazen hi!<br />

Tua laitakin Luther ahehpih ding, athukuppih ding lawm hoih<br />

khat kisam ahih manin, Pasian in Wittenberg ah Melanchthon a puak hi.<br />

A kum moi lai, amah <strong>leh</strong> amah akimuang nai khollo, a neem dikdek<br />

khentelna maan-a nei, thu mu-in thu gen a siam, nuntak siangtho nuntak<br />

maan tawh a kithuah Melanchthon pen leitung bup pahtawi hong cing<br />

hi. A thusiamna <strong>leh</strong> aki niamkhiatnate in a navakna <strong>leh</strong> atalen dangte<br />

sangin niam zaw lo hi. Amah pen asawt loin Gospel nasem hanciam<br />

pen khat hong suak a, Luther a huh lawm muanhuai hoih pen a suak hi.<br />

Luther’ haansanna <strong>leh</strong> thatang nawtna ah thuneem <strong>leh</strong> kikop siamna<br />

tawh leen in Melanchton in huh a siam hi. Amaute nih kikop-a a sep<br />

man un Puahphatna nasep thahat tuam mah mah a, Luther adingin<br />

hansuahna lianpi ngah a suak hi.<br />

A thu kisit nading khua pen Augsburg ding ci uh ahih manin<br />

Puahphapa in tua khua lam manawh in akhe tawh hong zinkhia hi. Amah<br />

a aangvaan mi khempeuh in a lau pih ciat mah mah uh hi. Apaina lam<br />

dung nangawn ah kiman-in a na kithat mai ding tawnna kam zong kiza<br />

ahih manin, a lawm hoih khempeuh in pai awl mai <strong>leh</strong> ci in kho kho uh<br />

hi. Wittenberg zong lawi phot hen la hoih taka akeem ding khat kiang<br />

va beel phot mai <strong>leh</strong> deihsak uh hi. Ahih hangin Luther in Pasian<br />

sehsak dinmun pelh nuamlo hi. (135) Khuasia kipei in anawk Jeremiah<br />

bang ka hi hi. Kitot ki selna thuak mi ka hi hi; hong kigimbawl pha saan<br />

ta <strong>leh</strong> ka lungdamna khang sem sem zaw hi….Amaute in ka vangneihna<br />

teng susia khin in hong minsia sak uh hi; ahih hangin a om lai khat om<br />

a, tua pen akisia thei ka pumpi a hi hi. Tua zong a ut uh <strong>leh</strong> la vet uh<br />

hen! Amau in ka nuntakna a tomzaw sak uh hi lel bek ding a, ka khaa<br />

nuntakna bel sukha zo lo ding uh hi. <strong>Khrist</strong> thu leitunga a tangko nuam<br />

mi pepeuh pen sihna athuak kha den mah hi a, hun khempeuh a lau huai<br />

zel mah hi’ a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 4, ch. 4).


122 KIDONA LIANPI<br />

Augsburgah Luther hong tung hi ci-in pope sawltakpa in a zak<br />

ciangin a lungkim mah mah hi. Leitung bup alinglawngsak thuthakpholhkhiapa<br />

tu-in Rome khut sung hong tung suak a, sawltakpa in lah<br />

suahtaak sak loh dingin a sehsa a hi hi. Puahphapa in amah vil ding nei<br />

lo hi. Alawmte in pope sawltakpa mai-a amah kia avil om lopi-in kilaak<br />

lo dingin genpih uh a, amau mah in Kumpipa kiang ah ngetsak in ngah<br />

sak uh hi. Sawltakpa in tua mun panin aana hial-in Luther taw-kik sak<br />

ding bawl-in ahih theih kei <strong>leh</strong> Rome ah puak in Huss <strong>leh</strong> Jeromete mah<br />

banga bawl dingin seh hi. Tua ahih manin mi sawl sawn-a Luther pen<br />

khemsak in avil midang nei se loin amah kia hong pai-in hong kilaak<br />

hen la ama migitna muang lel hen, a ci sak hi. Hih thuah Puahphapa in<br />

hih ding ngimsaahih manin, Kumpipa kiang pan phalna lai a ngah mateng<br />

pope sawltakpa mai ah va kilaak het lo ding cih a hi hi.<br />

Ngeina om bangin Rome te in Luther azawh theih nadingin<br />

thutang bang keek-in kidawk sak vial phot ding uh hi. Sawltakpa in<br />

amah a thusitna ah lawm hoih pha mah mah bangin kigen in, Luther pen<br />

pawlpi aana sungah seel lo dongtel lo-a a lut ding a ngen hi. A kisikpihpa’<br />

nuntakzia a sehna ah a seh khial hi. Luther in pawlpi ahawmthawhna,<br />

thumaan a deihnate, a hilhsa thute a kidottel cianga dawn kik nading a<br />

neihte <strong>leh</strong> university pawl khat in a khentatna a om banga ama doctrine<br />

te ahilh ding a (136) ngimna teng a gen hi. Ahi hangin a khialhna nei<br />

lopi in tawkik dinga cardinalpa, nget thapaih teng a nial veve hi.<br />

“Taw kik in, taw kik in” cih be bek peuh hi lel zen ahih manin,<br />

Puahphapa in a dinmun pen Laisiangtho pan bek in dawngkik in, thumaan<br />

pen nolh thei lo ahihna kiptak-in a gen hi. Luther nialnate athuk kik theih<br />

loh ciangin Sawltakpa in ko gawp, nuihsan gawp, phat kheembawl gawp<br />

pong lel-in pipu thuciin <strong>leh</strong> pawlpi papite’ paunak khawngte tawh a melhcip<br />

gawp lel mawk hi. Puahphapa pau ding hun pia nuam lo mawk cih bangin<br />

a om hi. A vaihawmnate in kimanna nei zolo ding cih a mu ciangin, atawpna<br />

ah, Luther in haksa sa pipi in ama dawn nading thute lai tawh gelh-in apiak<br />

khiat lel nading thu a ngah sak teei lai bek hi.


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 123<br />

“Tua bang teng hong hih ciangin netniammi in a zahnih meetna<br />

a ngaha; a khatna ah, a kigelh pen midangte sittel thei ding hi; anihna<br />

ah, akiphasak kamtungnun tuhpa in ama kam tawh a phial gawp theihloh<br />

zahin a khalauna ahi kei <strong>leh</strong> a lungsim va kisu kha thei zaw ding hi”ciin<br />

alawmte khat a laikhakna ah a gen hi. (Martyn, “The Life and Times<br />

of Luther”, pp. 271, 272).<br />

A ki thusit kikna ah Luther in a Laisiangtho sung thu vive siksanin<br />

kitel mah mah, khentelna ahi mai,a ngimna kidawk thamcing in a lak hi.<br />

Tua alaigelhte gin ngaih taka a sim khit ciangin Cardinalpa pia a, amah<br />

in mukpik kawmin a kiang ah pai-a, Hite lel pen haihuai kammal teng<br />

kikaikhawm, hong kidong lopi teng dawn nadinga na kaihkhop hi, a ci<br />

hi. A kiliansak cardinalpa pen bulkip neilo pipu thuciin tawm <strong>leh</strong> pawlpi<br />

hilh tawmthute tungah ding ahih lam Luther in hong pholh-khia siang<br />

ta hi. Sawltakpa in Luther thugente a dawngkik theih loh ciangin, heh<br />

mah mah a, amah <strong>leh</strong> amah ki khual zo nawn loin, “Taw kik, tua ahih<br />

kei <strong>leh</strong> Rome ah hong puak ding hi’ng. Tua lai-ah na thu kikhen ding hi.<br />

Na pawl teng tawh hong kinawhkhia dinga, nang maipha hong pia<br />

peuhmah in pawlpi pua suak ding hi’ ci in a awng gawp hi. A tawpna ah<br />

kiliatsakna <strong>leh</strong> hehna awsuahpi (137) tawh, “Na taw kik kei <strong>leh</strong>, ong<br />

ki<strong>leh</strong> nawn kei’n” a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 4, ch. 8, London ed.).<br />

A thu dok kik lo lua ding ahih lam lahna dingin cardinalpa<br />

sawl lohpi mah-in Puahphapa zong alawmte tawh a ki heem khia lel<br />

uh hi. Amah in a nawkgawpna tawh Luther hong ki aapzo hel dingin<br />

seh pian-in kiphat zaw lai hi. Tu in apanpih teng bek tawh om uh a,<br />

angimna bang uh tun zo het lo mawk ci in amau <strong>leh</strong> amau ki en lel-in,<br />

alungmang uh hi.<br />

Ki-khawm mipite adingin hih mi nihte lungsim puak uh <strong>leh</strong> a dinmun<br />

tuak uh enkak-in amau <strong>leh</strong> amau ki khentel sakna hun hong suak ahih man<br />

in Luther hanciamna hih hun ah a mawk na suak ahi kei hi. Amau te nih bel<br />

kilamdang mah mah sam uh hi! Puahphapa pen gennop-a, kinaimkhiat-in


124 KIDONA LIANPI<br />

kip-a, Pasian tha tawh ding in, thumaan a keem hi. Pope sawltakpa bel<br />

amah <strong>leh</strong> amah kithupi sak, kiliansak in kiphasak-a, kuppih theih-in zong a<br />

om kei hi. Thamlo in, Laisiangtho sung mun khat beek lah len loin “Taw<br />

kik in, tua ahih kei <strong>leh</strong> Rome ah kong puak dinga dan thuakpa na hi ding<br />

hi” ci-in husia tak-in kiko ee-aa zel ci lel mawk hi.<br />

A vil ding aneih hangin Luther man in thong a khum dingin Romete<br />

in a geel-sim uh hi. Sawtveipi tua lai ah a om hangin phattuamna omlo ahih<br />

manin man-langa Wittenberg ah ciah kik-in a ngimna teng sel sim khin<br />

khian phot dingin apawlte in Luther a hansuah uh hi. Tua mah zui-in<br />

Augsburg panin khuavak ma-in ding khia a, sakol tungah tuangin Mangpipa<br />

piak lamhilhte tawh a ton hi. Mial lak zawt-a gam daai tak-a khuapi kongzing<br />

a zuih laitak un bang tuak ding theilo uh ahih manin a lungkham uh hi.<br />

Galte A gitlo agamtat agalte in amah suksiat ding bek bek a vaihawm sim<br />

uh hi. Amah kisiahna thaangzaakte a pelh zo ding hiam? cih lungkhamna<br />

teng thu ngetna hunpha hong suak hi. Khuapi kulh kongpi neu khat dong<br />

atung hi. A pua lam hoihtak a tun’ khit uh ciangin taai suak pah uh a,<br />

sawltakpa in Luther taaikhiat (138)a theih ma-in a bawlsia nuamte phak<br />

zawh nawn loh nading mun a tung ta uh hi. <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a sawltakte in lel uh<br />

hi. Thangsiahpa thaangzaak pan a suakta vasa bangin suksiat asawmpa uh<br />

amau khut panin suakta hiau ta hi.<br />

Luther suahtak thu Sawltakpa in azak ciangin patau in a heh<br />

mah mah hi. Hih pawlpi buaisakpa a sittelna pan in apilna <strong>leh</strong> a kipna<br />

kilang dinga zahtakna lianpi ngah dingin amah aki lam-et hangin ama ki<br />

lametna teng bing ta hi. Frederick (Saxony gamte ME neipa) kiang ah<br />

a hehluatnate genna lai khat khak-in, Luther pen mawhsak ngi-ngei in,<br />

Frederick in tua puahphapa Rome ah a puak kei <strong>leh</strong> Saxony pan hawl<br />

khia dingin a sawl hi.<br />

Sawltakpa <strong>leh</strong> Pope mah mah in zong ama khialhnate Laisiangtho<br />

pan lakkhia in, Pasian thu tawh a ki<strong>leh</strong>bulh na lak thei le uh, a upna a<br />

kheel ding ahih lam a khaapna <strong>leh</strong>, Pasian in hih thu siangtho hanga


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 125<br />

thuak dingin thamcing sa ahih man-in a lungdamna thu zong Luther in<br />

ama kihuut nadingin gen lai hi.<br />

Mee neipa Frederick in puahphatna thu upna pen tam thei nai lo<br />

hi. Ahih hangin Luther kammalte thutang muibun-in siangtho lua a, tua<br />

pen thukim pih mah mah tawh Puahphapa khial hi cih a kitel mateng<br />

Frederick in amah keem ding hong hi zaw behlap hi. Sawltakpa laikhak<br />

a thuk kikna ah Augsburg-a Doctor Martin na mai ah hong kilaak nungsang<br />

na lungkim peuh lel in. Amah khial hi ci-a na lahtel theih a, amah <strong>leh</strong><br />

amah khial a kisak mateng a taw kik ding pen, nangmah mah in zong deih<br />

zaw kei ni teh ci-in ka lungsim uh ah ka lamen uh hi. Ko lak ah laisiam mi<br />

peuhmah in Luther upna pen thusia asa om loin, <strong>Khrist</strong>ian’na langpan’-a<br />

thu nialna hi aci zong om lo hi. Tua ahih manin Kumpi upa vaihawmpipa<br />

in Luther pen Rome ah puak nuam loin ama gam pan zong hawl khia<br />

nuam lo hi,” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 4, ch. 10).<br />

Mee neipa in mihonte lungsim pen kitamkham zel zul hi cih mu<br />

hi. Puahphat ding pen kisam hi. Thusia bawlte dal nadinga sum tampipi<br />

bei-a dan piak kul loin Pasian deihnate kihilh-in kizui <strong>leh</strong> mite hong<br />

thudik lel ding ahi zaw hi. Amah in Luther pen tua nasemhi ci in um a,<br />

pawlpi sung ah tua bang lungsim kinei hi cih mu in ana lungdam sim<br />

khin khian a hi zaw hi.<br />

(139) Amah in Luther pen University-a Professor khat ahihna<br />

tawh zong a nasep picing tuam mah mah hi, ci in a mu hi. Castle Biakinn<br />

mai-a mawhsakna lai thu 95 a suan khit kum khat ciangin Misiangtho<br />

Bup Pawi ah a hawh mi hong kiam pahlam amu hi. Rome te sumpi <strong>leh</strong><br />

mihing tampi lomthaw a, ahih hangin milim khawngte bia ding bel hi<br />

loin, sangkah ding midang hong om zel uh hi. Luther laigelhte in mun<br />

citeng ah Laisiangtho sim ding lawpna kuang khia sak a, Germany gam<br />

sung teng bek thamlo in, leitung mun khempeuh panin sangnaupang<br />

ding University ah mite hong kisung zuah zuah sak hi. Wittenberg-a<br />

hong pai ciil khangnote in “a khut uh lam lo-in Pasian phat uh a, tanglai


126 KIDONA LIANPI<br />

in Zion pan khuavak taang khat a gamla pen mun dong akizelh mah<br />

bangin tu-in hih khuapi panin thumaan khuavak taang khia ta hen,” ci<br />

in Pasian a phat uh hi. (D’ Aubigne, Ibid.).<br />

Luther nangawn in zong Romete lampialna thute a lang ciang<br />

bang bek a mukhia pan phing a hi zaw lai hi. Ahih hangin thusiangtho<br />

<strong>leh</strong> pope thupiak le ngeinate a khaikaak ciangin lamdang sa lua ahih<br />

manin, “Popete thupiakte ka sim ciangin a pope mah mah Anti-<strong>Khrist</strong><br />

hi zaw hiam a sawltakte hi zaw hiam ci in ka thei kei hi. Bang bang hi<br />

ta <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> omzia tawh ki <strong>leh</strong> bulh lua uh ahih manin <strong>Khrist</strong> a khai lum<br />

den uh suak hi cih kamu hi,” ci in a gelh hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 5,<br />

ch.1). Tua hun lian laitakin bel Luther pen Rome pawlpi mikhat hi lai<br />

a, tua pawlpi panin paikhiat ding zong a ngaihsun ngei nai kei hi.<br />

Puahphapa laigelhte <strong>leh</strong> a upnate <strong>Khrist</strong>ian gam teng minam<br />

tuamtuamte lak ah kizel kawi kawi in Switzerland <strong>leh</strong> Holland gamte<br />

dong a tung hi. Tua laidalte France <strong>leh</strong> Spain gamte ah zong a tung hi.<br />

England gam ah tua thute nuntakna kammal hi ci in a na saang uh hi.<br />

Belgium gam <strong>leh</strong> Italy gam in zong a na mu uh hi. Mi tul tampite in<br />

misi banga ki nga mawk amau dinmun lui panin a nungta upna hing <strong>leh</strong><br />

lam etna le lungdamna mun ah hong tho khia ciat ta uh hi.<br />

Luther kawk khiatna hangin Rome ong heh suak sem sem a, thu<br />

dang mahmah a en lo, Katolik University-a Doctor pipite nangawn,<br />

langpang pawlkhatte in (140) langpang phungzipa Luther a that a om<br />

hangin mawhna-in kaailo dinghi a ci uhhi. Ni khat ni-in zinte khat a<br />

puantualpi nuai ah pistol thautom kengsim sa-in Puahphapa kiangah<br />

hong hawh a, bang hangin thutangpek nahiam cih adot ciangin Luther<br />

in, “Keimah in Pasian khutsungah ka om hi. Amahin ka lumm <strong>leh</strong> ka<br />

thahatna ahi hi. Mihingin ka tungah bang bawlzo ding ahi hiam?” a na<br />

ci hi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 2). Tua thu azak ciangin vantung<br />

pana hong kisawl vantungmi mai-a om bangin maitang si daangin zinpa<br />

a paikhia hi.


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 127<br />

Romein Luther suksiat nading bek hanciampi-in anei hi. Ahih<br />

hangin Pasian in ama belhpa ahi hi. Ama thu-upna pen mun citeng ah ki<br />

za hi. Inn sungte, Convent sungte,…Ukpite’ inn sungte khawng, University<br />

khawng <strong>leh</strong> Kumpi inn sungte nangawn ah kithangin,” tua baan<br />

ah Ukpite in ama nasepna a panpih zaw lai uh hi. (Ibid. ch. 3). Tua<br />

bang bilbial lakah Luther in Bohemia-a Puahphapa Huss nasepnate a<br />

simsim ciangin, amah mah in a zongkhia-a, ahilh Upna hanga Hotna<br />

ngahnathu pen, Bohemia Puahphapa in zong naleen zo cih a mukhia hi.<br />

Luther in, “Paul, Augustine <strong>leh</strong> keimah in kuama theihlohin Huss pawlte<br />

ka hi gige uh hi! Pasian in leitungah thu hong khen tatak ta ding hi.<br />

Kum za huam lai-in tua thumaan ki hilh zo a, amautein mei tawh kihal<br />

lum khin uh hi” a ci hi. (Wylie, b. 6, ch. 10).<br />

Germany gam kumpipa <strong>leh</strong> Ukpite tungah <strong>Khrist</strong>ian vai adeihsak<br />

nading uh ngetna lai agelhna ah pope tawh kisai-in: “<strong>Khrist</strong>’ taang ka hi<br />

ci-in a mahmah kibawl tazen a, kumpi khempeuhte tawh kikim theilo hi<br />

acih tazen ciangin etngam huailo hi. Tua ahih <strong>leh</strong> Jesuh pen zawng<br />

mahmaha Peter bang ki niamkhiat mahmah ahih teh, amau’ kineihpa<br />

tawh ki bang nasa thei ciat uhhiam? Mite in lah leitung bup Topa ci<br />

tazen uh hi! Ahih hangin amah in a taang kahi a cihpa dinna sangin a<br />

lian zawin a gamzai thei mawk ding ahi hiam?” ci in Luther in agen hi.<br />

(D’ Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 3).<br />

Amah in Universityte tung tang hi bangin a gelh hi: “Universityte<br />

in Laisiangtho nakpi-in a sin kei uh a, a khangnote lungsimah thumaan<br />

agelh kei uh <strong>leh</strong>, Hell kong khak a suah khak ding uh ka lau hi. Kuamah<br />

in Laisiangtho gina taka a kisin lohna mun (141) saangteah naupangte<br />

apuak ding uh ka hansuah kei hi. Sangteah Pasian kammalte tawlnga<br />

lo-in akizat kei <strong>leh</strong> avekpi-in kisia ding hi” a ci hi. (Ibid.).<br />

Tua ngetna zong Germany gam buppi ah kihawmkeek ciangin,<br />

mite tungah vaang hong nei mah mah hi. A minam bup-in kilok a,<br />

puahphatna dinmun ah mipi hon tangh ki khawm hon uh hi. Phuu la


128 KIDONA LIANPI<br />

nuam-in so keei uh ahih manin, puahphapa a mat theih na ding uh thu<br />

bawl ding in Luther langpangte in pope a tawsawn uh hi. Ama muhkhiat<br />

upna pen thakhat mah-a phiat dingin thu a pia khia vial hi. Puahphapa<br />

<strong>leh</strong> alawmte hun awng ni 60 sung a pia hi. Tua sunga a taw kik kei uh<br />

<strong>leh</strong> a pawlpi pan hawlkhiat dingin thu a pia uh hi.<br />

Tua pen puahphatna adingin a thupi mah mah ahi hi. A kum<br />

zalom paisate ah Rome in a kumpite nangawn apawlpi pan-a a hawlkhiat<br />

ciangin poi mah mah a, avanglian mah mah kumpi gamte na ngawn<br />

gimna <strong>leh</strong> hawmsuakna ciang tun’ thei zel hi. Tua mawhsakna a thuak<br />

mi peuh mah leitung bup in diipkuatpih mah mah a, alawmte in ngeina<br />

bangin pawlpih ngam nawn lo zel-in, Upadi huam nawn loh mi bangin<br />

tuat-in, suk maimang nadingin sabet-in a kibeng ding ahi pah zel uh hi.<br />

Luther pen tua thusia in buak ding ahihnathu a muh gi gehangin kiptakin<br />

dingg veve a, <strong>Khrist</strong> muang-in amah huhna bek kidalna lumm-in a nei<br />

hi. Akithatsa mite upna thakhauhna in nei-in a laigelhna ah: “Bang<br />

hong piang ding ka thei kei a, theih ding zong ka sawm kei hi….A utna<br />

mun peuh phial mang uh hen, ka lau kei hi. Pa Pasian deihna bang lopiin<br />

nahthel khat zong mawk kiat samlo ding hi. Amah in eite bangzahin<br />

hong keem zaw kan ding hiam? Thumaan adinga eite sihna lel pen<br />

thupi lo hi.<br />

Thu in si-le-sa-in hong pianga, Amah mah eite adingin hong si<br />

hi. Eite in Amah tawh i sih khawm <strong>leh</strong> Amah tawh i nungta khawm<br />

ding hi. Amah in eite mai ah a Na nawk khitsa thute mah i nawk <strong>leh</strong><br />

eite in Ama omna pepeuh ah om-in Amah tawh i teeng khawm tawntung<br />

zaw ding hi” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 9. 3 rd London ed.,<br />

Walther, 1840).<br />

Papal Bull kici Pope thupiak pen Luther kiang hong tunga, amah<br />

in, “Hih lel pen thu in kasim kei hi. Akhial, misia ahihna lahna in ka mu<br />

lel hi….Tua lai sung mah mah ah <strong>Khrist</strong> akimawhsakna om pah hi….Hih<br />

banga etna ka thuak ciangin ka nasepna adingin ahoih pen hi a ka naum


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 129<br />

mah mah hi. Ka lungsim sungah suahtakna zai zaw ka ngah hi. A<br />

tawp- (142) na ah , pope pen Anti<strong>Khrist</strong> hi ci in ka theitel a, ama<br />

tokhom pen <strong>Satan</strong> tokhom a hi hi, ka ci hi,” ci-in a gelh hi. (Ibid).<br />

Rome thupiakna in bangmah suk khak nei zo het lo hi. Sawlman’<br />

nadingin a galhiam ding in namsaute peuh, thong innte peuh <strong>leh</strong><br />

bawlsiatnate peuh azangh uh hi. Mi tha neemte in thuciin lel lel khawng<br />

tawh a om mite pope thupiak kihta-in lau-in a liing uh hi. Luther pen<br />

mihing ki-itna ngeina tawh it teei uh ahih manin, puahphatna hanga a<br />

nuntakna a piak ding dong in phallo uh hi. Thupai zia khempeuh in<br />

puahphapa nasepna khakcip ding tawh kibanghi.<br />

Ahih hangin Luther lau tuan nailo hi. Rome in amah pawlpi<br />

pana a lakkhiatna thu uh hong thang sak uh hi. Leitung bupin na galet<br />

uh a, a sih kei <strong>leh</strong> ki aap ding cih thu nih simloh thu dang om lo hi. Ahih<br />

hangin Luther in vanglianpi tawh tua amawhsaknate Rome tung deenna<br />

kik-a, tua pawlpi a nusiat suak nopna mipi mai ah a pulaak hi.<br />

Sangnaupang hon, Doctor honte, <strong>leh</strong> mi citeng mai ah Luther in pawlpi<br />

thukhamte <strong>leh</strong> siampite zehtan nasepna te, pope vangliatna-a kizangh<br />

na peuhmah <strong>leh</strong> pope thupiakna lai pen meikhuk deen na in a haal tum<br />

hi. “Ka galte in ka laibute a halna uh tawh mipite lungsim sungpana<br />

thumaan nasepna <strong>leh</strong> a khaa uh a suksiat sakna uh bangin amaute lai<br />

zong kei’n ka hal tum hi. Tu a kipan-in kithasaanna hong nasia pan ta<br />

hi. Hun beisate ah pope bek tawh ka nitum kha tazen hi. Tu in Pasian<br />

min tawh hih nasep ka kipan ta hi. Hih nasep pen kei bek tawh a bei loin<br />

Ama thahatna tawh ki hial bek ding hi” a ci hi. (Ibid. ch. 10)<br />

Agalte in neu bawl in a nasepna thaneem hi cih tawh a to to<br />

ciangin Luther in “Kua in kei Pasian sawl ka hih <strong>leh</strong> ka hih loh thei uh<br />

ahi hiam? Lau lo-a a hong simmawh ngam vial uh <strong>leh</strong> Pasian a simmawh<br />

suak lel ding uh hi lo ahi hiam? Izipt pana apusuah laitak-in Mosi kia<br />

hi. Ahab uk lai-in Elijah bek om hi. Jerusalem ah Isaiah bek om hi.<br />

Babylon ah Ezekiel bek om hi….Pasian in kamsang dingin siampi peuh


130 KIDONA LIANPI<br />

<strong>leh</strong> biakna lam milian khat peuh ahi zongin mot teel ngei lo hi. Ahih<br />

hangin mi ginalo <strong>leh</strong> mi’ simmawh mi mawkmawkte teel zaw in, tuucing<br />

Amos peuh (143) a teel hi. Khang tawntung-in luang kham-in<br />

misiangtho te in makaite, Ukpite, miliante, kumpite, siampite, mipilte,<br />

mawhna na pulak zel uh hi….Keipen kamsang ka hi lo-in keikia ka hih<br />

hangin Pasian thu in kei tawh om a ahih man in lau thei uh hen ka ci hi.<br />

A hangin Pasian thu pen amau tawh om lo hi cih ka thei hi” a ci hi.<br />

(D’Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 10).<br />

Luther in pawlpi tawh akikhenkhiat ding pen haksa a sa mah<br />

mah ahih amnin, hih bangin lai a gelh hi. “Neu tuung pheta i vom thute<br />

paihkhiat ding ahaksatna ka thei tel sem sem hi. Aw, Laisiangtho tawh<br />

kop zaw ka hih hangin pope lang khata panga Laisiangtho thu zuihna<br />

hang tawh lang pan in pope pen Anti<strong>Khrist</strong> aw ka cih hangin na ka sa ve<br />

ve hi. Midangte in gentheih lawh mah si! Pope pawlte in ‘Nang bek<br />

mipil na hi hiam? Midangte khempeuh akhial hi khin thei zawzen ding<br />

hiam? Nang akhial zaw peuh hi kha leteh na khialhna ah khaa tampi<br />

hong lut dinga a tawntung mawhsakna thuak mawk ding hi lo na hi<br />

hiam? hong cih zelnate khawng uh zong kei <strong>leh</strong> kei ka kidong thithe kei<br />

kha zel hi. Tua bangin <strong>Khrist</strong> in kammal a khial thei lo akoihte tawh ka<br />

lungsim hong uumcih masiah kei <strong>leh</strong> kei ka kinial nial a, <strong>Satan</strong> tawh ka<br />

kido do hi” ci hi. Martyn, “Life and Times of Luther,” pp. 372,373.<br />

Pope in Luther pen akisik kik kei <strong>leh</strong> pawlpi pua ah nawhkhia<br />

ding acih pen tu in ong tung takpi hi. Bull thak khat hong tung leuleu<br />

a, Puahphapa pen Rome pawlpi panin a kipaihkhiat tatakna thu hong<br />

pulaak ahi hi. Amah <strong>leh</strong> aphuahthat upna a zuih pih teng aki bangin<br />

vantungin asamsiat hi ta hi ci in thu ong tung hi. Kidemna tatak ciang a<br />

hong tungta a hi hi.<br />

Pasian in thumaan gen dinga a sawl pepeuhte in amau hun ciat<br />

ah langbawlna thuak uh hi. Luther hun in zong tua hun-a ding thumaan<br />

na om sam a, tua hun laitaka thumaan thu phamawh mah na hi ciat zel


ROME LEH LUTHER KIKHENKHIATNA 131<br />

hi. Tu hun in zong pawlpi adinga thu phamawh thumaan om zel a,<br />

Pasian sawl bang bang amang nuam mi te adingin ama hun-a tangko<br />

ding thumaan tuam vilvel om zel a, zui-a, a seem naum pepeuh (144)<br />

tungah kipia zel ahi hi. Angah khuavaak a na pibawlte tungah<br />

khuavakzaw a kipiak beh zel hi. Hi napi in tu hun-in zong mi a tam zaw<br />

in Luther a langpan pope pawlte mah bangin thumaan deih lo uh a, hun<br />

beisa-ate mah bangin pipu thuciin peuh tawh lungkim-in Pasian thutak<br />

pen awlmawhlo zaw uh hi. Hun beisa-a puahphate mah bangin tu huna<br />

thumaan tangkotein zong mitam zawte aangvaanna ngah dingin kilam<br />

en kei uh hen. Leitung hun bei ding hi ta a, thumaan <strong>leh</strong> thukhial,<br />

Khrsit <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong>, ki nakdo pha zaw kan lai ding a hi hi.<br />

Jesus in a nungzuite a hilhna ah: “Note in leitung mite tawh na<br />

kipawl uh <strong>leh</strong>, leitung mite in amau mipawl note hong it ding uh hi.<br />

Ahih hangin leitung mite tawh na kipawl kei uh a, leitung mite lak pan<br />

note kong teelkhia hi tua ahih ciang in leitung mite in no hong mudah<br />

uh hi. Sila in a topa sangin lian zaw kei,’ cin in ka gensa thu na ngaih<br />

sun un. Amau in kei hong bawlsia le-uh no hong bawlsia ding hi. Amau<br />

in kei thu zui le-uh note thu a zui ding uh hi,” a ci hi. John 15:19, 20.<br />

Agenna dang khat ah Topa in teltak ci hi: “Mi khempeuh in note hong<br />

phat uh ciangin gimna na thuak ding uh hi. Bang hang hiam na cih uh<br />

<strong>leh</strong>, a pu apate un thuzuau kamsangte tungah tua bangin abawl uh hi.”<br />

Luke 6: 26. Ni danglai sangin tu huna mite lungsim in <strong>Khrist</strong> lungsim<br />

tawh kilem zaw tuan lo hi. Pasian thumaan a om bang ahilh mite tua<br />

hun lai-a te sangin na paakta zaw tuan het lo ding uh hi. Thumaan kilah<br />

dan pen kikhel khel a, agalte zong na ngian siam to to uh hi. A<br />

kilangdona dan bel kibang kha thei dinga, a ki meelmaakna zong a<br />

thukawi zawkna hangin a kilangh lua-in kimu lo kha ding hi; ahih hangin<br />

akigaal-muhna uh pen a kibang den ahih man in hun bei dong in a tua ci<br />

to to ding a hi hi.


132 KIDONA LIANPI<br />

8<br />

Luther - Kikhoppi Mai ah<br />

(145)<br />

KUMPI thak Charles a 5-na pa in Germany kumpi tokhom hong<br />

ngah ciangin Rome sawltakte in a nuampih na uh hong puak-in<br />

athuneihna zangh in puahphate a mai dal pih nadingin a zol uh hi. A<br />

lang lam panin Saxony te, amah kumpi lukhu a ngah nading Mee pia te,<br />

in a thu gen za masa lopi in Luther langdo dingin kal khat zong a suan<br />

loh nadingin a na kho uh hi. Kumpipa in a cih nading thei loin a buai hi.<br />

Papist te in lah kumpipa in Luther sihna thuak dinga thu a piak kei <strong>leh</strong><br />

adang lungkim zawh na nei lo uh hi. Mee piapa in lah, “Luther lai gelh<br />

te kumpi lam pan a hi a mi dang khat peuh in a hi zongin a nial zawhna<br />

uh om lo hi ci in khauh takin gen a, “Doctor Luther pen a cing ding<br />

guan-in mipilte, Pasian itte <strong>leh</strong> thukhente mai ah hong ki laak <strong>leh</strong>” ci in<br />

a ngen hi. – D’Aubigne, b. 6, ch. 11.<br />

Kumpi Charles hong maan’ khit a sawt loin Worms khua ah<br />

Germany gam sung teng khempeuh kikhoppi khat hong ki bawl a, tua<br />

bek mah vai pi-in a ki ngaihsun hi. Hih minam bup kikupna ah gam uk<br />

zia a tuam tuam te zong ki vai hawm dinga, kumpi vaihawm ulian teng


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 133<br />

in makai khangno a kumpipa uh tawh thu ngaihsut khawpna masa pen<br />

a nei ding uh ahi hi. Gam sunga mun ci teng pana pawlpi <strong>leh</strong> gam sung<br />

makai liante zong hong pai uh hi. Leitung uk tote, ulian tate, a vanglian<br />

ukpa te, amau gui zui a gam luah nuamte, kumpi thusuak pawlpi upate<br />

in amau tungnun’na vangliatna te, thukhen zum-a milian (knights) te in<br />

amau galvil vantawi te tawh, gam dang gamlapi pi pana ambassador<br />

(146) te tawh Worms ah hong ki khawm uh hi. Tua zah-a ki khop<br />

thupi sung hi napi in a vai hawm khempeuh te lak pan uh Saxon Biakna<br />

puahpha pa thu bek i lawp hon in vai pi pen hong suak mawk hi.<br />

Charles in a masa in kiteelna-a Mee piapa (Elector) kiang ah,<br />

kikhoppina ah Luther hong paipih in, a keem ding zong pia ding, thu<br />

zong ut bang bangin thu thei te tawh ki kum sak dingin a gen khol hi.<br />

Luther in zong kumpipa mai-a din’ ding a ngak lah mah mah hi. Tua<br />

hun in ci dam pha lo a, Mee piapa kiang ah laigelh in: “Cidam in kei<br />

thu-a kong pai zawh kei <strong>leh</strong> zong a damlo pi mah in kong kipua sak<br />

ding hi. Kumpipa in hong sam a hih <strong>leh</strong> tua pen Pasian hong sap<br />

bangin ka tuat a, ka lau het kei hi. Ava thuhilh dinga hong sap uh hi lo<br />

ka hih nungsang, Ka tung ah thusia hong bawlnop uh <strong>leh</strong> hong bawl<br />

thei kha mah ding uh hi. Tua ahih manin amau deihna bang hi lel hen,<br />

Topa in pha a sak bang hi dingin ka aap hi. Meikuang khuk sunga<br />

tangvalno 3 te huu khia Pa tu ni-in nungta lai lai hi. Hong huut kei<br />

hial <strong>leh</strong> zong kei nuntakna lel neu lua hi. Gospel thu pen migilo te<br />

nuih sat, sim mawh loh ding bek keem zaw-in amaute hai gual zawh<br />

khak loh nadingin i sisan te buna ni. Mi khempeuh te hotna ngah<br />

nadingin kei sihna <strong>leh</strong> kei hin’na hangin phat tuamna a om ding <strong>leh</strong> kei<br />

khentat ding hi lo hi….Taai mang ding <strong>leh</strong> nung tolh in ki pulaak ding<br />

lo ngal thu dang ah nong sawl bang bang kong hih ding hi. Tawkik<br />

ding <strong>leh</strong> taai mang ding cih bang te bel ka seh thei kei hi,” ci hi. – D”<br />

Aubigne, b. 7, ch. 1.<br />

Worms-a kikhoppi na ah Luther hong pai ding cih thu a ki zak<br />

sak kawi kawi ciangin mipi lawp mah mah uh hi. Papal thu gil teng


134 KIDONA LIANPI<br />

keem,Alexander in din’ mun buai sak lian ding hi cih a mu khol hi.<br />

Pope in amawhsak sa mi khat thu pen tel kan lai lai ding cih pen tua<br />

thuneihna nei, na khempeuh a uk siampipa sim mawhna suak mawk<br />

ding hi. Tham loin hih pa pen thu gen siam a vaang nei khat ahih manin,<br />

a thu-in ki nial le uh pope-ii khut nuai-a naseem lianpipi te’ mai nangawn<br />

dal thei tham ding cih a mu thei hi. Tua ahih manin in a man alang thei<br />

pen pen-in Luther pen Worms a hong pai loh na dingin Charles kiang ah<br />

a va nolh pah hi. Tua pen (147) Rome pawlpi pana Luther a ki paihkhiat<br />

a than’ laitak a hi hi. Tua thu hang kawm tawh in kumpi Charles in a thu<br />

a man’ ding hi pian hi. Amah’n zong Luther a taw kik kei ding <strong>leh</strong><br />

Wittenburg ah na om mai hen la ki khopna ah hong pai loh nadingin ME<br />

pia pa kiangah lai a gelh pah hi.<br />

Tua bang ciang lel tawh Aleander lungkim zo loin a sia theih<br />

tawp suah-in Luhter mawhsakna a piak nadingin hanciam hi. Tua ciang<br />

lel sangin a bun zaw dingin ulian vaihawmpite, phungzi lian pite <strong>leh</strong><br />

kikhoppina-a ulian dang te kiang ah Biakna puahphapa pen “pawl khen,<br />

kumpi lang do, Pasian awlmawh lo, Pasian gensia’ in a ngawh nading<br />

un a ngen den den hi. Ahih hangin tua kikhoppina ah Romete’<br />

sawltuakpa in a lungtang puak zia a kam pau <strong>leh</strong> a omzia ah a hong ki<br />

lang sak hi. “Hanciamna <strong>leh</strong> Pasian thu kinna sangin muhdahna <strong>leh</strong><br />

phulaak nopna a lian zaw hi,” ci ciat uh hi. – Ibid. Tua kikhopna sunga<br />

a tam pen te in Luther nasep hoih sa zaw tek uh hi.<br />

Aleander hong hanciam pha saan in, kumpipa kaing ah pope<br />

thupiak khiatsa om bang a zuih dingin a hansuah hi. Ahih hangin Germany<br />

gam Upadi ah kumpi vaihawm upa pite thu kimna omlo pi in tua<br />

bang hi thei lo dingcih hi napi, Rome sawltakpa in a cih teei teei ciangin<br />

thu zawh a, Charles in kikhoppi mai a thu gen dingin a sawl ta hi. “Tua<br />

ni pen pope sawltakpa (nuncio) te vaang neih ni a hi hi. Kikhoppi thu<br />

pi a, a vaihawm te uh zong a thupi zaw lai hi. Aleander in pawlpi<br />

khempeuh’ Nu <strong>leh</strong> Tonu a hi Rome’ adingin thuumna a nei hi.” Amah<br />

in <strong>Khrist</strong>ian sunga makaipite kikhop na ah Peter thupina a lak khia ding


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 135<br />

a hi hi. “Amah pen thu uang gen thei khat hi a, tua hun adingin ki tuak<br />

mah mah hi. Pasian’ sehna sa bangin amah a ki mawhsak ma-in kikhop<br />

vaihawmna a thupi a zahtak huai pen mai ah ama neih thu gen a siam<br />

pen pa palai na sep a hong nei a hi hi.” –Wylie b. 6, ch. 4).. Vaihawm<br />

dan hoih loh tawh Puahphapa deihsakte in Aleander thu gente bang<br />

teng hong hi ding hiam ci in na en gi-ge uh hi. Saxony ME-piapa hong<br />

ki hel thei lo a, ahih hangin ama vaihawmna tawh a Upa te hong om uh<br />

a, Nuncio-ii thu gente na ciamteh tek uh hi.<br />

A thu gen siamna <strong>leh</strong> a pilna tawh Aleander in Thumaan thal<br />

paih dingin amah mah ki koih gige hi. Thu khat khit thu khat, Luther<br />

pen pawlpi <strong>leh</strong> kumpite, mihing (148) <strong>leh</strong> misite, Pasian nasemte <strong>leh</strong><br />

pawlpi mite, vaihawm upate <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>ian te gal hi ci in lang pan in a<br />

gen to to hi. “Luther khialhna hangin thunial tulza lom” a ki haalna thu<br />

man ahi hi, ci in a gen hi.<br />

A thukhupna ah, Puahphatna thu upna a neite mawhsakna kipia<br />

<strong>leh</strong> deih-in: “Hih Luhter nung zuite bang hi mawk hiam? Mi dang<br />

khempeuh mawhsaka a hilh zaw nuam den se zen te, siampi kihhuaite,<br />

siampi palaute, upadi leen mihaite, ulian niam khiat te, mipi lam khial<br />

saka a lumlette, sangin Katolik pawl pen bang zah-in tam zaw, siam<br />

zaw, vaang nei zaw hiam! Hih kikhoppina pan ki thukim taka thupiak<br />

khiatna om <strong>leh</strong> mi mawlte thu mu sak dinga, thukhual lote ki dawm<br />

sak-in, lungkaate in lung sim khen sat thei in, mi tha neemte hat sak<br />

ding hi” a ci hi.—D”Aubigne, b.7, ch. 3.<br />

Hi bang ngentang-in thumaan pua mite a khang khangin naki<br />

bawl suk suk den hi. Pasian thumaan tang takin a gen ngam, khialna<br />

tawh aki <strong>leh</strong>bulh thumaan a gen ngam peuh peuh, hih nialna te mah<br />

tawh na ki nial den hi. “Hih upna thak ahilh kua te hiam?” biakna min<br />

bek a pua te in ci uh hi. “Amaute lai thei lote, milom tawmnote, mi<br />

zawngte ngen hi lo uh hiam? Thumaan gen-a a kinei in, Pasian’ mite ka<br />

hi uh hi a cih uh hangin lai thei lote ngenhi uh a, a ki kheem uh a hi lel


136 KIDONA LIANPI<br />

ve! Ei pawlpi pen a mi tamna <strong>leh</strong> a vaang neihna mah mah zong nakpiin<br />

a tungnung zaw buang ve <strong>leh</strong>! Ei lak ah mi lian mipil bang zah om a<br />

hia! Ei lam mah nakpi-in a huu-pha zaw hi lo ahi hiam? a ci uh hi. Tua<br />

te pen leitungte a thuzawh zel thunialna te hi. Ahih hangin Puahphapa<br />

dam lai mah bangin tu-in zong among tung thei tuan lo hi.<br />

Mi tampite upmawh bangin Puahphatna pen Luther ciang bek<br />

tawh khawl mawk lo hi. Hih thu pen leitung a bei donga ki zom ding a<br />

hi hi. Pasian piak khuavak mite tunga a taan’ sak ding nasep lian Luther<br />

in a neih hangin, leitung ading a kisam khuavak khempeuh ama tung ah<br />

ki pia khin nai lo hi. Tua hun a ki pan in tu hun dong mah-in Laisiangtho<br />

sung pan khuavak kimuh beh toto denzel a, thumaan athak muh beh<br />

beh zel lai hi.<br />

(149) Kikhopna sunga Pope sawltakpa thu gen in mite huup<br />

mah mah hi. Tua lai ah Papal thu gen siampa zo gawp dingin Pasian<br />

thumaan ki tel taka lak khia Luther om kha lo hi. Puahphapa huu dingin<br />

kuamah ding lo hi. Mipi om zia in Luther mawh sak ding bek thamlo in<br />

a thuhilhna khempeuh botkhia in vatmai ding cih lam vive hi zaw pian<br />

ahih manin, Rome in ama din’mun huu ding mi a tam thei thei a nei<br />

hong suak ta hi. A ki huut theihna teng a gen khia khin ahi ta a, a zoa<br />

a ki tuatna teng a lelhna a na hi zaw hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> tua<br />

hun pana ki pan-in thumaan <strong>leh</strong> thukhial a ki langtang-in kisu ta ding<br />

ahih man in, tua ni-a kipan-in Rome pen ni danga a ngaih muan’ zah-in<br />

ngaih muang thei nawn lo den ta hi.<br />

Kikhopna sunga mi a tam zawte in Rome te phuu lakna Luther<br />

tung a tuk ding aphal loh uh hangin, pawlpi kiamsukna teng ahuat man<br />

un, biakna makaite siatna <strong>leh</strong> huaiham duh hop na hanga German mite<br />

siat lawh na teng kibeisak mai <strong>leh</strong> a deih uh hi. Sawltakpa in Papal<br />

thukhun ngeinateng a tel nop pen ding <strong>leh</strong> a deih huai bel dingin a gen<br />

khia hi. A hih hangin Pasian in papal gitlohna a thuak hakziateng tel<br />

tak-a pholak dingin kikhopna sunga member khat ahi Saxonyte’ Duke


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 137<br />

George hu-muap in a sawl hi. Tua kumpi ulian pa in kikhopna sung ah<br />

huzap lianpi nei mi khat ahih hi. Hang san tak le muan huai tak in amah<br />

ong ding to in Pope te kheembawlna teng pan a piang khia kih huaina<br />

thaman teng <strong>leh</strong> a buai huaina te siangtak teltak-in a gen khia hi. A gen<br />

tawpna ah:<br />

“Hihte pen Rome-ii gitlohna akimuthei pak pawl khat hi phing hi.<br />

Mai zum na le ki suan na mel nei lo in na khem peuh ah, sum, sum, sum, ci<br />

uh…ahih manin thumaan hilh ding siate in zuauthu be bek hilh uh a, hilh<br />

sak bek lo-in zuau a phuah beh uh ciangin sum a zong tam ngah zaw lai uh<br />

a hih manin letsong a kipiak thuah lai uh hi. Tua kih huai tuinaak panin tui<br />

nin hong phuul khia a hi lel hi. Khuaval zulhtatna khut in duh hop-huaihamna<br />

khut a leen hi….Ala, tua bangin tawntung mawhsakna sunga mihing tampi<br />

paih mawk pen phungzite mi heekna hang hi lo ahi hiam! Tua ahih manin,<br />

Puahthakna lianpi khat a kisam takpi mah hi ci in ka ngaihsun hi” ci hiau<br />

mawk zen hi. – Ibid. b. 7, ch. 4.<br />

Tua sanga khauh zaw in Luther nangawn in zong papal<br />

gensiatna gen thei tuan lo ding zah a hi hi. Tua thu genpa pen<br />

Puahphapa’ gal lamte hi lai deep ahih manin ama kammal in thu a<br />

thukbut zaw sawn lai se hi.<br />

(150) Kikhopna a mite mit kihong khia thei hi <strong>leh</strong> amaute lai<br />

zang ah thukhial upna daltan-a khuavak hong puak Pasian vantung<br />

mite in thumaan saang dingin mite lungsim kong hon’ khiat sak in om<br />

a mu ding uh hi. Nasep lianpi a kizawh theih nadingin tua bangin<br />

Pasian thumaan <strong>leh</strong> pilna in vangliatna tawh lampi hongkhia-in<br />

Puahphatna langdo te na ngawn a uk cip hi. Tua lai ah Martin Luther<br />

hong om thei lo napi amah sanga lianzaw khat-ii aw kikhoppina sung<br />

ah a kiza ve ve hi.<br />

Papal’ netniamna hanga Germany mite tunga om van gikpi teng<br />

amalsim khia dingin Kikhoppi in Committee khat a phuan khia uh hi.<br />

Tua bangin a malsim uh ciangin thu za-<strong>leh</strong>-khat mu khia a, kumpipa


138 KIDONA LIANPI<br />

kiang ah pia-in tua thu te nopnehna hi takipi hiam hi takpi lo hiam<br />

khentel-in teh kaak pah dingin a ngen uh hi. “<strong>Khrist</strong>ian khaa bangzah ki<br />

sumh hiam? <strong>Khrist</strong>iante lutangpipa a ki puak mi-heek mi-lawtna thu<br />

tampi te hangin bang zah ki taan-in bang zah in gawtbawlna thuak hiam!<br />

I gam mite kisiatna <strong>leh</strong> zahhuaina te i dal ding i nasep hi. Tua ahih<br />

ciangin ki niam khiat tak <strong>leh</strong> kin takin taangpi ki puahphatna khat nong<br />

bawl meng meng ding kong deih uh hi” a ci uh hi. – Ibid. b. 7, ch. 4.<br />

Tu-in Council te in amau mai ah Puahphapa hong ki laak ding<br />

angen ta uh hi. Aleander’ kutna le nialna te ngaihsun thudon nawn loin,<br />

ongki thukim ta uh ahih manin, kikhoppi ah Luther a ki sam hi. A<br />

sapna uh ah lim taka vil ding <strong>leh</strong> cidam taka mun muan huai khat ah<br />

ciah kik sak ding zong khaam-in ahel uh hi. Tua sapna thu taangkopa<br />

khat in Wittenberg ah hong pua a, Worms dong hong tonpih dingin thu<br />

a ki pia hi.<br />

Luther lawmte in lau pih in a lungsim kham mah mah uh hi.<br />

Amah pen ki manial-in ki gal bawl lua cih te thei uh ahih manin a vil te<br />

teek teek mah zong muang lo uh ahih manin a vil takpi nadingin a kun<br />

uh hi. Luther in a lawmte kiang ah: “Papist te in bel kei va pai ding deih<br />

loin kei mawhsak nading <strong>leh</strong> ka sih nading deih uh hi. Ahih hangin tua<br />

bel thupi lo hi. Kei adingin thu ngen kei un la Pasian thu adingin na<br />

ngen un….<strong>Khrist</strong> in hih lamkhial siate ka zawh nadingin Ama khaa<br />

(151) hong pia ding hi. Ka nuntak sung teng amau ka thupi seh kei hi;<br />

sihna tawh amaute zo ding ka hi zaw hi. Amau in Worms ah ka taw kik<br />

na dingin hong sawl teei teei ding uh hi; “A masa lai-in pope pen <strong>Khrist</strong>’<br />

taang adingpa ka ci kha ngei zo hi. Tu-in ahih <strong>leh</strong> i Topa’ galpa hi a,<br />

dawi’ sawltak hi ka ci ta hi. Tua pen ka nungtolhna hi ding hi,” a ci hi.<br />

– Ibid. b. 7, ch. 6.<br />

Luther hong khual zin nading lampi ah amah guak-a kisiatna<br />

tuak thei dingin kibawl lo-a, kumpi kamtaipa baan ah a lawm muan<br />

thum in zuih sawm in Melanchthon in zong zuih a sawm hi. Ama


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 139<br />

lungsim pen Luther’ aa tawh ki hualkhawm ahih manin, amah zui-in a<br />

kul <strong>leh</strong> zong thong kia khawm ding, a sih <strong>leh</strong> zong sikhawm dingin a<br />

kipia hi. Ahih hangin ama ngaihsutna kiphallo hi. Luther pen hong si<br />

kha <strong>leh</strong> puahphatna nasepna ah amah khangno tha hat, a na sep pihsa<br />

lak pan muan pen hong suak ding a hi hi. Puahphapa in melanchthon<br />

a nu siat ding ciangin “Ka galte in kei hong thah-a kong ciah kik kei<br />

<strong>leh</strong>, thumaan ah kip in la na hilhsa bang hilh paisuak in. Kei sep taang<br />

in na seem in….Nang na nuntaka nasepna na zop theih <strong>leh</strong> kei sihna<br />

lel pen thu neuno khat bek hi ding hi” a ci hi. Idem. ch. 7. Luther pai<br />

khiat a mu Sangnaupangte <strong>leh</strong> gam mite lungsim akhing hi. A lungsim<br />

uh lungdamna thu in a lawn khaksa mite in kapsa in amah a khaa uh<br />

hi. Tua bangin Puahphapa <strong>leh</strong> a lawmte in Wittenberg panin a pai<br />

khia uh hi.<br />

A khualzinna lam dung ah mite lungsim lauthawngin a gim uh a<br />

mu uh hi. Khua pawl khat te bang ah amaute ki zahtak bawl het lo hi.<br />

A zan giahna uh khua khat ah a lawm it siampipa khat in, Italy-a<br />

Puahphapa khat kithahna lim khat Luther kiang ah lakin a laupihna a<br />

lak hi. A zing ciangin Luther laigelhte Worms ah ki mawh sak hi cih<br />

thu a za uh hi. Kumpi kamtai te in kumpipa in Mangpi te tunga tua a ki<br />

mawhsak lai nasepte puak ding a lam etloh zia gen a, pai suak tei tei<br />

asawm <strong>leh</strong> a lungsim khel zaw <strong>leh</strong> ci-in a ngen ciangin Luther in a dawn<br />

kikna ah bel, “Khuapi khempeuh pan in hong ki dal ta <strong>leh</strong> ka pai suak ve<br />

ve ding hi,” a ci hi. – Idem. ch. 7.<br />

Erfurt a tun’ uh ciangin Luther pen a na pi bawl mah mah uh hi.<br />

A zahtaak mipi in a kiim uum kawmin, savun ip pua a khutdawh ngen<br />

a a vakngeina kong zingte atkan tan hi. (152) A convent inn dei te ah va<br />

hawh a, Germany gam khuavak in a hong tuam theih nadinga a<br />

hanciamna te a ngaihsun hi. Amah pen thu hilh dingin na ki kun hi.<br />

Thuhilh thei nawn lo dinga thu kipia sa ahih hangin taangkopa in aphal<br />

a hih manin, tha man tawmno tawh tua convent-a na seem Phungzi ahi<br />

ngeipa tu’n pulpit ah a kah to hi.


140 KIDONA LIANPI<br />

“Note in nopna ngah ta un.” “Mipilte, Siavuante, laigelh siamte<br />

in tawntung nuntakna ngah dingin mite thu hilh nuam uh hi. Ahih hangin<br />

a pi cing kei uh hi. Tua pen note kiang ah tu-in kong gen ding hi:<br />

Pasian in Jesu <strong>Khrist</strong> sihna pan thokik sak a, sihna a zawh nading <strong>leh</strong><br />

mawhna a siak khiat theih nadingin Hell kongkhak kalhcip sak hi. Tua<br />

pen hotna nasep a hi hi….<strong>Khrist</strong> in zo khin ta hi. Hih thu in a lungdam<br />

huai thu a hi hi. Ama nasepna tawh eite in hotna ngah i hi a, ei’ sepna<br />

hang a hi kei hi….I Topa Jesu <strong>Khrist</strong> in, ‘Note in nopna ngah ta un. Ka<br />

khut te en un’ hong ci hi. Tua pen, En un, mihingte aw, no mawhna a la<br />

khia Keiman ka hi a, note a hong hon khia Kei bek ka hi hi; tu in nopna<br />

ngah ta un,’ Topa in ci hi,” ci-in mipite tung ah <strong>Khrist</strong>’ kammal om sa<br />

khat a gen hi.<br />

Tua ban ah; Upna maan pen nuntak daan siangtho tawh hong<br />

kilang khia ding hi. “Pasian in hong hon ahih <strong>leh</strong> i gamtatna te Ama<br />

saan’ theih dingin om ni. Mi hau na hih <strong>leh</strong> mi zawngte adingin zangh<br />

in. Mi zawng na hih <strong>leh</strong> mi haute pahtaak dingin na seem in. Na nasepna<br />

pen nang ading beka ki man’na nei ahih <strong>leh</strong> Pasian adinga seem na ki<br />

sak khakna teng a vekpi in zuaupi vi ve suak ding hi” a ci hi. –<br />

D’Aubigne, b. 7, ch.7.<br />

Mite in ama thu gen kam kaa sa-in a ngai uh hi. Nuntakna Anlum<br />

te a gilkial mite adingin ki phel khap ahi hi. Pope te, sawltakte, Kumpite<br />

sangin <strong>Khrist</strong> pen tung nung zaw in akoih hi. Luther in ama kisiat<br />

nading thu bangmah gen lo in, mite in amah ngaihsut-a a neih ding un<br />

zong a deih kei hi. <strong>Khrist</strong> a ngaihsut ciangin amah <strong>leh</strong> amah a ki<br />

mangngilh lel hi. Kalvary mipa nung ah amah bu in, mawhneite honpa<br />

Jesu thu bek a gen hi.<br />

Puahphapa a khualzin zom na te ah na ki mu nuam mah mah<br />

hi. Mipi in na kiim uum zel uh a, itna tawh Rome te vai hawmna na ki<br />

hilh zel hi. Kim khat te in, “Nang (153) hong hal ding uh a, John Huss<br />

a bawl bangun na pumpi vut hong suak sak ding uh hi” a na ci zel uh


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 141<br />

ciangin, “Amaute in Worms <strong>leh</strong> Wittenberg <strong>kikal</strong> teng mei kuang sak<br />

khin in, a meikuang te in vantung a holh zongin, Topa min tawh tua<br />

mei te nawk-in ka pai dinga; amaute mai ah va kilaak in, hih sapi<br />

gilkial te kam sung ah ka va lut dinga, <strong>Khrist</strong> Jesuh min pulaak kawm<br />

in a ha te uh ka va sutan ding hi,” ci-in Luther in a dawng kik hi.-<br />

D’Abigne, b. 7, ch. 7.<br />

Worms hong tung dek ta cih thu kizak ciangin a mite patau in<br />

buaina apiang sak hi. Ama lawmte in a suahtaak loh khak ding patau<br />

mah mah uh a agalte in zong gual lel in azahlat ding uh patau uh a hih<br />

manin, khuapi a lut loh nadingin nakpi in a kho uh hi. Papist te hansuahna<br />

hangin a lawm milian khat’ inn ah ki tawl dam sak phot ding in a sawl<br />

uh hi. A lawmte in ama thu a lau huai ziate lak-in lau thei <strong>leh</strong> deih in a<br />

khoh uh hangin, lau tuan lo, dual tuan lo in, “Worms ah dawite dim-in<br />

inntung leisek dal (tile) zah a pha zongin ka lut ve ve ding hi,” ci ahih<br />

manin kuamah in Luther a kho zo kei uh hi.– Ibid.<br />

Worms hong tun’ ciangin mi honpi in amah dawn dingin<br />

kongkhakpi ah na ngak uh hi. Kumpipa na ngawn tua zah-in ki dawn<br />

ngei lo hi. Lunggim patau na tawh aw sik gin’ zaw zen khat-in, a maia<br />

a phuut ding thu a hilh kholhna in a kitel mah mah-in Luther adingin<br />

sikhakna la khat mipi lak panin a sa hi. “Pasian in keima belhpa ahi hi”<br />

ci lel in leeng tung pan in Luther hong kum khia hi.<br />

Papist te in Luther pen Worms ah hong pai ngam ding um lo uh<br />

ahih man-in hong tung takpi cih a zak uh ciangin a am kham zaw zek uh<br />

hi. Kumpipa in a vaihawm upa te tha khat in kai-khawm in, bang ci<br />

vaihawm ding cih a ki kup pih hi. Bishop a thu cilgil mah mah khat in,<br />

“Eite in hih thu i buai pihna sawt lua zo ahih manin, na kumpi vaang<br />

tawh amah tha khat-in siak khia lel in. Sigismund in zong John Huss<br />

hal lel hi lo a hi hiam?. Ei te in lampial mi khat a keem thapai ding i hi<br />

kei hi,” a cih ciangin Kumpipa in, “Tua bang ahi kei hi, eite in (154) i<br />

khapsa kamciam i zuih kul ding ahi hi” a ci kik hi. – Ibid. b. 7, ch. 8.


142 KIDONA LIANPI<br />

Tua ahih manin Puahphapa thu gen sak a ngaih ciat phot ding hong<br />

suak hi.<br />

A khua bup in tua mi thupi a mu nuam uh hi. A zintun na ah zin<br />

lom hong tung thuah thuah hi. Luther pen a dam kaang pan a hih ban<br />

ah a khual zin lam paina nipi kal 2 sung tak hi a, a gim mah mah hi. A<br />

zing cianga a hun zat nading kiging-in a ki tawl dam sak kul hi. Amah<br />

mu nuam nasia lua ahih manin nai tawm kha sung bek tawl nga-in<br />

miliante, ukpite, siampite, <strong>leh</strong> gam mite in kiim uum lut lut uh hi. Tua<br />

mihingte lak ah ukpi tampite in kumpipa kiang ah hang takin pawl sung<br />

hoih lohna te puah phat ding ngen uh a, tua te pen Luther in, “Ka Gospel<br />

in suahtaak na hi” acihte ahi uhhi. –Martyn, “Life and Times of<br />

Luther,” p. 393. Galte hi ta <strong>leh</strong>, lawmte hi ta <strong>leh</strong>, a dual lo phungzipa<br />

en dingin hong pai tek uh a, amah’n bel, daai tak ling lawng het lo sain<br />

amaute leengla na khawl lel a, piltak <strong>leh</strong> Pasian thu gun takin na dawng<br />

lel hi. Kipna <strong>leh</strong> haan’na meel pua in, a cidam siang nai lohna <strong>leh</strong> a<br />

gimna a maisuah in alak hi. Lungdamna <strong>leh</strong> migitna meel zong a lak hi.<br />

A hanciamna <strong>leh</strong> a thupina in a galte na ngawn cih nading meel thei<br />

lozah in a hu-neh zaw hi. A galte hi ta <strong>leh</strong>, a lawmte hi ta <strong>leh</strong> in lam<br />

dang a sa lua uh ahih manin, kim khat te in, Pasian in ompih hi ci uh a,<br />

kim khat te ta leu leu in, taang lai Pharisee te in Jesuh a cih bangin,<br />

“Dawi lawmnei hi” a ci uh hi.<br />

A zing ciang Luther pen ki khoppina ah kah dingin a ki sam ta<br />

hi. Kumpi zum sung bu-pa in ki khoppina ah pai pih dingin akiseh napi,<br />

kongzing khempeuh ah pope’ thuneihna a daltan ngam, a deu-leu lo<br />

phungzipa mu nuam mi honpi ki sung miah muah kawi kawi ahihmanin,<br />

ama mun ding a tun’ pih nading bang haksa zo phial hi. Ama thu a<br />

khen sak dingte mai hong tun’ ciangin, galhaang mah mah General lui<br />

khat in hehpihna aw neem tawh: “Siampipa aw, kei teek teek <strong>leh</strong> sisan<br />

luanga galdoo bute khat peuh in gal kapna thupi pen laka ka sep uh<br />

nasep sanga thupi zaw pan mun a leen ding a hong pai na hi hi. Nangmah<br />

in na nasepna a maan a hih na tel takpi in nasep zong a hi hi. Tua ahih


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 143<br />

manin Pasian min tawh mai nawt in la, lau kei in. Pasian in hong (155)<br />

nusia lo ding hi” a na ci hi. –D’Aubigne, b. 7, ch. 8.<br />

A sawtna ciangin Council mai ah Luther a hong ding hi.<br />

Kumpipa a tokhom ah hong tu hi. Amah pen Kumpi gam sunga mi<br />

thupi pen te in uum uh hi. Martin Luther in a upna a tel gen nading<br />

tua kikhoppi sanga zum thupi zaw ah kua mah thu a kisit ngei kei hi.<br />

“Pope in a mawh sak khit sa hi napi leitunga ki khopna thupi pen pen<br />

mai ah zahtakna kammal te tawh amah ki sam lai mawk ahih man in,<br />

tua bangin a va ki laak dan mah mah pah phot pan in papacy a zawhna<br />

lim khat ki mu pah mai hi.. Pope in amah pen gam daai den dingin<br />

mawhsakna a piaksa hi a, ahih hangin tu-in <strong>Khrist</strong>ian gam khempeuh<br />

pana ki sam khawm mipi tul tampi zak dingin thu gen lai ding a hi hi.<br />

Luther sepna in ki puahphana lianpi a piang sak hi. Ama aw ging in a<br />

suk khak manin Rome pen a tokhom tung panin ki kai khia suk in a<br />

hong kum suk suk ta ahi hi.” – Ibid. b. 7, ch.8.<br />

Pianna tualniam mikha ahi Puahphapa pen tua zaha vanglian<br />

kikhopna mai ah cimawh in lamdang asa gawp ding tawh ki bang hi.<br />

Vaihawm upa pi te in ama ki heek zia en uh a, khatpa hong pai-in a bil<br />

ah “Pumpi a thah theih hangin khaa that thei lote kihta ken aw” ci in<br />

hong huau sim hi. Khat leu leu in, “Keima hangin note gam uk mangte<br />

<strong>leh</strong> kumpite mai ah hong kipai pih ciangin na gen ding uh thu Pa’ Kha<br />

Siangtho in hong pia ding hi” hong ci leu leu hi. Pasian naseempa aki<br />

thusitna ah a hat sak dingin <strong>Khrist</strong>’ kammal omsa te hih leitung vaihawm<br />

liante in hong puak uh hi.<br />

Luter pen kumpipa mai tawh ki tang mun ah hong ki koih hi. A<br />

ki khawm mipi te a vek-un daai khip khep uh hi. Tua ciangin kumpi<br />

zum sung bu-pa hong dingkhia a, Luther laigelhte kawk kawm-in a<br />

dawn’ ding thu nih pia a, Hia laibute ama aa a hi hiam, cih thu <strong>leh</strong>, tua<br />

laibu te sunga thu omte panin a taw kik ding hiam, cih thu a hi hi. A<br />

laibu minte hong ki sim khia a, tua dotna masa tawh kisai in Luther in


144 KIDONA LIANPI<br />

ama gelh hi mah hi,a ci hi. “A dotna nihna pen Upna <strong>leh</strong> khaa hot na<br />

thu hi a, Pasian kammal om bangin vantung (156) leitunga a manpha<br />

pen thu hi a, thupi a kisa pen zong ahih manin ngaihsun khol lopi-in<br />

hong dawng le’ng ka khial ding hi. Kim <strong>leh</strong> pam zahtakna in thumaan<br />

lomthaw sak ahih kei<strong>leh</strong> beh lap mawk le’ng ‘Mite mai-a hong nialpeuh<br />

mah, vantung Ka Pa mai ah ke’n zong ka nial ding hi’ achih mawhna<br />

bawl ka suak ding hi. Matt. 10 : 33. “Pasian kammal tawh ki <strong>leh</strong> bulh in<br />

ka dawnkhak loh nadingin humpha khat nong piak ding lunggulh in<br />

kiniamkhiatna tawh kong thum hi.” a ci hi. –Ibid.<br />

Hih ngetna ah Luther pilvaangtat mah mah hi. Lungsona <strong>leh</strong><br />

thuaklahna te om lo hi cih a ki mu ahih manin, a om zia in ki khawm mi<br />

teng athu zawh hi. A daaih hit-hiat-na <strong>leh</strong> a ki kepsiamna teng in mite<br />

lam et sangin ahaan zawkna, <strong>leh</strong> lungsim kho-na lak tel zaw a, a nung<br />

ciangin thu khualna <strong>leh</strong> khentelsiam na tawh, pil vang takin dawng thei<br />

ding cih thukhualna nei ahih manin, tua in agaalte’ ki saktheihna <strong>leh</strong><br />

thusia bawlnopna teng taaina le hilh pilna <strong>leh</strong> suah zaw ahih manin,<br />

agaalte nangawn alungkia sak hi.<br />

A zing ciangin dawn’na nunung pen pia dingin hong dingg kik<br />

ding ahi hi. Tawm vei sung thumaan nialte tha hatna a muh ciangin a<br />

lungsi mah mah hi. A upna kiam-in lau-in liinga, patauhna in amh a<br />

tuam hi. Ama mai ah lauhuai na vi-ve khanga, a galte in zo ding bangin,<br />

khuamial vanglian atung nung ding bang in hong om hi. Meiilom te<br />

hong ki kaikhawm-in Pasian kiang pan amah liah cip-in a khen khia<br />

ding bang in hong om ahih manin, Mipi te’ Topa in amah a ompihna<br />

telcian thei <strong>leh</strong> a deih hi. Lunggimna lianpi tawh lei ah amai phum-in,<br />

mi dangte tel pih zawh loh Pasian bek in a tel pih theih lungtang balkhama<br />

thungetna hong nei hi.<br />

“Aw, vanglian khempeuh kimna a tawntung Pasian, bang zah-in<br />

hih leitung pen buai huai ahi hiam? En in, amah in a kam kaa-in kei<br />

hong valh ding a hi ta hi. Muan lahna tawh ka kidim hi…..Hih leitung


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 145<br />

tha bek suang ding hi leng ka muan ding abei ahi ta a,.... Ka hun nu<br />

nung hong tung ta hi. Kei ong ki mawh sak khin zo hi.... Pasian aw,<br />

leitung te pilna khempeuh nang zo dingin hong huh in. (157),.... Hih<br />

nasep pen kei aa hi loin Nang’ aa a hi hi. Nang bek in hih thu hong seem<br />

ta in. Hih leitung miliante tawh kiseel in kei hih ding bang mah om lo<br />

hi….Tua nasep pen Nangma aa a hi hi….Tua thu dik-in a kip hi. Topa<br />

aw, hong hon in! Thuciam ah a muan huai a ki khel lo Pasian aw, mihing<br />

peuh muang lel ka hi kei hi….Mihing te kician loin amau kiang pana ki<br />

ngah thu te akip kei hi….Hih nasep na adingin keimah nong teel zo<br />

hi….Ka kiang ah hong din’ pih in, na it Jesu <strong>Khrist</strong> min bek ka muan’<br />

ka kidal na lumn <strong>leh</strong> ka belh tausang ahi hi, ong khawtuah inla, hong<br />

huu in,” a ci hi. – D’Aubigne, b. 7, ch. 8.<br />

Ama tha maung in alau huai sungah a lut vat khak loh nadingin<br />

Pilna nam kim neipa in a kisiatna ding zia teng ngaihsun sak in, Luther<br />

alau thawngsak ahi zaw hi. Tua launa pen sawt lo-a hong tung ding<br />

pumpi sihna thuaka a gen theihna te kihta a launa hi lo hi. Lau huai hun<br />

hong tung mah a, amah in tua thuak ding in kicing taak lo ahihna phawk<br />

hi. Ama tha neemna hangin thumaan in supna thuak kha zel hi. Ama<br />

pumpi suahtaak nading hi zaw loin Gospel thu in zawhna a ngah nading<br />

in Pasian a buan a hi zaw hi. Isreal in zankim gam daai ah lunggimna<br />

tawh luigei ah a khaa a ki tha saan bang a hi hi. Isreal mah bangin amah<br />

in Pasian tawk kibuan in a zo hi. A cih mawh mah mah ciangin upna<br />

tawh a honkhia tha hatpa <strong>Khrist</strong> tung ah a luai ken kon a hi hi. Tua<br />

ciangin amah kia-in council maitang ah kipai sak lo ding ahih na ki lak<br />

tel hi. Gam uk te mai ah Pasian thu a tawi sang thei dingin Pasian in<br />

amah hunpha pia lai ahih lam kitelna <strong>leh</strong> khamuanna ngah in lungdam<br />

takin tua mun pan ong dingkhia ta hi.<br />

Pasian suangin a mailam phu dingin Luther ong ki ging ta hi. A<br />

dinmun kiptak a alet theih nadingin alaigelhte in Laisaingtho sungpan<br />

vive ahih na a lah tel nading in a en pha pha hi.“Gospel thu ah muan<br />

huai taka din’ zawh nading, <strong>leh</strong> upna pu laak-in a teci pan’na ah a kul


146 KIDONA LIANPI<br />

<strong>leh</strong> a sisan tawh zong a kip sak zawh nading” in akhut khat Laisiangtho<br />

lemsa tungah nga in, ataklam khut lamto in a ki ciam hi.- D’Aubigne, b.<br />

7, ch. 8.<br />

(158) Kikhoppina sung hong tun’ kik ciangin a mai puak ah<br />

launa <strong>leh</strong> zahlatna bang mah ki mu lo hi. Daai-in lung muang mawk a,<br />

haang tak <strong>leh</strong> zahtak kai in leitung miliante mai ah Pasian teci pangin<br />

a dingg hi. Tu in kumpi zum bu-pa in ama upna a taw kik ding hiam<br />

cih a dong hi. Luther in gitlohna <strong>leh</strong> lungsona dawk sak lo in, aw<br />

ngaih aw dam tawh dawng kik a, ki hihsakna lim dawk lo in a heek zia<br />

zahtaak kaai-in, lung muang maitai-om a hih manin mipi in lam dang<br />

a sa uh hi.<br />

Luther in, “A thudam bel kumpipa, thu thei bel vaihawmpi te,<br />

<strong>leh</strong> thusiamna tawh a dim Ukpite mai ah, zan ni-a thupiakna ka ngah<br />

bangin, tu in kong ki laak hi. Pasian migitna tawh ka gen ding thu pen<br />

dik hi maan hi ci-in um ka hih manin thusiam na tawh nong ngaihsak<br />

ding uh kong thum hi. Kei mah in kumpi inn sung pan a khang khia ka<br />

hi kei-a, gam simtham phungzi innte (convent) pan-a khang khia ka hih<br />

manin, thukhen zum-in a zat ngei kammalte ka theihloh manin ka palsat<br />

khakna a om <strong>leh</strong> ka mawhna nong maisak nadingun kong thum hi” a ci<br />

hi. – Ibid.<br />

Tua zawh in dotna te dawng dingin ki pan ta a, lai hawm khiat te<br />

pen a vek-in kibang lo in, pawl khat upna <strong>leh</strong> gamtat hoih agenna om a,<br />

a galte na ngawn in tuate pen mi dangte na sak lo tham loin phattuamna<br />

om zaw hi a cih pih uh hi. Pawl tuam tuam in thumaan hi a cih pih sa uh<br />

tua laite dok kik <strong>leh</strong> thumaan nilkhia a suak ding uh hi. A laigelhte a<br />

lom nihna ah, papacy tatsiatna <strong>leh</strong> a kih huaina te aki hel hi. Tua te nolk<br />

kik <strong>leh</strong> Rome-ii ngoltolna a hansuah, a leii haang sak suak-in, mitpi’<br />

gamtat siatna dinga kong vang a hon’ sak kisuak zel ding hi. A laigelh<br />

bu thumna ah siatna a awi aam a pan pih te a langpan’na a gelh hi. Tua<br />

munte ah Luther in aki lawm zah sangin gamtat zaw kha ahihna a ki


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 147<br />

pulaak hi. Amah <strong>leh</strong> amah a khial ngeilo in aki seh loh hangin tua<br />

laibute a nolh kei hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, tua laibu nolh mawk <strong>leh</strong><br />

thumaan galte’ leii haang sak-a Pasian mite tuancil in a gawi cip nading<br />

uh a uang zaw-a gitloh suah suak zel ding a hi hi.<br />

A gen zomna ah, “Kei pen Pasian hi lo-in mihing lel khat ka hi<br />

hi. Tua ahih manin <strong>Khrist</strong> bangin kei ma pumpi hut nadingin kaki phelh<br />

ding hi. Ahih hangin zau ka gen <strong>leh</strong> zuau thu in akhap tawn kik in teci<br />

pang ta hen….. (159) A thu dam kumpipa, thu selsiam vaihawmpite<br />

<strong>leh</strong> a mipite aw, note in ka laigelhte kamsangte thu <strong>leh</strong> sawltakte thute<br />

tawh sit tel un la, a khial a om <strong>leh</strong> man khia un ci-in Pasian migitnasuang<br />

in kong thum hi. A khialhna ka muh phet-in a khial teng dok kik bek<br />

loin keima khut mah in tua ka laibu meikhuk ah ka khul masa pen ding<br />

hi, ci in k’ong ki ciam hi.<br />

“Tu-a ka thuak ding lau huai na te zong ki dawm <strong>leh</strong> khinkhai<br />

sa-in kalungsim ah ka ngaihsun zel hi. Ahih hangin, hun beisate mah<br />

bangin tu in zong Gospel thu hangin buaina <strong>leh</strong> ki selna piang hi cih ka<br />

muh ciangin lau lo in ka lungdam zaw hi. Hih bang pen Pasian thumaan<br />

in a nawk khak den zel, a ngeina a hi hi. Leitung ah kilemna khah<br />

dingin hong pai ka hi kei a namsau lek dinga hong pai ka hi hi,” Jesu<br />

<strong>Khrist</strong> in ci hi. Pasian pen a vaihawmna te ah a lam dang mah mah <strong>leh</strong><br />

a kih taak huaimah mah ahi hi. Hih ih buainate bei sak, daai sak nuam a<br />

i kineih lai tak in Pasian kammal siangtho a bawlsia ki suak kha thei<br />

zaw ding ahih man in, na kidop mah mah kei uh <strong>leh</strong>, nomau tung ah a<br />

lau huai suksiatna <strong>leh</strong> tawntung maiman’na ong tun nading in a sam<br />

sam na suak kha ding uh hi….Pasian kammal mun tampi siksan in ka<br />

gen ahi hi. Pharaoh te, Babylon kumpite thu zong ka gen nuam hi; a<br />

gam ukna <strong>leh</strong> vaihawmna a tha hat nadingin kikum a a sep khiat te un<br />

bang mah phat tuamna apiak loh ban ah amau kisiat nading a suak zaw<br />

hi. ‘Pasian in mualte khiin khia khin na pi, amau a thei kei lai uh hi’.” –<br />

D’Aubigne, b. 7, ch. 8.


148 KIDONA LIANPI<br />

Luther in Germany pau-a agen sa teng mah Latin pau in a gen<br />

kik leu leu nadingin a ki sawl hi. A genna sa teng tawh gim mah mah<br />

ta a, a hih hangin mite deihna zui-in amasa-a teng mah kitel takin<br />

Latin pau tawh a gen kik hi. Pasian in a piakna bang bang a gen a hi<br />

hi. Vaihawmpite i lam khialhna <strong>leh</strong> thuciin’ te in mihing mit hum khin<br />

lua ahih manin Luther gen masak tungtangah adeihna a tel zo kei uh<br />

hi. Ahih hangin agen kik ciangin a thu gilpi tel takin a man khia thei<br />

phing uh hi.<br />

Ngawng khauh-a thumaan ah a mitsi ven van, thumaan pen bang<br />

bang hi ta <strong>leh</strong> zuih a sawm lo kholh mite in Luther thugen huu-nei pen<br />

in a heh uh a suak sak lel zaw mai (160) hi. A thu gen a khawl ciangin<br />

kikhopna ukpa in lung haam sa-in, “Nang tunga hong kidong thu na<br />

dawng kha kei hi….A ki tel, dawn’ kikna ki deih hi….Dok kik ding<br />

maw dok kik lo ding? a ci hi.<br />

Puahphapa in, “Nang a thudam a vanglian pen <strong>leh</strong> na milian teng<br />

in a kitel, a baihlam, a tom dawn’ kikna hong ngen na hih manun, mal<br />

khat kong dawng ding hi. Tua pen hi bang hi: Ka upna pen pope tung<br />

ah ahi a Council tung ah a hi zongin ka aap thei kei hi. Bang hang hiam<br />

cih <strong>leh</strong>, amaute in khial thi the thei a, khat <strong>leh</strong> khat zong ki tukalh-in a<br />

om theih lam uh sun nitaang bangin kitel muh mah mah hi. Laisiangtho<br />

tecii pana hiam thu sai kaakna maan pen pen hiam in a hong lah tel a,<br />

Laisiangtho ka matna te in a hong muh tel sak a, Pasian thu in ka lungsim<br />

khua phawkna lam maan zaw-a hong kaih <strong>leh</strong> cih loh, <strong>Khrist</strong>ian khat in<br />

ama sunglam upna lang pang-a thu gen ding pen lung muan huai lo ahih<br />

manin, Ka dok kik kei a ka dok kik kei ding hi. Hi lai takah ka ding hi.<br />

Thu dang bang mah ka bawl thei kei hi. Pasian aw hong huh in, Amen,”<br />

a ci hi. – Ibid.<br />

Tua bangin hih midikpa Pasian thumaan kammal tung ah dingg<br />

hi. Vantung khua vak in a maisuah taang sak hi. Thukhial langpanga a<br />

gen khiat ciangin ama thupina, a gamtat sianthona, a lungmuann’na <strong>leh</strong>


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 149<br />

a lungdamna te hong ki dawk pha sem in, tua a upna in leitungte zo<br />

gawp-in tung nung ahihna a dawk sak hi.<br />

Kikhawm buppi in lam dang sa-in tawm vei sung daai khip khep<br />

uh hi. A dawn’ masakna kammal te ah a aw niam khiat-in zahtaak na<br />

nei a, ki ap ding phial bang phot hi. Rome te in tua pen Luther leii<br />

haan’na teng beina lim bangin a seh kha uh hi. Tawm a zekaai sak<br />

dinga a nget bang zong a upna a dok kik nuam hi’n teh a ci uh hi.<br />

Charles mah mah in zong phungzipa ki zepna, a dawk dan, a kampau<br />

thu neem dante en in sim mawh bawl kawm sa tawh, “Hih phungzipa in<br />

kei lang ah thu nial ngei lo ding hi,” a ci hi. A haan’na <strong>leh</strong> a lungkipna<br />

tu in hong dawk a, a thu gente vaang nei in siangtho a, a za mi pawl<br />

pawl te lam dang a sa sak hi. Tua ciangin kumpipa in pah tawi a, tha<br />

khat in, “Lau lo, dual lo, <strong>leh</strong> haangsan takin hih phungzipa in thu a gen<br />

hi” ci in a kiko khia hi. (161) Germany upa pi te tampi in amau minam<br />

taanga hih bang mi thupi mi gina a neih uh kisathei kawm-in lung dam<br />

in a en uh hi.<br />

Rome lam a kop luateng pen lungsia mah mah uh a, amau nasepna<br />

teng a deih huai lo pen pen-in ki dawk hiau ta hi. Bawlsiatna <strong>leh</strong> Rome<br />

te’ thulsel hatna suangin a thuneihna uh aletsuak theih na ding un,<br />

Laisiangtho siksanmel neilo in, a hanciam uh hi. Kikhop ukpa in, “Na<br />

taw kik nop kei <strong>leh</strong> kumpipa <strong>leh</strong> a gam kumpite in hih a kipuah kik thei<br />

lo thunialpa bang ci bawl ding cih kikum-in a vai hawm uh kul ding hi,”<br />

a ci hi.<br />

Tua kikhop ukpa kamma hangin lung dam mah mah sa-a Luther<br />

din mun thupina a ngai ngai a lawmte kha lau in liing uh hi. Ahih<br />

hangin Doctor pa in daai tak in, “Pasian in hong huh ngawn ding hi.<br />

Bang mah dok kik thei ke’ng” a ci ve ve hi. - Ibid.<br />

Upapite ki kum-in a om laitak sungin amah pai khiat pih dingin<br />

thu a pia uh hi. Tua hun in a lau huai pen hun a hi hi. Luther ki aap nop<br />

het lohna thu in khang tawntunga pawlpi khang tangthu a sukha ding hi


150 KIDONA LIANPI<br />

ta ahih manin, a taw kik nadingin hun hoih khat pia lai dingin a ki kupna<br />

uh ah a khen tat uh hi. Hun hoih piakna nu nung pen dingin ki khopna<br />

mai ah amah khat vei hong pai pih lai uh hi. A upna a nusia a ding hiam<br />

ci-in a dot phat uhciangin, Luther in, “Ka gensa thute cih loh a dang<br />

bang mah ka gen ding ka nei kei hi” a ci lel hi. Zawl bawlna tawh a hi a<br />

bawl siatna tawh tot bawl in ahi zongin Rome te huang sung ah a ki lut<br />

kik sak zo ngei nawn lo ding ahihna hong kician mah mah ta hi.<br />

Kumpite <strong>leh</strong> ukpite liing sakin, hih siampi ginalo khat in a<br />

vangliatna uh a tua ci sim mawh pen Papal makaite thang paai mah<br />

mah uh a, a nuntakna nangawn suk sawm zah in aheh lam uh a thei<br />

sak nuam mah mah uh hi. Luther in ama ading lau huai thei ding cih<br />

mu ahih manin a pauna khempeuh ah <strong>Khrist</strong>ian nun neemna <strong>leh</strong> thu<br />

dam vive a zangh hi. A kammal te ah ki phatsakna ki hel het lo a,<br />

lungso na’ng <strong>leh</strong> muh khialh theih ding bang mah a om sak het kei hi.<br />

Ama pumpi <strong>leh</strong>, a kiim-um a om miliante, kumpi te <strong>leh</strong> ukpite<br />

mangngilh in tuate <strong>leh</strong> pope te sanga nakpi-in a lianzawlai khat maitang<br />

ah ding ahih lam a ki phawk hi. <strong>Khrist</strong> in Luther zangh-in thu gen a,<br />

a lawmte <strong>leh</strong> a galte in lam dang a sak ding zah in vanglian <strong>leh</strong> thupina<br />

guan hi. Pasian Khaa in tua kikhoppi ah na hong sem in,(162) ukpite<br />

<strong>leh</strong> kumpite lungsim a lawn sak hi. Ukpite tampi mah in Luther nasep<br />

pen a maan hi, ci in haang takin pu laak khia ta uh hi. Mi tampi in<br />

thumaan ah hong ki zo uh hangin pawl khat pen sawt vei a kip zo kei<br />

uh hi. Pawl khat te leu leu, tua thu maan a sa te ki pu laakna ah hong<br />

kihel lo napi uh amau mah in Laisiangtho kan khia-in a sim sim mite<br />

om uh a, a nung ciangin Biakna puahphatna ah haang taka a huh pi<br />

pen te hong suak uh hi.<br />

ME piapa Frederick in kikhopna sunga Luther om dan teng lawp<br />

takin na en a, a thu gente lungtu takin a na ngai hi. Doctorpa han’na,<br />

khotaka a din mun, khentelsa-a a omna te lungdam <strong>leh</strong> angtang takin<br />

teci a na pang hi. A lang tuak na saikaak ciangin pope te, a uliante, <strong>leh</strong><br />

kumpite pilna tawh kiteh thei vet loin thumaan vangliatna tawh amaute


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 151<br />

bang mah lo ciang tun suk hiau mawk hi cih a mu hi. Papacy pen<br />

minam khempeuh in khang tawntunga a neu sim nading agual lel sak<br />

hiau ta hi.<br />

Luther thu genna in Rome te vangliatna susia hiau ding cih thu<br />

Rome sawltakpa in ni dang sangin hong lung hi mawh zaw a, Puahphapa<br />

ki suk mang theih nadingin ahih theih tawp suah-in a han ciam kawi<br />

kawi hi. Thu uang gen siamna <strong>leh</strong> siamtheih na a tuam tuam hangin<br />

mite lak a ki khai mah mah ahih man in Rome thuneihna letmat tawh hih<br />

a thu nei nawn lo siampipa mawh-zon’ dinga khangno kumpipa kianga<br />

ki sawl zong ahi pah sii lai hi.<br />

A thu gente in bun lo het lo mawk mah hi. Luther thugen ni<br />

zing ciang in kikhoppina ah Charles kumpipa thu khat phuang khia sak<br />

zo hel a, ama maia seemte zuih ngeina mah zom suak in Katolik upna<br />

mah puah dingin taang ko hel hi. Luther in a thu nialna khah nuam lo<br />

ahih ciang thuhilhna a na sia pen pen bawl siat ding ahi hi. “Siampi khat<br />

lel a haina tawh a pai khial khat <strong>Khrist</strong>ian buppi upna lang do-in hong<br />

tho hi. Hih banga Pasian zahtaak lo-a omna tawp sak nadingin ka gam,<br />

ka neihsa teng, ka lawm teng, ka pumpi <strong>leh</strong> ka sisan, ka khaa <strong>leh</strong> ka<br />

nuntaakna zong ka pia zaw ding hi. Augustine Luther ka ciah sak ta<br />

dinga, mite laka kilem lohna a sep aneu pen pen zong dal in amah <strong>leh</strong><br />

ama pawl lut te (163) lang do-in, thu nial tei tei te ka ci ding a, pawlpi<br />

panin amau te nawh khia-in suk siat theihna khempeuh zanghin ka su<br />

sia ding hi. Gam sung mi khempeuh, a muan huai <strong>Khrist</strong>ian ahi dingin<br />

kong sawl hi,” –D’Aubigne, b. 7, ch. 8. Ahih hangin thuciam bangin<br />

Luther pen cidam-a a inn tung kik sak phot ding hi cih zong a pu laak<br />

hi. A baan ah, amah langdo nading vaihawm pha kik ding hi pan bek hi.<br />

Tua ciangin kikhopna sunga members te lungsim puak dan pawl<br />

nih hong pha a, kinialna hong om hi. Rome sawltakte <strong>leh</strong> pope sawltakte<br />

in Puahphapa a vil ding piak lai lai ding pen nial uh hi. “Tua ma kum za<br />

khat lai-a John Huss mah bangin ama vuu Rhine Gun sung ah kibua


152 KIDONA LIANPI<br />

<strong>leh</strong>” ci uh hi. – Ibid. Ahih hangin Germany gam vaihawm upapi te<br />

amau mah mah papist hi-in Luther’ galte a hih teei uh hangin tua banga<br />

mipi upna gong gaak sak ding pen minam neu vai suak ding hi ci in nial<br />

uh hi. Huss sihna hangin siatna tuam tuam a gamsung ah atun mah<br />

bangin, Germany gam <strong>leh</strong> kumpipa lu tung ah tua bang atung ding in i<br />

sam suk ngam kei ding hi a ci uh hi.<br />

Charles mah mah in tua thu-sun te a dawn’ na ah, “Leitung mun<br />

khempeuh pan in zahtaakna <strong>leh</strong> upna a ki nawh khia phial zongin a<br />

bukna ding in upa vaihawmpi te lungsim ah mun a om lai kul hi,” ci hi.<br />

– Ibid. Sigismund in Huss a bawl bangin Charle in zong Luther a bawl<br />

nading<strong>leh</strong> pawlpi in a deih bang bang a bawl theih dingin pia khia <strong>leh</strong>, ci<br />

in Luther gal nasia pen te in a gen uh hi. A hih hangin mipi mai-a Huss<br />

in a ki khihna sik khau kawk-a kumpipa tunga a upna a pulaak thu<br />

phawk kik ahih manin Charles V-napa in ‘Sigismund bangin ka mai ka<br />

san gawp sak pah kei ding hi’ ci kik phi-phet lel vet hi. – Lenfant,<br />

“History of the Council of Constance,” Vol. 1, p. 422.<br />

Charles in ngaihsun sun sa-in Luther puak thumaan a nial hi.<br />

“Keimah in ka mai a te nung kip takin ka zui ding hi” ci in gelh hi. –<br />

D’Aubigne, b. 7, ch. 9. A pate in papacy gitlohna <strong>leh</strong> kisiatna teng na<br />

zui uh ahih manin, amah’n zong zuih sawm in, thumaan <strong>leh</strong> dikna lampi<br />

a zui zongin, ngeina omsa pan pial khia lo dingin a khentat khin hi.<br />

(164) Apate khang lai-a sepna omsa baan ah khuavak thak hong tung<br />

mah ta <strong>leh</strong> nial ding cih khen tel sa-in din mun a la a hi hi.<br />

Tu, ei’ hun-in zong mi tampi in i pa te khang lai-a ngeina te <strong>leh</strong><br />

thuciin’ te ah a luai ken kon mawk mi om uh hi. Topa in khuavak<br />

thak hong piak beh ciangin a pate khanglai-a na zui nai lo uh ahih man<br />

bek-in amau zong a nial pah pong mawk uh hi. Eite in i pate khanglaia<br />

te i eeng thei kei ding hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, i nasep dingte<br />

amaute aa tawh ki bang nawn lo hi. Ei hun ading a hong piak thumaan<br />

te Laisiangtho sung pan zon’ khiat beh zel lo-in Pate et teh bek le’ng,


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 153<br />

Pasian in dik hi a hong kei ding hi. I pu i pite sangin ei sep ding gol<br />

zaw ta ahih man ahi hi. Amau ngahsa khuavakte zong zui in, tua baan<br />

ah amau muh nai loh ei muh beh thumaan te zong i zuih beh toh zel<br />

ding a hi hi. Tua pen Pasian thubu pana thumaan khuavak i muh beh<br />

ding a hi hi.<br />

Thu um lo Jew te kiang ah Jesu in, “Kei hong pai in amaute<br />

kiangah thu hilh lo hi leng, amaute in mawhna anei kei ding uh hi. Tuin<br />

a hih <strong>leh</strong>, amau mawhna pan suahtak theih nading anei kei uh hi.” ci<br />

hi. Johan 15:22. Tua bang mah-in Pasian vanglian in Luther zangh-in,<br />

Germany kumpipa <strong>leh</strong> a vaihawmte tung ah thu a gen hi. Pasian kammal<br />

pan khuavak hong taang khia in, Pasian Khaa in tua kikhoppi makaih a,<br />

mi tampi tung ah a tawp khakna zolna a nei hi. Tua ma kum za tampi<br />

lai-a Pilat in kisaktheihna <strong>leh</strong> kidawk nopna lungsim aneih manin leitung<br />

Honpa adingin alungsim kong akhak cip mah bangin, a lauthawng Felix<br />

in, “Tu tung pai suak phot in la hun hoih ka ngah kik ciangin nang kong<br />

sam kik ding hi,” a cih bangin, <strong>leh</strong> akisathei Agrippa in, “Kei na ngawn<br />

<strong>Khrist</strong>ian nong suak sak dek tak hi,” a cih bangin (Sawltak 24 : 25; 26<br />

: 28), Charles a 5-na pa in zong leitung kisaktheihna <strong>leh</strong> ngeina zuihna<br />

hangin thumaan khuavak nial dingin khentet sa-in a koih hi.<br />

Luther suam nading-a a geel sim uh thute ki baan gen-in khuapi<br />

sung teng zeel ahih manin, mite patau mah mah uh hi. Puahphapa in<br />

Rome gitlohna a selpho ngam lawm tampi nei a, Rome in bang lawh<br />

ding cih zong tuate in thei uh ahih man-in Luther akithah loh nading in<br />

a vai hawm uh hi. Tua kumpi thupiak pen Rome ukna nuai-a ki aapna<br />

hi lel hi ci in a ki lang tang- (165) in a gen uh hi. Ukpite a za lom phial<br />

mah-in amah keem dingin kam ciam a pia uh hi. Kong khak tung khawng,<br />

mipi om honna mun khawng te ah lai kisuang kawi kawi a, pawl khat in<br />

Luther gum-in pawl khat in mawh sak uh hi. Tua te lak ah khat in<br />

mipilpa paunak khat dawk sak a, “ Naupang kumpi anei gam khat peuh<br />

in lungkhamna thuak hi”, Thuhilhsia 10 : 16, a ci hi. Bang hang hiam<br />

cih <strong>leh</strong>, Germany gam bup-a Luther lam a panpih mite in a kumpipa <strong>leh</strong>


154 KIDONA LIANPI<br />

tua kikhoppi in thumaan lo-a a vaihawmna uh hangin a gam bup kha<br />

muan’ na <strong>leh</strong> a tokhom mah mah zong lau huai sak zo kha ding hi ci in<br />

um uh hi.<br />

Saxony te Frederick in Puahphapa muh-in a lungsim tak tak sel<br />

sim lai-in, sim tham tak <strong>leh</strong> gimlo tawl loin amah vil sim gige a, ama<br />

kiheek dan <strong>leh</strong> a galte om zia a en cik gi ge hi. Ahih hangin mi tampi in<br />

Luther a khasiatna uh <strong>leh</strong> a huh nopna uh akilang khia sak uh hi.<br />

Vaihawmpi te, ukpi te, hausa liante <strong>leh</strong> mi dawk zaw deuhte <strong>leh</strong> thuhilh<br />

siate-a kipan pawlpi mite ama kiang ah a va hawh ciat uh hi. Spalatin in<br />

a lai gelhnaah, “Doctorpa inn dei neu sung ah ava hawh lenglate taa lo<br />

uh hi” ci hi. – Martyn, Ibid. Vol. 1, p. 404. Mite in amah pen mihing<br />

bek hi lo ding in a muang mawh uh hi. Ama up banga uppih lote na<br />

ngawn in ama ginatna pahtawi lo thei lo uh hi. Lungsung upna a palsat<br />

sangin sihna a thuak ngam zawpa a pi et ciat uh hi.<br />

Rome tawh lep-khawm theih dingin Luther hong thukim theih<br />

nading nakpi in a hanciam uh hi. Pawlpi thu <strong>leh</strong> Council thu a nial pai<br />

suak <strong>leh</strong> a gamsung pan ki nawh khia dinga belh ding nei lo in ta-vai<br />

ding hi, cih a gen dingin ukpite <strong>leh</strong> vaihawmpi te ama kiang ah ki sawl<br />

hi. Tua ngetna te Luther in, “Muhdahna thuak loin <strong>Khrist</strong> Gospel pen<br />

kihilh thei hi lo hi….Bang hangin tua luahuaina lel te in Pasian thumaan<br />

<strong>leh</strong> Topa tawh kei hong khen khia mawk ding hiam? Tua sangin ka<br />

pumpi <strong>leh</strong> ka nuntakna ka pia nuam zaw hi” a cih san hi.<br />

(166) Tua khit ciangin, kumpipa thukhenna mang hoh <strong>leh</strong><br />

khamuanna om zaw ding hi ci in kunh leu leu uh hi. “Hi mah hi, ka<br />

lungsim khempeuh tawh kong gen in ah, Kumpipa-a kipan vaihawm<br />

upapite in <strong>Khrist</strong>ian hihna a khiatna <strong>leh</strong> ka na sep en kaak in sit tel ta uh<br />

hen. Tua sit telna ah Pasian laibu kammal te a din’ mun dingin zangh<br />

uh hen. Mihing in ei thu in bang mah i khun’ tawm theih om lo a, i zuih<br />

lel ding bek hi zaw hi. Laisiangtho sung thu zuihna ahih nak <strong>leh</strong> ka<br />

upnate hong mawh sak kei ta uh hen,” ci in a dawng hi. – D’Aubigne,<br />

b. 7, ch. 10.


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 155<br />

A dawn’ na dang khat leu leu ah, “Ka gamtatna te nusiat ding<br />

<strong>leh</strong> ka pumpi le ka nuntakna kumpipa khut sung ah ka pia ngam hi, ahih<br />

hangin Pasian thumaan bel ka pia ngam kei hi. Zongh ka pia ngei kei<br />

ding hi!” a ci hi. Ibid. Kikhoppi khentel sak ding pen thukim a, ahih<br />

hangin tua kikhoppi in a din mun dingin Laisiangtho a zat ding a ngen<br />

hi. “Pasian kammal <strong>leh</strong> upna thu tungtang ah pen <strong>Khrist</strong>ian khempeuh<br />

in, Council awn khat in a thu kimpih phial pope zah mah-in, ama ading<br />

amah in khentel theihna anei hi” a ci hi. – Martyn, Vol. 1, p. 410. Tua<br />

ciangin alawm te <strong>leh</strong> a galte in Luther <strong>leh</strong> kaih kik nading hanciamna<br />

pen a mawkna hi ci in mu thei ciat ta uh hi.<br />

Puahphapa in malno khat ah ki pia <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a pawlte gualzo<br />

pah lel ding hi. Ahih hangin neu kha beek lok lo-a ama kipna in pawlpi te<br />

suahtaak nading hun thak hoih zaw khat hongg khia ding cih lim a dawk<br />

sak a hi ta hi. Mi khat in hih bangin biakna tawh kisai a a ngaihsutna <strong>leh</strong> a<br />

gamtat ngamna hangin leitung bup <strong>leh</strong> pawlpi adingin tua khang bek thamlo<br />

in hong pai lai ding khang khempeuh a sukha suk den ding thulianpi khat<br />

aki khung den ding ahi ta hi. Ama kipna <strong>leh</strong> muanhuaina in ama thuak bang<br />

a thuak dangte khempeuh adingin zong, hun bei ni dongin, tha hatna a pia<br />

suk suk hi. Pasian vangliatna <strong>leh</strong> thupina in <strong>Satan</strong> vangliatna <strong>leh</strong> mihing<br />

vaihawmna te sangin tung nung zaw in dingg khia to ve ve hi cih ki mu hi.<br />

Kumpi thu tawh Luther pen a man laang in inn lama ciah dingin<br />

aki sawl hi. Ahih hangin a nung ah amah suk siat nading thu in amah<br />

nung zuih pah ding cih a thei khol hi. A ciahna lampi ah bawlsiat nading<br />

meiilomte na kaai a, ahih hangin Worms pan hong ki khenkhia kik thei<br />

ahihna tawh a lungsim ah Pasian phatna <strong>leh</strong> nuamna a dim hi. “Dawi<br />

mangpa in pope’ kulhpi a cing hi; <strong>Khrist</strong> in bel tua kulhpi su keh-in tua<br />

ciangin (167) <strong>Satan</strong> in amah sangin Topa hat zaw hi cih a pulaak loh<br />

pha mawh hi,” a ci hi. – D’ Aubigne, b. 7, ch. 11.<br />

Ama khona pen tual-gal bawlna a ki sak khak loh nading deihna<br />

in a pai khait khit ciangin Luther in kumpipa lai khak kik a, “Lungsim


156 KIDONA LIANPI<br />

teng a zongg khia Pasian in keima teci a hi hi. Kei mah in pahtak ngahin<br />

gensiat ngah ta leng na thu khempeuh a mangin, sih <strong>leh</strong> hin ding thu<br />

ah zong na thu a mang dingin ka ki ging hi. A hi zongin tua te lak ah<br />

mihing nuntakna a hi Pasian thumaan zong ka sih pih ding hi. Hih<br />

leitung nuntakna vai khempeuh tawh kisai thute in tua ka upna<br />

muanhuaina lok zo lo ding hi. Hotna thu in leitungna khat peuh ah<br />

ngah ding <strong>leh</strong> taan ding cihte lel-ii suk khak zawh a hi nawn kei hi. A<br />

tawntung ading thu te ahih <strong>leh</strong> mihing in mihing khensat sak mawk ding<br />

Pasian in a phal kei hi. Tua bang mah in khaa lam thu ah zong mihing<br />

tungah ah ap mawk le’ng Piangsakpa bek tawh kisai ding thu kim lai mi<br />

dang khat a muang zaw ki suak mawk ding a, tua pa bia ki suak ding<br />

hi,” a ci hi. – Ibid.<br />

Luther Worms pana hong ciah kik na lam dung ah a kuan lam<br />

sangin maitang phat a (flattery) pahtawina hong tam zaw hi. Pawlpi<br />

pana ki paai khiasa siampi khat pen kumpi vai hawmpite khat zah-in na<br />

ki dawn a, kumpipa in a mawh sak mi khat pen leitung uk mangte in na<br />

pibawl uh hi. Amah pen kumpi vai a dal om loin thuhilh dingin na sawl<br />

uh a, pulpit ah kah leu leu hi. “Pasian thu sik khau tawh khih cip ding<br />

ka kiciam ngei kei a, zongh ka khih cip kei ding hi’ a ci hi. – Martyn,<br />

Vol. 1, p 420.<br />

Worms a nusiat khit a sawt loin papist te in kumpipa thu zawh<br />

uh a, Luther mawh sakna thu khat a bawl sak uh hi. Tua thupiakna<br />

sung ah Luther pen, “<strong>Satan</strong> phungzi puan silh-in mihing banga hong<br />

kibawl a hi hi” ci in gen sia hi. – D’Aubigne, b. 7, ch.11. Ama pumpi<br />

kepna hun ciangtan a bei ciangin a nasepna zong a ki tawp sak ding hi<br />

cin in thu a pia sak hi. Kuama in amah an le tui pia lo ding, ki thuah lo<br />

ding, hopih lo ding, mipi lak ahi a mi mal in ahi zongin amah keem lo<br />

ding, huh lo ding, ci in thu a pia uh hi. A mu kha peuh mah in man-in<br />

thunei te tung ah puak ta hen ci in thupia khia uh hi. Amah a kop pih<br />

peuh mah thong kia dinga, a neihsa kilak sak ding hi. A laigelhte ki<br />

haal tum hen. Hih thupiak banga agamta lote in ama thuak bang


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 157<br />

mawhsakna thuak khawm ding uh hi, a ci uh hi. Luther lawm hoih a<br />

hi Saxony ME piapa <strong>leh</strong> uliante Worms (168) pana Luther pai khiat<br />

khit phet ciangin kikhopna pana kumpipa thupiak (decree) teng saangin<br />

amau zong pai khia pah uh hi. Tu in Rome te kigualzo sak ki aang<br />

tang sak hial uh hi. Biakna puahphatna nasep pen a khawl lel ta dingin<br />

a seh uh hi.<br />

Pasian in hih kisiatna hun hong tun’ ciangin Ama nasempa<br />

suahtak nading lampi a hon’ sak hi. Luther ki heek zia, bilpil takin ki<br />

mitsuan a, Ukpipa khat amah huu dingin Pasian in zawh sak hi. Rome<br />

te pen amah a sih ngiat kei buang <strong>leh</strong> a lung kim zo ding hi lo uh hi.<br />

Humpineelkaai kam panin seel mang ding a kul hi. Pasian in Saxony-<br />

Frederick pen Puahphapa keem dingin pilna a pia hi. Lawm hoih te<br />

kop pihna tawh Mee piapa tupna hong taang tungin, Luther pen a lawmte<br />

<strong>leh</strong> a galte muhna panin a seel mang sak hi. A inn lam zuatna lampi<br />

panin amah vilte kiang pan a guu mang sak hi. Gam maang tulak kaan<br />

tan-in Wartburg-a Ukpi inn sung ah a ki tuam koih hi. Amah laak mangna<br />

<strong>leh</strong> seel simna dan pen thu thuk lua ahih manin sawtveipi sung mah<br />

Frederick teek teek in zong amah a ki keem keem mah ahi hiam cih a<br />

thei kha kei hi. Tua a theih khak lohna pen ama ngim bang zong hi lo<br />

tak pi a, bang ci ki bawl hiam cih a gen ding zong om lo ding mah in a<br />

ki seh a hi zaw hi. Ahih hangin Puahphapa suak ta hi cih ciang bel thei<br />

tel lel in a lungkim lel phot hi.<br />

Tuk hun, khaal hun, phalbi kipat tuung lam hun teng hong bei a,<br />

phalbi tak tak hong tung in, Luther pen a kikhum lai hi. Aleander <strong>leh</strong> a<br />

pawl te in Gospel thu khuavak pen mit ding hi ci in ki sial sial zaw lai uh<br />

hi. Tua kawmkal ah Puahphapa in thumaan saal sung pan-in a meivaktui<br />

na thun dim a, na puah siangin, a khuavak pen a hong taang khia pha<br />

saan ding a hi ta zaw hi.<br />

Wartburg-a a lawmpa kepna tawh in tua buaina galdona in a<br />

hulkhak loh in kipelh manin Luther a lung dam hi. Ahih hangin tua


158 KIDONA LIANPI<br />

banga gam daai <strong>leh</strong> sim tham tak a buk cip den ding a lung kim thei kei<br />

hi. Mihing ngeina nasep ki tha saanna om loin sawt vei lua om zo lo hi.<br />

Tua a gam daih sung tengin pawlpi omzia a ngaihsut ciangin a lungsi<br />

mah mah hi. “Ala! Hih ni nu nung ni-a Topa hehna ah Ama mai ah<br />

kawm dal banga dal ding khat beek (169) om lo a, Isreal te hon ding<br />

khat beek om lo mw!” a ci hi. – Ibid. b. 9, ch. 2. A lungsim sung ah<br />

amah <strong>leh</strong> amah tua kidemna pan taw kik <strong>leh</strong> meidawi a ki cih ding a lau<br />

hi. Tua ciangin amah <strong>leh</strong> amah-a mot om-a ki awng hon’ ki ci ta hi.<br />

Tua bang hi kawm kawm sam napi ni sial-in mihing khat sep theih dinga<br />

ki lawm lo zah na a seem khia den hi. A lai kung pen tawl nga ngei lo<br />

hi. A galte in amah pen a tawl nga ta, a gam daai ta hi ci-a a lungnop<br />

laitak un, a nasepna hong ki muh khiat zawk saan ciangin a kii-lat uh hi.<br />

Ama lai hawm khiat pawl khat hong dawk khia-in Germany gam sung<br />

teng ah a ki hawm keek hi. Tua tham loin a gam mite adinga thupi pen<br />

pen ahi Germany pau-in Laisiangtho thak a na tei khia hi. Tua<br />

suangmualno Patmos bang ahi tung panin mite lampial hun-a mawhna<br />

te Gospel thu taangkona tawh a kum bup-in a na taai taai hi.<br />

Luther pen a galte hehna pan aki seel sim bek <strong>leh</strong> Pasian in A<br />

naseempa hih nasep thupi sepna pan tawl khat gam daai taka a om ding<br />

a deih zaw cih bang bek a hi kei hi. Tu-a sanga a manpha zaw sep khiat<br />

ding a om lai ahih manin, tua mual tung gam daai ah, gal muan’ tawl<br />

damna ah Luther pen leitungte pahtawina pan aki hem khia phot ahi hi.<br />

Na sem in mai a nawt zel ciangin amah <strong>leh</strong> amah ki sathei-a a ki muan’<br />

khak zel ding deih lohna aki hem khia a hi hi. Tha khata a dinna mun<br />

saangpi ah muan huai tak in a kalsuan theih nadingin gentheihna <strong>leh</strong><br />

tualniam na mun pan akisek khol khol asuak hi.<br />

Mite in thumaan mu in suahtakna a ngah uh ciangin thukhial<br />

thuciin sik kolpi te sutat dinga Pasian khutzat a sawtak mite tungah ana<br />

ki nga kha zel uh hi. Tua bang ding in <strong>Satan</strong> in mite lungsimin Pasian<br />

kiang pan heikhia in mihing lel te tung ah a bulh zawh nading zong<br />

zong a, van zat lelte peuh thupi sa zaw sak in na khempeuh a uk khut


LUTHER - KIKHOPPI MAI AH 159<br />

pen a mangngilh nading un a hanciam hi. Biakna makaite in Pasian<br />

zahtak a Ama tung ah ki ngak ding sangin amau <strong>leh</strong> amau ki muangin a<br />

vaihawm kha pah pah uh hi. A tua cih man un biakna makai tampi te in<br />

amau aki pah tawina teng hangin Pasian sangin amau a ki muan zawk<br />

ding adeih zaw uh hi. Tua bang lungsim (170) puakte om ahih manin<br />

phuahphatna nasep kidal kha pah pah hi. Tua te a om loh nadingin<br />

Pasian in Puahphatna nasep a vil ding ahi hi. Tua nasepna ah mite en<br />

loin Amah bek mitsuan ding Pasian in a deih hi. Mi khempeuh in Luther<br />

bek mitsuan in thumaan mu khiapa <strong>leh</strong> a neipa bangin a tuat khak loh<br />

nading <strong>leh</strong>, thuman anei Pasian a mitsuan zawk theih na ding uh deihn<br />

a in amah a ki kem cing a hi hi.


160 KIDONA LIANPI<br />

9<br />

Swiss - Puahphapa<br />

(171)<br />

PAWLPI a puahpha ding khutzat mi Pasian in a teel ciangin pawlpi<br />

phuhciil lai-a mah bangin a teel hi. Vantung siapipa in a ki zahtaak,<br />

a ki biakbawl leitung milian makaite a baanbaan-in khengin a paisan hi.<br />

Banghang hiam cih <strong>leh</strong>, tua bang mite kisathei lua uh a, a liatna suangin<br />

kimuang lua uh a, a mite a hehpih thei dingin ki seek phakik nuam lo uh<br />

ahih manin, a ki niamkhiat Nazareth mipa tawh na seem khawm dingin<br />

ki zangh thei lo uh ahih man ahi hi. Mimawlte <strong>leh</strong> Galilee ngabengte<br />

peuh sam zaw in, “Ka nung hong zui un, mi mante kong suaksak ding<br />

hi” a ci hi. Matt. 4:19. Tua bang nungzuite ki niamkhiat thei in, ki<br />

thuhilh thei zaw hi. Tua lai hun thuman lo hilhna in tua bang mite<br />

lungsim nakpi-in buum lua nai lo ahih manin, <strong>Khrist</strong> in Ama na seem<br />

dingin hilhpilin kheel thei baih zaw hi. Tua hun lai mah bangin<br />

Puahphatna hun ciangin zong hong hi leuleu hi. Puahphatna-a makai<br />

liante pen minam neutengen pan hi zaw a, Siampite’ thu zawhna <strong>leh</strong> thu<br />

langsan lo mite vive hi zaw deuh uh hi. Pasian in tua bang mi nunniam<br />

a thutangte zangin na lianpi sepkhiat ding ama ngiimna ahi hi. Tua<br />

bang ciang mahin mihing sangin Pasian a ki pahtawi thei pan zaw ahi hi.


SWISS - PUAHPHAPA 161<br />

Saxony gam leisung sumpiang tote’ inn neu sung khat panin<br />

Luther a suah zawh nipi kal tawm kha hal khit ciangin Alps Mualdung<br />

a gancingte’ bukno sung khat panin Ulric Zwingle hong piang hi. A<br />

neu lai-a veeng le paam tawh a kipattah danin ama nasep masuanpi<br />

adinga a kithawi-kholsa a suaksak pah hi. Amuh ngitnget nate’ hoihna,<br />

a thupina <strong>leh</strong> aliatnate in a lungsim sungah Pasian liatna <strong>leh</strong> athupinate<br />

musak pah hi. A khanna mual le guam lak (172) panin khangnolai<br />

napi-in a lungsim lianin a hangsan hi. Biakna kin mahmah na pi-in<br />

pawlpite’ gen thuciin pawlkhat <strong>leh</strong> Laisiangtho taangthu tomnote <strong>leh</strong><br />

taangthu pawlkhat a hilh zel hi. Tanglai tulpite <strong>leh</strong> kamsangte<br />

nuntakziate, Palestine gam mualtung laka tuucingte <strong>leh</strong> vantung mite<br />

kihonate, <strong>leh</strong> Beth<strong>leh</strong>em a piang naungek thu <strong>leh</strong> Kalany a Mipa<br />

tangthute api kiang panin ngai den hi. Martin Luther mah bangin<br />

Zwingle’ pa in zong a tapa pilna ngah nading deihin a pian’na gam pan<br />

mundangah a kha khia hi. A lungsim hong gina mahmah a, koilai-ah sia<br />

gina kingahthei ding hiam ci-in hong ngaihsun pah hi. Kum 13 a phak<br />

ciangin Switzerland gam sung tenga sang hoih pen a kicihna Bern khuaah<br />

hong pai hi. Tua lai-ah khantawn a sia a suah theih ding lauhuaina<br />

khat na om a, tua in phungzi inn sunga amah khumcip pai suak dinga<br />

Phungzite’ hanciamna ahi hi. Tua laitakin mite aangvaanna ngah zaw<br />

nuamin Dominican phungzite <strong>leh</strong> Franciscan phungzite a na kidem laitak<br />

uh ahi hi. Biakinn zep dan, zeh tuamtuamte a pi bawlzawhna <strong>leh</strong> tangvan<br />

kholin na lamdang a bawl milimte a tamzaw neih zawk nading hanciamna<br />

tawh mite huup sawmin, na kilah san tuakin akidem uh ahi hi.<br />

Bern-a Dominican-te in na khempeuh a siam, hih khangnopa<br />

ngah thei le uh hamphatna <strong>leh</strong> zahtaakna tampi ngah thei ding uh ahih<br />

lam a mu uh hi. A khangno lai luatna, a pianpih thugen siam le laigelh<br />

siamna, banah laphuah lasak a siamnate in a hanciamna dang khempeuh<br />

uh sangin muibun zawin, mipi huup zaw dinga sum tampi ngah thei<br />

zaw ding uh ahihna mu hi. Tua ahih manin amau Convent ah Zwingle<br />

hong lut theih nadingin kheemna <strong>leh</strong> pahtawina tawh khiimin a zol uh


162 KIDONA LIANPI<br />

hi. Luther zong sangnaupang ahih laitakin Convent sungah na<br />

kiphumcip-a, Pasian vaihawmna in khah khia lo hi <strong>leh</strong> leitung in<br />

phawkkha lo-in a mangthang ding a hi hi. Tua banga siatna nam sunga<br />

amangthang dingin (173) Zwingle kiphal lo hi. A pa in tua phungzite<br />

vaihawmna thu a zaksim ciangin a tapa pen tua banga kiman’na nei lo<br />

phungzi nuntak lel adingin phallo ahih manin manlang-a a innah hong<br />

ciah nadingin a sam hi.<br />

A pa’ sapna mangin a ciah hangin tangvaalpa in pilna sinbeh<br />

nuam lai-in kipuahpha nuam lai ahih manin a pian’na kuam sungah<br />

sawtveipi motom zo lo-a, tawmvei khit ciangin Basel ah a pai hi. Tua<br />

pen Zwingle adingin manpiak loh Pasian hehpihna Lungdamna thu a<br />

zak masak belna mun ahi hi. Tanglai pau a hilhsia Wittembach in Greek<br />

lai <strong>leh</strong> Hebrew lai a hilh ciangin Laisiangtho zatpih ahih manin, tua<br />

panin sangnaupangte in Pasian kiang pana khuavak taang hong ngah uh<br />

hi. Amah in sang pana siate <strong>leh</strong> philosopher mipilte hilhna sangin a<br />

manpha zaw <strong>leh</strong> a piang masa zaw lai thumaan khat oma, tua pen<br />

mawhneite hotkhiat nadinga <strong>Khrist</strong>’ sihna a hi hi, ci-in agen hi. Zwingle<br />

adingin khuavak ma-a zingsang phalvak a bang kammal ahi hi.<br />

Zwingle pen Basel panin, khantawn nasem dingin kisam baih<br />

ding hi ta hi. A nasep kipatcilna pen Alpine khawk teng hi a, ama<br />

pian’na mun panin a gamla lo mun ahi hi. Phungzi suak dingin Ordination<br />

kipia a, na nakpi-in a seem hi. Puahphatna naseem a lawm dangte<br />

khat in a nuntak buppi thumaan zon’na-in a zang hi, bang hang hiam cih<br />

<strong>leh</strong> amah a ki-aap <strong>Khrist</strong>’ tuuhonte a teltheih a kul lam a phawk hi, ciin<br />

Zwingle thu agen hi. - Wylie, b. 8, ch. 5. Laisiangtho a limsin<br />

seemseem ciangin thumaan <strong>leh</strong> Rome lampialna a telmuh seemseem hi.<br />

Laisiangtho pen Pasian kammal hi, cih um seemseem ahih manin, a kicing<br />

a khial thei lo ki-uk nadingin tua bek a kiplet pha seemseem hi. Tua<br />

laibu sung thute khiatna pen tua laibu mah in genin hong hilhcian ding<br />

hi, ci hi. Laisiangtho pen upmawh deihkaihna tawh a khiatnate gensak<br />

nuam lo-a, a kammal om bang <strong>leh</strong> a hilh bangbangin zuih ding hi, ci hi.


SWISS - PUAHPHAPA 163<br />

A khiatnate akiteltheih nadingin hanciama, Kha Siangtho huh ding ngen<br />

a, thungetna <strong>leh</strong> lungsim kihongsa a a zongte’ tungah kilak zel hi, ci hi.<br />

Zwingle in, “Laisiangtho pen, Pasian kiang pana hong pai hi a,<br />

mihing kiang pan hi lo hi, tua ahih manin theihtelna a hong guan Pasian<br />

in thugen siamna zong ama kiang (174) pan hong pai hi, cih hong<br />

theitelsak ding hi. Pasian thu in seplah nei lo a, amah <strong>leh</strong> amah<br />

kihilhcianin hong taangkhia in, hong kitelmuh khiasak-a hot nadingin<br />

khua hong vaksak ding hi. Pasian thu tawh hong hehneem dinga, sup<br />

<strong>leh</strong> bai ih thuak zongin kiniamkhiatna tawh Pasian hong kawicipsak<br />

hi,” ci hi.-Wylie, b. 8, ch. 6. Tua banga agen ciangin Zwingle in a phuut<br />

ngeisa thu agen a hi hi. Tua thute a theihna a nunggelhna-ah,<br />

“Laisiangtho ah ka kipumpiak ciangin philosophy <strong>leh</strong> theology-te pen<br />

kinialna lel hong suak hi. A tawpna ah, tua zuauthu pen a ut bang hihi<br />

mai henla, Pasian thu pen a gen bangbangin theih nadingin hanciam<br />

dingin ka lungsim in ka seh ta hi. Tua ciangin Pasian khuavak ka ngen<br />

zaw a, Laisiangtho thu hong telnop zaw mahmah ta hi.” - D”Aubigne,<br />

b. 8, ch. 9.<br />

Zwingle hilh thu upnate pen Luther tung pana kingah hi tuan<br />

loin <strong>Khrist</strong> kiang pana kingah upna hi zaw hi. “Luther in <strong>Khrist</strong> thu a<br />

hilh <strong>leh</strong> tu laitaka kei’ sepbang na a seem a hi hi” ci-in Swiss puahphapa<br />

in a gen lel hizaw hi. “Luther in <strong>Khrist</strong> kiangah, kei sangin mi tam a<br />

puak zaw hi. Ahi zongin tua pen ka vai masa pen ahi kei hi. <strong>Khrist</strong> bek<br />

ka ukpa hi a, Ama galkap ka hih mah bangin Ama min lo a dang ka<br />

suang thei kei hi. Laidal neu no khat nagawn Luther ka khak ngei kei a,<br />

Luther in zong kei hong khak ngei kei hi. A hang in, ko’ vaihawm<br />

tawm hi loin, Pasian Kha Siangtho makaihna ahih manin, ka kithuzak<br />

ngeiloh uh hangin ka thu uh kitulkalh loin kihuanga, <strong>Khrist</strong> upna ah ka<br />

kipumkhat uh hi, cih hong lak hi,” a ci hi. - Ibid.<br />

1516 kumin thuhilhsia dingin Einsiedeln ah Zwingle kisam hi.<br />

Hih lai panin Romete kihuai nateng hong telmuh thei zaw a, puahphapa


164 KIDONA LIANPI<br />

khat a suak thei dingin thu hong theizaw ta a hih manin, a pianna Alps<br />

gam khengin a thu kiza hi. Einsiedeln ah mite a huupnapi pen in na<br />

lamdang bawl thei hi, acih uh nungak milim thu tawh kisai ahi hi. “Hih<br />

laitakah mawh maisiangna kingah thei hi” cihna lai khat Convent<br />

kongkhakpi tungah kisuangin a om hi. Suahtakna zonga hong zin mite<br />

in a tuuk a khaal ci loin tua nungak lim kiang- (175) ah hong tung uh a,<br />

tua baanah kumsial kiaapna pawite ah Switzerland gam khempeuh <strong>leh</strong><br />

France <strong>leh</strong> Germany gamte panin mihonpipi tua zuanin hong paiden uh<br />

hi. Zwingle in tua mite a muh ciangin nop sa loin, tua thuciin lelte sila<br />

hihna pan suahtakna Lungdamna thu tangko dingin hunpha khat a ngah<br />

theih nadingin na pang gi ge hi.<br />

“Hih biakinn sungah mundangte sangin Pasian om zaw hi, ci-in<br />

um tuam se kei un. Na omna gam pepeuh uh <strong>leh</strong> na kiimkot uhah<br />

Pasian omin, na thu uh hong za thei veve hi. Biakpiakna kengin khual<br />

gamlapi nong zin uh a, hih nungak lim <strong>leh</strong> misiangthote lim nong pahtawi<br />

uh ciang bekin Pasian hehpihna thupha kingah thei bek ahi hiam? I<br />

thungetnate kammal tampipi tawh zeema i hih zong, bang phattuamna<br />

om ahi hiam? Puantual lukhu nei banga bawla a lukhu zepsa, puantual<br />

sau a khedap pen kham tawh zepse, a phattuamna bang hiam?.... Pasian<br />

in lungsim sung ena, i lungsimte Amah tawh kigamla hi.” “<strong>Khrist</strong> in<br />

singlamteh tungah khat vei kipia a, kithoihna ganno bang sihna thuaka,<br />

tua in thu-um mi adingin a tawntung lungkimna pia hi bek hi,” a ci hi. -<br />

Ibid. b. 8, ch. 5.<br />

A za mi tampi in hih hilhna pen zaknop a sa het kei uh hi. Bang<br />

hang hiam cih <strong>leh</strong>, gimpi-a khual gamlapi hong zina a bawlnate uh a<br />

mawkna hi, a cihsak hang ahi hi. Maisakna pen <strong>Khrist</strong> hanga mannei<br />

lo-a kipia hi, cih pen sang thei lo uh hi. Rome te guan khitsa vantung<br />

zuat nading lampi lui mahah lungkim zaw uh hi. Amaute in a hoih zaw<br />

thu zon’ khiat nadingin a lungsim uh meidawi-in patau uh a, ton kikkik<br />

uh hi. Hotna pen lungsim siangtho tawh zon’ ding sangin phungzite<br />

popete tungtawn mahin zong nuam zaw uh hi.


SWISS - PUAHPHAPA 165<br />

Ahih hangin pawlkhatte in bel <strong>Khrist</strong> tungtawna Hotkhiatna thu<br />

pen lungsim takpi tawh saang uh hi. Romete zehtan teng in khaa ading<br />

lungmuanna pia zo lo-a, <strong>Khrist</strong> sisan upna bek in hong honkhia thei hi,<br />

ci-in saang uh hi. Tua mite ciahin a khua lam uhah amaute ngahthak<br />

khuavak pen mite a hilhsawn uh hi. Thumaan <strong>leh</strong> hih suahtaakna thu<br />

pen khua neu pan khuapi dongin, khualzin mite in puak kawikawi uh<br />

ahih manin nungak milim kiang zuatnopna lungsim a kiamsak pha<br />

mahmah (176) hi. Sumpi kipia zong kiam ahih manin, Zwingle khasum<br />

zong kiamlawhin, suplawh mahmah hi. Ahih hangin tua pen amah a<br />

lungdam zaw hi. Mite in thuciin lellel <strong>leh</strong> a omsa upna khat, alet tentan<br />

pongmawkna panin suakta ta ahihna uh a kidawk hi.<br />

Pawlpi sunga thuneite in Zwingle nasepnate amu lo uh ahi kei<br />

uh hi. Ahi zongin thuhoih deihna-in thuak lai uh hi. Amah zawhkik<br />

theih ding lamen lai uh a, phat kheembawlna tawh a zol sungun thumaan<br />

in mite lungsim sungah zung na khakha-in, munkip a na luah hi.<br />

Einsiedeln-a Zwingle nasep in ama gam a zai zaw dingin lampi<br />

hong hi. Hih lai-ah kum 3 a sep khit ciangin Zurich biakinnpi-ah<br />

thuhilhsia seem dingin kisam hi. Hih khua pen Swiss gam bup sung pan<br />

a thupi pen hi-a, tua pana thu pusuak peuh mah in mun zaa zeelbaih pen<br />

hi. Zurich ah a pai nadinga a sam siate peuh mah in thuthak khat peuh<br />

panin dalnopna lungsim nei uh ahih manin, Zwingle tungah a sepding t<br />

ng na hilh pah uh hi.<br />

Amau in, “Sum lutna thute kalhelh nei loin a neu pen dong telsit-in<br />

septheih na khempeuh ah na sepding kul hi. Mite muanhuai theih nading<br />

na hansuah dinga, pulpit pan hi ta <strong>leh</strong>, mawh pulaakna pan hi ta <strong>leh</strong>, kaih<br />

piakna <strong>leh</strong> a dangdang piaknate panin pawlpi a deihsakna uh lahding nahilh<br />

ding hi. Sum lut nading kua vang om khempeuh, cina vehna pan ahi zongin,<br />

kipulaakna pan ahi zongin, zeh te khat peuh bawlna pan ahi zongin, na<br />

hanciam kul ding hi,” ci uh hi. “Neekkhawm bawlnate, thuhilhnate, tuu<br />

hon kepnate - hihte siate (chaplain) sep ding hi. Ahih hangin tua bang


166 KIDONA LIANPI<br />

sepnate ah a seemding naseh dinga, a diakdiakin thuhilhna bangah nazangh<br />

thei ding hi. Neekkhawm bawlna nang mah’n na bawl dinga, mi thupite<br />

tung bek <strong>leh</strong> a hong kisap ciang bekin na bawl ding hi. Deidan nei loin na<br />

banbawl mawk kei ding hi,” cih beh lai uh hi. - D’Aubigne, b. 8, ch. 6.<br />

Zwingle in daaitakin hih thuhilhna ngai a, hih munthupi a sapna<br />

zahtak bawlna <strong>leh</strong> lungdam kohna teng genin, ama ngimnate zong a<br />

gen hi. “<strong>Khrist</strong> nuntakna, mite kiang panin sawtvei kiseelsim lua hi.<br />

Matthai Laisiangtho sung, a bupin ka hilh ding hi.... Laisiangtho sung<br />

pana kingah thu bek ka hilh dinga, nakpi thungetna tawh mun (177)<br />

khat <strong>leh</strong> mun khat saikaakin ka teltheih nadingin ka zongkhia ding hi.<br />

Pasian minthan nading, Ama Tapa a kipahtawi nading, khaate in hotna<br />

a ngah takpi nading <strong>leh</strong> upna maan a neih toh theih nadingun ka seem<br />

ding hi,” ci hi. - Ibid. b. 8, ch. 6. Siate pawl khat in ama ngimna deihsak<br />

loin a kheelsak nop uh hangin Zwingle in a awl mawh kei hi. Thuthak<br />

phuangkhia ding hi loin, pawlpi in tu ma, a siantho lai-a a neihngei uh<br />

thu omsate bek mah phonghkhia kik nuam ahih na a gen hi.<br />

Ama hilh thumaanah lawpna thokhia laklawh ahih manin a<br />

thuhilhnate a za nuam a lomlomin mi hong pai ta hi. Sawt veipi lai-a a<br />

kikhawm nuam nawn lo mite nangawn thuhilhna ngai dingin hong<br />

kikhawm uh hi. Amah in Lungdamna thubu hong khia-in <strong>Khrist</strong> sihna<br />

thu, ama thuhilhna omsate <strong>leh</strong> nuntakna lampite thumaan bek puuk thei<br />

lo hi, <strong>Khrist</strong> sihna bek in biakpiakna picingsak hi, cihte a hilh hi. “<strong>Khrist</strong><br />

kiang bekah hotkhiatna kingah thei ahih manin <strong>Khrist</strong> kiang bekah note<br />

kong puak nuam hi” mah ci veve lai hiaumawk hi.- Ibid. b. 8, ch. 6.<br />

Thuhilh siapa kiimkotah minam kim ahi, laisiamte <strong>leh</strong> mipi naseemte,<br />

khutsiamte <strong>leh</strong> lokho mite dongin thu ngainuamin hong kisung zuahzuah<br />

uh hi. A thugente lawptakin ngai uh hi. Amah in thumaan om bang<br />

tangko bek zong hi loin tua huna siatnate <strong>leh</strong> nitnate nakpi-in a taai hi.<br />

Biakinnpi pan Pasian phat kawmin mipite a ciah uh hi. Amaute in, “Hih<br />

mipa thumaan hilh tatakpa hi. Amah in eite Izipt gam khuamial sung<br />

pana hong lakhia ding, i Mosi ahi hi,” ci uh hi. - Ibid.


SWISS - PUAHPHAPA 167<br />

Amasa-in a nasepna hong kipahtawi teei<br />

hangin a nung ciangin langpang mah hong om<br />

zel hi. Phungzite in amau nasepna mai daalin<br />

ahilhnate mawhsak uh hi. Mi tampi in zahpihna<br />

<strong>leh</strong> nuihsatna tawh amah nawkgawp uh a, a<br />

bawlsia nuam zah donga simmawh (178) zong<br />

om hi. Ahih hangin Zwingle in lungduai takin<br />

thuaka, “Mi gitlote <strong>Khrist</strong> kiang ah i puaknop<br />

takpi <strong>leh</strong> i mai hong dalna tampi kimuhmawh<br />

bawla i thuak kul hi” ci hi. - D’ Aubigne, b. 8, ch. 6.<br />

Tua laitakin puahphatna nasep mainawt nadingin midang khat<br />

hong tung hi. Basel khua a puahphat upna a saang lawmte khat in,<br />

Lucian mi khat Zurich ah hong sawl a, Luther laigelhte honpi khat hong<br />

kengsakin, tua laibute zuakin thehkhia <strong>leh</strong> khuavak thehkhiatna tha hat<br />

mahmah khat hiding ci-in a ngaihsun hi. Amah in Zwingle kiangah lai<br />

khak a, “Hih mipa in thukhual thei mah hiam na thei inla, tua bang mi<br />

ahih takpi <strong>leh</strong> khuapi khat pan khuapi dangah, khuaneu khat pan khuaneu<br />

dangdangte dongin inn khat pan inn khat dongin na vak kawikawi sak<br />

lecin a, Swiss mite lakah Luther nasepnate na hawmsak in, a diakdiakin<br />

Topa thungetna a tel hilhnate pawlpi mite adingin hilhsak lecin hoih<br />

mahmah ding hi. A thu a kitheih seemseem ciangin a leinuam mi hong<br />

tam seemseem ding hi,” ci hi. - Ibid. Tua bangin mun tuamtuamah<br />

khuavak a lut kawikawi hi.<br />

Pasian in mite’ thu theihlohna <strong>leh</strong> thuciin sikkol kuaitana nasepna<br />

a honkhiat ding laitak-in <strong>Satan</strong> in mite khuamial sunga a khumcip theih<br />

nadingin a septheih tawpin na hanciama, amaute sikkol a kip thei penpen<br />

dingin na khih hi. Mite in gam tuamtuamte ah <strong>Khrist</strong> sisan hangin<br />

diktanna <strong>leh</strong> mawhmaisakna kingah hi, cih thu a hilh laitakin Rome in,<br />

<strong>Khrist</strong>ian gamsung tengah, mawhmaisakna sumpi piakna na hanciam<br />

thak phasaan taleuleu uh hi.


168 KIDONA LIANPI<br />

Mawhna khempeuhin aman kilawmzah nei ciat a, bang zah<br />

tatsiatna hita <strong>leh</strong> pawlpi sumkholna ah sum hong dim nak <strong>leh</strong>, bang<br />

mawhna ci loin mawh bawltheih nading thu a kihong a suak hi. Tua<br />

bangin thu nihte mainawt tuak uh a, a khat pen sum pia zo peuhleng<br />

mawhmai thei-a, a dang khat pen a hih <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> kiang pan bekin<br />

mawhmaina kingah thei ci-in, Rome in, pawlpi sumlut nadingin mawh<br />

theih nading letmat pia-in a zangh uh hi. Puahphapa in bel mawhna<br />

kawkin dal-a, <strong>Khrist</strong> bek mah mawhmaisakpa <strong>leh</strong> honkhiapa hi, ci hi.<br />

Germany gamah tua mawhtheihna ticket pen Dominican<br />

phungzite tungah ki-aap a, aminthang lo Tetzel in a zuak hi. Switzerland<br />

gamah Franciscan te khutah a ki-aapin Italy siampi Samson in<br />

makaih hi. Samson hanciamna hangin, Germany <strong>leh</strong> Switzerland gam<br />

panin sum tampi pope sumkholna saal sungah hong lut hi. Tu-in Switzerland<br />

ah hong zin a, mipite lawpsakin mizawngte le lokhote thalawh<br />

sunsun teng (179) luakin, mi haute kiang panin sum lompipi a laksak<br />

hi. Puahphatna huusaa kiza ta a, a hun khop khat a vatkhiat hangin,<br />

tua nasep buppi khak tan zo ding dongin ahat nai kei hi. Switzerland<br />

ah Simon a lut khit a sawt loin a kiim khua khawngah nasepna kipan<br />

a, tua laitakin Einsiedeln ah Zwingle a om laitak ahi hi. Ama nasep a<br />

kitangko saksak laitakin Puahphapa in thakhatin a daltansak hi. Amau<br />

gel a kimuhkhak loh uh hangin Zwingle in tua phungzipa nasepna mai<br />

dalzo zaw ahih manin amah pen mundang khatah a kikhiinkhiat ding<br />

hong kul ta hi.<br />

Zurich ah Zwingle in mawhmaisakna summeet bawlte langpanna<br />

thu nakpi takin a hilh laitakin Samson hong tunga, Council pana sawltakte<br />

khat in, a paisuak dingin sawl hi. A tawpna ah vaihawm siam takin khuasung<br />

hong lutzo veve a, ahih hangin mawhhon’na ticket bel khat zong khawng<br />

loin a paikhia hi. Tua zawh a sawt loin Switzerland a nusia hi.<br />

1519 kum sungin Switzerland gam bupah puulnatna in<br />

puahphatna nasep hong huh mahmah hi. Mite in tua natna tawh a


SWISS - PUAHPHAPA 169<br />

kisukkhak uh ciangin, mawh maisakna ticket alei nunung pen te nangawn<br />

in bangmah khamuanna apiak zawh loh lam ong tel uh a, tua sangin a<br />

thupi zaw, khamuanna apia thei ding upna khat hong lunggulh mahmah<br />

uh hi.. Zurich-a Zwingle hong cina gawpin, nangh mahmah in a damkik<br />

ding lam-et om lo ahih manin, amah si zo hi, ci-in mun citengah kigen<br />

kawikawi hi. Tua bang ze-etna hun sung tengin ama lam-etna <strong>leh</strong> a<br />

hanciamna kiam tuan lo hi. Amah in Kalvary singlamteh bek en a,<br />

mawhna teng hong siangsak tua bek hi, ci-in a maung hi. Sihna kongkhak<br />

pan hong pusuah ciangin Lungdamna thu nidanga zah sangin a hilh pha<br />

zaw lai a, a kammalte in zong huneh zawh loh vanglian a nei hi. Han<br />

kongvang pan a hong suak ta kik a it uh pastor pa pen mite in lungdam<br />

takin a na dawn uh hi. Amaute in Lungdamna thu’ manphatna pen<br />

nidang sangin hong telphawk mahmah zaw uh ahih manin, amau mahmah<br />

in cinate vehin, misite a uap uh hi.<br />

(180) Zwingle in thumaan a telzawin hong thei to lai a, thuman<br />

in mi a puahthak theihna vangliatna zong hong ngah beh lai hi. Mawhna<br />

hanga mihingte puukna <strong>leh</strong> hotkhiat kik ding Pasian geelna thu, thupi<br />

asa pen hi. “Adam hangin eite khempeuh i puuk a, mawhsakna i thuak<br />

hi,” “<strong>Khrist</strong> in tawntung ading hotkhiatna hong pia a, Ama hong<br />

khasiatna tawh a kimang den ding kithoihna-in Amah mah hong kigo<br />

hi. Tua in a tawntunga eite i dam nading ahi hi. Upna tak tawh Amah<br />

a muang mite a lungdam tawntung nading Pasian in thu tangtaka hong<br />

vaihawm sakna ahi hi,” a ci hi. <strong>Khrist</strong> hong hehpihna in mite mawh<br />

bawl theih nading, lam honsakna hi zaw lo hi, cih pen teltakin a mu hi.<br />

“Pasian a um taktak mi khempeuh tungah Pasian hong om a, Pasian<br />

koppih mite peuh mah in thanuam takin napha bawl nuam uh hi,” a ci<br />

hi. - D’Aubigne, b. 8, ch. 9.<br />

Cathedral biak innpi dim let-a mi hong tamna pen Zwingle<br />

thuhilhnate a zaknop man uh ahi hi. Thungai mite teltheih dingin<br />

puahphatna thumaan cialte damdam <strong>leh</strong> tawmtawmin behlap toto a, a<br />

kimanial thei <strong>leh</strong> mipi apatau gawpsak ding thumante gen masakin aneih


170 KIDONA LIANPI<br />

mawk loh nadingin a kidawm pha mahmah hi. Zwingle nasep in <strong>Khrist</strong><br />

mah bangin mite lungsimte zo toto in, Khris itna tawh amaute nipsakin,<br />

Khris khekhapte ama nuntakna tawh lakin, mipi in Lungdamna thukhun<br />

pomin a zuihna uh tawh thuciin luii teng apaikhia sak ding ahi hi.<br />

Kal khat khit kal khat puahphatna in Zurich khua sungah mai a<br />

nawt hi. A patau a galte in nakpi-in alangpan uh hi. Tua ma kum khat<br />

lai-a Wittenberg phungzipa in Worms ah pope <strong>leh</strong> kumpipa ana nial<br />

bang mahin Zurich a papal vaihawmnate zong nial akul ding dan ong<br />

hi ta hi. Zwingle pen hong kinawk thithe ta hi. Pope gam neihna sung<br />

tengah Lungdamna thu naseemte a hunhunin kihaalna khuam phung<br />

kidenna zelzel ta uh hi. Tua bek tawh bei nai lo ahih manin thuzuau<br />

hilhte ci-in kidaisak phot lai ding ahi hi. Constance-a bishoppa<br />

thupiakna zui-in Zurich Council ah mi 3 hong sawl uh a, pawlpi<br />

thukhamte a palsat dingin Zwingle in mipite leii haang sak hi, ci-in a<br />

mawhsak uh hi. Tua in pawl sung kilemna <strong>leh</strong> vaihawmnate susia<br />

ding hi, a ci uh hi. Pawlpi thuneihna kiheemkhia (181) <strong>leh</strong> leitungbup<br />

ki-ukna a hong piang ding hi, a ci hi. Zwingle in a dawn ciangin,<br />

Zurich ah Lungdamna thu kum 4 sung a hilhna thu gen a, “khuapi<br />

dang khempeuh sangin gam daaizaw, gal muang zaw, kithuhual zaw<br />

hi,” ci hi. “Tua ahih manin, <strong>Khrist</strong>ian thuzuihna pen galdal hoih penpen<br />

hilel lo hiam?” a ci hi. - Wylie, b. 8, ch. 11.<br />

Tua Constance bishop sawltakte in Pawlpi sung longalah<br />

hotkhiatna om lo hi, ci-a a zop zel nadingun Councilte a hansuah uh hi.<br />

Zwingle in thukkik a, “Hih mawsaknate taksang pah mawk kei un.<br />

Muang takin Amah a pulak man-a, Peter cih min a piapa <strong>Khrist</strong> pen tua<br />

Suangpi <strong>leh</strong> Pawlpi khuambulpi hizaw hi. Lungsim tak tawh Topa Jesu<br />

aum mi peuhmah nam deidan om loin Pasian in a saang hi. Hih in tua<br />

pawlpi hi-a, tua loin kuamah in gupna ngah thei lo ding hi,” a ci hi. - D’<br />

Aubigne, b. 8, ch. 11. Tua thu teng azakna kikhoppi hangin bishop-pa’<br />

sawltakte khat in puahphatna thu hong saang pah hi.


SWISS - PUAHPHAPA 171<br />

Council in Zwingle mawhsak nadingin thu a vatsat loh uh ciangin,<br />

Rome in a nawkkik dingin hong kipan hi. Puahphapa in a galte<br />

geelsimnate angaihsut ciangin, “Amaute hong kuan sak un. Tuipi gei-a<br />

keensaang-kawlpi in ama bul a nawkden tuihualpi kihawt damdam a<br />

kihtaak bangin ka kihta hi” a ci hi.- Ibid. Siate in tua nasep satpaihsak<br />

a sawm uh ciangin, kipuuk loin thumaan pen mainawtin a kizeel<br />

seemseem hi. Germany gam a Luther a dawk nawn loh ciangin,<br />

puahphatna thu-um-a alente a lung khauh sem sem bangun Switzerland<br />

ah zong Lungdamna thu in a mai nawt sem sem lam a mu uh hi.<br />

Zurich ah puahphatna thu hong kip ta a, gah a hong neih semsem<br />

ciangin siatna hong kiam semsem pah ahih manin, vaihawmna hong<br />

nuamin kilemna hong omzaw takpi hi. Zwingle in a laigelhna ah, “I<br />

khuapi sungah kilemna a teeng ta hi. Kitotna, kikheembawlna,<br />

kihaazatna, ki-elnate om nawn lo hi. Hih bang kipawlna pen Pasian<br />

kiang pana hong pai hi a, i thu upna in lungmuan’na <strong>leh</strong> gamtat hoih<br />

hong gah khia sak ahi hi,” a ci hi. - Wylie, b. 8, ch. 15.<br />

Puahphatna gualzo-in, gah hoih agah a muh uh ciangin Rome te in<br />

a suksiat theih nadingin asukzaw in a hanciam uh hi. Germany gama Luther<br />

nasepnate bawlsiatna tawh a suksiat nop uh hangin kizo thei lo cih mu uh<br />

a, puahphatna dal nadingin puahphatna galhiam mah zangkikin <strong>leh</strong>do ding<br />

a sawm uh hi. Zwingle tawh kiselna khat bawlin, (182) a mun <strong>leh</strong> a thukhen<br />

mangte tua kiselna thu nihte ngai-in mat tam a piak zawkte a zo ci le uh,<br />

amau mah in zo ding cih kingap sinsen uh ahih manin, a thukhen ding le<br />

amun ding seh kholhsa in a nei dim-diam uh hi. Tua bangin amau khut<br />

sungah Zwingle khat vei ngah kha thei phot le uh amau khut sung pan a<br />

suahtakkik nawn loh nadingin a keemcip pah nuam zong ahi uh hi. Makaipa<br />

Zwingle hong daai <strong>leh</strong> a nasepna pen suksiatna hong baih ding, cih ngimna<br />

ahi hi. Hih a ngimna pen a kuama theih loh dingin a iimcip phot uh hi.<br />

Tua kinialna mun ding pen Beden kiseh hi. Ahih hangin Zwingle<br />

hong pai lo hi. Zurich a Councilte in papistte ngimna thei pianin pope


172 KIDONA LIANPI<br />

gam sunga Lungdamna thu-umte haal nading meiphualpi kesep thei uh<br />

ahih manin a pastor pa uh a va tuahsia dingin a kilaaksak kei uh hi.<br />

Zurich ah bel, Rome in a sawl peuhpeuh tawh kimu dingin a kigingsa-in<br />

a om hi. Baden-a pai ding pen a zan mah-a thumaan hanga sisan a<br />

kisuahna ahih manin pai <strong>leh</strong> si ding hi lel hi. Puahphate taangin<br />

Oecolampadius (a lawhna, Ekawlampeidias) <strong>leh</strong> Haller paisak uh hi.<br />

Romete in mipil misiam doctorte <strong>leh</strong> uliante panpih sakin a minthang<br />

Doctor Eck na pangsak uh hi.<br />

Kikhopna ah Zwingle a va om loh hangin ama huzaap in kikhopna<br />

sukha veve hi. Papistte in thu ciamteh ding telsa mi koihkhol uh a,<br />

midang thu ciamteh a om <strong>leh</strong> that ding a ci uh hi. Ni sialin Zwingle in<br />

Baden ah bang thu piang hiam cih pen za tawntung veve hi. Tua ki<br />

selna-a, a va kihel sangnaupang khat in tua ni-a kiselna a thu piang teng<br />

ciamteh a, a nitak ciangin a gelhkhia zel hi. Tua laidalte sangnaupang<br />

dang nihte in la in Oecolamapadius in Zwingle a laikhakte tawh Zurich<br />

ah a tun’ zel uh hi. A lai thuhkiknate zan sungin na gelhkhola a zingsang<br />

ciangin sangnaupangte in Baden ah puak zel uh hi. Khuapi sung alut uh<br />

ciangin kongkhakpi-a galvilte a pelh theih nadingun ak-bawmpite lukhuk<br />

uh a, a nawngkai sak om loin lut suak thei zel uh hi.<br />

Tua bangin Zwingle in a mudah galte do kawmin na hong seem<br />

hi. “Zan ihmu lo-a, thu ngaihsunin Baden-a thu a puak zelna tawh a<br />

galte (183) laizanga om-a, thu a kikuppih uh sangin, na naksep thei<br />

zaw hi,” ci-in Myconius in gen hi. - D’Aubigne, b. 11, ch. 13.<br />

Rome sawltakte in zo dinga a sehkholhna uh tawh a phungzi<br />

puantual tam man penpente suangmanpha tawh kizeem lialua sa-in<br />

Baden ah hong pai uh hi. Amaute noptatna nasia a, a sabuaite uh, a<br />

zu lim tam man penpente tawh a uum uh hi. Thuhilhsia nasep vangik<br />

teng gualnop bawlna <strong>leh</strong> ciamnuih tawh a van zaangsak uh hi. Amau<br />

tawh ki<strong>leh</strong> bulhin Puahphate pen mite muhna ah khutdawh ngente zah<br />

dektakin a kineumuh hi. Oecolampadias pen cil siamin inndei sunga a


SWISS - PUAHPHAPA 173<br />

om ciangin laisim <strong>leh</strong> thungen hi den ahi hi. Lamdang sak mahmahna<br />

tawh, thunial acih pa uh pen aneu belin gen le’ng ‘biakna mi mahmah<br />

hi,‘ ci-in pulaak sak hi.<br />

Kikhopna ah a kizem ziahzuah pulpit tungah Eck pen kiliansak<br />

bembam sa-in kahto a, Oecolampadius bel kizepna ngeina ciang lel tawh<br />

kiniamkhiat-a hong pai pen, a langpa’ mai-a kikoih tutphah ngeina lelte<br />

khat tungah tu dingin a kisawl hi,” - Ibid. Eck in a aw ngaihpi tawh<br />

hong hawk khia-in, amah puuk ngei lo ding cih, hong genkhia hi. Amah<br />

pen, kham <strong>leh</strong> minthan’na lamen-a thanuam mahmah ahi hi. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong> upna a huu zo mi thaman letsong kipia ding ahi hi. Ahih<br />

hangin kiseelna-ah hong lel mawk ahih manin, amah a ki<strong>leh</strong>ciam hel,<br />

hong kul zaw mawk hi.<br />

Oecolampadius in neel ngi-ngei <strong>leh</strong> kipummuan se lo sa-in, kinial<br />

van vannate zangh loin, kip taka tecii pan’na tawh, “Pasian kammal om<br />

bangbang baanah thukhenna maanzaw ding om lo hi, ci-in kong theisak<br />

hi” ci ziau hi. - Ibid. A sepdan a kiheekziate thumaanin a kilawm mahmah<br />

lel ciang tawh dawng thei a, tawkik dek lo hi. Rome sawltakte in pawlpi<br />

thuneihna tawh zawhthawhna kammal zanga a ngetna mun mah, a sawlna<br />

mun mah omsak uh a, ahih hangin puahphapa in kiptakin Laisiangtho<br />

mun bek mah a len giugeu lel hi. A genna khat ah, “Ngeina” cih pen in,<br />

“Ko Switzerland gamah Upadi ahih kei buang <strong>leh</strong> thu nei lo-a, upna<br />

lam tawh kisai leuleu-ah Laisiangtho pen, ka Upadi uh hi lel mai hi,” ci<br />

hi. - D’Aubigne, b. 11, ch. 13.<br />

A kiseel thu langnih tuak in huzaap lianpi anei hi. Puahphapa in<br />

aw-neem <strong>leh</strong> daaitak, kiptaka a genkhiat hiathiat thute in, mite lungsim<br />

sungah Eck-ii kisialhna (184) kammal pana dawkkhia kiphatsak buaibuai<br />

nate pen, a kihhuai suaksak pah zaw hi.<br />

Thu kikupna pen, ni 18 sung kizom hi. A tawpna-ah pope pawlte<br />

in kimuan’na lianpi tawh, ko zo ungh a ci uh hi. Sawltak Mangpi a<br />

zawte in Rome lamah kop uh a, kikhoppi thukhenna pan Puahphapa a


174 KIDONA LIANPI<br />

lelsak uh hi. Tua ahih manin a makaipa uh Zwingle tawh amah pen<br />

pawlpi pan kinawhkhia khawm hi, ci-in pulaak uh hi. Ahih hangin<br />

kikhoppi gah in, amau lang lamte’ nasep a mai nawt nadingin kong<br />

honsak zaw hi, cih a kimu hi. Tua kidemna in Protestant nasepna<br />

tawsawnin hatsak zaw ahih manin, tua zawh a sawt loin khuapi thupi<br />

mahmah ahi Bern <strong>leh</strong> Badente Puahphatna sung lut uh hi, cih thu kiza<br />

pah zaw ta hi.<br />

Martin Luther <strong>leh</strong> a lawmte


GERMANY AH PUAHPHATNA MAINAWT 175<br />

10<br />

Germany ah Puahphatna<br />

Mainawt<br />

(185)<br />

A<br />

thu kithei lo-a Luther hong dawk nawn lo hiau mawkna in Ger<br />

many gam buppi patau sak mah mah hi. Amah kan sim sim mun ci<br />

teng ah a ki za hi. Kam zuau gilo peuh hong kitheh khia a, mi tampi in<br />

amah ki that sim hi ci in um uh hi. Dahna thuumna lianpi hong om hi.<br />

Ama kiciam pihsa a lawmte bek hi loin a kilanga a pawl ngam lo mi tul<br />

tampi te mah in zong kha khun pih uh hi. Mi tampi in a phu laak ding<br />

sawm a, a kiciam ciam mah zong a om hi.<br />

Rome pawlte in amau tungah mite in bangi ci lungsim sia nei<br />

hiam cih pen mu gi ge uh hi. A masa-in Luther pen si hi lel lo ding a hia<br />

ci in ki sial sim vial uh a, ahih hangin a sawt loin mipi hehna so lua muin<br />

bu sim nuam van van keei lel phial mawk uh hi. A galte adingin a om<br />

hon laite uha a buaina uh sangin a om nawn lo hiau mawk cianga a<br />

buaina uh na sia zaw mawk hi. Puahphapa susia nuam-a a sinso vial<br />

zente khawng pen tu in launa tawh galmat bang hi zaw kik mai ngiau uh


176 KIDONA LIANPI<br />

hi. Khat pa bang in hoh hih bangin thu gen hi, “Eite suahtaak theih<br />

nading lampi khat om lai sun pen, meivak zangh liang mah-in Luther<br />

zongkhia lenga leitung bup ah I muh mateng sabet-in bengin a mi nam<br />

bup-in amah mu sak kik leng bek lung kim ding uh ahih ciangin, amah<br />

ap kik leng hoih ding hi” ci hi. – D’ Aubigne, b. 9, ch. 1. Kumpipa<br />

thupiak Edict khawng lelte bang mah-in ki sim nawn lo hi. Papal thukhen<br />

mangte in Luther mailam thu ding sangin kumpipa thu ki neu seh zaw a<br />

muh uh teh thang paai uh hi.<br />

Amah hing lai-a thong kia hi cih a ki zak ciangin mite launa<br />

daai a, ahih hangin hon khia nuam uh hi. A laigelhte a ki sim nuam<br />

kaan hi. Pasian thumaan keempa pen tang sam-a lau huai hi napi in<br />

tua mihaangpa lam ah tu in mi hong ki beh lap zua zua zaw hi. (186)<br />

Puahphatna in thahatna ngah to to hi. Luther khaici vawh pen mun ci<br />

teng ah hong pokhia ta hi. Amah ki dawk hi <strong>leh</strong> a picing zaw lo ding<br />

kim lai a ki dawk loh hiau mawk man-in picing zaw sop ta hi. Makai<br />

dangte in zong amah a omloh hiau mawk ciangin hanciam zaw uh hi.<br />

Upna thak tawh hanciam-in mai nawt uh a, nasepna a bei sang sik-in<br />

huu pha zaw lai hi.<br />

Ahih hangin <strong>Satan</strong> pen na tawl nga samlo hi. Puahphatna nasepna<br />

peuh mah ah a na do ngei zelte bang mah-in hih lai ah zong nakpi-in na<br />

a seem hi. Kheem theih teng kheem-in susia a, nasepna maan ahi ding<br />

lim mah ciing-in nuai khia hi. Kum zalom masa lai-a <strong>Khrist</strong> zuau a<br />

pian’mah bangin <strong>Khrist</strong>ian pawlpi sung ah kum zakhawk 16 lai-in zong<br />

kamsang zuau piang hi.<br />

Mi pawl khat in leitunga biakna nakpi ngaihsun in sukha lua<br />

ahih ciangin amau mah mah in vantung pana mangmuhna tuam vil vel<br />

hong kipia a, Pasian in hih puah phatna nasep mai nawt nadingin Luther<br />

in a hi ningneng lel-a a pat khiat pen a picing to sak dingin hong sawl hi<br />

ci in ki gen uh hi. A tatak-in ci leng, amau in ama sep khiatsateng a su<br />

nawngkaai hi zaw uh hi. Amaute in Puahphatna nasep a laigil thu pen


GERMANY AH PUAHPHATNA MAINAWT 177<br />

a nialte hi zaw mawk uh hi. Pasian kammal thubu upna <strong>leh</strong> zuihna<br />

khempeuh phuh nadingin a kicing hi cih thu pen amau ut banga a khel<br />

sak nuam, a lai sak nuam, amau hoih sak bang bang din mun-a a nei<br />

nuamte peuh hong hi zaw mawk uh hi. Tua khialhna a mankhia pi a<br />

hong paam paih uh ciangin <strong>Satan</strong> in ama deih bang banga mite lungsim<br />

a uk theih nading lampi a hong vang a hi hi.<br />

Tua kamsang ka hi a cite laka khatpa bang in vantung mi Gabriel<br />

in thu hong za sak hi, ci hi. Sangnaupang amah huhpa khat bang in a<br />

sang kah tawp-in Pasian mah mah in Ama thu thuk kal khia dingin kei<br />

hong puah hi, ci hi. A lawmte thu dang en nawn mah mah lo-a amau cih<br />

zuk tak a phu ten tan pawl khat bang in tua te pawm zaw lai uh hi. Tua<br />

bang a lawp pawlte nasepna in bel pholh suah lah lo hi. Luhter thuhilhna<br />

in mi tampi mun ci teng ah puahphatna kul hi ci in pholh khia a, tuate mi<br />

hoih pi pite pen tu-a kamsang thak-a (187) ki bawl te thu in buai sak<br />

leu leu uh hi.<br />

Tua bang nasep makaite Wittenberg ah hong pai uh a,<br />

Melanchthon <strong>leh</strong> a lawmte kiang ah hong gen uh hi. “Kote Pasian in<br />

mite hilhpil dingin hong sawl hi. Topa tawh ka kimu uh a, hong piang<br />

ding thute hong hilh hi. Kote in sawltakte <strong>leh</strong> kamsangte ka hi uh a<br />

Doctor Luhter kiang ah zong ka gen uh hi,” ci uh hi. – Ibid. b. 9, ch. 7.<br />

Puahphate lung mang in patau uh hi. Hih bang thu pen phu kha<br />

ngei nai lo uh ahih manin bang cih ding cih thei lo uh hi. Melanchthon<br />

in, “Hih mite sung ah khaa tuam pian zek bel om ve’n, bang khaa hi<br />

ding hiam?….Pasian Kha Siangtho i daih sak khak ding kidop ding hi<br />

napi in a langlam ah <strong>Satan</strong> khaa in lam hong pial sak khak ding tel et<br />

ding ahi leu leu hi” ci pah lian hi.- D’Aubigne, b. 9, ch. 7.<br />

Tua thuhilhna thak a gah pen a sawt loin hong kimu pah ta hi.<br />

Mite in Laisiangtho hong awlmawh lo uh a, hong paam paih pah lel uh<br />

hi. Sangte hong buai gawp hi. Sangnaupang te in ki uk ki khalna te<br />

nuihsan in thu sim lo uh a, sang tawp-in University panin ciah khia uh


178 KIDONA LIANPI<br />

hi. Tua puahphatna ah nasep picing sak dinga hong kisawl hi, sawlna<br />

ngah hi ung, a kici uh hi napi-in kisiatna gong ah mite puak mawk uh hi.<br />

Rome pawlte in mite’ muanna hong ngah kik ta uh a, kisialhna kammal<br />

tawh, “Khat vei kitha saan lai leng a vekpi-in ki luak lel sam na ve!” ci<br />

sim pian uh hi. – Ibid.<br />

Luther pen Wartburgah om a, thu piang te na za za-in, lungsim<br />

thuk tak tawh, <strong>Satan</strong> in hih gimna daan hong buak kha ding ka khalau<br />

kholh den mah hi” a ci hi. – Ibid. Amah in tua kamsanga ki bawlte<br />

omzia ding mu thei a, thumaan nasepna a suk khak zia ding zong mu<br />

thei hi. Pope <strong>leh</strong> kumpite langbawlnate in amah tua zah in lungkham<br />

sak ngei lo zaw hi. Puahphatna naseem mah ka hi uh aci tua lawmte<br />

pen a su sia pen pen galte hong suak uh hi. Amah a lungdam sak <strong>leh</strong> a<br />

heh neem pen pen thumaan in tu in pawlpi sung ah ki elna <strong>leh</strong> buaina<br />

piang khia sak a suak hi.<br />

(188) Puahphatna nasepna ah Pasian in Luther pen Kha Siangtho<br />

in mai nawt dingin sawl a, ama hun kheng to-in mai a nawt to sak hi.<br />

Amah in tua a din mun la ngei dingin kiseh kha lo a, tua zah-a a ki khel<br />

dingin tuat kha lo hi. Amah pen mong neilo vanglianpa khut zat a hi hi.<br />

Tua hi napi in a nasepnate ah khalau zel lai hi. Khat vei a gen ngei thu<br />

ah, “Ka muh khiat thu upna in bang zah-a mi niam mi hi ta <strong>leh</strong>, mi khat<br />

bebek zong a suk siat ding <strong>leh</strong>, — su sia het kei sam in cin Lungdamnathu<br />

ahih man in, — taw kik lo-a ka om sangin sawm vei ka si nuam zaw hi”<br />

ci hi. – D’Aubigne, b. 9, ch. 7. Puahphatna phualpi ahi Wittenberg<br />

nangawn tu in thu mot phuut te mot tatna in hong tuam cip ta hi. Hih<br />

a lung kham huai thu pen Luther thuhilhna pana piang hi lo hi, ahih<br />

hangin Germany gam buppi-a a galte in ama hang hi ci in ngawh uh hi.<br />

Kha sia mah mah sa-in amah in dotna pia zel a, “Puahphatna thu in hi<br />

bang thu tawh thaman ngah thei zaw zen ding hiam?” ci kik zel hi. Thu<br />

ngetna tawh Pasian a buan zel ciangin lung nopna a ngah zel hi. “Hih<br />

nasep pen kei aa hi lo-a Nangma aa hi. Hih bang thuciin lel peuh <strong>leh</strong><br />

mot phuutna lel peuh in a suk siat dingin na lung kim thei ding hiam? ci


GERMANY AH PUAHPHATNA MAINAWT 179<br />

zel hi. Hi bang biai buai hun-a taam teei teei ding ngaih sut hak a sa hi.<br />

Tua hi in, amah zong Wittenbergah ciah kik sawm hi.<br />

Zekaai loin a lau huai pi pi-in khual hong zin khia hi. Amah pen<br />

kumpi in a sam siatsa ahi hi. A galte in a suk siat theih nading thu ngahin<br />

om uh a, a lawmte in a huh a huut ding ki khaam hi. Tua hun-a<br />

kumpite pen in Puahphate a khauh thei pen pen-a adal laitak ahi hi.<br />

Ahih hangin Lungdamnathu nasepna pen kisia hi cih mu a, Topa min<br />

tawh lau loin thumaan a huu ten tan dingin a pai khia hi.<br />

Mee teelpa tunga a laikhakna khat ah Luther in Wartburg a nusiat<br />

phot ding thu gen a, “Wittenberg-a ka pai nading ah kumpite <strong>leh</strong> Me<br />

piate kepna sanga sang zaw kepna ngah in pai ding ka hihna nong theih<br />

dingin kong zasak hi. Nangma ginatna tawh nong huh ding <strong>leh</strong> nong<br />

kep ding zong kong nget ding kisam-in ka um kei hi. Kei mah mah in<br />

nang kong keem nuam zaw hi. Nang’ hong kep ding kul-in um hi leng<br />

Wittenberg ah ka pai kei zaw (189) ding hi. Hih nasepna namsau in<br />

mai nawt pih zolo hi. Pasian bek in na khempeuh a vaihawm ding hi<br />

mai ding hi. Mihing huh theihna zong om vetlo zaw hi. Upna lian bel<br />

a neite pen lim kep zo pen ding ahi hi,” ci hi. – Ibid. b. 9, ch. 8.<br />

Wittenberg a ma nawh lai-in nih veina lai khak a, “Keimah in<br />

leitung bup hehna <strong>leh</strong> nangma vanglian hong lungdam sak lo ding ka hi<br />

ta hi. Wittenberg mite ka tuu hon hi mah lo uh hiam? Pasian in kei kep<br />

dinga hong piak hi mahlo hiam? A kul <strong>leh</strong> amaute hangin sihna ka<br />

thuak lel ding mah hoih lo hiam? Tua lo thu dang khat panin, i gam<br />

Germany buppi ah buaina hangin Pasian in i minam bup daan a piak<br />

ding ka lau hi.” ci-in beh lap hi. – Ibid.<br />

Ki niamkhiat tak <strong>leh</strong> ki dawm takin, kipna <strong>leh</strong> khentel sa-a omna<br />

tawh hih nasep a kipan a hi hi. “Zawhthawh thu tawh aki ding saksate Thu<br />

tawh i sial paai ding hi. Keimah in thuciin khawng umte, thutak umlote,<br />

zawhthawh thu tawh ka nawk kei ding hi….Kuamah ki zawh thawh bawllo<br />

ding hi. Upna ah suahtakna cih thu a pangpi pen a hi hi,” ci hi. – Ibid.


180 KIDONA LIANPI<br />

Wittenberg ah Luther hong ciah kik ta hi cih ki thangin thu a<br />

hilh ding hong hi ta hi. Mun ci teng panin mite hong pai-in Biakinn dim<br />

leet hi. Pulpit a kah toh ciangin thuneemna <strong>leh</strong> pilna tawh hilh-a,<br />

hansuah-in a taai hi. Mass phiat khiat vai-a thatang a suangte tung ah:<br />

“Mass pen thusia pi khat hi. Pasian in deihlo hi. A kiphiat lel ding<br />

mah hi. Tua taang-in leitung bupin Lungdamnathu nitak an in ne zaw <strong>leh</strong><br />

ka deih hi. Ahi zongin thatang tawh kuamah ki kaai khia kei hen. Tua vai<br />

pen Pasian vaihawm dingin I koih ding hi. Ama thu in na na seem dinga, ei<br />

sep ding hilo hi. Bang hang hiam? nong ci kha ding uh hi. Bang hang hiam<br />

cih <strong>leh</strong>, mite lungsim pen kei khut sungah tungman meek bangin ka meek<br />

thei kei hi. Thu hilh ni. Tua ban Pasian in sai ta hen. Zawhthawh thu in<br />

sem leng bang ngah ding ka hi hiam? Maai sia, cih ngei ci, mi ciing, ngeina<br />

neih, ki neih tawm hi lel hi… Lungsim tak <strong>leh</strong> muan’na migitnate ki ngah<br />

hetlo ding hi. Hih thu thumte a ki (190) sapna mun ah na dang khempeuh<br />

zong a kisam hi a, ka koih khong khi-khe mawk thei kei hi….Nang <strong>leh</strong> kei<br />

<strong>leh</strong> leitung buppi kikop-a I thatang hatna I zat sangin Pasian in Ama thu lel<br />

tawh na sem thei zaw hi. Pasian in lungtang uka, lungtang a zawh khit<br />

ciangin a vekpi a zawhsa a suak hi zaw hi.<br />

“Laigelh-in thu hilh-in thu ka gen pih ding a, ahih hangin kuamah<br />

ka sawl ten tan kei ding hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, upna in ama utna<br />

tawh hong sem na ding hi. Ka sep dan na en un. Pope lang pang-in<br />

mawhhon’na <strong>leh</strong> papistte nasep na ka nial mah hi. Ahih hangin thatang<br />

<strong>leh</strong> buaina ka zangh kei hi. Pasian thu ka masuan a, thu hilh-in lai ka<br />

gelh a, — tua bang ciang bek ka sem hi. Ka ihmut sungin ka hilh thute<br />

in pope vai nalawn mangin kumpite hi ta <strong>leh</strong> vaihawm pite hi ta <strong>leh</strong> in<br />

tua zah-in bawllo uh hi. Ahih hangin bang mah kei bawl omloin Pasian<br />

bekin na a seem ahi hi. Thatang suang hi leng Germany gam buppi<br />

sisan in tuum kha ding hi. Ahih hangin tua cih leng bang hong piang<br />

ding hiam? Siatna <strong>leh</strong> hawmsuakna, pumpi <strong>leh</strong> khaa in a thuakna tawh<br />

kizom ding hi. Tua ahih ciangin daai takin ka om a, leitung bup ah Thu<br />

in seem ta hen ci in ka aap hi.” – D’Aubigne, b. 9. Ch. 8.


GERMANY AH PUAHPHATNA MAINAWT 181<br />

Ni khat khit ni khat, nipikal khat bup, a lawp mite tung ah Luther<br />

in kizom-in thu a hilh hi. Pasian thu in thu motphuut te omzia teng a<br />

phel khia hi. Lungdamnathu vangliatna in aki makaih khial miteng<br />

thumaan ah hong kaai kik hi.<br />

Lutherin thu motphuutte in thusia a pian’ sakna uh gennuam<br />

selo hi. Amaute ngaihsutna maan nei lo <strong>leh</strong> uk khialh hi uh a, van pana<br />

khuavak tuam vil vel hong kipia hi a ci zaw zen te hi na pi’n a lang<br />

nialna kammal neem pen khat zong a thuak zo lo lel te ahih lam uh a<br />

thei hi. Amau <strong>leh</strong> amau a lian pen in kituat khol kin ken uh a, mite in<br />

dong nawn het loin amau cih bang bang mang lel dingin thei sak ziau lel<br />

uh hi. Amau in Luther tawh ki kum ding a nget uh ciangin a mang hi; a<br />

ki kup uh ciangin amaute a kineih tawm ahihna teng uh ki dawk khia<br />

sak sisek lel mawk ahih manin tua a kineih tawm miteng pen Wittenberg<br />

panin a taai khia uh hi.<br />

Thu motphuutnate tawl khat sung hong daai sam hi; ahih hangin<br />

kum tawm khat khit ciangin a gam zaw a sia huai zaw-in a hong dawk<br />

kik hi. Hih nasepna a makaaite pen Luther genna ah, “Amau te adingin<br />

Laisiangtho pen lai sisa bang hia, amaute in ‘Kha! Kha!’ ci in sam tawm<br />

tawm uh hi. Ama kha in amaute a makaih na ah bel ke’n ka zui (191)<br />

zo kei ding hi. Pasian in Amah migiitna tawh misiangtho be bek midang<br />

omlo hel mawk pawlpi sung ah kei hong keem ta hen. Kei pen mi tha<br />

neem, mi cina, mi niamte, amawhna a phawk-a a lung kham, a tau mite,<br />

a lungsim tawng donga Pasian hehnepna <strong>leh</strong> huhna a deih mite tawh ka<br />

teeng khawm nuam hi” ci hi. – D’Aubigne, b. 10, ch. 10.<br />

Thu motphuutte laka thahat pen Thomas Munzer in thu ngaihsun<br />

siam khat hi a, maan tak-in kimakaih <strong>leh</strong> na-pha a bawl theih nading<br />

siamna a nei hi; amah’n bel biakna maan deihna bulpite na sin kha lo hi<br />

bek hi. “Amah in leitung bup ki puah pha <strong>leh</strong> a deih hi a, a lawp het hat<br />

mawk dangte mah bangin amah mah tung pan a puahphatna nasepna a<br />

pat masak ding ahih lam a mang ngilh hi.” – Ibid. Amah pen in ngimna


182 KIDONA LIANPI<br />

lian nei a, a lian pen hih ding ut-in, Luther zom pah hih ding na ngawn<br />

a hawm thawh hi. Amah in, Puahphate in Laisiangtho thuneihna leenin<br />

pope ding mun mah bang ve ve pope tuam khat a phuang khia hi lel<br />

lo uh hiam? ci hi. Amah mah Pasian in puahphatna thugen dingin sawl<br />

hi ci in ki gen hi. Munzer in, “Hih khaa aneite in a nuntak sungun<br />

Laisiangtho khat vei zong mukha ngei ta kei <strong>leh</strong> upna maan a nei uh a hi<br />

hi” ci hi. – Ibid.<br />

Thu motphuut siate in amau mah mah a lung lawpna bang ciat<br />

uh zui in ki uk uh a, a lungsim sunguh ah hong lut thu khat pepeuh pen<br />

Pasian Aw hi ci uh a, tua bangin zui in khengval kha pah pah uh hi. Kim<br />

khatte in a Laisiangthote uh hal tum in, “Lai in sihna pia a, khaa in<br />

nuntakna pia hi” ci nong zen uh hi. Munzer thuhilhna in mite lam dang<br />

dang ah a deihna uh taang tung sak-in Pasian kammal sangin mihing<br />

lungsim sehna te tung nung sak zaw in tua tawh a lung tup uh a tung<br />

sak uh hi. Ama thu upna zong mi tul tampi mah in a saang ve ve a hi hi.<br />

A sawt loin mipi biakna ngeinate nial a, Kumpite thu man’na in Pasian<br />

<strong>leh</strong> Belial’ na i sep khopna khat hi ci in a gen hi.<br />

Mipi lungsimte in papacy hak kolte hep khiat a sawm sa pen<br />

zawh thawh thu hial a ukna husia tawh amai uh a kidalte zong hong<br />

thuak lah ta uh hi. Munzer in lumlet nuam a a thuhilhna Pasian hong<br />

sawl hi ci-a a ki gen pen in amau te a ki uk cipna panin phu (192) keek<br />

dingin makaih a, amau ki manialna te <strong>leh</strong> thuakna te ah tha a pia hi. A<br />

buai huai pen pen Kumpi langdona <strong>leh</strong> kidona hong piang sak a, Germany<br />

gam teng sisan tawh a ki diah sak hi.<br />

Puahphatna ah thu motphuutte hong dian’ man-un Erfurt-a a<br />

thuaksa lungkham na Luther in a zah nih-in a hong thuak kik hi. Papist<br />

gam ukte in mi tampi amin-in lo khia uh a, hih tualgal pian’na pen Luther<br />

upna phuan khiat’ gah hi ci-in angawh uh hi. Hih ngawhna pen maan<br />

het lo ahi ta zongin Puahphapa amin pua suak hiau mawk ahih manin<br />

lung sii sak mah mah hi. Thumaan nasepna pen hih thu motphuut te


GERMANY AH PUAHPHATNA MAINAWT 183<br />

bawl-in ki en san mawk ding ahih ciangin tua pen mah mah thuak hak<br />

sa pen hi. A <strong>leh</strong> lam ah, hih tualgal makaite in Luther mudah ve ve uh<br />

hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> amau upna nial sak bek zong hi loin van<br />

pan-a kisawl thu hi lo hi cih sak baan ah kumpi lang pangte hi cih sak<br />

ahih manin heh uh hi. A mi mal-in amah a ki neih tawm bulpipa hi ci-in<br />

mawh sak uh hi. Amah in kumpite <strong>leh</strong> mipite a gal bawl tuak tuakna<br />

om hi ci uh hi.<br />

Rome te pen kisial-in na nuam mah mah uh hi. Puahphatna<br />

nasep a puak ding hi ta hi, ci uh hi. Luther mawh sak uh hi, amah mah<br />

in hanciam tak-a a kawk khiat a puah phat thumaan lo te teek mah tawh<br />

tu’n Luther <strong>leh</strong>-mawh sak uh hi. Thu motphuut te in maan lo tak-a a<br />

pulaakna uh om a, amaute maanlo tak-in ki bawl hi ci in mipi te in<br />

khasiat huai a sakna uh a ngah uh hi. A tatak-in amaute a khialhna uh<br />

om a a thuak uh hi lel a, tuate pen midik kithat te (martyr) bangin gen ta<br />

zen uh hi. Tua banga Puahphatna a thatang neih khempeuh tawh anial<br />

lelte khawng hehpih-in git loh man-a bawlsiatna thuak bang in gen uh<br />

hi. Hih pen <strong>Satan</strong> pian khiat sak hi a, vantunga a gal phuan khiat cil-a<br />

a lungsim pen mah a hong zangh kik kik a hi lel hi.<br />

<strong>Satan</strong> in a tawntungin mite khem theih nading zong den a, amaute<br />

in mawhna ahi gige te bang, Hoih hi, mah ci sak ve ve ta zen-in a hoih<br />

te bang Mawh hi, mah ci sak ve ve se ta zen ngei den sa a hi hi. A nasep<br />

paisuakzo zen mah si maw! Pasian naseemte pen lau lo taka thumaan a<br />

dingin a din kip uh teh bang zah vei ki mawh sak-in ki zahpih mawk<br />

mah hiam? <strong>Satan</strong> zat mite pen bel ki paakta zaw helse a, midik kithatte<br />

bang keek-in ki (193) dawk sak zaw hel se zen hi. Pasian adinga<br />

muan huai taka dingte Pasian tunga a muan huaina uh zahtaak huai zaw<br />

napi in amahkia tangkop sak-in, migilo hi dinga muan mawhna ki nei<br />

sak zaw hel se zen hi.<br />

Sianthona limcing, bawl tawm sianthona in a mi kheemna zom<br />

lai hi. Lampi tuam tuam tawh Luther hun lai-ate mah bangin mite


184 KIDONA LIANPI<br />

lungsim Laisiangtho pan heii khia a, mi makaite in amau hoih sak<br />

bang zui-in Pasian thukham zuihna pan lam pial pih uh hi. Hih pen<br />

thumaan <strong>leh</strong> siangthona maan pam paih theih nadinga <strong>Satan</strong> vaihawm<br />

pi pen ahi hi.<br />

Luther in laulo takin Lungdamnathu keema, mun ci teng pana a<br />

hong ki nawk teng a dal hi. Kidona khempeuhah Pasianthu in amah <strong>leh</strong><br />

amah a vanglian galhiam ahih na ki lak hi. Tua thu galhiam mah zanghin<br />

pope in mi thuneihna a suh khiat pen va do a, sang pan-a thu ngaihsun<br />

siam-pilna zong lang doin, puahphatna pau lam-a thu motphuutna lang<br />

khat ah suangpi bangin a kip a kho-in a ding hi.<br />

Hih thu nialna te in Laisiangtho pen pam paih-in mihing pilna<br />

thupi sa zaw-in, biakna thumaan theihna bul ahi dingin a saang hi.<br />

Ngaihsut tawmnate in thu saikak na bia mai ta a, tua pen biakna sunga<br />

et teh dingin a zangh sak hi. Romete upna in pope ukna pen sawltakte<br />

hun pana ki tatsat lo-a ki saang suk sawn sawn vantung thupiak hi a,<br />

cikmah hun-in ki khek thei lo hi, ci ahih manin a siatna, a nitna teng ah<br />

a uat luatna teng uh, sawltakte thupiak hi, a siangtho hi, ci suk suk sak<br />

hi. Munzer <strong>leh</strong> a pawlte in Pasian hong sawl hi a cihte uh zong lungsima<br />

a sehna mawk mawk uh, mitkha-a uang et luatna pan-a piang peuh hi<br />

a, thuneihna nei khempeuh Pasian hi ta <strong>leh</strong> mihing hi ta <strong>leh</strong> nial dinga<br />

hanciamna hong suak mawk hi. <strong>Khrist</strong>ian maante in Pasian kammal om<br />

bang saang dinga, thumaan kikholna Laisiangtho bu tawh tua a kisawl<br />

thute en kaak-in sit tel pah pah ding a hi hi.<br />

Wartburg pana hong ciah kik ciangin Luther in Laisiangtho Thak<br />

atei pen hong zo ta a, Germany mite amau pau-in Lungdamnathu pia<br />

khia thei baih ta ding a hi hi. Hih laite pen thumaan a it mi peuh mah in<br />

lungdam takin na saang uh a, ahih hangin mite thuciin lel (194) peuh<br />

<strong>leh</strong> mite thukham a zui nuamte mudah-in na nial uhhi.<br />

Mi taangpi nangawn in Pasian kammal thukhamte siampite <strong>leh</strong><br />

dot uh a kisel thei tangh tangh uh a a om mawk pen phungzite in lam


GERMANY AH PUAHPHATNA MAINAWT 185<br />

dang sa in amau theih loh luatna kilangh sak ahih manin patau mah mah<br />

uh hi. Amau ci le sa thu sai kaakna galhiam lel pen Kha Siangtho namsau<br />

mai ah taang thei vet lo hi. Rome in ama thuneihna teng kai kawm in<br />

hih Laisiangtho ki hawm keek pen dal nuam a, a bawl theih zah zah<br />

tawh dal-in thupiakna te, pawl sung pana paih khiatna te, gawt bawlna<br />

te zong zangh napi uh lah tuate lel pen a mawkna suak-in dalzo tuanlo<br />

hi. Laisiangtho hawm khiatna a naak khaam semsem uh ciangin mipi in<br />

a sung ah bang thu om zaw zen-a hi ci khaam mawk uh hiam ci in a<br />

theih nopna uh nasia semsem zaw hi. Lai sim thei peuh mah in amau<br />

mimal adingin Pasian thubu sim nuam pha seemseem zaw uh hi. A<br />

paina peuh uah pua kawi kawi uh a, sim sim mai in, sim pha pha mai uh<br />

hi. Khawkpi khat khat a kam ngah ma teng uh lungkimloin simsim uh<br />

hi. Laisiangthothak tua zah in ki sim nuam hi cih a muh ciangin Luther<br />

in tha khat mah-in a Lui zong tei ki pan pah a, a zawh masak sak a<br />

khawk khawk-in a hawm khia pah pah hi.<br />

Luther laigelhte khuapi hi ta <strong>leh</strong> khua neu hi ta <strong>leh</strong> ah a ki bangin<br />

na pahtawi mah mah uh hi. “Luther <strong>leh</strong> a lawmte in a thu kaihkhop siin,<br />

mi dangtein hawm khiat asii uh hi. Phungzite in a phungzi huang<br />

sung thukham tawh kituak lo thei napi-in a khan’ tawn uh naseem lo-a<br />

tha dah-a nuntakna panin hong ki kheel in thanopna hong nei uh hi.<br />

Ahih hangin Pasian thu tangko dingin bang mah theilo lua lawmlawm<br />

zek uh a, zin kawi kawi-in khuaneute ah Luther <strong>leh</strong> a lawmte laibute va<br />

zuak uh hi. A sawt loin Germany gam sung teng a haang mah mah<br />

laibui zuakte in tuam khin hi,” – D’Aubigne, b. 9, ch. 11.<br />

Hih lai kigelhte a hau a zawng, a pil a hai in lawp takin sim ciat<br />

uh hi. Khua neu saang omnate ah nitakin meikiangah ki khawm uh a,<br />

sangsia te in a vek pi ua a zak dingun a sim khia uh hi. Sep theih<br />

khempeuh ki seem a, khaa kim khat-te in thumaan a theih khit uh<br />

ciangin lungdam takin saang uh a, tua thupha mi dang te va puak<br />

sawn zel uh hi.


186 KIDONA LIANPI<br />

Pasian gensa hong ki tel muh hi: “Na thu a lutna ah khuavak pia<br />

a, mi hoih te tung ah theihna, pilna guan hi.” Late 119: 130, acihna thu<br />

tung takpi hi. Laisiangtho simna (195) in mite lungsim <strong>leh</strong> lungtang<br />

nakpi-in a kheel hi. Tuate tungah papal ukna in sik kol bulh a, thu thei<br />

loin niam kiat suk suk ni loh a na hi ta zen hi. Thuciin lel khawng <strong>leh</strong> a<br />

ngeina khat bawl-a tua zuihnate in theihna pilna neu guat lua mah mah<br />

hi. Luther thu hilhna pen in Pasian thu a om bangin thumaan tang takin<br />

lak khia a, mipi te khut ah tua thu aap-in amaute hih theihna ki phual<br />

cipte tua thu in pholh khiat sak-in khaa te tha hat sak a, puahsiang a, a<br />

pilna te uah tha thak guan in a tok suah hi.<br />

Mite amau din mun tuam tuam ciat mah tawh a khut sung uh ah<br />

Laisiangtho tawi-in puah phatna thumaan pan pih-in om ki mu hi.<br />

Papistte in Laisiangtho pen phungzi te siampite sim ding bek-a a koih<br />

uh hi a, tu ciangin hih thuhilhna thak hong nial un ci in ki to to ta hi.<br />

Pasian vangliatna in lah na seem baan ah Laisiangtho thu thei lo lua uh<br />

ahih ciangin siampite <strong>leh</strong> phungzite in laisiam lo te lampial thu nialte cia<br />

a zah ko ko te uh lelhpi-in lel ta mawk uh hi. Katolik laigelhpa khat<br />

in a gelhna ah, “Lungkim lopi-in Luther in a nung zuite kiang ah,<br />

Laisiangtho longal thu dang um het loh dingin hansuah hi,” ci hi. –<br />

Ibid. b. 9, ch. 11. Pilna tawmno bek mah a nei hi napi thumaan teci<br />

pangte thu ngai dingin mipi ki sung zuah zuah a, a tuate lel mah in<br />

laisiam minthangte <strong>leh</strong> theology siam minthang te nial gawp thei ve ve<br />

lai uh hi. Hih mi minthang, bang mah lah a thei tuanlote in zum huai<br />

takin Pasian thumaan dai tak-a a ki gente nangawn dawng thei lo veve<br />

lel mawk uh hi. Na sem gim mite, galkap te, numeite <strong>leh</strong> naupang te na<br />

ngawn in siampite <strong>leh</strong> phungzi te, lai thei Doctor akici zaw zen te sangin<br />

Laisiangtho thu thei zaw hiau mawk uh hi.<br />

Laisiamte <strong>leh</strong> mihonpi mawk mawk te <strong>kikal</strong> a ki lam danna<br />

zah-in pope thuciin leen te <strong>leh</strong> Gospel thu zui mite <strong>kikal</strong> ki lamdanna<br />

a ki zakim in om hi. A cial cial-a ki ukna a cial tung nung pen te pau<br />

sin ding <strong>leh</strong> lai sim ding awl mawh lote lang doin khangno lungsim lai


GERMANY AH PUAHPHATNA MAINAWT 187<br />

sim tha nuam te in Laisiangtho sim sim mai uh a, taanglai laigelh thupi<br />

te a hong thei uh hi. A lungsim uh tha hat in pahtawi huai nuntak <strong>leh</strong><br />

lungsim khauh a nei hih (196) khangnote in tua bang pilna hong nei<br />

uh a, sau vei pi sung amau dem zo hong om kei hi….Hih puahphatnaa<br />

khangno te in Romete’ Doctor pipite, mipi kikhopna sung khawng<br />

ah hong ki muh khak uh ciangin phuul gawp zo uh a, hih bang mah<br />

thei ngap lo te in a cih nading uh thei loin mai mawl mah mah uh a,<br />

mipi tung pan-a a ngah ding mah uh a hi lel et thawlna a ngah uh hi.”<br />

–D’ Aubigne, b. 9, ch. 11.<br />

Rome siampite in amau mite kiam kiam hi cih mu-in thukhen<br />

mangte huhna khawng zangh-in amite uh <strong>leh</strong> kaih zawh nading a vai<br />

hawm uh hi. Ahih hangin mipite in amau taang sapna huh dingin hih<br />

thuhilhna thak sung ah thu gil-vah thei zaw uh a, buhvai bek ahi pipu<br />

thuciin lel ante nek na pan a taai khia uh hi.<br />

Thumaan hilh siate bawl siatna mei hong kuan’ ciangin amaute<br />

in “Hih khua ah hong bawl siat uh ciangin khua dang ah taai un” cihna<br />

<strong>Khrist</strong>’ kammalte a phawk kik uh hi. Matt. 10 : 23. Khuavaak mun ci<br />

tengah lut ta hi. Amaute ading kongvang a na hong nuam pe peuh beel<br />

uh a, <strong>Khrist</strong> thu hilh-in, khat veivei biak innte ah zong hilh uh a, biak<br />

innte a ki phalloh ciangin mi innte <strong>leh</strong> kong lak mun awngte ah hilh uh<br />

hi. Koi ma peuh ah thungai ding mi a om nak <strong>leh</strong> biak inn tawh kibang<br />

hi kawi kawi hi. Thumaan pen thahat takin ki tangko kawikawi a, a dal<br />

zo bang mah omlo hi.<br />

Leitung thuneite <strong>leh</strong> pawlpi siatein Upnapial ci in a gawi cip<br />

nop uh hangin zo thei lo uh hi. Thongkhiatnate, gawt bawlnate,<br />

meikuangte, <strong>leh</strong> namsaute azat uh hangin zo thei tuan samlo uh hi. Mi<br />

tul tampi in amau upna a sisan uh tawh kip sak uh a, nasep pen mai<br />

nawt veve hi. Bawlsiatna in thumaan ki theh thang sak semsem zaw a,<br />

motphuutna tawh <strong>Satan</strong> in ahelsak pen in lah <strong>Satan</strong> nasep <strong>leh</strong> Pasian<br />

nasep teltakin ki lang khia sak zaw khin lel hi.


188 KIDONA LIANPI<br />

11<br />

Kumpite in Nial<br />

(198)<br />

GERMANY gam <strong>Khrist</strong>ian kumpi vaihawmte in 1529 kum a Spires<br />

khua kikhopna-a a nolhna uh pen Puahphatna adinga akician pen<br />

teci pan’na khat a hi hi. Tua bangin Pasian ading a haan’san na, upna<br />

<strong>leh</strong> a kipna uh hangin a khang thak te in lungsim kisuanna om lo a<br />

biakna suahtakna a ngah uh hi. Tua banga hansanna tawh thumanlote<br />

anial luatna pan un pawlpite min dingin Protestant cih min hong pua<br />

khia uh a hi hi. A thu bulpite zong “Protestant upna laigil” teng ong<br />

suak to pah hi. - D’Aubigne, b. 13, ch. 6.<br />

Puahphatna adinga a luahuai ni khat hong tung hi. Worms<br />

thukhensat na ah Luther pen pawlsung pan ki nil khia, a thuhilhna te ki<br />

khaak cip sakin, a upna te a ki dal cip sak sa ahih teei hangin biakna<br />

tawh kisai-in gam sung ah phalna om lai hi. Pasian vaihawm sakna in,<br />

thumaan dalte ki kho kho lai hi. Charles a 5-na pa in Puahphatna suam<br />

lum nuam in a khut a viik sial in a sat nop pen na ki hepkhiat sak zel hi.<br />

Rome lang pan’na na seem ngam pe peuh susia ding ki pan <strong>leh</strong> a pian’<br />

theih lohna khat ta om zel hi. Ahih hangin hun hoihlo sung khat in


KUMPITE IN NIAL 189<br />

nisuahna gam nawl nung pen pan-in Turk galkapte hong kidawk vat<br />

mawk a, France te kumpipa <strong>leh</strong> pope te kumpi thuneihna a liat luatna<br />

teng haza-in hong sim uh hi. Tua gaal buai sungin Puahphatna nasep<br />

pen, phawk in hong ki neilo ta dih ahih manin, hong tha hat-in hong<br />

khang khia hi.<br />

A tawpna ah, popete in agaalte uh ong zawh uh ciangin, Puahpha<br />

te a lang do huan theih nadingun a bawl hi. 1526 kum Spires khua-a<br />

kikhoppi pan in a ki khoppi kik ma sung dong state teng tungah biakna<br />

suahtakna a pia uh hi. Ahih hangin hih suahtakna ngah khit a launa<br />

teng uh zong a bei man lo hial zah-in kumpipa in upkhialhna phiat siang<br />

nuam-in 1529 kum-in kikhoppi a nih veina a sam hi., A hih theih liai<br />

nak <strong>leh</strong>, Puahphatna lang pan’ pih dingin kilemna tawh kumpi vaihawmte<br />

(198) zol masa ding uh a, ahih zawh tuan kei <strong>leh</strong> Charles in namsau lek<br />

ta ding hi.<br />

Papist-te a kisial mah mah uh hi. Spires ah mi tampi hong pai<br />

uh a, tua puahpha te <strong>leh</strong> a aang vaan mite a et satna uh hong gen uh hi.<br />

Melachthon in, “Eite pen leitung mite phiat siang nop, a dong kholh<br />

mah mahte i hi hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> in hong en suk dinga Ama mi tha<br />

neem ginalote hong huh ding hi,” a ci hi. - Ibid. b. 13, ch. 5. Kikhopna<br />

a hong kihel Pasian thu gen nuam ulian tenangawn in zong agam sung<br />

uh ah Lungdamna a thu hilh loh na dingin a khaam cip lai uh hi. A ki<br />

khaam cip hangin Spires khua mite in Pasian thu ah dang taak lua uh<br />

ahih manin, Saxony Mee piapa biak thugen hun zatnate ah a lom lom-in<br />

hong ki khawm uh hi.<br />

Tua in a lau huaina amanlang sak tuam hi. Biakna suahtakna in vai<br />

hawm na tampi susia ahih manin tua thu phiat kik dingin kumpipa in a<br />

ngetna kumpi thu khat Kikhopna panin hong ki pulaak hi. Tua banga tha<br />

gum han ciamna in thuhilhnuam <strong>Khrist</strong>iante hehna hong ki pholh suah hi.<br />

Khat pa bang in, “<strong>Khrist</strong> pen Kaiaphas <strong>leh</strong> Pilat khut sung ah tung kik hi” a<br />

ci hi. Rome te hong ngong tat zaw lai uh hi. Amau lam bek a en ten tan


190 KIDONA LIANPI<br />

papist te khat in, “Turks te pen Lutheran te sangin hoih zaw lai uh hi.<br />

Turkste in an tan’ ni bang nei lai sam uh a, Luther nungzuite in tua te a<br />

palsat uh hi. Eite in Pasian Laisiangthothu <strong>leh</strong> pawlpi lamkhialna a cihte uh<br />

ong kiteel sak <strong>leh</strong> a masa pen i nolh zaw ding hi,” a ci hi. - Ibid. Melanchthon<br />

in bel, “ ei Lungdamnathu hilhte nisial-in Faber in kikhoppi sungah suang<br />

tawh hong deeng niloh hi,” ci hi. - Ibid.<br />

Biakna kithuak keei kaaina ki kip sak khina, thuhilhna gam khen<br />

khawk tuam tuamte in amau thu ngahna bang susiate dal theih nading<br />

thu om hi. Luther pen Worms pana thu kipia in heen lai ahih manin<br />

Spires ah ki pai sak lo hi. Ahih hangin ama taang dingin a nasep pih a<br />

lawmte <strong>leh</strong> Pasian in a nasep a huh dinga a lap toh pak vai hawmpi te<br />

pawl khat bel pai uh hi. A masa-a Luther huu khia Saxony kumpi<br />

Frederick pen sihna in heem khia ta hi. Ahih hangin a sangam pa <strong>leh</strong> a<br />

zalaihpa Duke John in Puahphatna paakta-in na pah tawi mah mah uh<br />

a, tua upna tawh kisai thute khempeuh ah a kuhkal lawm hoih a (199)<br />

na om lai a suak ve ve hi.<br />

Siampite in hih puahphatna thu a pom gam-khawk te pen Rome<br />

te thukhenna in a huam gam asuah nading nakpi-in a ngen uh hi. Puahpha<br />

te in lah suahtakna hong kipia khin zo hi a na ci zel uh hi. Amaute in<br />

Pasian thu lungdamna lianpi tawh na saang khin uh ahih manin, Rome<br />

te ukna nuai-a lut kik dingin a thukim kei uh hi.<br />

Thu a maitam sak nop man un, puahphatna thu a ki kip sak nai<br />

lohna gam te ah Worms thukhensat bangin khauh taka a ki zuih nadingin<br />

a hanciam in, “mipi in Worm khensatna thu a man’ lohna sa mun <strong>leh</strong><br />

langpan’ lo-a a pian’ theih lohna mun te nangawn ah zong puahphatna<br />

sep beh nawn loin, ki nialna a piang sak thei thute zong khoih khak loh<br />

nading, mawh pulaakna neek khawm zong nialloh nading, <strong>leh</strong> Rome<br />

Pawlpi mite in Luther upna a san loh nading” a geel uh hi. - Ibid. Tua<br />

ngimna pen popete, siampite <strong>leh</strong> phungzi thukhente lung kimna hi a,<br />

Worms kikhopna pan-a a khen tat uh ahi hi.


KUMPITE IN NIAL 191<br />

Tua khensatna ki zui takpi <strong>leh</strong> puahphatna thu a ki zak nai lohna<br />

mun te ah ma kisot theilo in, a ki sepna sa te ah zong kip takin a om thei<br />

lo ding a hong suak hi.” - Ibid. Tua hi <strong>leh</strong>, ut peuh hilh theihna ding<br />

suahtakna a ki khaam cip suak ding a hi ta hi. Pianthakna peuh mah om<br />

thei lo ding hi. Puahphatna a it khempeuh nangawn in zong tua thuki<br />

khungte a zuih kul pah mawk ding a hih manin, leitung bup lam etna a<br />

bei ding tawh ong ki bang hi. “Rome te ukna a ki kip kik hong suak in,<br />

ni danga thuaksiatna te hong tung kik peel mawh ding a hi ta hi.” “<br />

Thutuah lohna <strong>leh</strong> thumotphut-te lawh gawpsa nasepna teng acim mang<br />

sak ding” thu khat a hong om ding a hi gige hi.” - Ibid.<br />

Thupha hilhte khat <strong>leh</strong> khat thu ki dong, ki kum khawm uh a,<br />

“Bang cih ding?” ci in lung mangin ki en lel bek uh hi. Leitung bup<br />

ading buai na lianpi a hi ta hi. “Puahphatna makaite in tua thupiak<br />

mang mawk lel ding maw? Hih bang lau huaina hun in a lampi manlo<br />

zuih khak ding (200)ol mah mah mai hi. Ki aap lel-in aki ci bang bang<br />

mang suk thek le uh ki mai sak-in ki paakta zaw lel mawk hi sam a hi<br />

ve! Luther nungzui gam-uk mangte in biakna a ut banga a zuih theih<br />

nading un thu a ki pia hi. Tua kumpi thukham a kibawl ma-a puahphatna<br />

a deihte amau mite in zong amau tawh aki bangin ham phatna a ngah uh<br />

hi. Ki ap lel in Rome te lungkim sak le uh, lau huai na tawh ki pelh zaw<br />

ding uh hi lo hiam? Lang pan’ le uh a ki mu nai lo haksatna <strong>leh</strong> thuak<br />

siatna bang teng in amau zui ding a, hamphat bang teng ngah ding uh<br />

cih zong a thei kua om hiam? Rome tawh gal lem-na bawl in tanluan<br />

hiang leen khawm dih ni. Germany gam liamma teng khui sak zaw mai<br />

ni, cih bangin puahphate in pau lap na zong uh hi <strong>leh</strong> ahi thei ding hi<br />

napi, tua hi <strong>leh</strong>, a nasepnasa teng uh a sawt loin a puuk hiau ding hi zel<br />

mawk hi.<br />

“Lungdam takin tua vaihawmna thu bulphuh en uh a, upna tawh<br />

ana nawk uh hi. Tua thu bulphuh bang a hi hiam? Rome te in mi<br />

lungsim tawng nangawn zawhthawh thu tawh uk cip uh a ukna dangte<br />

a dal theih nading thu a nei uh hi. Ahih hangin amau mah mah <strong>leh</strong>


192 KIDONA LIANPI<br />

amau khutsunga Protestant-te in biakna suahtakna deih tek mawk lo<br />

uh ahi hiam? Hi mah hi. Deih sakna tawh a tuam vil vel a a ki bawl sak<br />

a hih man in, ai tuam-a neih hi lo hi. Tua geelsakna in a huam khak<br />

loh teng pen zawhthawh na lianpi tawh uk theih nading thukhun ahih<br />

manin, sung lam upna thu kon lawh kul nawn loin, Rome pen a khial<br />

thei lo thukhen maang suak a, a thu uh zuih lel ding hong hi pah ding<br />

hi. Tua vaihawm sakna ki saang <strong>leh</strong> a ki puahpha Saxony teng bek in<br />

biakna suah takna ki nei ding uh hi ci-a thukimna a bawl suak hiau<br />

ding hi mawk hi. <strong>Khrist</strong>ian gam dangte ah bel puahphatna thu a dawp,<br />

a um peuhmah thukham palsatna a suak pah ding uh a, leihawm thong<br />

inn sung ahi kei <strong>leh</strong> ki haalna khuam phung ah a tung ding hi pah<br />

mawk uh hi. A ki ciangtan mun teng bek ah biakna suahtakna a om<br />

ding a thukim zo ding uh hiam? Puahphatna in mi thaka ngah tawpna<br />

hi ta hi ci in taang ko ding hi ding haim? Gam mong a tung khin ta ahi<br />

uh hiam? Rome in a hong huam khakna ciang ciang ama uk den ding<br />

suak pah zen zen ding hiam? Puahphate in tua vaihawmna hanga<br />

pope leitang tung ah a tul a za-in nuntak a taan lawh dingte’ sisan<br />

tung ah peng ung a ci ngam ding uh hiam? Hih bang hun thupi laitakin<br />

tua bangin ki peng sak leu uh Lungdamnathu tangko(201) nasep <strong>leh</strong><br />

<strong>Khrist</strong>iante suahtakna heek khiatna hong suak ding a hi hi.” -Wylie, b.<br />

9, ch. 15. Tua ahih manin, “ amaute in a gambup, a kumpi lukhu uh,<br />

<strong>leh</strong> nakhempeuh thamlo in a nuntakna dongun taan lawh nuam zaw uh<br />

hi.” - D’Aubigne, b. 13, ch. 5.<br />

Kumpi neu te in, “Hih vaihawmna nial zaw mai ni.” “Sunglam<br />

upna tawh kisai in mi tam zaw thu hi thei lo hi” ci uh hi. Mangpi te in<br />

“1526 kum a thupiakna in kumpi gam sung kilemna piang sak a, tua thu<br />

hoih i sa hi: tua pen ki phiat <strong>leh</strong> Germany gam buppi buai-in ki khen<br />

keek ding hi. Tua kikhoppi in Councilte ki tuah kim mateng biakna<br />

suahtakna a let kip ding lo ngal a dang hih zo lo hi,” ci uh hi. - Ibid.<br />

Lungsim kisuan omlo a biakna suahtakna pen i gam’ khensat ding thu<br />

hi a, biakna tawh kisai-in tua ciang bek thu a nei hi. Leitung uk kumpite


KUMPITE IN NIAL 193<br />

in Civil vai tawh biakna a hong ukna pepeuh ah <strong>Khrist</strong>ian thupuak te<br />

thubulphuhpi a paai khia a suak uh hi.<br />

Papist-te in bel “koh kang” a cih te uh net cip a sawm pah uh ahi<br />

hi. Amau in puahphatna a panpih peuh mah khen keek in, a simtham a<br />

deihsakna a neite na ngawn a lau thawng sak nuama ki pan a hi uh hi. A<br />

suakta khuapi te panin Sawltakte kikhoppina ah sam uh a, tua thusun’na<br />

thu saang uh hiam saang lo uh hiam a dong tel uh hi. A hun<br />

bang khan; to uh a, a hih hangin pha tuam lo hi. Tua sit telna hong neih<br />

uh ciangin amaute a lang phialphial in puahpha te lam ah hong pang uh<br />

hi. Sunglam upna <strong>leh</strong> eima khentelna ciat ah suahtakna a taan nuamlote<br />

in mai lam ah gensiatna thuak-in mawhsakna <strong>leh</strong> bawlsiatna thuak ding<br />

tel takin a thei ta uh hi. Sawltakte khat in, “ Pasian kammal ih nial kei<br />

vet <strong>leh</strong> haal tum thuak zaw ding,” a ci hi. - Ibid.<br />

Kumpi neute hong thukim theih-a hong kop kei buang uh <strong>leh</strong><br />

tua thupiak in ki phelkhapna lianpi piang sak ding hi cih kikhoppina-a<br />

Gam-ukpipa’ sawltak ahi kumpi Ferdinand in a mu hi.Tua ahih manin,<br />

zawhthawh thu zang <strong>leh</strong> hih mite lungkhauh sak zaw kaan lel ding cih<br />

mu ahih manin hansuahna lam vi ve tawh kumpi neute a zol hi. Kumpi<br />

neute kiang ah, “Tua thupiakna saang le uh a gam bup kumpipa amaute<br />

tung ah lungdam mah mah ding” ahih thu nakpi-in a gen hi. Ahih hangin<br />

hih leitung ukte khempeuh sanga lianzaw thunei khat om lai hi cih hih<br />

mii muanhuai kumpineute in tel hilh uh a, “Pasian zahtakna <strong>leh</strong> lemna<br />

tawh a ki (202) hual thu teng bek ah kumpipa thu a vekpi-in ka zui<br />

ding uh hi” ci uh hi. - Ibid.<br />

<strong>Khrist</strong>ian kumpi neute in Laisiangtho pen mihing phuah tawm<br />

thuciin te sangin tung nung zaw hi cih apomna uh <strong>leh</strong> tua bang upna a<br />

kineihna mun peuh mah ah pope vangliatna a puuk ahih pah pah mai<br />

lam zong Kumpi lam pawlte in athei uh hi. Ahih hangin amau hun lai-a<br />

mi tul tampi te mah bangin “a ki mu thei nate bek” en uh ahih man-in<br />

amau <strong>leh</strong> amau in kumpipa <strong>leh</strong> pope mah hat zaw buang hi ci in seh uh


194 KIDONA LIANPI<br />

a, puahpha te pen a kih tak huai lo a tha neem lel ding in a seh uh hi.<br />

Puahpha te in mihing tha bek suang hi <strong>leh</strong> pope pawlte up mawh bang<br />

mah in bang mah hih zo lo ding uh hi. Ahih hangin mi tawm in a tha<br />

neem uh a, Rome tawh thu ki tuak loin a om uh hangin tha hat ve-ve uh<br />

a hi zaw hi. Amau in “kikhoppi na ah thu ki khentat te <strong>leh</strong> Pasian thu<br />

teh kaak uh a, Kumpi Charles <strong>leh</strong> kumpite’ Kumpipa, topa te’ Topipa<br />

ahi Jesu <strong>Khrist</strong> a sai kaak uh hi.” - Idem, b. 13, ch. 6.<br />

Ferdinand in amaute lungsim kimna awl mawh sak lo-in a nial<br />

ciangin kumpi neu te in zong ama om loh khual nawn loin gambup<br />

kikhopna mai ah nakpi-in nial pah uh hi. Pulaakna thupi khat bawlin,<br />

kikhoppi ah a pulaak uh hi:<br />

“Hih laidal tawh na khempeuh bawlpa, a keempa, honkhiapa <strong>leh</strong><br />

tankhiapa Pasian mai ah Amah ni khat ni ciangin I thukhen dingpa ahih<br />

mah bangin, mi khempeuh <strong>leh</strong> a kipiang sak khempeuh mai ah, kote<br />

ading <strong>leh</strong> I mipih adingin hih a ki ngim thupiak (decree) pen thukim loin<br />

ka saang beek kei uh a, Pasian <strong>leh</strong> Ama thu siangtho tawh ki<strong>leh</strong>bulh na<br />

khat pepeuh ka sunglam upna uh <strong>leh</strong> kote khaa hotna hong dal hi ci-a<br />

ka up up uh thute ka (203) zui kei ding uh hi” ci uh hi.<br />

“Bang e! hih thu kip sak zo ung! Pasian in mi khat Ama pilna<br />

piak dingin a sap ciangin tua mi in Pasian thei thei lo ding a hi hiam?<br />

“Upna maan dang om thei lo-a, Pasian kammal om bang bang pen<br />

upnamaan hi pah hi....Topa in tua bang upna dang hilh ding phalo<br />

hi....Laisiangtho pen a Laisiangtho mun dang khat mah in hilhcian<br />

dinga,...<strong>Khrist</strong>iante adingin thubu siangtho in kisapna om khempeuh ol<br />

takin hong thei sak dinga, khuamialna teng khen keek ding ahi hi. Pasian<br />

hehpihna tawh Laisiangtho Lui <strong>leh</strong> a Thak bu sung a Ama thu siangtho<br />

te bek hilh-in, tua bang ahi lo thu dangte tawh beh lap lo dingin ka kizo<br />

khin uh hi. Hi bek thumaan thu hi a, upna maan <strong>leh</strong> nuntakna maan<br />

adinga hong uk hong keem in agual lel ngei lo ding ahi hi. Hih din mun<br />

ah a ding mi peuh mah Hell vangliatna lang do-in ding ding uh a,


KUMPITE IN NIAL 195<br />

motbawla a langdote Pasian mai ah puuk ding hi.”<br />

“Tua hang mah in ko tunga hong ki suan hak-kol ka nolh uh hi.”<br />

“ Kumpipa zong Pasian a it takpi <strong>Khrist</strong>ian kumpi bangin ko tung ah<br />

hong gamta ta hen. Tua hi <strong>leh</strong> kote in zong ka pum ka tangh un ama thu<br />

mangin, no a migi to te’ thu zong ka mang ding uha, lawp takin a<br />

sawlmang mi ka hih ding uh hi ci in kong pu laak uh hi,’ ci uh hi. -<br />

D’Aubigne, b. 13, ch. 6.<br />

Tua in Kikhoppina-a mite’ lungsim a khoih kha pha mah mah hi.<br />

Ki khawm mi a tam zaw in tua thu nialte’ haan’na hangin lam dang sa in<br />

patauhna tawh a dim uh hi. Mai lam thu ding pen khua ziingin bang<br />

hong ci ding ki thei lo hi. Ki thu tuahlohnate, kidona te, sisan luan’nate<br />

ki pelh zawh tuak lo hi. Ahih hangin puahphate in amau nasepna te a<br />

dik a maan ahihna uh <strong>leh</strong>, a vanglian pen pa khut bek maungin, “haang<br />

tak in a kip ngam” uh ahihna zong lak uh hi.<br />

“Hih a nialna teng uh pen Protestant-te thu bulphuhpi teng a<br />

suak pah hi. Upna tawh kisai kih-huai gamtatna thupi nih nialna zong hi<br />

pah hi. Amasa in, upna sungah leitung thukhen maangte hong kiguanna<br />

hi -a, a nihna ah, pawlpi bek thuneihna-gitlote ahi hi. Protestestant upna<br />

in, tuate mun ah, (204) Mangpite sangin mimal neih lungsim khensatna<br />

thupi sak zawin, muh theih pawlpi sangin Pasian kammal tung nung<br />

zaw cih hong pho laak hi. A masa bel in Pasian thu tawh kisai vaite ah<br />

ah leitung thuneihna azat te uh nialin, kamsang te <strong>leh</strong> sawltakte in, ‘Mi<br />

thu sangin Pasian thu man ding aki lawm zaw hi” a cihna a dawk sak uh<br />

hi. Charles a 5-na pa minthanna mai tang ah Jesu <strong>Khrist</strong> vaangliatna a<br />

laam to uh hi. A baan ah, mihing phuahtawm thute pen Pasian thu<br />

siangtho sangin niam zaw hi cih zong a lak hi.” - Ibid. Thu nialte in<br />

amau kizawhna thumaante a ut bang in a pulaak theih nading uh zong<br />

akip sak zaw lai uh hi. Amau in um in zui ding bek hi loin, Pasian thu a<br />

om bang hilh-in siampite <strong>leh</strong> leitung uk maangte a hong ki thun zel pen<br />

a nial uh hi. Spires-a a nialna pan-un biakna lam-a ki thuak lahna teng


196 KIDONA LIANPI<br />

langdo ahihna uh teci pang in, mi khempeuh in ama lungsim khentelna<br />

banga Pasian a biak theih nading uh thu ngah na a guang zaw uh hi.<br />

Mipi theih dingin zaksakna ki bawl ta hi. Mi tul tampi in tua<br />

vai a phawk den ding ahi ta hi. Vantung laibute sung ah zong kiciamteh<br />

khin a hih manin, mihing in a phiat nop hangin kuamah in susia zo<br />

nawn lo ding hi. Germany gam-a thu hilh nuam mite in tua nialna pen<br />

a upna uh pulaakna a suak sak uh hi. Mun khempeuh ah mite in tua<br />

pulaakna pen hun thak hoih zaw khat hong tun’ nading khapna bangin<br />

a tuat uh hi. Spires-a Protestant-te thu kumpi neute khat in hi bangin<br />

ci hi, “A lian bel Topa in hong hehpihna tawh tha neih teng siit loin<br />

pulaakna hong nei thei sak ahih manin, a tawntung ni hong tun’ dongin<br />

tua <strong>Khrist</strong>ian upna kip ah hong keem tawntung ta hen,” ci hi. -<br />

D’Aubigne, b. 13, ch. 6.<br />

Gualzawhna honpi khat angah khit uh ciangin leitungte maipha<br />

ngah na dingin thu kim kik mawk le uh, Pasian tung ah a thu maan lo,<br />

thamlo in, amau dinmun nangawn suksiatna sunga a hentum suak lel<br />

ding uh ahi hi. Hih puahphatna apom hausapite nawktoh teng pen a<br />

hong pai lai ding khang tawntunga etteh ding thu a suak hi. <strong>Satan</strong> in,<br />

Pasian <strong>leh</strong> A thu siangtho a langpan’na nasep pen kheel tuan lo hi.<br />

Kum zakhawk 16 hunlai a Laisiangtho in nuntakna lampi hi a cih uh<br />

pen a langpan’ zah mah-in a langpan’ lai ve ve hi. Eite hun leu leu<br />

ciangin amau upna <strong>leh</strong> thukhamte panin gamlapi ki khenkhiatna om ta<br />

a, Protestant upna ngei ah ciah kik ding ki sam pha mah mah hi.<br />

Laisiangtho bebek a upna uh <strong>leh</strong> a zuihna uh uk dingin a let kik ding uh<br />

kul pha mah mah hi. <strong>Satan</strong> in biakna suahtakna susia nuam-in veh (205)<br />

kawi kawi hi. Spires-a <strong>Khrist</strong>ian lote vangliatna bangvangliatna mah<br />

thak bawl-in a kip kik sak theih nadingin a a khahsuah sa tungnun’penna<br />

a ngah kik theih nadingin lampi zong zongin a hanciam pha saan hi.<br />

Puahphatna hun lai-a a kiptak in Pasian thu om bang bang a cih ten tan<br />

bang un, tu hun puahphatna ah zong ih cih tentan ding aki sam hi.


KUMPITE IN NIAL 197<br />

Protestant te ading lau huaina lim hong kidawk ciangin, amaute<br />

a hum ding Pasian in a khut hong zan zelna lim zong aki dawk zel hi.<br />

Hih hun pawl mah-in ‘ ka theih ngei loh puteek a zahtaak kai khat tawh<br />

ki tuah ciangin, Grynaeus man dingin Ferdinand in thukhen maangte<br />

hong pai sak ding hi, hong ci hi ci-in, Spires khua sung pan a lawmpa<br />

Simon Grynaues paikhiat pih-in Rhine gun kantan meng meng dingin<br />

Melanchthon in a sawl ciangin Simon Grynaues in tua bang biang buang<br />

pen lam dang a sa hi..<br />

A sun-in papal siapi Faber in a sermon-na ah Grynaeus agensiat<br />

luat ciangin, nakpi in kisel uha, “a kih huai thumanlo khat” a huut nop<br />

manin a nial hi” acih ciangin, Faber in a heh lo bangin a om hangin a<br />

tawp lian uh ciangin Kumpipa kiang ah tua a nial zawh loh Heidelberga<br />

Professor Grynaeus a lawt pah hi. Tua ciangin Kumpipa in zong<br />

lungtang khauh tua Heidelberg professor pa bawl siat nading thu a pia<br />

hi. Tua thu teng putekpa tung pan azak ciangin, Pasian in a vantung<br />

misiangtho te khat thu ko khol dingin hong sawl-in alawmpa hong<br />

honkhia ahi lam Melanchthon in a thei pah hi.<br />

Guntui in a galte muh lona mun ah Grynaeus a huut khiat amuh<br />

dongin Rhine gun piau ah dingin a gal-et hi. ‘A tawpna ah,’ Melanchthon<br />

in gun gal atun agalmuh ciangin, ‘mawhnei lo sisan a lunggulh dente’<br />

kam sung pan ki dok khia zo ta hi,’ ci hi. A inn a hong ciah kik ciangin<br />

Grynaues man dingte in a lu pan a taw dongin sit tel-in zongg uh hi cih<br />

Melanchthon tung ah hong kihilh hi.” - D’ Aubigne, b. 13, ch. 6.<br />

Tua bangin Puahphatna pen ni dang sangin leitung ulianpi-te<br />

mai ah hong ki lang pha zaw lai hi. Kumpi Ferdinand in Thuhilh<br />

kumpineute thu a ngai nuam kei hi. Ahih hangin amaute upna <strong>leh</strong><br />

nasepnate kumpipa mai, pawlpi <strong>leh</strong> uliante mai-a a gen khiat theih nading<br />

uh hun hoih a ki pia ve ve uh hi. Spires-a thunial te hangin gam sung<br />

kilem lohna tam-in buai ahih main, tua teng daih sak nadingin Augsburg<br />

ah a kum kik ciangin kikhoppi khat Charles a 5- (206) na pa in sam a,


198 KIDONA LIANPI<br />

amah mah in hun uk ding a ngimnate lai tawh a tangko khia hi. Tua<br />

mun ah Protestant makaiteng a ki sam hi.<br />

Puahphatna pen lau huaina in a buak hi. Ahih hangin Protestant<br />

makaite in Pasian muangin, Lungdamna thu ah kipdin dingin kiciamna<br />

abawl uh hi. Ki khopna-a Saxony Me piapa pai loh na ding a ki nget<br />

ciangin Kumpipa in kumpi neute a thang siahna hi ci in hilh uh hi.<br />

“Khuapi sung khata avanglian galte tawh ki kalh nelh cip pen lau huai<br />

mah lo ding hiam? Mi dangte in, “Kumpi neu te hang takin na gam<br />

taang lel peuh le uh Pasian nasepna kihu zo lelding hi” ci uh hi. Luther<br />

in, “Pasian ciam peel loin muan huai hi. Amah in hong nusialo ding hi”<br />

ci hi. Me piapa vilte tawh Augsburg lam zuan-in a hong pai khiat ding<br />

uh ciangin, a tuah ding lau huaina te theih pih tek uh ahih manin, tampi<br />

tak mai khing lunggim sa in a kuan khia uh hi. Ahih hangin Coburg<br />

dong Luther in zong ton pih a, amaute lungsim khing teng la peuh sa-in<br />

alawp sak hi. Tua a khual zinna ah, “Ih Pasian in a kip Tausang a hi hi”<br />

cih thu a gelh hi. Lungsim vangik tampi lasakna tawh a zaang sak hi.<br />

Puahphatna apom kumpineute in amau dinmun uh thugui-sut<br />

bangin agen khiat theih nadingun geelsa-in a nei uh a, Laisiangtho pana<br />

teci vi-ve tawh lak-in thu khempeuh kikhoppi ah phu ding in a ki ging<br />

khol uh hi. Tua te a geel dingin Luther <strong>leh</strong> Melanchthon <strong>leh</strong> a lawmte a<br />

seh uh hi. Tua a dinmun uh a pulaakna thugui-te pen Protestant te in<br />

amau upna pulaakna-inbawl uha, apompna min khum dingin a ki khawm<br />

uh hi. Tua hun pen mulkim huai-in sittelna hun a hi hi. Puahpha te in<br />

amau nasepna <strong>leh</strong> leitung ukna helzau khak loh nadingin ki dawm dingin<br />

gen uh a, puahphatna nasep in Pasian kammal om bang val agen loh<br />

nadingin zong a hanciam uh hi. Tua pulaakna ah <strong>Khrist</strong>ian sunga kumpi<br />

neute in a min uh a gelh dingin a kigin laitakun Melanchthon inkhawlsak<br />

in, “Hih (207) pen Pasian thu thei-siamte <strong>leh</strong> Siate sep ding hi a,<br />

leitung vanglian neite in thu dangte ah thu nei dingin siit zaw le’ng,” ci<br />

in a nial hi. Saxony te John in, “Hi lo hi. Pasian in kei bangte nong val<br />

khiat sak ding uh deih zaw lo hi. A dik thu a seem lel ding ka ut zaw hi.


KUMPITE IN NIAL 199<br />

Mi ka teel theihna lukhu <strong>leh</strong> ka Ukpi samul puante lel pen Jesu <strong>Khrist</strong><br />

singlamteh zah-in manpha ka sa het kei hi,” ci hi. Tua teng a gen khit<br />

ciangin a min a gelh ziau lel hi. A dang khat leu leu in laikung la-in,<br />

“Ka Topa Jesu <strong>Khrist</strong> in adeih nak <strong>leh</strong> ka nate <strong>leh</strong> ka nuntakna nangawn<br />

a nusia dingin ki gingsa-in ka om hi.” “ Hih pulaakna thugui sunga om<br />

lo upna dang khat ka pom ding sangin ka mite, ka gam ka lei <strong>leh</strong> ka<br />

khuta om kapa’ tuul-tawina leitang teng nangawn ka nusia zaw ding<br />

hi” ci leu leu hi. Tua zah-in Pasian mite in upna <strong>leh</strong> haan’na tawh ana<br />

ding uh hi.<br />

Kumpipa mai-a a din’ ding uh a hun kiseh pen hong tung ta hi.<br />

Charles a 5-na pa a tokhom ah hong tu hi. A kiim ah kumpi neute <strong>leh</strong><br />

Me pia te in uum-in tut pih uh hi. A mipite pen puahpha te ngen ahi uh<br />

hi. Amau pulaakna lai a ki sim hi. Tua kikhopna thupi sung ah Gospel<br />

thumaan pen tel takin ki lak khia hi. Papal te khialhna teng zong ki<br />

kawk khia hi. Tua ni pen, “Puahphatna vai ah ni lian pen ni ahi hi.<br />

<strong>Khrist</strong>ian khang tangthu sung <strong>leh</strong> mihing te tangthu sung ah zong a<br />

minthang pen ni khat “ in ki ciamteh hi. - Idem. b. 4, ch. 7.<br />

Wittenberg phungzipa Luther pen Worms-a minam bup kikhoppi<br />

mai-ah a mah guak a adin’ khit kum sawt nai lonapi, tu-in, gam bup<br />

ulian pen pen te <strong>leh</strong> kumpi neute, ama taangin hong ding ta uh hi. Luther<br />

pen Augsburg-a a pai ding ki kho ahih manin amah hong om thei lo a, a<br />

thu <strong>leh</strong> a thu ngetna bel hong om hi. A laigelhna ah, “Hih zah-a minthang<br />

kikhoppi ah thu um mi thupite in mipi mai-a <strong>Khrist</strong> a pahtawi dong uh<br />

ka nuntak lai ka lungdam lua hi,” ci hi. - Ibid. Tua in Laisiangtho sunga<br />

“Kumpite’ mai-ah nangma thute ka gen dinga, maizumna ka thuak kei<br />

ding hi” acihna a tun’na ahi hi. Late 119:46.<br />

Paul khang lai-in zong thongkia mi bangin thu kisit na athuak hangin<br />

Lungdamnathu in gam bup khuapi-a kumpi neu te <strong>leh</strong> ukpi te kiang dongah<br />

tunna in a nei zaw hi. Tua mah bangin hih hun-a kumpipa in Pulpit (208)<br />

pan Lungdamna Gospel thu hilh ding ana khaam pen kumpi inn sung dongah


200 KIDONA LIANPI<br />

taang ko na in akinei zaw hi. Sila te khawng ngaih ding a phal loh uh thu<br />

tu-in gam buppi-a tote <strong>leh</strong> sia lian te ngaih dingin ki gen khia ta hi. Kumpi<br />

te <strong>leh</strong> miliante in thu ngai mipi te na hi uh hi. Lukhu ngah kumpineute pen<br />

a Gospel thupuakte ong hi ta uh hi. A thu gente uh Pasian Thumaan ahi hi.<br />

Laigelhpa khat in, “Sawltakte hun khit hi zah-a upna pulaakna thupi om<br />

ngei nailo hi,” ci in gelh hi. - Ibid.<br />

Papist Bishop khat in, “Luther nungzuite’ genna khempeuh maan<br />

a, eite in i nial thei kei hi. Me piapa <strong>leh</strong> a lawmte gen pulaaknathuguite<br />

zong thumaan tawh na dawng thei uh hiam? ci-in Doctor Eck kiang ah<br />

a dot ciangin, “Kamsangte <strong>leh</strong> a sawltakte laigelh te panin bel ki dawng<br />

kik thei lo hi.” “Ahih hangin Fatherte <strong>leh</strong> Council te thusuak te tawh<br />

bel dawn kik theih nading om hi” ci hi. Tua ciangin a dongpa in, “Luther<br />

pawlte in Laisiangtho leen uh a, ei lam ah bel Laisiangtho leenlo hi-in<br />

ka ki thei hi” a ci hi. - Idem. b. 14, ch. 8. Germany gama kumpi neute<br />

honkhat puahphatna upna in lawh khin zo hi. Kumpipa mah mah in<br />

zong Protestant te thu gente bang bang i ci ta zongin a maan a hi hi,<br />

mah a cih pih hi. Tua pulaakna pen pau nam tuam tuam tawh ki tei<br />

khia-in Europe gam khempeuh ah ki hawm thaang a, mi mak tampi in a<br />

khang kik kik dongin tua upna na pom suk suk uh hi.<br />

Pasian nasem muan huaite in amau kia ki nusia-a na sem uh ahi<br />

kei hi. “Vangliatna khempeuh <strong>leh</strong> a saangna pana khaa gilote” kikop-in<br />

amaute a na langdo laitak-in Topa in Ama na seem te nusia ngeilo hi.<br />

Amaute mit kihong thei hi <strong>leh</strong>, taang lai kamsangte ahuh bang mah-in<br />

Pasian in amaute zong om pih in a huhna mu mah ding uh hi ve’n!<br />

Elisha naseempa in a mangpa’ kiang ah amaute a kual khum khin gilo<br />

galte muhsak laitakin suahtak theih nading lampi om het lo bang hi<br />

napi, “Topa aw, amah in a muh theih nadingin a mitte hon’ sak in “ 2<br />

Kumpite 6:17.ci in thu anget ciangin, Ah, ngei aw! Pasian mipa a vil<br />

vantung galkapte mual dung khempeuh ah phualsatin, meikuang galkap<br />

<strong>leh</strong> leengte adim in a om uh bang mah in puahphatna nasepna a seemte<br />

zong vantung mi in a vil hi.


KUMPITE IN NIAL 201<br />

Luther in a kip let thupi pen khat, Puahpahtna huh ding peuhmah in<br />

leitung vaang, thau tawinate, zangh ngei lo ding cih thu ahi hi. Amah in<br />

gam bup kumpina panin (209) kumpineu te in Gospel thu ading teci hong<br />

pan’ uh ciangin lung dam mah mah hi. Ahih hangin amau ki huut nading a<br />

gal hiam zat ding dongin hong ki kup uh ciangin, tua mun panin “Gospel<br />

thu upna pen Pasian bek in huu ding hi... Nasepna ah mihing helh-hawtna a<br />

tawm ciang bekin Pasian’ sep ki langh zaw hi. Gam ukna tawh kisai a ki<br />

dop nading a gen pian te pen uh ama muhna ah up lahna <strong>leh</strong> muan lahna<br />

mawhna a suak hi.” –D’Aubigng, b. 10, ch. 14, London, ed..<br />

Galte kikop-in Puahphatna upna thal paih a sawm ciangin a <strong>leh</strong><br />

do dinga namsau tul tampi dawh khiat sa banga a om laitakin Luther in,<br />

“<strong>Satan</strong> in a hehna suah khia a Pasian-milo pope tawh kikop-in eite hong<br />

sim uh ahi hi. Mite hansuah un la Pasian tokhom mai ah haang takin<br />

upna <strong>leh</strong> thu ngetna tawh ko sak lel un. Tua hi <strong>leh</strong> Pasian Kha Siangtho<br />

in i galte hong zawh sak-in gal lemna hong bawl nuam ding uh hi. I<br />

kisapna pi pen <strong>leh</strong> i nasep lian pen in thungetna ahi hi. I mite in namsau<br />

maa <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> hehna mai ah om ahih lam uh theih sak un la, thu ngen<br />

sak sak zaw un,” a ci hi. - D’Aubigne, b. 10, ch. 14.<br />

Tua khit zawh khat vei ciangin, puahphatna pom kumpineu teng<br />

kipawl-a vaihawmna khat a genna ah Luther in hih kidona-a ki zangh<br />

galhiam pen “ Kha Siangtho galhiam” bek ih hi sak ding hi a ci leu leu<br />

hi. Saxony Me teelpa kiang ah lai gelh a, Kipawlna bawl le’ng i sunglam<br />

upna bangin zong ki om thei nawn lo zel ding hi. I Gospel in sisan mal<br />

khat a taak sak ding sangin sawm vei-in a si nuam zaw ding te I hi hi.<br />

Eite nasep in a ki go tuuno bang I hih ding kisam a hi hi. <strong>Khrist</strong><br />

singlamteh i pua ding hi. Lau het kei in, i galte kisialhna sangin i<br />

thungetna in na tam sem zo zaw ding hi. Na sanggamte’ sisan na khut<br />

ah baang kha sak kei in. Kumpipa in sit telna <strong>leh</strong> bawlsiatna hong neih<br />

nop <strong>leh</strong> va ki laak dingin i ki ging khol zo hi. I upnate nang kia huut<br />

zawh ding hi lo hi. Eite in i upna hangin siatna <strong>leh</strong> lauhuaina a om <strong>leh</strong><br />

a thuak lel ciat ding i hi hi. - Idem. b. 14, ch. 1.


202 KIDONA LIANPI<br />

Munsimtham pan-a thungetna hangin Puahphatna tawh leitung<br />

a lok zo ding vangliatna hong pusuak hi. Topa naseem te in kamciam<br />

suangpikip tungah siangtho <strong>leh</strong> daai tak- (210) in akhe uh nga in siksan<br />

ding uh hi.... Ausburg a ki thasaan hun laitakin Luther in ni khat-in nai<br />

3 sung peuh mah thu ngetna-in zangh loin ni tum sak lo hi. Laisim hun<br />

dinga a deih huai pen hunte-in thu a ngen den hi.” Ama inn dei sung ah<br />

Pasian kianga a ki aapna kammalte ki za a, “lawmte khat hopih bangin<br />

lam etna, zahtaakna <strong>leh</strong> launa tawh a hopih hi.” “Nangmah in kote Pa<br />

<strong>leh</strong> Pasian na hih ka thei a, na tate mi’ bawl siat-a ki theh keek ding na<br />

deih hi. Nangmah mah zong kote mah tawh a lau huai munah na om hi.<br />

Hih vai khempeuh nangma vai hi a, Nangma hong sawlna hang bekin ka<br />

khut uh tawh a leen ka hi uh hi. Tua ahih manin, Pa aw, kote hong vil<br />

in” a ci hi. - D’ Aubigne, b. 14, ch. 6.<br />

Launa <strong>leh</strong> lunggimna van gik tawh kidim Melanchthon kiang ah<br />

hi bangin a gelh hi: <strong>Khrist</strong> sung ah muanna <strong>leh</strong> hehpihna na ngah ta in<br />

- - Leitung hi loin,… <strong>Khrist</strong> ah, Amen. Nang hong kaang tum ding<br />

banga a kheng val-a na lung hih mawhnate, huat theih tawp-in ka hua<br />

hi. Hih nasepna a maan lopi ahih <strong>leh</strong> nusia mai in; amaan ahih <strong>leh</strong><br />

lungmuang tak in a ihmu dinga hong sawl Pa’ kam ciam te bang hangin<br />

muang lah ding i hiam?...<strong>Khrist</strong> in thumaan <strong>leh</strong> thutang nasepna adingin<br />

hawmthawh huailo-in a ki cing hi. Amah nungta-in a uk hi; lau ding<br />

bang om hiam? - Ibid.<br />

Pasian in Ama naseem te kiko na awte a za hi. Amah in kumpineu<br />

te <strong>leh</strong> thuhilhsiate thupha pia a, leitung khuamial ukpa langdo ngam<br />

nadingin thumaan a pia hi. Topa cih, “A kiteel a vanglian inn kiu khuam<br />

bul suangpi, Zion mual tungah ka koih hi. Tua suangpi a beel mi in,<br />

zumna a thuak kei ding hi,” 1 Pet. 2:6. Protestant puahphate in <strong>Khrist</strong><br />

tungah ki phut uh a, Hell kongkhak in amaute a zo zo kei hi.


FRENCH PUAHPHA PA 203<br />

12<br />

French Puahpha pa<br />

S<br />

(211)<br />

OIRES-a kinialna <strong>leh</strong> Augsburg-a upna thu<br />

pulaakna in Germany gam sung ah<br />

puahphatna hanga gualzawhna khat ahi hi. A<br />

nung ah a kum kum in kidona <strong>leh</strong> khuamial in a<br />

zui hi. Pawl kikhennate in tha kiamna a piang<br />

sak hi. Gaalte thahatnate in Protestan a bei mang<br />

sak ding tawh a hong ki bang hi. Mi tul tampi in<br />

a sisan uh tawh a teci panna uh a lak uh hi.<br />

Tualgaal hong piang khia hi. A thunei pen pen<br />

kumpi neu khat kumpipa in a mat ciang in tua<br />

puahphat tawh kisai kinialna thu kawng ong ki<br />

heei khia hi. Kumpipa in agaal matpa pen khua pi khat pan khat ah akai<br />

kawi kawi hi. Ahih hangin a gualzawhna pen hun tomno khat sungin a<br />

bei hi. A gaal matpa hencip zo loin a khahsuah hi. A khan sunga suk<br />

mang ding a sawm thu-upna pen suksiat sak loh dingin thu a pia zaw ta<br />

hi. A kumpigam-a sum khukte <strong>leh</strong> ama nuntakna mah mah zong pia


204 KIDONA LIANPI<br />

ngam zah in thukhial suksiat mang ding a sawm hi. Tu in tualgal in<br />

hong sim man-in a galkapte bei in a sum khukte a kangh hi. A kumpi<br />

gamke tampi in langdo sawm uh a, a net cip nop upna pen nen cip zo<br />

nawnlo in pung zaw sop hi cih a mu hi. Charles a 5na pa in vangliatna<br />

khempeuh a nei pa a <strong>leh</strong>do kha hi. Pasian in ‘khuavak sak un’ ci napi,<br />

kumpipa in khua mialsa mah kip sak lai dih ni a ci hi. Ama ngimnate<br />

tung zolo hi. A kum cinglo, khan khin nailopi mah in galdona in nangh<br />

sak di-dek ahih manin a tokhom nangawn aap-khia in phungzi inn sung<br />

khat ah a ki phum cip ta hi.<br />

Germany gam mah bangin Switzerland gam ah zong Puahphatna<br />

ading in khua hong zing hi. Mun tampi in puahphtna hong sangin a<br />

dangte in Rome upna ah, vot paih lah bangin, mitsi tentansa in a belh<br />

cip teitei uh hi. Thuman a saang nuamte bawlsiatna dingin (212)<br />

atawpnaah tualgaal hong piang hi. Zwingle <strong>leh</strong> puahphatna-a a ki kholh<br />

pih mi tampi Cappel sisan kisuahnaah hong bei ta uh hi. Oecolumpadius<br />

zong hih suksiatna in buakin a sawtloin a si hi. Rome hong gualzoa,<br />

mun tampi ah a taansa uh munte ong ngahkik uh hi. Ahih hangin a<br />

tawntunga ngaihsut apia Pa in Ama nasepna <strong>leh</strong> a mite peuhmah nusia<br />

ngei lo hi. Anaute adingin a khut in huut khiatna pia ding hi. Leitung<br />

mun dangteah zong Puahphatna nasep mai nawt nadingin nasem a<br />

guang hi.<br />

Luther pen Puahphapa ci in a kitheihma pek nangawnin French<br />

gam ah khuavak ding na ki pan zo ta hi. Khuavak a mankhia masa pen<br />

pa in, puteek, Lefevre ahi hi. Amah pen laisiam mi, Paris University-a<br />

Professor ahi hi. A thanuam, mihoih ahih manin Papistte’ nuam mi khat<br />

ahi hi. Amah in khanglui laite a zonkhiatna lam in Laisiangthothu hong<br />

mukhia a, a sangnaupangte sim ding in agen hi.<br />

Lefevre in misiangthote zahaakna khawng a hanciam mah mah<br />

khat ahi hi. Tangthu sung a misiangthote <strong>leh</strong> thahna thuakte thute gelh<br />

ding in pawlpi tangthute panin thu a khawm tuah hi. Tua pen naseep


FRENCH PUAHPHA PA 205<br />

thupi hong suak in, tam pi mah zong a<br />

kalkhia khin hi. A lungsim sungah<br />

Laisiangtho pan in zong huhna ngah thei<br />

ding lam en in Laisiangtho sim hong ki<br />

pan hi. Tua panin misiangthote omzia<br />

hong mu thei napi Romete ciamtehna<br />

bang hong hi nawn lo mawk hi. A lungsim<br />

sung ah khuavak in tuiciin bangin hong<br />

vung hi. A lungsim hong patau in, amasep<br />

dinga a seh nasep nusia in Pasianthu bekah<br />

hong kipia ta hi. Tua a manpha thumaan<br />

a muh pen hilh dingin hong kipan hi.<br />

Luther <strong>leh</strong> Zwingle te puahpha ding in a kipat ma 1512 kum in<br />

Lefevre in lai na gelh zo a, ‘A tawntung nuntakna ngah theih nading-a<br />

hehpihna in upna hangin a hong sep sak theih tua dikna a hong pia<br />

Pasian bek ahi hi.’ na ci ngei zo hi.-Wylie, b. 13, ch. 1. Hotkhiatna thu<br />

thukpi gen bel in a nei hi.’ Aw, gen khiat zawh hoh tua zaha thupi<br />

kikheelna, mawh banglo Pa kimawh sak a amawhte ki suahtaak! Thupha<br />

a hi pa in samsiatna ngah in, samnsiatte thupha ki pia; 213 nuntakna ahi<br />

Pa in asite hin nadingin sih lawh a, Vanglianpi pen khuamnial in tuamin<br />

bang mah theilo a buai gawp lelte vaang a kipia hi’ na ci hi.—D’Aubigne,<br />

b. 12, ch. 2(London ed.).<br />

Hotkhiatna minthang pen Pasian bek neih thu ahi hi. A hih hangin<br />

sawlman nading bek mihingte neih tha ahi hi.’ Nang zong Khrish pawlpi<br />

mikhat nahih <strong>leh</strong> ama pumpi tunga nate khat na hi pah hi. lh Pasian in<br />

lim <strong>leh</strong> meel a nei na hi hi.... Aw, mite in tua thu thei le uh bang zah in<br />

sang gamtat ding uh a, mawh baang loin siangtho takin nungta nuam<br />

ding uh hiam? Amau sunga om vangliatna tawh khaikaak le uh bang<br />

zah in ki hawm thawh ding uh hiam? Tua vangliatna <strong>leh</strong> minthanna pen<br />

mihing mit tawh kimu thei lo hi. Hih leitunga om minthanna lelte pen<br />

amial dide bang bek muthei mah ding uh hi ven!’ –Ibid.


206 KIDONA LIANPI<br />

Lefevre ii sang naupangte lak ah ama kammal te limtaka ngai<br />

pawlkhat a om hi. Tuate in siapa uh a a daih nung a sau veipi ciangin<br />

thuman na gen zom lai uh hi. Tuate lak ah William Farel zong a om hi.<br />

Nu <strong>leh</strong> pa hoih sunga upna phincill tak <strong>leh</strong> pawlpi hilhna bang tawh a<br />

kikhang khia sah ahi hi. Sawltak Paul in ama thu agen ciangin ‘Kote<br />

biakna sungah a hahkat pha diak Farisai pawl a kicite sunga ka om cil a<br />

kipan in ka nunak zia khempeeeuh a gen nop nak uh <strong>leh</strong> hong gen thei<br />

ding uh hi’ (Sawl. 26:5) acih bangin ci nuam <strong>leh</strong> ci thei ding ahi hi.<br />

Romete sunga ki aap pha mahmah khat hi a, pawlpi lang pang vannuai<br />

suk siat nopna tawh a sa val val mi a hi hi. ‘Pope lang pan-a thu gen ka<br />

zak nak <strong>leh</strong> keeivom lungso bang in a ha gawi khat ka hi hi’ ci in a<br />

kikheel ma anuntk zia a gen hi.—Wylie, b. 13, ch. 2. Gimlo tawllo in<br />

Lefevre tawh kithuah in misiangtho te zahtakna a pia ngei Paris khua<br />

sunga biak inn <strong>leh</strong> biakna tau te ah biakna pia in misiangthote’ guh<br />

koihna te a zep nading in letsong khawng a pia pia pa ahi hi. A hih<br />

hangin tua bawlnate in lung muan na pia zo lo hi. Mawhna a phawk<br />

ciangin tuate bawl in amah le amah a kigawt hi. Ahih hangin tuate in a<br />

dahna nilkhia zolo hi. ‘Hotkhiatna in hehpihna hang bek hi’cih<br />

puahphapa kammal pen vantung pan-a aw hong ging zak bangin hong<br />

za hi. ‘Mawh neilo pa kimawh sak in mawh nei mi ki khah hi’. –Wylie,<br />

b. 13, ch. 2. (214)<br />

Farel in thuman lungdam tak in a sang hi. Paul mah bangin kikheel<br />

a, khang lui thuciinte’ hen cipna pan ki heei khia in, Pasiantate’<br />

suahtakna sung a bel hi. Sapeel keivom bangin mithah nopna lungsim<br />

nei nawnlo in daai takin lung nem migi in tuuno a hong bang hi. Pope<br />

kiang pan ki khen khia siangtho vilvel in Khrish Jesu kiang ah hong ki<br />

pia kik hi.’ – D’Aubigne, b. ch. 3.<br />

Lefevre in a sangnaupangte tunga khuavaak a theh khiat khiat<br />

laitak in Farel in pope khut sunga a om lai a a hanciam mah bangin<br />

Khrish nasepna ah zong hong kuhkal in mipi mai ah teci apang hi. Pawlpi<br />

vangliatna ukpi khat ahi Meaux a bishop pa zong tua zawh a sawl loin


FRENCH PUAHPHA PA 207<br />

amau tawh hong ki pawl beh lai hi. Sia dangte<br />

in zong amau din mun ciat pan un amau pilna<br />

neih zah tek zui in thuman tangkona ah hong<br />

pawm tek uh hi. Lokho mi, khutsiam nasem<br />

mite pan kumpi inn sung dongin, mihing<br />

aniam asang, a cial cial in a lawh to hi. Tua<br />

hun a gamuk kumpi Francis khatna pa<br />

sanggamnu in zong puahphatna thuman a na<br />

saang hi. Kumpi pa <strong>leh</strong> anu mah mah in zong<br />

tawlkhat sung deihsakna hong nei uh ahih man<br />

in puahphate in France gambup pen<br />

Lungdamnathu tawh kizo thei ding hi ci in a lam en uh hi.<br />

Ahih hangin amau lam etna bang in a hong piang kei hi. Khrish<br />

nungzuite sit telna <strong>leh</strong> bawlsiatna in a nangak gige hi. Ahih hangin<br />

hehpihna tawh tua thu amau mit pan in kiliah sak hi. Tawl khat sung<br />

teng lemna hong om sam hi. Tua thusia a thuak dingte uh a zawh theih<br />

nadingun tha hong ngah uh a, puahphatna in nawhsa in mai a nawt hi.<br />

Meaux-a bishop pa in ama gam sung tenga sia semte <strong>leh</strong> pawlpi mite<br />

tungah tha nuam tak in na sem hi. Thu thei lo, tatsia-a khuaval a zulhtat<br />

siampite paai khia in gamtathoih <strong>leh</strong> pilna neite tawh a khek hi. Bishop<br />

pa in amite in amau mah mah ading in Pasian thu atheih ciat ding uh<br />

deih sak mah mah ahih man in, a sawtlo in a theisak ciat zo takpi hi.<br />

Lefevre in Laisiangtho Thak na tei khia in, Luther in Germany pau in<br />

Wittenberg pan a na hawm khia hi. Bishop in ama gam sung teng ah hih<br />

thu a theh khiat nading sep theih teng sitlo in sem ahih manin, lokho<br />

mite khut sung dong ah Laisiangtho hong tung ta hi.<br />

Tui duh in a dang tak khualzim gim mi in luitui siang a delh uh<br />

bangin mite in tua vantung thu siang a na saang uh hi. Lokho mite,<br />

khut nasep siamte khawng in a nasep kawm kawm un Laisiangtho<br />

thuman gen uh a, a kitha lawp suah uh hi. Nitak ciangin zu zuakna peuh<br />

ah a kikhop tangun a innte uh ah ki hawh in, Laisiangtho sim in thu a


208 KIDONA LIANPI<br />

ngen khawm uh hi. Tua milomte tung ah kikhelna lianpi a hong tung hi.<br />

Mizawng genthei, gimpi-a nasemte hi napi uh in amau nuntaknate ki<br />

puahto in Pasian vanglian ah pah tak huai hong cing uh hi. Ki niam<br />

khiat in ki it uh a, siangho in, Lungdamnathu in a nasep gahpha teng a<br />

maute lakah hong gah khia hi.<br />

Meaux pan-a tang khia khuavaak in gamlapi a taan hi. Nisial in<br />

mi ki kheel thak ki muh beh den hi. Kumpipa in phungzite lungsim<br />

kawcik tawl khat sung meek cip a ahih hang in a tawpna ah papal makaite<br />

vang mah hong ultung kik hi. Sih nading kihaalna khuam a mai uh ah<br />

kiphut hi. Meaux bishop pa pen tawkik zaw ding maw meikuangah pai<br />

zaw ding cih a ki teel sak hi. A tawpna ah a baih lam zaw pen a teel hi.<br />

A hih hangin a nungzui tuuhonte amah bangin puklo in akip din uh hi.<br />

Mi tampi in meikuang sung panin thumaan teci pang uh hi. Amaute in<br />

kihaalna khuam phung pan in teci pang uh hi. Hun nop lai-a thuman a<br />

zakha ngei nai hetlo a kiniam khiat <strong>Khrist</strong>ian tul tampite ading in<br />

tangkona <strong>leh</strong> teci pan’na asuak hi.<br />

Mi niamte <strong>leh</strong> mi zawngte bek in zahkona, bawlsiatna lakah<br />

Khrish ading teci a pang ahi kei hi. Kumpi huang sung, <strong>leh</strong> ukpi inn<br />

sungte-a kumpitate lak pan in zong, hauhna liatnate nusia in thuman a<br />

teel zaw <strong>leh</strong> anuntakna nangawn uh apia mi hong om hi. Bishop puantual<br />

<strong>leh</strong> lukhu bemte sangin kumpi galhiamte in lungsimpuak ahang san zaw<br />

anei zel hi. Loius de Berquin pen Knight kici galhaang mintha’na a<br />

ngah, lungtang puak zia kawk a banglo ukpi te suan le khak khat ahi hi.<br />

Gamtat hoih in laisiam mi ahi hi. Laigelhpa khat in ama thu a genna ah,<br />

‘ amah pen papist thukhente a zui pha diak, mawh pulakna <strong>leh</strong> thuhilhna<br />

tampi aza, Luther nung zuihna amudah te a pakta mi ahi hi,’ ci hi. Ahih<br />

hangin midangte mah bangin Laisiantho ah hong lungtu ve a, lam dang<br />

sak huai zah in ‘Romete upna ahi lo Luther upnate’ hong mukhia hi. –<br />

Wylie, b. 13, ch. 9. Tua a kipan in amah mah Lungdamnathu tangko<br />

nasepna ah hong ki pia hi.


FRENCH PUAHPHA PA 209<br />

‘French gam buppi-a ukpite lak ah laisiam pen pen,’ <strong>leh</strong> pianpih<br />

navaakna anei, thugen siam, <strong>leh</strong> a hangsan’na <strong>leh</strong> a kuhkal na te aki<br />

baan theilo kidem zo lo hi. Zum thuteah huzaap nei in, alian kumpipa<br />

tawh ki itpa khat ahi hi. A gam bup adingin Puahphapa ahi dingin mi<br />

tampi in a lemen uh hi. Beza in hoh, ‘Francis khatna pa pen me piapa<br />

nih na ahih <strong>leh</strong> Berquin pen Luther nihna hi ding hi,’ ci ngei liang hi.<br />

Papistte bangin , ‘ Amah pen Luther sangin suuk zaw mawk hilo ahi<br />

hiam?’ ci uh hi. –Ibid. France a Rome pawlte in kihta mahmah takpi uh<br />

hi. Amau in amah upna pial ci in thong sung a khia uh a, ahih hangin<br />

kumpipa in a khah khia kik hi. Kum tampi sung mah buaina ki zom zom<br />

hi. Francis in Romete <strong>leh</strong> Puahphate <strong>kikal</strong>ah langkaai kawi-kawi in<br />

phungzite gitlohna khah zel daltan zel hi. Berquin pen pope pawltein<br />

thum vei thongah khia uh a, kumpipa bekin lakhia zel hi. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong> ama pianpih pilna <strong>leh</strong> a nuntak zia a mipi suakna paakta in<br />

biakna lam uliante muh dah etsatna a thuak ding a phal kei hi.<br />

Berquin pen France gam sung pana a taai simte nung zui dingin<br />

ngen hi. Tuahi kei <strong>leh</strong> a lau huai theih nading ziate zong ahilh khol uh<br />

hi. A meidawi, hunhoih bek a ngak, pilna sangpi nei napi lungsim gina a<br />

neilo, thuman sang in a nunna a thupi sak zaw Erasmus in Berquin a<br />

laikhakna ah, ‘Gam danga Sawltak(ambassador) sem ding ngen inla,<br />

Germany ah khual va zin dih in. Beda <strong>leh</strong> lutang tul nei-a mun citenga<br />

guu aphih kawi-kawi pa na theih sa hi. Na galte galkap honpi a kici ahi<br />

hi. Na nasepna Jesu Khrish’ aa sangin hoih zaw hel mah ta <strong>leh</strong> amau in<br />

nang hong suksiat ma siah un hong khah lo ding uh hi. Kumpipa hong<br />

kepna bek muang khin lua kei zaw in. Thu piangte ah kei pen theology<br />

tawh hong pawm kei zaw in’ a ci hi—Ibid.<br />

Ahih hangin tua launa in Berquin tha khauh sak <strong>leh</strong> bung hi. A<br />

leitung vai le angsung bek khual den Erasmus lam lahna a man sangsik<br />

in (217) hong hanciam phazaw kan hi. Amah in thuman gum ding bek<br />

hi nawnlo in thukhial kawk khia ta hi. Romete in amah mawh sak in a<br />

upna khial a cihna teng uh amau tungah <strong>leh</strong> suat zaw nuam ta hi. Amah


210 KIDONA LIANPI<br />

langpang a nasia pen pente in Paris University sangpi pan-a Pasianthu<br />

asiam Doctor <strong>leh</strong> phungzi honte ahi uh hi. Minam sung pan <strong>leh</strong> khuapi<br />

sung pan-a thunei lian pente zong ahi uh hi. Amaute laigelhna sung<br />

panin Berquin in mipi mai ah ‘Laisiangtho tawh ki<strong>leh</strong> bul, upkhialna’thu<br />

12 tak lak khia in kumpipa in tua kinialna a khen sak dingin angen hi.<br />

Kumpipa in anial lamte hih theihna <strong>leh</strong> ngentelna dawk sak nuam<br />

kawm <strong>leh</strong> hih phungzite kiphatsakna niam khiat suk theih nadingin hun<br />

hoih ngah kisa kawm ahih manin lung dam in, Romete in Laisiangtho<br />

thu mah tawh amau upna a huu ding in a sawl hi. Thong khiatna,<br />

gawtbawlna, thau vui thau tang mah zatna, <strong>leh</strong> hal lupna te zang lo-in,<br />

a tua ci ciang lel tawh nasep ki tawm zawh mah mah ding cih a thei uh<br />

hi. Siingkuang <strong>leh</strong> aikuang ki heei in, tu-in, Berquin kiat nading munah<br />

amua kiat tuak zaw mawh uh ahihna a mu uh hi. Lau ge-gapsa in bang<br />

ci leng suakta thei ding ih hi hiam? ci-in lampi a zong zaw ta mai uh hi.<br />

‘Tua hun laitak in kongzin kiu khat ah nu ngak siangtho lim<br />

khat naki satsia hi. Tua in khuapi bup a patau sak hi. Tua mun ah mipi<br />

hong ki sung zua-zua hi. Dah in a heh uh hi. Kumpipa zong dip kua<br />

hi. Tua mun ah phungzite hong ki leii hang sak mah mah uh a, ‘Hi pen<br />

Berquin upna gah hi. Na khempeuh ki lumlet ding hi ta hi. Biakna ahia,<br />

gam thukham ahi zongin, kumpi tokhom dongin hih Luther pawlte<br />

kipawlna in lumlet ding hi ta hi’ ci-in a awng keek uh hi.—Wylie,<br />

b.13, ch.9.<br />

Berquin ki man leu leu hi. Kumpipa Paris pan in ki hem khia a,<br />

phungzite in a ut bangin na sem ta uh hi. Puahphapa thu ki sit in sihna<br />

thuak ding in khensat uh hi. Francis in amah gum ding in hong ki golh<br />

man khak ding launa-in tua thukhena a piakkhiat ni mah un asem pah<br />

uh hi. A sun ciangin (218) Berquin pen thahna ding mun ah puak uh hi.<br />

Mihonpi in tua thu piang teci pang ding in va en zia zua uh hi. Mi tampi<br />

in France gambup-a ukpi minthang galhang pen pa thuakna lamdang sa<br />

<strong>leh</strong> diip kua sa in a va mu uh hi. Lam dang sakna, lung ham-a hehna,


FRENCH PUAHPHA PA 211<br />

muhdahna tawh mite mai khing gawp hi. Ahih hangin khatpa mai bang<br />

mah liim in a liah kei hi. Thah thuak dingpa mai suah <strong>leh</strong> lungsim buai<br />

hetloh in a Topa hong ompihna bek a kilang sak zaw hi.<br />

Ama tuan’na leng ginalote, a bawlsiate mai gum mitsitnate, <strong>leh</strong><br />

mulkim huai-a siding ahihna te ngaih sun in aphawk kha man het kei hi.<br />

Sihna pan a hingkik, Hell kong honna tawhtang a kem, anungta tawntung<br />

pa a kiang ah om cih bek a phawk hi. Berquin mai suah pen vantung<br />

vanglian <strong>leh</strong> lungmuanna tawh a taang hi. Puan hoih a tee dial-dial, ‘ a<br />

lum a neel, a sah(velvet), satin-damask kici te khat a silh hi.’ –<br />

D’Aubigne, History of the Reformationb in the Time of Calvin, b. 2,<br />

ch. 16. Amah pen kumnpite’ Kumpipa mai-a a upna kisittel ding hi a,<br />

leitung vantung buppi mai ah teci pang ding ahih mah bangin ama<br />

lungdamna pen dahna in meel hem sak lo in, dah lim ki mu lo hi.<br />

Kongzing teng mi dim hi. Tua lak nawk in dam dam in ki pai pih<br />

hi. Mite in a maisuah mial hetlo in zawhna lungdamna tawh kidim zaw<br />

cih mu in lamdang asa mahmah uh hi. A maute in, ‘Amah pen biak inn<br />

sunga tu-a thu siangtho lungngai ( ngaihsun) tawh ki bang thong hi lo<br />

hiam?’ ci uh hi.—Wylie, b. 13, ch.9.<br />

Kihaalna khuam phung panin Berquin in mipi zak dingin thu<br />

tawm a gen hi. A hih hang in phungzite in thu buai piang kha ding lau<br />

uh ahih manin galkapte in a gaal hiamte uh tatging sak in, khut beeng<br />

in a buai gawp sak uh hi. Tua ahih manin thahna thuak dingpa’ aw<br />

kizazo nawnlo hi. Tua bangin Paris a laisiam pen <strong>leh</strong> biakna makai<br />

lian pen te in ‘1793 kum cianga thahna thuak dingte’ sihkuan thuvaikhakna<br />

kammal siangtho te mukpik san na ding thu khat 1529 kum<br />

in ana koih uh hi’—Ibid.<br />

Berquin pen ki gawlmeek in meitawh ki haal hi. Tua thu ki<br />

thanga, France gam bup-a puahpha a lawmte in ama sihna hang in a dah<br />

uh hi. Ahih hangin ama lah sa limte maimang ngei nawn lo hi. (219)<br />

Thumaan teci pangte in Eite zong tua sihna te lungdam taka thau ding


212 KIDONA LIANPI<br />

in ih kiging khin zo hi. Ih mit in hong tung ding nuntakna bek ih mit<br />

suan hi” ci uh hi.—D’Aubigne, b. 2, ch. 16.<br />

Meaux-a bawlsiatn a laan’ sung teng puahphatna thu ahilh siate<br />

a thu hilhna letmat te uh ki sut khia ahih man in, mun dang ah a pai khia<br />

uh hi. Lefevre zong tawl khat sung Germany ah a va pai hi. France<br />

nisuahna lam gam, a pianna khua ah ah Farel hong ciah in khuavak<br />

hong theh khia hi. Meauz khua-a thu piangte na ki za khin a, thu ngai<br />

nuam mi na tam ahih manin a man zong hangsantak in thuman gen in<br />

teci a pang hi. A sawt lo-in thuneite in amah gam daai sak nuam in,<br />

khuapi pan in a nawh khia uh hi.<br />

Mipi mai ah thu a hilh theih nawn loh hangin zanglei khua te ah<br />

zin kawi kawi in mi inn sung te peuh, gamlak mun daai te peuh ah ahilh<br />

hi. Gammang tulak, suang kawm kaw-hawm te peuh beel in a neu lai-a<br />

a gamvak vakna munluite peuh a beel hi. Pasian in anasia zaw sittelna<br />

thuak ding in a pia hi. “<strong>Satan</strong>’ tukalhna, bawlsiatna, zialgawpnate hong<br />

ki hilh khol zah kiam het lo in ka thuak theih zah sang a nasia zaw ka<br />

thuak hi. Ahih hangin Pasian in ka Pa hi den a, Amah in ka tangsapte a<br />

hong pia zel hi. Ka tangsap thahatna zong hong pia den ding hi.” ci<br />

hi.—Ibid., b. 12, ch. 9.<br />

Sawltakte hun lai mah bangin bawlsiatna in Lungdamnathu a<br />

khangsak zaw”ahi hi. Philip 1:12. Paris <strong>leh</strong> Meauz pan a ki hawlkhiat<br />

uh ciangin “a ki thehthang mit e pai kawi kawi in thu a hilh uh hi.”<br />

Sawl. 8:4. Tua bangin France gam mun citeng ah thumaan lut kawi<br />

kawi zaw hi.<br />

Pasian in Ama nasepna a theh khia dingin nasem ding mite a na<br />

ki gingsak lawikawi hi. Paris-a sang khat ah khangno thudam, thu<br />

ngaihsun thei, lungsim picing in a khua muJohn Calvin kici mi khat a<br />

om hi. Amah kawk bang lo in nuntak zia ah lungpilna <strong>leh</strong> biakna kin in<br />

aki mu hi. A pianpih pilna <strong>leh</strong> a pilna a zat dan pen College in a angtan<br />

pih hi. John Calvin in pawlpi a huu mi muan huai pen khat suak thei


FRENCH PUAHPHA PA 213<br />

(220) ding hi ci in ki lam en hi. Ahih hangin Pasian kiang pan-a khuavaak<br />

taangin amah a khumcip pilna <strong>leh</strong> khanglui-thuciin-upna kawmdal pailetin<br />

Calvin ava mukhia hi. Amah in upna thak thu pen ciliing liang mah in<br />

a zak ciangin cik zialo in mei tawh haallupna a thuakte in athuak lel<br />

ding mah hi ci-in amu hi. Tua bang laitakin, kiging khollo pi in, upna<br />

pialte khat tawh ki talsik ahih manin Romete upna <strong>leh</strong> Protestantte upna<br />

khaikaak in sittel ding hong kul hi.<br />

Puahphate tawh a ki pawl Calvin’ inn lak sanggamte khat Paris<br />

ah a om hi. A behta unkimu in <strong>Khrist</strong>ian a buaisak den thute a kikhum<br />

zel uh hi. Protestan ahi Oliveton in leitung ah biakna nam nih a om a,<br />

tua biakna pawl khat pen mihing phuah tawm, ama gamtat hoihna<br />

thaman tawh hotna a zong ahi hi. A khat pen bel Laisiangtho thu a om<br />

banga Pasian piak khong hehpihna bek muanga hotna a lam ente ahi<br />

uh hi” a ci hi.<br />

Calvin in, “Na upna thakte bel ke’n hong sang zo kei ning. Ka<br />

nuntak sung tawntung khialhna sunga nungta a hong sa hi ve teh maw?”<br />

a ci hi.—Wylie, b. 13, ch. 7.<br />

Ahih hangin a lungsim sung ah a ngaihsutna hong khanghlo in<br />

tua thute a mangngilh zo kei hi. Alupna inn deisung ah amahkia in a<br />

sanggampa kammal pen a ngaih sunsun hi. A mawhnate phawk tel in<br />

thutang taka a khen Topa mai ah palai neilo-a om ahih lam a ki phawk<br />

hi. Mi siangthote ma suan ding cih thute, thupha bawl ding cihte, <strong>leh</strong><br />

pawlpi zeh tuam tuamte lel in mawhna pan hotkhiatna pia ding in<br />

vaangnei lo hi cih thu hong man khia thei hi. A mai ah tawntung mai<br />

man nading lungkiat huai thu khat longal adang bang mah omlo ahih<br />

na hong mu thei hi. Tua a lungkiatna te bei thei nadingin pawlpi<br />

sunga Doctorte a ahanciam uh hangin a bang mah a lawh zo kei uh hi.<br />

Ki pulaaknate, ei le ei kigawt bawlnate, a ki pan khiatna neilo tua<br />

bang gamtatnate in Pasian kiangah khaate lem kik zolo hi cih hong<br />

mu khia hi.


214 KIDONA LIANPI<br />

Tua gah neilo ki thasaanate ngaih sunsun in a om laitak in Calvin<br />

in mipi umm cih upna pialte ki haalna a va mu kha hi. Tua a ki haal<br />

mipa maisuah in lung muang tak in a omlam a dawksak hiau mawk hi.<br />

Tua a muh ciangin lam dang hong sa sawn sawn hi. Tua a lipkhap huai<br />

bawlsiat <strong>leh</strong> sih nadinga pawlpi thukhenna a omsa kawm pan mah in,<br />

pawlpi thu zuihna hanga haksa pi <strong>leh</strong> genthei lungziinga a a nuntak<br />

zia tawh aki <strong>leh</strong> bulh ding in tua sangnaupangpa in a upna <strong>leh</strong> a haan<br />

ahong lak khia h. 221 Tua thu nial a cih te uh pen Laisiangtho a len<br />

cin ten te hi zaw mawh uh hi cih a thei hi. Ama’n zong tua Laisiangtho<br />

sim a a maute ngah lung damna pen ngah ve ding hanciam nopna<br />

lungsim hong khen tat hi.<br />

Laisiangtho sung panin Khrish hong mu khia hi. “Pa aw, Ama<br />

kigawhna in Nang hehna hong dam sak a A sisan in ka siantho lohna te<br />

a sawp khia hi. Ama singlamteh in kei thuak ding samsianate thuak a,<br />

Ama sihna in kei hong tan khia hi. Kote in ki man’na neilo zuaupi teng<br />

tawh kong hanciam kha uh a, ahih hangin Nangmah in na thumaan ka<br />

mai ah meivak bangin nong det hi. Ka lungsim nong lawnga, Jesuh lo<br />

ngal in a siansak theih loh nitnate na hong mu sak hi” ci in a kap hi.<br />

Martyn, vol. 3, ch. 13.<br />

Calvin in phungzi suah nading pilna ngah khin hi. Kum 12 a<br />

phak lim phetin pawlpi neu khat uk ding in a ki teel ngei hi-a, ama lu<br />

pen bishopte metsak den sa, pawlpi ngeina zui-a kizem sa ahi hi. Phungzi<br />

dinga aapna kinei nailo ahih hang in biakna na asem khat hi khin zo ta<br />

hi. Ama din mun ding <strong>leh</strong> zum zong nei in khasum a kituak zah zong<br />

asang khin ahi hi.<br />

Tu in phungzi suah ding pen ngaihsun thei nawnlo ahih manin<br />

hun khat sung Law(upadi) lam hong sin hi. A hih hangin tua pen nusia<br />

ve ve in atawpna ah Lungdamnathu na seem ding in hong ki pum piak<br />

hi. Ahih hangin mipi mai-a hilh ding pen hong ki uai-kaai sak pian hi.<br />

Amah pen pianpih lungsim ah a meidawi <strong>leh</strong> a mulkim thei mi ahih tei


FRENCH PUAHPHA PA 215<br />

hangin a pan mun a zawh nadingin akuhkal thei mi ahi hi. Lai sim beh<br />

lai ding zong a ut hi. A lawmte in a kut kut uh ciangin atawpna ah hong<br />

thukim a, “A pat ciil dinmun a niam mah mah khat ki laamto ding cih<br />

pen lam dang mah mah hi” a ci hi.—Wylie, b. 13, ch. 9.<br />

Dai takin nasep hong kipan hi. A kammalte in leitung anel sak<br />

daaitui tawh ki bang hi. Paris khua a nusia hi. Lungdamnathu a it,<br />

gam meeng khat-a kumpineu asem Margaret kepna khua khat ah hong<br />

om hi. Tua nu in thuzui mite a na hu den hi. Calvin pen khangmoi lai<br />

a, thuman in, ki neih tawm ngeilo hi. Mite inn phual ah va hawh in a<br />

nasep a pan hi. Innkuante in kiim uum uh a, amah in Laisiangtho lem<br />

in hotna thute a sim khia hi. Thu za mite in thu manphate pua sawn in<br />

midangte kiang a tun uh hi. Tua pan in mun dang khuapi khua neute<br />

dong in a zeel hi. Ukpi innte a ki pan haampheng sungte dongin lut<br />

kawi kawi thei a, thuman teci pang dinga kipia dingin pawlpi a va<br />

phut kawi kawi hi.<br />

Kha tawm khat khit ciangin Paris a hong tung kik hi. Tua lai ah<br />

laisiamte mipilte lak ah a neihngei loh uh kinialna a hong om hi. Tanglai<br />

paute a sin uh ciangin tua in Laisiangtho ah lut pih pahpah hi. Tua<br />

thuman in a lawn loh mite tawh ki nialna nasia tak in hong om zel hi.<br />

Romete’ gualzawh tuhna hangin kidona nangawn hong om hi. Calvin in<br />

theology lam ah kinialna te a siam mah mah ahih hangin hih a buai<br />

sangpi-a mite tawh kikup ding sangin a thupi zaw nasep a nei hi. A<br />

maute lungsim kilok a, thuman lut thei ding hong hi ta hi. College sangpi<br />

inn dei golpipi pen thu upna kinialna <strong>leh</strong> buaina tawh ki dim a a om<br />

laitak in Calvin in khuata te ah inn khat pan inn khat ah lut in mite<br />

laisiangtho sin pih in Khrish le a kikhailum pa thu a gen pih hi.<br />

Pasian vaihawmsakna tawh Paris in Lungdamna thu a ngah theih<br />

nading lampi dang khat hong om hi. Lefever <strong>leh</strong> Farel kuutnate kinolh<br />

ahih hangin tua khua pi in thuman a zak theih nading dang khat hong<br />

om lai hi. Kumpipa in leitung ukna vai ah Romete <strong>leh</strong> Puahphate a kua


216 KIDONA LIANPI<br />

lam lang gup nei tuan nailo hi. Margaret in Protestan lam pang ah zawhna<br />

a om nadingin France gam sung teng lamen in len veuvau hi. Amah in<br />

Paris khuapi sungah puahphatna thu kihilh <strong>leh</strong> a deih hi. Kumpipa omloh<br />

kal in amah in Protestan siate khat vaikhak in khuapi sunga biakinnteah<br />

puahphatna upna a hilh kawi kawi sak hi. Pope pawltein kham uh a,<br />

tua ciangin mang inn hong khia in kumpinu a lut sak uh hi. Inn dei khat<br />

pen seh khia in kikhopna inn dingin zangh uh a, nisial in tua hun in thu<br />

kihilhna om ding hi ci in deidan omlo in mi khempeuh hong pai in thu<br />

ngai ding in za sak zelzel uh hi. Tua hunzatna ah mite hong dim den<br />

hi.223 Biakpiakna inn dei bek hi lo in innpua lam a deipi sung zong mi<br />

a dim lai hi. Nisial in a tul lomlom in hong pai uh hi. Miliante, ukpite,<br />

Upadi siamte, sumbukte <strong>leh</strong> khutsiamte hong ki hel ciat uh hi. Kumpipa<br />

in mipi a kham sang sik in Paris khua sung a Biak innpi nih hon beh lai<br />

dingin thu a pia hi. Ni dang in khuapi sung pen Pasianthu in tua zah in<br />

lok ngei nai lo hi. Vantung pana nuntakna huih mite in diik kha uh hi <strong>leh</strong><br />

a kilawm phial hi. Ahih hangin pawlpi ukte na ihmu mawk lo zel uh hi.<br />

Kumpipa in lah thuhilhna khawl sak ding in dal tan nuam nailo mawk<br />

ahih manin mipi lam ah a ki heei uh hi. Mipi te thuciinte <strong>leh</strong> laitheilo te<br />

phut tentan a om a muh uh ciang in kigimneih kholh na <strong>leh</strong> lauthawng<br />

sakna zangin a septheih khem peuh tawh mipi a buaisak ding in aki pan<br />

uh hi. Tanglai Jerusalem mah bangin Paris khua in zong a zuauthu hilh<br />

siate uh tungah ki mot ap uh hi. A maute nopsakna a pia pa phawkloh<br />

man-n daan a thuak ding uh lam zong a seh kha kei uh hi. Khuapi sung<br />

ah kum nih sung thu ki hilh a, tua sung in Lungdamna thu a saang mi<br />

tampi mah a om tei hang in a tam zaw mah in a nial ve ve uh hi. Francis<br />

in lah, biakna ki thuaklana omsaklo tei na pi in, ama nasep ding teng a<br />

sem lel hi. Pope pawlte-in nidanga a bawl den ngeisa bang mah in biak<br />

innte kalh cip in ki haal tumna khuamte a phut kik uh hi.<br />

Calvin pen Paris ah om lai a, mai lam khuavak theh khiatna nasep<br />

nading in kigingin, lai sim in thu ngen in a lungngai-ngai hi. A tawpna<br />

ah amah pen muan lahna lungsim in a gak cip hi. Thuneite in amah


FRENCH PUAHPHA PA 217<br />

haltum ding in a seh uh hi. Lungmuang a om laitak in, hu sam liangin, a<br />

lawmte hong taai in a inn dei sungah hong lut uh hi. Athu teng a hong<br />

gen uh ciang in amah man dingin bute hong pai uh hi cih a gen uh hi.<br />

Tua laitak in kongkhak pua nung nakpi in hong ki kiu hi. Tai mang ding<br />

hun om nawnlo ahih manin a lawmte pawl khat in mi man ding bute<br />

kong khak ah a na tuan tual sak uh hi. Tua sung in a taikhiat theih<br />

nading in a lawmte in kong vangneu pan in amah khia suk uh in, khua pi<br />

pua lam dongin a taai suak sak uh hi. Puahphtna a a lawmte bukno khat<br />

sungah a bu hi. Ama pawlte kizep bang in kizem zel lel in, tupek khat<br />

liang puak in Leitaw lam ma nawh in a zin suak lel hi. Margaret ukna<br />

gam a va bel hi.—D’Aubigne, “History of the Reformation in the Time<br />

of Calvin, b. 2, ch 30.<br />

Hih lai ah kha tawmkha sung a om hi. A lawm hoih khat kepna<br />

tawh lai peuh a sim sim lel hi. Ahih hangin France gamsung tengah thu<br />

hilh nuam lua ahih manin naseem lo in sawt veipi a om cip thei kei hi.<br />

Tua thusia teng hong ven’ phet <strong>leh</strong> University zong a omna, Poitiers<br />

gam thak ah a va pai hi. Tua munthak ah Lungdamnathu a za nuam gam<br />

a va mu hi. Mi khempeuh, a lian a neu ci lo, in Lungdamnathu za nuam<br />

in a ngai uh hi. Mipi mai-a thuhilhna omlo a, ahih hangin ama zintun’na<br />

ahi Menzipa inn <strong>leh</strong>, khat vei vei, kumpi huan sungah Calvin in<br />

Laisiangtho lem in a tawntung nuntakna thu ahilh mite in a ngai uh hi.<br />

Thu ngai mi hong ki beh lap in tawl khat khit ciang in Calvin in khuapi<br />

pua lam-a kikhop ding lung muan om zaw hong sa hi. Kuam kaw-cik<br />

thuk sunga sing hiangte <strong>leh</strong> suang zum kaai sukte in a liahna kawhawm<br />

mun khat ki khopna mun ding in a teel uh hi. Mihon no no in khuapi pan<br />

pai khia uh a, lam tuam ciat tawn in, tua lai ah aki tuah uh hi. Hih mun<br />

daai ah Laisiangthote simin a ki hilh uh hi. Hih lai mah ah France<br />

Protestantte in nek khawm bawlna masa a nei uh hi. Hih pawlpi neu in<br />

thuhilh ding siate a puak khia uh hi.<br />

Calvin in khat vei Paris va pha kik hi. France gam in puahphatna<br />

thu saang ding a lam etna bei nailo hi. A hih hangin nasep theihna lampi


218 KIDONA LIANPI<br />

khempeuh phial a ki khak hi. Lungdamna thu hilh peuh leng meihaalna<br />

khuamphung zuat a kul ahi hi. A tawpna ah Germany gam zuat a sawm<br />

hi. France gam nusia theilo kha zenzen hi <strong>leh</strong> France gam Protestante<br />

kithahna ah a ki helkha ding a hi zen hi.<br />

French puahphatein Germany <strong>leh</strong> Switzerland gamte mah bangin<br />

amau gam ah zong a minam bup in hang san tak in ding khia in Romete<br />

thuciinte phiat khia <strong>leh</strong> a deih mah mah uh hi. Mawh pulaakna tawh<br />

kisai laidal France gam sung mun khem peuh ah zankhat thu in khuam<br />

tung <strong>leh</strong> kawm tung teng dim in a ki suang hi. Hih thu in puahphatna<br />

thu mai a nawt sak gen loh in thukhenna gilo a tung sak hi. A na semte<br />

bek hi nawn lo in tua puahphate’ meeltheih khempeuh dong suksiatna<br />

dingin France gam bup a lawh sak hi. Tua in Romete lung gulh mah<br />

mah den tatsiatna hong piang khia sak zaw hi. A kha lau den a thupial<br />

peuhmah suk siat ding a ngen den te in kumpi tokhom kip nading <strong>leh</strong> a<br />

gam gal muanna piang sak ding cih paulap den uh ahih man in a ngente<br />

deihna a tun nadingin kong a hong khia hong suak zaw mawk hi.<br />

Tual hiam gaal hiam akithei zolo khut khat in kumpipa omna inn<br />

dei kongpi tungah tua laidalte a va suang se zen hi. Kumpipa ahong<br />

lung kham hi. Hih lai dal sung ah khang tawntunga kizahtakte siit hetlo<br />

a, lang panna a ki gelh hi. Hih a bawl huailo hang sanna Kumpipa mai a<br />

hong ki lah ciangin Kumpipa a heh sak hi. Amah in tawm vei sung<br />

paulo in ciliingsa in en in lamdang asa hi. Heh sa in kam hong pau khia<br />

a, “Luther pawl ahi a, ahi kei zongin a vekpi in man khia dih un. Avekpi<br />

in ka vat mai ding hi” a ci hi.—D’Aubigne, b. 4, ch 10. Ai ki saan ta hi.<br />

Kumpipa in Rome lam ah pangin a koppih ta hi.<br />

Paris khua sung a Luther pawlte khempeuh mat ding thu a ki<br />

bawl pah hi. Khut siam mizawng, puahphatna thu a um, a kikhop simna<br />

uha thu umte a zawnzel khat kiman in ki haalna khuam tung ah that<br />

pah ding in a tawng uh hi. Khuapi sunga Protestant inn teng ah papa<br />

sawltakte a pai pih kawi kawi ding in a ki sawl hi. Amah in vaihawmna


FRENCH PUAHPHA PA 219<br />

hoih lo te a theih ciangin lau in ton cip kik pian hi. Ahih hangin meikuang<br />

kihtaakna in a lawmte teng heekpa a suak sak hi. Mipi pai masa in a<br />

kizom deet-daat in siampite, mei haal bung tawite, phungzite <strong>leh</strong> galkapte<br />

in um cih sa in Morin kici kumpite thukanpa, tua miheekpa tawh dam<br />

dam in khuapi kong zingte ah a pai uh hi.”Siangtho pumpi” zahtakna<br />

lim lahna a ki bawl Mass pen thunial te in amin a daisak uh a siansuah<br />

kik nading paulap in a bawl uh hi. A sung thu alau huai lua ahi hi.<br />

Luther pawlte khat’ inn-gal a tun’ uh ciangin bang mah thu genlo pi-in<br />

tua mi heekpa in lim lahna khat a nei hi. Tua a kigual-a pai ngeetngaatte<br />

khawl uh hi. Tua inn sung va lut uh a, 226 inn kuante kaikhia in<br />

sik khau tawh a khih uh hi. A kihtak huai mihonte ding in a pai leu leu<br />

uh hi. Amaute in inn khat beek siit lo in a neu alian, collegete <strong>leh</strong><br />

universiti nangawn dongah alut uh hi. Paris khua sung khempeuh Morin<br />

in a liing sak hi. Tua pen ukna lipkhap huai hun ahi hi”—D’Aubigne,<br />

History of the Reformation in the Time of Calvin, b. 4, ch. 10.<br />

A thuakte pen a gilo pen pen bawlsiatna tawh a si uh hi. A thuak<br />

mite in sawt veipi a gim siat theih nading in a meikuangte a ki nak<br />

kuansak lua lo ding in thu aki pia hi. A hih hangin amaute in zawhna<br />

tawh a si uh hi. Amaute kipna kilok zo tuan lo hi. Pasian a muanna uh<br />

kiam tuanlo hi. A bawlsia mite in tua kipnate mu in amau mah in lel a<br />

kisa zaw ve ve mai uh hi. “Mi haalna taute Paris khua sung teng hawm<br />

kimsak dil dial uh hi. A mau sih dan a lipkhap huaina hang in thulampialte<br />

hih ding a ki ut loh nading deih na in ni tampi kizom in a kuang thei<br />

ding in a bawl uh hi. A tawpna ah Lungdamnathu om lai a meetna a<br />

ngah ve ve hi. Hih bang lungsim puak in koi ci bangin mihing hong<br />

khan suah ding cih Paris khua bup in amu thei uh hi. Thahna thuakte ki<br />

ciang vetvat hi. Tua zaha mui bun thuhilhna pulpit dang omlo hi. Hih<br />

mite in tua kithahna mun ah a lungdamna tawh maitai zaw mawk uh<br />

ahih man in, meikhuang laizang ah hangtak in a ding ngam uh hi. A<br />

maute a liam sak mite’ mawhna mai sak zo ding in lungnem ve ve lai<br />

hiau mawk uh hi. Hehnate hehpihna tawh, muhdahnate itna tawh a


220 KIDONA LIANPI<br />

kikheel zaw ta hi. Tua manin Lungdamnathu a lunggulhna uh dal zawh<br />

loh in hong uang zaw sem hi.—Wylie, b. 13, ch.20.<br />

Siampite heh in Protestantte lang pan nading a lip khap huai<br />

thei pen pen mawh siatna lai hawm khia zel uh hi. Amaute in Katolik te<br />

a lom a tangh in that ding , kumpi gam lumlet ding, kumpipa nangawn<br />

that ding ci uh hi cih in a lawt uh hi. Tua a lawtna te uh maan hi cih<br />

theih nading neng cik khat zong om lo hi napi hih a gen kholh uh thusiate<br />

a hong taang tung ding lim in hong dawk hi. Thu tuam tuam tawh<br />

upmawh loh dingin a <strong>leh</strong> lam lam pan sepna khawng a zangh uh hi.<br />

Mawh neilo Protestant te tunga Katolikte gitlohna te a thuk kik nading<br />

guu a khol khol suak uha, kum zalom tampi pek pan a a kigen khol khol<br />

kumpipa mah mah <strong>leh</strong> a gam alei <strong>leh</strong> a ukna dongin ki susia ding a ki ci<br />

pen Lawkite <strong>leh</strong> pope pawlte kikop in hong sem uh ahi hi. Hih thu pen<br />

Protestant te hang hi lo in aki gawi cipna hang in tua zawh kum 30<br />

ciang in France gam ah lipkhap huai zah in hong tung phing a hi zaw hi.<br />

Ki muan mawhna, lung hiang neihna, <strong>leh</strong> launa te mite lakah a<br />

dim hi. Taangpi patauhna lah ah Luther pawlte hilh thu in mipil pen, mi<br />

vang nei pen <strong>leh</strong> nuntak hoih pen te lungsim bang zah in na bun hiam<br />

cih a ki mu hi. Nasepna zalian mun thupipite theih kholh loh loh in<br />

awng vat zel hi. Khutsiamte, laikhente, laisiamte, universiti-a siapite,<br />

laibu gelhte, <strong>leh</strong> zumpi ukte nangawn a omna meel kitheilo in mang diil<br />

deel zel thei hi. Paris pan in a zalom in taimang uh a, amau le amau thu<br />

in a pianna gam uh a nusia uh hi. Tua te pen bang hang hiam ci in a<br />

kidot ciangin a lam tuam tuam tawh kisai in Puahphatna upna a neih<br />

hang uh ana hi zel hi. Papistte in amaute thulampial dinga a ngaihsun<br />

het lo uh ahih man-a bang mah ki lawh lo-a om om te na hi zel uh hi.<br />

Tua ciangin ahehna uh hong so hi. Tua hehna pen mipi tungah tu sak<br />

mawk uh a, mi nautang teng in a thuak lawh uh hi. Lungdamnathu umte<br />

haal nading a kitawh meikhu in huih lak teng a mial sak hi. Thong innte<br />

zong a dim leet hi.


FRENCH PUAHPHA PA 221<br />

Francis Khatna pa pen kum zalom 16 kipat cil a hong thang khia<br />

pilsina lam ah ang tan pih cing makai minthang khat ahi hi. Ama huang<br />

sungah gam tuam tuam pana mipil teng kaih khop khawng nuam asa mi ahi<br />

hi. Pilna a deihna <strong>leh</strong> bang mah thei lo phungzite a sim mawhna mah in<br />

zong tua puahphatna thu dal lo in a khah hiit hiat sak hi. Ahih hangin<br />

thulam pialte siak siang nading hanciamna tawh hih pilna paakta pa in France<br />

gam buppi lai ki khen khempeuh siak mai nading thu a pia khia leu leu hi.<br />

Tua lai ah Francis 1 na pa in thuciamtehna tampite lak pan in khat hong lak<br />

khia hi. Khuak pilna bek in biakna kisuksiat sak loh nading <strong>leh</strong> bawlsiatna<br />

te daal zolo hi cih a hong dawk sak pa a suak hi.<br />

France pen a mulkim huai mipi nasepna tawh Protestan hihna a<br />

susia gam khat a suak hi. Mass a ki mawhsiat pen vantung simmawhna<br />

suak ahih manin, kumpi pa in mipi aitangin mihompi mai ah sisan tawh<br />

mawh sut ding a, mipite in zong lampialte suksiat nading nasep ah aki<br />

hel hamtang na ding un kumpi pa in sawl ta hen ci in siampite in<br />

hamtangpi in a gen uh hi.<br />

1535 kum January 21 ni pen tua nasepna ni ding in a ki seh hi.<br />

Thuciin te kih taakna <strong>leh</strong> ki pum muhdahna hang in a mi nam bup a tho<br />

hi. Paris khua sung teng a kiim gam pana hong pai mite tawh a dim hi.<br />

Tua ni pen mi honpi lam pai khawmna in ki zang ding ahi hi. Lampi<br />

dunga innte lah dahna kahna puante kikhaai in a hoih bek ciang khat ah<br />

biakna tau khatta a ki phut kawi kawi hi. Inn kongkhakte mai ah,<br />

“siangtho pumpi” zahtaakna mei ki tang sak hi. Khua a vaak siang ma<br />

in a vak ding teng ki kaikhawm in, kumpi huang sung a tung kim uh hi.<br />

“Amasa in biakna sia khawk uk tuam tuamte dial khaite <strong>leh</strong> singlamteh<br />

te hong ki paipih hi. Tua banah mipi in zomin nihta maikim in, meidee<br />

in a pai uh hi”. Phungzi namlite in a kizepna uh a tuam tuam ciat tawh<br />

hong zui uh hi. Tua zom in tang-van(relics) tampi pua te in hong zui uh<br />

hi. Tuate nungah thuhilh mangte sakol tuang sa-in hong ki zui uh a, a<br />

puante uh a sandup, au-san, <strong>leh</strong> suangmanpha tawh kizem in, nasia tak<br />

in tee-ziahzuah sa in, a hong zui uh hi.


222 KIDONA LIANPI<br />

“Siangtho moh pen kumpi neu lite dom puan buuk nuai ah Paris<br />

bishop pa in a hong pai pih hi. A nungah kumpipa in khe pai in a zui hi.”<br />

Kumpipa Francis Khatna in tua ni in a kumpi lukhu khu lo hi. Gam<br />

ukna puan zong silh lo” “A lu ah bang mah khulo in amit in lei lak bek<br />

en a, a khut ah khuai meivak banga det theih khat tawi” sa in “kisik<br />

meel tawh” a zui hi.—Wylie, b.13, ch. 21. Biakna tau a om geih zelte<br />

kiang ah tun ciangin kiniam khiatna tawh a lu kuun in zahtaakna apia<br />

zel hi. Ama gamtat siatna hang <strong>leh</strong> a khut in mawh neilo sisan a luan<br />

saknate hang hi zaw lo in, mite in siangtho pumpi a kawkna mawhna<br />

hang a tua bang in a thum ahi hi. Ama nung ah kumpinu <strong>leh</strong> gam uliante<br />

nihta, maikim in meivak tawisa in a zui uh hi.<br />

Tua ni a nasepna hun sung khat ah Bishop innpi sungah kumpipa<br />

in a gam sung uliante mai ah thu genna a nei hi. Dah meel pua sa in kah<br />

aw tawh, “thusia pian ni Pasian gensiatni, dah le kah ni” i mi nam tung<br />

ah hong tung hi, ci in kumpi vaihawm khempeuh in France gam ki siatna<br />

hong tun thulampial buaina i siak siang zawh nadingin hong huh un ci<br />

in a zawn hi.”Lawmte aw, kei mah in na kumpi uh ka hih a man hi. Ka<br />

pumtung nate khat peuh in kawk baangin, kihhuai muatna in a suk khak<br />

<strong>leh</strong> na sat tan ding un kong pia khia ding hi....Thamlo in ka tate khat<br />

peuh in zong tua bang ahih <strong>leh</strong> ka hing khawi kei ding hi...Ka la dinga<br />

Pasian mai ah ka go ding hi” ci hi. A awk tawng in a naak ngek na in<br />

pau theilo a, a ki khawm mite khempeuh a kap uh hi. A ki tuak in awng<br />

khia uh a, “Eite in i si-a , ih hing zongin Katolik biakna ading ih hi ding<br />

hi!” ci huan uh hi.—D’Augbine, b. 4, ch 12.<br />

Thuman khuavaak a nial minam bupte tunga khuamial pen kihtak<br />

huai mah mah hi. “Hotkhiatna hong puak hehpihna” hong tung hi. France<br />

gamin a vaang <strong>leh</strong> a sianthona mukhin hi. Siangtho-a a etlawmna in mi tul<br />

tampi huup khin hi. A khuavaak in zong khuapi khua neu taan khin napi<br />

khuavaak sang in khua ziing mah a teel zaw veve uh hi. Amaute ading a ki<br />

pia vantung letsong pen a nolh uh hi. A sia pen a pha ci uh a, a pha na te a<br />

sia hi ci uh hi. A kisiat khit dong un amau le amau a ki khem uh hi. Pasian


FRENCH PUAHPHA PA 223<br />

naseem in ki tuat in Pasian mite bawlsia uh hi. Ahih hangin amau cihtakna<br />

in mawh peng sak tuan lo hi. Khemna pan a suahtak nading uh <strong>leh</strong> sisan<br />

luansak mawhna pan a pau baan loh nading un khua vaak ki pia napi,<br />

ngiim-ngiim tang hial in, amau mah in a nolh uh hi.<br />

Phungzi biak innpi sungah thulampialna te phiat siang nading<br />

kiciamna a nei uh hi. Tua zawh kum 300 ciangin tua mun mah ah a<br />

nungta Pasian khekna in aminam bup pasian ding un Thumuhna pen<br />

pasian bang in a tu sak uh hi. Ki zuih deu-dau na mah bawl kik uh a, a<br />

ki ciamna omsa bang mah in France gam Sawltak tuam tuam te in sem<br />

ding in ki pan uh hi. “Saupi ki gamla lo in kihaalna tau khat ta a na om<br />

zel hi. Tuate tungah hing haal ding a sehsa uh Protestantte ana om zel<br />

hi. A kizui-a pai te in a kiang uh a nawk uh ciang in khawl phot in a<br />

kihaalte sihna mu ding in a en ta dih phot ding uh hi ci in a vai hawm uh<br />

hi. –Wylie, b. 13, ch. 21. Aki bawlsiat dan kam tawh gen theih loh zah<br />

in a lipkhap huai thei pen ding in a bawl uh hangin Khrish ading a thuak<br />

tecipangte in neng khat zong hoi bek lo in a thuak lel uh hi. Tawkik<br />

ding in a ki kut-kut laitak in khat pa in a dawn na ah “Kei mah in<br />

kamsangte lelh sawltakte hilhsa thute <strong>leh</strong> misiangtho ahi pe-peuhte upna<br />

bang ciang bek a um ka hi hi. Ka up ka muan Pasian in Hell vangliatna<br />

khempeuh dal ding hi” a ci hi.—D’Augbine, b. 4, ch.12. (230)<br />

Tua a kizui deet-daatte in bawlsiatna thuakte omna phual a tun<br />

sial-un khawl zel in, a thuak zia te uh en zel uh hi. A kipat khiatna mun<br />

kumpi huang sung a tun kik uh ciangin mipi pen ki khen thaang in<br />

kumpipa <strong>leh</strong> pope-thusapa zong tawlnga hi. Tua ni nasep pen lung kim<br />

mah mah uh a, thulampial phiat siang ding nesep kipan takpi ta hi ci in<br />

amau teng mah a ki pahtawi uh hi.<br />

Gal muan lemna a hong pia Lungdamna thu pen France in zung<br />

bawh siang ding sawm uh ahih manin tua in buaina hong tun’ ding hi<br />

bek hi. France in puahphate a bawlsiat kipatna kum 258 a phakna 1793<br />

January 21 ni in, in mihonpi pai deu-dau na ding khat hong om sak leu


224 KIDONA LIANPI<br />

uh hi. Ngimna tuam vilvel khat nei in khua sung lam zing teng a zui uh<br />

hi. “Tua tungtang in zong kumpipa mah a vai hawm pi ahi hi. Tua tungin<br />

zong gamlumna <strong>leh</strong> buaina om kik in, a thuak mi tam zaw lai-a, a<br />

otkeekna uh <strong>leh</strong> a kahna aw te uh ki za hi. Ki haalna taute mah dawh<br />

kik uh a, tua ni in a lipkhap huai sihna tawh ni tum khawm hi. Thong a<br />

khia mite <strong>leh</strong> a gawt bawlte tawh tha tang zangh in kipek ahih man in<br />

Loius 16na pa kaai khia in, a tawl pan in gapcip in hei tawh a sat uh hi.<br />

A ngawng tan in kihaalna tau tungah a lutang a khuuk uh hi.”—Wylie,<br />

b. 13, ch. 21. Kumpipa bek a thuak hi loin a kiang nai tual ah mihing<br />

2800 te in sisan kisuahna hu ahi Ukna Gilo nawk in ngawng tanna setpi<br />

tawh alu tang uh a ki tan hi.<br />

Puahphatna in leitung bup ading in Laisiangtho hongin, a ki sincip<br />

Pasian Thukham teng pholaak in mite lungsim ah thuman a guan hi.<br />

Mongneilo itna in mite kiang ah vantung thukhunte a lak khia hi. Pasian<br />

in hong gen na ah, “Tua thute zui unla sem un; Bang hang hiam cih <strong>leh</strong><br />

hih thukham te khempeuh azak uh ciangin, ‘Hih minam liante pen a pil,<br />

thu thei mi tak tak hi’ aci ding uh mite’ muhna ah hih thu in nomau<br />

pilna <strong>leh</strong> nomau thu theihna hi ding hi.” Thuhilhkikna 4:6. France gam<br />

in vantung thugil a nolh uh ciangin kisiatna <strong>leh</strong> ki-ukna gilo adingin<br />

khaici a vawh uh a suak hi. A ki leen kik zolo Lumlet Gaal <strong>leh</strong> Ukna<br />

Gilo in na hong sem a hi hi.<br />

Laisiamte in bawlsiatna hong thawh khiat sak ma sawtpi lai in<br />

ahaang a tha nuam Farel pen ama pianna gam panin pai khiat tei tei<br />

hong kul ta hi. Switzerland gam ah pai in ama nasepna in Zwingle<br />

nasepna ahuh hi. Puahphatna picing hong suak sak uh hi. Tua baan siah<br />

a hun te tua lai ah zangh a, France gam zong a huzaap in a zelh veve<br />

nading a hanciam hi. Ama taikhiat khit tuung lai kumte in ama gam lam<br />

mah a Lungdamna thu ki zelh theih nading a hanciam hi. A hunkhop<br />

khat mah gamgi gei-a ama mite lak ah thu a hilh hi. Kinialna te gimlo<br />

tawllo <strong>leh</strong> cimtak lo in vil in, hansuahna <strong>leh</strong> lamlahna tawh thu a hilh hi.<br />

A taikhia a lawm dangte in zong ahuh uh hi. Germany gam a puahphapa


FRENCH PUAHPHA PA 225<br />

laite France pau in teikhia uh a, French Laisiagtho tawh tampi mah a<br />

khen khia uh hi. Laibu zuakte in Frence gam thukpi mah bun in a va<br />

zuak uh hi. Laibu zuakte kiang ah man niam no no in pia uha, a meet<br />

tawmno teng tawh nasep a zom thei uh hi.<br />

Farel in Switzerland ah saang sia sem ki neih in a nasepna a zom<br />

thei hi. Sia khawk khat ah kua ma phawk loh in naupangte lai a hilh hi.<br />

A lai hilhte baan ah Laisiangtho thumaan zong hilh khawm zel ahih man<br />

in naupangte tung tawn in anu apa te uh a lawh theih nading a lam en<br />

hi. Mi kimkhat a thu um zong hong om sam napi siampite in a nasep a<br />

dongkhak theih nading un hong kalsuan leu leu uh hi. Thuciin lelte uum<br />

in a lungkim thei gam mite in ama thuhilh langpan ding in helhhawt uh<br />

a, a hong tho khia ta uh hi. Siampi te in “tua thu i hilh ciangin kilemna<br />

piang sak lo in kidona pusuah zaw ahih manin Khrish Lungdamnathu hi<br />

lo ding hi,” ci uh hi.—Wylie, b. 14, ch. 3. Nungzuipi masa te mah bangin<br />

khua khat ah bawlsiatna a thuak ciangin khua dang khat ah a taai hi.<br />

Khua neu khat pan khua neu khat, khua pi khat pan khuapi khatah khe<br />

tawh pai in khual zin kawi kawi in gilkial dang dak <strong>leh</strong> khuadam thuak<br />

in mun ci teng ah nuntakna haksa a phu kawi kawi hi. Vanzuakna mun<br />

khawng, biakinn sung khawng <strong>leh</strong> khat vei vei biakinn lianpi te sung<br />

khawng ah zong thu a hilh hi. Khat vei vei ama thugente zahpihna tawh<br />

ki otsan in biak inn te hong hawm suak thei hi. Thamlo in pulpit pan<br />

huai sia taka a ki kaih khiat hun zong a om hi. Mi honpi buai gawp in<br />

amah na ki sat gawp ahih manin a sih dek dekna zong a om zel hi. Ahih<br />

hangin mai a nawt veve hi. A ki thal sawn zel hangin lung kia loin nawk<br />

(232) tei tei a, tua a kibawlsiatna munte mah va sim kik zel hi. Tua<br />

bang in a lut ciangin popete’ thu-upna tawh a bulkipsa munte ngawn ah<br />

Lungdamna thu a ding in a kong uh a na hong khuapi khat pan khat,<br />

mun khat khit mun khat ah a mu kawi kawi hi. Ama kipat sat cilna sia<br />

khawkte in zong Puahphatna upna a saang uh hi. Morat <strong>leh</strong> Neuchatel<br />

khuapi te in zong pope zeh bawlte nusia in, a biak innte uh pan in milimte<br />

a paikhia uh hi.


226 KIDONA LIANPI<br />

Farel in Geneva ah Protestant din mun a phuh nopna sawt vei<br />

zo hi. Hih khuapi kizo thei <strong>leh</strong> France te ki puahphat nading phualpi<br />

suak ding a, Switzerland <strong>leh</strong> Italy in zong lem lawh thei lai ding ahi hi.<br />

Tua ngimna tawh a kiim a paam-a khuapi khua neute ah na seem seem<br />

in a zo kawi kawi phot hi. Geneva ah ahuh ding lawmkhat bek tawh a<br />

lut hi. Thuhilhna nih vei bek hun a ki pia hi. Siampite in bel leitung uk<br />

thuleente in amah mawh sak <strong>leh</strong> a deih uh hi. Biakna lam kikhoppina<br />

khat ah amah a sam uh hi. A thah na ding un a puantualpite sung uh ah<br />

thau khawng a keng sim uh hi. A pua lam ah mipi lungso te adim hi.<br />

Namsau <strong>leh</strong> molhtumte kengin kikhopna pan amah suakta in hong tai<br />

khiat khak <strong>leh</strong> ci in a pang uh hi. Mangpi te <strong>leh</strong> a vil galkapte in bang<br />

bang a hi ta mawk zongin amah a vil uh hi. A zing ciang ziingsang in a<br />

lawmpa tawh a suah taak na dingun bualpi khat kantan in mun maunhuai<br />

khat ah a puak uh hi. Tua bang teng tawh Geneva a a thu tangko uh a<br />

din khawl phot hi.<br />

Kisit telna dang khat hong om kik hi. Thu neu mah mah khat<br />

tawh a ki sit hi. A khangno, ameel hoih mah mah ban ah kiniamkhiatna<br />

lim a pua, puahphatna sunga a ki thusim lo khat hong kiteel hi. Farel a<br />

ki nolhna mun ah tua bang peuh in bang lokzo ngap ding hiam? A hat<br />

pen pen <strong>leh</strong> a haang pen pen nangawn in nang zo lo in a taisan tua<br />

khuasia kipeei pen haana <strong>leh</strong> tua bang dingin phutkhakna neilopa in<br />

bang ci nan zawh ding hiam? “Galkap tampi neih hang hi lo, nangma<br />

vangliatna hang zong hi lo, keima tung panin na ngah vangliatna bek<br />

tawh na ma na tun zo ding hi” Zech. 4:6. “Pasian haina pen mite pilna<br />

sang in pil zaw lai-a, Pasian thanem na pen mite hatna sangin hat zaw<br />

lai hi.” 1 Kor. 1:27, 25.<br />

Froment in sangsia sem in na sep hong ki pan hi. Sanga a hilh<br />

thumaan te a naupangte in a inn uh ah a na sim pha kik kik uh hi. A nule<br />

a pa te uh’n Laisiangtho thuman na za uh a, thu ngai nuam-in a tawpna<br />

ah sanginn hong dim uh hi. (233) Laisiangtho Thak <strong>leh</strong> lai hawm dang<br />

dangte a hawm khia uh hi. A kilanga hong pai ngamlote nangawn in hih


FRENCH PUAHPHA PA 227<br />

upna thak a za uh hi. Tawm vei khit ciangin hih naseempa zong a taai<br />

mang ve hong kul ta hi. Ahih hangin mite lungsim ah a hilh thumaan te<br />

in a teeng den hi. Puahphatna nasep ki phut khin a, mai nawt beh zel hi.<br />

Thu hilh siate hong pai kik kik in a tawpna ah Geneva ah Protestant<br />

biak piakna pen kip tak in a po thei hi.<br />

Calvin in hun kilaih zui-a taai mang te a va veh kik zel ciangin<br />

Geneva khuapi ah puahphatna na pokhia ta hi cih a mu hi. A pianna<br />

khua-a a hawh a nunung pen hong ki <strong>leh</strong> kik ciangin Basel khua lampi<br />

hong zuih <strong>leh</strong> lam-matsat in Charles 5na pa galkapte na om uh ahih<br />

manin kual pai-in Geneva a nawk kul hi.<br />

Tua hong zin kawina ah Farel in Pasian nasepna tel takin a mu<br />

hi. Geneva ah puahphatna upna a kisaan teei hangin sepbeh laiding tampi<br />

om cih a mu hi. Mite a lom hi lo in amimal in Pasian lam a hong ki kheel<br />

uh hi-a, Khasiangtho tawh amaute lungsim sung ah pianthakna ki sama,<br />

Council pana thupiak cih bangte hi lo ding hi. Geneva mipite in Rome<br />

thuneihna a na paih khiat teei uh hangin a ukna sunga hoih lohna pawl<br />

khat phiat siang nailo uh hi. Tua te lak ah Lungdamna thu bulpite kip<br />

sakin Pasian sapna mun ah a din theih nading un amaute makaih ding<br />

nasep pen thu neu hi nailo hi.<br />

Farel in hih nasepna ah ki pawl pih ding in Calvin mu ahih<br />

manin a lung muang hi. Pasian min tawh na sem in a om suak ding in<br />

a kiciam hi. Calvin pen patau in a ki hep khiat kik ding hong kul hi. A<br />

mah pen a meidawi, lung muanna a lunggulh den mi ahih manin, hih a<br />

hangsan lungtang khauh, ama thu bek tawh a om nuam, Geneva siapa<br />

tawh ki thuah nuamlo hi. A thanem <strong>leh</strong> laisim hit-hiat a kin ahih man<br />

in tawlngak theih mai na ding lampi a zong hi. Laikung tawh lai gelh<br />

in, laisimna tawh tha la-in, laikhetna <strong>leh</strong> thuhilhna tawh puahphatna<br />

na sem in pawlpi phut thei pen ding in a ngaihsun hi. Ahih hang in<br />

Farel lam lahna a kiang hong tun ciangin, vantung sawlna bang in<br />

ngaih sun in nial ngamlo zel hi. “Vantung panin Pasian khut hong ki


228 KIDONA LIANPI<br />

zan suka, amah leen-in man langa a nusiat nopna mun mah ah a om<br />

lai ding in, nial kik theih loh zah in, a hong sawl hi” ci hi. –D’Augbine,<br />

b. 9, ch. 17.<br />

Tua hun in lau huaina tampi in Protestant nasepna um cih hi.<br />

Geneva khuapi bup in pawlpi panin pai khia hi ci-in pope in hamsiat<br />

ahih man in, mi nam lianpi dangte in suksiat ding in a tawng uh hi. Hih<br />

khuapi-no lel khat in kumpite le gam-ukte nangawn zo thawh a ki aap<br />

sak ziau ziau, a vanglian mah mah pa’ vangliatna nang zo peuh mah<br />

ding ahi hiam?<br />

<strong>Khrist</strong>ian gam peuh mah ah Protestantte pen a kihtaak huai galte<br />

bangin koih tawn tung uh hi. Puahphatna a picin’na teng bei kik hi.<br />

Romete in a suksiat khit zawh nading un a kipan pha pha uh hi. Hih hun<br />

lai tak in Jesuit-te hong piang khia hi. Pope nasepna a dingin a thahat,<br />

a gilo pen pen, <strong>leh</strong> khual a nei lo pen te ahi uh hi. Leitung deihna,<br />

mihing kizopna cih bang lelte thu in seh lo uh hi. Ki itna, thugeel siamna,<br />

lungsim sung mimal zalenna, <strong>leh</strong> gamthukhun cihte amau a ding in khat<br />

beek athupi kei hi. A mau thu <strong>leh</strong> a vangliatna uh a gual zawh nading<br />

bek in septheih khempeuh, khual neilo in, a sem uh hi. Khrish<br />

Lungdamnathu alen photte in lah lau na thuaksiatna te nawk ngam in,<br />

gilkial dangtak ban ah zawngkhaalna te athuak uh hang in thuman a<br />

khahsuah nuamlo te a hi uh hi. Tua hang mah in heencipna, khuamial<br />

thong sung ah khiatna, <strong>leh</strong> haalna te a thuak ngam zaw te ahi zel uh hi.<br />

Tua bang mite a do nading un Jesuit-te in zong a mite uh lauhuai a<br />

tuam-tuam thuak ngam in thuman a khem zawh nading un gaalhiam<br />

namcin a guan uh hi. Tatsiatna ah mulkim theilote ahi uh hi. Khemna ah<br />

zong za neu huai cih bang zong neilo uh hi. Seelsim cih zong haksa salo<br />

in a sem ngam uh hi. Hauh ding ngim in a sem uh hi napi zawn le ngaau<br />

thuak dingin kiciam bang baih lam sak mah mah uh hi. Protestant thu<br />

upna thalpaih in pope tungnun na a kip sak kik na ding uh in suah khua<br />

suak in a sem te ahi uh hi.


FRENCH PUAHPHA PA 229<br />

Amau pawl sung lut mite pen sianthona puan cih khat silh sak in<br />

thong innte <strong>leh</strong> zatote ah a hawh sak uh hi. Cinate veh in, mizawngte<br />

keem in, leitung vai peuhmah a nusia hi ung ci in a ki gen uh hi. A paina<br />

peuh mah uh ah thupha bawl Jesu min siangtho pua uh hi. Hih a ki<br />

dawk khia munte ah kawk bang lo uh hi napi in a sim tham in tatsiatna<br />

thu khel pen pen te lah a sincip ve ve uh hi. A thubul uh tua bang hi-a,<br />

a tawpna ah a piang bang bang hoih zul zel uh hi. Hih ngeina tawh zuau<br />

phuahna, guuk taakna, zuau thu-a kiciamna, mi suamna, cihte pawlpi<br />

adinga nasepna ahih nak <strong>leh</strong> ki maisak thei bek tham lo in tua bang sem<br />

ding in ki sawl thei, ki sem thei hi ci zel uh hi. A nam tuam tuam tawh<br />

Jesuit te pen kumpi zumte ah tu in, kumpipa thu kuppihte lak dong ah<br />

kahto in, mi namte gam ki ukna thukhun te nangawn amau deih lam su<br />

dingin lem in a khungsak uh hi. Kumpite <strong>leh</strong> ukpite’ tate adingin college<br />

khawng hong in, mitaangpi a ding in a tuam hon sak uh hi.<br />

Protestantte tate a kah uh ciangin pope phuattawm zehte a tang sak uh<br />

hi. Rome te biakna a liat luatna <strong>leh</strong> a kidawk luatna te in mite lungsim<br />

buai sakin, mit leng in lamdang sak na tawh mihingte lung sim a man<br />

cip hi. Tua bang mah in pate sisan tawh aki lei biakna suahtakna teng<br />

tate in a <strong>leh</strong>hek a suak uh hi. Europe gam ah Jesuit pawlte pung mah<br />

mah in, a tunna ciang ciang uh ah pope thute puahpha kik uh ahi lel hi.<br />

Amaute a vangliat zawk lai nading <strong>leh</strong> thusitna zum (Inquisition)<br />

a kip kik nading in pope in bull kici thupiak khat a bawl kik hi.<br />

Katolik te lak nangawn-a a ki gimneih mah mah, sun khua vaak a ki<br />

sem ngam lo ding, a mulkim huai gam tatsia te, a simtham in leisung<br />

thong innte ah sem uh hi. Tua thuneihna hang in, gamtuam tuam pan<br />

paak hoih banga minam le gam a tawi sang mipil nuntak hoihte, pilna<br />

saang nei-a a ki pumpiak pastorte, laisiam huzaap nei mite, <strong>leh</strong> khutsiam<br />

khutneel mitampite in, atul lom lom in thahna a thuak uh hi. Pawlkhatte<br />

in a gam uh nusia in a taai mang uh a kul hi.<br />

Tua ci bangin Rome in puahphatna khuavaak a sumit uh hi.<br />

Mite kiang panin Laisiangtho kai-khawm in a sutkhia uh hi. Khuamial


230 KIDONA LIANPI<br />

Hun (Dark Ages) a thu phawklohna <strong>leh</strong> thuciinte a hong kip sak kik<br />

uh hi. Ahih hangin Pasian thupha piakna <strong>leh</strong> Luther ban zom-a a huh<br />

(236) dingin Pasian kaih khiat Ukpite nasepna hangin Protestantna<br />

pen puk lo hi. Kumpi-neute galhiam <strong>leh</strong> deihsakna hanga hat zong ahi<br />

lo hi. Gamneu pente, mi nam neu pente bang bukna muan huai pen<br />

hong <strong>leh</strong> suah zen hi. Geneva bangte a kiim kot ah gaalte in susia ding<br />

a a vai hawmna laizang ah a om hi. Saklam tuipi gei Holland gam<br />

bangte sehneel tuipi piau ah tua huna gam lian pen <strong>leh</strong> a hau pen ahi<br />

Spain gilo-ukna sung pan a ki tom tom hi. Sweden gam zong bang<br />

mah pian zawhna mun hilo kim lai puahphatna ah a picing pen gam<br />

khat hong suak zaw hi.<br />

Kum 30 dektak bang Calvin in Geneva ah na a sem hi. Tua lai ah<br />

Laisiangtho sung thu bang a nei pawlpi phut phot in, tua pan-in Europe<br />

gam teng ah puahphatna nasep a mainawt sak hi. Mipi mai-a nasepna<br />

ah kawk banglo ki keuh hi zo sam lo a, a upna thugui zong a khial nawn<br />

hetlo dingin hi zo sam lo hi. Ahih hangin ama hun adingin amah pen<br />

thumaan tangkopa ahi hi. Pope thu luangte daal-in Protestant din’mun<br />

a na puah hi. A ki puahpha lungsim siangtho <strong>leh</strong> nuntaak maan a nei<br />

pawlpi a na phut hi. Ki phatsakna <strong>leh</strong> nitna tawh a ki vaak Rome te<br />

thuhilhna teng a khek sak hi.<br />

Geneva pan-in siate <strong>leh</strong> laihawmte pusuak uh a, puahphatna upna<br />

theh khia uh hi. Tua mun pen bawlsiatna a thuak gamte khempeuh ading<br />

in thuhilhna, lam lahna, <strong>leh</strong> han suahna a tawkna uh phualpi a suah hi.<br />

Calvin khuapi pen Europe nitumna lam gam teng khempeuh a sabet a ki<br />

beng puahpha mite belh munpi pen hong suak hi. Kum za tampi a ki<br />

zom to husia pan in a taikhia te in Geneva kong khakpi hong zuan uh h.<br />

Gilkial mite, liam-ma neite, inn le lo neilote, <strong>leh</strong> a ki sihsan meigong<br />

tagahte le lung zuangte lim tak in a na keem uha, tua lai ah a teng sak<br />

uh hi. A siamna <strong>leh</strong> a hoihna teng uh tawh tua khuapi zem in a puahte<br />

zong a hong suak uh hi. Hih lai a belh khit uh ciang in Rome ukna gilo<br />

nang ding in a gam uh ah a ciah kik zong mi tampi mah om uh hi.


FRENCH PUAHPHA PA 231<br />

Scotch gam puahpha pa Kohn Knox, English-a Puritan a kici mitampite,<br />

Holland gam <strong>leh</strong> Spain gam pan-a Protestantte, <strong>leh</strong> France-a Huguenots<br />

kici te khawng in Geneva pan in thuman meivaak hong pua in a<br />

amial cip a pianna gam uh ah khua-vaak tang sak ding in a ciah khia kik<br />

zong a om uh hi.


232 KIDONA LIANPI<br />

13<br />

Netherlands <strong>leh</strong> Scandinavia<br />

(237)<br />

NETHERLANDS gamah gilo papal ukna in sawtpek lai-a ki panin<br />

langpan’na apiang sak hi. Luther khanma kum 700 lai pekin Romeah<br />

Embassy-a kipuak bishop nihte-in “holy see” (pope zumpi)<br />

nuntakziate atel muh uh ciangin, “ Pasianin pawlpi pen A zi, a kumpinuin<br />

neizo a, a tawntunga ki mang ding neek <strong>leh</strong> dawn pia-in, a mualngeilo<br />

a zong a kisia theilo moken, <strong>leh</strong> tawntung lukhu <strong>leh</strong> ciangkhut a pia<br />

hi. Tua teng khempeuh gutate bangin nang na guuksak hi. Nang <strong>leh</strong><br />

nang biakinn sungah Pasian bangin naki koih a, Pastorte taanginom<br />

na hih manin, tuute’ adingin gilokeivom bang na hi hi….Nang mah in<br />

bishop khempeuh laka tung nung pen bangin kote hong umsak napi<br />

cin gitlohna tawh nong uknuam se hi….Naseemte’ sawltak ahi ding<br />

kim lai, nang mahmahin hih ning ci napi cin, topate’ topa hih ding na<br />

hamciam hi….Pasian thupiak ziauziau ding taang teng nang na pia<br />

hi….Leimong dongin pawlpi phutpa Kha Siangtho bek a hi hi….I<br />

Pasian khuapi in vantung mun khem peuh uk a, eite zong tua khua<br />

mite i hi hi. Kamsang siangthote-in Babylon a cih khuapi-in<br />

khuasiangtho ka hi ci-a vantung khuapi a kineih pen, apil a ciimna


NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA 233<br />

mangthang theilo si theilo, ka khialngei naikei, zong ka khial ngeikei<br />

ding a mawk cih, sangin a lian zawin na ki neih hi ci-in hangsan tak in<br />

Rome a phungzi pa na mawh sak uh hi:.” – Brandt, “History of Reformation<br />

in and about the Low Countries,” b. 1, ch. 6.<br />

Kum zalom khat khit lom khat tua bang mahin na pai toto hi.<br />

Tua hun masa (238) lai-a siate in min tuamtuam tawh, Vaudoi (a lawhna,<br />

Vaw Dua) thupuaksiate nuntakzia pua-in munkhat pan munkhat zin<br />

kawikawi uh a, Lungdamnathu Netherlandsah a lutpih uh hi. Amaute<br />

thu-upna pen ki zeel baih mahmah hi. Waldenseste Laisiangtho pen<br />

Holland pau-in a tei khia uh hi. Amau in, “ciamnuih thu, phuahtawm<br />

thu, kheemnate, ki hello phattuamna tampi a omna thumaan kammal<br />

sitset ahi hi. A pua-thamte a khauh teei hangin phelkhap le hang a sungah<br />

a ngeek alim akhumte, limci-a siangthote baih takin ki ngahthei ding<br />

hi” ci-in a tangko uh hi. – Brandt, Ibid. b. 1, ch. 14. Tua bangin kumza<br />

khawk 12 lai-a tanglai upna a neite-in a nagelh uh hi.<br />

Tu in Romete bawlsiatna hong laang leuleu hi. Ahih hangin<br />

thu-um mite-in gawtbawlna lak, meikuang lak, mah ah akhangkhangin,<br />

Laisiangtho bekin a puuk thelo biakna thu nei hi, cih kip takin a um uh<br />

hi. “Thu-upna dingin zawhtawh thu zat ding hilo-in, thuhilhna tawh<br />

zawh ding kul hi bek hi,” ci uh hi. – Martyn, Vol. 2. P. 87.<br />

Luther hilhna-in Netherlands gam leitangah zungkhaa-in mi<br />

muanhuai thanuamte thokhia sak a, Lungdamnathu a hilh uh hi. Holland<br />

gam kiukhat panin Menno Simon a kici mikhat a hong pai hi. Amah<br />

pen Katolik sunga khangkhia pilna ngah ahi hi. Phungzi khutngaksa hi<br />

in, upnapial thu saan’khak ding lau-a Laisiangtho a sim ngeilo, zong a<br />

sim nuamlo, <strong>leh</strong> theih zong a thei hetlo khat ahi hi. Khomun <strong>leh</strong> leengtui<br />

pen Topa si <strong>leh</strong> sa suaktakpi hi cih upna pen um tak theilo ahih man in,<br />

<strong>Satan</strong> mawhzolna hi kha ding cih lau-in, a tua cih loh nading thu ngetna<br />

<strong>leh</strong> ki pulaakna tawh a hanciam hangin a um tak thei tuan kei hi. Tua<br />

vai-a a ki-suanna lungsim a beisak nuam hi. A hun tawmveikhit ciangin


234 KIDONA LIANPI<br />

Laisiangtho Thak sim hong ki panin, Luther laigelhte zong a sim ciangin,<br />

puahphatna upna hong saangta thong hi. A sawtloin a kianga khua<br />

neukhat-ah a ki tuiphum kik man-a ngawng tan-sihna a thuak mi khat<br />

hong mu ta hi. Tua panin naungeek tuisawpnavai Laisiangtho-ah hong<br />

kanto leuleu hi. Laisiangtho sungah ki sikkik-a upna neite bek tui kiphum<br />

ding cihna om a, naungeekte tuisawp nading teci a mu kei hi.<br />

(239) Tua ciangin Menno zong Catholic pawlpi pan paikhia-in a<br />

muhthak thumaan hilh dingin a nuntakna a aap hi. Germany gam <strong>leh</strong> Netherlands<br />

gamah thu motphuut (fanatics) pawlkhat na laang mahmaha, buaina<br />

piangsak-in pawltuam a na phuan uh hi. Menno in zong hih pawlte hilhna<br />

pen lauhuai sa-in amau ngimnate nakpi -in a langdo hi. Mi tampi-in tua<br />

motphuutte nung zuihna <strong>leh</strong> upna nusia-in Waldenseste hilhna tawh taanglai<br />

<strong>Khrist</strong>ian upna maanah a kiplai zong tampi a om hi. Tua bang ziazuate<br />

lakah Menno in kuhkal takin naseem in alawh cing mah mah hi.<br />

Haksatna, hawmsuahna, cimawh gilkialna, thamlo-in sihna thuak<br />

zah dingin launa tampi thuakin kum 25 sung azi atate tawh Netherlands<br />

<strong>leh</strong> Germany sa lam gamtengah zin kawikawi-in, mi tualniamte lakah<br />

na seem ahih manin huzaap lian a nei pha mahmah hi. Pilna sanglua<br />

aneih loh hangin pianpih thugen siam mi ahi hi. Migina, lungsim kho<br />

khat hi a, ki niamkhiatna <strong>leh</strong> thumaan athuah amaitaiden mi ahi hi. Tua<br />

bang nunzia tawh a thuhilna etteh hoih cing sak a, mite-in muang ahih<br />

manin huzaap nei pha mahmah mi ahi hi. A cihkhat bek a ci teeltaal<br />

thumotphut Munsterte bang dingin mite-in atelkhialh uh manin, mun<br />

citeng ah Simon anungzuite ki nen-niam, akithehkek in, a thuaksiat lawh<br />

mahmah uh hi. Ahih hangin ama nasepna hangin mi tampi in ki khelna<br />

a ngah uh hi.<br />

Netherlands gam sangin puahphatna thu a saangzaw gamdang<br />

omlo hi. Gam pawlkhatah tua thuzuite-in bawlsiatna athuak uh hi. Germany<br />

gamah Charles a 5-na pa-in puahphatna nialin tua thu azuite ki<br />

haalnakhuam a denna pahpah laitakin Kumpineute-in tua ukna-gilo-


NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA 235<br />

gamptat pen a langdo pah uh hi. Netherlands gamah ama thuneihna ki<br />

lianzat zaw a, bawlsiat nading thupiak tung pahpah hi. Laisiangtho<br />

simna, tua thu hilhna <strong>leh</strong> ngaihna, <strong>leh</strong> tua thu tawh kisai genna a om <strong>leh</strong><br />

a thaman pen sihna, <strong>leh</strong> ki haalnakhuam phung hi pahpah hi. (240)<br />

Pasiang kianga sim-tham thunget ding <strong>leh</strong> milim mai-a kuun loh ding,<br />

phatnala khatpeuh sak dingte nangawn sihna daan thuak thei lai hi. Amau<br />

upna maanlo nusiat ding kiciamnanei mi peuh mah mawhsakna daan<br />

pen – pasal ahih <strong>leh</strong> namsau-a satlupna, numei ahih <strong>leh</strong> a hingtanga<br />

vuina hi pah hi. Charles 5-na pa <strong>leh</strong> Philip 2-napa uk sungin, ua bangin,<br />

i tul tampi in maiman’ lawh uh hi.<br />

Khatvei, Mass pailo in a amau inn-a biakpiakna a neihna manun<br />

innkuan khatte thudotna mai-h hong ki puak hi. A simtham-a a sepna<br />

vai uh a kidottelna ah a tapa neu pen un, “Ka thu ngetna uah, Pasian<br />

mai-h ka khukdin uha, ka lungsim uh khuavaa hong piak nading <strong>leh</strong> ka<br />

mawhnate uh hong maisak nadingin ka ngen uh a, i kumpite ading zong<br />

anuntakna uh nuam-in i gamin mai a nawt nading zong ka ngen uh hi.<br />

Mangpite zong Pasian in a nuntakna a khawi lai nading ka ngen uh hi”<br />

ci-n a dawng hi. – Wylie, b. 18, ch. 6. Tua teng azak uh ciangin thukhen<br />

mang pawlkhatte’ lungsim sukha mahmah ahih hangin a pa uh <strong>leh</strong> a<br />

tapa khat uh bel haallup dingin seh veve uh hi.<br />

Abawlsiate’ hehna anangzo ding zah mahin aki thatte’ upna a<br />

lian mah mah zel hi. Pasal bek hiloin a thaneem numeite <strong>leh</strong> nu-ngaknote<br />

nangawn zong a haangsan uh hi. “Zite in a pasalte uh kihaalna mei a<br />

kuan laitakin a kiangah dinguha, hehnepna kammal genpihin lungdamsak<br />

ding pahtawina late a sa uh hi.” “Zan sial-a a lupna-h a zuat bangun nungaknote-n<br />

ahing tanga kivuina ding hankhuk sungah lut uha, a haal<br />

dingte-n zong pasalnei ding mothak lungdam bangin kizeem lin-lian sa<br />

in haalnatau zuan lel uh hi.” – Ibid.<br />

Lawkite in Lungdamthu asuksiat lai hunte mah bangin tu-in<br />

<strong>Khrist</strong>iante sisan aluan ciangin khaici kituh a suak pahpah zel hi –


236 KIDONA LIANPI<br />

Tertulian’s “Apology”, paragraph 50. Bawlsiatna in thumaan teci pang<br />

ding mi pungsak zaw hi. Kumkhat khit kum khat, anial zawhloh mite’<br />

deihna aman nopna in, haitatzo zah-in tua a gitloh gamtatna zom dingin<br />

kumpipa in a sawl teeiteei hangin a suksiat nasep alawh cing zotuan kei<br />

hi. A tawpna ah, Orange a om Ukpi William <strong>leh</strong>do in Holland ah suakta<br />

takin Pasian a kibia thei ciang a hong tun zaw sop hi.<br />

Piedmont mualdungte, France gam zangleite, <strong>leh</strong> Holland gam<br />

tuipi piau zangte dong ah Lungdamnathu alawh cin na thu-um mite<br />

sisan tawh kiciamteh zel hi. Saklamgam ah bel oltakin ki seem hi.<br />

Wittenberg-a sangnaupang te a inn uah hong ciah uh a, puahphat- (241)<br />

na upna Scandinavia gamte ah zong hong gen uh hi. Luther laihawmte<br />

in zong khuavak a thehkhia hi. Mi maitai, lungtang khauh saklam gam<br />

mite in pope liatluatna, Rome thuciinte paaikhia in sianthona, nunnemna,<br />

<strong>leh</strong> nuntakna apia Laisiangtho thumaante na saang uh hi.<br />

“Denmark-a puahphapa” Tausen pen singtaang lokhopa khat’<br />

tapa ahi hi. A naupan lai-a ki panin lungpilna kho a nei hi. Laisiam<br />

ding ut mahmah hangin a nute a patein guan zolo ahih manin phungzi<br />

sangkhatah a lut hi. Tua lai ah ama nuntak daan siangtho <strong>leh</strong> a<br />

muanhuaina, a thanopnate hangin a tung-a pa’ deih sakna hong ngah hi.<br />

A laivuannate in mailam ah pawlpi ading nalian seemthei ding thamcing<br />

ahihna teci lak ahih manin Germany ahih kei <strong>leh</strong> Netherlands-a<br />

Universityte khat ah sangkah sak dingin ngaihsun uh hi. Wittenberg lo<br />

buang ama kahnopna saang khat teel sak uh hi. Huhna zong ngahsak<br />

uh hi. Upna lampialguu tawh pawlpi’tel laisiampa a ki sukkhak loh nading<br />

deihna in tua bang atelsak uh hi cih phungzite in agen uh hi.<br />

Tausen zong Colonge khua ah a pai hi. Tua khua pen tua hun<br />

aki pan tuhun dongin Romete mun muanhuai khat ahi hi. A sawtloin<br />

saang-a te in khaalam thusim a neih sawnse uh kih huai sa-in nop hong<br />

sanawn kei hi. Tua hun laitak mah-in puahphatna tawh kisai Luther<br />

laigelh pawlkhat hong ngah kha hi. Tua laite a sim ciangin zaknop <strong>leh</strong>


NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA 237<br />

lamdang sa in, a puahphapa mahmah in hong hilh <strong>leh</strong> cih a lunggulh hi.<br />

Tua bang hih mawk <strong>leh</strong> lah a phungzi inn pana huhna a ngah pen taan<br />

ding a hi zel hi. A lunggulh den Wittenberg mah ah lut ding in a sawtloin<br />

hong khentat ta hi.<br />

Denmark-a hong ciahkik ciangin a om masakna phungzi inn ngei<br />

mah ah hong tung hi. Kuamah in Luther pawl suak dingin na ummawhlo<br />

uh ahih manin a lawm a gualte in na gimneih nai zenzen lo hi. Amah’n<br />

zong a thusim pholaak nailo ahih manin a siangtho zaw upna ah amaute<br />

a kaikai thei hi. Laisiangtho leem-in a khiatnate a maan in hilh a, a<br />

tawpna ah <strong>Khrist</strong> pen mawhneite in Dikna a ngah theihna <strong>leh</strong> hotkhiatna<br />

dinga lametna khatbek ahihna hilh tota hi. Amah pen Rome khutzat mi<br />

muanpi khat suakthei ding ci-a lam etna tawh a (242) pan-tahte nakpi<br />

in hong lungso ta uh hi. A omna phungzi inn dei panin tha khat thu<br />

mah-in mundang khatah paikhia sak uh a, inn dang khatah khumcip in<br />

amah sanga lianzaw khat in a vil sak uh hi.<br />

Amah vil mithakte lungkham theih nading keek-in phungzi neu<br />

tampi in Protestant upna ah ka ki khelhon ta uh hi, aci sawnsawn uh<br />

hi. A innsung pan in a lawmte tawh ki zom in thumaan a kihilh zel uh<br />

hi. Tua Holland Danish phungzite in upnalampial sukmit nading<br />

vaihawm na siam uh hi <strong>leh</strong> hoh leitung haan-thong ah koih ding uh a<br />

Tausen’ aw a kizakik nawnlo ding ahi hi. Tua bang in hihlo in phungzi<br />

inn panin nawhkhia lel uh ciangin phungzite in amah ukkha thei nawnlo<br />

uh hi. Upna thak hilhte a kivil nadingin Kumpi thu piakna khat hong<br />

ki thoh khia hi. Tausen zong thuhilh ding hong kipat ciangin, biakinnte<br />

hong hon’ uh a, ama thu gen ngai ding mi alomlom in ki sung uh hi.<br />

Mi dangte in zong Pasian thu hilh ciat uh hi. Laisiangtho Thak Holland<br />

pau a ki tei pen ki hawm keek ta hi. Papistte in tua nasepna<br />

maidal in thalpaih nuam a a hanciamnate un nasep athahat sak zawsop<br />

hi. A sawt loin Denmark gamte in puahphatna upna ka saang uh hi ci<br />

in pulaakkhia ta uh hi.


238 KIDONA LIANPI<br />

Wittenberg tuikhuk pana nuntakna tui adawn khangnote in zong<br />

Swedenah a gammite adingin tua thu hong puak uh hi. Sweden-a<br />

puahphat makai nihte ahi Olf <strong>leh</strong> Laurentius Petri te pen Orebro-a sik<br />

seekpakhat tate hi uh hi. Luther <strong>leh</strong> Melanchthonte hilhna pana a ngah<br />

uh thumaante tha nuam takin a hilh sawn uh hi. Puahphapipa mah bangin<br />

Olf in lawp <strong>leh</strong> thu gen siam thuah in mipi phong khia laitak in, Laurentius<br />

pen Melanchthon mah bangin thugil theih kikek <strong>leh</strong> thu ngaihsun-in<br />

daai takin a na om hi. Katolikte langpan’na lak mahah a nih mah un mi<br />

kician, Laisiangtho siam, a haang, thumaan ah a kuhkal mite a hi uh hi.<br />

Katolik phungzi te in mimawlte <strong>leh</strong> thuciin umte taw holh leu leu uh hi.<br />

Olf Petri zong mipi in uum cih zel napi a pumpi kia in suakta zel hi.<br />

Tua puahpha te pen kumpipa in it in a hum hi.<br />

Rome pawlpi ukna nuai ah mite lei-ah kigawicip suk ahih manin<br />

zawng mahmah uh hi. (243) Laisiangtho theilo in, lungsim khuavakna<br />

apia theilo lim lahna <strong>leh</strong> zeh thupi bawlna lel ngen ahih manin mite a pu<br />

a pa khang lai uh a a lawki ngeinate peuh uh ah ki heiikik in thuciin<br />

upna peuh ah tungkik mai uh hi. Minam bup phelnih kisuah a, a tawntung<br />

in kinialna <strong>leh</strong> kidona om in buaina pungsak hi. Kumpipa in a hih <strong>leh</strong> a<br />

gam sung <strong>leh</strong> pawlpi sungah puahphatna pahtawi zaw ahih manin, Rome<br />

a nangg zothei mite a paakta hi.<br />

Kumpipa <strong>leh</strong> Swenden makaipite mai ah Olf Petri in Rome mi<br />

dawk pente nangawn puahphatna upna tawh a nangzo thei hi. Amah in<br />

Pawlpi Pate’ thuhilhnate Laisiangtho tawh a kilem <strong>leh</strong> bek saang ding<br />

in a hilh hi. A kisam bang upna Laisiangtho ah om a, baih in, ki tel-in,<br />

theih nop ahih manin, mi khempeuh in tel thei lel hi a ci hi. <strong>Khrist</strong>’<br />

genna: “Ka thu hilhna in keima thu ahi kei hi; kei hong sawlpa’ thu ahi<br />

hi,” (Johan 7:16) a ci hi. Paul in, “ka hong hilh uh lungdamna thu longal<br />

a dang Lungdamna thu kote a hi zongin, vantung pan ahong pai vantung<br />

mi khat ahi zoningin hong hilh mi in haamsiatna thuak ta hen” (Gal.<br />

1:8) ci hi. Puahphapa in, “Tua bang a hih <strong>leh</strong> bang i ci ding hiam?<br />

Mite-in amau ut bang mawkin bawl tawm upna thugui tawh hotna ngah


NETHERLANDS LEH SCANDINAVIA 239<br />

nading bang peet peet-in hong gen mawk mawk ding a ki lawm ding<br />

hiam?” a ci hi. – Wylie, b. 10, ch. 4. Pasian thukham tawh a ki<strong>leh</strong> bulh<br />

<strong>leh</strong> Pawlpi in thu a piak hangin bang mah vaang nei lo a hihna <strong>leh</strong> Protestant<br />

te thubulphuh ahi “Laisiangtho <strong>leh</strong> Laisiangtho thu bek” tung ah<br />

upna <strong>leh</strong> zuihna kinga ding cih thu a hilh hi.<br />

Tua a kidem thu nihte in simtham takin “puahphate galkap banga<br />

i nasep din mun hong seh sak dim diam a suak hi. Amaute lai thei lo te<br />

hi lo uh hi. Thu um lo a pawl ki khen khamkhamte hilo uh hi. A kinial<br />

a ki tawng tawng te hi lo uh hi. Tua bang ahih gen loh uh Pasian thu sin<br />

sin a Laisiangtho thu koi lai ah koici bangin gal hiam-in zangh ding cih<br />

a siamte a hi zaw uh hi. Pilna lam ah amau khanga a ma dawkpen <strong>leh</strong> a<br />

pil pente a hi zel zaw uh hi. Hih khuavak phualpi ahi Wittenberg te<br />

Urich te mi minthang Luther, (244) Melanchthon, Zwingle,<br />

Oecolampadius cihte khawng a ki lawh cianga amau makaihna uh <strong>leh</strong><br />

vanglian na uh bek kingaihsun a, a nungzuite uh pen amau ban zolo<br />

ding in kiseh kha pah pah hi. Ahih na kawmkawm zong om kha mah<br />

ding ahi zongin Sweden-a buai-na tung taang ah mi niam mah mah a<br />

kiseh Olf <strong>leh</strong> Laurentius Petri te tung pan in amakaihte guat nungzuite’<br />

han na ih mu thei hi. …A mau pen laisiamte <strong>leh</strong> Laisiangtho theisiamte<br />

hi uh a, Gospel thumaan a tel a khawk-a sim-a a sit tel te hi uh hi.<br />

Romete’ khutzat muan bel zuau pilna nei teng nangawn thalpaih-a azo<br />

gawp te ahi uh hi. – Wylie, b. 10, ch. 4.<br />

Tua kinialna hangin Sweden kumpipa in Protestant upna saang<br />

thei a, tua zawh a sawt lo in a gambup ki khoppi in zong Protestant<br />

upna adeihsa lam a pulaak pah uh hi. Laisiangtho Thak pen Sweden<br />

pau in Olf Petri in na tei khiakhin a, Kumpipa lunggulh zui in a unau un<br />

Laisiangtho buppi a teikhia leuleu uh hi. Tua pen Sweden mite in amau<br />

pau in Pasian kammal a neihna masakna uh hong suak hi. Gam sung<br />

khempeuh a sang siate in Laisiangthothu hilh in a sangnaupangte uh<br />

zong Laisiangtho sim dingin hilh ding uh hi ci tua kikhoppina panin thu<br />

a piakhia uh hi.


240 KIDONA LIANPI<br />

Lungdamnathupha khuavaak in damdam in hai-lai thuciinte <strong>leh</strong><br />

khuamialnate nawhkhiakhia in Romete netcipna panin mite a suakta<br />

sak hi. Ni danga a ngahngei nailoh uh thupina, liatna, hatnate a minam<br />

un ong ngah ta uh hi. Sweden gam pen Protestantte a hum kawmdaalpi<br />

khat a hong suak hi. Tua zawh kum 100 ciangin kisiatna a nasia<br />

penpen hun hong tunga, tua laitak nangawn in hih a thaneem gamno<br />

khat in Europe gambup ah huhna khut a khak kawikawi ngam pen khat<br />

hong suak hiau mawka, Kum 30 Galpi kidona panin Germany a<br />

honkhiathei gam hong suak zaw ta hi. Europe gam saklam teng<br />

khempeuh Romete ukna-gilo nuai-ah lutkik ding bang pian hong hih<br />

laitak in Sweden galkapte in pope gualzawh luatna in Protestant ahi<br />

Calvinistte <strong>leh</strong> Lutherante a khelbawl loh nadingin a <strong>leh</strong>-nanzo penpente<br />

hong suak uh hi. Tua bangin puahphatna thu pom gamte in khalauna<br />

omlo in a upna bang uh a zuih theih nadingun biakna zalenna a ngahsakzo<br />

penpen gam a hong suak hi.


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 241<br />

14<br />

A Nununglam English<br />

Puahphate<br />

(245)<br />

GERMANY gam mi khempeuh in Laisiangtho asim theih nadingin<br />

Luther in lampi a hon’ laitakin England gamah tua bang mah seem<br />

dingin Pasian Kha Siangtho in Tyndale a na hansuah hi. Latin pau pan<br />

in mikang pau in Wycliffe in Laisiangtho ana teikhit tei hangin a khial<br />

tampi kihel lai hi. Lai khetna tawh zongh ki kheenkhia ngeinailo a, bu<br />

tawm lai lua mahmah ahih man in mihau mahmahte <strong>leh</strong> Ukpite bang<br />

bekin na nei zo uh hi. Tua baan ah pawlpi in khaam pha mahmah laideep<br />

uh ahih manin ki hawmthang zo nai mahmah lo hi. Luther in<br />

mawhsaknalai 95te a suan’ma kumkhat lai, 1516 kum in, Erasmus in<br />

Greek <strong>leh</strong> Latin pau-a Laisiangtho Thak a tei pen na hawmkhia khin<br />

sam hi. Ahih hangin tu-a pen Pasian thubu a ki gelh ciilna pau tawh a ki<br />

khetkhiatna masa pen hong suak hi. Tua panin a ki gelh masa sung-a<br />

khialna tampi omte ki puahpha in, a thu a telnop zaw deuh hi. Tua in<br />

mipil laisiam zaw deuhte adingin thumaan omzia telthei sak ahih manin,


242 KIDONA LIANPI<br />

puahphatna nasep hong thuklut thei zaw deuh pah hi. Ahih hangin mi<br />

taangpite <strong>leh</strong> Pasian Laisiangthothute kigamla lai mahmah uh hi. A gam<br />

mite ading Laisiangthobu piakkhiatna ah Wycliffe nasep baan zom in<br />

Tyndale in hong picin’ to a suak hi.<br />

Amah pen laisim hat thumaan zong mahmah mikhat ahih manin<br />

Erasmus khet Greek laibu pan Lungdamnathu hong mukhia hi. Hang<br />

takin ama maansak thu hong hilhkhia a, upna thuguikhun khempeuh<br />

Laisiangtho tawh sittel dingin mite a hansuah hi. Pawlpi-in Laisiangtho<br />

bawlin piangsak dinga, a khiatna zong pawlpi khiat bangbang bekin<br />

kizui ding hi, Papistte-in acih laitak un, “Muvanlai in ama sa-mat ding<br />

kua in hilh hi na ci uh hiam? A Pa uh a mu dingin Pasian mah in A<br />

tagilkialte Ama thu sungah a hilh ahi hi. Tua Laisiangtho nong piak<br />

sangsik-un na humcip ngitnget zaw uh hi. Tua thu ahilh (246) mite a<br />

haallum zelte nomau mah na hi uh a, hih zo ding hi le uh cin a Laisiangtho<br />

mahmah nangawn zong a haaltum dingte nahi uh hi,” ci in Tyndale in a<br />

dawng hi. – D’Aubigne, b. 18, ch. 4.<br />

Tyndale thuhilhna-in mite phongkaang mahmah ahih manin, mi<br />

tampi-in thumaan a saang uh hi. Ahih hangin phungzite bilpil mahmah<br />

uh a, Tyndale-in a omna mun a taisan ma nangawn in, gensiatna <strong>leh</strong><br />

tawnna tawh a nasep suksiat nading na ki pan khin uh hi. A hanciam<br />

bang in adaupai mahmah sawnsawn uh ciangin, “Bang lawh mawk ding<br />

i hi hiam? Mun khatah khaici tuhkhin pan leng i nusiat phet <strong>leh</strong> gilo<br />

takin galte-in na thaikhiatsak zel uh hi. Mun khempeuh ah lah omkhinden<br />

theilo ing a, mataw! <strong>Khrist</strong>iante in amau pau in Laisiangtho neithei le<br />

uh zuausiamte nangthei zaw deuh mah ding uh hi ven! Laisiangthobu<br />

om loin thumaan zui pawlpi mi a ki koih theilo ahi ve maw!” ci in Tyndale<br />

a khuisa hi. – Ibid.<br />

A lungsim sungah ngimna thakkhat hong nei ta hi. “Israelte pau<br />

in Jehovah biakinn sungah phatna late ki sa hi. Eite lak ah English pau<br />

in Lungdamnathu kigen theilo tuan ding hiam?…Pawlpi in phalvak tung


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 243<br />

khuavaak sanga taangzaw khuavaak ki sam uh hi lo ahi<br />

hiam?…<strong>Khrist</strong>iante in amau pau in Laisiangtho Thak a sim uh kul ding<br />

hi” ci hi. Pawlpi sunga siate <strong>leh</strong> pilnasang neite ki thuhual theilo uh hi.<br />

Laisiangtho pan bekin mite in thumaan ngah thei ding uh hi. “Mi khat<br />

in pilnasang nei khat muanga a dang khat in a pilna sang nei dang khat<br />

mah muang lel uh hi….Tua apilnasang nei mite lah na ki thuhual beeklo<br />

uh hi. Tuate lak ah a kua dik-a a kua khial hiam cih koi ci khentel thei<br />

ding ihi hiam?…Koi cih ding?…Pasian kammal Laisiangtho bek mah<br />

tawh ki khentel thei bek ding hi.” – Ibid.<br />

Tua zawh a sawt loin Katolik Doctorte khat tawh ki sel-a, tuapa in,<br />

“Eite-in pope thukham tawh i kikhen sangin Pasian thukham tawh kikhen<br />

le’ng hoihzaw lai hi” ci mai tazen sawnsawn hi. Tua azak ciangin, “Pope<br />

<strong>leh</strong> ama thukham khempeuh thu in kaseh kei hi. Pasian in cidam-a ong<br />

omsak nak <strong>leh</strong> hia bawng lokhawhna len naupangno lel khat nangawn nang<br />

sangin Laisiangtho ka siamzaw sak ding hi,” ci in Tyndale in thuk hi. –<br />

Anderson, “Annals of the English Bible,” p. 19. (Revised ed. 1862).<br />

Amau pau ciat in Laisiangtho Thak mite tunga piakkhiat theih<br />

ding pen a lawppi pen hia, tu in tua nasep asem dingin hong kipia ta hi.<br />

A inn panin bawlsiatna in hawlkhia ahih manin, London ah tai in a<br />

buaisakna a omloh sung nasep a zom tadih phot hi. Ahih hangin (247)<br />

papistte tatsiatna hong laang veve a, London pan taikhiat sawn lai hong<br />

kul hi. England gam peuh mah ah maibing kawikawi ahih manin Germany<br />

gam hong beel hi. Tua lai-ah mikaangpau Laisiangtho Thak<br />

kheenkhia dingin hong kipan khia hi. A nasep nihvei tak ki khawl saka,<br />

khuapi khat ah hong ki dalcip ciangin khuapi dang khat ah kikhiin zel<br />

hi. A tawpna ah Worms khua a zuan hi. Tua lai pen tua mazek kum<br />

tawmkhat lai-a Luther in ki khoppi mai a Lungdamnathu teci a na pan’na<br />

khua ahi hi. Puahphat nasepna ah a lawmlui tampi tua tang khuapi ah<br />

om uh a, nasep zong adaal omloin hong seem zom thei hi. Laisiangtho<br />

Thak bu 3000 a manlang in hong zokhia hi. Tua kum sung mahin a nih<br />

vei khetna zong hong kheenzom thei pah hi.


244 KIDONA LIANPI<br />

Kuhkalna <strong>leh</strong> lungduaina tawh a nasep hong zom hi. Gamsung<br />

lutna tuipigeite nakpi in Englandte-in a vil uh hangin, asimtham in lampi<br />

tuamtuam tawh honglut thei ahih manin, London ah Pasian thubu hong<br />

tung veve hi. Tua panin gamsung tengah kihawmkhia sawn hi. Papisttein<br />

thumaan phiatnuam uh a, ahih hangin dal zolo uh hi. Tua nasepna<br />

akhaktan nop manin Durham-a bishoppa-in laibu zuak Tyndale lawmpa<br />

laisiangtho puak teng a lompi in leikhit sak in a susia khin sisek hi.<br />

Ahih hangin ama ngimna tawh ki <strong>leh</strong> bulhin tua a leinasumteng tawh a<br />

hoih zaw khet thak nading nate ki lei leuleu hi. Ahih hangin ki hawmkhia<br />

kik thei nailo hi. Tua zawh in Tyndale pen thong ki khia in, a Laisiangtho<br />

khetna-a sumbei a sik mite a pu laak <strong>leh</strong> suakta ding a cih uh ciangin, a<br />

laibu neih khempeuh a leisak khin Durham-a bishoppa in mi dangte<br />

sangin nakpi-in huh zaw a, a baan a sep zawh lai nadingin zong tha<br />

hong pia hi, ci-in Tyndale in a dawng hi.<br />

A galte khutsungah Tyndale ki <strong>leh</strong>heek leuleu-a, kha tampi sung<br />

mah thong sungah a om hi. A tawpna ah sihna tawh upna teci a pang<br />

hi. Ama ong nusiat galhiamte-in galhaang mahmah mi tampite pholhkhia<br />

in, kum zatampi khit eite hun dongin galdona-ah a kizangh lai hi.<br />

(248) Mite-in amau pau in Laisiangtho a sim dinguh a kul hi, ciin<br />

Latimer in pulpit panin hilh veve hi. Laisiangtho neipa pen Pasian hia,<br />

tua a Laisiangtho mahmah in zong a neipa mah bangin a tawntung<br />

kipna vanglian nei veve hi, a ci hi. “Kumpi, Menzi, mangpi <strong>leh</strong> Ukpi cih<br />

omlo-in, tua Laisiangthothu zuih ding hi-a,…Ama thusiangtho i zuihciat<br />

ding akul hi lelmai hi,” a ci hi. “Eite in lamtuam zuilo-in Pasianthu lam<br />

i ki hilhsak ding hi. Ih pi ih pute-in zong ana zuih ding uh thu hizaw a,<br />

amau zuihlohna eengkha kei zaw ni” ci hi.—Latimer, “First Sermon<br />

Preached before King Edward VI”, (Ed. Parker Society).<br />

Tyndale lawm Barnes <strong>leh</strong> Frithte zong thumaan adingin adin uh<br />

ciangin, Ridleys <strong>leh</strong> Cranmerte-in azui uh hi. Hih mite in England gama<br />

puahphatna naseemte lakah laisiam, pilna neite hi uh a, amaute a


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 245<br />

tampen in Rome pawlpi pana mimuanhuai ci-a a pah taakte uh ahi hi.<br />

Amaute langpan’na pen “Holy See” (pope) a maan lohnate mu uh ahihna<br />

hang hi pi pen hi. Thuthuk Babylon pen va teltheih khin ta uh a, a<br />

langpan’uh ciangin zong a teci pan’na uh vanglian in thupisuah zaw<br />

pah hi.<br />

Latimer in, “Dotna lam dang khat ka’ong dong ding hi, England<br />

gam bup-a a thanuam pen bishop <strong>leh</strong> a ukpi pen kua a hiam?…A<br />

min kong lawh ding nong ngaih diam duam uh kong muh bangin….Kong<br />

gen ding hi. Tua pa pen Dawimangpa ahi hi….Amah in ama sia-khawk<br />

(Diocese) pan puapial ngeilo hi. Na tangsap hun pepeuh-in ko le ci’n a<br />

inn ah om in, lokhawhna tu-gaa na len den ding h. Amah thadah om<br />

ngeilo hi….Dawi omna peuh ah laibu kinawl khin-in, khuaimei kivaak<br />

hi; Laisiangthobu heemkhia in khitangte sik hi. Lungdamnathu ahi<br />

khuavaak nilkhia-in, sunlai nangawnin, khuaimei tawh ki vaak sak hi.<br />

<strong>Khrist</strong> singlamteh khiasuk in siansuahna mun (purgatory) sum-ip ki<br />

lamsang hi. Puan neilo mizawng mipoite ki paampaih in, singtawng<br />

suangtuum milimte a tee ziazua-in zeem uh hi; mihing thuciin lelte <strong>leh</strong><br />

mihing thukhamte hilh in, Pasian hong sawlna thusiangthote <strong>leh</strong> A<br />

thukhamte phumcip uh….Aw! <strong>Satan</strong> in mantep peuh, kiak peuh a tuh<br />

bangin i siampite-in upna khaici hoih tuh nuambeek le uh pha ding hi<br />

ven!” a ci hi.– Latimer, “Sermon of the Plough.”<br />

(249) Laisiangtho pen khialngeilo in, upna <strong>leh</strong> zuihna khempeuh<br />

hong makaih ding thu ahi hi, cih in thubulpi ahi hi. Hih Puahphate-in<br />

zong Waldenseste, Wycliffete, John Husste, Lutherte, Zwinglete, <strong>leh</strong> a<br />

pawlpihte mah bangin hih thubulpi tung mahah na ding uh hi. Biakna<br />

lam ah sunglam upna hong uk dingin kumpite, phungzite, Councilte <strong>leh</strong><br />

popete nangawnin zong hih theilo hi, a ci uh hi. Laisiangtho bekin thu<br />

a nei hi, ci-in a upna te uh tua thu tawh sit tel pah pah uh hi. Pasian <strong>leh</strong><br />

a thumaan bek aleettentanna uh’n, misiangthote in a nuntakna uh zong<br />

taanngam zaw uh hi. Meikuangin hul-a a aw-guui abei dek laitak in a<br />

lawmpa Latimer kiangah, “Ki lungnop sak in, Pasian hehpihna tawh


246 KIDONA LIANPI<br />

England gam a vaaksak ding meivak tuni-in ih dee a, ki sumit ngei<br />

nawnlo ding hi cih ka um hi,” cih tawh ahan thawn hi. – “Works of<br />

Hugh Latimer,” Vol, 1, p. 13. (ed. Parker Society).<br />

Columba <strong>leh</strong> a pawlte’ tuh thumaan khaicite in Scotland gamah<br />

ki susia taktaklo ahih manin, England gam-a pawlpite Rome khutsungah<br />

a luutkhit kum zatampi dongin Scotland gam a pawlpite in suakta takin<br />

a om lai uh hi. Kum zakhawk 12 ciangin pope thu hong lut kik hangin<br />

nidang zahin gamsungah thu aneizo kei hi. Khuamial pailet-in khuavaak<br />

taang hong ki zom ahih manin, sun hong tung ding cih lamet a om sak<br />

hi.Tua dingin England pan-a Laisiangtho tawh hong pai Lollardste in<br />

Wycliffe thuhilhnate <strong>leh</strong> Lungdamnathu a kemcing uh hi. A kum zasimin<br />

teci pangg uha, upna hangin thahna thuak hong omto den hi.<br />

Puahphatna Lianpi ong khan lian ciangin Luther laigelhte <strong>leh</strong><br />

Tyndale’ Laisiangtho Thak hong tonkhawm hi. Thupuakte in Biakna<br />

ukpite theihloh kal-in mual le guam lak kantan in Scotland gama a<br />

mitdektak thumaan mei hong muutkuang kik uh hi.Tua bangin kum zali<br />

sung Romete’ gawicipsa nasep a hong phongkaang kik uh hi.<br />

Tua ciangin bawlsiatna hong om phasaana, thahna thuakte’ sisan<br />

in mihonpi akhanglosak zawlai hi. Tua in amau nasepna susia ding cih<br />

lau in Papist makaite hong diang khia uh a, (250) Scotland gam Ukpi<br />

lian pen pawlkhat <strong>leh</strong> a kizahtaak mi pawlkhat ki haalna khuam phungah<br />

hong tun’ta uh hi. Mipi in tua bawlsiatnate thuakhak sa-in, thugenna<br />

tausangte lam uha, akithatte’ sihkuan teci pan’na kammalte mun citengah<br />

tangko uh ahih manin mite-in Romete sikkolpi paihkhiat theih nading<br />

bek kikumin vaipi-in a hawm uh hi.<br />

Pianpih milian nam <strong>leh</strong> nunzia thupi tawh khangkhia Hamilton <strong>leh</strong><br />

Wishartte in zong ki niamkhiatin nungzui dangte tawh ki haalna khuam ah<br />

anuntakna uh pia uh hi. Ahih hangin, tu in, Wishart kihaalna meikuang in a<br />

daih sak zawhloh ding, Pasian’sawlna tawh Scotland-a pope ukpi-hun beina<br />

sih-daak asat ding khat a hong paikhiasak a suak zaw hi.


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 247<br />

Tua pa pen John Knox ahi hi. John Knox zong thuciinte <strong>leh</strong><br />

pawlpi thusim neihte panin ki heiikhia in Pasian thumaan tawh akivak<br />

hi. Wishart hilhna zui-in Rome tawh kizopna suktat ding a hanciamna<br />

teng kipsak-in, bawlsiat thuak puahphate lakah hong kipia hi.<br />

A lawmte-in thuhilhsia sem dingin azol uh ciangin tua nasep a<br />

sep khak ding alauthawng hi. Tawlpi khat tangom in a ki hinggawtkhit<br />

ciangin a thukim pan hi. Khat vei a saan’sa thu pan tonkik nawnlo in<br />

hansanna tawh a khantawn hong sem hi. Hih puahpha maanpa-in mihing<br />

maitang zahtak a neikei hi. A ki thatte haalna meikuang in uumcih<br />

ta<strong>leh</strong> tuate-in amah thanuam sak zaw a, ngimna lianzaw a guan hi. Ukna<br />

gilo-heipi a lutang ah a ki ngak ciang nangawnin a dinmun ngei mahah<br />

ding kip in, aziat avei milim a phiatsiang nadingin thasaan in a phial<br />

man aphial lai veve hi.<br />

Protestant makai thanuam tampite a na dualsak zel Scotland<br />

kumpinu maitang nangawn ah neukha zong dualtuan loin thumaan teci<br />

a pang veve hi. Kamsiam-a zol bawlna <strong>leh</strong> tot-bawlnate hangin amah<br />

tonkik ngeilo hi. Kumpinu-in amah upnapial a hilh ci-in a khentat hi.<br />

Kumpi khaam biakna mite zuih dingin ahilhte pen Kumpite thu mang<br />

ding ci a Pasian sawlna thu palsat ci-in a mawhsak ciangin, Knox in a<br />

dawn’ kikna ah:<br />

“Biakna maan in leitung kumpite tung pan in tha <strong>leh</strong> thuneihna<br />

ngah ahi kei hi. A tawntung Pasian kiang pan bekin angah ahi hi. Tua<br />

ahih bang mahin gam mite-in kumpite duh <strong>leh</strong> deih bangbek zui-in biakna<br />

lemtawm theilo ding hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> kumpite in Pasian biakna<br />

maan thu a theilo pente lakah aki hel uh hi….Abraham suan khempeuh<br />

in a kumpi uh ahi Pharoah (251) biakna zuihpih khin le’uh amaute kua<br />

tawh ki zom hi ding uh-a, leitungah bang biakna hong om ding hiam?<br />

Tonu aw! Ahih kei <strong>leh</strong> sawltakte khanglai in mi khempeuh Rome<br />

kumpipa biakna ah na lut <strong>leh</strong> leitung bupah bang biakna om ding<br />

hiam?…Tua ahih manin, Tonu aw, na khutnuai mite amau kumpite biakna


248 KIDONA LIANPI<br />

tawh zawhthawh in hencip theih hilo hi. A hi zongin amaute thumang<br />

dingin thu ki piathei bek hi,” a ci hi.<br />

Kumpi nu Mary in, “No, Laisiangtho na teikhiatna uh a tuam hi<br />

a, RC thuhilhte in a tuam khat mah hi zel a, a kuazaw um in a kuazaw<br />

mawh pia mawk ding ka hi hiam? a ci hi.<br />

Puahphapa in, “Note-in Pasian thubu-a thu om bang maan takin<br />

um lel ding uh cin-a, thubu in a genloh thute tawh kua mah ki mawh<br />

saklo ding hi uh teh. Pasian thubu kitel mah mah lela, mun khatkhat a<br />

telhak pian mun a om ciangin, amah <strong>leh</strong> amah kitukalh ngeilo ahih manin,<br />

Kha Siangtho in tua thu mah a mun dangah hong gentel ding hi. A ki<br />

tel zolo mun, nusiat mawk cih bang zong om hetlo ding hi” a ci hi. –<br />

Laing, “Works of John Knox”, Vol. 2, pp. 281, 284 (ed. 1895).<br />

A lau theilo puahphapa in kumpite mai-a a thu gente hi bang ahi<br />

hi; Scotland in popete kiang pana a suahtak hel dongin thungenin do<br />

uha, a vaihawmnate dua lo in a nawk pai suak hi.<br />

England ah gambup biakna dingin Protestant Thu-upna a<br />

kikipsak ciangin bawlsiatna akhawlcip pah nai loh hangin a kiamsak<br />

tham hi. Romete upna tampi a kipaihkhiat khit hangin biakpiakzia tampi<br />

zangh lai veve hi. Pope tungnun’ penna kinial sam napi-in pawlpi lutang<br />

dingin kumpi kikoih leuleu mawk hi. Pawlpi biak piakziate ah siangthoin<br />

a gennopna Lungdamnathu tawh gamlapipi a kikaak pawl omlai veve<br />

hi. Biakna suahtakna thubulphuh pen a tel a khawkin ki theician nailo<br />

veve hi. (252) Gitlohmana upnapial ci-in kihtaak huai Romete<br />

ngawhpahpahna pen beita sam hi. Ahih hangin mi khempeuh-in amau<br />

lungsim khentelna bangin Pasian a biaktheih nading uh suahtakna nei<br />

ahih lam Protestant ukpite in teltatak nailo veve uh hi. Tua ahih manin,<br />

biakzia ding khempeuhah a kikipsaksa pawlpi bawltawm ngeina bangin<br />

upna <strong>leh</strong> biakna kizui ding cih hi lai hi. Tua zawh kum zalom tampi<br />

sung mah bawlsiatna, a uang zaw ahi a a neem zaw ahi zongin, ki thuak<br />

suk lai veve hi.


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 249<br />

Kum zakhawk 17 sungin Pastor tampi takte amau dinmun panin<br />

ki nawhkhia hi. Pawlpi in a piak biakkikhopna longal ah kah ding khaam<br />

cip-in a manglote tampi-in gaam uha, thong khiatna, nawhkhiatnate a<br />

zangh uh hi. Tua bang laka Pasian biakna maan nusia nuamlo-a kip<br />

teeiteeite kongzing kawciak sung khawng, inn khum vum munsimtham<br />

sung khawng, khua phat ciangin gamlak ah zankim zankhangh-in biakna<br />

bawl-in ki kaihkhop a kul hi. Gammang thuksunga Pasian lamsa pianpih<br />

biakinn ah a ki thehkeek bawl siatna thuak Topa mite ki khawm uha,<br />

thungetna <strong>leh</strong> phatna tawh a ki aap uh hi. Amaute kikep zawh talai a<br />

ciam uh hangin tampi mah in amau upna hangin bawlsiatna thuak uh hi.<br />

Thong innte dimlet hi. Innkuan khat kimlai ki khen keek uh hi. Mi<br />

tampi gam dangah kinawhkhia hi. Ahih hangin Paian in A mite om pih<br />

ahih manin, bawlsiatna in amau teci pan’na daaisak zo tuanlo hi. Mi<br />

tampi tuipi kantan-in America-ah ki nawhkhia a, tua gamah ki-ukna <strong>leh</strong><br />

Biakna suahtakna thukhun-bul hong phuh uh ciangin, tua thubul in a<br />

gam minthan’na <strong>leh</strong> a galmuanna a suak hi.<br />

Tu in zong Sawltakte khang lai mah bangin bawlsiatna hangin<br />

Lungdamnathu a ki zel zaw hi. Mi zualzang <strong>leh</strong> mi suuksiate dimna<br />

leisung kawhawm thong kihhuai khat sung panin John Bunyan-in<br />

vantung huih diikkhak ciangin, hih a kisia leitung pana van khuapi zuatna<br />

lam dung tang thu (Vantung lam paina) a kici laibu a na gelhkhia hi.<br />

Kum zanih vaal bang tua Bedford thonginn pana John Bunyan aw gingin<br />

mite lungsimah thuphamawh tampi aguan sak hi. John Bunyan laibu,<br />

“Vantung Lam Paina” (Pilgrim’s Progress) cih <strong>leh</strong> “Mawhnei Mangpipa<br />

adinga kicing Hehpihna” (Grace Abounding to the Chief of Sinners)<br />

cih bu-in mitampi takte nuntakna lampi ah a heii hi.<br />

Baxter, Flavel, Alleine, <strong>leh</strong> pilna nei a leek mahmah, <strong>Khrist</strong>ian<br />

laka a kho mahmah thumu midangte-in misiangthote tunga kipia thumaan<br />

upna adingin na a seem uh hi. Hi mite nasepnate leitung ukte-in a<br />

hilopi-in ukcip nuam-a a paihkhiat nop uh hangin ki siacip sak zolo uh<br />

hi. Flavel gelh “Nuntakna Tuinaak” <strong>leh</strong> “Hehpihna Omzia” cih (253)


250 KIDONA LIANPI<br />

Laibute in mi tultampi <strong>Khrist</strong> kiang zuat dan ahilh hi. Baxter gelh “A<br />

kipuahpha Pastor” acih pen in Pasian nasepna-a a kipuahpha nuam<br />

mitampi thupha pia a, “Mi siangthote tawntung maan’na” cih bu in zong<br />

“Pasian mi adinga a om lai tawldamna” lamah mite a pai pih hi.<br />

Tua zawh kum 100 cin khit, khaa lam khuamial mahmah laitakin<br />

Whitefield <strong>leh</strong> Wesleyte Pasian khuavaak puak dingin hong ki lang khia<br />

leu leu uh hi. Kumpi phuhkipsa pawlpi’ ukcipna hangin lawkite tawk<br />

khentel theih nawnloh ding zahin gambuppi biakna omzia akiamsuk hi.<br />

Biakna omsathu bek siate in simnuam uha, tua a omsa thu-upna bek<br />

thei uh hi. Mi thupi zaw diakte in lah biakna zahtak-nunziate nuih san<br />

uha, motphuut biakna cih sak-in, a tua mite sang asaang zaw-in kiseh<br />

uh ahih manin aki sathei lai deep uh hi. Thumaan phong dingin pawlpi<br />

na thaneem mahmah ahih manin a niam zawte ta leu leu lah bang mah<br />

theiloin a ki ek-nusiat cip lel hi.<br />

Upna hanga Diktan’na thulianpi ahi Luther thuhilhna pen muh<br />

khak zonawnloh zah dingin Romete hilh gamtatpha tawh hotna zon’na<br />

in khuhcip phial ta hi. Whitefield <strong>leh</strong> Wesleyte pen a kumpi’kipsak pawlpi<br />

sunga member hi napi uhin Pasian deihna a zong takpi te hi uh a, gamtat<br />

hoih <strong>leh</strong> biakpiakna Zehte tan’ zawh thu tawh a ki ngah thei ding upna<br />

zong a ki hilh ngeisa ahi uh hi.<br />

Charles Wesley khat vei cina-in si dektak hi. Sih ding ki lamen<br />

zaw-a muanmawh ahuai lai takin a kidot ciangin a dawn’na ah, “Ka<br />

theih tawp-a Pasian na aseem nuam-a kinei mah hi sam hi veng in,” ci<br />

mawk hi. A dong a lawmpa in tua dawn’ kikna lungkim zo tak lo ahihna<br />

a lah ciangin Wesleyin, “Bang ci mawk in maw? Ka hanciamna tengin<br />

lam etna ong guan zolo ding ahi hiam? Ka hanciamna teng mawk maiman<br />

ding maw? Bang mah ka suantaak ding omlo pi,” ci kik hi. – Whitehead,<br />

John, “Life of the Rev. Charles Wesley,” p. 102, (2 nd Am. Ed.<br />

1845. Pan-a ki la hi). Khuamial in pawlpi a khuhcip ciangin<br />

mawhmaisakna, (254) <strong>Khrist</strong> vangliatna, <strong>leh</strong> gupna adinga singkhuam


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 251<br />

tunga kikhai Honpa sisan bek mitsuanna pen mite lungsim panin a<br />

heiikhiat sak hi.<br />

Biakna man ahih <strong>leh</strong> lungsim pan ki pana, Pasian thukham in<br />

ngaihsutna <strong>leh</strong> kampau gamtat khempeuh zelin, lungsim sianthona guan<br />

in, a pua-a ki lang khia nuntakna thak hong ding cih thute Wesley <strong>leh</strong><br />

alawmte in ong mukhia uh hi. Nakpi thungetna tawh pianpih lungsim<br />

gitlohnate zawh ding hong hanciam uh hi. Pumpi deihna nial-in ki<br />

niamkhiat takin nungta uh a, Pasian pahtaakna <strong>leh</strong> sianthona a ngah<br />

theih nadingin thupha bawlnate phingcil in kician mahmah uh hi. Ahih<br />

hangin amau ngimthu a ngahkei uh hi. Amau utna in, mawhna sakna<br />

<strong>leh</strong> avangliatna pan amaute suaktasak zoloin zong a pengsak kei hi.<br />

Erfurt-a Luther agimsak ngei lung himawhna nam mah ahi “Bang ci<br />

bangin Pasian mai ah mite adik suak thei ding hiam?” (Job 9:2) cih in tu<br />

in amaute abuai sak hi.<br />

Protestantte biakna tau pan akimutmit dektak Pasian thuman<br />

meivak pen tanglai meisel kuang pan in Bohemia Christiante in ong<br />

dekik ding ahi ta hi. Puahphatna khit in Bohemia-a Protestant upna<br />

pen Romete in sikcip hi. Thumaan a nusia nuamlo pepeuh taimang kul<br />

hi. Tua ataaite pawlkhat in Saxonyte lak beel uh a, tua lai-ah tanglai<br />

upnathugil na kemcing uh hi. Tua pawlte suan <strong>leh</strong> khakte tung panin<br />

Wesley <strong>leh</strong> a pawlte in amau khuavaak nangah sawn uh hi.<br />

John Wesley <strong>leh</strong> Charles Wesleyte a ki ordain khit uh ciangin<br />

America ah thupuak dingin ki sawl hi. Tembaw tungah Moraviante<br />

honkhat tawh a tuang khawm uh hi. Huih hualpi tawh ki talsikin sih<br />

nading maitangah a om laitakin atheih ngeiloh vive ahi tua Germany<br />

mite lah lung muangtakin om uh hi. John Wesley in lah Pasian kiangpan<br />

khamuanna nei kisalo hi.<br />

Amah in, “A omzia uh sawt veipi ka en giaugiau zo hi. Ki<br />

niamkhiatna tawh thaman sialloin mi dangte ading naseemsem mai uh<br />

hi. Mikang (English)te hi <strong>leh</strong> tua bang sem hetlo ding (255) cih ka um


252 KIDONA LIANPI<br />

hi. Mite in lah lungdamna kammal takpi zong paulo uh hi. Amaute it<br />

Honpa in amau ading thupha a tamzaw bawlsak sam nave ka cici hi.<br />

Nisial in a lungneemna uh ki langsak uh a, thuakhak zong saselo uh hi.<br />

Amaute ki phupaai-in ki sawngawp ta<strong>leh</strong> zong phun seloin thokik in<br />

pailel uh hi. Tu in lau uh a mite kihta uh ahih man un a tua ci migiit uh<br />

ahi hiam ci-a dot nading hunhoih hong ngah hi. Biak kikhop bawla la<br />

asak laitakun tuipi kihawt a, teembaw puankhai kikeek gawp-in teembaw<br />

khuhcipa, a vaiteng uh ki pelhhi.Tuipi sunga tum ding tawh ki bangin<br />

tui in hong tuum hi. A mikangte tengin siip sa-in dah uh hi. Germanyte<br />

teng pen in damdam-in lasa hiaumawk uh hi. Tawm vei khit ciangin,<br />

“Laulo nahi uh hiam?” ci in ka dot <strong>leh</strong>, “Lau lo e, Pasian muang lel hi<br />

vehang” hong ci uh hi. “Na numei naupangte zong laulo uh maw?” ka<br />

ci zel a, “Ka numei naupangte un zong sih ding kihta khollo uh ai ve”<br />

dam takin hong ci kik hi. – Whitehead, “Life of the Rev. John Wesley,”<br />

p. 10. (Am. Ed. 1845).<br />

Savannah atun’ uh ciangin Wesleyin Moraviante tawh tawmvei<br />

a om khawmna ah <strong>Khrist</strong>ian hihna ah lungtu mah mah hi. Hin’na a nei<br />

hetlo Church of Englandte bawlngei omsa khat zui-a biak ngitngetna<br />

mawk tawh a tehkaak ciangin, “Baihlam <strong>leh</strong> zahtakkai in a biakna zia<br />

peuh mahin bun lua a hih manin, a<strong>kikal</strong> kum 1700 bang mangngilhin,<br />

tuipuan khuipa Paul <strong>leh</strong> ngabengpa Peterte hun kaphawk hi. Bawltawm<br />

ngeina omsa khat a zui-ngit-nget biakpiakna a om mahun-a kikhopnate<br />

khat-ah kikhawm bangin ka ki ngaihsun hi. Amau biakpiaknate pen<br />

Kha Siangtho <strong>leh</strong> vangliatna in a lam lahna bang lian ahi hi” ci in agelh<br />

hi. –Ibid., pp. 11, 12.<br />

England hong ciahkik ciangin Wesley pen Moravian thuhilh<br />

siakhat-ii hilh pilna tawh Laisiangtho upna a telzaw in hong thei hi. Amah<br />

in ei hanciam tawmna tawh hotna zon’ ding piang theilo ahih na hong<br />

telmat khiat ta a, “Leitung mawhna a pua khia Pasian Tuu no” muan ding<br />

hi zaw cih hong mukhia hi. London-a Moraviante kikhopna khat ah (256)<br />

Luther laigelh khat hong ki sim hi. Tua lai pen Pasian Kha Siangtho in


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 253<br />

thu um mikhat sung ah na hong sep ciangin a kikhel dan telhilhna ahi hi.<br />

Wesleyin ngai gige a, upna kip hong ngah hi. “Ka lungsim tuam pianzo<br />

hel in ka thei hi. Hotkhiatna ngah nadingin <strong>Khrist</strong> bek, <strong>Khrist</strong> mah mah<br />

bek ka muang hi. Tu in ka mawhnate amah’n puakhia a, mawhna <strong>leh</strong><br />

sihna panin hong honkhia takpita hi cih kei <strong>leh</strong> kei ka kitel cian ta hi” ci<br />

hi. – Whitehead, “Life of John Wesley”, p. 52.<br />

Lunggim haksat thuak in, kum hi tanta, pumpi deihna nial in ki<br />

niamkhiatna ki tha saan-na tawh Wesley in thatang hat ciamin Pasian<br />

zong kha hi. Tu in a zon’ Topa a mu hi. Anngawlin thungen in, thuphate<br />

bawlin, amah ki nunun’ in, tua a zon’ “sum tawh lei-a man kipia a hilo<br />

letsong” pen a hong ngahkhia ta hi.<br />

Hih <strong>Khrist</strong> upna a kipkhit ciangin amah in Pasian thupha<br />

piakkhong Lungdamnathu mun citengah kithei ciat <strong>leh</strong> deihin thehkhia<br />

nuam hi. Amah in, “Leitung buppi pen nasep na maban in ka mu a, ka<br />

omna peuhpeuh ah hotkhiatna thupha a zanuam khempeuh in a zak<br />

nading uh ka nasep ahi ci in ka seh hi” ci hi. – Ibid., 74.<br />

Amah in khauh takin amah <strong>leh</strong> amah ki nialna nusia tuanlo hi.<br />

Tuate suang hilo in a upna gah, a zung hi loin sianthona gah a gah ta ahi<br />

zaw hi. <strong>Khrist</strong> hanga Pasian thupha pen <strong>Khrist</strong>iante lametna bulpi hi a,<br />

sawlman’na tawh tua thupha a ki lang khia ding ahi hi. Wesley nuntak<br />

pen ama ngahkhiat thumaan hilhna in ki piakhin si sek hi. <strong>Khrist</strong> sisan<br />

in a siansuahna upna tawh a san ciangin Dik hi cihna kingahin, Kha<br />

Siangtho vaang tawh thaksuahna in <strong>Khrist</strong> etteh-a gamta mite gahnei in<br />

a nungta sak ahi hi.<br />

Whitefield <strong>leh</strong> Wesleyte in amau nuntak puahnaah supna a thuak<br />

lam uh phawk in a kikhelna uh tawh naseem dingin a kiging mi a suak<br />

uh hi. Univeristy <strong>leh</strong> Pasian nasepna ah muhdahna, selnohna,<br />

bawlsiatnate tuakin <strong>Khrist</strong> gaalkap hihna uh hangin (257) sikdona <strong>leh</strong><br />

thauk zawhna hong nei uh hi. Amau <strong>leh</strong> a thu a deih a lawmte uh pawl<br />

khat pen a lawm Pasian umlo sangnaupangte in Methodistte ci -in a


254 KIDONA LIANPI<br />

simmawh uh hi. Tu in a hih <strong>leh</strong> England <strong>leh</strong> America-a pawlpi golpenkhat<br />

min hong suakto ta hi.<br />

Church of England pawlpi sungah biak-zia khauh tak-a lente<br />

ahih teei uh hangin tu in Topa in Ama thu sungah dinmun sangzaw khat<br />

amaute alak hi. <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> a ki khai-lum Pa thu hilh dingin Kha Siangtho<br />

in a sawl, sangbelpa vangliatna in amaute nasep a panpih ciangin mi a<br />

tullom in kikhel in pawlngah uh hi. Hih tuute Keivom gilo kiang panin<br />

kepkul hi. Wesleyin pawltuam phuat ding ngimngeilo hi. Ahih hangin<br />

a pawlte Methodist cih min zom-in a phut hi.<br />

A kipsa pawlpite in hih thuhilh siate nakpi in alangdo uh hi.<br />

Ahih hangin pawlpi sung ki puahphatna dingin a piang khempeuh Pasian<br />

in Ama pilna tawh len in a uk hi. A pualam panin puahphatna hong<br />

kipan hi <strong>leh</strong> a kisapna muntak tungzolo mawk ding ahih manin,<br />

pawlsunga puahpha nuam pawlpimi mah ahi siate tegel zangin Pasian<br />

in na hong sep ciangin thu a luttheih nadingin kong na kihong a, hun<br />

hoih a ngah thei kawikawi uh ahi hi. Lungsim ih mutna panin sia<br />

pawlkhatte khanglo uh a, amau nasep na khawk tengah sia thanuam<br />

pente hong suak uh hi. Ngeina luui tawn lela, a kheng-gawpsa pawlpi<br />

teng ki thalawp-in hong nungta kik sak uh hi.<br />

Pawlpi khang tangthu sung dangte-a mah bangin Wesley hun<br />

laitak-in zong mite in amau ngah Khasiangtho silpiak bang ciat zui in<br />

na seem uh hi. Amaute upna mun khat bek ah a kilom hon pah khol loh<br />

hangin Pasian Kha Siangtho sawlna bang ciat ahih manin ngimna mun<br />

kikhat in, mi tampi <strong>Khrist</strong> kianga tun’ pih ding mah ngim bel in anei ciat<br />

uh hi. Ngaihsutna kilamdan man in Whitefield <strong>leh</strong> Wesley kikhen dingin<br />

hong kisa uh hi. A ahih hangin (258) <strong>Khrist</strong> kiang pana a ngah uh lung<br />

neemna hangin a langtuak panin ki thuak in kilem kik zel uh hi. Mawhna<br />

<strong>leh</strong> palsatna hong dawk zelzul a, mawhna bawlte kisiatna lam a ma<br />

nawhnawh hunin kitot hun ding neimanlo uh hi. Laisiam mite huzaap<br />

nei pipite mah in tua bang thuak nadingin a vangliatna neih teng a zangh


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 255<br />

uh hi. Tua zawh hunkhat ciangin Pasian naseem tampite in elbawl uha,<br />

a siangtho upna maan <strong>leh</strong> a hilhte adingin a biakinnte uh na phallo uh hi.<br />

A pulpit uh a na phalloh man un khuamial, haina, <strong>leh</strong> mawhna hong<br />

thahat hi. Pasian in John Wesley sihna ding panin a lamdangin huukhia<br />

zel a, tam veipi a kipelh sak hi. Patau lunghaam mihonpi in Wesley<br />

uumcih in suahtak nading lampi a om nawn loh laitak in vantung mi<br />

khat a kiangah hong ding vata, mihonpite thakhat in thalpuuk uh hi.<br />

Tua kal in Pasian nasempa na paikhia in a suak ta hi.<br />

Migilo honlak pana a suahtaakna khat Wesleyin a genna ah,<br />

“Khuapi lam manawh-a pai mual pang lamnaalna ah hong sawnpaai<br />

nuam uh hi. Khat vei lei-ah tuukkhin peuh <strong>leh</strong> thawhkik haksa ding hi<br />

hong ci uh hi. Ahih hangin amaute khut pan ka suaktaak siang dong ka<br />

puuk genloh zong ka taal beek kei hi…. Hong kaipaai nuam in khut<br />

tampi in ka puan tung <strong>leh</strong> ka puanngawng ah hong let uh hangin hong<br />

leencip zo kei uh hi. Khat in ka puantungsilh ipsiin alen in a kimciang<br />

bek a kikeek sak hi…. Ka deek khatvei satkha <strong>leh</strong> a manpah ding ngimnain<br />

ka nunglam panin mi khuaval thahat khat in tehno hiang khat tawh<br />

tamveipi hong sat hi. Kei lah ka ziat kavei ka kiintheihetloh hangin a<br />

hong sat khempeuh-in ka paam vive satkha uh hi. Bangci om ka hiam<br />

zong ka thei kei hi….A dang khat in mihon lak nawkin hong bawh a,<br />

hong tuum dingin a khut a viik <strong>leh</strong> a khut a viikkhia khat na om a, ka<br />

lutang nawl kha-in, “A sam neel mah si!” ci zaw lai hi….A masa pen te<br />

bang khua sung buppi-a gilo makai pente hi uh a, mihon buaina<br />

khempeuh-a makaite ahi uh hi. Khatpa bang mihon sutuah a makai min<br />

nei den khat a hi hi….<br />

(259) “Ama deihna sep nadingin Pasian in bang zah takin hong<br />

huu hiam? Tua ma kum 2 lai-in zong leiseek tangkhat-in ka liangko<br />

hong kha ngei hi. Tua zawh kumkhat sawt ciangin zong suangtum<br />

khatin ka mit <strong>kikal</strong> hong kha hi. Nung kha-in zong khatvei suang tawh<br />

deen ka thuak a, tu nitak khuasung kong lutma un khat vei, ka pusuah<br />

kikkhit in khat vei, agawm in nih vei deen’na ka thuak hi. Ahih hangin


256 KIDONA LIANPI<br />

bang mah thamlo hi. Mi khat in a tha tang neih khempeuh tawh ka<br />

awm-puak hong tuum a, a dang khat in ka muk hong tuum hi. Tha<br />

khatin sisan hong luang saam napi tua hong tupnate uh buh tu-a sat<br />

bang lel in na ka sa peuh mah kei hi” ci hi. – Wesley’s Works, Vol. 3, pp.<br />

297, 298 (ed. 1831).<br />

Tua hun lai-a Methodist siate <strong>leh</strong> pawlpimi khempeuh in nuih<br />

satna, bawlsiatna a thuak uh hi. Pawlpi mite <strong>leh</strong> thulang genna tawh a<br />

ki satsuah gawp a biakna-olmawhlo pawl khatte in bawlsia uh hi.<br />

Thukhenna zumte ah heek uh a, ahih hangin amin pua bek zumte in<br />

thumaan in thu a khen ngeikei uh hi. Amau ahu ding thuman a omlo<br />

bang zel ahih manin, a bawlsiate khutlum thuak tawntung uh hi. Inn<br />

lakah migilo honte hong vaak in inn sung van zatte susia uh a, van it<br />

tatate balzan-in innkuan numei pasal naupangte nawkgawp uh hi. Khat<br />

veivei lai suanguha, Methodistte innte lokgawp ding, kongvangneute<br />

susia ding, a ut a om <strong>leh</strong> tua hun tua munah kituah ding ci-in a tangko<br />

zawzen uh hi. Tua bangin mihing <strong>leh</strong> Pasian thukham a ki langtanga<br />

susiate daalloh, khohloh, taailoh in ki awi-aam hithiat hi. Siatna pana<br />

siantho nading lam laka, sianthona lamah mawhneite kalsuan dan ding<br />

a hilhte pen a khialh bangin bawlsiat a thuak sak zawsop uh hi.<br />

John Wesleyin amah <strong>leh</strong> a lawmte a ki mawhsaknate ah: “Kim<br />

khat in hih mite upna lampial, thukhial, a kiza ngei nailo thuthak hilh uh<br />

a mite a lawpsak Quakerte vai, a motphuutte vai, popevai, hong ci uh<br />

hi. Tua banga ki neih tawmnateng kizunglot a, upna meengte khempeuh<br />

ei pawlpi mah in a khiatna i bawl bangbang Laisiangthothu vive mah hi<br />

cih a tel a khawkin a kilakkhia hi. Tua a hih manin khialtheilo, lampial<br />

(260) theilo hi. Laisiangthothu om bangbang ahi hi. Mi dang pawlkhatte<br />

leuleu in, ‘Amau upna pen khauh lua hi. Vantung lampi pen kawciik<br />

sak lua zenzen uh hi’ hong ci uh hi. Tua pen a kinial ciilna bulpi ahi hi.<br />

Thumaan pen tua bang a kici zelden mah ahi hi. Tua bang ki cih nopna<br />

a muntul-in om lai ding hi. Amau in Topa <strong>leh</strong> A sawltakte bawlna<br />

sangin khauh zaw a hi hiam? Laisiangthothu a theihbaih pawlkhat enpak


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 257<br />

leng: ‘Na Topa Pasian na lungsim khempeuh, na khaa khempeuh, na<br />

thahatna khempeuh tawh it in.’ ‘Mite in kam ginalo a pau khempeuhte<br />

uh thukhenna mai-ah ki pulaak ding hi,’ ‘Na neekna, na dawnna, na<br />

hihna van nuai ah Pasian minthan nading bek ngaihsun in sem un.’<br />

“Amau in hih athu omte sangin akhauh sak zawk uh <strong>leh</strong> kawk<br />

mah ding ahi hi. Ahih hangin na lungsim sungun a khauh zawkloh<br />

lam na thei uh hi. Tua ahih <strong>leh</strong> Pasian kammal lah susia loin malnokhat<br />

zong a khauhlo zaw in a bawlthei kua om ding hiam? A thumaan a<br />

omsa lumlet-in khelsak thawthop gawp napi Pasian thu akemcing midik<br />

ka hi aci ngam ding kua om hiam? Tua bang a om kei ding hi. Pasian<br />

thu khiaptheih, neem zawksaktheih na ding in kua mah in thuneilo<br />

ahih manin a om bangbangin mite mai ah, ‘Na deihna uh <strong>leh</strong> lim nasak<br />

bangbang uh zui-in Laisiangtho pen ka khiamsuk theikei uh hi. Tua<br />

tawh ki lem dingin kahto un. Tua ahih kei <strong>leh</strong> na kisiacip suak lel ding<br />

uh hi.’ Mite gen ‘citlohna’ a cih pen uh hih thu ahi hi. Amaute in<br />

gilkialte an vaak loin, tang guak a omte puansilh guan lo uh ahih man<br />

in ‘cingh lo’ aci uh ahi hiam? Athu bul in tua bang ahi kei hi. Amau<br />

cih bang longal in hotna ngah thei ding lampi omlo in um uh ahih<br />

manin hehpihna neilo, a cinghlo bang uh hi.” – Wesley’s Work, Vol. 3,<br />

pp. 152, 153.<br />

Englang gamah Wesley hun ma-in thukham omlo cih<br />

(antinomianism) thu hilhna hangin khalamah kiamsuk in niam mahmah<br />

ahihna ki mu hi. <strong>Khrist</strong> in thukham phiat khin a <strong>Khrist</strong>iante in tan’ kenkon<br />

ding bang mah omlo hi; thu-um mi in, “gamtatpha” panin topeng hi ci<br />

in mitampi in hilh uh hi. Pawlkhatte leuleu in, Thukham pen a kip den<br />

hi ci napi uh in siate in pawlpi mite tua thu a hilh ding uh kullo hi,<br />

amaute pen Pasian in hotkhiat (261) dinga a teelsa hi uh a, “ut thu<br />

hilo, a ki dek zolo dingin Pasian thupha in nuntak hoih lamah makaih<br />

ding hi” ci uh hi. A tawntung siatna khuk zuante in ahih <strong>leh</strong> “Pasian<br />

thukham zui zo dingin vaang neilo uh hi” ci uh hi.


258 KIDONA LIANPI<br />

A dang pawlkhat in, “Teelsate pen thupha panin kiakik thei peuh<br />

mahlo-a, Pasian deih sakna taan zo nawn mahmah lo hi” ci uh hi.<br />

“Gamtatsia a tat khakte uh zong mawhna hi tak lo-a, Pasian thukham<br />

palsatna zong ki ci lo ahih manin, ki sik kik <strong>leh</strong> ki pulaak zong kul lo hi”<br />

ci uh hi. – McClintock and Strong’s Cyclopaedea, art. Antinomians<br />

(ed. 1871). Tua ahih manin a teelsa mite khat in “a suuk sia penpen<br />

tatsiatna a hi-a, leitung buppi in Pasian thukham palsatna-a seh a na sia<br />

penpen ahi zongin, Pasian muhna ah mawhna hi nawn lo hi. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong>, teelsa mite in Pasian adahsak gamtat <strong>leh</strong> thukham’ phalloh<br />

nate a gamta thei nawnlo, mi siangtho vi-ve hi ta uh hi,” ci uh hi.<br />

Hih upna lamdangte pen a nung cianga laithei theology siam a<br />

kicite hilhnate bang mah ahi hi. A ki kheltheilo Pasian thukham pen<br />

thumaan din mun cih bangin om thei nawnlo-a, mihing khat lungsim<br />

puak pen a nungzui ciat in din mun a a koihna bang bek asuak mawk hi.<br />

Tua in dinmunte pen ki khel khel ding cihna a suak hi. Tua bang lungsim<br />

puak pen mawhnei omlo vantung pan nangawn-a Pasian thukham a<br />

palsatna masa pa’ thumuapna pan apiang upna a hi hi.<br />

Mihing nuntak gamtatzia sia <strong>leh</strong> pha ding pen Sian in laitansa-a<br />

a neih khitsa ahi hi, cih upna hangin mitampi in Pasian thukham nial uh<br />

hi. Wesleyin thukham langpan(antinmian) siate’ hilh khialnate nial in,<br />

Laisiangtho tawh ki <strong>leh</strong>bulh hi, ci in a lak hi. “Pasian thupha mi<br />

khempeuhte mai-ah hong kilak hi.” “Hih in eite Honpa Pasian muhna<br />

ah hoih-in a saan tham hi; Amah in mi khempeuh hotkhiat a hih ding<br />

nadingin thumaan a theih ding uh a deih hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong><br />

Pasian khatbek oma, tua Pasian <strong>leh</strong> mite <strong>kikal</strong> ah palai Jesu <strong>Khrist</strong> bekin<br />

mi khempeuh ading (262) hotna hong pia pa khat bek, a om hi,” ci hi.<br />

Titu 2:11; 2Tim. 2:3-6. Pasian Kha Siangtho in a khawn khonga hong<br />

kipia hi a, mi khempeuh in na saang-in hotna ngah le uh deihna a hi hi.<br />

Tua bangin <strong>Khrist</strong>, “Tua khuavakna in leitunga piang mi khempeuh a<br />

vaak sak hi.” Johan 1:9. Mite in gupna a taan theihna pen hong ki pia<br />

nuntakna a nial hang uh ahi hi.


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 259<br />

<strong>Khrist</strong>’ a sih ciangin zehtan thukham <strong>leh</strong> Thukhampi Sawmte<br />

bei khawm hi, cih thu Wesley in a dawn’ kikna ah: “Kamsangte in a gen<br />

phat kik-kik Thukhampi sawm a phateng pen Amah in paikhialo hi. A<br />

hong paina pen tua susia ding zong hilo hi. Hih thukham a ki susia ngei<br />

ding hiloa, ‘vantungah kip takin a om den teci ding ahi hi.’… ‘suang<br />

peek tungah agelh loh hangin, leitung a om phetin hih thu a om pah hi<br />

a,’ mihingte lungtang tunga ki gelh ahi hi. Piangsakpa khut pana i<br />

pusuah lim phet in a ki nei pah thukhun zong ahi hi. Tua baan ah Pasian<br />

khutme in khatvei hong gelhsak a, mawhna in mualsak tham ahi ta zongin<br />

i lungsim sungah sia-<strong>leh</strong>-pha i theih laiteng kiphiat siang theilo hi. Hih<br />

thukham pen mi nam khempeuhte lakah omden dinga, khang khempeuh<br />

<strong>leh</strong> hun khen tuam in, mun teel tuam neilo hi. Pasian in Pasian a hih lai<br />

teng, <strong>leh</strong> mihing in mihing ahih lai tengin, amaute <strong>kikal</strong> kizopna ah ki<br />

khelthei ngeilo ding ahi hi.<br />

“Keimah in a susia dinga hong pai ka hi kei hi. A taang tun’ ding<br />

a hong pai ka hi hi.’ acih ciangin, dot dot kul loin mite hei gawp-gawp<br />

theih loh ding in a tawntung (a nung a mai huam tuak hi) a kipding<br />

ahihna, a ki telmuh ak ding a hong pai ahi hi. Thukham a hi bang <strong>leh</strong> a<br />

hi zah ciang laktel in, asaan zia le a zaizia thamlo in, a meeng nonote<br />

nangawn a vekpi in siangtho in khatawh kipawl (263) ahihna lakdinga<br />

hong pai ahi hi.’” – Wesley’s Works, Sermon 25.<br />

Wesley in thukham <strong>leh</strong> Lungdamnathu a ki thuhual takpi ahihna<br />

a gen hi. “Tua hi a, thukham <strong>leh</strong> Lungdamnathu pen kizom uh a, pumkhat<br />

hi, ci-in i muh ding kisam hi. Thukham in Lungdamnathu ih muhna<br />

ding lampi hong kawkkhiatsak khit ciangin Lungdamnathu in eite hong<br />

kaai a thukham deihna lel sanga a hoihzawlai dingin hong zui sak hi. Et<br />

paak theih ding ah, Thukham in Pasian <strong>leh</strong> i mihing pihte it dingin<br />

lungneem ding, ki niamkhiat ding, siangtho dingin hong ngen hi. Eitie<br />

in tua teng hih dingin kicing zo i kisa kei hi. Hi mah hi. ‘Mihing tha<br />

tawh ki hih zo lo hi.’ Ahih hangin Pasian in hong khap ki itna hong pia<br />

ding a, tua in eite hong ki niamkhiat sak in hong lung neem sak dinga,


260 KIDONA LIANPI<br />

hong siangtho sak ding hi. Tua thu i up <strong>leh</strong> Gospel in tua upna bangin<br />

hong sem ding a, <strong>Khrist</strong> neih Gospel i upna hangin thukham-ii dikna i<br />

sung ah hong tung ding hi….<br />

“Thukham gensia in, neupen a hia, a lian pen ahi zongin palsat<br />

nadingun mite a hilhte, thukham khempeuh a tawlsaan hia, <strong>Khrist</strong> um<br />

<strong>leh</strong> zahtaak bang kineih in thukham phiat ding cihse pen thu piang<br />

khempeuh laka a lamdang pen <strong>leh</strong> a diipkuat huai penpen thu ahi hi.Tua<br />

bang ahihte pen Khris lungdamna thu-ii gaal lianbelte ahi uh hi. Ama<br />

thuphiat sak in Ama vangliatna pahtawi ding cihse pen bel a lam dang<br />

mah mah thu ahi mah ve maw! Judas in, ‘Dam maw Topa? ci in a<br />

Topa nam in a<strong>leh</strong> heek’ bang a hi hi. Judas kiang ah acih mah bangin<br />

tua bang mi khempeuhte kiangah, ‘Mihing Tapa napna tawh <strong>leh</strong> heek<br />

se na hi hiam?’ ci ngel mah lo ding a hia! Ama sisan thugen a, a<br />

Kumpi lukhu lakkhiat sak-in a Lungdamnathu mainawt nading ci-a a<br />

thukhamte phiat sak cihse zen pen napna tawh Topa a <strong>leh</strong> heekna nam<br />

mah hilo hiam! Upna thu hilh ci vet na pi a thu mang nuam lo cih zel<br />

mawk pen <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> thu hilh a Pasian thukham khat phiatsak, paampaih<br />

sak, thaneem sak cih te a ki bang linlian ahi hi. Tua bang ahihte kua<br />

mah Pasian’ mawhsakna thuak loin peng thei peuh mahlo ding uh hi.”<br />

Wesley in aci hi– Ibid.<br />

“Lungdamnathu hilhna in thukham bei sak hi,” a ci mite kiangah<br />

Wesley in, “Tua pen i nial pah lian hi. Tua in thukham kipatna mong pen<br />

mah, mite mawh a phawk sakna (264) pen, a photkhiatna tawh ki<br />

<strong>leh</strong>bulh pah hi,” ci hi. Sawltak Paul in, “thukham tawh mawhna kithei<br />

thei hi” ci hi. Tua hi a, “mikhat in a mawhna tel theih kei <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong><br />

sisan in a sawp siang ding kisam a hihna ki phawk thei lo ding ahi to leu<br />

leu hi….’A ci dam kimlai te ading siavuan kisam lo a, cinate ading bekin<br />

a ki sam hi,’ Topa in ci hi. A ci dam kim lai, ahih kei <strong>leh</strong> ci dam a kisa<br />

kim lai siavuan sap sak ding hai vai lel hi. Amah in cina ahih ki phawk<br />

masa dinga, tua cingin nahuhna lungdam phing ding hi. Tua mah bangin<br />

a lungsim ah kisapna nei lo, lungsim zaangawp nailote kiangah <strong>Khrist</strong>


A NUNUNGLAM ENGLISH PUAHPHATE 261<br />

va puak mawk ding pen selphona bang hi lel ding hi” ci hi. – Wesley’s<br />

Works, Sermon 35.<br />

Tua hi-a, Wesley in Lungdamnathu ahilhna ah a Topa mah bang<br />

in “thukham gol sakin, a thupina lakkhia” hi. Pasian piak nasep<br />

muanhuai takin seem a, a thaman ding lam en in angak hi. Kum 80 val<br />

bang anuntak sungin, kum sawmnga taang bang khualzinna-in zangha,<br />

thumaan saanga ama kiangah kiciamna teci hong pang mi tulza-nga<br />

val bang a pha hi. Ama nasepna hanga hong kipuahpha, siatna tawh<br />

kipelhin a saang zaw-a hong nungta mi bang zah pha hiam cih pen<br />

Pasian gam a hotkhiat miteng ki kai-khawm kik-a innkuan khat-a i<br />

om ni ma teng a kithei kim zolo ding ahi hi. Ama nuntakna in <strong>Khrist</strong>ian<br />

khempeuh adingin man a ki seh zolo etteh hoih nuntak ahi hi. Upna<br />

<strong>leh</strong> ki niam khiatna, gimlo tawllo a tha nuam taka sepna, kipiak zawhna,<br />

<strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> tunga naseempa ki aap zawhnate in tu hun-a pawlpite lak<br />

zongah ki mu kik ta hen!


262 KIDONA LIANPI<br />

15<br />

French Tualgal <strong>leh</strong> Laisiangtho<br />

(265)<br />

EUROPE gamte khempeuhah mite-in Laisiangtho akipom nadingin<br />

kum zalom 16 lai-a Puahphatna-in na kun kawikawi hi. Gam<br />

pawlkhatte-in vantung kamtai hi ci-in lungdam takin na saang uh hi.<br />

Gam pawlkhatte papacy vangliatna-in nadal ahih manin, Laisiangtho<br />

khuavaak <strong>leh</strong> a thuphate nilkhia khin dektak uh hi. Gam khatah khuavaak<br />

alut hangin khuamialin na deihlo ahih manin a saang kei uh hi. Kum<br />

zalom tampi sungmah thumaan <strong>leh</strong> thukhial a tungnungzaw ding kituh<br />

in buai niloh uh hi. A tawpna-ah thusia in zoa, vantung thumaan ki<br />

paaikhia hi. “Hih thu pen leitungah khuavaak hong tunga, mite-in<br />

khuavaak sangin khuamial a deih zaw hi,” a cih mawhsakna a tangtunna<br />

ahi hi. Johan 3:19. Tua vantung Hehpihna thupha a neuseh minamte<br />

kiang panin Pasian thupha kiheemkhia ahih manin, gitlohna thusia a<br />

khan’cin dongin ki koihkhong ta hi. Leitung buppi in tua khuavaak<br />

nialna thaman a gahte amu toto uh hi.<br />

Laisiangtho deihlo-a, gal-a dona hun France gamah kum zatampi<br />

sung asawt hi. A tawpna-ah tualgal a pian’lawh hi. Romete-in


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 263<br />

Laisiangtho a sukkhiatna uh hanga tua buaina hong kipan ahi hi. Pope<br />

thuneihna <strong>leh</strong> ngimna tawh akisem khempeuh lakah leitung buppi muh<br />

dingin a nasia pen zong ahi hi. Kumtulval sung Rome pawlpite thuhilhna<br />

in angimsan uh a ki lahkhiatna zong ahi hi.<br />

Pope tungnun’pen hunsunga Laisiangtho suhkhia-a a humcipnauh<br />

kamsang mangmupa-in na genkhol khin zo hi. Akisel Mawhna mipa<br />

nasepna hanga piang ding a cih pen France-in athuakpha deuh hong<br />

suak hi. (266) Topa vantungmi-in, “Amau in khuapi siangtho zong kha<br />

42 sikgawp ding uh hi. Ka teci nihte zong thu ka pia dinga, amaute in<br />

khautang puan silh in ni 1260 dongin kamsangte bangin thu a hilh ding<br />

uh hi….Amaute in a teci pan’na a zawh khit uh ciangin kuam thukpi<br />

sungpan hong kahto sahang in amaute do-in zo-in a that ding hi. Amau<br />

luang te zong aTopa uh a singlamteh tung ah asihna khuapi ahi, khaa<br />

lam thu-in Sodom <strong>leh</strong> Iziptcih khiatna nei khuapi sungah a om lampi<br />

tungah a om uh a, … Leitunga om mite in zong tua kamsang nihte in a<br />

bawlsia ngei ahih manin, tua a luange hangin lungdamin khat <strong>leh</strong> khat<br />

nuamna nate a ki pia ding uh hi. Ni thum <strong>leh</strong> a lang khit a cin khit<br />

ciangin tua mite sungah Pasian kiang pan a nungta sak Kha lutin amaute<br />

in a thawh uh, adin’ uh ciangin a en mite khempeuh a lau mah mah ding<br />

uh hi.” – Mangmuhna 11:2-11.<br />

Hi a hun a genna ah kha 42 <strong>leh</strong> ni 1260 pen a hun a kibang ahi hi.<br />

<strong>Khrist</strong> pawlpi-in Romete’ bawlsiatna athuak ding hunteng ahi hi. Kum<br />

1260 sung pope tungnun’vangliat pen hun hia, AD 538 pan ki pan in<br />

1798 kum-in a bei ding ahi hi. Tua khit-in France galkapte Rome-ah<br />

lut uha, pope man-in thongah akhia uha, pope thong sung ah asi hi. A<br />

sawtloin pope dangkhat aki teelkik hangin aneih ngei-uh kumpi<br />

thuneihna a neikik nawn kei hi.<br />

Pasian -in A mite hehpih a, athuak siatluatna uh tomsak ahih<br />

manin bawlsiatna pen kum 1260 sung a bit in ki zomsuak samlo hi..<br />

Pawlpi’ thuak ding tua “gimna lianpi” Honpa in a gen kholhna ah, “Tua


264 KIDONA LIANPI<br />

nite akitom sak kei <strong>leh</strong> kuamah suakta zo lo ding hi. (267) Ahih hangin<br />

a teelsa adingin a ki tom sak ding hi” ci hi. Matt. 24:22. Puahphatna<br />

thu hangin 1798 ma-in bawlsiatna pen vengta hi.<br />

Teci nihte tawh kisai-in kamsangpa gen zomna-ah, “Tua mite in<br />

Topa mai-ah a om oliv kung nih, meivak koihna nih a hi uh hi.” (Mang.<br />

11:4). Laphuakpa in, “Na thu in kei, lam hong lak ding meivak hi a, ka<br />

paina lampi-ah khuavak ahi hi.” (Late 119: 105) ci hi. Teci nihte pen<br />

Laisiangtho a Lui <strong>leh</strong> a Thak bu nihte a genna lim ahi hi. A nih mah un<br />

tawntung Pasian thukham thupina teci <strong>leh</strong> tatkhiatna ding geelna thu ah<br />

teci pang tuaktuak uh ahi hi. Laisiangtho Lui-a gangawh kithoihna<br />

limte-in Honpa hong om zia ding a kawk khol ahi hi. Laisiangtho Thak<br />

sunga Lungdamnathu <strong>leh</strong> Laikhakte-in Laisiangtholui sunga hong pai<br />

ding kamciam ahi Honpa pen Jesu a hihna <strong>leh</strong> hilhkhol limteng in amah<br />

kawk in ataktak pen hong tung ta ahihna a gen leuleu hi.<br />

“Khautang puan silhin ni 1260 dongin kamsang bangin thu ahilh<br />

ding uh hi.” Papal vangliatna in thumaan kammalte selcipin, zuau-thei<br />

tecite zangin lang pan’sak ahih manin, hihhunin Pasian’ teci nih te ahi,<br />

Laisiangtho pen a maimialmah mah hi. Biakna lam <strong>leh</strong> leitung lam<br />

uliante-in Laisiangtho mawhsakin a hilo lamlam heisak in mihing <strong>leh</strong><br />

dawi kikopin mite lungsim Laisiangtho thuman pan a heikhiat theih zah<br />

un hei uh hi. Tua thumaan a gen ngamkhat om <strong>leh</strong>heekin sabet-in beng<br />

uh hi. Gawtbawl in khuamial thong inn sungah khum uha, upna hangin<br />

a that uh hi. Amaute in mual le guam lak kawhawm sung khawng<br />

beelin a buk-sim laitak nangawn un thumaan teci a pangg te thang-ippi<br />

silh in kamsang bangin thugen hi. Tua manin hih kum 1260 sung pen<br />

tua banga teci a pan’ uh kul hi. Tua khua mial mahmah hun nangawn in<br />

zong Pasian kammal thumaan a deih, tha nuam hanciama azong mi om<br />

veve sam hi. Tua hun sung teng mah in thumaan a dawksak theih<br />

nadingun amaute tungah vangliatna, pilna, <strong>leh</strong> thuneihna a kisam bang<br />

a kipia hi.


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 265<br />

“Mi khat peuh mah in amaute tungah gimna abawl nop <strong>leh</strong>,<br />

amaute kamsung uh pan mei pusuakin a galte a kangtum thei hi. Mi<br />

khat peuh in tua bang gimna aabawl nop <strong>leh</strong>, tua bangin thahna athuak<br />

ding hi” Mang. 11:5 (268). Mihing in Pasian kammal nuainetin nin sak<br />

theilo hi. Mangmuhna a thu khupna-ah tua bang ahihte ading luahuaina<br />

a gen hi. “Hih laibu sunga hilhkholhna thu te a za mi khempeuh kiangah<br />

teci ka pan’na in, kuami kua mi hi ta <strong>leh</strong>, hih laite behlap in aguan <strong>leh</strong>,<br />

hih laibu sungah a kigelh gimnate tua mi tungah Pasian in akoih thuah<br />

ding hi. …a paih khiat <strong>leh</strong> zong laibu sungah a kigelh nuntakna kung<br />

<strong>leh</strong> Khuapi Siangtho pan tua mi ngah ding khempeuh Pasian in a<br />

lakkhiatsak ding hi.” Mang. 22:18,19.<br />

Pasian lahkhiat thute <strong>leh</strong> a sawl thute mite-in a kheksak loh<br />

nadingin ki kep nadingin tua bangin thu apia hi. Tua thupiak mawhsakna<br />

pen Pasian thukham zaang khaai ngaihsut dinga mite a makaih khempeuh<br />

tungah zong atu hi. Pasian thukham i zui-a i zui kei zongin thupilo hi,<br />

a ci mi peuh mah tungah hih a lauhuai thu atung ding ahi hi. Pasian<br />

hilhna sanga ama lungsim puak a thupisakzawte, a deih banga<br />

Laisiangtho khiatna a kaaite, <strong>leh</strong> leitung lam a ngate-in tua a gamtatnate<br />

uh hangin thaman thuak ding uha, tua in amau zontawn thaman ahi hi.<br />

A ki gelh thu ahi Pasian kammal <strong>leh</strong> a thukham in mi khempeuh gamtatna<br />

sittelin tawikhai dinga, alek zolo <strong>leh</strong> acinglo peuh mah anolh ding hi.<br />

“Amaute in teci panna azawh khit uh ciangin,”cih tawh kisai in,<br />

thangip-pi puan silh teci nihte in a teci pan’ ding hun uh pen 1798 kum<br />

in beita hi. A simtham-a a sepna uh a zawhkuan-uh ciangin “kuam<br />

thukpi sungpan hong kahto sahangin” amaute gal-in hong sim ding a hi<br />

hi. <strong>Satan</strong> in papalte zanghin, Europe gam tampi-ah leitung ukna <strong>leh</strong><br />

pawlpi-ukna ana a len kop hi. Tu-in <strong>Satan</strong> vangliatna thak tua bangin<br />

hong ki lang hi. (269) Laisiangtho a zahtaak luazaw-in ki gen uha, kuama<br />

sim theihloh ding kam tawh koih in, mipite kiang pan aki gamla theitheia<br />

selcip ding pen Romete ngiimna policy bulpi ahi hi. Tua bang hun<br />

sungin tecite in “thangip-pi puan silh in” kamsang bang in thu ahilh uh


266 KIDONA LIANPI<br />

hi. A hi zongin kuam thukpi sungpan pan hong pusuak a vanglian sapi<br />

khat in Pasian thu Laisiangtho pen gal in do ding hi ci hi.<br />

“A khuapi” kongzingah teci-te kithatin a luang uh a kisialna<br />

mun pen “khalam Izipt” a kici hi. Laisiangtho tangthu sunga minam a<br />

gente khempeuh lakah Izipt kumpi sangin vantung’ thuneihna a<br />

nialngam zaw kumpi dang omngeilo hi. Mosesin Topa min tawh thu<br />

hong gen ciangin Pharaoh in, “Ama aw ngai in Israel ka paisak ding in<br />

Topa in kua ahi hiam? Topa ka thei kei hi, tua thamlo-in Israelte ka<br />

pai sak kei ding hi,” ci hi. Paikhiatna 5:2. Tua in a nungta Pasian<br />

niala, up lohna <strong>leh</strong> demna lungtang a dawk sak Egypt banga hong pau<br />

lawki minam khat peuhte lim cing ahi hi. Tua “khuapi” pen “khaa lam<br />

thu ah” Sodom tawh zong gen teh hi. Sodom khua in Pasian thukham<br />

palsat-a a nitna uh pen khuavalna a hi hi. Hih Laisiangtho sunga<br />

mawhna bawl gam a gen pen in zong hih thuah paangtat penpen ding<br />

uh cihna zong ahi hi.<br />

Kamsangpa kammal mah bangin 1798 ma deuh-in <strong>Satan</strong><br />

phuatkhiat, Laisiangtho bu gal-a a bawlna gamtatsia hong laang takpi<br />

hi. Tua gamah Pasian teci nihte daaicip <strong>leh</strong> Pharoah Lawki ngeina <strong>leh</strong><br />

Sodomte paangtatna hong khang kik ding ahi hi.<br />

Tua hilhkholhna bang lianin France gamah atung hi. 1793 kum<br />

tualgal lai-in, “Europe gam mipil misiam, mi nam thupi pen khat a ukte<br />

in ki khoppi khat bawl uh hi. Mite pomsa thumaan upna <strong>leh</strong> Pasian<br />

biakna nialhuan nading thukimna khat, leitungin a zak cilna dingin, ong<br />

nei uh hi.” (270) Sir Walter Scott “Life of Napoleon Buonaparte,”<br />

Vol, 1, ch. 17 (ed. 1854). Van <strong>leh</strong> lei bup aneipa’thu nialin, do nadingin<br />

a khut a zanghngam gamkhat aki ciamteh gam pen France gam ahi hi.<br />

England, Germany, Spain cihte <strong>leh</strong> munkhempeuh ah Pasian gensia ngei<br />

<strong>leh</strong> Lawki upna pom gam tampi mah om ciat uh hi. A hih hangin France<br />

pen leitung tangthu-ah a ki langkhia vilvela Pasian omlo cihna<br />

gamthukhun bawl nading ki khoppina nei a tua banga pulaak khia gam


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 267<br />

France bek a om hi. A khuapi sung mitam penpenna mun citengah<br />

numei-pasal lungdam in Pasian omlo cih thu la-in sa in a laam uh hi.<br />

France gam in Sodomte omzia teng a zilkik pha mahmah hi.<br />

Tua tualgal hun sungin zulhtatna, <strong>leh</strong> kihhuai gamtatnate pen Sodom<br />

khuapi kisiat lawh gamtatna ciang mah a tung hi. Tangthu gelhte<br />

ciaptehna-ah, hilhkholhna sunga kigen bang lian mah in Francete huukna<br />

lanna <strong>leh</strong> Pasian aneih lohzia uh a nasiat gen mahmah uh hi. “Tua thu in<br />

biakna nakpi in a susia hi. A siangtho kiteenna kiam suk a, nupa <strong>leh</strong> kipi<br />

kiteenna vai ah gam ukte vaihawm sak hong suak-in, ut hun in kitengin<br />

ut hun mah in kikhenthei dongin ong zulhtat ta uh hi. Dawite-in innkuan<br />

sung nuntak zahtaak kaaina, a nopciitna, <strong>leh</strong> a muanhuaina om zaangzah<br />

suksiat a sawmna uh ah, a kipuahkik thei nawnlo ding <strong>leh</strong> asuuksia pen<br />

kheltatna ahi kipi kiteen na a siatsakna uh kaan a suuksiazaw adang om<br />

thei nawnlo ding hi….Kam khelkhel zangh thei-a min thang, pawi-lahsiam<br />

nu Sophie Arnoult in kumpite thu-a ki teen’ sakna pen “zualzananlim<br />

neekkhawm pawi hi’ ci hi. – Scott, Vol. 1, ch. 17.<br />

(271) “A Topa uh singlamteh tunga asihna khuapi ahi” Hih<br />

hilhkholhna kammal pen France mah ah a taang tung hi. Hih gam sangin<br />

<strong>Khrist</strong> alangdozaw gamdang omlo hi. Hih gam zah-a gilo <strong>leh</strong> kheltat,<br />

thumaan langdo gamdang omlo hi. Lungdamanathu a um mite a bawlsia<br />

in, <strong>Khrist</strong>’ nungzuite tunga a tatsiatna-uh tawh France-in singlamteh ah<br />

Topa a khailum uh a suak hi.<br />

Kumza khit kumza akizom in, mi siangthote sisan ki luangsak<br />

den keei hi. Waldenseste-in “Pasian thumaan ading <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> Jesu<br />

tecipan’na adingin” Piedmont mual dungte-ah a nuntakna-uh a paih<br />

laitak un France gamah a sanggamte uh ahi Albigenseste in tua bang<br />

bawlsiatna mah natuak uh hi. Puahphatna a laan’lai-in tua thu-umte a<br />

lipkhap huai gawtbawlna tawh that den uh hi. Kumpite, Ukpite, Tonu<br />

a hite, <strong>leh</strong> a kisathei a gal-haang miliante in a ki that Jesu mite’ gentheihna<br />

teng muhnop et-in en uh hi. Gaal-haang Huguenotte in a siangtho bel


268 KIDONA LIANPI<br />

<strong>leh</strong> athupi bel thuman ading gaalnanna in asisan uh na bua uh hi.<br />

Protestantte pen gam mi a kismlo bangin seh uh a, athatzo pepeuh tua<br />

zah pia ding cih sehna khat nei uha, amaute’ lutang la nuam-in gamsa<br />

bet bangin a beng uh hi.<br />

“Sehnel gamkeu sunga pawlpi” a kici 1800 huam-a France<br />

gamsunga om athamlai nidang <strong>Khrist</strong>ian suan le khakte-in khanglam<br />

gam muallak ah bu in a pate upna baan zom thei uh hi. Zankim laitakin<br />

mual pang munsia lakte ah gaal-haangte hong pai-in tuate kaai mang<br />

ving veng uh a, a khantawn un innsung sila-in a khawi uh hi. A<br />

siangthopen, a na vaakpen, France gam mipilpente sikkhau khih in a<br />

lipkhap huai gawt bawlna tawh mi suamte <strong>leh</strong> gutate mah bangin a bawl<br />

uh hi. A dopbawl zaw diakte uh kaptuuk zel uh hi. Gaalhiam neilo, cih<br />

nading thei loin khuk din’in thungen lel uh hi.<br />

Khanghaam puteek piteek, belh ding neilo nupite <strong>leh</strong> mawhneilo<br />

naupang tampi a ki khopna munte uhah a sisa-in ki nusia hi. Mualsang<br />

tung khawng, a kikhop ngeina mun uh gam mang tulak (272) lak<br />

khawngah vaak le’ng, kalli suan sim-in, muhngam huailo zah in “lopa<br />

tung khawngah misi luang ki phahpheei zelzul a, singkung tung<br />

khawngah misiluang ki khai geei-gaai kawi-kawi hi.” – Wylie, b. 22,<br />

ch. 7. Namsau, hei, <strong>leh</strong> meiselte’ suksiatna hangin a gambup un<br />

“khuamial gam simtham a suak hi.” “Hih gitloh gamtatnate pen in<br />

Khuamial Hun (Dark Ages) sungate hilo in khuavaak hun akici Louis a<br />

14na pa khang khawnga gamtatnate ahi hi. Nate thei in pilna khangtota<br />

a, lai kisiamta hi. Zum lam <strong>leh</strong> khuapi lam naseemte zong laithei thugen<br />

siamte vi-ve uh hina pi lungduaina migiitna thuphate a khansangsik in<br />

aki sumit zaw hi.– Ibid.<br />

Tua kum zalom huam sunga tatsiatna zosiah-a a sia huai penpen<br />

le dipkuathuai pen St. Bartholomew-a Mihon Suamlupna ahi hi.<br />

Leitungin a cikziathuai kithahna a seh kikkik uh ciangin tua thu phawk<br />

pen in ki nei zel hi. Rome siampite <strong>leh</strong> thukhen phungzite ngetna zui-in


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 269<br />

France kumpipa thupiakna tawh ki seem ahi hi. Zankim ihsip laitakin<br />

misuam nading daak ong ging hi. Protestantte a innciat uh ah<br />

kumpihulum beelin lung muang tak a ihmu hithiat kimlai, theih kholhloh<br />

in ki kaaikhia hi. Paulap bang mah omlopi-in ki ban thah ngelh ngelh hi.<br />

Izipt gama saltang Amite mitmuhloh in <strong>Khrist</strong> in a makaih bang<br />

mah in, tua mihon suamlupna sungah <strong>Satan</strong> in aki mulo in amite a makaih<br />

hi. Khuapi bek ah tawp lo-in, Kumpi thupiakna tawh Protestantte omna<br />

gamsung khua khempeuh ah zong kithat ziazua kawikawi hi. Numei<br />

pasal, piteek puteek, naupang meelmawl, zahtaak <strong>leh</strong> siit cih neiloin<br />

that uh hi. Milian mineu, a moi ahaam, nupi <strong>leh</strong> nungak, a vekpi-in a ki<br />

bangin that uh hi. Misuamte in France gambuppi ah khanih sung si khop<br />

in mi a go uh hi. A gambup ading paakpalh lih-<strong>leh</strong> abang amanpha<br />

mihoih 70,000 bang that uh hi.<br />

“Tua misuamnathu Romein a zaak ciangin thuzui naseem<br />

(clergy)te gen zawhloh in nuam in nopsa uh hi. Lorraine-a Cardinalpain<br />

tua thuko mipa pen pahtawina lukhu tul khat a pia hi. St. Angelo ah<br />

tua lungdamnathu muakna in thaupi (Mee pi) lawn uh hi. Mun khempeuh<br />

pan in lungdamna biakinn daakte kisaat a, zan-in meiphualpite sep-in<br />

sun zah phial mahin vaak sakzo uh hi. A Cardinalte <strong>leh</strong> thuhilh<br />

maangliante in Gregory a 13napa kiim uum-in Lorraine ah Cardinalpa<br />

omna St. Louise Biakinn ah siangthopumpi tawh lam pai khopna<br />

(prosession) nei-in “Nang Pasian kong phat uh hi (Te Deum) cih zingsang<br />

thu ngetna ava neihpih uh hi. Thamlo in, Misuamnapi phawk dennadingin<br />

minphatna Medal khat ki seek hi. Tua tungah galkap mang lianpi penpa<br />

a dona lim, Kumpipa in tua misuam nading a vaihawm lai-a Councilte<br />

tawh a ki kupna lim, <strong>leh</strong> mi kithat ziazuate lim kisuai, Vatican zum<br />

sungah zong Vasari lim kizeem thum tak a koih uh hi. Gregory in Kham<br />

tawk kibawl Lingpaak khat Charles a khak hi. Misuampi khit khali<br />

ciangin Misuampi ni thu French phungzipa khat genna lungkim takin<br />

ngai a, a, “asiangtho bel pa in tua thu a zak ciangin Pasian tung <strong>leh</strong> St.<br />

Louis tung ah lungdam ko dingin a pai ni pen a lungdam huai kipah na


270 KIDONA LIANPI<br />

tawh kidim ni ahi hi’ a ci hi. – White, Henry, “The Massacre of St.<br />

Bartholomeu,” ch. 14, par. 34 (ed. 1871).<br />

St. Bartholomeu Misuampina a hansuah khaa mah in Frence<br />

Tualgal a pian nading mah in a vaihawm hi. Jesu <strong>Khrist</strong> pen akineih<br />

tawmpa hi, ci uh a, Pasian deih lo French mite in “Tua mi sualpa<br />

meekzaan un” ci uh hi. Vantung simmawhna <strong>leh</strong> kihhuai gitlohna tawh<br />

kheltat a khan sia pen pen, <strong>leh</strong> gamtatsia-a mi’ gimneih pente peuh<br />

pahtawi pente suak sak uh a, a thumaan, a siangtho, a duhhop a<br />

huaihamlo <strong>Khrist</strong> a khailum zaw uh hi. Hih bang teng tawh <strong>Satan</strong> tunga<br />

tokaai a suak uh hi.<br />

Kuam thukpi sung pan hong pusuak sahang in amaute gal-in do<br />

dinga, zogawp in amaute that ding hi. “Tualgal <strong>leh</strong> Ukna Gilo in a uk<br />

hun lai-a Pasian neilo France vangliatna in Pasian <strong>leh</strong> A thu siangtho a<br />

lang bawlna zah-in ahuaisia dang leitungah om ngei lo hi. Gambup<br />

kikhoppi thukimna tawh Pasian biakna beimang sak uh hi. A huatna uh<br />

lahna in Laisiangtho bute kaai khawm-in mipi mai ah a haal tum uh hi.<br />

Pasian thukham te zong lei ah sik cip uh hi. Laisiangtho thusinna mun<br />

khempeuh susia uh hi. Nipikal tawl (274) ngak nite zong kheel in ni<br />

sawm sial-in tawlnga-in gualnop bawlna <strong>leh</strong> Pasian neu bawlna lim a<br />

lak uh hi. Tuiphumna <strong>leh</strong> neekkhawm bawlnate khaam uh hi. Misi vuina<br />

haante ah lai suang uh a, a tawntung in ihmu cip ding hi, cih sak uh hi.<br />

Pasian kihtakna in haina kipatna hi, cih sak uh hi. Gam zahtakna<br />

<strong>leh</strong> suahtakna longal biakna peuh mah khaam uh hi. “Mi gensia <strong>leh</strong><br />

thusia gen ding tang hial-in Paris-a bishop pa pen kumpi ngeina tawh<br />

kiteel minam bup palai bangin koih tawm uh hi. Mi hon ki zui-a paina<br />

khat ah amah pai pih uh a, kum hi-tan ta a hilhsa thute <strong>leh</strong> siampi sepna<br />

khempeuh in, thumaan pan hi ta <strong>leh</strong> tangthute pan hi ta <strong>leh</strong>, gui le zop<br />

pih nei hilo hi ci a Kikhoppi mai-a pulaak sak uh hi. A biak Pasian omlo<br />

hi acih nadingin ki ciamna bawlsak uha, mailam ah gambup suahtakna<br />

<strong>leh</strong> liangko kikimna, nuntakhoih lungsim maan neih nading ah ki aap


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 271<br />

sak uh hi. A nasepna <strong>leh</strong> siampi kizepna teng sabuai tungah a ngaksuk<br />

ciangin Presidentpa in sanggam it banga itna tawh amah a ngawngkawi<br />

hi. A lampial phungzi tampite in hih phungzipa nungzui-in ama bawl<br />

bangin a bawl ciat uh hi.” – Scot. Vol. 1, ch. 17.<br />

“Leitunga a om mite in zong tua kamsang nihte in a bawlsia<br />

ngei ahih manin, tua aluangte hangin lungdam in khat <strong>leh</strong> khat nuamna<br />

nate akipia ding uh hi.” Pasian neilo France in Pasian teci<br />

nihte’mawhkawk khiatna aw daaisak uh hi. Pasian thumaan kammal<br />

zong a kongzingte uh ah that-in a sialpaih ciangin, Pasian thukham niala<br />

a mu dahte lungdam ki paakin diang uh hi. Mitein a kilangtangin<br />

vantung Kumpipa gensia uh hi. Tanglai mimawhte mah bangin, “Pasian<br />

in bang ci theih ding ahi hiam? A sangbelpa icih in phawktheihna nei<br />

ahi hiam?” ci-in ko uh hi. Late 73:11.<br />

Up zawhloh zah-in Pasian kosiatna hangsan uh a, a vaihawm<br />

thakna sunguh-a phungzipa khat bang in, “Pasian aw, A om mah na hih<br />

<strong>leh</strong> Na mindai-na teng tu-in hong siansuah in. Na phu hongla in ci-in ka<br />

hong to hi! Thuklo a Nong om lailai <strong>leh</strong> Na vangliatna a zangh ngamlo<br />

Na hi ding hi. Paulo in tua ci khen-khan mawk le cin kua in Nang a om<br />

mah hi ci-in hong umthei nawn ding hiam?” ci zen hi. – Lacretelle’s<br />

“History,” (275) Wol. XI, p. 309; in Alison’ “History of Europe,”<br />

Vol. 1. Ch.10. Tua kammal pen “Ama thu ka man’ ding Jehovah i cih<br />

kua ahi hiam? Ke’n Jehovah cih bang kathei ngeikei hi!”ci-a Pharoah<br />

in a zat ngeisa khat a hong ging kik ahi hi.<br />

“Mi haite in a lungsim sungah Pasian omlo hi” ci hi. Late 14:1.<br />

Topa in bel thumaan a susiate, “Amaute haina <strong>leh</strong> khialhna mi khempeuh<br />

mai ah kilang ding” ci hi. 2 Tim. 3:9. France gam in a nungta Pasian<br />

biak ding nial a, “a tawntung-a lian pen, a sangpenpa” a nolh khit uh<br />

asawtlo in numei suksia limpua Thu Ngaihsutna Tonu(Goddess of Reason)<br />

nungzui in milim a bia uh hi. Hih pen mi nambup kikhopna-a<br />

gambup thukimna ahi hi. Tangthubu gelhte in, “Khiatna mahmah a neilo,


272 KIDONA LIANPI<br />

a zahtaak thamcing lo, hih haitatna a bawl uh bel a suuk pen mah hi pah<br />

hi. Kikhopna inn kongvangte ki honga, lasa pawl <strong>leh</strong> tumtheihtawi<br />

pawl hong lut uh hi. Khua sung vaihawm hausate tawh suahtakna<br />

pahtawina la sa kawmkawmin, galvilte-in uum cih sa-in mailam-a a biak<br />

ding uh Thungaihsutna Tonu cih min aphuah uh numei khat amai<br />

kikhuhsa in hong lut pih uh hi. A tual hong tun’uh ciangin amai kikhuhna<br />

leemkhia khian-khian uh a, Presidentpa taklamah a koih uh ciangin,<br />

laam inn-a numei laamsiam nu ahi hi. Thungaihsutna Tonu a cih nusianlim<br />

laakna aneih uh, hih nu mai ah France gam mihonpi thamlo in<br />

mipil thungaihsun siambel akineite nangawn in bia-in a tokaai uh hi.<br />

“Hih a kihhuai <strong>leh</strong> maizum huai, akineih tawm Thungaihsutna Nusian<br />

hangin a minam bup un ki kheel-in, liangko kikim-a taangpi nuntak theih<br />

ding deihna-in Tualgal piangsak uh ahi hi. – Scot. Vol. 1, ch. 17.<br />

Thungaihsutna biak sapna thugenpa in, “Gam Ukna thukhun<br />

bawlte! Ahang theihna Khuavaak in motphutna mialpi nawhkhia ta hi.<br />

A mitmang tawh tua khuavaak taang lua en in mutheilo uh hi. Tu ni-a<br />

hih gothte inn lim-a kilam biakinnpi sungah mipi hi zah ki khawpna-in<br />

thumaan ging a hong thawnkik ih zaksakna masa pen ahi hi. Tua lai ah<br />

biakna man ahi, suahtakna <strong>leh</strong> Ahang Theihna(Reason) ki bia ding hi.<br />

Tua pen Gambup galhiam hi-a, zong ki cipha sak ding hi. (276)<br />

Tua lai mah ah nate pianzia ahi a Ahang Theihna Pasian anuntak<br />

suak theih nadingin agamtang theilo milim khempeuh ki susia ding hi.<br />

Nate pianpih, milimte laka anungta a thupi pen ahi Ahangtheihna Pasian<br />

pahtawi-in i bia hi.” aci hi. – Thiers, M.A., “History of the French<br />

Revolution,” Vol. II, pp. 370, 371.<br />

Tua Nusian pen biakinnpi sungah hong tun ciangin kikhopna<br />

thugen siampa in akhut tawh leenkawmin, mipilam hong nga in, “A<br />

sithei mihingte aw, na meidawi man uha na bawltawm uh, bang mah<br />

ahih theilo Pasian’van gingte kihta-in liing nawn kei un. Pasian cih omlo<br />

hi. Ahangtheihna bek om hi, cih tu-a ki pan in thei ta un. A milim thupi


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 273<br />

pen <strong>leh</strong> siangtho pen note kong pia hi. Milim neih a kul <strong>leh</strong> hih bang<br />

milim bek nei un…alian mah mah Suahtakna zong ahi Ahang Theihna<br />

mai bekah na kun ding uh hi!”<br />

“Tua nusian pen presidentpa in a ngawngkawi khit ciangin motor<br />

hoih mahmah sungah tuangsak uha, mi honpi laizang nawk-in, Pasian<br />

zalaih dingin, Notre Dame Biakinnpi-ah a koih uh hi. Biakna tausaang<br />

tungah tua nu saang khaan uha, a hong pai khempeuh in a bia uh hi.” –<br />

Alison, Vol. 1, ch. 10.<br />

Tua zawh a sawt loin mipi mai ah Laisiangthobute haalna in a<br />

zom pah hi. Inn lianpi sung ong lut uh ciangin, Tang’van keem Pawl<br />

(Popular Society of Museum) thakhat in awng uha, “Vive la Raison!”,<br />

Ahang Theihna khansau hen! ci-in ciangdawn khat ah Thungetna <strong>leh</strong><br />

Misa bawlnabu, <strong>leh</strong> a kaangtum baang Laisiangtho Lui <strong>leh</strong> A Thak<br />

khawng suang in presidentpa in, “Leitung mi a hong biak sak uh hih<br />

thuhaivai teng meikhuk-ah ki haal ta hi,” a ci hi. – Journal of Paris,<br />

1793, No. 318. Quoted in Buchez-Roux’s collection of Parliamentary<br />

History, Vol. XXX, pp. 200, 201.<br />

Hih Lawki nasep a hong picinna pen pope patkhiat sak ahi hi.<br />

Romete bawlbawl kithuah ki kholhdan ngeina, ki-uk dan, biakpiak<br />

ziate in France gambup siatna a piangsak hi zaw hi. Tualgala a khengval<br />

tatsiatna khempeuh pen Pawlpi’ tokhom alente hang hi –a, thu tang<br />

takin kikhen hi <strong>leh</strong> pawlpi tung tu ding hi ci-in thuciamteh laigelhte in<br />

gen uh hi.. Pope in kumpite lungtang sungah thusia pawi-in gu a<br />

suahkhit ciangin, Puahphatna pen, kumpi langpang, kilemna <strong>leh</strong><br />

galmuanna asusia bangin musak in(277) a langdo sak hi.Tua bang ahih<br />

nadingin, kumpi tokhom panin gitloh kheltatna nasia penpente tawh a<br />

gam a ukcip nadingin sim hansuah in thumuap sim den cih Romete<br />

vakhna pen ahi hi.<br />

Suahtakna lungsim pen Laisiangtho tungtawn-a piangkhia ahi<br />

hi. Lungdamnathu a na ki saan’na peuhah mite lungsim khangh-lo hi.


274 KIDONA LIANPI<br />

Tua ciangin a kikhihcipna sikkol ahi khua-phawkloh saltaanna, ki<br />

siatnate, <strong>leh</strong> thuciin zuihnate suutkhia in a nusia uh hi. Amau in mihing<br />

ngaihsutna maante ngaihsun in sepna ngeina bang seem nuam uh hi.<br />

Kumpite in tua mu uha, amaute a nawkgawp khak ding uh lau uh hi.<br />

Rome in a launate uh a khiangkhol thei dingin navaak-in, zong<br />

tuantual ngeilo uh hi. 1525 kum in France gam a keem dinga ki sawlpa<br />

kiangah pope in, “Hih haina (Protestant thu) in biakna bek thamlo in<br />

vai thupi khempeuh, mi thupi khempeuh, thukham <strong>leh</strong> ngeina khempeuh<br />

baan ah thuneihna <strong>leh</strong> zaliatna khempeuh zong ong susia lai ding hi,”<br />

ci-in a hilh khol hi. – Felice, G, de. “History of the Protestants of<br />

France,” b. 1, ch. 2. Par. 8. Tua zawh kum sawtloin pope sawltak<br />

khat in Kumpipa kiangah, “Kumpipa aw, taksang kei in. Protestantte<br />

in biakna bek hilo leitung ki-ukna kumpivai zong hong lumlet ngelngel<br />

ding uh hi….Biakna thak khat in kumpithak khat mah deih hamtang<br />

ding hi’ ci-in ava lawt hi. – D’Aubigne, “History of the Reformation in<br />

the Time of Calvin.” b. 2, ch. 36. Tham loin, theology siamte in mipite<br />

giim-neihna asiansuah nading un, Protestant upna in “a ki phuaktawm<br />

thu <strong>leh</strong> a haihuai thu lamah mite heiikhia ahih manin, kumpipa a ki<br />

muan ding zah-in muang sakloin pawlpi <strong>leh</strong> kumpi hong hawmsuak sak<br />

ding hi,” a va ci hi. Tua bangin Puahphatna langdo dingin Rome in<br />

France athuzawh hi. “Kumpi tokhom kip nading, Ukpite kip nading,<br />

<strong>leh</strong> Upadite kip nading deihna-in France ah Protestantte bawlsiatnading<br />

namsau kidok masa hi.” – Wylie, b. 13, ch.4.<br />

Tua athukhun uh in bang thaman hong tun’pih kik ding cih<br />

Gamukte in tawm muh kholh luazekkha uh hi. Laisiangtho bangin thu<br />

hong kihilh <strong>leh</strong> a gambup nopsakna bulpi teng, ahikitamkimnate,<br />

thumaan-na te, ki kepsiamnate, <strong>leh</strong> thuman-nate mite sungah hong po<br />

dinga French gam khangto zawngel mah ding hi ven! “Dikna in minam<br />

a tawi saang ” ( Paunak 14:34; 16:12) in tua tungah “kumpi tokhomte<br />

a kip” hi zaw hi. “Thumaan-nasepna in lungmuanna a pia hi zaw”a, tua<br />

ciangin “daihna <strong>leh</strong> khamuanna atawntung in akip ding hi.” Mite in


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 275<br />

Pasian zahtaak in athukhamte a zuih uh ciangin, (278) thumaan <strong>leh</strong><br />

dikna thuneihna a zangh kumpipa zahtaak in, gamsung thukhunte zong<br />

ong zahtak pan ding uh hi. Ahi hangin akamsia France in bel Laisiangtho<br />

<strong>leh</strong> athuzuite nial uh hi. Kumza khit kumza, a dik-a gamta mite, a<br />

thumaan ngimna khauh mipilte, thuman a zui ngamte, upna thumaan<br />

hanga a thuakngam tua bang mihoihte in a kum zalom mah-in aki<br />

khumcip sal suak uha, ki halna khuamtungah si uh hi. Pawlkhat leisung<br />

khuamial thongte-ah muatcip uh hi. Tul tampite taaimang uha,<br />

Puahphatna hong om-a ki pan kum 250 sung bang tua bang bebek hi<br />

den uh hi.<br />

“Tua bang bawlsiatna maitang pan a taaimanglo, Lungdamnathu<br />

ah a belhtentan, khutsiamna, set nasepna lam, <strong>leh</strong> pilna lam peuh seema<br />

om teeiteei French mi tampite in a gam ki-ukna hangin taaikeek in<br />

abelh theihna gam peuh beel uha, tua gamte va hamphasak tuam uh hi.<br />

Mi gam va tung uha, Puahphatna thuphate tawh va khangkhia uh hi.<br />

Amau gam pen a hawmsuak hi. Tua kum 300 sung bang a ki nawhkhia<br />

teng France ah om in, a gam leitang puah uh hen la, a gam-a setzongte<br />

ah na seem sakin, amau pilna <strong>leh</strong> theihna in aminam laite puah uh henla,<br />

amau thumuhnate in a gam uh makaih in dinpih hi zen <strong>leh</strong>, amau<br />

galhaan’na in a gam ading galdo <strong>leh</strong>, amau thutan-na lungsim in a upadi<br />

uh bawl in, Laisiangtho’ guat lungpilna in gam mite lungsim makaih hi<br />

zen <strong>leh</strong> bel bang zah ta in minthanna <strong>leh</strong> vangliatna in tu dongin France<br />

tuam in, bang zah takin hampha in mi dangte et teh a khangto gamnuam<br />

suak ding uh hiam!<br />

“Ahih hangin a kizo theilo, thulang bek en, mitsi tentan nuam<br />

uh ahih manin amau gam pan sia lian sia hoih mahma te, vai hawmsiam<br />

belte, kumpi (279) tokhom adinga pangpi mihoihte, leitunga ama gam<br />

“a minthang sak dingte”, ki halna khuam <strong>leh</strong> nawhmang ding khat zaw<br />

saang a ut zawk teelsak denkeei mawk uh hi. A tawpna ah a gam kisia<br />

takpi ta a, a sunglam upna pulaak ngam gaalhang mi zong om nawnlo<br />

hi. Kihalna khuam zuat pih ding biakna kuhkalmi zong bei ta hi.


276 KIDONA LIANPI<br />

Nawhkhiat tham dingin gam it mi zong om nawnlo hi.” – Wylie, b. 13,<br />

ch. 20. Tua ciangin lipkhaphuai sisan luan’na Tualgalpi tawh mual hong<br />

khum ta uh hi.<br />

“Huguenotte taaimangna in France gam taangpi kiamsak hi. Van<br />

<strong>leh</strong> nate abawl khuapi kisia ta hi. Lei hoih an tamna munte gamsimtham<br />

suak ta hi. Anaak pan aluang Pilna teng kangta, mihing lungsim khantoh<br />

nateng kiamsuk in mainawt zonawnlo hi. Paris khua pen mi zawng<br />

munpi khat suak a, Tualgalpi bei ciangin kumpipa kiang pan khutdawh<br />

ngen a nungta 200,000 bang om hi, ki ci hi. Aki siacip minam sung pan<br />

Jesuitte bek khangto uha, pawlpi <strong>leh</strong> sangte ukcip sawn uha, thonginnte<br />

<strong>leh</strong> inn kawcikte ngen zat-in nei uh hi.”<br />

France-a thuhilhsiate, a kumpite, <strong>leh</strong> mipi upadi leente siamna<br />

in bang mah cinzo nawnlo hi. A tawpna-ah ukna gilo <strong>leh</strong> siatna ciang a<br />

tun’ gam-ukna <strong>leh</strong> nuntakzia pen Lungdamnathu in a puah sak uh hi <strong>leh</strong><br />

tua buaina teng aveng ding kimlai tua bang ding in lah aphal kei uh<br />

hi.Tua manin agambupin siatna ah aki denna uh hi. Romete ukna sungah<br />

mitein Honpa hong piak thupha <strong>leh</strong> etteh dinga hong koih angsung<br />

mangngilha ki piak ngamnate bei ta hi. Mi dangte noptuam nadinga<br />

angsung nialna <strong>leh</strong> midang deihsak masakna lungsimte gamlapi ah<br />

leengmang ta hi. Tua hangin, mihaute in mizawngte a gawina ahilh a<br />

taai ding om nawnlo hi. Mi zawngte in zong salnuntak <strong>leh</strong> kiamsukna<br />

pan-a a huh ding kua mah nei nawnlo uh hi. Amau angsungbek khuat<br />

ciat uh a, a hau photte hau semsem in gilo semsem uha, mite a nencip<br />

semsem uh hi. A kum zalom tampi sung miliante in mi ginalote gawicip<br />

uha, a, huaihamna uh tawh khelbawlna piang hi. Mi haute in mizawngte<br />

tungah khial uha, mi zawngte in mi haute mudah ta uh hi.<br />

Gam meeng tuamtuam tampi ah ukpite <strong>leh</strong> miliante in mun le<br />

mual <strong>leh</strong> logam khempeuh leen uh ahih manin, nasemnamte in a saap<br />

bebek in lokho in leitang neite’ thu bangbang <strong>leh</strong> a nget bangbangin a<br />

sap piak kul hi. Pawlpi <strong>leh</strong> kumpite pen tua miniamte in vaak (280)


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 277<br />

uh a, thuneite in tampi-pi la in, kumpi <strong>leh</strong> pawlpi naseemte vaak uh hi.<br />

“Ukpite deihna bangbang Upnadi golpen suak pah mai-a, lokho mite<br />

<strong>leh</strong> a miniamte in a ukte a vaakna un gilkial in tasam uh hi….Mipite in<br />

avai khempeuh uh ah leitang neite deihna a dot phot denkeei uh kul hi.<br />

Lokho mite nuntakna pen a tawlnga thei ngeilo, a buai den khat hi a, a<br />

phun ngamte phunna pen bawlsiat behlapna lel a suak hi. Thukhen Zumte<br />

in lah miniam pampaih in Ukpite lampang zaw hamtang den uh hi.<br />

Thukhen mangte in a ki langtang in golhguuk la uh hi. Hi banga a<br />

buppi kisiatna hang mah in tungsiah uliante lungsim bangbang pen<br />

thukham hi pahpah hi. Gam-uk kumpi baan ah, biakna lam uliante in<br />

mipi tung pan siah a kaih uh hangin a kimkhat nangawn Gambup sum<br />

kholna <strong>leh</strong> Pawlpi sumkholna sungah lutlo hi. A dangteng pen zulhtat<br />

paangtatna-in zangh uh hi. Tua banga mipi zawng sakzo zah-a siah le<br />

kaih a late Upadi in siah a maap zawlai hi. Tua bangin siah pengh mi<br />

150,000 bang a om hi. Ahih hangin amau nopsakna ngah nadingin a<br />

gentheihlawh mi a awn a mak-in a om hi.<br />

Thukhen zumte lah gualnopna vive tawh paangtat uh hi. Gam<br />

mite <strong>leh</strong> makaite <strong>kikal</strong> ah ki muanlahna vive a om hi. Huaiham in<br />

simneek ding uh hi ci-a Kumpi naseemte muan lahna dimkhol den hi.<br />

Tualgal pian ma kum 50 val lai in Louis 15na pa in kumpi sem hi.<br />

Tuapa zong hih hunsia sungah bang mah-a ki manglo, thadah, khuaval,<br />

gualnop bek uuk kumpi hi, ci in ki ciamteh hi. Gamsung nautaang<br />

mite zawngsakzo zah-in hamphat tuhna in na a ki sep manin gambup<br />

in sum tasam uh hi. Tua in mite hehna sosak ahih manin, buaina piang<br />

ding hi cih, kamsangte mit kulselo in, mikhempeuh in mukholthei ta<br />

uh hi. Councilorte in ngaihsut a piak ciangin kumpipa in, “Ka deih<br />

banga ka bawlna zui phot lel un. Ka sih khit ciangin a piang nuam<br />

peuh piang hen,” cih vive-in thuk hi. A (281) ki samte puahphat dingin<br />

a ki nget hangin a mawkna a suak hi. Thusia piang dingte zong mu<br />

napi in puahphat ding bawlngaap loin zong a bawlngam kei hi. France<br />

in a thuak ding siatna pen ki mukhol gige a, ahih hangin ama thadahna


278 KIDONA LIANPI<br />

<strong>leh</strong> a huaihamna bek tawh ni tumsak in “Kei khit ciangin piang hen!”<br />

cih a hi den mawk hi.<br />

Kumpite <strong>leh</strong> gamukte hazat-huai-hamlungsim zui in Rome in<br />

mipite hu-neh gawpin sila bangin khihcip uh hi. Tua ci <strong>leh</strong> a gambup<br />

thaneem ding cih mu in tua bangin gamukte <strong>leh</strong> gammite thaangawk<br />

ding in abawl hi. Saupi a ukcip zawh nading in, a khaa uh sikkol bulh in<br />

salsuahna pan a taaikhia sim zolo ding in koih kul hi cih amu uh hi. Tua<br />

a Upadi bawl uh in pumpi gentheihna sangin, azah tul-in a mite lungsim<br />

a siasak zawtham lai hi. Laisiangtho suhkhiat sak a, mihingte huaihamna<br />

<strong>leh</strong> thulang etna bek tawh vai a kihawm ciangin mite pen haina <strong>leh</strong><br />

thuciin lelte khawng in khuhcipa, lungsimsia in vuka, amau <strong>leh</strong> amau a<br />

ki-uk theilo, dinmun atun pih hi.<br />

Ahih hangin Romete ngimna banglo lam in nate hong piangkhia<br />

hi. Rome upna sungah mipi ong ki piak sangsik in, mipi pen thu umlo<br />

lawki <strong>leh</strong> tualgal bawlte suaksak zaw tham hi. Rome thu pen phungzi<br />

vai ci in a mu dah uh hi. Thu zuihna lam siate peuh mah pen amaute a<br />

nen-niam lel ding mite bangin muta mai uh hi. Romete pasian bek pasian<br />

in mu ta uh a, Romete thu hilhna bek amaute biakna aseh ta uh hi. Tua<br />

gitloh huaihamna teng pen Laisiangatho hanga piang nuntakna gah sa<br />

uh ahih manin, Laisiangtho a deihna uh om nawnlo hi.<br />

Romete in Pasian omzia lakkhial uh hi. Pasian nget thute a <strong>leh</strong>lam<br />

in lak uh ahih manin mite in Laisiangtho <strong>leh</strong> A neipa Pasian nial ta uh hi.<br />

Rome in ama upna pen Laisiangtho sunga om thu bang lim-in<br />

khembawlna tawh mite a hai-up sak uh hi. Tua manin Voltaire <strong>leh</strong> a<br />

pawlte bangin Pasian kammal paai khia uha, mun citengah uploh nading<br />

thu a theh kawikawi uh hi. Rome in a sikkhetul zangin sawtveipi mite<br />

sikcip uh ahih manin, nakpi in kiamsuk khin uh hi. Tua hangin mipi<br />

lunghaam in ngoltol khin uh ahih manin Rome tawh kipelh nuam ta uh<br />

hi. Tua manin a thu khatbeek a mang nuam kei uh hi. (282) Sawt veipi<br />

a biak uh kheemna ah a heh uh suaklua ta uh ahih manin, thumaan


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 279<br />

nangawn tua tawh nialkhawm kha ta uha, tua suahtakna pen a lungsim<br />

uh’n suahtakna man sakha ta uh hi.<br />

Puahphatkikna kipatlam in, kumpipa thusiamna tawh, ukpite <strong>leh</strong><br />

thuhilhsiate gawm sanga atamzaw dingin mipi sungpan teelin taangmi<br />

hong puak thei uh hi. Thu saikakna <strong>leh</strong> khensat theihnanei uh hi napi,<br />

ahih hangin tua athuneihna uh hoihtak in a zangthei dingin kiginglo uh<br />

hi. A thuaksa thumaanlo omzia teng ki puah <strong>leh</strong> deih lel in tua ding aki<br />

thukim uh hi. Sauveipi a kikhol a thuaknate uh hangin lungso in, tuate<br />

apiangsak-a a up mawhte uh tungah phula in gamukna lumlet-a buaisak<br />

gawp mai ding ut zaw ta uh hi. Mipite in amau akinetcip nateng tawh<br />

amau anenniamte gawtkik uh hi.<br />

France in a vawh uh khaici mah sisan tawh a atkik uh ahi hi.<br />

Romete ukna-a a ki piak man un a thuak uh buainate lauhuai mahmah<br />

hi. Romete thuzawhna hang bek in puahphatna nasep kipat tuung-in<br />

France gam teekteek mah ah kihaalna khuam kiphut masa pena, tu in<br />

tuamun mah ah Puahkikna-tualgalte in ngawngtanna set phut masa uh<br />

hi. Kum zalom16 lai-a Protestant upna hanga ki haalna thuakmasate ki<br />

haalna mun teekteek mah ah kum zalom 18 ciangin Tualgalte thah masak<br />

penpente ngawngtanna set tawh kitan hi. France a cidamsak ding<br />

Lungdamnathu nawhkhia in thu umlo hihna <strong>leh</strong> siatna kong, a hong<br />

zaw uh hi. Pasian thukham kepna paampaih uh ahih manin, mite<br />

thukhamin a lungsona dalzol nawnlo in, a mi nambup in langpang uha,<br />

kumpi a dohuan ta mawk uh hi. Laisiangtho a galbawlna un leitung<br />

tangthu sungah “Ukna Kihtak huai” a cih hun a kipan khiasak ahi hi.<br />

Gaalmuanna <strong>leh</strong> lungnopna teng mite lungsim pan <strong>leh</strong> inn sungah beita<br />

ahih manin, kua mah a lun muang om nawnlo hi. Tu ni-a a gualzo mi<br />

zing ciangin guallel thei ding cih hi lel hi. Gamptatna <strong>leh</strong> huuktatna vive<br />

hi khin hi.<br />

Alungso mipite khutah ki aap dingin Kumpipa, biaknasiate <strong>leh</strong><br />

Ukpite, ki zawhthawh ta hi. Kumpipa a kithah ciangin a phulaak nopna


280 KIDONA LIANPI<br />

uh ki sosuah pan bek hi. Thah ding (283) thu pia te mah ki halna<br />

tautung dong ki nungzuih sak pah hi. Tualgal ah gilo a sak tata uh<br />

thah dingin sehsa-in om hi. Thonginnte dim uh hi. Khiat khat-in<br />

200,000 val khum uh hi. A gam khuapite buaina tawh kidim hi.<br />

Tualgalte sung nangawnah pawlkhat <strong>leh</strong> pawlkhat ki thuhuallo lai uha,<br />

France gam bup pen ki totna buaina tualpi asuak uh hi. “Paris khua<br />

sungah buaina khat khit khat hong kizom a, khua sung mite a pawlpawl<br />

in kikhen ziazua uh ahih manin, ngimna lian nei zong hi kholloin<br />

pawlkhat <strong>leh</strong> pawlkhat ki susia nuam uh hi lel mai ta hi.” A buaina uh<br />

behlap dingin, aveng theilo, Europe gam galdona lakah va kihel<br />

sawnsawn uh hi. “A gambup sumzat kisam a, galkapte in khasum<br />

ngen in Paris khua mite in anngawl uh hi. Gam dawnte ah misuamte<br />

in mite hawmsuak sak uh in, agambup in kumpi omlohna ninam (civilization)<br />

bang mai ahi hi.<br />

Romete in gitloh-gawt bawl zia mi khempeuh hilhpil mawk uh<br />

ahih manin siamthei tek mahmah uh hi. Ki thuhkikna hun khat a hong<br />

tung ta ahi lel mai hi. Tu in bel Jesu nungzuite kihaalna khuam ah ki<br />

kaai saamlo-in, khuamial thong sungah ki khum hi. Sawt veipi lai-in<br />

hihte mangthang khinzo, ki hawlkhiamang zo hi. Sisan luang saka gamptat<br />

nop asak theih nadingun, apattahna tenguh a huaisiatzia pena agamptat<br />

Rome in a hong phawk ta hi. Khang tampi sung France gam-a biakna<br />

siate in a zat uh gawtbawlna teng mah etteh in amau tungah tu-in ki<br />

zangh kik ta hi. Ki thahna taute phungzite sisan tawh san ziazua hi.<br />

Khatvei lai-a Huguenotte dimna inn kawcik sungte <strong>leh</strong> thonginn sungte<br />

ah tu in amau a bawlsiate <strong>leh</strong> dim kik ta hi. Tutphah saute peuh tawh ki<br />

khihkhawm in tutmun-a a pei-peii ding nasep cih bang khawng sem sak<br />

uh hi. Rome Pawlpi in amau thunialte a bawlsiat ngei dan uh gimna<br />

teng mah tawh a Pawlpi siate, tu’in, aki bawlsia kik ta ahi hi.”<br />

“A gitloh huai penpen thukhunte a gilo penpen zum pan in ki<br />

bawl hi.Tua thukhun sungah kua mah in a lawmte nangawn hopih theilo<br />

dinga, thu zong ngen theilo ding cih a hi hi. (284) Tua bang ahihte pen


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 281<br />

gambup <strong>leh</strong>heek mawhna nei zah in kiseh hi. Tua adingin thusim kante<br />

mun citengah dim uh hi. Zing sialin ngawngtanna set pen tawlnga lo-in<br />

sau veipi pi na seem sak uh hi. Sal nawn teembaw tung mi-kigak zah<br />

mah-in thonginn tengah mi kigak hi. Kong zing hawkguam pan in sisan<br />

phuan teng Seine gunah luang suk hi….Paris khua kongzingte ah Thong<br />

Motorte in a mi matte uh a dimdim-in a nawn hi. Aki sawlkhia Ulian<br />

Sawltakte in a va gamkuanna uhah khuapi sunga kitheih ngeilo kheltatna<br />

tuamtuam va zangh lai uh hi. Mi thahna set-tempi pen ki khaangto in<br />

kiasuk kik zel hi. Tua nangawn zekai lua a sa uh hi. A mimatte uh a hon<br />

in gual-in teh khat-in tampi-pi a teptan sak uh hi. A taw ki vutvang<br />

simsa gunkuangte ah mi tampipi tuangsak in a nawn uh hi. Lyons khuate<br />

sehnel gam a suak hi. Arras khua a mi ki mante bang akhel bawlnop<br />

man bek un a nawh sih ding uh phallo kik zawzen uh hi. Saumur pan<br />

tuipi dongin Loire gundung suk tengah va-ak <strong>leh</strong> muu in a guak tanga<br />

ki bua misiluangte bawm zaizai uh hi. Numei pasal, a haam a moi, cih<br />

zahtuam nei loin a ki lawmlo theithei-in ki kawisa-in a bua uh hi. Tua<br />

a kih huai kumpi in a thah khangno nu ngakno <strong>leh</strong> tangval no kum 17<br />

gualte a zalom mah in ki sim thei hi. Naungeek nawine laite kaaikhia<br />

uh a, Jacobin pawl makaite ki lot-in teipi muk tawh ki saang lianlian uh<br />

hi.” Kum sawm sung bek in mihing tampi bei mang uh hi.<br />

Hih gamtatte khempeuh <strong>Satan</strong> deihna bangbang hi a,<br />

amalungkimna bang a ki sem ahi hi. Ama nasep a ki pat pan, a tawp<br />

dong a khangkhangin, tua bang ngen ahi hi. Mite gimpiak ding, Pasian<br />

nasepte meelhem sak siatsak ding, Pasian itna <strong>leh</strong> thuphateng zuutmai<br />

sak ding, <strong>leh</strong> tua bangin vantungah dahna dim sak ding cih vive ahi hi.<br />

Tua ciangin mite kheem in a lungsimmit uh mangsak ding <strong>leh</strong> tuahsiatna<br />

khempeuh ah Pasian ngawhsak in phunsan sak ding a deih ahi hi. Ama<br />

ngongtatna zui-in suahtak ding deiha a hong ki thasaan te a niamkiat<br />

ciangin (285) amaute valtat in tatsia sak sese hi. Tua banga a dal om<br />

keeilo a gamtatnate pen a tatsiate <strong>leh</strong> migawite in suahtakna ngah i<br />

cihte hi bang hi, ci-in mawh kawk kik leuleu uh hi.


282 KIDONA LIANPI<br />

Khilhna gamtat namkhat a ki dawk ciangin <strong>Satan</strong> in mengcip<br />

leuleu in lampi dang khat tawh a kheem zel hi. Tua khemnathak pen<br />

mite in a masa-a mah bangin lawp takin na saang zel uh hi. Romete<br />

vaiteng kheembawlna hi cih a muh uh ciangun Pasian thukham palsat<br />

dingin a sawltakte tung tawn-in lah seem zo tuanlo ahih manin, biakna<br />

khempeuh kheem bawlna vive hi, a ci sak leuleu hi. Laisiangtho zong<br />

gelhtawm laibu mawkmawk khat hi, ci sak hi. Tua bangin Pasian thute<br />

paam paih-in, kamkaih ki vawhlo gan bangin utut a mawh bawl lel dingin<br />

a bumbeh leuleu hi.<br />

Amaan suahtakna pen Pasian thukham nget bang zui-a nuntakna<br />

ah om zaw ahi hi. France gam-in hih thumaan a theih loh manin agambup<br />

in siatna khawk bel athuak uh ahi hi. “Ka thupiakna a ngai hihoh leteh!<br />

Nangma nopsakna pen gunpi bang dinga, na thumanna pen tuipi tuihualte<br />

tawh kibang ding hi. Tua ahih ciangin migilote’ adingin nopna omlo<br />

hi.” “Ahih zongin, ka thugenna a ngaite in lungnopna ngah dinga, launa<br />

nei loin nuam takin om ding uh hi,” ci hi. Isa. 48:18,22; Paunak 1:33.<br />

Lawkite, thu umlote <strong>leh</strong> lampialte in Pasian thukham nial uh hi.<br />

Ahih hangin a thaman hong saan’ uh ciangin Pasian sawl bangbang man’<br />

na pen mihing nopsakna hi bek zaw mawk h, cih aki langh zel hi. Pasian<br />

laibu Laisiangtho pana sin ding thute a sim nuamlo mi in mi namte<br />

omzia tung panin a simtheih nading khom uh om veve hi.<br />

Mite in sawl a man’ loh nadingin na asep ciangin, <strong>Satan</strong> in Rome<br />

pawlpi a zangh hi. Azat sawltak pen akilangh lo dingin seelcip phot hi.<br />

A nasep zong asimtham in kuul-lut in iimcip ahih manin kiamsukna <strong>leh</strong><br />

kamsiatnate apian ciangin Pasian thu a palsatna uh hanga piang ahih<br />

lam mite in atelzo nawnkei uh hi. Tua bang hun ciangin Pasian Kha<br />

Siangtho nasepna in <strong>Satan</strong> vangliatna nalangdo zel ahih manin adeih<br />

bang zah in apicin zo kei hi. Mite in agentheih nateng uh hong bangci<br />

pian’ khiat hiam cih a khekhap sulzuih in kankhia kiknawn selo uh hi.<br />

Tua ahih manin, tualgal sunga a minam vaihawmte un Pasian thukham


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 283<br />

a kilang tanga a paaihkhiat uh manin a tuateng a thuak uh ahih lam<br />

nangawn a theizo kei uh hi. Ahih hangin azompah Uknagilo hun ciangin<br />

ahang in bang hiam cih mi (286) khempeuh in muthei ta uh hi.<br />

France in mipi maitangah Pasian nial in Laisiangtho a paampaih<br />

ciangin, migilote <strong>leh</strong> khuamial khaate in sawtveipi sung atup kinken<br />

alunggulh uh a ngah suak uha, gambup khatin Pasian thukham dalsak zo,<br />

ci in ki paakta mahmah uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> thusia bawlte zong<br />

ki mawhsak pahpahlo a hih manin mite lungsim in “thusia bawl ngam pah<br />

hi.” Thuhilhsia 8:11-13. Ahih hangin amaan a dikk thukham palsatna pen<br />

daltheihloh buaina <strong>leh</strong> siatna in asul zuih kik teekteek zel hi. Pasan sialnek<br />

bangin thukhenna in buak pah zawzenlo ahih tei hangin mihing giloh<br />

gamtatna pen, a tawpna ah, maibin’na ah kinga den ham tang hi. Kum za<br />

tampi sung lampialna <strong>leh</strong> tatsiatna in thuk-kikna ni ading hehna a khol uh<br />

hi. Amawhna uh a dim ciangin Pasian awlmawh lote in Topa’ lungduai<br />

zawh nawnlohna a lauhuai lam phawkpha saan uh a, tua lah ziakaai lua ta<br />

zel hi. Hong hu den Pasian Kha Siangtho in a gilo <strong>Satan</strong> vangliatna teng a<br />

khakcipna pan a khawl ciangin mite thuaksiat nading bek vaipi-a a hawmpa<br />

<strong>Satan</strong> in a ut banga a septheih nading hun kipia sawn sawn hi. Tua banga<br />

langpan’na a teel zawte in agamtat uh gah a ne lel dingin ki koih a, a<br />

gambuppi tatsiatna <strong>leh</strong> buaina tawh kidim hi. Tua pen laikung tawh gelh<br />

theihvet ding hi nawnlo hi. Gammeengte hawmsuak a, khuapite kisia in<br />

buai uha, lungkham-a kahna <strong>leh</strong> kiko aw vive ki za ta hi. Ziinliingpi’ lohgawp<br />

bangin France gam kilok hi. Biaknate, gamukna thukhunte, mipi kikholh<br />

dante, innkuan vai, gam kiukna, <strong>leh</strong> pawlpi dindan khempeuh pen Pasian<br />

thukham apaaikhia khut mahin sat paai hi. Mipilpa in a kituak taka a genna<br />

ah, “Migilo in ama gitlohna mah ah puuk kik ding hi” ci hi. “Mawhnei mi<br />

in gitlohna a za vei-in bawl napi a khan’ ki sawtsaka, ahih hangin tua migilote<br />

a hoih hi lo hi: Pasian kihta a Ama mai-a a lau mi in nopsa dinghi.”<br />

Thuhilhsia 8:11-13. “Note in pilna deihlo in, Topa kihtakna na mudah uh<br />

hi,” “nagamtatna bangun na thuak ding uha, nomau’ gamtatna mah in note<br />

hong gimsak ding hi.” Paunak 1:29, 31.


284 KIDONA LIANPI<br />

“Kuam thukpi sung pana hong pusuak” Pasian dempa’<br />

vangliatna in a thah Pasian teci muanhuaite tua bangin a ki nusia den<br />

ding ahi kei hi. “Ni thum <strong>leh</strong> ni (287) lang acin khit ciangin tua mite<br />

sungah Pasian kiang pan nuntakna huih lutin, amaute in atho uha, a<br />

din uh ciangin a en mite khempeuh alau mahmah ding uh hi.” Mang.<br />

11:11. 1793 kum in <strong>Khrist</strong>ian biakna phiat a Laisiangtho a paam paih<br />

upadi khat France gam buppi ki khoppi in a bawl hi. Tua upadi a ki<br />

piak khiat khit kum thum <strong>leh</strong> a lang ciangin Laisiangtho pen susia<br />

nawn lo ding ci in tua thunei te mah in genkhia kik uh hi. thu siangtho<br />

anial khialhna thaman mu in leitungbupin galet-in lam dang a sa uh hi.<br />

Pasian um-in Ama thumaan zuihna in hoihna <strong>leh</strong> dikna bulpi ahih lam<br />

a mu tel uh hi. Topa in a genna ah, “Nang in kua zahko-in simmawhna<br />

hi hiam? Nang in kua tungah na aw sangsakin, kiphasak na hi hiam?<br />

Iaraelte’ Siangtho Pa, kei tungah hong tuaci na hi hi” Isa. 37:23.<br />

“Tua ahih manin, en un, amaute ka hilh ding hi. Tu tung peuhmahin ka<br />

min in Topa hi, cih a theih nadingun ka vangliatna <strong>leh</strong> ka hatna ka thei<br />

sak ding hi,” ci hi. Jer. 16:21.<br />

Kamsangpa in teci nihte vai gen beh lai hi. “Vantung panin zong,<br />

‘Hih laitak ah hong kahto un,’ ci-in nakpi-in thupiakna aw a za uh a,<br />

vantung meii tungah tuangin a kahto uh amaute galte in a mu uh hi”<br />

Mang. 11:12. France in Pasian teci nihte gal-in a do man-in a ngah ngei<br />

nai loh zahtaak ngah ta uh hi. 1804 kum-in British & Foreign Bible<br />

Society ki ci Laisiangtho Hawmna phualpi ki phuan khia hi. Tua nung<br />

zui-in Europe gamte ah a phual meeng tampi kinei kawikawi hi. 1816<br />

kum-in American Bible Society ki phuan leuleu hi. British Society a<br />

hong pian khiat ciangin Laisiangtho pen paunam tuam tuam 50 bangin<br />

kheen in ki hawmkhia hi. Tua pen tu in pau nam tuamtuam tampi in ki<br />

teikhia khin ta hi.<br />

1792 ma kum sawm nga sung gam danga thupuak ding<br />

ngaihsutna om nailo phial ahi hi hi. Tua ading kipawlna zong omlo hi.<br />

Lawki gamte a <strong>Khrist</strong>ian thupuak ding asawm <strong>Khrist</strong>ian pawlpi zong


FRENCH TUALGAL LEH LAISIANGTHO 285<br />

omlo phial hi. Ahangin kum za lom18 bei kuan lam ciangin ki khelna<br />

lianpi hong piang hi. Mihingte ngaihsut tawm tawh theihna bekah (288)<br />

lungkim zo nawnlo-in Pasian lahkhiat thuman <strong>leh</strong> nuntak pih ding biakna<br />

khat hong lunggulh ta uh hi. Tua-a ki pan-in gam dang thupuakna pen<br />

up mawh zawh loh zah in a khang hi.<br />

Laikhetna a ki neih ciangin Laisiangthobu hawmkhiatna ong<br />

manlang mahmah hi. Vanzat hoihzaw bawl theihnate <strong>leh</strong> gam khat <strong>leh</strong><br />

gamkhat ki thuzakna hoih neih tohnate in ni dang lai-a minam ki<br />

deidannate <strong>leh</strong> ki-makihtaak kholhnate beisak hi. Rome-a phungzipa<br />

thuneih luatnate bei in Pasian thu tuamtuam a lut theih nading lampi<br />

ong ki hong khia hi. Kum tawm vei sung Rome khua kongzingte ah a<br />

daal omloin Laisiangtho bu te ki zuak thei hi. Tu in leitung bup mi a<br />

omna ciang ciang ah a baan zom-in na ki seem thei pai suak hi.<br />

Thu umlo Voltaire in kisial kawm-in a pauna khat ah, “Tua mi<br />

sawm <strong>leh</strong> nih in <strong>Khrist</strong>ian biakna phuan hi, mite in a cih uh ka zak a tha<br />

dah ta hi. Mi khat bek in zong tua biakna susia zo ding hi cih kong lak<br />

nuam hi,” ci hi. Ama sihkhit kum 100 pai ta hi. Mi mak tampi in<br />

Laisiangtho gal-in do lai uh hi. Ahih hangin Laisiangtho a bei genloh<br />

Voltaire hun lai-a bu 100 a omna ah tu in bu tulsawm, thamlo a butul<br />

za-in om ta hi. Puahpha mite khat in <strong>Khrist</strong>ianthu a genna ah,<br />

“Laisiangtho pen sikseekte phahsanh bang hia, sek tampi in a sat hangin<br />

a sekta kisia zaw hi” ci hi. Topa genna ah, “Nang mah do nadinga ki<br />

bawl hiam peuhmah mavanglo ding a, thukhenna sungah nangma langa<br />

apang mi khempeuh na nial gawpzo ding hi.” ci hi. Isa. 54:17.<br />

“ Pasian kammalte kho tawntung dinghi,” “Ama nasepnate<br />

khempeuhah amah thumanin citaka, ama thupiak nate muan taak mah<br />

mah hi. Atawntrung in tuate kip ngitngeta, thuman <strong>leh</strong> thutang tawh<br />

zuih ding ah hi..” Isa. 40:8. Late 111:7, 8. Mite’ zawhthawhthu tawh<br />

a ki seem khempeuh ki puuk dinga, a ki phiat theilo Pasian thu ahi<br />

suangpi tunga kiphut khempeuh a tawntung in kip ding hi.


286 KIDONA LIANPI<br />

16<br />

Biakna Suahtakna Zonga<br />

Zinkhia Papite<br />

(289)<br />

ENGLISH Puahphate in Romete upna a paih khiat laitak nangawn<br />

un tampi mah a vom lai lai lai uh hi. Church of Englandte in Romete<br />

upna <strong>leh</strong> a thuneihnate a nial uh hangin ngei <strong>leh</strong> a zeh bawl tuam tuam<br />

te uh a biakna lak uh ah a hel khak lai uh tampi a om hi. Tua na neuneute<br />

sunglam upna tawh zong kisai tak tak lo hi. Laisiantho in sawl lo ahih<br />

manin kul zong kul lua khol lo hi. Zong ki khaam lo ahih manin siatna<br />

lua nei khol lo hi ci uh hi. Tua banga azat pih man un Rome tawh a ki<br />

kaaknateng uh cih-kik sak ahih manin Rome thu um te in zong Protestant<br />

upna a saan’ theih nadingun Rome thu zuite kiang ah Protestant<br />

upna mah hoih zaw hi ci uh hi.<br />

Thu luisa len tentan nuam, upna kihel niknek alungkim thei<br />

pawlte in hih hansuahna pen hoih sa pah uh hi. Ahih hangin a tua ci<br />

ngaihsut lo pawl khat zong om hi. “Rome upna <strong>leh</strong> Puahphatna ki<br />

lamdanna” a a saan uh tua kuamthukpi tungah tung ah kizop kikna lei


BIAKNA SUAHTAKNA ZONGA ZINKHIA PAPITE 287<br />

dawh ding cih pen saan’ hak a sak pen uh a hi zaw hi. – Martyn, Vol. 5,<br />

p. 22. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> tua kilamdannate pen saltaan’na pan<br />

suahtak khiatna ciamtehna-in a seh uh a hih manin, kigawm kik ding a<br />

ut kei uh hi. Pasian in Amah a kibiakna zia ding a kip-in a bawlsa hi a,<br />

mihing in beh lap thei lo, dok khia thei lo hi ci in a um uh hi. Lampial<br />

khiatna lianpi a pianna zong Pasian thuneemna pawlpithu tawh a beh<br />

lap hang uh ahi hi. Rome in Pasian khaam (290) loh pi khaam-in, aki<br />

cian mahmah a sawlnate lah a khaam zel hi.<br />

Hun masa lai-a pawlpi sianthozia <strong>leh</strong> baihlamzia din munte<br />

mitampi in lunggulh kik uh hi. Church of Englandte biakbawlzia pawl<br />

khat ah milim biate’ zat ngei ciamtehna pawlkhat vom lai sa lua uh<br />

ahih manin, tua bang biakna asaan ding uh alungsim uh ki awi thei lo<br />

uh hi. Ahih hangin leitung uk thuneihna in a omsa pawlpi pan pih in<br />

tua pan-a a tuam om ding uh phal lo hi. Amau kiang mah ah ki khawm<br />

ciat dingin Upadi in len a, biakna pawl tuam tuam phuat ding khaam<br />

ahih manin thumanglote thong khiatna, nawh khiatna, <strong>leh</strong> sihna daan<br />

ki pia hi.<br />

Kum zalom 17 kipat tuung pawl in England kumpi tokhom-a<br />

hong kah thak kumpi pa in Puritan pawl in “thumang ding, tua ahih kei<br />

<strong>leh</strong> a gam pan nawh khiat ahih kei <strong>leh</strong> a nasia zaw lai khat hiam thuak”<br />

sak dingin angimna gen khia hi. – Bancroft, George, “History of the<br />

United States of America,” Part 1, ch. 12. par. 6. Sawl manglote sabetin<br />

ki beng a, bawl sia-in thong ah khia uh hi. Mai lam ah hunnop zaw<br />

hong pai ding zong lamen thei nawnlo uh hi. Tua ahih manin mi tampi<br />

in Pasian na asep theih nadingun a sung lam upna bang uh tawh gam ta<br />

dingin hong khen tat ta uh hi. “England pen amau teen’ theih nading<br />

mun hi nawnlo mai ta hi,” –Palfrey, J. G., “History of New England,”<br />

ch. 3. par. 43. Tua ahih manin, kimkhatte in Holland gam beel uh hi.<br />

Haksatna, supna <strong>leh</strong> bai-na, thongkiatnate tawh ki talsik pah uh hi. Amau<br />

vaihawmnate kidaltan zela, a galte uh khut sung khawng ah ki <strong>leh</strong>heek<br />

zel mai hi. Ahih hangin thuak tentanna <strong>leh</strong> kipna in a tawpna ah zawhna


288 KIDONA LIANPI<br />

ngah sak a, a na migi Hollandte tuipigei Dutch Republic tengah bukna<br />

mun a ngah thei uh hi.<br />

Amaute a taai uh ciangin a inn alo uh <strong>leh</strong> nuntakna-a a ki sam<br />

nate nusia uh hi. Gam dang ah zin le leeng vasuak uh hi. Midang,<br />

paudang, ngeinadang tuamtuamte lak ah peemta va suak uh hi. Tua lak<br />

ah a neek a dawn ding uh a va zon’tawm uh kul hi. A khanglai thahat<br />

lokhote in tu in set nasep peuh hong sin uh hi. Ahih hangin lungkim<br />

takin ahi bang bang hanciam tozel uh a, phunna nuakna, <strong>leh</strong> hun mawkval<br />

cihte om saklo uh hi. Zawn’ <strong>leh</strong> ngau in hong vunheek zel hi. Ahih<br />

hangin a buaisak omlo Pasian piak khaalam thupha a ngah pen tawh a<br />

lungdam uh hi. “Amaute in leitung ah zin le leeng ahihna uh thei in,<br />

leitung nate sangin amau lametna gam (291) vantung bek mitsuan in a<br />

ki lung nuam sak uh hi.” – Bancroft, part 1, ch. 12, par. 15.<br />

Ki nawhkhiatna haksa lakpi mah ah itna <strong>leh</strong> una ah khang in a<br />

khauh uh hi. Topa khapna muang uha, a ki sap hun ciangin Amah’n<br />

zong a huh khial ngeikei hi. Ama vantung mite in amaute vilden a,<br />

hansuah-in huh uh hi. Tua bangin Pasian in amaute tuipi kantan dingin<br />

asawl hi. A tate uh luah toh theih ding biakna suahtaknagam lam<br />

manawh-a a zuan dingin lampi ki hong bang bang a zui uh hi.<br />

Hehpihna thupha a ngah theih zawk nadingun Pasian in A mite<br />

sittelna <strong>leh</strong> gentheihna a thuak dingin aphal hi. Pawlpi a ki pahtawi<br />

theih nadingin zong netniamna thuak phot uh hi. Pasian in Amah<br />

muangte nusialo ahihna leitung mite mai-ah a lah theih nadingin A<br />

vangliatna a zangh ding hi. <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> migilote-in Pasian minthanna dal<br />

nadinga a nuai-siatna munte nangawnah zong Pasian in uklai veve hi.<br />

Tua manin bawlsiatna <strong>leh</strong> nawh siatna in suahtakna ngah nading lampi<br />

hong in, A mite mun muanhuai ah apuak zaw hi.<br />

Puritante in Church of England pan a ki khenkhiat ding uh ciangin<br />

amau <strong>leh</strong> amau ki pawl in kiciamna bawl uha, a suakta Topa mite ihih<br />

mah bangin “Pasian thu i theihsa teng <strong>leh</strong> i theih beh a om <strong>leh</strong> zong tua


BIAKNA SUAHTAKNA ZONGA ZINKHIA PAPITE 289<br />

bangin zuikhawm ding,” ci in kiciam uh hi. – Brown, I., “The Pilgrim<br />

Fathers,” p. 74. Tua lungsim pen puahphatna maan hi a, Protestantte<br />

thubulphun ahi hi. Tua ading mah in Holland gam panin Gam Thak<br />

(America) ah mun a va zong uh hi. A Pastorpa uh, John Robinson, pen<br />

amite tawh a paikhiat khawm pah theihlohna thu khat hong om ahih<br />

man in, tua a pai khiate a kam vai khakna ah: “Sanggamte aw, tu in eite<br />

ki khen phot ding i suak hi. Note mai kong muhkik dong ka damlai<br />

ding hiam cih Topa bek in thei hi. Topa in a hong seh-in, a hong seh kei<br />

phial ta <strong>leh</strong> Pasian <strong>leh</strong> a vantungmite mai ah kong vaikhakna in, Keimah<br />

in <strong>Khrist</strong> nung ka zuih bangin keima nung hong zui unla, a gamla zaw a<br />

(292) luangleet in hong om kei un. Pasian in a sep dan tuam khat<br />

pepeuh tawh Ama thumaan hong lahkhiat beh <strong>leh</strong>, tu a note tunga kei<br />

hong sepna dan bangin thumaante saang dingin na kiging un. Topa in a<br />

thumaan khuavak hong taang khia sak beh lai dingin ka um hi,” ci hi. –<br />

Martyn, Vol. 5, p. 70.<br />

“Kei hih theih pan in a ki puahpha pawlpi pawlkhatte tawm vei<br />

sung hong hanciam hehu uh a, amau ki puahphatna khut zat khenga a<br />

masawnna lah a neihnawn tuanloh pen uh ka dah pih mahmah hangin<br />

piang zo tuanlo hi. Lutherante in Luther muh val behlap zolo uh<br />

hi….Calvin pawlte zong, na muh uhbangin, a makai uh Pasian mipa in<br />

a nusiat ciangin thumaan khempeuh a mukhin naikei uh hi. Tua hi napi<br />

a muhna sa ciang bekah belh tentan mawk uh hi. Hih pen a dahhuai<br />

mahmah thukhat ahi hi. Amau in amau hun-a khuavaak taang angah ta<br />

uh zongin Pasian deihna zah khuavaak khempeuh ngah kimkhin nailo<br />

uha, tu in amaute nungta lai uh ahih teh a baan a khuavaak zaw a muh<br />

beh uh ciangin a saan’ sate uh mah bangin a saan’ behtoh zel ding uh<br />

ahi zaw hi. – Neal, D., “History of the Puritans,” Vol. 1, p. 269 (two<br />

vol. ed. 1848).<br />

Na pawlpi un a zuih thu <strong>leh</strong> zuih ding a cih thu Topa deihna a<br />

om khempeuh zui dinga na kiciamna uh phawk tawntung un. Ama<br />

Laisiangtho sunga ki gelh thu omte mah ahi hiam telsit in thumaan


290 KIDONA LIANPI<br />

khuavaak Pasian deihna ahih nak <strong>leh</strong> zui ding, ci-a Pasian tung <strong>leh</strong> note<br />

<strong>kikal</strong> a na kiciamna uh phawk un, ci-in kong hansuah hi. Saan’beh ding<br />

Thumaan na neih uh ciangin na saan’kip ma un Laisiangtho sung mun<br />

dangte tawh enkaak un. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, hih <strong>Khrist</strong>ian a hong<br />

langpan’ khuamial sahpi panin khuavaak taktak theihtelna thakhat a<br />

hong pusuah ding haksa mahmah hi. – Martyn, Vol. 5, p. 70, 71.<br />

Lungsim sung upna zuihthei nadingin suahtakna deih manin<br />

Peemtate in tuipi kantan uh hi. A lauhuai siatnate thuakngam uha,<br />

gam mangtulak gam sung lau huaii na haksatnate thuakngam in<br />

America tuipi gei ah va ki sepkhia uh hi. Tua bangin minam lianpi<br />

kiphuhna bul hong suak uh hi. Pasian kihta mi hoihte ahih hang un<br />

Pemtate in biakna suahtakna thubulpi zong mankha tatak nailo uh hi.<br />

Amaute ki piak ngamna hangin (293) suahtakna a ngah nading<br />

hanciam uh hi napi in, mi dangte tungah tua bang lian mah in piak<br />

sawn ding zong ngim nailo uh hi. “Kum zakhawk 17 laite in thu<br />

ngaihsun pen, nuntak hoih pente in zong Laisiangtho Thak sungpan<br />

hong pokhia thubulphuhpi ahi mihingte upna hong khen tel sak Pasian<br />

hi cih thu a phawk mi tawm mah mah hi.” – Martyn, Vol. 5, p. 297.<br />

Sunglamupna ukcip a, thumanglote daan liau theih nading Pasian in<br />

pawlpi thu pia hi cih upna pen pope thukhial sung ah kip khin lua zo<br />

hi. Puahphate in Romete biakna ukcipzia a nial uh hangin midang<br />

tungah suahtakna piak ding lungtang a paai kei veve mawk uh hi.<br />

Sawt veipi ukcipna khuamial sungah <strong>Khrist</strong>ian upna khempeuh pen<br />

popethu in tuamcipkhin ahih manin, tua thute panin zong apeng khia<br />

tatak nailo ahi uh hi. Massachusetts Bay-a peemte lak ah sia khatpa<br />

bang in, “Ki khahkhongna in leitung buppi ah Christian langpan na<br />

lungsim piang saka, pawlpi in lah tua bang lampialte daan a pia ngei<br />

kei hi,” ci hi.-Idem. p. 335. Pawlpi mite bek in kumpi sung ah thu nei<br />

thei dinga, mi khempeuh in biakna na seemte vaak in, mangpi seemte<br />

in Upna lampialte phiat theih nading thu pia ding hi, ci-in pawlpi in<br />

gam-ukna a let theih nading thukhun khat a bawl uh hi. Tua bangin


BIAKNA SUAHTAKNA ZONGA ZINKHIA PAPITE 291<br />

leitung uliante pen pawlpi khut sung ah hong <strong>leh</strong> om uh hi. Tua ngeina<br />

ong zuih uh ciang in a ki dal zolo a thaman dingin bawlsiatna hong om<br />

pah hi.<br />

Peemta masate hong dinkhit kum sawm <strong>leh</strong> khat ciangin Roger<br />

Williams zong tua Gam Thak(America) ah hong pai hi. A mah zong<br />

Peemta masate mah bangin biakna suahtakna ngah nuama hong pai ahi<br />

hi. Suahtakna pen, bangbang um ta le uh, mi khempeuh tawk kisai aituam<br />

van hi cih thu a mu hi. Hih thu hongmuh hun in tua zah-a mu mi omlo<br />

phial lai hi. Amah pen thumaan zong takpi mikhat ahi hi. Pasian thumaan<br />

khuavaak a kim in ki ngah kim nailo ding hi, ci-a Robinson tawh um<br />

khawm mikhat ahi hi. Williams pen “tu hun a biakna suahtakna thu <strong>leh</strong><br />

mi khempeuh Upadi mai ah ki zakim ciat uh hi, cih thukhun akip na<br />

dingin a vaihawm masabelpa ahi hi.” – Bancrost, part 1, ch. 15. par.<br />

16. Thukhen mangpite in tatsiatnate dal bek dinguh a, biakna tawh kisai<br />

sunglamupna pen ukcip ngeilo ding uh hi, ci in a gen hi. Amah in,<br />

“Mipi <strong>leh</strong> thukhen mangte in mihing <strong>leh</strong> mihing (294) <strong>kikal</strong> a thu<br />

piangte bek khenthei ding uha, mihing <strong>leh</strong> Pasian <strong>kikal</strong> vaite a vaihawm<br />

sak uh ciangin amau sep loh dingpi asem uh ahih manin a lau huai hi.<br />

Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, thukhem mangpite in upna <strong>leh</strong> lungsim tung ah<br />

ukna thunei mawk <strong>leh</strong> tu ni in upna khat hong kip sak ding uha, zing<br />

ciangin upna dang khat hong kip sak leuleu ding uh hi. Tua hi <strong>leh</strong> England<br />

gam a kumpite bawl bang <strong>leh</strong> Rome pawlpi popete <strong>leh</strong> Councilte<br />

in a hih ngeisa uh bang mah in hong hih kik lel ding uh hi. Tua pen<br />

buaina kaikhawm upna hong suak lel ding hi cih pen siangtak teltak in<br />

ki mukhol thei lel hi” ci hi. – Martyn, Vol. 5, p. 340.<br />

A ki kipsaksa pawlpi ah va kikhop loh ding pen daan thuakna<br />

ahih kei <strong>leh</strong> thong khiatna hong suak mawk ding hi. “England gama ki<br />

neisa thukham a suuk sia penpen zawh thawhthu tawh biakna piak ding<br />

thu ahi hi, ci-in Williams in upadi a mawh siat hi. Mite in upna ki<br />

banglo pi zawhthawh in munkhat ah gawm ding pen mihing neihsa<br />

suahtakna suksiat sakna <strong>leh</strong> simtatna nam khat ahi hi….’Ut thu-a


292 KIDONA LIANPI<br />

lungkimna omlo pi in, biakna vai ah kua mah ki heenciplo ding hi’ a cih<br />

ciangin alang lamte in, ‘Bang hi eh! Naseemte in a thaman a ngah ding<br />

kilawmlo ahi hiam?’ ci uh a, a upnate lamdang sa in dong uh hi. ‘Hi<br />

mah hi, a cialte tung pan thaman a ngah ding uh hi,’ ci in adawng kik<br />

hi.” – Bancroft, part. 1, ch. 15, par. 2.<br />

Roger Williams pen a ki zahtaak, a ki it, <strong>leh</strong> a muanhuai siakhat<br />

ahi hi. Siamna nei, thumaan in a lungsimkho, <strong>leh</strong> mi tunga adik acingh<br />

mi hi napi thukhen mangte in pawlpi tunga thuneihna a neih dih zenzen<br />

pen nial in, biakna suahtakna a nget pen koihkhong theilo hi. Tua upna<br />

thak ki zangh <strong>leh</strong> “a gam din zia <strong>leh</strong> kumpi ki ukna thubulphuh khempeuh<br />

kilum-let ding hi” ci in gen uh hi. – Idem., par. 10. A tawpna ah amah<br />

pen man bel manlo ding, ahih hangin peemta hihna gam pan in hawlkhiat<br />

dingin thukhenna hong nei uh hi. Tua manin phalbi khuadam huihsia <strong>leh</strong><br />

guahsia lak ah kuama nawk nailoh gammaang tulak nawk in taaikhiat<br />

hong kul hi.<br />

“Nipikal 14 sung kei kia-in khua dam haksa sung ah bang an nea<br />

koici nuntak ka hiam, koi ah bang ci giah ka hiam zong ka thei kei hi,”<br />

ci hi. Ahih hangin va-akte in gam lak ah hong vaak uh hi” ci hi. Sing<br />

hawm sung khawng peuh abelh <strong>leh</strong> a giahphual ahi zel hi.– (295)<br />

Martyn, Vol. 5, pp. 349, 350. Tua bang in zawi neu zong omlohna<br />

vukkhal lak <strong>leh</strong> gammaang tulak lak nawk in Indian minam lak khat<br />

atung hi. Amaute amaute itna <strong>leh</strong> muan’na a ngah dongin<br />

Lungdamnathumaan hilh in, na a seem hi.<br />

Akhakha-in a vakthap ciangin atawpna ah Narragansett tuipipiau<br />

a tung hi. Tua lai ah biakna suahtaakna maan taka kizatna dan ahi<br />

tu hun a gam ki-ukzia masa pen hong phut hi. Roger Williams<br />

thubulphuh pi pen in, “Mi khempeuh in ama sunglamupna bangin<br />

suahtakna tawh Pasian a biak theih nading thu a hi pen hi”. – Idem., p.<br />

354. Tua ama peemna gam meengno Rhode Island pen netcipna thuak<br />

teng in beel uha, punto na <strong>leh</strong> mai nawtna mun in nei uh hi. Leitung


BIAKNA SUAHTAKNA ZONGA ZINKHIA PAPITE 293<br />

ukna <strong>leh</strong> biakna suahtakna in gam ukna thubulpi pen a suah dongin<br />

America gam a lawh zo hel hi.<br />

Tua mimal thuneihna kip pen American makai masate in thukip<br />

dingin lai na bawl uh a, agam un suahtakna a ngah ciangin tua<br />

thu,kipsakna nei uh hi. “Mi khempeuh pen a ki zakim-in a ki piang sak<br />

ahih na thu tel-in kho tak in ih pom hi. A Piangsakpa in amaute ciat<br />

tungah kuama suhkhiat sak theilo thuneihna a pia hi. Tuate lak ah<br />

nuntakna, suahtakna, <strong>leh</strong> lung muang-a nuntakziate” aki hel ahi hi.<br />

Gambup Upadi ah zong tua thu kipsak in, ngentel mahmah sa in suksiat<br />

sak theihloh sunglamupna phalna ahi hi. “United States sung peuh mah<br />

ah mipi tawh kisai zum-a naseem ding mite biakna tawh sittelna ki neilo<br />

ding hi.” “Congress in biakna khat peuh huamna nading <strong>leh</strong> ut peuh<br />

biak theihna a khaam ding in thukhun khat peuh bawl theilo ding hi,”<br />

ci-in nagelh uh hi.<br />

“Gam thukhun bawlte in a mihing <strong>leh</strong> Pasian kizopna pen mihing<br />

adingin tawntung thubul ahih ban ah, Upadi bawlte khat pepeuh sangin<br />

zong tungnung zawa, sunglamupna thuneihna thupi pen hi, ci-in saang<br />

uh hi. Thumaan phuhkip nadingin vaihawm tawm pen kicing zolo, kulloa,<br />

tua pen ei mau pum sung ciata i theih theihna sunglamupna pana kip<br />

ding hi zaw hi. Tua banga sunglamupna ki ukcip saknop man mah in mi<br />

tampi ki that a, ki bawl sia-in, mei tawh kihal hi. Mite in Pasian tunga<br />

a bawl ding uh thu mite thukham sangin thupi sa zaw uh a, amau<br />

sunglamupna tungah kua mah in thu neitheilo hi. Tua pen (296) pianpih<br />

thubul hia, kua mah in phiatsak theilo hi.” – Congressional Documents<br />

(SUA), Serial No. 200, Document No. 271.<br />

Tua thu Europe gamte ah hong kizak ciangin, mi khempeuh in<br />

amau nasepna gah lungnuam tak in ne-a, sunglamupna bang zuihtheihna<br />

gam om hi, cih hong theita uh hi. Tua nopsana lem-lawh nuam in gamthak<br />

tuipi gei teng ah a lomlom in hong ki sepkhia nainai uh hi. Tua bangin<br />

Peemta ki behlaplap in hong dim hi. “Massachusetts gam in thupiak


294 KIDONA LIANPI<br />

tuam khat nanei a, Atlantic Tuipi kantan-a ‘bawlsiatna, gal <strong>leh</strong> gilkialna,<br />

netniam bawlsiatnate tai san-a hong peemte’, kua gam kua mi hita <strong>leh</strong><br />

<strong>Khrist</strong>ian peuh mah huh in, pawl bawl ding cih thu na nei uh hi. Tua<br />

ahih manin galtaite <strong>leh</strong> mi’tuatcilte in tua mun hong beel uha, leitung<br />

mi namkim ki suktuahna mun hong suak hi.” – Martyn, Vol. 5, p. 417.<br />

Plymouth-a hong tun cil khit uh kum 20 ciangin Peemtate a tul tampi<br />

New England ah hong ki phualsa uh hi.<br />

Amau zon’thu a ngah nading un, “gim <strong>leh</strong> tawl ban ah sum zat<br />

ciil thiamthiam-a ki vaakna a zon uh a kul hi. A gam leitang hoihna<br />

in, khawhsa a kham uh ahih manin, lunglen nading thudang bang mah<br />

a ngaihsunlo in a om dan ciang uh tawh lungkim lel uh hi. Kipawlna<br />

zong damdam-in hong khangto hi. Gam nuai taktak hi a, haksatna e<br />

thuak keeikaai uh hi. Suahtaakna in zungkip thukpi akhak dong in a<br />

khitui uh <strong>leh</strong> a atal pan atak khia a khua-ul uh tawh tuibuak in akem<br />

den uh hi.<br />

Laisiangtho pen upna phuhna bulpi, pilna kipatnabul, <strong>leh</strong><br />

suahtakna phuhna khuambul in zangh uh hi. Tua thubulte thanuam<br />

takin a innsungte, a saangsungte, <strong>leh</strong> a biak innsungte ah kihilh uh hi.<br />

Tua pan in sum zatsiamna, pilnate, sianthona, <strong>leh</strong> ki deek ki daamnate<br />

hong gah khia hi. Tua Puritante teen’na sa munte ah kua mah “zukham<br />

peuh, a ki ciam tantan peuh, a hih kei <strong>leh</strong> khut dawh ngen peuh” ki<br />

mulo hi. – Bracroft, part 1, ch. 19, par. 25. Laisiangtho khun thute aki<br />

zuihna mun ah minam lungmuanna <strong>leh</strong> khantohna a om thu a kilangsak<br />

teci a suak hi. A thaneem a tangsuah peemtate hong khang khiato in a<br />

vanglian gamlianpi hong suak uh hi. Tua banga “Pope <strong>leh</strong> Ukpi om<br />

selo-a hih zah a khangto pawlpi <strong>leh</strong> gamlian” leitungin amuh uh ciangin<br />

lamdang sa in a en hiaihuai uh hi.<br />

Tua baan ah zong America tuipi geite ah mi hong lut behbeh lai<br />

a, Peemta masate tawh a heekzia uh hong ki lamdang semsem ta hi. A<br />

masate upna <strong>leh</strong> sianthonate hong ki zalh hangin a mihing pung in leitung


BIAKNA SUAHTAKNA ZONGA ZINKHIA PAPITE 295<br />

ham-phatna a zong mi hong tam seemseem (297) ciangin nuntak siangtho<br />

huuzaap a hong neem seemseem hi.<br />

Peem masate zat ngeina ahi pawlpi mite bek in Me pia thei a,<br />

kumpi zumte lenthei ding cih thu in kisiatna lianbel hong tun’ hi. Tua<br />

thu in a gam-ii sianthona a kippaisuak nading deihna ahi hi. Ahih hangin<br />

pawlpi nitna a piangsak zaw hi. Biakna ka nei hi cih pen Me khiat<br />

theihna zum sung nasep ngahna-a kizangh hong suak ahih manin mi<br />

tampi in a leitung vaiteng uh tawh lungdamin, ki khellopi-in pawlpi<br />

tawh ong kizom uh hi. Tua bangin a ki khello mite tawh pawlpi a ki<br />

helzau hong suak hi. Sia seemte in zong a upna uh panin lampial bek<br />

loin Kha Siangtho puahphatna cih nangawn a thei hetlo hong om uh<br />

hi. Tua baan ah limhoih lopi lak kha ta uh a, siatnate hong tungin<br />

Constantine khang pan tu hun dong kumpi in pawlpi a huh zel uh<br />

ciangin Lungdamnathu tangko nasepna pen leitung kumpite huh loh<br />

in a piang theilo ding bangin ze etna hong om hi. Ahih hangin “Hih<br />

leitung in ka gam hilo hi” a ci zaw hi. Johan 18:36. Kumpi <strong>leh</strong> pawlpi<br />

ki gawmkhawmna pen thu neuseh ding ahi kei hi. Tua bang ciangin<br />

leitung in pawlpi a hong neh sangin pawlpi in leitung tawh ki neh zaw<br />

pahpah den hi.<br />

Robinson <strong>leh</strong> Roger Williams thu bulphuhpi ahi <strong>Khrist</strong>iante in<br />

Pasian Laisiangtho pan a hong taang khia thumaan khuavaak pepeuh<br />

zui dingin ki ging den ding, cih thu pen a suan a khakte un mangngilh<br />

zel uh hi. America-a Protestant pawlpite hita <strong>leh</strong>, Europe-ate in hi ta<br />

<strong>leh</strong> puahphatna thupha saan ding a deih uh hangin, tua puahphatna<br />

lampi a mansuah uh hi. A hunhun-in thumaan thak tangko ding <strong>leh</strong><br />

sau veipi a ki khial thute pholaak ding mi muanhuai tawm kha nono a<br />

hong om zel hangin, a tamzaw in Jesuh <strong>Khrist</strong> khang lai-a Jewste hun<br />

lai <strong>leh</strong> Luther khang lai-a papistete mah bangin a pate up <strong>leh</strong> nuntak<br />

ngeina ah lungkim lel mawk uh hi. Tua ahih manin biakna pen (298)<br />

ki ngeina seh lel uh hi. Pasian khuavaak tawh mai anawt nading munte<br />

ah nilkhiat lel ding amanlo thuciin khawngte pawlpi in zangh nuam


296 KIDONA LIANPI<br />

lailai kha den uh hi. Puahphatna lungsim puak daaikik hiau a, Luther<br />

hun-a Rome pawlpi in puahphatna a kisap luat mahmah zah dek takin<br />

Protestant pawlpite in puahphatna ki taangsam ta uh hi. Leitung<br />

vai bebek hong dim a, khalam an kham ding sangin mihing ngaihsut<br />

peuh thupi saan’na <strong>leh</strong> Pasian thumaan hilh nading mun ah mihing<br />

phuahtawm thu peuh ki hilh kik ta uh hi.<br />

Kum zakhawk 19 kipat tuung lai a Laisiangtho ki hawmkhiatna<br />

taang zaipi <strong>leh</strong> leitunga khuavaak a taang pen a hong ki lang khia<br />

thumaan hilhna <strong>leh</strong> biakna nasep nading in zanglo uh hi. <strong>Satan</strong> in nidang<br />

bangin Pasian thubu selmang zonawnlo a, mi khempeuh ngah zawh theih<br />

dingin ki bawl ta hi. Ahih hangin ama ngimna a taang tun’ theih veve<br />

nadingin Laisiangthobu a zaang khai ngaihsutsak veve hi. Mite in<br />

Laisiangtho sim nuamlo uh hi. A khiatna maanlo saang uh a, Laisiangtho<br />

tawh kituaklo upnate pahtawi zaw sak hel se leuleu hi.<br />

Bawlsiatna tawh thumaan pen ki nen-cip zolo zaw cih amuh<br />

ciangin, <strong>Satan</strong> in a ngimna a kheel hi. Upna helzau-in, lampialna lianpi<br />

<strong>leh</strong> Rome pawlpi hong piankhiat lai-a thute mah a zanghkik sak hi.<br />

Milim bia banglel a suah theih nadingun leitung nate tawh kisawh<br />

pawisak in <strong>Khrist</strong>iante a zol hi. Hun beisa a kisiatnate sangin tu-a<br />

kisiatnate neu zaw tuanlo hi. Pawlpi sungah ki phatsakna <strong>leh</strong><br />

uangtatnate tawh ki vaakthau in lampial in nin khin uh hi. <strong>Satan</strong> in mi<br />

mak tampi a suksiat nading in Laisiangtho sung thumaante heikhiat<br />

nading a azat pupa ngeina thuciinte in zung thukpi khaa khin hi. Pawlpi<br />

in tua thuciinte keem in huut na un, “misiangthote tung a kipia<br />

thumaan”te awlmawh zaw nawnlo in a din munlui mah uh ah kip tentan<br />

uh hi. Puahphate sepkhiat <strong>leh</strong> a thuak lawh uh thubulpite tua bangin<br />

niam koih suk khin hi.


KHUAVAAK DING TANGKOTE 297<br />

17<br />

Khuavaak Ding Tangkote<br />

(299)<br />

JESU <strong>Khrist</strong> nihveina a hong paikik na ding<br />

thu pen Laisiangtho sunga a ciiliap huai <strong>leh</strong><br />

avanglian thumaan liante lak ah khat ahi hi. Tua<br />

in Hotkhiatna nasepna ah gualzawhna tawh<br />

mahialna ahi ta hi. Pasian kiang zuan-a zin mite<br />

“sihna liim tawn-in” a khual zin uh sauvei lua ta<br />

hi. Lungdamna lian ngah dinga hong ki khap hun<br />

pen “thawhkikna <strong>leh</strong> nuntakna” ahi Zeisu hong<br />

kilat ding ciang ahi ta hi. “Ama hanga hawlkhiat thuaka tavai teng inn<br />

ah a ciahpih ding hun ahi ta hi.” Laisiangtho buppi-ii thubulpi in zong<br />

Zeisu nih veina hong paikik nading thu ahi hi. Adam <strong>leh</strong> Evua in dahna<br />

tawh Eden huan nusia-a a paikhiat ni uh-a ki pan thu um mite in a ki<br />

Kamciampa in galpa’ vangliatna teng susia mangin aki taan sa Paradise<br />

hong piakkik ding hun a ngak niloh uh ahi hi. Taanglai misiangthote in<br />

zong minthan’na tawh tua Messiah hong kilat ding a na lamen khinzo<br />

uh hi. Eden-a tengte pan-a simsuk a khang 7 na, leitung ah kum 300<br />

sung khawng Pasian tawh a ki thuah den Enock zong Honpa hong pai


298 KIDONA LIANPI<br />

zia ding na ki mukhol sak hi. Tua ciang in, “En un, Topa in Ama<br />

misiangtho te tul sawm tampi tawh hong pai a mi khempeuh tung ah<br />

thu a khen ding hi” ci hi. Jude 14, 15. Pu-pi Job in zong tua muan’na ah<br />

kiptak in dingin a thuak siat lai tak nangawnin “A hi zongin a tawpna ah<br />

kei hong panpih ding a nunta tawntung mi khat, vantungah a omna thu<br />

ka thei hi. Natna in kavun a nek tum khit hangin, hih ka pumpi mahmah<br />

tawh Pasian ka mu ding hi. Keima mit tektek tawh amah kamu ding a,<br />

amah in kei hong mi-khual et lo ding hi” na ci hi.( Job 19:25-27.)<br />

Laisiangtho gelhte in a pulaaknop bulpi pen uh zong Diknagam<br />

lut nadinga (300) <strong>Khrist</strong> hong paina thu mah ahi hi. Laphuakte <strong>leh</strong><br />

Laisiangtho sung kamsangte in zong tua thu a gente uh vanlam meikuang<br />

bangin a taang hi. Laphuakpa in Israel Kumpipa(Zeisu) minthanna a<br />

phuah lasungah zong, “Hoih kicin’na, Zion panin, Pasian hong taangkhia<br />

hi. Pasian hong pai hi, amah dai omlo hi, ama mai-ah mei husia om a, a<br />

kimkot ah huihpi om hi” ci hi. Late 50:2-4. “Vantung mite kipak hen<br />

la, leitung lungdam hen…amah hong pai ta hi. Leitung mite thukhen<br />

dingin hong pai ta hi. Amah in thumaan tawh leitung uk-in mite’ thu ahi<br />

bang in khen ding hi,” ci hi. Late 96:11,13.<br />

Kamsangpa Isaiah genna ah, “No leivui lak-a teengte aw tho un<br />

la, la sa un: note ading thupha in nahteh tunga daai ngo bang a, leitang<br />

in misite pholh khia ding hi.” “Nangma mi asite hing kik dinga, amaute’<br />

pumpi tho ding hi.” “Amah in sihna beimang sak dinga, maitang<br />

khempeuth panin khitui nul ding hi; leitung khem peuh pan in ama mite<br />

ki zahkona lakhia ding hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong> Topa in hilh thu gen<br />

zo hi. Tua ni ciangin, En un, amah in eima Pasian hi; eite hong hon<br />

dingin amah i ngak hi. Amah in eima Topa hi; amah i ngak hi; amah in<br />

eite hong honkhia ahih manin lungdamin kipak ni” ki ci ta ding hi. Isa.<br />

26:19; 25:8,9.<br />

Habakkuk in zong a mangmuhna sunga amuh Topa hong ki lat<br />

zia ding agenna ah “Teman khua pan in Pasian hong pai a, Paran Mual


KHUAVAAK DING TANGKOTE 299<br />

pan in Siangtho Pa hong pai hi. Ama minthanna in vanpi tuam a, leitung<br />

khempeuh Amah phatna tawh ki dim hi. Ama vang in ni taang bang<br />

hi.” “Amah dingg-in leitung a teh hi: Amah in en a, mi namte ki hawl<br />

keek zai zai hi; a tawntung mualte ki khen keek a, a tawntung mualnote<br />

kuncip suk hi: Ama hihte ki mang suak hi.” “Na sakolte <strong>leh</strong> na hotkhiatna<br />

leeng te na tuang hi.” “Mual liante in Nang hong muh ciang in liing uh<br />

a: leinuai a om tuite ging zuazua a, a tuihualte in sangpipi ban to hi. Na<br />

thaltang leeng amuh ciang, na teipi tezalzal a muh ciangin, ni <strong>leh</strong> kha a<br />

omna san ah khawl cip uh hi.” (301) “Na mihing te a honkhia dingin na<br />

pai a, na tel kumpipa , a honkhia ding in na kuan khia hi.” Hab. 3:3-13.<br />

“Note lungmang kei un; ...Ka Pa’ inn sungah omna tampo a<br />

om hi…Note omna ding mun bawlkhol dingin ka pai hi. Pai in na om<br />

nading uh ka bawl <strong>leh</strong>, no kiangah kong paikid dinga; ka omna mun<br />

ah na om nadingun ka hong la ding hi” Johan 14:1-3. “Mihing tapa in<br />

a minthan’na tawh, vantungmite tawh hong paikhop cingin, minthana<br />

tokhom tungah hong tu ding hi. Amaiah mi namkim a kikhawmsak<br />

ding hi” Matt. 25:31,32 ci-in Honpa in a nungzuite tungah van akah<br />

ma in agen khin zo hi.<br />

“Note kiang pan vantung ah kilto Jesu in vantungah a pai na<br />

muh uh bang in khat vei hong kumsuk kik ding hi” ci-in Jesus van akah<br />

khit in Olive mualtungah vantungmite in nungzuite a na hilh phakik uh<br />

hi. Sawltak 1:11. Khasiangtho humuapna tawh Sawltak Paul in teci a<br />

panna ah zong “Topa mah in kikona tawh, vantungmi’ mangpa kikona<br />

tawh, vantung pan hong kumsuk” na ci hi. 1Thesa. 4:16. Patmos-a<br />

kamsangpa in zong, “En un, Topa in meiite tawh hong kumsuk dinga,<br />

mittang khempeuh a kipan amah asun mite in Amah hong mu ding uh<br />

hi,” ci hi. Mang. 1:7<br />

Ama hong paikikna ding thu pen “Tanglai panin ama kamsang<br />

siangthote’ kam uh tawh agenkholh mah bang in na khempeuh a bawl<br />

thak kik hun” cih thu vive ahi hi Sawltak 3:21. Tua hun ciangin gitlohna


300 KIDONA LIANPI<br />

in sawtveipi a ukcipna pen bei ta ding hi. “Hih leitung gam in I Topa <strong>leh</strong><br />

ama Khris gam” ong suak dinga “Amah in a tawntung in a uk ding hi.”<br />

Mang. 11:15. “Topa minthanna hong ki lang dinga, mi khempeuh in<br />

mu ciat ding uh hi.” “Topa Pasian in mi nam khempeuh mai-ah thumanna<br />

<strong>leh</strong> phatna pokhia sak ding hi.” “Ama mi a om laite’ ading in minthan’na<br />

kumpi lukhu hi ding hi.” Isa. 40:5; 61:11; 28:5.<br />

Tua hun ciangin vannuai khempeuh ah sawtvei pi a kingak<br />

galmuanna mun ahi Messiah gam hong ki kipsak ta ding hi. Topa in<br />

Zion heh nem ding hi: a kisia (302) ama mun khempeuh puahpha in,<br />

agamlakte Eden huan bang sak ding hi. Sehnelgamte Topa’ huan bang<br />

sak ding hi. “Lebanon thupina teng Carmel <strong>leh</strong> Sharon hoihna teng tua<br />

mun ki pia ding hi.” “Nang pen a kinusia, hong kici nawn lo dinga, na<br />

leitang pen Gamkhing kici nawn lo ding hi; ama tungah lungkimna om,<br />

hong kici ding a na leitang pen a Kiten’pih, ki ci ding hi.” “Zipipa mothak<br />

nu tungah a lungdam mah bangin na Pasian nang tungah lungdam ding<br />

hi.” Isa. 51:3; 35:2; 62:4,5.<br />

Topa hong pai ding pen khang tawntunga om Ama midikte<br />

lametna uh ahi hi. Olive mualtung pan van akah ding lai in Zeisu in<br />

Ama hong paikik ding thu a nungzuite na kamciam hi. Tua in nungzuite<br />

mai nuam sak thamlo in thuaksiatna <strong>leh</strong> lungkiatnate nangawn in zong<br />

tua kamciam a mitsakzo kei hi. Bawlsiatna <strong>leh</strong> thuaknate lak ah “a lian<br />

Pasain <strong>leh</strong> eite Honpa Jesu <strong>Khrist</strong> hong kilat” ding pen “lametna thupha”<br />

hi den hi. It pipite in sihna hankhuk ah mual-liam san ta ahi manin,<br />

Thessaloni khua-a <strong>Khrist</strong>iante a lunggim laitak un a Siapa uh Paul in<br />

zong Honpa hong pai kik ciangin thawhkikna ah hong thokik ding uha,<br />

Topa hong pai mukik ding uh hi, ci-in a upna amaute kiang a lak hi.<br />

Tua hun ciangin <strong>Khrist</strong> um misite hong tho pkik ding uha, a hinglai mite<br />

tawh kigawm in Topa dawn dingin huih lak ah ki laamto ding uh hi.<br />

Tua hun ciangin “Topa tawh i om khawm tawntung ding hi. Tua ahih<br />

ciangin hih thu tawh note khat <strong>leh</strong> khat ki heh nem un” ci hi. 1 Thess.<br />

4:16-18.


KHUAVAAK DING TANGKOTE 301<br />

“En in, aman lang in ka hong pai ding hi” cih kamciam <strong>leh</strong><br />

“Amen. Topa Jesu aw, hong pai ta in” ( Mang. 22:20.) cih khang<br />

tawntunga pawlpi te thu ngetna a hi suk den pen Patmos tuikulh suanglak<br />

ah Topa it nungzuipa(Johan) in zong na za hi.<br />

Thuman a dinga thahna athuakna munte uh <strong>leh</strong> bawlsiatna hanga<br />

akikhumna thong sung <strong>leh</strong> meihalna khuamtung pan nangawn in tua<br />

lam-etna <strong>leh</strong> muanna a khangkhangin a lang sak uh hi. “Jeisu mahmah<br />

a thawh kikna <strong>leh</strong> A hong pai kik ciangin amaute zong tho kik ding cih<br />

ah khamuang uha, hih teci pan’pen thudang khempeuh sangin manpha<br />

sa zaw uh ahih manin sih zong awlmawh nawnlo uh hi,” ci-in tua<br />

<strong>Khrist</strong>iante khat in a gen hi. “Suahtakna” tawh athawhkik nading un,<br />

haan sung lutsuk ding lungkim zaw uh hi.– Taylor, Daniel T., “The<br />

Reign of Christ on Earth; or the Voice of the Church in All Ages,” p.<br />

33., “Midikte tung ah kumpigam hunte hong puak ta ding in“vangliatna<br />

<strong>leh</strong> minthanna tawh Mihing Tapa in meii tungah tuang a hong kumsuk”<br />

hun amaute in lam-en in angak uh hi.(303) Tua thu mah tawh Waldenses<br />

te zong lung dam uh hi. – Ibid. pp. 129-132. Wycliffe in zong pawlpi<br />

lametna bul ahi Honpa hong kilat ding na lawp hi.<br />

“Thukhenna ni ding kum 300 kheng nawnlo ding hi, ci in keimah<br />

mah in ka um hi. Pasian in hih gilo leitung sawtveipi thuakzolo ding a,<br />

zong koih khong thei nawnlo ding hi.” “Tua ni lianpi ni hong tung dinga,<br />

a kih huai kumpi gamteng ki lumlet ta ding hi,” ci-in Luther in zong gen<br />

hi. Ibid. pp. 158, 134.<br />

Melanchthon in “Hih a teek leitung a bei nading gamla nawnlo<br />

hi,” cih ahih zongin, Calvin in <strong>Khrist</strong>iante kiang ah “Lungkaa kei unla<br />

thu khempeuh lak ah <strong>Khrist</strong> hong pai ding thu ah lawp mahmah un.<br />

Mipha khempeuh in tua ni bek etsan in neiciat ni,” “<strong>Khrist</strong> bek mah<br />

lung gulh in ngaih sunsun mai ni,” “ minthanna Kumpigam tawh Topa<br />

hong kilat hun ding vilvil mai n.i” ci-in gen ciat uh hi. Ibid.<br />

Scotland-a puahph pa Knox in zong “Topa Jesu in eite si le sa


302 KIDONA LIANPI<br />

vantung ah kahtoh pih hilo hiam? Hong ki <strong>leh</strong> kik mah buanglo ding<br />

hiam? Tua ding mah a Topa hong pai kik ding ahihna i thei hi” ci hi.<br />

Thumaan adinga a nuntakna a piakhia Ridley <strong>leh</strong> Latimerte in zong<br />

Topa hong pai ding lamen ciat uh hi. Ridley in, “Leitung bei baih mahmah<br />

ta dinga hihna thumaan hi ci in ka um-a ka tangko hi. Pasian nasem<br />

Johan tawh ki bangin eite in i lungsim sung thungetna tawh Honpa<br />

<strong>Khrist</strong> kiang ah, ‘Amen. Topa Jesu aw hong pai ta in,’ ci khawm n,i ci<br />

in a gelh hi. – Idem. pp. 151,145.<br />

Baxter in zong a laibu sung ah, “Topa hong pai ding ngaihsutna<br />

pen kei adingin lungdamna lianpen hi den hi,” ci hi. – Baxter, Richard,<br />

“Works,” Vol. XVII, p. 555. “Upna nasepna <strong>leh</strong> misiangthote gamtatpha<br />

in Ama hong kilat ding deihna <strong>leh</strong> thupha lametna neihna ahi hi,” ci hi.<br />

“Thawhkikna tawh sihna gallian pen kizo siang ding ahih <strong>leh</strong>, tua zawhna<br />

ngah nadinga <strong>Khrist</strong> hong kum kikna pen thu um mite’ adingin ngaklah<br />

huai mah si!” – Idem. p.500. “Thu um mikhempeuh in a ngak hotkhiatna<br />

nasep picin’na tawh mahialna ahi tua ni ding tu hun in ih ngaklah penpen<br />

ding hi hi.” “Hih ni pha hong tungsak baih in Topa aw!” – Baxter,<br />

(304) “Works,” Vol. XVII, pp. 182, 183. Hih lametna pen sawltakte<br />

khanga pawlpite lametna hizo a, “gamlaka pawlpi” <strong>leh</strong> puahphate khanga<br />

lametna pipen zong ahi hi.<br />

Hilhkholhna in a hong paizia ding bek genkhol hilo hi. Tua hun<br />

ahong nai ciangin a ki theih nading limte zong a genkhol hi. Jesu in,<br />

“Tua laitak in ni, kha, <strong>leh</strong> aksite tungah lim kilang ding a,”Luka 21:25<br />

“Ni hong mial dinga, kha a hong taang nawn kei ding hi. Aksite in van<br />

pan hong kia ding uh a, van a om vangliatna te a ki liing ding uh hi. Tua<br />

lai tak in vangliatna <strong>leh</strong> minthan’na tawh Mihing Tapa meii tung ah<br />

hong kumsuk a mu ding uh hi,” ci hi. Marka 13:24-26. Mangmuhna in<br />

Nihveina hong pai ding cianga kilang ding lim masa pen thu a genna ah,<br />

“nakpi in ziin a liing hi. Ni in samul tawh kigan puan bangin vomin a<br />

suak hi. Kha in zong si bangin a piang hi” ci hi. Mang. 6:12.


KHUAVAAK DING TANGKOTE 303<br />

Hih limte kum zakhawk 19 kipat tuunglai-in hong tung zo hi.<br />

Hih hilhkholhna a tun’ nadingin 1755 kum-in ni danga piang khempeuh<br />

sanga a nasia zaw ziin a liing hi. Lisbon Ziinliingpi a kicih hangin Europe,<br />

Africa <strong>leh</strong> America buppi in a theikim uh hi. Tua ziinpi in Greenland<br />

gam, West Indies, Madeira tuikulh, Norway <strong>leh</strong> Sweden gam, Great<br />

Britain <strong>leh</strong> Ireland gam dong a lok gawp hi. Taikhawk awn li kuam<br />

sanga neu zawlo mun dong alok hi. Africa gam pen Europe gam zah<br />

phial mah in a lok hi. Algiers gam phelpi khat a lok sia gawp hi. Mi tul<br />

giat bang, tul sawm bang a teen’na Morocco pan a gamla lo khua neu<br />

khat zong ziin linna in avuknelh hi. Tuipi hual pipite nasia mah mah a,<br />

Spain gam <strong>leh</strong> Africa gam tuipi gei neh khuapi te nakpi in a susia hi.<br />

Spain <strong>leh</strong> Portugal gam ah nak liin’ lua mahmah ahih manin Cadiz<br />

khua ah tuipi hual pii 60 bang saang in hong ki hualto hi. Portugal gama<br />

“mualgolpente thakhat in lokvat a hih manin a bul pan-a ki lok tawh ki<br />

bang in, mual dawn pawlkhat ki tamkhia in kawhawm golpipi vangsuka,<br />

a ki tama leengkhiate a kiim zaanglei a ki deen na uh hi. Tua mual<br />

kitamte (305) panin meikuang zong ki khawh khia hi.” – Lyell, Sir<br />

Charles, “Principles of Geology,” p. 495 (ed. 1858, N.Y.).<br />

“Leisung ah van ging bang a ging khat Lisbon khua sung panin<br />

a ki zakkhit zek ciangin thakhat in <strong>leh</strong> nakpi in lokvat ahih manin, a<br />

khuapi phelkhat sang a a golzaw leisungah a tumsuk hi. Minit 6 sung in<br />

mihing tulsawmguk val bei mang hi. Tui pi pen ki hawtkhia a a lei zapi<br />

a keu hi. Hong ki hawt kik leu leu a, tuihual pi 50 val saang in hong<br />

kinil hi. “Lisbon khua sung thu a kiciamtehna khat ah, sumtam mah<br />

bei-a ki lam suangpaak suang bek tawh a ki bawl teembaw khawlna<br />

leipi-inn thak zong tua hun sung mah in tumsuk mang hi ci hi. Mite in<br />

a suahtak theih nading un tua leipi va beel hon uha, ahih hangin tua leiinn<br />

hoihpi pen Quay (a lawhna, khei), gungei <strong>leh</strong> teembaw <strong>kikal</strong> a mi<br />

om khempeuh tawh tummangsuk a, siluang khat beek tui tungah lamkhia<br />

kik nawnlo hi ci hi.” – Ibid.


304 KIDONA LIANPI<br />

Tua ziinliing pi in “Biak inn <strong>leh</strong> Convent inn om khempeuh ban<br />

ah kumpi inn agol khempeuh dektak, <strong>leh</strong> mi inn seh li suah sehkhat val<br />

a kicim sak hi. A lawhgawp khit nai 2 bang sawt ciangin mun tuamtuam<br />

panin mei hong kaang a, ni 3 sung ding meikuang ahih manin khuapi<br />

sung buppi in kangtum hi. Ziinliingpi pen zumkhak ni khat hia, Biakinnte<br />

<strong>leh</strong> Convent innte ah mi a dim kikhawm uh ahih manin mi tawmno bek<br />

suak ta hi.” – Encyclopedia Americana, art. Lisbon, note (ed. 1831).<br />

Kua mah kaplo hi. Khitui zong luang nawn vetlo hi. Amaute kawitaai<br />

in dipkua lua in hai ot kha lel ta zaw uh a, a mai khawng a awmpho<br />

khawng uh beeng gawp in, ‘Misericordia! Leitung a bei hi ta thong lo<br />

hiam!’ ci uh hi. Nute in a tate uh mangngilh-in singlamteh-a ki khai<br />

milim honte ok sa-in a taai uh hi. Mi tampi in Biakinnte zuan in a belh<br />

uh hangin mawhsuutna in kiman’na nei nawnlo ahih manin biakna tau<br />

khawng kawi uh hi; milimpi te, phungzite, mipi te, a ki bangin ki vuk<br />

khawm hon lel uh hi.” Tua ni in mi 90,000 bang si hi.<br />

Tua zawh kum 25 ciangin Jeisu ong kumkik nang ciaptehna lim<br />

nihna hong ki langh leu leu hi. Ni <strong>leh</strong> kha mialna thu a hi hi. Hih thu<br />

tawh kisai lamdang sak a huai bel thu in a hun (306) ding a ki genkholh<br />

banga a tun’lian-lian na a hi hi. Honpa in a nungzuite tawh Olive mual<br />

tunga a kihona uah Pawlpi in kum 1260 sung papal bawlsiatna hangin<br />

sawt veipi bawlsiatna thuak ding ahih manin teelsa mite adingin hun ki<br />

tomsak ding hi, ci a a gen genkhit ciangin Ama hong pai ma-a piang<br />

ding ciaptehna limte a genna ah a piang masa ding pen pian hun ding<br />

zong hih bang in agen khol hi— “Tua gimna khit ciangin ni hong mial<br />

ding a, khaa hong tang nawn kei ding hi,” Marka 13:24. Kum 1260 pen<br />

1798 kum-in a mong tung ta a, tua ma kum 25 bang lai in bawlsiatna<br />

veng siang pian ta hi. Hih bawlsiatna baan ah Ni mial ding hi cih <strong>Khrist</strong><br />

kammal omsa mah bangin 1780 kum May 19 ni in tua hilhkholhna hong<br />

tang tungin, khim a ziing hi.<br />

“Tua nate amau mun tek ah genkhiat theih loh zah vi ve mah in<br />

nasia ciat uh ahih tei hangin, tua te lak ah a thupi pen phial khat in 1780


KHUAVAAK DING TANGKOTE 305<br />

kum May 19 ni a khimziin ahi hi. New England pan a ki muh theihna<br />

khempeuh a khimziing pen a haang ki thei zolo hi.” – Devens, R. M.,<br />

“Our First Century,” p. 89. Massachusetts a teeng mikhat in a muh<br />

banga a genna ah: “Zing sangin ni pen siangtho takin hong suak a, ahih<br />

hangin ni hong dial vat mawk hi. Meiite hong niamkai- a, adenzek<br />

ciangin hong vom-in om hong nuamlo hi. Tua lak pan khua hong phia<br />

in vanging diandian-in guah tawmtawm hong zu hi. Nai 9 bang a sat<br />

ciangin meii lom hong paazaw deuh a, tausan meel bang khuavaak hong<br />

tang ahih manin leitungte, suangtumte, singkungte, innte, tuite,<strong>leh</strong><br />

mihingte nangawn ameelpuakzia hong ki lamdang sak hi. Tawm vei<br />

khit ciangin meiivom lom in vanmaitang khempeuh hong tuam a, mual<br />

mong tenglo buangah khallai nai 9 satkhit khuamial zah in khua hong<br />

mial hi….<br />

Mitete’ lungsim ah buaina, patauhna <strong>leh</strong> lamdang saknate ong<br />

dim hi. Numeite kong vang ah ding in khua mial en uh a, pasalte a<br />

nasepna lote panun hong ciah uh hi. Khutsiam naseemte in a van zat<br />

teng uh nusia in, siik seekte in zong a taiteh teng uh, van zuakte in a ma<br />

baan uh nusia ciat uh hi. Saangte khak uh a, ci liing sa-in naupangte in<br />

(307) a inn lam zuan in taai ciat uh hi. Khualzinte zong a nai penpen<br />

lobuk ah kinga uh hi. ‘Bang hi mawk a hia <strong>leh</strong>” ki ciciat uh hi. Huih<br />

hualpi nung ding bang ahih manin, na khempeuh ki suksiat ni ding hong<br />

tungta tawh ki bang hi.<br />

“Khuai meite vak uh hi. Meikhuk meite zong phalbi kha-mawk<br />

nitaak a vak mah bangin a taang pempam sak uh hi….Vasate gil kah uh<br />

a a ihmu uh hi. Ganggualte huang sung ah ki khawm in haam uh a,<br />

uiphukte haam in vasate zong a gilkah haam ngei un a haam uha,. baakte<br />

a kawi leen uh hangin zan hun hi nailo ahih lam mihingte in a phawk<br />

gige uh hi….<br />

“Salem Biakbuuk pawlpite’ pastor pa Dr. Nathaniel Whittaker in<br />

kikhopna bawl a, mun tuam tuam panin thungai dingin mipite hong ki


306 KIDONA LIANPI<br />

kaikhawm uh hi. Mipite tungah tua khua mial pen a apiangngeilo<br />

nalamdang khat hanga khimziing a hihna thu agen hi.. Kiging khol lo pi<br />

mah in tua khimziinna thu inLaisiangtho hilhkholhna a tun’na hi ci in a<br />

hilh hi….Tua khimziing pen nai 11 bang laitakin a sah pen hun atung hi.<br />

“The Essex Antiquariah,” Salem, Mass., April, 1899 (vol. III, No. 4, pp.<br />

53, 54. “Gam sung khempeuh ah sunhun ding kimlai in khuai meivak<br />

loin nai ki en theilo, an ki ne thei loin, na ki seem thei nawnlo hi….<br />

“Hih khimziing pen khuaziing mial mawkmawk sangin huaisia<br />

zaw hi. Ni suahna lam Falmouth dong, ni tumna lam ah Connecticut<br />

<strong>leh</strong> Albany dong baan hi. Khang lam ah tuipi gei dungdung dongin thuak<br />

kha uh hi. Sak lam panin America te teen’na ciang ciang na baan hi.” –<br />

Gordon, Dr.W., “History of the Rise, Progress, and Establishment of<br />

the Independence of the U.S.A.,” Vol. III, p. 57. (N.Y. 1798).<br />

Tua a khimziing mialpi pen nitum kuan nai 1 nai 2 bang ding<br />

ciangin tawm hong ki hong kik hi. Vantung mun khatkhat hong sian<br />

sam hangin, a vommial in ziingsak lai hi. Ni pen tawm hong ki mu thei<br />

ta hi. “Ni a tumsuk khit ciangin meii pite hong ki kaai khawm kik in,<br />

khuamial pah hi.” “Tua zan khuamial pen uang deuh pah a, a sun a<br />

mialna zah mah in a lau huai hi. Tua hun pen kha liik dektak hun hi napi<br />

in kha neu kha beek ki (308) mu lo a, tawm a gamla zek ahih nak <strong>leh</strong><br />

meivak nangawn in zong pailet zolo a hih manin agal panin kimu theiloa,<br />

Izipt gam khuamial mah bang ahi hi.” –Thomas, “Massachusetts Spy;<br />

or, American Oracle of Liberty,” Vol. X. No. 472 (May 25, 1780). Mit<br />

tawh a va mu mi khat genna ah, “Tua hun pen a gen-in genthei keng,<br />

leitung vantung a taang thei na khempeuhte in a pailet zawhloh ding<br />

liim neikhat in a liah hiam, tua teng a ki beisak hiam hi mai ta <strong>leh</strong> tua<br />

zah val-in mialzo tuanlo ding hi,” ci hi. – Letter by Dr. Samuel Tenny,<br />

of Exeter, N. H., December, 1785 (in “Massachusetts Historical Collections,”<br />

1792, 1 st series, Vol. 1, p. 97). Tua ni zan nai 9, khaa a hong<br />

suah khiat khit, tua khuamialpi hong ki nilkhia a, ciangin sisan bang lin<br />

lian in khaa hong kidawk hi.


KHUAVAAK DING TANGKOTE 307<br />

1780 May 19 ni pen “Khimziin Ni” ci in tangthu bu ah ki ciamteh<br />

hi. Mosi khanga kipan in hih banga sah khimziinna <strong>leh</strong> a hun sawt dan,<br />

ciamtehna dang om ngeilo hi. Mit-a va mute genna ah hih<br />

nalamdangpipen a hun hong tun’ma kum 2500 lai-a kamsangpa Joel in<br />

“Topa’ ni, tua alau huai hun hong tun ma-in, ni hong mial in, kha sisan<br />

hong bang ding hi” Joel 2:31 a cih atang tunna hi ci uh hi..<br />

Ama hong paikik nading limte vil gige ding <strong>leh</strong> a hong pai na<br />

ding ciamtehnate a muh uh ciangin kipak in “ hih thu hong piang a kipat<br />

lai tak in note suahtakna hun nai zo ta ahih manin ah, khua dakin na<br />

lutang uh phongto ta un,” cih phawk ding in <strong>Khrist</strong> in A mite a sawl hi.<br />

A nungzuite kiang ah singteh selna tawh zong gen the a, “A tehno na<br />

muh uh ciangin khuakhal anai zo hi ci-in na thei uh hi. Tua mah bangin,<br />

tua thu hong piang na muh uh ciangin, Pasian’ Gam hong nai zo hi ci-in<br />

na thei ta un” a ci hi. Lk. 21:28,30,31.<br />

Ahih hangin pawlpi sung ah ki niam khiat-a ki aapna lungsim om<br />

loin ki sak theihna <strong>leh</strong> ngeina omsa khat let tan tanna a lut ciangin <strong>Khrist</strong><br />

itna <strong>leh</strong> Ama hong pai (309) ding lawpna te kiam pah lian hi. Pasian mite<br />

in leitung vai <strong>leh</strong> nopsakna te a zon’ nak uh <strong>leh</strong> Honpa hong pai nading<br />

limlahnate vil dinga hilhna a phawk nawn kei uh hi. Zeisu hong kum kik<br />

ding cih upnate ki thudon loin, tua tawh kisai Laisiangtho munte’ khiatna<br />

mankhial in agennop bulpi mansuah in ki mangngilh pah hi. A diakdiak<br />

in America a pawlpite tua ci pha diak uh hi. Suahtakna <strong>leh</strong> gualnopna<br />

tawh mi khempeuh kikhah zan in, hauhna <strong>leh</strong> uangtatna tawh sumbawlna<br />

ah ki pia uha, mi laka dawk nopna <strong>leh</strong> vangliat nopna vive ki tuh uh hi.<br />

Mite in tua bangin alam-etna uh <strong>leh</strong> a ngiimna teng uh hih leitung nuntakna<br />

bek ah tu sak uh ahih manin, a ciliap huai Topa ong pai kikna nilian ni<br />

ding pen gamlapi a sot toto uh hi.<br />

Honpa in A hong paikik nading nungzuite kianga a genna ah<br />

zong A hong kumkik ma zekin mite nungtolhkik nadingthu genkhawm<br />

pah hi. Noah hun lai a mah bangin nasepna te <strong>leh</strong> lawpna te pen leitung


308 KIDONA LIANPI<br />

vai vi vei hi a, nop sakna zon’na, sum lei sum zuakna, tukna khawhna,<br />

inn lamna, kipi ki ten na vi ve bek ahih manin, mai lam nuntakna adingin<br />

Pasian mangngilhna vi ve a hi hi. Tua huna nungta-khate tung ah <strong>Khrist</strong><br />

hilhna in, “Note na kikeem ta un. Ahih kei <strong>leh</strong>, an kek tui dawn hih<br />

nuntakna <strong>leh</strong> lungman’na hangin na lungsim uh a gim laitak in, tua Ni in<br />

thang kisai bangin nonte tungah a hong tung ding hi,” “Tua thute<br />

khempeuh tawh nakipelh theih nading uh <strong>leh</strong>, Mihing Tapa mai ah na<br />

din theih nading un a tawntungin thu ngen un la, na ngak ta un,” ci hi.<br />

Lk. 21:34,36.<br />

Tua hun a pawlpi omzia Honpa in Mangmuhna sunga a genna<br />

ah, “na nungta hi ci-in minthan’na na ngah hangin a si na hih thu ka thei<br />

hi” (Mang. 3:1-3) ci hi.. Polhtatnate pan kipuahphat ding a nial mi tungh<br />

a tung ding a mulkim huai thu agen na ah, “Tua ahih ciangin ngakin na<br />

om kei <strong>leh</strong>, guta bangin ka hong pai ding a, na kiangah bang hun in ka<br />

hong tun’ ding na thei kei ding hi”a ci hi. Mang. 3:1-3.<br />

(310) Amaute thokhia in hehpihna kong kikhak ma in ah ki<br />

ginkhol theih na dingin, mihing in amah mah adinga lauhuai din mun ah<br />

ding ahih lam a phawk khiat ding kisam mahmah hi. Pasian kamsangpa<br />

in, “Topa ni ding nak kihtak huai mahmah ahih manin, kua in thuak zo<br />

peuhmah ding ahi hiam?” Joel 2:11. Ama hong kilat ciangin A mai ah<br />

kua ding ngam ding hiam? “Na mit ciim lua-a a gamtat sia mite na<br />

thuak zo kei.” Hab. 1:13. Late 16:4. “Kei pen amau Pasian hong ci,”<br />

(Hos. 8:2,1) napi Ama thuciamte palsat uh a, pasian dang bia pak zel<br />

uh hi. A lungsim sung uh ah mawhnate selsim uh a, thumaan lo lampite<br />

a enlah uh hi. Tua bang mite adingin Topani in, “khuavaak ni hi loin<br />

khimziin ni hi a, maitaiina om lo in lungzin’ ni ahi hi.” Amos 5:20.<br />

Topa in a gen na ah, “Tua hun laitak in Jerusalem khua sung, meivak<br />

tawh ka zong ding a, thu phawk loin amau’ ngeina bang bangin om cip<br />

a, ‘Topa in a pha hita <strong>leh</strong> asia hita <strong>leh</strong>, bangmah bawl ngei lo hi’, aci<br />

mite, dan ka pia ding hi” ci hi. Zeph. 1:12. “Leitung mite tatsiatna<br />

hangin, migilote a mawhna hangin dan ka pia ding hi; mi kihisakte’


KHUAVAAK DING TANGKOTE 309<br />

kiphatsakna bei sak in, a kisatheite’ kiliatsakna ka niam khiat ding” Isa.<br />

13:11. “Topa’ heh thuk ni hong tun ciangin, amau’ ngun <strong>leh</strong> amau’<br />

khamte in hon khia zolo ding hi” “Amau neihsa khempeuh kisut dinga,<br />

a innte uh kisuksiatsak ding hi.” Zeph. 1:18, 13.<br />

Kamsang Jeremiah in hih a lauhuai hun enkhol in, “Ka lungtang<br />

kisai vanvan a, ka om hithiat thei kei hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong> pengkul<br />

mutna aw, gal kisimna aw ka za hi. Siatna khat khit ciang’ khat hong<br />

tung a, gam sung khempeuh kisia khin hi.” ci in a ki ko khia hi. Jer.<br />

4:19,20.<br />

“Tua ni, heh mahmah ni, lungkham sinkhamni, tuahsia-in<br />

kisuksiat gawp ni, khua ziingin maimial ni, meiipi kai-in huihpi nun’ ni,<br />

galdona ding peengkul a kitum ni,”Zeph. 1:15,16. ahi hi. “En un, leitung<br />

gamkhing suaksak in, leitung mawh neite a susia dingin hehna <strong>leh</strong> sinsona<br />

tawh Top’ ni nasia tak in hong tung hi.” Isa. 13:9. (311)<br />

Kha lam lusukna pan khangh loin, ki sikkikna <strong>leh</strong> ki niamkhiatna<br />

tawh Ama maitang a zon kik nadingun Topa in a ci-liap huai <strong>leh</strong> mulkim<br />

huai bel kammalte tawh A mite hong sap na in, “Zion mualtung ah<br />

pengkul tum un la, Pasian mual siangtho tungah ah patau kona tum<br />

un.Topa’ ni hong naita ahih manin, gamsung mi khempeuh lau ta uh<br />

hen”.”an tan nading thupia unla, biak kikhopna khat nei un. Mite<br />

kaikhawm un la, amaute sian’ suah un. A khangham mite sam unla,<br />

naupangte zong kaikhawm un la, nawine lai naungekte zong paipih<br />

un. A kitengcil nungak <strong>leh</strong> tangvalte nangawn in, a omna uh nusia-in<br />

hong pai uh hen. Topa’ na a sem siampite, biakinn sung innlim <strong>leh</strong><br />

biakna tau <strong>kikal</strong>-ah, kapin thu ngen uh henla,” “lungsim takpi tawh<br />

kisik kik in, antangin, kapin, thumna tawh kei kiangah hong pai kik<br />

un. Nadah tak tak uh lungkhamna tawh langsak unla, na puan uh a<br />

balkeek bek hi kei un, Topa, note’ Pasian kiangah ciah kik un. Amah<br />

migi-in hehpihna a nei hi a, alung duai-in hong huh nuam tawntung<br />

hi.” Joel 2:1;15-17, 12,13.


310 KIDONA LIANPI<br />

Topa ni lian ni-a dingg zo dingin mite ki gin’ sakna ah<br />

kipuahphatna nasep thu lianpi kiseem ding hi. Ama mi a kici tampi takte<br />

in tawntung ki mang ding kha thu ah a ki lam lo uh a muh ciangin,<br />

khangh-maa a a omna panun a phong khia dingin thu puakte Topa in a<br />

sawl hi. Tua tangkona pen Mang. 14 sung ah oma, tangkona cial 3<br />

vantung mite in hong puak bang daan in a gen hi. Tua tangkona nung<br />

ah mihing Tapa “leitung an la dinga” hong paina in tha khat-in hong zui<br />

pah hi. Tua thupuakte laka a cial masa in thukhenna hun hong tunna<br />

thu hi a, mangmu pa in, “Lei tung a teng mite-a kipan gam khempeuh,<br />

nam khempeuh, pawl khempeuhte kiangah Pasian’ Lungdamna Thu<br />

hilding in vantungmi a dang khat in van kim lai-ah a leng ka mu hi. Tua<br />

vantungmi in, ‘Pasian kihta un la, a vangliatna phat un. Bang hang hiam<br />

na cih uh <strong>leh</strong> a thukhen ding hun a tungzo hi. Vantung, leitung, tuipi <strong>leh</strong><br />

cikte a piangsakpa na bia un” ci in nakpi in a ki ko hi. Mang. 14:6,7.<br />

Hih thupuak pen “a tawntung lungdamnathu” khat ahi hi.<br />

Lungdamnathu hilhna pen vantung mi kisawl ngei lo a mihing te sep<br />

ding a ki aap a hi hi. Vantung mi siangthote in hih (312) tangkona van<br />

uh a, mihingte hot nading nasep pan mun alak uh hangin pumpi tawh<br />

tangkona pen leitunga <strong>Khrist</strong> naseemte in seem uh hi.<br />

Pasian’ Kha in a sawl bangbang a mang nuam, Topa thu<br />

ahilhnuam mite, in leitung ah hi thu tangko uh hi. Amaute in “a kitel<br />

mahmah hilh kholhna thu” awl mawh in, “lungsim sungah khuavaakin,<br />

zingsol a suah dongin tua thu, khuamialna-ah tang meivak bang in ”a<br />

tang sak ding uh hi. 2 Pet. 1:19. Amaute in Pasian sum manpha zong<br />

uh a, “ngun sangin hoih zaw a, kham sangin manpha zaw” a sa uh hi.<br />

Paunak 3:14. Tua ciangin Topa in amaute tung ah Kumpigam thu liante<br />

a lak hi. “Amah a zahtakte’ ading hi a, a thuciamna amau tungah<br />

kitheithang sak hi.” Late 25:14.<br />

Theology siam a kicite in hih thumaan theilo uha, zong na tangko<br />

khalo uh hi. Kuhkal <strong>leh</strong> muanhuai takin thungen in Laisiangtho a


KHUAVAAK DING TANGKOTE 311<br />

zongkhia den uh hi <strong>leh</strong> hilhkholhna thute telthei in khuahun <strong>leh</strong><br />

ciaptehnate zong a thei ding uh hi. Ahih hangin tua din mun ah omlo uh<br />

ahih manin, mi ginalo zawte in tua tangkona na a seem uh hi. “Khua<br />

mial in no hong lap loh nadingin khuavaak a om lai takin na pai un”(<br />

Johan 12:35) Jeisu in acih atangtunna ahi hi.. Pasian in khuavak pia<br />

napi a nusiat san ve ve te <strong>leh</strong> ama saan’ khak theih ding hun sunga a<br />

awlmawh lote khuamialpi sung ah ki nusia cip ding hi. Honpa in bangin<br />

“Ka nung hong zuite in khuamial lakah pailo-in nuntakna khuavaak a<br />

ngah ding hi” ci hi. Johan 8:12. Pasian deihna zui nuam a lungsim<br />

khatbek a neite <strong>leh</strong>, a kipia khuavaak awlmawh a a zon beh khempeuhte’<br />

tungah a taangzaw khuavaak kipia dinga, thuman amuh kim dong lam<br />

lak dingin vantunga tang aski in tua mite a makaih ding hi.<br />

<strong>Khrist</strong> khat veina hong pai lai in Khuapi siangtho sunga siampite<br />

<strong>leh</strong> laitheite tungah Pasian thu siangtho kipia ahih manin, kam-ciampa<br />

hong pai ding hun (313) theih nading limte zong khia in atangko’ ding<br />

uh ahi hi. Mikah in a pianna mun ding genkhol in, (Mikah 5:2) Daniel<br />

in a pian ding hun a gen hi. (Dan. 9:25). Pasian in hih hilhkholhna te<br />

Jew upa te tung a pia hinapi Messiah hong tung ta ding hi ci-a mite a<br />

hilh loh man-un paulap zongin peng theilo ding uh hi. A awlmawhloh<br />

man-un mawhna <strong>leh</strong> awlmawhlohna thaman angah uh ahi hi. Pasian<br />

kamsangte athah man-un a haante ah mualsuang phuhsak suak uha,<br />

leitung uliante a zahtaak bawlna un <strong>Satan</strong> naseemte tunga tokaaina a<br />

suak hi. Lungliatna tawh mite laka zaliatna <strong>leh</strong> vangliatna a kituhna<br />

teng un, vantung Kumpipa piak minpha pen a khahsuah uh hi.<br />

Israelte in zahtak in thu ngaihsun uh hi zen zen henla, a hun <strong>leh</strong><br />

thu omziate tawh na zong uh hi <strong>leh</strong>, leitung thupiang lian bel ahi mihingte<br />

honkhia dinga hong pai, Pasian Tapa telmuh mahmah ding uh hi. Leitung<br />

Honpa muak dingin mi dang khempeuhte makaih in pi-pang zaw ding<br />

uh hi. Ahih hangin en dih ve, Khualzin mi nih Nazareth mual lak panin<br />

gim mahmah-in hong pai a zan-a a tawlngak nading mun uh zongin<br />

khua sung kongzing neute paltan suak-in nisuahna lam khuanawl dong


312 KIDONA LIANPI<br />

a zon uh hangin mulo uh hi. Amaute adingin kong na ki hon’ nuamlo<br />

hi. A tawpna ah bawngbuk sia lui khat ah ki nga mai uh hi. Tua buk<br />

sung ah leitung bup Honkhiapa hong suak zawzen ta zen hi!<br />

Van-a vantung mite in Pasian Tapa, A Pa tawh leitung pian’ maa<br />

a ki banga vanglian khawm sa a muh uh hi. Mi khempeuh ading<br />

lungdamna lian pen ahi leitunga Ama hong pian’na zia, lungsim ki tha<br />

saan sa-in na en gige ciat uh hi. Tua thu adeih leitunga teeng mite a thei<br />

sak sawn ding <strong>leh</strong> a tangko dingin vatung mite a ki seh hi. <strong>Khrist</strong> in<br />

mihing pianpih omziateng Amah <strong>leh</strong> Amah a kisuan hi. Amah in lung<br />

gimna nasia belte thuak dingin hong ki pia hi. Mawh ki thoihna-in zong<br />

hong kigo ding hi. Amah a ki niam- (314) khiat ta zongin<br />

tungnungbelpa Tapa in a vangliatna <strong>leh</strong> a zahtaak huaina mihingte mai<br />

ah lak <strong>leh</strong> vangtung mite in a deih uh hi. Leitung-a mi liante ki kai<br />

khawm in Isrealte khuapi ah Amah a na vai dawn nuam ding uh hiam?<br />

Vantung mi honpite in tua vai dawn mite’ muh-in Amah vil-in a hong<br />

zui ding uh hiam?<br />

Leitunga Jesu a na dawn nuam ding mite en dingin vantung mite<br />

khat hong pai hi. Tua hong pai suk vantung mi in kua mah a lam en thei<br />

ding mi a mu het kei lai hi. Amah in Messiah hong pai baih ta ding hi ci<br />

a phatna <strong>leh</strong> lungdamna kammal no khat zong a za kei lai lai hi. A ki<br />

teel khuapi <strong>leh</strong> khang tampi Pasian ompihna mun ahi Biak innpi tung<br />

teng kiim vial in tua Vantung mi a laam laam hangin, hih mun nangawn<br />

ah zong a awl mawh na khatbek kihil lam amu tuan kei lai hi. Siampite<br />

in ki sathei in puak babak sa-in biak inn sung ah ki thoihna te zeh phii<br />

uh a, a nin sa-in pia pia lai uh hi. Pharisee te in aw lianpi tawh mite<br />

sam-in kisialhna thu ngetna te kongzing kiu kawi khawng ah bawl bawl<br />

lai uh hi. Kumpi inn sungte, mipi kikhopna munte, Rabbi saangte a vek<br />

un a kibangin vantung ah a lamdang lungdamna <strong>leh</strong> phatna dimta ahih<br />

lam atheih se loh uh hangin, mihing te Honpa pen leitung ah hong kilang<br />

ta ding a na hi gi ge hi.


KHUAVAAK DING TANGKOTE 313<br />

<strong>Khrist</strong> a na ki lametna lim bang mah omlo hi. Nuntakna Kumpi<br />

hong tun hun adingin bang mah ki gin’kholhna ki mulo hi. Lamdang<br />

sasa kawm <strong>leh</strong> mai zum pipi-in van kamtaaipa vantung ah a ciah kik<br />

kul ding hi ta hi. Tuu cingte tawm kha in a tuute uh vil in zan-in gam<br />

a giahlai tak un leitunga Messiah hong pai ding na ngaihsun kawm<br />

kha zenzen in vantung en to uh ahih manin, Honpa leitung a hong<br />

suah ding a na lam-en milom no khat ki mu teei suak lamh lai hi. Tha<br />

khat-in Topa vantungmi va kilanga, lungdamnathu ava hilh hi. Vantung<br />

minthanna in a zangkuam teng tuam a, a kisim zolo vantung mihon<br />

hong kilang-in van pan-a lungdamna lian pen thupuak lasa dingin hong<br />

tung uh hi. Thupuak vantung mi khat bek lasak ding ki hawm thawh<br />

bang dan-in aw tampi tawh ni khat ni cianga mi namkimte lak pana<br />

hotna ngahte in a sak ding lapi ahi, “Van a sang belna-ah Pasian<br />

minthang ta hen. Leitung a deih mite tungah nopna om ta hen,” cih<br />

asa uh hi. Lk. 2:14.<br />

Hih Beth<strong>leh</strong>em tangthu lam dang mah si maw! Ei <strong>leh</strong> ei hi gawp<br />

peuh i ki sak khak zennate, upna i neih zawhlohnate zumhuai lel mah si<br />

maw! Ki gin’kholh ding bang (315) zah-in ki sam hiam cih phawk<br />

tuamna-in neithei beek le hang hoih ve ma taw. Tu in zong eite i na<br />

kigin’kei-a, hun ciaptehnate i na phawk kei <strong>leh</strong>, eite tunga thu kikhennate<br />

phawklo pah lel ve mawk ding i hi aw!<br />

Lawkite gam ah Ama hong kilat ding hun a vil na om zaw a,<br />

Judea mualno laka tuu cingte bek hi loin Messiah hong tun ding a na vil<br />

mi dang zong vantung mi in a va mu lai hi. Amaute nisuahna lam gam<br />

pana mipil, mihau, miliante hi zaw bilbel uh hi. Nate pianzia tawh<br />

Pasian <strong>leh</strong> Ama nasep dan a kan den magi a kicite ahi uh hi. Hebrewte<br />

Laisiangtho sung pan mah in Jakob sung pan Aksi khat hong suak ding<br />

ci in thei uh a, tua pen “Israelte lungnop pia ding” bek tham loin<br />

“Zentialte tung ah khuavaak na ding” <strong>leh</strong> “leimong dong gupna a piansak<br />

na ding,” cih mu uh ahih manin ngak lah in a vilte a na hi uh hi. Lk.<br />

2:25,32. Amaute in khuavak zong uh ahih manin Pasian kiang pana


314 KIDONA LIANPI<br />

hong taang khia khuavaak in amaute khe ading lampi a vaaksak hi.<br />

Jerusalem-a siampite <strong>leh</strong> Rabbi te in thumaan kal khia ding <strong>leh</strong> a vil den<br />

dingin ki teel hi napi, khuamial in amaute a vuh cip laitakin vantung’<br />

sawl Aksi in hih a hong suak thak Kumpipa suahna mun ah Zentail<br />

khual mite a pai pih hi.<br />

Tua mah bangin “Amah lam-ente gum dingin, mawhna tawh<br />

kipawl loin, nihveina a hong paikik ding hi.” Heb. 9:28. Honpa pian’na<br />

thu-thang zaksakna mah bangin nihveina hong pai nading tangkona ah<br />

zong Pasian tawh ki zopna nei kin ken lo uh a, vantung pan hong ki<br />

puak khuavak nial uh ahih manin, biakna makaite ki zangh lo hi. “A hih<br />

hangin ute naute aw, tua Ni in guta mi bangin note tungah a hong tun’<br />

nadinginah note in khuamial lakah a om na hi kei uh hi. Bang hang hiam<br />

na cih uh <strong>leh</strong>, note khempeuh in khuavak’ tate, sunlai’ the na hi uh hi.<br />

Eite zan tawh a hi zongin khuamial tawh ahi zong in kipawl I hi kei hi.”<br />

1 Thess. 5:4,5. Ci-in Paul in agen mah bangin thupuak te lak ah tua<br />

mite ki sim khawm kha nawnlo hi<br />

Zion kulh tunga om galvilte in Honpa hong pai ding a thei<br />

masa pen dingte hi uh a, Ama hong paina tangko in a aw a saang khai<br />

ding uh a hi hi. Patau a tangko masa ding, A hong pai nading a ki<br />

ging sak masa dingte a hi uh hi. Ahih hangin amaute in tawl nga hit<br />

hiat lel uh a, nopsa in lung muang in mite in mawhna sungah ihmu in<br />

ki khimm lel uh (316) hi. A gahlo theikung nahluun in a kheem bangin<br />

Jesu in Ama pawlpi a mu hi. Tua mah bangin akisial, biakna lim mah<br />

a pua vial mite, ki niamkhiat a, ki sik kik a, upna tak a neite bek Ama<br />

naseem dingin saang thei ahih manin Pasian in amaute ta sam sa a,<br />

zangh thei lo hi. Kha Siangtho hehpihna mun ah ki-saktheihna, ngeina<br />

khat bawla zuih ten tan pong mawkna, a mawkna minthan’na, huai<br />

hamna, <strong>leh</strong> nuai net neihna te tawh ki dim uh hi. A nungtolh kik<br />

pawlpi in a ki lak nalamdang <strong>leh</strong> limte munuam thei-nuamlo in a mit<br />

uh khup san uh hi. Pasian in amaute nusia hi lo-a, Amah a ciam peel<br />

zong hi loin, amaute Pasian kiang pan a taai khia uh hi zaw hi. A hun


KHUAVAAK DING TANGKOTE 315<br />

a mun tawh kizop ding nial uh ahih manin tua khapkholhna pen amau<br />

tung ah tung thei lo hi.<br />

Tua bangin Pasian hong piak khuavaakte puahlo donlo-in i om<br />

<strong>leh</strong>, a thaman ih saang kik ding hi. Pawlpi in Ama hong lam hon’sak zui<br />

a hong piak khuavaak saang in, a hong lah sep ding om bang bang ih<br />

sep kei <strong>leh</strong>, biakna pen in theihtham loh-in kiam suksuk a, a ngeina<br />

omsa khat zui ki suak ding hi. A tawpna ah Kha Siangtho in hong taai<br />

san lel ding hi. Tua thu pen pawlpi tangthu sung ah a om suk suksa ahi<br />

hi. Pasian in Ama mite sawlman’na <strong>leh</strong> upna zui in thupha <strong>leh</strong><br />

hamphatnate a pia hi. Sawlman’na cih ciangin kipiak zawhna kul a,<br />

singlamteh khat mah a hi hi. Tua hang mah-in <strong>Khrist</strong>ian a kici pipite<br />

tampi mah in van pan-a khuavak a saan’ ding uh na nolh kha zel uh a hi<br />

hi. Tanglai Jewste in amau thuak siat nading uh hun thei lo uh hi. Lk.<br />

19:44. Kiphatsakna <strong>leh</strong> uplahna hangin Topa in amaute pai san a, a<br />

thupuak pen khuavak deih-a a vil gige Beth<strong>leh</strong>em-a tuu cingte <strong>leh</strong><br />

Nisuahna lam Magite tung ah lak zaw ta thong hi.


316 KIDONA LIANPI<br />

18<br />

America-a Puahphapa Khat<br />

(317)<br />

LOKHO, mi thumaan, lungsim picing, Laisiangtho pen Pasian thu<br />

hi, cih a up zo taklo hangin thumaan a thei nuampa khat hi a, <strong>Khrist</strong><br />

nih veina hong pai nading thu tangko dingin Pasian teelkhiat mi a khat<br />

ahi hi. Puahpha dangte mah bangin William Miller zong aneu lai in mi<br />

zawng migenthei khat a hih man-in, tua in phengtat lo in ki sekna a nei<br />

sak hi. Suakta, aki it, lungsim hoih a lungduaina tawh gam it innkuan<br />

pan khangkhia ahih man-in tuate in ama khan zia ong suakto pah hi.<br />

America Tualgal om lai in a pa pen galkap maang Captain ahi hi.<br />

Tualgaal sunga buaina <strong>leh</strong> gentheihnate hangin Miller aneulai akipan in<br />

ki sekna a guan to hi.<br />

A pumpi thatang hoih a, naupang khat a hih lai nangawn in zong<br />

adangte sang in navak zaw in ateitan zawkna kilang den hi. A hong gol<br />

ciangin zong hoih to semsem hi. A lungsim picing a hih man-in pilna a deih<br />

mah mah hi. A laisim uk <strong>leh</strong> thu telkheh asiam zia in College ah pilna sinna<br />

hunpha aneih loh hang in lungsim navak thumu mi khat ahih lam alangsak<br />

hi. Ama gamtat kawk baan’na omlo a, deih gawh huai pahtaak huai-in,


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 317<br />

siangtho in, ciil siam in, mi a huh nuam hi. A kuhkal man-in lawh cing zel a,<br />

lai sim thanopna zongsatna a nei hi. Civil sung <strong>leh</strong> galkap zumte ah ana<br />

seep nate pan in mi te’n muang ahih man in, hauhna <strong>leh</strong> zahtaakna ngah<br />

theih nading (318) lam tampi ama ading in a kihong hi.<br />

A nu pen Pasian zahtaak mah mah khat ahih man-in, aneu limh<br />

phet-a anu pattah na in biakna lam ah zong a kuhkal mi a suak sak hi.<br />

Pisal a hong suah ciangin Deist a kicii pawl biakna sungah a va bual uh<br />

hang in a gam itna, a mikhualna, ki niam khiatna te, <strong>leh</strong> a mi huh nopna<br />

te uh kiamtuan lo in khang sem sem zaw hi. <strong>Khrist</strong>ian munpite lak ah<br />

hong teeng uh a, kiim <strong>leh</strong> paam omzia in zong hong lawh to zel uh hi<br />

napi amaute a thuzawh ahoih pen pen khat in Laisiangtho a hi hi. Ahi<br />

zongin tua bang hoihna phatna a neihte uh Pasian thu tawh ki <strong>leh</strong>bulh in<br />

hong zangh kha uh hi. Hih mite tawh kikholna hangin Miller in amau<br />

lungsim bang lungsim hong nei hi. Laisiangtho mun a khiatna haksa a<br />

tel zawh loh mun hong om thei hi. Laisiangtho nusia in a muh thak ama<br />

upna bek tawh hong lungkim zo napi in, kum 12 sung bang a hong om<br />

hi. Ahih hangin kum 34 hong phak ciangin Kha Siangtho in ama lungsim<br />

sung ah mawhneipa khat ahihna a phawk tel sak a, ni danga a upna in<br />

sih khit a ding khamuanna bangmah kamciam lo ahih lam a a tel ciangin,<br />

a mai lam khua ziing-in mial sa lua ahih man-in, hi bangin ci hi:<br />

“ Mai mang ding cih thu in i khua hong sik sak a, sit tel ding i<br />

hihna in mi khempeuh kisia ding hihna lak hi. Vantung in ka lu zaang ah<br />

sumsan bang hi a, leitung in ka khe nuai ah siik bang a hi hi. A tawntung<br />

- bang cihna hiam? Sihna - bang hang hiam? A haang kan tetek leng ka<br />

gen ding a bei tetek hi. Nak ngaihsut semsem leng ka thukhup nading<br />

teng ki theh keek in palau khin hi. Seh nawn dah ni ci in ki deek ta leng<br />

ka lungsim khawl thei lo hi. Ka nangh gawpta-a, hang ka thei zo nai<br />

kei hi. Ka phun phun ka ciak ciak hangin a kua’ tung ah cih zong hi<br />

tuan lo hi. Khialhna khat om cih thei napi ing in a maan bang ci muh<br />

ding, koi ah kan ding cih ka thei kei hi. Ka thuum thum hangin lam etna<br />

lah ka nei kei hi” ci hi.


318 KIDONA LIANPI<br />

Tua bang dinnum tawh kha tampi a om khit ciangin, “Thakhat<br />

thu in ka lungsim ah Honpa’ nuntakzia ka phawk vat hi. Tu in eite<br />

mawhna daan thuakna pan a hong (319) honkhia ding ih<br />

thupalsatnate a hong lep sak nuam a migi a hehpih thei khat a om<br />

dingin ka phawk hi. Tha khat thu mah in tua pen it huaii mah ding a<br />

hi hi ka ci hi.Tua bang mi ang ka kden na naum hi. Ahih hang in tua<br />

bang mi aomtak pi mah ding hiam cih ka lung hian leu leu hi”<br />

Laisiangtho sung longal ah tua mi <strong>leh</strong> mai lam khamuan na thu ka mu<br />

zo kei hi.<br />

Laisiangtho pen Pasian hong kilahna hi cih ka nialzo nawn kei<br />

hi. Lawm hoih Jesu ka mu ta a, tua in kei lungdamna hi. Honpa pen<br />

lawm tulsawmte lak ah a bul pen hong suak a, ni danga a mial a thu ki<br />

<strong>leh</strong>bulh banga ka seh Laisiangtho pen tu in ka lampi ading meivak banga<br />

hong taan’ a hi hi. Ka lungsim siangin ka lungkim hi. Tuipi bang ih<br />

nuntakna sunga belh ding suangpi bangin Topa Pasian ka mu hi. Tu in<br />

Laisiangtho a lang zong hong ki hilh nai lo ahih lam ka thei ta hi. Ni<br />

dangin a meel hoihna <strong>leh</strong> a minthanna ka muh ngei nai loh lam dang ka<br />

sa a, ka nial pong mawk zong lam dang ka sa hi. Khaa cinatna khempeuh<br />

adamsak thei lungsim in a lunggulh thu khempeuh a hong lak thei thu<br />

ka mu ta hi. Lai dangte sim ding ka ut nawn kei a, Pasian kiang pana<br />

pilna thu bek ka sim nuam ta hi’ ci hi. - Bliss, S., “Memoirs of W.<br />

Miller,” pp. 65-67.<br />

Miller in hun beisa a thu sim loh a biakna pen tu in mipi zak in<br />

saang ta hi. Ahih hangin ama lawm luite in, nidanga ama nial ngeizel<br />

bang mahin, Laisiangtho’ thuneihna a hong nial uh hi. Tua a lawmte<br />

tawh ki nial in hun a bei sak sangin, Laisiangtho pen Pasian kiang pana<br />

hong thu lahna ahih takpi nak <strong>leh</strong> ki-tukalh lo a; mite thu hilh nadinga<br />

kipia ahih manin a theih lah ding zong hi lo hi cih a hi zongin, Laisiangtho<br />

sim a theih tel ding bek ngim pi-in (320) nei a, a ki le bulh mun teng<br />

zong a leptuah theih pah tuan loh ding zong a mu hi.


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 319<br />

A lungsim puak omsa teng niil khia phot in Commentary kici<br />

Laisiangtho khiatna laibute zangh loin a Laisiangtho mun <strong>leh</strong> a<br />

Laisiangtho mun dang mah sai kaak in, a thu kibang omna zon’ khiatna<br />

te tawh a en kaak kawi kawi hi. Piancil bu pan pan suk in hun maan tak<br />

<strong>leh</strong> a zia om takin a neu khat khit teh khat, a deihna thu thei lopi in<br />

mawk nusiat het loin kician sak suk suk hi. A kitel phalo thu hong om<br />

ciangin tua thu mah a genna mun dangte zong khia in, a deihna a ki tel<br />

dongin zong khia in sutuah in sittel hi. Laisiangtho munte gennop thu<br />

pen aki tel sak dingin tua thu mah a kigenna mun dangte in lak khia sak<br />

a, va sutuah <strong>leh</strong> haksa nawn lo pah hi. Tua bangin a haksa mun atun’<br />

ciangin Laisiangtho mun dang zong khia in a tel lah sak zel hi. Thu<br />

nakpi in ngen a a sim ciangin a masa-a theih hak a sak munte zong tel<br />

takin hong thei thei hi. Laphuakpa’n “Nangma thute hon’ khiatna in<br />

khuavaksak a thu theilote thu theihtelna a guan hi,” (Late 119:130) a<br />

cih mah bangin thuman omzia ong tel to to hi.<br />

Lawp mahmah sa-in Daniel bu <strong>leh</strong> Mangmuhna bu simkop a,<br />

Laisiangtho mun danga khiatna a zondan mah zui in lungdamna lianpi<br />

tawh, hilhkholhna <strong>leh</strong> Mangmuh nate teltheih takpi ahih lam mukhia hi.<br />

Tua hilhkholhnate a tung sa teng zong a tun’ na mun man khia hi. A<br />

heem gennate, gentehna-a a kizanghte, aki bat pih paunakte a ki zop<br />

pih thu tawh a khiatna tel takin mu a, tua mun-a a zat kammal Laisiangtho<br />

mun dang khat in a tel lahnate lemkhawm in ki telkhia sak hi. Amah in,<br />

“Ka lung kim mahmah hi. Laisiangtho in thumaan lahkhiatna zia nei a,<br />

a lampi maan-in zong leng tel nop in siang mah mah a, a vaak thaap mi<br />

in zong ahai phial zongin khial thei lo ding hi,” ci hi. - Bliss, “Memoirs<br />

of W. Miller,” pp. 70. Hilhkholhna laisiangtho munte khat khit khat<br />

khil suk-suk inthu a suutna ah thumaan kizop dan hong mu khia khia hi.<br />

(321) Vantung mite in ama lungsim hon sak a, Laisiangtho a sim ciangin<br />

teltheih nading pilna a pia uh hi.<br />

Hun beisa a hilhkholhna a tangtun’nate tawh etteh-in mai lam a<br />

hong tunglai ding hilhkholhnate zong sehkholh theih in hong om a,


320 KIDONA LIANPI<br />

leitung bei ma-in <strong>Khrist</strong> kumtul leitungah maang ding cih taangpi upna<br />

pen Laisiangtho kammal in gen hetlo ahih lam a muhna manin a lung<br />

kim hi. Hih doctrine in Topa hong pai ma-in dikna <strong>leh</strong> nopna kum<br />

tulkhat sung om ding hi cih lakkhia a, Pasian nilianpi ni buaina pen<br />

gamlapi ah heemkhia suk hi. <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> nungzuite hilhna-a an laak hun<br />

mateng taang <strong>leh</strong> tahum pokhawm sak ding; an laak hun pen leitung bei<br />

ciang cih thu tawh ki <strong>leh</strong>bulh hi napi, tua thu tawh mite ki lungkim sak<br />

mawk uh na hi ta zen hi. Matt. 13:30, 38-41. “A gilo <strong>leh</strong> mi kheem thei<br />

te a hih uh <strong>leh</strong>, gilo semsem ding uh a,” “ni nunung ni ciangin kisiatna<br />

hun sung tung ding hi,” 2 Tim 3:13, 1,2 khuamial kumpipa’ gam in mai<br />

nawt dinga, Topa hong pai ciang in Ama kam pan pusuak siasak dinga<br />

Ama vaang in susia ding cih a hi zaw hi. 2 Thess. 2:8.<br />

Leitung kikhel dinga, <strong>Khrist</strong> in khaa tawh hong uk ding cih upna<br />

pen nungzuipite hun lai in omlo hi. Tua bang upna pen kum zakhawk<br />

18 bang mateng in <strong>Khrist</strong>iante lakah ki thei kha ngeilo hi. Tua upna<br />

pen lampialna dangte mah bang ahi hi. Tua upna in Topa hong pai ding<br />

gamlapi hi lai ding bang hong suaksak a, Ama hong pai nading limlahnate<br />

mite awlmawh lo sak hi. Tua upna in a lung muan’ huai het lopi in mite<br />

lungmuang sak a, Topa mu dinga ki gin’ kholh nading teng susia hi.<br />

Miller in Laisiangtho sungah <strong>Khrist</strong> a mimal mahmah mitmuh in<br />

hong paikik ding cih genna pen teltakin mukhia hi. Paul genna ah, “Topa<br />

mah mah in kikona tawh, vantungmi mangpa’ kikona tawh, Pasian peengkul<br />

tumna tawh vantung pan hon kumsuk “ding hi ci hi. 1 Thess 4:16,17. Honpa<br />

genna ah zong, “avang liatna <strong>leh</strong> min than’na tawh, Mihing Tapa in meii<br />

tungah tuang a hong kumsuk na mu ding uh hi.” (322) “Khuaphialep in<br />

nisuahna pan phia a, nitumna dong a taang bangin mihing Tapa hong kumna<br />

a piang ding hi,” ci hi. (Matt. 24:30, 27). Amah pen vantunga mihonpite in<br />

hong zui ding uh hi. “Mihing Tapa in a minthan’na tawh, vantungmite<br />

tawh hong pai khawm” ding hi. Matt. 25:31-34. “Amah in peengkul nakpiin<br />

tumsak dinga, ama vantungmite sawl in, lei kiu li pan, van mong khat<br />

pan mong khat dongin a kikhawm sak ding uh hi.” Matt. 24:31.


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 321<br />

Ama hong pai ciangin midik sisate hong thokik dinga, a dikhing<br />

laite kikheel ding hi. “Eite khempeuh in sicip ding i hi kei hi. A nunung<br />

pengkul a hong mut ciangin tomkha sung mitphiat <strong>kikal</strong>in eite khempeuh i<br />

kikheel ding hi. Tua peengkul a mut ding a, misite in muat thei nawn lo<br />

dingin hong tho kik ding uh hi. Eite khempeuh in zong i kikheel khin ding<br />

hi. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, hih a muat theite in muat theih lojhna<br />

asilh ding hi” Paul in ci hi. 1 Kor. 15:51-53. Thessalonte a lai khakna ah<br />

Topa hong paina a gen khit ciangin, “<strong>Khrist</strong> sungah asisa mite in a tho masa<br />

ding uh hi. Tua khit ciangin nungta-a om lai eite in van kim lai ah Topa<br />

dawn ding in tua mite tawh meii tung ah puakna i ngah mah bangin, Topa<br />

tawh i om khawm tawntung ding hi,” ci hi. 1 Thess. 4:16,17.<br />

<strong>Khrist</strong> tektek hong paikik matengin A mite in a kumpigam luah<br />

thei nailo ding uh hi. Honpa genna ah, “Mi hing Tapa in a minthan’na<br />

tawh, vantungmite tawh hong paikhop ciangin, minthan’na tokhom<br />

tungah hong tu ding hi. A maiah minamkim kikhawmsak in gancingpa<br />

in tuu <strong>leh</strong> keelte a tuam khen mah bangin, mi khempeuh atuam tuak in<br />

hong khen sak ding hi.Tua ciangin a ziatlam ah a omte kiangah Kumpipa<br />

in, ‘Ka Pa kiangah hehpihna ngah te aw, leitung pian’cil a kipan, note<br />

ading a kibawl kholsa Gam ah hong pai unla hong luah un” Matt. 25:31-<br />

34 ci ding hi ci hi. Laisiangtho in mihing Tapa hong pai ciangin misite<br />

a kisia thei nawnlo dingin hong thokik dinga, a hinglaite kikhel ding hi<br />

cih thu a genna i mu zo hi. Tua a ki khelna in kumpigam ngah nading<br />

uh ahi hi. Paul genna ah, “si <strong>leh</strong> sa in Pasian’ Gam aluah zokei ding hi”<br />

(1 Kor. 15:50) a cih pen ahi hi. Tu a mihing i din’ mun pen a si thei a sia<br />

thei hi ahi hi. Pasian Kumpigam pen bel a sia thei lo, a tawntung kimang<br />

(323) ding ahi hi. Tua ahih ciangin mihing in tu-a i omzia tawh Pasian<br />

gam ki lut thei lo hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> hong pai ciangin Ama mite<br />

tung ah sih theihlohna hong pia ding hi. Gamluah dingin hong sam dinga,<br />

tua ciangin a luah thei ding uh ahi hi.<br />

Miller lungsim sung ah siangtho takin hih thute <strong>leh</strong> Laisiangtho<br />

mun dangte zong hong kilak hi. <strong>Khrist</strong> hong pai ma-in Pasian


322 KIDONA LIANPI<br />

kumpigam leitung ah ki ngah phot ding cih taangpi upna khat om hiau<br />

pong mawk pen zong <strong>Khrist</strong> hong pai khit cianga a baan zomto lai thu<br />

hi zaw hi cih a tel muh ta hi. Tham loin thu piang tuamtuamte in ni<br />

nunung ahihna lim lakciat ta zaw uh hi, cih zong a mu hi. Laisiangtho<br />

pan beka thu sinna tawh hih leitung in tu-a a omzia bang tanvei zom<br />

lai dinga, tua teh bangci bei ding hiam cihte a zon khiat nop van van<br />

na hong nei hi.<br />

A gen laina khat ah, “Ka lungsim hong lawng thu dang khat in,<br />

Laisiangtho khang tangthu-a hilhkholhna a om, a tungsa te a hun ki<br />

sehna bang lian mah in maan takin tung hi cih hong mu sak hi. Tuiciin<br />

vai-a kum 120 thu (Piancil 6:3), ni sagih sung nisat laina <strong>leh</strong> ni 40 sung<br />

guah zukna (Piancil 7:4), kum 40 sung Abraham suante a va zin mangna<br />

uh (Piancil 15:13), kumpipa an bawlpa <strong>leh</strong> an piapa mang matna (Piancil<br />

40:12-20), Pharoah’ mang mat kum 7 vai (Piancil 41:28-54), kum 40<br />

sung gamlak ah thamna (Gamlakvakna 14:34), kum thum <strong>leh</strong> a lang<br />

sung kialpi vai (1 Kumpite 17:1); (Lk 4:25), kum 70 sal mat-a omna<br />

(Jer. 25:11), Nebukadnezzar hun 7 vai (Dan. 4:13-16), <strong>leh</strong> nipikal 70<br />

Jew te adinga seh khiatna vai (Dan. 9:24-270), te in a hun sehna bangin<br />

ki hilhkholte maan takin tung kim hi cih ka mu hi” ci hi. Bliss, “Memoris<br />

of W. Miller,” p. 74, 75.<br />

Tua bang teng ahih manin Laisiangtho a sim beh zelna ah<br />

khangsimna tuamtuamte a hun ciat un tung kim ahih manin <strong>Khrist</strong> hong<br />

paikik nading thu zong mot koih thei (324) loin Pasian in a hun a “tun’<br />

ma in” A naseem te tung ah hong lak a hi hi. Moses in, “Thu simte pen<br />

i Topa Pasian theih hi bek hi. A kilang thute ei ading <strong>leh</strong> i tate ading ahi<br />

hi” ci hi. Thuhilhkikna 29:29. Topa in kamsang Amos kiangah, “Topa<br />

Pasian in ama nasem kamsange tungah, ama geelna theisak lopi-in<br />

bngmah hih het lo hi”. Amos 3:7. Pasian thumaan a zong khia mi in<br />

Laisiangtho in apulak kholh nate mihingte muh a thupiangte lak pan<br />

teltak in mu ding uh hi.


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 323<br />

Miller in, “Pasian mop Laisiangtho a om khempeuh ki man’na<br />

nei’ hi ding hi ci in ka um hi” (2 Tim. 3:16). Tuate in mi’ deih bangin<br />

hong tung ngei kei hi, Kha Siangtho hansuah ngahin mite in Pasian<br />

kiang pan a gen sawn uh a hi hi. 2 Pet. 1:21. Eite in lungduai tak in<br />

Laisiangtho sim le’ng ki hehneepna <strong>leh</strong> lam etna ki ngah hi. Rom. 15:4.<br />

Laisiangtho sunga khangsutna <strong>leh</strong> thu kizom khawkte zong a dang<br />

khawkte zah mah in, nakpi-in zong khia-a i ngaihsut kul hi ci in ka seh<br />

hi. Tua ahih manin Pasian in Ama migitna tawh hong lah nop thute ih<br />

zon laitak in hilhkholhna tawh kisai hun-sehna a omte mawk nusiat<br />

ding in ka ngaihsun kei hi. “ -Bliss, “Memoirs of Wm Miller,” p. 75.<br />

Nihvei hong pai nading hun a tel hilh pen hilhkholhna in Dan.<br />

8:14-a “Ni tul nih <strong>leh</strong> zathum ciangin Biakinnpi ki siansuah ding hi,”<br />

cih thu ahi hi. Lim zangh-a hilhkholhna Laisiangtho mun a hih <strong>leh</strong><br />

nikhat ciangin kum khat-in ki tuat hi cih Miller in a mu hi. Tua zui in<br />

ni 2300 pen kum suah to leng Jewste hun khengto mawk ahih manin<br />

tua hun sehna pen Biakbuk taktak genna hi theilo hi cih ki mu pah hi.<br />

Tua ciangin Miller in <strong>Khrist</strong>ian khang hun ah Biak buk cih pen leitung<br />

hi ci in taangpi etngeina tawh tuat a, Dan. 8:14-a Biakbuk siansuah<br />

acih-(325) na in <strong>Khrist</strong> nihveina hong pai cianga meikuang tawh leitung<br />

a siansuah nading hi ding hi ci hi. Tua bang hi mah <strong>leh</strong> zong tua hun<br />

sehna a kipatna i tel muhphot a, a patna a maan phot <strong>leh</strong> ni 2300 beina<br />

ki tuak ding hi. Tua hi <strong>leh</strong> nihveina hong pai nading hun <strong>leh</strong> “kisak<br />

theihna, ki liatsakna, ki hihsakna, mawknate, gitlohna <strong>leh</strong> ki<br />

netniamnate bei ta ding a,” “samsiatna <strong>leh</strong> sihnate leitung pan a beimang<br />

nading hun zong kitel pah ding hi”. Pasian sawltakte, kamsangte,<br />

misiangthote, <strong>leh</strong> Ama min zahtaakte letsong kipia-in tuate <strong>leh</strong> leitung<br />

susia den migilote leitung pan ki siak siang ta ding hi.” - Bliss, “Memoirs<br />

of Wm. Miller.” P. 76.<br />

Miller in tua a muhthak hilhkholhna ah lawp zaw <strong>leh</strong> thanuam<br />

zaw-in sun tawh zan tawh sit tel-in hun azangh hi. Tua a thu in a utna,<br />

a deihna <strong>leh</strong> a vaidang khempeuh huup mang hi. Daniel 8 sungah ni


324 KIDONA LIANPI<br />

2300 ki patna theih nading genna om lo hi. Vantung mi Gabriel in<br />

Daniel tung ah theihsiamna guan napi in a kim khat bek hilh se hi.<br />

Kamsangpa mangmuhna ah pawlpi in a thuak ding bawlsiatnate kilak<br />

hi. A thatang gim lua ahih manin thuakzo nawnlo-a, vantung mi in<br />

ciahsan phot ta dih hi. Daniel “bah gawp in ni tawm vei sung a cina hi.”<br />

“Ka mangmuhna lam dang ka sa a, kua mah in lah a thei kei hi” ci hi.<br />

Pasian in Ama kamtaipa kiang ah, “Hih mipa a mangmuhna thei<br />

tel sak in” ci in sawl hi. Tua sawlna aki zuih a kul ahi hi. Tua sawlna<br />

mangin vantung mi Daniel kiang ah hong ki langkik a, “Pasian in nang<br />

hong it ahih manin, tua thu gen dingin ka hong pai zo hi. Tu in, tua<br />

mangmuhna thu ka hong hilhtel laitak in ciamteh in” a ci hi. Dan.<br />

9:22,23.25-27. Alian 8 ah hun tawh kisai thu phamawh theih tel ding<br />

akul, ni 2300 vantung mi hun sehna a om hi:<br />

“Na mite <strong>leh</strong> na khuapi siangtho ading <strong>leh</strong>, mawhna <strong>leh</strong> gamtat<br />

khialhnate a bei nading in nipikal 70 kiseh zo hi....Hih thu ciamteh in<br />

la thei in: (326) Jerusalem lamkik nading thupiak khiat hun-a kipan<br />

sathau kinilhpa’ hong pai dong nipi kal sagih <strong>leh</strong> nipi kal sawmguk <strong>leh</strong><br />

nih ahi ding hi. Jerusalem kongzing lampi nei <strong>leh</strong> kulhpi nei-in kilam<br />

kik dinga, ahih hangin buai hun sung ahi ding hi. Nipi kal sawm guk<br />

<strong>leh</strong> nih a bei khit ciangin sathau kinilhpa thuman lopi-in a kithat ding<br />

hi….Amah in mitampite tawh nipi kal khat sung thuciamna kip a bawl<br />

ding hi. Gangawh biakna <strong>leh</strong> biakpiaknate tua nipi kal laizang ah a<br />

khawlsak ding hi.”<br />

Daniel in a lian 9 sunga hun sehna tawh kisai a khiatna a theih<br />

zawh loh pen tel hilh dingin vantung mi ki sawl hi. “Ni tulnih <strong>leh</strong> zathum<br />

ciangin Biak innpi ki sian-suah ding hi” cih thu ahi hi. Tua sawlna a<br />

ngah khit ciangin Daniel in a mangmuhna ngaih sun a, a thu hong thei<br />

ta hi. Vantung mi kammal ah, “Na mite <strong>leh</strong> na khuapi ading nipikal 70<br />

ki seh zo hi.” cih thu a hi hi. Seh khia cih kammal pen “at khia” cihna<br />

zong ahi hi. Nipikal 70 pen kum 490 cihna hi a, tua hun sung teng pen


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 325<br />

Jewste hun hoih a kipia lai a hi hi. Bang pan in tua hun ki seh khia ding<br />

hiam? cih itheih nading in a lian 8 sunga ni 2300 bek mah hun sehna om<br />

a hih manin tua sung pan mah-a nipikal 70 ki seh khia ding ahi hi. Nipikal<br />

70 pen ni 2300 khen khat hi in, a kipat uh zong a ki tuak ding ahi hi.<br />

Tua nipikal sawm sagih pen, “Jerusalem lamkik nading thupiakkhiat<br />

hun-a ki pan” ding hi ci-in vantung mi in gen ahih manin, hih thu kipiak<br />

khiat ni i muh tel nak <strong>leh</strong> ni 2300 kipatna zong a kitel a hi pah hi.<br />

Ezra a lian 7 ah tua thupiakna ki mu hi. Ezra 7:12-26. Tua<br />

thupiakna nu nung pen Persia kumpipa Artaxerxes, in BC 457 kum-in<br />

pia khia hi. Ezra 6:14 in Jerusalem-a Topa inn pen Persia kumpi a hi<br />

Cyrus, Darius, <strong>leh</strong> Artaxerxeste in a ki lamkik nading a sawl uh hi. Hih<br />

kumpi 3te in a thu phuang khia, kip sak, <strong>leh</strong> a ki zawh nading thupiak<br />

nu nung dong pia khia uh hi. Tua panin hih kum 2300 kipatna ciamtehna<br />

kician sak hi. BC 457 pen (327) thupiak a kimna hi a, thupiakna ni pen<br />

hilhkholhna sunga nipikal 70 kipatna a hi dingin maan tak tung ta ahihna<br />

ki mu hi.<br />

“Jerusalem lamkik nading thupiak khiat hun-a ki pan Kumpi<br />

Messiah dong nipikal 7 <strong>leh</strong> nipikal 62 hi ding hi,” cih pen, nipikal 62 ah<br />

kum 483 a suak hi. Artaxerxes thupiak khiat BC 457 phalbi kipat<br />

tuunglam hi a, tua pan kum 483 zalh-to le’ng AD 27 kum atung hi. Tua<br />

kum pen John in <strong>Khrist</strong> a tuiphum kum hong hi a, hih hilhkholhna tawh<br />

kituak in hong tangtung hi. “Messiah” cih kammal in “sathau kinilh”<br />

cihna hi a, AD 27 kum khuadam kipat laitak in <strong>Khrist</strong> a ki tuiphum<br />

ciangin Kha Siangtho sathau kinilhna a ngah hi, Sawltak Peter in, “Pasian<br />

in Nazareth khua mi Jesu Kha Siangtho <strong>leh</strong> vangliatna tawh a zut(nilh)<br />

“ hi ci in teci a pang hi. (Sawltak 10:38). Honpa in Amah mah a kigenna<br />

ah, “Topa Kha Siangtho in ka tung ah hong tunga, mi zawngte tung ah<br />

Lungdamna thu hilh dingin hong nilh zo hi.” Luka 4:18. Tui akiphum<br />

khit ciangin Galilee ah pai a, Pasian gamthu hilh-in a genna ah, “a hun<br />

hong tung ta hi” ci hi. Mk 1:14,15.


326 KIDONA LIANPI<br />

“Tua ciangin Amah in nipikal khat sung in mi tampi tawh thuciam<br />

a kip sak ding hi.” Hi lai taka “nipikal” pen nipikal 70te sunga a nu<br />

nung pen nipikal ahi hi. Jewste hun kipia laka a nu nung pen kum 7<br />

sung a genna ahi hi. Hih hun sung pen, AD 27 pan AD 34 <strong>kikal</strong> ahi hi.<br />

Tua sungin <strong>Khrist</strong> in Amah <strong>leh</strong> A nungzuite in Jewste Lungdamnathu<br />

ah sam niloh uh hi. Pasian gam thupha hilh dingin Sawltakte a paikhiat<br />

laitak un Honpa sawlna ah, “Gentailte omna-ah pai kei un. Samarite<br />

khua sungah lut kei un. Israel pawl a gammang tuute kiangah na pai<br />

zaw un” ci in gen hi. Matt. 10:5, 6.<br />

“Nipikal laizang tak ah Amah in kithoihna <strong>leh</strong> biakpiakna te khawl<br />

sak ding hi.” AD 31 kum aki tuiphum khit kum thum <strong>leh</strong> a lang a phak<br />

lai takin singlamteh ah Topa ki that hi. Tua Kalvary-a kithoihna in kum<br />

tulli bang a na kawk kholh uh Pasian Tuuno hi a, a lim ciing biakpiak<br />

kithoihna teng a khawl sakna a hi hi. A lim kiciing khol khol pen a tak<br />

(328) hong tung ta a, ki thoihna zeh tuam tuam khempeuh a bei ta hi.<br />

Jew te teel tuam ahihna hun kipia lai nipikal 70 ahih kei <strong>leh</strong> kum<br />

490 pen beita ahihna AD 34 kum-in ki mu takpi ta hi. Tua kum-in Jew<br />

Sanhedrinte in Lungdamnathu a nial takpina uh a kip sak nadingin<br />

Stephen that-in <strong>Khrist</strong> nungzuite bawlsia uh hi. Tua ciangin teel tuam<br />

minamte kiang bek a ki pia masa Lungdamna Thu pen leitung bup ah<br />

kipia ta hi. Nungzuite ki bawlsiatna hangin Jerusalem panin taaikeek<br />

uh a, “mun ci teng ah thu va hilh kawikawi ta uh hi.” “Philip bangte<br />

Samariate khuapi ah lut in amaute tung ah <strong>Khrist</strong> thu a va hilh hi.”<br />

Peter bang Pasian makaihna tawh Caesarea khua-a Pasian zahtak galkap<br />

mang Kornilius, tungah Lungdamnathu va hong khia hi. A tha nuam<br />

Paul bang, <strong>Khrist</strong> upna in hong zawh ciangin Lungdamnathu “gamlapi<br />

Zentailte tunga puak dingin kisawl hi.” Sawltak 8:4, 5; 22:21.<br />

Tua ciang dong pen hilhkholhna te ki tuak takin tung suk sen<br />

sen ahih manin, nipikal 70 thu a kipatna pen BC 457 <strong>leh</strong> atawpna pen<br />

AD 34 ahih lam tak lung hian om nawn lo hi. Tua zui in ni 2300 bei na


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 327<br />

hun zong ki tel to pah lel hi.Tua theihna ding in, 2300 pan in 490 dol le<br />

hang 1810 om lai hi. Kum 490 abei khit in 2300 cin na dingin 1810 in<br />

zomto lai ding ahi hi. Jewste hun kipia tuam kum 490 beina AD 34 pan<br />

a omlai kum 1810 gawmto le’ng 1844 in ong bei hi. Dan 8:14 sunga ni<br />

2300 pen 1844 in ong bei hi cih na ahi hi. Tua 2300 bei-na 1844 in,<br />

Pasian vantung mi gen bangin “biakbuk kisian-suah” ding ahi hi. Tua<br />

“biakbuk sian-suah” na pen mi khempeuh in Topa nihvei a hong paina<br />

ding hi ci in ki seh tek uh hi.<br />

Miller <strong>leh</strong> a pawlte in kum 2300 beina pen 1844 tuuk lai hi ding<br />

hi ci in um masa uh hi. Hilhkholhna in bel tua kum khuadam kipat hun<br />

kawk zaw hi. Tua a bulh khialhna in Topa hong Pai ding a hun ma leep<br />

in a ni bulh kha kha uh a hih man in ci (329) mawh in a lungkia uh hi.<br />

A hih hangin 1844 kum in ni 2300 bei cih thu neng khat beek zong a<br />

sukha kei hi. Biak innpi siansuahna lim lianpi apiang veve ding mah na<br />

hi zaw hi.<br />

Pasian lahtel thuman ahihna atel nadingin Laisiangtho kan a<br />

telkheh ciangin tua a tun’na ciang tung ding in ki lamen nai hetlo hi.<br />

Laisiangtho in lah ki teltakin lak napi bang hanga ci mawh uh hiam cih<br />

pen Miller nangawn in lam dang asa hi.<br />

Kum nih sung Laisiangtho a sittelna ah, 1818 kum pan kum 25<br />

ciangin <strong>Khrist</strong> Ama mite hon dingin hong kilang ding ci-in a um hi.<br />

Miller in, “ka lungsim in lungdamna tawh ki dim a, nuam sa mah mah a<br />

hotna ngah ding ci a ka lungdamna pen ka gen khia thei vet kei hi,” ci<br />

hi. “Tu in Laisiangtho in kei adingin laibu thak a suak hi. Thu tuatna<br />

pawipi hi takpi hi. Mialcipin mumang a bang, tel zawh loh thute tua<br />

Laisiangtho sung pan a hong taang khia khuavaak hangin ka lungsim<br />

sung ah a bei mang ta hi. Aw, tua thumaan taang in vanglian mah si!<br />

Thubu sunga ka muh khak a ki zawi tawnlo thu ki <strong>leh</strong>bulh teng a bei<br />

siang pah hi. Laisiangtho sung khawk khatkhat ka lung kim zawh lohna<br />

a om laiteei hangin a masa a ka lungsim a mialpii teng zong tampi mah


328 KIDONA LIANPI<br />

vaak zoa, Laisiangtho pan-a ngah dinga ka ki ngaihsut ngeiloh laisim<br />

nopna ka nei hi.” - Bliss, “Memoirs of Wm. Miller,” pp. 76, 77.<br />

“Laisiangtho hilhkholhna hih hun tomno sunga hong tung ding<br />

pen ka up takpi mah hi a, ka lungsim ah dotna hong om a, leitung mite<br />

tung ah kei lungsim hong lawng thu pen ka sep ding mah hi cih ka ngaih<br />

sun hi.” - Bliss, p. 81. Bangbang ahi zongin ama (330) ngah khuavaak<br />

pen midangte pialo-in om theilo hi. Pasian umlo leitung mite in bel<br />

hong langdo mah dinga, <strong>Khrist</strong>iante in bel Honpa ka it hi ci uh a hih teh<br />

Amah muh ding lungdam ding uh hi ci in Miller in um hi. A kha-luana<br />

khat bek om a, tua in minthan’na hong kilang ding lam etna ah thumaan<br />

a kicing in thei lo a, Laisiangtho a tel sit lopi te lungdamna pen a bei kik<br />

pahvat ding bek a dah hi. Tua hi ci-in gen khia kei <strong>leh</strong> lah amah thu nial<br />

hi zel dinga, makai khial suak zel ding hi. Tua ahih manin amau tun’na<br />

ciang a enpha kik kik hi. Ama lungsim sunga hong lut thuhaksa<br />

khempeuh sittel phapha hi. Zing meiilumte nisa in asalh cianga a bei<br />

mang bang in a lung buai-na teng Pasian kammal khuavak mai ah ong<br />

bei hi. Kum 5 sung tua bang sit kikna-in hun zangh-a, adin mun maan hi<br />

ci in a mu hi.<br />

Tu in ama upna bang mi dangte hilh ding cih thu Laisiangtho in<br />

teltakin gen ahih manin hilh loin om theilo hi. Ama genna ah, “Na ka<br />

sep laitak in ka bil sung ah, ‘leitung mite thuak ding lau huai na te pai in<br />

la va gen in,’ cih aw-ging ka za tawn tung hi,” ci hi. “Mi gilopa khat<br />

pen si ding hi, ci-in kong gen ciangin amah a nuntak theih na ding in a<br />

gamtatna a khelna ding na hilh kei <strong>leh</strong>, tua mipa pen a mawh nei in si<br />

ding a, ahi zongin ama sihna nang kong ngawh ding hi. Nang mah in<br />

gilopa khat hilhkhol napi-in a mawh gamtatna akhawl kei <strong>leh</strong>, tua mipa<br />

a mawh nei mah-in di ding a, ahi zong in nang na suakta ding hi.” Ezek.<br />

33:8,9 cih thu hih Laisiangtho mun ka bil sung ah ging ngit nget hi,” a<br />

ci hi. Misualte ahih ding bangin vahilh theileng, mi honpi a ki sikkik uh<br />

kul hi. Va hilh kei leng amau sisan ei khut ah hong ki ngen ding hi cih<br />

pen ka phawk hi” ci hi. - Bliss, p. 92.


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 329<br />

Amah in hun a ngah ciangin a muh thu gen a, sia pawlkhatte in<br />

zong tua ama gen thu tangko pih ciat ding deihna a ngen hi. Ama muh<br />

patau kona amah teek in a gen loh ding hi thei salo hi. A lungsim sung<br />

ah, “Pai inla leitung mite hilh in, amau sisan na khutsung pan (331)<br />

kong ngen ding hi” cih pen ging ging mai hi. Kum 9 sung bang ngakngak<br />

a, ahih hangin a thupuak in phuu niloh ahih manin 1831 kum ciangin<br />

mipi mai ah ama upna a tangkona masa a hilhkhia hi.<br />

Hilhkholhna nasepah a ki pumpiakna puan ngah dingin Elisha<br />

kisap ciangin a lo khawhna bawngtalte nusiat mah bangin, William<br />

Miller zong a lo khawh nusia-in Pasian gam thuthuukte mi a va hilh<br />

dingin a ki sam khia hi. Khalau pipi in a nasep thak hong kipan hi. A<br />

za mite aniam pan in panto in <strong>Khrist</strong> hong kilat ding hun ciang dong<br />

hilhkholhna omte a lak toto hi. Ama nasepna in za pi zeel a, mite ki<br />

tok suah mah mah hi cih a muh ciangin tha khauh in a haangtuam<br />

mahmah hi.<br />

A sanggamte ngetna a zakna tawh Pasian sapna hi ci-in Miller in<br />

mipi mai ah a thu muhkhiatte piakkhiat ding pen hong thukim hi. Tu-in<br />

amah pen kum 50 bang hong upa ta hi. Mipi mai ah thugen ding in<br />

amah le amah gina kisa lo hi. Ahi zongin a nasepna kipat cil nangawn<br />

pan in ciapteh tham ding in mi hong ki kheel uh hi. A thu genna masa<br />

ah innkuan bup 13 ah mimal 2 lo buang, hong ki khel pah uh hi. Mun<br />

dangte ah zong thugen dingin hong ki sam pah ta hi. A sepna pepeuh ah<br />

Pasian lam-a ki puahphatna ong om toto hi. Mawhneite hong kikhel in,<br />

<strong>Khrist</strong>iansate in a gilzaw ki aapna hong nei uh hi. Pasian om cih ciang<br />

bek a thei (deist) te <strong>leh</strong> pasian meel nei selote(infidel) in <strong>Khrist</strong>ian<br />

biakna Laisiangtho thumaan hong mu uh hi. A nasepna-a mite in teci a<br />

pan’na uh a, “Ama hilh mite in mihing kihilhna ngei baan ah thuk a bun<br />

zaw thu om hi” ci uh hi. - Bliss, “Memoirs of Wm. Miller,” p. 138. A<br />

thuhilhnate in biakna lam ah mipi lungsim phongkhia in, leitung vai-a<br />

mainawtna, pheengtatnate daalna a suak hi.


330 KIDONA LIANPI<br />

Khua khempeuh phial ah ama thuhilhna tawh a sawm nih lom cih<br />

bang, pawlkhatte ah a zalom-in mite kikheel in apiangthak uh hi. Mun<br />

tampi ah Protestant pawlpi tuamtuamte in a biakinn uh na zanghsak uha,<br />

mun tampi pan a siapate uh’n thuhilh ding (332) in a sam uh hi. A sam<br />

omna munteng bek ah pai ding in khensatsa ahi hi. Tu-in asam khempeuh<br />

langkhat zong a banzo nawnlo zah ding in a sam ong tam hi.Ama muh<br />

banga <strong>Khrist</strong> hong pai ding a hun lian sehna a um thei lo te na ngawn in<br />

zong Hong pai baih ta ding hi, cih ciang pen thukim mah mah uh a, a ki<br />

gingkholh sak tuam mah mah hi. Khuapi lian pawlkhat ah a ma nasep in<br />

mite alawpsak mahmah lam ki mu hi. Zuzuakna innte ki khak-in, kikhopna<br />

inn suak sak uh hi. Thaai kaapna munte khawl-in, thu umlote, pasian um te<br />

(deist), leitung bup-in hotkhiat ngah ding a cite (universalist), a paktat<br />

suuk pente zong ki puahpha uh hi. Kum tampi biakinn kah ngeilote bang<br />

hong thanuam mahmah uh hi. Pawlpi tuamtuamte in thungetna kikhop<br />

khawng phuankhia uh hi. mun tuamtuam ah hun-bit nasep neite bang in<br />

sunkim thunget <strong>leh</strong> phatna hun hong neiciat uh hi. A eengtat lawpna hi loin<br />

leitung bup mulkim huai zah-a ki puahphatna pian khat mite lungsim ah<br />

hong om hi. Ama nasepna in puahpha masate mah bangin mite thu theihna<br />

telciansak in, mot lawp saklo hi.<br />

1833 kum ciangin Miller in ama pawlpi Baptist panin thuhilh<br />

theih nading License a hong ngah hi. Ama omna pawlpi pana siate mah<br />

mah in zong phat tuamna tampi ngah uh ahih manin amaute thupiak<br />

tawh na a seem hi. Amah khualzin kawi kawi in, tawl nga loin thugen<br />

kawikawi a, New England <strong>leh</strong> Middle Stateste ah a phual-sa hi. Kum<br />

tampi sung ama sum zatte amah <strong>leh</strong> amah ki sikh ahi hi. A nunung lam<br />

ciangin a sam omna mun khempeuh phakkim nadingin sum nei nawnlo<br />

hi. Tua bangin mipi ading a nasepna pen sum tha lawh a hih gen loh a<br />

neihsa in cin nawn lo ahih manin tua hun sung teng kiamlawh zo hel hi.<br />

Amah pen kuntaa inn papi hia, a inn sung sum zat siamte <strong>leh</strong> nasep tha<br />

nuam inn kuan ahih man un a lo neih un a inn sung <strong>leh</strong> ama nasepna<br />

vaak zo thei ve ve sam hi.


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 331<br />

Miller in mipi mai-a Jesu hong pai ding teci a pan’ kipat zawh<br />

kum nih cinna 1833 kum in Matt. 24:29 sunga “Van-a aksite hong kia<br />

ding hi” ci-in Ama hong pai kik nading-a Jesu gen limlahnate lak ah a<br />

nu nung pen khat (333) hong tangtung hi. John in zong a mangmuhna<br />

ah tua pen Pasian ni hong tun’ nading tangkona hi ci hi. “Huih in thei<br />

kung nakpi a mut ciangin amin nailo gahte apulhkhiat bangin vantung<br />

aksite in leitungah a pulhkhia uh hi.” ci hi. Mang. 6:13. Hih hilhkholhna<br />

1833 kum November 13 ni in hong taangtung hi. Leitung thuciamtehna<br />

khempeuh lak ah hih aksi kia pen a na sia pen pen a hi hi. “United<br />

States tunga kia te bang, nai tampi sung ding so lia lua hi. Mi teng in en<br />

zia zua uh a, patauh huai in lau haui hi! Hih gam-a a kiteen’ zawh hih<br />

zah-a mi pawl khat in a muh nop, pawl khat in lah a kihtaak van-a thu<br />

piang hih bang om ngei nai lo hi. A thupina <strong>leh</strong> a muhnop huaina mite<br />

lungsim mit ah mangtheilo hi. Guah zu zong tua aksite zah-in tam ngeilo<br />

hi. Nisuahna nitumna, sak <strong>leh</strong> khang ki bang khin hi. Vantung khempeuh<br />

kiakhia ding tawh kibang ici ciat uh hi....Professor Silliman-ii gelh Journal<br />

ah a nasiatzia pen America saklam gam buppi in kimu ciat hi ci in ki<br />

gelh hi. Zing sang nai 2 pan khuavak siang dong vantung pen meii om<br />

loin sianga, vaang tang in vantung khempeuh tee zia zua hi,” ci hi. -<br />

Devens, R. M., “American Progress; or The Great Eventh of the Greatest<br />

Century,” ch. 28, parts. 1-5.<br />

A nasiatzia kua mah in gensiang theilo hi. A mulote nangawn in<br />

a thupi zia ding ngaihsun thei lai hi. Vantung a saang penna mun khat<br />

ah aksi khempeuh ki kaikhawm ding tawh kibang hi. Thakhat-in a omna<br />

ciat panun ki khawh khia in taang zal zal a, van <strong>leh</strong> lei kicin (horizon)<br />

teng pan leng khia in bei hun lah nei lo uh hi. A tul lom tampi te ki<br />

khawh khia napi a tua zah mah in zuih beh beh hi. Hunpi khat zangh<br />

ding uh hi <strong>leh</strong> ki lawm hi.” - (334) Reed, F., In The Christian Advocate<br />

and Journal, Dec. 13, 1833. “Huihpi in thei gah puam a mut leeng cih<br />

pen a tellahna lim hoih zaw hi mah hi,” - “The Old Countryman,” in<br />

Portland evening Advertiser, Nov. 26, 1833.


332 KIDONA LIANPI<br />

1833 kum November 13 ni New York Journal of Commerce sung<br />

ah hih na lam dang thu saupi ki gelh na ah, “Mipil laithei khat beek in<br />

zan zinga thu piang bang dan a dang a genna aki gelh om-in ka um kei<br />

hi. Tu ma kum 1800 lai-in kamsang khat in a teltakin a genkholzo a na<br />

hi hi. Tua aksi kia lamdang i sak hangin a kia mah a hi hi,” ci hi.<br />

Jeus in A nungzuite a hilhkholhsa A hong paikik nading limlahna<br />

nunung pen a hi hi. “Ka gensa khempeuh na muh uh ciangin, Mihing<br />

Tapa kongbiang dongin hong nai zo hi, ci-in na thei ta un,” ci hi. Matt.<br />

24:33. Tua baan-a na lian piang Johan muh pen, van in laidal zial bangin<br />

ki zial mang hi. Mualte <strong>leh</strong> tuikulhte khempeuh in a omna uh pan a<br />

kinkhia uh hi. Migilo te in Mihing Tapa mai mu ngamlo in suang hawm<br />

<strong>leh</strong> mual suangpi lak ah a bu uh hi.. Mang. 6:12-17.<br />

Mi tampi in tua aksikia pen en in thukhen nading tangko bangin<br />

seh uh hi. “A lamdang, patau ko, migitna lim, sawltak hong pai a,<br />

“a lauhuai ni ding hong tangko” bangin a a ngaihsun uh hi. Mite in<br />

hilhkholhna tun’na ahih thu saang uh a, tua in nih vei hong pai nading<br />

tawh kisai thu hilhna huh tuam mah mah hi.<br />

1840 kum ciangin hilhkholhna dang khat ong tangtung leuleu hi.<br />

Tua in mun khempeuh-a mite a patauh sak leuleu hi. Tua ma kum 2 lai in<br />

nihveina hong pai nading tangkote laka sia makai khat ahi Josiah Litch in,<br />

Mangmuhna 9 sung a hilh cianna thu lai tawh ahawmkhia hi. Tua sungah<br />

Ottoman gam <strong>leh</strong> kumpi puukna pen Mangmuhna 9 tangtun na ding in ong<br />

puk ding hi cih a tangko khol hi. Ama tuatna ah tua Ottoman gam pen<br />

“1840 kum August pawl-in puuk ding hi,” ci hi. Tua hun atun’ ma zek-a a<br />

gelhna ah, Turkste phalna tawh Deacozes tokhom-a a tut ma ciang a hun<br />

masa lam kum 150 maan takin tung a, kum 391 <strong>leh</strong> ni 15 sung pen tua hun<br />

(335) masa ki khakna pan ki pan to leu leu-in, 1840 kum August 11 ni<br />

ciangin Constantinople-a Ottoman te vangliatna bei ding hi. Hi thu pen<br />

hong piang takpi ding ka um hi” ci hi. - Litch, Josiah, article in Signs of<br />

the Times, and Expositor of Prophecy, August 1, 1840.


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 333<br />

Tua a gen hun lian mah in Turkey in a Ambassadorte tungtawn<br />

in Europe gam kipawl-honte ahi <strong>Khrist</strong>ian gamte ukna nuai ah ki pia uh<br />

hi. Tua a ki genkhol thu pen a hun maan in a tangtung hi. Tua<br />

hilhkholhna maan takin tung hi cih a theih uh ciangin mipite in Miller<br />

<strong>leh</strong> a pawlte hilhkholhna suut pen muang mahmah uh a, Jesu hong kum<br />

kik ding lam etna Advent Movement ah nasia takin hong pawm uh hi.<br />

Laisiamte <strong>leh</strong> miliante in Miller hong koppih uh a, a lai hawmnate <strong>leh</strong> a<br />

thu hilhnate huh in, 1840 pan 1844 sung teng nasep pung mah mah hi.<br />

William Miller pen pianpih lungsim hat mahmah khat ahi hi.<br />

Ngaihsutna <strong>leh</strong> lai simna lam ah aki sek mi ahi hi. Tua aneih pianzia<br />

teng pen vantung pilna tawh beh lap in pilna pian khiatna bulpipa tawh<br />

kizom hi. Mi mawk mawk hi loin zahtaakna <strong>leh</strong> thupi-a a ki ngaihsutna<br />

khempeuh ah zahtaak ngah-in a ki thupi seh khat a hi hi. <strong>Khrist</strong>ian ki<br />

niamkhiatna <strong>leh</strong> a hehpih siamna gawm in, amah <strong>leh</strong> amah ki ukzawhna<br />

tawh mi khempeuh mai ah gen nop ahih manin kilem pah pah lel uh hi.<br />

Mite in a na motnial mawk loh nadingin mi lungsim mu thei in, amau<br />

gente zong tawi khai a siam hi. Lungso patau mawk loin mi upnate<br />

khempeuh Pasian kammalte tawh sittel in, ama upna pen Laisiangtho<br />

thu theihna tawh kituak-a ton ahih lam lak den hi.<br />

Tua hi napi ama nasepna pen a nak nial mah mah pawl na om<br />

ve ve hi. Puahpha masa te mah bangin a thupuakte pen biakna omsa<br />

siate in deihsakna tawh na saang masa het lo zel uh hi. A nialte in<br />

Laisiangtho tawh kituak-in let ding dinmun kip nei lo uh ahih manin<br />

tanglai pupa thuciin <strong>leh</strong> mite thukhun upnate peuh siksan mawk uh hi.<br />

Advent nasemte in Pasian kammal bek len uh hi. “Laisiangtho bebek”<br />

ci uh hi. A langpang te in Laisiangtho mun let ding nei lo uh ciangin,<br />

mukpikna <strong>leh</strong> zahpihna peuh tawh gualzawh tuh uh hi. Topa hong pai<br />

ding lamen a ki gingkhol dinga ki hansuahte, (336) nuntak siangtho<br />

ding hanciamte, a Topa uh hong pai ding lungdam taka lam en te<br />

langdona-in a hun, a vai hawmna tuam tuam <strong>leh</strong> a pilna a siamna te uh<br />

zangh in na buai sak uh hi.


334 KIDONA LIANPI<br />

Nihvei paina lam-ente lungsim tua pan hei-khiat theih nadingun<br />

hanciam in na seem uh hi. <strong>Khrist</strong> hong pai ding <strong>leh</strong> leitungbei ding<br />

hilhkholhna a kigen ciangin a mawhnate uh kilang sak in maizum piathei<br />

thu hong om zel ahih manin a za nuamlo uh ahi hi. Tua dan in mi<br />

tam’deih nasepna in Pasian kammal a siasak hi. A langdote thuhilhna<br />

in mi kimkhate thu umlo mi suaksak a, tampi mah in amau ut peuh-a<br />

om theih nadingin nei uh hi. Tua ahoihlo a bawlte in Adventistte ngawhin<br />

mudah uh hi.<br />

Thu ngaihsun thei mipil minthang honpi <strong>leh</strong> mihonpi in Miller<br />

thuhilhna azuih laitak in daisak nading zonna, gensiatna <strong>leh</strong> zahpihna<br />

bek in biakna lam thuthangte ah a min dawksak bek uh hi. A nasepna<br />

<strong>leh</strong> amau mahmah mite in a nial theih nadingin biakna omsa siate<br />

hansuahna tawh amot-tat <strong>leh</strong> Pasian awlmawh lo mite lak pan bekin<br />

sim-mawhna, ciamnuihna, gensiatna, <strong>leh</strong> to-gawpna ong om thei zel hi.<br />

A inn lum alo lum nusia a a ma sum <strong>leh</strong> pai zanga khuapi khat pan<br />

khuapi khat ah gim lo tawllo-a leitung mite thu kikhen ta hi ci-a patau<br />

ko a zin kawi kawi pisalsamkaangpa, na ki nuihsan in na ki zahko lel hi.<br />

Zuauphuakpa, thu uanggenpa, mi kheempa bang in na ki bawl hi.<br />

Zahpihna <strong>leh</strong> zuauphuahna tawh a minsiat nadinga kibawlnate<br />

hangin leitung thu thang bek tangkona lai-kheen nasepna te in zong ana<br />

thangpaih lawh uh hi. “A vang lian a thupi, a thu nung ding a lau huai<br />

hi bang thu” zaang khaai ngaihsut a sim mawh pen, “a thu gente <strong>leh</strong> a ki<br />

gen thu mawl bawlna bek thamloin thukhenna ni aciamnuih bawl, Pasian<br />

mah mah a zahko, A thukhenna a lau huai zia a neu seh sak a hi uh hi”<br />

ci in Pasian zahtak lo mite nangawn ana thang pai uh hi. - Bliss, “Memoirs<br />

of Wm. Miller,” p. 183.<br />

Thusia hansuahpa in Jesu hongpai kikna ding tangkona thupuak<br />

langdo bek loin a atangkopa mahmah a sulum nuam ahi hi. Miller in<br />

athu ngai mite tung ah mawhna pulaak khiatna in Laisiangtho thumaan<br />

te a zangh hi. A kammal maan <strong>leh</strong> tomkaih siamna tawh a ki pum muan-


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 335<br />

a lungkimte maibing sak in, a dal ziau ziau pen zadah-in hua uh hi.<br />

Pawlpi mite in a thupuak a langpanuh ciang in bangmah theilo zaw mite<br />

a uangtat sak zaw hi. Ki khopna pana a (337) ciahkhiat ciangin suam<br />

ding peuh a sawm uh hi. Ahih hangin mipi lak ah vantung misiangthote<br />

hong kihel a, khat pen mihing-in hong kibawl hi. Mihon lungsote lak<br />

panin Topa nasempa a khutin lena kai-in a suakta sak hi. Nasempa in a<br />

nasep mahial nai hih manin, <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a sawltakte in a dalnuam in a vai<br />

hawm uh hangin a ci mawh lel uh hi.<br />

A langdo a tampi kawmkaal ah Zeisu hong naihna tangko nasep<br />

pen mai nawt in pung mah mah hi. A sawmnih lom pan a za lom in mipi<br />

hong lut uh ahih manin, a tul lom lom in ong om ta hi. Pawlpi tuamtuamte<br />

sung panin thu um mi tampi hong om hi. A sawt ciangin tuate langdo<br />

nopna lungsim hong tho hi. Khaktan theih nadingin a pawlpite in Miller thu<br />

a pawm pepeuh pawlpi panin sek ding a vaihawm uh hi. Tua bangin a<br />

vaihawm uh ciangin ama upna akhialh <strong>leh</strong> Laisiangtho pan lak dingin ngetna<br />

lai <strong>Khrist</strong>ian pawlpi tuamtuamte tung ah gelha zaksak hong kul ta hi.<br />

Amah in, “Ka up thute uh pen Pasian kammal in up ding ci-a a<br />

sawlte mah hi a, no mau mah in zong upna thukhun <strong>leh</strong> zuih ding thu<br />

bul hi na cih uh hi lo a hi hiam? Ka upna uh <strong>leh</strong> ka zuihna uh ah ka<br />

omzia uh a siatna bang om a hi hiam? Pulpit pan a hi a Press pan a hi<br />

zongin ko Zeisu a lamen pawlpite in pawlpi siat nading ka bawlna uh<br />

bang om a, pawlpi pan a nong paih khiat nading uh bang mu na hi uh<br />

hiam? Ka khialhna uh a om <strong>leh</strong> hong lak un. Nuihsatnate khawng<br />

tampi ka thuak uh hi. Tuate in ka khialhna uh hong laklo a ki kheltheih<br />

nading hilo hi. Pasian kammal bek in ka ngimna uh hong khel thei ding<br />

hi. Ka zuih uh thute ngaihsun mah mah sa <strong>leh</strong> nakpi thungen sa in<br />

Laisiangtho sung teci a omte bek a zui ka hi uh hi” ci hi. - Bliss, “Memoirs<br />

of Wm. Miller,” pp. 250, 252.<br />

Khang khat pan khang khat, a hunhun-a Pasian sawl naseemte<br />

in leitung mite adinga a hilh sak thute pen uplohna, thusimlohna vive


336 KIDONA LIANPI<br />

tawh na ki dawntuah zel hi. Tuiciin tun’ ma-a mite mawhna in leitung<br />

ah tuiciin tung dingin a samsuk uh a suak hi. A gitlohnate uh akikheel<br />

nading un Pasian in thu ahilh kholphot hi. Pasian hehna in amaute<br />

asuksiat loh nading in kum 120 sung tua aw a bil uh ah za den uh hi. A<br />

hih hang in tua pautauko hilhkholhna thute pen phuah tawm tangthu<br />

bang lel in angaihsun uh hi. A gitlohna uh zongsangh in tua thupuakpa<br />

<strong>leh</strong> a tangko thu a simmawh bawl in akineih tawm bang in ngaihsuh in<br />

a nuihsan uh hi. Leitung mi minthang teng langkhat ah bang ci bang in<br />

mihing khatbek dingngam ding ahi hiam? Noah tangko thu aman ahih<br />

<strong>leh</strong> bang hangin leitung in mu in um lo uh a hi hiam? Mi tul tampite<br />

pilna dek ding in mi khat bek in langpan’ ding maw! Patau kona thusim<br />

nuam lo uh ahih manin Tembaw zong va bello pah lel sam uh hi.<br />

Khua hunte kikhel hetlo-in, vandum kiu keu lel pen in guah<br />

zong buak suk ngei lo hi. Gam sung dum dildialte nelsak dingin zan<br />

ciangin van pan daitui kia den lel hi. Mi zahpihte in tua nate pian ngei<br />

te kawk in, ‘Thu gentehna peuh a gen a hi kei na diam?’ peuh ci gawp<br />

se uh hi. A simmawh man-un thumaan hilhpa a hai lawp hi, ci uh hi. A<br />

om ngei-in om lel uh a, gualnopna vive delh uh hi. Ni dang sangin<br />

zong a gitlohna uh uang zaw kaan hi. Ahih hangin amau uploh manin<br />

a ki hilhkhol thu piang ding pen tonkik tuan lo hi. Pasian in amau<br />

gitlohna sau veipi thuak a, ki sik kik nading hun tampi a pia hi. Ahih<br />

hangin Ama migitna a nialte tung ah a hun sehsa a tun’ cinagin A<br />

thukhenna buak suk lel hi.<br />

<strong>Khrist</strong> in Ama hong paikik ding a umlo hong om ding cih zong<br />

na genkholzo hi. Noah hun lai-a “Tui ciin a tun’ ciangin mi khempeuh<br />

a suksiat mateng, bang mah ngaihsun loin a om uh bangin, Mihing Tapa<br />

hong pai cing in a om ding hi,” ci in gen hi. Matt. 24:39. Pasian mi a<br />

kicite in leitung te tawh ki pawl a amaute gamtat bang hong gamta in,<br />

leitung nopsakna te pawlpi’ nopsakna hong suah ciang, a awi huai lo<br />

nopsakna ciang ah hong ki pawlmat uh ciangin, mopawi daak hong<br />

ginga, leitung nopsakna sawtpi ngah ding a aki lam et laitak un, van


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 337<br />

panin khua phelep taang bang in a lam etna teng bei nading hong tung<br />

vat ding hi.<br />

(339) Pasian in tuiciin tung ding hi ci-a kamtai sawla agensak<br />

mah bangin, leitungmite kiang ah Ama thukhenna hun hong tung dekta<br />

hi ci a tangko ding a teel kamtai te a sawl ta hi. Noah khan’ pih te in<br />

thumaan tangkopa a nuihsat lel mah uh bangin Miller hun ciangin zong<br />

Pasian mi ka hi a ci pi pi te mah in tua patau kona thu zahko in nuihsan<br />

lel uh hi.<br />

Tua mah bangin <strong>Khrist</strong> hong paikik nading upna pen pawlpite in<br />

bang hangin na thudonlo lua mawk uh ahi hiam? Migilote adingin Topa<br />

hong pai nading thupen gimna, hawm suakna hong puak ding thu suak<br />

mawk mah ding hi! Midikte adingin bel lam etna <strong>leh</strong> lungdamna hi sam<br />

naven cin! Hih thumaan pen khang tawntunga Pasian mi muan huaite<br />

adingin kipna <strong>leh</strong> ki hehneemna a suak hi. Tua bang ahih <strong>leh</strong>, a thuneipa<br />

mah bangin Ama mi hi’ng a kici pawlkhat e tung ah bangci bangin amaute<br />

“puukna <strong>leh</strong> nialna suangpi” suak <strong>leh</strong>bung thei thong hi ding hiam? Ih<br />

Topa mah mah in a nungzuite a khap, “Pai in note om na ding uh ka<br />

bawl <strong>leh</strong>, no kiangah kong paikik ding a; ka omna munah na om nadingun<br />

ka hong la ding hi” (Johan 14:3)a cih thu ahi hi.. A hehpih den Honpa<br />

in Ama nungzuite dah nading <strong>leh</strong> taangsap nadingte uh mukhol hi. Amah<br />

tek mah vantunga a kahtoh a muh bang teekteek un hong pai kik ding<br />

hi ci in vantung mite sawl in kamciam tawh a hehnem sak hi. Nungzuite<br />

in amau’itpa vantung ah tummang to hiau a muh theih tawp dong a et<br />

hiaihuai laitak un, amau et pen khawlsak liangin Aw hong ging a, “Galile<br />

mite aw, bang hangin vantung lam ento na hi ulh hiam? Note kiang pan<br />

vantungah kilato Jesu in vantungah apai na muh uh bangin khat vei<br />

hong kumsuk kik ding hi,” (Sawltak 1:11) ci hi. Vantung mi hong<br />

thupuak in lametna hong thaksuak sak hi. Nungzuite “lungdamna tampi<br />

tawh Jerusalem khua-ah ciah uh a; Pasian’ min phatin biakna innpi<br />

sungah a pai tawntung uh hi” (Luka 24:52-53). Pasian kiang pan a ki<br />

khen khiatna hang hi <strong>leh</strong> leitung mawhzolna tawh a ki buan ta ding uh


338 KIDONA LIANPI<br />

ahih manin lawp ahi kei uh hi. Jesu hong pai kik ding vantung mi<br />

kamciamna hang in alawp uh ahi hi.<br />

Beth<strong>leh</strong>em-a vantung mi in tuucingte kianga a tangko thu mah<br />

bangin, tu in <strong>Khrist</strong> hong paikik nading tangkona zong lungdamnathu<br />

thak lianpi ahi hi. Honpa a it tatakte in Pasian kammal thumaan om<br />

bang a ki gen pen lungdamna tawh saanglo theilo uh hi. A hong pai<br />

(340) masak lai a ki nial-a, ki simmawh a, ki maitang salh-in, ki nolhin<br />

a om bang hi nawn loin, a hong paikik ciang in tawntung nuntakna<br />

lametna khempeuh a hong puak ding a hi hi. Amah pen i thulaigil hi a,<br />

vangliatna <strong>leh</strong> minthan’na tawh A mite hong honkhia ding a hi ta hi. A<br />

itlote in bel Amah va thaamcip suak mai hen la, Pasian kiang pan in<br />

pawlpi lam pial khia khin hi cih thute zong ki gengen seloin, mite mawhna<br />

kawkkhia-a a maizum sak hih vantung thupuakte zong omsekei zaw<br />

mai <strong>leh</strong> deih zaw mahmah uh hi.<br />

Tua kumkiknathu a saangte in Pasian mai ah ki niamkhiat a ki<br />

sikkikna peuh ki samse mawk mah hi. Mi tampi in sawtveipi sung leitung<br />

<strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> <strong>kikal</strong> ah khawl in om uh a, tu in din’ khiat kul ta hi. “A<br />

tawntung thu pen amaute tung ah tu in a tatak ding hong hi ta hi. Vantung<br />

hong nai vat a, amaute in Pasian mai ah mawhneite a hih lam uh aki<br />

phawk uh hi.” - Bliss, “Memoirs of Wm. Miller,” p. 146. <strong>Khrist</strong>iante in<br />

khalam nuntakna thak ngah uh hi. A lawm dangte uh adinga nasepna<br />

ding huntom sa lua uh a, manlanga sep ding a ut uh hi. Leitung pen<br />

kiamsuk a, a tawntung vai ding amai uh ah hong kihong hi. A tawntunga<br />

abuaipih uh leitungvai tengin kha mai hong liah ta hi. Pasian Kha<br />

Siangtho amaute tung ah hong kinga-a, a sanggamte uh kiang ah thuum<br />

in a zol nading uh tha a pia hi. Mawh neite Pasian nilian ni adingin a ki<br />

gin kholh nadingun zol uh hi. Nisial-a a gamtat a luheekzia un pawlpi<br />

mi a ginatatlote daai taka taaina suak ngit-nget hi. Tua ciangin mite in<br />

amau gual nop zon’na a mai dong sakte deih lo uh a, amau sum zon’nate,<br />

leitung zaliat nopnate nokkhak sa uh hi. Tua hangin lametna thu<br />

tangkote <strong>leh</strong> a tangkonate uh ki lang pan’ in ki mu dah hi.


AMERICA-A PUAHPHAPA KHAT 339<br />

Hilhkholhna hun sehna pen nialzawh ding hilo ahih manin thu<br />

nialte in a lungkiat theih nading un, hilkholhna pen thusim hi ci uh hi.<br />

Tua bangin Protestantte in Rome te nungzui kik uh hi. Pope pawlpite<br />

in Laisiangtho a buppi in a selcip uh mah bangin Protestant pawlpite in<br />

zong ei hun a om zia ding a genna thusiangtho thupina mun tata a<br />

kitheitel zo hi lo hi, ci-in gen uh hi.<br />

Siate <strong>leh</strong> pawlpi mite in Daniel <strong>leh</strong> Mangmuhnabute a kithei<br />

telzolo thuthuuk bu hi ci uh hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> in a nungzuite kiang<br />

ah kamsangpa Daniel (341) kammal amau huna hong tung dingte agenna<br />

ah, “Laisiangtho asim thei te in thei ta uh hen” ci hi. Matt. 24:15.<br />

Mangmuhna bu pen kithei zolo thusim hi, a cih uh zong a laibu mah in<br />

amah <strong>leh</strong> amah a kigenna tawh ki<strong>leh</strong>bulh lian hi” “A sawtloin a piang<br />

ding nate ama silate tungah lah dingin Pasian in a piak Jesu Khris’<br />

mangmuhna lai ahi hi…Bang hang hiam i cih <strong>leh</strong>, ahun a nai zo hi” ci hi.<br />

Mang. 1:1-3.<br />

Kamsangpa in: “Hih lai sim in, hilhkholhna thu za-in, lai sungah<br />

a kigelh nate a ngai mite in thupha a ngah ding uh hi” ci hi. A sim lo mi<br />

in thupha ngah lo ding hi pah lel hi. “A za mi in” ci leu leu a, pawlkhatte<br />

in a zak mahmah zanuamlo zong om pah zel hi. Tua bang mite zong tua<br />

thupha ngah lo ding ahi hi. “lai sunga kigelh nate a ngai mite in “ ci leu<br />

leu hi. Mi tampi in mangmuhna sunga thuhilhnate pen awlmawh het lo<br />

uh hi. Tua bang mi adingin zong khapna omtheihlo pah zel ding hi.<br />

Hilhkholhna-a thu omte a nuih san in a nuntakna uh a puah pha nuam lo<br />

limlah kholhna te a na nuih san mite, <strong>leh</strong> mihing Tapa hong pai nading a<br />

na ki ging lo te ading in, tua thupha ki pia theih lo mah ding hi.<br />

Khasiangtho humop teci pan’na hi cih a tel ciangin Mangmuhna<br />

pen thuthuuk hi a, mihing theih tel zawh ding hi kei ci-a, a hilh nuam lo<br />

ding a kua ommawk ding hiam? Thu thuuk pen mah ki hong in, ong<br />

kitel-lah khia zaw ta ahi hi. Mangmuhna bu i sim ciangin Daniel<br />

hilhkholhnabu en dingin hong sawl a, a bunih mah in thuphamawh


340 KIDONA LIANPI<br />

penpente hong hilh tuak uh hi. Pasian in mite hong piak hih leitung bei<br />

ding cianga thu piang dingte dong a hong gen ahi hi.<br />

Johan tungah pawlpi’ thuak ding thulamdang tuamtuamte gen<br />

hi. Amah in a din’ mun, lau huainate, galdonate, ban ah a tawpna ah<br />

Pasian mite a ki hot khiat ziate hong gen hi. Amah in thupuak nu nung<br />

pente na gelh hi.Tua sungah leitung khaici te minta-a, an-at in in buh<br />

phal teng vantung saal sunga guan ding vai te agen hi. Hal ding nin<br />

lomte haltumna meikuang (342) te omziate zong na gen hi. Vai thupi<br />

mahmahte ama tung ah na ki lak a, a diak diak in pawlpi nunungte vai<br />

dingte ahi hi. A hong tung ding ki siatna <strong>leh</strong> galdo nading thute amau<br />

mai ah na lakkhol hi. Tua ahih manin, leitunga a hong piang ding thute<br />

theih lohna khuamial sunga ki khum cip tei tei se lai ding hi nawn lo hi.<br />

Tua hi napi bang hangin hih Laisiangtho-a thuphamawh pente<br />

mitampi in theiloin om mawk uh ahi hiam? Bang hangin a thu ki<br />

kannuamlo hi ding hiam? Khuamial kumpipa in mite’ mai hum in, tua<br />

thu a simnoploh nadingun ki hilh sakin, thumaan a theih khak loh<br />

nadingun a liah hi. Ama kheemna a kilat khak loh nadingin daltan in na<br />

a sep hang a hi hi. Tua hang mah in Mangmuhna bu a lak khia <strong>Khrist</strong> in<br />

tua laibu sim le uh thupha thaman ngah ding mu ahih manin, tua thu a<br />

sim, a za, a zui mi in, thupha ngah ding cisuk ngekngek hi.


KHUAMIAL PAILET-A TANG KHUAVAK 341<br />

19<br />

Khuamial Pailet-a Tang<br />

Khuavak<br />

(343)<br />

PASIAN nasepna tawh kisai in biakna puahphatna anamnamte,<br />

akhang akhangin leitung ah ki pia hi. A tawntungin Pasian in mite<br />

tungah na hong sepzia pen a kibang den ahi hi. Tu hun a thuphamawhte<br />

nidangin zong a phamawh mah na hia, ni danga pawlpi thu phamawhte<br />

pen tu hunin zong a phamawh aman nei mah na hi hi. Ni danga pawlpi<br />

phuut khak thute tu hun a ih etteh ding na hi zel hi.<br />

Hotkhiatna adingin Pasianin leitungah a Kha Siangtho tawh<br />

anasemte alamlahna sangin Laisiangtho sunga thuman hong hilhna kitel<br />

zaw hi. Pasian in mihingte pen khut zat in hong nei a, Ama itna <strong>leh</strong><br />

hehpihnathu a seem dingin hong cial hi. Mite ama khang zuiin ama sep<br />

ding ciat om a, a ngah khuavak ciat uh amau huna kisam ahi hi. Hih<br />

nasep pen Pasian in sep dinga a seh, a kisam bangbanga aguat ahi hi.<br />

Ahihhangin kuamahin hotkhiatna thu thei kim zo lo a, Pasian deih zah<br />

zawh ding nasepna pen mite’n tel kim zo lo uh hi. Mihing in Pasian


342 KIDONA LIANPI<br />

deihna tawh kizui-in sep dinga kiseh teng thei kim zo lo a, Ama min<br />

tawh a kipuak thu teng gen kim zo lo uh hi.<br />

“Pasian’thu thuk thei khin zo ding na hi hiam? Vanglianpa’ hih<br />

theihna thei khin zo ding nahi hiam?” “Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> keima<br />

ngaihsutnate nomau’ ngaihsutna bang hi lo a, ka paiziate nomau’ paizia<br />

bang hi lo hi, Topain ci hi. Vantungte pen leitung sangin asan’ zawk<br />

mah bangin, keima paiziate, nomau paizia sangin sang zaw a, ka<br />

ngaihsutnate, namau’ ngaihsutna sangin sang zaw hi.” “Keimah in Pasian<br />

Ka hi a, (344) Kei tawh ki bang adang omlo hi. A kipatcilin a tawpna<br />

dong thu ka pulaka, tang lai pek panin apiang nailo nate genin, ‘Ka<br />

thugen kip ding a, ka ngimna khempeuh ka tungsak ding hi,” Topa in ci<br />

hi. Job 11:7; Isa. 55:8,9; 46:9,10.<br />

A kideihsak tuam kamsangte, Kha Siangtho khuavaak atuam<br />

vilvel-a kipiate nangawnin aki lakkhia thuthukte telkim zolo uh hi.<br />

Pasian’ mite in hih lahkhiatna thute theihkul ahih mah bangin akhang<br />

akhangin a deihna <strong>leh</strong> akhiatna kilakkhia hi.<br />

Peter in Lungdamnathu khuavaak zui-a hotkhiatnathu hihbang<br />

in gen hi, “Tua gupna thu kamsangte in a tel takin dongin, zongin, note<br />

tungah a hong piak ding thupha hehpihna a hilh khol uh a, Khris’ thuak<br />

gimnate ahi zongin, tua gimna a thuak khit ciangin, amaute sungah a<br />

om Khris’ Kha Siangthoin teci apan’ kholh ciangin a bang ci, a bang<br />

hun a cihnopna ci-in a zong uh hi. Amaute’ thuhilh nasepnatein amaute<br />

ading hi lo, note ading ahi ci-in amaute kiangah a kilang hi.” 1 Pet.<br />

1:10-12.<br />

Theikim zawh dinga kiseh a hihloh hangin, Pasian in apiak amau<br />

tunga kilak khuavaakte a theihkim zawh nadingun kamsangtein hanciam<br />

takin azong uh hi. Amautein “thanuam takin kanin zong uh hi.”<br />

“Amaute sunga om <strong>Khrist</strong> Kha in a lahna zui-in, bang thu hia, bang hun<br />

in hong piang ding cihte azong uh hi.” Tua ahih <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>iante hun laiin<br />

Pasian in bang thu etteh a, phattuamna ngah cih A nasepnate tungah


KHUAMIAL PAILET-A TANG KHUAVAK 343<br />

hilh kholhna pia a hi ve! “Hih hilhkholhnain amau ading bek a kilak<br />

hilo in apiangnailo khangte adinga kihilhkhol a hi hi.” Pasian<br />

misiangthotein apiang nailo khangte adingin amau tunga kilakte<br />

“thanuam takin kan in a zon’ uh” teci pang uh ahi hi. Hun nunung-a<br />

thupha ngah mite in geelkimzawh lohding, akiphawk lo vantung letsong<br />

asaan ziate <strong>leh</strong> hih misiangthote nasepna saikak in. A thazual mite,<br />

hilhkholhnate thei tel zawh ding hi kei ci-a a kilungkim sak leitung a it<br />

mite Topa in hong taai hilo hiam?<br />

A kiciangtan mihingte lungsim in Mongneilo Topa ngiimnate<br />

atheih pih kim zo kei zongin a lampialna uh <strong>leh</strong> a awl mawh lohna uh<br />

hang in, vantung thupiak amuhna uh mualsak hi. Mite’ lungsimte, Pasian<br />

naseemte nangawn, (345) mihing lungtang puak zui-in thuciin peuh <strong>leh</strong><br />

phuahtawm zuau thuhilhnate tung peuh ah kingak mawk uh manin,<br />

Pasian thubu in a lah khiat thumaante a mat theihna uh neu sak hi.<br />

<strong>Khrist</strong> nungzuite bang zong, <strong>Khrist</strong> mahmah tawh a kithuah keei uh hi<br />

napi in thuman na mankim zolo uh hi. Amaute lungsim ah Messiah pen<br />

hih leitung kumpi dingin vawhsa-in nei uh a, Israel pen leitungbup<br />

kumpinam suaksak dingin lamen uh hi. Ama thuak nading <strong>leh</strong> a sih<br />

nading thute bang a genkholh ciangin telhak sa mahmah uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> in amaute thuhilh dingin sawl khia-a, “A hun a kicing zo<br />

hi. Pasian Gam a hong nai zo hi. Na mawhna kisik kik un la, Lungdamna<br />

Thu na um ta un” (Mk. 1:15)ci sak hi. Tua hilhkholhna Daniel 9 sunga<br />

hun ciangtan pen a siksan ahi hi. Vantung mi in “Sathau kinilhpa (Messiah)”<br />

hong pai dong nipikal 69 hi ci hi. Tua manin lungdam <strong>leh</strong> lawp<br />

takin Messiah Kumpi gam pen Jerusalem ah kiphut in leitungbup uk<br />

ding hi, ci-in lamen uh hi.<br />

Amaute in <strong>Khrist</strong> sawlbang in ahilh uh hangin amau mahmah<br />

nangawn in a khiatna pen bulhkhial lai uh hi. Amau tangkona pen Daniel<br />

9:25 ah kibulphuh ahih lam mu tel lo uh hi. A baan ah tua Messiah ki that<br />

ding hi, cih zong na theilo uh hi. A piantung uh a kipan in Messiah pen hih


344 KIDONA LIANPI<br />

leitung kumpi minthang hi ding cih lungsim tawh na lam en khol zo uh ahih<br />

manin, <strong>Khrist</strong> hilhkholhna <strong>leh</strong> kammal pawl khatte atel zo kei uh hi.<br />

Amau in a Jew mipihte tungah lainatnate hilh uh a, tua thu hilh<br />

kawmkawm in Topa pen David tokhom ah hong tu dingin a lamen uh<br />

hi. Tua laitak in, thusia bawlpa hi ci-a akiman mu uha, a kisat gawpna,<br />

a kiselnohna, a kimawh-saknate <strong>leh</strong> Kalvary singlamteh tungah a<br />

kikhaina mu zaw sop uh hi. A Topa uh han sungah a lup sung tengin<br />

nungzuite bang zah takin lungkia in, lunggim uh hiam!<br />

(346) Laisiangtho sunga kamsangte genkholhna <strong>leh</strong> hun tawh a<br />

kitualian-in <strong>Khrist</strong> hong pai hi. Amah in Tatkhiatnathu tangko a, “a<br />

thugente in vanglianna tawh ki dim hi”. A za mite in hih thu pen vantung<br />

pana thu hi, ci’n teci pang uh hi. Pasian Kha Siangtho <strong>leh</strong> a thugente in<br />

Pasian sawl A Tapa ahihna kilang sak hi.<br />

Nungzuite-in lungsilo in Topa bel kenkon lai uh hi. Ahih hangin<br />

amaute lungsim sungah lung hihmawhna <strong>leh</strong> khalauna a dim hi. A<br />

lunggimna lam un <strong>Khrist</strong> ii thuaksiat nading <strong>leh</strong> a sih nading a gente<br />

phawk khalo uh hi. Nazareth mi Jesu pen Messiah takpi hi <strong>leh</strong> amau<br />

hihzahin cimawh in lunggim ding uh ahi hiam, ci’n patauhna tawh Jesu<br />

hansunga atawlngak Sabbath nibup <strong>leh</strong> a thawhkik kikaal dong amau<br />

<strong>leh</strong> amau ki dong uh hi.<br />

Dahna khuamialin nungzuite a tuamcip hangin Pasianin amaute<br />

nusialo hi. Kamsangpa-in hi bangin ci hi: “Khuamial sungah ka om<br />

hangin Topa in khuavaak hong pia ding hi…Amah in khuavaakah hong<br />

paipih dinga, keimah in Ama dikna ka mu ding hi,” (Micah 7:8,9).<br />

“Nangma adingin khuamial pen mial lo a, zan khuamial pen sun nitang<br />

tawh ki bang hi.”Lungsim thutangte’ adingin khuamial sung panin<br />

khuavaak hong taangkhia hi.”(Late 139:12; 112:4) “Amau’ theihloh<br />

lampi-ah mittawte ka paipih ding a, amau’ theih ngeiloh sul zuihpih-in<br />

ka kha ding hi. Amau mai-ah khuamial pen khuavak suaksakin, a phokna<br />

munte a tam-in ka bawl ding hi.” (Isa. 42:16.)


KHUAMIAL PAILET-A TANG KHUAVAK 345<br />

Topa min tawh nungzuite tangkona pen a nen a si-in dik kim a,<br />

a piang ding thu a kawk kholhte zong tungkim hi. “A hun tung ta a,<br />

Pasian gam hong nai zo hi,” cih thu in amau tangkona ahihi. “A hun”<br />

tawpna ah — Daniel 9 sunga nipi kal 69 cin-in “sathau ki nilh pa”<br />

Messiah ciang hong ki zansuk hi. (347) Tua pen Jordan gun ah<br />

Tuiphumpa Johan in <strong>Khrist</strong> a tuiphum ciang in Khasiangtho “sathau ki<br />

nilhna” ngah ahi hi. “Pasian gam” hong tungta hi ci-a atangko pen uh in<br />

<strong>Khrist</strong> sihna in akip sak pen hi a, leitung ki-ukna gam hi lo hi. Tham<br />

loin a hong tung nailo sih theihnawnlohna gam ahi “sangbelpa’<br />

misiangthote tungah kipia ding, vannuai leitung a uk ding gam” zong<br />

na hi nai lo hi. Tua tawntung gam ah “mi khempeuh in Ama na seem in<br />

a thu mang ding uh hi,” Dan. 7:27. Tu-a Lai siangtho gen “Pasian gam”<br />

cih kammal in hehpihna gam (kingdom of grace) <strong>leh</strong> minthannagam<br />

(kingdom of glory) kawk khawm ahi hi. Hehpihna gam bel Paul in<br />

Hebrewbu sungah na gen hi. <strong>Khrist</strong> kawka a gen khit ciangin Amah in,<br />

“eite siampi ukpa in eite hat lohna hong hehpih zolo mi ahi kei hi”…”Tua<br />

ahih ciangin eite in hehpihna <strong>leh</strong> a kilawm hunah hong huhna thupha<br />

ngah nadingin, lau lohna lungsim tawh hehpihna’ tokhom kiang ah nai<br />

ni,” Paul in na ci hi. Heb. 4:15,16. Hehpihna tokhom pen hehpihna<br />

Kumpi gam limla in ana gen ahi hi. Tokhom omna in Kumpi gam omna<br />

kawk hi. A thu gentehna tampite ah “vantung gam” in mite lungsim<br />

sunga ki phut Pasian dikna nasep hi ci-in <strong>Khrist</strong> in gen hi.<br />

Tua bangin minthanna Tokhom in minthanna gam lim lak hi.<br />

Honpa i gen Kumpi gam cih pen “Mihing Tapa in minthanna tawh hong<br />

pai ciangin vantung mi siangthote khempeuh tawh hong ton dinga,<br />

minthanna tokhom tungah Amah tu-in, mi namkimte A mai ah hong<br />

kai khawm ding hi.” Matt. 25:31,32. Tua Kumpi gam pen mai lam ah<br />

om lai hi. Tua gam pen <strong>Khrist</strong> nihveina hong pai mateng kiphut nailo<br />

ding hi.<br />

Hehpihna gam pen mawhna ong lut khit phet, mi mawhte tatkhiat<br />

nading vai a kihawm a kipan a kiphut gam ahi hi. Tua gam pen Pasian


346 KIDONA LIANPI<br />

khapsa thu <strong>leh</strong> A geelna tawh ki tuak in, upna tawh mihingte in tua gam<br />

mi a kisuak thei ahi hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> hong sih mateng tua gam a<br />

kiphut tatak nailo ahi hi. Honpa in leitungah tua gam phuh ding in nasep<br />

akipat khit nangawn in, mite lung khauh <strong>leh</strong> lungdamna phawkthei nai<br />

lo lai uh hi. (348) Tua hangin Honpa lungnuamlo in Kalvary mual-a<br />

kipumpiakna pan a tonkik thei lai ahi hi. Gethsemani huan sungah a<br />

lunggimna hai-in amah lokin liinggawp sak hi. A mitkhu pan sisan khuaul<br />

a nulkhit nangawn in mawhna sungah a mangthang dingin mawhnei<br />

mite khuallo in hong nusiathei lai hi. Tua bangin na hih kha zenzen <strong>leh</strong><br />

a puuk mihing ki honkhia thei nawnlo ding hi. Ahih hangin Honpa in<br />

Ama nuntakna aapin, “A zo zo hi” ci’n a huu tawpna-ah a awt khit<br />

ciang bekin mihingte hotkhiat nading geelna a tangtun zia aki cian pan<br />

ahi hi. Eden huan a nupate tunga kikham tatkhiat nading vaihawmna a<br />

kikip sak ta ahi hi. Pasian khapsa hong piang ding a kilam-en Hehpihna<br />

gam pen tua huna ki pan akikip sak ta ahi hi.<br />

Tua bangin a nungzuite in amau lam etna akisuksiat tawpna<br />

thulian hi ci a amuhkhialh uh hangin, <strong>Khrist</strong> sihna in lametna khempeuh<br />

akipsak tawntung ahi zaw hi. Tua a thuak uh cihmawhna in amaute<br />

upna dik hi cih alak khia thuhoih pen ahi zaw hi. Tua bang a pian mawk<br />

ciangin amaute lung sii-in a dah uh hangin, tua pen mah Adam suan le<br />

khakte khempeuh ading lametna kong a honna na hi zaw <strong>leh</strong>bung hi.<br />

Tua mun pen khang tawntunga Pasian mi-muanhuaite luah tawntung<br />

ding uh nuntakna gam nuam a lut nading uh phualpi na hi zaw hi.<br />

Mong neilo hehpihna i ngimnate a tangtunna kimukhia hi.<br />

Pasian thupha <strong>leh</strong> vanglian thuhilhna in a lungsim uh a zawh laitakin,<br />

“Kua mah in hih bang in thu gen ngei lo hi” a cih laitakun; kham<br />

siangtho bang itna tawh Jesu it mah a ki sak laitakun; leitung<br />

kiphatsakna, angsung akhual tupna lianpipi a lungsimsung uhah na<br />

nei lai mawk uh hi. Paisan Pawi a bawlna nangawn uah Topa pen<br />

Gethsemani liim ah a lut khinta ahi hi. Amautelak ah bel “kua lian<br />

pen ding i hi hiam?” cin ki-elna a nei lai lai uh hi. Lk. 22:24. Amaute


KHUAMIAL PAILET-A TANG KHUAVAK 347<br />

mit kha ah Kumpi Tokhomte, Kumpi Lukhute, (349) minthannate<br />

bek om a, a mai mah mah u’ah lah maizumna, huansunga lunggimna,<br />

thukhenna zum, Kalvary singlamteh cihte a om zaw sop mawk hi.<br />

Amautein leitung minthanna bek lunggulhin a kisathei gawp na hi zaw<br />

kha uh hi. Tua in amau hun lai-a kihilhna man lote leen cip sak in,<br />

Honpa in A Kumpi gam omziate a gen hangin thupi sim nawn loin, a<br />

thuaksiat <strong>leh</strong> a sih nading a gen-te nangawn phawk in nei nawn lo<br />

mawk uh hi. Tua thu in sittelna khat suak sakin—a khauh mah mah<br />

<strong>leh</strong> a kisam mah mah—a dik a ki bawl nading a Pasian phal ah ihi.<br />

Nungzuite in amau genthu khial khin <strong>leh</strong> lametna ngah lo hi khin napi<br />

Pasian sawl thu bel hilh uh ahihmanin Topain a upna thaman pia in a<br />

sawl manna uh vaang pia hi. A tho kik Topa Lungdamna Thu minthang<br />

pen minam khempeuh tungah tangko dingin amaute masuan in a ki-ap<br />

ahi hi. Tua a thuak siatna uh pen a kha mah mah tawh akibat hang in<br />

amasuan uh sem dingin a kigin khol nading a kithuak sak a hi hi.<br />

A thawh kik khit ciangin Emmaus khua lampi ah Jesu A<br />

nungzuite kiang ah ki lak hi. “Mosi <strong>leh</strong> kamsangte khempeuh pan a<br />

kipan, Lai Siangtho sungah amah a cihnopna thute tel takin ahilh hi”<br />

Lk 24:27. Nungzuite lungsim hong ki tok khia in a upna uh hong<br />

kitawh kuang hi. Jesu amaute kiangah hong kilah ma nangawn in<br />

amaute in “a nungta lam-etna angahte a hi uh hi. Amaute theihna telgen<br />

nading <strong>leh</strong> a up uh “hilhkholhna thu kho” alet cinten nading pen Jesu<br />

deih na bulpi ahi hi. Amaute lungsim ah thumaan in zungkip khaa in<br />

Amah mah teci panna hang bek hi loin, Laisiangtho lui sung ah hilh<br />

kholhna <strong>leh</strong> dot kul vetlo a kilangh khia lim ciin kholhnate Amaute<br />

lungsim sungah tua thuman kiptaka zungkha ding Topa’n deih hi. Jesu<br />

nungzuite in amau a ding bek upna hilo in a pilvaang-upna nei in,<br />

leitung bup a hilh ding uh a hi hi. Amaute sunga theihtelna a guan<br />

nadingin Jesu in a nungzuite kiang ah, “Mosi <strong>leh</strong> kamsang dangte<br />

khempeuh” alak masa hi. Hih pen a thokik Honpa teci panna hi-a,<br />

Laisiangtho Lui thupitna <strong>leh</strong> man phatna a hihi.


348 KIDONA LIANPI<br />

Nungzuite in a it Topa maitang hong en kik uh a, a lungsim uh<br />

hong ki khel dan dan hi. Lk. 24:32. Ni danga a lungsim neih bang bek<br />

uh hi nawn lo uh hi. “Mosi thukham <strong>leh</strong> kamsangte gelh” hilhkholhna<br />

sung pan in, nidang sangin, a kicingzaw, azai zaw in Topa hong mu uh<br />

hi. (350) A lungkiatna a lunggimna, a kiciat lohna tenguh, a kicing a<br />

kip a mual nawn lo upna tawh khekta uh hi. A vankah khit ciangin<br />

kipaak takin “biak innpi sung ah amautein Pasian phat in thupha pia<br />

den” uh hi. Honpa sih laitakin amaute mai gum, dah, buai, lel a a om lai<br />

meel uh amu mite in tu in lungdam, kipaak, gualzo-in a om uh amu kik<br />

ta uh hi. Hih nungzuite in mailam-a a nasep nading uh a kiging khol<br />

phiphet hong suak uh hi. Amaute in sit telna nasia pen pen nawk in pai<br />

let khin uh a, mihing muhna panin na khempeuh supna beina ahih laitakin<br />

Pasian kammal in gualzawhna, nasep picin’na hi zaw cih mu ta uh hi.<br />

Tua-a kipanin amaute upna a tuantual sak, itna a daai sak thei bang om<br />

nawn hiam? A dah luatnate uh ah “hehnepna kician” ngah khin uh hi.<br />

“Lam etna in khaa adingin siikkawikip tawh kibang hi khin ta a, kip<br />

takin a ding uh hi.” Heb. 6:18,19. Amaute in Pasian pilna <strong>leh</strong> vangliatna<br />

mu khin uh a, “sihna ahi zongin, hin’na ahi zonin, vantungmite ahi<br />

zongin, ukna ahi zongin, tu laitaka omte ahi zongin,…Topa Jesu Khris<br />

hanga I ngah Pasian hong itna tawh hong kikhensak zo kei ding hi” ci<br />

uh hi. Tua nate khempeuh ah “eite hong itpa hangin hih nate khempeuh<br />

tungah gualzo pente I hi hi.” Rom. 8:38,39,37. “Pasian’ thu ahih <strong>leh</strong>,<br />

aom tawntung ding hi,” 1 Pet. 1:25. Tua ahih <strong>leh</strong> “hong mawhsak ding<br />

kua ahi hiam? <strong>Khrist</strong> in sihna thuaka, tua sihna pan tho kik a, Pasian<br />

ziatlam ah” om hiau ta hi ven. Eite adingin tua lai ah Palai hong sep sak<br />

sawn sawn lai a hi ve! Rom. 8:34.<br />

Topa in, “Ka mite hong ki sim-mawh kik ngei nawnlo ding hi” ci<br />

hi. Joel 2:26. “Zan sung teng kahna om kha mah ding a, ahih hangin<br />

zing khuavak tawh nuamna hong pai hi” Late 30:5. A thawh kik ni in<br />

nungzuite in Honpa mu uh a, A pau a zak tang hial uh ciangin a lungtang<br />

uh hong kuang khia hi. Amaute adinga a ki liamsak a lutang, a khut a


KHUAMIAL PAILET-A TANG KHUAVAK 349<br />

khete a muh uh ciangin Jesu in a van kah ma in Bethany dong a tonpih<br />

hi. A khut laam to in anungzuite thupha pia a, a sawlna ah, “Note leitung<br />

khempeuh ah vak kawikawi un la, mi khempeuh kiangah Lungdamnathu<br />

na hilh un,” “Keimah in leitung a bei dongin note tawh ka om khawm<br />

tawntung ding hi” ci hi. Mk 16:15. Matt. 28:20. Pentecost ni hong tun’<br />

ciangin a ki khaam khol Hehneempa Kha siangtho hong kumsuk a, (351)<br />

vantung panin vangliatna hong kipia hi. Thu um mite lungsim upna in<br />

vantung kahto sa a Topa uh’ om pihna a phawkthei uh hi. Tua bang hi<br />

sam napi in Amah tawh kibangin amau lampi ah ki thahnate, ki gawhlupnate<br />

ki thuak hi. A hehpihna Lungdamnathu a hilh na u’ah a thuak<br />

uh haksatnate nawkto uh hi. Tua teng pen Ama hong paikik ciangin<br />

“Dikna lukhu” tawh a khek ding uh hi. A nungzuite lametna <strong>leh</strong><br />

ngaihsutna sangin a tung nung zaw, a thupi zaw” hong pia thei ahihna<br />

ahi hi. Ama thuakna te thuakpih a, Ama nopna te zong nop pih ding<br />

cihna a hi pah hi. Tua lungdamna in “minthanna sung ah ta tampi hong<br />

lut pihna” ahi hi. A ki gen theivetlo lungdamna, “a tawntung kip<br />

minthanna” a hi hi. Paul in tua pen “Tu-a i thuak gimnate tawm vei<br />

sung hi bek a,” i ngah ding minthan’na-ii manphatna tawh “teh khaak<br />

tham zong hi lo hi” ci hi.<br />

<strong>Khrist</strong> hong pai masak lai-a a “Kumpi gam Lungdamna Thu” a<br />

hilh nungzuite mah bangin amaute thuak thu tuam tuamte Ama hong<br />

pai kik nading thu tangko mite in zong thuak ve ve uh hi. Nungzuite<br />

pai khia in, “A hun hong tung ta hi. Pasian gam hong nai ta hi” ci in thu<br />

a hilh uh hi. Tua mah bangin Miller <strong>leh</strong> a pawlte in Laisiangtho sunga<br />

hun sau huam pen hilhkholhna hun mongah tungta hi. Thukhenna hun<br />

hi ta a, a tawntung kumpi gam hong tung ta ding hi” ci in hilh uh hi.<br />

Nungzuite in hun tawh kisai a hilhna uh Daniel 9 sunga nipikal 70te ki<br />

bulphuh ahi hi. Miller <strong>leh</strong> a pawlte hong tangkona ah zong tua nipikal<br />

70 in pawl khat a huam Dan. 8:14 sunga ni 2300 thu bulphuh-in sik san<br />

uh hi. Tua thuhilhnate gel in a nih mah un hih hilhkholhna saupi pen a<br />

phel tuak a atangtun’na a hilh uh ahi hi.


350 KIDONA LIANPI<br />

Pawlpi sung ah sawtveipi a ki zanghsa lampialna tampi oma,<br />

tuate in hilhkholhna-a a thupi munkhat a khiatna maan a muhkhiat ding<br />

uh a na daaldaal hi. Tua ahih manin, nungzuipi masate bang mah in<br />

William Miller <strong>leh</strong> a pawlte in amau puak thu atel akhawk in theikimlo<br />

uh hi. Pasian in leitungte a piak ding uh tangkona pen tangko sam napi<br />

uh in a khiatna a bulhna uhah bulhkhial uh ahih manin adongtuak kha<br />

uh ahi hi .<br />

(352) Daniel 8:14 sunga “ni 2300 ciangin biak innpi ki siansuah<br />

ding hi” cih pen Miller sehna ah, leitung gen hi dinga, puah siang ding<br />

cih zong Topa hong pai kik in mei tawh puah siangna pen hi ding ci in<br />

um hi. Mi tampi muhna ah zong Biakinnpi cih pen leitung ding in seh<br />

ciat uh hi. Tua hi a, ni 2300 beina ki tel takin gen khol ahih manin tua<br />

nihveihna a hong pai nading ki tel lel hi lo hiam a ci a hi uh hi. Tua<br />

bulhkhiatna in taangpi etdan-a biakinnpi omzia a muh dan uh ahi hi.<br />

<strong>Khrist</strong> siampi sepna limciinna ah biakinnpi siansuahna pen<br />

siampi lianpa in a kum bup na sepna mahialna hi ta hi. Nasep teng<br />

zawh siangna siansuahna hi ta hi. Mawhna teng paaikhia-a, Israelte<br />

mite aki siansuahna ahi hi. Tua pen vantunga ih siampi lianpenpa in a<br />

na sepna zota a Ama mite amawhna-uh pan siansuah khia in vantung<br />

ciamtehna laibupi sungah guang cihna limla-a akiseem ahi hi. Hih<br />

nasepna-ah kantel thukhenna kihel a, a zawh ciangin meiilom tuangin<br />

minthan’na tawh vantung pan-in <strong>Khrist</strong> hong paisuk pah ding hi. Bang<br />

hang hiam cih <strong>leh</strong> Amah in mite omzia ding teng khentel khin, (a letsong<br />

dingte uh theikholsa) a hongpai sukta ahi hi. Jesu in, “En in a thaman<br />

kengin a man langin ka hong pai ding hi.Mi khempeuh a gamtatna<br />

tawh kizui in thaman ka pia ding hi ” ci ta hi. Mang. 22:12. Tua pen<br />

gupna ngah <strong>leh</strong> ngahlo ding khenna thukhen’na ahi hi. Tua pen Mang.<br />

14:7 sunga vantungmi khatna in “Pasian kihta un la a vangliatna phat<br />

un.Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong> A thukhen ding hun a tung zo hi’ a<br />

cih pen ahi hi.


KHUAMIAL PAILET-A TANG KHUAVAK 351<br />

Tua thu a tangko mite-in bel ahun adinga kipia thumaan a tangko<br />

mah uh ahi hi. Nungzuipi masate in, “A hun tung zo hi. Pasian gam<br />

hong nai ta hi” a cih pen bang lian mah hia, Daniel 9 sunga genkholhna<br />

ah Laisiangtho in Messiah ki thah ding zong a genkholh mah hi sam<br />

napi, tua pen saang khial in na a sak mah mah mawk uh tawh a ki bang<br />

leu leu-in Miller <strong>leh</strong> a pawl te in zong Dan. 8:14 <strong>leh</strong> Mang. 14:7 thu a<br />

tangko uh na (353) hi a, Mang. 14 sung ah Topa hong pai ma-a tangko<br />

beh lai ding thu zong a omlai mah na hi veve hi. Nungzuipite in nipikal<br />

70 beina ah Kumpigam a kiphut pah ding na sa kha uh hi. Tua mah<br />

bangin Kumkikna Lamente in zong ni 2300 bei cianga piangdingthu<br />

asehna uhah asehkhial kha uh hi. Tua thute a saan’na uh <strong>leh</strong> a bulhna uh<br />

ah, apomsa uh taangpi lampialna huzap in thumaan telmuhsak zolo hi.<br />

A nih un Pasian in hilh dinga a deih nasep hi tuak bilbel napi, anih mah<br />

un bulhkhial tuaktuak uh ahih manin cihmawhna zong thuak kha tuak<br />

uh ahi hi.<br />

Thukhenna thu Pasian geel bangin ki tangko dinga asehna zong<br />

Ama deih bangin a ki tangko suak veve hi. Tua nilian pen hong nai a,<br />

mite telsit nading a hun Ama seh mah bangin a tung hi. Mite lungsim<br />

sung omziate ahi bangin dawkkhia takpi mah hi. Tangkona pen pawlpi<br />

puahsiang nading, telsit nading-a ki seh ahi hi. Amaute lungsim deihna<br />

lian pen hih leitung ah ki bulh hiam vantunga <strong>Khrist</strong> tungah kibulh hiam<br />

cih kitel sak pah hi. Amaute in <strong>Khrist</strong> honpa ka it hi ci ciat uh hi. Tu in<br />

amau neih zah itna ki langkhia hi. Amaute in leitung nate nusia in a<br />

Topa hong pai ding lawp in ana zindo takpi mah uh hiam? Tangkona in<br />

amau lungsim puak tel khehna, kilat sakna ahi hi. Tua migitna in a<br />

Topa uh ki niamkhiat <strong>leh</strong> kisikkikna tawh a zong takpi sak ding ahi hi.<br />

A bulh khialh man uh-a cihmawhna atuah uh nangawn in a amau<br />

hoih nading mah hi to to lai hi. Tua hilhkholhna ka saang hi a cite sung<br />

na ngawn ah a lungsim takpi uh tel khehna na hi to to lai hi. Amau<br />

cihmawhna pan un a phuut khak thute uh a mot nusiat pah uh hiam?<br />

Pasian kammal amuannate uh a paaikhia mai uh hiam? Ahih kei <strong>leh</strong> ki


352 KIDONA LIANPI<br />

niamkhiatna tawh thungen-in hilhkholhna a matkhialhna uh teltheih<br />

nading a hanciam uh hiam? Tua ading bang zah inlung hi-mawh in, liing<br />

lawng uh hiam? (354) Ahih kei <strong>leh</strong>, a lungsim phellang bek a pia niloh,<br />

thu um takpi hilo den lel uh hiam? Mi tampite in Topa hong pai kik ding<br />

a ut takpi in ki gen uh hi. Leitungmite nuih satna <strong>leh</strong> nopnehna hong<br />

tun’ ciangin cih mawhna tawh a ki ze-et ciangin a upna uh a nolh kik lel<br />

bang zah pha uh hiam? Pasian in amaute adinga a vaihawm sakna tel<br />

siang khin pah lo uh ahih ciangin A thumaan in a lah tel nading ngakloin<br />

a nolh pah mawk uh hiam cihte a sittel na ahi hi.<br />

Hih sittelna in amau upna pen Pasian Kha Siangatho hilhna takpi<br />

hi cih ki dawk sak nadingin a um mite tha hatna sittelna a hi hi. Tua thu<br />

ah tua bang tuah ciang bek mah-a ki thei ahih manin, mite seh tawm<br />

mawk thuhilhnate a saan’ khak ding uh lau huaina tel phawk sak hi.<br />

Laisiangtho pen amah <strong>leh</strong> amah ki zong khia sakin thu um taktaktein<br />

amau upna khial-a lampial ahih <strong>leh</strong> dah-in tua khialhna bawlpha sak<br />

nuam ding uh ahi hi. Hilhkholhna thu tel kan nuam zaw ding uh hi.<br />

Amaute in a upna sa uh din munte zong khia in <strong>Khrist</strong>ian dangte’saan<br />

dan mawk mawkte <strong>leh</strong> Laisiangtho sung thu a hilo munte khempeuh<br />

nial in a sit tel nading uh deihna a hi bulpi pen hi.<br />

Nungzuipi masate mah bangin hih mite thuman theihna zong a<br />

siang sin-sen zo kei zong in a nung ciang in hilh cian’na ki pia ding uh<br />

ahi hi. “Topa’ deihna” atel muh uh ciangin amau khialhna hanga a thuak<br />

uh ze-etnate panin a Topa in itna tawh a ngim sakte a tung tung ta<br />

ahihna a thei ding uh hi. Amaute in a Topa uh “mi hehpih siam, migitna<br />

tawh a dim” ahihna zong a thei tel ding uh hi. Ama vaihawmna peuhma<br />

pen, “Ama thuciam <strong>leh</strong> Ama tecipan’na a zui mi khempeuhte tung ah<br />

migitna <strong>leh</strong> thumaanna tawh a vaihawm a hi hi” cih thu amau phuut<br />

khakna pan a thei thei ding uh hi.


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 353<br />

20<br />

Biakna Khanlawhna Lianpi<br />

(355)<br />

KHRIST hong pai kik nading tangkona in biakna khanlawhna lianpi<br />

khat piang sak ding ahihna Mangmuhna 14 a vantung mi khatna<br />

tangkona ah na ki gen hi. Vankimlai ah vantung mi khat leeng a,<br />

“leitungah ateeng mi aki pan gam khempeuh, nam khempeuh, pau<br />

khempeuh pawl khempeuhte kiangah,” ”Pasian kihta unla, avangliatna<br />

phat un. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, a thukhen ding hun a tung zo hi”<br />

ci hi. Mang. 14:6,7.<br />

Vantung mi in hih thugen hi cih thu a thupi hi. Vantung kamtaipa<br />

sianthona, vangliatna <strong>leh</strong> minthanna in tua thupuak nasep thupi sak in,<br />

vaang <strong>leh</strong> thupina in zong zui dinga gualzawhna ngah ding hi ci in Pasian<br />

in a sehsa ahi hi. Vantung mi khat van kimlai ah leeng in, “leitunga teng<br />

mi khempeuh akipan mi namkhempeuh <strong>leh</strong> mipawl khempeuh” tungah<br />

pataukona thu “aw ngaihpi tawh” atangko hi cih ciangin hih tangkona<br />

nase in nawh sa takin leitung zelin ki zo ding hi cih lahna ahi hi.<br />

Hih thupuak pen mahin bang hun-in hih nasep ki pan ding cih<br />

hong lak hi. “A tawntung lungdamna thu” tawh kizom hi a, thukhenna


354 KIDONA LIANPI<br />

thu a pulak hi. Hotkhiatna thu pen khang tawntungin a kihilh den den<br />

a hi hi. Ahih hangin hih thukhen hun tangkona pen Lungdamna Thu<br />

mah hi napi a a hun hong tun’ ciang, ni nu nung hun cianga tangko theih<br />

(356) bek thu ahi hi. Gupkhiatna Lungdamna Thu a khang khangin ki<br />

hilh hi. Hih hilhkholnain a hun atun cianga kihilh ding Lungdamna thuii<br />

khen khat ah ki hel ahi hi.Hilhkholhna in thukhenna hun atun dong<br />

aban ban in thupiangte a lak suk suk hi. Hih thu Daniel bu-a kigen<br />

thumaan ahi hi. Daniel tunga a gen lai-in thukhenna tawh kisai khawk<br />

teng pen ni nunungni hong tun’ cianga genkhiat bek dingin khup cip<br />

sak phot hi. “Beina hun atun mateng” khakcip in koih phot hi.<br />

Thukhenna tawh kisai tangkona zong a hilhkholh thu atun’ mateng ki<br />

tangko thei nai lo ahi hi. Hun bei ding ciangin “mi tampite’ pilna khngin,<br />

hong peek leen ding hi” zong ci lai hi. Dan. 12:4.<br />

Sawltak Paul in <strong>Khrist</strong> hong pai ding pen amau khang huam-a<br />

tung dingin a lametloh nading un a hilh hi. “Tua Ni hong tun’ ma-in<br />

Langpan’na lian a piang masa ding” mah na ci khol zo hi. 2 Thess. 2:3.<br />

Puukna lian hong tung phot dinga, “aki seel Gilo mipa ”-ii ukna hun<br />

saupi a om ma teng ih Topa pen lam et theih hi lo hi. “Gilo mipa” cih<br />

pen in “Mawhna thu thuuk” cih peuh, “Kisiatna tapa” cih peuh,<br />

“migilopa” cih peuh-in gen khia a, tua pen Papacy a genna a hi hi.<br />

Kum1260 sung avangliatna zomto ding a hi hi. Tua a vangliatna kum<br />

1260 pen 1798 kum-in bei hi. Tua ma tengin Khist hong pai kik nading<br />

a piang thei nailo ding ahi hi. Paul genna in <strong>Khrist</strong>ian khang buppi<br />

1798 kum dong huam suk hi. Tua kum khit lam ciang bek in hih <strong>Khrist</strong><br />

hong pai kik nading thu ki tangko thei bek ding zong ahi hi.<br />

Hun beisate ah tua bang tangkona om ngei nailo hi. Paul in<br />

zong tua bang thu gen theiloa, ute naute tungah Topa hong pai ding<br />

pen sauveipi khit ciang hi ding hi, mah ci zaw hi. Puahphate in zong<br />

tua thu tangkolo uh hi. Martin Lutherin tua thukhen hun ding kum 300<br />

val sawt nawnlo ding hi, ci ngei tei bek hi. Ahih hangin 1798 khit<br />

ciangin a ki khup cip Daniel laibu pen ki leem khia ta a, hilhkholhna


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 355<br />

thutheih telna khang ta hi. Mi tampi in tua thukhenna hun hong nai ta hi<br />

cih thu tangko uh hi.<br />

Kum zalom 16 lai a Puahphatna mah bangin Jesu alam en pawlte<br />

nasepna zong <strong>Khrist</strong>ian gam khempeuh ah a hun kibangin hong dawk<br />

khia hi. Europe <strong>leh</strong> America (357) ah thu um mi ginate in hilhkholhna<br />

na suut ciat uh hi. Kha Siangtho hilh kholhnate panin na khempeuh a<br />

mong tung ta hi cih hong mu khia ciat uh hi. Gam tuam ciat hi napi in<br />

<strong>Khrist</strong>iante in amau om mun tek panin Laisiangtho simna tawh Honpa<br />

hong pai ding hun nai ta hi ci in na um ciat uh hi.<br />

Miller in hilhkholhnate suut a, thukhenna hun hong tung ta hi<br />

cih a muh khiat zawh kum 3na 1821 kum ciangin “leitung bup thu puak<br />

siapi” Dr. Joseph Wolff in zong Topa hong pai ding nai ta hi, cih tangko<br />

a na ki pan hi. Wolff pen Germany gam-a piang hi a, a pa Jew Rabbi<br />

khat hi in Hebrew mi ahi hi. A neu lai lim phet-in <strong>Khrist</strong>ian biakna<br />

maan a sa hi. A lungsim in thu thei nuam, thu kan, thu ciamteh lua hi a,<br />

a pa’ inn sung ah Hebrew mi thu um te hong ki khawm-in thu ki kum<br />

zel uh hi. A minam un a lam et uh Messiah hong pai-in Isreal minam a<br />

puahphat kik hun ding lametna khawng ki gente na ngai gi ge-in na man<br />

khia khia hi. Ni khat ni ciangin Nazareth mi Jesu cih hong ki kum kha<br />

zen zen uh hi. Tuapa kua ahi hiam ci-in a dong khia pah cinten hi. A<br />

dawn’ kikna uah, “Jew mi talen gol mah mah nei khat hi. Amah <strong>leh</strong><br />

Amah Messiah-in ki gen se a, Jew thukhen mangte in that sak uh hi” ci<br />

in gen kik uh hi. “Bang hangin Jerusalem ki sia in eite gaalmat sal<br />

khawi-in om i hi hiam?” ci in dot to zel ciangin a pa in, “Ala, ala, Jew te<br />

in kamsangte na that that uh a tua hang a hi ve!” ci in hilh kik hi.<br />

Naupangpa lungsim ah thu khat hong suak khia vat a, “Jesu zong<br />

kamsang khat hi kha-a Amah mawhnei lopi Jew te in a thah hang uh hi<br />

ding a hi ve maw!” aci hi. – “Travels and Adventures of the Rev. Josep<br />

Wolff,” Vol. 1, p. 6 (ed. 1860). Hih lungsim pen khauh takin vom den<br />

pah ahih manin <strong>Khrist</strong>ian pawl sung a lut loh nadingin ki khaam napi,<br />

thuhilhnate va ngai ding hanciam pah viu veu hi.


356 KIDONA LIANPI<br />

Kum 7 bek a phak laitakin <strong>Khrist</strong>ian puteek khat kiang ah Messiah<br />

hong pai cianga Israelte gual zawh nading thu gen pih-in va ki sial<br />

hi. Puteekpa in thu dam tawh, “Bawi aw, Messiah tak tak hong hilh<br />

ning; tua pa Nazareth mi Jesu hi,…na pu na pa te in tanglai kamsangte<br />

a bawl bang mah un bawl in Amah singlamteh ah khai lum uh hi. (358)<br />

Ciah in la Isaiah a lian 53 sung sim le cin Jesu <strong>Khrist</strong> pen Pasian Tapa<br />

ahih lam na mu ding hi” ci hi. – Ibid. Vol. 1, p. 7. A lungsimah tua thu<br />

kip pah hi. Inn ah ciah in tua Laisiangtho a sim ciangin Nazareth mi<br />

Jesu in tua a ki hilh kholpa hi takpi cih a mu hi. <strong>Khrist</strong>iante thumaan<br />

mawk hilo uh hiam? Naupangpain tua hilhkholhna khiatna gen dingin a<br />

pa a sawl <strong>leh</strong> dawng hetlo mawh ahih manin tua thu peuh mah gen pih<br />

ngam nawnlo hi. Tua ciangin <strong>Khrist</strong>ian biakna a tel theih nopna a hong<br />

khang semsem hi.<br />

Jew inn sung panin tua theihnopna lungsim tawh hong om gigea,<br />

kum 11 a phak ciangin leitung pilna <strong>leh</strong> a khan tawn nasep ding zong<br />

dingin a pa’ inn hong nusia ta hi. A behte inn khat ah om a, ahih hangin<br />

a sawt loin lampialpa cihna tawh ki nawh khia ahih manin, sum nei loin<br />

mi dangte lak ah hong pai khia hi. Mun khat khit mun khat ah pilna<br />

zong in pai khia a, Hebrew lai hilh in a ki vaak hi. Katolik sia khat thu<br />

zawhna tawh Rome upna hong saang hi. Tua ciangin, a minamte lakah<br />

thupuak hilh sia seem dingin ki sawl hi. Tua ngimna tawh a pai khiat<br />

khit kum tawmno sungin Rome-a Propaganda College ah lai sim zom<br />

kik hi. Hi lai panin amah pen thu ngaihsun thu gen siam ahih manin thu<br />

lampial hilh hi ci-a ngawhna hong thuak hi. A ki langtang mah-in pawlpi<br />

gamtat maanlote pulaak khia in, ki puahphat ding hong hansuah hi.<br />

Amasa in papal siapite in pahtaakna deihsakna tuam vilvel pia sam napi,<br />

a sawt loin Rome panin ki heem khia veve hi. Romete etcikna nuai ah<br />

mun khat pan mun khat a pai kawi kawi hi. Atawpna ah Rome sila<br />

hihna ah kipia zo lo ahih lam a ki tel dongin a thuak uh hi. Amah pen<br />

puahphat theih loh <strong>leh</strong> kep theih loh, ci in pulaak uh a, tua ciangin a<br />

utna peuh ah vak kawi kawi hi. England ah pai a Protestant upna zom


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 357<br />

in English pawlpi ah lut hi. Kum 2 sang akah kik khit 1821 kum in<br />

thupuak dingin pai khia leu leu hi.<br />

Wolff in <strong>Khrist</strong> hong pai masak lai-in “dahna <strong>leh</strong> lungkham<br />

thuakpa hi: cih a saan’ phetin vangliatna <strong>leh</strong> minthana tawh a hong pai<br />

kik nading hilhkholhna zong tel (359) takin a mu khawm pah hi. Amah<br />

in a minamte Nazareth mi Jesu kianga kai khawm dingin na a sep laitakin<br />

tua mipa pen a hong ki khaam mipa hi, a hong pai masak lai in ki<br />

niamkhiat takin mite mawhna thoih dam nadingin kigo a, hong pai kik<br />

ciangin minthan’na <strong>leh</strong> gualzawhna tawh Kumpipa <strong>leh</strong> Honkhiapa-in<br />

hong pai ding hi” ci in a hilh hi.<br />

Nazareth mi Jesu in Messiah hi a, a khut a khe te ki kheen let<br />

in thah dinga gangawhna lam zuan a kihawl tuuno bangin a ki paipih<br />

hi. Dahna thuak mipa hi a, lunggimna tawh ki dim hi. Judah tung pana<br />

kumpi ciangkhut a ki lakhiain, a khe <strong>kikal</strong> pan kumpi thuneihna a<br />

kilak khiat khit ciangin a khat veina a hong pai hi. Vantung meii lom<br />

<strong>leh</strong> vantung mi mangpa pengkul tum sakna tawh a nihveihna a hong<br />

pai kik ding hi ci in ahilh hi—Wolff, “Researches and Missionary<br />

Labors,” p. 62 (ed. 1835). “Olive mual tung ah hong ding ding a,<br />

leitung pian cila Adam ngah dinga ki seh hi napi a ki taan kik gam<br />

ukna pen tua Jesu ki pia ding hi.( Piancil 1:26; 3:17). Amah in leitung<br />

bup ah Kumpi hi ding hi. Thuumna le tauna te bei sak dinga, lung<br />

dam kohna phatna la kisa te bek kiza ta ding hi….Jesu in A Pa<br />

minthanna tawh, a vantung mite tawh hong pai ciangin,…thu um misisa<br />

te hong tho khia masa ding hi. 1 Thess. 4:16; 1 Kor. 15:23. Tua pen<br />

ei <strong>Khrist</strong>ian te in Thawhkikna masa i cih pen a hi hi. Tua ciangin<br />

ganhing te in zong amau omzia kheelta ding uh hi. Isa. 11:6-9. Jesus<br />

kiang ah ki aap ciat ding uh hi. Late 8. Gal lem lung muanna in<br />

leitungbuppi uk ding hi. – Journal of the Rev. Joseph Wolff, pp 378,<br />

379 (ed. 1939). “Topa in leitung en suk kik dinga, ‘hoih mah mah hi’<br />

ci kik ta ding hi. Ibid. p. 294.


358 KIDONA LIANPI<br />

Wolff in Topa hong pai ding nai mah mah ta ding hi ci in a um hi.<br />

Hilhkholhna hun a suutna ah Miller sehna hun mah bangin, suk mai<br />

mang hun ding pen kum tawmno bek in sam hi ci hi. Laisiangtho sik<br />

san a, “A ni <strong>leh</strong> a nai kua mah in thei lo hi,” hong pai kik ding a nai-na<br />

vai zong mite theih kul lo hi a ci suak pahte tung ah Wolff in” “Topa in<br />

a ni <strong>leh</strong> a nai ki thei ngei lo ding hi a ci hiam? Theikungte a teh hong no<br />

ciangin khuakhal ahong nai ta hi cih mi khat peuh in a theih bangin a<br />

hun hong nai ta ahih lam i theih theih nadingin kihilnate hong gen hilo<br />

hiam? Matt. 24:32. Eite in a hun huam beek thei thei het lo (360) ding<br />

I hi hiam? Topa mah in Daniel laibute sim unla thei un, hong ci hi lo a<br />

hiam? Daniel sungah tua thute a tawpna hun atun masung ki imcip<br />

phot dinga ‘mitampi taai kawi kawi phot dinga (Hebrewte hun tuatna<br />

genna hi), ‘theihna (hun theihna) khang ding hi’ Dan. 12:4. Hih thu<br />

genna ah Topa in ‘a ni <strong>leh</strong> a nai kua mahin theilo’ a cih hangin a hong<br />

naina hong thei sak nuam ahi hi. Noah Tembaw bawl lai mah bangin<br />

Ama hong pai ding ih ki gin kholh theih nadingin hun ciamtehnate a<br />

kicing in hong pia hi.”a ci hi. – Wolff, “Research and Missionary Labors,”<br />

pp. 404,405.<br />

Laisiangtho khiatna, a hih kei <strong>leh</strong> a ki khiat khialhna vai Wolff in<br />

a genna ah, “<strong>Khrist</strong>ian pawlpi a tam zawin tel taka Laisiangtho in a gen<br />

thute panin pial khia-in Buddhist-te deih geelna lamah ki heii khinin<br />

uppih uh hi. Mai lam mihing nopsak nading pen huih lak khawngah om<br />

hi, Jewte thu a sim uh ciangin Gentiles (zentail) te thu zong a theih uh<br />

kul hi; Jerusalem thu a sim uh ciangin pawlpi thu a theih uh kul hi;<br />

leitung a cih <strong>leh</strong> vantung a cih nopna hi; Topa hong pai nading thuah<br />

thupuak siate kipawlna (missionary societies) a theih tel uh kul hi; Topa’<br />

inn omna mualtung ah kahto cih zong Methodist kikhop khawmpi a<br />

genna hi ci in upmawh deih khiat uh hi.’ci hi. – “Journal of the Rev.<br />

Joseph Wolff,” p. 96.<br />

1821-1845 kikaal kum 24 sung, Wolff khual zin kawi kawi a,<br />

Africa, Izipt, Abyssinia, Asia, Palestine, Syria, Persia, Bokhara, <strong>leh</strong> India


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 359<br />

khawng ah ki<strong>leh</strong> kawi kawi hi. U.S.A. ah zong hawhin, St. Helena<br />

tuikulh ah ozng thu hilh hi. 1837 kum August in New York tunga, thu<br />

a hilh hi. Philadelphia, Baltimore, <strong>leh</strong> Washingtonte ah zong thu a hilh<br />

hi. A genna khat ah, “President lui John Quincy Adams hong vai hawm<br />

sakna (361) tawh Congress ulian ki khawm khempeuh thukim in Congress<br />

Hall khat thuhilh nadingin hong zang sak uh hi. Sani (Saturday)<br />

ni khat in thu genna ka nei hi. Congress member teng, Virginia-a<br />

Bishoppa <strong>leh</strong> Washington-a Pasian nasem teng in hong uap uh hi,” ci hi.<br />

Tua mah bangin kumpi uliante deih sakna tawh New Jersey <strong>leh</strong> Pennsylvania<br />

ah zong ka thu muh khiatte ka gen a, Asia-a ka thu muh khiat<br />

te <strong>leh</strong> Jesu <strong>Khrist</strong> Kumpi-in amang ahihna thute ka gen hi,” ci hi. –<br />

“Journal of the Rev. Joseph Wolff,” pp 398,399.<br />

Europe gam thuneite’ kepna a om loh hangin a lau huai pen<br />

pen gamte nangawn ah zong ava zin kawi kawi hi. Haksatna tampi<br />

thuak in kisiat theihna namcin in kiim uum hi. Ciangpum tawh satna,<br />

gilkialna, sila dinga zuaknate <strong>leh</strong> sihna thuak dinga mawh sakna 3 vei,<br />

cih bang vive athuak hi. Misuamtein suam zel ahih manin, khat vei<br />

vei dang taak lum dek dek zel hi. Khat vei a neihsa khempeuh sut-in,<br />

a puan suah khiat sak uh-a, khe dap bulhloin tai tampi lam a paisak uh<br />

hi. Mual golpipite kantanin a maitang vuukin tuam a, akhete vuuk lak<br />

ah a hik cip hi.<br />

Migilote <strong>leh</strong> a gamsa suakte lak ah galhiam vomloin zin dah in a<br />

ki cih ciangin, “Kei galhiam hong ki guanzo hi”. Tua ka gaalhiam pen<br />

“thu ngetna, <strong>Khrist</strong> adinga na ka sepna, Ama hong kep ding muanna” te<br />

“Pasian <strong>leh</strong> ka veengte hong itna ka lung sung ah om in, ka khut sungah<br />

Laisiangtho ka tawi hi.” ci hi. – Adams, W.H. D., “In Perils Oft,” p.<br />

192. Hebrew pau <strong>leh</strong> mang pau-a Laisiangtho pen a paina khempeuh<br />

ah a keng hi. A khual zin nu nung na te khat ah, “Keimah in…ka khut<br />

sung ah Laisiangtho leem sa-in ka tawi hi. Ka vaang in tua sung ah<br />

oma, tua in hong huu ding hi cih ka thei hi” ci hi. Ibid., p. 201.


360 KIDONA LIANPI<br />

Tua bangin thuak keei kaai in thukhenna thupuakna pen leitung<br />

phel gol zaw a ki zelh dong in a sem hi. Jewste, Turks, Parsee, Hindu,<br />

<strong>leh</strong> minam dang tuam tuam te lak ah Pasian thu theh kawi kawi a, pau<br />

nam tuam tuam te lak ah Messiah ukna hong tung dek ta hi cih thu<br />

atangko kawi kawi hi.<br />

Bokhara-a a zinna ah gamlapi-a atang om mihon khatin Topa<br />

hong paikik baih ding cih upna tawh lamen a nungta uh a mu hi. Yemena<br />

Arab te in “Seera a kici laibu khat nei uh a, <strong>Khrist</strong> hong pai kikin, min<br />

thang taka a uk nading thu 1840 kum in hong piang kha ding hi, ci in na<br />

um (362) uh hi,” ci hi. – “Journal of the Rev. Joseph Wolff,” p. 377.<br />

Yemen-a Rechabte tawh ni 6 sung hun ka zangha, Jonadab, Rechab’<br />

tapa mi hoih phawkna-in leengguite ciing loin, a tang tuh loih, a zu<br />

dawnlo uh a, tuipuan buk sung bek ah teeng uh hi. Amau <strong>leh</strong> Israel mi<br />

Dan suante ka mu a, amaute in Rechabte mah bangin vantung meiilom<br />

tawh Messiah hong tung dekta ding ci-in lamen a om uh ka mu hi,” ci<br />

hi.–Idem., p. 389.<br />

Tartary ah tua bang upna mah anei sangmang dang khat zong a<br />

va mu hi. Tartar siampi khat in tua sangmangpa kiangah <strong>Khrist</strong> bang<br />

hun ciangin hong pai kik ding hiam? cih a na dong hi. Sangmangpa in<br />

ka thei kei hi ci a a dawn kik ciangin, 1844 kum huam-a <strong>Khrist</strong> hong pai<br />

kik ding Laisiangtho thu hilh-a kawi vak sangmang khatin tua nangawn<br />

a theih loh pen Siampipa in lam dang a na sa mah mah hi.<br />

1826 kum kipat phet-in Jeus hong kumkik nading thu pen England<br />

gam ah ki hilh hi. A hih hangin America-a in ki dawk khol lo hi.<br />

A hun ding cian taka sehna zong om khol lo hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong><br />

hong pai baih ding cih thu pen huzaap lianpi <strong>leh</strong> vanglianpi tawh ki<br />

tangko hi. Hi thu pen thu seelhat <strong>leh</strong> mi tuam om te kiang bek ah ki gen<br />

lo hi. Englishte laigelhpa khat ahi Maurant Brock in “Hih Gam<br />

Lungdamna Thu” pen sia 700 vaal bangin tangko uh hi, ci-in na genkhia<br />

hi. 1844 kum in Topa hong pai ding cih thu zong Great Britain gam ah


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 361<br />

zong tangkona om hi. Tua thu genna laihawm te America panin tampi<br />

ki hawm khia hi. Laibute <strong>leh</strong> thu kizakna laite zong England te in na<br />

ngah uh a, zong a na hawm khia sawn uh hi. 1842 kum ciangin America<br />

pan-a tua thuthang ngahsa-a hong ciah English mi Robert Winter in a<br />

gamah Topa hong pai nading a tangko hi. Ama thupuakna pawm ciat<br />

uh a thukhenna hun hong tung ta hi cih thu England gam mun tuam<br />

tuam ah a tangko uh hi.<br />

South America mi gamh-tatte lak <strong>leh</strong> siampite thuzawhna mun<br />

lak nangawnah Spain mi Jesuit pawlte khat ahi Lacunza in Laisiangtho<br />

sung panin <strong>Khrist</strong> hong pai baih ding cih thu na (363) mu khia hi. Tua<br />

thu gen loin a om thei kei hi. Ahih hangin Rome te kawk ding a ut loh<br />

manin Jew thu um bangin ki bawl in “Rabbi Ben-Israel” min in a tangko<br />

hi. Lacunza pen kum zakhawk 18 sunga nungta mi ahi hi. Ahih hangin<br />

ama laibu in 1825 kum in London tunga, mangkam in na ki teikhia hi.<br />

Tua lai aki hawm khiat cianign Jesuh hong paikikna thu Englang gam<br />

sung a lawpna sa pen nakpi in alawp beh sak hi.<br />

Germany gam ah Bengel in kum zakhawk 18 sungin na hilh hi.<br />

Amah pen Lutheran pawlpi sia, Laisiangtho tel kheh a siam khat ahi hi.<br />

Bengel in a sang lai sinna te a zawh ciangin “theology lam sin a, tua in<br />

a lungsim <strong>leh</strong> a gamtat tha hat sak in, nunzia hoih a nei sak hi. Khangno<br />

dang te mah bangin biakna lam ah uplahna <strong>leh</strong> lunghihmawhna tampi a<br />

nei hi. Khangno khat thuak zawh loh zah dingin thaltang tampi vuh<br />

banga haksa asak tampi anei hi.” – Encyclopedia Britannica, art. Bengel<br />

(9 th ed.). Wurtemberg ah pawlpi mi khat hong suak a, biakna suahtakna<br />

a leen nuam khat a hi hi. “Pawlpi suahtakna a pan pih mah bangin a ki<br />

khih-a ki tuat lungsim sung upna uk cipna a thuak mite a pawlpi panin<br />

taw kik in a suahtak nading in apanpih den hi.” - Ibid. Tua bang ngeina<br />

pen a gam mi peuh mah in zong hoih a sak uh thu a hi hi.<br />

Mangmuhna 21 sung bulphuh in “Advent Sunday” tawh kisai<br />

thuhilhna a bawl <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> hong pai kik nading vai Bengel lungsim ah


362 KIDONA LIANPI<br />

hong phu khia vat hi. Ni dang bang loin Mangmuhna sunga hilhkholhnate<br />

hong ki dawk han han hi. Kamsangpa gen ziate, <strong>leh</strong> minthanna thupitein<br />

a lungsim zogawp lua ahih manin, tawlpi khat tua thu aki mangilh bawl<br />

phot hi. Pulpit-a a din ciangin a lungsim ah tua thu khauh tak in ah<br />

hong phawk leu leu hi. Tua hun a ki panin Mangmuhna sunga <strong>Khrist</strong><br />

hong pai baih nading hilhkholhna thute hong sim pha saan hi. (364) A<br />

nimit ding a sehna pen kum tawm no sung hi ding hi a ci hi. Miller in<br />

zong tua khit asawtlo in ama cih a thukim pih hi.<br />

Bengel laigelhte <strong>Khrist</strong>ian gam sung teng ah ki zeel hi. Ama<br />

muh khiat thute Wurtemberg State sung teng ah ki zeel a, Germany<br />

gam sung mun dang dang ah zong a lut hi. Tua nasepna pen ama sih<br />

khit in zong ki zom to lai hi. Gamdangte mah bangin Germany gam in<br />

zong tua tangkona na ngai uh hi. Tua sawng mah in Germany pan in<br />

thu um pawl khat Rusia gam ah peem to uh a, <strong>Khrist</strong> hong pai baih<br />

nading thu upna tua gam-a Germany pawlpi omte tungah a na tangko<br />

uh hi.<br />

Khawvaak in France <strong>leh</strong> Switzerland zong taan’ hi. Farel <strong>leh</strong><br />

Calvin in puahphatna thumaan a na theh khiatna Geneva ah Gausen in<br />

Jesu nihvei ong pai nadingthu ana tangko hi. Gausen pen sangnaupang<br />

ahih lai kum zalom 18 <strong>leh</strong> 19 kipat cil lam-in Europe buppi ah thu sit<br />

siamna (rationalism) laang mah mah hi. A khangno lai-in hilhkholhna<br />

sim thanuam ngei napi, biakna na a sepna hangin thu <strong>leh</strong> la a theih loh<br />

ban ah, lung hiang niloh in hong om hi. Rollin’ laibu “Ancient History”<br />

a cih a sim khit ciangin Daniel bu a lian 2 sung sim a, tua sung ah<br />

hilhkholhna te taangtung takpi ahihna tangthu ki ciamteh a mu hi. Tua<br />

lai ah Laisiangtho pen Kha Siangtho huu mop tawh ki pia ahih takpina<br />

a mu hi. Hong pai lai ding hunte ah kisiatna pan hong len ding tembawsik<br />

kawipi bang hi ci in a ngaihsun hi. Thu suut siam lel tawh lung kim<br />

zo loin Laisiangtho sim to to in thumaan khuavak a kan tohna ciang ah<br />

lungkimna a hong nei kik hi.


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 363<br />

Tua hilhkholhna a sin beh toh zel ciangin Topa hong pai kik<br />

nading hun hi ta hi cih upna ah atung to hi. Hih thumaan in alungsim<br />

lawnglua ahih manin, mite mai ah a gen khia nuam hi. Ahih hangin<br />

Daniel bu pen thu thuuk, thusim hi, theih zawh loh ding thu hi (365) cih<br />

taangpi upna in a mai a dal mah mah hi. Geneva ah Farel in a na hihsa<br />

bangin, a tawpna ah, a nu a pate uh lawh thei dinga a lam et naupangte<br />

tung ah anasep hong pan hi.<br />

Ama genna ah, “Hih thu na theih tek ding uh ka deih hi. I nasep<br />

I neu bawlna hi zaw loin manpha taka a thuk but theih nadingin I deih<br />

innkuan sung naupangte tung ah piak phot ding hoih hi” ci hi. “Mite in<br />

ih thu za <strong>leh</strong> deih ka hih manin a khang ham sa te tha khat in hilh pah<br />

leng hong ki za nuam lo kha ding ka lau hi” ci hi. “Tua ahih ciangin a<br />

neu pen te lawh masa ding, naupang hon khawm phot ding, mi hong<br />

tam sem sem ciangin, mite in zak nop sa-a lawp hi cih I muh ciangin,<br />

amau in a thu mu a a gen khiat kik theih uh ciangin u-haamtein zong tuin<br />

na zak ding hoih hi cih hong mu ding uh hi. Tua pan in a cial nihna ki<br />

sem to thei ding a, khang haam sa te in thu hong kan ding uh hi. Tua<br />

ciangin nasep hong picing thei pan ding hi” ci hi. – Gausen, L., “Daniel<br />

the Prophet,” Vol. 2, Preface.<br />

A nasepna mai nawt hi. Naupangte kianga a gen pen u-haam tein<br />

zong hong ngai uh hi. A biak inn sung te uh ah thu ngai mi hong dim<br />

hi. Tua te lak ah uhaam, milian, laisiamte zong hong om uh hi. Geneva<br />

a hong zin khual mite nangawn zong hong om uh hi. Tuatein hih thu<br />

pen mun dang gam dangah na puak sawn zaw lai uh hi.<br />

Gausen in a nasep mai nawtna hangin hong tha nuam hi. French<br />

pau a sim thei mite adingin a thuhilhnate lai tawh gelhin ahawm khia hi.<br />

Gausen genna ah, “Naupangte sin dinga ki bawl pen, tua bang laibu a<br />

sim nuam lo-a theih zawh ding hi kei a ci anu a pate kianga ‘Naupangte<br />

nangawn in thei buang hi ven, bang hangin thei lah ding ih hiam? a ki ci<br />

kim dinga ka bawl hi” ci hi. “Hih hilhkholhna pen I tuu honte lak ah ki


364 KIDONA LIANPI<br />

thei ciat <strong>leh</strong> ka deih lua hi. Lai a ki sim loh luat pen in tu hun ki<br />

taangsapna lahkhiatna kician zaw a suak hi.” “Tua hi a, hih lai simna<br />

tawh ih mai mah maha i tuah ding haksatna pan kiging khol thei-in Jeus<br />

<strong>Khrist</strong> vil in ngak khol thei leng ka deih hi” ci hi.<br />

Gausen pen French pau-a thuhilh sia lak ah a ki dawk mah mah<br />

<strong>leh</strong> aki it mah mah hi napi a sia nasep tawm vei ki khawl sak hi. Bang<br />

hang hiam cih <strong>leh</strong>, pawlpi in dotna dawn’ (366) na laibu (catechism)<br />

a zat te thu bun sa zo lo, upna phuhna mel nei lo a, neem ahih manin<br />

Laisiangtho thu om bang khangno te hilh nuam zaw ahih man a hi hi.<br />

A nunung lam ciangin Theological saang ah saang sia asem hi. Tua<br />

kawm mah in Sunday ni ciangin thuhilh sia seem in naupang te makaih<br />

a, Laisiangtho sung thu amaute a hilh hi. Hilhkholhna thu a hilhna ah<br />

mite lawp in a khanglo sak pha mah mah hi. Professor asep kawm<br />

mah in laikhetna tawh naupangte ading a deih sak thute hilh khia hi.<br />

Tua bangin kum tampi sung huu zaap lian mah mah tawh mite in <strong>Khrist</strong><br />

hong pai baih ta ding cih hilhkholhna thu sim in a theih nadingun a<br />

hanciam uh hi.<br />

Scandinavia gam ah zong hih thupuak na ki tangko a, zapi zeel<br />

in ki lawp mah mah hi. Mi tampi in a leitung nuntak nading na ngawn<br />

uh zong khual nawn loin hong thokhia uh hi. Ki pulaak na tawh a mawhna<br />

te uh nusia in, <strong>Khrist</strong> min tawh mawh mai sakna hong ngen uh hi. Ahih<br />

hangin a gam-a inn teek pawlpi siapipa in tua bang hihna te deih lo ahih<br />

manin, tua thu zom-a a hilh mi pawl khat thong sung ah a khia hi. Mun<br />

tampi ah Topa hong pai kik nading thu hilhna pen hong daai pian mawk<br />

ahih manin, Pasian in tua thu tangko dingin a lam dang mah mah in<br />

naupangte a zangh in na hong seem kik hi. Amaute a kum cing nailo uh<br />

ahih manin a gam thukhun zui in thong ki khum theilo hi. Tua ahih<br />

manin a dal <strong>leh</strong> a nawngkaai sak omloin thu gen thei uh hi.<br />

Nasepna pen mi nautaang lak <strong>leh</strong> nasem mite lak hi zaw deuh a,<br />

tangkona thu ngai dingin hong ki khawm ciat uh hi. Tua thu hilh


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 365<br />

naupangte zong a tam pen mi zawngte tate ahi uh hi. Amaute kim khat<br />

kum 6 kum 8 gual bek ahi uh hi. A gamtat in zong Pasian nget siangtho<br />

thukham te zui uh a, Honpa it uh ahih lam kilang sak uh hi. Tua zah-a<br />

naupang moi laite nangawn in tua pilna <strong>leh</strong> tua hoihna te nei thei lel<br />

ahihna teci pang suak sawn sawn uh hi. Mipite mai a a din’ uh ciangin<br />

amau pianpih ngeina baan ah a thu zawh huu zaap dang khat in tua<br />

bang dingin a taw sawn ahih lam ki mu thei hi. A aw suah uh <strong>leh</strong> a ki<br />

heek ziate uh kikhelin lam danga, Thukhenna hun hong tung ta hi ci-a a<br />

tangko uh (367) ciangin “Pasian kihta un la Amah phat un. A thukhenna<br />

hun hong tung zo hi” cih Laisiangtho kammal khawng man khia lian<br />

lian uh hi. Mite mawhna kawk khia in, a paangtatnate uh, numei-pasal<br />

mawhnate bek tham loin leitung a etlahna, a nungtolh nate uhnusia in,<br />

hong tung ding hehna pan a suahtak theih naidngun man langin ki khel<br />

un ci in gen uh hi.<br />

Mitein lam dangsa in a liing uh hi. Tua pen mite a zo thei Pasian<br />

Khaa in mite lungsim sung ah thu a gen ahi hi. Mi tampi in Laisiangtho<br />

sim hong hanciam uh a, a paangtatnate uh, numei-pasal mawhna te pan<br />

in hong ki puah pha uh hi. A gamtat palaute uh khel in hong om uh<br />

ciangin, gam uk pawlpi sia liante na ngawn in Pasian in hih nasepna<br />

makaih hi cih anial theih nawnloh zah dongun tua tangkona hong mai<br />

nawt hi.<br />

Scandinavia gamte ah zong <strong>Khrist</strong> hong pai kik nading tangkona<br />

thu kihilh dingin Pasian in a deih hi. Ama nasem siate’ aw ki daai sak<br />

hiau mawk ahih manin Pasian in Ama Khaa naupang te tung ah buak in,<br />

tua tawh nasep kizo ding hi <strong>leh</strong> bung hi. Jesu in Jerusalem hong naih<br />

ciangin a lungdam mihonpi in zui uha zawhna-aw tawh awng keek uh<br />

hi. Nisuh hiangte veii-in David Tapa, ci-a a tangko uh ciangin a hazaa<br />

Pharisee te in Ama kiang ah, hih mite daai sak in, a cih laitak un Jesu in,<br />

Hih mite in hilhkholhna a tun’ nading hi a, amaute daai hial mah <strong>leh</strong><br />

zong suangtum te kiko veve lell ding hi, ci kik hi. Jerusalem kongpi a<br />

lutkhit uh ciangin siampite <strong>leh</strong> ukpite kihta in mipite daai uh hi. Ahih


366 KIDONA LIANPI<br />

hangin Biak innpi panin naupangte in lungdamna aw tawh nisuh hiangte<br />

veii-in “Hosana, David Tapa tungah Hosana”ci in hong awng keek zuah<br />

zuah ve ve uh hi. Matt. 21:8-16. Phariseete lungkim loin na sa mah<br />

mah uh a, “Hihte in bang gen cih na za hiam?” ci uh hi. Jesu in a dawn’<br />

kikna ah, “Hi mah in, nau ngek <strong>leh</strong> nawine laite na ngawn’ kam sung<br />

panin phatna na kicing sak hi a cihna sim kha ngeilo na hi uh hiam? a ci<br />

kik hi. <strong>Khrist</strong> hong pai masak lai in Pasian in naupangte a zat mah<br />

bangin, A hong pai kik nading tangkona ah zong naupangte zangh ahi<br />

lel hi. Pasian kammal omsate tung kim ding hi. Honpa hong pai nading<br />

tangkona pen mi nam kim, pau nam kim, (368) pawl khem peuh, gam<br />

khempeuh ah ki tangko ding a hi hi.<br />

America gam sung tengah Jesu hong kum kikna thu tangko dingin<br />

William Miller <strong>leh</strong> a pawlte ki sawl hi. Hih gam pen tua tangko nasepna<br />

phualpi hong suak hi. Hilhkholhna sunga vantungmi khatna tangkona<br />

a tangtunna ahi hi. Miller <strong>leh</strong> a pawlte laigelhte gam dangte ah ki puak<br />

hi. Sangmangte lutna sa gam khempeuh ah <strong>Khrist</strong> hong pai baih nading<br />

thu tangkona pen tung kawi kawi hi. A tawntung Lungdamna Thu in a<br />

nai a gamla mun khempeuh ah, “Pasian kihta un la, avangliatna phat<br />

un. Bang hang hiam na cih <strong>leh</strong> a thukhen ding hun a tung zo hi.” ci<br />

kawikawi hi.<br />

Hilhkholhna ah 1844 tuuk sungin <strong>Khrist</strong> hong pai ding banga a<br />

gen pen in mite lungsim sung ah teci pangin thuk lut mah mah hi.<br />

Thupuak pen gam khat pan gam khat ah lut in ki zeel kawi kawi hi.<br />

Mi tampi in tua hilhkholhna hun seh pen maansa uh a, a ki saktheinate<br />

uh pai khia in lungdam takin thumaan na saang uh hi. Sia tampite in<br />

pawltuam lungsim aneihte uh ban ah a pawlpi <strong>leh</strong> a khasumte uh nusia<br />

in, Jesu hong pai ding tangkona hong pawl uh hi. Tua thu a tangko<br />

mite lak ah siate pen tawm lai mah mah tham hi. A ki niamkhiat pawlpi<br />

mi tampitein tangko zaw uh hi cih kimu theih hi. Lokhote in a lote uh<br />

nusia in, set nasemte in a vante uh nusia uh hi. Sumzuakte in a sumbuk<br />

uh nusia uh a, nasep neite in a panmunte nusia in tangkona ah ki hel


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 367<br />

uh hi. Tua hi napi in nasep ding tam tawh ki tuak dingin nasem mite<br />

tawm lua lai hi.<br />

Pasian awlmawh lo in, leitung zuau thu <strong>leh</strong> gitlohna tawh a dim<br />

pawlpi dinmun in galvil citakte alung gim sak hi. Tua mite gupkhit zawh<br />

nadingin gilkial dangtak, gim le tawl, khual nawnlo in mite sam in na<br />

seem uh hi. <strong>Satan</strong>’ langdona kawmkaal mah ah nasepna pen mai nawt<br />

nawt a, mi tul tampi in tua thupuak asaang uh hi.<br />

Mun ci teng ah teci pan’na kiza hi. Deidan omloin, mawhnei<br />

leitung mi <strong>leh</strong> pawlpi mite tungah hong tung ding hehna pan a suahtak<br />

theih nading un thu kihilh hi. (369) <strong>Khrist</strong> kamtaai tuiphumpa Johan<br />

bangin hih thu atangkotein singphung ah a hei nga-in ki sik kikna gah<br />

hong gah dingin kunh uh hi. Mipi thugenna munte pan-a ki awngkhia<br />

Nopna <strong>leh</strong> lungmuan’na om hi, cih pen tawh ki <strong>leh</strong>bulh lua ahih manin<br />

amaute tangkona hangin mite kilok mah mah hi. Laisiangtho sunga a ki<br />

tel mah mah thute a theih ol ding in Kha Siangtho in lak ahih manin,<br />

mite in sai kaak thei uh a, a nial tatak pen tawmno bek om uh hi. Biakna<br />

naseemte in amau neihsa thumaan lo pan hong tho khia uh hi. A nungtolh,<br />

leitung nate bek en-a thu um lo, akisathei, a huai ham mi ahih gige lam<br />

uh hong ki mu tel ta uh hi. Tua ciangin mi tampi in mai zum in ki sik<br />

kikna tawh Topa hong zong uh hi. Leitung deihna-a sawt veipi a luai<br />

ken konna te uh tu in vantung lam hong ngat ta uh hi. Pasian Kha in<br />

amaute tung ah hong tunga, lungsim nip in hong neem uh hi. “Pasian<br />

kihta unla, avang liatna phat un. Bang hang hiam na cih <strong>leh</strong> a thukhen<br />

hun atung zo hi” cihna aw hong tangko pih uh hi.<br />

Mawhneitein kapsa in, “Gupna ka ngah nadingin bang ka hih<br />

ding hiam?” hong ci ta uh hi. A thumaan gamtat lo-a a kiciamtehte<br />

khawng hong ki puah pha nuam uh hi. <strong>Khrist</strong> sunga tawldam nopsakna<br />

a ngah mite peuh mah in midangte zong hawm sawn nuam uh hi.<br />

Kisaktheihna <strong>leh</strong> tangtat nopna teng a leeng mang hi. Lungsim tak<br />

tawh ki pulaakna te bawl uh a, innkuan mimalte in a ki nai pih pente uh


368 KIDONA LIANPI<br />

<strong>leh</strong> a it pente un gupna angah nading a hanciam pih uh hi. Thu ki<br />

ngetsakna aw te kiza hi. Mun khempeuh ah Pasian zong-a lung gim<br />

khaa te ki mu hi. Mi tampi in zan khuavak vak in a mawhna te uh a ki<br />

mai sak takpi nading <strong>leh</strong> a beh a phungte uh <strong>leh</strong> a vengte uh adingin thu<br />

ngen-in Pasian buan uh hi.<br />

Mi pawl tuam tuam khempeuhte Jesu Lamente’ kikhopna mun<br />

ah hong ki khawm uh hi. A hau a zawng, asaang a niam, nasep tuam<br />

tuam seemte, in amau ciat adingin Jesu hong kum kikna ding thu za<br />

nuam uh hi. Topa in amaute upna a ki pulaak laitak un lang pang khaa<br />

te let cip sak hi. Khat vei vei naseemte tha neem thei a, ahih hangin<br />

Pasian Kha Siangntho in thumaan (370) vangliatna guan hi. Vantung<br />

mite in a ompih lam a ki thei thei uh hi. Ni sial in thu um mi kibehlap hi.<br />

<strong>Khrist</strong> hong naina a gen uh ciangin mipi in huu saang lo liang mah-in<br />

angai uh hi. Van <strong>leh</strong> lei kimat ding tawh kibang hi. A teek a khang tung<br />

ah Pasian vangliatna hong tung hi. Mite in Topa phat kawm-in a inn<br />

lam uh zuan uh a, zan huih vot gam daai lak ah lung damna thu ging ki<br />

za hi. Tua ki khopna-a va paite peuhmah in bang zah in ki lawp ciat uh<br />

cih mang ngilh thei nawn lo uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> hong pai nading a hun lian hong seh uh ciangin pawl<br />

tuam tuam panin lang pangte hong ding khia uh hi. Pulpit-a siate pan<br />

a niam pen vantung awlmawhlote lak dongin a nial mi hong om hi.<br />

Hilhkholhna kammalte hong tung hi: “A nunung bel nite ciangin a<br />

kosia thei mite in amaute’ deihgawhna bang gamta-in Topa hong paikik<br />

ding cih thuciamna in koi-ah a om hiam? I pute ipate a si khin zo uh<br />

hi; a hi zongin na khempeuh a pian’sak cil-a kipan apian’ ngei bangin<br />

a om lai hi,” ci uh hi. 2 Peter 3:3, 4. Honpa it-a ki gen mi tampite in<br />

nihvei paina pen nial loin a hun lian sehna bek a nial in a ki pulak uh<br />

hangin, na khempeuh a mu Pasian in a lungsim sung uh mu-a, <strong>Khrist</strong><br />

hong pai in thumaan tawh leitung te thukhen ding hi cih thu zaknop a<br />

sa lo uh a hi zaw hi. Amaute in thumaan lohna nei uh a, lungsim<br />

tawng dong zong khia-a a mu Pasian mai ah a gamtatna te uh ki dawk


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 369<br />

sak ngam ngaap loin Topa muh ding a lau a hi zaw uh hi. Topa hong<br />

pai masak lai-a Jewstein Jesu dawn dingin a na ki gin loh mah uh a<br />

bang a hi zaw hi. Amau in Laisiangtho thumaan kigente ngai nuam lo<br />

bek tham loin, Topa a lam en mite nuihsan uh hi. <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a vantung<br />

mite in <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> a vantung mite maitang ah a lu uh puuk suk in kisial<br />

uh a, Ama mi a kici te in Ama hong kilat ding a deih het kei ve vua<br />

<strong>leh</strong>! Amah a itna uh neu pha ngel sam a hi ve maw! ci uh hi.<br />

“Kua mah in a ni <strong>leh</strong> a nai thei lo hi” cih pen tua thu nialna pi pen<br />

hi den hi. Laisiangtho in, “Tua ni <strong>leh</strong> tua nai-hun kua mah in thei lo hi.<br />

Vantung mite in thei lo uh hi. Pa khat bek in a thei hi,” Matt.<br />

24:36,3,33,43-51, ci mah hi. Topa lamente in a (371) Laisiangtho mun<br />

tel khehnate uh ki tuak takin a lah uh hangin a nialte in bel tua mun<br />

khial hi uh teh ci in lak uh hi. <strong>Khrist</strong> Biak innpi nusia a pai khiat khit<br />

Olive mual tunga A nung zuite tawh a kihona uh a a genthu a hi hi.<br />

Nungzuitein na dong uh a, “Nong pai ding <strong>leh</strong> leitung bei ding bang lim<br />

in hong thei sak ding hiam?” na ci uh hi. Jesu in lim piang dingte gen<br />

suk suk a, “tua limte na muh uh ciangin Mihing tapa in kong biang<br />

dongin hong nai ta hi ci in na thei ta un” ci hi. Honpa thu gente khat <strong>leh</strong><br />

khat a ki lumlet ding ahi kei hi. A ni <strong>leh</strong> a nai kua mah in a theih loh uh<br />

hangin hong nai ta ahihna bel tel taka theih nadingin na hilh hi. Tham<br />

loin tua banga a hilh sim thu awlmawh lo-a Ama hong pai ding naina a<br />

thu donlo te pen Noah khang tuiciin tun’ ding a awlmawh lote mah<br />

bang ding hi ci hi. Tua mun mah-a thu gentehna sungah “Ka Topa hong<br />

pai hak ding hi” a ci mite thuak ding thu agen na ah, vil-a ngak-a a na<br />

om te piak ding letsong thu zong a gen hi. “A Topa hong ciah cianga<br />

tua banga a om amuh naseempa in thupha a ngah ding hi” ci hi. Matt.<br />

24:36, 3, 33, 42-51. “Tua ahih ciangin ngak in na om kei <strong>leh</strong>, guta<br />

bangin ka hong pai ding hi,” ci lai hi. Mang. 3:3.<br />

Paul in Topa hong pai ding a kiging lo mi pawl khat te thu a gen<br />

hi. “Zana guta te hong pai mah bang in Topa’ Ni in hong tung ding hi<br />

ci-in note mah in a tel takin na thei uh hi. Amaute in, ‘Nopsakna a om


370 KIDONA LIANPI<br />

hi, launa omlo hi,’ ci-in agen laitak un, tagai numei tungah ta suah hun<br />

gimna a tun’ bangin amaute tungah kisiatna gal in thakhatin tung ding<br />

a, suahtakna neu kha beek a ngah kei ding uh hi” ci hi. Ahih hangin<br />

Topa hong pai ding a na lawp mite ahih <strong>leh</strong>, “Ahangin, tua Ni in guta mi<br />

bangin note tungah a hong tun’ nading in ah note in khuamial lakah a<br />

om na hi kei uh hi. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, note khempeuh in<br />

khuavak’ tate, sun lai’ tate na hi uh hi” na ci hi. 1Thess. 5:2-5.<br />

Laisiangtho in ahih <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> hong pai nading vai ah kiging loa<br />

om mawk nading thu pia ngei peuh mah lo hi. Ahih hangin thumaan<br />

a nial nuam mite in a bil uh hum- (372) in, “A ni <strong>leh</strong> a nai kua mah in<br />

theilo hi” cih pen a let sanpi uh ahi hi. <strong>Khrist</strong> nasem sia khat ka hi a ci<br />

pipite <strong>leh</strong> mi zahko theite in tua thu mah ging sak den ding uh hi. Mite<br />

khanglo in hotna lampi zong dingin hong patauh uh ciangin a khiimdaai<br />

dingin mite <strong>leh</strong> thumaan <strong>kikal</strong> ah biakna siate hong ki golh-in Pasian<br />

kammal a maan lopi pi-in a khiatna hong bawl uh hi. Mi muanhuailohonte<br />

in mi kheem mangpa tawh kopin, Pasian’ cih lohpiin,<br />

lungmuan’na, nopsakna om hi ci mik mek ding uh hi. <strong>Khrist</strong> hun a<br />

Phariseete mah bangin mi tampi in amau mah mah-in vantung gam sunga<br />

lut nuam lo uh a, a lut nuamte zong dal uh hi. Mite’ sisan amau tungah<br />

ki phul kik ding hi.<br />

Pawlpi sung ah a ki niamkhiat pente <strong>leh</strong> a ki pia zo pen te in<br />

thupuak saang masa pen pah pah zel uh hi. Amau mah in hilhkholhna<br />

thu a suut uh ciangin Laisiangtho tawh ki<strong>leh</strong>bulh-a mite’ gamtatna te,<br />

hilhkholhna laak dan te ong mu khia uh hi. Pawlpi in a uk cip lohna<br />

mun peuh-peuhah amau adinga Pasian thu a sin tatak mite in Laisiangtho<br />

kammal <strong>leh</strong> Jesu hong pai baih ding cih upna sittel in, thuman ahih lam<br />

mu khia in a zui uh hi.<br />

Mi tampi in thu um lo a sang gamte’ bawlsiatna a thuak uh hi.<br />

Pawlpi sunga amau din’ mun a let kip lai theih nadingun a lam etna uh<br />

gen khia ngam loin a daai cip pawl zong a om hi. Ahih hangin Pasianthu


BIAKNA KHANLAWHNA LIANPI 371<br />

om bang zuih nading thumaan sel cipna pen Pasian in phal lo dinga,<br />

amau tunga ki pia thumaan sel cip ding hi lo hi a ci pawl zong om hi.<br />

<strong>Khrist</strong> hong pai ding um uh ahih man bek-a pawlpi pana ki paai khia mi<br />

tampi a om hi. Hih sittelna thuak mite adingin kamsangpa genkholhna<br />

thu manpha khat: “Kei tung ah note nong cihtakna hangun na mipihte<br />

pawl khat un note hong mudah in hong hawlkhia ding uh a, zahpihna<br />

tawh note hong hopihin…Topa in ama liatna hong lak hen la, note hong<br />

honkhia ta hen hong ci vial ding uh hi. Hih banga hong paute pen<br />

mindaina a thuak ding mite ahi uh hi”. Isa. 66:5.<br />

Tangkona in bang ciang lawh cih Pasian vantungmite in lawp<br />

takin en uh hi. Pawlpi a tam zaw in thupuak a nial lam pang ngen in gen<br />

zaw mawk uh cih a muh uh ciangin (373) vantung mite dah in ki hei kik<br />

uh hi. Ahih hangin mi tampi mah tua thupuak ah a ki sittel nailo om lai<br />

hi. A zi, a pasal, a nu a pate, <strong>leh</strong> a tatein athuzawh mitampi omlai hi.<br />

Tua bang mite vantung mitein hoih takin vil uh a, Pasian tokhom panin<br />

khuavak thak taan’ beh sak lai dingin koih uh hi.<br />

Tua thupuak a ngah kha phot te in Honpa hong pai ding pen gen<br />

zawh loh zah-in lawp uh hi. Ama hong kilat ding a lam etna hun uh<br />

hong nai ta hi. A nai hong cing ta hi. Multho in, ciliap in daai khip<br />

khep uh hi. Tua hun ciang a nop sak nading uh ngaihsun in Pasian<br />

sungah a ki tawldam sak uh hi. Tua a ngak laitak un a ki hel kha te in<br />

tua lam etna nuam mangngilh thei lo uh hi. Nipikal tam sim bang in a<br />

sap laitakin leitung nate khempeuh paai khia uh hi. Thu um taktakte in<br />

nai tawm kha khit ciangin a si ta ding mah bangin a lungsimte uh sit pha<br />

pha in leitung nusia ta ding cih ngaihsun uh hi. “Van kah nading<br />

puantual” bel bawl lo uh hi. Topa dawn dinga lungsim ki gin’na pen<br />

khaa-ii sianthona ahi hi. Gamtat siangtho in, <strong>Khrist</strong> sisan tawh kisawp<br />

siangna pen hi a ci uh hi. Pasian mi ka hi a kici khem peuh in tua bang<br />

lungsim a nei ciat uh hih ding a deih huai hi. Tua bangin khentatna <strong>leh</strong><br />

tha nopna nei tek uh hen. Ki niamkhiat takin Topa mai ah ngen le uh<br />

tu-a a neih uh hauhna sangin muhna theihna lianzaw nei ding uh hi. Tua


372 KIDONA LIANPI<br />

banga thu ngen mi tawm lua hi. Mawhna nusia tatak mi tawm lua hi.<br />

Honpa in thupha tampi hong piakna ngah dingin upna nungta neihna te<br />

nusia mawk uh hi.<br />

Pasian in A mite sit tel ding sawm hi. Ama khut in hilhkholhna<br />

hun seh khialhna a hum hi. Jesu alam-ente in a khialhna uh mu lo uh hi.<br />

A langdo pil pen pen te in zong muh sak tuan sam lo uh hi. A nialte in:<br />

“Na hun sehna uh bel maan hi. Na lianpi khat 374) bel piang mah ding<br />

hi. Ahih hangin Miller seh kholhna pen hi loin leitung ki lumletna ding<br />

hi zaw a, <strong>Khrist</strong> nih veina hong paina hi lo hi” cih sak uh hi.<br />

A lam etna hun uh tung khin ta a, <strong>Khrist</strong> lah a mite la dingin<br />

hong pai lo mawk hi. A Topa uh hong pai takpi ding hi ci-a a umte<br />

nakpi in ci mawh in dongtuak uh hi. Ahih hangin Pasian sehna bangin<br />

bel a tung hi zaw hi. Ama kilat lamen-a ki nei amite a sit tel ahi hi.<br />

Amaute lak ah vai dang ngaihsun nawn lo-a a lau lel pawl zong om hi.<br />

Thu um hi’ing a kicih na uh in a lungsim uh <strong>leh</strong> a gamtat uh a lawh zo lo<br />

na hi mawk hi. Amau lam et banga thute a pian’ loh ciangin tua bang<br />

mite in kote ka ci mawh keei uh hi ci uh hi. <strong>Khrist</strong> hong pai takpi dingin<br />

um ngei zen zen lo uh hi. Tua bang mite pen thu um taktak mite adingin<br />

a dah huai, a lawmte a nuih san masa pen te a suak uh hi.<br />

Ahih hangin Jesu <strong>leh</strong> vantung mi khempeuhte in a um takpi a<br />

cimawh takpite itna <strong>leh</strong> hehpihna tawh en gige uh hi. Muhtheih <strong>leh</strong><br />

muhmawh <strong>kikal</strong> kideina daal ki hawk khia hi <strong>leh</strong>, vantung mite in amau<br />

hum in <strong>Satan</strong> thal tang pan dal hi cih akip tentante in mu ding uh hi.


21<br />

Patau Kona Kinolh<br />

(375)<br />

JESU ong kumkik baih nading tangkona ah William Miller <strong>leh</strong> a pawlte<br />

in ngimna khat bek nei in thuhilh uh hi. Tua in thukhenna hun ading<br />

kiginkholh ding bek bulphuh uh a hi hi. Biakna nei ka hi a ci mite in lam<br />

etna maan ah a khanlawh nading uh, gamtat hoih zaw a neih nading uh,<br />

Pasian kianga ki heei a a ki sik kik nading uh thu gen a hi bek uh hi.<br />

“Amau in pawl tuam khat peuh phuan a biakna phel khap ding ngimna<br />

nei lo uh hi. Pawl tuam tampite lak ah na asep uh hangin amaute pawlpi<br />

ki ukna <strong>leh</strong> ki lom-na te uh sukhak sak nuam lo uh hi”.<br />

Miller genna ah, “Ka nasepna khempeuh ah a omsa pawlpi khat<br />

peuhte kiang panin pawl kai khia in pawl tuam phuh ka sawm ngei kei<br />

hi. Khat pen eu khia-in khat meet nading bawl ka sawm ngei kei hi.<br />

Vekpi-a phat tuam nading ngaihsun in ka sem hi. <strong>Khrist</strong> hong pai nading<br />

thu pen mi khempeuh in a lawp tek dingin ka seh lel hi. Tua thu kei tel<br />

zah-a a tel lo mi, a lawpna neu zaw deuh lel ding hi-in ka ngaih sun a, a<br />

tuam-a ki khopna zong a kul lo ding in ka seh zawk a hi hi. Ka ngimna<br />

pi pen in mite Pasian kiang ah hei zo in leitung in hong tung ding


374 KIDONA LIANPI<br />

thukhenna phawk le uh a, ka mihingpih te in lungsim ki ging khol in<br />

lung muang takin Pasian muthei dawnthei le uh ka deihna bek a hi hi.<br />

Ka thu gen a um mite a tam pen in pawlpi tuam tuam pana hong paite<br />

ngen a hi uh hi,” ci hi. –Bliss, “Memoirs of Wm. Miller,” p. 328.<br />

Pawlpi khempeuh puah kim ciat sawm ahih mah bangin tawl<br />

khat sung ama nasep ki paakta mah mah hi. Ahih hangin biakna makai<br />

siate in Jesu Lam-etna upna pen nial uh ahih (376) manin tua thu-a<br />

buaina a beisak nuam uh hi. Pulpit pana a lang pan’ bek uh zong hi loin<br />

nihveina hong pai ding a ki hilhna peuh mah ah a va ki khawm lo dingin<br />

a pawlpi mite uh dal uh a, pawl sung ki khop khawm ding lawpna na<br />

ngawn a gen ding uh a khaam uh hi. Thu um mite in amaute ki bawlsia<br />

in ki buai sak hi cih a mu uh hi. Amau pawl ciat it uh a, tua pawlpi tawh<br />

kikhen khiat ding ut lo uh hi. Ahih hangin Pasian Teci pan’na ki nial a,<br />

hilhkholhna va dawp tel ding lah ki phal lo zel ahih manin, Pasian tunga<br />

thumaan ding thupi zaw ci-in hong ki map bawl zel uh hi. Pasian thumaan<br />

teci pan’na a khak tan nuam te pen <strong>Khrist</strong>’ pawlpi’ aphut, “thumaan<br />

khuampi” bangin sang zo nawn lo uh hi. Tua ahih manin amaute in<br />

apawlpi lui uh panin ki khen khiat ding hoih zaw hong sa ta mai uh hi.<br />

1844 khuakhal hun ciangin mihing 59,000 bang a pawlpite ciat panun<br />

hong leeng khia ta mawk uh hi.<br />

Tua a ki pan in U.S.A. bup pawlpi omte in a et dan uh hong tuam<br />

pian hi. Kum tampi sung leitungte omzia, ngeinate zuih pihna a khang<br />

khang den hi a, leitung vai a khan’ zah mah zui in khaa lam vai pen a niam<br />

suk suk na hi pah leu leu hi. Ahih hangin tua kum ngawngaw ciangin<br />

pawlpi khempeuh niamkiat suk lua uh ahihna hong ki langkhia vat hi.<br />

Bang lawh ding cih thei loin aki om bibiai laitakin bang hangin tua ci<br />

hiam cih pen pulpit pan <strong>leh</strong> laikhetna te panin hong ki theh khia hi.<br />

Philadelphia a siakhawk kikhopna khat ah akitaangzat<br />

Laisiangtho khiatna bu bawlpa <strong>leh</strong> tua khua-a Pastor dawk mah mah<br />

khat ahi Mr. Barnes genna khat ah, “kum 20 sung sia sem ta inga, a


PATAU KONA KINOLH 375<br />

neek khawm bawlpihna a nunung pen dongin pawlpi sung ah, lah ki<br />

kiam lo, lah ki khang lo hi. Tu in zong khanlawh na lah om lo, ki<br />

khelna lah om lo, na sem siapi te lah thupha ah khan’ na nei lo, khaa<br />

gupna ngah nadingin thu a dawp lah om lo hi. Nasep tam a sum<br />

bawlna <strong>leh</strong> van laakna leitung lam nasepna lungsim hong khang hi.<br />

Tua pen pawlpi khempeuhte om zia a hi hi” ci hi. – Congregational<br />

Journal, May 23, 1844.<br />

(377) Tua kum February kha in Oberlin College-a Professor<br />

Finney in zong: “I gam-a Protestant te lak ah taang pi omzia pen ki<br />

puahna lam tawh kisai in, lah lawp lo, lah sia lo, ki om di de lel hi. Ki<br />

awng-hon’na pawl khat a om hangin a taangpi muhin ki lang khia tham<br />

lo hi. Pawlpi khempueh ah ki puahphatna omlo hi. Khaa lam thu ah<br />

lawpna pen bei khia khin phiala, a lauhuai mah mah ciang kitung suk<br />

hi…. Pawlpi mite ki zepna khang mah mah a, Pasian um lo mite tawh<br />

gual nopna, laam na, pawi bawl khawmna te ah I ki zom pha mah mah<br />

hi. Tua bek mah ih khantoh na ahi ding hi. Hih a huai sia thu gen gen<br />

nawn dah ni. Pawlpi omzia taangpi dah huai in niam kiat mah mah cih<br />

teci tampii hong lahte kicing lua hi. Pasian kiang pan gamla pial khia<br />

khin lua uh ahih ciangin amaute kiang panin Topa ki heemkhia khin ta<br />

hi” ci hi.<br />

Religious Telescope lai a gelhpa khat teci pan’na ah: “Tu laitaka<br />

biakna lam kiamsuk zia pen ni dangin ki mu ngei nai lo hi. Pawlpi in<br />

mantakin a khanlawh ding kisam hi. Zion a it pepeuh in hih zaha kiamna<br />

a piang sak thu pen muh khiat mateng zonkhiat ding kisam hi. Mite<br />

lungsim omzia ih et ciangin kikheelna man ‘a tawm lua <strong>leh</strong> ki haal lua<br />

cih ih mu hi. Tua hang in mawh bawlte tha hat uha, mot tatna uang lua<br />

ahih manin, ‘Pasian in a thupha piak ding mangngilh ta hiam? ahih kei<br />

<strong>leh</strong>, hehpihna kong hoh ki khak ta hiam?’ i ci kha phial mai ta hi.”<br />

A hang omlo in tua bang omzia pen pawlpi sung ah mawk pian’<br />

ngei lo hi. Ih mi nam, pawlpi, <strong>leh</strong> mimal in khaa lam khuamialna hi zaha


376 KIDONA LIANPI<br />

ih thuak pen Pasian in a siangtho hong hehpihna tawh a huh nop nawn<br />

loh man hi lo hi. Mite tung a hong piak A khuavak pen awl mawh lohin<br />

aki nialmanin tua bang hong tung a hi hi. <strong>Khrist</strong> hun-a Jew te tangthu<br />

ah zong hih thumaan nasepna ki lak tel hi. Amaute leitung vai-a a na ki<br />

piak luatna uh tawh (378) Pasian <strong>leh</strong> a thu na mang ngilh uh hi. Tua<br />

manin a lungsim uh mang in, leitung lam bek na ngaihsun uh hi. Messiah<br />

hong pai masakna pen na thei khial uh a, amau ki saktheihna <strong>leh</strong><br />

uplohna hang un Honpa na nial kha uh hi. Tua bang hi napi un hotna<br />

thupha a theih theih nading uh <strong>leh</strong> hotna a ngah ve ve theih nading uh<br />

Pasian in dal tan sak tuan sam lo lai lai hi. Thumaan nial mite in bel<br />

vantung’ letson deihna nei lo uh hi. Amaute in “khuavak mun ah<br />

khuamial koih uh a, khua mial mun ah khuavak koih” <strong>leh</strong> bung uh hi.<br />

Amau sung ah mialcipna tun’ dingin khuavak nial uh hi. Bang zah in<br />

khuamial lian ta thong hiam!<br />

Pasian bia lim mah pua napi Kha Siangtho in akop pih loh cianga<br />

om lel se pen <strong>Satan</strong> ngeina tawh ki lem mah mah hi. Lungdamnathu<br />

anial khit uh teh Jewste in a tanglai ngeina te uh hanciam pha kaan a<br />

teeltuam hihna zong a neih lai nop uh hangin Pasian ompihna ki lang<br />

nawn lo ahih lam nial thei lo uh hi. Daniel hilhkholhna ah Messiah hong<br />

pai ding hun <strong>leh</strong> a sih nading hunte theih khialh loh nadingin gen sit-set<br />

napi, Rabbi te in hilhkholhna a hun seh pian khat om <strong>leh</strong> taai in samsia<br />

mawk in, hilhkholhna kan hetlo uh hi. Israelte mittaw sa <strong>leh</strong> ki sik kikna<br />

om het lo sa in kum 1800 sung bang om khin uh hi. Hotkhiatna pia<br />

thupha zong tuan loin Lungdamna thupha peuh mah phawk-in zong nei<br />

lo uh hi. Vantung pana kipia khuavak a nolhte adinga lau huaina <strong>leh</strong><br />

kihtaak huai ki hilhte zong thu don tuan peuh mah lo uh hi.<br />

Na khem peuh pen a haang a om man-a piang khia hi ham tang<br />

hi. Ngaihsun sun-a maan a sak, sep ding hi ci-a a ngaihsun te ama deih<br />

dan a hih loh man-a a thu neu seh manun a tawpna ah thumaan <strong>leh</strong><br />

thukhial khentel thei nawn loin hu-sam zel uh hi. Theih theihna te mial<br />

a, sunglam upna te hik cip in, lungtangte khauh a, khaa te in Pasian


PATAU KONA KINOLH 377<br />

kiang pan pai khia uh hi. Pasian thumaan a na ki nuihsatna mun peuh<br />

peuh ah pawlpi pen khuamial in tuam dinga, upna <strong>leh</strong> itna dai-in ki meel<br />

maakna <strong>leh</strong> ki thutuah lohna a hong lut ding hi. Pawlpi mite in leitung<br />

vai bek lawp-in a tha neih teng uh tua lam ah zangh ding uh a, mawhnei<br />

te ki (379) sik kik nuam loin ngawngkhauh ding uh hi.<br />

Vantung mi khatna tangko Mangmuhna 14 sung thu in Pasian<br />

thukhenna hun pukaak a, mite in Amah kihta in a biak nadingun a sawl<br />

hi. Tua pen Pasian mi a kicite in leitung a thaang huaite lak pan ki khen<br />

khia in leitung kih huai zia <strong>leh</strong> nung tolh zia te tel muh dingin sap khiatna<br />

a hi hi. Pasian in pawlpite tunga hih thu puak zangin patau a na ko a hi<br />

hi. Tua thu a na saan’ uh <strong>leh</strong>, Amah tawh a ki gamla sak siatna teng nil<br />

khia ding uh ahi hi. Topa maii ah ki niam khiat na tawh Vantung thupuak<br />

na saang in, Topa’ mai a dingg thei dingin na ki ging uh hi <strong>leh</strong>, Kha<br />

Siangtho <strong>leh</strong> Pasian vangliatna amaute lak ah hong ki lang ding hi.<br />

Pawlpi in ki pum khatna ban ah upna, <strong>leh</strong> itna thupha mun tung kik ding<br />

uh hi. Sawltakte hun lai bang in thu um mite “lungsim <strong>leh</strong> ngaihsutna ki<br />

khat in” luang khawm ding uh a, “Pasian thu hang tak in a gen” thei<br />

ding uh hi. Tua hi <strong>leh</strong> “Gupna a ngah ding mite zong ni simin Pasian in<br />

akibeh lapsak” ding hi. Sawltak 4:32,31: 2:47.<br />

Pasian mi a kicite in Ama thubu pana Laisiangtho khuavaak<br />

hongtaang a om bangbang na saang le uh pum khat suah nadinga <strong>Khrist</strong><br />

thu ngetna ngah ding uh a, sawltakpa gen “Kha Siangtho pumkhatna,<br />

lungmuan’na sunga lom khatna,’ ngah thei ding uh hi. Ama genna ah,<br />

“Pumpi khat, Kha Siangtho khat, lungsim-khaa khat, lam etna khat,<br />

Topa khat, upna khat, tuiphumna khat hi dingin hong sam hi” ci hi.<br />

Efesa 4:3-5.<br />

Jesu ong pai baih ding thu a saang te in tua thupha te ngah takpi<br />

uh hi. Amaute in pawlpi tuam tuam pan-a hong ki kaikhawmte hi napi<br />

uh in, amau pawlpi van gikte lei ah paai uh hi. Pawlpi thukhamte balzaanin<br />

kum tulkhat maan’ nading vai Laisiangtho hilhna tawh kituaklo upnate


378 KIDONA LIANPI<br />

nu sia uh hi. Nih vei pai nading lam etna maan lo te maan sak in,<br />

kiphatsakna <strong>leh</strong> leitung vaite phiat siang uh hi. A khial te a maan in<br />

bawl uh a, lungdam tak <strong>leh</strong> lungsim kituak in om uh ahih manin,<br />

lungdamna <strong>leh</strong> ki itna in ki ukna pang pi a suak hi. Hih upna in tua thu<br />

a saang mi tawmno te uk (380) ahih <strong>leh</strong>, mi khempeuh in na saang ciat<br />

uh hi <strong>leh</strong> mi khempeuh tung ah tua bangin a tung pah ding a hi hi.<br />

Ahih hangin pawlpi a tam pen in tua patau kona na saang lo uh<br />

hi. “Israelte galvilpa” bang a hi ding sia semte in Jesu hong pai nading<br />

thumaan phawkna (token) a nei kin ken ding uh hi napi, thumaan lah<br />

thei lo, kamsangte genkholhna lah thei lo, hun ciamtehnate lah thei lo<br />

mawk uh hi. Leitung lam etnate khang a, ngim na lianpi pi tawh lungsim<br />

buai zaw uh ahih manin Pasian itna <strong>leh</strong> muanna banah thumaan<br />

lunggulhnate daai hiau hi. Tua lak ah hih tangkona a ki piak ciangin ma<br />

nial nopna <strong>leh</strong> uplahna bek hong tho khia ta mai hi. A thu in zapi zeel<br />

la, pawlpi mi nautang te in hilh uh hi.Langdo na bek tawh na ki nial ta<br />

mai hi. Taang lai-ate mah bangin Pasian thu teci pan’na ah, “Kumpi te<br />

<strong>leh</strong> Pharisee te in a um uh hiam?” cih dotna te mah hong pai kik lel zel<br />

hi. Hilhkholhna hun sehna te a nial nop uh hangin ki nial thei lo ahih<br />

manin mite in tua hilhkholhna pen sin beh nuam nawn vetlo zaw uh hi.<br />

Hih hilhkholhna bute ki seel cip phot hi. Eite theih zawh ding hi lo hi ci<br />

uh hi. Mihonpite in a Pastor te uh pum muan’ uh a, tua patau kona pen<br />

ngai nuam lo uh hi. Dawk sak leu uh “pawlpi panin ki nawh khia ding ”<br />

ahih manin, pawl khat te in maan sa na pi ki dawk sak ngam lo uh hi.<br />

Pasian in pawlpi sit tel a a puah siang nadingin a thupuak pen leitung<br />

deihna lel tawh om te bang zah-in tam zaw a, cih thu <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> a ngai<br />

tak tak te tawh a ki lamdan’na kilang sak a hi hi. Vantung lam a lawpna<br />

uh sangin leitung tawh a kizopna uh khauh zaw hi. Amaute in, lungsim<br />

teng a zong khia thumaan pen nusia in leitung pilna lam thu ngai dingin<br />

a ki hei khiat san ta thong uh hi.<br />

Vantung mi khatna tangko a nial uh ciangin amaute ki puah phat<br />

nading vantung thupuak a nial uh suak uh hi. Pasian kiang pana thupha


PATAU KONA KINOLH 379<br />

pen nuihsan in sim mawh uh hi. Pasian kiang pan amaute akhen khia<br />

gitlohna pen a nial sang sik un leitung tawh kilem nading a zong zaw ta<br />

uh hi. Tua manin pawlpite sunga lauhuai khaa lam sihna, nungtolhna<br />

<strong>leh</strong> leitungte tawh ki batnate 1844 kum in hong piang hi.<br />

Mangmuhna 14 sungah vangtung mi masa pen vantung mi nihna<br />

in zui in tangko leu leu hi. “Nu <strong>leh</strong> pa’ khialna tawh kipawl ama hehna<br />

leenggahzu mi pawl khem peuh a dawnsak khuapi lian Babylon a cim<br />

zo hi! a cim zo hi ” (Mang. 14:8) ci hi. (381) “Babylon” cih pen “Babel”<br />

kammal pana hong pai hi a, Buaigawp, cih na ahi hi. Laisiangtho<br />

sung ah tua min pen biakna lam pialna, khialhna a tuam tuam lahna-in<br />

ki zangh hi. Mangmuhna 17 sung ah Babylon a cih pen numei paktat<br />

tawh lak in, pawlpi a gennopna lim ahi hi. A siangtho numei a cih ciangin<br />

pawlpi siangtho genna ahih mah bangin numei paktat ginalo a cih ciangin<br />

a lampial pawlpi a cihna a hi hi.<br />

Laisiangtho sung ah Khirst <strong>leh</strong> Ama pawlpi kinaina zia a gen<br />

ciangin nupa omkhopna tawh genteh zel hi. Topa in ki teen’na siangtho<br />

tawh a mite hong pawl a, Amah pen A mite Pasian hi ding a, amaute<br />

zong Ama aa bek hi ding in a deih hi. Ama genna ah, “A tawntunga ka<br />

zi dingin nang ong kiciam pih in, thumaanna tawh nang kong kiciampih<br />

dinga, thukhenna maan <strong>leh</strong> itna thuneem tawh migitna lak-in kong teen’<br />

pih ding hi” ci hi. Hosea 2:19. Khatvei leu leu, “Nang tawh ka ki teeng<br />

zo hi” Jer. 3:14 ci lai hi. Paul in Laisiangtho Thak sung ah, “Nungak<br />

siangtho bangin Khris kiangah kong piak nadingin pasal khat tawh ka<br />

hong kiteng sak zo,” (2 Kor. 11:2) ci hi.<br />

Pawlpi in <strong>Khrist</strong> tungacitakloin, amuan huaina teng <strong>leh</strong> a ngaih<br />

baanna teng Ama kiang pan la khia in leitung lam ah ki hei hi. Leitung<br />

nate lunggulhnain lungsim a uk ciangin nupa ki teen’na kamciam a palsat<br />

bang a hi hi. Isreal te in Topa kiang pan tai khia a a mawh uh ciangin<br />

alamdang mah mah Pasian itna sim-mawh in nusia uh hi. Tua thu Topa<br />

Pasian in a genna ah, “tenpih dingin kong kamciam hi.” “Nangmah na


380 KIDONA LIANPI<br />

meel hoih lua a, kumpigam sung ah na hampha hi. Na meel hoihna<br />

tawh lawkite lak pan na ki lang khia a, Keima thuneem-na hangin na<br />

kicingtaak a, na tung ah tua kicin’na <strong>leh</strong> na ki dawkna hangin aang zuak<br />

na suak hi.” “A zulhtat zi in a pasal kiang (382) pan ki khen khia<br />

bangin nangmah in Kei tung ah zehphii nuam lungtang na nei hi Isreal<br />

innkuan aw, Topa in ci hi,” “thuman lo zi in a pasal anusiat bangin…kei<br />

tung ah nong thu man kei uh hi.” ci hi. Ezek. 16:8; 13-15, 32; Jer. 3:20.<br />

Laisiangtho Thak ah <strong>Khrist</strong>iante in Pasian sangin leitung a deih<br />

zawkna uh a genna ah tua bang pian khat mah agenna om hi. Sawltak<br />

James in, “No numei <strong>leh</strong> pasal mawhna bawlte aw, leitung tawh kipawlna<br />

in Pasian gal a hi theilo na hi uh hiam? Tua ahih ciangin leitung tawh<br />

kipawl mi peuh mah in Pasian gaal ahi hi.”<br />

Mangmuhna 17 sunga numei (Babylon) pen, “Tua numei in asan<br />

a eng puante silhin, kham tawh, suang manpha tawh , pala tawh kizeemin,<br />

a khutah ama gitloh gamtat khihuaina a hi muhdahhuainte tawh adim<br />

kham tawh adim kham hai atawi hi. A taltang tungah, thu thukpi,<br />

‘Leitungah a om Numei Gilote <strong>leh</strong> leitung kihhuaiinate Nu Babylon<br />

Khuapi’, ci-in a min kigelh hi.” Kamsangpa genna ah, “Tua numei in<br />

zong misiangthote’ si ahi zongin, Jesu’ teci pangte’ si ahi zongin kham<br />

in a om kamu hi” zong ci hi. Mang. 17:4-6, 18. Tua vangliatna pen<br />

kum za tampi sung gilo taka <strong>Khrist</strong>ian gam a uk cip Rome a hi hi. A<br />

sanciip <strong>leh</strong> ausan meelte, kham <strong>leh</strong> suangmanphate, kepte pen kumpite<br />

nangawn tunga uk zawkna anei, a ki-pha-sak Rome thuneihna a kawkna<br />

ahi hi. Tua sim loh “Misiangthote’ sisan akham” <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> nungzuite<br />

gilo taka abawlsia vangliatna dang omlo hi. Babylon a mawhsakna<br />

dang khat zong, maan lo taka “leitung kumpite” tawh a ki zopna tawh<br />

a mawhna ahi hi. Tua pen Topa kiang pan ki khen khia a lawki te tawh<br />

a ki zopna pen Jew te banga aang zuak a suahna a hi hi. Tua lim mah zui<br />

leu leu in Rome te in zong leitung thuneihna tawh na ki nin sak in<br />

mawhsakna a thuak hi.


PATAU KONA KINOLH 381<br />

Babylon pen “paktat nu” na kici hi. Ama tanute zong pawlpi<br />

mah hi ve ve uh a, ama upna tawh a kizom, thuciin lel khawng a zui,<br />

ama nung a zui, thumaan paai khia-a leitung tawh a kizom Pasian<br />

mawhsak ahi uh hi. Mangmuhna 14 in Babylon (383) cipna pulaak<br />

hi. Tua pen khat vei lai-a a siangtho-a ki saang biakna pen tu-in a nin<br />

hong suak cihna a hi hi. Hih tangkona in thukhenna hun a gen khit-a ki<br />

gen ahih mah bangin ni nu nung hun-a ki tangko ding a hi hi. Rome bek<br />

ki ngawh thei nawn lo hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, amah pen a puukna<br />

kum za tampi sung hi khin zo hi. Tham loin Mangmuhna 18 sung ah<br />

Pasian mite Babylonte lak pan hong pai khia ding in ki sam khia hi. Hih<br />

Laisiangtho genna en leng, Babylonte lak ah Pasian mi tampi om lai<br />

ahihna ki mu hi. Tua ahih <strong>leh</strong>, tu hun in bang cii pawlpite lak ah <strong>Khrist</strong><br />

nungzuite a tam pen om uh hiam? Hih pen uplah ding zong hi lo hi.<br />

Upna ka nei hi a ci Protestant pawlpite lahna ahi hi. Amau te hong<br />

thawh khiat tuung lai un Pasian saan’ theih hoihna nei, thumaan deih-a<br />

Ama thupha ngahte a hi uh hi. Thu um lo leitungte nangawn Lungdamna<br />

thupha saan’na hangin mai nawtna nei uh hi cih a mu tek uh ahi hi.<br />

Kamsangpa in Israelte kianga a gen in ah, “A pau bang het lo dingin<br />

nang hong bawl ka hih manin na meel hoihna gam khem peuh ah kithang<br />

kawi kawi hi.” Ezek. 16:14,15. Ahih hangin amaute zong Israelte<br />

puukna mah ah puuk leu leu uh a samsiat-in a om uh hi. Amaute in<br />

Pasian um lote tawh ki pawl theih nading bek deih <strong>leh</strong> sep bel in nei<br />

zaw ta uh hi. “Ahi zongin na tuah peuhpeuh luppih ding zolna-in na<br />

meel hoihna <strong>leh</strong> na minthan’na a sia lamin na zang hi.” Ezek. 16:14,15.<br />

“Leitung kumpite” tawh kipawl in kih huaina khaap mah azui<br />

Protestant tampi takte cihna ahi hi. Gamuk Pawlpi <strong>leh</strong> leitung kumpi<br />

hihna tawh kip a sawm, <strong>leh</strong> leitung deihsakna a zongpawlpi dangte<br />

agenna zong ahi hi. “Babylon” cih ciangin a buai huai pawlpi om zia<br />

zua te cihna hi a, Laisiangtho sung upna te phiat khia in sim zawh loha<br />

tam pawl tuam tuam a phuan phuan te, upna phuaktawm a ki tukalh<br />

zia zuate a genna ahi hi.


382 KIDONA LIANPI<br />

Rome pana hong leeng khia pawlpite leitung tawh mawh in<br />

akipawlna baan ah mi dangte tung ah a lah khiat gamtat dang dang nei<br />

lai uh hi.<br />

Roman Katolik te laigelhna khat ah, “Rome Pawlpi in<br />

misiangthote a zahtakna hangin milim biakna ah mawh baang ahih <strong>leh</strong>,<br />

<strong>Khrist</strong> ading biak inn khat a neih sial in Mary ading sawm a nei, Romete’<br />

tanu ahi Church of England zong (384) tua mawhna pan peng thei lo<br />

ding hi,” ci hi. – Dr. Challoner, “The Catholic Christian Instructed,”<br />

Preface, pp. 21,22 (ed. 1897).<br />

“Tulaitak a Rome pawlpi ih cih pen antichrist lung sim pua a<br />

gam tang hi cih pen uplah na ding thu khat bek omlo hi. Protestant<br />

pawlpi te-in zong siatna <strong>leh</strong> gitlohna pan kipuahpha nawn lo uh ahih<br />

man in antichrist lungsim mah a vom suak uh hi” ci in Dr. Hopkins in A<br />

Treatise on the Millennium cih a lai bu sung ah pulaak hi. Samuel<br />

Hopkins, Works, vol.2, p.328.<br />

Dr. Guthrie in Rome pana Presbyterian pawlpi a ki khenkhiatna<br />

thu a gelhna ah: “Ih pawlpi in a Laan tung ah Laisiangtho ki leemsa, <strong>leh</strong><br />

a lai zial tung ah ‘Laisiagntho pan zong khia un’ cih kammal bulphuh<br />

tawi kawm-in Rome kong vang pan I pusuah mah bangin, tua Babylon<br />

panin gen banglo in ih siangthotakpi mah hiam?” ci in dotna khat a koih<br />

hi.-Guthrie, John, “The Gospel in Ezekiel,” p. 237 (Edinburgh ed. 1857).<br />

Spurgeon genna ah, “Church of Englandte in biakna zehte a thupi<br />

bawl ciangin a a siantho-na uh baanbaan in bei bei a, Pasian um lote<br />

thukhun sung ah a lut lut tawh kibang hi. Hoih dinga I up mite nangawn<br />

thu upna bulpi panin ki hei khia khia mawk hi. Cial khat khit cial khat,<br />

Englandte in a mawh siat huai Pasian uplohnate khuaibaal bangin limsa<br />

in zui zui uh hi. A tawpna ah haang san takin pulpit dong nangawn ah<br />

lut pih uh hi. A min-in <strong>Khrist</strong>ian mah lah a kicih ve ve ding hun a hong<br />

tung hi ci in ka um hi,” ci hi.


PATAU KONA KINOLH 383<br />

Lampial kipatcilna bang hiam? Bang ci bangin pawlpi in a gen<br />

nop mah mah Lungdamna Thu panin pial khia masa phot kha uh hiam?<br />

Lawki thu pomin a gamtat bang a zuih uh man-in, <strong>Khrist</strong>ian mah kici<br />

napi lawki thu na saang uh hi. Paul in ama hun lai phet in, “a ki seel<br />

gitlohna in tu nangawn in na asem lai tak hi” na ci hi. 2 Thess. 2:7.<br />

Sawltakte hin’ lai teng pawlpi in siangtho takin kip lai hi. Ahih hangin<br />

kum zakhawk nihna bei kuan ciangin pawlpi a tam pen te in biakna zia<br />

thak khat hong nei uh a, a maan-a a gen nopna a hoihna teng dawk<br />

nawn loin, nungzuipi teng lah han sung tung khin uh a, a tate uh <strong>leh</strong> mi<br />

thak ki ngah beh te in,…nasep dan hong khel uh hi.”-Robinson, Robert,<br />

“Ecclesiastical Researches,” ch. 6, par. 17. (385) Mi thak angah<br />

nop man un <strong>Khrist</strong>ian upna din mun niam khiat uh a, “lawki tuileet pen<br />

pawlpi sung ah hong luang in, a lawki ngeinate, agamtat te uh <strong>leh</strong> a<br />

milimte uh zong hong lut pih uh hi.” – Gavazzi’s Lectures, p. 278 (ed.<br />

1854). <strong>Khrist</strong>ian pawlpi in leitung a uk kumpi te maipha <strong>leh</strong> huhna a<br />

saan’ uh ciangin mipi in zong zuih kul pah a, <strong>Khrist</strong>iante hi sam napi in<br />

a tatak in “lawki” lungsim anei mitampi pawl sung ah ong om hi. Tua<br />

bang in pawlpi sung uh ah milim biakna a hong lut pah hi.” – Ibid.<br />

Tua bang pian vi ve mah pawlpi khempeuh phial ah pianga, amau<br />

lah Protestant te mah kici ve ve ciat mawk uh hi lo a hi hiam? Apawlpi<br />

phuankhiate ciat in aneih uh ki puahphatna ding lunggulhna lungsim<br />

pen pai khia ciat mawk uh hi. A suan akhakte in “meel tuam pua in” na<br />

hong sem tek mawk uh hi. Mitsi tentansa in a ki zui ngeisa bang ci in<br />

zomzom mawk uh hi. A mai nawt nading uh thumaante nial in, puahphat<br />

te tate in ki niam khiatna, pumpi nialna, <strong>leh</strong> leitung nusiatnate tawh<br />

gamlapi ki kaak ta uh hi. “A masa a hoihna, gennopnate” ki dawk<br />

nawnlo hi. Leitung thute in pawlpi sung ah tuileet bangin luang lut a,<br />

“lawki ngeina le a gamtat ziate ban ah milim te phut kip ta hi.”<br />

Ala! Tua leitung tawh kipawlna khang han han ven, “Pasian<br />

gal” suahna pen lau huai zen mah si! Tua pen mah lah <strong>Khrist</strong> nungzui<br />

akineihte in nop a sak pen uh hi ta thong veh! Bang zah takin <strong>Khrist</strong>ian


384 KIDONA LIANPI<br />

a kici minthang pente in Laisiangtho thumaan tawh ki gamla ta hiam!<br />

ei <strong>leh</strong> ei kideeknate, gennop-a lungsim hoihnate, Pasian zahtaakna<br />

cihte gamla mah se! John Wesley in sumzatna maan a genna ah, “Talen<br />

manpha khat pen a neng khat na ngawn mit’ deih thu mawk mawk<br />

khat peuh, a uang lua <strong>leh</strong> a manpha lua puan leina peuh, a kullo kizepna<br />

peuh leina-in zangh kei un. A khel avet in ki zeem loin na inn sung<br />

van zatte uh zong a uang lua a manpha lua hi loin a tam man lua milim<br />

khawng, a tam bei lua inn zut khawng <strong>leh</strong> khamtui zut khawng ah na<br />

sum uh mawk bei sak kei un. Hih leitung nuntakna nop zat kiphatsakna<br />

peuh, mite’ pi muh ding lel peuhte in na sum uh zangh kei un. ‘Na sep<br />

ding bang maan takin sem peuh le cin mite in nang’ thu a gen teh thu<br />

hoih hi lel nading hi’. Na pumpi puan au-san tawh paun-neel tawh<br />

zeem-a ni sim-a an lim na neek” lai teng bel mite in hong pi et mah<br />

dinga, na thupina, na citna <strong>leh</strong>, na zin le leeng do siamnate hong kiphat<br />

mah ding hi. Ahih hangin tua pibawlna pen enlah lua dah in. Pasian<br />

kiang pana zahtakna pen (386) deih pha zaw in.” – Wesley’s Works,<br />

Sermon 50, “The Use of Money.” Tu hun-a pawlpi tampi te in tua<br />

bang hilhna awlmawh het lo uh hi.<br />

Biakna nei hih lel pen leitung ah ki angtan na khat ong suah uh<br />

hi. Ukpite, gamvaante, Upadi siamte, Zato nasemte, <strong>leh</strong> Sumbuktein<br />

mite lakah zahtaakna <strong>leh</strong> muan’na a ngah nadingun pawlpi mi suak uh<br />

a, tua tawh amau leitung vaite azom uh hi. Tua bangin <strong>Khrist</strong>ian hihna<br />

tawh amau gamtat hoih lote khuh in a tuam uh hi. Biakna pawl tuam<br />

tuamte in hih leitung lungsim bek anei a ki tuiphumte’ hauhna <strong>leh</strong> huzaap<br />

tawh mi lak a dawk ding a hanciam to to uh hi. A kidawk pawlpi thupi<br />

mah mahte bang in a nasia thei pen pen-a ki dawk dingin kongzing<br />

thupi pen pen munte ah a biak inn uh lam uh hi. Biakna pia mite zong<br />

a tamman pen pente tawh ki zeemin tee lialua uh hi. A siapa dingte uh<br />

zong mi huup thei ding, leengla do asiam mite khasum tampipi tawh<br />

acial uh hi. A mite sermonte in zong mawhnate kawk khia loin kuamah<br />

a naa sak lo, ki zep siamte bil in a ngaih nop, a lungdam sak te hi ding


PATAU KONA KINOLH 385<br />

hi. Ki seelsim asiam mawhneite pawlpi laibu ah ki gelh a, mawhna teng<br />

zeem hoih in Pasian min pua khem in kisel khin khian hi.<br />

Tu hun leitunga <strong>Khrist</strong>ian te om zia leitung thuthang zaksakna<br />

laihawmkhiat khat ah, “Pawlpi in a khang hun-a mi lungsim zui in a<br />

hun-a mite deihzia zui zel uh hi.” “A khang deih bangin biakna <strong>leh</strong><br />

paaina nei uh hi.””Mi’ lung sim azol zawhna ding un ahih theih khem<br />

peuh tawh ahan ciam hi” ci hi. New York Independent sunga a gelhpa<br />

in Methodist pai zia a gelhna ah: “Pasian mite <strong>leh</strong> biakna nei lo mite<br />

kikaal kibat lohna pen awk-in-valh a, ki liah sem sem in, mi tha nuamte<br />

in tua ki lamdan’na te a bei siang theih nadingin sem khawm, ne khawm,<br />

gualnuam khawm a om theih nading un hanciam in sem uh hi.” “Biakna<br />

lian mah mah te in a pawlpi mi uh a pun’ nading <strong>leh</strong> a pawlpi’ meet<br />

nading a pia mite a ngah theih nading uh hamciam bel in aneih uh<br />

manin, a pawl mite uh thu man ah a makaih nawn kei uh hi” ci hi.<br />

Howard Crosby in: “Topa ngimna bang in Pawlpi a pian nading<br />

ih makaihna neu lua hi. Tanglai Jewste mah bangin milim biakna lam<br />

hoi in Pasian (387) kiang pan ih lung sim ih heei mang khin zo hi….Tu<br />

in zong Jesu pawlpi in thu um lo leitung te tawh ih ki pawlmat hi.<br />

Pasian deih nuntak maan panin <strong>Khrist</strong> nei lote nuntaksia ah ki pawl<br />

in, pahtaak zongsatna <strong>leh</strong> Pasian deihlam zuilo pi in vai ki hawm hi.<br />

Tua manin thupha sunga khan’ tohna khempeuh ih lang do kha khin ta<br />

hi” ci hi.—The Healthy Christian: An Appeal to the Church,” pp.<br />

141,142 (ed. 1871).<br />

Leitung nopsakna zuihna hangin angsung <strong>leh</strong> pumpi deih nial in<br />

<strong>Khrist</strong>-ading ki pum piakna cih om nawnlo phial hi. “Tu-a a pangpi pen<br />

nasem nupi papi te aneu lai un <strong>Khrist</strong> ading sep siam nading in a ki<br />

hilhte a hi uh hi.” “Tu-in sum <strong>leh</strong> paai a ki sap hangin, a pia dingin<br />

kuamah kiko nawn lo hi. Pawi bawl, pawi lak, thu sit ki neih, an lim ki<br />

kup teengta ki neih khawng, gual nop theih nading khat peuh peuh<br />

bawl sak un.”


386 KIDONA LIANPI<br />

1873 kum January 9 ni in Wisconsin-a Governor Washburn in a<br />

kumcin thupulaakna ah hi bang a ci hi: “thai kaap na bek a ki zangh<br />

saang pawl khat te phiat nading thukhun koih a kul ding bang hong hi<br />

ta hi. Mun ci teng ah tua bang om hi. Geel tek tek ahih loh hangin biak<br />

inn te na ngawn khat vei vei dawi nasepna in kizangh zel hi. Letsong<br />

zonna, pawi lahna peuh letsong ding van zuakna peuh, khat vei vei<br />

biakna lam huhna hawm khiatna peuh in ki zangh hi. A tam zaw in vai<br />

thu pi het lo Ongbali (lotteries) hawmna peuh, letsong kituhna mun<br />

peuh in ki zangh hi. Tuate khempeuh sum ngah nopna vai vive ahi hi.<br />

Lungsim sia in a hong zongsangh sak theite vi ve a hi hi. A diak diak in<br />

nasep gim khol lo khat-a ngah theihna, <strong>leh</strong> sum iiplahna ih khangnote<br />

hansuahna a suak hi. Mi thupi zahtaak huai ulianpipi a kicite na ngawn<br />

tua bang a ut uh ciangin ih gam ah khangno te kimawlna hoihlo,<br />

zongsatna tuam tuamte ah puuk ding cih pen a lau huai na a ki tel sin<br />

sen in ki mu hi,” ci hi.<br />

Leitung lungsim paaina in <strong>Khrist</strong>ian pawlpi khempeuh a hong<br />

sim hi. Robert Atkins in London-a a thuhilhna ah, England gam pen<br />

khaa lamah neng cipin khuamial sung atunna na thu gen ah: (388)<br />

“Dikna thumaan pen leitung pan kiam khin hi. Kuamah in awlmawhin<br />

zong nei nawn vet lo hi. Tu hun-a biakna nei-a kinei khempeuh <strong>leh</strong><br />

pawlpi kimah, leitung iiplahte, leitung vai tawh a ki diahte, noptatna a<br />

iiplahte, zahtaakna ngah ding a ut te ngen ahi uh hi. Amaute <strong>Khrist</strong><br />

tawh a thuak khawm dinga kisam te hi napi uh in neh thawhna <strong>leh</strong> sim<br />

mawhna a thuak thei lote ngen a hi uh hi….Lampialna, lampialna,<br />

lampialna vi ve biak inn kongkhakpi tung khempeuh ah ki gelh hi. Tua<br />

din munah a om lam uh ki phawk uh hi <strong>leh</strong> lamet a omlai ahi uh hi.<br />

Ahih hangin tua bang sang sik-in ‘Eite I hau hi, na I nei hi, bang mah<br />

I ki sam kei hi’ ci in ki ko zaw lai uh hi” ci hi.- Second Advent Library,<br />

Tract No. 39.<br />

“Nu <strong>leh</strong> pa’ khialhna tawh kipawl ama hehna leenggahzu mi<br />

pawl khempeuh a dawn sak”na hang in Babylon in mawhsakna a thuak


PATAU KONA KINOLH 387<br />

ahi hi. Khamtheih leenggahzu leitung mite dawn sak hi a cih pen leitung<br />

liatna tawh aki zop man-a a ngah upna maanlo a hilhna thu a genna a hi<br />

hi. Leitung tawh ki pawlna in upna sia sak a, amah in zong leitungte<br />

upna maan lo huzaap kih huai hilhsawn ahih manin a kitel <strong>leh</strong> a baihlam<br />

Laisiangtho thute a langdo suak ahi hi.<br />

Rometein mite kiang panin Laisiangtho hum cip in, amau hilh<br />

bang bang azui lel dingin mite azawhthawh sawl uh hi. Biakna<br />

Puahphatna huhau in Pasian Laisiangtho thu tawk kizui in mite hong ki<br />

puahpha kik sak hi napi tu ciang leu leu in puahphatna tawlnga sak in<br />

Laisiangtho thu sangin amau pawlte thu mang zaw dingin ki hilh mawk<br />

leu leu ta uh hi mah lo hiam? Charles Beecher in Protestantte omzia a<br />

genna ah: “Amau in a pawlpi upna luan’ dan uh a gensia zek khat om<br />

<strong>leh</strong>, siangtho pa a kici te in a misiangthote uh <strong>leh</strong> thahna thuakte a<br />

kigen siat ciangin a zak dah uh mah bangin za dah uh hi. Tua Protestantte<br />

lak a Evangelical pawlpi a kici te peuh mah bang hoh kipumkhat lua in<br />

amau sung <strong>leh</strong> Laisiangtho baan ah a bawltawm uh laibu pawl khat<br />

tawh ki tuaka a pomte lo buang thuhilh sia suak sak thei lo uh hi….Tua<br />

thuguikhun in Laisiangtho thuman dalna a suak hi. Romete khaam (389)<br />

cip mah bangin Laisiangtho khaam cip ding ngimna kawi lo ngal a dang<br />

ki ngawh thei lo hi.” –Sermon on “The Bible a Sufficient Creed,” delivered<br />

at Fort Wayne, Ind., Feb. 22, 1846.<br />

Siate in Pasian thubu kammalte pholhkhia in Laisiangtho sung<br />

thumaante theih kul hi a ci-in ahilh uh hi. Tua ciangin, mipil misiam,<br />

Laisiangtho thei-a kinei siate hong ding khia in, thumaan pen upnapial<br />

ci zaw sop uh hi. Thumaan a kante a tuam khat-in a heii khia zel uh hi.<br />

Leitung in Babylon leenggahzu kham lo hi <strong>leh</strong> mipite in Pasian kam<br />

mal thumaan thu gunte hangin ki kheel ding uh hi. Biakna upnate<br />

zong buai huai in a ki tukalh lia lua bangin ki mu ta a, mite in a koi<br />

pen zui ding ih hi hiam cih nangawn theizo nawnlo zah in a om uh hi.<br />

Leitung mawhnate <strong>leh</strong> ki sik kik lohnate in pawlpi Biak inn kong mai<br />

ah bok in mite ngak uh hi.


388 KIDONA LIANPI<br />

Mangmuhna 14 sunga vantung mi nihna tangkona pen 1844 kum<br />

khuakhal laitak in kihilh hi. America gam sung pawlpite tung mah ah<br />

thukhenna hun hong tung zo hi, cih tangkona ki tam gen pen hi. Zong<br />

na ki nak nial pen a hih mah bangin, ki tang kawk pha pen pah a, pawlpite<br />

nung tolhna zong tua lai ah a na sia pen hi pah hi. Ahih hangin 1844<br />

kum in vantung mi nihna tangkona pen tung kim nai lo hi. Pawlpite in<br />

Jesu ong kumkikna ding tangkona khuavak a nial man un a lungsim uh<br />

puuk khin hi. Ahih hangin tua puukna pen a mong tung nai lo sam hi.<br />

Hih thumaan tuam vil vel pen nial nial lai uh ahih manin amaute din<br />

mun niam sem sem hi. “Nu <strong>leh</strong> pa khialhna tawh kisai ama hehna<br />

leenggah zu mi khempeuh dawn sak” ahih manin Babylon puuk zo hi,<br />

cih pen tu in kici lian thei nai lo zek hi. Leitung tawh kipawl lungsimte<br />

tel khen nadinga hong kipia tuhun thumaan pen in <strong>Khrist</strong>ian gam<br />

khempeuh a a upna uh ki phutsa te kawk khiat nading hi a, mulkim huai<br />

<strong>leh</strong> a lau huai mawhsakna zong hih vantung mi nihna tangkona sung<br />

mah ah ki hel lai hi. Lampial nasepna zong among tung tatak nailo zek<br />

sam hi.<br />

Topa hong paikik madeuh in <strong>Satan</strong> in “zuauna tawh kipawl<br />

vangliatna, nalamdang <strong>leh</strong> dipkuathuai apawlpawlte tawh” nasem ding<br />

a, “gupna ngah nading ki-itna tawh kipawl thuman a sang “ lo khem<br />

peuh in tua “khemna apawl pawlte” sang ding uh hi, Laisiangtho in ci<br />

hi. 2 Thess. 2:9-11. <strong>Khrist</strong>ian gamte khempeuh ah hih pawlpi <strong>leh</strong> leitung<br />

kikop omzia a mong a tun’ ma teng, Babylon puukna a dim nai lo ahi<br />

hi. Hunte ki khel han han a, Mang. 14:8 a genkholhnathute a tunkim<br />

nading pen mai lamah om lai hi.<br />

Khaa lam khuamialpi <strong>leh</strong> Pasian tawh ki khen khiatna pen pawlpi<br />

sung ah a om hi. Tua manin Babylon a hong piang khia a hi ta zongin<br />

<strong>Khrist</strong>’ nungzui maante tampi Babylon sung ah omlai hi. Tua dinmun<br />

ah a lungkim zolo mite zong tampi a omlai uh hi. Tu hun adinga kipia<br />

thumaan tuam vilvelte a mu kha ngei nai lo zong tampi omlai uha,<br />

khuavaak taang zawkhat lunggulh in a om uh hi. A kizoppihsa uh


PATAU KONA KINOLH 389<br />

pawlpite sungah <strong>Khrist</strong> nunzia lim en en in mu zolo uh hi. Tua pawlpite<br />

in thumaan tawh kigamla sem sem in leitung tawh hong ki pawl hel uh<br />

ciangin, a pawl nihte omzia ki lamdan’ na hong ki lang khia ding hi.<br />

Tua ciangin thumaan deih tak takte tawh ki khen khiatna hong piang<br />

ding hi. Na khempeuh sangin Pasian a it zawte in Pasian sangin<br />

gualnopna a it zaw mite lak ah thaam thaam thei nawnlo ding uh hi.<br />

“Pasian biakna puatham teng zui uh a, ahih hangin avangliatna anial<br />

mite” lak ah om theih nawnloh hun hong tung ding hi.<br />

Mangmuhna 18 in Mang. 14:6-12 sunga vantungmi thum<br />

tangkona a kinial tak tak din mun atunna thu, vantung mi nihna<br />

hilhkholhna thu nialte thaman picing takin tung ta ahihna, <strong>leh</strong> Babylon<br />

sung a thaam lai Pasian mite sapkhiat nading thu te alak ahi hi. Hih<br />

tangkona pen leitunga ki puak ngei thu khempeuh lak ah a nu nung pen<br />

hi a, tua in nasep mahialna ding hi ta hi. Tua hun donga “thumaan<br />

thutak umlo in, gitlohna ah nuamsa “ lai laite ki nusia in, zuauthu um lel<br />

dingin ki pai san ta ding hi. 2 Thess. 2:12. A um nuam mite lungsim<br />

avaaksak dingin khuavaak amau tungah ki pia ding hi. Babylon sunga<br />

thaamlai kha Pasian mite in “Ka mite pawlte aw, tua khua gitlohna tawh<br />

na ki pawl loh nading uh ahi zongin, ama pulte na thuak loh nading uh<br />

ahi zongin, pusauk in hong pai un” a cihna aw hong mang ta ding uh hi.<br />

Mang. 18:4.


390 KIDONA LIANPI<br />

22<br />

Hilhkholhnate Tungta<br />

(391)<br />

1844 kum tuuklai a Topa hong pai ding lam etna masa hun in hong<br />

khen’toh khit ciangin a hong pai ding lamen mite khalau in tawlkhat<br />

sung telmun meel neiloin om uh hi. Leitung mite in amaute lamkhial taktak<br />

uha a nangh keei uh hi, ci-in a ngaihsut uh hangin, a siksan uh din’mun pen<br />

Pasian kammal pan vive mah ahi hi. Tampi mah in Laisiangtho zon’khiat<br />

beh uha, amau upna sittel phapha in hilhkhiolhna thu theih beh nadingin a<br />

simsim uh hi. Amau siksan Laisiangtho munte lah kitel mahmah in tua<br />

bang ding mah in a mu uh hi. Ki-hiilnate in lah <strong>Khrist</strong> hong pai ding naita<br />

hi, ci-in laklak hi. Topa thupha piak tuam-nate, mawh neite ki khelna,<br />

<strong>Khrist</strong>ian sunga kha lam puah phatnate in vantung pan a thupuak mah<br />

ahihna lak hi. Thu um mite in a cihmawhna uh a muh zawh loh uh ciangin<br />

Pasian in amau phuutsa thute mahah makaih kik hi, ci-in a thei uh hi.<br />

Nihveina hong pai nading hun hi ci-a asehna pen uh hilhkholhna<br />

in amaute kiciat nai lohna hilhna hi a, lungduai takin na ngak peuh le uh<br />

tu-a a telmuh theih nai loh uh khua mial pen hong vak hun om ding ci in<br />

a ki hansuah uh hi.


HILHKHOLHNATE TUNGTA 391<br />

Tua hilhkholhnate lakpan Hab. 2:1-4 ah, “Ka khua daakna<br />

tausang tung ah kah in, Topa in kei tungah bang hong gen dinga ka<br />

lungkim lohna teng bang hong ci dawn’ hiam, cih ka ngak ding hi. Tua<br />

ciangin Topa in lhih bangin hong dawng a, “Nang ka hong muhsak thu<br />

khempeuh, a sim nop mah mah dingin tungman peek tungah gelh in.<br />

Hih thu a tun’na ding hun hi pah nai lo ahih manin, lai-in ciamteh in.<br />

Ahizong in hong tung baih ta ding a, kong lah khempeuh aman in hong<br />

tung ding hi. A tung hak tawh aki bang kha ahi zong in ngak keikai in.<br />

Ka seh hun acin’ ciangin hong tung takpi dinga, hong zekai lua nawn lo<br />

ding hi. Agilo mite suakta lo ding a, thuman mite ahih <strong>leh</strong> Pasian tungah<br />

a cihtak manun nungta ding hi” ci hi.<br />

Kum 1842 kum kipat lam pan hih hilhkholhna pen “Nang ka<br />

hong muhsak thu khemeuh, asim nop mahmah dingin tungman peek<br />

tungah gelh in,” cih pen Charles Fitch in Daniel <strong>leh</strong> Mangmuhnabu a<br />

hilhkholhnate, laidal gol tungah Chart tawh a khiatna ki mu dingin<br />

abawlsa ahi hi. Tua Chartte hawmkeekna pen hih hilhkholhna a tun’na<br />

ahi hi ci-in a mu uh hi. Amaute lakah hih “Hih thu atun’na ding hun hi<br />

pah nailo” acih hun zong a tung kim veve ding mah ahihna tua<br />

hilhkholhna mah in genkhawm lai ahih lam a phawk kha nailo uh a na hi<br />

zaw hi. A cihmawh khit uh ciangin hih Laisiangtho mun hong mu pha<br />

kik saan uh hi. Tua zong a maan ahihna teci khat mah hi sawnsawn zaw<br />

lai hi. “Mangmuhna in hun teelsa khat nei a, tua hun a bei dek peet mah<br />

ciangin hong ging khia ding hi. Zuau lo ding hi. Hong zekaai phot ta<br />

<strong>leh</strong> ngak lai in. Hong tung takpi dinga, hong zekaai kik kik nawn lo<br />

ding hi….Mi dik mi in a upna tawh a nungta ding hi” ci hi.<br />

Ezekiel hilhkholhna pawlkhat zong thu um mite ki hehneemna<br />

<strong>leh</strong> tha laakna a suak hi. “Topa in kei tungah thu hong gen a, Ezekiel<br />

aw, bang hang in ‘Hun beibei a, genkholhnate a tung omlo hi,’ cih paunak<br />

pen Israel mite lakah zat belin kinei ahi hiam? Tua ahih ciangin Topa<br />

Pasian ahi keimah in tua tawh kisai-in ka thugenna amaute kiangah gen<br />

hi. Hih paunak ka beisak ta ding a, Israel mite in gen in anei nawn kei


392 KIDONA LIANPI<br />

ding uh hi.” “Amau Israel innkuante in ka thupiak ama mangmuhna<br />

sauvei pek ciangin hong tung phing dinga, tua hilhkholhna gamla lai hi,<br />

ci uh hi. Tua ahih ciangin amaute hilh in la, (393) Topa a hi kei mah in<br />

amuate tungah thu ka gen dinga, ka gen bangin tung takpi ding hi. Tuin<br />

zekai nawnlo ding hi”, Ezek. 12:21-25:27, 28.<br />

Tua banga thu om a muh uh ciangin Amah in a kipat pan atawp<br />

donga mu suak hi. Tu-a dongtuah ding zong mukhol zo ahih ciangin<br />

hong hansuah pah hi ci-in mu uha, thalawp kik thei uh hi. Hih bangin<br />

Laisiangtho hansuah kholhna omlo hi <strong>leh</strong> lungduai taka ngak lailai ding<br />

ahihna, Pasian thumaan muanga let tentan ding pen khahsuah in tua zeetna<br />

hunsungin ki puuk kha ding uh hi.<br />

Jesu Lam-en pawlte in Matthai 25 sunga nungak sawm<br />

thugentehnate tun’na zong ahi hi. Ama hong paikik nading <strong>leh</strong> leitung<br />

bei nading limlahnate tawh kisai-in Matt. 24 sungah nungzuite dotna a<br />

dawn’kikna ah, leitung thu <strong>leh</strong> pawlpi thute tawh kisaina lian pipi piang<br />

dingte <strong>Khrist</strong> in a baanbaan in gensuk hi. Hong pai masak pan a hong<br />

paikik <strong>kikal</strong> dong, Jerusalem kisiat ding thu, Lawki Rome <strong>leh</strong> Papal<br />

Romete khut nuai-a bawlsiatnate, ni <strong>leh</strong> kha mialnate, aksi kiatna<br />

khawngte a gen hi. Tua teng khit ciangin A Kumpigam tawh hong pai<br />

cianga a Amah a lamente laka mi pawl nih om ziate zong a gen suk hi.<br />

A lian 25 sungah, “Tua ciangin vantung gamin nungak 10te tawh ki<br />

bang hi” ci suk leuleu hi. Ni nunung ni cianga pawlpi nuntakzia ding<br />

kawksukna ahi hi. A lian 24 bei lam-a ki gen bang hi ding uh hi. Hih<br />

thu gentehna in ni suahnalam gamte ki teen’na ngeina khat tawh lim<br />

khat a lak hi.<br />

“Tua ciangin vantung gam in zipipa dawn dingin, ameivak tawi<br />

kawma paikhia nungak sawm tawh ki bang hi. Tua nungak lakah nga<br />

pil uh hi, nga pillo uh hi. A pillo nungakte in meivak atawi uh hangin<br />

namgimtui a pua kei uh hi.A pilte a hih uh <strong>leh</strong>, meivak <strong>leh</strong> thawl sungah<br />

namgimtui a tawi khawm uh hi.Zipipa a tun’ma <strong>kikal</strong>in tua nungakte a


HILHKHOLHNATE TUNGTA 393<br />

vek pi un lusu-in a ihmu uh hi.Zankim laitakin,’En un, zipipa hong pai<br />

zo hi. Dawn dingin hong paikhia un,’” ci hi.<br />

<strong>Khrist</strong> hong pai nading tangkona ah vantung mi khatna tangkona<br />

pan a ki theisa thu ahi Zipipa bel khat vei teitei a hong pai ding ahi hi.<br />

Nungakte kuan khiatna pen Jesu hong pai baih ding ci a tangkona hanga<br />

kipuah phatna ahi hi. (394) Hih thu gentehnaah Matt. 24 a mah bangin<br />

pawl nih om zia hong lak hi. A vekun a meivak uh ahi Laisiangtho la<br />

tek uh hi. Tua meivak taang zangh in zineipa dawn ding in kuankhia uh<br />

hi. “A pillote in meivak aken uh hangin namgimtui apua kei uh hi.” “A<br />

pilte in ahih <strong>leh</strong>, meivak <strong>leh</strong> thawl sungah namgimtui a tawi khawm uh<br />

hi. A nihna pawlte in a thatho sak Pasian hehpihna khuavaak a lak Kha<br />

Siangtho ngah uh hi. Tua in khe ading meivak hia, lampi a vaak sak<br />

Pasian thu ahi hi. Pasian kihta in Laisiangtho sim uha, thumaante thei<br />

uh hi. Lungsim <strong>leh</strong> nuntak siantho nading nakpi in zong uh hi. Hihte in<br />

a mimal nuntakna uh ah Pasian <strong>leh</strong> A thumaan muan’na a nei uh hi. Tua<br />

in alametpa uh hong zekai man <strong>leh</strong> tua hanga a cihmawhna uh thuakzo<br />

sak hi. A dangte in “meivak kengin namgimtui kenglo uh hi. Tuate pen<br />

mi’n zui tah ci-a a zui lelte ahi uh hi. A ki tangko thu in amaute patau<br />

sak sam hi. Ahih hangin a sanggamte upna teng bek ah kingam uh ahih<br />

manin mihon lawp hen-han na lak-a mei a kuang pak bang bek ahi uh<br />

hi. Amaute lungsim sungah thumaan theih tel taktakna <strong>leh</strong> thupha<br />

hehpihna in nasemlo hi. Tuate in zong thaman ngah dingin ki lamen<br />

uha, Topa dawn dingin hong dingkhia sam uh hi. Ahangin, Zipipa’ zekai<br />

mana cihmawhna nawkzo dingin kiging lo uh hi. Tua ahih manin sittelna<br />

hong tun’ ciangin a upna uh puuk in, ameivak uh a mit hi.<br />

“Zipipa hong zekai sungin amaute ihmut suak-in a na ihmu cip<br />

man uh hi. “Tua zipipa zekaina in Topa a hong pai ding lamet ni-a hong<br />

pailoh manin a cih mawhna uh <strong>leh</strong> a uaikaai a batna pen genna ahi hi.<br />

Kiciatna omlo tua hun sung tengin a tungtham bek <strong>leh</strong> lunghiang nei-a<br />

a lawpte hoigawp pah uha, a tawlnga ding in hanciam zaw pah lel mai<br />

uh hi. Ahih hangin a mimal a Laisianagtho theihna tawh upnakip a


394 KIDONA LIANPI<br />

neite ahih <strong>leh</strong> suangpi siksan bang uha, lungkiatna tuihualpi in hong<br />

nawk hangin a nawk khia zo kei hi. “Tua nungakte avekpi un lusu-in a<br />

ihmu uh hi”, pawlkhat in awlmawh neiloin upna nusia uh hi. A dangte<br />

in ahih <strong>leh</strong> a ki tel zaw khuavaak a ki piak dong a ngak tentan uh hi.<br />

Tuate nangawn in sittelna zan hun sungin a lawpna uh <strong>leh</strong> a ki aapna uh<br />

tawm na khahsuah man lai uh hi. Lunghiang pipi tawh atung tham bek<br />

a zawt-te in a lawmte uh’ upna tunga ki ngap lel bek tawh kip zo (395)<br />

nawnlo uh hi. Kip ding <strong>leh</strong> puuk ding pen mimal khensat ding ahi hi.<br />

Hih hun laitakin a ki uangsak pong mawk pawlkhat hong om leu<br />

zel hi. Tangkona a ki um sak phadiak pawlkhat in a khial theilo Pasian<br />

thumaan pen nial in Kha Siangtho makaihna banga zui dingin ki gen uh<br />

hi. Amau lungsim phuut up mawh mawk tawh lawpna, <strong>leh</strong> mit-kha a<br />

bulh tawm mawkte tawh gam taang uh hi. Pawl khatte leuleu in a<br />

hanciamna vang lak uh ah thu langneihsa in mittaw sialkhau let in amau<br />

cih bang a thukim pihlote pum mawh sak uh hi. Thumaan a ki sim mawh<br />

theih nadinga na seem uh suak ahih manin, tua bangte pen Jesu alam-en<br />

buppi adingin deih huai lo hi.<br />

<strong>Satan</strong> in tua bangte zangh in Pasian nasepna langdo in susia hi.<br />

Tua Jeus alam-ente tangkona hangin mihonpi lawp mahmah uha,<br />

mawhnei mi tultampi ki kheel uh hi. Mi muanhuai tampi in hong zekai<br />

sung nangawn in thumaan tangkona nasepna ah amau mah kipia in sem<br />

uh hi. Gilo mangpa in ama mite taan zel ahih manin Pasian nasepna a<br />

nawngkai sak zawh nadingin, thu um ing a ci mi pawlkhat khem a, a<br />

uang lam in kalsuan sak <strong>leh</strong> bung leuleu hi. Tua ciangin khutzatpa in up<br />

khialhna sunteng ciamteh ciauciau hi. Mi khialhna, mi ginat loh khakna<br />

teng, hih dinga ki lawmlo ahih kha pepeuh mankhia in mi’ theih dingin<br />

pulak khia hi. Tua bangin Jesu a Lam-ente <strong>leh</strong> a upna uh mi’ mai ah a<br />

dai sak hi. Jesu Hong paikikna a um-a ki gen, a lungsim <strong>Satan</strong> uk cip sa<br />

a hi mite a tam tektek ciangin thu umte’ sawltakte hi, ci-in a lawp sak<br />

nading nasep ah a dau pai semsem hi.


HILHKHOLHNATE TUNGTA 395<br />

<strong>Satan</strong> pen “ih ute ih naute , Pasian mah ah sun tawh zan tawh<br />

amawh sak ”pa ahi hi. Ama lungsim mite mop-a, Topa nungzuite’<br />

khialhnate a pang sak gige hi. A hoih lohna teng bek uh kip takin a<br />

ciapteh sak hi. A thupha bawlnate uh lah pulaak khiat sak ngeilo hi.<br />

Topa mai ah Pasian tate hong ki laak uh ciangin amau lak ah <strong>Satan</strong><br />

zong hong pai zel hi. Kipuahphat na khempeuh ah a siangtholo, lungsim<br />

ki khaikimlo mite ava hel den hi. Tua (396) mite in thumaan pawlkhat<br />

a pom sak phot hi. Tua khit ciangin tuate zangh in mi ginalote khem uh<br />

hi. Tua ahih manin Pasian tate tawh biakna pia khawm in Topa sabuai a<br />

um khawm <strong>Khrist</strong>ian hoih taktak kici pah thei tuanlo hi. <strong>Satan</strong> zong<br />

tua bang hun thupi mahmahte keek mah ah aki hel zel hi. A khutzat<br />

theih ding sawltakte mel tawh hong om zel hi.<br />

Vantung khuapi manawh-a Pasian mite’ kalsuanna leitang khempeuh<br />

Gilo mangpain letmat nateh zel hi. Pawlpi khang tangthu khempeuh ah<br />

enkik le hang kipuahphatna khat peuh a om nak <strong>leh</strong>, a <strong>leh</strong>do omlo-in, awng<br />

thawl taka nasepna om ngei peuh mah lo hi. Paul khang lai in zong tua<br />

bang mah a tuak hi. Sawltakte in koi mah peuh ah pawlpi a phuh nak uh<br />

<strong>leh</strong> upna ka nei hi ci-a a ki saang mi lakpan in thunial, buaina bawl, nasepna<br />

adingin sa lamkhak pawlkhat om zel hi. Ki thusim ciat hi ta peuh <strong>leh</strong> mipi<br />

in thumaan itna a bei sakzo hel dingin na seem pah uh hi. Luther in zong<br />

tua bang mite’ buaisakna a phu kha hi. Thu um pha diak-a ki gen mi<br />

pawlkhat in Pasian in amau tungah thu pia-a, tua bangin ka ding uh hi ci-in<br />

Laisiangtho sanga tung nung zaw-in ki gen zel uh hi. Upna <strong>leh</strong> thuakna a<br />

kicing nailo mi tampi in amah <strong>leh</strong> amah kicing gawp kisa-a a om lai takin a<br />

ki neihtawm siathak pawlkhatte’ lamkhialh pihna tawh thu thakte gen nuam<br />

in, <strong>Satan</strong> in Luther phuhthak Pasian nasepnate susia dingin sawltak a sem<br />

sak zel hi. Wesleyte khawng mah in zong ama huzaap tawh leitung in<br />

thupha saanga ama huzaap mah tawh thu upna ngah uh hi na ven, <strong>Satan</strong> na<br />

thanuam zaw kaan zela, a kal suanna khempeuh ah a hanciam khengvaal<br />

peuh, a ki leek kimlo, a ki siangsak lote a cialcial in <strong>Satan</strong> in a seem sak<br />

kawikawi hi.


396 KIDONA LIANPI<br />

William Miller in tua banga a ki uangsakte khah khong hetlo hi.<br />

Luther mah bangin khaa khempeuh Pasian kammal tawh sittel pahpah<br />

ding hi, ci hi. Miller in “Dawi in tu hun in mihingte lungsim ah a vaang<br />

guang thei mahmah hi. Tua bang ahih <strong>leh</strong> bang ci theih thei ding ih hi<br />

hiam? cih Laisiangtho in a dawnna ah: “Amaute gah-in na thei thei ding<br />

uh hi”..Leitung ah khaa tampi pusuak khin a, tua khaate sittel ding hong<br />

ki sawl (397) hi. Pilvaang taka thumaan zui dingin hong huh kei nak<br />

<strong>leh</strong>, tua khaate in <strong>Khrist</strong> Khaa hilo ding hi. Hih gamtatsia ah <strong>Satan</strong> in na<br />

naak sep mahmah hi cih ka mutel semsem hi….Eite lak ah a siangtho<br />

sinsen-a ki gen tampi mah in mihing thuciin lellelte mah a zui oma, tua<br />

banga ki gen selote zah mah in thumaan a thei nailote a hi zaw uh hi.” -<br />

Bliss, “Memoirs of Wm. Miller,” pp. 236, 237, 282. Lamkhial khaa in<br />

thumaan pan hong pialkhiat pih dinga, Pasian Khaa in thumaan ah hong<br />

lut pih ding hi. Lampial mi khat in Thumaan ka nei hi, ci nuam veve kha<br />

ding hi. Tua ahih <strong>leh</strong>, tua bang mite bang ci theihin bang ih cih ding<br />

hiam? Kha Siangtho in Laisiangtho tawh ki <strong>leh</strong>bulh ngeilo hi ci-in ih dawng<br />

hi. Mi khat peuh in amah <strong>leh</strong> amah Pasian thu tawh ki sittel hen. A ki<br />

pelhna a om kei <strong>leh</strong> thumaan ka nei mah hi ci pan hen. Pasian thukham<br />

<strong>leh</strong> Laisiangtho tawh kituakin a lungsim a pai kei <strong>leh</strong> tua mi ki dawm ta<br />

hen. <strong>Satan</strong>’ thaang ah awk kha ding hi.” –“The Advent Herald and Sings<br />

of the Times Reporter,” Vol. 8, No. 23 (Jan. 15, 1845). Lungsim pianthakna<br />

in mitzaamsa-a biangah khitui luangin, paukhia theilo zah-a aw bing lianga<br />

omte, <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>ian laka gamlum heethaatnate sangin thu a but zawkna<br />

ka tel hi.” – Bliss, Memoirs of Wm. Miller,” pp. 236,237, 283.<br />

Puahphatna hun lai in uangtatna a lang pan’te a uangtat zaw<br />

bangin agaalte-in mawh sak uh hi. Tua lim mah zui in Advent Movement<br />

laite-in zong lang pangpa in na hong sem hi. A uanglua-a a ki<br />

umsak pha deuhte khialhna teng a hilo lamlam-a genna <strong>leh</strong> a khengvala<br />

a dawksakna tawh zong lungkim zo nailoin, thumaan a suun beeklo<br />

zuau thu tawh lawtlawt lai uh hi. Tua bang mite in ma nialna <strong>leh</strong> muhdah<br />

lungsim tawh a gamta uh ahi hi. Kong biangah <strong>Khrist</strong> omta hi cih thu in


HILHKHOLHNATE TUNGTA 397<br />

a lung muanna uh sia sak hi. Mite in hih thu maan khamah ding hi, ciin<br />

a um tak ngam kei uh hi. Tua in Jesu alam-en mi suah nading <strong>leh</strong><br />

upna guite pom ding daalna in nei zaw sak hiau mawk hi.<br />

Paulte Lutherte hun lai-a pawlpi sunga a uang lua <strong>leh</strong> mi<br />

kheemthei pawl a om man- a amau gel nasep mawh sak tham a cin’loh<br />

bang mah-in Adventistte laka (398) a uang lua tawmno khat a om manin<br />

hih nasep ah Pasian ki hello hi, cihtheih pah nading om tuanlo hi.<br />

<strong>Satan</strong> nungta lai-a, nakpi in naseem in hong vilvil mai hi, cih akidawk<br />

na dingin, mite thokhia sak unla ki sikkik in ki puah pha sak un, Jesu<br />

sunga thumaan omte Laisiangtho sung pan in zongkhia sak unla, Pasian<br />

tungah a pum a tangh un ki-aap sak un. A hangin, ahi thei mun khempeuh<br />

ah <strong>Satan</strong>in zuau khemna tawh ama vangliatna zangh dinga, a puuk<br />

vantung mite ki huh sak lai ding hi.<br />

Nihvei hong pai nading tangkona pen uatluatna peuh <strong>leh</strong><br />

pawlkhenna peuh hi zenzenlo hi. 1844 khua khal laitakin Jesu hong pai<br />

ding a lam-ente in dinmun kician loin hong om uh hangin, tua sung<br />

maha, Vantung mi khatna tangkona <strong>leh</strong> zankim kikona in a uang lua<br />

teng <strong>leh</strong> ki pawlkhenna bei sak hi. Hih nasepna-a ki hel khempeuh<br />

kilem uha, khat <strong>leh</strong> khat a lungsimte uh ki-itna tawh ki dim hi. Sawtloa<br />

a muh ding uh a lamet uh Jesu a itna mah bangun ki-it uh hi. A upna<br />

uh <strong>leh</strong> a lametna uh ki bang hi. Tua thu in mihing hih zawhlohna ciangah<br />

laamto in <strong>Satan</strong> hong nawk nadingte nang huan uh hi.<br />

“Zipipa hong zekai sungin amaute na ihmu man ciat uh hi. Zan<br />

kim ciangin hong ki tangko a, ‘Ngai un Zipipa hong tung zo hi. Amah<br />

dawn dingin hong pai khia un’ hong ki ci hi. Tua ciangin tua nu ngak te<br />

khempeuh zong hong tho khia in a meivak ciat uh hong bawl uh hi.”<br />

Matt. 25:5-7. Kum 1844 khua khal sung, ni 2300 beina hi ding cih a up<br />

ma sak uh <strong>leh</strong> tua kum sung mah-a a hun a khiin toh uh phalbi kipat<br />

dong <strong>kikal</strong> sungin Laisiangtho kammal, “Ngai un, Zipipa hong tung ta<br />

hi” a cih tangkona a om hi.


398 KIDONA LIANPI<br />

Hih nasepna hong dinkhiat theihna in, Jerusalem puah kik nading<br />

thu (decree) Artaxerxes in B.C. 457 kum phalbi-mongin piakhia hi.<br />

Kumsimzia ngeina omsa zui-in, kum 2300 ki patkum-in seh uh hi. Tua<br />

BC 457 kum phalbi mong pana pat a kisimtoh ciangin, kum 2300 cin’na<br />

pen A.D. 1844 ah hong tungto hi.<br />

(399) Laisiangtho Lui-a limlahna a hi, “Biakbuk siansuahna”<br />

thu ki kum pha uh hi. A lim in a kawkkholh nate a tangtun’na a om kul<br />

hi, cih phawk uh hi. Tua thu in a kawk kholh na pen <strong>Khrist</strong> hong pai<br />

masak tung tangin tungkhin h,i cih zong teltakin ki mu hi.<br />

Paisan pawi tuuno kigo pen <strong>Khrist</strong> sihna lim ahi hi. Paul in, “Khris<br />

ahi eite’ Paisan tuno akigo zo hi” ci hi. 1 Kor. 5:7. Paisan pawi hunin Topa<br />

mai-a kivei gahmasa Anpal buhphal pen <strong>Khrist</strong> thawhkikna limciin kholhna<br />

ahi hi. Paul in Topa <strong>leh</strong> Ama mite thawhkikna a genna ah, “<strong>Khrist</strong> in gah<br />

masa bel ahi hi. Tua nung ciangin <strong>Khrist</strong> hong pai ciangin ama mite in<br />

thawhkikna angah ding uh hi.” ci hi. 1 Kor. 15:23,24. An laakhun tatak<br />

ma-a a min anpal buhphal a kivei pen bangin, anunciangin Pasian buhsaal<br />

sungah khol dinga a hong thokhia ding tatkhiatte anlaak bangin a ki laak<br />

theih nadingin <strong>Khrist</strong> pen gahma anpal ahi hi.<br />

Hih limlahnate pen tung kim khin a, a nate bek tung hi loin a hun<br />

zong cing khin ta hi. Kum 1500 sung bang Jewste’ kha masa ni 14 ni<br />

atun sialin paisan tuuno ki go den hi. <strong>Khrist</strong> mahmah in zong Ama sihna<br />

limlahna a hi tua paisan pawi pen A nungzuite tawh na ne uh hi. Tua<br />

pen “Leitung mawhna a pua khia Pasian Tuuno” lim ahi hi. Tua nitak<br />

zan mah in migilote-in Singlamteh-a thahlup dingin Amah lapah uh hi.<br />

Buhphal-vei limla ahi ih Topa in nithum ciangin tho kika, “Misite lak-a<br />

gah masa (an pal)” hong suak hi. Midikte thawhkik nading lim lak khol<br />

zong ahi hi. “A sia-pumpi” ki khela, “minthang pumpi bangin ki bawl”<br />

cihna zong a lak ahi hi. Filipi 3:21.<br />

Tua mah bangin a limciing pen in nihvei hong paina ding zong a<br />

limcin’na zia <strong>leh</strong> a hun sehna maan in atun’ kul ding hi. Mosi hun


HILHKHOLHNATE TUNGTA 399<br />

nasepna ah Biak inn puah siangna, siansuahna, ni pen Jewste kha 7na, a<br />

ni 10 ni ahi hi. Siampi lianpa in Israel mite ading pumkhat suahna bawlin,<br />

a mawhna uh Biakbuk pan siansuah khia hi. Hong pusuah ciangin mipite<br />

thupha a pia hi. Tua ahih ciangin eite Siampi lian bel <strong>Khrist</strong> in (400)<br />

mawhna <strong>leh</strong> mawh nei teng susia in leitung ahong siansuah ta dinga,<br />

Ama miteng sih theih nawnlohna hong pia ta ding hi, ci-in ki um hi.<br />

Kha 7na ni 10 ni, Biakbuk siansuahna ni pen A.D. 1844 kum in October<br />

22 ni tawh ki tuak hi. Tua ni pen Topa hong pai ni ding hi ci-in na seh<br />

uh hi. Sittel phapha uha, ni 2300 hilhkholhna beina pen tua kum phalbi<br />

mong laitak tawh kituak a hih manin nial theih nading omlo hi.<br />

Matthai 25 sunga thugentehna in Zipipa hong tun’ ciangin<br />

ihmusa-a ngak acihte hun ding a hong suak to ta hi. Hih pen a lim<br />

lahnate pan hi ta <strong>leh</strong>, hilhkholhna pan hi ta <strong>leh</strong> ki tuak in ki lem linlian<br />

hi. Amaute lungtu ma mah in thumaan takin sem uha, “Zan kim<br />

tangkona” zong thu um mi tultampi in tangko uh hi.<br />

Tuihual bangin tua thu luangin lei maitang teng a tuum hi. Khuapi<br />

khat pan khat, khua neu khat pan khat, gam tuam a gamlapi pi dong<br />

zela, Pasian ngak a om mi khempeuh a khan’lawh dongun ki tangko hi.<br />

Hih tangkona ah ki uatsak luatna, thu tuam neihnate beisiang hi. Nisuak<br />

salha tui mang vukte bangin uangtatna teng bei mang hi. Thu um mite<br />

in a uplahnate uh, a buainate uh beikhia in lametna <strong>leh</strong> haan’na tawh a<br />

lungtangte uh ki dim hi. Nasepna ah a uanglua se, mihing liinglawng<br />

sakte peuh om nawnloin, Pasian Kha <strong>leh</strong> Laisiangthothu tawh a ki uklo<br />

peuh mah a beisiang hi. Tua hun laitak pen Pasian kamsangte in<br />

mawhkawkna thu a hilh ciangin Israel mi honpi ki sikkik uha, Toppa<br />

kiang azuat uh bang ahi hi. A khang khanga Pasian nasepna a ki ciamteh<br />

zelte khat a suak hi. Lungsim khat lawp in nuam lua mahmah napi,<br />

lungsim tawng zong khia in mawhnate pulaak in, leitungte nusia in, hi<br />

hiaihuai keei zen hi. Topa mu hel ding cih lungtang tawh lungsim pen<br />

kigawi keei ta hi. Thu ngetna bek tawh hunte zangh in, siit nei loin<br />

Pasian kiang ah ki pum aap uh hi.


400 KIDONA LIANPI<br />

(401) Tua nasep a ki sepzia Miller genna ah, “Lungdamnathu<br />

gen luat ding om vetlo hi. Mai lam-a piang ding thu bebek ki mitsuan<br />

lua-a, van <strong>leh</strong> leipi in gen zawhloh minthan’na tawh lungdam ding cih<br />

bebek in lungsim la khin hi. Awng khia nuam sam napi van pan-a hong<br />

ki awng ding pen ki ngak hi. Lasate zong khawl phot uha,…van pana<br />

vantung mite hong sak ding la a huh dingin ki ngak phot hi. Lungsim ki<br />

tukalh om loin avekpi in lungsim pumkhat in ki om hi” ci hi. – Bliss,<br />

“Memoirs of Wm. Miller,” pp. 270, 271.<br />

Tua nasepna-a kihel dang khat genna ah, “Mun khempeuh-a mite<br />

in van sangna-a Pasian mai ah ki niamkhiat in lungsim tawng nung khelkhia<br />

in ki aap zelzul uh hi. Hih leitung nate hong deih nawnlo sak pha mahmah<br />

hi. Ki elna ki muhdahnate siaksiang hi. Khialhnate ki pulaak in Pasian mai<br />

ah ki maisak hi. Lungsim ki tamkham in ki sikkik mahmah na tawh hong<br />

maisaka, a hong saan’ nading ki ngen ziazua hi. Ei <strong>leh</strong> ei ki niamkoih in,<br />

kuun in ih teci pan’ ngei nai peuh mah loh zah in lungsim niam hong guan<br />

hi. Pasian in Joel tunga a sawl, Pasian nilian ni hong tung ding hi, puan<br />

balkeek loin lungtang balkeek sak un, Topa lam ah ki hei in an ngawl in kap<br />

un la dah un, a cih bang linlian hong tung hi. Pasian in Zechariah tunga a<br />

genna ah: Ama mite tung ah hepihna Kha, thumna ngetna ki buak a amaute<br />

in teipi tawh a dawt-pa uh en in, thuumna lianpi lei maitang ah ki dim<br />

hi,…Topa a na lamen mite in Topa mai ah a ki gawtbawl uh hi,” ci hi -<br />

Bliss, in the Advent Shield and Review, Vol. 1, p. 271, (Jan. 1845).<br />

Sawltakte khanga ki pan biakna nasepna hun lian tuamtuamte<br />

ah hih 1844 phalbi mong laitakate sangin mihing ginat lohna phawktel<br />

a <strong>Satan</strong> ukna pan a suahtaak zawkna khatvei beek om ngei nailo hi. Tu<br />

nangawn in, kum tampi a kheng suk khin napi, tua hun a va ki helkha<br />

ngeisa thumaan a leen laite in tua hun a thupha nasepna pen Pasian’ aa<br />

tak tak hi, ci-in teci pang lai uh hi.<br />

“En un, zipipa hong pai zo hi. Dawn dingin hong pai khia un”<br />

ci a sapna ah ngaka a om mi khempeuh hong pai khia a, “a meivak ciat


HILHKHOLHNATE TUNGTA 401<br />

uh a bawl uh hi.” Ni danga (402) a theih khak nailoh uh lawpna tawh<br />

Laisiangtho hong sim uh hi. Vantung mite ki sawl a, a lungkia mite<br />

phongin tangkonathu a saang thei dingin puah uh hi. Tua nasepna<br />

mihing pilna <strong>leh</strong> lai tampi theihna hang ahi kei hi. Pasian vaang tawh<br />

ahi zaw hi. Siam theihna talen tawh hi loin ki niamkhiat a kipiak<br />

zawhna tawh thuza masate in sapna manga a zuihna uh tawh ki sem hi<br />

zaw hi. Lokho mi in a lo nusia uha, set nasemte in a vante uh koih<br />

khia in lungdamna khitui tawh tua patau kona thu tangko dingin<br />

kuankhia uh hi. Amasa a makai ahi densate in hih nasepna ah zui<br />

nunung pen zaw den uh hi. Pawlpi tuamtuamte in a biakinn kongte<br />

uh kalh uha, mi lompi pite in amau kipawlnate uh nusia uh hi. Hih<br />

Pasian nasepna pen vantung mi nihna tangkona tawh a ki gawm pah<br />

ahi hi.<br />

Thupuak sunga “En un, Zipipa hong pai zo hi” cih pen kinial<br />

nading tampi om loin Laisiaingtho in zong ki tel takin a gen ahi hi. Tua<br />

ciang bek hi mawklo-a, mite a liinglawng sak pha mahmah khaa in na<br />

seem takpi cih ki mu pah lai hi. Dot kikna <strong>leh</strong> khalauna bang mah omlo<br />

hi. <strong>Khrist</strong> Jerusalem-a gual zawhna tawh hong lut lai in mun ci teng<br />

panin mite hong ki khawm in Olive mual pan a hong paite pawl in pawi<br />

hong bawl pah mai uh hi. Tua hun a Kha nasepna hong siim pakna uh<br />

tawh hong ot pih pah mai uh a, “Pasian min tawh hong paipa in thupha<br />

ngah ta hen” hong ci uh hi. Matt. 21:9. Tua lai a mah bangin thu umlo<br />

mite Jesu a Lam-ente kikhopna ah hong ki kaikhawm uh hi. Pawlkhatte<br />

theihnopna lungsim gil tawh, pawlkhatte simmawh nopna lungsim tawh,<br />

huzaap lian ngel nei husa khat in thupuak za nuam saka, “En un, Zipipa<br />

hong tung zo hi!” cih pih zaizai pong hel uh hi.<br />

Tua hun in thungetnate a ngahsak pelmawh ding zah in upna nei<br />

uha, thaman ngahsak zo ding upna hong khang hi. Lei keu tunga guahzu<br />

bangin nakpi-a a zong mite tungah Kha Siangtho’ hehpihna hong tuak<br />

suk hi. Amaute Honpa tawh maitang ki mu ta ding ci-a a lametna uh in<br />

a ki genkhia theivetlo lungdamna guan hi. Kha Siangthoin a


402 KIDONA LIANPI<br />

(403)lungtangte uh zo a, neem sak-in tuisuak sak hi. Thu um mite<br />

tungah tehna leet in A thupha a buak suk hi.<br />

Ki dawm tak <strong>leh</strong> ciliap huai takin thu saang thei mite in a Topa<br />

uh a muh ding uh a lamet hun tak ciangin hong pai ciat uh hi. Zingsang<br />

sialin amaute Pasian in a saan’ takpina kiciat sak phot ding pen vai<br />

masa-in nei den uh hi. Amau lungsimte kinai takin ki pumkhat a,<br />

thungetna vive in nei uh hi. Khat <strong>leh</strong> khat ading zong ki ngetsak uh hi.<br />

Amaute in gamdaihna tata ah ki tuah khawm in Pasian tawh kizom in a<br />

awte uh gamlak, lo lai, <strong>leh</strong> sing lak pan in vanah kahto tawntung hi.<br />

Honpa in saang hi cih a tel theih nading uhin nisial annek sangin lunggulh<br />

zaw uh hi. A lung sung uh ah meii a om <strong>leh</strong> a sian’khiat mateng tawlnga<br />

loin thu ngen uh hi. Hehpihna in amawhna uh mai sak zo cih a theih uh<br />

ciangin alunggulh uh Topa muh ding angaklah uh hi.<br />

Tua zah bang lakpi mah ah amaute cihmawhna ki thuak sak lailai<br />

hi. A lamet hun uh bei ta a, amaute Honpa hong kilang lo hi. Upna<br />

kiamlo, hoi loin Ama hong pai ding na en ngitnget uh hi. Hong dawk<br />

theihloh ciangin Mary in Honpa han en a a hawm-a om a muh ciangin a<br />

kah sa in awng a, “Ka Topa luang a la mang ta uh hi. Koi lai ah pai pih<br />

uh hiam ka thei kei hi” Johan 20:13 a cih bang a tuak uh hi.<br />

Lamdang sakna lungsim, tangkona amaan mah hi mawk ding<br />

hiam cih launa lungsim neihna tawh tawmvei sung thu umlo leitungte<br />

hong dal sak hi. A hun bei ta a hih thu lah hong tunglo hi. Amasa in bel<br />

adongtuak pawlte tung ah ki gualzo sak pah ngam samlo uh hi. Hi sam<br />

napi in Pasian hehna lim zong lah om tuanlo ve ahih ciangin a launa<br />

teng pan un leiihaang kik uha, nuihsatna <strong>leh</strong> zawthawhnate hong dawk<br />

ta hi. Topa hong pai baih ding ka um hi, a ci mi tampi in a upna uh a<br />

paikhia uh hi. Pawlkhat a um pha mahmahte in nasia pha deuh uha,<br />

leitung pan a leeng mang ding zah in ki tuat uh hi. Jonah bangin Pasian<br />

phunsan uh hi. Hin’ ding sangin sih ding lunggulh zaw ta uh hi. Pasian<br />

kammal tunga ki ngalo a mi dangte upna tunga ki nga (404) sawn lel


HILHKHOLHNATE TUNGTA 403<br />

pawlte pen a ngimna uh tu in ki khel pah lel hi. Zahko theite in a<br />

thaneemte <strong>leh</strong> a meidawite zo gawp uh hi. Kikop in lamet ding lah om<br />

nawn kei, lau nading lah om nawn kei, ci huan uh hi. A hun tung khin<br />

a Topa lah hong pailo hi. Leitung lah a ngei-in ngei lel in, kum tultampi<br />

a tua ci om lai ding bang hiau mawk zaw hi.<br />

A hanciam thu-um mitein a neihsa khempeuh uh <strong>Khrist</strong> adingin<br />

piakhia zo hi. Ama mai ah hawm mang khin ta uh hi. A neihsa khempeuh<br />

uh, a upna bangun leitung mite tungah tangkona in zangh mang khin ta<br />

uh hi. A Topa uh <strong>leh</strong> vantung mite tawh om khawm baih ta ding ci in<br />

tangkona a saanglote tawh gamlapi ki hal khin ta uh hi. Deihna takpi<br />

tawh lungsim ki thasaan in thu ngen uha, “Topa Jesu aw hong pai in,<br />

hong man lang in” ci uh hi. Ahih hangin Amah hong pailo hi. Tu in hih<br />

leitung nuntakna ading mahmah in zong vangikpi hong suak kik hi.<br />

Lungkhamna hi zah lak ah mi zahko thei, mi bing-ho theite in upna <strong>leh</strong><br />

lungduainate hong sit pha ngel uh hi.<br />

Ahih hangin hih cih mawhna in <strong>Khrist</strong> hong pai masak lai-a<br />

nungzuite thuak sangin nasia zawlo hi. Jerusalem-a gualzawhna tawh<br />

a lut laitakin Ama nungzuite in Amah pen David Tokhom ah tu dinga a<br />

galte uh’ nop nehna pan in Israelte honkhia ta ding hi, ci-in um uh hi.<br />

Lametna lian <strong>leh</strong> nopsa mahmah kawmsa in amaute zaliat ding kituh in<br />

a Kumpipa maipha zong uh hi. Mi tampite in a puan tungsilhte uh suah<br />

in Ama pai nading lampi ah phah uh hi. Pawlkhate in nisuh hiang khiak<br />

in phah uh hi. Gualnuam takin lungdamna lak uh a, “David Tapa tungah<br />

Hosanna!” ci uh hi. Phariseete in hih lungdamna nokkhak in Jesu kiangah<br />

A nungzuite taai dingin a sawl uh ciangin, “Hih mite daai mah le uh<br />

zong man lang takin suangte kiko ve ve lel ding hi,” ci kik hi.<br />

Hilhkholhnate a tung kim ding ahi hi. Nungzuitein Pasian vaihawmna<br />

banga asep uh kul hi. Ahih hangin amaute cih mawhna lianpi in khuh ta<br />

ding hi. A sawtlo in Honpa gentheihna <strong>leh</strong> sihna amaute in mu ta ding<br />

uh hi. Han sung ah vui ding uh hi. A lam etna uh bangin neu kha beek<br />

pianglo hi. Jesu tunga a lam etna teng uh mangthang lel hi. (405) A


404 KIDONA LIANPI<br />

Topa uh han panin gualzawhna tawh hong thawhtoh mateng , “Khris in<br />

sihna athuak khit ciangin sihna pan a hin’ kik nading thu a om,” hi cih<br />

hilhkholhna omsa thu a phawk kha kei uh hi. Sawltak 17:3.<br />

Tua ma kum 500 lai in Topa in kamsangpa Zechariah tungah a<br />

gensa thu om a, “Zion mite aw, nakpi takin lungdam un. Jerusalem mite<br />

aw, lungdamin awng un. En un, na kumpipa uh hong pai hi. Amah,<br />

gualzawhna tawh hong pai a, ahi zongin ki niamkhiatna tawh hong paia,<br />

sin nailoh lano tung ah hong tuang hi” ci hi, Zechariah 9:9. Nungzuite<br />

in <strong>Khrist</strong> in thukhenna thuak a si mawk ding ahih <strong>leh</strong> hih hilhkholhna<br />

tung theilo ding hi ci-in um uh hi.<br />

Tua mah bangin Miller <strong>leh</strong> a pawlte in hih hilhkholhna thu a<br />

tangtun’na ding na seem uha, leitungte kiang ah tua a ki mop thupuak<br />

tangko khia uh hi. Hilhkholhna in tua a cihmawh ding nangawn uh<br />

genkhol hi. Cihmawh khit ciangin tangkona dang khat mi namte tungah<br />

Topa hong pai ma in ki hilh lai ding ahihna a thei kei uh hi. Vantung mi<br />

khatna <strong>leh</strong> a nihna tangkona a hun maan in ki hilh hi. Pasian in tua<br />

nasepna amau te zangh in sep ding mah-a a seh sa a hi zaw hi.<br />

Leitung in lamen in ngak uh a, a hun-a <strong>Khrist</strong> a hong ki lat kei<br />

<strong>leh</strong> tua lametna buppi nusiat dingin tuat uh hi. A hi zongin Jesu kumkik<br />

nading tangko nasepna a gen pawlkhat kip takin dingg lai uh hi. Advent<br />

nasepna a gah tawh en le hang ki niam khiatna, lungsim tawng<br />

zon’khiatna, leitung nate nungngat a gamtat ki puahphatna na sepnate,<br />

Pasian nasepna takpi mah ahih na tecite a om hi. Amau in tua Advent<br />

thuhilhnate ah a huh Kha Siangtho hi kei ci theilo uha, hilhkholhna hun<br />

a sehnate uh zong a khialhna mu kik zolo uh hi. Amaute lang pang hat<br />

pente in zong hilhkholhna a khiatna a maan zaw ding lakthei tuanlo uh<br />

hi. Amaute in Laisiangtho teci pan’nate nakpi thu ngen a Laisiangtho<br />

sung pan a ki ngah thu, Pasian Kha Siangtho in huh takpi a a muhtel sak<br />

thute khah kik mawkmawk nuamlo uh hi. A lungsim sung uh kuang lai<br />

a, nuntakna vaang tawh hing lai uh hi. Biakna makai minthangte, leitung


HILHKHOLHNATE TUNGTA 405<br />

mipilte, (406) thu gen siama minthangte, mi thupi <strong>leh</strong> mi taangpite<br />

nuihsatna thuak in kip takin ding uh hi.<br />

Amau lamet bangin bel pianglo mah hi. Ahih hangin tua in Pasian<br />

thu alet kipna uh panin lokkhia zolo hi. Jonah Nineveh khuapi sung ah<br />

ni 40 sungin khuapi ki sia ding ci a a tangko sak khit ciangin Topa in<br />

Nineveh khua mite ki sikkikna saang ahih manin in a hun khiin toh sak<br />

hiau mawk hi. Jonah pen Pasian sawl mah hi veve napi Ama deihna<br />

bangin Ninevehte ze-et lai hi. Jesu alam-ente zong tua mah bangin Pasian<br />

in Thukhenna hun patau tangko sak hi, ci in um uh hi. “Tua thu in a<br />

thuzate khempeuh sit tel in, Topa hong kilat ding lawpna a piang sak<br />

hiam, Ama hong pai ding muh nop lohna a piang sak hiamkhat hi ding<br />

hi, Topa in a thei hi. Tua bangin amau lungsimte sittel le uh Topa hong<br />

pai hi <strong>leh</strong> a koi lam zaw ah amaute kihel ding uh hiam cih pen a ki mu<br />

thei ding uh hi. “En un, hih in I Pasian, i ngak ngak pen hi. Amah in<br />

eite hong hon ding hi,” a cite lak ah a ki hel ding <strong>leh</strong>, mualte suangte<br />

amau tung ah cim in Tokhom tunga tu pa mai <strong>leh</strong> Tuuno hehna pan<br />

hong liah in ci-a a sam dingte lak ah a ki hel ding uh ahihna kilang pah<br />

lel ding hi. Pasian in eite upna hong sittel in A mite hong zongkhia hi.<br />

Thuaksiatna ah apuuk thei ding uh hiam cih hong telkheh ahi hi. A<br />

hong sehna mun ah ih ki lawm ih ki tuakzo ding hiam? Hih leitung<br />

nung ngat takpi in Pasian kaammal kip takin ih muang takpi hiam cih<br />

hong sitna a hi hi,” ci uh hi. - The Advent Heralh and Signs of the<br />

Ttimes Reporter, Vol. VIII, No. 14 (Nov. 13, 1844).<br />

Tua thuaknate ah Pasian hong makaih mah hi ci a a um lai vevete<br />

William Miller in a genna ah, “Khan khat seen-<strong>leh</strong> thei kik lai-in, tu-a<br />

ka (407) neih upna mah a nei ding hi leng, ka hih sa bang lian mah in<br />

Pasian tung <strong>leh</strong> mihing tung ah thumaan takin ka sep ngei bang ka sem<br />

kik ding hi.” “Mite sisan ka puan panin ka sawp siang zo hi, ci in ka um<br />

hi. Kei hih theihna zah ciang hanciam in, amaute ki mawhsaknapan ka<br />

ki pelh khia zo hi.” Hih Pasian mi pa in a gelhna khat ah, “Nihvei ka cih<br />

mawh khit hangin ka lungsim sia sak loin ka lungkia kei hi….<strong>Khrist</strong>


406 KIDONA LIANPI<br />

hong pai ding ka lemetna a ngeina mah-in a khauh lai hi. Ka bawlnate<br />

zong a kumkum-a ngaihsutna tawh ka sep hi a, ka sep ding maha hong<br />

ki pia hi, cih ngaihsun in ka um hi. Ka khialh khak <strong>leh</strong> zong thupha<br />

bawlna, lawmte itna, <strong>leh</strong> Pasian ah ki piakna hanga khial ka hi zaw ding<br />

hi.” “Thu khat ka theihna ah ka up thu longal thu dang ka hilh kei hi.<br />

Tua ka hilh thu ah Pasian in hong kop pih hi. Ama vangliatna hong ki<br />

langa, ahoih tampi a piang sak hi.” “Mi tul tampi in mihing muh theina<br />

ciang ah hun tawh kisai hilhna hangin Laisiangtho sim lawh uh a, tua<br />

thuhilhna hangin <strong>Khrist</strong> sisan ki thehna muang in Pasian kiang ah ki aap<br />

uhhi.” - Bliss, “Memoirs of Wwm. Miller,” pp. 256,255, 277, 280, 281.<br />

“Mi kisatheite maipha ngah ding ka hanciam ngei kei a, leitungte in<br />

hong mitsiin uh hangin ka hoi ngei kei hi. Tu in zong amaute pahtaak<br />

ding zongin ka maivil tuan kei ding hi. Amau muh dah nadingin lah<br />

aval ka seem tuan kei ding hi. Amaute khut ah lah nuntakna ka zong<br />

ngei kei dinga, zong ka mai-et beek kei ding hi. Amau huhna ka taan pi<br />

<strong>leh</strong> Pasian vai hawmna maan mahmah lel nading hi, cih lamen in ka<br />

muang hi” ci in gelh hi. - White, J., “Life of Wm. Miller,” p. 315.<br />

Pasian in amite nusialo hi. A Kha Siangtho in a ngah uh thumaan<br />

<strong>leh</strong> Advent thu a nusia lote huh lai hi. Hebrews laibu sunga kammaalte<br />

in hih a ki sit tel mite thuakna ah a hansuahna <strong>leh</strong> ki dop nading hilhna<br />

a om hi. “Ciamna na ngah nadingun thuak zawhna lungsim na sam uh<br />

hi. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, A hong pai dingpa in khawl loin,<br />

Tawlno khat khit ciangin ahong tung ding hi. Ka midik in upna tawh a<br />

nungta ding hi, a nung kin <strong>leh</strong>, ka lungsim in, Tua mi hangin lundamna<br />

a nei kei hi. Eite in ih hih <strong>leh</strong>, kisiatna tung dingin anungkin mite lakah<br />

i om kei hi; lungsim kha in gupna a ngah nading upna a nei mite lak ah<br />

I om hi. “ Heb. 10:35-39 ci in ki gelh hi.<br />

(408) Hih hihlhna pen ni nunung a pawlpite tunga ki pia, Topa<br />

hong pai baih ding cih a um mite lam lahna ahi hi. “Tawm vei khit<br />

ciangin a hong pai dingpa hong tung ta ding a, hong zekai lo ding hi.”<br />

Hih lai tak ah zong Topa hong kilat ding hong ki zekai sak phot ngei


HILHKHOLHNATE TUNGTA 407<br />

ding ahihna tel takin lak hi. Hi athu hilhna pen a diak diak in hih hun a<br />

Jesu a lam-en pawlte thuakna tawh ki si hi. Tua mite upna a kisiat khak<br />

ding a lau huai hun hi mah hi. Amau in Pasian deihna bangin Kha<br />

Siangtho <strong>leh</strong> Ama kammal om bang tawh sem khin zo uh hi napi in tua<br />

a thuak na mawk pen uh bang deihna hi mawk hiam theilo uh ahih<br />

ciangin, mailam ah bang thu tuak kha lai ding cih lah theilo uha, eite<br />

hong makaih Pasian mah ahi takpi na diam aw ci in khalau thei mah<br />

ding uh hi. Tua bang bibiai ahih lai tak hun ading mah in, “Mi dik in a<br />

upna tawh nungta ding hi” ci leu leu hi. “Zan kim tangkona” in amau<br />

mai lampi sala, hilhkholhnate ki selcip nawnloin tel thei uh hi. <strong>Khrist</strong><br />

hong pai ding hi ci a lim lahnate lah tung khin keei ta-a, amau mah mah<br />

in a muhna bang uh a lam pai a hi zaw uh hi. Hi napi, tu in ci mawh in<br />

kuncip uh hi. Pasian <strong>leh</strong> A thumaan a upna bek uh tawh ding lai uh hi.<br />

A zahko thei mite in, “Note bel a hong ki kheem hi lel veh aw! Na upna<br />

uh paikhia un la Advent nasep pen <strong>Satan</strong> aa hi ci lel ve un!” ci ci sawn<br />

sawn uh hi. Ahih hangin Pasian kammal in, “Mi khat peuh a nung kik<br />

<strong>leh</strong> Ka Kha in tua mi tung ah lungdamna nei lo ding hi” ci keei zel<br />

mawk hi. A upna uh nial in a tangkona uh a huh Kha Siangtho nolh leuh<br />

tua mi kisiatna sungah tung ding hi, ci hi. Amaute tungah Paul<br />

kammal in khauh takin hansuah a, “Na muan’na uh khah suah kei un.”<br />

“Thuak zawhna na ki sam uh hi.” “Tawm vei khit ciangin a hong pai<br />

dingpa hong tung ding hi. Hong zekai lo ding hi” ci hi. Amaute adinga<br />

lungmuan’na ding pen Pasian piaksa khuavaak a ngahna bangbang a<br />

pah tawi den ding uh ahi hi. Ama khapnate len cinten-in, Laisiangtho<br />

sim behbeh zel in, lungduai taka khuavaak dang ngah beh ding ngakin<br />

avil ding uh a kul ahi hi.


408 KIDONA LIANPI<br />

23<br />

Biak-buk I Cih Bang Hiam<br />

(409)<br />

Jesu Alam-ente upna ah na dang khempeuh sangin a tung nung zaw<br />

<strong>leh</strong> a laigil khuam a hi Laisiangtho mun in, “Ni 2300 ciangin Bianinnpi<br />

ki siansuah ta ding hi” Dan. 8:14 ci in a genna hi. Hih kammal<br />

pen Topa hong pai kik baih ding hi ci a a um mi khempeuh in thei uh hi.<br />

Muuk <strong>leh</strong> kam tul tampi in hih hilhkholhna pen galvil kammal banga a<br />

upna sung uh ah a neih uh ahi hi. Mi khempeuh in thu piang tuamtuamte<br />

lakah hi thu a lamet pen uh <strong>leh</strong> zak nop a sak pen uh thu ahi hi. Ni 2300<br />

cin’na in 1844 phalbi tuung lam hi ding ci in ki lak hi. Leitunga <strong>Khrist</strong>ian<br />

dangte mah bangin Adventistte in zong Biak-innpi cih pen leitung ahih<br />

kei <strong>leh</strong> leitunga mun khat hi ding hi ci in um uh hi. Amau in Biak-innpi<br />

puah siangna pen nitawpni-a leitung meikuang tawh puah siangna hi<br />

kha ding hi ci in um uh hi. Tua ahih ciangin Topa nihveina hong paina<br />

hi pah ding hi ci uh hi. Tua ci up uh ahih manin 1844 pen <strong>Khrist</strong> leitung<br />

a hong pai kikna ding kum cihna in seh uh hi.<br />

Ahih hangin a hun tung khin a, Topa hong dawklo hi. Thu um<br />

mite in Topa thu khial thei ngei lo ding hi, tua hilhkholhna a khiatna


BIAK-BUK I CIH BANG HIAM 409<br />

kipelh hi ding hi, ci uh hi. Ahih hangin koi ah khial hi ding hiam?<br />

Tampi mah in ni 2300 beina 1844 hi lo hi ding hi, ci uh hi. Ahih hangin<br />

amau lam et hun a <strong>Khrist</strong> hong pai loh mawk thu khat lo buang a ki pelh<br />

na ding ki mu zo tuan lo hi. Hih hilhkholhna pen 1844 a bei hi <strong>leh</strong><br />

<strong>Khrist</strong> pen Biak innpi puah siang dingin hih leitung mei tawh hah siang<br />

dingin hong pai kul ding hi ci in ki nial uh hi. Tu in hong pai lo mawk<br />

ahih teh, tua gen kholhna pen bei nai lo hi ding hi, ci uh hi.<br />

(410) Tua bang hi mawk <strong>leh</strong> hih hilhkholhna akhiat dan masa<br />

uh a kheel uh kul ding hi. Ni 2300 lah Artaxerxes in Jerusalem puah<br />

kik ding a thupuak B.C. 457 phalbi tuung lam pen mah-a a ki pan hi<br />

zel hi. Tua pana pat bek mah tawh lah hilhkholhna sunga thu piang<br />

ding a ki gen teng a hun a mun kisi to dim diam thei bek zel hi. Dan.<br />

9:25-27. Nipikal 69 pen kum kum 483 hi a, 2300 lak patna lam Messiah<br />

sathau kinilh ciang baan to ci ahih teh, <strong>Khrist</strong> tui kiphum-a Kha<br />

Siangtho ki pia (ki nilh) AD 27 tawh kisi pah lian takpi hi. A nipikal<br />

70-na laizang tak ah Messiah ki that ding ci leu leu hi. A ki tuiphum<br />

khit kum thum <strong>leh</strong> a lang a cin’ AD 31 kum ciangin <strong>Khrist</strong> singlamteh<br />

ah ki khai a ki that takpi ahih manin ki si lian leu leu hi. Kum 490tawh<br />

kikim Nipikal 70, pen Jew te tawh kisai ahi hi. Hih hun a bei lian<br />

ciangin a mi nam buppi un <strong>Khrist</strong> nial takpi uh ahihna kip sakna-in A<br />

nungzuite na bawlsia zom lai uh hi. Tua ciangin sawltakte in AD 34<br />

kum a kipan Jew te nusia in Zentail te lam ah na ki hei ta uh hi. Tua<br />

hun in kum 490 hong bei to hi ta a, kum 2300 lak ah dok khia leng<br />

1810 om lai hi. Tua ahih ciangin AD 34 pan kum 1810 lato leu leu<br />

leng 1844 kum in bei hi. Tua khit ciangin Biak-innpi ki puah siang<br />

tading hi,” ci in vantung mi in gen hi. A paisa hun sung tee-a<br />

hilhkholhna in a gen thute a hun a mun ki lem tak maan takin piang<br />

takpi to dian dian khin zo hi.<br />

Tua tuatna ah dot kina omloin siangtho takin ki tuak to khin hi.<br />

1844 kuma Biak-innpi siansuah nading thu khat lo ngal amau sehna<br />

bang man takin tung hi. Ni 2300 beina ahi tua nite a tuatna sa uh khel


410 KIDONA LIANPI<br />

ni ci leng a vekpi in ki pelh khin hiau ding hi. Hilhkholhnate khempeuh<br />

zong maan takin tung a hih man-a a upna din mun khel hong kul ding<br />

hong suak mawk ding hi.<br />

Pasian in Ama mite Advent na seem dingin sawl a, a sepna te<br />

uah A vangliatna tawh huh hi. Tua nasepna pen khuamial <strong>leh</strong> lang<br />

pangte nop neh lel dingin Pasian in mot nusiat lo ding hi. Ama thumaan<br />

pen muan lah theih ding <strong>leh</strong> kician lopi in zong mot nusiat lo ding hi.<br />

(411) Mi tampi in tua hilhkholhna suut dan nusia in a din mun maan uh<br />

a nial uh hangin pawl khat te in tua a upna uh Laisiangtho thumaan om<br />

bang hi a, Pasian Kha Siangtho in zonga huh takpina teci om ahih<br />

ciangin khah suah nuam loin a len cinten lai uh hi. Amau tee hilhkholhna<br />

suut dan a thubulphuhte uh a maan mah hi ci in len cin ten lai uh a, a<br />

baan ah Laisiangtho zon’ beh lai kul hi ci in a ngaihsun uh hi. Nakpi thu<br />

ngetna tawh a din mun uh zong khia kik uh a, Laisiangtho sung panin<br />

akhialhna uh muh khiat kik ding hanciam uh hi. A hun seehna te uh<br />

tawh kisai a khialhna Laisiangtho sung panin mulo uh ahih manin Biakinnpi<br />

thu a tel sit zawk lai uh hong kul ta hi.<br />

Tua banga a zon’ khiatna uah taangpi sehna bangin Biak-innpi<br />

in leitung a genna hi cih theih nading Laisiangtho mun mu zo lo uh hi.<br />

Laisiangtho sunga Biak-innpi nesepna vai a genna te tel muh pha saan<br />

uh hi. A omzia, amun, a na sepziate dot tel kik zong kul lo in a ki tel sin<br />

sen a ki gennate a muh beh uh hi. Sawltak Paul in Hebru te a laikhakna<br />

ah, “Lam khat panin, thuciamna masa in biakna ngeina ahi zongin, hih<br />

leitung tawh kipawl siangtho mun ahi zongin a nei hi. Bang hang hiam<br />

na cih uh <strong>leh</strong>, puan buk khat a kibawl hi. A masa dei sungah meivakna,<br />

sabuai <strong>leh</strong> Pasian maihah a kikhoih khomunte a om uh hi. Hih mun in<br />

Siangthona Mun a kici hi. Anihna puan dalna sungah Siangtho Bel Mun<br />

kici dei khat a om hi. Tua dei sung ah paknamtui halna, kham tawh a<br />

kizut thuciamna singkuangte a om uh hi. Tua singkuang sungah mana<br />

koihna kham beel tawh, a pak apak Aaron’ ciangkhut tawh, thuciamna<br />

kigelhna suangpeekte a om uh hi, Tua singkuang tungah vangliatna tawh


BIAK-BUK I CIH BANG HIAM 411<br />

kipawl vantungmi milimte in mawhphelna tokhom khuhin a om uh hi.”<br />

Heb. 9:1-5 ci hi.<br />

Paul in hi taka a gen pen Pasian sawl banga Moses lam, a<br />

saangbelpa teen’na mun dinga leitunga ki lam Biak-inn siangtho mun<br />

ahi hi. “Amaute lakah kei ka om theihna ding in kei ading in biakinn<br />

khat amaute bawl sak in”, (Paikhiatna 25:8) ci in mual tunga Moses<br />

tawh a om khawm lai un Pasian in thu a pia hi. Israelte in gam sung<br />

teng kan tan in khual zin uh a, a paina peuh uh ah tua Biak buk a puak<br />

kawi kawi theihding uha ki lam hih hangin nasia in hoih mah mah hi. A<br />

kawmte singpeek hoih kham tawh ki zut hi. A (412) ki bulhna munte a<br />

ki lawi liap liap thei ngun tawh ki bawl hi. A tung pen puan tawh savun<br />

pua-nun’-a ki bawl, a sung nung pen in puan neel hi in Cherubim limte<br />

a ki suai hi. Buk pua lam, a huang sungah haltumna tau om hi. A<br />

biakbuk sung pen dei nih pha a, Siangtho Mun <strong>leh</strong> Siangthobel Mun<br />

kici hi. A meel hoih puan neel manpha puandal tawh a ki kal ki dei hi.<br />

Tua deina puandal bang khat mah in siangtho mun lutna a na dal hi.<br />

Siangtho mun akhanglam pangah khuaimeivak khuamte meivak<br />

7 tawh, sun <strong>leh</strong> zan a biakinn sung ataang sak den dingin ki vak pai<br />

suak hi. A sak lam nawl ah Ompihna anlum te ki koihna sabuai a om hi.<br />

Tua ciangin siangtho mun panin siangthobel mun a ki dei madeuh in<br />

kham tawk kizut namtui halna tau om hi. Tua panin Israel te in ni sial a<br />

a thu ngetna uh namtui meikhu tawh Pasian mai ah puak to uh hi.<br />

Siangthobel Mun ah Thukham singkuang ki nga hi. A pangte<br />

sing golh tawh ki bawl kham tawh ki tuam ahi hi. A sung ah Pasian in<br />

Thupiak Sawmte a gelhna suangpeek nihte ki koih hi. Thukham kuang<br />

tung, singtho singkuang zaang ah, Hehpihna Tokhom a kici a khut siam<br />

pente bawl ahoih mah mah a peek khat ki phah hi. Cherubim nih in<br />

among tuak ah kual khum in laitaak uh hi. Tuate khempeuh kham tawh<br />

kibawl hi. Hih dei sung Cherubimte <strong>kikal</strong> panin hong ompihna meiilom<br />

vanglian tawh Pasian hong kilang zel hi.


412 KIDONA LIANPI<br />

Hebru mite Khanan gam ah hong kip om khit uh ciangin tua<br />

puan buk pen Solomom lam Biak-innpi tawh kilaih hi. A kip zaw <strong>leh</strong> a<br />

zai zaw in a lam uh hangin a lim mah et teh-in a lam uh a hi hi. Tua<br />

bangin Biak inn hong po to a, Daniel hun a ki suksiatna <strong>leh</strong> AD 70 kum<br />

a Rome te suk siatna dong hong hi to hi.<br />

Laisiangtho in a gen Biak-inn leitunga om ngei pen hi bek ahi hi.<br />

Hih Biak-inn pen Paul in thuciamna masa biak-inn ci hi. Ahih <strong>leh</strong><br />

thuciamna thak in Biak-inn nei lo ahi hiam?<br />

(413) Hebru sung mah lem leu leu uh a, thumaan zong te in Thuciam<br />

thak Biak-innpi omna hong mu khia ta uh hi. Paul kammal mah man<br />

kik in, “thuciam masa in biakna ngeina ahi zongin, leitung tawh kipawl<br />

siangtho mun ahi zong in a nei hi.” “Zong” cih kammal a zatna ciangin<br />

Paul in hih biak-inn thu a genna sa om zo ahihna alak hi. A mai-a a<br />

genna om sa sung <strong>leh</strong> leem uh a: “Tu-a ki gen sa thute a bulpi in tua<br />

bang siampi ukpa ih nei hi. Amah in vantung vanglianpi tokhom ziat<br />

lamah tu-in a om hi” ci hi. Heb. 8:1, 2.<br />

Hi laitak ah thuciam thak-ii Biak-innpi hong gen a hi hi. Thuciam<br />

lui-a biak-inn pen mihing lam hi a, Moses phuh a hi hi. Tu-a a gen<br />

Biak-inn pen Topa phuh hi a, mihing hi lo hi. A masa sung ah leitung<br />

siampite in na seem uh hi. Hih a nu nung sung ah eite siampi lian <strong>Khrist</strong><br />

in Pasian ziatlam ah seem hi. Biak-buk khat pen leitung ah om a, a khat<br />

pen vantung ah om hi.<br />

Tham loin Moses bawl biak-buk in et teh khat nei-a ki bawl a hi<br />

hi. Topa in makaih a, “Biakbuk <strong>leh</strong> a na-zatte’ lim ding tawh kisai-in<br />

nang tungah kong lahte khempeuh tawh kituakin nangmah in na bawl<br />

ding hi,” ci hi. A sawl kikna ah, “Mual tunga nang tunga hong kilak hih<br />

nate pen amau’ lim ding bangin na bawl ding thei in “ ci hi. Paikhiatna<br />

25:9,40. Paul in tua a masa pen bel “tu laitak hun ading lim ahi hi,” ci<br />

hi. Tua hi a, siangtho munte in “vantung-a a tak tak pen lim” a ciing<br />

khol ahi hi. Thukham zui a biakna pia a siampite zong “vantunga tu


BIAK-BUK I CIH BANG HIAM 413<br />

hun-a ki sem ding ettehna” hi bek zaw hi. “Mi khut tawh kibawl a<br />

siangtho mun sungah Khris tum lo hi, eite tangding tu-in Pasian mai ah<br />

a pumpi lalh nadingin vantung ah a tum hi.” Heb. 9:9,23; 8:5; 9: 24.<br />

Vantunga Biak-innpi pen tu a eite ading Jesu in Siampilian a va<br />

sepna pen a hi hi. Tua in a tatak, a bulpi (original) pen hi zaw-a, Moses<br />

lam pen tua pana ki etteh bek ahi hi. (414) Pasian in hih leitunga Biakinn<br />

a lamte tung ah A Kha Siangtho pia hi. A ki lam dan khawng, a<br />

siamtheihna uh, khut neelnate in Pasian pilna ki muhna ahi hi. A kawmte<br />

in kham tawh kibang hi. Meivak khuam 7te tungah mei aki vak ciangin<br />

a leng kik in inn sung khempeuh tang kim sak hi. Ompihna Anlum<br />

sabuai <strong>leh</strong> namtui taute zong kham tak bangin te diam diam uh hi. Inn<br />

tung sung dapna puan hoihte tungah zong vantungmite lim kisuai hi. A<br />

eng dum, a ua palh <strong>leh</strong> san ciip in a mun ci teng etlawm sak hi. Siampi<br />

lianpa lo ngal mi dangte lut theih lohna a dei nihna sung ah zong Pasian<br />

minthan’na a hong la zelna Shekinah meii-ngo zong om hi.<br />

Tua leitung biak-inn tawh a ki teh thei vet lo a minthang vantung<br />

Biak-inn sung ah eite makai Siampilian <strong>Khrist</strong> in Pasian Tokhom ah a<br />

nasepna zia ih muh theih nadingin leitunga pen a hong pia a hi zaw<br />

bek hi. A mai ah ama nasem ding mihing tultul om a, a mai ah mlihing<br />

tulza sawm a ding uh hi. Dan. 7:10. Tua Biak-inn mun siangtho pen<br />

a tawntung Tokhom min than’na tawh ki dim in, a taang Seraphimte<br />

in vil uh hi. Amah zahtak in a maite uh liah uha omte’ omna mun pen<br />

mihing khut tawh a kibawl thei ngei lak-a hoih pen tawh a hi thei liai<br />

liai cianga a thupina ih muh theih nadinga leitunga pen a hong pia ahi<br />

zaw ta zen hi. A hi ta zongin mihing te Hot nadinga vantung Biak-inn<br />

sunga na ki seem te a zia I theih dinga pha mawh thumaan pawl khat<br />

om ahih manin, tuate hilhtel nadingin leitung biak-buk nasepzia tawh<br />

hong hilh ahi hi.<br />

Vantung Biak-inn sunga siangtho munte a lim cing ding in<br />

leitung biak-buk zong dei nih a ki suah ahi hi. Mangmuhna tawh


414 KIDONA LIANPI<br />

sawltaak Johan zong vantunga Pasian Biak-innpi sung ki mu sak a,<br />

amah in “tokhom mai a meivak 7 taang dente mu hi.” Mang. 4:5.<br />

“Kham kuang atawi adang vantungmi khat in zong hong pai-in biakna<br />

tau kiangah ding a, tokhom mai-ah”om vantung mi khat mu hi. Mang.<br />

8:3. Hih lai tak ah kamsangpa pen vantung Biak-inn a dei masa sung<br />

ki en sak a hi hi. Tua lai ah “meivak 7” <strong>leh</strong> “kham biakna-tau” mu hi.<br />

Tuate lim la a leitung biak-buk ah zong meivak khuamte <strong>leh</strong> namtui<br />

halna taute a ki koih a hi hi. “Vantunga Pasian Biak-innpi hong ki<br />

hong a,” (Mang 11:19) a dei sung nung zong a en leu leu (415) hi.<br />

Siangtho Bel Mun a mu hi. Hih lai ah, “thuciamna singkuangg” a mu<br />

hi. Moses lam na sunga Pasian thukham koihna singkuaang pen tua<br />

lim la-a ki bawl a hi hi.<br />

Biakbuk Thu a kantel te in vantung ah Biak-innpi om takpi hi<br />

cih pen ki sel nading om lo-in hong thei khia uh hi. Moses in hih leitung<br />

biak-innpi a lamna ah etteh nei-a a lam sak a hi hi. Tua a etteh pen<br />

vantunga a tatak pen a hi hi ci in Paul in hilh hi. Johan in teci pan’ pih<br />

a, vantung ah mu takpi hi.<br />

Vantunga Biak-innpi sung ah Pasian a teeng hi. Ama Tokhom in<br />

dikna <strong>leh</strong> thukhen tungah kinga hi. A siangthobel mun ah Ama Thukhun<br />

thukham koih a, tua tawh mi khempeuh ki sit tel hi. Thukham a tuam<br />

singkuang tungah Hehpihna Tokhom a om hi. Tua mai-ah Khris in<br />

mawhneite adingin Ama sisan tawh va thum hi. Tua bangin dikna <strong>leh</strong><br />

hehpihna kigawm in mihingte hot khiat nading nasem uh hi. Mong nei<br />

lo pilna <strong>leh</strong> mong nei lo vanglian bek mah in pi cin’ theih nasep ahi hi.<br />

Tua a kikophehpihna <strong>leh</strong> dikna in vantung ah lam dang sakna <strong>leh</strong><br />

zahtakna ki dim sak hi. Leitung biak-inn sunga Cherubimte in zahtak<br />

takin hehpihna Tokhom en suk sak uh hi. Tua pen vantung buppi in<br />

Hotkhiatna nasepna lawp takin a et denna uh lim lahna a hi leu leu hi.<br />

A tatak pen ah vantung mite in migitna thuthukpi pen telmuh nuama a<br />

etna uh lim a hi hi. Pasian pen thutang in a ki sik kik mawh nei mi te mi<br />

dik a tang sak ahihna, a puuk mite tawh a ki zopna uh a thak suahsakna


BIAK-BUK I CIH BANG HIAM 415<br />

a hi hi. A puuk ngei lo vantung mite tawh gawm in Pasian maia a teen’<br />

khawm den theih nading un, tua hehpihna thuthuk pi tawh <strong>Khrist</strong> in a ki<br />

sim zolo mihonte siatna khuk pan kaai khia in a kawk baang lo Ama<br />

puan silh sak hi.<br />

Mite tawh <strong>kikal</strong> a <strong>Khrist</strong>’ palai nasepna pen Zechairah<br />

hilhkholhna ah a ki lawm mah mah in gen a, Ama min in “A hiang” ci lih<br />

liah hi. Kamsangpa genna ah: (416) “Amah in Topa’ biakinn a lam<br />

dingpa hi a, kumpite’ ngah theih minliatna ngahih, ama mite uk ding hi.<br />

Ama(Pa)kumpi tomkhom gei-ah siampi khat om dinga, kithutuakin<br />

kilemin na sem khawm ding uh hi” ci hi. Zech, 6:12,13.<br />

“Amah in Topa’ Biak-inn lam ding pa hi.” Ama ki gawhna <strong>leh</strong><br />

Palai sepna hangin <strong>Khrist</strong> in Pasian Biak inn lampa <strong>leh</strong> a phut pa ahi hi.<br />

Sawltak Paul in Ama pen “Khris in tua innkiu-nuai suang ahi hi. Tua<br />

suang <strong>leh</strong> inn khempeuh in kizom in khang a, Topa sung ah note in<br />

zong Kha Siangtho hangin Pasian’ omna na suah nadingun a kilam na<br />

hi uh hi. “ ci hi. Efesa 2:20-22.<br />

“Amah in minthan’na nei ding hi.” <strong>Khrist</strong> in a puuk mite a hot<br />

khiatna ah minthan’na nei hi. Khang tawntung in hot khiat mite lapi in,<br />

“Eite hong it a, a sisan tawh eite mawhna pan hong phelkhia a, ama<br />

Pasian mai-ah eite kumpi za ah a hi zongin, siampi za ah ahi zongin<br />

hong koih Topa tungah vangliatna <strong>leh</strong> ukna thu om tawntung ta hen,”<br />

ci ding uh hi. Mang. 1:5,6.<br />

“Amah in A Tokhom tungah tu in uk ding hi.” Tu in bel tua<br />

Minthan’na gam hi nai lo ahih manin “A minthan’na Tokhom” ah tu<br />

nailo hi. Palai a sepna a zawh ma teng in A pa David Tokhom ah tu-a<br />

a uk ding “a bei ngei nawn lo “ Kumpi gam pen Pasian in pia khia nai lo<br />

hi. Lk. 1:32,33. <strong>Khrist</strong> in Siampi hihna tawh tua Tokhom ah A Pa tawh<br />

vai hawm uh hi. Mang. 3:21. A om tawntungpa, Amah <strong>leh</strong> Amah-a<br />

piangkhia Pa, tawh tokhom tunga a tupa in “eite lungkhamna thuaka ih<br />

dahna te a puapa” hi a, “eite thuak mah bangin ze etna apawl pawlathuak


416 KIDONA LIANPI<br />

ngei mi, ahih hangin mawhna khialhna tawh akipelh,” “mawhzolna<br />

thuakte a huh zo pa”, “ midik Jesu Khris ahi eite hong huhpa Pasian<br />

kiang ah ih nei hi.” Isa. 53:4; Heb. 4:15; 2:13; 1 Johan 2:1. A ki dawt,<br />

a ki liam sak, a kawk baang lopi pumpi pen teek mah tawh Palai a sem<br />

ding a hi hi. A liam A khut, a ki sun let a pang, a ki kheen let khepeek,<br />

mah tawh mawhna sunga a puuk mite ading hong thuum sak in, a ki seh<br />

thei lo man tawh hong leisa ih hi hi.<br />

“Amaute <strong>kikal</strong> ah nopna vai hawm khawm ding uh hi.” Tapa itna sangin<br />

in aneu zaw tuanlo Pasian neih itna pen mawh nei mi te ading hotkhiatna<br />

nak a hi hi. A pai san ma-in Jesu in A nungzuite kiang ah, “Note ading<br />

Pa kiangah ke’n ngen ning ka ci kei hi.Banghang hiam na cih uh <strong>leh</strong>,…Pa<br />

in zong note hong it hi.” Johan 16:26,27, ci hi. Pasian “Pasian in Khris<br />

sungah om a, leitungmite’ mawhna ciamteh lo in amah tawh kilemsak”<br />

(417) kik hi. 2 Kor. 15:19. Vantung a Biak-inn sunga nasepna ah<br />

“amaute gel <strong>kikal</strong> ah nopna thu vaihawm khawm ding uh hi.” “Pasian<br />

in a Tapa khat bek a piak dongin leitung mite a it hi.Tua Tapa a um mi<br />

khempeuhte in kisia lo-a nuntak tawntungna angah nading uh ahi hi”<br />

Jn. 3:16.<br />

Biak-innpi I cih bang hiam? ci a dotna pen adawn na ding<br />

Laisiangtho ah ki cian mah mah hi. “Biak-innpi “ cih Laisiangtho kammal<br />

in Vantung na te muh theih nadinga ki bawl Moses lam biak-buk pen<br />

genna hi masa pen hi. A nihna ah, leitunga pen in a limciin vantung a<br />

om “a tak tak Biak-inn” pen cihna a hi hi. <strong>Khrist</strong> a sih ciangin lim<br />

ciin’na teng bei ta hi. Van-a om a tak tak Biak-inn pen Thuciam thak<br />

mun siangtho pen a hi hi. Dan. 8:14 sunga hun sehna hilhkholhna pen<br />

in hih Thuciam thak Biakinn pen gen ahih kul hi. Ni 2300 beina 1844<br />

kum in hih leitung ah tua Biak-innpi a om nawnloh kum zatampi pai<br />

khin hi. Tua hi a, “Ni tul 2300 ciangin Biak-innpi ki siansuah ta ding<br />

hi” cih hilhkholhna thu dot kik kul lo zah in vantunga om Biak-innpi<br />

kawk ahi hi.


BIAK-BUK I CIH BANG HIAM 417<br />

Ahih hangin, Biak-inn puah siang cih ciangin bang ci puah siang<br />

hi ding hiam? cih dotna thupi pen khat dawn’ kik ding a om lai hi. Hih<br />

leitung biak-innpi tawh a ki zom nasepna Laisiangtho Lui in nagen hi.<br />

Leitunga pen bangin vantunga zong puah siang theih ding om ahi hiam?<br />

Heb. 9 sung ah leitunga hi ta <strong>leh</strong> vantunga hi ta <strong>leh</strong>, Biak-innpi<br />

puahsiangna zia tel takin na gen hi. “Thukham thu bangin na khempeuh<br />

si tawh kisiangtho sak hi cih dinfg hi. Si kibua loin mawhna maisakna a<br />

om kei hi. Tua ahih ciangin vatungah a om nate a limte in tuate (gan si)<br />

tawh a siangtho sak hi. Ahih hangin vantung nate ahih uh <strong>leh</strong>, apha<br />

zawte tawh a singtho sak hi,” (Heb. 9:22,23.) <strong>Khrist</strong> sisan tawh a ki<br />

siang sak a hi hi. Puah siangna ah a lim ciin’na hi ta <strong>leh</strong> a tatak pen hi<br />

ta<strong>leh</strong>, sisan kizangh ding ahi hi. A masa ganhing sisan kizang in, a nu<br />

nung <strong>Khrist</strong> sisan tawh ahi hi. Paul in bang hangin (418) hih sisan ki<br />

zangh se hiam cih thu a tel gen na ah, Si kibua loin mawhna mai sakna<br />

om lo hi na ci hi. Mawh mai sakna ahi mawhna tei-khiatna sep a kul ahi<br />

hi. Bang ci bangin tua mawhna te vantunga <strong>leh</strong> leitunga Biak-buk tawh<br />

kisai kha mawk hiam cih thu a lim ciing nasepnate panin ki thei thei hi.<br />

Leitunga siampi semte in “vantung nate a lim <strong>leh</strong> liim” ciing in na seem<br />

uh a hi hi. Heb. 8:5.<br />

Leitung Biak-buk sunga na ki sep zia pen cial nih pha hi. Siampite<br />

in Siangtho mun ah ni sial in mawh suutna na sem uh hi. Ahih hangin<br />

Siampilianpa in Biak-innpi siansuah nadingin siangtho bel mun ah kum<br />

khat in khat vei bek lut in na seem hi. Ni khat khit ni khat a ki sik kik<br />

mawhnei te in ama ki thoihna gan te hong pai pih uh a, agan lu tung ah<br />

a khut nga in a mawhna teng uh pulaak hi. Tua pen ama tung pan<br />

mawhna teng la khia in mawhnei lo ganno tung ah suan hi, cihna a lak<br />

a hi hi. Tua ganno pen ki that hi. “Si kibua loin mawhna maisakna om<br />

lo hi,” ci in Sawltakpa in gen hi. “Nuntakna in si sung ah a om hi”.<br />

Siampilaibu 17:11. Pasian thukham palsatna pen a palsatpa nuntakna<br />

tawh loh ding ahi hi. Tua sisan pen mawh neipa in a taansa nuntakna<br />

lim la ahi hi. Ama mawhna pen ganno in a pua-a, tua pen Siampipa in


418 KIDONA LIANPI<br />

siangtho mun sung ah lut pih hi. Mawhneipa’ palsat thukham kikoihna<br />

ahi Siangtho bel Mun dalna puan mai ah hong theh hi. Hih bang Zeh<br />

bawlna tawh tu-in mawhna pen gan sisan ah tu a, tua panin Biak-buk<br />

sung ki tei suak hiau mawk phot hi. Khat khat pen siangtho mun ah lut<br />

pih se loin, a sa pen siampite in anek lel uh zong om hi. Moses in Aaron<br />

tate a thupiakna ah tua bang munte ah zong “Pasian in mipi mawhna<br />

nomau tung ah hong suan hi” ci pah leu leu hi. Siampilaibu 10:17. Tua<br />

Zehte gel in ki sik kik mawhneipa palsatnate biak-buk ah ki koih sak<br />

ahihna a lak hi.<br />

Tua nasepn pen nisial in pai to to a, a kum bup ki khol hi. Israel<br />

te mawhna teng Biak-innpi sung ah ki khol hi. Tua a ki khol mawhnate<br />

paih khiat nading nasep tuam khat hong kisam leu leu hi. Pasian in tua<br />

inn dei nihte sung ah siansuahna bawl nading thu pia tuak tuak hi. “Amah<br />

in tua bangin Israel mite’ nitna hang, <strong>leh</strong> amau’ thu palsatnate hang,<br />

amau’ khialhna khempeuh hangin siangtho mun adingin kilemna bawl<br />

ding hi.” Biakna-tau ading zong siansuahna bawl kul hi. “Sitawm khat<br />

tawh biakna tau tungah sagih vei theh siangsak in, Israel mite’ nit sakna<br />

panin siangtho sak ding hi.” Siampilaibu 16:16, 19.<br />

Siansuahna(kilemna ni) ni lianpi ni ciangin Siampi lianpa in Biakinnpi<br />

siansuah dingin siangthobel mun ah kum khat in khat vei ta bek a<br />

lut hi. Tua laitak ah a kum bup mawhphelna nasepna va mahial hi.<br />

Siansuah ni ciangin keel nih Biak-inn ah hong pai pih uh hi. Tua keel<br />

nihte tung ai saan in, “khat Topa keel, a khat nawhmang keel” ci uh hi.<br />

Siampilaibu 16:8. 21. 22. Topa keel ding pen mipi mawh thoihna in ki<br />

go hi. Siampipa in tua keel sisan hong pai pih a, hehpihna Tokhom<br />

tung <strong>leh</strong> a mai ah hong theh hi. Siangthobel Mun dalna ma-a namtui<br />

halna tau tungah zong theh hi.<br />

“Aron in keel hing lu tungah a khutte gel nga-in, amau<br />

khialhnaate khempeuh, keel tungah pulak ding hi. Amah in keel lutung<br />

ah tuate suan-in a paikhiat pih dingin a kithawisa mipa khut tawh gam


BIAK-BUK I CIH BANG HIAM 419<br />

lak ah sawl khia ding hi. Keel in amau mawhnate khempeuh pua-in gam<br />

daihna ah pai ding hi.” Siampilaibu 16:8,21,22. Tua keel pen Israel<br />

mite lakah hong ciah nawnlo a, a kaai pa zong mite lak hong lut kikma<br />

in ki pumsil in a puante a sawp siang phot hi.<br />

Pasian in mawhna kih huai a sak zia <strong>leh</strong> Pasian sianthona Israelte<br />

in a tel theih nading in ahi thei zah zah a lungsim uh alawng thei ding<br />

ngimna in tua Zeh teng a ki bawl ahi hi. Tua baan ah amaute in mawhna<br />

va sukha kha nawn kei uh hen ci a lahna zong a hi hi. Mi khempeuh in<br />

hih siansuahna(kilemna) a kibawl hun sung teng amau ki sit teel in na ki<br />

gawt bawl uh hi. Vai dang khempeuh koih khia in Israel buppi in a ni<br />

buppi Pasian mai ah ki niam (420) khiattna in zangh uh hi. An ngawl<br />

thungen in, amau lungsim mah ki zong khia uh hi.<br />

Siansuahna tawh kisai thumaan te a lim lahna nasep panin ki<br />

thei tel thei pen hi. Mawhnei mi taang dingin a kipia gan khat a om hi.<br />

Ahih hangin tua kithoihna gan sisan in mawhna a sil siang ahi pah nai<br />

kei hi. Mawhna pen Biak-buk sunga ki khol sak ahi pan phing hi. Tua<br />

sisan a piakna tawh mawhnei mite in Thukham vangliatna a lak ahi uh<br />

hi. A mawhna, a palsatnate uh a maisak ding in hong pai ding Honpa<br />

lunggulh in upna tawh a pulaak uh hi pan bek hi. Thukham mawhsakna<br />

pan a suak ta siang tho pah uh ahi nai kei hi. Tua siansuahnani in siampi<br />

lian pa in mipi hong ken’ ki thoihna sisan pen a Siangthobel Mun a<br />

Hehpihna Tokhomn tungah va theh hi. Thukham’ ngetna a lungkim<br />

nading va bawl ahi hi. Palai sem Siampi lianpa in mawhna teng hong<br />

pua in, biak-buk sung panin hong pai khia hi. Nawhmang keel tungah<br />

a khut nga in a puak mawhna teng pen pulaak in keel tungah suan hi.<br />

Tua pan-in keel in pua khia leu leu hi. Tua ciangin mawhna pen a<br />

mawhneite tung pan ki lakhia pai suak ta hi ki ci pan hi.<br />

Tua nasepnate pen, “vantunga kisepna zia ding lim ciing” bek<br />

ahi hi. Ahi ta zongin tua leitunga sepna bang lian mah in vantung Biakinnpi<br />

sungah mawhsuutna ki seem ahi to leu leu hi. Van a kahtoh khit


420 KIDONA LIANPI<br />

ciangin Honpa in eite ading in Siampilian aseem hi. Paul genna ah,<br />

“Tua mah bangin a siangthona mun takpi lim ahi, mi khut taawh kibawl<br />

a singtho mun sungah Khris tum lo hi, eite tangding tu-in Pasian maiah<br />

a pumpi lah nading in vantungah a tum hi.” Heb. 9: 24, ci hi.<br />

Biak-inn dei masa sunga a kum tawn siampite nasepna in inndeina<br />

<strong>leh</strong> a pua lam kawm <strong>kikal</strong> sung siangtho mun a kici sung teng ahi hi.<br />

<strong>Khrist</strong> van kahto-a a lut ciilna nasep teng lim lahna a hi hi. Tua pen<br />

siampite in nisial a mawh suutna na seem uh a, mawh thoihna sisan <strong>leh</strong><br />

Israelte thu ngetna ahi namtui hal gim a va puak toh nasep pen a hi uh<br />

hi. (421) Tua mah bangin <strong>Khrist</strong> in mawhneite adingin A sisan, Ama<br />

dikna namtui, <strong>leh</strong> a kisik kik thu um mite thu ngetna hel in A Pa mai ah<br />

puak in, a va luui a hi hi. Tua bangin vantung biak-inn adei masa sung<br />

ah mawhsutna ki seem ahi hi.<br />

<strong>Khrist</strong> van a kah toh lai in nung zuite in en uh a, tua mun dong<br />

upna tawh a zui to uh hi. Tua ahih ciangin tua amuhna pen uh upna<br />

laigil hong suak hi. Paul in a genna ah, “tua upna ei zong ih nei a, ih<br />

khaa hong len sik kawi kip bangin kip in kician hi. Eite adingin puan<br />

daal sung ah lut a, Jesu in eite ading a tawntung siampilian a sem hi”.<br />

“Tu-in khuttawh kibawllo, hih leitung tawh kipawllo, alianzaw,<br />

akicingzaw bukah, anung ciang suak ding phattuam nate siampi ahi<br />

Khris in eite a ding a tawntung tatkhitna thupha hong nagahsak khit<br />

ciangin, keel si, bawng si tawh hi lo, amah mah si tawh Siangtho Bel<br />

Mun sungah khat vei a tum hi.” Heb. 6:19,20; 9:12.<br />

Kum tul <strong>leh</strong> za giat sung bang van Biak-inn dei masa sung ah<br />

mawhsut nasep ki sem hi. <strong>Khrist</strong> sisan tawh a kisik kik mawhneite<br />

ading Pa in mawh mai-a a saan’ nading va bawl sak hi. Ahih hangin<br />

amaute mawhna pen mawhna ciaptehna laibu ah tuang lai hi. A lim<br />

ciing siampite nasep lai in zong a kum bei ciangin siansuahna a bawl<br />

mah bangin a tatak sepna ahi <strong>Khrist</strong> sepna ah zong mihingte hotna a ki<br />

zawh siang nadingin Biak-innpi panin mawhnate paih khiat ding a kul


BIAK-BUK I CIH BANG HIAM 421<br />

ahi hi. Tua siansuah nasep pen ni 2300 bei cianga ki sem pen a hi hi.<br />

Tua hun ciangin kamsang Daniel muh kholhna mah bangin eite<br />

Siampilianpa in Asiangtho Bel Mun ah lut in a mulkim huai khentel<br />

siangna va sem a, Biak-innpi siansuah ta hi.<br />

Tanglai in mawhnate mawhthoihna gan tungah upna tawh ki suan<br />

hi. Tua pan in, si san tawh Biak-innpi sung ah ki khin phei leu-leu hi.<br />

Kiciamna thak sung leu leu ciangin a ki sik kik mawhna te, upna tawh<br />

<strong>Khrist</strong> tung ah ki suan hi. A lim hi nawn loin a tak tak vantung Biakinnpi<br />

sung ah va puak hi. A lim ciin lai a leitung biak-buk sung ah a ki<br />

mawh ngei mawh na omsa khempeuh a nil khiatna uh tawh nasep a ki<br />

zo ahi hi. Tua mah bangin a tak tak vantung Biak-innpi sungah a alut<br />

mawhna teng a ciamtehna pan a phiat siangna uh tawh Biak-innpi ki<br />

siansuah a hi hi. Ahih hangin tua ma in ciam (422) tehna laibute sit tela<br />

kua teng in suansuahna ngah ding hiam cih pen a ki khen tel masa<br />

phot ding ahi hi. Tua ahih ciangin Biak-inn siansuahna nasepna ah<br />

Dawpkhiat nasep (investigation) thu khenna nasep hong kihel hi. Tua<br />

nasep pen <strong>Khrist</strong> in A mite hon dingin hong pai ma in a ki zawh siang<br />

phot kul hi. Tua hi <strong>leh</strong> Ama hong pai ciangin mi khempeuhte amau<br />

gamtatna ciat bangin piak ding letsong a khut ah hong keng pah ta hi.<br />

Mang. 22:12.<br />

Tua hi a, hilhkholhna thu khuavaak azui mitein ni 2300 beina<br />

ahi 1844 kum pan in hih leitungah hong pai ding hi zaw loin <strong>Khrist</strong> in<br />

van Biak-innpi-a Siangtho Bel Mun ah lut dinga, Amah hong pai theih<br />

nadingin nasep mahial nading siansuahna ava bawl ding hi zaw hi ci in<br />

mu khia uh hi.<br />

Mawh thoihna gan in <strong>Khrist</strong> ki gawh nading a kawk mah bangin<br />

siampi nasepna in zong <strong>Khrist</strong> Palai nasepna lim kawk ahi hi. Nawhmang<br />

keel in mawhna teng bulpi <strong>Satan</strong> lim kawk a, a ki sik kik takpite mawhna<br />

teng atawpna ah ama tungah ki suan kik ding hi. Siampipa in<br />

mawhthoihna gansi tawh Biak-innpi panin mawhna teng sawp khia a,


422 KIDONA LIANPI<br />

nawhmang keel tungah suan hi. <strong>Khrist</strong> in Amah mah’ sisan tawh A<br />

mite mawhna sawp khia a, vantung Biak-innpi Siangtho Bel Mun panin<br />

mawhsut nasep azawh siang nadingin <strong>Satan</strong> tungah suan ding hi. Tua<br />

mawhna nei bulpipa in zawh siangna thukhenna ah tua mawhnate thuak<br />

ding hi. Nawhmang keel pen Israelte lak peuh mah ahong lut kik nawnlo<br />

dingin mi teen’ lohna munah ki kai mang in ki nawh mang hi. Tua mah<br />

bangin <strong>Satan</strong> pen Pasian <strong>leh</strong> A mite kiang panin a tawntung ki nawh<br />

mang dinga, mawhna <strong>leh</strong> mawhnei khempeuh a om ngei nawnlo dinga<br />

phiat siangna munah amah zong mai mang ta ding hi.


A SIANGTHO LAKA SIANGTHO BEL MUN AH 423<br />

24<br />

A Siangtho laka Siangtho Bel<br />

Mun ah<br />

(423)<br />

BIAK-BUK thu in 1844 kum-a cihmawhna thu thukpi kong hon’na<br />

tawhtang a hi hi. Tua thu in thumaan nasepna a kizopna <strong>leh</strong> a<br />

kilem diam diamnate hong lak a, Pasian khut in Advent nasepna makaih<br />

a Ama mite in tu in bang sem ding hiam cihte atel sak hi. Jesu nungzuipite<br />

alungkham ni zana cih mawh luat khit laitak uha “Topa a muh uh ciangin<br />

a lungdam” kik uh mah bang ahi hi. Tu in Ama hong pai ding a lam en<br />

takpite pen hong lungdam kik mah mah ta uh hi. Amaute in letsong pia<br />

dingin hong kilang ding in lam en khin uh hi. A cihmawh khit ban uah<br />

Jesu a muh loh sawn sawn uh ciangin han phual ah Mary tawh nakpi in<br />

kap a, amautein ka Topa a la mang ta uh hi. Koi lai ah sial uh hiam ka<br />

thei kei hi” ci khawm uh hi. Tu in Siangtho Bel Mun ah Amah in hehpih<br />

na tawh akidim Siampilian sem hi ci in mu uh hi. A sawt loin amaute<br />

Honkhiapa <strong>leh</strong> a Kumpipa dingun hong kilang ding cih a thei ta uh hi.<br />

Biak-buk tawh kisai khuavak in a beisa, tu hun <strong>leh</strong> hong tung ding hun


424 KIDONA LIANPI<br />

om zia teng a lak hi. Pasian in a khial ngeilo geelsa <strong>leh</strong> seh sa-a a neih a<br />

vaihawmna ah amaute zangh hi cih mu ta uh hi. A masa in nungzuite<br />

mah bangin a thupuak uh a tel kim nai loh man un lungsi mah mah uh hi.<br />

Tua te khempueh a hi ding mah, a maan si sek a na hi zaw hi. Tua a<br />

tangkona pen mah uh zong Pasian sehsa thu a tun’ na hi zel a, a nasepna<br />

uh a mawkna om lo hi. “Lam etna thak tawh ki hin suah kik ta uh hi.”<br />

Amaute in tu in hong lungdam kik uh a, “gen zawh lohin minthan’na<br />

tawh a nuam uh hi..”<br />

Daniel 8:14-a “ni tul nih <strong>leh</strong> ni za thum ciangin Biak-innpi ki<br />

sian suah siang ding (424) hi” cihna <strong>leh</strong> vantung mi khatna tangkona,<br />

“Pasian kihta un la, a vangliatna phat un. Banghang hiam na cih uh <strong>leh</strong><br />

, a thukhen ding hun a tungzo hi “ cih thu pen <strong>Khrist</strong> in Siangtho Bel<br />

Mun ah lutin, mawh thumna <strong>leh</strong> Dawpkholh thukhenna a sepna zia<br />

kawkna a hi zaw hi. Migilote kisiat nading <strong>leh</strong> Ama mite hon khia<br />

dinga <strong>Khrist</strong> hong pai nading na hi lo zaw mawk hi. A khialhna uh<br />

pen a hun sehna uh hi lo zaw in, ni 2300 bei ciang a thu piang ding pen<br />

seh khial uh a hi zaw hi. Tua seh khialhna hangin thu um mite in<br />

cihmawhna thuak uh a hi hi. Ahih hangin tua a cihmawhna thuak ding<br />

pen nangawn uh zong Laisiangtho hilhkholhna in a gen khol sa mah<br />

na hi leu leu hi. Amau lamet bang hong pian loh ciangin dah a a kahna<br />

te uh zong a piang ding mah a a thu om kholsa na hi sawn sawn zel a,<br />

Topa mai ah Ama naseemte letsong a piak theih nading thu teng a<br />

kimsakna a hi hi.<br />

<strong>Khrist</strong> pen amau lam et bangin leitung ah hong pai lo hi. Ahih<br />

hangin a lim a ki ciing khol sa mah bangin vantung Pasian Biak-buk<br />

sung Siangtho Bel Mun-a a lut na hi zaw hi. Kamsangpa Daniel in hih<br />

hun ding a muh kholhna ah, Amah pen Taangkumpu kianga a pai na na<br />

gen hi. “Zan ka mangmuh hun sungin ka khawdak <strong>leh</strong> mihing tapa<br />

tawh a kibang mi khat meii tunga hong pai ka mu hi. A nungta tawntung<br />

mipa’ kiangah pai –in, ama kiangah a ki pia hi,” ci hi. Dan. 7:13.


A SIANGTHO LAKA SIANGTHO BEL MUN AH 425<br />

Hih hong paina Malakhi in zong a gen kholhna ah “ “Tua ciang in<br />

na ngakngak uh Topa a biakinn sungah thakhat thu-in hong pai ding hi”<br />

Mal. 3:1 na ci hi. Biak-innpi sunga Topa hong lut ding pen Ama mite lam<br />

et lohpi in tha khat thu hi ding hi ci hi. Amaute in tua lai ah Amah a pai<br />

dingin ngaihsun lo uh hi. Amaute in hih leitungah Amah hong pai in, “Pasian<br />

a thei lo mite ih Topa Jesu Khris’ Lungdamna Thu a ngai lo mite dan a<br />

piak,” hun ding in a lam en zaw kha uh hi. (2Thess. 1:8).<br />

Ahi zongin mite in Topa dawn dingin ki ging nai lo uh hi. Amaute<br />

adingin bawl lai zek ding a kisam nasep pawl khat om hi. Khuavak<br />

kipia in, amaute lungsim ah (425) vantung Pasian Biak-buk ki lak tel<br />

ding hi. Tua ciangin upna tawh Siampilianpa’ mawhsut nasepna zui thei<br />

ding uha, sep lai ding a kisam nate hong ki dawk to zel ding hi. Pawlpite<br />

tung ah hilh ding patau kona dang ki pia lai ding hi.<br />

Kamsangpa genna ah: “Ahi zongin ama hong pai ni ciangin kua<br />

in thuak zo ding a, amah hong kilat ciangin kua nungta zo ding ahi<br />

hiam? Amah in, sikte a siangthosak mei <strong>leh</strong> puante asiangthosak satpiang<br />

tawh kibang hi. A ninte kangtumsak in, ngunte asiangsakpa bangin<br />

thukhen dingin hong pai ding hi. Tua ciangin Topa tungah a kilawm<br />

(dikna tawh) biakna pia ding uh hi,” ci hi. Mal. 3:2, 3. <strong>Khrist</strong> in van<br />

Biak-buk-a Palai a sepna a khawl ciangin hih leitung a a na nungtalai<br />

mite in siangtho Pasain mai ah Palai nei loin om ding uh hi. Amaute<br />

puantual nin baang lo ding hi. A gamtatte uh zong aki theh sisan hangin<br />

mawhna panin in kisiansuah sak khin ding hi. Pasian thusiamna <strong>leh</strong><br />

amau mah hanciamna tawh amautein gilo galdona ah a zote ahi ding uh<br />

hi. Dawpkholh thukhenna a ki sep lai teng a ki sik kik thu um mite<br />

mawhna teng, Biak-inpi pan a nil khiat hun lai sung teng leitunga Pasian<br />

mite lakah mawhnate koih khia in ki puah siangna na om ve ding hi.<br />

Hih nasepna Mang. 14 sung thupuak ah ki tel takin a om hi.<br />

Hih nasep a ki zawh ciangin leitung ah <strong>Khrist</strong> mite in ama hong<br />

pai nadingin a ki ging khol khin uh na hi ding hi. “Tua ciangin Judah


426 KIDONA LIANPI<br />

mite <strong>leh</strong> Jerusalem mite’ piak biaknate pen, nidangate mah bangin Topa’<br />

mai-ah a lungkimhuai hi ding hi.” Mal. 3:4. Topa a hong pai cianga a<br />

saan’ ding pawlpi pen, “siangtho in mawhsakna omlo ahih ciangin, anin<br />

ban’na omlo, sa tonna om lo-in, a mel kilawma “ dim pawl pi a hi ding<br />

hi. Efesa 5:27. Tua cianginpawlpi pen, “Ziingsang khuavak tawh a<br />

kibang, …Amah amel hoih mah maha nitang, khataang, a bang “ in mu<br />

ding hi. - Canticle (Solomon La) 6:10.<br />

Topa a biak-inn a hong pai na baan ah A hong pai kik nading<br />

Malakhi in a genkholhna zong om a, thukhen siang dinga hong pai cih<br />

genna ah, “Mi honpite’ Topa in hih bangin ci hi: ‘Note tungah thukhen<br />

dingin ka hong pai dinga, ai tawite, numei tawh mawhte, a manlopi-a<br />

teci pangte, nasemte’ thaman piakna-ah khemna a zangte, meigong,<br />

tagah, <strong>leh</strong> gamdang mite a zawhthawh bawlte, <strong>leh</strong> kei hong zahtak lo<br />

mi khempeuhte’ lang khatah teci ka pang ding hi,” Mal. 3:5. Jude in<br />

zong tua thu mah a gen behna ah, “Topa in mi khempeuh thu khen in,<br />

Pasian’ thu a deih lo mi khempeuh in Pasian’ deih loh a bawlna uh na<br />

khempeuh a kipan Pasian’ thu a deih loh uh mawhna a neite in, Topa<br />

tungah gensiatna kam khempeuh kilangsak ding a hi zongin, Topa in<br />

akisim zolo misiangthote tawh hong pai khawm ding hi.” Jude 14,15. ci<br />

hi. Hih Topa hong paina pen A Biak-inn a hong paina tawh a kibang hi<br />

loin hun tuam tuak, thu tuam tuak a hi hi.<br />

Dan. 8:14 a Siangtho Bel Mun siansuah dinga eite’ Siampilianpa<br />

hong paina, Dan. 7:13 a Tangkumpu kianga hong paina, <strong>leh</strong> Malakhi<br />

sunga Topa a Biak-inn a hong pai pen a hun, a thu a kibang a hi hi.<br />

Matthai 25 sungah <strong>Khrist</strong> in nungak 10 tawh genteh in, Zipipa hong<br />

tun’ na thu gentehna zong na gen hi.<br />

1844 kum khuakhal laitak <strong>leh</strong> phalbi mong kikaala ki tangko,<br />

“Ngai un, Zipipa hong tung ta hi”, cih pen a hi hi. Tua genna ah, Nungaak<br />

te a pil <strong>leh</strong> a hai om thu a gen hi — pawl khat in Topa hong pai<br />

ding a lam en, Amah a mu nuam takpi- a tha nuam pawl, a pawl a kha


A SIANGTHO LAKA SIANGTHO BEL MUN AH 427<br />

lau man peuh uh a a lawp pak lel te, <strong>leh</strong> thumaan thei a lungkim lel<br />

Pasian thupha a ta sam pawlte a hi uh hi. Thu gentehna ah Zipipa hong<br />

tun ciangin “ ana ki ging khol sa te Amah tawh sung tum in gual nuam<br />

uh hi,” ci hi. Hih laitak ah Zipipa hong pai hun pen mopi ma a hi hi.<br />

Mo pawi pen <strong>Khrist</strong> in A mite Ama gam sunga a lut sakna lim ahi hi.<br />

Khuapi siangtho Jerusalem khua thak in tua Kumpigam khuapi Limla<br />

hi a, “Tuuno zi” a cih pen ahi hi. Vantungmi in Johan kiang ah a genna<br />

ah, “Hih lai-ah hong pai in. Tuuno’ zi ahi mo kong lak ding hi hong cih<br />

khit ciangin, Khasiangtho tawh kei a sang mual lian dawnah hong pai<br />

pih a, Pasian kiang vantung pan Pasian’ vangliatna pua-in hong kiasuk<br />

Jerusalem Khuapi Siangtho hong lak hi.” ci hi. Mang. 21:9,10. Mo cih<br />

pen tua Khuapi (427) Siangtho a hi hi. Zipipa dawn dingin a hong pai<br />

khia nu-ngakte pen Pawlpi cihna a hi uh hi. Mangmuhna sung ah Pasian<br />

mite pen mo pawi nitak an ne dinga kisam leengla te ci hi. Mang. 19:9.<br />

Leenglate pen Mo a cih tawh zong ki lak thei lo hi. Kamsangpa Daniel<br />

genna ah, <strong>Khrist</strong> in Taangkumpu kiang pan in “Ukna, minthanna <strong>leh</strong><br />

Kumpigam a ngah hi.” “A pasal adinga ki zemsa-a om Mo tawh a<br />

kibang”, A kumpigam khuapi Jerusalem Thak a ngah ding a hi hi. Dan.<br />

7:14; Mang. 21:2. Tua Kumpigam a ngah khit ciangin Amah in<br />

Aminthanna tawh kumpite’ Kumpi, topate’ Topa-in hong pai ta ding<br />

hi. Ama mite “Abraham, Isaak <strong>leh</strong> Jakobte tawh” Ama gam sung Ama<br />

sabuai-a “tu khawm” dingin hon khia ta dinga, Tuuno Mo pawi nitak<br />

an hong uum pih ding uh hi.<br />

Taangkona in “En un, Zipipa hong tung zo hi” cih hi hi. 1844<br />

khuakhal laitaka, tua tangkona hangin mi tul tampi in Topa hong pai<br />

ding lam en uh hi. A seh hun mah in A Kumpigam la ding, <strong>leh</strong> Mo nei<br />

dingin vantung Taangkumpu kiang ah a hong pai a hi. Mite lam et bangin<br />

leitung ah hong pai lo hi. “A na ki gingkhol te Amah tawh mopawi ah<br />

lut uh a, kong a ki khak hi.” Amaute hih mopawi ah a pumpi uh tawh<br />

va om hi loin, amau pumpi leitunga omlai sapi mah in a thu tawh tua<br />

vantung ah a om uh a hi zaw hi. <strong>Khrist</strong> nungzuite in “Tua Mopawi pan


428 KIDONA LIANPI<br />

a Topa uh hong pai kik ciang dong a ngak uh” hi zaw hi. Lk. 12:36.<br />

Ahih hangin amaute in Ama nasep a theih pih uh kul a, Upna tawh Ama<br />

nung zui in Pasian mai ah Amah tawh a pai khawm uh a hi hi. Hih a<br />

amau mopawi pai pen a thu omzia tua bang na hi zaw hi.<br />

Thu gentehna sungah a meivak a meitui thunte bek mopawi ah<br />

lut uh hi. Laisiangtho thumaan thei a Kha Siangtho <strong>leh</strong> Pasian thupha a<br />

neite, zan lungkhamna thuaka lungduai taka ngakte, a kitel zaw khuavak<br />

mu nuam a Laisiangtho sung a zong khia beh zel te, in hih van Biak-buh<br />

tawh kisai thumaante mu khia uh hi. Honpa in mawhsutna thukhenna<br />

tawh athuah ziate thei uh hi. Tua manin van Biak-inn sunga Ama nasepna<br />

zong upna tawh ah zui thei uh hi. (428) Laisiangtho teci pan’na<br />

khempeuh a saang te in hih thumaan a genna te uh ki bang sisek a, Palai<br />

nasep a zawh siang nading nasep seem ding a Pasian mai ah <strong>Khrist</strong> a lut<br />

pen upna tawh na zui uh hi. Tua te pen a tawpna ah Ama kumpigam a<br />

ngah khawm pih ding mopawi siimte in gen hi.<br />

Matthai 22 sung ah mopawi tawh lim laka genna khat mah om hi.<br />

A mopawi ma in Dawpkholh thukhenna om a ahihna tel takin a gen hi. A<br />

mopawi ma deuh ih Kumpipa hong lut a, leenglate en hi. Mi khempeuh in<br />

niin baanglo, tuuno sisan tawh ki sawp mo pawi puan paak ahi gamtat hoih<br />

a silh uh hiam sit tel hi. Mang. 7:14. A cinglo mi nawh khia in, mo puanpaak<br />

silh a a muh teng saang hi. Kumpigam sung Tokhom tunga tutkhawm pih<br />

theih dingin cing hi ci in seh hi. Hih gamtat sittelna, Pasian Kumpigam<br />

adinga ki gingkhol khentatna pen Dawp kholh thukhenna hi a, van Biakbuka<br />

nasep ki zawh siang nading zong hi ta hi.<br />

Dawptelna a ki zawh ciangin, khang tawntunga <strong>Khrist</strong> nungzui ka<br />

hi a cite’ thuteng a ki sittel ding hi. Tua khit ciangin, hun hoih hehpihna <strong>leh</strong><br />

migitna kongpi ki khak ta ding hi. Kam vui tomno khat tawh hi bangin ki<br />

gen hi, “abaihsa a om nungakte tawh mopipa pawi sungah a lut khawm<br />

khit uh ciangin, kong a khak uh hi,” a cih thu in Topa nasep a mahialna<br />

ciang, <strong>leh</strong> mihing hotkhiat nadinga sepna a kim dong hong tun’ suk hi.


A SIANGTHO LAKA SIANGTHO BEL MUN AH 429<br />

Leitung Biak-buk nasepna in vantunga sepna lim a ciing ahi hi.<br />

Kilemna ni in Siampilian pa in a Siangtho Bel Mun a lut ciangin, Siangtho<br />

Mun kici a dei masa sunga nasepna a khawl ta ahi hi. Pasian in, “Israel<br />

mihon khempeuh adingin kilemna a bawlkhit hong paikhiat matengin<br />

kikhopna buk sungah kua mah omlo ding hi,” ci in thu pia hi. Siampilaibu<br />

16:17. Tua lim mah zui in <strong>Khrist</strong> in Siangtho Bel Mun a siansuahna<br />

bawla a lut ciangin a dei masa sunga mawhsutna nasep pen a khawl ta a<br />

hi hi. Tua dei masa sunga mawhsutna (429) a zawh ciang mah-in a dei<br />

nihna sung nasep aki pan ta a hi pah zel hi. Limciin nasepna ah<br />

Siampilianpa in zong Siansuahna(Kilemna) ni ciangin Siangtho Mun<br />

nusia in mawh thoihna gansi tawh Pasian mai ah lut a, a ki sik kik tak<br />

tak Israel te mawhna te va sut sak hi. Tua lim mah zui in <strong>Khrist</strong> in eite<br />

Palai sepna cial khat zo ta a, a cial dang khat ah lut in mawhneite adingin<br />

Pa mai ah Ama sisan tawh va lut ta a hi hi.<br />

Hi bang ditdet thu Jesu a Lam-ente in 1844 kum in thei nai lo uh<br />

hi. Honpa hong pai ding a lamet hun uh a khen’ khat ciangin Ama hong<br />

pai ding bel nai pel mawh ve ve ding hi ci in um uh a, thu piang khat bel<br />

om ham tang ding hi ci a a up mah bangun Pasian mai a <strong>Khrist</strong> Palai<br />

nasepna cial masa a zo ta na hi takpi hi. Topa meii tawh hong pai mazek<br />

in mite hun hoih hehpihna kongkhak ki khak ta ding cih Laisiangtho hilhna<br />

amaute tung ah ki lak hi. Mite in zongin, kiu in, a kah uh hangin hehpihna<br />

kong ki hon’ nawn lo ding hi Laisiangtho in a cih hun pen tua hun ciang<br />

a hi ta hi. <strong>Khrist</strong> hong pai ding hi ci a a up ni uh hi thu hi a, Ama hong pai<br />

ma zek a hong om ding a hi kei nam ci in ngaihsun uh hi. A kosiathei mite<br />

hansanna <strong>leh</strong> gamtatna te hangin, Thukhenna hun hong tung zo hi ci a<br />

patau kona lah ki tangko khin ahih manin, leitunga ding in asep ding uh<br />

aman khinta in seh uh hi. A gammang mawhnei mite gup khiatna ding<br />

zong lunggulh in nei nawnlo uh hi. Pasian in Lungdamnathu ading in<br />

hehpihna kong khak ta ahih manin, a Khasiangtho zong a dokkik ta bangin<br />

ngaih sun uh hi. Tua thu teng in hun hoih bei in “migitna kong ki khak zo<br />

hi,” ci-a a upna uh a kip sak hi.


430 KIDONA LIANPI<br />

Biak-buk thu a tel kan uh ciangin thuman khuavaak aki tel zawin<br />

hong mu uh hi. Ni 2300 beina 1844 kum ciangin vai thupi khat tei tei<br />

piang ding hi cih a lametna uh bel a maan a hih lam ong tel ta uh hi.<br />

Mihing te in Pasian mai a zuat theih nading uha kum 1800 vaal a kihong<br />

hehpihna <strong>leh</strong> lametna kong khak pen kikhak in, mawh mai siang na ding<br />

in Siangtho Bel Mun ah <strong>Khrist</strong>’ siampi sepna tawh va lut hi. Ama<br />

mawhsutna cial khat ki khak ta a, a cial dang khat hong sem ta a hi hi.<br />

(430) Mawhneite adingin <strong>Khrist</strong> mawhsut nasepna “kong a ki hong” lai<br />

cial khat Van Biak-buk ah a om lai hi.<br />

Mangmuhna sunga <strong>Khrist</strong> in pawlpite a hopihna kammal pen tu<br />

laitak hun a hi hi: “A singtho mi, a thuman mi, David’ konghon’na anei<br />

mi, kuama theih loh dingin hong in, kuama hon’ theih loh dingin a khak<br />

thei” ci hi. Mang. 3:7,8.<br />

Tua hi a, Jesu in mawhsutna nasepna ah a lut ciangin upna<br />

tawh a zuite in Ama Palai nasepna nop tuam pih uh a, tua mawhsutna<br />

nasep a entel ding khuavaak hong kipia pen a nial mite in tua<br />

noptuamna ngah lo uh hi. <strong>Khrist</strong> hong pai masak lai a khuavaak a na<br />

nial Jewste, <strong>leh</strong> leitung Honpa-a Amah a saang nuam lote in Ama<br />

hong maisakna ngah thei lo uh hi. A Palai sepna hangin a nungzuite<br />

in thupha angah theih nading in Jesu van ah kah to-a, Van Biak-inn<br />

sung ah a lut ciangin Jewste khuamialpi sung ah ki nusia cip lel ta ahi<br />

hi. Leitunga amau bawl niloh lai lai ki thoihna <strong>leh</strong> biakpiakna teng a<br />

mawkna asuak hi. Tua amau bawl lai lai limciin’na mawhsutna pen a<br />

beita ahi hi. Mihingte muh theih sepna pen Pasian mai ah a ki bei sak<br />

ta hi a, tua kong ki hong nawnlo hi. Jewste in vantunga Ama sep<br />

mawhsutna bek tawh a ki ngah thei hotkhiatna na nial kha khin zo uh<br />

hi. Tua ahih ciangin amau in Pasian tawh kizopna nei lo uh hi. Amau<br />

adingin kong ki khak ta hi. Amaute in <strong>Khrist</strong> thei lo uh a, Pasian mai<br />

a ki thoihna maan <strong>leh</strong> Palai in saang lo uh ahih manin Ama Palai sepna<br />

noptuam pih kha lo uh hi.


A SIANGTHO LAKA SIANGTHO BEL MUN AH 431<br />

Tua thu um lo Jewste omzia in tu hun-a thu umlo <strong>Khrist</strong>ian te<br />

omzia ding kawk khol a hi hi. Amau in a migi Siampilianpa nasepna a<br />

theih-in thei nuamlo tang hial uh ahih manin thei kha lo pah takpi uh<br />

hi. A lim ciing nasepna a ki zat lai-in Siampilianpa Siangtho Bel Mun<br />

ah a lut ciangin Israel te khempeuh biak-buk kiim ah ki khawm uh hi.<br />

A ciliap (431) huai thei pen pen ki niam khiatna tawh Pasian mai ah<br />

ki aapna nei uh hi. A mawhnate uh maisak nading <strong>leh</strong> mipi lak pan<br />

paih khiat athuakloh nadingun a thuum uh hi. Tu in a tatak<br />

Siampilianpa in siansuahna(kilemna) a bawl laitak hi mawk hi cih ih<br />

theih ciangin bang zah takin ki aap pha zaw lai ding kul hiam cih<br />

phawk huai mah mah hi.<br />

Pasian in migitna tawh patau kona a sawl pen nial mawk ding hi<br />

het lo hi. Noah hun lai in tangko ding thupuak khat ki pia hi. Tua<br />

thupuak ana saan’ zia uh tawh kizui in amaute a suakta ding uh ahi lhi.<br />

Amaute in thupuakna nial uh ahih manin Pasian Kha Siangtho in mihing<br />

te kiang pan ki dok khia kik a, tuileet vuh cip in a ki sia cip uh hi.<br />

Abraham hun lai in Sodom khua a teengte mawhna pan a dal Kha<br />

Siangtho daai hiau hi. Lot, a zi <strong>leh</strong> a tanu nihte lo buang van pan-a ki<br />

khiat suk meikuang in su mai mang cip hi. Tua mah bangin <strong>Khrist</strong> hun<br />

ciangin zong ahi leu leu ding hi. Thu um lo tua hun lai a Jewste kiang<br />

ah, Pasian Tapa in “En un, na inn uh mi omlo gam simthamin kinusia<br />

ding hi” ci hi. Matt. 23:38. Ni nunungni en suk leu leu in mong neilo<br />

vanglianpa in, “Tua mite in gupna a ngah nadingun ki-itna tawh kipawl<br />

thuman a sang kei uh hi” ci hi. “Tua ahih ciangin amuate in thuman<br />

thutak umlo in, gitlohna-ah a nuamsa mi khempeuh in thukhena ngah<br />

nading un, zuau thu um dingun, khemna in hahkata a sep theihna thu<br />

Pasian in amaute lakah a piangsak hi,” ci hi. 2 Thess.2:10,12. Pasian<br />

thumaan kihilh pen nial uh ahih manin Pasian in Kha Siangtho dok khiat<br />

ciangin, a deih zawk uh zuau kheemna tawh a ki diah cip ta uh hi.<br />

Ahi zongin <strong>Khrist</strong> in mihing te ading Palai seem lai ta dih a, a<br />

zong mite tungah khuavak hong pia thei lai hi. A masa in Jesu alam-


432 KIDONA LIANPI<br />

ente in hih thu atheih loh uh hangin a nung muh tel uh a, Laisiangtho in<br />

amau dinmun maan hilh tel ahih ciangin a mai uh hong vang pha saan<br />

leu leu hi.<br />

1844 hun hong bei a, Advent thu upna a leen lai te tung ah<br />

bawlsiatna lian thuak hun tawl khat sung hong om hi. Amaute in amau<br />

din mun maan a tel theih man un Van Biak-inn ah a lungsim uh nga-in a<br />

ki tawl dam sak uh hi. Mi pawl khat in Kha Siangtho makaih Advent<br />

nasepna pen <strong>Satan</strong> makaih <strong>leh</strong> a sawltakte bawl, ci in hun seh hilhkholhna<br />

(432) nial-in nusia uh hi. Pawl khat in bel sepna omsate ah Topa in<br />

hong makaih hi cih thei in kip takin leen cinten uh hi. Pasian deihna<br />

theih beh zel uh-a, A Siampilianpa in amaute’ mawhsut nadingin<br />

biakbukah a dawlnihna ki pan ta hi cih a mu uh hi. Tua pen upna tawh<br />

ih zuih kul hi ci in mutel uh a, leitunga pawlpi nasepna zong ma kihial ta<br />

ding hi cih a thei uh hi. Amautein vantung mi khatna <strong>leh</strong> nihna tangkona<br />

atel zaw in thei uh a, Mang. 14 sunga vantung mi thumna tangkona thu<br />

saang ding <strong>leh</strong> tangko sawn dingin hong ki ging ta uh hi.


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 433<br />

25<br />

A Kikheel Thei lo Pasian<br />

Thukham<br />

(433)<br />

VANtungah a om Pasian’ biakinnpi kihongin thuciamna<br />

singkuang biakinnpi sung ah aki muh khit ciangin khuaphelepte, kam<br />

aw gingte, vangingte, zinliingte, nakpi gialkiatnate a piang hi.” Mang.<br />

11:19. Pasian Thuciamna singkuang in Biak-inn dei nihna sung tawng<br />

Siangtho Bel Mun-a om a hi hi. Hih leitung Biak-buk sunga mawhsutna<br />

nasepna te in “vantunga ki seem ding et tehna <strong>leh</strong> lim lak” khol a hi hi. Tua<br />

dei sung nung pen Biak-buk Siansuah(Kilemna) ni ciang bek a a ki hong a<br />

hi hi. Vantunga Pasian Biak-innpi ki hongin Thuciamna singkuang hong ki<br />

mu a cih ciangin, tua in vantung Biak-innpi Siangtho Bel Mun ah 1844<br />

kum in <strong>Khrist</strong> in Siansuahna bawl dinga alut cianga ki hong pen a gen ahi<br />

hi. Tua hi a, Upna tawh Siampilianpa mawh sut nasepna mun a va zuite<br />

bek mah in Thuciam singkuang a mu a hi uh hi. Amaute in Honpa nasep<br />

cial dangah kin to ta cih tel theih uh hi. Amah in Pasian mai Thuciam kuang<br />

ah mawhneite adingin A sisan va puak hi cih a mu uh hi.


434 KIDONA LIANPI<br />

Leitung Biak-buk-a thuciamna singkuang sung ah Pasian<br />

Thukhamte kigelhna suangpeek nihte a om hi. Tua kuang pen Thukham<br />

suangpeekte koihna bek hi napi, asungah Pasian thukhun ahi thukham<br />

a omna hangin asiangtho <strong>leh</strong> a manpha a suak hi. Vantunga Pasian Biakinnpi<br />

a ki hon ciangin tua thuciam kuang pen hong ki dawk ahi hi. Van<br />

Biak-innpi a Siangtho Bel Mun ah Pasian Thukham siangthote ki koih<br />

hi. Sinai mual tunga van (434) ging khuaphia lak a Pasian mah mah in<br />

a gen thukham sawm pen mah tua suangpeek tung ah Ama khutme<br />

teek tawh aki gelh ahi hi.<br />

Vantung Biak-innpi a Pasian Thukham ki koih pen a bulpi (original)<br />

hi a, tua pan in suangpeek tunga ki gelh pen <strong>leh</strong> Moses in Laisiangtho<br />

sunga a gelh pen a ki tei khia sawn a hi pan bek hi. Hih a phamawh<br />

athupina a thei tel pawlte tungah thuthuk zaw Pasian Thukhamte<br />

asianthona <strong>leh</strong> a ki kheek sak thei lo ahihna te zong ki lak to lai hi.<br />

Amau in, “van <strong>leh</strong> lei a mang thang zongin thukham a neu pen khat<br />

nangawn ki sia lo ding hi” a cihna Honpa kammal pen ni dang sangin a<br />

thuk zaw in amu tel to pah uh hi. Matt. 5:18. Pasian Thukham in Ama<br />

deihna ki lah khiatna hi a, Ama gamtatzia ki dawkna zong ahih manin<br />

kip tawntung ding hi. “Vantung ah Teci a pang den ding ahi hi.”<br />

thukham khat beek ki phiat ngei nai lo-a, a ciamteehna no no te na<br />

ngawn khat beek ki khel ngei nai lo hi. Laphuakpa in, “Nangma<br />

thumanna in khang tawntungin kip hi” ci hi. “Ama thupiaknate muan<br />

tak mah mah hi. A tawntung in tuate kip ngitnget.” hi ci hi. Late 119:90;<br />

111:7,8.<br />

Tua Thukham sawmte laizangtak ah a lina in hi bangin ci hi:<br />

“Sabath ni a siangtho-a zat ding phawk in. Ni guk sung nangma na<br />

semin na nasep ding khempeuh na hih ding hi; ahih hangin a ni sagih ni<br />

in Topa na Pasian’ sabbath ahi hi; tua ni-in nang, na tapa, na tanu, na<br />

nasempa, na nasem nu, na ganhing ahia, na huang sunga om peemtate<br />

in ahi zongin na bang mah nasem kei ding hi, bang hang hiam cih <strong>leh</strong> ani<br />

guk sung tengin Topa in van <strong>leh</strong> lei, tuipi <strong>leh</strong> tuate sunga om khempeuh


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 435<br />

bawla, ani sagih ni tawlnga hi; tua ahih ciangin Topa in sabbath ni thupha<br />

pia-in siangtho sak hi.” Paikhiatna 20:8-11.<br />

Pasian thu asin beh zelte’ lungsim Kha Siangtho in lawngin a<br />

hansuah hi. Piangsakpa tawlngak ni theiloa a palsatte tungah hih<br />

Thukham ki genin ki tel hilh hi. Bang thu hangin Pasian sianthosak ni<br />

mun ah ni masa ni ki guan beh zenzen hiam ci in a hong zong khia to zel<br />

uh hi. Thukham nambat li-na a phiat mang nading (435) Laisiangtho<br />

sung pain mu khia zolo uh hi. Tham loin Sabbath ki khekna zong mu<br />

zo lo uh hi. Ni sagih ni ki siantho sakna <strong>leh</strong> thupha a ki piaknate a ki<br />

khinkhiatna omlo hi. Pasian deihna thei tel ding in kuhkal takin hong<br />

zon ciangin, Pasian’ thukham a palsat den keeite ahih lam tak uh ong ki<br />

mu uh hi. A lungsim sung uh ah dahna tawh ki dim in Pasian thu mang<br />

nuam lua zen uh ahih lahna in A Sabbath siangtho zong hong zangto<br />

pah uh hi.<br />

Mi tampi te in amau upna suk siat sak nuam in na seem uh hi.<br />

Leitung biak-buk pen atak tak vantung Biak-innpi et sakna lim ciing hi,<br />

leitung biakbuk thuciam singkuanga ki koih thukham pen vantung<br />

Thuciam kuanga pen et teh-a ki tei sawn bek hi, cih a tel khempeuh<br />

ading in Pasian Thukham <strong>leh</strong> Thukham li-na a Sabbath kip lai-in, zong<br />

zuih lai ding ahi lam tel lah ding thu haksa hi nawn lo hi. Hih thu panin<br />

Laisiangtho khiatna maan <strong>Khrist</strong> in van Biak-innpi-a mawhsutna a sep<br />

zia hong ki lang khia a, a sim tham-a langpangte ngimna zong ki mu hi.<br />

Mite in Topa’ hon’ kongvang khak sawm uh a, Ama khakte hon’ sawm<br />

uh hi. Ahih hangin “ kua ma khak theih loh ding in hong in, kuama hon’<br />

theih loh ding in a khak thei “ a cipa in, “En in, kuama khak zawh loh<br />

ding kong na mai-ah ka hong hi,” ci hi. Mang. 3:7,8. <strong>Khrist</strong> in van<br />

biak-buk ah Siangtho Bel Mun a mawhsutna kongkhak ahong hi. Tua<br />

ciangin aki hong van Biak-innpi sung pan khuavak hong tang khia in<br />

Thukhamsawmte hong ki langh hi. A nambat li-na zong tua lai-a ki<br />

koih thukham lak-a ki hel ahihna hong lak khia hi. Pasian kip sak pen<br />

mihing kua mah in pai khia thei lo hi.


436 KIDONA LIANPI<br />

<strong>Khrist</strong> Palai Siampi sepna <strong>leh</strong> Pasian Thukhamte kip den hi cih<br />

thuman khuavak asaang mite in hih thu pen Mang. 14 sung a aki gelh<br />

thuman hi cih hong mu khia leu leu uh hi. Mangmuhna 14 sungah<br />

tangkona cial thum a om hi. Tua in leitunga teeng mi khempeuh Topa<br />

hong pai nadingin a ki ging khol sak ding tangkona ahi hi. A tangkona<br />

in, “A thukhenna hun a hong tung zo hi,” cih thu hi hi. Tua in mite<br />

hotkhiatna dinga Siampi <strong>Khrist</strong> mawhsutna nasep ma ki hial ta ding<br />

cihna ahi hi. Honpa in (436) Palai nasep akhawl hun dongin hih thumaan<br />

pen ki tangko ding a tua zawh ciangin A mite Ama kianga om dingin<br />

ala dinga leitungah hong pai kik ding ahi hi. 1844 kum pana ki pan<br />

thukhenna pen asi <strong>leh</strong> ahingte thu khempeuh a ki khen tel khit dong ki<br />

zom to dinga, tua zawh ciangin mihing te hun hoih hehpihna kong ki<br />

khak ta ding hi. Tua bangin mihing te in thukhenna mai tang a a din’<br />

theih na dingun ki ging khol dinga thupiak na in, “Pasian kihta un la,<br />

avangliatna phat un. Vantung, leitung, tuipi <strong>leh</strong> cikte apiangsakpa na<br />

bia un,” ci hi. Tua thu a mangte pen “ Pasian’ thukhamte <strong>leh</strong> Jesu upna<br />

a zui mi siangthote “ ci in gen khia hi. Thukhenna ading ki gin kholhna<br />

in Pasian thukhamte zuih ding ki sam cihna ahi hi. Tua Thukhamte<br />

thukhenna-in a ki zangh a hi hi. Sawltak Paul in, “Thukham thei lo-a<br />

khialte in Thukham loin a sia ding uh hi…. Pasian in Jesu Khris tawh<br />

mite’ seelsim lungngaihna akhen Ni ciang in tua bangin a khen ding hi.”<br />

“Thukham banga azuite bekin dikkisakna angah ding uh hi.” Rom.<br />

2:12-16 ci hi. Pasian thukham zuih nadingin upna ki sam hi. Bang<br />

hang hiam cih <strong>leh</strong>, “Upna om loin Pasian lung ki dam sak zo lo hi,”<br />

Heb. 11:6 ci hi. Tua ban ah, “Upna lungsim tawh kituaklo gamtatna<br />

khem peuh in mawhna ahi hi.” ci leu leu hi. Rom. 14:23.<br />

Vantung mi khatna in, “Pasian kihta-a, avangliatna phat ding”<br />

hong sawl hi. Tua teh, Amah pen van <strong>leh</strong> lei apiangsakpa hihna tawh<br />

bia ding hi ci hi. Hihte ih zuih theih nadingin thukham te I zuih a kul na<br />

hi gi ge hi. Mipilpa in, “Mihing hong kipian’sakna, a thu bulpi pen in:<br />

Pasian zahtakna, <strong>leh</strong> a thu piakte man na ahi hi.” ci hi. Thuhilhsia 12:13.


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 437<br />

Ama thukhamte zui ngap lopi I biak hangin tua biakna in Pasian lung<br />

dam sak thei lo hi. “Eite in Ama thukhamte I zuih <strong>leh</strong> Pasian ih it hi cih<br />

ih thei hi.” “Mi khat in thukham a zuih nop kei <strong>leh</strong>, ama thungetna<br />

nangawn Pasian in zak thadahhuai sa hi.” 1 Johan 5:3; Paunak 28:9.<br />

Pasian biak ding I nasep ahihna pen Amah in Piangsakpa hi a<br />

Ama tung panin a dang khempeuh a piang khia sawn ih hih man ahi hi.<br />

Koi lai Laisiangtho mun ahi zongin Amah zahtakna pen pian sak theihna<br />

vaang nei ahihna na lak zel ding hi. “Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> (437)<br />

minam dangte’ pasiante khempeuh in milim hi lela, ahih hangin Topa<br />

ahih <strong>leh</strong> vantungte a bawlpa ahi hi.” Late 96:5. “ Kei kua tawh hong<br />

genteh ding na hi uh hiam? Siangtho Pa in ci hi. A sangna lam ento unla<br />

mu un, kua in hihte piangsak ahi hiam?” “Topa in vante bawl a, Pasian<br />

mah mah in leitang bawl hi. Keimah in Jehovah ka hi a Kei lo adang<br />

omlo hi,” Isa. 40:25, 26; 45:18, ci hi. Laphuakpa in, “Topa pen Pasian<br />

ahih na thei un! Eite hong bawlpa in amah hi a, eitein am aa ih hi hi.”<br />

“Hong pai un, bia in kun ni, eite hong bawl Topa mai-ah khukdin ni! “<br />

Late 100:3; 95:6. Vantung ah misiangthote in Pasian a biak uh ciangin<br />

a biakna uh a hang pen, “Kote’ Topa, kote’ Pasian aw, nang in na<br />

khempeuh na piangsak a, Nangma deihna hangin piangin a om uh ahih<br />

ciangin, tua vangliatna, minthan’na, ukzawhnate ngah dingin na kilawm<br />

hi “ ci uh hi. Mang. 4:11.<br />

Mang. 14 sunga thupuak tangkona in Piangsakpa bia ding in<br />

mite sawl hi. Tua tangkona hang in Pasian Thukhamte a zui mihon<br />

lom khat zong a hong dawk sak hi. Tua thukhamte lak ah khat in<br />

Pasian pen Piangsakpa ahihna zong a hong lak khia lai hi. “Ni sagih ni<br />

in na Topa Pasian Sabbath ni hi: Ni guk sungin Topa in van <strong>leh</strong> lei,<br />

tuipi <strong>leh</strong> a sunga om teng bawl a, a ni sagih ni tawl nga in, Topa in tua<br />

Sabbath ni thupha pia-in a siangtho sak hi.” ci in Thukham li-na in<br />

gen tel hi: Pai. 20:10,11. Sabbath tawh kisai in Topa in a genna ah,<br />

“Topa ahi keimah in amaute pen mi siangtho in ka bawlna thu a<br />

phawkna dingun lim ding in…ka pia hi.” Ezek. 20:12, ci hi. A hang


438 KIDONA LIANPI<br />

a genna ah, “Ni guk sungin Topa in van <strong>leh</strong> lei bawlin, ani sagih ni-in<br />

amah tawlnga a, a tha dim kik sak hi,” Pai. 31: 17, ci hi.<br />

“Sabbath pen Piansakna phawk nading a kulna in, Pasian biak<br />

ding ahihna hong lak tawm tawm den hi. Amah in piangsakpa hi a,<br />

eite in Ama piansakte I hi hi. “Tua ahih manin Sabbath pen Pasian<br />

biakna vai ah a thubul pen hong suak hi. Tua pen, thumaan in a ki mu<br />

thei pah hel thu tawh hong hilh hi. A thu dangte piangsakpa ahihna<br />

tua zah a a ki (438) lang sak pah om lo hi. Pasian biakna vai khempeuh<br />

dangte en leng tua ni sagih ni tan’na lo ngal in a Piangsakpa <strong>leh</strong> a<br />

pian’ sakte kilam dan’na lam tangpi-a a dawk sak om lo hi. Hih thu<br />

lianpi ki heem khia thei ngei lo dinga, zong mangngilh mawk theih<br />

ding ahi ngei kei hi.” - Andrews, J.N. “History of the Sabbath.” ch.<br />

27.. Pasian in Eden ah Sabbath na koihzo hi. Tua ahih manin Amah<br />

in eite hong piangsakpa hi ih cih lai teng Amah ih biak ding hi a,<br />

Sabbath in zong piangsakpa ahihna <strong>leh</strong> eite in Amah bia I hihna lim<br />

ciamtehna hi ding hi.Tua ahih manin, mihing ahi peuhmah te lungsim<br />

in hih thumaan a theih gige den ding uh thu a hi hi. Sabbath hoih takin<br />

na ki zang pai suak hi <strong>leh</strong>, mihing lungsim <strong>leh</strong> deihnate pen Piangsakpa<br />

tung bek ah tu ding a, Amah bek zahtak in ki bia ding hi.Tua hi <strong>leh</strong><br />

milim biakna te, lawki na te <strong>leh</strong> muan huai lohna cih bangte om hetlo<br />

ding hi. Sabbath tan’na in Pasian thu mang nuam hihna teci lim a hi<br />

hi. Tua Pasian maan pen, “Van <strong>leh</strong> lei tuipi <strong>leh</strong> tuinakte piangsakpa”<br />

pen hi. Pasian bia un ci-a patau kona thupuakin Ama thukhamte zui<br />

un a cih ciangin a tuam vil vel in nambat li-na zuih ding acihna hi<br />

phadeuh hi.<br />

A thumna vantung mi in Pasian Thukhamte zui a Jesu upna a<br />

neite tawh a ki <strong>leh</strong> bulh mipawl dang khat gen a, tuate pen patau<br />

tangkona alangdote pawl ahi uh hi. “Mikhat peuhin sahang <strong>leh</strong> ama<br />

milim bia-in, ama taltang tunga hih kei <strong>leh</strong>, a khut tungah ciamtehna<br />

angah <strong>leh</strong> Pasian hehna hai-ah a kihel khawm lo-a kikoih hehna leengahzu<br />

tua mi in a dawn ding hi,” ci hi. Mang. 14:9,10. Hih thu I tel theih


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 439<br />

nadingin hih lim in a gen nop thu a khiatna I theih ding ki sam hi. Sapi<br />

acih bang hi a, a milim <strong>leh</strong> a ciamtehna a cih bang ahi hiam?<br />

Hih hilhkholhna <strong>leh</strong> limte Mang. 12 pan ki pan ahi hi. Gulpi san<br />

in <strong>Khrist</strong> a suah phet in na susia nuam hi. Gulpi cih pen <strong>Satan</strong> cihna hi.<br />

Mang. 12:9. Amah in Herod thu muam in Honpa sih nading vai hawm<br />

sak hi. Kum zakhawk masa lai te-in <strong>Satan</strong> in <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> A mite adona ah<br />

a khutzat bulpi pen Rome kumpite ahi hi. Lawki biaknate hi pi pen hi.<br />

Gulpi san pen <strong>Satan</strong> cihna <strong>leh</strong> Lawki Romete a cihna ahi hi.<br />

Alian 13 ah Sapi dang khat gen leu leu hi. Tua in “kamkei tawh<br />

ki banga,” (439) Gulpi in amah vangliatna, a tokhom, <strong>leh</strong> a thuneihna<br />

a pia hi ci hi. Hih limlahna in Protestant khempeuh in zong a upsa,<br />

tanglai Rome kumpi baan zom-a a vanglian, a tokhom, <strong>leh</strong> a thuneihna<br />

uh a zangh to papacy (pope thuguipi) a hi hi. Kamkei bang sapi acih<br />

pen tung ah “Pasian gensiatna thu lianpipi a gen thei kamvang kipia a,<br />

amah hong kam pau a, Pasian neu bawl in thu gen a, Ama min neng<br />

cip—in A biak-innpi sim mawh-in vantunga teengte khempeuh a el hi.<br />

Amah in misiangthote gal-in do a, amaute a zo gawp hi. Minam<br />

khempeuh, pau nam khempeuh, mi pawl khempeuh tung ah tung nungin<br />

vangliatna a ki pia hi.” Hih hilhkholhna <strong>leh</strong> Daniel 7 sunga kii neu a ki<br />

bang hi a, dot kik akul lo zah-in a mal mal in papacy ahihna teci a om hi.<br />

“A vangliatna ki piak hun sawtna pen kha 42 hi.” Kamsangpa<br />

genna ah, “A lutangte khat a si ding zah-in a liam ka mu hi,” ci hi. A cih<br />

kikna ah, “Gal mat a ciing te ki man ding hi: namsau zangh te namsau<br />

tawh si ding hi.” Kha 42 pen hun khat, hun te, hun lang, Daniel 7 sunga<br />

“kum thum <strong>leh</strong> a lang”, ni 1260 a cih ahi zongin avek in aki bang si sek<br />

a hi uh hi. Tua pen papal vangliatna in Pasian mite a net cip hun sung<br />

teng a hi hi. Hih hun sung teng Papacy vangliat pen hun hi a, AD 538<br />

pan 1798 kum dong a huam hi. Tua kum 1260 bei-na ahi, 1798 in<br />

French galkapte in pope man uh hi. Papal vangliatna pen “si dektaka<br />

suk khakna liam-ma” a thuak ahi hi. Tua ciangin “Mikhat peuh in namsau


440 KIDONA LIANPI<br />

tawh midang athah <strong>leh</strong> tua in zong namsau tawh thahna athuak ding hi”<br />

cih genkholhna a tangtun’na a hi hi.<br />

Limlahna dang khat om lai hi. Kamsangpa in , “Tua khit ciangin<br />

lei sung pan a dang sapi khat pusuak ka mu hi.” ci hi. Mang. 13:11.<br />

Hih sapi meel <strong>leh</strong> hong khawk khiat dan te a masa sapi te tawh ki bang<br />

lo hi. Leitung bup a-uk kumpi gamte sapi-in Daniel tungah ki lak a,<br />

“tuipi tung ah (440) huih li-te a nun’ ciangin” amaute hong dawk uh hi.<br />

Dan. 7:2. Mang. 17 sung ah tui in “mipi, mi hon, pau namte cihna hi”<br />

ci-in vantung mi khat in hilh cian hi. Mang. 17:15. Huih nung cih<br />

ciangin gaaldo na lim a hi hi. Van-a huih lite tuipi lian tungah nung hi a<br />

cih pen nakpi-in kido na tawh ki lum let-a angah gamte’ vangliatnate a<br />

genna ahi hi.<br />

Ahih hangin tuu no bang sapi pen “lei sung pan-in hong dawk<br />

khia hi.” Hih gam in ama mai a gam dangte do in a zawh ciang in a luah<br />

hi lo hi. A gam pen ama mai ah a ki teeng nai lo, dam dam-a khang to,<br />

muan’na <strong>leh</strong> nopna a omna gam ahi hi. Tua pen leitung lui ahi Europe<br />

pan-a mi namte kidona tawh gualzo-a ding gam ahi kei hi. Tua a so<br />

zuah zuah tuipi — “mihon, mipi, minamte <strong>leh</strong> pau namte” lak ahilo<br />

nitumna lam gam Continent ahi hi.<br />

1798 kum a a thak lai gam thak hong pusuak, hatna <strong>leh</strong> liatna<br />

a nei thak, leitung buppi huup zo ding bang gam om hiam? Tua<br />

limlahna tawh kisai in akitel cian mah mah Gam khat ahi hi. Tua pen<br />

in America gam a kawk ahi hi. Laigelhte, Laisiangtho hi ta <strong>leh</strong>, leitung<br />

tangthu gelhte in hi ta <strong>leh</strong>, ki kum khol het lo a a gelh mah uh tawh a<br />

mal a lo khia phial phial zah-a ki tel in hih gam po khiatna <strong>leh</strong> a khan’<br />

tohna zia tel gen ciat mah mah uh hi. Sapi in “lei sung pan in hong<br />

pusuak hi.” Laitei te in, “hong pusuak” a cih pen uh in singkung no<br />

khat bang a hong po khia, hong khang khia cih gennopna kammal ahi<br />

hi. Ei zong en leng tua gam ni dangin a na ki luah sa a hi lo hi. Mun<br />

awng khong ahihna ki mu thei hi. United States hong dawk khiatna


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 441<br />

thu lai gelh minthang khat gelhna ah, “A hong pian khiatna in mun<br />

awng pan a hi hi. Khaici bangin khangto in Kumpi ciang ih tung to<br />

hi,” ci hi. 1850 kum a Europe gam daai khin khian sung pan in nisial<br />

in a vangliatna <strong>leh</strong> a kisaktheihna ki behlap den” na ci hi. Hih (441)<br />

gam a mu khia Pilgrim makaite lak a khat ahi Edward Everett in a<br />

genna ah, Amaute in hong nawk kha om lohna, tawldamna mun zong<br />

uh hi. A gamlat man-a gal muan theihna mun, Leyden pawlpi no in<br />

amau upna bangin a suahtak theihna mun zong uh hi lo hiam? En dih<br />

un, mun zapi, lung muan’na in hum a amau in singlamteh galkap a<br />

sepna mun uh hi!” a ci hi. - Speech delivered at Plymouth, Mass.,<br />

Dec. 22, 1824, p. 11.<br />

“Tua sapi in tuu no bangin kii nih nei” hi. Tuu no-bangin, kii nei<br />

cihte in a moi lai, a migi, a kawk baang lo, a thu neem United States om<br />

zia tawh ki tuak lin lian hi. Kamsangpa tunga ki lahna ah, “hong pusuak”<br />

a cih mah bangin 1798 kum-a hong ding khia phing gam a hi hi. Siampite<br />

<strong>leh</strong> kumpite gitlohna pan <strong>Khrist</strong>ian ki nawh khiate lak a America hong<br />

beel masa te in zai tak en sa-in kumpi <strong>leh</strong> biakna a suah taakna tawh a ki<br />

phut kumpi khat phut ding na ngaih sun uh hi. A ngimna uh Independence<br />

pulaakna sung ah dawk sak uh a, tua tawh “Mi khempeuh a ki<br />

kim-a kibawl a hi hi” cih thumaan na phut uh hi. Tua thu tawh ki<br />

deidanna om loin “nuntakna, suahtakna, <strong>leh</strong> nopsakna ding zon’na te”<br />

na nei uh hi. Upadi in zong mihingte in amah <strong>leh</strong> amah ki uk theihna<br />

thu ngah a, mee tawh a teel uh te in upadi bawl in zangh ding cih thu a<br />

hi hi. Biakna lam ah zong suahtakna ki pia uh a, mi khempeuh in ama<br />

upna ama khentatna zui-in Pasian abiak theih nading thu pia uh hi. Mipi<br />

vai hawmna <strong>leh</strong> Protestant upna tawh a gam bup thubulte ki phut hi.<br />

Tua thubulte in a vangliatna <strong>leh</strong> a mai nawtna uh ahi hi. A ki nencipte<br />

<strong>leh</strong> aki sik cip den <strong>Khrist</strong>iante in lawp tak <strong>leh</strong> lam en tak in hih gam<br />

zuan zel uh hi. Mi mak tampi in tua gam tuipi geiteng ah hong ki sep<br />

khia uh hi. United States in leitung bup-a a vanglian pen gamte khat<br />

ahong suak hi.


442 KIDONA LIANPI<br />

Hi napi tuu no a bang, kii a nei sapi in “Gulpi bangin pau hi.<br />

Amah in amasa sapi mai-a amasa sapi ngah ana khempeuh nei in,<br />

asidektak aliamna ma a dam kik amasa sapi pen leitung <strong>leh</strong> leitung mi<br />

khempeuh a bia sak hi. Leitunga teeng khempeuhte tungah (442) namsau<br />

tawh liam-a a dam kik sapi milim abawl nading un asawl hi.” Mang.<br />

13: 11-14.<br />

Tuuno abang, kii a nei, <strong>leh</strong> Gulpi banga paute a limen leng ki<br />

<strong>leh</strong> bulh uh hi. A nasep zia <strong>leh</strong> a gamtat zia ki lam dang pi ahi hi. Gam<br />

khat “kam pau” cih ciangin a Upadi <strong>leh</strong> a thuneihna ahi hi. Tua bang<br />

lian in la ni ci le’ng hih gam in lungnopna thubulphuh nei, suahtakna<br />

tawh a po khia, tua Upadi leen te a hi uh hi napi a zuau ding tawh ki<br />

bang hi. A hi zongin hilhkholhna in, “Gulpi bangin” kam pau a “sapi<br />

masa vangliatna teng mah” zangh ci mawk hi. Ki thuak lahna bawl<br />

siatna a piangsak Gulpi’ sawltak <strong>leh</strong> kamkei bang sapi lungsim mah<br />

nei dingin genkhol hi. Tua baan ah, kii nih nei sapi in “si dektak a<br />

liamna ma a dam kik amasa sahang pen leitung <strong>leh</strong> leitung mikhempeuh<br />

a bia sak hi” ci hi. Cih nopna ah, hih gam in zong zuih ding khat pe<br />

peuh bawl in a thuneihna tawh papacy tungah to kaai sak ding cihna<br />

ahi hi.<br />

Tua bang bawl-a gamtat ding pen hih kumpite thubulphuhte<br />

tawh ki <strong>leh</strong>bulh mah mah hi. Suakta taka nasepnate, Suahtakna lak<br />

lai-a a pulaak uh Gam thukhun bulphuh te uh <strong>leh</strong> gam Upadi a bawl te<br />

uh tawh ki tuak het lo hi. A gam satcilte in zapi en a leitung thuneihna<br />

in pawlpi a suk khaak loh nading dalkhol uh hi. Ki thuak lahnate <strong>leh</strong><br />

bawlsiaatna te a om loh nadingin pil vaang takin dal khol uh hi. Gam<br />

Upadi ah, “Congress in Biakna khat peuh a kip sak tang tuamna ding<br />

<strong>leh</strong> ut peuh biak theih paai theih suahtakna a khaam ding thukhun<br />

bang mah bawl thei lo ding hi,” cih thu na koih uh hi. Tua baan ah<br />

‘United States-a mipi zum na seem dingin biakna tawh sit tel na<br />

deidan’na om lo ding hi,” cih thu zong khung uh hi. Hih minam suahtak<br />

nopsaknate akep cing laiteng un, kumpi thuneihna zangh in biakna


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 443<br />

thuzuihna khat peuh zawh thawh bawl in ki sawl gawp thei lo ding hi.<br />

Ngong tat-na lo ngal in tua minam thukhunpi susia theilo ding ahi hi.<br />

Minambup thukhun tungah cih tak zawh lohna pen limciinna tawh a<br />

lahna sunga a lah ong bang ding ahi hi. Tua sapi tuu no tawh ki<br />

banga, kii nih nei hi. Thu hoih deih, mi gi, thu neem-hi napi gulpi<br />

bangin kampau ci ve ve mawk hi.<br />

“A nungta sapi milim khat peuh peuh bawlsak in ci-in leitungah<br />

a om mite kiang ah ci” hi. Hih thu panin kumpi (443) gam khat, mipi<br />

deihna tawh Upadi kibawl ahihna gam a gen hi; hilhkholhna gen mah<br />

bangin United States tawh kisi kim pen zel hi.<br />

Ahih hangin “sapi milim” cih pen bang ahi hiam? Bang ci ki<br />

bawl ding hiam? Kii nih nei sapi in tua milim bawl ding ci hi. Bawlding<br />

milim pen a masa sapi a suun ding ahi hi. Sapi milim zong ki ci hi. Tua<br />

milim bang tawh ki bang ding, bang ci ki bawl ding cihte ih theih nadingin<br />

sapi ahi Papacy gamtat ziate en suk ding hi.<br />

Pawlpi masa te in Lungdamna Thu hoihna <strong>leh</strong> gen nopna thu<br />

nusia in lawki ngeina te hong saan’ uh ciangin Pawlpi ninsak in Pasian<br />

Kha Siangtho vaang nusia uh hi. Mite upna lumgsim zawhthawh in a uk<br />

zawh theih nadingun leitung kumpite huhna hong zong uh hi. Tua<br />

ciangin Papacy hong piang khia in, kumpi thuneihna ukcip suk leu leu<br />

hi. Pawlpi in ama tupna a tun’ theih nadingin, a diakdiak in “upna<br />

lampialna” a gawi cip nadingin thuneihna a hong zangh hi. Tua mah<br />

bangin United States in sapi milim a bawl theih nadingin, pawlpi in<br />

leitung uk kumpite nehzo zaw in, a tawpna ah Biakna in Kumpi aana<br />

zangin hong uk ding uh hi.<br />

Pawlpi in leitung aana hong zat theih hun pepeuh ciangin ama<br />

deihna bang upna a zuilo peuh daan pia zel uh hi. Tua bangin leitung<br />

tawh kipawlna lam-a Rome nung a khe-khap teng a zui Protestant-te in<br />

mite lungsim sunga suahtakna ukcip nopna mah hong nei pah uh hi.<br />

Hih bang lim pen England Pawlpi thunialte bawlsiatna sawt veipi a omna


444 KIDONA LIANPI<br />

ah teci kimu khin hi. Kum za khawk 16 <strong>leh</strong> 17 lai pawl in amau deih<br />

banga zui lo Pastorte <strong>leh</strong> pawlpi mite a tul tampi-in, daan tatna, thong<br />

khiatna, gawt bawlna <strong>leh</strong> bawl sia a thahnate thuak uh hi.<br />

Pawlpi masate in leitung kumpi panpihna <strong>leh</strong> huhna ngenin tua<br />

tawh ding uh hi. Tua in Papacy ahi sapi picin’ nading lampi ziik asuak<br />

hi. Paul in, “tua Ni hong tun ma-in Langpana lian a piang masa dinga,<br />

kisiatna’ ta ahi Gilo Mi in hong piang ding hi,” 2 Thess. 2:3, ci in gen<br />

khol hi. Tua bangin pawl sung upna-pialna in sapi milim ading lampi a<br />

hong khol khol ahi hi.<br />

(444) Laisiangtho in Topa hong pai ma deuh in biakna hong<br />

niam kiat lua in pawlpi masate lampialna mah bang hong om ding hi, ci<br />

hi. “A nunung bel nite lai tak in a haksa hunte a hong piang ding hi ciin<br />

na ciamteh in. Bang hang hiam na cih <strong>leh</strong>, mite in amau pumpi uh it<br />

mi, sum it mi, akisathei mi, lungkhauh mi, mi gensia thei mi, anute a<br />

pate thu a mang lo mi, hehpihna a phawk lo mi, a siangtho lo mi, ngeina<br />

bang itna a neilo mi, kitotna lungsim nei mi, mi a gendai thei mi, a hoih<br />

lam a deih lo mi, thuciam a siasak mi, thuhilh a ngai nuamlo mi,<br />

kisatheihna tawh a hai thei mi, Pasian biakna puatham teng zui uha,<br />

ahih hangin a vangliatna a nial mi ahi ding uh hi” ci hi. 2 Tim. 3:1-5. “<br />

Kha Siangthoin tel taka agenkholhin ah, a tawpna hun ciangin, amau<br />

lungsim uh kisuan’na ah siksa tawh ciamtehna a ngah khit uh ciangin,<br />

zuau thu a gen thei mite’ simtatna hangin mi kim khat in upna thu zui<br />

nawnloin a kheem thei khate ahi zongin, dawigilote’ thuhilhna a hi zongin<br />

a ngai ding uh” hi,” ci leu leu hi, 1 Tim. 4:1. <strong>Satan</strong> in “a vaangliatna<br />

khempeuh siit loin zangh dinga, lim <strong>leh</strong> phuahtawm thu lamdangte bawlin<br />

thumaan lo lamah a kheem theih zah suah-in a kheem ding hi.”<br />

“Thumaan a it tatak-a hotna ngah dingte lo buang” in tua “kheemna<br />

khauh zuau thu um lel mai dingin” amaute ki nusia ding hi. 2 Thess.<br />

2:9-11. Hih thute hong tun’ ciangin kum zakhawk masa lai-ate thuak<br />

ngei teng mah ki nawkto kik leuleu ding hi.


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 445<br />

Protestant pawlpi tuamtuamte lak-a upna zapi pi ki kaak na zong<br />

a ki bat nading a bawlna khauh a om ngei loh hang hi ci in mi tampi in<br />

gen ta uh hi. Protestant pawlpite lakah a upna uh a ki bat khakna mun<br />

om sun sun te din munpi in nei in ki pawl hon nading hanciam pha mah<br />

mah uh hi. Tua banga ki pawl theih nadingin a kibat lohna munte uh a<br />

ki kup uh ciangin, Laisiangtho sung thumaan sukha phial ta<strong>leh</strong>, ki pum<br />

khat theih nading in ahih nak <strong>leh</strong> kibat lohna mun paikhiat zawk mai a<br />

kul ahi ta hi.<br />

Charles Beecher in 1846 kum a a thuhilhna khat ah, “Evangelical<br />

Protestant pawl tuam tuamte” nasepna mite kihtakna ciang lel ahi<br />

hi. A nuntak zia, a gamtatzia peuh mah uh nin in, a hun hun-a thumaan<br />

a omte susia in leitung nate lut beh beh sak uha, lampialna vaang mai ah<br />

khuk din ta uh hi. Hih pen Rome tawh a ton khawmna uh hi lo hiam?<br />

Ama omzia (445) mah zui in nungta leu leu hi lo I hi hiam? Tua a hih<br />

<strong>leh</strong> I maii ah bang om lai hiam? I mu hiam? General Council dang<br />

khat! Leitung bup thukimna! Thuhilhna lam pumkhatna, leitung bup<br />

upna khat-a luan’na!” ci hi. - Sermon on “The Bible a Sufficient Creed,”<br />

delivered at Fort Wayne, Ind., Feb. 22, 1846. Hih thu hong pi cin’ uh<br />

in, a mi vekpi in a ki bangin hong bawl theih tak uh ciangin zawhthawh<br />

thu zat theih nading siksan a siik ta uh hong hi lel ding hi.<br />

United States-a pawlpi a gol zaw deuh deuh in a upna uh a kibat<br />

khakna mun om sunte hong let khawm uh ciangin a ki pawlna uh pan in<br />

leitung ukte thuzawh zaw in amau phuh saangte, zatote, nasepna khat<br />

peuh te puah toh sak dingin thu (decree) pia khia ding uh hi. Tua pen<br />

Protestant gam ahi America in Rome milim a bawlna hong hi ding hi.<br />

Tua panin amau thu manglo peuh mah leitung thu tawh daan piakna<br />

hong om ding a, tua pen a kipelh thei lo thaman saan’na hong hi ding hi.<br />

Kii nih nei sapi in “upa, naupang, sum hau, mi zawng, sila, to<br />

nei lote khempeuh sahang’ min ahih kei <strong>leh</strong>, tua min ciamtehna khat<br />

peuh peuh a nei lo mi peuh mah in sum zuak theilo, lei theilo ding in


446 KIDONA LIANPI<br />

mikhem peuh a khut tak lam tung ah a hi zong in, ataltang tungah ahi<br />

zongin a ciamteh sak hi.” ci hi. Mang. 13:16,17.<br />

Vantung mi thumna tangkona ta leu leu in, “Mi khat peuh mah<br />

in sapi <strong>leh</strong> a milim bia-in, ama taltangtung a hih kei <strong>leh</strong>, a khut tungah<br />

ciamtehna a ngah <strong>leh</strong>, Pasian hehna hai-ah a kihel khawm lo-a kikoih<br />

hehna leenggah zu tua mi in a dawn ding hi “ ci hi. Hih tangkona sunga<br />

“sapi” a cih pen ki-nihnei sapi in mi khempeuh a biak sak pen hi a,<br />

Mang. 13 sunga kamkei bang sapi pen hi in, “Papacy” ahi hi.<br />

“Sapi milim” a cih pen amaute upna te a kipsak, a hat sak dinga<br />

leitung ukte thuneihna a ngen Protestant te a hi hi. “Sapi ciamtehna” a<br />

cih zong ih tel hilh lai ding hi.<br />

Tua sapi <strong>leh</strong> a milim biakloh nading a tangko khit ciangin<br />

hilhkholhna in “Hih na ah Pasian thukhamte <strong>leh</strong> Jesu upna a zui<br />

misiangthote thuakna a om hi” ci in lak hi. Pasian thukham a zuite sapi<br />

<strong>leh</strong> a milim bia-a a ciamtehna neite lak panin ki lang khia tuam pah sam<br />

hi. A langah, Pasian thukham zuite, a <strong>leh</strong> lam ah, a palsatte, hi pah<br />

(446) ahih manin Pasian biate <strong>leh</strong> sapi biate ki deina a hi pah hi.<br />

Tua sapi <strong>leh</strong> a milim gamtat pen Pasian thukham palsatna nasep<br />

hi pah hi. Daneil in kii neu thu a genna ah “Amah in thukhamte <strong>leh</strong><br />

hunte kheek dingin hanciam hi” na ci hi. Dan. 7:25. Paul in zong tua pa<br />

“aki seel Gilo Mi,… Pasian sanga a ki lian sak zawpa” na ci hi.<br />

Hilhkholhna omsa khat pen a dang khat in kip sak zel hi. Pasian thukham<br />

khek sakna bek mah tawh papacy in amah Pasian sangin a lian zaw in<br />

aki bawl a hi hi. Tua a ki kheek thukham thei napi in a zuih tei tei uh<br />

ciangin a omsa thu neipa sangin a khekpa a kihta zaw uh ahih lam lah<br />

na a hi hi. Tua banga papal thukham a zui mi in Pasian ciamtehna mun<br />

ah pope ciamtehna a saang zaw a hi uh hi.<br />

Papacy in Pasian thukham khek ding hanciam den hi. Thukham<br />

nambat nihna, Milim biak ding khaamna pen zong thukham lak panin


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 447<br />

phiat khiat uh hi. Thukham li-na-a a ni sagih ni zong a ni masa ni tawh<br />

khek in Sabbath banga tan’ dingin thu pia in khek sak hi. Papist te in<br />

thukham nambat nihna a bei sakna uh a genna uh ah, thukham khatna<br />

ah thu kihel khin ngawn hi, hih pen kul nawn lo hi, tua manin Pasian<br />

ngimna bang a aki tel theih nadinga a paaikhia hi ung ci zen zen uh hi.<br />

Tua bel a ki khekna zia ding kamsangte gen kholh bang hi zo lo hi.<br />

Ngim ngim-a, tun tang hial-a kheek a hihna a gen ahi hi: “Amah in<br />

thukham <strong>leh</strong> hunte khek ding a hanciam hi” ci hi. Thukham li-na a<br />

khekna ah tua hilhkholhna tangtung lian hi. Tua bang mah in tua a<br />

khek thunei pen Pawlpi hi ci uh hi. Hih laitak ah Papal thu pen Pasian<br />

thu sangin a ki tung nun’ sak zawk na a hi hi.<br />

Pasian biate in thukham nambat li-na a thupi sehna uh tawh amau<br />

ki tuam dawk uh hi. Tua in Amah bek Piangsakpi hi, mihing in Ama<br />

tungah tokaai in zahtak ding hi cihna lim ahi hi. Sapi bia-a anung zui te<br />

leu leu in Piangsakpa ciamtehna susia a Romete phuh tawm pen a ultun’<br />

sakna uh tawh kithei tel ding uh hi. Tua Sunday lapsangna pen popetein<br />

zong a ki phat sakna a lah masakna hi a, Sunday pen “Topa’ Ni” ci a<br />

tan’ dinga a sawl tei tei theih nadingin (447) kumpi thu a zat masakna<br />

uh zong a hi hi. Laisiangtho in bel ni masa ni Topa ni ci ngeilo a, ni<br />

sagih ni bek Topa ni ci zaw hi. <strong>Khrist</strong> in, “Mihing Tapa in Sabbath ni’<br />

Topa zong a hi hi,” ci hi. Mk. 2:28. Thukham li-na in, “Ni sagih ni<br />

Topa Sabbath ni hi” ci hi. Topa in kamsangpa Isaiah a gen sakna ah,<br />

“Keima ni siangtho” ci hi. Isa. 58:13.<br />

Jesu in Sabbath khek hi a ki ci thithe zenzen pen maanlo ahih na<br />

Amah mah’ kammal in lak hi. Mualtung thuhilhna ah zong” “Thukham<br />

<strong>leh</strong> kamsangte thu siasak dingin hong pai hi ci in hong um kei un. A<br />

susia dinga hong pai ka hi kei hi. A kicing sak dinga hong pai ka hi zaw<br />

hi. A mantakpi kong cih in ah, van <strong>leh</strong> lei a mang thang zongin thu<br />

khempeuh a ki cin’ ma tengin thukham pan in lai malno khat zong kisia<br />

lo dinghi. Tua ahih ciangin mi khat peuh in thukham aneu pen khat<br />

palsat a mi dang zong a hilh <strong>leh</strong>, tua mi vantung gam sung ah mi neu


448 KIDONA LIANPI<br />

pen kici ding hi. Ahih hangin kua ma peuh in thukham zui a mi dang te<br />

zong a hilh <strong>leh</strong> tua mi vantung gam sung ah milian ki ci ding hi.” ci hi.<br />

Matt. 5:17-19.<br />

Laisiangtho in bel Sabbath khek nading thu pia lo mah hi, ci in<br />

Protestant te amau <strong>leh</strong> amau ki mawh sak thei sam uh hi. Tua pen a ip<br />

bawl bang uh zong hi lo a, American Tract Society te <strong>leh</strong> Sunday School<br />

<strong>Union</strong> te bangin lai gelh in a hawm khiat zawk uh thu a hi hi. Tua laite<br />

sung khat bang ah, “Laisiangtho Thak sung peuh mahah Sunday nipikal<br />

sung ni masa ni pen Nipi ahi ding <strong>leh</strong> tua bangin zat nading tel genna<br />

om het lo hi,” ci in tangko hi. - Elliot, Georte, “The Abiding Sabbath,”<br />

laimai 184.<br />

A dang khat leu leu sung ah, “<strong>Khrist</strong> sih dong nite khekna bang<br />

mah om ngei nailo hi,” ci hi. - Waffle, A. A., “The Lord’s Day,” laimai<br />

186. “A kiciamtehna te ah amau (nungzuipi te) in zong ni sagih Sabbath<br />

nusia a nipikal sung ni masa ni a tan’ ding sawlna zong om ngei het<br />

lo hi” mah ci hi. - Idem.. pp. 187,188.<br />

Roman Katolikte in ahih <strong>leh</strong> Sabbath pen amau pawlpi khek hi<br />

a, Protestant-te in tua Sunday a tan’ uh ciangin a mau thu neihna nuaia<br />

lut uh hi lel hi, ci uh hi. “Catholic (448) Cathechism of Christian<br />

Religion” bu ah Thukham li-na tan’ nading Ni thu dotna a dawn’ kikna<br />

hi bangin ki gelh hi.” “Thukham lui hun in Saturdayni pen ki siangtho<br />

sak mah hi. Ahih hangin Pasian’ Khaa in a sawl Jesu <strong>Khrist</strong> in ahilh<br />

pawlpite in Saturday pen Sunday tawh laih uh a, tu ni kote in ni masa ni<br />

tang zaw in, ni sagih ni ka nusia uh hi. Tua hi a, Sunday in tu mah mah<br />

in Topa ni ahi hi” ci hi.<br />

Katolik pawlpi thu neihna lim a dawk sak nadingun papist<br />

laigelhte in, “Sabbath pen Sunday tawh ki khek pen Protestant te in<br />

zong zui uh hi. Tua Sunday a tan’na pih uh ciangin pawi ni khawng a hi<br />

zongin, mawhna sung ah sawl na a hi zongin, pawlpi thu a mang uh hi<br />

lel hi” ci in gelh uh hi. - Tuberville, H., “An Abridgeement of the Chris-


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 449<br />

tian Doctrine,” laimai 58. Tua ahih <strong>leh</strong>, Sabbath khekna pen bang ahi<br />

hiam! Roman Katolikte thuneihna ciamtehna hi-a, “Sapi ciamtehna”<br />

zong hi lo hiam?<br />

Rome pawlpi in amau tungnun’ penna khah suah ngei lo uh hi.<br />

Leitung buppi <strong>leh</strong> Protestant pawlpite in Laisiangtho Sabbath nusia in<br />

Romete’ bawl tawm sabbath pen a saan’ uh ciangin a thuneihna uh<br />

zong a dawk sak uh ahi hi. Amaute in aki zanghsa aban zom lel ahihna<br />

uh peuh paulam kha ding uh hi. Tua bang acih manun Rome pan-a a tai<br />

khiatna thubulte uh a thusim nawnlo suak uh hi. “Protestantte biakna<br />

letsanpi pen in Laisiangtho bek, cih a hi hi. Papistte in tua banga amau<br />

<strong>leh</strong> amau ki kheem-a hih thu en tel nuam lo-a mit si veu vau-a om a mu<br />

thei uh hi. Sunday tan’ ding sawlna mi tampi in a thu kim ciangin na<br />

lungdam mah mah a, Protestant buppi Rome thuneihna dialkhai nuai ah<br />

ki lut sak zo ding hi ci in a lung kim uh hi.<br />

“Protestantte in Sunday tan’na ah amau <strong>leh</strong> mau ki thusim lo a<br />

Pawlpi thuneihna nuai a a to kaaina uh ahi hi, “ ci in Romete in gen uh<br />

hi. - “Plain Talk About Protestantism,” laimai 213. Protestantte laka<br />

Sunday tan’ sak tei tei ciang in papacy ahi sapi a bia sak teitei a suak uh<br />

hi. Thukham nambat li-na nget pen thei napi a khial sabbath mah a<br />

maan (449) Sabbath sangin teel zaw-a a tang tei tei te in tua thu a pia<br />

khiate’ thuneihna bia mah ahi takpi uh hi. Biakna thu kimlai pawlpite in<br />

leitung aana tawh a sawl tei tei ciangin amau mah Sapi milim-a a ki<br />

bawl uh ahi hi. United States gam sung pan in zawhthawh thu tawh<br />

Sunday tan’na ding thu ong bawl uh ciangin Sapi <strong>leh</strong> A milim bia-a a<br />

sawl tei tei a suak ding uh hi.<br />

Hun bei sa-a <strong>Khrist</strong>iante in Sunday ni pen Laisiangtho Sabbath<br />

ni mah a tang tangin a ki seh uh hangin tu lai <strong>Khrist</strong>ian pawlpi te lak<br />

ah Roman Katolik upna a saang tuan lo, Sunday pen Pasian Sabbath<br />

pen mah sa-a a tang ni loh uh <strong>Khrist</strong>ian hoih tampi a om lai hi. Tua<br />

bangte pen amau hoihna <strong>leh</strong> diktatna te Pasian in a saang hi. Ahih


450 KIDONA LIANPI<br />

hangin Sunday tan’na pen Upadi tawh zawh thawh thu-a hong kisawl<br />

gawp ciangin Sabbath maan kulna khuavak in leitungbup taan’ dinga,<br />

tua hun ciangin Pasian thukham pen Rome thuneihna sangin lian zaw<br />

a a saan’ zawk ding hi napi, a palsat tei tei te pen Pasian sangin pope<br />

a zahtak zaw mah a suak ding uh hi. A tua ci mi in Rome a bia suakin,<br />

Rome in a sawlte zong a bia a suak uh hi. Tua bangin sapi <strong>leh</strong> a<br />

milim abia a suak uh hi. Pasian in Ama thuneihna ciamtehna lim dinga<br />

a piak pen nial a, tua taanga Rome tungnun’ penna ciamteh nadinga a<br />

teel pen mah a deih zawte in Rome tawh kizopna lim a saang suak uh<br />

hi. Tua in “Sapi ciamtehna” ahi hi. Mite mai a a ki tel tak in tua thu<br />

ki pholaak ding hi. Pasian thupiak <strong>leh</strong> mite thupiak teel ding in ki luui<br />

ding hi. Teel nading tua hunpha aki piak khit ciang in a palsat zom<br />

den te in “Sapi ciamtehna” ngah ding uh hi.<br />

Vantung mi thumna tangkona sungah mihingte adingin a lauhuai<br />

khia penpen thu kihel hi. Tua in, migitna tawh kihel lo Pasian hehna<br />

atun nading a sam suk mawhna a hi hi. Mihingte pen hih thuphamawh<br />

thei kha loin ki mawk nusiat lo ding hi. Pasian in daan a piak ma-in<br />

hih a mawhna tawh kisai patau kona pen leitung buppi ah ki za sak<br />

phot ding hi. Mite (450) in tua daan a thuaklo in asuaktak nop uh <strong>leh</strong><br />

a suah tak theih nading uh hun ki pia phot ding hi. Hilhkholhna in<br />

vantung mi khatna tangkona pen, “minam khempeuh, mi pawl<br />

khempeuh, pau khempeuh, mi khempeuh” tung ah ki tangko ding hi,<br />

ci hi. Hih vantung mi thumna tangkona zong tua sangin toi zaw thei<br />

tuanlo hi. Hilhkholhna in van kimlai ah aw ngaihpi tawh vantung mi<br />

leeng in ki ko a, leitung buppi in a ngaih ding uh thuphamawh tangko<br />

hi ci hi.<br />

Tua ki demna thu nih ki piate ah Khistian khempueh in phelgol<br />

nih-in ki phel khap ding uh hi. Pasian thukhamte zui a Jesu upna a<br />

neite pawl, <strong>leh</strong> Sapi <strong>leh</strong> a milim bia-a a ciamtehna a saangte pawl ahi<br />

ding uh hi. Pawlpi <strong>leh</strong> gamukte kop-in “aneu a lian, a hau a zawng, to<br />

nei toneilo, a vekpi in sapi ciamtehna” nei dingin zawh thawh thu


A KIKHEEL THEI LO PASIAN THUKHAM 451<br />

tawh a sawl uh hangin Pasian mitein bel na saanglo ding uh hi. Mang.<br />

13:16. Patmos-a kamsangpa in a muhna ah, “Sapi-a kipan ama milim<br />

<strong>leh</strong> ama min nambat gimna pan a suakta zo mite in Pasian’ gawsemte<br />

tawi-in tua limlang tuipi kiangah dingin a om uh ahi zong in ka mu hi.<br />

Tua mite in Pasian sila Moses’ la <strong>leh</strong> Tuuno’la sa” uh hi ci in gen hi.<br />

Mang. 15:2,3.


452 KIDONA LIANPI<br />

26<br />

Puahphatna Nasep Maban Khat<br />

(451)<br />

NI nunung ni ciangin Sabbath kipuahphatna nasep ki sem<br />

ding ci in kamsangpa Isaiah in na gen zo hi: “Topa in hih bangin<br />

ci hi: ‘Sawt loin note hong honkhia dinga, note hong khahkhia<br />

ding ka hih manin thutang unla, thumanin gamta un. Hih bang agamta<br />

mite, hih thu a len kip mihingte, sabbath tangin a siasak lote, siatna<br />

bawlna ding panin a kikemte in thupha ngah mi ahi hi.’” “Ama na a sem<br />

ding, Topa’ min a it ding, ama nasem hi dingin Topa pawlin a beel<br />

gamdang mite, sabbath ni tangin a siasak lo mi, ka thuciamna a len kip<br />

mi peuh mah—hih mite ka mual siangtho-ah paipihin keima thungetna<br />

inn sungah ka lungdam sak dinga, amaute meihal biakna <strong>leh</strong> biak piaknate<br />

ka biakna tau tungah kisang ding hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong> ka inn pen<br />

mi khempeuh adingin thungetna inn ki ci ding hi,” ci hi. Isa. 56:1,2,6,7.<br />

Hih kammal te <strong>Khrist</strong>ian te khang hun ciang adingin a ki gen hi<br />

aa, a kizop pih Laisiangtho munte en leng: “A ki theh thaang Israel te<br />

kai khawm Topa Pasian in Ama kianga ki khawm sa te a hi lo a dang<br />

zong ka kaih khop beh ding hi,” ci hi. Hi laitak ah Lungdamna thu in


PUAHPHATNA NASEP MABAN KHAT 453<br />

Zentail te a kaih khop nading lim lak khol ahi hi. Tua Sabbath hong<br />

zahtaak amaute tung ah thu pha piak ding gen khol hi. Tua hi a, thukham<br />

nambat li-na Sabbath thu pen <strong>Khrist</strong> singlamteh khit, thawh kik khit,<br />

van kah khit cianga ana seemtein mi nam khempeuh tunga a tangko<br />

ding uh lungdamna thute lakah ki hel in zong kul lai hi cihna ahi hi.<br />

Tua kamsangte tung mah ah Topa in sawl lai a, “Teci pan’na te<br />

lom heen in la (452) Ka nungzuite lak ah Thukham ciam teh in,” Isa.<br />

8:16, 20. Pasian ciamtehna pen thukham nambat li-na sung ah ki mu hi.<br />

Sawmte sung panin tua li-na thu bekin Thukham piakhia Pa, a zaliatna,<br />

<strong>leh</strong> a min a ki dawk sak hi. Amah van <strong>leh</strong> lei bawlpa ahihna kawk khia a,<br />

adang khempeuh sanga zahtak bawl zawk ding <strong>leh</strong> biak piakna-a zat ding<br />

ahihna na gen hi. Hih thukham lo adang thukhamte in thukham piakhia<br />

pa <strong>leh</strong> a thuneihna a dawk sak om lo hi. Papal vangliatna tawh Sabbath<br />

a ki khel ciangin thukhamte lak pan in tua ciamtehna a ki la khia a suak<br />

hi. Piangsakpa phawk nading <strong>leh</strong> Ama thuneihna lim lak dingin Sabbath<br />

thu puah pha kik in A mun maan thukham nambaat li-na ah ding sak kik<br />

dingin Jesu nungzuite hong sawl hi.<br />

Ki nialna hong tam a, upna tuam tuam hong dim zel zul hi. Upna,<br />

<strong>leh</strong> hilhna tuam taum ong om zia-zua ciangin, tua teng khai khawm a<br />

sittelna dingin Pasian Thukhamte a ki nial thei lo thukhunpi ahi hi.<br />

Kamsangpa in, “Thukham <strong>leh</strong> Teci pan na tawh ki tuak in thu a gen kei<br />

uh <strong>leh</strong> amau sung ah khuavak om lo ahih hang hi,” ci khol zo hi. Isa.<br />

8;16,20.(KJV)<br />

Khat vei a thupiak kikna ah, “Na aw sit loin nakpi takin kiko in<br />

la, peengkul aw bangin ging sak in; ka mihingte tungah amau khialhnate<br />

gen in la, Jacob innkuan tungah amau mawhnate gen in,” ci hi. Leitungte<br />

ci loin Topa in “Ka mite’ amawhna uh lak un,” ci hi. A gen beh laina<br />

ah, “Amaute pen, thuman-a a gamta, amaute’ Pasian’ biakna ngeina<br />

kipte a nusia lo minam bang keekin, nisimin amaute in kei hong zong<br />

uh a, keima lampite thei nuam uh hi,” ci hi. Isa. 58:1, 2. Hih laitak ah


454 KIDONA LIANPI<br />

amau <strong>leh</strong> amau dik a kisa gawp milom khat hong lak a, Pasian nasepna<br />

ah nopsa in lawp uh hi napi lungsim sung a zong khiapa in hawm thawh<br />

in a taaina ah Pasian Thukham sik cip kei in ci a a hilhna hong ki mu hi.<br />

Kamsangpa in thuciam ki nusia sate kawk a: “Note in Sabbath<br />

singthosak in, keima nisiangtho ni-in na sepna panun khawlin, Sabbath<br />

ni pen deihhuai sa-in, Topa’ ni siangrtho pen pah tawi-huai na cih uh a,<br />

note in pah tawi in note’ deihna bang zui loin, note’ ut bang hih loin<br />

mot pau loin n om uh <strong>leh</strong>, Keimah biakna hangin lungdamna na ngah<br />

ding uh a,” “tang lai-a a kisia na munte uh na lam kik ding uh a, khang<br />

tampi sung a kisia bulpite na dingtosak kik ding uh hi; note pen, asia a<br />

puahkik, teen’na dingin amun siate a ngei a bangsak kikte hong kici<br />

ding hi.” (453) ci hi. Isa. 58:12-14. Hih hilhkholhna in ei hun hong<br />

kawk hi. Rome vangliatna in Sabbath a khek ciangin thukham zong a<br />

ki susia a suak hi. Ahih hangin tua Pasian phuhsa thu a ki puah kik hun<br />

hong tung ta a hi hi. A ki siatna mun ki puah pha dinga, khang tampi a<br />

ki puuksa ki phongh kik ding hi.<br />

Piangsakpa in tawl nga a thupha a piak, a siantho sak sa Sabbath<br />

ni, Eden huan siangtho sunga mawh nei nai lo Adam in a tan’ sa a<br />

hi hi. Adam puuk-a huan pan a ki nawh khiat khit-in a hong ki sik kik<br />

lai hi. Tua Sabbathni pen pu-pite <strong>leh</strong> tulpite (patriarchs) khempeuh in,<br />

Abel pan Noah, Abraham, Jakobte dongin a zang ciat uh ahi hi. Akiteel<br />

minam Israelte Izipt ah sal-in hong om uh ciangin milim biate in khuh<br />

cip lua a, tua te lak ah Pasian Thukham mang ngilh uh hi. Topa in Israel<br />

te hon khia-in mipi kikhopna panin a lamdang zahtak huai tawh Ama<br />

Thukham tangko khia hi. Amaute in Ama deihna thei a, kihta in Ama<br />

thu a man’ den ding uh a hi hi.<br />

Tua ni-a kipan tu ni dong Pasian Thukham leitung ah ki keem<br />

den lai hi. Tua thukham nambat li-na zong ki zui pai suak lai hi. “A<br />

kiseel Gilo Mi pa” in ama thungnun’ pen hun sung teng Pasian thukham<br />

sik cip in a gawt bawl hangin a kisel mun simtham ah mi muan huaite in


PUAHPHATNA NASEP MABAN KHAT 455<br />

zahtak in nakem ve ve uh hi. Biakna puahphatna hong om-a ki pan a<br />

khang khangin mun tuam tuam ah a na tang to den mi na om kawi kawi<br />

hi. Bawlsiatna <strong>leh</strong> neh thawhna in a vuh cip zel hangin a kip tawntung<br />

Pasian Thukham thu teci pang ki tat sat ngei lo hi. A siangtho piansakna<br />

ciamtehna Sabbath zong ki tatsat loin na ki tang suk den hi.<br />

Hih thumaan te in Mang. 14 sunga “a tawntung Lungdamna Thu”<br />

tawh ki zom-in a ki gelh hi. Jesu hong kilat ni ciangin tua Lungdamna<br />

thu mah in <strong>Khrist</strong> pawlpite pen mi dang te tawh hong ki lamdang sak<br />

pha mah mah ding hi. Tua thu cial thum tangkona hangin “Pasian<br />

Thukhamte zui a Jesu upna a neite” hong om hi. Topa hong pai kik ma<br />

deuh in tua tangkona a nu nung pen ki tangko (454) ding cih hi ta hi.<br />

Tua tangkona khit phet ciangin leitung an la dingin Mihing Tapa hong<br />

pai kamsangpa in mu pah hi.<br />

Biak-buk thu <strong>leh</strong> akip tawntung Pasian Thukham tawh kisai<br />

khuavaak a muh beh mite in a etlawm, a hun tawh ki zui thumaan a<br />

theih uh ciangin lungdamna tawh a ki dim uh hi. Amaute in tua khuavak<br />

<strong>Khrist</strong>ian khempeuh in nei <strong>leh</strong> a deih mahmah uh hi. Mite nial theih<br />

dingin tuaat lo uh a, a za mi khempeuh in lungdam takin ana saang ciat<br />

ding uh sa kha uh hi. Ahih hangin leitung mun tuam tuam a <strong>Khrist</strong><br />

thuzui ka hi a ci pipite mah in na deih hetlo uh hi. Thukham nambat lina<br />

zuih nading in kipumpiak kul ahih manin, mi a tam pente nung kik<br />

zel uh hi.<br />

Sabbath-ii nget teng a ki gen ciangin mi tampite in leitung vai<br />

tawh a hak satna na lak zel uh hi. Amau in, “Ko Sunday vi ve ka tan’<br />

den uh hi. Ka pate uh’n zong na tang zo a, mi hoih mi pha tampite in<br />

lungkim takin tua ni tangsa-in na si zo uh hi. Amaute zong mi pha mah<br />

a ki cih theih <strong>leh</strong> ko zong hi ve na nung. Hih Sabbath tan’na thuthak in<br />

leitung tawh ka kizopna teng uh hong paih khiat sak mawk dinga, amaute<br />

ka thu zawh zo kei ding uh hi. A ni sagih ni tang mi lomno khat in<br />

leitung buppi’ tan’ Sunday lang do in bang ci thu zawh zo ngei peuh


456 KIDONA LIANPI<br />

mah ding hiam?” ci uh hi. Tua bang dan mah-in Jewste in <strong>Khrist</strong> nial<br />

napi in, maan a kisa ve ve hon uh hi. Amaute nute pate’n kithoihna<br />

gannote go in Pasian in saang ahih <strong>leh</strong>, a tate un zong tua bang mah in<br />

hotna a zon’ pen uh bang hangin ki sanglo tuan ding ahi hiam? ci mawk<br />

uh hi. Tua mah bangin Luther hun laite in zong <strong>Khrist</strong>ian hoih mah<br />

mahte mah Katolik upna sungah si khin zo uh hi. Tua hi in, tua a omsa<br />

biakna tawh hotkhiat ki ngah thei lua hi, papistte in ci uh hi. Tua banga<br />

seh khak toh zelna in biakna maan upna <strong>leh</strong> gamtatna mabing sak in,<br />

tuan tual sak pha mah mah hi.<br />

Mi tampite in Sunday tan’na pen a ki kipsakna upna hi a, pawlpi<br />

te in kum za tampi sung a na zuih uh, a ki zel khinsa ngeina hi, ci in a<br />

seh uh hi. Tua kum sawtpi ki tang (455) sa cih thu a khumkhelh<br />

dingin Sabbath tan’na pen taang tawng pek pan hi zaw cihte, leitung<br />

tawh a u patna a kikim, Pasian <strong>leh</strong> vantung mite na ngawn in a na tan’<br />

uh, ahihnate ki lak thuk zel hi. Leitung bawl ding vai ki hawm lim<br />

phet in Pasian tate lungdam la sa-a a ot lai pek un Sabbath om sak<br />

ding ngimna zong a om khawm pah a hi hi. Job 38:6,7; Piancil 2:1-3.<br />

Tua hi a, Sabbath a hong pian khiat phet in mihing vai hawmna peuh,<br />

thu ki vai khakte peuh tawh a po khia hi lo a, Taangkumpu in a<br />

tawntunga a kip A Thu tawh a piak khiat ahih manin zah tak huai in<br />

zuih ding kul a hi zaw hi.<br />

Hih Sabbath puah kikna tawh ki sai thu a ki gen ciangin mite<br />

lung hi mawh uh hi. A minthang siate ta ta in tua dotna lungsim neite a<br />

daih sak theih nadingun Pasian kammal te heii-khia in a khiatna ki pelh<br />

thei dingin bawl uh hi. Laisiangtho amau mah mah in zong khia a a thei<br />

vil vel lote ta leu leu in tua a hei khiatna bang lel mah uh amau deihna<br />

tawh kituak thei zaw pah lel sawn ahih ciangin, lung kim mah mah in a<br />

saang pah lel lai uh hi. Thu ki kupnate ah muutpu te <strong>leh</strong> pupa thuciin<br />

lelte peuh tawh pawlpi thu zangh in thumaan sawn-paai ding a hanciam<br />

uh hi. Tua thunialte Laisiangtho sung leem pih in thukham nambat lina<br />

ciang ki tun’ zel hi. Mi nun niam ahih hang thumaan kammal tawh a


PUAHPHATNA NASEP MABAN KHAT 457<br />

ding lih liah lel pawlte pen lai tam pi thei a kicite, kha lau-a a hehte,<br />

muut ding bek a uangte, <strong>leh</strong> mi siam a kici te in nawk gawp uh a, ahih<br />

hangin hoi mah mah lo-in tang takin Laisiangtho munte a kammal tawh<br />

a lah toh ziau ziau uh ciangin, saang pana ki sin khelpil-siamna khawng<br />

lelte in a neh zo kei uh hi.<br />

Laisiangtho mun a siksan ding uh a om het loh ciang in, <strong>Khrist</strong><br />

<strong>leh</strong> A nungzuite zong tua bang mah in na ki nial pong mawk ngei hi<br />

cihte mang ngilh in, “Bang hangin I miliante in hih Sabbath thumaan<br />

mu lo uh a hia <strong>leh</strong>?” peuh ci lel mawk uh hi. “Ahih hangin, No up bang<br />

a um mi tawm no bek hi. Tua ahih teh, akhel a vet noteng thu maan<br />

zaw-in, leitung bup-a mipil laisiam hi zahta khial zaw thei zen buang<br />

ding hiam?” peuh ci mawk uh hi.<br />

Hih mi dangte muh nai loh thu tel lah nadingin Laisiangtho hilhna<br />

munte lak-a khang tawntunga Topa in Ama mite hong kep sukna ziate<br />

lah ding ki sam a hi hi. Pasian in Ama Aw za-a a zui nuamte, a ut mite<br />

a zangh hi. Tua baan ah ki sam a sak <strong>leh</strong> thumaan gen a mawhna kawk<br />

khia ngam lah lote mah zong zangh ek thei zel hi. Bang (456) hangin<br />

hih puahphatna na seem dingin Pasian in laisimate, mizaliante zangh lo<br />

hiam cih <strong>leh</strong>, a thu upna sa uh, a pawlpi te uh zuih thute, Laisiangtho<br />

gui suutna thute muang lua uh ahih ciangin Pasian hilh ding ki sam kisa<br />

nawn lo uh ahih man a hi hi. Pilna khempeuh bulpipa tawh a kizomte<br />

bek in Laisiangtho thuthuk tel thei uh hi. Saang inn pan-a laipilna tawm<br />

bek a neite khawng peuh, thumaan lak khia dingin Pasian in sam khia<br />

thei zaw hi. Tuate a pil loh man uh hi lo zaw hi. Amau <strong>leh</strong> amau ki<br />

muang zo lo in Pasian hilh theih dingin a omte ki zangh thei zaw ahih<br />

man ahi hi. Tua bang mite in <strong>Khrist</strong> saang pan in sin zaw uh a, a ki niam<br />

khiatna uh <strong>leh</strong> a sawl man’na un amaute lian sak thei zaw hi. Ama<br />

thumaan tua bang mite a puak sak mah bangin Pasian in amaute zah<br />

takna pia a, leitung zahtakna <strong>leh</strong> mihing liatnate tawh khai kaak in bel<br />

ki lang khia se khollo uh hi.


458 KIDONA LIANPI<br />

Tua Advent pawlte lak ah zong atam zaw in Pasian Thukham<br />

<strong>leh</strong> Biak-buk thu nial uh hi. Tampi mah in a upna uh nusia uh a, tua<br />

hilhkholhna tawh kisai nasepna tawh a ki <strong>leh</strong>bulh upna maan lote saang<br />

uh hi. Kim khat ta leu leu in <strong>Khrist</strong> hong pai ding a ni mit bulh kik thi<br />

the den khialhna sung ah a lut uh hi. Hih Biak-buk tawh kisai khuavak<br />

in hilhkholhna hun sehna pen Ama hong pai kik dong seh sukna ding<br />

om nawn lo cih a lak hi. Tua thu a saang lo te in Topa hong pai nading<br />

ni mit seh suk zel uh a, ci mawh zel uh hi.<br />

Thessalon khua pawlpi te in <strong>Khrist</strong> hong pai nading a maan lo-a<br />

a lam et lai un Paul in amaute lam etna Pasian kammal tawh a kituak<br />

hiam tel sit dingin sawl hi. Amah in <strong>Khrist</strong> hong pai ma-a thu piang<br />

ding teng gen suk suk a, amau khang sunga <strong>Khrist</strong> hong pai ding cih<br />

lamet theih nading omlo hi. “Kua mah in note bangmah hangin hong<br />

kheem kei hen,” ci hi. 2 Thess. 2:3. Laisiangtho gen banglo pi-a lamet<br />

zel mawkna in gamtat khialhna ah hong tun’ zel dinga, cih mawhna<br />

hong piang zel ding hi. Thu umlo mite in hong zahpih in, lungkiatna<br />

hong <strong>leh</strong> suah kha ding lau huai hi. Amaute hotkhiat nading (457)<br />

thumaan kisam te up zawh nawn loh nading mawhzolna suak thei kha<br />

ding hi. Thessalon pawlpite tunga Paul lam lahna pen ni nunung tu hun<br />

a nungta-kha mite adingin zong a phamawh lai tampi om hi. Adventist<br />

tampite in Topa hong pai ding a nimite ih theih kei <strong>leh</strong> ki gin’ kholh cih<br />

den keei mawk pen ka tha dah hi, ci uh hi. Ahih hangin amaute lam<br />

etna buai sak thi the dinga, tua pen ki siat nading hi zaw lel hi. Tua hi<br />

<strong>leh</strong>, hilhkholhna thumaan ah a lawp nading teng uh lok sia in, a lawp<br />

thei nawn lo dingin upna dang nei sak lel ding hi.<br />

Thukhenna hun hong tung ta ci a tangkona masa sunga a hun<br />

maan sehna pen bang bel Pasian sawl mah a hi hi. Hilhkholhna huntuatna<br />

thupuak pen ni 2300 bei ciang ci ahih manin 1844 phalbi mong laitak hi<br />

ding cih bel a genkholhna thu a om mah ahi hi. Nial nading omlo hi.<br />

Tua hilhkholhna a kipatna <strong>leh</strong> a beina hun zong phapha a a nimit ding a<br />

thak muh zel den uh pen hih mun kip sakk nadinga a maan lo thu dang


PUAHPHATNA NASEP MABAN KHAT 459<br />

khat let zel ding hi mawk hi. Tua in tu-lai thumaan pan in mite lungsim<br />

ki heii khia sak lel hi. Tua bek zong hi lo lai in hilhkholhna tel gen<br />

nading mun khempeuh ah sim mawhna piang sak in, thu gina-a et nawn<br />

lohna piang sak hi. Tua banga nih vei pai nadinga nimit I seh mun <strong>leh</strong><br />

<strong>Satan</strong> nasepna hun hoih a pia mun I suak ding hi. A hun hong tung ta<br />

a, hong pai loh zel ciangin Amah in nuihsatna <strong>leh</strong> simmawhna te tawholhin<br />

phongh khia zel hi. Adventistte lametna lianpi masa 1843 <strong>leh</strong> 1844<br />

kum-a pen ciamnuihna bang suak sak uh hi. Tua banga a lam en kik kik<br />

keei mawkte in a tawpna ah <strong>Khrist</strong> hong pai ding gamla mah mah lai<br />

ding hi ci in um sak zaw beh lap ding hi. Tua bangin amaute a maanlo<br />

sungah tungin sihsan mai ding uh a, pawl khat te in a zekai luat dongin<br />

taksangh ding uh hi.<br />

Tanglai Israel te tangthu pen Adventist te thuakna a tel lahna<br />

khat a suak hi. Pasian in Advent nasepna ah A mite a makaih mah ahi<br />

hi. Amah in Israelte Izipt gam pan makaih mah hi. San-Tuipi a tun’ uh<br />

ciangin Hebrew mite zong ze etna lianpi thuak in ci mawh mah uhi.<br />

Amaute a makaih khut pen muang peuh le uh Pasian hot khiatna ngah<br />

na-lel ding uh ahi hi. 1844 kum-a a nasepna uah zong ki pumkhat peuh<br />

le uh A Kha Siangtho tawh na (458) nak pi in sem ding uh a, vantung<br />

mi thumna tangkona zong a tangko khawm lel ding uh a hi hi.Tua hi<br />

<strong>leh</strong>, khuavakpi in leitung tuam lel ding hi. Leitunga teeng mi khempeuh<br />

in patau kona za khin baih ding uh a, nasep ki zo baih in kum tampi laiin<br />

<strong>Khrist</strong> in a hotkhiat mite la dingin hong pai thei baih tuam zaw ding<br />

a hi hi.<br />

Israelte gamlak-a kum 40 a vaak thaapna uh pen Pasian deihna<br />

hi zaw het lo hi. Tang tak in Khanaan gam ah pai in nopsa in teeng le uh<br />

Pasian in deih sak hi. Ahih hangin “amau in a up loh manun ah a tum<br />

zawh loh uh ih thei hi.” Heb. 3:19. Nungtolhna <strong>leh</strong> lampialna hangin<br />

sehnel gamlak ah si uh hi. Pawl khat hong khang khia in a ki khapna<br />

gam ah lut dingin pai uh hi. Tua mah bangin <strong>Khrist</strong> hong pai ding zekai<br />

lua a, mite in hih leitung mawhna <strong>leh</strong> dahna dim lakah kum tampi a om


460 KIDONA LIANPI<br />

ngit nget ding uh Pasian deihna hi het lo hi. Ahih hangin uplohna in<br />

amaute <strong>leh</strong> Pasian ki khen sak hi. Amaute in tua tangkona sem dinga<br />

aki teelna nial uh ahih manin, mi dang hong ding khia in tangko uh hi.<br />

Leitungte khasiat lua ahih manin Jesu in a hong pai ding ki zia-nei sak<br />

hi. Pasian hehna a ki buak ma-in mawhneite in patau kona za man uh<br />

hen la, Amah beel man le uh deih sak hi.<br />

Tu-in khang masate’ aa mah bangin mawhna lah-khiatna <strong>leh</strong> hun<br />

maan lo a lak thumaan tangkona in hong langdo dingte pholhkhia ding<br />

hi. “A hoihlo a gamta mi khempeuh in khuavak a mudah uh a; amau<br />

gamtatnate a kilat loh nadingin khuavakna-ah a pai kei uh hi.” Johan<br />

3:20. Laisiangtho mun a siksan ding uh a muh zawh loh uh ciangin<br />

mitampi te in tua thumaan a pomte buai sak ding in hanciam pong hel<br />

uh hi. Tua pen khang tawntunga thumaan a na ki bawl siatna ngeina a hi<br />

hi. Elijah zong Israelte buaisakpa ci in na ki <strong>leh</strong> ngawh ngei zo hi.<br />

Jeremiah zong mi heekpa na ci uh hi. Paul zong Biak-inn thaang bawlpa<br />

na ci uh hi. Tua hunte-a kipan tu hun dong mah in thumaan leente pen<br />

(459) kumpi thu nialte, lang pangte, <strong>leh</strong> pawl khen te peuh ci-in a na ki<br />

mawh sak ngit-nget den mah a hi hi. Hilhkholhna tel mah mah napi a<br />

um nuam lo mite in lung hiang lo-in thu gina lo te peuh um pah pah<br />

nuam zaw uh hi. Mawhna a lak khia ngam thumaan pen ki langdo zawk<br />

den pen a ngeina a hi hi. Tua bang lungsim pen khang semsem lai ding<br />

hi. Laisiangtho in tel tak in hong hilhna ah, Gam ukte Upadi in Pasian<br />

Thukhun langbawl ding uh hi a cih hun hong nai mah mah ta hi. Pasian<br />

Thukham kimtak a a zui nuam mite in migilote’ bawlsiaitna a thuak<br />

ngam uh kul ding hi ci hi.<br />

Hih thu I et ciangin thumaan kamtaai te sep bang hi hiam?<br />

Thumaan lah mite in saang nuam ngap lo-in, langpan’ in dal uh a, suk<br />

siat ding bek hanciam zawsop mawk uh ahih manin, thumaan gen se<br />

loin koih cip mawk ding ahi hiam? Hi lo hi. Amah in Pasian thu Teci<br />

pan’na nidanga ki puahphatna masa lai mah bangin ki hua mawk ahih<br />

teh ci a ip cip mawk ding hun om nawn lo hi. Upna pulaak manin


PUAHPHATNA NASEP MABAN KHAT 461<br />

misiangthote ki thahna thuak zel uh a, ahih hangin khang thakte in<br />

phat tuam lawh zel uh hi. Tua banga siangtho tak, khauh taka a na<br />

gamta mite mah et teh in tu hun a Pasian ading Teci pangte zong tha<br />

hat sak tuam a hi hi. Amau in thumaan <strong>leh</strong> hehpihnate saang uh hi.<br />

Amau kia ading uh ahi kei hi. Amaute tungtawn in leitung bup khua a<br />

vak sak ding uh ahi hi. Tu hun in zong Pasian in A naseemte khuavaak<br />

pialo ahi hiam? A piak <strong>leh</strong> amau in leitungte tua khuavak a piak sawn<br />

ding uh ahi hi.<br />

Tanglai in Topa in Ama min tawh thu gen khat pa kiang ah,<br />

“Israelte in nang’ thu hong man’ kei uh <strong>leh</strong> Kei thu hong mang lo uh a<br />

suak hi”. “Amaute kiang ah Ka thu na gen dinga, amau in hong ngai in<br />

hong don kei ta le uh na za sak tei tei ding hi”, Ezek. 3:7; 2:7, ci in a<br />

sawl hi. Tu hun a Pasian nasempa kiang ah hi bangin ki ci hi, “Pengkul<br />

aw bangin na aw khah khia-in mite a palsatna uh lak in. Jakob innkuan<br />

sung a mawhnate uh hilh in,” ci hi.<br />

Hun hoihte ki hong a, thumaan khuavak a ngah mi peuh mah in<br />

Israelte’ kamsangte mah bangin a lip khap huai sepding lianpi a nei I hi<br />

hi. Tua bang mi tungah Topa kammal hong tunga, “Ezekiel aw, tu-in<br />

Israel mi nam khempeuhte’ galvilpa ding in nang kong koih hi. Nang<br />

tungah kong piak hilhkholhna khempeuh amaute tungah na gen sawn<br />

ding hi. Migilopa khat pen si ding hi, ci-in kong gen ciangin amah a<br />

nuntak theih na dingin a gamtatna a khelna ding na hilh kei <strong>leh</strong>, tua<br />

mipa pen a mawh nei-in si ding a, ahi zongin ama sihna nang kong<br />

ngawh ding hi. Nangmah in gilopa khat hilhkhol napi-in a mawh<br />

gamtatna a khawl kei <strong>leh</strong>, tua mipa a mawh nei mah-in si ding a, ahi<br />

zongin nang na suakta ding hi,” ci hi. Ezek. 33:7-9.<br />

Thumaan saang ding <strong>leh</strong> puak sawn ding cih ciangin, hun hoihlo,<br />

hong nok khak a hong dal tam mah mah hi. Tua teng mah thumaan<br />

nasepna ading paulap hi den hi. <strong>Khrist</strong> nungzui maan hihna pen tuate in<br />

kipelh sakzo tuan lo ding hi. Hih bang mite in thumaan a hong ki deih


462 KIDONA LIANPI<br />

ciang ngak tuan lo uh hi. Amau pan mun thei a lungkim takin singlamteh<br />

a saan’na uh hangin Paul tawh, “tawlkhat bek ka thuak uh gimna-a<br />

zangin a tawntung agik vangliatna ading a piangsak hi.” (2 Kor. 4:17)<br />

ci khawm thei ding uh hi. Khanglui lai-a mi khat tawh, “Izipt gam sum<br />

khempeuh sangin <strong>Khrist</strong> tawh kipawl kosiatna a lian zaw-ah lungkim “<br />

zaw hi a ci khawm uh hi. (Heb. 11:26.)<br />

Amaute bang bangin gen ta le uh a lungsim sung uh ah leitung<br />

bek en a na seemte hi uh a, sep dan kikhungsa khat (policy) zui a seemte<br />

hi lel in, biakna thubul agaihsun uh ahi kei hi. Thumaan pen a maan ahih<br />

manin eite in iteel dinga, a thaman ding pen Pasian hoih sak bang hi hen<br />

ci ni! Thumaan bul, upna, <strong>leh</strong> haan’na a leen puahphatna asem mite<br />

tung ah leitung in leiba tampi anei hi. Tua bang mite bek mah in tu hun<br />

a ki puahphatna ding zong mai nawt sak bek ding hi.<br />

“Thumanna a thei, na lungsim sung uh-ah keima thu a vom mite<br />

aw, ka thu ngai un; mihingte’ kosiatna kihta kei un la, amaute’<br />

simmawhna haningin lungkia kei un. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> nget in<br />

puan anektum bangin amaute beimang ding hi; ahih hangin keima<br />

khahkhiatna om tawntung dinga, khang tawntung in ka hotkhiatna kip<br />

ding hi” Topa in ci hi. (Isaiah 51:7,8.)


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 463<br />

27<br />

Tu Hun Kiphuahphatnate<br />

(461)<br />

PASIAN thu om bang hoih taka aki hilhna peuhpeuhah Pasian sehna<br />

bangin thaman nei zel sam hi. Pasian Khaa in Ama naseemte huh a,<br />

A thu in vang lian nei hi. Mawhneite lungsim hong ki phel hi. “Leitung<br />

mite khuavaak in taan’ a,” aki dawk khia lo lungsim tawng nung dongin<br />

taan’in, alak khia hi. A lungsim uh thuk takin va lawng a, va khel sak<br />

hi. A mawhnate uh mu in thumaan mu uh a, hong tung ding thukhenna<br />

te zong phawk uh hi.<br />

Amau te in Jehovah deihna mu uh a, lung sung zongkhiapa mai ah<br />

a siantho lohna te uh <strong>leh</strong> a mawhbaan’na te uh ki mu in hong kha lau thei<br />

uh hi. Lung gim in, “hih a si ding pumpi panin kua in hong hon khia ding<br />

hiam? ci uh hi. Mihingte mawhna thoih dam nading a ki pia Kalvary<br />

singlamteh hong ki langh hi. <strong>Khrist</strong> cin’na lo ngal amaute mawhna phel<br />

khia dingin a dang bang mah om lo cih thu <strong>leh</strong> tua bek mah in amaute<br />

Pasian kiangah lemkik thei hi cih thu a mu uh hi. Ki niamkhiatna <strong>leh</strong><br />

muan’na tawh leitung mawhna a pua khiapa Pasian Tuu no na saang uh<br />

hi. Tua ciangin, Jesu sisan hangin “a mawhna uh a omsate ki mai sak hi.”


464 KIDONA LIANPI<br />

Tua bang mitein ki sikkikna gah hong gah uh hi. Amautein umin<br />

ki tuiphum uha, nuntakna athak tawh tho khia in gamta uh hi. Jesu<br />

sungah piangthak uh a, ni danga a lung gulhna te uh deih nawn loin<br />

Pasian Tapa upna tawh a nung zui uh hi. Ama gamtat bang (462) gamta<br />

in Amah a sian’tho bangin siangtho in nungta uh hi. Ni danga a muh<br />

dahte uh tu in it thei ta uh a, ni dang a itte uh tu in mu dah thei ta uh hi.<br />

A ki sa thei a ki hi sakte ki niam khiat in lung neem ta uh hi. A maitat<br />

aki phasaktein thu hong ngaihsun in, hong leiihaang nawnlo uh hi. A<br />

thopptat te hong zahtaak kaai in, zu kham khamte hong tei sit set uh a,<br />

a khuaval te hong siangtho ta uh hi. A mawkna tawh kipawl leitung<br />

kizepnate paai khia uh hi. <strong>Khrist</strong>iante in pua lam zepna, sampaak<br />

manphate, kham <strong>leh</strong> a man pha na te zatna te, a ki lang khia na te zangg<br />

loin,..Pasian muhna-a a manpha zaw nate ahi lungsim sung zepna a<br />

zongg zaw ta uh hi.” 1 Pet. 3:3,4.<br />

Kipuahphatna in lungsim sung thukpi bun suk ahih manin,<br />

kinaimkhiat sak hi. Amaute hoihna tawh ki sek uh a, Khirst sisan in a<br />

lei lungsim hoihte deih uh hi. Numei-pasal hotna ngah nadingin thu<br />

ngetna tawh Pasian a buan uh hi. Amau <strong>leh</strong> amau ki nial-a a kipia mite<br />

in tua bang ki puahphatna gahte gah uh hi. <strong>Khrist</strong> hangin simmawhna<br />

<strong>leh</strong> bawlsiatna te thuak tham cing a a om uh zong lungdam zaw uh hi.<br />

Midangte-in zong <strong>Khrist</strong> min tawh amaute ki khel takpi uh hi cih a<br />

gamtatna pan un mu thei uh hi. Amaute huzaap in a veeng taang uh<br />

ading phatna a bawl hi. <strong>Khrist</strong> tawh kikop in khaa khaici tuh uh a,<br />

tawntung nuntakna a la uh hi.<br />

“Hong dahsaka hong kisiksak ahih manin alungdam ka hi uh<br />

hi.” “Pasian deihna tawh kituak in kong dah sak uh hi. Bang hang hiam<br />

na cih uh <strong>leh</strong>, Pasian’ deihna tawh kituak dahna in hong gup nading<br />

tawh kizom kisik kikna lungsim hi a, kikheel theilo kisik kikna lung sim<br />

hong bawl thei hi. Leitunga dahna in sihna a piangsak thei hi. Pasian’<br />

deihna tawh kituak note dahna in note sungah bang ci bang phawkna,<br />

bangci bang mawh kiphelna, bang ci bang hehna, bang ci bang launa,


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 465<br />

bang ci bang lunggulhna, bang ci bang dikna lungsim, bang ci bang<br />

thuman tawh dan piak thu-a bawlphatna ci-in en ta un. Note in hih thu<br />

sung pan mawh sakna tawh na kipelh uh ci-in na khempeuh hangin na<br />

lak zo uh hi.” 2 Kor 7:9-11.<br />

Hih in Pasian Khaa nasepna thaman ahi hi. Ki puahphatna taktak<br />

a ki muh khiat mateng ki sik kikna maan teci a om nailo ahi hi. A kam<br />

khapna taang tun’ sak-in, a suhsa na te pia kik in, mawhna ki pulaakna<br />

nei in, Pasian <strong>leh</strong> a mi pihte a it <strong>leh</strong> tua mawhnei (463) mi in Pasian<br />

sung ah lung muan’na ngah takpi a hih lam ki thei thei ding hi. Kum<br />

beisate ah biakna khan’ lawhna a om ciangin tua bangin a piang hi.<br />

Amaute gahte Pasian thupha pan ahihna ki thei thei a, mite hotkhiatna<br />

<strong>leh</strong> ki niam khiatna ki lam to pah zel hi.<br />

Ahih hangin tu lai kipuahphatna pawl khat pen nidanga Pasian<br />

nasemte nasepna thaman Pasian thupha ki saang ngeisa te tawh ki <strong>leh</strong>bulh<br />

hi. Khaa lam lawpna kuang khia a, mi tampi ki khel hi ung ci in pawlpi<br />

sung lut uh hi. Ahih hangin a omzia te uh ah upna kimu lo-in, khaa lam<br />

nuntakna maan om tuan lo hi. A khuavak uh tawmvei sung a taan’ khit<br />

ciangin a mit hi.<br />

Ki puahphatna ci-a a minthang pawlkhatte pen lungsim-a<br />

ngaihsutna lel peuh hi mai a, a lawp kineih tawm pong te peuh hi mai<br />

hi. Itna phuahtawm <strong>leh</strong> peh tawi mawk mawk peuh a hi lel hi. A ki<br />

khel a kicih uh teh tawm vei Laisiangtho hong sim nuam zok uh a,<br />

kamsangte <strong>leh</strong> sawltakte teci pan’na thei nuam pak lel te a hi zel uh<br />

hi. Biak ki khopte bang a lawp huai zek a a om kei <strong>leh</strong> ut lo pah mai<br />

uh hi. A thu ki gentein azaknop thuneem amau deih lam pang ahih kei<br />

buang <strong>leh</strong> bun lo hi. Pasian hong gen a tawntung kimang ding thute<br />

awl mawh lo lel uh hi.<br />

A maan taka ki kheel mi peuh mah in Pasian tawh ki zopna <strong>leh</strong> a<br />

tawntung na te pen ama nuntakna thubul hi sak den ding hi. Ahih hangin<br />

tu lai-a a ki dawk mah mah pawlpite ah tua banga ki aap Pasian tawh


466 KIDONA LIANPI<br />

kizom koi ah om mawk hiam? Thuzui a kici mite in ki saktheinna <strong>leh</strong><br />

leitung iiplahna khah het lo uh hi. A ki khelma uh sangin a ki niam<br />

khiat zawkna, a lung neem Jesu a zuih zawkna mah mah uh om lo hi.<br />

Amah <strong>leh</strong> amah ki niala a ki khalna singlamteh a puakna mah mah om<br />

tuan lo lel hi. Biaknate thu umlo mite ciam nuih mawl bawlna suak lel<br />

hi. A min bek pua in a thu lah a zui kei ve ve mawk uh hi. <strong>Khrist</strong>ian<br />

gamtat hoihna in Pawlpi tampi te nusia ta hi. Picnic peuh, biak inn-a<br />

pawi lahna peuh, biak inn-a van zuakna, inn zep, mi mal ki lahsanna te<br />

in Pasian phawkna hawl khia hi. (464) Leitangh neihna, vante neihnaa,<br />

leitung nate hauh nading bek bek mite lungsimte ah ki dim a, a tawntung<br />

nate a saan nadinguh in lungsim mun awng nei nawnlo hi.<br />

Upna <strong>leh</strong> hoihna ah pawlpite a niam kiat mah mah hangin a lak<br />

uah Krist nungzui maan zong om lai ve-ve sam hi. Pasian hehna in a<br />

hong phial ta tak ma in Pasian mite lak ah sawltak te khang lai-a kipan<br />

a piang ngei lo zah kipuahphatna lianpi hong piang ding hi. A mite tung<br />

ah Pasian Kha Siangtho ki buak ding hi. Tua hun ciangin leitung deihna<br />

in Pasian itna a bawhkhiat sak pawlpi te sung panin mi tampi hong pai<br />

khia ding uh hi. Siate <strong>leh</strong> pawlpi mite in Pasian thumaan lian lungdam<br />

takin saang ding uh a, Topa hong pai kik nading tangkona nasep hong<br />

sem ding uh hi. Tua nasepna pen galpa in dal nuam ahih manin, tua<br />

nasep a ki sep ta tak ma-in a lim ciing zuau thu tawh na ma leep khol<br />

sak ding hi. Ama kheem zawh pawlpi te tung ah Pasian kiang pana<br />

hong kipia thupha takpi bangin ki dawk sak ding hi. Biakna lam<br />

khan’lawhna, <strong>leh</strong> lawpna lianpi bang in a dawk sak ding a, Pasian in<br />

thupha hong buak takpi hi ci in mi honpi te a ki sial ding uh hi. Ahih<br />

hangin khaa dang khat nasep na hi gi ge mawk ding hi. Biakna lim mah<br />

zui in kheem dinga, <strong>Satan</strong> in <strong>Khrist</strong>ian khempeuh ngahzawh nadingin a<br />

hanciam ding hi.<br />

Kipuahphatna nasepna mun tampi ah kum 50 bang-a kipan in<br />

tua bang pian ngen hi ta zaw hi. Nung sang ciangin tua bang vive hong<br />

ki om lai lai ding hi. A maan <strong>leh</strong> a khial helzau-sa in mite lam khial sak


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 467<br />

dingin lawp hen han pak nading khanlawhna khem hong ki om ding hi.<br />

Ahih hangin kua mah in tua kheemna tak san’ kul lo hi. Pasian kammal<br />

khuavaakte pan in tua bang nasepnate telhaklo hi. Mite in Laisiangtho<br />

thumaan ci cintenlo uh hi. Pumpi nial-a leitung nusiat a kul sak, a ki tel<br />

sin sen, lungsim tawng dong a sit tel thumaan te a ki thu don lohna<br />

peuh peuh ah Pasian thupha ki pia takpi het lo hi cih a ki tel pah hi mai<br />

hi. <strong>Khrist</strong> in a genna” (465) “Amaute a gah-in na thei ding uh hi” a cih<br />

pen ettel ding ahi hi. Matt. 7:16. Tua teci tawh hih khanlawhna pen<br />

Pasian Kha Siangtho’ aa hi lo cih ki thei pah ding uh hi.<br />

Pasian in Ama thumaan kammal sungah Amah mah aki laktel hi.<br />

Tua thu tawh aki dal mite <strong>Satan</strong>in kheem theilo hi. Tu khawnga leitunga<br />

biakna maan lo a ki theh luatna zong tua thumaan a awl mawh loh luatna<br />

uh in a kongvang a hon’ haang ahi hi. Pasian thukham <strong>leh</strong> nate pian ngei<br />

ziate mu nawn lo sak hi. A tawntung thute saang khial uh ahih manin<br />

Pasian thukham a kulna te mu nawn lo uh hi. Pianthakna <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>ian<br />

nuntak sianthona te ah lam pial in khial pah uh ahih manin, pawlpi din’<br />

munte niam kiat suk pah hi. Tua mun ah Pasian vang <strong>leh</strong> Kha Siangtho<br />

nei lo uh ahihna tu lai kipuahphatna a kici te ah ki tel thei hi.<br />

Pawlpi tuamtuam tampite ah mitein ki Pasian thu zui sak mah<br />

mah uh ahih man mah in, a kisia zaw uh hi. Prof. Edwards A. Park in tu<br />

lai kisiatna a genna ah, “A lau huai thupi bul khat in, pulpit pana Pasian<br />

thukham I gen loh na hang ahi hi. Ni dangin pulpit pen sunglam upna<br />

tangkona mun-in ki nei hi. Ih thuhilh sia a seem siam pen pente in ih<br />

Topa hong lamlahna vangliante gen uh a, thukhamte a thupi pen in gen<br />

uh ahih manin tua thukham te nasepna a phat tuamna zong hong ki<br />

dawk khia a hi hi. Amau in thu lian pen nih te ahi, Thukham <strong>leh</strong><br />

Lungdamna Thu, gengen uh a, thukham in Pasian sianthona kilah khiatna<br />

ahih zia <strong>leh</strong> thukham deih lote in Lungdamna Thu a deihlo suak ahihna<br />

te zong gen uh hi. Thukham ahi a Lungdamna Thu ahi zongin a thu nih<br />

mah un Pasian omzia liimlang banga hong lak a hi tuak tuak uh hi. Tua<br />

tegel a khat kinusia <strong>leh</strong> mawhna a sia huai ahih na neu sehna ciang hong


468 KIDONA LIANPI<br />

tun in, tua in siatna hong tun pah hi. Thukham maan luatna zah mah zui<br />

in tua thukham azuilote khialhna zong khial luatna a suah to pah lam<br />

aki lang pah hi.<br />

“Tu-a ih gen lauhuaina tawh ki pawl a lau huai khat om leu leu<br />

hi. Tua pen Pasian thumanna(thu-tangna) a ki neu sehna thu a hi hi. Tu<br />

lai pulpit te in Pasian thutang khenna <strong>leh</strong> Pasian hehpihna khen khia uh<br />

hi. Citna tawh Pasian thupha bawlna pen thubulphuh suak sak nawnloin<br />

lungsim phuut tawm thu ki suak sak hi. Theology thu phuah tawm a<br />

neih thakna uh ah, Pasian in a ki kim-a a (466) koih thu phelkhap-in<br />

khenkhia uh hi. Pasian thukham a hoihlo ahi hiam? A hoih ahi hi.<br />

Thutang-na zong a maan ahi hi. Tua manin Upadi kilen thei ahi phing<br />

zaw hi. Pasian thukham <strong>leh</strong> thutang a ki neu seeh na pan in, sawlman’<br />

lohna <strong>leh</strong> deihkaihna ong om hi. Tua ciangin, mawhna pan a hong sian<br />

suah hehpihna zong neu seh nopna hong om pah hi.” Tua in mihingte<br />

lungsim ah Lungdamna Thu-ii manphatna bei mang sak a, Laisiangtho<br />

na ngawn kul nawnlo ci-sak in a nawl khin sak pah leuleu hi.<br />

<strong>Khrist</strong> in Ama sihna tawh thukhamte phiat khia khin a, mihingte<br />

tua thukham khut nuai pan ki suakta khin hi, ci in biakna sem sia tampite<br />

in hilh uh hi. Tua thukham kolbulhna in gim hong pia a, Lungdamna<br />

Thu in ahih <strong>leh</strong> ut bang in om theihna ding suahtakna hong pia hi ci-in<br />

hilh uh hi.<br />

Pasian kamsangte <strong>leh</strong> sawltakte in bel amau cih bangin hilh lo<br />

uh hi. David genna ah, “Nangma thukhamte zuih ding hanciam ka hih<br />

manin, nuam takin ka nungta ding hi “ ci hi, Late 119:45. Sawltak<br />

James in <strong>Khrist</strong> sih khit in thukham sawmte a genna ah, “Kumpi Thukham<br />

“ <strong>leh</strong> “Suahtakna tawh kizom a kicing thukham” ci in na gen hi. Jakob<br />

2:8; 1:25. Singlamteh khit kum sawmnga bang khit ciangin mangmupa<br />

in, “Thukham zuite in thupha ngah uh ahi hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong><br />

khuapi kongvang ah lut theihna ngah-in nuntakna singkung kiang a tung<br />

thei ding uh hi” ci lai hi. Mang. 22:14.(KJV)


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 469<br />

<strong>Khrist</strong> in Ama sihna tawh A Pa Thukhun phiat mang sak hi cih<br />

ngiau mawk pen bulkip nei lopi a hi hi. Thukhamte a ki phiat thei, a<br />

ki khel hi <strong>leh</strong> thukham palsat mite mawhna daan thuakna pan hotkhiat<br />

kik nading kullo dinga, <strong>Khrist</strong> zong asih kul lo pah ding hi. <strong>Khrist</strong><br />

sihna in Thukham aki phiat cih tha dah-in, thukham kip sak zaw a,<br />

“zahtaak huai sak zaw” dingin hong pai a hi hi. Isa. 42:21(KJV).<br />

Amah in, “Thukham <strong>leh</strong> Pasian kamsangte thu siasak dingin hong pai<br />

hi ci-in hong um kei un. Akicingsak dingin hong pai ka hi hi. Aman<br />

takpi kong cihinah, van <strong>leh</strong> lei a mangthang zongin thu khempeuk a<br />

kicin’ matengin Pasian’ Thukham a neu pen nangawn kisia ngeilo ding<br />

hi.” na ci zaw hi. Matt. 5:17,18. Amah mah in, “Nangma deih bang<br />

hihna-ah nuam ka sa hi, ka Pasian aw; na thukham ka lung sung ah om<br />

hi,” ci zaw lai hi. Late 40:8.<br />

Pasian Thukham pen a pian lim phet-in kheek theih loh in<br />

tawntungin a kip (467) a hi hi. A neipa deihna <strong>leh</strong> a gamtat lah khiatna<br />

ahi hi. Pasian in ki itna hi a, a thukham in ki itna a hi hi. Tua thukham<br />

thubulpi nihte in Pasian it nading <strong>leh</strong> mihing te it nading a hi hi. “Tua<br />

ahih ciangin ki-itna in thukham zuihna thu kicin’na ahi hi. “ Rom. 13:10.<br />

Pasian gamtat zia pen Dikna <strong>leh</strong> Thumaan hi a, thukham zong tua hi<br />

pah hi. Laphuakpa in, “Na thukham zong maan tawntung hi. “ na ci hi.<br />

Late 119: 142,172. Sawltak Paul in zong, “Thukham in a siangtho hi.<br />

A thu in zong a siangtho, a dik, apha hi” na ci hi. Rom. 7:12. Tua<br />

thukham pen Pasian deihna <strong>leh</strong> a lungsim omzia pulaakna hi a, a neipa<br />

a kip lai teng kip ding hi.<br />

Pasian <strong>leh</strong> mihingte ki lem kik sak a, a siangtho kik sak ki khelna<br />

in Ama thukhamte tawh ki tuaka gamtatna ahi hi. A kipatcil in mihing<br />

in Pasian lim le meel suun-a ki bawl ahi hi. Siangtho in kicing a, Pasian<br />

<strong>leh</strong> a Thukhuntawh ki lem hi. A lungtang sung ah Dikna thubulte om<br />

kholzo hi. Ahih hangin mawhna in a bawlpa kiang panin khen khia hi.<br />

Tua-a ki pan Pasian lim suun thei nawn lo hi. A lungtang puak in Pasian<br />

Thukham sawl thute a langdo hi. “Ci <strong>leh</strong> sa lungsim in Pasian’ Thukham


470 KIDONA LIANPI<br />

manglo tham loin a mang zolo ahih maninah Pasian tawh a kido hi. “<br />

Rom. 8:7. Ahih hangin “Pasian in a Tapa khat bek a piak dongin leitung<br />

mite a it hi.” Tua pen mihingte Pasian tawh ih kilem kik theih nading a<br />

hi hi. <strong>Khrist</strong>’ dikna hangin mihing in amah abawlpa tawh a ki lem kik<br />

thei hi. Pasian thupha tawh a lungsim uh ki thak sak dinga, vantung<br />

pana piak nuntakna thak nei ding uh hi. Tua ki khelna in pianthakna hi<br />

a, tua bang tawh loin “Pasian gam sung ah alut thei kei ding hi” ci-in<br />

Jesu in a gen hi.<br />

Pasian tawh ki lem kikna theih nadingin mawhna hoih lohna tel<br />

theih ding kisam masa bel hi. “Khialhna in thukham palsatna ahi hi”.<br />

“Thukham tawh mawhna kilang” hi.” 1 Johan 3:4; Rome 3:20. Mawhnei<br />

mi khat in a mawhna a tel muh nadingin ama gamtat te <strong>leh</strong> Pasian Dikna<br />

din mun ahi thukham a et kaak ding ki sam hi. Tua in gamtatpha a ki<br />

taangcing lak khia a, tua panin ama kisap laina munte a ki kawk khia hi.<br />

Thukham in mite kiang ah a mawhna lak a, a zatui ding bel pia<br />

lo hi. A sawlmang nuntakna pia ding ci in khaam a, sihna bel palsatna<br />

thaman (lem lawh) hi cih athei sak hi. <strong>Khrist</strong> (468) Lungdamna Thu<br />

bek in mawhsakna <strong>leh</strong> mawhna in a hong suksiatna panin hong suakta<br />

sak thei hi. Amah in a thukham palsatnate hangin Pasian lam ah ki sik<br />

kik ding, <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> Ama tatkhiatna muang dingin in hong sam a hi hi.<br />

Tua ciangin a “mawhna omsa te mai sakna ngah in,” Pasian omzia a<br />

suun in hong nungta ding hi. Tua ciangin amah in ta dinmun ngah kikna<br />

lungsim hong nei in Pasian pen “Abba, Pa!” hong ci ta hi.<br />

Tua bang ong hih ciangin Pasian thukham palsat theih nading<br />

thu ngah a hi hiam? “Tua ahih <strong>leh</strong>, upna hangin eite in thukham paaikhia<br />

ihi hiam? Tua bang hi lo hi. Thukham ih kipsak hi, “ Paul in ci hi. Rom.<br />

3:31. “Mawhna a anusia eite in tua sung mah ah nungta lai lai ding I<br />

hiam?” Johan in a genna ah, “Pasian itna in Ama thukhamte zuihna a hi<br />

hi. Pasian thukham zong a zuih hak a hi kei hi.” Rom 3:31; 6:2; 1 Johan<br />

5:3. Pianthakna ah lungtang puak in Pasian tawh ki lem a, Ama thukham


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 471<br />

tawh zong kilemna hong puak hi. Hih a lamdang kikhelna hong pian<br />

ciangin amah in sihna pan hin’na ah, mawhna pan sianthona ah, palsatna<br />

<strong>leh</strong> galbawlna pan sawlman’na <strong>leh</strong> migitna ah a tung ta a hi hi. Pasian<br />

tawh a ki khen khia nuntakna lui pen bei ta a, a ki lem kik nuntak thak<br />

ahi upna <strong>leh</strong> itna hong kipan ta hi. Tua ciangin, “ci<strong>leh</strong> sa deihna zui loin<br />

Pasian’ Kha Siangtho’ deihna zui-in a nungta eite tung ah a Thukham<br />

hanciamna thu a tun’na ding hi. “ Rom 8:4. Tua ciangin “Na thu deih<br />

mah mah ing! Sun tawntung-a ka lungngaih-ngaih ahi hi” ih ci thei ta<br />

ding hi. Late 119:97.<br />

“Topa thukham in kicinga nuntak a thak suah sak hi.” Late 19:7<br />

Thukham simloh Pasian cihtakna <strong>leh</strong> sianthona muh theih nading dang<br />

omlo hi. Thukham simloh mihingte’ mawhna <strong>leh</strong> kih-huaina aki dawk<br />

nadingin alak thei dang omlo hi. Mawhna aki muhloh ciangin ki sik kik<br />

a kulna zong phawk lo uh hi. Pasian thukham palsatte in a mang thang<br />

ahih lam uh thei loin <strong>Khrist</strong> sisan a ki sap lam uh phawk lo uh hi. Lungsim<br />

ki khel lopi <strong>leh</strong> kipuahpha lopi in hotkhiatna saan’na thu lamen pah<br />

mawk uh hi. Tua bang a pua tham bek kikhelna tawh mi honpite in<br />

pawlpi azop pong mawk uh hangin, <strong>Khrist</strong> tawh kizom kha ngei hetlo<br />

mawk uh hi.<br />

(469) Pasian thukham nial pi pi mah in sianthona ngah ding ki<br />

lam-etna pen thumuh dan amanlo ahi hi. Tu hun-a biakna sunga a thupi<br />

ngaihsut pen khat uh hi ngiau mawk hi. Tua bang upna pen amau in dik<br />

asak mah mah uh hangin, a thu in a lau huai ban ah a tak tak ciangin<br />

zong lau huai gamtatna in zui kik hi. Hih bang munte ah Laisiangtho<br />

hilhna a tel theih nadingun a tel sim phat zawk ding uh a ki sam ahi hi.<br />

A maan sianthona pen Laisiangtho hilh upna maan ahi hi. Sawltak<br />

Paul in Thessaloni pawlpite a laikhakna ah hi bangin ci hi, “Note sianthona<br />

pen Pasian deihna bang hi, na pumpi-un lungmuan’na-Pasian in hong<br />

siantho sak nadingin thu ka ngen hi,””Nopsakna a pia Pasian mah in note<br />

khempeuh hong siangthosak ta hen.” 1 Thess. 4:3; 5:23. Laisiangtho in


472 KIDONA LIANPI<br />

sianthonathu bang ahi hiam cih ahi zongin, ih ngah theih dan ding ahi<br />

zongin a hong hilh hi. Honpa in anungzuite ading agenna ah,”Na thuman<br />

tawh amaute na siangtho sak in: Bang hang hiam na cih <strong>leh</strong> na thu in<br />

thuman ahi hi,” na ci hi. Paul in thu um mite “Kha Siangthoin a siantho<br />

sak nading” vai a hilh hi. Tua ahih <strong>leh</strong> kha Siangtho nasep bang ahi hiam?<br />

Jesu in anungzuite kiangah agenna ah: “Thuman thutak Khasiangtho hong<br />

tun ciangin Amah in thuman a om khempeuh hong makaih ding hi,” ci hi.<br />

Johan 16:13. Laphuakpain, “Na thukhamin thuman ahi hi” na ci hi. Pasian<br />

thu <strong>leh</strong> Akha in thukham sunga om dikna bulpite mite tungah a lakkhia<br />

hi. Pasian thukham “siangtho in, thutang in, hoih” hi. Pasian kicinna zia<br />

<strong>leh</strong> tong teng muhkhiat theih dingin a ki gelhkhia ahi hi. Tua ahih manin<br />

thukham tawh kituak ding a kipuahpha nuntakna pen a siangtho ding ahi<br />

pah hi. Tua bang nuntak ih neih nadingin <strong>Khrist</strong> in a et teh ding a picing<br />

pa a hi hi. Amah in, “Keimah in ka Pa thukhamte ka zui hi,” ci hi. “Ama<br />

deihna bangin ka hih tawntung hi,” ci hi. Johan 15:10; 8:29. <strong>Khrist</strong><br />

nungzuite in amah tawh ki bang ding ahi hi,—Pasian hehpihna tawh a<br />

siangtho thukham deih thubulte tawh a kituak in nungta ding uh hi. Tua<br />

in Laisiangtho gen sianthona pen a hi hi.<br />

Tua bang nuntak pen <strong>Khrist</strong> upna neih taktakna <strong>leh</strong>, ih sunga<br />

Pasian Kha Siangtho a teen’bek tawh aki tangtun thei ahi hi. Paul in thu<br />

um mite a lamlahna ah, “launa liin-na lungsim tawh, na pumpi uh na<br />

gup nadingun na hahkat un. Banghang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, note in ama<br />

deihna bang na sep nop na’ng uh <strong>leh</strong> nasep theih na’ngun amahmah<br />

Pasian in nomau sungah hong bawl ding hi.” ci hi. Filipi 2:!2,13. Mawhna<br />

in a phut (470) lam <strong>Khrist</strong>iante in thei ding uh a, a nan’ den ding uh a<br />

ki sap lam zong a thei ding uh hi. Tua mun ah <strong>Khrist</strong> huhna ki sam hi.<br />

A thanem mihing pen Pasian thahatna in kop pih hi. Tua ciangin upna<br />

in, “Ih Topa Jesu Khris hanga eite zawhna hong pia Pasian’ hehpihna<br />

ka phat hi” ci hi. 1 Kor. 15:57.<br />

<strong>Khrist</strong>ian nuntak ahi Sianthona pen tatsatlo in akizom den<br />

kalsuan’na hi ci in Laisiangtho in teltak in ong lak hi. Mawhnei mi khat


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 473<br />

hong ki khel ciangin tatkhiatna sisan hangin Pasian tawh kilemlungmuan’na<br />

a ngah hi. Tua pan-in Khrisitan nuntak kipan pan in,<br />

“kicin’na kim” zuan in a kalsuan to to ding ahi hi. Khangto to in “<strong>Khrist</strong><br />

din mun ciang aphak dongin” mai a nawt ding ahi hi. Sawltak Paul in,<br />

“ka nungah a om nate ngaihsun loin, ka mai lamah a omte zamin, <strong>Khrist</strong><br />

Jesu sungah Pasian in tung lam pan hong sapna tawh kipawl lungdamna<br />

ngah nading in, kidemin kung dongin hahkatin ka tai hi.” ci hi. Filipi<br />

3:13,14. Peter in I mai ah tua a kicing sianthona ngah nading kalsuan<br />

daan a na gen’na ah: “Tua thu hangin note in upna tungah lungpilna,<br />

lungpilna tungah noptat khamna, noptat khamna tungah thuakna,<br />

thuakna tungah Pasian biakna lamah nopsakna, Pasian biakna lamah<br />

nopsakna tungah ki-unau itna, ki-unau itna tungah ki-itna hahkat mah<br />

mah in na koih thuap un....Tua bang na hih uh <strong>leh</strong>, na puk ngei kei ding<br />

uh hi.” ci hi. 2 Pet. 1: 5-10.<br />

Laisiangtho gen sianthona a ngah mite ki niamkhiatna lungsim<br />

tawh hong kithei ding hi. Moses bang mah in sianthona thupina mu-in<br />

mong neilo Topa sianthona <strong>leh</strong> kicin’na tawh ki khai lua uh ahih lam<br />

zong ki mu uh hi.<br />

Kamsangpa Daniel pen sianthona manah etteh tham cing ahi hi.<br />

Amah khangto-in, Topa nasep thupi sepna-in anuntakna bup zangh hi.<br />

Amah pen “Pasian in a it mah mah pa ahi hi.” Dan. 10:11. Ahih hangin<br />

a siangthonate akisial in a pulaak sang sik in mawhna dim Israelte tawh<br />

ki genkhawm in, deihsakna tawh amite ading in Pasian mai ah, “Kote’<br />

gamtatna pha suang hi loin, nangma’ migitna suangin thu kong ngen uh<br />

hi.” “Ka mawh khin uh a, ka khial khin uh hi.” “Keima mawhna <strong>leh</strong> ka<br />

mi pih Israelte’ mawhna pulakin, ...thu ka ngen hi.” ci zaw hi. Dan.<br />

9:18, 15, 20; Tua khit ciangin Pasian Tapa amah thuhilh dingin hong<br />

kilang hi. “Ka tha neih teng bei khin a, ka mel kikhel gawp ahih manin<br />

kei ka hih lam mel kua mah in a hong thei nawn kei uh hi,” Dan. 10:8.<br />

ci hi.


474 KIDONA LIANPI<br />

(471) Job in pingpei lai pan Topa aw a zak ciangin “ka paunasate<br />

khempeuh hangin ka maizuma, tu-in vut <strong>leh</strong> vai khu-in nakpi takin ka<br />

kisik hi. “ ci-in a kiko khia hi. Job 42:6. Isaiah in Topa minthan’na a<br />

muh ciangin, Cherubim in “Mihonpite’ Topa, Siangtho, Siangtho,<br />

Siangtho hi” a cih azak ciangin, “Gim ngahpa hi ta ing! Bang hang hiam<br />

cih <strong>leh</strong> a mawkna pi ka hi hi” ci hi. Isa. 6:3-5. Paul in van athuapthumna<br />

ah a ki laak toh lai in, mihing in a ki tel gen theilo thu azak lai in, ama<br />

omzia a genna ah, “Keima pumpi ahih <strong>leh</strong>, thanemna simloh, ka kisa<br />

thei kei ding hi,” ci in ki gen hi. 2 Kor. 12:2-4; Eefesa 3:8. Johan pen<br />

Jesu awm-a kingama a minthanna a mupa hi a, vantung mi khe mai ah<br />

misi bangin puuk hi. Mang. 1:17.<br />

Kalvary singlamteh liim bel-a kalsuan mite in mawhna su kha<br />

loin ka siang hi ci-a kisialh nading <strong>leh</strong> ei <strong>leh</strong> ei ki pahtawi nading mun<br />

om thei peuh mah lo hi. Amaute in amau mawhna in Pasian Tapa lung<br />

gimsak, a lungtang ki tamkham sak hi cih mu zaw uh hi. Tua muhna in<br />

ki niam khiatna a piang sak hi. Jesu kiang nai pen pen-a om te in mihing<br />

tha neemna <strong>leh</strong> mawh kidimna te tel muh pen pah uh hi. A ki khailum,<br />

a tho kik Honpa’ sepsakna bek mah amau lam etna a hi hi.<br />

Tu khawnga biakna sunga sianthona-a a ngaihsut pi pen uh in,<br />

ei <strong>leh</strong> ei ki pah tawina, Pasian thukham awl mawh lohnate peuh hi zaw<br />

mawk hi. Tua bang lungsim pen Laisiangtho pan aki ngah biakna lungsim<br />

hi lo hi. Tua bang ahilhte in sianthona pen tom kha no sunga ki ngah<br />

upna tawh ki zui-a sep zom pai suakna bek tawh hi a, upna bek tawh<br />

thuah le hang a kicing siangthona ki ngah thei hi ci uh hi. Amau cih dan<br />

ah, “Um lel un,” <strong>leh</strong> “thupha bel saang het ding hi teh” cih a hi hi. Tua<br />

thupha ngah nadingin nang ki thasaan kullo hi, ci uh hi. Tua ci kawm<br />

kawm sa-in Pasian nial uh a, Thupiakte zuih ding kul nawn lo hi, na<br />

suakta khin zo uh hi, ci in ki hilh uh hi. Ahih hangin ngaihsun le u cin<br />

Pasian gamtat, Ama pian zia, Ama deihna te tawh kilem lopi a <strong>leh</strong> tat<br />

gawp keeipi mah in Ama lung ki dam sak thei zaw zen in a siangtho I hi<br />

ve ve thei ding hiam?


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 475<br />

Ki thasaanna, pumpi deihna nialna, akullo leitung hai-vai (472)<br />

te tawh zong ki khenna nei loin biakna a baih lam thei thei ki ultung sak<br />

hi. Upna bebek, ci lan lan lai uh hi. Ahi ta mawk zongin Pasian kammal<br />

in bang gen hiam? Sawltak James in, “mi khat in, “Upna ka nei hi, a cih<br />

hangin a hoih a gamtat kei <strong>leh</strong> bang phat tuamna a om hiam? Tua upna<br />

in tua mi gum zo ding ahi hiam?...gamtatna hoih omlo, upna in khat bek<br />

om ahih ciangin asi-in a om hi. Kiphasak pa aw, gamtatna hoih omloin<br />

upna in phattuamna omlo hi cihna thei nuam hi hiam? Ih pa Abraham in<br />

ama tapa Isaak biakna thau tungah a piak ciangin a gamtatna hoih hangin<br />

dik kitangsak hi lo ahi hiam? Upna in ama gamtatna tawh bawlpha<br />

khawm a, gamtatna hoih hangin a upna a kicing hi ci-in na thei ta in.” ci<br />

hi. Jakoh 2:14-21.<br />

Sepna omlo upna pen lampial nading thang zak ahi hi. Pasian<br />

kammal tawh a ki <strong>leh</strong> bulhna Laisiangtho in tel takin teci a pang hi. Hih<br />

bang upna in thupha piak dinga vantungin a khap upna pen hi lo hi.<br />

Deih bawl tawm ahi zaw hi. Laisiangtho sunga upna maan in zuih ding<br />

sawl a, khapna tawh ki zui pah zel ding hi zaw hi.<br />

Mi kua ma peuh in Pasian nget khat peuh susia ngit nget sa<br />

kawm kawm in mi siangatho hi ve ve dingin ki lam en in amah <strong>leh</strong> amah<br />

ki kheem se dah zaw hen. Akilanga mawhna bawl teeiteeina in, Kha<br />

Siangtho teci pan’na aw meng cip in, mihing <strong>leh</strong> Pasian khen khia hi.<br />

“Khialhna in thukham palsatna ahi hi.” “ Mawhna a hih mi in amah a<br />

mungeilo, a thei ngeilo ahi hi.” 1 Johan 3:6. Johan in zong a lai khak na<br />

ah ki itna thu bulphuh in ki cing takin a gelh hi. Tua sungah zong<br />

Pasian thukham palsat sa pi pi-a mi siangtho hi dinga kigen te tung ah<br />

thumaan gamtatna a tel lah ding cik zia loin zekai het lo hi. “Tua Topa<br />

ka thei hi, ci napi-in ama thukham a zuilo miin thu zuau genmi hi-a,<br />

ama sung ah thuman thutak a om kei hi. Ama thu a ngai mi sung ah<br />

Pasian’ itna a kicing taktak hi.” 1 Johan 2:4,5. Hih lai tak ah mi<br />

khempeuh amau ki genna tawh a ki bang uh hiam sit telna om hi. Eite<br />

in mi khat peuh sianthona, van <strong>leh</strong> lei sianthona tehna dinga Pasian


476 KIDONA LIANPI<br />

thukham pen a man nei loin seh a Pasian makaihna a neu seh <strong>leh</strong>, tua<br />

thukhamte a neu pen khat na ngawn a palsat <strong>leh</strong>, mi dangte zong a<br />

palsat dinga a hilh <strong>leh</strong>, tua mite vantung (473) in pakta thei ding lam et<br />

om lo a, amaute din mun kip a nei lo hi cih I thei thei pah ding hi.<br />

Mawhna nei lo-a ki genna him him in tua banga a gen mi<br />

sianthona maan tawh a ki gamla mah mah ahihna dawk sak hi. Tua<br />

bang mi in mongneilo Pasian siangthona, a ki ciatna a maan in saang<br />

khalo lua zaw a, Ama gamtat pha zuih ding mu kha nai lo lua zaw uh<br />

ahih hang hi. Tua bang mite in Jesu-ii it huaina <strong>leh</strong> kiciatna tel muh kha<br />

nai lo uh a, mawhna gitlohna in a suksiatna te zong tel muh nailo uh hi<br />

napi, amau <strong>leh</strong> amau siangtho-in a ki gen kha mawk mawk ahi zaw uh<br />

hi. Amau <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> a kigamlat sem sem ciangin, Pasian deihna bang<br />

zuih ding hong ngetna saang kha lo sem sem uh hi. Pasian tawh a ki<br />

gamlat ngel laitakun amau <strong>leh</strong> mau mi dik in ki mu pha zaw kaan lai<br />

deep uh hi.<br />

Laisiangtho sung a sianthona kigen pen in lungsim pumpi <strong>leh</strong><br />

khaa dongin huam kim hi. Paul in Thessalon pawlpi ading thu a nget<br />

sakna ah “na lungsim na ngaihsutna uh <strong>leh</strong> na pumpi uh, ih Topa Jesu<br />

<strong>Khrist</strong> hong pai kik ciangin mawhsakna tawh a kipelh nading un “ a<br />

ngen hi. 1 Thess. 5:23. Tua baan ah, thu um mite lai a khakna ah, “Tua<br />

ahih ciangin ute naute aw, a hing biakna, a siangtho <strong>leh</strong> Pasian’ deihna<br />

tawh kituakin, na pumpi uh Pasian kiangah na piak nadingun Pasian’<br />

hehpihna tawh kong thum hi.” ci hi. Rom 12:1. Tanglai-a Israelte hun<br />

laiin zong kithoihna Pasian kianga a kipiak ding ciangin phinciil takin<br />

ki sit hi. Ganno tung ah poina neu no khat ki mu <strong>leh</strong> ki nolh kik hi.<br />

Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, Pasian in tua biak piakna pen “Kawk baang lo<br />

ding” ci in ngen hi. Tua ahih manin <strong>Khrist</strong>iante pen amau pumpi mah<br />

mah, “a hing-biakna, a siangtho kawk baanglo Pasian saan’ theih dinga”<br />

kipia ding ahi uh hi. Tua bang a pian theih nadingin amaute vaang pen<br />

ahoih thei pen pen in keem ding uh ahi hi. Pumpi ahi-a lungsim a hi<br />

zongin a tham neem sak thei gamtatna khat pepeuh in piangsakpa’ na ih


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 477<br />

sep ding zah sem thei lo dingin hong tuantual sak hi. Eite hih theih ding<br />

zah sanga tawm zaw tawh Pasian biakna pia leng Amah a lungkim zo<br />

ding hiam? <strong>Khrist</strong> genna ah, “Na Topa Pasian na lungsim khempeuh,<br />

na kha khempeuh, na pilna khempeuh tawh na it in “ ci hi. A lungsim<br />

khempeuh tawh Pasian a it mi in ama nuntakna a hoih pen pen tawh A<br />

na sem nuam ding uh hi. Ahih theihna khempeuh ah Ama deihna a sep<br />

theih nading hanciam in, thukham tawh ki lem-a nuntakk ding han suah<br />

ding uh hi. Amaute nek <strong>leh</strong> dawn, lungsim gamtatnate ah vantunga Pa<br />

mai-ah ki awng hon lo ding uh hi. (474)<br />

Peter in, “kha tawh a kido thei pumpi tawh kipawl deihgawhnate<br />

khempeuh na tan’ nadingun, khualzinte, peemtate bang ahi note ka hong<br />

thuum hi.” ci hi. 1 Pet. 2:11. Mawhna lam ei deih bawl a peh tawi<br />

tawm mawk mawkte peuh mah in lungsim <strong>leh</strong> khaa navaakna mol sak<br />

hi. Lungsim sungah zong Pasian khaa <strong>leh</strong> Pasian thu thaneem sak thei<br />

hi. Paul in Korinth pawlpite a lai khakna ah, “ih pumpi kihhuainate <strong>leh</strong><br />

lungsim kihhuainate khempeuh pan kisiangthosakin, Pasian kihta-in, a<br />

siangtho gamtatna tawh dimin om ni.” ci hi. 2 Kor. 7:1. Tua ciangin<br />

Kha Siangtho gah, “Ki itna, lungdamna, lungmuanna, lungduaina,<br />

thumaanna, hoihna, muan’na <strong>leh</strong> lung neemna” te tawh “ki deek ki<br />

daamna” a gen khawm hi. Gal. 5:22, 23.<br />

Hih Khasiangtho thumuapna tawh hong ki hilh thumante tawh<br />

ki <strong>leh</strong>bulh in <strong>Khrist</strong>ian tampi te leitung hamphatna tuhna in biakpiak zia<br />

, Pasian deih bang lo huai hamna, uisanna, zu nekna, awiloh gualnop<br />

bawlna te ah bual uh a, a hatna uh tha neem sak uh hi. Pawlpi in lah a<br />

khal zawk gen loh tua bang gamtatna te thapiakna lim vive a lak zaw<br />

sop hi. Tua bahg in a om maan un <strong>Khrist</strong> itna tha neem sak uh hi. Tu lai<br />

biak-inn sung te ah Jesu hong lut <strong>leh</strong> pawi bawlna te, biakna min paulama<br />

ki bawl a siangtho lo sum bawlnate mu ding ahih manin, Jerusalem<br />

Biak-innpi sunga sum khekte <strong>leh</strong> anin sakte a nawh khiat bang mah in<br />

amaute zong hawl khia tham mah lo ding hiam?


478 KIDONA LIANPI<br />

Tunglam pana ki pia pilna pen a”siangtho masa”ahih na thu<br />

sawltak James in agen hi. Jesu min manpha lawh na in amuk zang in,<br />

tua muuk mah ah a mi nin sak, gimsia-in, vantung huih a kih huai sak,<br />

za teep khutawh pum sunga gu a thun thun khawng mawh sak ngel mah<br />

lo ding ahi hiam? Sawltak pa hong pai <strong>leh</strong> zong Lungdamna Thu<br />

sianthona a dal te, “Dawi aw, leitung mi aw, khawval mi aw” ci in<br />

mawhsak mah hi lo a hi hiam? Zanah-ii silate hi napi in, sianthona ka<br />

nei ci a a ki gen te, vantung alamen lai deepte khawng Pasian kammal<br />

in ki tel takin, “A kihhuai na te khempeuh tua lai ah ki lut sakk lo ding<br />

hi” ci hi. Mang. 21:27.<br />

(475) “Note pumpi in Pasian hong piak na sung uh ah a teeng<br />

Kha Siangtho’ biakna inn ahi zong, na pumpi uh no aa ahi lo ahi zongin<br />

thei lo na hi uh hiam?Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, man tawh kilei zo<br />

na hi uh hi:tua ahih manin Pasian neihsa ahi napumpi uh <strong>leh</strong> lungsim<br />

uh tawh Pasian vaang na pia un.” 1 Kor. 6:19,20. Ama pumpi Kha<br />

Siangtho teen’na biak-inn ahi mi peuh mah in hong susia thei na te’<br />

sila in om lo ding hi. Ama vaang khempeuh in <strong>Khrist</strong> neihsa hi a, Ama<br />

sisan tawh leisa a hi hi. Aneihsate zong Topa aa a hi hi. Kepsiamna<br />

tawh apungsak dinga ki aap na manpha teng a zang tum mang mi<br />

peuh mah mawhnei lo kici thei ding ahi hiam? <strong>Khrist</strong>ian a kicite in<br />

kum sial in ki manna nei lo hong susia lel ding munte ah ki awnghon<br />

in sum bang zah gaitum uh hiam? Tua te hangin mite in nuntakna pan<br />

ki sia uh hi. Tham loin, Pasian Kaih(sawm-ah khat) <strong>leh</strong> a sumpite pia<br />

loin suh sak sim tawntung lai uh hi. Mizawngte a huh sang sik un,<br />

Lungdamna Thu Tangkona-a a zat sang sik un, a pumpi uh suk siat<br />

nadingin ne tum uh hi. <strong>Khrist</strong> nungzui ka hi aci mite in a siangtho in<br />

nungta ding uh hi. A kul lopi, <strong>leh</strong> hong na sak zaw thei mun khawngte<br />

peuh ah a sum uh zang zaw loin, Topa sum kholna ah pia zaw ding uh<br />

hi. Ki deek ki daamna lam te ah ei <strong>leh</strong> ei ki nial a ki ukna, ei <strong>leh</strong> ei<br />

kipiak zawhna te ah et-teh hoih suak ding uh hi. Tua bang hi <strong>leh</strong><br />

amaute in leitung khuavak a suak ding uh hi.


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 479<br />

Ci le sa lunggulhna zuihna ah leitung buppi ki khah khong in om<br />

uh hi. “Ci <strong>leh</strong> sa lung gulhnate, mit et lah nate, gamtat ki phasakte”<br />

tawh mipi ki uk hi. <strong>Khrist</strong> nungzuite ahih uh <strong>leh</strong> a siangtho zaw ding in<br />

tuate sung pan aki sam khia ahi hi. “Tua mite lak pan paikhia unla, a<br />

tuamin om un. A siangtho lote na lawng kei un,” Topa in ci hi. Pasian<br />

hong khuavaak piak tawh eite in Dikna ki ngah a, sianthona pen tua<br />

mawhna lampi te zui kawmsa pi pi in leitung tawh kizopna te nial kei<br />

mawk leng a ki ngah thei ngei ding hi lo hi, ci in I tangko khia hi.<br />

“Tua mite lak kpan hong pai khia un la,... a siangtho lo nate<br />

lawng kei un” cih thu a mang mite tung ah Pasian thuciamna in, “Note<br />

Pasian ka hi ding hi, Note zong ka tanu ka tapa na hi ding uh hi, Vanglian<br />

Topa in ci hi.” 2 Kor 6:17,18. Tua ahih manin <strong>Khrist</strong>ian khempeuh in<br />

Pasian piak hih hauhna <strong>leh</strong> hoihna na te I neih theih nadingin thu a ngah<br />

I hi hi. (476) “Keimah in hih leitung khuavaak ka hi hi. Ka nung hong<br />

zui te in khuamial lakah pai lo-in nuntakna khuavaak angah ding hi”<br />

Jesu in ci hi. Johan 8:12. “Thuman mite’ zuih lampi ahih <strong>leh</strong>, sun dong<br />

a taang pha sem sem zing khua vaktung tawh kibang hi.” Paunak 4:18.<br />

Upna <strong>leh</strong> thumanna tawh a kalsuan khempeuh in Leitung khuavak lam<br />

neh sem sem uha, “khua mialna om nawnlo hi.” Dikna Ni in Pasian<br />

mite tung ah a taang hi. Amaute in Ama khuavak leng kik ding uh hi.<br />

Aksite in van ah khuavak lian’ vaang taang tawh a taang khia sawn ahih<br />

uh mah bangin, <strong>Khrist</strong>ian te in khua vannuai khempeuh te ukna Tokhom<br />

tungah a tu Pasian khat om a, A vaang <strong>leh</strong> gamtat pha te biak tham<br />

cing, ngaihsut tham cing hi ci in I pulaak ding ahi hi. Ama Kha Siangtho<br />

thupha, Ama omzia, <strong>leh</strong> a sianthona teng A tecite tung ah a ki dawk<br />

ding a hi hi.<br />

Kolosete tungah Paul lai khakna ah Pasian mite thupha ki buakna<br />

thu tampi a gen hi. A cihna ah, “Tua ahih ciangin kote in zong ka zak<br />

uh ni pana kipan, note ading thungen tawntungin ka om uh hi. Ka<br />

thungetna un: note in gamtat hoihna apawlpawl ahi gah gahin, Pasian<br />

theihna pilna khan’tohna nei-in a hi zongin, lungdamna tawh na


480 KIDONA LIANPI<br />

khempeuh thuakin lungduaina ding in ama minthan’na vangliatna bangin,<br />

thahatna tawh dimin ahi zongin, Topa tawh a kilawmin gamta-in, na<br />

khempeuh ah a hong deihsak nading in Pasian tawh kipawl theihna <strong>leh</strong><br />

pilna apawlpawl tawh, ama deihna khempeuh na tel nading un thu ka<br />

ngen uh hi,” ci hi. Kol. 1:9,10.<br />

Efesa-a sanggamte tungah zong a deih sakna gelh a, <strong>Khrist</strong>iante<br />

hamphatnate a theih nadingun a gen hi. Amaute maiah kammal ki tel<br />

mah mah tawh a lam dang vangliatna <strong>leh</strong> theih theihna in, a Tungnungpen<br />

pa tanu tapate a suah nading uh a hilh hi. “Topa in ama Kha Siangtho<br />

hangin note sungmi in hatna tawh kip tawntungin,” “ki-itna thu ah<br />

zungkha-in, “ “misiangthote tawh itna a zai zia, a sau zia, a thuk zia <strong>leh</strong><br />

a saan’ zia thei telin; theih zawh loh zah-a <strong>Khrist</strong>’ itna theih nading a hi<br />

hi.” Sawltakpa in thungetna hun hoih angah zah zah tawh amaute<br />

“Pasian’ kicin’na a om khempeuh tawh a kidim nading un “ a nget sak<br />

hi. Efesa 3:16,19.<br />

(477) Vantung I Pa in Ama hong deihsakna te I na zuih <strong>leh</strong> upna<br />

tawh I ngah theih ding thute hiah hong lakk hi. <strong>Khrist</strong> sepna masuan in<br />

Mong nei lo Vanglian tokhom ih zuat theih nading thu a om hi. “Ama<br />

Tapa khat bek haza lo a, eite khempeuh ading a piapa in man ngen lo-in<br />

nate khempeuh ama Ta tawh hong pia khawm loin om ding ahi hiam? “<br />

Rom 8:32. Pa in Ama Khaa tehna nei loin A Tapa a pia hi. Ei zong tua<br />

mah a dim in angah khawm thei ding ih hi hi. Jesu in, “Note in migilo hi<br />

napi-in na tate uh ahoih na piak uh <strong>leh</strong>, tua sangin vantungah a om na<br />

Pa un a ngen mite Kha Siangtho hong pia zaw ding hi lo ahi hiam? “ Lk<br />

11”13. “Kei min suangin na nget peuhmah uh hong hih ding hi.” “Na<br />

lungdamna uh a kicin’ na dingin ngen un, na ngah ding uh hi.” Johan<br />

14:14; 16:24.<br />

<strong>Khrist</strong>ian nuntak ah ki niam khiatna ki mu ding hi. Dahna <strong>leh</strong><br />

khakunna ki mulo ding hi. Pasian in mi khempeuh thupha a piakna thu<br />

a muh theih nading hunpha ngah ciat uh hi. Vantunga i Pain eite khuamial


TU HUN KIPHUAHPHATNATE 481<br />

sunga mawhsakna thuaka ih om cip ding hong phallo hi. Lukuunsa-a ei<br />

mah bek ki ngaihsutna pen ki niam khiatna maan lahna hi tuanlo hi.<br />

Jesu kiang pai in ih ki puah siang <strong>leh</strong> thukham maiah zum huaina <strong>leh</strong> ki<br />

suantaakna omlo ding hi. “<strong>Khrist</strong> Jesuh tawh kipawlin anungta mite<br />

pen mawhna thukhenna tawh kipelh hi,” Romans 8:1. Jesu hangin apuksa<br />

Adam suan le khak khempeuh “Pasian tanu tapa” asuak kik uh hi.<br />

“Mawhna pan in mite asiangthosakpa <strong>leh</strong> sian’thona a ngah mite in, Pa<br />

a kibang a nei khawm uh hi” Hebia 2:11. <strong>Khrist</strong>ian nuntakna in Pasian<br />

sung ah upna <strong>leh</strong> gualzawhna tawh lungnopna ahi hi. “Pasian ta ahite<br />

peuh mah in leitung nate zo uh hi: i upna tawh leitung nate tungah a<br />

gualzo ihi hi.” 1Zawhg 5:4. Tua thu in, upna tawh ih ngah zawhna a hi<br />

hi. Pasian sawltak Nehemiah in man taka a genna ah, “Topa sungah<br />

lungdamna in note’ thahatna ahi hi” ci hi. Neh. 8:10. Paul in, “Topa<br />

sungah lungdam tawntungin om un. Khat vei ka hong gen kik inah<br />

lungdam un!” “A tawntug in na lungdam ta un. Thungen niloh un. Na<br />

khempeuh ah a hong hehpihna phat un. bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>,<br />

note in tua bang na bawl dinguh Jesu Khris hangah Pasian’ deihna a hi<br />

hi.” Filipi 4:4; 1 Thess. 5:16-18.<br />

Laisiangtho sunga ki khelna maan <strong>leh</strong> sianthona maan in tua<br />

bang ahi hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong>ian-leitung in Pasian thukham-ii deihna<br />

thubulpite a bulhna uh lam dangpi khat suah uh a, hih a gah te ki tawm<br />

muh mah mah hi. Tua bang mah in a thuk zia te man khia zo loin Pasian<br />

Kha Siangtho sep pihna neu lua cih hun beisa-a puahphatna a cihte uh<br />

omzia te ah ki mu hi.<br />

Mitsuan in ih etna tawh a ki khel ih hi hi. Pasian in mite mai-a<br />

hong hon khiat sak Ama omzia siangtho <strong>leh</strong> kicin’na a lak a siangtho<br />

thukham pen ki awl mawh lo hi. A lungsim uh in mihingte bawltawm<br />

<strong>leh</strong> ngaihsutna bek deih uh ahih manin, pawlpi sung nuntak hoih mi<br />

kiam suk pha mah mah pah hi. Tua tawh kisai Topa in a genna ah,<br />

“nuntakna ciktui(tuinaak) ahi keimah a hong taisan zo uh hi; tuibeem<br />

bawltawm uh-a, tuibeem keh-in tui a vung thei kei hi,” ci hi. Jer. 2:13.


482 KIDONA LIANPI<br />

“Mi nuamsa ih cih in, migilote’ thu a zuilo mi” ahi hi. “Ama<br />

nopsakna in Topa’ thu sung bek ma hi a, sun <strong>leh</strong> zanin ama thu<br />

ngaihsunsun mi ahi hi. Amah in luitui luang gei-a a kisuan, ama gah<br />

hunin gah a, a teh avul lo sing kung tawh ki bang hi. Ahihna khempeuh<br />

ama apai hi..” Late 1:1-3. Pasian thukham ama mun mah a a ki koih<br />

kik ciangin mite lak ah taang lai upna maan pasianmi hihna te Pasian’<br />

mi ka hi a ci te lak ah hong om thei bek ding hi. “Topa in mite tungah,<br />

‘Lamka bomah ding un la khuadak un. Lam hoih ahi lampi luite dong<br />

unla tawn un. Na kha uh a ding tawldamna na mu ding uh hi.” Jer. 6:16.


DAWPKHOLH THUKHENNA 483<br />

28<br />

Dawpkholh Thukhenna<br />

(479)<br />

KAMSANGPA Daniel in, “Ka et lai takin kumpi tokhomte a hong<br />

kikoih hi. A nungta tawntung mi Pa khat in tua tokhomte tungah<br />

a tu hi. A puante vuk bangin ngo a, a samte tuumul hoih tawh a ki bang<br />

hi. A tokhom in meikuang lengpei tungah kinga-in meikuang zua-zua<br />

a; tua sung panin meikuang gunpi a hong luangkhia hi. Ama nasem ding<br />

mihing tul za om a, amai-ah mihing tulza sawm a ding uh hi. Thukhen<br />

nading hun kipana laibute a kiphen hi.” ci hi. Dan. 7:9,10.<br />

Tua bangin kamsangpa in mangmuhna sungah mi khempeuh<br />

amau gamtatna ciat bangin “kisit tel in leitungte thu kikhenpa mai a<br />

nawk ding uh ni lianpi ni a mu hi.. Laphuakpa in, “Mual liante <strong>leh</strong> leitung<br />

na bawl ma pek, a tawntunga kipan a tawntung dongin nangmah in<br />

Pasian na hi hi,” (Late 90:2) ana cih anungta tawntungpa (Tangkumpu)<br />

in Pa-Pasian pen a hi hi. Amah pen nuntakna nei khempuehte hong<br />

meen’ khiatna bul ahi hi. Thukham khempeuhte naak <strong>leh</strong> thukhenna ah<br />

thukhen dingpa a hi hi. A siangtho vantung mite ‘a tul tul a then then<br />

in’ a na sem in teci pang ding in a kim ah a om uh hi. ‘Mihing tawh a


484 KIDONA LIANPI<br />

kibang mi khat meii tunga hong pai ka mu hi. A nungta taawntung<br />

mipa(tangkumpu) kiangah pai in ama kiangah a ki pia hi. (480) Amah<br />

in vangliatna, minthan’na <strong>leh</strong> kumpi za ngah ahih manin minam kimte,<br />

minam tuamtuamte, pau nam tuamtuamte khempeuh in ama na a sem<br />

ding uh ahi hi. Amah in a tawntungin uk dinga, akumpi gam a bei ngei<br />

kei ding hi.’ Dan. 7:13,14. Hih mun-a agen ‘hong pai’ na in misiangthote<br />

lading in leitungah nih vei hong paina agen ahi kei hi. Palai nasem dinga,<br />

a zawh khit ciangin a Palai sepna hanga a luah ding ukzawhna <strong>leh</strong><br />

vangliatna la ding in Tangkumpu kiang ah a pai gen ahi hi. Hih hong<br />

paina pen hilhkholhna in a gen ni 2300 beina 1844 kum-a Siangtho Bel<br />

Mun a paina pen hi hi. Mihingte tang dinga sisan tawh mawhsutna ma<br />

hial in, tua a sisan a bel mikhem peuh phattuamna dingin anunung bel<br />

anasep ding ahi lemtuahna bawl ding in Siangtho Bel Mun Pasian mai<br />

<strong>leh</strong> vangtungmi honpi mai ah a lutna ahi hi. Nopna ngah thamcing ding<br />

kua teng om cih vantung laibupi sung pan va dawpkhol in va siangsak<br />

ding hi. Tua ahih manin Dawpkholh thukhenna zong ahi hi.<br />

Lim ciing Siampite sep lai a a ki sik kik mawhneite ki pulaak in<br />

Pasian mai ah hong pai uh a, mawh thoihna sisan hong keng uh hi. Tua<br />

ciangin Biak-buk sung Siangtho Mun ah sisan lim ciinna tawh a mawhna<br />

te uh a ki koih cing hi. Ki Lemna Ni kici Sian Suah ni ciangin tua a ki<br />

koih cing mawhna teng Siangtho Bel Mun Hehpihna Tokhom mai ah<br />

kipai pih in Kilemna bawlna tawh a ki siansuah khia a hi hi. Tua hi a,<br />

hih siansuahna api pen kibawlna ah a ki pulaaksa Pasian mite mawhna<br />

teng bek ki sem a hi hi. Mi gilote mawhna te thu kikhen ding pen a<br />

tuam hi a, nung sang ciang hi ding hi. “Pasian innkuan te amasa belin<br />

thukhenna ding hun a tung zo hi. Eite a masa-in thu hong khen <strong>leh</strong>,<br />

Pasian’ Lungdamna Thu a zuilo mite thu a zawhna bang a hi ding hiam?<br />

“ 1 Pet. 4:17.<br />

Vantung ciamtehna laibute sung ah a min uh <strong>leh</strong> a gamtatna ciat<br />

uh ki gelh a, tua zui in khentatna ki bawl ding hi. Kamsangpa Daniel in<br />

a genna ah, “Thukhen nading hun kipana laibute a ki phen hi.” ci hi.


DAWPKHOLH THUKHENNA 485<br />

Mangmupa in a tuam dang khat gen beh lai a, “Laibu te zong kiphen uh<br />

hi. Nuntakna laibu ahi a dang laibu khat a kiphen hi. Tua asi mite in a<br />

gamtatnate bang laibu sungah a kigelh mah bangin thukhenna a thuak<br />

uh hi. “ Mang. 20:12.<br />

Nuntakna laibu ah Pasian na sem dinga hong kipia ngei min<br />

khempeuh a om hi. Jesu in A nungzuite tungah, “vantung khua sungah<br />

na min uh ki khum ahih manin na lungdam ta un” (481) ci hi. Lk. 10:20.<br />

Paul in a nasep pih muanhuaite “nuntakna laibu sung ah a min uh ki<br />

khum” ci hi. Filipi 4:3. Daniel in “a piang ngei nai lo haksatna hun”<br />

ciang en suk suak-in Pasian mi “Pasian’ laibu sunga a min kigelh na<br />

mite in gupna angah ding hi “ ci in pu laak hi. Mangmupa in Pasian<br />

khuapi-a lut dingte “Tuuno ‘ nutakna laibu sunga min ki khum” teng<br />

bek hi ding hi ci hi. Dan. 12:1; Mang. 21:27.<br />

“Phawkna laibu” pen Pasian mai ah ki gelh-in, tua laibu sung<br />

ah, “Topa kihta a A min a ngaihsun mite” gamtat hoihna teng ki gelh hi.<br />

Mal. 3:16. Amaute in upna tawh a paukhiatnate uh, itna tawh a septe<br />

uh, vantung ah a kigelh den na na hi hi. Hi thu tawh kisai in Nehemiah<br />

in, “Ka Pasian aw, hih thu tawh kisai in kei hong phawk in la, ka Pasian’<br />

inn <strong>leh</strong> a nasepna dingin ka sepsa gamtat hoihte maimangsak kei in.”<br />

(Neh. 13:14) ci hi. Pasian phawkna laibu sung ah thumaan nasepna<br />

teng mual thei lo hi. Mawhzolna ki nolh zote, gitlohna a ki thuak zote,<br />

migitna aw-khum luangkhia te khempeuh a om bang bangin a ki khum<br />

hi. Kipiakna khempeuh <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> hanga athuak uh dahna kahna<br />

khempeuh ki ciamteh hi. Tua zui in Laphuakpa in, “Ka sin liin’nate<br />

nangmah in na ciamteh khin hi; ka khituite na thawl sungah thun in!<br />

Tuate na laibu sungah omlo a hi hiam?” ci in pulak hi. Late 56:8.<br />

Mawhneite mawhnate kiciamtehna bu zong a om hi. “A pha<br />

hita <strong>leh</strong> a sia hita <strong>leh</strong>, a simtham-a ih hih simte nangawn, ih hihna<br />

khempeuhah, Pasian in thu hong khen ding hi.” Thuhilhsia 12:14. “Ke’n<br />

kong cihin ah, mite in mawkna thu khempeuh hangin thukhen ni ciangin


486 KIDONA LIANPI<br />

tel dotna a thuak ding uh hi. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, na thu genna<br />

hangin mawhsakna tawh na kipelh ding uh hi. Na thu genna hangin<br />

thukhenna na thuak ding uh hi.” Honpa in ci hi. Matt. 12:36,37. A<br />

simtham ngaihsutna <strong>leh</strong> lungsim puakte a khial het lo-a a ki ciamtehna<br />

bangin hong dawk ding hi. Pasian in khuamial sunga ki seel nate<br />

khempeuh khuavak sal sak dinga, lungsim tawnga vaihawmna teng na<br />

ngawn ki lang khia ding hi, 1 Kor. 4:5 ci hi. “En un, amaute dan piak<br />

ding ka khentat khina, a maute’ thuak dingte laisungah kiciamteh khin<br />

hi. Amau’ mawhnate ka mawk koih kei dinga, amau mawhna <strong>leh</strong> a pu a<br />

pate’ mawhnate ka thukkik ding hi.” Isa. 65:6,7.<br />

Mi khempeuh gamtatna te Pasian mai ah ki sit pha kik hi. Muan<br />

huai omna te (482) hi ta <strong>leh</strong> muan huai-om lohna te hi ta <strong>leh</strong> ki lak kik<br />

si sek hi. Vantung laibu-a a min omna mai ciat ah a akinial theilo dingin<br />

a kam pau khialhna te uh a ki pan a huai hamnate uh, a sep ding bang a<br />

sep lohna te uh, a simthama a mawhna te uh, kheem bawlìn alungsim<br />

tawnga asel thusim teng zong ki ciamteh hi. A awlmawh loh uh vantung<br />

pan-a taaina kammalte, hun hoih <strong>leh</strong> hamphatna nei napi a thangzatnate<br />

uh, <strong>leh</strong> huzap nei napi a <strong>leh</strong>zat nate uh a ciamteh sitset hi.<br />

Thukhenna ah gamtat khempeuh <strong>leh</strong> thukhem peuh kikhensat<br />

na dingin Pasian thukham in tehna thu bulpi a hi hi. Tua ahih main<br />

mipilpa in zong, ‘Pasian kihta un la, a thukham khempeuh zui un. Tua<br />

in mihing hong ki piansakna thubulpi ahi hi. Bang hang hiam na cih uh<br />

<strong>leh</strong>, apha hita <strong>leh</strong>, asia hita <strong>leh</strong> Pasian in na gamtatna khempeuh uh<br />

thukhenna ah hong suah ding hi,” Thuhilhsia 12:13,14 ci hi. Sawltak<br />

James in a sanggamte a lamlahna ah, “Suahtakna thukham tawh thu<br />

hong khen ding bangin kampau in gamta un” ci hi. James 2:12.<br />

Thukhenna sunga “a picing “ mi khempeuh in midikte thawh<br />

kikna ahi thawh kikna masa ah tho kik ding uh hi. Jesu in, “Leitung<br />

luah thamcing ahi sihna pana a tho kikte in, vantung mite tawh a ki<br />

kim-a Pasian tate a suak uh hi a, thawhkikna tate a hi uh hi” ci hi. Lk.


DAWPKHOLH THUKHENNA 487<br />

20:35,36. A gen kik lai na ah, “Gamtatpha a gamta mi in nuntakna<br />

ngah dingin hong tho kik ding hi, “ ci hi. Johan 5:29. Midik misi sa te<br />

in thamcing hi cih thukhenna a ngaah khit uh ciangin “nuntakna ngah<br />

dingin hong tho kik” ding uh hi. Tua ahih ciangin amaute in thukhenna<br />

mai ah a mihing-in a om kul loin a nuntakna ciamtehna te ki sit in ki<br />

khen sak ding hi.<br />

Jesu in amaute sit-ni sem in Pasian mai ah deih sakna tawh ding<br />

ding hi. “Mi khat peuh in a mawh khak <strong>leh</strong> Pa mai ah eite Palai (sit-ni)<br />

mi dik Jesu <strong>Khrist</strong> I nei hi: 1 Johaan 2:1. “<strong>Khrist</strong> in a limciing bek a hi<br />

khut tawh ki bawl siangtho mun ah lut hi lo a, vantung mah mah ah<br />

Pasian mai ah eite adingin va lut a hi ta hi.” Tua ahih ciangin Amah<br />

nungta a amaute adingin Palai sem hi cih um in Pasian kiang hong zuan<br />

mi, Amah in a tawp dongin a hon thei hi.” Heb. 9:24; 7:25.<br />

Thukhenna laibute ki leem a, Jesu a um mite nuntakna te Pasian<br />

mai ah ki sit (483) hi. Leitunga piang khia masa sa-in Palaipa in a<br />

khang khanga kizuite sit suk suk a, a nungta laite a nu nung sak hi. Min<br />

khempeuh ki lokhia a, tel takin ki sit suk hi. Min pawl khat ki saang a,<br />

min pawl khat a ki nolh hi. Mawhna pawl khat ciamtehna bu ah pulaak<br />

loh maisak loh-in na om lai-a, nuntakna laibu sung pan a min uh ki<br />

phiat-in, agamtat hoihna omsa te Pasian ciamtehna laibu panin ki phiat<br />

khia leu leu hi. Topa in Moses kiang ah, “Kua kua ci lo Kei tunga hong<br />

mawhte ama min Ka laibu pan ka phiat ding hi,” ci hi. Pai. 32:33.<br />

Kamsang Ezekiel in zong, “Midik in adikna pan ki heikhia-a mawhna a<br />

bawl <strong>leh</strong>,… ama dikna omsa khempeuh ki phawk sak nawn lo ding hi”<br />

na ci hi. Ezek. 18:24.<br />

A maan taka mawhna ki sik a <strong>Khrist</strong> sisan tawh ki siansuah ding<br />

upna nei mite, vantung laibu sunga a min mai ah, ki maisak hi, ci in ki<br />

gelh hi. Amaute in <strong>Khrist</strong> dikna a tang kha te hi ta a, a gamtat lai<br />

nadingte uh Pasian thukham tawh a ki tuak ding mite hi-in amaute<br />

mawhna te ki phiat khiat sak a, amau <strong>leh</strong> amau mah in zong tawntung


488 KIDONA LIANPI<br />

nuntakna ngah ding thamcing cihna ngah uh ahih lam a ki thei thei uh<br />

hi. Topa in Isaiah zangh-in a genna ah, “Keimah, Kei teek teek mah, in<br />

na palsatna te kong phiat sak a, Keima mai sak ahih manin na mawhna<br />

te kiciamteh nawn lo ding hi” ci hi. Isa. 43:25. Jesu in, “A zo mi puan<br />

paak ki silh sak dinga, a min nuntakna laibu pan ka la khia kei ding hi.<br />

Ama min Ka Pa <strong>leh</strong> vantung mite mai ah ka pulaak ding hi.” Mang. 3:5.<br />

“Tua ahih ciangin kuama peuh in mite mai-a Kei hong pulaak <strong>leh</strong> Kei<br />

zong vantung a om Ka Pa mai ah a min ka pulaak ding hi. Ahih hangin<br />

mite mai-a Kei hong nial peuh mah vantunga om Ka Pa mai ah ka nial<br />

ding hi” ci hi. Matt. 10:32,33.<br />

Leitung zum-a thusitna lungtang sukha pen pen te in nuntakna<br />

laibu sunga ki khum minte leitung buppi Thukhenpa mai-a sit telna tawm<br />

tawm bang hong tel thei sak hi. (484) Sianmang Palaipa in Ama sisan<br />

muanga suakta zote’ palsatnate mai sak ding, amaute Eden inn ah ki<br />

koih kik ding, Amah mah tawh a “gam masa” a luah khawm nading uh<br />

a thuum sak hi. Mikah 4:8. Pasian in mi a bawlna te a vai hawmna te<br />

<strong>Satan</strong> in bang-mah-lo suah nuam in a hanciam hangin <strong>Khrist</strong> hangin tua<br />

nasepna te ki taang’ tun’ ve ve in mihingte a puuk ngei lo bang hi kik<br />

sak hi. Amah in A mite mawhna mai sak a a dik kin bawl sak ciang lel<br />

zong hi lo lai in, a kicing kitaangsapna om loin Ama minthan’na hawm<br />

a, Ama tokhom ah tut pih hi.<br />

Jesu in Ama thupha saang a mi dingte a seh seh lai takin Pasian<br />

maitang ah <strong>Satan</strong> in nial in, amaute zong thu palsatte mah a hi uh hi,<br />

ci ni loh hi. Mi kheem lianpa in amaute a ginalo dingin tawholh a,<br />

Pasian a muan’na uh khah khia in A itna tawh khen khia nuam a, A<br />

thukham palsat le uh ut in hanciam hi. Tu in amaute nuntak sung<br />

ciamtehna laite kawk in a gamtatna uh a ginalo mun te amau te Honpa<br />

a minsia sak thei munte, ama hansuahna tawh mawhna hong bawlna<br />

munte uh lak a, “Hihte kei mi ding hi zaw uh hi” ci in tul sal sal keei<br />

zen hi.


DAWPKHOLH THUKHENNA 489<br />

Jesu in amaute mawhna mot nusiat hi lo a, amaute ki sik kikna<br />

<strong>leh</strong> a upna te uh lam to in lak a, “Amaute a mi mal min uh tawh ka thei<br />

hi. Ka khut peek tung ah ka gelh zo hi. ‘Pasian mai-a hong ki thoih I<br />

cih pen a lungsim ki tam kham, lungtang ki sikte hi, Pasian aw, tuate<br />

Nang na mot neu sim kei ding ka um hi,’” ci hi. Late 51:17. Ama mite<br />

mawhsakpa kiang ah, “Topa in nang hong taai hen <strong>Satan</strong> aw; Jerusalem<br />

a teel khia Topa in nang hong taai hen: hih in singkhuah tum baang<br />

tetkhiat a hi hi,” ci hi. Zekhariah 3:2. <strong>Khrist</strong> in A mi muanhuaite Ama<br />

dikna silhsak ding a, A pa mai ah “A minthang pawlpi, a kawk baang lo,<br />

sa ton loin” a lak nuam hi. Efesa 5:27. Amaute min in nuntakna laibu<br />

ah tuangaa, “amaute siangtho takin kei tawh ka kithuah ta ding uh hi.<br />

Amaute thamcing hi” ci in ki gelh hi.<br />

Tua bangin kiciamna thak-ii khapna tang tung ta ding hi,<br />

“Amaute mawhna ka (485) mai sak ding hi. Amaute mawhna ka phawk<br />

nawn kei ding hi” a cihna thu a tun’na a hi hi. “Tua ni ciangin Israelte<br />

mawhna ki sit dinga ki mulo ding hi. Judah mawhnate kizong khia<br />

dinga ki mu lo ding hi.” Jer. 31:34; 50:20. “Tua ni ciangin Topa<br />

meengsel ki melhoih sak dinga, ki minthang sak-in leitang in amaute<br />

ading gah hoih pen te gah in, tuate pen Israel a suakta te a hi uh hi. Tua<br />

ciangin Zion-a ki nusia te <strong>leh</strong> Jerusalem-a laite siangtho kici dinga,<br />

Jerusalem-a hinglai min ki gelhte zong kihel ding hi.” Isa. 4:2,3.<br />

Dawpkholh thukhenna <strong>leh</strong> mawhna te siansakna nasep pen Topa<br />

nihveina hong pai ima in a ki zo siang sa a hi ding hi. Misite thu laibu-a<br />

kigelh bang bangin ki khensak ding hi ahih manin a thu khempeuh uh a ki<br />

pholh khiat khit matengin <strong>leh</strong> a thukhenna a ki zawh matengin mite<br />

mawhna phiat khiat ding hi thei nai lo hi. Ahih hangin sawltak Peter in<br />

kitel takin a genna ah, Thu um mite mawhnate “Topa kiang pana ki thak<br />

suaksakna hong tun’ ciangin Amah in Jesu <strong>Khrist</strong> hong sawl dinga” tua<br />

ciangin ki phiat siang sak ta ding hi, ci hi. Sawltak 3:19, 20. Dawpkholh<br />

thukhenna a ki zawh ciangin <strong>Khrist</strong> hong pai dinga, Ama letsong dingte<br />

keng dinga, mi khempeuh amau gamtatna ciat bangin pia ding hi.


490 KIDONA LIANPI<br />

Limciin nasep lai in siampilianpa in Israelte adingin siansuahna<br />

bawl in, hong pusuah ciangin mipite thupha a pia hi. Tua mah bangin<br />

<strong>Khrist</strong> in zong Ama Palai nasep a zawh ciangin hong kilang dinga,<br />

“mawhna baang loin hotkhiatna” ah Amah angak mite tawntung nuntakna<br />

thupha pia ding hi. Heb. 9:28. Tua siampi in Biak-inn pan mawhna teng<br />

la khia in amah mah in hong pua khia a, nawhmang-keel lutungah pulaak<br />

in a suat mah bangin, tua hun ciangin <strong>Khrist</strong> in zong mawhna khempeuh<br />

hong tawi-in <strong>Satan</strong>, mawhna teng a phuankhiapa <strong>leh</strong> a pungsakpa, tung<br />

ah suan ding hi. Nawhmang-keel in tua Israel te mawhna teng lu khuk-a<br />

“mihing teen’ lohna mun” ah a ki nawh mang hi. Siampilaibu 16:22. Tua<br />

mah bangin <strong>Satan</strong> zong ama hanthotna tawh Pasian mite in a bawl uh<br />

mawhna te pua in kum tul khat sung leitungah kikhum cip ding hi. A<br />

leitung pen nuntakna nei dang om loin ki hawm sak dinga, a tawpna ah<br />

migilote ki haltumna mei sung ah tua a puak mawhna (486) teng liausumdaan<br />

<strong>Satan</strong> in thuak ding hi. Tua bangin hotkhiat nading vaihawmna kizo<br />

to ta ding hi. Mawhna khempeuh zong ki phiat siang -in, mawhna nusia<br />

nuam mite ki honkhia ta ding hi.<br />

Thukhenna hun dinga seh khiatsa ni 2300 beina 1844 ciangin<br />

Dawpkholh thukhenna ki pan ta a, mawhna te ki phiat phiat ta hi. <strong>Khrist</strong><br />

min hong puak ngei mi peuh mah phin ciil takin ki zong khia in ki sit hi.<br />

A hinglai te <strong>leh</strong> a sisa te a vek un ki sit ding hi. “Amaute gamtatna bang<br />

bang laibu-a kigelh te ki sit ding hi.<br />

Mawhna a ki sik kik lo-a a ki nusia lo te, kimai sak lo ding a,<br />

Pasian ni lianpi ni cianga tua mawhneipa lang-a pang dingin ki koih<br />

ding hi. Mawhna a bawl lai-in sun ni taang nuai-a a bawl, zan khuamial<br />

hun-a a bawl zong hi thei hi; ahih hangin ei ki sik-pih ding Pa mai ah a<br />

vek in ki lang sil sel hi. Pasian vantung mite in tua mawhnate a malmal<br />

in tecii pang uh a, nial theih loh in laibu sung ah ciamteh uh a hi hi.<br />

Mawhna khat pe peuh, pate, nute, zite, tate, lawmte’ theih loh ding ki<br />

iim in, ki nial in, ki hum cip kha thei ding hi. Kua mah in theih pih loin<br />

mawh bawl mi bek in thei a, mawh bawl ahihna ki thei lo ahih manin


DAWPKHOLH THUKHENNA 491<br />

nop tak a sa kha thei hi. Ahih hangin vantung-thukante mai ah tu in<br />

hong ki luui khia ta hi. Khuamial laka a mial pen pen, simtham zo siaha<br />

a simtham pente, a tawntung Pa mai pan in ngaihsutna neu no khat na<br />

ngawn ki liah thei lo, ki liah zo lo hi. Pasian in thumaan lo peuh mah<br />

ciamtehna nei a, ngaihsutna hoihte ciamteh zel hi. Amah mi hoih banga<br />

a ki bawltawm sei sai nate peuh in kheem zo lo hi. Amah in gamtatnate<br />

seh <strong>leh</strong> khial ngei lo hi. Mihingte lungsim sung maan lopi mah tawh ki<br />

kheem thei lai a, Pasian in bel a zuau phuahna teng sal a, sung lam<br />

nuntakna te sim khia hi.<br />

Diipkuat huai lua! Ni khat khit ni khat, kumkhua-in pai ding,<br />

vnatung laibute in a khel no no ciamteh ni loh ta zen hi veh! Kammal<br />

khat a ki pau khia khinsate, gamtat khat a ki ta khia khinsate, a ki la kik<br />

zo lah hi mawk lo.<br />

Vantung mite in a sia a pah ciamteh ni loh uh hi. Leitunga a<br />

vanglian pen a gualzo pen in zong ni khat bek ciamtehna na ngawn dok<br />

kik thei nawnlo hi. I gamtat I kampauna, I thusim tawngnung pen<br />

nangawn in zong amah tawh kituak thaman a nei den ding hi. Tuate in<br />

I nuam nading, <strong>leh</strong> I dah nading ahi zongin I thu hong ki khen sak na ah<br />

lang leekk sak ding hi ngiau hi. Eite in I na mang ngilh phial zongin tua<br />

te in a diksak ding <strong>leh</strong> (487) mawh sak ding ahi zongin tecii na pang<br />

ding uh hi.<br />

Lim suaih siamte in maisuah khawng a hi bang banga dawk sak<br />

theih bangun vantung laibute sung ah a hi banglian-a ki ciamteh gamtatna<br />

lim a om hi. Vantung mite et et tua ciamtehna te ki neu ngaihsut lua<br />

kha hi. Muh theih <strong>leh</strong> muh mawhte ki deina daal ki hongkhia hen la, na<br />

khempeuh mu theile’hang, I kampau khempeuh <strong>leh</strong> I gamtat khempeuh<br />

kiciamteh niloh ahih lam thei leng, nisial a I pau khiat tampite <strong>leh</strong> I<br />

bawl tampi te paulo, bawl loin ih nusia zaw mah mah ding I hi hi.<br />

Thukhenna sung ah I talen neihte I zat dan zong nasia takin ki<br />

sit tel hi. Vantung in eite ciat a hong piak Talen I bang ci zat hiam?


492 KIDONA LIANPI<br />

Topa in a hong pai ciangin a pa-khak sumbul a meet a ngah ding hiam?<br />

Eite in a hong kipia khutsiamna, lungpilna, khuakpilnate Topa Pasian<br />

minthan’ nadingin I zangh hiam? Leitung mite noptuam nadingin ih<br />

zangh hiam? Ih hun, ih laikung, ih aw, ih sum, ih huzaapnate ih<br />

bangci zat hiam? Mi zawngte, mi thuaksiate, tagahte, meigongte<br />

tungtawn-in <strong>Khrist</strong> ading bang i hih hiam? Pasian in eite Ama thu<br />

siangtho kikholhna tuibeem bangin hong bawl hi. Eite hong kipia<br />

thumaan khuavak tawh mite hotna ngah nadingin pilna I ngah sak<br />

nam? <strong>Khrist</strong> thu a um mi khat ka hi hi, cih lel in man nei lo hi. Ki itna<br />

in a zuih <strong>leh</strong> bek a manpha, a citak ahi hi. Itna in sepna a pian sak <strong>leh</strong><br />

bek, vantung muhna ah manpha ding hi. Itna hanga sepna khat<br />

pepeuhte pen mihing muhna ah bang zah in a neu zongin Pasian in<br />

saang veve a, letsong pia kik teek teek hi.<br />

A kiseel mihing huaihamnate ding khia ze za a, vantung laibu<br />

sung ah ki dawk hi . Mihing tunga bawl dingte a kibawl kim lo te <strong>leh</strong><br />

Honpa nget thu a ki zui lo, a ki mang ngilh sak maite zong na kiciamteh<br />

sisek hi. Amaute in a hun, a lungsimuh <strong>leh</strong> a hatnate uh <strong>Khrist</strong> neihsa<br />

kimlai bang zah vei <strong>Satan</strong> na pia zelmawk uh hiam cihte mu kik ding uh<br />

hi. Ciamtehnate vantung mite in vantungah a piak uh ciangin dah huai<br />

thei lua hi. Mi teitang, <strong>Khrist</strong> nungzui ka hi a cite gige mah leitung<br />

nopsakna <strong>leh</strong> leitung nate tawh a na ki diah cip na uh mu uh hi. A<br />

sumte, a hunte, a hatnate uh milaka a ki dawk nading uh <strong>leh</strong> a duh a dah<br />

uh neekna lel-in zangh uh a, ki awnghon-in gamta lel-in thu ngen-a ki<br />

aapna, (488) Laisiangtho sung thumaan zongkhia a ki niam khiatmawhna<br />

pulaakna hun ki tawm zat mah mah hi.<br />

<strong>Satan</strong> in a ki sim khin zolo ngiimna tuam tuam tawh I lungsimte<br />

uk sawm den a, I hoih theih pen nading lampite awl mawh lo thei ding<br />

a vai hawm hi. Mi kheem mangpipa in siansuahna thumaan <strong>leh</strong><br />

vangliatna-kimm nei Palaipa thute I theih tel khak ding deih loin thumaan<br />

mudah mah mah hi. Jesu <strong>leh</strong> A thumaan tawh mite a kipelh theih nadingin<br />

na khempeuh a mi-ii lungsim bang ci hei khiat zawh ding cih te thei hi.


DAWPKHOLH THUKHENNA 493<br />

Honpa Palai sep a phat tuam pih nuam mite in Pasian kihtaakna<br />

a hi Siantho-kimna <strong>leh</strong> amau <strong>kikal</strong> lah bang mah a ki guang ding phal lo<br />

uh hi. Hun manpha te leitung nopna zon’na peuh, mi lak dawkna,<br />

hamphat zon’na, cihte peuh sangin lungsim tak tawh thu ngen a Pasian<br />

thumaan zon’ khiatna in zangh zaw ding uh hi. Pasian mite in Biakinnpi<br />

thu <strong>leh</strong> Dawpkholh thukhenna thu a tel takin a theih ding uh kul<br />

hi. Mi khempeuh in amau ciat adingin Siampilianpa nasep <strong>leh</strong> a din<br />

mun a tel siang ciat uh kul ding hi. Tua hi kei <strong>leh</strong> tu hun-a theih ding a<br />

kisam upna thei loin, Pasian in ama sep ding a Adeih sem loin om kha<br />

ding hi. Eite ciat a kua ma peuh in I khaate hon ding maw paai ding cih<br />

nasep I nei tek hi. Eite ciat in Pasian thukhenna mai ah thu I nei tek hi.<br />

Eite ciat in Thukhen-mangpa mai sik tek ding I hi hi. Tua lipkhap huai<br />

thukhenna a kitut ciangin laibute a ki leem ding thu ngaih sun in, Daniel<br />

tawh tua ni tawp ni teh eima thuneih ei mah hong ki sit ding ahihna<br />

phawk ding bang zah-in thupi hiam cih ngaihsun ciat ni.<br />

Hih thu-ii khuavak a ngah kha mi khempeuh in Pasian in tua<br />

thumaan teci pang dinga a sawlna a ngahte ahi pah uh hi. Vantung a<br />

Biak-buk pen mihing adinga <strong>Khrist</strong> nasepna munpi a hi hi. Tua mun in<br />

leitunga a teeng mi khempeuh tawh a mi mal ciat in ki zom uh hi. Tua<br />

thu in hotkhiatna vaihawmna zia a pulaak hi. Hun beina hong lak suk a,<br />

dikna <strong>leh</strong> mawhna <strong>kikal</strong>-a kidemna pan zawhna ngah dong a omzia ding<br />

teng hong lak hi. Tua thu tel siang taka theih ding a kul pha pen a hi hi.<br />

I upna hong dong khat a om <strong>leh</strong> siang taka hilh thei ding kisam hi.<br />

(489) <strong>Khrist</strong> in mite ading van Biak-innpi ah Palai a sepna pen<br />

hotkhiatna nasepna vai tampi te lak ah singlamteh tunga a sihna zah<br />

lian mah-in a kisam a hi hi. Ama sihna tawh tua nasep a ki pan hi pan<br />

a, van A kah toh khit ciangin zawh siang nadingin a sem zom a hi hi.<br />

Eite in upna tawh tua puandal sung ah va lut ve-in, “I makaipa in ei<br />

adingin zong a lut” hiam cih I theih ding kisam hi. Heb,. 6:20. Tua lai<br />

lah Kalvary mual pana khuavak pen hong ki leng kik hi. Tua mun panin<br />

hotkhiatna thu thak ta tel zaw in I mu thei ding hi. Hotkhiatna nasep


494 KIDONA LIANPI<br />

zawh nadingin vantung in supna lian pen a thuak kul a, ki thoihna a<br />

kibawl pen zong a ki palsat thukham’ nget lak ah a lian pen a hi hi. Jesu<br />

in Pa’ tokhom zuatna lampi hong hon sak a, Ama Palai sepna tawh<br />

Amah um-a, muanga a zuite khempeuh Pasian mai ah a puak hi.<br />

“A mawhna a hum mi hamphalo ding hi. Ahih hangin ki pulaak<br />

a a nusia mi in migitna thupha ngah ding hi.” Paunak 28:13. Mite in<br />

amawhna sel sim a, mawh lo banga a om ciangun <strong>Satan</strong> in amaute tung<br />

ah ki sial in <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> siangtho vantung mite kiang ah lah san hi; tua<br />

bang a om uh ciangin a mawhna te uh pulaak meng meng in nusia pak le<br />

uh hong deih sak mah mah hi. Gamtat thel baangte hangin <strong>Satan</strong> in a<br />

bumpi-a uk theih nading han ciam a, hih a thelbaan’na te uh zom to to<br />

in hong picing thei <strong>leh</strong> ci in a vil gige a hi hi. Tua ahih manin amah in<br />

<strong>Khrist</strong> nungzuite pen a tawntung in sul zuih a, kheem theih nading mun<br />

zongin amaute suah taak zawh lohna mun ding a tun’ ciangun a<br />

kheemsiam tawpna tawh buan paai hi. Ahih hangin Jesu in amaute<br />

deihsak a, Ama khut liam mapawn tawh, aki sun a pumpi tawh lak in<br />

Ama nung a zui nuam mite khempeuh kiang ah, “Ka hehpihna in nang<br />

adingin kicing hi” ci hi, 2 Kor 12:9. “Keima haakol zam in kisuan un<br />

la, kei kiangah hong kisin dih un, Keipen kiniam khiatin neem hithiat ka<br />

hih manin ka kiangah na tawl uh a dam ding hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong><br />

note kong suat ding ka hakkol nuam a, na puak ding uh van zon a zang<br />

mah ahi hi.” Matt. 11:29,30. Tua ahih ciangin kua mah in ama<br />

thelbaan’nate a ki damsak thei lo ding sa kha kei hen. Pasian in tuate<br />

zawh nadingin upna <strong>leh</strong> thupha guan ding hi.<br />

Eite in tu in siansuahna ni lian ni hun-a nungta kha mite I hi hi.<br />

Limciing siampite sep lai in Siampilianpa in siansuahna a bawl laitakin<br />

Israel te a vekpi in amaute ki sit tel uh hi. Topa mai ah ki niam khiat in<br />

a mawhna te uh ki sik kik in om uh hi. Tua bang hi kei (490) le uh a<br />

mite lak pan un ki khen khiatna thuak ding uh hi. Tuate bawl mah<br />

bangin nuntakna laibu ah a min uh tuang lai ding a deih mi in tu in hun<br />

tawm bek a om lai sung ah Pasian mai ah ki niamkhiat a mawhna te


DAWPKHOLH THUKHENNA 495<br />

kisik kikna dik tawh I ki sit tel kul ding hi. I lungsimte thuk takin<br />

zongkhia in kalhkhiat kul hi. <strong>Khrist</strong>ian a kici pi pi zaang khaai om<br />

khuaval om dan pen paih khiat a kul hi. Zawh toh a sawm, hoih lohna<br />

vai teng a paai khia nuamte in nakpi-in a hanciam ding uh a hi hi. Ki<br />

gin’kholhna pen mimal nasep a hi hi. Eite a mi lom in hotna hong<br />

kipia ding hi lo hi. Mi khat ki aap zawhna <strong>leh</strong> sianthona in mi dang<br />

sung ah ki sapna te hutt sak thei lo hi. Pasian mai ah minam khempeuh<br />

te thu ki sit kim het ding ahih hangin, mimal ciat in a mi dang om<br />

nawn het lo amah kia thu nei ahi zah-in tel tak phin ciil takin sittel<br />

ding hi. Mi khempeuh ki sit dinga kawk baang lo, saton lo ding in ki<br />

deih a hi hi.<br />

Siansuahna nasep a ki zawh siang nading thupi lua a, ciliap huai<br />

lua hi. Hun tomno sungte mah thupi lua hi. Vantung Biak-inn ah<br />

thukhenna pai pai keei ta hi. Kum tampi mah pai khin ta hi. Kizo baih<br />

mah mah ta ding hi. Bangzah in kizo baih ta ding cih a thei om lo hi. A<br />

thusitnate a hinglaite tung ah tung ta ding hi. A zahtaak huai lua Pasian<br />

mai ah mite thute ki pholaak ding hi ta zen hi. Hih hun laitak ciangin<br />

vaai dang khempeuh sangin a thupi zaw, khaa khempeuh in I phawk<br />

ding thu in, Honpa hong lamlahna, “Thu ngen in ngak un, a hun ding<br />

thei lo na hih man un.” Maku 13:33. “Na vil kin ken kei <strong>leh</strong> guta<br />

bangin na kiang kong tung dinga, kong pai lam na phawk kei ding hi,”<br />

cih a hi hi. Mang. 13:3.<br />

Hih Dawpkholh thukhenna a ki tawp ciang pen mi khempeuhte<br />

sihna ngah ding maw nun’na ngaah ding cih ki khentel khit ciang hong<br />

hi ding hi. Topa vaan meii tawh hongkilat kik ma deuh in hun hoih ki<br />

khak ding hi. Mangmuhna sung ah tua hunding lah kholhna ah <strong>Khrist</strong><br />

in, “A thutanglo te tua ci suak hen; a kih huaite kih huai suak hen; a<br />

dikte dik lai hen; a siangtho te siangtho suak hen. Ngai un, a man<br />

langin Ka hong pai ta ding hi; mi khempeuh amau gamtatna bang ciat<br />

piak ding thaman kong keng hi,” ci hi. Mang 22:11,12.


496 KIDONA LIANPI<br />

(491) Midikte <strong>leh</strong> migilo te leitungah a muat thei pumpi ciat<br />

mah tawh nungta khawm lai uh hi. Mite in huan bawl-in, innte lam-in,<br />

ne in dawn in, vantunga Biak-innpi pan a ki khel kik zo ngei nawn lo<br />

ding khen satna ki bawl khin hi cih thu peuh mah a phawk kha het kei<br />

ding uh hi. Tuiciin tun’ma in Noahte Teembaw ah lut in Pasian in kong<br />

kalh nelh a, mi hoihlote a pua-ah a khah khum hi. Ni sagih sung mite in<br />

amau thuak ding daan ki kip sak khin ahih lam phawk loin a om ngei un<br />

om lai uh a ki dawm loin nuntak gualnopnate zangh lai uh a, a hong<br />

tung pah vat ding thukhenna nuihsan in a zah pih uh hi. “Tua mah tawh<br />

kibangin” Honpa hong hilhna in: “Mihing Tapa hong pai ciangin tua<br />

bang mah hong hi ding hi” ci hi. Matt. 24:39. Gam daai takin phawk<br />

khakloh-in zan-a guta bangin mawhnei te ading a kipia migitna ki dok<br />

khia kik ta a, mite mai lam among beina, khentelna kipia khin hun hong<br />

tung vat mawk ding hi.<br />

“Tua ahih ciangin ngak un:…Tua bang na hih kei uh <strong>leh</strong> tha<br />

khat-in Amah hong pai dinga, na ihmut laitak uh hong tuak kha ding<br />

hi.” Mk. 13:35,36. Ngak zo lo-a leitung lam a lawp lua te tung ah<br />

kisiatna tung ding hi. Sum meet bawlte in a ngah theih nading uh delh<br />

a, noptatna a uuk te in uang tat-in, kizep a thupi sakte in a ki zep nading<br />

uh bawl bawl in, tua bang zel zul laitak keek mah in leitung buppi<br />

Thukhenpa in khentatna pulaak ta ding hi. “Nang hong ki tawi khai in<br />

naleek zo kei hi” ci khia hiau ta ding hi. Dan. 5:27.


THUSIA KIPATKHIATNA BUL 497<br />

29<br />

Thusia Kipatkhiatna Bul<br />

(492)<br />

MAWHNA hong piankhiatna abulpi <strong>leh</strong>, bang hangin mawhna om<br />

mawk ahi hiam ci-in mitampi lungsim buai uh hi. Amau in siatna<br />

nasep a hi dahna hawmsuaknate mu uh a, na khempeuh a Ukpa khut<br />

nuai ah, mongneilo Pilna <strong>leh</strong> ki-itna tawh a dim Pa mai ah, hih thu siate<br />

bang dingin om hiam ci-in tel hak sa uh hi. Hih laitak ah a kitel gen thei<br />

lo thu thuk a om hi. Tua banga a tel lohna uh pen hotkhiatna ngah<br />

nadinga kisam Pasian thumaan a muhtel lohna hang uh a hi hi. Tua<br />

bang mite in mawhna bulpi pen Pasian ahong lah lohna lam pang tawh<br />

zong uh hi. Tua man-in thei lo uh ahih ciangin muanlahna <strong>leh</strong> mawh<br />

zonna tawh hong kidim uh a, Laisiangtho ahong nial ta uh hi. Pawl<br />

khatte leu leu in tua mawhna vai lianpi te tel zolo uh ahih manin Pasian<br />

gamtatzia <strong>leh</strong> Ama ukzia, mawhna tungtang Ama vaihawmzia<br />

Laisiangtho-a om te pen khanglui thuciin lelte peuh <strong>leh</strong> Laisiangtho<br />

kiteidan maan lo khawng peuh tawh melh cip suk uh hi.<br />

Mawhna bulpi <strong>leh</strong> mawhna bang hanga piangkhia hiam cih kitel<br />

hilh thei lo hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, deih-a kipiangsak hi lo hi. Ahih


498 KIDONA LIANPI<br />

hangin a kilawm khom zah-in tua mawhna piankhiatna <strong>leh</strong> a tawpna koi<br />

ah kikoih ding hiam cih ciang tel theih ding kul hi. Tua gitlohnate tawh<br />

kisai Pasian vaihawm sak zia te in ih muh ciangin hehpihna migitna <strong>leh</strong><br />

thutang A zatna I tel muh (493) theih nading a hong om hi. Pasian in<br />

mawhna hong lut nadingin bangmah bawl lo hi cih Laisiangtho hong<br />

hilh val-a hilhcianna dang om tuan lo hi. Pasian in Ama migitna dok<br />

khia kik ahih manin, ukna ginalo a langpangte hong tho khia cih zong a<br />

hi tuan kei hi. Mawhna pen a buluhte bangin a hong kiguang tawm thu<br />

hi hi. Ama vai pen deih-a kivaihawm hi lo ahih manin kigen sak thei lo<br />

hi. A thu pen thu lamdangpi khat hi a, a haang zong kithei lo, a paulap<br />

ih zon <strong>leh</strong> a awi aam kihi lel ding hi. Paulap ki zong thei hi <strong>leh</strong>, ahih kei<br />

<strong>leh</strong> a piankhiatna kilak thei hi <strong>leh</strong>, mawhna ahihna bei ding hi. Tua in,<br />

“Mawhna in thukham kanna ahi hi”. Pasian’ Gam ukna thukhun ahi Kiitna<br />

pen gal-a a dona thu bul a hi hi.<br />

Gitlohna thusia hong lutma in vantung <strong>leh</strong> leitung buppi ah<br />

kilemna <strong>leh</strong> nopsakna a om hi. Na khempeuh in Piangsakpa’ deihna<br />

tawh kilem kituak-in om uh hi. Pasian it ding athupi pen hi a, amaute<br />

khat <strong>leh</strong> khat ki-itna pen langbaai lo hi. Thu ahi <strong>Khrist</strong>, Pasian Tapa<br />

neihsun, in a tawntungin Pa tawh a om khawm a hi hi. Amau gel pen<br />

pianpih kibang, gamtat kibang, deihna kibang hi uh a, leitung-vantung<br />

buppi-a Pasian vaihawmna <strong>leh</strong> makaihna sunga kihel theipa a hi hi. <strong>Khrist</strong><br />

zangh-in Pa Pasian in vantung mi khempeuh piangsak hi. “Tapa hangin<br />

Pasian in vantung ahi zong, leitung ahi zongin-ah a om khempeuh a<br />

kimutheite, a kimu thei lote: kumpi tokhomte ahi zongin, uknate ahi<br />

zongin, a sang bel na khempeuh a piang sak hi. “, Kolose 1:16, <strong>Khrist</strong><br />

hangah ahi zongin, <strong>Khrist</strong>’ adinga ahi zongin a kipiangsak a hi hi. Amah<br />

in Pa tawh kikim-in, vantungte in zong ama na sepna koppih uh hi.<br />

Ki-itna in Pasian Kumpigam ukna thukhun bulpi ahi hi. Aki<br />

piangsak nuntakna nei khempeuhte lungdamna, nopsakna in tua Dikna<br />

bulphuh thukhun tawh kituaka gamtatna te a hi uh hi. Ama nuntakzia<br />

paakta-a amau thu-a itna tawh Ama deih-a gamta ding a deih hi. Ut lo


THUSIA KIPATKHIATNA BUL 499<br />

pi pi-in zawhthawh thu-a pawl matna a zang kei hi. A ut manun amau<br />

lungsim kuan utna tawh kipawlna anei bek ding in suahtak a pia hi.<br />

Ahih hangin hih suahtakna a lumlet khat hong om hi. Pasian in<br />

<strong>Khrist</strong> zom-a zahtakna apiak, vantung mi khempeuh lak-a a vanglian<br />

pen, <strong>leh</strong> vantunga teeng mite lak-a a minthang pen-a a bawlpa tung pan<br />

mawhna hong kipan khia hi. Tua pa in Lucifer ahi hi. Amah in a puuk<br />

ma-in a niin baang lo, a siangtho Cherub lian pen a hi hi. (494) “ Nidang<br />

lai-in a kicing etteh pha khat na hi a, pilna <strong>leh</strong> hoihna tawh na kidim<br />

hi.Pasian’ Edin huan sungah na teng a, Suangmanpha nam khempeuh<br />

tawh na kizem hi….Sathau kinilh Kherubte ka hong cingsak a, ka mual<br />

siangtho tungah na tenga, a te zaizai suang manphate lak ah na vak<br />

kawikawi hi.Gamtat siat ding na kipat ma hun ciang dong, na suah<br />

tuanga kipanin na gamtatna khempeuh pauban’na khat bek omlo hi.”<br />

Ezekiel 28:12-15.<br />

Lucifer in Pasian deihna bangin om suak hi <strong>leh</strong> vantung mi bup in<br />

zahtak-in it ding uh hi. Aliatna vaangte zong midangte thupha ngahna suak<br />

dinga, a bawlpa minthanna suak ding hi. Ahih hangin kamsangpa in, “Na<br />

melhoihna na ki saktheih pih kha a, na minthan’na in hong hai tatsak hi.”,<br />

Ezek. 28:12-15,17 na ci hi. Lucifer in tawm tawm in hong kiphasak seem<br />

seem hi. “Nang pen, pasian zahin a pil kisa na hih manin,” “Van tungah ka<br />

kahto ding hi; a sangna mun, Pasian’ aksite’ tung pekah ka kumpi tokhom<br />

ka koih ding a, leilulam pek-a kikhopna munal ungah zong ka tu ding hi;<br />

meiite tung pekah ka kahto dinga, Sang Penpa bangin ka ki bawl ding hi na<br />

ci hi”. Ezek. 28:6; Isa. 14:13,14. A bawlsa khat in zahtakna <strong>leh</strong> itna tawh<br />

Pasian tungnunpenna alah sangsik-in Lucifer in tua biakna <strong>leh</strong> zahtakna<br />

teng amah’n ngah nuam mawk ta zen hi. Tham loin mongneilo Pa in A<br />

Tapa tunga a piak zahtakna teng hazaa a, vantung mite makaipipa in <strong>Khrist</strong><br />

bek in a zat theih vangliatna pen zang nuam hi.<br />

Vantung bupin Piangsakpa’ minthan’na pahtawina tawh a dim hi.<br />

tua bangin a om sungteng vantungah lungdamna <strong>leh</strong> kilemna a dim hi. A


500 KIDONA LIANPI<br />

hizongin tu-in kilemlohna hangin tua nopsakna ong kisia hi. Pasianin<br />

vangliatna atambel a guatpain Piangsakpa’ ngimna tawh kilhbulh dingin<br />

ama pumpi pahtwi nopna lungsimgolo hong vom hi. Vantung mihonpitein<br />

thumna tawh Lucifer kho uh hi. Pasian Tapa in zong Pasian liatna, phatna,<br />

thumanna, sianthona, <strong>leh</strong> a thukhunin akikheello tawntung zia le tong nei<br />

ahihna thu Lucifer kiangah a gen hi. Pasian mahmahin a kipsaksa vantung<br />

kilemnate thukham kikheek theih loh ziate a gen hi. Pasian mah mah in a<br />

kipsaksa vantung kilemnate pan kikhenkhia <strong>leh</strong> Lucifer in amah bawlpa<br />

zahtak lo suak dinga, amah <strong>leh</strong> amah kisia-sak suak ding cih a gen hi. Ahih<br />

hangin tua mongneilo itna <strong>leh</strong> migitna (495) in a hilh thuhoih pen dal nopna<br />

lungsim bek hong tho sak hi. Lucifer in <strong>Khrist</strong> haza-a, khumkhelhgawp<br />

ding ngimna hong nei hi.<br />

Kisaktheina tawh ama tungnun pen ding utna hong khang hi.<br />

Pasian in Lucifer a piak zaliatna <strong>leh</strong> zahtaknate Piangsakpa tungah<br />

lungdamna-in saang het lo hi. Amah <strong>leh</strong> amah a vaangtaan’ nate <strong>leh</strong> a<br />

zaliatnate tawh minthang kisa gawp-a, Pasian tawh kikim ding bek a<br />

lunggulh hi. Amah pen vantung mite mit-in zahtak uh hi. Vantung mite<br />

in a thu mang uh hi. Amah pen amaute khempeuh sangin pilzaw, a<br />

minthang zaw-a a kibawl a hi hi. Ahih hangin Pasian Tapa pen vantung<br />

ukna khempeuh a theihpih, Pa tawh vangliatna <strong>leh</strong> Aana khempeuh a<br />

leen khawm ahi hi. Pasian in vai khempeuh ah Amah pen a hel hi a,<br />

Lucifer bel Pasian vaihawmna sungah hong lut ding thu kipia lo zel hi.<br />

A vanglian hih vangtungmi in a lungsim sung ah, “Bang hangin <strong>Khrist</strong><br />

in tungnunpenna nei ding hiam? Bang hangin Lucifer sangin Amah ki<br />

zahtak zaw se hiam?” cih lungsim hong nei hi.<br />

Lucifer in Pasian mai pan thakhat-in paikhia-in vantung mite lak<br />

ah kilemlohna phuangkhia dingin hong kipan hi. A sep dan pen thusim<br />

thuk mah mah tawh seem a, a hun khop tan khat pen a ngimna tatak<br />

dawksak nai lo-in Pasian zahtak mah-in ki bawl lai hi. Vantungmi<br />

khempeuh ukna thukham in amaute maidal hi, kul lo hi, ci-in a lungkim<br />

loh theih nadingun lok lok phot hi. Amaute zong a siangtho pianpih


THUSIA KIPATKHIATNA BUL 501<br />

mah nei-a kibawl uh ahih manin, a deihteelna ciat uh tawh ut banga om<br />

theih dingte ahi uh hi ci-in hansuah in phin den hi. Thumanlo pi-in<br />

tungnunpenna za Pasian in <strong>Khrist</strong> pia se in, amah pen a khasiat-huai<br />

gawp keei bang khat-in kidawk sak in aki gen hi. Amah pen a zalian<br />

nuamlai, a saang zaw zahtakna deih bangin kigen het lo-a, vantunga<br />

teengte khempeuh-ii awngthawl nading <strong>leh</strong> a piankhiat zia uh a saangzaw<br />

dinmun a suahtoh theih nading lampi zong bang in kigen bek se hi.<br />

Pasian in Ama migit luatna tawh Lucifer pen sawtvei khop mah<br />

thuak phot hi. Kilemlohna <strong>leh</strong> vantung mite mai-a thumaan lo a hong<br />

phuah khit na ngawn-in ama dinmun sang pan-in thakhat-in kizakiasak<br />

pah nai het lo hi. Sawtveipi vantung kilem lai hi. (496) Kisikkikna <strong>leh</strong><br />

ki-apkikna bang zui-in maisakna kipia zel zel hi. A langpan’ khakna<br />

pan-in akikhelkik nadingin mongneilo itna <strong>leh</strong> pilna bek in vaihawm<br />

thei hi. Ni dangin vantung ah lungkim lohna kithei kha ngei lo hi. Lucifer<br />

mah mah in zong koi panin amah lampialkhia kha hiam cih a lungsim<br />

pianzia kitel nai lo hi. Ahih hangin ama lungkimlohna pen kitel lahkhiata,<br />

haang nei lo, hih huai lo cih a kihilh ciangin Lucifer in mang lel hen<br />

la, amah khial in, Pasian maan hi ci-in vantung buppi mai ah gen lel <strong>leh</strong><br />

hi ding hi. Tua bangin na hih hi <strong>leh</strong> amah <strong>leh</strong> vantung mi tampite suakta<br />

ding uh hi. Tua hun laitak in Psian a biakna uh avek-in khahkhia khin<br />

tatakk nai sam lo uh hi. A dinmun, Uappa-Cherub hihna a tai san khit<br />

hangin Pasian kiang ah hong ciah kik nuam hen la, Piangsakpa pilna te<br />

hong pulaak kik <strong>leh</strong>, Pasian in ama dinmun dinga a sehna bang lungkim<br />

lel <strong>leh</strong>, ama za ngeimah ah ki koih kik ding hi. Ahih hangin ama cih bek<br />

ci tel tal-in kisikkik kul salo hi. Amai mah ah amah bawlpa langdo-in<br />

“Buaina Lianpi” a phuang hi.<br />

Lungsim pilna khempeuhte tu-in mi kheemna-in hong zangh ta hi.<br />

Ama uk sunga om vantung mite’ khasiatpih thei dingin hong hanciam hi.<br />

<strong>Khrist</strong> ina hilhna sate khawng <strong>leh</strong>-heek kikna in nei hi. Amah tawh a kinai<br />

pen a ki-it pih pen pente kiang ah <strong>Satan</strong> in amah pen thumaan lo-in kigawi<br />

bawl-a, a dinmun ki simmawh sak-in a suahtakna teng kisuh sak hi ci-in a


502 KIDONA LIANPI<br />

gen hi. <strong>Khrist</strong>-ii kammal teng a hilo lam-a a genna tawh thukawi bawl-in<br />

zuau gen a, amah vantung mite mai ah a ki zahhuai sak dan-in Pasian Tapa<br />

amawh sak hi. Amah in amah <strong>leh</strong> a thumang vantung mite <strong>kikal</strong> ah zong<br />

thu a maan in dawksak lo hi. Ama lam ah pang dingin a deih banga thuzawh<br />

a kisak loh mite pen vantungte ading deih saklo, thu um theilote ci-in<br />

mawhsak hi. Ama nasep ahi zaw tua langdona pen Pasian adinga thumaanlai<br />

vantung mite a <strong>leh</strong> ngawh zawsop hi. Pasian in ama tung ah thu (497)<br />

maanlo hi ci-in kidawk sak nuam a hih man-in lungsim kawi tawh Piangsakpa<br />

kammalte <strong>leh</strong> a sepnate lumlet-in, a hi lo lam-in agen hi. Vantung mite<br />

buaisak a, thukhel tawh Pasian vaihawmna toknok sak ding ama dan ahi hi.<br />

Telnop-a, a gen nop mah mah lel Jehovah thupiakte pen khelpilna tawh<br />

lumlet-in khalau zawh nading thu thukpi, ciang suah tawntung hi. Ama<br />

dinmun sang Pasian vaihawmna tawh kizop pahna in midangte muanna<br />

ngah sak a, tampi mah ama lama kop dingin khem zo-in, vantung aana a<br />

<strong>leh</strong>do sak hi.<br />

Pasian a pilluatna hang zawk-in <strong>Satan</strong> pen a lungkim dongin a seem<br />

sak ahi hi. Tualgal piangsak a, a deihna zah a cin’ sak dongin a khahkhong<br />

phot tadih hi. A ngimna khempeuh a sep khit ciangin a omzia maan uh a hi<br />

bang bang mi khempeuh in mu ding hi. Lucifer pen sathau kihilh Cherub hi<br />

a, a kilianbawl mah mah ahi hi. Amah pen vantung mite in it uh a, a huzaap<br />

zong gol hi. <strong>Satan</strong> in vantung mite tawh tualgal picin’ le uh a vantung bek<br />

hi lo Pasian Ukna gam khempeuh, leitungte khempeuh, <strong>leh</strong> Pasian bawlsa<br />

teng khempeuh sut-in tang khin ding a ngaihsun hi. Amah in khelpilna<br />

tawh ama lam diklohnate, zuauthu muutna tawh hilh ngitnget hi. Ama<br />

khemsiamna vang pen lian mah mah a, zuauthu tawh ama meel seel-in a<br />

sepna ah a lawh cing mah mah hi. Thumang lai vantung mite na ngawn in<br />

ama omzia taktak pen tel kim zo lo uh a, ama nasepna in bang teng sunok<br />

ding hiam cih thei zo lo mai uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> pen a kizahtak mah mah tham khat ahi hi. Ama nasepnate<br />

lah thuthuk ahih man-in vantung mite in ama omzia tatak pen telhaksa<br />

uh hi. A sep ding teng a zawh toh matengin mawhna ih cih pen zong


THUSIA KIPATKHIATNA BUL 503<br />

thusia ahih lam kidawk nai khol lo mai hi. Tua hun ciang ciang Pasian<br />

van <strong>leh</strong> lei tengah mawhna a om ngei nai lo ahi hi. A siangtho mite in<br />

ama pianzia a huaisiatna phawklo uh hi. Amaute in Pasian thukham ki<br />

paaikhia <strong>leh</strong> bang teng hong piang zia zua zen ding cih nangawn mu<br />

thei lo uh hi. <strong>Satan</strong> in akipat tuungin ama nasep pen selsim hi. Pasian<br />

thu a mangkawm khawm sa mah-in ahi thei ding bangin a kigen hi.<br />

Pasian zahtak ve ve ding, A Kumpina kipsak seem seem ding, vantung<br />

mi khempeuh adinginlah nop ding, ci-in a gen hi. Ama khutnuai a<br />

vantungmite lungsim sung ah lungkim loh nading guan guan kawm in<br />

(498) amah pen lungkim lohna teng lemtuahpa bang pian-in kigen leu<br />

leu hi. Pasian Kumpi gam sunga om dan <strong>leh</strong> thukhun kheel kul hi,<br />

vantung ah ki-thu-tuahna a om ding bawl kul hi ci-in a gen hi.<br />

Pasian in mawhna thu tawh kisai ah thumaan <strong>leh</strong> Dikna bek A zangh<br />

hi. Pasian in a zat theih loh phatkheemna <strong>leh</strong> zuauphuahna pen <strong>Satan</strong> in a<br />

zatdan siam hi. Pasian kammal te ahi lo lam-in heii a, vantung mite mai ah<br />

Pasian Kumpi gam phuh dan pen vantunga teengte khempeuh tung ah Upadi<br />

<strong>leh</strong> ngeina bawl-in, a bawlsa mite in thu zui-in sawl mang ding cih hi se ahih<br />

man-in amah <strong>leh</strong> amah kiliatsakna hi lel hi, ci-in Pasian Kupimna ahilo lamin<br />

a gensia hi. Tua ahih ciangin vana teeng khempeuhte <strong>leh</strong> leitung<br />

tuamtuamte mai ah Pasian Kumpina pen thutanga A thukham pen<br />

kawkbaanglo hi cih hong kimuh khiat ngeu dong ngak kul ahi hi. <strong>Satan</strong> in<br />

bel amah pen van <strong>leh</strong> lei hoih nading zongka hi hi, ci -in ki gen hi. Sutkhiapa<br />

omzia amaan bel mi khempeuh muh-in hong kidawk hun hong tungna<br />

ding hi. Ama omzia tatakk a kitel tak-a a gitlohna bawlna tawh a lahkhiat<br />

nading hun tawm nei sak lai bek ding hi.<br />

Ama piansak vantunga kilemlohna pen <strong>Satan</strong> in Pasian Kumpina<br />

<strong>leh</strong> A thukham hang hi cin-ngawh hi. Ama gamtatsiatna hanga apiang<br />

thusia teng Pasian Ukzia hoihlo vive-in a gen hi. Tua hang mah-in Jehovah<br />

dinmun puahphat ding ka gen gen hi ci hi. Tua ahih man-in Pasian Thukham<br />

phiata ama ngimna bang tawh a sep ciangin a ki ngah ding omzia pen a<br />

kidawk dong hun piakk kul zaw hi. Ama sepna in amah hong mawhsak lel


504 KIDONA LIANPI<br />

ding hi. <strong>Satan</strong> in bel, thutangpeek hi ke’ng, tualgal zong phuang ke’ng,<br />

kici phot sam hi. Lei <strong>leh</strong> vanpi khempeuh in im hetlo-in mi khempa a<br />

omzia taktak maan pen hong kilangin mu tek ding uh hi.<br />

Vantung ah amah pen sawtvei om thei nawn lo ding cih thu a<br />

kikhentel khit na ngawn-in Mongneilo Pilna in <strong>Satan</strong> pen su-mai mang<br />

pah nai lo hi. Pasian in itna nasep bek deih a, saang thei ahih man-in A<br />

bawlsa mite khempeuh in zong ama na a sepna uh ah Ama thutang <strong>leh</strong><br />

thu hoih deih-in zahtak ding deih bek hi. Van-a teengte <strong>leh</strong> leitung<br />

dang dangte in <strong>Satan</strong> ki-sumai mang pah mawk <strong>leh</strong> mawhna’ pholhkhiat<br />

thamante <strong>leh</strong> Pasian thutanna <strong>leh</strong> migitnate mutel manlo ding uh hi.<br />

Thakhatin omsak nawnkei pah mawk <strong>leh</strong> (499) amaute in itna tawh hi<br />

loin kihtakna tawh tokaai mawk ding uh hi. Mi khempa’ huzaap lah<br />

beisiang nai loin langpan’na lungsim zong baang lai kha ding hi. Gitlohna<br />

pen a khan khit dongin kikhawi lai vet zaw hi. Van <strong>leh</strong> lei buppi in a<br />

khang khangin ahoih-lawh theih zawk nadingun <strong>Satan</strong> in a sep theih<br />

tawp seem zaw hen la, a kipiangsakte khempeuh in Pasian;’ Kumpina<br />

langdopa’ pholhkhiat thu omzia telmuh le uh Ppasian thutang’na <strong>leh</strong><br />

migitna <strong>leh</strong> a kisusia thei lo A thukham kipnate dot kik loh sa in kip<br />

paisuakk thei zaw ding a hi hi.<br />

<strong>Satan</strong> tualgal bawlna pen hong pai lai ding hun khempeuh ah a<br />

tawntungin van <strong>leh</strong> lei buppi in mawhna thaman buaihauinate teci pannain<br />

nei ding uh hi. <strong>Satan</strong>’ ukna ngeina <strong>leh</strong> mite <strong>leh</strong> vantung mite a<br />

sukbuaina pen Pasian aana neihna koih khiat nopna gah ahi hi. Tua in,<br />

Pasian Kumpina <strong>leh</strong> A thukham in a bawlsate khemepeuh a cidamsak, a<br />

keem zaw ahihna teci pang ding uh hi. Tua bangin hih tualgal bawlna<br />

tangthu in a siangtho mite khempeuh tungah kidopna suak-in, thukham<br />

palsatna vai ah a taksan loh nading uh, <strong>leh</strong> mawhna bawlna daan thuakna<br />

pan a honkhia ding a suak hi.<br />

Vantung a kidona a tawp dong dinmun tuhpa in amah <strong>leh</strong> amah<br />

kidiksak lai hi. Vantung lungdamna nopna pan-in amah <strong>leh</strong> a pawlte


THUSIA KIPATKHIATNA BUL 505<br />

teng kihawlkhia ding thu a ki piak ciangin tualgal makaipa in hang takin<br />

Piangsakpa Thukham pen hoih a sak lohna, a mawhsakna kiciam-in a<br />

genkhia hi. Amah in vantungmite pen tua ci Uk cip kul lo hi, amau ut<br />

banga om sak lel ding hi, amau-in ahoih thei thei dinga a om lel ding uh<br />

hi, cikhia leu leu hi. Amah in Pasian Upadi pen suahtakna dal hi lel hi<br />

ci-in a gensia hi. Thukham pen kiphiat <strong>leh</strong> hih ahong dal tentan teng<br />

pan kipengkhia lel ding hi, vantung mihonpi teng in a nop zaw a min<br />

thang zaw nuntakna cial sangzaw ah kitungto ding adeih ka hi bek hi,<br />

ci-in gen khia leu leu hi.<br />

<strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a pawlte teng amau tualgal bawl pen <strong>Khrist</strong> ngawh-in,<br />

ki kawk khia se lo hi <strong>leh</strong> <strong>leh</strong>do het lo dingin aw-kihual-in gen huan uh<br />

hi. Tua bangin thumanglo a sia (500) lam ma nawh tei tei ngawngkhauhte<br />

in Pasian Kumpina lumlet nuam in gensiat tawh thuah uh a, amau<br />

mawhnei lo kimlai vangliatna in nen-niam in a gawicip athuak bang<br />

pian-in a kigen uh hi. Tualgal mangpa <strong>leh</strong> a koppih khempeuh a tawpna<br />

ah van pan-in kihawlkhia hi.<br />

Vantung a tualgal lungsim mah tawh leitung ah langpang dingin<br />

thu muam leu leu hi. Vantung mite tawh a sep ngei mah bangin leitung<br />

mite tawh seem leuleu hi. Thumanglo mite in ama lungsim teng a puak<br />

pih ta uh hi. Amah tawh kibang lian mah-in mihing tate in zong a hong<br />

keem Pasian Thukham pen susia ding hong kipan uh a, tua thukham<br />

palsatna pan suakta dingin mite hilh uh hi. Mawhna kawkkhiatna pen<br />

muhdahna <strong>leh</strong> dalcipna-in tuat uh hi. Pasian hilhna hong kipiak ciangin<br />

<strong>Satan</strong> in mite amau <strong>leh</strong> amau dikgawp kisa sak a, amau mawhbawlna ah<br />

pawl zon beh zaw uh hi. A khialhna uh puahphat sangsik-in akawkkhia<br />

mi tung ah heh uh a haksatna piangsakpa bang lel-in a tung ah heh uh<br />

hi. Midik Abel hun pan-in tu lai ei’ hun dongin mawhna akawkkhia<br />

ngamte tungah tua bang lungsim vive kinei mawk hi.<br />

Vantung a om lai-a Pasian pen giloUkpa, gamtatsia banga agen<br />

ngeisa mah bangin leitung ah zong mite hong kheem a, mawhna hong


506 KIDONA LIANPI<br />

bawl sak zo hi. A baan ah Pasian pen thumaanlo, ih mai hong dal, mite<br />

a puuk theih nading thangsiah khol helse pa, cih bang pian in ama<br />

langpan’ ngei zui-in langpan’ na dong tun’ hi.<br />

Ahih hangin atawntung Pa in Ama gamtatna a genna ah; “Topa,<br />

Topa, hehpihna nei-in a dik Pasian, lungduai-in itna kip <strong>leh</strong> thutakna<br />

tawh a dim, mitul tampite adingin itna kip a nei, mawhna, thu palsatna<br />

<strong>leh</strong> khialhna a maisak “ kici hi. Paikhiatna 34:6,7.<br />

Van pan-a <strong>Satan</strong> anawhkhiatna ah Pasian in Ama thutang <strong>leh</strong> A<br />

tokhom akepna hi ci-in gen hi. Ahih hangin mihingte lampialpa kiangah<br />

ki aap-in hong mawh uh ciangin Pasian in Ama itna teci dingin Tapa<br />

khat a neih sun mimawhte ading sihna thuak dingin hong (501) pia hi.<br />

Hotkhiatna nasepna ah Pasian gamtat hoih hong kilang hi. Singlamteh<br />

vai-in vantung-leitungte mai ah mawhna nasep Lucifer in a teel zawk<br />

thu pen Pasian’ uk siam lohna hi a kici thei het lo dingin a lakkhia hi.<br />

Honpa in leitungah na a sep lai-in <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> Ama <strong>kikal</strong> kidemna<br />

pan in mi khempa’ omzia teng a pholaak siang hi. Leitung bup Honpa<br />

tunga ama gamtatsiat luatna zah-a vantung mite lei <strong>leh</strong> van mite<br />

khempeuh itna pan-a <strong>Satan</strong> a zungbawh khia zo ding bangmah om lo<br />

hi. Simmawhna tawh mualtung ah kah pih to a, <strong>Khrist</strong> in amah bia<br />

dingin ngen ngam tazen hi. Ki-awi lah pi pi-in a gitloh hangsan’na alak<br />

hi. Biakinn khum saang a dawn pan peuh-in a tuak suk dingin a sawl hi.<br />

Ihmu lo lianga Amah sabet-a a beng kawi kawi sinsia siampite <strong>leh</strong> mipite<br />

buitawholhna hangin Ama itna nial sak-a, a tawpna ah, “Khai lum un!<br />

Khai lum un!” a ci sak hi. Tuate pen van <strong>leh</strong> lei khempeuh in lamdang<br />

sa uh a, a hehsuahnapi pen uh a piang sak hi.<br />

Leitung in <strong>Khrist</strong> a na nial pen <strong>Satan</strong> bawl a hi hi. Gilo kumpipa<br />

in Jesu suksiat theih nadingin a vangliatna <strong>leh</strong> siamtheihna khempeuh<br />

siit lo-in a zangh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> amah in Honpa migitna <strong>leh</strong><br />

itna, hehpih-a a thu neemnate in Pasian gamtatzia leitung mit muh in a<br />

dawksak a hihna a mu hi. <strong>Satan</strong> in Pasian Tapa’ gen khempeuh dem to


THUSIA KIPATKHIATNA BUL 507<br />

den hi. Honpa nuntakna gentheihna <strong>leh</strong> dahna tawh adim dingin mihing<br />

zangh-in na a seem hi. Thuzuau tawh muuta, Jesuh nasep a liah mang<br />

zawh nadingte, thumanglo mite zangh-a mudahna a dawksaknate, dem<br />

zawhloh hoihna lam etteh tham cing Pa a mawhsaknate khempeuh a<br />

lungsim tawnga langdona pan-a hong so khia a hi hi. A ki umcip a<br />

hazaatna, mudahna <strong>leh</strong> thuk nop van-van’na pen Kalvary mual-a Pasian<br />

Tapa a langdona ah mei bangin hong kuang khiaa ta hi. Tua laitakin<br />

vantung khempeuh in mulkim-in gamdaai tak-in na en hiai huai uh hi.<br />

Kithoihna lian a kibawl khit ciangin <strong>Khrist</strong> in van ah kahto a,<br />

“Pa aw, kei nong piak mite in zong nong piaksa minthan’na amuh<br />

nadingun ka omna-ah na om khawmsak ding in ka deih hi. “ Johan<br />

17:24. Tua ciangin Pa (502) tokhom pan-in a kigen khia thei vet lo itna<br />

<strong>leh</strong> vanglian hong pusuak a, “Pasian vantung mi khempeuh in Amah<br />

bokin a bia uh hen” ci-in thu pia khia hi. Heb.1:6. Ninthelno khat zong<br />

Jesuh tung ah ki mu lo hi. Ama zahhuaina bei ta a, Ama kithoihna<br />

picing khin hi. Min khempeuh lak-a min tungnung pen a kipiata hi.<br />

Tu in <strong>Satan</strong> mawhna pen paulap om thei nawn lo hi. Zuautheipa<br />

<strong>leh</strong> tualthatpa ahihna ama omzia maan amah mah in lakkhia ta hi.<br />

Vantung ah ki phal hi <strong>leh</strong> leitung mite a hong uk bang lian-in vantung<br />

mite a uk ding ahi hi. Amah in Pasian thukham kiphiat <strong>leh</strong> suahtakna<br />

hi ding ci napi kikhihna, niamkiatna hi zaw cih taangpi taangta in kimu<br />

tel ta hi.<br />

<strong>Satan</strong> in Pasian omzia <strong>leh</strong> a ukzia zuau aphuah niloh hangin tuin<br />

amaan kitel muh tek ta hi. Pasian pen A bawlsatein A thu mang uh<br />

hen la biak le paai bel in nei <strong>leh</strong> adeih hi, midangte amau <strong>leh</strong> amau ki<br />

dawm dingin sawl napi Amah’in lah tua bang hih lo, kipumpiak tuanlo<br />

hi, ci in a mawh sak hi. Ahih hangin, a puuk mite hotkhiat nading kiitna<br />

in abawl theih lian pen ahi van <strong>leh</strong> lei bup ukpa tekmah kithoihnain<br />

kigo zo cihthu kimu tek ta hi. “Pasian pen <strong>Khrist</strong> tawh om a Amah<br />

tawh leitung hong lemtuah hi”. 2 Kor. 6:19. Tu in Lucifer in ama liat


508 KIDONA LIANPI<br />

pen nopna hangin mawhna hong lut nading kongvang hongkhia hi. <strong>Khrist</strong><br />

in bel tua mawh na a beisak nadingin Amah mah kiniamkhiat-in sihna<br />

thuak dongin thu mang hi, cih kimu tel ciat ta hi.<br />

Pasian in langpan’na lungsim pen muhtha dahhuai sa ahihna a<br />

lak hi. Vantung khempeuh in Ama thutang mu thei ta uh a, <strong>Satan</strong> a<br />

mawhsiatna <strong>leh</strong> mite hotkhiatna ah a teltheih ta uh hi. Lucifer in Pasian<br />

thukhamte kiphiat theihetlo a, a palsat te thuak ding daan zong kiphiat<br />

thei het lo ahih <strong>leh</strong>, tua thukham a palsat ngei khempeuh in Piangsakpa<br />

deihsakna peuhmah taan ding hi, ci-in a eng gen khia zaak hi. Amah in<br />

mawhnei minam peuhmah hotkik zawh ding hi loin ama matsa vi-ve hi<br />

lel hi, a cih laitak in, tuate’ suahtak nading in <strong>Khrist</strong> a sihna ki melh<br />

mang sak thei lo hi. Thukham palsatna daan (503) pen Pasian tawh a<br />

kikim A Tapa tung ah kipia a, mihingin <strong>Khrist</strong> dikna teng kisik kik-a<br />

kiniam khiat-a nuntakna tawh a saan’ nak <strong>leh</strong> Pasian Tapa in a zawh<br />

bangin <strong>Satan</strong> vangliatna a zo thei ding ahi ta uh hi. Tua bangin Pasian<br />

thutang ah, Jesuh a umte khempeuh a tangsak hi.<br />

Ahih hangin <strong>Khrist</strong> leitung ah hong pai a, mihingte hon dingin<br />

hong sihna ciang bek tawh akiman siang hi nai lo hi. Ama hong paina<br />

pen Thukham “a golsak” ding <strong>leh</strong> “Azahtakaai” sak ding zong hi lai hi.<br />

Hih leitung mite in Thukham pen ahi ding bangin zahtak sak ding bek<br />

zong hi lo lai-in van <strong>leh</strong> lei khempeuh muhna ah Pasian thukham pen<br />

kikheksak thei het lo ahihna zong lak ding ahi lai hi. Pasian thukham<br />

kihemkhia thei ding hi <strong>leh</strong> Pasian Tapa in tua palsatte hotna-in Ama<br />

nuntakna a piak se zaw zen kul lo ding hi. <strong>Khrist</strong> sihna in thukham<br />

kiphiat theih lohna teci ahi hi. Pa <strong>leh</strong> Tapa itna in kithoina piak ding kul<br />

sa uh ahih man-in mawhneite kihotkhiat kikna pen van <strong>leh</strong> lei khempeuh<br />

mai ah Pasian Kumpina <strong>leh</strong> A Thukham in thutang <strong>leh</strong> migitna tawh a<br />

dingg a, hih sangin a neu zaw kithoihna in hotkhiatna cin zo lo hi cih a<br />

lak hi. Phiatsiang thukhenna ah mawhna piankhiatnathu paulap ding<br />

bangmah kizongtheilo ding hi.


THUSIA KIPATKHIATNA BUL 509<br />

Leitung khempeuhte’ Thukhen mangpipain <strong>Satan</strong> tungah bang<br />

hangin ong langdo in ka gammite ong sut nahi hiam? acih ni cinagin<br />

gitlohnate bulpipa in paulap theih ding a nei kei hi. Apauthei kam<br />

khempeuh dai uh hi. Pasian alangpan mihonte zong cimawhin a kamka<br />

bek lel ding uh hi. Mawhna thamanin sihna ahih lam elh Pasian thukhun<br />

kip tawntung ahihna Kalani singkhuamin teltakin lakkhia ta hi. A husan<br />

tawpna in “Azozo hi” cih a awtna awgingin <strong>Satan</strong> sihdaak atum hi.<br />

Sauveipi kidona Lian pen khentelna kibawl ta hi. A tawpna ah gitlohna<br />

pen kiphiatsiang ta ding hi cih kitel siang ta hi. Pasian Tapa in hankhuk<br />

sung hong nawk pen “sihna tawh sihna piangsakpa Dawi a suk mang<br />

nading a hi hi.” Heb. 2:14. Lucifer kiliatsak nopna in “Pasian aksite<br />

tung ah ka tokhom ka laamto dinga,…A tungnungpenpa ka bang ding<br />

hi,” ci hi. Pasian in ama (504) kiang ah, “Keimah in nang pen leitungah<br />

vut kong suak sak dinga…na om kik ngei nawn kei ding hi” a ci hi. Isa.<br />

14:13,14; Ezek. 28:18, 19. “En un mi kiphasak khempeuh <strong>leh</strong> migilo<br />

khempeuh, azung ahiang cih omlo in buhtu bangin a kattem ding hun<br />

hong tung ding hi.Tua ni ciangin khat zong suak ta loin a vekpi-in<br />

kangtum khin ding uh hi. Topa in a ci hi”, Malakhi 4:1.<br />

Leitung-vantung khempeuh in mawhna thaman teci apang ding uh<br />

hi. Tua banga a beisiangna pen, atuungin ki tua cih hi <strong>leh</strong> vantungmite lau<br />

lel ding uh a Pasian zong mindai sak lel ding uh hi. Ahih hangin, tu-in Ama<br />

itna <strong>leh</strong> Ama zahtaakkaaina van <strong>leh</strong> lei bup maitang ah pulaak in, Ama<br />

deihna bang sep ding nopsa-in A thukham a lungsim sung uh ah lut ta hi.<br />

Gitlohna hong thokik ngei nawn lo ding hi. Pasian kammal in “thuaksiatna<br />

om kik ngei lo ding hi” ci hi. Nahum 1:9. <strong>Satan</strong> in Sila suahna ci-a a kawk<br />

Pasian Thukham pen Suahtakna Thukham ci-in kizahtak ta ding hi. Zeetna,<br />

sittelna a thuak Pasian piansak khempeuh in Pasian <strong>leh</strong> A gamtatziate,<br />

itna siangtho <strong>leh</strong> mong nei lo pilnate, teltak siangtak-in mu khin zo uh ahih<br />

man-in Ama thumangloin kiheii ngei nawnlo ding uh hi.


510 KIDONA LIANPI<br />

30<br />

Mihing <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> Kikal-a<br />

Ki-elna<br />

(505)<br />

NANG <strong>leh</strong> numei <strong>kikal</strong>, na suan-lekhak <strong>leh</strong> ama suan-le-khakte<br />

<strong>kikal</strong>ah kilangneihna ka koih ding hi; amah in na lutang hong sunim<br />

dinga, nangin ama khetul na sunim ding hi.”, Piancil 3:15. Pasian in<br />

mite apuuk khit cianga <strong>Satan</strong> a samsiatna in hunbei dong khang<br />

tawntunga dingin hilhkholhna namkhat mah asuak hi. Leitung minam<br />

khempeuhte thuak ding kidona lim zong hi khol pah hi.<br />

Pasian in “Kilang neihna ka koih ding hi” ci hi. Hih ki langneihna<br />

pen pianpih nate hi lo hi. Mihing in Pasian thukham hong palsat ciangin<br />

<strong>Satan</strong> tawh kilem-in pianzia gilo nei hong suak uh hi. Mawhnei mite <strong>leh</strong><br />

mawh phuangcilpi <strong>kikal</strong> ah kilangneihna omlo hi. A nih mah un lampialna<br />

tawh gilo khawm uh hi. Lampialpa pen midang khat in hong khasiat-a<br />

ama nung hong zuih sak mateng a mot din khawl ding pa hilo hi. Tua<br />

ahih ciangin apuuk vantung mite <strong>leh</strong> migilote kithuah thei mah mah uh<br />

hi. Pasianin dallo hi <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> mihingte kipawl-in vantung langdo


MIHING LEH SATAN KIKAL-A KI-ELNA 511<br />

ding uh hi. <strong>Satan</strong> a el cih thadah, mihing akici peuhmah kipawl-in Pasian<br />

langdo ding uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> in vantung mite tualgal bawl dingin a zol mah bangin<br />

mihingte zong mawhna bawl dingin zol hi. Tua pen amau kipawl thei in<br />

vantung dohuan le uh a deihna ahi hi. Amah <strong>leh</strong> apuuk vantung mite<br />

<strong>kikal</strong> ah <strong>Khrist</strong> muhdahna uh ah kithu hual in kinialna om ngeilo hi.<br />

(506) Thudangte ah bel kithutuak loin kinialna tam hi. Van <strong>leh</strong> lei<br />

khempeuh Ukpa langdo nading ah bek kiptakin kipawl uh hi. Ahih<br />

hangin amah <strong>leh</strong> numei <strong>leh</strong> asuan akhakte uh’ <strong>kikal</strong>-ah kilangneihna<br />

koih ding cih thupiakna <strong>Satan</strong> in azak ciangin ama guat mihing lungsimsia<br />

pen kidaltan sak-in, bang khat peuh tawh ama aana anolh theih hun uh<br />

hong om ding cih a thei pah lian hi.<br />

Tua ciangin <strong>Satan</strong> in mihingte amuhdahna hong uang san hi.<br />

Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> tungtawn-in amaute pen Pasian itna <strong>leh</strong><br />

amigitna angah thei ding uh hong hi ta uh hi. Amah in mihingte hotna<br />

ding Pasian vaihawmna pen daltan nuam hi. Pasian kizahtak loin, a<br />

nasepte niin baang henla maisia mu <strong>leh</strong> vantung abuai mah bangin leitung<br />

buai-in hawmsuak <strong>leh</strong> a ut a hi hi. Tua ciangin amah in hih buaina teng<br />

kawk-in Pasian in mihing na bawl vialse thaman a hi ve cih san hi.<br />

<strong>Khrist</strong> thupha in mihing lungsim sung ah <strong>Satan</strong> alangneih nading<br />

uh a guan hi. Tua bangin thupha in amaute khel-in thaksuak sak lo hi<br />

<strong>leh</strong> mihing in <strong>Satan</strong>’ sila suakto den ding a, <strong>Satan</strong>’ deih bang bangin<br />

seem to to den ding uh hi. Ahih hangin tua thuthak hangin mite in<br />

<strong>Satan</strong> tawh akizopna uh hong palsat thei uh hi. Tua <strong>Khrist</strong> guan thupha<br />

vangliatna in gilo- buluhpa hong dal thei ta hi. Akuama peuh mawhna<br />

bawl nuamlo-a kih huai asa mite, mawhna lunggulh na nial-a azo mite,<br />

in tunglam pana thubulphuh a zanghte ahi uh hi.<br />

Hih leitung in Jesuh a muak dan ah <strong>Khrist</strong> lungsim puak <strong>leh</strong><br />

<strong>Satan</strong> lungsimpuak a ki<strong>leh</strong>ngatna a kitel muh theih pen hi. Amah pen<br />

ahau, alian, <strong>leh</strong> a thupigawp-in hong kilang lo hi. Tua man-in Jewste in


512 KIDONA LIANPI<br />

ana nolh uh ahi kei hi. Hih apuatham a kilang vangliatnate a vukcip zo<br />

ding vangliatna a neih lam a mu uh hi. Amah siangtho in taksa ahih<br />

manin, tua in a-Pasian-milote’ muhdahna apiangsak hi zaw hi. Amah<br />

<strong>leh</strong> amah kiniala mawhbaang lo-a ki-aapna in mi kiphasakte <strong>leh</strong> mi<br />

huaihamte a kawkkhiatna suak den hi. Tua bangin Pasian Tapa<br />

kilangbawlna a hong piang hi. <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> gilo vantungmitein tua migilote<br />

pawl uh hi. Thumaan bulpipa langkhat ah lampialte in a thahatna<br />

khempeuh uh gawm-in langdo huan uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> nungzuite zong a Topa agalbawl mah bangun a galbawl<br />

zel uh hi. (507) Mawhna in a hong nungsawn sawn dan mu-a, tunglam<br />

pana thahatna tawh mawhzolna a dal mi khempeuh tungah <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a<br />

pawlte hehna so ding hi. Thumaan bulphuhte mudah-a tua thumaan<br />

ahilhte bawlsiatna pen mawhna <strong>leh</strong> mawhneite a om lai teng ki zom<br />

zomlai ding hi. <strong>Khrist</strong> nunguite <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> naseemte pen kilem theingeilo<br />

uh hi. Singlamteh nialna pen daai nai lo ahih ciangin, “Jesu Khrisit<br />

sunga kipin a nungta nuam mi khempeuhte in zong bawlsiatna athuak<br />

ding uh hi.” 2 Tim 3:12.<br />

<strong>Satan</strong> sawltakte <strong>Satan</strong>’ thuneihna akipsakk nading in ama<br />

makaihna sungah na seem seem in Pasian Kumpina langdo den uh hi.<br />

Tua hang mah-in <strong>Khrist</strong> nungzuite kheem uh a, amuanhuainate uh khim<br />

sak-in zol uh hi. Amau makaipa uh’ sep ngeina bangin Laisiangthote<br />

lumlet-in, khiatna maanloin bawl-in, a ngimna uh tunsak ding hanciam<br />

uh hi. <strong>Satan</strong> in Pasian asuksiat nop mah bangin a sawltakte in zong<br />

Pasian mite gim pia nuam uh hi. <strong>Khrist</strong> sihna dong a tun lungsimpuak<br />

mah in migilote hanthawn a, Jesuh nungzuite susia sak hi. Hih thute<br />

khempeuh alakkhol hilhkholhna ah, “Nang <strong>leh</strong> numei <strong>kikal</strong>, na suan<strong>leh</strong>-khakte<br />

keh ama suante <strong>kikal</strong> ah kilangneihna ka koih ding hi”, na ci<br />

khol zo hi. Tua thu in hun bei donga kizom toto ding thu hi ta hi.<br />

<strong>Satan</strong> in a galkapte samkhawm-in, kidona sungah ama<br />

vangliatna neih khempeuh tawh alom-in a deng hi. Bang hangin adal


MIHING LEH SATAN KIKAL-A KI-ELNA 513<br />

lampangte in zong nakpi-in dalbeh zaw lai lo thong hiam? Bang hangin<br />

<strong>Khrist</strong>’ galkapte ihmutsuak-in thudonlo uh hiam? Amautein <strong>Khrist</strong><br />

tawh kizopna pen neu neih kha uh hi. Kha Siangtho kitasam lua uh<br />

hi. A Topa uh adinga mawhna a huathuai a etsathuai bangin amau<br />

tuaci sa lo mawk uh hi. Amau in <strong>Khrist</strong> hih bangin khentelsa<br />

nialkholhsa-in koih zo lo uh hi. Amau in gitlohna <strong>leh</strong> mawhnate in<br />

gim apiakziate ngaihsun kim kha khol lo pah pah uh hi. Khuamial<br />

kumpipa in lah tua thute aphawk loh nadingin na maihum lai hi. <strong>Satan</strong><br />

nasepna nakpi-a a huat khol loh mawkna uh pen ama vangliatna<br />

<strong>leh</strong> a kheltatna tampi a theihloh hang uh hi zaw hi. Hi bangin mipite<br />

kidiahcip hon uh hi. A galppa uh pen agilo vantungmite lungsim a<br />

ukcip, ahat mah mah galkap Manglianpi khat ahih lam thei lo uh (508)<br />

hi. Khate in hotna a ngah theih loh nadingingilo vantung mitein uk-a<br />

galsiam tak-in vaihawm na nasia tak tawh <strong>Khrist</strong> alangdo denhel uh<br />

ahih lam atelsiang nai loh hang uh hi zaw hi. <strong>Khrist</strong>ian akicite lak ah<br />

<strong>leh</strong> Lungdamna Thu hilhsia ahite lak na ngawn ah <strong>Satan</strong> omzia tel<br />

taka kigenna kiza ngeii lo phial hi. Khat vei vei pulpit pana thugen<br />

dang tawh kizom-a gingkha pak zelte lo buang kithei kha ngei phalo<br />

mai hi. Amaute in <strong>Satan</strong> nasepna, <strong>leh</strong> A khelpil luatnate ahi zongin, a<br />

do pah lian dingin a om gige in, zongseem pah thei ahih lam awlmawh<br />

lo mawk uh hi.<br />

Mite in ama vaihawmnate theihpih lo uh hi. Hih a gilo anavaak<br />

atei setsat keei galpa in amaute suul a zui den hi. Inn sungvai tuam<br />

tuamte, khuapi kongzingte, biakinn sungte, minam kikhopna sungte, <strong>leh</strong><br />

thukhen zumte ah buaina bawl-in, kheem-in, zol-in, numei pasal, naupang<br />

zahlo in susia hi. Innkuan kitam sak-in, kihuatna khaici bangin tuh a,<br />

kidemna kitotna, <strong>leh</strong> kiheekna kithahna te tawh a dim sak hi. Tua pen a<br />

<strong>Khrist</strong>ian pipite mah in Pasian sehna bang bangh hi ding hi ve’n, Pasianin<br />

pha asak bangbang hiphot ve, ci-in Pasian ngawh laideep uh hi.<br />

Pasian mite leitung tawh kikhena a tuampiannate uh susia nuam<br />

in, a zawh theih nadingin <strong>Satan</strong> a hanciam den hi. Tanglai Israel te


514 KIDONA LIANPI<br />

zong Lawkite tawh kipawl in aki awilohna mun ciang dong alutngam<br />

uh ciangin mawhna tawh hong kizom pah uh hi. Tua bang lim mah<br />

tawh tulai Israelte (thu zuite) zong lampial uh hi. “Tua bang mite in<br />

Pasian, meel a hi Khris’ vangliatna tawh a dim Lungdamna Thu a tan’sak<br />

loh nadingin hih leitung a uk topa in a umlo tua mite’ lungsim mittang<br />

uh a tawsak hi. “ 2 Kor. 4:4. <strong>Khrist</strong> nungzui dinga akhensat lo khempeuh<br />

<strong>Satan</strong> naseem suak uh hi. A lungsimi athahat sak kik kik lote in mawhna<br />

it uh a, bawl bawl <strong>leh</strong> paulap zon zon a thuah uh hi. A ki puahthak kik<br />

lungsim in mawhna nial ding khentelsa in a koih hi. <strong>Khrist</strong>iante in thu<br />

umlo mite tawh hong kipawl ciangin amau mah mawhzolna sunga<br />

kiphum a suak uh hi. <strong>Satan</strong> pen amau mit muh loh-in hong kihel a,<br />

simtham takin a mit uh a hum sak hi. Amau in tua kipawlna hangin<br />

amau tung ah siatna bang mah mu lo phot uh hi. Hun te hong sawt<br />

ciangin leitungte tawh kibang seem seem uh a, nuntakzia, kampau,<br />

gamtatte tel muh lo seem seem uh hi.<br />

Leitung ngeina zuihluatna in pawlpii pen leitung lam ah kiheii<br />

sak hi. (509) <strong>Khrist</strong> lam ah leitungte kiheii sak ngei peuh mah lo hi.<br />

Mawhna tawh ki zopna atam ciangin a siahuaina ki neu muh sem sem<br />

sak hi. <strong>Satan</strong> naseemte tawh kipawl ding a teel mi a sawt loin ama<br />

Topa a zahtakna bei ding hi. Ih nasepna lam lam ah thusitna I thuak<br />

ciangin kumpi zum-a Daniel a kisit lai-a bangin Pasian in hong keem<br />

ding hi ci-in lungmuang ding hi. Ahih hangin tua mawhzolna ah I kikausi-phum<br />

<strong>leh</strong> amanlaangin a hiam a zekai-in a hiam I puuk kul<br />

hamtang hi.<br />

Mawhzolna in ama huam sung a om dinga kiseh het lo mite<br />

tungh a sepna picin thei zaw hi. Laisiamna <strong>leh</strong> talent hoih neite<br />

kizahtakin kipibawl hi. Tua bang siamnate Pasian azahtakna taanga<br />

kimang thei ding, Pasian pahtak a lawh sak zo dingin kituat kha hi.<br />

Talent <strong>leh</strong> ngeinate pen Pasian hong piak hi mah hi, ahih hangin Pasian<br />

I zahtakna taanga I zat <strong>leh</strong> bel Pasian tawh a hong kinai sak sangsik-in<br />

Amah tawh hong kikhen sak a suak thei zaw ding a, samsiatna <strong>leh</strong>


MIHING LEH SATAN KIKAL-A KI-ELNA 515<br />

thangsiahna a suak ding hi. Tua sanga khialhna gol zaw om lo hi. Mi<br />

tampi muhna ah gamtat hoih hi, a kipuahpha mi hi, <strong>Khrist</strong> mi hi, ci-a<br />

amuh theih uh pawl khat bel om hi. Tua pilna le siamnate in <strong>Khrist</strong>ian<br />

nuntak zeem dinga, biakna maan lam-ah huzaap khauh sak ding ahi hi.<br />

Tua bang a hih nadingin Pasian tung ah aap a kul ahi hi. Tua hi kei <strong>leh</strong><br />

siatna lam ah ki zangh kha thei ding hi. Mi pawlkhatte maitai in tei<br />

uha, gamtat gilote ah zong kihel lo a kicih hangin a <strong>Satan</strong>’ khut zat<br />

taktak ahi om thei hi. Simtham taka a kheem bawl a huzaap a omdan in<br />

<strong>Khrist</strong> ading in mipil lo mitei lote sangin gal lauhuai zaw hi thei hi.<br />

Nakpi-a thungetna <strong>leh</strong> Pasian muan’na tawh Solomon in leitung<br />

bup in lamdang sa-a a pahtawi uh pilna na ngah hi. Ahih hangin tua<br />

thahatna Bulpi pan kiheii khia a ama ut banga mai hong nawt ciangin<br />

mawhzolna a lel hi. Tua ciangin hih kumpite laka apilpenpa, lamdang<br />

akisa zah-a vanglianpa in galpa khutzat hat pen khat hong suak h.<br />

<strong>Khrist</strong>iantein <strong>Satan</strong> in mite lungsim mittaw sak dingin zong zong<br />

hi cih mang (510) ngilh loin “eite in si-le-sa tawh kido ihi kei hi; asang<br />

belte tawh ahi zongin, ukte tawh ahi zongin, vangliatna tawh ahi zongin,<br />

leitung tawh kipawl khuamial ukte tawh ahi zongin, vantung tawh kipawl<br />

munah a om gilo khate thawh a hi zongin ih kido “ ahih lam phawk den<br />

ding kul hi. Efesa 6:12. Kha tawh kimuam kithuhilhna in kum za tampi<br />

sung ging suk suk a, eite hun dongin hong hilh lai hi. “Kikepna tawh<br />

ngak un. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, na gal uh ahi Dawimangpa in a<br />

hawk thei humpinelkai bangin kua mi ka ne ding hiam ci-in zong kawi<br />

kawi hi.”, 1 Pet. 5:8. “Dawimangpa khemna na nan zawh nading un<br />

Pasian galhiam khempeuh silh un. “, Efesa 6:11.<br />

Adam pana eite hun dong I galpa in mite nenniam ding <strong>leh</strong> susia<br />

dingin kithasaan tawntung hi. Tu-in pawlpite susia dingin a tha neih<br />

tawp suah in ki sa hi. <strong>Khrist</strong> zuih a sawm mi peuh mah in hih atawlngalo<br />

galpa tawh a kisual kul ding hi. <strong>Khrist</strong>ian khat peuh in Pasian a etteh<br />

tek tek teh <strong>Satan</strong>’ do nop theih dinga ki bawl bawl a suak hi. Pasian na


516 KIDONA LIANPI<br />

nakpi in seem a, gilopa kheemna te pholaak a, mite mai ah <strong>Khrist</strong> apuak<br />

uh <strong>leh</strong>, Paul bangin lungsim niamkhiatna takpi tawh mawhzolnate pan<br />

khitui tampi tawh Topa naseem ahi khawm thei ding uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> in a theihtawp suah-in mawhzolna lauhuai pen <strong>leh</strong> a<br />

thukawi pen tawh <strong>Khrist</strong> na zol a, ahih hangin akuan sim-in na kithalsawn<br />

lel hi. Tua kidona pen eite hong huutna hi a, Ama zawhna in eite zawhna<br />

ih ngah theih nading ahi hi. Tua zawhna a deih mi khempeuh tung ah<br />

<strong>Khrist</strong> in thahatna pia ding hi. Mi khat peuh amah ana-kipiak kei nak<br />

<strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> in mawk zo thei lo hi. Mawhzolpa in kuama tung ah utna pen<br />

ukcip sak thei lo-a, mawhna pen hen gawp mawk thei sam lo hi. Lungkiat<br />

nading bawl thei dinga, gen baang sak thei lo ding hi. Khirst in azo zo<br />

hi cih thu in Ama nungzuite in pasal lungsim tak tawh mawhna <strong>leh</strong><br />

<strong>Satan</strong> a do ngam na ding thapiakna a hi hi.


31<br />

Kha Gilote’ Sawltakte<br />

(511)<br />

MUHTHEIH <strong>leh</strong> muhtheih loh leitungte kizopna ahi-a, Pasian<br />

vantung mite nasepna <strong>leh</strong> khagilote’ nasepna ahi zongin mihing<br />

tangthu bup ah khen theihloh zahin Laisiangtho sungah teltak in na<br />

kilak hi. Khagilote om ahih lam ki um nuam nawn lo a, “gupna luah<br />

nading mite kem dingun, sawltak nasem“ (Heb. 1:14) vantung<br />

misiangthote bang misisate’ khaa hi a ci nuam tampi om ta hi.<br />

Laisiangtho in vantung mite om a hih thu a gen hi.Ahoih <strong>leh</strong> akisia<br />

vangtungmite ahi uh-a, misite’ khaa hi cih a genna om lo hi.<br />

Mihing akibawl ma-in vantung mite om khin hi. Leitung bulpi a<br />

kingak lai-in “zingsang aksite in la sakhawm uh a, Pasian tate lungdamin<br />

awng uh hi” ci hi. Job 38:7. Mihing hong puuk khit ciangin nuntakna<br />

singkung vil dingin vantung mite kisawl hi. Tua pen mihingte asi a om<br />

ma uh a hi hi. Vantung mite pen apianlim pek un mihingte sangin a lian<br />

zaw-a kibawl hi uh a, laphuakpa in mihingte “vantung mite sanga niam<br />

zaw deuh-in na bawl hi” mah na ci hi. Late 8:5.


518 KIDONA LIANPI<br />

Laisiangtho sungah vantung mite tamna, a vangliatna <strong>leh</strong> a<br />

minthannnate uh, <strong>leh</strong> vantunga teengte thu, Pasian’ Kumpina tawh kisai<br />

ama sepnate, eite hotkhiat nadinga a nasepnate uh, hong gen zo hi.<br />

“Topa in a tokhom van ah koih a, Ama gam in a vekpi huam hi” a na ci<br />

hi. Kamsangpa in “Topa tokhom kiim ah vangtungmi tampi’ aw ka za<br />

hi” zong na ci hi. “Vantung mi a thahat pha deuhte in” kumpite’ Kumpipa<br />

inn dei sung vil uh hi (512) ci hi. “Ama nasemte in Ama deih bang bang<br />

seem uh hi”. “Ama thu ngai uh hi”, Late 103:19-21; Mang. 5:11.<br />

Daniel in “Tul sawm mun tulsawmte <strong>leh</strong> a tul tul te” Dan. 7:10; in<br />

vantung sawltak na seem in om mu hi. Sawltak Paul in zong, “Akisim<br />

zo lo vantungmi tampi “, Heb. 12:22. ci hi. Pasian sawltakte ahih mah<br />

bangun amaute a paikhiat uh ciangin “Khuaphelep a bang uh hi”, Ezek.<br />

1:14, taang zia zua-in leeng zau zau uh hi. A kiliansak Assyriate kumpi<br />

Sennacherib in Israelte susia dingin, Pasian kosia in hong pai-a, hong<br />

nawk “ zan in Topa vantung mi khat pusuak-in Assyriate Giahphual va<br />

vaat a, mi 185,000 a va that hi.” Tua laitak ah “agalhaang thahat teng,<br />

abu makai teng uh” a si hi. “Tua ciangin Sennacherib maizumsa-in a<br />

gam ah a ciah kik hi.” 2 Kumpite 19:35; 2 Khangthangthu 32:21.<br />

Vantung mite pen migitna thu puak dingin Pasian mite kiangah<br />

kisawl zel hi. Abraham kiang ah thupha khaam dingin a ki sawl hi.<br />

Sodom kongkhakpi ah midik Lot in dan a thuak loh nadingin a honkhia<br />

dingin kisawl hi. Sehnel gama gilkial lungkhama a sih dektak laitakin<br />

Elijah kiangh kisawl hi. A galte in khuaneu khat ah Elisha kiim-uum a a<br />

kalhcip laitakun tua khua kiimkot ah sakol leengte <strong>leh</strong> sakol meikuangte<br />

kualkhum sak hi. Lawki kumpipa khat zum sunga Pasian pilna angeet<br />

laitak <strong>leh</strong> humpinelkai kua sunga akikhiat laitak in Daniel kiangah<br />

vantungmite ki sawl hi. Herod thong kaw-hawm mial sunga si dinga<br />

akikhum lai-in Peter kiangah vantungmi a kisawl hi. Philippi-a<br />

thongkiate kiang khawng, Paul <strong>leh</strong> a lawmte tuipi tunga a tuahsiat lai<br />

khawngun vantung mite va pai uh hi. Kornilius in Lungdamna Thu<br />

saang dinga a lungsim a honsak ding, Peter in hotkhiatna thu lawkite


KHA GILOTE’ SAWLTAKTE 519<br />

tunga a thehkhiat ding laite in siangtho vantung mite hong kisawl a, a<br />

khang khangin Pasian mite adingin na a seem uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> nungzuite khempeuh a cing dingin vantung mite ki seh<br />

hi. Tua thu pen (513) <strong>Satan</strong> mah mah in zong thei a, “Job in Pasian<br />

hong mawk zah tak ahi hiam? Amah <strong>leh</strong> a innkuan <strong>leh</strong> a neihsate<br />

khempeuh na hutna-in a kimkotah dai kai hilo nahi hiam? “ a ci hi. Jop<br />

1:9,10. Pasian in A mite keem-a a sawl sawltakte thu laphuakpa inzong<br />

la-in a sa hi, “Amah a zahtakte’ kim-ah Topa’ vantungmi in giahphual<br />

sat a, amaute honkhia hi.” Late 34:7, ci hi. Honpa in zong Amah a<br />

umte thu a genna ah, “Note in hih naupangte khat peuhmah na simmawh<br />

lohna dingun ka kikeem un. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, amau’ vantung<br />

mihingte in, vantungah a om ka Pa’ maitang amu niloh uh hi. “ Matt.<br />

18:10 a ci hi. Pasian mite cing dinga kiteel vantung mite in Ama maitang<br />

va mu den uh ahi hi.<br />

Tua bangin tawlnga lo-a vantung mite kepna tawh Pasian mite<br />

in ihmu lo-a om khuamial ukpa’ kheemna <strong>leh</strong> agilo khaate’ galdo na<br />

pan suakta thei uh hi. Kisam lo hi <strong>leh</strong> vilsak lo ding hi. Gilopa sawltakte<br />

in khauh tak-in nawk nawk ding uh a hih ciangin Ama mite thupha <strong>leh</strong><br />

hehpihna tawh keem ding cih Pasian in kamciam hi. Tua agilo sawltakte<br />

pen tam mah mah uh a, lungsim khauh <strong>leh</strong> kuhkal tuah in mi bawlsia uh<br />

ahih man-in kiginglo awlmawhlo-a om tawh kisuakta zo lo ding hi.<br />

Khaa gilote zong akibawlcil-in tu-a Pasian sawltak asiangtho<br />

vantung mite bang mah in mawh baanglo, akizakim, avanglian, aminthang<br />

ve ahi uh hi. Ahih hangin mawhna tawh hong puuk uh a, amaute<br />

kipawlhon-in Pasian langpang ding <strong>leh</strong> mihingte kisiat nading hong<br />

hanciam uh hi. <strong>Satan</strong> tawh tualgal bawl-in kikop uh ahih manin amah<br />

tawh van pan kinawhkhia khawm uh hi. Kum tampi sung <strong>Satan</strong> tawh kop<br />

in Pasian langdo in na seem uh hi. Laisiangtho in eite kiangah amaute<br />

omzia, a gam uk dan uh, akikopzia uh, apilna uh, a khelpilna dan uh, <strong>leh</strong><br />

mite nopsakna <strong>leh</strong> galmuannate a suksiat nopzia uh hong hilh hi.


520 KIDONA LIANPI<br />

Laisiangtho Lui Tangthu in tua gilo-sawltakte thu ong kidawk<br />

sak zel hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> leitunga hong nuntak sungin tua a gilo<br />

khate’ nasepna uang pen hi cih zong hong dawk hi. Mihingte hotkhiat<br />

nading vaihawmna tawh <strong>Khrist</strong> leitungah a hong om lai tak in, <strong>Satan</strong> in<br />

leitung uk cip ding a hanciam hi. Amah in Palestin gam teng lobuang<br />

leitung buppi mun (514) citeng ah milim biakna khawng na phut kawi<br />

kawi khin hi. Mawhzolpa tunga aki-ap khinlo zek gam khatah <strong>Khrist</strong> in<br />

vantung khuavaak mite tunga puak dingin a hong pai hi. Hi laitak ah<br />

tungnungpenna kituh vangliatna nih ong om hi. Jesuh in itna tawh a<br />

khut hong vaan a, Ama kiang ah maisakna <strong>leh</strong> galmuan-nopna ngah<br />

dingin hong sam hi. Khuamial ukte in amau ut bang un a ukna aneih<br />

zawh loh lam uh kimu uh a, <strong>Khrist</strong> nasepna hong picing <strong>leh</strong> amau ukna<br />

bei hiau ding cih zong amu uh hi. <strong>Satan</strong> zong akikhihcip humpinelkai<br />

lunghaam bangin heh a, mite pumpi <strong>leh</strong> khaa susia dingin ama vangliatna<br />

a zangh hi.<br />

Mihing dawilut cih pen Laisiangtho Thak sungah teltakin kigen<br />

hi. Tua banga a bawlsiat mite pumpi cinatna a thuak bek hi lo uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> in tua bang mite teltakin thei a, a tel et ciangin kha gilote lut hi<br />

ci-in mukhia pah hi.<br />

Gadara-a dawilut adamsakna ah <strong>Khrist</strong> vangliatna <strong>leh</strong> migitna<br />

hi ta<strong>leh</strong>, dawite a phazah <strong>leh</strong> a vangliatna uh <strong>leh</strong> a gitloh nasepna, a<br />

kithasaanna te uh Laisiangtho in gen hi. Tua dawi gilote lutna mi kep<br />

zawh-in om loin kikhuuk gawp, cilphuan bua gawp-in lunghaam-in<br />

kiko vua vua den hi. Amah mah kigimbawl-in a nehkha mi om <strong>leh</strong> zong<br />

lauhuai hi. Tua a pumpi liamna asisan luannate, lungmawka-gamta<br />

khawng khuamial kumpipa in muhnopsa-in a lungkim mai hi. Tua<br />

dawilutpa in, “Ka min Legian hi, tampi tak hi ung” ci hi. Mk. 5:9.<br />

Rome galkapte sung ah legion khat a kicih ciangin galkap tul thum pan<br />

tul nga bang pha thei uh hi. <strong>Satan</strong> galkapte zong alom lom-in kipawl uh<br />

a, tua lom khat pen Legion khat sangin tawm zaw lo hi.


KHA GILOTE’ SAWLTAKTE 521<br />

Jesu sawlna tawh tua khaa gilote tua mipa sung pan taikhia uh<br />

hi. Khagilote in a nusiat khit uh ciangin tua pa daai tak-in Honpa khe<br />

kiang ah tu hi. Migi-in pilvaang-a thu dik mah mah hi. Ahih hangin vok<br />

honkhat tuipi sunga atuak mang sak dingin phalna dawite ki pia hi.<br />

(515) Gadara-a teengte in hih supna pen Pasianthupha angahnauh sangin<br />

lianzaw sa-in cidamsak Jesu pen a kiang pan-un a paikhia dingin angen<br />

uh hi. Tua bang pian vive-in <strong>Satan</strong> in piang sak nuam hi. Tua supna<br />

pen Jesu ngawh-in ahuaiham mi patau sak uh a, Ama thu a kingaihloh<br />

theih nadingin dal pah lian uh hi. <strong>Satan</strong> in <strong>Khrist</strong>iante pen supna<br />

piangsakte hi ci-in a ngawh den mah a hi hi. Kamsiatna, <strong>leh</strong> thuaksiatna<br />

tuam tuamte atun ciang in zong apiangsak pen angawh sang sik in<br />

<strong>Khrist</strong>iante a <strong>leh</strong>ngawh lai hi.<br />

Ahih hangin <strong>Khrist</strong> vaihawmnate bel kidal zo lo hi. Tua khaa<br />

gilote in vokte a suksiat ding pen bel a kiphal mah ahi hi. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong> Jews te in tua a siangtho lo ganhingte khawi-a sum ngah<br />

ding a hanciam se se uh a taai na a hi hi. <strong>Khrist</strong> in dalsak lai zaw hi kei<br />

<strong>leh</strong> a vok bek zong hi loin a vokcingte <strong>leh</strong> a vokneite nangawn asikhin<br />

ding uh ahi hi. Sihna pan a kisiit laiteina zong Ama vangliatna bekmah<br />

in adal thei hi zaw lai a, amaute hotkhiat nadingin hehpih a migi taka<br />

kithasaan kul lai zaw deep hi. Hih thu apiansakna ah a deihna dang<br />

khat om lai hi. Nungzuite in <strong>Satan</strong>’ khaa gilote mihing sunga a lut theih<br />

mah bangin ganhing sungah zong lut thei ahihna a theih ding uh deihna<br />

a hi hi. Honpa in Ama nungzuite in galpa nasep zia a tel theih uh a a<br />

kibingphuut khakna mun uh hong om ciangin ama ngimna in a<br />

kheemzawh loh nading adeihna ahi hi. Tua baan ah, Ama vangliatna<br />

in <strong>Satan</strong> hencipte khahkhia thei ahihna zong tua kuam-a mite in mu leuh<br />

a deihna a hi hi. Jesu a paikhiat khit hangin a nungah mite a suahtak<br />

theih na lam dang pen kikum uh a, thupha bawlpa migitna pen gen belin<br />

anei lai uh hi.<br />

Tua bang pian thupiang Laisiangtho-a ki gen gen tampi om lai<br />

hi. Syro-Phenicia nupinu’ tanu dawi in a bawlsiat khat zong Jesu in a


522 KIDONA LIANPI<br />

kam tawh tua dawi a hawlkhiatsak khat om hi. Mk. 7:26-30. “Dawilut<br />

mittaw-a a pautheilo khat mah” Matt. 12:22, tua <strong>leh</strong> “a pau theilo khaa<br />

in meikhuk khawng tui sung khawngh puuk saka a suksiat” khangno<br />

khat, Mk. 9:17-27. Dawi lut dang khat mah, “dawi nin in a nuai gawp”<br />

a, Lk. 4:33-38. Kaperanaum khua kikhopna ah mipi buaisak hi. Tua<br />

teng a migi Honpa in A damsak hi. Tua banga (516) a bawlna khempeuh<br />

phial ah <strong>Khrist</strong> in dawi pen pilna neilo bangin hopih-a, mi a bawlsia<br />

nawn lo dingin a sawl zel hi. Kapernaum khua-ah biakna pia-a om mite<br />

khempeuh in Ama vangliatna “Mi khempeuh in lamdangsa uh a, ‘Hih<br />

thu in bang thu ahi hiam? vangliatna tawh, kihhuai dawite thu a piak<br />

ciangin amau a pai khia uh hi,’ “ a kici uh hi. Lk. 4:36.<br />

Tua dawi lutte a tam pen in cina thuaksiate ahi zel uh hi.<br />

Pawlkhatte dawilut ahih lam akithei nai lo pawl zong om hi. Mihing<br />

neih ngei loh thu ahih manin deih pong mawkna tawh <strong>Satan</strong> huzaap a<br />

na saang zong pawl khat om hi. Tua bangte pawl pen dawite tawh kido<br />

kha lo uh hi. Tuate lak ah dawi ai-siam pawl zong om hi,—Simon<br />

Magus cihte, Elymas mitphial lakpa te pawl, Paul <strong>leh</strong> Silas te Philipi<br />

khua dong a zui numeinu te pawl a hi uh hi.<br />

Khaa gilote thuzawhna lakah, Laisiangtho lopi-in dawi om lo hi<br />

ci-a nial het pawlte din mun sangin alauhuai zaw om lo hi. Amau omzia<br />

ih theitello in ih phawk khak loh sung mah in gamlapi na mai nawt khin<br />

uh hi. Ami pum neii pen in ama pilna, ama lungsim zanga gamta niloh<br />

akisak khak sungin tua khaa gilote geelna bangbanga paipai a na hi zaw<br />

kha thei hi. Tua man mah-in hun bei nading naita a <strong>Satan</strong> in zuaukheemna<br />

<strong>leh</strong> suksiatna dingin a vangliatna zat theih tawp-in a zangh hi. Mun<br />

khempeuh ah amah omlo ci-a upna pen mite lak ah a theh kawi kawi hi.<br />

Ama omzia maan pen bel iim-in, a sepdan khawng a selsim den mah a<br />

ngeina a hi hi.<br />

Eite in ama vaihawmna I theih pih khak ding alau zah-in khemdan<br />

siampenpa-in launa dang neilo hi. A meel seel-a a ngimna tak a picin


KHA GILOTE’ SAWLTAKTE 523<br />

theih zawk nadingin khembawlnate a sep ciangin amah <strong>leh</strong> amah a nuihsat<br />

huai lel banga kibawl na sanga a deih a lungkim zawk omlo hi. Amah in<br />

nuihzak huai, kihtaak huai dan-a a meel seelsim pen nop sa a, a<br />

piangsual—a lang mihing alang ganhing cih bang khawngin kibawl hen<br />

la mipil migina-a kiseh pawlkhatte bangin ama min ciamnuih bawlna,<br />

nuihzak bawlna-in zang <strong>leh</strong> zaknop a sa hi.<br />

Tua pen amah in a mai a tuamna nam khat a hi hi. Mi a suksiat<br />

zawh nading (517) in mite in, “Hi bang peuh mah om thei mawk ding<br />

hiam?” khawng ci <strong>leh</strong> a thusim pen hum zo zaw hi. Laisiangtho genna<br />

pawl khat a kitel mah mah lel munte a thukawng heii thei <strong>leh</strong> biakna<br />

taangpi in sang thei zaw a, a nasep picing thei zaw hi. Tua bangin<br />

<strong>Satan</strong> in mihing lungsim uk thei a, amau phawk loh kal in a thuzawh<br />

gige na hi kha thei zel cih Pasian inetteh ding tampi hong pia hi. Ama<br />

gitloh mi khelbawlnate, a simtham galdonate I mai ah kimu-in a hong<br />

nawk gawp loh nadinga kigalginna I suak sak ding hi.<br />

Eite in ih buk nading <strong>leh</strong> suahtak nading in a vanglian zaw ih<br />

Topa muta hi kei le hang <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> apawlte vaangpi <strong>leh</strong> mi’ etsatna in<br />

hong patau sak lua ding hi. Migilote in ei nuntakna <strong>leh</strong> ih neihsate hong<br />

lawk loh nadingin ih innte tawhbu <strong>leh</strong> kongkalhnate tawh limtak-in ih<br />

kalh thei hi. Ahih hangin a gilo vantung mite in eite hong nawk theih<br />

nading uh a zong den uh hi a, ei <strong>leh</strong> ei ki huu zo lo ihih lam pen ih<br />

phawk khol kei thei zel hi. Phal kha hi le hang ih lungsimte lakhia-in ih<br />

pumpi hong su lawi gawp-in ih neihsa <strong>leh</strong> ih nuntakna khawng te bawlzan<br />

gawp ding uh hi. Amau in tua buaina <strong>leh</strong> kisiatna te amuh uh ciang<br />

bek-in a lungdam thei uh hi. Pasian cihna nial in <strong>Satan</strong> mawh zolna<br />

mang ding in Pasian nusiatte din mun ding a lau huai mah mah hi. Ahih<br />

hangin Khrisit nungzuite pen Ama kepna sungah lungmuang hi. Vantung<br />

pan-in ahat phadiak vantung mite amaute keem dingin a kisawl hi. Pasian<br />

in A mite a cin’ sakna agilopa in nawklet zo lo hi.


524 KIDONA LIANPI<br />

32<br />

<strong>Satan</strong>’ Thaangkamte<br />

(518)<br />

KHRIST <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> kidona tu in kum 6000 dek tak bang pai khinta<br />

a, a sawt loin bei ta ding hi. Tua ahih ciangin mite ading deihsakna<br />

tawh <strong>Khrist</strong> nasepte susia dingin a hanciamna a zah nih-in khan to a,<br />

khaate a mat nadingin, gilopa in thaangte a kam kawi kawi hi. Ama<br />

deihnapi pen in Lungdamna Thu Palai sep khawl-a mawhsutna a bei<br />

dongin mite ki sik kik se loin khuamial sungah len cip thei <strong>leh</strong> a ut pha<br />

pen a hi hi.<br />

Ama vangliatnate dalna tuam om khollo a, pawlpi <strong>leh</strong> leitung in<br />

kikhelna mel neise loin a om hit hiat uh ciangin <strong>Satan</strong> bel lung muang<br />

mah mah hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> ama matsa khaa te in, “Gupna ka<br />

ngah nadingin bang ka bawl ding hiam?” ci-a a dot uh ciangin tua mun<br />

ah dingg-in <strong>Khrist</strong> vang <strong>leh</strong> ama vang tawi khai-in Kha Siangtho<br />

huzaapna talsik-in na dal tan hi.<br />

Pasian vantung mite Topa mai-ah thuko dingin a hong ki laak<br />

ciangin amaute lak ah <strong>Satan</strong> zong hong kihel hi, ci-in Laisiangthoin gen<br />

ngei hi. Job 1:6. Tua bangin ava ki hel ciangin Pasian bia nuam hi loin


SATAN’ THAANGKAMTE 525<br />

midikte a bawlsiat nop luat zawk man a hi zaw hi. Tua bang pian ngiimna<br />

mah tawh mite in Pasian bia dingin hong ki khop uh ciangin zong hong<br />

kihel zel uh hi. Eite muh loh-in simtham-in biakna pia mite lungsim a<br />

uk theih nadingin nakpi-in a hanciam hi. Galsiam galkapmang te in gal<br />

do nading a hun a tun’ ma-in geel sa-in a koih bangun a nasep ding<br />

geelsa-in a koih zel hi. Pasian thu puapa in Laisiangtho munte zong<br />

khia in mite tunga a hilh ding ciamtehna a bawl ciangin na et pih gige<br />

zel hi. Ama siam theih zah-in tua thuhilhna in (519) mite a lawn loh<br />

theih nadingin a hun a mun na uk a, a na nawng kaai sak zel hi. Tua a<br />

ki hilh thu a zak ding a kitaangsam pen pen mi khat peuh mun dang<br />

khat-a a kihel loh a pha mawh het ding thu khat peuh na om sak a, tua<br />

mun panin kisam khia sak helse-in tua thu zakha lo dingin a bawl hi.<br />

Tua thu za <strong>leh</strong> nuntakna a ngah zo ding mi hoih ahih manin a tua cih loh<br />

nadingin a hih theihzah-in a na dal hi.<br />

Khaa lam khua mialna in mite tuamcip ahih manin Topa naseemte<br />

lungkham mah mah uh ahih zong <strong>Satan</strong> in a mu gige hi. Amaute<br />

thungetna kammalte zong za gige hi. Awlmawh meel neih lohna,<br />

thoptatna, thadahnate a bei khiat nadinga Pasian hehpihna <strong>leh</strong> vanglian<br />

a ngette uh zong a ngai gige hi. Tua ciangin tha nuam takin hong seem<br />

to pah zel hi. Mite zol-in, uisan na, <strong>leh</strong> a dang zongsatna khat peuh<br />

tawh a lungsim te uh mawl sak phot-a, zak <strong>leh</strong> theih ding akisam mah<br />

mah thute thei lo sak hi.<br />

Laisiangtho sim <strong>leh</strong> thunget a awlmawh lote ki thuzawh baih hi<br />

cih pen <strong>Satan</strong> in tel mah mah hi. Tua ahih manin ahi thei zah-in lampi<br />

zongin mite lungsim manlah sak hi. Mi pawlkhatte in mi hoih hi’ng kici<br />

nuam napi uh in, thumaan om bang zui lel peuh ning ci loin, a kilempih<br />

loh khat peuh’ mawhna <strong>leh</strong> a upkhialhna zong niloh thei uh hi. Tua<br />

bang mite pen <strong>Satan</strong> khut zat a hi hi. Sanggam te a mawhna a zong den<br />

mi tampi om uh hi. Pasian <strong>leh</strong> anung zuite in na a sep ciangin tua <strong>Satan</strong><br />

khutzat mite zong na mot omlo zel uh hi. Ama naseemte in Amah bia<br />

uh hi. Thumaan zuite aki muhkhhialh nadingin a kammalte <strong>leh</strong> gamtatnate


526 KIDONA LIANPI<br />

a maan lopi in gensiat sak uh hi. <strong>Khrist</strong> adinga naseem kuhkal pen pen<br />

te bang mi khempa peuh, mi’ kheemsa peuh ci in gen sia uh hi. Mi gina<br />

<strong>leh</strong> mi thupi te mah zong a <strong>leh</strong> lam lam-in heek uh hi. Thu theikhin nai<br />

ngaplopite a gensia uh hi. A siangtho a dikte nangawn misia mi kheem<br />

theite, ci-in a ngaihsut theih zah-un a gensia uh hi.<br />

Ahih hangin kuamah taksan se kul lo hi. Amau in kua’ mi hi a<br />

kua’ nungzui hiam, kua’ na seem uh hiam cih pen kithei thei lel hi.<br />

“Amaute gah en le’uh teh, amau lungsim na thei ding uh hi.” Matt.<br />

7:16. Amau nasep in sihna gunei, mi gensia <strong>Satan</strong> omzia mah zui-in<br />

“ih u ih naute, I Pasian mai-ah sun tawh zan tawh a mawhsak” (520)<br />

mah bang lian uh ahi hi. Mang. 12:10.<br />

Mi khem lianpa in khaate siah nading lampialna a nam nam-in<br />

a nei hi. A suksiat nop mite’ duh <strong>leh</strong> deih theih theih ding na khat<br />

pepeuh lampial nadingin siahna in koih khol gige hi. Pawlpi sung ah<br />

acitak lohna, khalauna <strong>leh</strong> uplahnate a piangsak pianthak lohnate a<br />

guang hi. Pasian nasepna tawh kizui in khantoh ding <strong>leh</strong> manawt ding<br />

alunggulhte khaktan a sawm hi. <strong>Khrist</strong>ian zong hi mah sam napi, Pasian<br />

a um tak zolo mitampi in, asan dingin thumaan pawlkhat hoih asak uh<br />

hangin, upna maanlote Laisiangtho hilh upna zah mah-in guang khawm<br />

thei lai hi.<br />

Mite in bang bang um ta<strong>leh</strong> bang phamawh hiam cih dinmun pen<br />

<strong>Satan</strong>’ mi kheemna hoih pen a hi hi. Amah in thumaan pen deih takpina<br />

tawh ana kisan’ ciangin a saang mi in sianthona ngah lawh ahih ciangin<br />

tua thumaan pen a taksalo, a huut akhial Lungdamna thu dang khat a<br />

suah sak theih nadingin bawl hi. A kipatcil pan phet-in Pasian nasemte<br />

in zuauthu hilh siate langdo-in nial uh hi. Tua zuauthu hilhna pen migilo<br />

hi bekmawk loin khialhna lam vive pantah hi a, mite’ maibing sak a hi<br />

uh hi. Pasian thumaan a heii te Elijah, Jeremiah, <strong>leh</strong> Paulte in khauhtak<br />

<strong>leh</strong> dual lo takin langdo-in nial uh hi. Thumaan len misiangthote <strong>leh</strong><br />

upna maan a thupi sim lo mite aki hua mah mah uh hi.


SATAN’ THAANGKAMTE 527<br />

Laisiangtho khiatna aki <strong>leh</strong> lak-a, phuahtawm peuh in a ki<br />

hilhna te, <strong>Khrist</strong>ian lak ah upna kaa zia zua a ki-tukalhte pen mite<br />

buaisak-in thumaan atel theih loh nading uh a galpa nasepna ahi hi.<br />

Tua banga <strong>Khrist</strong>ian sung ve ve pawlpi kilem lo-a ki phelkhapna a<br />

piangsak thu in Laisiangtho amau deih bang taka kaai a, a saan’nate<br />

hang uh a hi pah hi. Amau deihna bul akipsak nading bek in hanciamin<br />

a sim man uh ahi zaw hi.<br />

Upna maanlo <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>ian gamtat maan ahi lo khat peuh zuihnop<br />

man in pawl khat te in (521) Laisiangtho sung mah hinapi atung anuai<br />

tawh kizom lopi-in ama deihna tawh kituak aneu khat sung bek peuh<br />

lakhia lian-in zangh thei uh hi. Tua bangte abaan sim lai le uh a thubulpi<br />

deihna kitelkhia pah lel dinga, amau cih tawh a ki-<strong>leh</strong>bulh khiatna nei<br />

peuh na hi thei zaw sop ding hi. Gulpi thukawi pilna mah zui-in, akisai<br />

lopi-in amau pumpi deihna tawh a kilem thei dingin a zom mawk uh a hi<br />

lel hi. Tua bangin mi tampi in Pasian kammal lumlet uh hi. Kim khate<br />

ta leu leu in amitkhaa uh-a a muhna bangun limlahna tawh kigen<br />

Laisiangtho munte amau upkhialhna zui-in akhiatna la uh a, Laisiangtho<br />

teci pangsak bangin kinei in amau deih banga akhiat uh tawh akhel avet<br />

in Laisiangtho sung thuhilhnate genkhia se uh hi.<br />

Bang hun bang hun hi ta<strong>leh</strong> thungetna <strong>leh</strong> kiniamkhiatna lungsim<br />

<strong>leh</strong> zuihnopna lungsim tawh Laisiangtho akisim loh ciangin a kitel pen<br />

pen munte <strong>leh</strong> a gennop pen pen munte na ngawn ahaksa pen pen mun<br />

te bang mah suak-in a khiatna maan pan in kiheiikhia kha pah pah hi.<br />

Papal makaite in Laisiangtho munte alom no no in amau deihna tawh<br />

kituak dingin teelkhia uh a, amau vaihawmna a huh theih dingin zangh<br />

uh hi. Tua hangin mite in amau thu-in Laisiangtho sim-a, a khiatna a<br />

theih na ding uh hamphatna a taan lawh uh hi. A tatak in cile hang<br />

Laisiangtho buppi mite kiang ah pia-in a om bangin a simtek ding uh a<br />

hi zaw hi. Tua hi <strong>leh</strong> deih kaihna tawh Laisiangtho hilh sawnna cihte<br />

om selo dinga, amau <strong>leh</strong> amau in sim in, a telna bang bang uh amau<br />

adingin hoih zaw mah mah ding hi.


528 KIDONA LIANPI<br />

Laisiangtho pen Piangsakpa’ deihna athei nuam mi khempeuh<br />

adingin lamhilh-a zat dinga hong ki pia ahi hi. Pasian in a kician mah<br />

mah hilhkholhnate mihingte tung ah hong pia hi. Vantung mite <strong>leh</strong><br />

<strong>Khrist</strong> mah mah in Danielte, Johnte tungah mailam thu piang dingte a<br />

theih theih nadingun na hilh hi. Eite hotkhiat nadinga akul munte theih<br />

zawh loh-dingin na koihlo hi. Tua thute in thumaan deih taktaka azong<br />

mite buai nading <strong>leh</strong> lamkhialh nading na lak zenzenlo hi. Topa in<br />

Habakkuk tung ah, “Nang ka hong muhsak thukhem peuh, a sim nop<br />

mahmah dingin,….taai kawm na ngawn-a sim theih dingin bawl in” na<br />

ci hi. Hab. 2:2. Pasian kammal te pen lungsim tak <strong>leh</strong> thungetna tawh<br />

a ki sim <strong>leh</strong> a kitel mah mah dinga kigelh a hi hi. Thumaan deih takpi<br />

khempeuh in thumaan mu ding uh hi. (522) “Thuman mite’ tungah<br />

khuavak hong taanga” hi. Late 97:11. A kiseel van manpha zon bangin<br />

thuman azong lo pawlpi peuhmah in siangthona ah a ma uh sot zo lo<br />

ding uh hi.<br />

Suahtak nopna <strong>leh</strong> zaleen’na paulap in galpa thangzak mulo ding<br />

in mite mit-taw sak in a khemna tawh <strong>Satan</strong> in ama deihna ah atun zel<br />

hi. Mihing’ geeltawm thusuak tawh “Ka suakta uh hi,” acih nateng pen<br />

uh galpa lawhcinna ahi zaw hi.<br />

Mi tampite adingin pilna tawh nate telkan in zonkhiat theihna<br />

pen sam-siatna a suak hi. Pasian in leitung ah pilna siamnate a<br />

kimuhkhiat nadingin khuavak tampi piak dingin thu a pia hi. Ahh hangin<br />

lungsim pilna saang pen nangawn Pasianthu tawh a kimakaih kei <strong>leh</strong><br />

amau muhkhiat thute <strong>leh</strong> Pasian lahkhiat thute kitukalhsa in abuai lel<br />

ding uh hi.<br />

Mihing muhkhiat pilnate pen, leitung nate ah hi ta <strong>leh</strong>, khaa lam<br />

thute ah hi ta <strong>leh</strong>, a them neng bek hi a kicingtaak hi nailo hi. Tua ahih<br />

manin amau muhna pawl khat pen Laisiangtho genna tawh kilem thei lo<br />

tampi om hi. Mi tampi in mipilte muhkhiatte “pilna a kici khem” thute<br />

pom bel in nei uh hi. Tua tawh Pasian kammalte sittel zaw sop uh hi. 1


SATAN’ THAANGKAMTE 529<br />

Tim. 6:20. Piangsakpa <strong>leh</strong> A nasepnate pen mihing’ lahtel theih dingin<br />

aki muhpih zo nawnlo tampi a om lai hi. A muhpih banloh uh thute pen<br />

amuhtheih nate omzia thukhun te tawh alah tel theih loh uh ciangin,<br />

Laisiangtho pen muan theih ding hi lo hi cih sak zen zen uh hi. Tua<br />

banga Laisiangtho Lui <strong>leh</strong> Thak thu amuang zolo mite hong kalsuanto<br />

lai uh a, mongnei lo Vangliatna nei Pasian om lo hi dingin hong um to<br />

leu leu uh hi. A kipiangsak nate in mong neilo vaang a nei zaw dingin<br />

seh uh hi. Tua caingin, amau aleenkip ding thuman sikkawipi pen khah<br />

suah uh ahih manin uplahna suangpi tawh a kitat tat lel dingin tua bang<br />

mite ki nusia ta hi.<br />

Tua bangin Dawi khemna tawh mi tampi lamkhial uh hi. Mihingte<br />

in amaute a piangsakpa sangin pil zawk ding hanciam uh a, mihing<br />

ngaihsut pilna bek tawh khang tawntunga kitelsiang ngeilo ding thute<br />

zon khiat a sawm uh hi. Pasian in Amah <strong>leh</strong> A thu hong theihsak nopna<br />

ciang lel mah theih tel sawm hi le uh Jehovah vangliatna, minthanna,<br />

lamdannate thei in amaute neuna <strong>leh</strong> bang mah tham ahih lohna te uh<br />

mu ding uh a, amaute <strong>leh</strong> atate uh adinga kilak nate hangin (523) lungkim<br />

zaw ding uh hi.<br />

Pasian in eite tung lahkhiat ding a sawm loh, ahong lahkhiat<br />

ngei lohpite theih khiat teitei sawm-a zon tei teina pen <strong>Satan</strong> mi khemna<br />

ah a picin’ theihna khat mah ahi hi. Tua bang linlian hang mah in Lucifer<br />

in a van dinmun a taan ahi hi. Amah in Pasian thusim teng<br />

atheihpihloh manin lungkim zolo hi. Amah akipia dinmun sang mahmah<br />

muna asep ding akilak pen hawmthawh in awlmawhlo, donlo zaw mawk<br />

hi. Vantung mite hansuah a, ama lungkim loh banga lungkim lo teng<br />

tawh puukna hong piang sak hi. Tu in amah in tua lungsim mah mite<br />

lungsim-a a guan zawh nadingin thun a, Pasian hong sawlnate awlmawh<br />

lo dingin a makaih hi.<br />

Laisiangtho thumaan ahi bang taka saang nuam lo mite in lungsim<br />

a hai sak thei lel phuahtawm tangthute, zon beh beh ding uh hi. Khaa lam


530 KIDONA LIANPI<br />

thu ah ei <strong>leh</strong> ei ki ukna, kiniamkhiatnate akiam ciangin amau lungdamna<br />

hi sem sem hi. Tua bang mi in amau ci le sa deihna asep theih nadingun<br />

apilnate uh a niamkhiat uh hi. Amau <strong>leh</strong> amau pil kisa lua uh ahih manin<br />

Pasian makaih-a Laisiangtho simding <strong>leh</strong> nakpi thungen-a kisik kikna<br />

lungsim khawng kul sa lo uh hi. Tua ahih manin khemna dal nading a nei<br />

lo uh a suak uh hi. <strong>Satan</strong> in tua bang lungsimte’ ut-te na pia zel a, siing<br />

kuang <strong>leh</strong> ai-kuang khek bangin, thumaan mun ah khemna a na koih sak<br />

zel hi. Tua bang mah-in papacy in avangliatna mite tung ah zangh hi.<br />

Thumaan ah singlamteh om ahih man-in pua nuam lo uh hi. Singlamteh<br />

pelh nading lampite mah hong tawh to leu leu uh hi. Tua bangin a nuam<br />

bek <strong>leh</strong> ngeina bang bek in mang-a Pasian thu a awlmawh lote in leitungte<br />

tawh kilamdanna nei lo ding uh hi. Biakna thumaan pana lampialte ci-a<br />

mawhsakna a thuak dingin kinusia ding hi. Thumaan nial a sawm viu veu<br />

het te in lamkhialh theihna khempeuh ah zui pahzel ding hi. Khemna nam<br />

khat a en ngam lo khat in a dang saang veve mawk ding uh hi. Paul in tua<br />

bang mite a genna ah, “tua mite in gupna ngah nadingun ki-itna tawh<br />

kipawl thuman a sang kei uh hi. “ “Tua ahih ciangin amaute in thuman<br />

thutak um loin, gitlohna-ah a nuamsa mi khempeuh in thukhenna ngah na<br />

ding un, zuau thu um dingun, khemna in hahkata a sep theihna thu Pasian<br />

in a maute lakah a piangsak hi.” 2Thess. 2:10-12. Hih (524) kihilhna<br />

eite mai ah kikoih ahih ciangin I saan’ thu bangci thu hiam ci in I kidop<br />

ding hoih hi.<br />

Mi khempa’ lawhcin theihna te lak ah a thupi pen pen in sikha<br />

hopihte hilhna <strong>leh</strong> na lamdang bawlna te a hi hi. Mite upmawh loh<br />

hetna munte ah khuavak vantung mite bangin kibawl-in <strong>Satan</strong> in a ngeen<br />

na phah pah pah hi. Pasian thu nakpi thungetna tawh simle uh khuamial<br />

lak ah mite kinusia mawk lo dinga, amaute in upna maanlote thei tel<br />

pah ding uh hi. Ahih hangin thumaan nial uh ahih manin, khemna in a<br />

pum mat ding suak uh hi.<br />

A lauhuai lampialna dang khat om leu leu hi. Tua pen <strong>Khrist</strong>-ii<br />

Pasian hihna a nial upna a hihi. Hihleitunga mihing a hong om ma in


SATAN’ THAANGKAMTE 531<br />

Khris pen a om ngei nai lo hi ci uh hi. Hih upna pen Laisiangtho ka um<br />

hi aci mite lak mah ah tampi a om hi. Ahih hangin amau upna pen<br />

Honpa in A Pa tawh a kipumkhat in, Pasian-hihna, <strong>leh</strong> atawntunga hihna,<br />

Amah mah in apulaaknate tawh ki<strong>leh</strong>bulh mah mah hi. Hih bang hilhnate<br />

pen Laisiangtho a <strong>leh</strong>lam ta-in saang ding I hil kei <strong>leh</strong> lungkim taka up<br />

theih mawk ding peuh mah hi lo hi. Tua in mite lungsim sung ah<br />

Honpathu neusim sak tuam mahmah tham loin Laisiangtho zong Pasian<br />

hong piak ahihna pan niamkiat sak tuam peuh mah hi. Lauhuaina<br />

apiansak zah mah bangin zong nial hak hi. Mite in <strong>Khrist</strong> ahihna<br />

Laisiangtho pan ahong nial khit uh ciangin i va kikuppih hangin zong<br />

phatuam zo nawn khol lo a, kiselnate in bun ta <strong>leh</strong> a lungsim uh sukha<br />

zo lo hi. “Leitung lungtang a nei mi in Pasian’ Kha Siangtho’ nate<br />

amang kei hi. Bang hang hiam na cih uh <strong>leh</strong>, tuate haina a sa uh a, tuate<br />

Kha Siangtho bek tawh kikhen tel thei ahih ciangin amah in a thei zo<br />

kei hi. “ 1 Kor. 2:14. Hih bang upna nei mi peuhmahin mite hotkhiat<br />

nadinga Pasian vaihawm na ahi <strong>Khrist</strong> nasepnate, ahi ding bangin saang<br />

kha theilo <strong>leh</strong> a mankha theilo uh ahi hi.<br />

Lungsim khel <strong>leh</strong> a lauhuai mah mah lampialna dang khat a om<br />

lai hi. Tua pen <strong>Satan</strong> in pumpi nei mimal hi lo hi cih upna ahi hi. Tua<br />

upna pen kizel baih mah mah hi. Laisiangtho sunga amin akigengena<br />

pen mihingte lungsim gilo <strong>leh</strong> lunggulhnate limla a kigenna hi lel bek hi<br />

ci uh hi.<br />

Pulpit tampite panin taang zai takin akihilh thu ahi, mi khat asih<br />

ciangin ama ading (525) in <strong>Khrist</strong> nihveina a hong pai hi pah lel hi, cih thu<br />

tawh mite lungsim lampial pihna in van meii tawh ahong pai nading upna<br />

bei sak hi. Kum tampi sung <strong>Satan</strong> in, “En un, Amah inndeih sungah om<br />

hi” acih densa hi a, mi tampi in hih kheemna hangin gam mang uh hi.<br />

Leitung pilna in thungetna kisam lo hi ci in hilh hi. Mihing pilna<br />

mah in thungetna ahong dawn kik ding a om hi lo hi. Hong kidawng<br />

phial hi mah <strong>leh</strong> zong ngeina susia hi dinga, na lamdangpi khat hi ding


532 KIDONA LIANPI<br />

hi. Na lamdang ahi lo dingpi khat hi thei mawk, cih pen a om-in om lo<br />

hi ci uh hi. Amau in, van <strong>leh</strong> lei na khempeuhte in ki ukna ngeina kip<br />

khat a zui hi uh a, Pasian mah mah in zong tua ngeina kip tawh kituak<br />

loin bang mah bawl lo hi ci uh hi. Pasian mah mah zong tua Ama<br />

bawlsa ngeinakipte in hencip in ukzaw a, Amah mah in a <strong>leh</strong>zuih bangin<br />

gen uh hi. Pasian thukhamin a Pasian nangawn a To-peng saklo bangin<br />

agen uhhi. Tua bang hilhnate pen Laisiangtho tawh ki<strong>leh</strong>bulh hi. <strong>Khrist</strong><br />

<strong>leh</strong> nungzuite in nalamdangte bawl takpi mah hi lo uh ahi hiam? Honpa<br />

in leitung mihingte laka hong teen lai mah bangin tu mah mah-in zong<br />

nungta a, upna tawh thu ngetnate hong za in hong pia nuam den a hi hi.<br />

I pianlim in ei pianlim sanga gol zaw tawh akizom ih hi hi. Upna tawh<br />

thu I nget manin hong kipia thupha pawl khat pen ngen lo hi le hang a<br />

hong piak loh ding kim lai hi a, tua pen Pasian in eite adinga hong seh<br />

sak khat mah a hi hi.<br />

<strong>Khrist</strong>ian pawlpite lak ah upkhialhna tuam tuam <strong>leh</strong> lungsim<br />

mialsak thu tampi sim zawh loh in hong lut hi. Pasian kammal in<br />

akipsaksa gamgi suang phuh khat I khiin khiat ciangin a thaman bang<br />

teng in hong zui hiam cih pen kigen khin zo vet lo hi. Tua banga gamgi<br />

a botkhia ngam mite lak ah thumaan khat a nialna bek tawh a khawl<br />

thei mi tawm mah mah hi. Mi a tam zaw in thumaan khat khit ciangin<br />

khat pai khia zel ding a, thu um lo a bat dongun behlap lap ding uhhi.<br />

Theology lampialnate in mi tampi upna kip nei lo suak sak hi.<br />

Tua thute om zen zen lo hi <strong>leh</strong> Laisiangtho a um thei ding mite ahi uh<br />

hi. Tua thu a saan’ khit uh ciangin Laisiangtho hilh thutangna, migitna,<br />

thupha bawlnate saang thei nawn lo uh hi. Pasian kammal om bangin a<br />

saan’ ding nial sak zaw ta hi.<br />

Hih pen <strong>Satan</strong> in a nasep a zawh theih nadingin a ngimbulpi khat<br />

hi den hi. (526) Pasian muanna <strong>leh</strong> Ama thu muanna a suksiat zawh<br />

nading sangin a deih zawk bang mah om lo hi. Tua akhalau upna kip lo<br />

galkap honte mai ah <strong>Satan</strong> pen amakai lutangpi in dinga, ahih theih


SATAN’ THAANGKAMTE 533<br />

tawp suah-in mite ama dinmun bang a tun’ theih nadingun kheem in a<br />

makaih hi. Tua bangin uplahna pen kizepna puanhoih silh bangin nei ta<br />

zaw uh hi. Tu in mi tampi in Pasian kammal omte muanlahna tawh en<br />

uh a, A neipa zong tua bang mah-in muang zo lo uh hi. Bang hang hiam<br />

cih <strong>leh</strong>, Pasian thu in mawhna kawkkhia in mawh sak hi. Tua hilhna a<br />

saang nuamlo phot te in tua aana paikhia nuam uh hi. Laisiangtho<br />

simna sabuai siangthote pana thu kigente a ngaih uh zong a Laisiangtho<br />

<strong>leh</strong> a sermon pen amawh mat nop man uh a hi hi. Ahih ding bang hihlo<br />

uh ahih manin amau ki awnghonna <strong>leh</strong> a kidiksak nop manun thu umlomi<br />

asuah lawh hel mi tawm lo hi. Pawl khat leu leu pen a tha dah man uh<br />

<strong>leh</strong> a ki sak theih manun mi kiplo a suak uh hi. Zahtakna ngah thamcing<br />

dingin nakpi-a sepna <strong>leh</strong> kipiak zawhna kul ahih manin, amau ngimna<br />

ah a sangzaw pilna <strong>leh</strong> pahtawina a ngah nadingun Laisiangtho gensia<br />

in a hun uh a zangh uh hi. Ciangtan nei mihing lungsim tam zat lua uh<br />

ahih manin Pasian pilna khuavak ngah lo uh a, zong thei tel theilo uh<br />

ahih manin a gensiat nading uh a zong zaw ta uh ahi uh hi. Mi tampi in<br />

thu um lo, thu khel, <strong>leh</strong> biakna nei lo-a om lel khawng thupina in hong<br />

la zaw ta mai uh hi. Mi hoih-a a kidawk hangun a lungsim nuaiphah<br />

pipen uh in kisaktheihna <strong>leh</strong> ki-pum-muanna a hi hi. Mi tampi mah in<br />

mite in lamdang asak ding thu khat peuh Laisiangtho sung pan-in<br />

muhkhiat pen nop a sa uh hi. Pawl khatte in a kinial nop manun akhial<br />

lam ah pangin gensia phot uh hi. Amau in thangsiahpa thangkam sunga<br />

akitawl saan lel uh ahih lam akithei kei uh hi. Tua bangin a uplohnate<br />

uh a langtang in gen uh-a, a dinmun ding uh zop a sawm uh hi. Tua<br />

bang gamtatna in mi hoihlote tawh kipawl uh ahih manin Paradis<br />

kongpua ah amau <strong>leh</strong> amau <strong>kikal</strong>hnelh a suak uh hi.<br />

Pasian in A kammal Laisiangtho sung ah Ama nunzia le gamtatna<br />

ateltak-in gen hi. Mihingte hotkhiatna thu tawh kisai thute zong kitel<br />

tak-in gen hi. Ahong kikhaam Kha Siangtho huhna tawh tha nuam taka<br />

a zong mi in tua thumaan ama adingin a tel thei ding a hi hi. Mite in a<br />

upna uh (527) a phuhna ding uh mun kip Pasian in apia hi.


534 KIDONA LIANPI<br />

Ahih tei hangin aki-ciangtan mihing lungsim in aki-ciangtanlo-<br />

Pa ngimna <strong>leh</strong> vaihawmna pen kimtakin theih pih khin zo lo hi. Pasian<br />

pen mihingte zontawm muhtawm zawh theih hi lo hi. Tua ahih ciangin<br />

Ama thupi’na <strong>leh</strong> vangliatna aliah puandal pen zum mawh liang-a va<br />

leemkhia-a, teel siang zawh ding hanciam pen, asawm-in sawm kei<br />

zaw ni. Sawltakpa in, “Pasian’ hihna <strong>leh</strong> pilna <strong>leh</strong> siamna in bangzahin<br />

thuk hiam! A thukhennate kuamah in thei zolo hi! A paina lampi zuiin<br />

ih zon’ hangin ih mu zo kei hi! “ ci hi. Rom. 11:33. Eite theih<br />

pihna ciang pen Amah in eite hong kem a Ama hong huhna tawh ki<br />

gamtang in, mong neilo itna migitna <strong>leh</strong> vangliatna tawh hong don hi<br />

cih ciang bek a hi hi. Van-a ih Pa in nakhempeuh pilna <strong>leh</strong> thumaanna<br />

tawh uk hi. Eite in lungkim lo <strong>leh</strong> muang zolo peuh-in a om ding ih<br />

hikei hi. Zahtakna tawh ki ap-in amai ah ih kun lel ding ahih zaw hi.<br />

Amah in eite ading a hoih ding ciang, <strong>leh</strong> Ama hong vaihawm sakna<br />

teng hong thei sak ding hi. Tua baan teng pen vangliatna khempeuh<br />

len Khut <strong>leh</strong> Itna tawh kidim Lungtang neipa khutsung ah lung muang<br />

taka ih ap lel ding ahi hi.<br />

Pasian in ih upna ding ciang etsan hong pia ahihcingin uplah<br />

nadinga paulap theih khempeuh abei dong in hong khinkhiat sak se<br />

khollo kha ding hi. A um lah nuamte in paulap zong le uh na om zel<br />

ding hi. Pasian thumaan saan’ nading anial photte in ahong dal khempeuh<br />

a kinilkhiat-a uplah nading a om nawn het loh dong ngak niloh <strong>leh</strong>, tua<br />

mi in khuavak hong zuan ngeilo ding hi.<br />

Pasian muanlahna pen lungsim thaksuak mite pianzia ngeina hi<br />

a, Ama adingin muhdah huai hi. Ahih hangin Upna in Kha Siangtho<br />

guat hi a, tua pen ki puah <strong>leh</strong> a khang sem sem a hi hi. Lungsim khensatna<br />

<strong>leh</strong> kithasaan lo-in upna ah kuamah thahat thei lo hi. Pasian hong piak<br />

upna khoi nading tecite thudon loin, muanlahna idawksak ciangin<br />

uplahna pen amah <strong>leh</strong> amah thakhauh sem sem in, hong kip sem sem lel<br />

ding a hi hi.


SATAN’ THAANGKAMTE 535<br />

Ahih hangin Pasian in piak dinga hong khap Ama thuphate<br />

muanglaha akhalau mite pen Amah neu seh-a a zahtak lo ahi hi. <strong>Khrist</strong><br />

kiang ah midangte ava tunpih cih thadah amaute huzaap in midangte<br />

Khris kiang panin a nawhkhia zaw ding hi. Tua bang mite pen a (528)<br />

gahlo singkung hi a, amau hiang zaam kawi kawi-in kung dangte’ ni<br />

taang ngah nading deep-in, a liimvot ah a si sak hi. Tua bang mite<br />

kiang panin, akhan tawn tawlnga loin amaute langpanna teci bek akidawk<br />

den ding hi. Amau in muanlahna <strong>leh</strong> kiplohna khai-cii tuh uh a, pel loin<br />

agah alo kik hamtang ding uh hi.<br />

Uplahna pan asuakta nuam tatak mite zuih ding lampi khat bek<br />

a om hi. A tellohna munte uh mawhzonga a dot kik uh sangin a telsiang<br />

sak ding khuavak a ngah beh nading uh hanciamle uh khuavak lian zaaw<br />

a ngah beh ding uh hi. A theihsa uh thute ah zuih ding <strong>leh</strong> sep ding a<br />

om teng hoih takin sem le uh tu-a a uplahna munte uh ah theih-telna a<br />

ngah ding uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> in tua banga khem theih dinga a omte tungah thumaan<br />

mah abang ve ve, khembawlna zuauthute a hilh pah geih hi. Tua ciangin<br />

thumaan tawh kizom ki-pumpiakna <strong>leh</strong> ki apnate aneilo mihingte a zo<br />

thei pah hi. Ahih hangin thumaan deih taktak-a bang zah-in haksa ta<br />

<strong>leh</strong> a thei nuamte ama vaangin lencip zolo zel hi. <strong>Khrist</strong> in “leitunga<br />

piang mi khempeuh a vaaksak” thumaan <strong>leh</strong> khuavaak ahi hi. John 1:9.<br />

Thumaan Khaa in mite thumaan om khempeuh ah a makaih dingin hong<br />

ki sawl zo hi. Pasian Tapa vangliatna muang in, “Zong un, na muding<br />

uh hi” Matt. 7:7. “Mi khat peuh in Pasian’ deihna hih ding a teel <strong>leh</strong>, ka<br />

thuhilna Pasian pan hiam…., cih amukhia ding hi. “ John 7: 17(ZIV).<br />

<strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a pawlte in amaute a do nading uh-a a vaihawm thusimte<br />

<strong>Khrist</strong> nungzuite in tawmtheih pih lua mah mah uh hi. Ahih hangin vantunga<br />

tu-a vaihawmnate khempeuh a thei khinpa in Ama sehna bang a kisep zawh<br />

theih nadingin a uk ding hi. Topa in mawhzolna meisa thuak dingin A mite<br />

a phal hi. Tua pen amaute thuaksiatna <strong>leh</strong> gimnate muhnop asa hi lo-in, tua


536 KIDONA LIANPI<br />

thuaksiatnate mahin a tawpna ah amaute zawhna ngah sak zo ding ahih<br />

man hi zaw hi. Amah in avangliatna tawh mawhzolna tawh kipelh dingin<br />

Amite liah den lo ding hi. A hangin, tua banga liahna tawh amaute picing<br />

thei zawlo ding uha, sittelna thuaknate in amaute dawi’ khimm-na panin<br />

dal thei zaw-in kiging thei zaw ding uh a hi hi.<br />

Migilote hi ta <strong>leh</strong> dawite hi ta <strong>leh</strong> in Pasian nasepna pen dalcip<br />

zo lo uh hi. A (529) mite a panpihna zong liahcip zolo-in, khakcip<br />

zolo ding uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> amaute in lungsim kisik kiknate,<br />

ki-pulaaknate, <strong>leh</strong> mawhna nusiatnate, ban-ah upna tawh Ama hong<br />

khap thuphate a ut bang bangun a ngen thei uh hi. Mawhzolna khempeuh<br />

<strong>leh</strong> langdona huzaap khempeuh te a kilang a hi a a simtham a hi zongin,<br />

“Tha gum hatna hang hilo, vangliatna hang zong hilo, keima tung pan<br />

nangah Kha hang bek tawh na ma na tun’ zo ding hi” mipite Topa in ci<br />

hi. Zechariah 4:6.<br />

“Topa mit in midikte en hi, a bil in zong amau thungetna a ngai<br />

hi…Note in thupha lamah lungsim a nei mi na hih uh <strong>leh</strong>, kua in note hong<br />

bawlsia ding hiam?” 1 Pet 3:12,13. Balaam zong letsaung lianpi in a khimm<br />

lai-in nuamtakin Israelte samsia ding, kithoihna biak piakna tawh Topa in<br />

A mite samsia sak dingin a hanciam laitak-in Pasian Kha Siangtho in thusia<br />

a lawhkhiat nop kammal dal a, Balaam in “Bangci bangin topa in a samsiat<br />

lohpi ke’n samsia thei ding ka hi hiam? Topa in a to lohte ke’n bang ci to<br />

ding ka hi hiam?” “Midik sihna bangin kei hong si sak in, kei beina pen ama<br />

beina bang hong hi sak in” ci hi. Kithoihna bawl pha leuleu uh a, a kipat<br />

phat kik uh hangin kamsangpa in, “Ngai dih un, Ama thupha piakte kei<br />

zong thupha pia dingin hong kisawl a, kei thu in ka lum let thei kei hi.<br />

Amah in Jakob sungah mawhna mu lo a, Israel sung ah thang huaina mu lo<br />

hi. Topa pen Amah Pasian hi a, amaute lak ah Kumpipa khat otna aw ka za<br />

hi”. “Jakob bum zawh nading omlo a, Israel phuisam nading thu om theilo<br />

hi. Tu hun laitakin Jakob <strong>leh</strong> Israel thu ah Pasian in bang bawl sak hiam a<br />

ki cih ding hun a hi hi.” Gamlakvakna 23:8, 20, 20, 21, 23; 24: 9. A<br />

thumveina biakna tau lam lailai in Balaam in samsia dingin kipan leu leu hi.


SATAN’ THAANGKAMTE 537<br />

Ahih hangin a utlo kamsangpa muk in Pasian Kha Siangtho in Ama teelsate<br />

hamphat nading teng lo khia ngit nget mawk a, amau galte haina <strong>leh</strong><br />

muhdahna taai taai kha zaw mawk hi. “Nang thupha hong piate in thupha<br />

saang hen la, nang hong samsiate in samsiatna thuak ta hen” ci zaw zek<br />

mawk hi.<br />

Israel mite pen hih hun laitakin Pasian tungah thumaan uh a,<br />

Ama thukham a zuih lai teng uh hih leitunga vangliatnate <strong>leh</strong> Hell<br />

nangawn in amaute zo zo lo uh hi. Ahih hangin Balaam in a samsiat<br />

ding a kiphal lo Pasian mite tung mahah atawpna ah khembawl-na tawh<br />

amaute mawhna ah hong tun zo ve ve hi. Pasian thukham hong palsat<br />

uh (530) ciangin Ama kiang panin amau <strong>leh</strong> amau hong ki khenkhia uh<br />

a, amaute susiapa vangliatna thuak dingin ki nusia hi.<br />

<strong>Satan</strong> in <strong>Khrist</strong> a beel mite laka a thaneem pen pente na ngawn<br />

khuamial sunga mipi te tawh tehna-in hat zaw pek zel lai cih thei hi. Amah<br />

tel takin va kilang <strong>leh</strong> nial in nolhkik thei ding cih zong a mu hi. Tua ahih<br />

manin singlamteh galkapte thahatnate kaihkhiat phot nading lampi zongin,<br />

ama galkapte tawh lam gei ah buk-in na bok khi khe uh hi. Tua mun anawkte<br />

a susia dingin pang gige hi. Ki niamkhiat taka Pasian tawh ki zop den na<br />

<strong>leh</strong> Ama thukhamte zuihna bek tawh eite ih suakta thei ding hi.<br />

Thungetna a om kei <strong>leh</strong> ni khat nagawn zong lungmuan’na ding a<br />

om lo ahi hi. A diak diak-in Topa kiang ah Ama thumaan ih theih siam<br />

nading ih ngen pha deuh ding hi. Mawhzolpa deihnate tel thei-a bang cih<br />

le’ng ama zolnate dal zo ding cih thute ih ngen pha deuh ding hi. <strong>Satan</strong> in<br />

Laisiangtho siam mahmahpa khat ahi hi. Laisiangtho bu mah leen in a deihna<br />

mun khat pen a deih bangin akhiatna lak hi. Tua tawh eite hong puuksak<br />

nadingin a seem hi. Eite in ki niamkhiat takin Laisiangtho sim in Pasian ih<br />

mit suan den ding a kul hi. <strong>Satan</strong> vaihawmnate pan ih kikep tawntung<br />

kawm-in upna tak tawh thu ih ngen tawntung dinga, “Khemna hong<br />

thuaksak kei in” ih ci tawntung ding hi.


538 KIDONA LIANPI<br />

33<br />

A Masa Bel Kheemna Lianpi<br />

(531)<br />

MIHING om cil phet-a ki pan in <strong>Satan</strong> in hong kheemna kipan pah<br />

hi. Vantung pana gal phuangkhia pa in Pasian’ Kumpina langpang<br />

huan dingin leitunga teengte zong hong zawn hi. Adam <strong>leh</strong> Eve in Pasian<br />

Thukham zuihna ah nopsakna kicing ngah uh hi. Tua banga a om<br />

laitengun, Pasian Thukham in Ama bawlsa khempeuhte’ nopsak nading<br />

teng dal in, gentheihna <strong>leh</strong> nuainetna thuakna suah hi ci-a vantunga<br />

<strong>Satan</strong>’ langpanna aman lohna uh a lak den uh ahi hi. Tham loin<br />

mawhbaang lo nupate inn dinga kipia mun nuam amuh ciangin a hazatna<br />

zong hong ultung mah mah hi. Mihingte puuk sak in, Pasian kiang pan<br />

kikhenkhia <strong>leh</strong> kei khut nuai hong tung thei ding uh hi, tua ciangin hih<br />

leitung beek ngah in, sangbelpa langpangin ka kumpigam phut leng, ci<br />

in khentat hi.<br />

<strong>Satan</strong> in ama meel takpi <strong>leh</strong> agamtatzia dawk sak pah <strong>leh</strong>, Adam<br />

<strong>leh</strong> Eve tungah tua galpa lauhuai zia teng akihilhsa a hih manin, tha<br />

khat-in na thal sawn pah ding uh hi. Ahih hangin <strong>Satan</strong> in a tupna a tun<br />

zawh theih zawk nading in ama ngimna taktak pen sel sim-in khuamial


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 539<br />

sung ah na seem a hi hi. Ama khutzat dingin ganhing laka mitla pen <strong>leh</strong><br />

a meel hoih peen gul sung ah kiguanga, “Pasian in, huan sunga sing<br />

khat peuh peuh ne lo ding hong ci a hi nam?” ci-in Eve a hopih hi.<br />

Piancil 3:1. Eve in mawhzolpa tawh kisel ta dih lo-in kilel sak <strong>leh</strong><br />

suakta zaw ding hi napi, amah tawh va kinial ngam kha a, galpa deihna<br />

bangin apuuk takpi hi. Tu in zong tua bang lim mah tawh (532) mi<br />

tampi zo in apuk sak to to lai hi. Pasian sawlnate muang pah lel zo loin<br />

lung hiangin taksan lahna lungsim nei zel uh hi. Tua hangin Pasian sawlna<br />

sangin mihing thutheihte saang zaw uh ahih manin, <strong>Satan</strong> in tua mun<br />

pan in lam apialpih pah pah hi.<br />

“Numei in gul kiang ah, Huan sunga sing gahte ka ne thei ding<br />

uh hi; ahih hangin Pasian in, huan lai zang-a om sing gah na ne kei ding<br />

uh hi, zong na lawng kei ding uh hi, tua bang hih le uh cin na si ding uh<br />

hi hong ci hi” a ci kik hi. “A hih hang in gul in numei kiang ah, Na si kei<br />

ding uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> tua singgah na nek ciangun na mitte<br />

uh ki hong dinga, a pha <strong>leh</strong> a sia thei in Pasian tawh na ki bat ding<br />

lamtak uh Pasian in thei” a hong khaam a hi hi, a ci hi. Piancil 3:2-5.<br />

Amah in Pasian tawh kibang dinga hun beisa sangin pil na saang zaw<br />

nei-in amihing hihna uh a thupi zaw mun tung ding ci in hilh hi. Eve<br />

taksangin na ki-ap a, ama thuzawh sawnna tawh Adam zong mawh sak<br />

lai hi. Amau in gul thu na um uh aa, Pasian in hih loh ding acih pen na<br />

hih uh hi. Amaute a bawlpa in dinmun sangzaw atun ding uh khaktan<br />

nadingin thu a khung bangin Pasian thukham te mukhial uh hi. Tua<br />

thukhun palsat in dinmun sangzaw ngah dingin ong lam en ta uh hi.<br />

Mawhna hong bawl khit ciangin Adam in, Na nek ni mah un na<br />

si ding uh hi acih pen a khiatna a hong bang ci tel theih hiam? <strong>Satan</strong><br />

gen bang in dimnun sang zaw tung mah-in a ki mu uh hiam? Tua bang<br />

hi <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> pen mihingte adingin thupha bawlpa hi takpi ding hi. Ahi<br />

zongin Pasian in tua bang in sehna nei lo hi cih Adam in a mu hi. Mawhna<br />

thaaman daan dingin a kipiansakna lei a suak kik ding in Pasian in,<br />

“nangin lei vui na hi hi, lei vui ah na ciah kik ding hi” ci hi. Piancil 3:19.


540 KIDONA LIANPI<br />

<strong>Satan</strong> in bel, “Na mitte uh ki hong ding hi” a cih pen tu-a ciang bek ah<br />

a maan ding hong bang sawn sawn hi. Adam <strong>leh</strong> Eve in Pasian thu a<br />

nial uh ciangin a mit uh vaak (ciim, ki hong) mah ngei a, amaute haina<br />

mu pah uh hi. Thusia lasia thei uh a thupalsatna gau a thuak uh hi.<br />

Eden huan laizang ah nuntakna singkung khat zong po a, tua sing<br />

gah in nuntakk sak tawngtungna vaang a nei hi. Adam in Pasian thu na<br />

mang paisuak hi <strong>leh</strong> hih singgah a duh duh-in (533) ne thei dinga nungta<br />

den ding ahi hi. Ahih hangin a hong mawh ciangin hih nuntakna sing gah<br />

a nek ding ki phal nawn lo a, sihna thuak ding hong hi ta hi. Pasian gen<br />

bangin “Lei...tawh hong ki piangsak a, nang in leivui na hi hi, leivui-ah na<br />

ciah kik ding hi “ cih pen in nuntakna omzia hong kawk ta hi.<br />

Thu mang-in om uh hi <strong>leh</strong> a ngah ding uh-a kikamciam sa nuntak<br />

tawntung pen thukham palsatna hangin a taan uh ahi ta hi. Adam in<br />

nuntak tawntungna neilo ahih manin a suan a khakte tungah tua nuntakna<br />

pen go-gil bangin pia theilo hi. Pasian in A Tapa hong piakna tawh a<br />

puuksa mite’ bat zawh dingin nuntak tawntungna hong puak suk hi kei<br />

<strong>leh</strong> mihingte adingin lam-et a bei ta a hi hi. “Mi khempeuh mawhna <strong>leh</strong><br />

sihtheihlohna hong puak hi.” Rom. 5:12; 2Tim. 1:10. Tua hi a, <strong>Khrist</strong><br />

tung tawn bek-in sihtheihlohna ki ngah thei bek hong suak hi. Jesu in<br />

“Tapa a um mi in a tawntung nuntakna nei a, Tapa a um lo mi in nuntakna<br />

a mu kei ding hi” ci hi. John 3:36. Mi khempeuh in tua sawlna bang<br />

hong man’ uh <strong>leh</strong> man piak loh thupha hong nei thei ding uh a hi hi.<br />

“Lungduai takin minthanna, zahtakna <strong>leh</strong> sihtheihlohna a zong mi in a<br />

tawntung nuntakna ngah ding hi.” Rom. 2:7.<br />

Sawlmang lo pi pi mah in nuntakna ngah ve-ve dingci-a Adam<br />

kiang ah a khaam pen zuaukhem makai pa bek mah a hi hi. Eden huan<br />

a Eve kiang ah, “Na si kei ding uh hi” a cih kammal pen mihing in<br />

asitheilo khaa nei hi cih zuauthu a hilh na sermon masa pen a hi hi. Hih<br />

thu akipatna pen <strong>Satan</strong> kiang pan hi a, ahih hangin tu-in <strong>Khrist</strong>iante’<br />

thuhilhna pulpit pan na ngawn-in tua zuau thu kitangko ngit nget hi. I


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 541<br />

nu <strong>leh</strong> I pa masate saan’ bangin mi khempeuh dektak in um-in saang uh<br />

hi. Pasian in, “A mawh mi (khaa) pen si ding hi” Ezek. 18:20 a cih kim<br />

lai, “si lo-in a tawntung nungta ve ve ding” cih sak hiau mawk uh hi.<br />

Pasian gen bang um nuam lo-a <strong>Satan</strong> kamkhum, vangngaih huai kamzuau<br />

pen mite in um zaw hiau mawk uh a, lam dang ih cih ding longal, lawh<br />

theih a om kei hi.<br />

Mihing in mawhna sungah apuk khit un nuntakna singgah va ne<br />

mawk <strong>leh</strong> si thei lo in, mawhna tawh nungta tawntung ding uh hi. Tua<br />

ahih manin Adam innkuan sung pana khat peuh in tua nuntakna singgah<br />

a va nek khak loh nadingun meikuang (534) namsau <strong>leh</strong> Cherubim te<br />

in “nuntakna singkung kiang paina lampi” vilin, daltan sak hi. Tua ahih<br />

ciangin a sih theihlohna anei mawhnei mi om lo hi.<br />

Mawhna alut khit nangawnin mihing te in asitheilo kha khat nei<br />

lai-a, gentheihna sung tawntung gawtmunah genthei pipi in gimna thuak<br />

ding uh hi cih a um sak uh hi. Tua bang in a upsak manin Pasian pen a<br />

gilo, amah alungkim saklo te athukkikna dingin hell adenna pah pah,<br />

phulak nuam asa Pasian bang asuak sak hi.<br />

Tua bangin dawi mangpa in ama pianzia teng tawh mihingte<br />

piangsakpa <strong>leh</strong> thupha apia Pa meel <strong>leh</strong> mai belmang nuh bangin a vom<br />

sak hi. Gitlohna bel <strong>Satan</strong>’ aa hi. Pasian bel ki-itna hi. A bawlsa na<br />

khempeuhte siangtho-a it huai-in lang pang lianpa in mawhna hong lut<br />

sak matengin kician in kip hi. A thangzaak tawh mihingte a mawh zol<br />

khit ciangin, a susia mihingte galpa pen <strong>Satan</strong> tek mah ahi zaw hi. Tua<br />

bangin mite man in a suksiat zawh pen kisial lai hi. Pasian vangliatna in<br />

na dal zen zen lo in, ki phal hi <strong>leh</strong> Adam suan <strong>leh</strong> khak mihing akici<br />

khempeuh a ngeen sung ah luak khin hiau ding a, khat zong suakta lo<br />

ding uh hi.<br />

Thutheihna tawh akiphut Piangsakpa ukna <strong>leh</strong> a thukhunte’<br />

thuman-na a muang zolo ding in <strong>Satan</strong> in ih nu masa le pa masa te a na<br />

zol-zol a, a khem mah bang in tu hun a mite zong tua mah tawh a khem


542 KIDONA LIANPI<br />

hi. Mihingte agentheih sakna <strong>leh</strong> Pasian a langdonate uh amelh theih<br />

nadingin Pasian pen amaute sang a gilo zaw <strong>leh</strong> a suuksia zaw-in <strong>Satan</strong><br />

<strong>leh</strong> ama thu a akhutzat mite in dawk sak ding a han ciam uh hi. Mi<br />

khem lianpa in ama gitloh gamtatnate teng pen vantunga I Pa ngawh<br />

ding a han ciam hi. A thutang lopi-a a Uk mipa khutnuai ah a maan lopi<br />

in kipia nuam lo tei tei se ka hih manin van pan nawh khiatna ka thuak<br />

pen kei’ khialhna hi mah hi, cih bang pian-in mawhsakna a dawk sak se<br />

hi. Ama nung zui le (535) uh Jehovah thukhun nuai-a thong kia banga<br />

a om tentan uh sangin awngthawl zaw, suakta zaw, <strong>leh</strong> nopsa zaw tham<br />

ding uh hi ci-in leitungte kiangah a gen hi. Tua banga khimm na tawh<br />

Pasian thu a zuihna pan-un mite a lam pial sak hi.<br />

Leitung nuntak tomno sunga a bawl khak uh mawhna thaman<br />

dingin migilote in tawntung gawtmun ah, Pasian nuntak tanvei, kat <strong>leh</strong><br />

meikuang thuak den hel ding uh hi cih phuahtawm thuhilhna pen Pasian<br />

migitna, hong itna, <strong>leh</strong> a thutangna tawh a ki<strong>leh</strong>bulh mah mah ahi hi.<br />

Tua zah-a thu-<strong>leh</strong>-luan upna pen, <strong>Khrist</strong>ian tuam tuam tampi te in upna<br />

guikip-in nei uh a, ki nak hilh mah mah saan lai uh hi. Doctor of Divinity<br />

pilna nei siapa khat in a genna ah, “Hell-a thuaksiatnate a muh uh<br />

ciangin misiangtho te lungdamna khang san ding hi. A pianpih, a khanpih<br />

uh a lawmte gimna sung ah kia-a a om laitak un amaute pen ki teel<br />

khia-a hotna ngah cih a muh uh ciangin amau lungdamna kibeh lap<br />

tuam mah mah ding hi,” ci hi. A dang khat leu leu in hi bangin ci hi:<br />

“Thukkikna thuakk mite thuak hun ding thu a piak khiat ciangin, amaute<br />

thuaksiatna meikhu a tawntungin kahto dinga, thupha ngah mite in mu<br />

den ding uh hi. Tua ciangin misiangthote in Amen, Helelujah! Pasian<br />

phat un! ci ding uh hi,” ci hi.<br />

Pasian laibu Laisiangtho akoi mun ah hi bangin kigelh hi mawk<br />

hiam? Hotkhiatna ngah mite in vantung a tun uh ciangin a lungsim neih<br />

ngei uh ahi, hehpih theihna, khasiat theihna, a lungsim ngei teng man<br />

suah khin ding uh a hi mawk hiam? Amaute in sia <strong>leh</strong> pha lah thei lo-a<br />

hai keei ding uh hi mawk ve maw? Ahih kei <strong>leh</strong>, vantung a tun’ uh


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 543<br />

ciangin gilo-in haangsan keei ding uh hi mawk ve maw? Hih thu pen<br />

Pasian Laisiangtho hilh tawh a kituak het lopi khat ahi hi. Hih a tunga<br />

thu-<strong>leh</strong>-luan upna ahilhte in Laisiangtho thuman mun ah lungsim<br />

khelpilna <strong>leh</strong> gamtatna thu aguan sawm leitung mipil te ahi uh hiam?<br />

Tua bang mite ahi kei uh hi. Hih mite in laithei mipil <strong>leh</strong> lungsim kawi<br />

neilo ahih teeii hangun <strong>Satan</strong> khemna zom sawn-a a muut beh te a hi uh<br />

hi. Laisiangtho genna tawh ki <strong>leh</strong>bulh-a, a uang zaw a gen sak mik mek<br />

uh hi bek hi. PiangsakPa lungsim <strong>leh</strong> pianzia tak-tak hi lo zaw-in ama<br />

ngaihsut tawm tawh a muh dan a genkhia kha mawk mawk uh ahi hi.<br />

“Kei mah in a nungta Topa Pasian ka hih bang mah in mawh nei mi khat<br />

a si ka muh ciang in nuam ka sa het kei hi. A mawh gamtatna khawl in<br />

a nuntak ding ka deih hi zaw hi...Bang hangin si nuam sese na hi uh<br />

hiam? “ Topa Pasian in hong ci zaw hi. Ezek. 33:11<br />

Tawntung gawtmunah tawlnga lo-a gimna thuakte a muh muh<br />

ciangin Pasian in muh nopsa hi ci-a (536) upna ih neih manin Pasian<br />

adingin bang phat-tuamna om mawk ahi hiam? Thum thum, tau tau-a<br />

kap-a awng keek A bawlsa te Hell meikuang sungaa A hencipna manin<br />

Pasian kipahtawi tuam ding ahi hiam? Mong neilo itna nei Pasian bil ah<br />

cimawh-a kahna awte in bangci bang in langaih kisa bang hi thei ding<br />

hiam? Mi mawhte gim thuakna in a tawntungin tawp hun nei lo hi cih<br />

thu pen van <strong>leh</strong> lei bup a siatsuah mawhna Pasian in a mudah zia lahnopna<br />

in alet uh hangin, Pasian gensiatna hi zaw lel hi! Tua bang hi mawk <strong>leh</strong><br />

Pasian in mawhna mudah lo in mu den nuam zaw cihna hi zaw mawk<br />

ding hi! Hehpihna om lo, gimbawlna kizomsuak den hi cih a hilh Theology<br />

laisiamte hilhna thu in mite hai sak in, heh uh suak in Pasian gensia<br />

zaw ding uh hi. Thamlo in a khialhna vangikpi pan suahtak sak sangin<br />

kidiahcip sak zaw ding uh hi. Tua bang upna hangin, khang tawntungin,<br />

mawhna kibehlap zaw-a, Pasian min adai sak a suak zaw hi.<br />

Tawntung gawtmun-ah daanthuak ding cih upkhialhna pen bang<br />

zah-a haksa gimna hi ding hiam cih mihing ngaihsutna in baan zo lo hi.<br />

Itna, migitna, <strong>leh</strong> hoihna namkim anei, Laisiangtho hilh biakna man teng


544 KIDONA LIANPI<br />

pen upmawh motphuah thu teng <strong>leh</strong> akihtak huai thu tengin tuamcip in<br />

lauhuai suah sak hi. Migi-a it huai meel apua kim lai, <strong>Satan</strong> in ahi lopi a<br />

Topa’ meel a zutvom ngaihsun in Topa pen kihtaak muh pah in, alau huai,<br />

a muhdah huai-in I mu kha thei pah mawk kha nam? Pulpit pana thuhilhnate<br />

hangin Pasian pen sahang kihtaak-a kihtakna lungsim in leitung bup zel hi.<br />

Tua in mi a tul then tampite’ lungsim sungah Pasian muanlahna <strong>leh</strong> uplahna<br />

a piang sak hi. Tawntung gawtmun daan thuakna thu pen Babylon in mi<br />

khem peuh a dawnsak upkhialhna leenggahzu nam khat a hi hi. Mang.<br />

14:8; 17:2. <strong>Khrist</strong> naseemte in hih upkhialhna len-in siangtho pulpitte pan<br />

a tangko khak mawk ding uh a dah huai pi khat a hi hi. Tua thu pen Rome<br />

te kiang pan a Sabbath maan lo aluah suk mah bangin a ki ngah khawm a hi<br />

hi. Man tak in gen le’ng, ei ngah bang khuavak amaute in ngah nai lo uh<br />

ahih manin, ulian pipi <strong>leh</strong> migina pi-pi te mah in zong tua thu hilh mawk uh<br />

hi. Hih tawh kisai in amau hun-a khuavak bangin sep ding nei uh a, ei zong<br />

ei hun-a khuavak bangin hong ki saang ding ahi hi. Eite in ei hun-a ih muh<br />

Pasian thumaan khuavaak nusia in, thuman amu nailo I pate hilh pau-lap in<br />

thukhial pen va <strong>leh</strong>saan kik le’ng Babylon’ mawhna leenggahzu teng (537)<br />

a va dawn pihte I suak ding hi.<br />

Tawntung gawtmunah daan thuak ding cih thu a um lo-a mihon<br />

pawl khat a om hi. Tuate in Laisiangtho sung ah Pasian pen ki-itna <strong>leh</strong><br />

migitna tawh kidim ci ahih manin A bawlsate tawntung meikuang sung<br />

ah khul ding hi cih pen um thei lo uh hi. Ahih hangin mihing in asitheilo<br />

pianpih khaa nei hi cih upna nei uh ahih ciangin, atawpna ah mi khempeuh<br />

in hotna ngah ding hi, ci-in um leu-leu zel uh hi. Laisiangtho hong<br />

taainate pen mihingte thu mang le uh deihna-a hong khalau sakna bek<br />

hi-a, a gen bang lian lian-a hong tung takpi ding hi lo hi, ci-in ngaihsun<br />

uh hi. Tua bangin mawhneimi in ama nopsak bangin gamta in Pasian<br />

deih ngetnate awlmawh lo in a om hangin, a tawpna ah Pasian’ pahtaakte<br />

suak ve ve ding uh hi ci-in lam en uh hi. Tua bang upna in Pasian<br />

migitna bek suang-in A thutan(g)na don lo ahih manin migilote amawh<br />

bawlna uh ah a leii-haang sak leu leu uh hi.


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 545<br />

Leitung buppi in Pasian in hotkhiatna ngahsak ding hi cih upna<br />

anei mi pawlkhat om hi. Tuate in amau’ gupna a siasak ding upna alet<br />

nadingun Laisiangtho mun pawlkhat a siksan uh hi. Tua Laisiangtho<br />

mah tawh amau gen thute akhialhna lak kik-a hilhcian ding a hi hi.<br />

Biakna meel neilo khangno khat tuahsia-in si-a a kivui ciangin, leitung<br />

bup-in hotkhiat ngah ngawn ding cih upna a hilh siapa khat in a<br />

Laisiangtho siksan dingin David genna mun khat teel in, “Amnon si<br />

khin a muh ciangin a lung nuam hi” (2 Samuel 13:39) cih thu a sim hi.<br />

Hih thugenpa in, “zu kham-a si peuh, khut khialhna sisan baang a<br />

sawp lo-a si peuh, <strong>leh</strong> mawhna nei-a a si, hih khangnopa banga, biakna a<br />

nei ngei se khol lo te khawng asih teh bang a ci ding uh hiam cih hong ki<br />

dong thi the hi. Laisiangtho in tua dotna a dawn kik nate lungkim huai<br />

mah mah lel hi. Amnon pen a sih laitak in mawhna tawh aki dim mi hi-a,<br />

zong ki sik bek lo-in, zu ki tulhkham in, a kham laitak-a ki that ahi hi.<br />

David pen Pasian kamsang ahi hi. Hong tung ding leitung ah Amnon in<br />

gupna ngah ding maw, ngahlo ding cih thei peuh mah ding hi. A lung sim<br />

sunga om thu bang teng pulak khia ahi hiam? ‘Tua ciangin kumpipa in<br />

Absalom ngai-in hong mah mah hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong> amah si hi, ciin<br />

thei khin ahih manin Amnon thu-ah kiheh nem hi “ (2 Samuel 13:39).<br />

(538) “Hih kam kipau sung pan bang I mu khia thei hiam? Si<br />

lah silo hing lah hinglo in gawtmun ah tawntung hell thuak ding hilhna<br />

kihel lo hi lo hiam? I tua ci muh hi; hih mun in a lungkim huai mah mah<br />

nopsak nading <strong>leh</strong> kilem in leitungbup ong zel ding ahihna thu ong mu<br />

sak hi. Atapa asi amuh ciang in amah bang hang in lung nuam zaw sop<br />

hiam? A tapa in hong tung ding zia-etna khempeuh <strong>leh</strong> mawhna kolpan<br />

suakta in, siatna tawh a ki pelh ban ah, minthanna <strong>leh</strong> sianthona ngah<br />

in, van mihonte lak ah ki tual-bual sak ta hi cih kamsang mit tang tawh<br />

a muh ciang in amah aki hehnem zo ahi hi. A tapa in mawhna adim<br />

pumpi pan suakta in Khasiangtho tawh a kidim khit ciangin lungsim<br />

sung khuamial teng theng in aki sia theinawnlo itna <strong>leh</strong> sianthona tawh<br />

van nunnuam luah khin hi cih thu in a mah a lung nuam sak pen hi.


546 KIDONA LIANPI<br />

“Hih thu teng hangin vantung hotkhiatna ah hih nuntak sunga ei<br />

sepsa I suan’ ding om lo hi; tu mah mah-a I lungsim kikhelna peuh, I<br />

upna <strong>leh</strong> I biakna peuh pau lap ding piang thei lo hi,” ci in a gen hi.<br />

<strong>Khrist</strong>’ nasem a kici pa in Eden-a gul’ gen thu zuau, “Na si takpi<br />

kei ding uh hi... Na nek ni-un na mit uh hong vaak dinga pasiante na<br />

bang ding uh hi” a cih pen mah a gen kik kik a hi hi. Mi that, guta,<br />

khuaval-a mawhnei a suukpen nangawn zong a sih nung ciangin lungnop<br />

tawntungna a lut ding a hi ve ve hi, ci hi.<br />

Laisiangtho hi banga alumlet gawppa in bang siksan ahi ding<br />

hiam? David in Pasian vaihawmna a muan na thu a gen kammal kimlai<br />

siksan dinga ala hi lel zen hi. ‘Tua ciangin kumpipa in Absalom ngai-in<br />

hong mah mah hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong> amah si hi, ci-in thei khin ahih<br />

manin Amnon thu-ah kiheh nem hi ‘ (539) A khasiat luatna pen a hong<br />

sawt ciangin hong thuak nop zaw deuh-in a si sa ngaihsun sun nawn<br />

loin a hing lai pen hong ngaih sun zaw a, a thusia-bawl athuak lawh<br />

ding a lau man-a a taai khia pen a phawk hi. A sanggamnu tunga paktat,<br />

zu kham Amnon pen a sih phet-in lungnop na mun ah ki puak pah hi,<br />

tua mun ah mawhpeng van mite tawh kithuah thei dingin kisiansuah in<br />

ki puah siang zo hi!, a cih ciangin, zak nop nong a, mihing lunggulh<br />

theih te nam hi lua zen a, zong ki um tek peuh mah. A hi zongin hih pen<br />

<strong>Satan</strong>’ hilh thugui upna ahi hi. Hih bang mah hang in siatna a khang hi<br />

hoh lo ding a hia?<br />

Hih zuau gen Siapa khat’ hilh dan pan in mi dang tampite hilh<br />

dan zong ki mu theih pah hi. Laisiangtho kammal khat lak lak in, (aki<br />

tua cihna tampi om hi) a cih nop pen tawh ki<strong>leh</strong>bulh a khiatna la thei<br />

tek uh hi. Tua bangin a kizom lopipi te Pasian thu a hi lo doctrince<br />

hilhna-in zang mawk uh hi. Zu kham Amnon vantung ah om hi cih pen<br />

deih kaih a bulh tawm hi lel a, Laisiangtho in zukhamte Pasian gam<br />

sung tung lo ding a cih sit set tawh a ki <strong>leh</strong>bulh a hilhna a hi hi. A<br />

umlahte, thu umlote, <strong>leh</strong> biakna thumungphuh a saang zolote in tua


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 547<br />

bangin thumaan pen zuauthu suah uh hi. Amau thukhel-pilna in mi a<br />

honpipi-in khimm-in ihmu cip sak hi.<br />

Mihingte a sih phet-in akhaa vantungah tung pah takpi ahih mawk<br />

taak in hin sangin sih I ut zaw mah kei ding maw. Lungkham, cihmawh,<br />

lungkiat ciangin a ngot hinna khau bottat ziau-a kumtawn nun nopna<br />

mun zuan in leen toh mah zong baih zaw lel mah ding hi. Nuntakna<br />

sangin sih baih hoih zaw cih tua upna a pom man-un mitampi tak in tua<br />

ding in hanciam uh hi.<br />

Pasian in A Thukham palsat te daan pia ding cih pen ama<br />

kammal Laisiangtho sungah tel tak-in a gen sa ahi hi. Pasian pen migi<br />

mah mah-a mawhneite tung ah athutangna zangin thukhen ding ahi<br />

kei hi ci-in phuahtawm mawk upna nei in, amau <strong>leh</strong> amau aki pah tawi<br />

tawmte in (540) Kalvary Singlamteh a et ding a kisam a hi hi. Tua hi<br />

<strong>leh</strong>, mawhbaang lo Pasian Tapa sihna in Pasian thukhaam palsatte thuk<br />

kikna ahi “mawhna thaman in sihna hi,” cih thu a tangtunna tecii ahih<br />

zia amu ding uh hi. Mihingte adingin mawhneilo <strong>Khrist</strong> pen mawhna<br />

bangin hong kibawl hi. Amah in palsatna thaman teng pua in, a pa<br />

maitang pan ki liah-a, lungsim kitamkham-in a nuntakna ki meek lum<br />

hi. Tua in mawhneite suahtakna dinga a thuaksiat kithoihna a hi hi. A<br />

hangin, mawhna daan pan-in mihingte suakta-a a kikhahkhiat theih<br />

nading lampi dang omlo ahih man a hi hi. Tua a kipia hotkhiatna a<br />

nial mi peuhmah in a palsat mawhna daan pen ama pumpi mah tawh a<br />

thuak kik ding ahi hi.<br />

A ki sik nuam lo, a hoih gamta nuam lo mite nangawn in<br />

vantungah gupna ngah ve-ve ding hi cih upna alen, leitungbup gupna<br />

ngah dinga aseh te hilh zia Laisiangtho tawh ih enkak lai ding hi.<br />

“Tui duh mite nuntakna ciktui man nei loin ka pia ding hi”, Mang.<br />

21: 6, 7 ci hi. Hih a khapna pen a dangtaak mi teng bek tunga a khap<br />

ahi hi. Hih nuntakna tui lunggulh manin na dang teng a nusia ngam<br />

teng bek mah kipia ding ahi hi. “A zomi in hih nate luah in, kei in ama


548 KIDONA LIANPI<br />

Pasian ka hi dinga, amah in ka ta ahi ding hi” ci hi. Mang. 21:6,7. Hih<br />

mun ah zong na khempeuh luah theih nadingin a mihingte in ih mawhnate<br />

a nial in, a zo mi I hih ding akisam ahi lam tak ong lak hi.<br />

Topa in kamsangpa Isaiah a et sak na ah, “Amaute tungah thu<br />

hoih ding hi, ci-in thuman mite kiangah gen un, bang hang hiam cih <strong>leh</strong><br />

amaute in amau gamtatna hih a gah ne ding uh hi. Migilo in gimna ngah<br />

ta hen!Ama khut in ahihsate ama tung mah ah thukkik ding ahih manin<br />

ama tungah thu sia ding hi.” Isa. 3:10,11. “Mawhnei khat in za vei<br />

dong siatna bawl napi-in, a khan’ sau veve hi. Ahi zongin, ‘Pasian a<br />

zahtakte’ adingin, thukhempeuh nuam dinga,..migilo ahih <strong>leh</strong> nuamsa<br />

lo ding hi.” Thuhilhsia 8:12, 13. Paul in, “Mawhnei mi in Pasian in thu<br />

mantaka a khen ni, mi khempeuh amau gamtatna ciat bang a athuk kik<br />

ni, hehna kilat ni ciang adingin amau mah tunga kibuak kik ding hehna<br />

a khol khol uh ahi hi...a gamtatsia mi khem peuh in gimna <strong>leh</strong> lungkhamna<br />

thuak ding uh hi.” Rom. 2:5, 6, 9.<br />

(541) “Numei tawh akhial mi ahi zongin, mi kihhuai mi ahi<br />

zongin, milim bia mi ahi huaiham mi khat beek in Khris <strong>leh</strong> Pasian’ gam<br />

sungah luahna a ngah kei ding hi ci-in na thei uh hi.” Efesa 5:5. “Mi<br />

khempeuh tawh kileminnopsakna ahi zongin, a siangtho gamtatna ahi<br />

zongin na phak matengun delh un. Tua siangtho gamtatna a om kei <strong>leh</strong>,<br />

kuamah in Pasian amu thei kei ding hi.” Heb. 12:14. “Nuntakna<br />

singkung neih theih nading le kongpite tawn-a khuapi sunga lut nading<br />

thu neih thei nadinga puantual uh a sawpsiangte thupha ngah ahi uh hi.<br />

Apua lamah ahi <strong>leh</strong>, uite, dawi-ai tawite, numei le pasal paktatte,<br />

tualthatte, milim biate, le zuauphuak nuamsa a, zuauthu gente peuhmah<br />

a om ding uh hi.” Mang. 22:14, 15.(ZIV).<br />

Pasian in Ama gamtatzia <strong>leh</strong> mawhnate bang ci lampi tawh len<br />

hiam cih mihingte theih dingin a lak hi. “Topa Pasian mite-in hehpihna<br />

nei-in a dik Pasian, lungduai-in itna kip <strong>leh</strong> thutakn tawh adim, mi tul<br />

tampite adingin itna kip anei, mawhna, thu palsatna <strong>leh</strong> khialhna mai sakin,


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 549<br />

ahih hangin bangbang hita <strong>leh</strong> mawhna a siangsak ngei lo,” Paikhiatna<br />

34: 6, 7. “Amah in gilo mi susia ding hi.” A palsat mite kisia hon ding hi.<br />

Mi gilote kibeimang sak ding hi.” Late 145:20; 37:28. Pasian in a Kumpi<br />

vanglian tawh langdona teng beisak ding hi. Ahih hangin Pasian pen<br />

migitna, lungduaina <strong>leh</strong> thupha piaPa ahihna a dawk sak ban ah thukkikna<br />

ah zong thutang mah mah ahihna kilangsak ding hi.<br />

Pasian in mite’ utna <strong>leh</strong> khentatna te ah zawh thawh thu zang tei<br />

tei lo hi. Amah in aana lel-a sila banga sawl manna lel pen a deih ahi kei<br />

hi. Ithuai ahih manin a piansak mihingte in Amah it thuk <strong>leh</strong> a deih hi<br />

bek hi. Amah pilna tawh dima, thutang <strong>leh</strong> cingh ahihna phawk-in Ama<br />

thu mang le uh a deih ahi hi. Thute a tangtaka saang thei mi in Ama<br />

hong bawlna phat huai ahihna mu-in Amah it ding uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> in eite etteh dinga migitna, itna, thusiamna hong hilhte<br />

pen Pasian deihna <strong>leh</strong> Ama omzia a hong lahna a hi hi. <strong>Khrist</strong> in A Pa<br />

kiang pana a ngah thu ahilo thu dang dang bang mah a hong hilh ngei lo<br />

hi. Pasian ukna zia ahi thukhunbulpi khempeuhte in “Na galte na it in:”<br />

a cih Honpa thupiak pen tawh kithuhual sisek a hi hi. Pasian in migilote<br />

tunga a thukhennate pen thukhenna thuakte <strong>leh</strong> van <strong>leh</strong> lei buppi ading<br />

in phattuam zawk nading vive a hi hi. Ama gamtatna ah thutangna <strong>leh</strong><br />

A Ukna thukham bangin om le uh nopsakna a pia ding ahi hi. Pasian in<br />

amaute a itna mutheih ding nate vive tawh kiim uum hi. A thukhun te<br />

a theih nading un zong hun pha pia-in Ama (542) migitna tawh zong a<br />

nungzuih hi. Ahih hangin amaute in Pasian itna te simmawh-in A<br />

thukhamte peel uha, A migitnate a nolh uh hi. Ama thuphate saang<br />

niloh napi-in apiaPa a zahtak kei uh hi. A mawhnate uh kih huai sa hi<br />

cih thei uh ahih manin Pasian a mudah zaw mawk uh hi. Topa in amau<br />

palauhnate a thuak thuak hi. Ahih hangin a tawpna ah amaute masuan<br />

uh a kikhentat nading thukhen hun hong tung ding hi. Tua hun ciangin<br />

hih langpangte Pasian in Ama lam mah ah a leen ten tan ding hiam?<br />

Ahih kei <strong>leh</strong>, Ama deihna bang seem tei-tei dingin Pasian in zawh thawh<br />

bawl-in a sawl lai ding hiam?


550 KIDONA LIANPI<br />

Amau makai ding-in <strong>Satan</strong> teel-a tua’ ukna sunga a om mite in<br />

Pasian kiang zuan dingin ki pan nuam lo uh hi. Kisaktheihna,<br />

zuautheihna, huukna lanna, gitlohnate tawh a gamta uh hi. Leitung a<br />

a sim mawh luat uh mite tawh a tawntung a teeng khawm dingin<br />

vantung ah lut khawm nuam mawk ding uh hiam? Thumaan pen<br />

zuauphuahna tawh kilem thei ngei lo dinga, lungneemna in kiphatsakna<br />

<strong>leh</strong> kiliatsaknate lungkimsak zo lo mawk ding hi. Sianthona zong a<br />

niin mite in sang zo lo ding uh hi. Angsung bek akhual te adingin<br />

angsungthu nusia a midang khual ding lawp thei lo ding uh hi. Angsung<br />

ading <strong>leh</strong> leitung bek a lungulh mite nop sak na khat beek vantungah<br />

om lo hi.Pasian langpanna in anuntakna azang mite vantung ki puak<br />

in, van nunzia va mu <strong>leh</strong>, lungnopna, itna, Pasian Tuuno phatna la asa<br />

mite <strong>leh</strong>, tokhom tunga tupa vaangtang aleng maitangte tawh Pasian<br />

<strong>leh</strong> thuman a langdona lungsim vom niloh te, a ava gualnuam thei<br />

mawk ding uh hiam? Vantung mihon lak ah va bual-in tua late a va<br />

sak pik theih pah ngap khol ding uh hiam? Amau in Pasian <strong>leh</strong> Tuuno<br />

minthanna thuak zo mawk ding uh ahi hiam? Thuak zolo ding uh hi.<br />

Amaute in vantung omzia <strong>leh</strong> luhin zia te ah nuamsa in a zongsat<br />

theih nadingun hun saupi kipia napi a lungsim uh <strong>leh</strong> a kampaute uh<br />

vantung’ deih bangin sek nuam ngei lo uh (543) a hih man un, tu-in<br />

bel a ze kai lua zota ahi hi. Pasian langdote nuntakna vantung tawh<br />

kilawm kituak zo lo hi. Vantung sianthona, citakna, lungmuannate<br />

pen amaute adingin gawtbawlna bang hi ding hi. Pasian vangliatna<br />

pen amaute a haltum ding meikuang bang hi ding hi. Tua ahih manin<br />

amaute in tua sianthona munpanin manlaangin a taimang pak nuam<br />

zaw ding uh hi. Mai mang pak zaw in Honpa maitang pan kiselmang<br />

pak zaw le uh a ut ding uh hi. Mi gilote beina a mong in amau mah<br />

teel ahi zaw hi. Pasian pen thumaan in hehpihna tawh dim hi napi,<br />

vantunga a lut loh uh zong amau deih zawk-a a teel uh a hi hi.<br />

Tua nilian ni-a meikuang in tui tampi vunga alet ziah ziah bangin<br />

Pasian thumaanna lak ding hi. Ahih hangin migilote ki huu zolo ding uh


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 551<br />

hi. Ahangin Topa sung ah buk nading mun a nei kei uh hi. Amaute ut<br />

bangin langpang khin zo uh a, a lungsim uh a<strong>leh</strong> lam panga kheel vat<br />

nadingin nuntkna bei ta a, zong ahun om nawn lo hi. Palsatna pan<br />

sawlmanna, muhdahna pan ki-itna ah kheel nading ahun zekai khin ta hi.<br />

Tualthatpa Kain pen nuntakna hun kipia lai tadih hi. Mawhneite<br />

a ki hin khawi lai ciangin kamkaih vawh lo-a khahkhong mawk bangin<br />

a gamhtatzia uh leitung buppi in a muh nading deihna in Pasian in hun<br />

apiak lai ahi hi. Kain-ii lamkaihna tawh ama suan <strong>leh</strong> khak mi honpi in<br />

mawhna sung ah hong lut uh hi. “Leitung mihing’ gitlohna aliatna <strong>leh</strong><br />

mihing lungsim ngaihsutna peuh mah asia ahih ngitngetna thu Topa in<br />

mu hi.” “Tu in Pasian’ muhna ah leitung sia a, leitung in ngongtatna<br />

tawh ki dim hi. “ Piancil 6:5,11. Pasian in leitung a khua ngaih luat<br />

manin Noah khangin migilote na zung bawh in, Sodom-a mi gilo te<br />

susia hi. <strong>Satan</strong> khemna hangin gitloh nasem te in khuatuahna <strong>leh</strong><br />

pahtakna ngah uh hi. Tua hang in langpang ding in midangte ama kaih<br />

uh ahi hi. Kain hun <strong>leh</strong> Noah hun in tua bangin a kalsuan uh mah bangin<br />

tu hun in zong a kalsuan uh hi. Khuavan-nuai akhuangaih luat manin<br />

Pasian in ama hehpihna a nolhte a susia cip ding a hi zaw hi.<br />

“Mawhna thaman in sihna ahi hi. Ahih hangin eite Topa Khris<br />

Jesu hanga nuntak tawntungna in man kipia lo Pasian’ letsong ahi hi.”<br />

Rom 6:23. (544) Midikte in nuntakna a ngah ding uh a, mi gilote in<br />

sihna ngah ding uh hi. Moses in Israelte tung ah, “Na teel ding un note<br />

mai-ah nuntakna <strong>leh</strong> a hoih na, sihna <strong>leh</strong> siatna ka koih khin zo hi” na ci<br />

hi. Thuhilhkikna 30:15. Hih sihna pen Adam tunga kigen sihna pen hi<br />

lo-in mawhneite thuak ding thupalsatna thaman sihna daan pen a hi hi.<br />

Nuntak tawntungnatawh aki <strong>leh</strong> bulh Laisiangtho’ gen “nihna sihna”<br />

pen a hi hi.<br />

Adam mawhna hangin mihing akici khempeuh sihna in nawk-a,<br />

hansung tung ciat uh hi. Hotkhiat-kikna ki vaihawm ahih manin amaute<br />

han pan in ki lakhia kik ding hi. “Midik <strong>leh</strong> midiklote khempeuh in


552 KIDONA LIANPI<br />

sihna pan ahing kik ding hi.” Sawltak 24:15. Adam sungah mi khempeuh<br />

asih uh mah bangin <strong>Khrist</strong> sungah mi khempeuh a nungta uh hi.”<br />

1 Kor. 15:22. A hong thokik pawl nihte kikhen dinguh hi.<br />

“Hansunga om khempeuhte in Ama aw za uh a, a hong pusuah hun uh<br />

hong tung ding hi. Gamtat pha a bawlte in nuntakna ngah dingin hong<br />

thokik ding uh a; a gilo gamtatna a bawlte in thukhenna thuak dingin<br />

hong thokik ding uh hi.” Johan 5:28, 29. Nuntakna ngah dinga hong<br />

thote pen “Thamcing” cihna ngah uh hi a, “thupha saang, a siangthote”<br />

a hi uh hi. “Tua mite tungah nihna sihna in neukha beek uk kha lo ding<br />

hi.” Mang. 20:6. Ahih hangin kisik kikna <strong>leh</strong> upna a neilo mite in<br />

maisakna ngah lo in, a palsatna thaman uh saang ding uh hi., — “Mawhna<br />

thaman in sihna ahi hi.” Amaute daan thuakna kibang kimlo dinga,<br />

ahun sawtna <strong>leh</strong> anasiatna kilamdang tek ding hi. “A gamtatna bang”<br />

ciat uh hi ding hi. A tawpna ah bel nihna sihna mah hi ve ve ding hi.<br />

Pasian in Ama migitna <strong>leh</strong> thutangna in mawhneite a mawhbaangpi mah<br />

in saang thei lo ahih man-in, Thamcinglo hi, cih a ngahte pen a mawhna<br />

tawh beikhawm sak hi. Kha Siangtho humopna tawh a kigelh lai sungah,<br />

“Tawl khat sung in mi gilopa om nawn lo dinga, ama omna mun na lim<br />

zon’ hangin, tua lai-ah amah na om lo ding” a, “...a piang ngeilo mah a<br />

bang ding uh hi.” ci hi. Late 37:10; Obediah 16. A min uh beitaa-in lam<br />

et om nawn lo, atawntunga kimangngilh ding a hi ta ding uh hi.<br />

(545) Mawhna pen ama piansak gimna le siatna teng tawh tua<br />

bangin bei khawm hi. Laphuakpa in, “Mi namte na tai a, mi gilote na<br />

susia hi; a tawntunga mangthang dingin amau min na phiat hi. Siat denna<br />

sungah galte bei mang hi” ci hi. Late 9:5, 6. Mangmuhna sung ah Johan<br />

in atawntung hun ding na mu khol hi. Van <strong>leh</strong> lei vekpi in aw kihual in<br />

phatna lapi sa uh hi. Tua lapi sakna ah a kituk kalh sak ding aw-thelno<br />

khat nangawn omlo hi. Van <strong>leh</strong> lei-a mi om khempeuh in Pasian<br />

minthanna a pahtawina uh kiza ta hi. Mang. 5:13. Tua hun ciangin gim<br />

thuak-a kithasaan van van peuh <strong>leh</strong>, Pasian gensia-a ki ko ko aw cih<br />

bang kiza nawn lo ding hi. Tawntung Hell sung pana thuaksiate kahna


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 553<br />

otkeekna aw-gingte peuh hotkhiat mite phatna lapi aw-gingte tawh kiza<br />

khawm khawm den cih bang om lo ding hi.<br />

Tawntung gawtmun, mihing in sih ciangin a khua thei khaa nei<br />

hi cih upna, pen Pianpih in a sihtheihlo khaa khat mihing in nei hi cih<br />

lampial upna pan-a hong piang a hi hi. A tawntung gawtmun ah daan<br />

thuakin kap kap hi ci-a upna pen Laisiangatho hilhna tawh aki <strong>leh</strong>bulh,<br />

mihing upmawh phuah tawm mawk a hi hi. Mi tampite upna bangin,<br />

vantunga hotkhiatna ngahsate in a nusiat alawm hinglaite uh tawh hong<br />

kithuza thei in, leitung thu hong sailai thei uh hi cih upna nei uh hi. Tua<br />

bang in asisate in, hotna ah nopsa ding hi hial mah ta <strong>leh</strong> a hinglaite<br />

buaina teng mu den ding uh a, tua vai tawh lung himawh ding uh hi.<br />

Mawhna a bawl beh beh lai khawngte thei uh hen la dahna cihmawhna<br />

a thuakte, a lungkham nate khawng uh, mu den mawk le uh, abang<br />

zong nopsak om thei mawk ding hiam? A lawmte uh vil-a a lung hi<br />

mawh dente in vantung nopsakna bang lemlawh man ding uh a hi hiam?<br />

A kisik kik lo mimawhte bang, a pumpi pan a huu nu nung pen a bei lian<br />

<strong>leh</strong> thakhat-in meikuang ah a khaa kikhul pah hi ci-a up ngiau mawk<br />

pen a lian mah mah langpanna hi mawk lo maw! Hotna ngah mi khat in<br />

a it a lawmte khat kiging lo sa-in han ah lut a a khaa pen tawntung<br />

gimna ah kikhul pah cih mu mawk <strong>leh</strong>, naa sak pih ngel mawk lo ding<br />

hiam! Tua upna maan lo ah mi tampi kihawl lut hiau mawk uh a, a hai<br />

lawh uh hi.<br />

Laisiangtho in hi thu bangci gen ahi hiam? David in Mihing a<br />

sih ciangin bang mah phawk thei nawn lo hi cih a genna ah, “A husan’na<br />

a bei ciangin amah lei-ah ciah kik a, tua ni mah in ama ngaihsutnate<br />

beita hi” ci hi. Late 146:4. Solomon in zong tua bang mah in, “A hing<br />

laite in a si ding ahih lam uh thei thei uh a, a site in bang mah thei (546)<br />

nawnlo uh hi” “amau adingin itna, muhdahna, hanciamna cihte om<br />

nawnlo a, leitunga om nate, khat beek thei kha kik nawn lo ding uh hi”<br />

ci hi. Thuhilhsia 9:5, 6, 10.


554 KIDONA LIANPI<br />

Hezekiah in a thu ngetna ngah in a nuntakna kum 15 a ki khan<br />

sak ciangin amah lungdam in Pasian migitna a la a phuahna ah, “Sihna<br />

ah nangmah phawk theihna omlo ahih manin, leinuai pan in kua in nang<br />

hong phat thei ding hiam? “Leinuai-a om mite in nang tungah lungdamna<br />

hong ko thei lo a, asite in nang hong phat thei lo uh hi; gum sunga a pai<br />

sukte in nangma thumanna hong muang theilo uh hi. Tu ni a keima bawl<br />

bangin, a hing mi bekin nang tungah lungdamn hong ko thei hi” ci hi.<br />

Isaiah 38: 18, 19. Mi tampite upna hilhnate ah, midik asite in vantung<br />

ah lut pah uh a, a muatthei nawnlo leii tawh Pasian phat uh hi, ci uh hi.<br />

Ahih hangin Hezekiah in sihna ah tua bang muatheihlohna a nei<br />

minthanna mu thei lo hi. Laphuakpa in teci a pan pih na hi: “Sihna ah<br />

Nang hong kiphawk thei nawn lo a, han panin kua in Na tungah lungdam<br />

thei nawn ding hiam?” “Misite ahi a, gamdaihna sung a pai peuh peuh<br />

in ahi zongin Topa phat nawn lo uh hi.” ci hi. Late 6:5; 115:17.<br />

Peter in Pentecost ni-in pupi David “si a, ki vuina han in tu ni<br />

dongin eite kiang ah a om hi.” “David in vantung ah a kahto kei hi” ci<br />

hi. Sawltak 2:29, 32. David zong a hansunga thawhkik ni ngaka a om<br />

lai pen in midikte a sih phet <strong>leh</strong> van ah kah pah lo ahihna hong lak hi.<br />

Thawhkiknathu a om man <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> a thawhkikna hang bek mah in<br />

David zong tho kik dinga, a tawpna ah Pasian ziat lam ah tu thei ding hi<br />

phing zaw hi.<br />

Paul in: “Misite a tho kik lo hi <strong>leh</strong>, <strong>Khrist</strong> zong a tho kik kei<br />

ding hi. <strong>Khrist</strong> tho kik lo hi <strong>leh</strong>, na upna uh a mawkna ahi hi; mawhna<br />

khialhna sungah a om lai na hi uh hi.” 1 Kor. 15:16-18, ci hi. Kum tul<br />

li bang midikte a sih phet in vantung na tung pah pah uh hi <strong>leh</strong> bang<br />

hangin Paul in Thawhkikna om lo hi <strong>leh</strong>, “<strong>Khrist</strong> thu um-a site in kisiatna<br />

ah tung zo uh hi” ci lai lai mawk ding hiam? Tua bang (547) hi <strong>leh</strong><br />

thawhkikna zong a kul nawn lo ding hi zaw mawk ding hi.<br />

A kithat Tyndale in misite omzia a genna ah: “<strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> Pasian<br />

vantung mite tawh minthang tak-in maang khawm ta ding uh hi cih pen


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 555<br />

ka um kei hi. Ka upna thubulpi lak ah zong ka hel thei kei hi. Tua bang<br />

hi mawkk <strong>leh</strong> pumpi thawhkikna I hilh thute a mawkna suak ding a hi<br />

hi” ci hi. Tyndale, Wm., Preface to “New Testament” (ed. 1534). Reprinted<br />

in “British Reformers - Tindal, Frith, Arnes,” p. 349 (ed. 1830).<br />

Sih phet in tawntung nuntakna ki ngah pah hi cih upna pen nial<br />

theih loh zah ding dongin ki zel mah mah ahih man in Laisiangtho sunga<br />

thawhkikna thu nangawn kitel muhsak thei nawn lo hi. Hih vai Dr.<br />

Adam Clark in a genna ah, “Thawhkikna thu tu hun sangin <strong>Khrist</strong>ian<br />

masate lak ah a ki nakk gen zaw hi! A bangci dan hiam? Sawltakte in<br />

tua thu hilh den uh a, Pasian a umte kizen ding, sawl mang ding, maitai<br />

ding ci uh hi. Amau a zomto tulaii mite in tua bang meel gen nawn lo<br />

mai uh hi! Sawltakte’n hilh in, <strong>Khrist</strong>ian masa te’n a up uh hi. Ei zong<br />

hilh in, I hilh a za te in zong um uh. Gospel sung ah tua thu zah-a kitel<br />

hilh dang khat zong om lo hi. Tu hun thuhilhna ah tua zah-a ki thusimlo<br />

upna thugui dang om lo hi!” ci hi. –( Commentary on the New Testament,<br />

Vol. II, general comments on 1 Corinthians 15, par. 3.)<br />

Hih thu in <strong>Khrist</strong>iante lak ah thawhkikna thu mialsak hi. Thumaan<br />

mu sak zo nawn lo hi. Biakna makai khat in 1 Thess. 4:13-18 sunga<br />

Paul kammalte abehlapsak-a agelhna khat ah, “ Ki hehnepna khem peuh<br />

lak ah, Topa nihveina a hong pai ciangin midikte in sihtheih nawn lohna<br />

ngah pan ding hi cih ving veng pen ka lung kim zawh loh khat ahi hi.<br />

Sih ciangin a si pen adingin Topa hong pai hi pah lel hi. Tua pen mah ih<br />

ngah ih vil thu a hi hi. Misite in minthanna ngah khin uh hi. Amau in<br />

amaute thu kikhen nadingin thukhenna pengkul tum ging ngak nawn lo<br />

uh hi” ci ngiau hi.<br />

Ahih hangin Jesu in a nungzuite a nusiat ding lai-in asi masa<br />

peuh in Ama kiang hong (548) zuan pah dingin gen lo hi. “Kei pai in<br />

note om nading uh ka bawlding hi,” “Pai-in na om nading uh mun ka<br />

bawl <strong>leh</strong> ka hong paii kik dinga ka omna ah na om theih nadingun ka<br />

hong la ding hi” ci phing zaw hi. Johan 14:2, 3. Paul hong hilhna ah,


556 KIDONA LIANPI<br />

“Topa mah mah vantung pan aw ngaihpi tawh hong kumsuk dinga,<br />

vantung mi makaipa aw tawh, Pasian pengkul aw tawh, hong tuak suk<br />

ding hi. Tua ciangin <strong>Khrist</strong> um-a a si mite hong tho masa in, a hinglai<br />

eite tawh meii tung ah puak toh khawmna ih ngah ding hi. Huih lak ah<br />

Topa va dawn-in Topa tawh I om khawm tawntung ta ding hi.” “Hih<br />

thu tawh khat <strong>leh</strong> khat na kihehnem un” ci hi. 1Thess. 4:16-18. Hih<br />

hehnemna <strong>leh</strong> den-a ih gen Universalist siapa genna bang zah in ki <strong>leh</strong><br />

bulh hiam! Misi pen bang zah-in mawhnanei hi ta <strong>leh</strong> a sih phet in vantung<br />

mite lak ah lut pah ding hi ci in hehnemna khat in a hilh hi. Paul in bel,<br />

Topa hong pai ciangin <strong>Khrist</strong> thu um misisate kolbulhna pan kiphelkhiain<br />

nuntak tawntungna ngah dingin han pan tho kik ding hi, ci zaw hi.<br />

Mi khempeuh in thupha inn sung a lut ma-un ama vai khempeuh<br />

kisit tel phot dinga, ama gamtatnate avek-in Pasian mai ah kilak phot<br />

ding hi. Mi vekpi laibu sunga kigelh bangin thu kikhensak phot dinga, a<br />

gamtat na uh tawh ki tuak in thaman saang ding uh hi. Tua thukhenna<br />

pen sih ciangin kinei hi lo hi. Paul kammal ciamteh in: “Bang hang<br />

hiam na cih uh <strong>leh</strong>, amah in a koihpa tawh leitung mite thuman tawh<br />

thukhen na ding ni a gen khol zo hi. Tua pa sihna pan ahin’ kik ciangin<br />

a kitel zo hi ci in mi khempeuh a theisak zo hi. “ Sawltak 17:31. Hih<br />

laitak ah sawltakpa in leitung te thu khen ding ni khat ki seh khia khin<br />

zo a, tua pen mai lam hun hi lai hi, cih thu teltakin agen hi.<br />

Jude in hih hun mah a genna ah: “Tua ciangin, a thuneihna<br />

kemcing lo a, a inn uh a taisan vansawltakte khuamial sungah<br />

khumcipin nithupi Ni a thukhen dingin tawntung sikkhainiang tawh a<br />

khih hi.” ci hi. Enoch genna-sa man in a gen sawn lai na ah, “En un<br />

Topa, a misiangthote tul mun tul tampi tawh hong pai in, mikhempeuh<br />

tungah thu khen ding” ci hi. Jude 6, 14, 15(ZIV). Johan in zong,<br />

“Tua laitakin a si mi a neu a liante in tua kumpi tokhom mai-ah dinga<br />

om uh ka mu hi. Laibute zong kiphen uh hi...Tua a sim mite in a<br />

gamtatnate bang laibu sungah a kigelh mah bangin thukhenna a thuak<br />

uh hi” ci hi. Mang. 20:12.


A MASA BEL KHEEMNA LIANPI 557<br />

(549) Misisate in vantung nopna ngah khin in, mawhnei asi mite<br />

gawtmun Hell atung khin uh hi mawk <strong>leh</strong> mai lam ah thu khen lai lai<br />

ding bangci kul nawn mawk ding ahi hiam? Hih thu tawh kisai<br />

Laisiangtho Pasian kammal hilhna ah akicianlo <strong>leh</strong> a ki <strong>leh</strong> bulh dingin<br />

bangmah omlo in, mi khempeuh teltheih dingin siangtak in hong hilh tel<br />

zaw hi. Lungsim kician nei te adingin tulai thu hilhnate pen thumaan <strong>leh</strong><br />

ciimna hi ih ci ngam pah mawk ding hiam? Midik te bang hoh amaute<br />

gamtatna teng kidawptel siang phot a thu a ki khen khitciangin, “Thuman<br />

midiktat naseempa aw, a pha hi... Na topa tawh lungdam khawm in.”<br />

(Matt. 25:21, 41) a ci ding hi mawk ahih manin, Ama kianga sawt veipi<br />

a teeng khinsa mah tua a ci ngau ngau ve ve ding suak ve! Migilote ta<br />

leu leu, daan thuakna mun tungin a thuak thuak khinsa ngawn pen, thu<br />

khenna ah samkhia kik phot-in, “Ciamsiatna athuak mite aw,<br />

dawimangpa <strong>leh</strong> ama nungzuite ading a ki bawl mei kuang tawntung<br />

sungah kei kiang pan in pai khia un” ci pha kik leu leu ding suakk ve!<br />

Matt. 25: 21, 41. Ah! zaw zen aw. Mulkim huai, zum huai mawk lo<br />

ding maw! Pasian pilna <strong>leh</strong> thutangna nopneh lua mah si hang maw!<br />

Hih khaa sitheihlo cih upna pen Rome pana ki ngah upna<br />

lampialna khat ahi hi. Tua pen lawki upna pana hong kila to, <strong>Khrist</strong>ian<br />

upna sunga hong lut upna a hi hi. Martin Luther in tua thu pen” Rome<br />

te gitlohna thukhun-ii tawphah phuahtawm sikha tangthu” hi ci-in gen<br />

hi. Misite in bang mah thei lo hi ci-a Solomon in Thuhilhsia laibu sungah<br />

a cih thu pen Puahphapa in, “Misite in bang mah phawk lo uh hi. Panmun<br />

zong nei lo, pilna <strong>leh</strong> theihna nei lo, ciimna nei lo-a omna mun ahi hi.<br />

Misite in ihmu hi. Bang mah phawk lo hi Solomon in ci hi. Misite<br />

lumcip uh a, kum <strong>leh</strong> ni zong sim lo tuat thei lo uh hi. A thawhkik uh<br />

ciangin asih hun sung uh minit khat khawng a ihmu lel bang mah hi ding<br />

uh hi,” ci hi. — Luther’s “Exposition of Solomon’ Book Called<br />

Eccelesiates,” p. 152 (ed. 1573, London).<br />

Laisiangtho sung peuh mah ah mite a sih phet <strong>leh</strong> midik in a<br />

noptuam saang dingin kahto pah a, mimawh in a daan thuak nading


558 KIDONA LIANPI<br />

mun ah ki khia pah hi cih pen a genna (550) om het lo hi. Khanglui<br />

pupite <strong>leh</strong> kamsangte in zong tua bang a genna om ngeilo hi. <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong><br />

a sawltakte in zong heem gen ngei beek lo lai uh hi. Laisiangtho in,<br />

misite thakhat in vantung ah pai pah lo-in, thawhkikna ni mateng han<br />

ah ihmu uh hi, (1 Thess. 4:14) ci in teltak in gen zaw hi. A sih ni mah<br />

in, ngun meivaakna khau kitat in, ih kham meivak kia-in kitam dinga, I<br />

tuikhaina beel kitam pah in(Thuhilhsia 12:6) amah maimang pah (Job<br />

14:21) in, mihingte lungsim bei-a bangmah phawk nawnlo hi (Job 14:10-<br />

12). Han sunga paite pen gam daai uh hi. Vanpi nuai-a ki seem peuh<br />

mah bang mah theih pih lo uh hi. Midik a gimte tawl ngak hamphatna<br />

hi! Hun saupi ahi zongin amau adingin mitphiat kal bang hi bek ding hi.<br />

Amaute a ihmu uh a hi hi. Sihtheih nawn lohna silh dingin Pasian pengkul<br />

mut ging in amaute a phong ding hi. “Tua peengkul a mut ding a,<br />

misite in muat thei nawnlo dingin hong tho kik ding uh hi...Bang hang<br />

hiam na cih uh <strong>leh</strong>, hih a muat theite in muat theilohna a silh ding hi.<br />

Hih a muat theina in muat theih lohna silh a, hih sih theihna in sih theih<br />

lohna a silh ciangin, ‘Zawhna sungah sihna kivalh tum zo hi’ ci-a<br />

Laisiangtho sungah a kigelhsa thu in a tung ding hi” 1 Kor. 15: 52-55.<br />

Ihmut nuam mah mah pan amaute a ki phot ciangin a sih ma-a a khuaphawk<br />

tawpna pan-in a khua phawkna le ngaihsut kizom kik ding hi. A<br />

hin lai uh a, a theih nu nung pen uh in sihna limnuai ah gual-lel in si<br />

dinga nat a thuak uh hi dinga, han pan a hong thawh khiat kik uh ciangin<br />

a zak masak pen uh aw in” Han aw na zawhna koi lai ah om hiam?<br />

Sihna aw na gu koi lai ah a om hiam? “ ci in phu-tun hanla sa-a zawhna<br />

aw-ging hi ta ding hi.


SIKHA THU UPNA 559<br />

34<br />

Sikha Thu Upna<br />

(551)<br />

LAISIANGTHO in apulaak vantung misiangthote nasepna pen<br />

<strong>Khrist</strong>iante adingin hehnepna <strong>leh</strong> lungmuanna bulpi khat hi napi,<br />

Laisiangtho hilhna tawh aki <strong>leh</strong>bulh sikha thu in mi tampi upna lumlet<br />

gawpin, muhna a mialsak khit ciangin lam a pial sak hi. Mihing in a<br />

sitheilo pianpih khaa kinei hi cih upna pen Lawkite kiang pana a ki taw<br />

upna ahi hi. Pawlpi lampial hunsung a <strong>Khrist</strong>ian upna thugui dinga hong<br />

kiguang tawm upna manlo ahi hi. “Misite in bang mah thei thei nawn lo<br />

uh hi” cih Laisiangtho in tel taka ahilh thu pen tua in a phiat khia hi.<br />

Tua manin “gupna luah nading mite keem dingun, sawltak nasem ding<br />

khate”(Heb. 1:14) a cihte pen tua misite’ khaa hi ci in um hiau mawk<br />

uh hi. Laisiangtho in bel tuate pen vantung mite hi uha, sihna a om ma<br />

pek nangawn-in mihing tawh kizopna ana nei khin zo uh hi ci-in gen hi.<br />

Mi khat asih khit ciangin phawk-theihna nei khaa khat om lai<br />

hi ci-a upna pen a diak diak-in misite khaate in a hinglaite adingin na<br />

hong seem thei hi ci-a upna ahi hi. Tua in tu lai sikhaa thu upna a<br />

ultun nading a lampi a ziik sakkhol upna ahi hi. Misite khaa pen


560 KIDONA LIANPI<br />

Pasian <strong>leh</strong> A vantung mite mai-a va kilaak thei, a ni danga a pilna uh<br />

sangin pil zaw lai uh ahih <strong>leh</strong>, bang hangin ahing lai te thu hilh-a leitung<br />

khuavak sak dingin hong ciah kik phot lo uh ahi hiam? Mite up bangin<br />

a sisate’ khaate in khua phawk in laam laam zaw zen uh ahih <strong>leh</strong>, adah<br />

a akap-kap ahinglai alawmte un siatna athuak loh nadingun hong pai<br />

in hehneem zel lo mawk uh ahi hiam? Sih khit ciangin (552) phawktheihna<br />

nei khaa khat om lai hi ci-in a umte adingin huu saa tawh<br />

amaute kianga hong kihil sikhaate pen Pasian kiang pana hong pai hi<br />

kei, ci-in koi ci nial thei mawk mah ding uh ahi hiam? <strong>Satan</strong> gamtatna<br />

pen Khasiangtho’ nasepna mah a ki sak theih nading lampi a hong<br />

suak hi. Tua pen <strong>Satan</strong> in a ngimnate a tangtun sak theih mah mah na<br />

khat a hi hi. A puuk vantung mite in misiste khaa bangin kibawl uha,<br />

thupuak sawltak bangin hong kineih uh a hi hi. Tua bangin misisate<br />

<strong>leh</strong> ahinglaite kizom thei bang keek in hong kigen uh ciangin, dawi<br />

mangpa in ami khemsiamna tawh mihingte lungsim a bumzo mah mah<br />

ahi ta hi.<br />

Mihingte mai ah a sisate alawmte uh’ meel suun khat peuh a lak<br />

thei hi. A meel puak dan, a kampau, <strong>leh</strong> a awsuahte a tel mah mah in<br />

kibangsak lin-lian zah in a lim ciin’ dan siam mah mah uh hi. Mi tampi<br />

in tua a lawm itte uh tawh kimu kik thei in, vantung ah lungdamna tawh<br />

kidim cih a zak uh ciangin lung dam pih uh hi. Tua tawh lung hiang<br />

nawn lo in a thugen teng ngai-in a zui pah uh hi. Tua bang in a om uh<br />

ciangin “a kheemthei khaa te ahi zongin, dawigilote thu hilhna ahi<br />

zongin” azui uh ahi gige hi.<br />

Misite amau kiangah hong hawh thei takpi hi ci-in mite in a up<br />

uh ciangin, pianthakna neilo a a site bang diak a hinglai a lawmte<br />

kiang ah a va hawh dingin <strong>Satan</strong> in deih diak hi. Bang hang hiam cih<br />

<strong>leh</strong>, tua bang mite na ngawn in vantung ah mun hoih ngah-in nuam va<br />

sa uh hi ci-a a kigen ciangin, midik <strong>leh</strong> midiklo zong a ki lamdanna om<br />

tuan nawn lo cih a suak sak pah hi. Hih upna khial in mun zaa hong<br />

zeel baih mah mah hi. Sikha khua pan hong pai-a kibawlte in khat vei


SIKHA THU UPNA 561<br />

vei thupiang dingte gen khol uh a, a kidop theih nading uh hilh kholin,<br />

zong hong maan thei zel hi. Tua banga mite muanna hong kip<br />

ngah khit phot uh ciangin upna lam ah Laisiangtho bang lopi hong<br />

hilh pah uh hi. Leitung a om lai a lawm itte uh hoih nading a<br />

lunghimawh mah mah bangin hong kineih uh a, thu kawng heek-in<br />

upna khial, alauhuai pi pi hong guang uh hi. Thumaan pawl khat a<br />

genna uh zong om sak uh a, thupi lian pawl khat hong piang dingte<br />

bang gen khol uh hi. A genkholh uh thupiangte in amau thugente<br />

uptham cing ahihna teci pang sak-in, tua lak ah khemnaa zuauthu hong<br />

zeplut uh hi. Tua khemnate zong mipi in maan ding hi, ci-in um-in<br />

Laisiangthothu zah-in saang uh hi. Pasian thukham hemkhia uh a,<br />

hehpihna Kha Siangtho nasepna neu bawl-in Thuciamna sisan pen a<br />

niin in mu sak uh hi. Tua sikhate in <strong>Khrist</strong>’ Pasian hihna <strong>leh</strong> Piangsakpa<br />

ahihnate nial-in, amaute tawh aki kim lel in gen uh hi. Vantunga<br />

galphuang cil pa in Pasian a langdona khawl nai lo hi. Vantung pan a<br />

apat hi-a leitungah kum tul guk dek tak bang zom in ado ni loh hi. Tu<br />

hun ciangin ngimna thak tawh heii-in khem beh lai a hi hi.<br />

(553) Mi kim khat te leu leu in hih sikha tawh kizopna pen,<br />

mitphial bang lel in a tuat khak uh hangin, tua akilang na tampite<br />

nungah mihing bawltawm theih het loh vangliatna khat in na a sem ahi<br />

zaw hi. Kiu kek kek-a hopih cih bang pian pan-a ki pan tu lai sikhathu<br />

upna pen mihing lahtheih mitphial siamna hilo in a puksa vantung mite<br />

in mihingte a khemna nasepna hi zaw hi. Mihingte’ suk siat nadingin<br />

azat gaalhiam hoih pen pen dinga a bawl ahi zaw hi. Sikhathu upna<br />

pen mihing bawl tawm mawk hi ci-in a neu seh vialmi tampi tak in ava<br />

maitang muh uh ciangin, mihing bawltawm mawk theih hi lo takpi hi<br />

cih a va mu tel san pan uh hi. Tua in amaute a kheem zo ding hong hi<br />

ta hi. Tua khemna pen Pasian vangliatna takpi ding mah in um to sak<br />

pahhel sawnsawn lai hi.<br />

Hi bang mite in <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a sawltakte na lamdang bawlte a muh<br />

uh ciangin Laisiangtho thumaan pen a enthawl pah mai uh hi. <strong>Satan</strong>


562 KIDONA LIANPI<br />

huhna tawh Pharoah-ii mit phial siamte in zong Pasian nasepna lim ciing<br />

in lak thei ve ve uh hi. <strong>Khrist</strong> hong pai ma deuh-in zong “<strong>Satan</strong> bawlna<br />

hangin zuauna tawh kipawl vangliatna, na lamdang <strong>leh</strong> dipkuat huaina<br />

apawlpawl te tawh ahi zongin, kisiatna tawh a ngah mite ading diklohna<br />

kheemna a pawlpawlte tawh ahi zongin” <strong>Satan</strong> vangliatnate hong ki<br />

dawk kik ding hi, ci in Paul in zong na gen hi. 2 Thess. 2:9, 10.<br />

Sawltak Johan in ni nu nung ni-a na lamdang kilak dingte a genna ah<br />

“Mite maitangah vantung panin leitung dongin mei a kiasak dong in na<br />

lamdang a lian mah mah a lak hi.” ci hi. Mang. 13:13, 14. A kineih<br />

tawm na tawh <strong>Satan</strong> in mite a kheem nadingin mitphial bek zangh ding<br />

ci lo zaw hi.<br />

Khuamial kumpipa in sawtveipi sung a zat zuau-khem nadingin<br />

aneihsa avangliatna zat kizen in a siam mah mah hi. Amawhzolna ciangin<br />

mipawl tuam-tuamte tungah amau omzia a cial cial tawh kituak ding in<br />

zoldan a siam mah mah hi. Mi teisate tungah sikha thute pil <strong>leh</strong> tei zawkan<br />

omzia tawh khem ahih manin, a (554) thangzaak sungah kailut zo ve ve zel<br />

hi. Sikha thu-a pilna pen James in a genna ah, “Tua bang pilna in vantung<br />

pan hong tung pilna ahi kei hi; leitung pilna, pumpi pilna, dawi gilo pilna<br />

ahi hi.” ci hi. James 3:15. Vantungmi Seraph bang keek in kilanga gamlak<br />

ah Khris ava khempa in iplah ahuai thei bel meel pua in mi hing te a khem<br />

hi. Thu lianpipi gen natawh migina phalote lawp pak sak pak dan a siam hi.<br />

Ki-itna <strong>leh</strong> thupha bawlna khawng thupi asa bang lim-in thu gen siamna<br />

tawh mite a huup hi. Ngimna-sang zaw nei dingin mite toktho in, amau<br />

pilna suangin a kisaktheih sak mah mah khit ciangin tawntung Topa<br />

simmawh dingin a bawl hi. Leitung bup Honpa nangawn mualsang dawn<br />

tungah pai pih thei a, leitung kumpi gam teng <strong>leh</strong> a minthan na teng uh<br />

Zeisu mai-a a laktheihpa-in a mimal tawh ki tuak pen pen ding mawhzolna<br />

hong keng ding hi. Pasian kepna tawh a na kidal kei buang uh<strong>leh</strong> tua<br />

mawhzolna in mite’ lungsim lum let ding hi.<br />

Abatzawhloh ding <strong>leh</strong> akiphallo lung pilna nei in, dinmun<br />

sangzaw alunggulh na ding in Eden huan sungah Evua lungsim toktho


SIKHA THU UPNA 563<br />

in, mot phatna tawh a mawhzol bangin, tu hun in zong <strong>Satan</strong> in tua<br />

mawhzolna teng mah zangin mite hong zol hi. Amah puuksak thusia<br />

pi pen zong tua mah hi a, tua bang pian mah tawh mite susia dingin a<br />

ngim hi. “apha <strong>leh</strong> a sian thei-in Pasian tawh na ki bang ding uh hi” a<br />

ci hi. Piancil 3:5. Sikha thu Upna in a hilhna ah, “mihing pen khantoh<br />

ma nawh nam a hi hi; a piantuung-akipan khang toto in, a tawntung<br />

dinmun ahi pasian suah dongin khang to to ding hi” ci-in hilh hilh hi.<br />

Tham loin “Mihingin ama lungsim utna bangin gamta dinga, dang khat<br />

in amah va ukse lo ding hi”. “ Ama lungkimna tawh a khensat a hih<br />

man-in, thukhensatna a maan ahi hi. Tua ahih maninThukhen tokhom<br />

nang ma sung ah a om hi” ciin hilh uh hi. Sikhathu ahilh siate khat<br />

genna ah, “Khaa lam thu phawk theihna” a neih ciangin, “lawmte aw,<br />

mi khempeuh in mawhna sung ah a puuklo pasian nam vive I hi hi:” ci<br />

hi. A dang khat leu leu in, “Picing in adik mi khem peuh <strong>Khrist</strong> ahi<br />

pah uh hi” ci hi.<br />

(555) Mihing dinmun man tehna tawi suang ahi Pasian dikna <strong>leh</strong><br />

picinna sangin piansak nate thupi sak zawkna lungsim <strong>Satan</strong> in ong<br />

guang hi. Pasian thukham nget dikna mun ah mihingte hoihsak gamtat<br />

pha <strong>leh</strong> kuhkalnate ong guang hi. Tawi-suang banga mihing nuntakna<br />

teh na ding in mawhnei, a khial den mihing’ pahtak thukhunte,<br />

thukhensatnate in mihing a ding kitehna tawi suang asuak ding in <strong>Satan</strong><br />

in ong guan hi. Tua bang gamtatna te in Pasian lim <strong>leh</strong> meel sun in<br />

khantohna ahih sangsik in dikna pan kiamsuk na ahi zaw hi.<br />

Pilna lam <strong>leh</strong> Khaa lam thu ah, I et bang zui-in I ki kheel hi.<br />

Lungsim in a ngaihsut sut khat pen dam dam-in pumpi in a zui hi. I saan’<br />

pen pen mah ki it sem sem in, ki zahtak sem sem hi. Mihing in aneih thei<br />

sianthona, a hoihnaa, <strong>leh</strong> a thumaanna dinmun ciang khat sangin sang<br />

zaw ding pianpih nuntakna nei lo hi. Mi khat in amah pumpi a thupi pen<br />

in angaih sut hangin tua sanga sang zaw in sangkhaan to zaw thei tuan lo<br />

ding a, dam dam-in niam sem seem lel ding hi. Asang khaan’ thei Pasian<br />

thupha beel lo in amah <strong>leh</strong> amah adin sawm <strong>leh</strong> akiam suk hipah hi.


564 KIDONA LIANPI<br />

Ci <strong>leh</strong> sa lunggulh na tawh ki diah in, gualnop azangh, a<br />

khuaval, a zulhtatte in pilvaanga a kipuah anavak mite sangin Sikhathu<br />

um baih zaw uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> amau omzia zui-a<br />

khem theih nadingin mun hoih tam zaw hi.Tua ding mah in <strong>Satan</strong> in<br />

mite gi-nat lohna <strong>leh</strong> athanemna munte a zong niloh hi. A mimal thanem<br />

theihna munte ciamteh in, hun hoih a omciang in mawhzolna in pelh<br />

lo-in a zangh pah lian hi. Kideek kidaamna meel nei nawnlo-in, ahi<br />

ding zah vaal-in mihingte uangtat sak-in, apumpi, a lungsim, <strong>leh</strong> a<br />

nuntakna tha teng a kiam sak hi. Tua banga pumpi kepna meel nei lo<br />

mi tul tampite in a ngongtat ganhing pianzia vom dingin susia khin<br />

thamlo in a susia sia lai ding hi. Tua nasepn a picin theih nadingin<br />

<strong>Satan</strong> in sikha zangh-in, “ thukham khempeuh sangin mihing a<br />

saangkoih zaw pilna in pilna maan ah hi.” “A hi khempeuh in man in<br />

dik” ahih manin, “Pasian in mawhsiatna khat bek anei kei hi;” “aki<br />

palsat mawhna khempeuh zong mawhsiatna in akaai sak kei hi,” a ci<br />

sak hi. Mite in amau tupna pen thukham saang pen hi, suahtakna pen<br />

ut banga nuntak theih nading phalna hi, mihing pen amah <strong>leh</strong> amah<br />

kisit tel lel hen, ci-in a hong pom uh ciangin mun cin gam cin pan-a<br />

phulkhia siatna <strong>leh</strong> kiamsukna pen lamdang sa in alung hi mawh ding<br />

kua om nawn ahi hiam? Mi honpi in tua amau <strong>leh</strong> amau hoihsak banga<br />

gamtat theih suahtakna pen (556) lungdam takin saang uh hi. Ki<br />

khalna kamkaih pen lunggulhna ngawng ah vawh uh hi. Lungsim <strong>leh</strong><br />

nuntak thatang teng ganhing pianzia in ukcip khin hi. <strong>Satan</strong> in tuate<br />

noptak sa-in, a ngeen tawh <strong>Khrist</strong> nungzui akici mi a tul tul-in khuh in<br />

a lom lom-in, a luak hi.<br />

Pasian in tua thaang kisiahte telmuh zawh nading khop<br />

khuavak leitung ah hong pia ahih manin, kua mah in tua sikha-thu<br />

taksan kul lo hi. Tua sikhathu-upna thubulpi in Laisiangtho thu a kitelcian<br />

pen pente nangawn langdona ahi hi. Laisiangtho sungah<br />

Misite inbang mah thei thei nawn lo uh hi, a ngaihsutna khempeuh<br />

uh kisia hi, ni nuai-a na kisem khempeuh theih nei nawn lo uh hi.


SIKHA THU UPNA 565<br />

Leitunga a itpente uhhi ta <strong>leh</strong>, nuamna dahna hita <strong>leh</strong> phawk nawn<br />

lo uh hi,(Thuhilhsia 9:5) ci hi.<br />

Tham loin, Pasian in misisate’ khaa kineih in a hong kilakte tawh<br />

kizop ding khaam hi. Hebrewte hun lai-in zong tu hun-a sikha-hopihte<br />

mah bangin misisa-te tawh kiho thei a kinei mi pawlkhat a om hi. Sikha<br />

khua pana hong lengla a kinei tua “meltheih khaate” pen Laisiantho in<br />

“dawi gilo’ khaa” hi ci hi. ( Gamlakvakna 25:1-3; Late 106:28; 1 Kor.<br />

10:20; Mang,. 16:14.teng saikak in). Dawi lawm neite pen Topa adingin<br />

kih huai ahih manin, mulkim huai takin sih daan kipia pah hi. Siampilaibu<br />

19:31; 20:27. Dawi lawmnei cih min mah mah pen ki lipkhapin,<br />

Khuamial Hun omzia lahna bang khat in aseh uh hangin tua sikha-thu<br />

in mite atul zaza, a maakmaak-in bum hai khin hi. Leitung pilna lam<br />

tawh kop in a kalsuan ciangin, pawlpi tampi zo gawp-a, leitung ukte<br />

pahtakna ngah-in kumpite zum sungte na ngawn azeel khin hi. Hih<br />

zuau khemna lianpi pen a kilipkap taanglai-a dawi lawmneihna pen mah<br />

thaksuah kik in, a hong “piang thak” ahi hi.<br />

Hih in sikha-thu ahi hi cih na ding teci ih mat zawh kei phial <strong>leh</strong><br />

zong theih dingin, thumaan <strong>leh</strong> mawhna, a hoih a siang pen <strong>Khrist</strong><br />

sawltakte <strong>leh</strong> a nin pen pen <strong>Satan</strong> naseemte kikaal a dei dan het loh<br />

mawk na pan bek in zong <strong>Khrist</strong>iante adingin sikhathu-upna a kikhen<br />

tel thei ding ahi hi. Mi khansia pen (557) pen khat peuh vantung ah<br />

om-in a ki paakta mah mah-in <strong>Satan</strong> in mite tunga a genna ah: “Bang<br />

zah in gamtat siatna ahi zongin, Pasian <strong>leh</strong> Laisiangtho up <strong>leh</strong> uploh ahi<br />

zongin bang mah thupi lo hi. Hoih nasak bang bang-un gamta nungta<br />

ciat lel un. Vantung in no mau inn ahi hi” ci uh hi. Tua sikha-thu nasem<br />

siate in, “Topa in a sia-gamtate a hoihin ngaihsun a, zon itin amaute<br />

tungah lungkim takpi hi…thukhen ding in Pasian koi lai ah om ahi hiam?”<br />

Mal. 2:17 a ci uh hi mai hi. Pasian kammal in bel, “A phate sia ci a,<br />

khuavak dingin khuamial koihin, khuamial dingin khuvak …akoihte in<br />

gimna ngah ta uh hen “ ci hi. Isaiah 5:20.


566 KIDONA LIANPI<br />

Akhemthei khaa te Sawltakpite ong kineih in, leitungah sawltakte<br />

a om lai uh a Kha Siangtho humuapna tawh a gelh uh laisaingtho thute<br />

tawh a ki<strong>leh</strong>bulh in thu hong gen ta uh hi. Laisiangtho pen Pasian<br />

Khasiangtho kiangpan humuap na tawh kingah ahina nial uh ahih manin,<br />

<strong>Khrist</strong>iante lam et bulpi teng sia sak uh-a, vantung lampi hong lak<br />

khuavak a mit sat uh hi. <strong>Satan</strong> in leitung buppi mai ah Laisiangtho pen<br />

tangthu bang lel hi a, minamte hai lai a om zia tawh kituaka kipia hi ciin<br />

um sak ding a, tu hun adingin tua zah pi-in ki thupi seh nawn loin, tu<br />

hun tawh kituak nawn lo ahih manin ki paai khia ta hi ci-in pom sak hi.<br />

Laisiangtho-a Pasian kammal let cinten nading munte ah tu lai-a sikha<br />

te hong puak thuthakte pom zaw sak hi. Tua bangin uk theih nading<br />

zawi (lampi) bawl a, ama deihna bang bang leitung bupin a um sak hi.<br />

Amah <strong>leh</strong> a nungzuite thu a khen ding laibu pen paam paih-in a utna<br />

peuh deenna-a, leitung bup Honpa pen zong mi mawk mawk khat lel<br />

sangin lamdan zawknaneituan lo sak hi. Han cing Rome galkap te in<br />

Jesuh’ thawhkikna thu a maanlo-a a gen nadingin siampite <strong>leh</strong> upate in<br />

a kam hum uh a, thu hi lopi-a a theih sak mah bangin, hih sikhaa naseemte<br />

in zong Honpa nuntak lai a thu piangte <strong>leh</strong> a na lamdang bawlte nangawn,<br />

a bawl lo mah sa in a ki-up theih nadingin hanciam uh hi. Tua banga<br />

Jesuh ahepkhiat khit uh ciangin amau in na lamdang bawl in <strong>Khrist</strong><br />

nasepsa nate sangin nasia zaw mah mah ci-in gen ding uh hi.<br />

Sikha-thu Upna in tu in a sepziakheel ta hi. A huat huai zaw<br />

diak mun teng <strong>Khrist</strong>ian min tawh khuh in a liah sak uh hi. Ahih hangin<br />

kum tampi sung mipi mai ah hilh in laikhetna te (558) pan ahawmkhiat<br />

uh thute kilangh lua mah mah khin hi. Tua a hilhsa thu upnate pen kisel<br />

cip-a, nial kik theih zong hi nawnlo ahih manin, a sep ziate uh pan-in ki<br />

lang khia ve ve hi.<br />

A sepziate uh nidanga te sangin neuseh zawk ding hi het lo-a,<br />

khemsiam zaw uh ahih manin a lauhuai zaw lai hi. Amasa lai-in <strong>Khrist</strong><br />

<strong>leh</strong> Laisiangtho pen nial uh hi. Ahih hangin tu ciangin anih-in ka saang<br />

uh hi ci sak napi, Laisiangtho pen piangthaklopite deih zui in khia uha,


SIKHA THU UPNA 567<br />

a thugil thupi tatate in khiatna mel nei lo dingin asuah hiau mawk uh hi.<br />

Itna pen Pasian nuntakzia thupi pen hi ci teei napi, sia <strong>leh</strong> pha theihna<br />

ciang bang lel-in neu seek-in lungsim ginat zawh lohna in anei zawsop<br />

uh hi. Pasian’ thutang in mawhna a deih loh luatna, Ama thukham<br />

siangtho’ deihngetna thute lah muhkhak lohna ah koih cip uh hi. Mite<br />

in thukham sawmte zong dangka si banga a seh lel nadingun kihilh hi.<br />

Laisiangtho upna thuguite bulphuhnanusia in, mi a huupthei, a zaknop<br />

phuah tawm taangthu te mite in aa pom zawkna dingun a makaih uh hi.<br />

Tua teng ciangin <strong>Khrist</strong> pen a kinial ngeisa zah mah-in hong kinial kik<br />

hi. <strong>Satan</strong> in tua khemna pen a kiphawk khak loh nadingin mite thuman<br />

muhna lungsim mit a hum sak hi.<br />

Tua sikha nasepna <strong>leh</strong> a huzaap a lauhuaina a phawk mi tawmno<br />

bek a om hi. Mi pawlkhat in thei tel nuam in ava neh zel uh hi. Amau in<br />

um tak sam lo uh ahih ciangin tua sikhate uksunga va kipiak ding pen<br />

kihtaak huai sa saam uh hi. Ahih hangin a khamna gamgi khengin ava<br />

kalsuan uh ciangin mi suam pipa in a vangliatna tawh amaute na bum a,<br />

amau kimuanna lungsim nabang lo-in <strong>leh</strong>heii zo ve-ve hi. Khat vei ama<br />

ut banga a lungsim uh akaih sak theih khit nak <strong>leh</strong> lah galmat salkhawiin<br />

a khawi pah zel ahi hi. Amau thahatna bek tawh tua abumna <strong>leh</strong><br />

bilthak neihna pan in suakta kik zolo uh hi. Lungsim tamkham <strong>leh</strong><br />

muanna tawh Pasian kianga kingen thungetnate a hong dawn ciang bek<br />

in tua thaang awk te ki honkhia zo pan bek hi.<br />

Gamtat hoih lo zongsatna <strong>leh</strong> mawhna thei gige-a nop asa mite<br />

in <strong>Satan</strong> mawhzolna a sam sam uh a suak hi. Tuate in Pasian kiang pan<br />

paikhia in, amau a vil vantung mite (559) taisan uh ahih manin, gilopa<br />

in a khem ciangin belh ding nei lo suak uh a, baihlam takin puuk in<br />

matsa suak uh hi. Tua banga <strong>Satan</strong>’ vangliatna tual sung a va lut mite<br />

in a tawpna ah bang suak ding cih a ngaihsun kha het kei uh hi. Amau<br />

sep theih na ciang ciang tawh mi dangte khim-sawn ding <strong>leh</strong> a susia<br />

dingin ki zangh sawn thei pah uh hi.


568 KIDONA LIANPI<br />

Kamsangpa Isaiah in, “Amaute in no kiang ah phun suausuau<br />

in a pau mualmual vankah theite <strong>leh</strong> aisan theite kiangah thu<br />

dong un. Mite in amau pasiante thu dongin, mihingte’ thu pen misite<br />

dot ding mah hilo ahi hiam hong ci ding uh hi. Thukham <strong>leh</strong><br />

Laisiangtho thu tawh kituak in thu a gen kei uh <strong>leh</strong> tuate sung ah<br />

khuavak om lo hi na ci un “ Isa. 8:19, 20(KJV) ci hi. Mi khat peuh<br />

in mite pianpih omziate, <strong>leh</strong> sih cianga omzia tawh kisai thumaan a<br />

theih nop <strong>leh</strong> Laisiangtho sung ah kitel takin a om hi. Tua pan mah<br />

in sikha hopihte genna <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> nalamdang bawlte zong ki mankhia<br />

thei mah mah lel hi. Ahih hangin mite in ci-le-sa lungsim deihna<br />

banga suahtak mah ut zaw in, mawhnate it uh a hih man-un, paikhia<br />

nuamlo uh hi. Pasian hilhnate awlmawh loin, khuavak a muh khak<br />

ding uh a mit uh hum uh a, <strong>Satan</strong> in a ma ngimna sungah akihel<br />

dingin puan gat bangin gan khawma, <strong>Satan</strong> samat a suak uh hi. “Bang<br />

hang hiam cih <strong>leh</strong>, tua mite in gupna ngah nadingun ki-itna tawh<br />

kipawl thuman a sang kei uh hi” tua ahih ciangin “amaute in thuman<br />

thutak umlo in, gitlohna-ah nuamsa in, zuauthu um dingun khemna<br />

in hahkata a sep thei na thu Pasian in amaute lak ah apiang sak hi.”<br />

2 Thess. 2:10, 11.<br />

Sikha-thu kihilhna a na nialte in mihing bek nial hi loin, <strong>Satan</strong><br />

<strong>leh</strong> a vantung mite zong a do uh ahi hi. Amaute in alianbelte,<br />

vangliatnate, <strong>leh</strong> vantung tawh kipawl mun a a om gilo khaa te tawh<br />

kido na ah a lut uh a hi hi. Vantung sawltakte vangliatna nang zo lo in a<br />

tawkin kei buang <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> in a siksa leitang pan in letmat khat zong a<br />

nungtolh het lo ding hi. Pasian mite in amah pen in Honpa’ nan’ bangin<br />

“ci in Laisiangtho sungah kigelh hi” cih kammal bek tawh a nangh zo<br />

ding uh hi. Tu nangawn-in <strong>Satan</strong> in I Topa khang lai-a a let ngeisa bang<br />

mah-in Laisiangtho kammalte len ding a, a khiatna pen ama khembawlna<br />

lam-a a lut thei dingin lumlet ding hi. Hih khemna hun haksa lakah a<br />

kip din nuam mi peuh mah in ma nuntakna akihut nadingin Laisiangtho<br />

gen thumaan a theih tel peel mawh ding ahi hi.


SIKHA THU UPNA 569<br />

Mi tampi in meel theihte <strong>leh</strong> ih lawmte banga kineih in alau huai<br />

pen (560) pen upna lampial ahilh dawite tawh kitalsik ding uh hi. Tua<br />

sikhate in eite hong khasiat mah mah bangin hong kigen ding uh a,<br />

amaute I up theih nadingin nalamdangte hong bawl ding uh hi. Tua thu<br />

thei khol-in kigingsa-in ih om dinga, misite in bang mah thei nawn lo uh<br />

hi, tua a hong kilak mi pen gilo dawite’-khaa hi cih Laisiangtho sung<br />

thuman ah kip tak in ih ding ding hi.<br />

Eite mai ah “leitung khempeuh ah atung ding ze-etna hun “ a<br />

om lai hi. Mang. 3:10. Ama upna Pasian kammal tunga a phut kip lo<br />

mi peuh mah tua ze-etna in zo ding hi. <strong>Satan</strong> in “gitlohna tawh a<br />

siamtheih tawp in khemna seem in, mite a uk zawh nading hanciamna,<br />

beh lap lap den lai hi. Ahih hangin ze-etna a thuak mipa in thukimna<br />

tawh ana kipiak ciang bek in tua mi a zo theih ding hi. Bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong> “lungduai taka thuak dingin kong thupiak na man<br />

nungsangin, …ken zong nang kong pengkhiasak ding hi. “ Mang.<br />

3:10(ZIV), cih pen Honpa hong khapna ahi hi. Amah muang khaa<br />

khat pen <strong>Satan</strong> zawhthawhna in a suksiat ding sangin, vantung hawm<br />

nusiat liang zawin amite hum dingin a vantung mi khempeuh na ngawn<br />

van pan a sawl khia nuam zaw ding hi.<br />

Pasian thukhenna pan ka suakta zo uh hi ci sak ding, migilote<br />

tunga hong tung ding a lau huai khemna khat kamsangpa Isaiah in<br />

hong gen kholhna ah, “Eite in sihna tawh thuciamna khat ih bawl zo<br />

a, Leinuai tawh thukimna khat ih nei zo hi; a tumcip ding tuiciin<br />

hong tun’ ciangin ei hong ban lo ding hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong><br />

zuau thu ih beela, zuauna ah ih bu hi” (Isa. 28:15) aci sak hi. Hihte<br />

pawl pen tu-a kisik kik nuam lo-a ngawng khauhte, mawhneite daan<br />

piakna om ke’n teh ci-a a ki hehnem in a ki lung muangsakte, mihing<br />

khempeuh nin ta le uh bang mah dei-danloin vantung ah ki lato<br />

nadinga, Pasian vantung mite bang hi ding hi hang, a cite kihel uh<br />

hi. A thupi zaw lai khat in, buaina hunah (561) vantung Pasian pen<br />

a midikte bukna kulhpi a hong suah ciangin amaute buk nading mun


570 KIDONA LIANPI<br />

kulhpi-in <strong>Satan</strong> piak sikha-thu upna tawh khemna zuauthu pen bek<br />

ahi hi.<br />

Tu khang mite in gen zawh loh a lamdang mah mah in mittaw<br />

uh hi. Mi tul tampi in Pasian kammal pen muantham cing saloin<br />

<strong>Satan</strong> khemnate muang mah mah zaw uh hi. Kamsangte <strong>leh</strong> sawltakte<br />

thu upna bang a leen tentaante pen a kho ngap lote <strong>leh</strong> mi zahpih<br />

thei te in ciamnuih bawlna-in nei uh a, <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> hotkhiatnading<br />

geelna tawh kipawl thumaante nuihsan uhhi. Amau tunga tung ding<br />

thukkikna thu khawngte nuihzak bawlna-in nei uh hi. Pasian cih<br />

bang a mang nuam <strong>leh</strong> zui nuam napi thu tampi thei lo-a tha neem a<br />

taksang baihte lungsim patau sak uh hi. Amau in sihna tawh thuciam<br />

bawl zo uh a, Hell tawh thukimna nei khin uh ahih ciangin, Pasian<br />

thuk kikna in amaute sukha thei het lo dingin thukip nei khin ci-in a<br />

kitelsa bangin lung muang uh hi. Bang mah in amaute lungsim pholh<br />

khia thei het lo hi. Mi khempa tawh kinak zop lua khin uh a, a<br />

lungtang puak in thu zawh lua khin ahih manin a thaang awkna panun<br />

a suak ta kik zo nawn kei uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> in leitung bup a khem nading nasepzia sawt veipi a geel<br />

khol hi. A nasep kipatna bulpi in Eden huan-a Eve tung pan kipan to<br />

a, “ na si kei ding uh hi” “na nek ni un na mitte uh ki hong dinga, sia<br />

<strong>leh</strong> pha thei-in Pasian tawh na kibat ding lamtak uh Pasian in thei hi”<br />

Piancial 3:4, 5, a cihna pana kiphut to pah a hi hi. Dam dam-in behlap<br />

to to a asisate khaa silo in ahinglaite tawh ong ki zom in na sem lai uh<br />

hi cih sikha-thu upna ciang a tun’ ta a hi hi. Ama deihna <strong>leh</strong> a ngimna<br />

zah a tun’ khin nai lo lai ahi hi. Ahih hangin hunbei kuan hun tawmno<br />

bek a neih laitakin adeih tan atun dongin sem khin ve-ve ding hi.<br />

Kamsangpa in, “uiphuk tawh kibang a kihuai kha pawl thum a<br />

pusuakkhia ka mu hi. Amaute in nalamdangte lakin Vanglian tawntung<br />

Pasian’ ni lianpi-ah gal do-in leitung khempeuh pan kumpite<br />

kikhawnsak ding in a paikhia dawi gilo’ khate ahi uh hi “ ci hi. Mang.<br />

16:13, 14. (562) Pasian vaang <strong>leh</strong> Ama thu a umte ki kem tuam dinga,


SIKHA THU UPNA 571<br />

tuate lo buang leitung buppi in hih khemna sung ah lut khin ding uh<br />

hi. Mite pen amau lung muan nadingin ki khim phot ding a, Pasian<br />

hehna hong kibuakna bek in khangh-lo sak phing ding hi.<br />

Topa Pasian in agen in ah, “Keimah in thutan’na pen khau<br />

khai bangin ka bawl dinga, thuman’na pen khaukhai sikbawk bangin<br />

ka bawl ding hi; gial in na zuau buk uh dengkhia dinga, tui in na<br />

bukna mun uh susia ding hi. Tua ciangin sihna tawh na thuciamna uh<br />

kiphiat dinga, leinuai tawh na thukimna uh kip lo ding hi; a tuum cip<br />

ding tuiciin in hong nawk ciangin note hong sugawp ding hi “ Isa.<br />

28: 17, 18, a ci hi.


572 KIDONA LIANPI<br />

35<br />

Biakna Lam Suahtakna Kiam<br />

(563)<br />

ROME upnate Protestant-te in ni dang sangin, tu in, neh ngam zaw<br />

ta uh hi. Katolicte hat lohna gamte <strong>leh</strong> papacy huzap in zeel <strong>leh</strong><br />

ut-a a hanciamna gam te nangawn ah papacy vangliat lai-a puahpha<br />

pawlpite pusuahna apiangsak upna kilamdangte beimangin, kipawl<br />

kikna khang mah mah ta hi. Mite in i upna thugilte zong tampi lua ki<br />

lamdang sam lo hi, i khauh luat nate dau sak zaw le’ng Rome tawh<br />

kitelsiam in zong ih kinai thei zaw pah lel ding hi cih lungsim vive nei<br />

ta uh hi. Protestant te in ahih uh <strong>leh</strong> biakna le upna lam suahtakna<br />

pen manpha sa uh hi. A neih alam khempeuh nangawn uh tawh a khek<br />

ngam lian lian sa uh a hi hi. Papacy nung zuih ding <strong>leh</strong> Rome tawh<br />

kipawl khak ding pen Pasian tawh ki khenna hi-a, deih huai lo hi ci in<br />

a tate uh zong ahilhsa uh thu a hi hi. Ahih hangin tu in bang zah-in<br />

hong ki lamdang ta hiam.<br />

Papacy a hu mite in a pawlpi uhin gensiatna thuak lua mah<br />

mah hi ci in agen uh pen Protestantte in zong thukim pih tham zel uh<br />

hi. Thu phawk theih nai loh hun lai-a, kum zalom tampi sung lipkhap


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 573<br />

huai <strong>leh</strong> a hai huai-a pawlpi gamtatnate tawh tu hun-a pawlpi pen<br />

mawhsak ding ki lawm nawn lo hi ci in mi tampi in thum ta uh hi. Tua<br />

a mulkim huaipipi a a gitloh gamtatnate uh pen a thu theih ma uh hun<br />

hi a, tu in pil zaw, thukhual zaw in pawlpi’ lungsim puakzia kikhel ta<br />

hi, ci uh hi.<br />

(564) A Khial Ngeilo <strong>leh</strong> a Khial theilo pawlpi’ thuneihna tawh<br />

kisem ahi hi ci-in a gitloh gamtatna teng mah uh kum 800 sung bang a<br />

kisialh tawntung lamtak uh hih mite in mangngilh ta uh ahi hiam? Pawlpi<br />

in a kisialh pih den uh ahi, A khial Theilo cih thuguilet pen khahsuahlo<br />

bek thamlo in kum zalom19 sung bangin zong ni dang sangin kip sak<br />

zaw in a khauh let zaw lai uh hi. Rome in a pawlpi pen, “Lam khial ngei<br />

lo hi, khial lo paisuak ding hi,” ci hi. Laisiangtho tawh i etkaak ciangin<br />

lam khial den keei uh hi cih ki mu hi. Amau ki ukna <strong>leh</strong> a thubulphuh<br />

sate uh koi ah paikhia thei mawk ding uh a hi hiam?<br />

“A khial theilo” cih thugui-let pen Papal pawlpi in a pawlpi<br />

thugui-let lak pan in khah suah ngei lo ding uh hi. Hun beisa in amau<br />

up bang um lo a a nialte a bawl siatna uh ciangin Ka khial kei uh hi a cih<br />

bang mah in hunpha ngah le uh tua bang mah in hih kik lai lo ding uh ahi<br />

hiam? Tu in, kumpite in tua bang agamtat ding uh hong dal sak lai ahih<br />

manin agamta theih lo ta dih uh hi bek hi.Tua dalna bei in Rome in<br />

vangliatna hong ngah kik <strong>leh</strong> a gitloh gamtatnate <strong>leh</strong> a bawlsiatna ngei<br />

teng mah hong zangh kik pah ding uh hi.<br />

Papal vangliatna in mimal neih lungsim upna nangawn gakcip in<br />

a uk zia <strong>leh</strong> United State in a gam thukhun ah tua lungsim puak zia a<br />

ettehna thu a gelhna ah, hih bangin gelh hi: America gam ah Roman<br />

Katolik upna kihtakna pen naupang vai lua in, thu cilgilna bang lel in a<br />

tuat mi tampi a om hi. Tua bang mite in Romete omzia <strong>leh</strong> lungsim<br />

tawng a theitel het lo uh ahi zaw hi. Suahtakna <strong>leh</strong> biakna zalenna tawh<br />

ih sep khantohnate <strong>leh</strong> nasepna phualpite a hong huat zia ahi zong in,<br />

gol zaw in ong thahat lai <strong>leh</strong> uh bang hong cih ding uh hiam cihte a


574 KIDONA LIANPI<br />

telmuh het lo uh a hi zaw hi. Tua ahih ciangin i kumpite thukhun<br />

bulphuhte <strong>leh</strong> amau thubulphuhte pawl khat sai kaak dih ni.<br />

“United States(America) gam thukhun bulpi in mimal’ lungsim<br />

up biakna ah suahtakna a kip nading in a hut sak hi. Tua sanga manpha<br />

zaw <strong>leh</strong> it huai zaw bang mah om lo hi. 1854 kum August 15 ni a pope<br />

Pius 9-na pa in Encyclical kici laikhak a gelhna ah, “Mimal’ lungsim up<br />

biakna suaktakna pen thupisa in kip letna <strong>leh</strong> humsakna in a nawngkai<br />

pen pen langpan’na ahi hi. Mi dang a nawngkai sak <strong>leh</strong> a kihtak huai bel<br />

thu ahi hi” ci mik mek hi. Tua pope mah in, 1864 kum December ni 8<br />

ni-a a gelhna ah, “Mimal’ Lungsim up biakna ah suaktakna hut sak ding<br />

a gen te”, <strong>leh</strong> “pawlpi in upna lam ah zawhthawh thu le thatang suang<br />

lo ding aci tei tei te” in sam siatna ngah hen ci-in agelh hi.<br />

(565) America gam a Rome aw-neem pen a lungsimpianthak<br />

takpi man uh hi lo in, a pangh-paatna mun uh a a aw-neem mawk mawk<br />

uh a hi bek hi. Bishop O’Conner in: “Biakna suah takna in Katolik a<br />

hong sukkhak loh sung teng ciang ki zangh thei bek ding hi” ci hi. St.<br />

Louis a Archbishoppa in khat vei, “Upna dang neite <strong>leh</strong> thu umlote pen<br />

mawhmat theih thusia neite a hi uh hi. Mikhem peuh in Katholic upna<br />

zui-in, tua biakna mah gam ukna thubul asuahna Italy <strong>leh</strong> Spain akipan<br />

khristian gamte ah tua bang mite pen Upadi dang palsat te mah bangin<br />

daan kipia hi,” ci hi.<br />

“Cardinal te, Archbishopte <strong>leh</strong> bishop te khempeuh in pope tunga<br />

thumaan dingin kamciam bawl uh a, hih a nuai-a kammal bangin ciam<br />

uh hi” “Upna lampial te, pawl khen te, <strong>leh</strong> i Topa (pope) ahih kei <strong>leh</strong><br />

ama baan zom te a langpan peuh mah te tung ah bawl siat theih tawp<br />

suah in ka do ding hi” ci sak hi.– Josiah Strong, “Our Country”, ch. 5,<br />

pars.1-4.<br />

Rome pawlpi sung ah zong <strong>Khrist</strong>ian citak mi om a, amau<br />

khuavak ngah zah zui in Pasian a beel taktak mitul tampi mah tua pawlpi<br />

sungah a om hi. Laisiangtho ki sim sak lo ahih manin Thumaan telmuh


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 575<br />

kha lo uh hi. Lungsim tak tawh biakpiakna <strong>leh</strong> biakzia ding bawltawm<br />

lim khat zui-a biakpiaknate’ ki lamdanna zong mu kha ngei lo uh hi.<br />

Pasian in upna nei-a mite khemna lampi zuikha tua bang mite hehpihna<br />

mittang tawh a avil hi. Tua mite a khuhcip khuamialpi athengsak dingin<br />

Pasian in Jesuh neih thumaan khuavak tawh tua mite salhvaak ding hi.<br />

Tua ciangin mi tampi in Pasian mi dikte hong pawm ding uh hi.<br />

Cikmah hun in Rome te upna <strong>leh</strong> zuihna pen <strong>Khrist</strong><br />

Lungdamnathu tawh kihual ngeilo hi. Abeisa Khang khempeuh a aki<br />

tuah theih loh mah bangin tu in zong kilem zaw tuanlo hi. Protestant<br />

pawlpite zong khuamial in khuh cip ta hi. Tua hi kei <strong>leh</strong> hun ciaptehna<br />

dinga kihil lim le nalamdangte tel thei ding uh hi. Rome pawlpi ngimna<br />

<strong>leh</strong> a sepna uh a taangzai mah mah ahi hi. Amah in leitung bup a uk kik<br />

theih nadinga gaaldo ding in ki ging khol gige hi. Protestantte sepsa<br />

teng lumlet in bawlsiatna tawh anuai mang kik zawh nading ngimna<br />

tawh a vangliatna in huzaap a neih sem-sem theih nadingin hih theih<br />

zawh zah in a han ciam niloh hi. Katolikte in mun khempeuh (566) ah<br />

dinmun nei kawi kawi uh hi. Protestant gamte nangawn ah a pawlpi <strong>leh</strong><br />

a pawl mi pun ziate uh na en un. America teek teek ah a college uh <strong>leh</strong><br />

a biakna sinna seminaryte uh min thang mah mah a, Protestant te teek<br />

teek mah in va panpih uh hi. England gama a biakpiak ziate uh Katolik<br />

suun in bawl beh beh lai uh hi. Tua banga thupiangte in Lungdamthu<br />

bulpite thupi asa mite lungsim a phawng ding hi.<br />

Protestantte in pope omzia deih pih uh a pawlpih ding in hong<br />

kineel uh ciangin, a upnate uh zong hong ki hel gawp pah hi. Upna<br />

hong khiam suk zel ahih manin pope pawlte mah mah in zong lamdangsa<br />

in tel hak sa zaw phial ta uh hi. Mite in Rome te gamtatzia <strong>leh</strong> a thuneihna<br />

azat hun a hong tun’ cianga piang ding lau huai nate kimuh mawh bawl<br />

in phawk kha lo uh hi. Gam mipi <strong>leh</strong> Biakna suahtakna gaal ahi cih<br />

lauhuai thu in mai a nawt loh nadingin, mite khanghlo in a dal ding uh<br />

ki sam hi.


576 KIDONA LIANPI<br />

Protestant tampi tak ngaihsutna ah, Katolik te biakpiakzia in<br />

milawpsak lo hi, cimtak huai in thadah huai lel hi, khiatna zong nei lo hi,<br />

bawltawm a omsa khat lumlet tha pai uh hi, ci-in neuseh sak kha zen zen uh<br />

hi. Hih mun in Protestantte khialhna bulpi ahi hi. Bang hang hiam na cih<br />

<strong>leh</strong>, Rome biakpiakziate pen khemna bulpi-a ki zangh ahih manin apuatham<br />

etpak sang in asungthu kuullut zaw in mihing lungsim a zo zaw hi.<br />

Biakpiakzia <strong>leh</strong> zeh tuam tuamte in mipi’ cimul tho sak thamlo in lungsim<br />

tawng a ciliap sak khit ciangin sia <strong>leh</strong> pha khentel theihna lungsim nangawn<br />

kongkawcip sak ahih manin lop thop bawl ngam lo <strong>leh</strong> zahtaklo theilo ding<br />

in a koih hi. Mite mit a bum zo mah mah uh hi zaw hi. Biak inn gol mah<br />

mahte, zahtaak a huaithei pen ding zia tawh pai in biak-innpi sung a lut<br />

dante uh, kham biakna taute tawh, suang manpha tawh kibawl biakna<br />

vanzatte, a meel hoih-a ki zuut milim te, <strong>leh</strong> a kisui milim hoihte amuh uh<br />

ciangin mite in it in hoih sa uh hi. A va zak te uh mangngilh thei nawnlo uh<br />

hi. A kisa Late zong dem theih loh zah in ngaihsa uh hi. Zahtak kaai biak<br />

inn tutphahgual pan-a Organ ging thuum ham ham te tawh kihualkhawm a<br />

hong ging aw-hoih tampite sak langaihte in mangngilh zawh nawnloh zah<br />

dingin mite lungsim bun ahih manin lamdang sa in a zahtak pah uh hi.<br />

Tua banga a pualam thupina <strong>leh</strong> zahtak-kaai dinga lah khiatna<br />

pen mimawhte lunggulh azol pak na bek hi lel ahih manin lungsim<br />

ginatlohna akilatna khat a hi hi. <strong>Khrist</strong> biakna maan ah tua bangin<br />

apuatham tawh mi a huup thei nate ki zangh lo hi. Singlamteh pana<br />

hong tangkhia khuavak sungah <strong>Khrist</strong>ian thumaan pen siangtho <strong>leh</strong> it<br />

huai takin a ki langh hi. A pua tham thupina in tua (567) sung lam<br />

manphatna cik mah in ademzo kei hi. Pasian deih manphatna pen<br />

lungnema kiniamkhiatna <strong>leh</strong> a ithuai siangtho nunzia a hi zaw hi.<br />

Minthanna <strong>leh</strong> gualtung tuan na in asiangtho <strong>leh</strong> apicing lungsim<br />

lahkhiatna ahi tuan kei hi. Khutsiamna thupisa in, ahoih no no bawl<br />

theih <strong>leh</strong> tua dan uukna lungsim puakna pen leitung vai lunggulhna hi<br />

den zaw hi. <strong>Satan</strong> in khaa lam tangsapna tak takte aki mang ngilh theih<br />

nadingin tua bang nate thupi seh dinga a bawl ahi hi. Mihingte in a mai


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 577<br />

lam thu ding uh mangngilh in, nuntak tawntungna ngah theih nading<br />

ahong huh Pasian nungngat in, hih leitung khan khatsung ading bek in<br />

nungta lel le’uh deih in <strong>Satan</strong> in tua banga a makaih ahi hi.<br />

Lungsim piangthaklo mite in a puatham-a dawk biakna lunggulh<br />

uh hi. Romete biakbawlziate in zol siamna, bum siamna vaang nei ahih<br />

manin, lampialna phungpi suak in mi tampite a khem hi. Tua pawlpi bek<br />

vantung lut nading kong vang bangin a tuat uh hi. Pasian thumaan-ah a<br />

khe a phut kipte bek mah tua huzaap in zo lo hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> tel<br />

tak a theilo mi tul tampite in Pasian biakna apuatham teng zui uh a ahih<br />

hangin vangliatna anial tua a kipi bawl biakna saang in lungkim mah<br />

mah ding uh hi. Ahangin tua bang biakna nam bek mipi in a lunggulh se<br />

uh ahi hi.<br />

Pawlpi in mawh maisak theihna nei hi cih thu in a pawlpi mite<br />

mawhbawl a haang sak hi. Mawhsutna omlo in mawh maina kipia lo hi a<br />

cih uh ciangin mawhbawl theih nading lampi ahonsak asuak leu leu zel uh<br />

hi. Mawhnei mihing ve ve khat mai ah khuk din a lungsim tawnga a neih<br />

khak gitlohna <strong>leh</strong> thusim teng a va pulakte in a mihing hihna niam khiat a<br />

suak hi. Ci le sa deihna zui in zu le a dangte tawh a pheengtat, a khial thei,<br />

asi thei veve mawh nei mihing lel khat tungah a nuntak ginat lohna teng a<br />

va pulaak uh ciangin a nuntak zia a niam khiat suak uh a, a baan ah siatna<br />

a bawl ngam zaw hi. Pasian din mun ah Siampipa mu pah phot uh ahih<br />

manin, Pasian pen mawhnei mihing khat bang lel dingin a lungsim uhah a<br />

koih suk sawn sawn hi. Ahangin, mihing mai-a mawhsut in kipulakna pen<br />

kiamsukna lianpi khat ahih manin, siatna tampi a piansak ban ah, leitung<br />

ninsak in, hal tum dinga kilawm dinmun atun pih zong tua mah a hi hi.<br />

Ahih hangin mi thoptat nuamte in Pasian mai sangin mihing mai-a kipulak<br />

ut zaw uh hi. Mihing pianpih lungsim in a mawhna nusiat ding sangin<br />

pumpi gimpia in gawtna thuak (568) (penance) ngam zaw uh a, ci le sa<br />

lunggulhna khai lup ding sangin ci le sa ippi puan silh-in Laho peuh ki bik<br />

sak-a sik khau tawh ki khih khawng ut zaw uh hi. <strong>Khrist</strong> hakkol sangin ci le<br />

sa lunggulh hakkol in nak pi in a gik zawtham pek ahi hi.


578 KIDONA LIANPI<br />

<strong>Khrist</strong> hun laia Judah Pawlpi <strong>leh</strong> Rome pawlpite vai a kibatna a<br />

om hi. Jew te in apuatham in thukham te zui-uha, a kuhkal nuam mah<br />

mah bang keek in tanglai pupa ngeina a beh lap uh hi. Ahih hangin a<br />

thukhun-gil bulpi teng sim tham takin a sikcip uh hi. Tua bang hi napi<br />

uh in Judah te in thukham ka zui uh hi aci ve ve uh hi. Rome pawlpite in<br />

zong singlamteh ka zahtaak uh hi ci uh hi. <strong>Khrist</strong> thuakna lak ding limte<br />

thupi sak in a pahtawi uh hi. Ahih hangin amau nuntakna sung Zeisu ki<br />

dawk sak ding anial uh hi.<br />

Tua pawlte in Biakinn tung, biakna tau tung, <strong>leh</strong> puansilh tung<br />

khawng aki pan mun ci teng ah singlamteh lim tawh ciamtehna koih uh<br />

hi. Mun khempeuhah tua lim pen pua tham zahtakna <strong>leh</strong> pahtawina a<br />

pia uh hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> hilh thute pen khiatna nei lo, thuciin<br />

mawk mawkte <strong>leh</strong> a khiatna maan lo a phuahtawm thute sangin niam<br />

sak zaw in a phum cip uh hi. Mittaw sialkhau-let tentan uh ci in Honpa<br />

in Jew te amawh paih na teng tu-in Rome pawlpi makai te in a vetzaw<br />

in a zui uh hi. “Amaute in vangik pipi lom hen in mite liangko ah a suan<br />

uh hi. Ahi hangin tuate khin nadingin a khutme nangawn uh a tangsak<br />

nuam kei uh hi.” ci hi. Matt. 23:4(ZIV). A khalau thei mite tungah<br />

Pasian hehna kihta in lau thawng sak den napi uh in, pawlpi uliante<br />

khuaval zulhtat in a-ut a-nuam-un nungta uh hi.<br />

Milimte <strong>leh</strong> tangvan biakbawl na, misiangthote tunga thuumnate,<br />

<strong>leh</strong> pope pahtawinate pen Pasian <strong>leh</strong> A Tapa kiang panin mite lungsim<br />

heii khiat theih nadinga <strong>Satan</strong> vai hawmna a hi hi. Mihingte a suksiat<br />

zawh nadingin, gupna a pia thei, Pasian khat bek a ompa kiang panin<br />

mite a zol khiatna a hi hi. “Vangik pua a a gim mite aw Ka kiang ah<br />

hong pai ta un, tawl damna ka hong pia ding hi” a cipa taang-in nadang<br />

khat peuh guang ding hanciam ahi hi. Matt. 11:28. (569)<br />

Kidona lianpi’ thudopphah ki kimangngilh in, mawhna lipkhap<br />

huaizia aselcip zawh nading <strong>leh</strong> Pasian dikna akitelkhialh theih theih<br />

nading in <strong>Satan</strong> a hanciam tawntung hi. Ama muut siamna zangh in


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 579<br />

Pasian thukham a kulnate kiam sak a, mihingte mawh theihna ding<br />

lampi ahon sak hi. Pasian agilo mah mah bangin mite a muh sak khit<br />

ciangin itna tawh bialo in sahang kihtak bangin kihtak na tawh a bia<br />

sak hi. Ama gamtat gitlohna lim vomkhinsa in Piangsakpa tung ah<br />

biakna a pia sak hi. Mite mit taw sak in, Pasian langdo ding a sawltakte<br />

a suak sak hi. Pasian omzia a<strong>leh</strong>-amakin mite theisak ahih manin<br />

lawki mi namte in Pasian maipha muh zawhna dingin mihing luang<br />

tawh biak kul hi cih dong in a um sak hi. A mulkim huai nono tawh<br />

milim biakna piang sak hi.<br />

Rome pawlpi in lawki tawnzia <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong>ian upna a heelkhawm<br />

hi. Lawki lamah Pasian omzia a-<strong>leh</strong>-amak in laka, gitloh theih tawp <strong>leh</strong><br />

galbawl theih tawp suah-in langdo sak hi. Rome Pawlpi’ vangliat pen<br />

hun sung in amau upna bang a up pih nuam lo te a khel thei pen pen in<br />

gawt bawl uh hi. Ama thu a mang lote adingin thahna khuampi a phut<br />

uh hi. Thukhenna ni a aki pholaak ma teng a kimu ngeilo hel ding zah<br />

milompi suamlupna om sak kawi kawi zel uh hi. Sipahlo in sawtvei<br />

agenthei sak ding bawlsiat dan a siam nading un pawlpi makaite in <strong>Satan</strong><br />

khutnuai ah siam asin uh hi. Mun tampi ah a mi khelbawlna te uh<br />

mihing thuak theih loh zah in veetsuah lua ahih manin, athuakte in sihna<br />

pen anuam mah mah suahtakna bangin a lunggulh zaw uh hi.<br />

Rome a langdo kha mi peuh mah’ tanh (tel) ngah ding pen tua<br />

bang thuakna vive a hi pah pah hi. A mite asek nading khaalna in an<br />

ngawl gilkial a sauveipi khumcipna, pumpi gentheih nading a khel nono<br />

<strong>leh</strong> lung gim theihna tuam tuamte azang hi. A ki sik kik mite in Vantung’<br />

maipha a ngah nop manun nate’ pianpih thukhun ngeina palsat natawh<br />

Pasian thukham a palsat zaw sop uh hi. Leitung nuntak sunga mihingte<br />

nop sak nadinga Pasian piak thupha teng nolh dingin a kihilh uh hi.<br />

(570) Tua man in, Pasian heh sak hi ci in a up uh leitung na khempeuh<br />

thamlo in lawm le gual itna nangawn nusiat sawm a amau <strong>leh</strong> amau a ki<br />

mawk gawttawm gimthuak mitampi biak inn huang sungte ah kimu<br />

kawi kawi hi.


580 KIDONA LIANPI<br />

Kum za tampi sung <strong>Satan</strong> nasepna <strong>leh</strong> gitlohna a theikim nuamtein,<br />

Pasian min aza ngeilote lak sangin, <strong>Khrist</strong>ian laka Rome pawlpi<br />

khangtangthu sung pan bekin mu zaw ding hi. Gilo pa in hih khemna<br />

lianpi tawn-in Pasian sim mawhna <strong>leh</strong> mite siat bawlna ding ageel na<br />

teng a deih bangin a sem ziah ziah hi. Tua agamtatnate tungtawn in<br />

amah <strong>leh</strong> amah a kisel sim zia, pawlpi makaite khutzat in ama deihna<br />

bang a tangtun sak zia, <strong>leh</strong> Laisiangtho a mudah diak ziate ki mu thei<br />

hi. Tua laibu mite in sim in thei <strong>leh</strong> Pasian hong itna <strong>leh</strong> amigitna kimu<br />

dinga, tua bang van gikpi-pi bangmah mite tungah suanlo ahih lam zong<br />

a kilang ding hi. Pasian in lumgsim kitamkham a ki sik kikna <strong>leh</strong> ki<br />

niamkhiatna tawh thu man ding bek a hong ngen ahi hi.<br />

Vantung tun’ theih nadinga vantung deih gamtat pha ah kisek<br />

nadingin phungzi saang sung khawng ah numei pasal kong <strong>kikal</strong>h nelha<br />

om ding cih bang hilhna <strong>Khrist</strong> in nei ngei lo hi. Ki itna <strong>leh</strong> kideihsakna<br />

te nusiat ding zong gen ngei lo hi. Honpa lungsim in ki itna tawh a<br />

dim leet a hi zaw hi. Picinna lam ama nawh mite lungsim ah mawhna<br />

omzia tel theih zaw in thuaksiate hehpihna <strong>leh</strong> khualna lungsim adim<br />

sem-sem zaw hi. Pope in <strong>Khrist</strong>-ii taang ka hi ci napi in ama gamtatte<br />

<strong>leh</strong> Honpa-ate khai kaak le’ng bang i ci muh ding hiam? <strong>Khrist</strong> in<br />

Amah vantung Kumpipa ci-a a bia nuamlote thong sung peuh ah khumin,<br />

khuam tung peuh ah khai-in sat gawp ding cih bang ahih ngei hiam?<br />

Amah ana saang nuamlo te sih daan a tat ngei hiam? Samaria khua<br />

mite in Amah na neubawl lua in Johan a heh suak lua a, “Topa aw,<br />

amau te suksiat nadingin vantung panin meikuang sam le ung nong<br />

awi hiam?” ci-in adot ciangin Jesuh in a nungzuipa lungsim man lang<br />

lua hehpih in, “Mihing tapa in mite nuntakna siasak ding hilo, ahonkhia<br />

dingin hong pai ahi hi” ci zaw hi. Luka 9:54,56 (ZIV). <strong>Khrist</strong> lungsim<br />

<strong>leh</strong> Ama taanga ding akineihpa bang zah tak in (571) ki lamdang mawk<br />

uh ahi hiam?<br />

Rome pawlpi te in amau lipkhap huai gitloh gamtatnasa tangthute<br />

thuum na kamsiam tawh a melh uh hi. Tu in <strong>Khrist</strong> puan tawh ki zeem


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 581<br />

uh a, ahih hangin a sung lam uh kikhel tuan lo hi. A khunsa uh<br />

thubulphuh ngeina teng tudong mah in kip lai hi. Khuamial pen pen<br />

hun lai-a a bawl uh upna bulpi te mah kip let lai ve ve uh ahih manin,<br />

kua mahin tak sang pah kei hen. Protestant te in a lam naih uh papacy<br />

thuguilet <strong>leh</strong> vangliatna pen puahphat hun lai-a Pasian mite in luang<br />

khaam-a ana mawh kawk khiat pen mah uh hi lai ve ve hi. Kumpite<br />

uliante a uk, a nuaisiah, ki phatsakna <strong>leh</strong> ki thuneihna teng mah len lai<br />

uha, Pasian khutzat mahin a ki gen lai ve ve uh hi. Gitlohna <strong>leh</strong> suksiatna<br />

lam ah mihing te suahtakna suksiat sak a, sangbel Pasian misiangthote<br />

a thah thah hun lai sangin alungsim uh neem zaw tuan nai lo hi.<br />

A vangliatna in zong 2 Thess. 3:3,4.sunga hun nu nung lampial<br />

nading hilh kholhna ki gen pen mah a hi hi. Thankik in a tawlbawk<br />

alang san, alang duma akidawk sak theih bangin a vaihawmna <strong>leh</strong> ngimna<br />

te a picin theih nadingin kidawkzia khel dan a siam hi. Ahih hangin tua<br />

akheel kawikawi pianziate nungah a gulgukhauh a sel sim kin ken hi.<br />

“Upna pen upna lampialte <strong>leh</strong> tua bang dinga muan mawh ahuaite tawh<br />

mot koih khawm ding hi lo hi” ci uh hi. – Lenfant, “History of the<br />

Council of Constance,” vol. 1, p. 516 (ed. 1728). Misiangthote sisan<br />

tawh kumtul vaalsung avangliatna uh ana ciamteh tua pawlpi pen Christa<br />

mah in ki bangci pom thei ding hiam?<br />

Ni dang sang in Rome pawlpi hong kikhel zaw hi, Protestant te<br />

tawh hong kineh mah mah ta hi, ci-a Protestant gamte ah a ki gen kheu<br />

kho pen a haang khat a om ahi hi. Kikhelna pawlkhat a omtei hangin<br />

papacy lampang panin athu uh a kheel ahi kei hi. Rome pawlpi in Protestant<br />

te tawh hong kineh mah mah ngei hi. Tua pen Protestant te in<br />

puah phate huna a upna <strong>leh</strong> zuihnate panin hong niamkiat zaw pha mah<br />

mah uh ahih hang bek ahi hi.<br />

Protestantte in leitung maipha a zonna lam-un, huhna manlo ngah<br />

uha, tua in a mit uh amang sak ahi hi. Telmuh theilo uh ahih main a sia<br />

khempeuh nangawn a hoih hi ci uh a, thaman a ki mu khia thei pah a


582 KIDONA LIANPI<br />

hoih khempeuh zong a sia hong ci leu leu ding uh hi. Misiangthote<br />

adinga kipia khuavakte len cinten ni ci loin, hun beisa-a Rome tawh a ki<br />

thu tuah theih lohnate uh <strong>leh</strong> a thutangpeek na te uh tu in thupha tawi in<br />

amai sak nading (572) un mawhmaina ngen zaw behlap ta uh hi.<br />

Rome pawlpi’ upna apakta hetlo mi tampite nangawn in zong<br />

tua pawlpi’ vangliatna <strong>leh</strong> a huzaap pen kihtak zia ding a phawkzo kei<br />

uh hi. Hun laizang (Middle ages) hun sunga pilna <strong>leh</strong> khaalam khuamialpi<br />

tua pawlpi thu upna, thuciin mawk mawk te, <strong>leh</strong> net cipnate pung sak<br />

zaw in, pilna <strong>leh</strong> thuphawkthakna a kizelh hun ahi khangthak hun in<br />

biakna suahtakna hong taangzai zaw ahih manin, ukcipnate <strong>leh</strong><br />

kithuaklahna te a beisak hi ci-in a um uh hi. Theihna <strong>leh</strong> lungsim vaak<br />

hunnangawn in hun lui a piang thusiate omkik ding cih akigen ciang in<br />

a nuihsan uh hi. Hi mah hi. Khuavak pha mah mah ta a, pilna, thumuhna<br />

lungsim, <strong>leh</strong> biaknate in leitung a taan’ ta hi. Ahih hangin theih ding<br />

thukhat a om hi. Tua in, khuavak tam ki pia napi anialte in a lumlet te<br />

adingin khuamial hong sah pha zaw kan leu leu hi cih thu ahi hi.<br />

Nakpi thu ngen-a Laisiangtho simna in Protestant te papacy<br />

dinmun maan musak dinga, kih sak in a peel sak ding hi. Ahih hangin<br />

mi tampi in amau lungsim ah pil kisa lua uh a, thumaan muh nadingin ki<br />

niamkhiat-a Pasian zon ding kul sa nawnlo uh hi. A lungpilna <strong>leh</strong><br />

thutheina uh a ki phatsak pih uh hangin Pasian vangliatna <strong>leh</strong> Laisiangtho<br />

thumaan a thei het kei uh hi. Amau lungsimsung thu phawkna kitheih<br />

mawh bawl dingin a hanciamna lam un kha lam thu <strong>leh</strong> ki niamkhiatna<br />

thu pelh theih nading mun a zong zaw uh hi. Pasian mang ngilhna hinapi<br />

Pasian aphawk den veve hih a ut uh hi. Tua bang lunggulhna a nei mite<br />

alungkimsak thei ding in Papacy in nasep asiam mah mah hi. Gamtat<br />

pha suanga gupngah ding pawlkhat, <strong>leh</strong> a mawhna mah uh tawh gup<br />

ngah nuam pawlte ading in upna lampi nih a bawl sak uh hi. Tua upna<br />

nihte pen leitungbup phial in a pom pih hi. Hih in a vangliatna <strong>leh</strong><br />

agualzawhna thusim laigil a hi hi.


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 583<br />

Pilna <strong>leh</strong> thuphawkna amial ciangin papacy gualzawh nading hun<br />

hoih pen asuah bang mah in, khauvaakpi hong tan ciang in zong ama<br />

ading in gualzawhna hun hoih a hong suak kik zia ding hong ki lak hi.<br />

Laisiangtho neilo in thuman a theih loh uh hun lai in, amit uh kihumcipsak<br />

ahihmanin, mi tultampi in thangzak mulo in a awk uh hi. (573) Tu hun<br />

leu leu ciangin mihingte in “pilna (science) khuavaak” acih khem uh mi<br />

lung geel tawm thu in mi tampi’ mit leng gawp-in mit kihumsak hun lai<br />

ate bang mah in thaangzaak va sik leu leu uh hi. Mihing pilnate zong<br />

hong bawlpa Pasian hong piak hi a, thumaan <strong>leh</strong> dikna nasep na-a zat<br />

ding ngimna tawh apiak a hi hi. Ahih hangin kiphatsakna <strong>leh</strong> lungliatna<br />

in mihing kisathei sak in, amau geeltawm thukhun khat peuh pen<br />

Laisiangtho a Pasian kammalte sangin a tung nung sak zaw uh hi. Tua<br />

ciangin pilna in hai lai hunte sangin a nasia zaw in siatna a tun’ hi. Tua<br />

bangin tu hun a pilna kici khem pen in Laisiangtho thumaan nenniam<br />

ahih manin, papacy nasepna a kisaan’ theih nadingin lampi hong asuak<br />

hi. Khuamial hun lai-a thumuhna a dalcip pen ama vangliatna akhan<br />

theih nading ahih mah bang ve ve in a nasepzia a khel bek ahi hi.<br />

Tu huna United State-a om biakna sangte <strong>leh</strong> nasepna khat peuh<br />

in kumpi huhna a saang niloh uh hi. Protestantte in Europe-a Rome<br />

pawlte gamtat bang mah azui uh ahi hi. Tua bek thamlo in Europe ah a<br />

taansa uh tungnunna teng, tu in, Protestant lak ahi America gam ah<br />

ngah kik nading un kongvang a hong uh ahi hi. Sunday aana hial-a tan’<br />

sak nading ngimna ahi hi. Tua pen Rome pana ki phuaktawm ngei nakhat<br />

ahi hi. Pawlpi’ tungnuna aana lahna ding ciamtehna hi ci-a atangko<br />

in akisialhpihsa uh ahi hi. Pasian thukham sangin tungnung sak zaw-in,<br />

leitung ngeina <strong>leh</strong> thuciinte tawh gawm-a kizahtak zawk nadinga papacy<br />

ngimna a hi hi. Tua ngiimna pen Protestant te lak ah hong thunlut<br />

uh a, ni danga Rome in a thupi sak zah mah bangin Sunday pen tu in<br />

Protestant makaite in hong thupi sak leu leu uh ahi hi.<br />

A sawt lo-a hong tung ding kidemna sunga na seem pangpi dingte<br />

thu hih lai a sim kha mi in a tel theih nop <strong>leh</strong>, hun beisa-a Rome pawlpi


584 KIDONA LIANPI<br />

gamtatzia ciaptehna tangthu guiteng sutkik ta uh hen. Protestant te <strong>leh</strong><br />

Pope te kikop-a a bawl tawm uh thu upna a nial mite tung ah bang hong<br />

(574) ci gamhtat ding uh hiam cih a thei nuamte in, Rome in Pasian<br />

Sabbath <strong>leh</strong> akemcing mite huat vilvelna lungsim avom zia <strong>leh</strong> agawtna<br />

thu omsate thei ta uh hen.<br />

Tua lawki pawlpi <strong>leh</strong> zehpi ni pen <strong>Khrist</strong>ian sungah a kip sak na<br />

ding un, kumpi thupiakna, kikhoppi tawh kipsakna, banah kumpi kopihna<br />

thatang dong zangin a dawl dawl in a kipsak tawm uh hi. Mipi’in Sunday<br />

tan’ ding thu a piakhia masa pen pen in Constantine kumpi piak<br />

thukhun ahi hi. Hih thupiakna ah Khuapi sunga teeng mite “ni kizahtak<br />

ni-in” tawl nga uh hen. Gam sung khuaneu ateng mite in ahih <strong>leh</strong> a<br />

lokhawhnate uh ah sem thei hi, ci hi. Khrsitian minpua khat hong suah<br />

khit ciangin, kumpipa in, tua lawki van ahi zehpi ni pen Khrisian nipi<br />

banga zat dingin AD 321 kum in thu apia khia hi.<br />

Bishop khat a hi Eusebius pen kumpite maipha piak a zong den,<br />

Constantine a phat den a lawmpa zong ahi hi. Amah in kumpipa thupiak<br />

in Pasian aana laih khia lian zo sa nai lo zek ahih man in, <strong>Khrist</strong> in<br />

Sabbath pen Sunday ah khiin zo hi ci in thuthak khat a behlap mik mek<br />

hi. Tua thuthak a kip sak nadingin Laisiangtho munkhat beek zong a<br />

bulphuh kei hi. Tua thu amah tek mah in zong maan sa lo ve ahih manin<br />

kua khek hiam cih a pulakna ah, “Sabbath ni-a ki bawl ding teng Topa<br />

ni-a bawl dingin ka khiin to khin uh hi” a ci zaw sop hi. – Cox, R.,<br />

“Sabbath Laws and Sabbath Duties,” laimai 538 (ed. 1953).<br />

Phuahtawm lel ahi Sunday in Topa’ Sabbath sik cip sak ngam dingin<br />

mite ahang san sak hi. Leitung’ pahtaak ding a ut khempeuh in lah tua<br />

nibiate zehpi Sunday ni pen apom bawl keei pah mawk uh hi.<br />

Rome pawlpi dinmun <strong>leh</strong> ukna a hong kip sem sem ciangin Sunday<br />

pahtawina zong a hong kizom to suak hi. Tawl khat sung mite in lo<br />

kuan ni in azang ve ve lai uh a, a ni sagih ni pen Sabbath mah-in kiseh<br />

lai ve ve sam hi. Ahih hangin dam dam-in hong khek zo te-tek uh hi.


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 585<br />

Leitung thu-a ki nialnate khensat na dingin Sunday ni a zat loh nadingun<br />

Rome pawlpi zuma thukhen naseemte a khaam uh hi. Tua khit a sawt<br />

loin nasem mi khempeuh tua ni in tawlnga ding, a manglo teei teei te<br />

topeng mi ahih <strong>leh</strong> gaam ding, sal ahih <strong>leh</strong> nak pi-in ki sat ding hi, ci in<br />

thu pia khia leu leu uh hi. Tua khit ah (575) behlap to lai uh a, mihau in<br />

a palsat <strong>leh</strong> a neihsa a lang lak sak ding, tua na ngawn-a a palsat lai lai<br />

<strong>leh</strong> amah sila suak sak ding, ci uh hi. Mi nautang in a palsat <strong>leh</strong> gamsung<br />

panin khantawn nawh mang thuak ding, ci to leu leu uh hi.<br />

Tua ni-a nasemte’ tuahsiatna zong nipi khapi awiloh man-a<br />

piang nalamdang bangin a gen uh hi. Tua te laka aki gen khat, lokhopa<br />

khat in Sunday ni-a lo kho dingin a tutang sik khat tawh a hah siang<br />

<strong>leh</strong> a khut ah tua sik belh cip a hih manin, “na mah mah <strong>leh</strong> mai zum sa<br />

pi pi-in” kum nih tawntung vom het mawk hi, ci-in athang sak uh hi.<br />

– West, Francis, “Historical and Practical Discourse on the Lord’s<br />

Day,” laimai 174.<br />

Tua zawh ciangin, tua banga Sunday apalsat te <strong>leh</strong> aveengte uh<br />

tungah gimna lianpi atun loh nadingin biakinn ah pai in thungetna guuite<br />

a va saam hamtang nading uh, azaksak sawn dingin, khawk-uk phungzi<br />

te tungah Pope in thu a pia hi. Thu sinna kikhoppi khat nei uh a, Sunday<br />

ni-in na seem le uh keek in deeng ahih man-in tua ni pen Sabbatha<br />

zat ding mah hi, ci uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> Phungzite bang in<br />

“A hi lel ding mah ahi ve! Pasian in tua ni lopthop bawl ding phallo pha<br />

ngel cih hong hilh a hi ve!” cih sak nong uh hi. Protestant te mah in<br />

zong tua dan a hong zui pha san uh hi. Tua khit in, Siampite, biakna<br />

seem siate, kumpite, upate, <strong>leh</strong> mi muan huaite in, “tua ni pen ama<br />

zahtaak-kainasa banga zahtak ding, a hi thei zah zahin puah ding, mailam<br />

ah zong <strong>Khrist</strong>ian upna kepcingna ding in ki apna tak tak tawh tang to<br />

to ding hi,” ci-in ngetna thak khat a bawl beh lai uh hi. –Thomas Morer,<br />

“Discourse in Six Dialogues on the Name, Notion, and Observation of<br />

the Lord’s Day,” laimai. 271 (1701 kum) ah.


586 KIDONA LIANPI<br />

Pawlpi thukhensatna tawh a kipiakhiasa thukhunte hawmthawh<br />

uh ahih manin, Sunday ni-a tawlnga dingin mite a lauthong sak zo ding<br />

leitung uk kumpi te aana tawh behlap-a thu piak dingin a ngen uh hi.<br />

Rome ah makaite kikhopna khat nei uh a, hun beisa-a thu khensatna<br />

omsa khempeuh kip sak pha kik in, a khauh zaw-in a puah pha uh hi.<br />

Tuate pawlpi Upadi sung ah hel-in kumpi aana tawh <strong>Khrist</strong>ian khempeuh<br />

phial zuih dingin a bawl uh hi. –(Heylyn, “History of the Sabbath,”<br />

Part II, khawkpi 5, khen. 7na ah en in.)<br />

Laisiangtho sawlna a om het lo thu ahih manin Sunday tan ding<br />

(576) ahah gen lua vialte’n khat vei-vei mai zum thuak lawh thei uh hi.<br />

“A ni sagih ni in Na Topa Pasian Sabbath ni ahi hi” ci-a Jehovah in tel<br />

taka agen pen nil khiai in, Nibiate zehpi Sunday ni zat mawk pen hoih<br />

ding ahi hiam ci-in mite in a Siate peuh uh dong thei zel uh hi.<br />

Laisiangtho panin teci panna om lo ahih ciangin thu dang phuat khiat<br />

hong kul hi. Kum zalom 12 lai-in Sunday tan ding han suah-a vaak khat<br />

England-a pawlpite kiang ah va lut hi. Ahih hangin thumaan teci pang<br />

nuam pawl khat in na nolh uh a, a nasepna bang mah gah nei loin tua<br />

gam pan pai khia kik hi. Tawl khat khit ciangin hong pai kik-a, aana<br />

hial tawh sawl theih na dan ding a ngaihsun hi. A hong pai kik ciangin<br />

bel a taang sapna teng ngah ahih manin hong picing mah mah hi. Savun<br />

kizial laidal khat hong kenga, a sung ah Sunday tan nading thupiak<br />

kigelh hi. A tang nuam lo te in a lauhuai mah mah gimna ki thuak sak<br />

ding hi ci-in ki gelh hi. A ta-tak-in hih laibu pen aphualpi uh Rome-a<br />

pope zum pana ki bawl ahong pusuak hi napi, Pasian mah mah in van<br />

pan-a hong khiat suk hi ci-in a gen hi. A cihna ah, Jerusalem-a Golgothaa<br />

St. Simeon biakna tau tunga kimu hi ci uh hi. A pawlpi’ thuneihna<br />

ding, kip nading <strong>leh</strong> hauhna nadingin, zuauphuah <strong>leh</strong> bawltawm lim<br />

lahna vi-ve tawh a kalsuan den tawntung mah uh a hi hi.<br />

Saturday nitaklam nai thum pan sangkah nikhatni zingsang nisuah<br />

dong nasep ding a khaam uh hi. Tua thu kipsaka aki zuih theih nadingin<br />

na lamdang piang tampi om sak uh-a, tuate tawh kip sak uh hi. Tua aki


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 587<br />

khaam hun sung tenga na seem tei tei te zaw cip (paralyse) hi, an neel<br />

gawi khat in a an neel hong pusuak ding a sak <strong>leh</strong> sisan vive hong<br />

pusuak a, a an gawina peipi lah tui hat mah mah napi-in a khawl cip hi.<br />

Nupi khatin a an pheeng a beelsa sungah a han’ <strong>leh</strong> a beel sa mahmah<br />

napi in a lak khiat kik ciangin a sial mah-in na om lai hi cih peuh gen uh<br />

hi. A dang khat in a an neel lom meeksa nai kua cianga em dinga a<br />

koih, Monday ciang em mai ning ci-a a koih pen a zing ciang a ve et dih<br />

zen zen <strong>leh</strong> Pasian vaang tawh emsa-in a na om a mu hi peuh ci uh hi.<br />

Mi khat mah in Saturday ni nai kua zeh tan’ kipat khit-in moh mah<br />

bawl-a, a zingsang teh (577) neek dinga a bal khap <strong>leh</strong> sisan hong<br />

luang khia hi ci uh hi. Tua banga a haithu sim keei, upmawh thuciin<br />

pian vive tawh puahto in Sunday tan na <strong>leh</strong> a siantho sakna te a ki<br />

kipsak to to pong mawk a hi hi. – Roger de Moveden, “Annals,”Lom<br />

2, laimai 528-530 (Bohn ed.).<br />

England gam mah bangin Scotland gam ah zong tanglai Sabbath<br />

tawh gawm in Sunday ki zangh hi. Ahih hangin a tuam vilvel-a<br />

siantho sak nading a kisawl hun kibang lo hi. Scotland kumpipa in<br />

“Saturday sun nai 12 panin siantho sakna kipan ding hi,” ci in thu a pia<br />

hi. Tua hun panin Monday zing sang dong kua mah in leitung vai<br />

peuhmah hawm lo ding hi, ci hi. – Morer, “Dialogues on the Lord’s<br />

Day,” laimai 290, 291 ah.<br />

Bulkip om het lopi mah-in papistte in mipi mai ah, Pasian in<br />

Sabbath sianthona a bawlsa teng kibot khia in mihing bawl tawm-in<br />

Sunday sianthona ki kip sak hi, ci in tua bangin pulaak khia uh hi. Kum<br />

zalom khawk 16-na ciangin papal ki khoppi khat hong neihna uha,tua<br />

lai pan in, “<strong>Khrist</strong>ian khempeuh in na phawk ding uh thu in, Pasian in a<br />

ni sagih ni pen seh khia a, Jew te bek hi lo Pasian bia-a kinei khempeuhin<br />

saang-in tang ciat uh hi. Ahih hangin tu in ei <strong>Khrist</strong>iante in tua Sabbath<br />

ni pen Topa’ Ni ah i khiin to ta hi” ci uh hi. – (Idem. pp. 281, 282).<br />

Pasian thukham a kheel mite in amau <strong>leh</strong> amau zong a ki thei lo hi het lo<br />

uh a, Pasian sangin ki a tung nung sak zaw uh hi tang hial sam hi.


588 KIDONA LIANPI<br />

Romete bawl khiat ngeina a zui nuam lote pen sisan luangin<br />

sawtveipi sung ki bawl sia hi. Sawt veipi sung sisan luangin bawlsiat<br />

thuak Waldenses te lak ah honpi khat in Sabbath zangte ahi uh hi. Mi<br />

dang te zong tua mah bangin thukham nambat lina a zuih man-un ki<br />

bawlsia hi. Ethiopia te <strong>leh</strong> Abyssinia a khristian pawlpi te tangthu ah<br />

kilang pha deuh hi. Khua mial Hun sung te-in Africa gam laizang lama<br />

<strong>Khrist</strong>iante leitung mun dangte in phawk kha loin amau upna bang bangin<br />

suakta takin biakna pia thei uh hi. Ahih hangin Rome in tua bang<br />

mun om hi cih a theih ciangin Abyssinia kumpipa tung ah pope pen<br />

<strong>Khrist</strong>’ taang ahihna thu kiza sak hi. Thu dang dang bawl tawm thute<br />

zong kiza sak to to hi. Sabbath tan’ loh nading sawlna thu <strong>leh</strong> (578)<br />

thu mang lo te in nasia tak in daan thuak ding cih thu zong pia uh hi. –<br />

(Michael Geddes at “Church History of Ethiopia,”laimai. 311, 312<br />

ah). Papal gilo ukcipna pen Abyssiniate adingin hakkol gikpi hong<br />

suak a, amau zong tua hakkol a ngawng pan-un a sut khiat zawh<br />

nadingun kipeek uh hi. Tua banga nakpi a kithasaan na uh tawh Rome<br />

te pen amau ki ukna panin nawh khia thei uh a, a tanglai upna mah uh<br />

zangh kik uh hi. Pawlpite in amau suahtaknate ah a lungdam uh hi.<br />

Romete khembawlna, mottatna, <strong>leh</strong> ukcipna te thu tawh kipawl thusia<br />

teng amangngilh ngei kei uh hi. Tua ahih manin <strong>Khrist</strong>ian dangte<br />

nawkkhakloh dingin, gamtuam om ding in a thu kim zaw uh hi.<br />

Africa gam-a pawlpite in popete a lampial ma-a a tan’ uh mah<br />

bangin Sabbath a zang uh hi. Pasian thukham zuihna tawh a ni sagih ni<br />

zang uh a, pawlpi ngeina zuihna in Sunday ni na seem loin om pong uh<br />

hi. Romein liat penna a ngah ciangin Pasian Sabbath sikcip in ama aa a<br />

guang hi. Ahih hangin Africa gama pawlpi te in kum tul dek tak sung<br />

bang amau lampialna zuih pih loin, ki keem thei uh hi. Romete in a<br />

lampi uh Africa dong hong khun’ khit uh ciangin amaute tungah zong<br />

Sabbath maan pai khia a, phuah tawm sabbath pen zangh dingin a aanasawl<br />

uh hi. Tua pan in gam suahtakna a ngah phet-un thukham nambat<br />

lina a zang kik pah uh hi.


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 589<br />

Rome in Sabbath maan <strong>leh</strong> a zuite muhdah in, ama phuah tawm<br />

pen ki zahtak zaw <strong>leh</strong> a deihna uh hih ciamtehna tangthute pan in ki mu<br />

thei hi. Rome pawlpi <strong>leh</strong> Protestantte kigawmkik-in hih a piangsa thute<br />

bang mah in hong bawl kik ding uh a, Sunday hong pahtawi pha kik<br />

ding uh hi, ci-in Pasian kammal Laisiangtho in a hilh khol hi.<br />

Mangmuhna 13 sunga hilh kholhna ah, Tuuno bang kii nih nei<br />

sapi in “leitung mi teng khempeuh” papacy bia sak ding hi ci-in gen hi.<br />

Tua papacy pen “kamkei” lim tawh a kilak pen ahi hi. Tuuno bangin<br />

kiinih anei sapi in, “leitunga teng mi khempeuh kiangah sapi milim<br />

khat bawl sak dingin sawl ding hi,” ci hi. Tham loin “a neu a lian, a hau<br />

a zawng, sila, <strong>leh</strong> topeng” khempeuh in “sapi ciamtehna” nei sak ding<br />

ci leu leu hi. (579) Mang. 13:11-16. Tuuno banga kii nih a nei sapi<br />

acih pen United State of America ahi hi. Rome pawlpi’ vangliat hun lai<br />

a, Ka tungnunna uh ciamtehna hi ci-a, a phuat Sunday tan’na pen aana<br />

hial mah-a kitan’ kik nadingin America in hah bawl in a hong sawl gawp<br />

ciangin hih hilhkholhna a hongtung ding hi. Hih papacy biakna a kipiakna<br />

ah America bek hi lo ding hi. Rome ukna in a huam khak ngei<br />

khempeuhte ah a hu zaap kisia nai het lo hi. Hilhkholhna in ama vaang<br />

hong tho kik ding hi cih a gen zo hi. “A lutang khat si dek tak-a liamna<br />

thuak ka mu a, tua liamna a dam kik zo hi. Leitung bup in tua sapi<br />

lamdang sa-in a nung a zui uh hi,” ci hi. Mang. 13:3. Tua si dek-a<br />

liamna pen 1798 kum a pope ki matna a hi hi. Tua khit ciangin<br />

kamsangpa in “aliamna dam kik a, leitung bup in ama nung a zui uh hi,”<br />

ci hi. Paul in tua kisiatna mi in Jesu nih veina hong pai dong huam hi ciin<br />

tel tak-in gen hi. 2 Thess. 2:8. Hun bei siang dongin ama mikhem<br />

nasep pen sem zom suak ding a hi hi. Mangmupa in papacy vai a genna<br />

ah, “Tuuno nuntakna laibu sungah a min uh kigelh lo leitung mi<br />

khempeuh in sapi a bia ding uh hi” ci hi, Mang. 13:8. Leitung hun lui hi<br />

ta <strong>leh</strong> hun thak hi ta <strong>leh</strong>, Sunday ki pibawlna tawh papacy in leitung bup<br />

te’ biakna ngah ding a hi hi. Tua pen, Rome pawlpi thuneihna tawh ki<br />

phuankhia, mi khempeuh in a zuih thu ahi hi.


590 KIDONA LIANPI<br />

Kum za lang val bang America-a hilhkholhna sin te in hih thu<br />

teci pang in taangko khin uh hi. Tu in thu piangte en le’ng, hih<br />

hilhkholhna a tun’ nadingin ki nawh mah mah ta hi. Protestant siate in<br />

zong Sunday tan’na a nakgen mah mah uh ciangin a masa-a papal siate<br />

in Pasian hong piak hi ci-a a teci pan’ nading-ua na lamdang piang ci-a<br />

pau lap ding a phuah tawm pong hel mawk te bang mah-un hong om<br />

kik ve ve ding hi. Sunday nipi a palsat man-un Pasian hehna ih thuak hi<br />

cih khawng hong om lai ve ve kha sop ding hi. (580) Tua pen a kici<br />

ngeisa hi a, tu in a mong ki pan kik ta hi. Sunday aana hial-a tan’ sak<br />

theih nading vaite in tu in din munkip a ngah han han khin ta hi.<br />

Rome pawlpi’ thukawi zia <strong>leh</strong> a kikep zawh dan uh lamdang<br />

mah mah hi. A piang ding thu zong a sehkhol thei hi. Protestantte in<br />

nipi maan lo a saan’pih man-un amau nung zui-a a bia ahih gige lam<br />

zong a thei uh hi. Hun beisa lai-a a bawl ngeisa bangun aana hial-a a<br />

zuih sak theih nading kigingsa in a ngak gige uh ahi hi. Thumaan khuavak<br />

a nial mite in a khial-theilo-a akineih pa phuat khiat thute zuih pih in a<br />

pahtawi theih nadingun amah bel in huh angen zaw lai ding uh hi.<br />

Kizopding haksa asa hi lo ahih manin, amah in hih thu ah Protestant te<br />

a huh nuam mah mah ahi hi. Hih pawlpi thu a mang nuam lo mite bawlna<br />

dan ding pen papal makaite sangin a siam zaw kua om ding hiam?<br />

Papal ngimnateng zui in a ukna nuai ah a <strong>leh</strong>-lut kik ding in<br />

Rome pawlpi in leitungbup zela a taisan sa pawl tuam-tuam te kaihkhop<br />

kikna ding kipawlna lianpi khat a bawl hi. Leitung tuam-in gam tuamtuam<br />

a om Khrisian Pawl tuam tuam mi mak tampi te in zong pope thu<br />

mang dingin a kihilh khin zo uh hi. Minam tuam-tuam <strong>leh</strong> kumpi gam<br />

tuam-tuam khempeuh in zong nadang khempeuh sangin hih pawlpite<br />

thu a mang zaw ding uh ahi ta uh hi. A gam uh tungah citak ding in<br />

kam ciam aneih phial uh hangin, Romete thu a man’ nading kamciam<br />

zong a koih khin khian veve uh hi. Tua in kiciamna dang khempeuh a<br />

deep zolai ding ahi hi.


BIAKNA LAM SUAHTAKNA KIAM 591<br />

Minamte lak-a a nasep siam zia, siksan ding munkip a ngah zia,<br />

ban ah kumpi <strong>leh</strong> mipite asuksiat zawh ziate Tangthu te en le hang ki mu<br />

hi. AD 1204 kum-in pope innocent a 3-na in, Arrogan kumpi Peter 2-na<br />

pa thu lian mah mah khat tawh akiciam sak hi. “Kei Arragon kumpi<br />

Peter in ka topa ahi pope Innocent tung ahi zongin, ama zom Katolik te<br />

<strong>leh</strong> Rome Pawlpi tungah ahi zongin citak in a thu ka mangden ding hi, ka<br />

gam sung ah Katolik upna zui in aki hut nadingin ka sem ding hi, lampial<br />

thu nial peuhmah ka bawl sia ding hi, ci-in mipi theih dingin ka kiciam hi”<br />

ci sak hi. –Dowling, J. “History of Romanism,” p. 6, sec. 55.<br />

(581) Rome phungzipa in “apaihnop kumpite paikhia thei hi”,<br />

“gam-uk kumpi diklote zong a gam bup in phiat thei hi”, cihna thu<br />

omsa zui-a a ki ciam sak ahi gige hi.<br />

Rome in Ka ki khel ngei kei hi ci-in kisialhna thu ki phawk<br />

tawntung ta hen. Gregory a 7-na pa <strong>leh</strong> Innocent a 3-nate thukhun<br />

bulphuhte tu mah mah-in zong akip lai ahi hi. Kum zalom beisate-a tua<br />

aanate a zat zah mah un ahong zangh toto lai ding uh hi. Protestant te in<br />

Sunday pahtawi nading in Rome te pan pihna a deih sese uh zong, mai<br />

lam thu ding a muhna uh tom lua ahih manin, bang sem uh cih amau <strong>leh</strong><br />

amau nangawn aki tel zo lo uh a hi hi. Hih nasepna picin nadinga<br />

Protestantte a hai dian keei mawk uh ciangin, Rome in bel ni danga a<br />

neih ngei, a taan kiksa tungnun pen na ngah kik nadingin lampi zik zik uh<br />

hi lel cih a mu gi ge hi. America ah hih Upadi khat vei kip phot <strong>leh</strong> pawlpi<br />

in gam ukte thuzawh zaw-in biakna zuihna pen leitung Upadi tawh aana<br />

hial-in sawl sak ding uh hi. A tom-in gen le’ng, gam ukkumpi thuneihna<br />

<strong>leh</strong> pawlpi thuneihna hong kikop dinga, aana hial-in mite lungsim upna<br />

suahtakna gakcip ding uh hi. Tua hun ciangin hih United States (America)<br />

gam leitang tungah Rome in gual zawhna a ngah ta a hi hi.<br />

Pasian kammal in sawt lo-a hong tung ding lau huaina hong hilh<br />

hi. Protestant te in a awlmawh loh uh manin, Rome te ngimna bulpi thei<br />

lo uha, a thangzak ah a awk uh hi. A suakta zonawnlo din mun a tun uh


592 KIDONA LIANPI<br />

ciangin a mu phing ding uh ahi ta zen hi. Rome pawlpi thuneihna ahih<br />

<strong>leh</strong> kua ma phawk loh in a lian semsem hi. Amau thu upnate in, pawlpi<br />

sungte, mite lungtang tawng, <strong>leh</strong> thukhenmangte zumpi sung dong a<br />

zel kawi kawi hi. Ni danga azatsa bawlsiatna ahong zat kik nading in<br />

sim tham munte ah a ki pithawi mah mah khin ahi hi. A gamtat khiat<br />

theih hun hong tun’ cianga azat pah theih dingin lamet lohna munah<br />

simtham in thakholin siksan a guangguang hi. Ama deih pi pen in dinmun<br />

kip hi a, a deih bangin angah khin ahi hi. Eite in a sawtloin Rome<br />

ngimna mu in ih phu kha ding hi. Pasian thu um-a a zui mi peuh mah ki<br />

nopneh in bawlsiatna thuak ding uh hi.


HONG TUNG DING ALAUHUAI KIDONALIAN 593<br />

36<br />

Hong Tung Ding Alauhuai<br />

Kidonalian<br />

(582)<br />

VANTUNG ah kidona hong om-a kipan <strong>Satan</strong> in Pasian thukham a<br />

paihkhiat zawh nadingin a hanciam den a hi hi. Hih thu mah a<br />

picin nading deihna-in Piangsakpa langdo-in tualgal na phuang khia hi.<br />

Vantung pan a ki nawh khiat khit nangawnin tualgaal leitungah ana<br />

zom to lai hi. Mihing in Pasian thukham khat pepeuh zui nuam loin<br />

nial <strong>leh</strong>, ama deihna a taang tung ding a hi hi. Ahangin thukham khat<br />

apalsatte in a vekpi-a a nial mah bang a hi hi. Tua hi <strong>leh</strong> ama huzaap in<br />

nawk a hih manin a palsat mah uh hi ve ve a, “a vekpi a susia bang mah<br />

hi ve ve,” ding hi. James 2:10.<br />

Pasian dinmun mawh sak ding a hanciamna ah Laisiangtho sung<br />

thu upnate a lum let sak hi. Tua hangin Laisiangtho thu um a kicite mi<br />

tul tampite lam hong pial pah uh hi. Thumaan <strong>leh</strong> thukhial ki nialna lian<br />

nu nung pen zong hih Pasian thukham tung taang mah a kinialna ahi hi.<br />

Tu-a eite do ding gitlohna lian zong mihingte thukham <strong>leh</strong> Jehovah


594 KIDONA LIANPI<br />

thukham <strong>kikal</strong>a kidemna ahi hi. Laisiangtho thuman zui-a biakna <strong>leh</strong><br />

mite phuah tawm khang thuciin te zui-a biakna kilaka kinialna a hi hi.<br />

Hih kidonalianpi sungah thumaan <strong>leh</strong> dikna do dingte in tu<br />

nangawnin a seem niloh ta uh a hi hi. Eite khang donga sisan nai san <strong>leh</strong><br />

thuaksiatna tuam tuam (583) tawh a hong kipia suk suk Pasian kammal<br />

siangtho pen ki neu seh lua hi. Laisiangtho pen mi khempeuh neih theih<br />

dingin om napi, nuntakna lampi alak dingin a saang tak tak mi tawm<br />

mah mah hi. Leitungte lak bek hi loin pawlpi sung nangawn ah Pasian<br />

uplohna khang mah mah hi. Mi tampi in <strong>Khrist</strong>iante upna bulpite nial<br />

uh hi. Thu lianpipi ahi Piansakna thu Laisiangtho-a om bang in umlo<br />

uh hi. <strong>Khrist</strong>ian a kicite mah in mihing puukna, hotkhiat kikna, <strong>leh</strong> Pasian<br />

thukhamte kip den ahihna, cih thute um nawnlo in, a buppi a hiam, a<br />

khawk khat peuh a hiam-in nial het mawk uh hi. Mi tul tampi in amau<br />

pilna suangin kisathei uh a, Laisiangatho sung thu a mal no no donga va<br />

zuih ciu-teu ding pen haina, ginat lohna bangin tuat uh hi. Kha tawh ki<br />

pawl vaipi pen pente nangawnah Laisiangtho thumaan mawh zon’-in,<br />

amau theihna <strong>leh</strong> siamnate tungnung sakzaw uh hi. Thuhilhsia tampite<br />

<strong>leh</strong>, mipil lai hilh siate in a pawlpi mite uh tung <strong>leh</strong>, a sangnaupangte<br />

tung uh ah Pasian thukham kikhek khinzo hi, a neng a tawnga zuih a<br />

sawm lai laite pen khuak kicinlohna hi, a nuih zak huai a khial zaw uh a<br />

hi hi ci-in mawhsakna thu hilh uh hi.<br />

Thumaan a nial uh ciangin tua thumaan neipa nial a suak uh hi.<br />

Pasian thukham a sikcip uh ciangin tua thukham a piapa’ aana a nial uh<br />

ahi hi. Sing <strong>leh</strong> suang tawh milim bawl ding a baih zah khat-in upna<br />

maan lo thu pawl khat peuh bawl-in sep ding baih sa pah uh hi. Mite in<br />

Pasian a muhkhialhding deih in, Pasian omzia a<strong>leh</strong>-lam in aki muh theih<br />

nadingin <strong>Satan</strong> in mihingte amakaih hi. Jehovah tutna mun ah thuguisaupi<br />

anei thei ding milimte bawl in a tu sak uh hi. Pasian a nungta hia,<br />

Laisiangtho sung, <strong>Khrist</strong> nuntakna sung, <strong>leh</strong> a pian sak-nate sung pan<br />

kilang in dawk kawi-kawi hi napi, ahi ding bangin a bia mi tawm mah<br />

mah hi. Mi tul tampite in piansakna-te pasian-in nei napi uh in, a piangsak


HONG TUNG DING ALAUHUAI KIDONALIAN 595<br />

Pasian a nial uh hi. A bawldan a tuam ahi ta zongin milim biakna ah<br />

Elijah khang lai-a Israelte biak mah bangin tu lai <strong>Khrist</strong>ian te in zong<br />

bia uh hi. Tua bangin mipila ki seh thuguisut siam pipite, laisiamte,<br />

gam le minam akinte, College <strong>leh</strong> siamsinna Sangpite thamlo in<br />

Laisiangtho sinna Sangpipite’ biak le paai a pasian uh akizutzol tawm<br />

singtum peuh hi zen a, Phoniciate’ ni-pasian Baal sangin tawm bang a<br />

mel lawm zaw tei bek ahi lel zen hi.<br />

<strong>Khrist</strong>iante pom thumanlote lak ah mihing in Pasian thukham<br />

zuih kul nawn lo ci-a akihilhna uh sangin zaa zeel baih (584) zaw-a,<br />

tung Pasian thu neihna asukha zaw, mihing thungaihsutna asu-sia zaw,<br />

<strong>leh</strong> gamtat ginalo apungsak zaw dang omlo hi.<br />

Kumpi gam peuh peuh in zong a gam uh a uk nading thukham<br />

nei tek uh hi. Van <strong>leh</strong> lei bup a bawlpa in zong tua a bawlsate khempeuh<br />

a ukna ding Thukhun neiloin om mawk thei ding ahi hiam? Gentehna<br />

in, thuhilhsia minthang khat in mipite mai ah a gam mite <strong>leh</strong> leitang<br />

akemcing ki ukna thukhun <strong>leh</strong> thukhamte kul lo hi, tua te-in mipi<br />

suahtakna <strong>leh</strong> ut peuh-a gamtat theih nading hong dongkholh hi, zui<br />

nawn kei un, ci-in hilh den keei mawk <strong>leh</strong>, tua siapa sawtvei kikhah<br />

khong mawk in na um hiam? Tua bangin, minamte ki ukna leitung<br />

Upadi awlmawh lohna bek zong lau huai ding ahih <strong>leh</strong>, ki ukna khempeuh<br />

hong piankhiatna bulpi Pasian neih Upadi sik cip sak mawk ding pen<br />

bang zahin lau huai zaw kan lai ding ahi hiam?<br />

Pasian in a thukham a beisak ding sangin, leitung gam <strong>leh</strong><br />

minamte in agam ukna thukham phiat-in, gam miteuh a ut bang peuhin<br />

om in, migilo thukhen nading <strong>leh</strong> midik pahtawi nading siksan <strong>leh</strong><br />

thukhun meel neilo thamlo in, akhial adik cih omlo a koih dak ding uh<br />

baih sa zaw lai mai ding uh hi. Pasian thukham omlo hi cih na muna<br />

ki-ukna <strong>leh</strong> a piang thusiate ki mu thei zo hi. France gamah Pasian<br />

omlo hi cih thu in gam a uk lai-in, ukna agilo pen pen <strong>leh</strong> a thuak-hak<br />

pen pen ki-ukna nuai-a lutna ahih lam leitung buppi in amit tawh mu


596 KIDONA LIANPI<br />

ngei khin zo hi. A hong hu den dikna le thumaan dinmun ahi Pasian<br />

thukham a ki paampaih ciangin, gilo kumpipa in leitung ah a vangliatna<br />

hong kip sakin, a ut banga gamtat theih nading lampi honsakna asuak<br />

zaw hi.<br />

Pasian thukham a ki nialna mun ah mawhna pen mawhna bangin<br />

ki mu nawn lo ahih man in, thumaan limcitna zong a beei pah hi. Pasian<br />

ukna sung alut nuam lo mi in amah <strong>leh</strong> amah ki uk dingin zong a<br />

cinglo pha saan mi ahi hi. Pianpih lung tomna, huukna lanna tawh<br />

kidim in kikhaalna neilo, a paangtatsa khangnote tungah tua bang<br />

thuhilhna hoihlo a behlap uhciangin, khangnote lungsim ah thunialna<br />

lungsim aguan beh asuak uh hi. Pasian deihna (585) azuite mi navaaklo<br />

bangin nuih san uha, <strong>Satan</strong> khemnate lah lawp takin a saang uh hi.<br />

Lawkite tungah Pasian hehna dan atungsak leitung lunggulhna <strong>leh</strong><br />

mawhna teng mah abawl uh hi.<br />

Pasian thukhamte zuih kul lo hi ci-a hilhte in sawlman’ lohna<br />

khaici a tuh uh ahih manin, sawl man’ lohna gah mah at kik ding uh hi.<br />

Eite a hong len len Pasian thukham pen paikhia le’ng mihing thukhamte<br />

zong a ki awlmawh nawnlo pah ding ahi hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>,<br />

Pasian in gamtat hoih lote, ki hazaatnate, zuau gennate, <strong>leh</strong> kikhemnate<br />

a khaam hi. Mihing in ama suahtakna dongkholh hi ci-in tua teng sikcip<br />

<strong>leh</strong>, a thaman dingin Pasian thukham in a khaam tua teng mah a <strong>leh</strong>ngah<br />

kik zaw ding uh ahi hi. Tua thukham in khaam kei <strong>leh</strong> kua in<br />

mawh ding kihta nawn ding hiam? I neihsa nate mang thang gawp pah<br />

ding hi. Mihingte in thatang hat ciam-in a vengte’ nate sut dinga, a<br />

thahat pen pen te a hau pen suak mawk ding hi. Mihing nuntakna<br />

nangawn kizah zo nawnlo lel ding hi. Innkuan nuntakna a hum, ki<br />

teena kamciam zong asianthona bangmah om nawnlo ding hi. A hatzaw<br />

pa in a veengte zi a deih gawh naak <strong>leh</strong> a thatang hat suangin sut ding<br />

hi. Thukham 5-na zong a 4-na mah bangin ki paaikhia pah ding hi.<br />

Tate in a lungsimnin uh tawh a deih khat a ngah theih nading uh hi peuh<br />

<strong>leh</strong> a nu a pate zong that ngam ding uh hi. Hoih taka ki uk leitung pen


HONG TUNG DING ALAUHUAI KIDONALIAN 597<br />

guta <strong>leh</strong> mithat teng kikholna mun suak dinga, lungmuanna, tawl damna,<br />

<strong>leh</strong> nop sakna, cihte khempeuh a vekpi-in leitung ah kimu kha nawnlo<br />

ding hi.<br />

Pasian thukham zuih nading pan kapeng zo hi cih thuhilhna in<br />

mihing lungsim sung ki ukna teng thaneem sak a, leitung ah mawhna<br />

tuiciin hong lut nading kongvang a hongkhia hi. Ki uk theih lohna,<br />

vaak thaapna, kihhuai gamtatnate in tui hual bangin I tung ah hong<br />

tuum hi. Innkuan sungah <strong>Satan</strong> in na seem hi. <strong>Khrist</strong>ian innkuante<br />

tung mah ah zawhna dialkaih ki khai a, phe val val hiau zen hi. Ki<br />

een’nate, mawhzonnate, simtatnate, ki nusiatnate, ki demnate, elnate,<br />

thuciam siangtho siatsaknate, <strong>leh</strong> lunggulhnate adingin kamkaih phelkhia<br />

in a ki khahkhong uh hi. Biakna thubulphuh <strong>leh</strong> upnate pan ahi zongin,<br />

mihing ki ukna thubulpite pan ahi zongin puuk khin uha a kisia lel ding<br />

in a om uh hi. Migilo kheltat pen pen te bang thong a ki khiat ciangin<br />

a een’ huai bang liangin piak (586) peuh nei-in ki kinbawl mah mah<br />

zaw sop hi. A gamtatsia <strong>leh</strong> a suksiat thute uh ki tangko mai zaw lai hi.<br />

Thu ki zakna laite in a gamtatna te uh kim tak-in hong tangko <strong>leh</strong> lah<br />

tua te in mi khemna, guktakna, mithahna peuh a hong hi zel hi. Tua<br />

bang ciangin <strong>Satan</strong> bel a lung dam mah mah lel hi. Gitloh nuam a sate,<br />

mi thah nuam a sate, <strong>leh</strong> a ki deek thei lote’ omziate pen Pasian zahtakte<br />

adingin, tua gitlohna te bangci daaih sak ding cih ngaihsutna a pia<br />

khanlawh nading ahi hi.<br />

Thukhen mang zumte zong kihhuai gamtatna tawk ki dim hi.<br />

Gam ukte zong huai ham in ngah nading <strong>leh</strong> gualnopna en lah lua uh hi.<br />

Ki deeklahnate meii bangin kaai a, <strong>Satan</strong> in amaute a pumpi in uk khin<br />

zo dek ta hi. Thukhente in golhguuk ne-in thu a manlo in thukhen uh<br />

hi. Upadi a leente-in zukham-a gualnopna, iiplahna, een’nate pan a kipan<br />

a gamtatsia tengin gamta zaw mawk uh hi. “Thutang kihawlkhia a,<br />

thuman in hong naih theilo hi. Mihonpite kikhopna munah thuman kizang<br />

lo a, thutang tum thei lo hi.” Isa. 59:14.


598 KIDONA LIANPI<br />

Rome liatpen hun sungin gitloh gamtatna <strong>leh</strong> khaa lam<br />

khuamialna in a ukcip na ahangin Laisiangtho a paih khiat man-a piang<br />

a kipelh thei lo thaman ahi hi. Biakna suahtakna om-a, Lungdamnathu<br />

sun nitang abat na munte ah cik in Pasian a phawk lohna, Pasian<br />

thukhamte nialna, gamtat siatna, <strong>leh</strong> kih huai gamtatna te in ukcip ngei<br />

ahi hiam? Tu in <strong>Satan</strong> in leitungte mai ah Laisiangtho pen len cip thei<br />

nawn lo ahih manin, a nasepna zia dang ah heii ta a hi hi. Laisiangtho<br />

sunga upna susia-in ama deihna bang um sak thei <strong>leh</strong>, ahih kei <strong>leh</strong> a<br />

Laisiangtho mah mah susia thei <strong>leh</strong>, ama deihna bang ngah thei ding hi.<br />

Pasian thukham in hong uk nawn lo hi ci-a hilhna tawh mite in thukham<br />

hong palsat <strong>leh</strong>, a thukham a seelcip sak zah mah-in muibun ding hi. Tu<br />

in khang masa lai-a mah bang in, pawlpite zangh in a sem leu leu hi.<br />

Biakna pawl pawlte in taangpi zaknop loh <strong>leh</strong> theih loh Laisiangtho<br />

sung thumaante ngai nuam het lo uh hi. A ngahsa uh thu ah tutkho in,<br />

aLaisiangtho khiatna manlo tawh alangdo uh a, lung hian (uplah) nading<br />

khaici a vawh kawi kawi uh hi. Pope lampialna ahi sih theihlohna <strong>leh</strong><br />

sih cianga phawk theihna om lai cih upna khawngte pen sikha khemnate<br />

bekmah siksan dingin a nei uh hi. Migilote in gawtmunah, si la silo<br />

hing-la hinglo in, tawntung daan thuak ding cih thuhilhna in zong (587)<br />

mi tampite Laisiangtho a umlah sak tuam hi. Pasian thukham li-na mite<br />

a ki hilh ciangin a ni 7 ni Sabbath zat nading thu tawh hong kizom hi.<br />

Deih lo-a a zuih noploh uh thu ahih manin, a paih khiat theih nading un<br />

thukham in hong uk nawn lo hi ci-in aki hilh ngiau mawk uh hi. Tua<br />

hangin Sabbath <strong>leh</strong> thukham paikhia khawm uh hi. Sabbath puah kikna<br />

hong om ciangin thukham li-na zuih ding pelh theih nading hanciamna<br />

leitung bupin hong lawh ding hi. Biakna makaite in Pasian phawk loh<br />

nading, sikhathu up nading, <strong>leh</strong> Pasian thukham siangtho huatsah nading<br />

kong a hong uh hi. Tu lai <strong>Khrist</strong>ian lak-a om gamtat gitlohna teng zong<br />

tua makaite hang ahih man in amau ki ngawh kik ding hi.<br />

Hih te pawl in mawhna gamtatsia akhanna pen “<strong>Khrist</strong>ian sabbath”<br />

acih pong hel uh Sunday akithusim loh man hi ci uh hi.


HONG TUNG DING ALAUHUAI KIDONALIAN 599<br />

Zawhthawh sawlna tawh tua ni aki tan sak ciangin mihing lungsim<br />

ong piangthak in gitlohna teng ong kiam ding hi ci zaw sop uh hi. Hih<br />

thu pen Sabbath maan a kinak hilh pen na mun America mah ah ki nak<br />

sawl pen pah leu leu hi. Hih Sunday tanna ding aana tawh a sawl uh<br />

ciangin mite thupi sim bel ahi lungsim puahphat nading ki deek ki<br />

daamna <strong>leh</strong> cidamna lam nasep a paulap uh hi. Mipite lawp theih pen<br />

pen dinga naseem ka hi uh hi, hih thu a hong saang nuam lo te pen ki<br />

deek ki daamna <strong>leh</strong> cidamna gal ahi uh hi, ci nong deep sam uh hi.<br />

Tua nasepna ah thuhoih ahi kideek kidaamna a ki hel tei hangin a<br />

thupi zaw-in ci le’ng lampial dinga sawlna bulpi hi zaw mawk hi. Guu<br />

pen an limci tawh I hel hangin guu a hihna kheel tuan lo hi. Tham loin<br />

a theilote in guu tawh ki hel an ne hiau mawk ding uh ahih manin a lau<br />

huai mah mah lai hi. Tua banga mite deih theih nate <strong>leh</strong> a khial na<br />

khat gawm-a sepna se zen pen <strong>Satan</strong> ngimna a hi hi. Sunday nasepna<br />

(588) makaite in mite kisapna lian pen khat ahi cidamna thu tawh<br />

hong gawm ciangin Laisiangtho sung thu tawh zong a kituak ding<br />

mah a bang hi. Ahih hangin Pasian thukham tawh a ki <strong>leh</strong>bulh khat<br />

tawh hel hiau se mawk uh ahih manin Pasian nasem tak takte pen<br />

amau tawh a kipawl thei lo uh a hi hi. Mihing bawltawm thukhun zuih<br />

theih nadinga Pasian thukham paih khiatna in pau lap tuam-tuam a<br />

neih hangin aki dikzun theingeilo thu ahi hi.<br />

Lamkhial thu lian mah mah nam nih zangh in <strong>Satan</strong> in mite a<br />

khem hi. Tuate in, Khaa sitheilo hi cih upna <strong>leh</strong> Sunday tanna thu ahi<br />

hi. Amasa pen in Khaa sitheilo cih upna a kip sak nadingin sikha hopihna<br />

tawh pan in, a Sunday nipi a zatna in Rome tawh kilemna ding lampi a<br />

zik khol ahi lel hi. Sikha hopihna pom ding in America-a Protestantte<br />

in ki lamdanna kuamthukpi kantan-in a khut hong zam masa pen ding<br />

uh hi. Tua khit in Rome vangliatna tawh khut hong kileen ding uh hi.<br />

Tua khit ciangin hih pawl thumte thuzawhna tawh United States<br />

(America gam) in Romete khekhap tawn in, pianpih gogil ahi biakna<br />

suahtakna hong sikcip ding uh hi.


600 KIDONA LIANPI<br />

Sikha thu upna pen tu hun <strong>Khrist</strong>ian upna tawh kinak zop mah<br />

mah ta ahih manin tua sunga a thaangsiahna mah ah mi tam awk zo zaw<br />

pah ding hi. <strong>Satan</strong> mah mah zong tu hun omzia in hong om hi. Amah in<br />

khuavak tawh kipawl vantung mite bangin kilak ding hi. Sikha nasemte<br />

zangh-in na lamdangte bawl dinga, cina te dam sak ding uh hi. Nial theih<br />

loh na lamdangte tawh nasem ding uh hi. Tua khaate in Laisiangtho ka<br />

um uh a pawlpi zong ka zahtak uh hi ci ding uh hi. Tua ahih manin amau<br />

nasepna pen Pasian sep vangliatna bangin ki mu ding hi.<br />

<strong>Khrist</strong>ian ka hi aci te <strong>leh</strong> Pasian abia him him lo te ki kal ah ki<br />

lamdanna bang mah om lo a, khen tel hak mah mah ta hi. Pawlpi mite<br />

in leitungte deihte deih ve uh a, amaute tawh kipawl uh hi. <strong>Satan</strong> in<br />

zong sikha nasepna athakhauh sak nadingin tua bangin amaute gawm<br />

in pawl khat a suah ahi hi. Papist pawlte pen nalamdang bawlna tawh<br />

pawlpi maan hi aci dente uh ahih manin, tua na lamdangte tawh a khem<br />

baih mah mah ding hi pah lel uh hi. Protestantte zong thumaan paikhia<br />

khin mawk uh ahih manin hong lut pah lel ve ve ding uh hi. Rome<br />

pawlte, Protestantte, <strong>leh</strong> leitungte, a thum un Pasian thuzui bangkeek<br />

in hong om ding uh hi. Tua teng ki gawm amuh uh caingin leitung bup<br />

kikhel-in, sawtveipi ki lam-en kumtul maan’na hong piangsak ding<br />

kipawlna hi ci ding uh hi.<br />

(589) Sikha nasepna zangh-in <strong>Satan</strong> pen mite thupha piapa bangin<br />

hong kilang dinga, mite natna te damsak in, upna thak biakna hoih zaw<br />

a hong puak bangin ki gen ding hi. Ahih hangin tua nasep pen mite suk<br />

siatna ahi zaw gige hi. Ama mawhzolna sungah mihing tampi kisia hi.<br />

Ki kep lahna in thu theihna kiam sak ahih manin, khuaval zulhtatna, ki<br />

elna, khangsak in sisan naisan kisuahna in zui pah hi. <strong>Satan</strong> in<br />

ngonghtatna nuam sa ahih manin, a thuakte in gitlohna, sisan luanna<br />

banah a tawntung maiman nadingin, a sia pen pen dong sem dingin mite<br />

lungsim a hansuah hi. Pasian nilian ni-a ding kigin kholhna lungsim<br />

neilo in a heikhiat theih nadingin, mi nam khat <strong>leh</strong> nam khat sutuah taw<br />

holh in akido sak den hi.


HONG TUNG DING ALAUHUAI KIDONALIAN 601<br />

A kiging khol lo khaa te ama ansaal sunga a sen’ theih nadingin<br />

<strong>Satan</strong> in na bulpite (elements) zong zangh-in na seem hi. Amah in<br />

Pasian bawlnate pianzia bulte a thei hi. A siamna <strong>leh</strong> a theihna Pasian in<br />

aphal zah zah siit loin pianpih nate tungtawn in zong na a sem hi. Job<br />

bawl siat theih nading thu angah ciangin nawh sa tak-in a gangualte, a<br />

naseemte, a innte, <strong>leh</strong> a tate, Pasian piansaksa nate zang-in tawm vei<br />

sungin abanban in a sukmai mang sak hi. A susia nuampa’ vaangliatna<br />

tawh kipelh nadingin Pasian in a mite dal dal in, hum hum zaw napi<br />

<strong>Khrist</strong>ian bup in Pasian thukham a hua uh hi. Topa in a gensa bang mah<br />

in A thukham a langdote <strong>leh</strong> mi dang hilh-a a langdo sak te a daalna<br />

thupha leitung pan in dok khia ta ding hi. Pasian huut tang tuamte lo<br />

peuh mah <strong>Satan</strong> in ukcip pah hi. Ama ngimna a picin zawk theih nadingin<br />

pawlkhatte bang daupai sak-in a lawh cing sak hi. Midangte buai sak-in<br />

gimna hong pia pen Pasian hi ci-a up theih nadingin mite a makaih hi.<br />

Natnate a dam sak zato mangpipa bangin mite lak ah kilang<br />

vial zen a, ahih hangin khuapi pawl khat a bei mang sak dongin natna<br />

<strong>leh</strong> buaina a piangsak kawi kawi hi. Tu in zong amah pen kicing lah<br />

liang-in na a seem seem a hi hi. Leitung tuitungah tuahsiatna piang<br />

sak a, patau kaangmei nasia te, huihpi le (590) piingpei te, gialpi kia<br />

te, khuasia kipeite, tui leet vuh cipna te, tui hual te, <strong>leh</strong> ziin liinnate,<br />

mun tuam tuam ah a bawl kawi kawi hi. <strong>Satan</strong> a vangliatna tawh kheltat<br />

siamna nam tul bang zangh-in tuahsiatna akhelno no apiang sak hi.<br />

Khaici min ta an laak ding hun lin lian laitak khawng suksiat sak hiau<br />

mawk-a kialpi in a nungzui pah hi. Huih lak ah sihna guu khah a, nat<br />

gualtaai in mi a tul lom lom-in a sisak hi. Tua bang thuaksiatnate pen<br />

ki nawh seemseem in hong ci mawh sak seemseem lai ding hi. Mihing<br />

<strong>leh</strong> ganhing te hong susia ding hi. “Leitung in dahna tawh kidima,<br />

vulcip ta hi”, “mi kiphasakte…tha zawm ta hi. Leitung in a tunga<br />

teengte nuai ah a niin gawp hi. Tua pen amau in thukhamte palsat-in<br />

thuciamte khek uh a, tawntung thuciamna a suksiat bang uh a hi hi.”<br />

Isa. 24: 4, 5.


602 KIDONA LIANPI<br />

Tua hun ciangin mikhem mangpa in, ama bawl thuaksiatna teng<br />

pen Pasian biate hanga hong tung hi ci in mite a umsak ding hi. Pasian<br />

thukham zuite hang in vantung heh in, tua buainate hong tung hi, ci in<br />

<strong>leh</strong>-ngawh ding uh hi. Sunday nipi a palsat man-un Pasian hehsak uh hi<br />

ci ding uh hi. Tu-a gimnate pen Sunday nipi palsatna tawh Pasian<br />

kilangdo ahih mana hong piang ahi hi. Sunday aana hial-a I tan sak kei<br />

<strong>leh</strong> daai ngei lo ding hi, ci zaw lai ding uh hi. Thukham nambat li-na a<br />

zuite in Sunday zahtak lo uh a, mite gim pia-in Pasian thupha saang sak<br />

theilo uh ahih manin khantohna <strong>leh</strong> picin na ding teng susia uh hi, ci in<br />

ngawh ding uh hi. Tua bangin Pasian naseemte lang bawlna pen tanglaia<br />

te mah bangin hong kinei kik ding hi. A paulap uh zong tanglai-a te<br />

mah bang hi a, “Ahab in Elijah amuhciangin, Israelte buaisak nang na hi<br />

haim? a cih ciangin Israel te buaisak pen kei hi loin nang aki pan napate<br />

<strong>leh</strong> na bawng bup uh a hi uh hi. Topa thukhamte na nusia uh a, Baalim<br />

pasian na biakna hang uh a hi hi”, 1 Kumpite 18:17, 18, a cih lai hun<br />

bang hi kik ding hi. Lamkhial Israel te inElijah a ngawh zaw sop mawk<br />

uhmah bangin mite in ngawh khialhna tawh Pasian mite tung ah nakpi<br />

heh in a mudah ding uh hi.<br />

Sikhah hopihna pana piang na lamdang bawlna tawh Mite thu<br />

sanga Pasian thu ka mang zaw ding uh hi a ci mite nakpi-in ki langdo<br />

ding hi. Sikha tawh a ki thuza zel te in (591) amaute pen Pasian kiang<br />

pana Sunday nialte tel hilh ding a hong ki sawl hi kici ding uh hi. Pasian<br />

thukham zah mah in leitung thukham Upadi zong zuih nading in a hilh<br />

a ki sawl bang keek in gen ding uh hi. Leitunga gitlohna pung lua<br />

khawngte a lung himawh mah mah bangin kibawl in hong thuum ding<br />

uh hi. Biakna makaite teci pan’nate thukim pih-in mihing ginat lohna<br />

pen Sunday a thu neu sehna hang uh hi ci ding uh hi. Amau hong puak<br />

tecipan’na a na nialte tung ah nakpi heh-in lungso ding uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> in kidona lian vantungah a patcil lai-a a azat ngeina teng<br />

mah tu huna Pasian mite a dona nu nung pen ah zong zang suak lai<br />

ding hi. Amah in Pasian gam kip nading a hanciam bang keek in ki


HONG TUNG DING ALAUHUAI KIDONALIAN 603<br />

gen dinga, a simtham tak-in a <strong>leh</strong> sawn paih nuam a hi hi. Ama nasep<br />

gitlohna teng <strong>leh</strong> sep a sawmnate vantung misiangthote sepna <strong>leh</strong><br />

hawmna hi ci in ngawh hi. Tua mi khemna nasepzia pen Rome pawlpi<br />

sung ah ki zangh ngei zo hi. Amah pen vantung Sawltak in kigen a,<br />

Pasian sangin a kilian sak zaw hi. Ahih hangin Pasian thukham te a<br />

khek hi. Rome uk hunsunga Lungdamna Thu len tentan-a a sih pih te<br />

pen thusia bawlte, <strong>Satan</strong> tawh ki pawl te hi ci in a <strong>leh</strong>-ngawh uh hi.<br />

Min siat theih nading van nuai siit loin mipi <strong>leh</strong> amaute mai ah a sia<br />

thei pen pen-a dawk dingin hanciam uh a, mi gilo pente hi a ci uh hi.<br />

Tua bang teek teek mah zang in tu-in zong hong om kik ding hi. <strong>Satan</strong><br />

in Pasian thukham zuite a suksiat theih nadingin kumpi thukhun<br />

palsatte, Pasian zah tak lo te, kamsiatna hong thuaksakte, cih vi ve-in<br />

<strong>leh</strong> ngawh ding uh hi.<br />

Pasian in bel mihing te sunglam upna <strong>leh</strong> deihnate aana hial-in<br />

nawk sak ngeilo hi. Satah in mite a uk zawh theih nadingin gitlohna<br />

zawhthawh bawlna vi ve zangh ding hi. Tua cih kei <strong>leh</strong> lah uk zo lo<br />

mah ding hi. Kihtakna <strong>leh</strong> launa hang peuh, zawhthawh sawlna zangh<br />

in mite sunglam upna lungsim lencip in, amah kibia <strong>leh</strong> a ut a hi hi. Tua<br />

banga a sep theih nadingin biakna lam <strong>leh</strong> leitung ukna lam thuneite<br />

zangh kop hi. Tua ciangin, Pasian thukham sia sak in mihing thukham a<br />

ultung sak dingin a zawhthawh bawl sak hi.<br />

Laisiangtho Sabbath a zahtak mite pen Upadi <strong>leh</strong> vaihawmna<br />

langpangte, (592) mihingte kipawlna a susiate, kumpite a buaisakte,<br />

Pasian hehsak in leitung buai sakte hi ci-in ki ngawh ding hi. Amaute<br />

pen kumpi deihlote ci in ki ngawh ding hi. Biakna Sia seem Pasian<br />

thukham a nialte in pulpit panin kumpite thu mang ding hi cih pen pi<br />

gen pha se ding uh hi. Thukhen zumte, thu sitna zumte panin<br />

PasianThukham zui mite pen ahi lopi-in ki mawhsak ding hi. A kampau<br />

malte uh a tuampi in pehtawi in zepsiat sak ding uh hi. A gamtatna<br />

khempeuh uh a sia lam lam-a a uang thei pen pen in bulh sak ding uh hi.


604 KIDONA LIANPI<br />

Pasian thukham kip den nading tel takin Laisiangtho sungah a<br />

kimu pen Protestantte in nial mawk laklawh uh ahih manin, tua thukham<br />

leente gamdaai takin a om lel ding uh a deih lua peuh mah uh hi. Amaute<br />

in tua thu ki muh mawh bawl in a mit uh hum uh ahih manin, <strong>Khrist</strong>ian<br />

khempeuh zuih pope’ nipi a zui nuam lo, sung lam upna ahi biakna<br />

suahtakna a kip let tentante bawlsiat nading vaihawmna ah a pawlpih<br />

zaw ta uh hi.<br />

Pawlpi <strong>leh</strong> kumpite lam makai uliante kikop-in mi khempeuh<br />

golhguuk hiam zawhthawh bawl hiam tawh-in Sunday tang sak ding uh<br />

hi. Pasian thupiakna a let-san ding uh lah om lo mawk ahih ciangin tua<br />

bang mite gawt nading upadi hong zangh ding uh hi. Leitung ki ukna<br />

kisia lua ahih manin tua in thuman manpha sakna <strong>leh</strong> itna te a kisia sak<br />

hi. A suakta America gam na ngawn ah kumpi te <strong>leh</strong> thukhun bawl te in<br />

mipi pahtak ding a deih man un, mi honpite ngetna <strong>leh</strong> deihna zui-in<br />

Sunday aana hial-a tan’ nading Upadi bawl ding uh hi. Sunglam upna<br />

bang zui thei ding suahtakna pen a manpha pen hi a, tua thu ki awlmawh<br />

nawn loin aki thusim nawn loh hun hong tung ding hi. A sawt lo-a<br />

hong tung ding kidona ah, “Gulpi in numei tung ah heh mah mah a,<br />

Pasian thukhamte tham loin Jesu’ teci pan’na a len numei’ suante lak<br />

pan a om laite tawh galdo ding in” (Mang. 12:17) kuan khia hi cih<br />

kamsangpa thugen atak tak a hong piang ih mu ding hi.


LAISIANGTHO KIDALNA LUM 605<br />

37<br />

Laisiangtho Kidalna Lum<br />

(593)<br />

THUKHAM bang <strong>leh</strong> Laisiangthothu banga thu a gen kei uh <strong>leh</strong><br />

amaute sungah khuavaak omlo a hi hi.” Isa. 8:20. Khua mial tawh<br />

kipawl khaa gilote’ vangliatna <strong>leh</strong> khemna husapi a dal nadingun Pasian<br />

mitein Laisiangthothu len ding uh hi. <strong>Satan</strong> khemna kelluphum teng<br />

Laisiangtho in tel takin pholak mawk ahih manin mite in Laisiangatho<br />

thumaan a theih khak ding dal theihna om khempeuh tawh a dal niloh<br />

hi. Pasian thu hat in kipuah phatna a hatna mun khempeuh ah <strong>Satan</strong> in<br />

na anak sep zaw kan zel hi. Ahangin <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong> a nungzuite a langpan<br />

nunung pen adingin hanciam theih tawp suah-in tu in a thasaan hi. A<br />

nunungbel khemna lianpi a sawtloin ih nawk ding hi. Anti<strong>Khrist</strong> in<br />

nasep a lamdang pen eite mit muh in hong seem ding hi. Ataktak <strong>leh</strong> a<br />

kheem pen kibang phial phial ding ahih manin, Laisiangtho tawh lo-in<br />

khen tel hak mah mah ding hi. Amaute teci pan’na <strong>leh</strong> a na lamdang<br />

bawl te uh <strong>leh</strong> a thugente uh I sit tel ding hi.<br />

Pasian thukham a om khempeuh a zui kim nuamte kilang bawlin<br />

ki simmawh ding hi. Amaute Pasian sung bek ah ding thei ding uhhi.


606 KIDONA LIANPI<br />

Tua mite in hong tung ding thuaksiatna <strong>leh</strong> sit telna te a do zawh<br />

nadingun Pasian thu <strong>leh</strong> A deihna theih tel uh kul ding hi. Pasian<br />

gamtatzia, a gam uk zia, <strong>leh</strong> a vaihawmna te a telsaim uh ciangin Pasian<br />

a zahtak in A deihna bangin a gamta thei bek ding uh hi. Laisiangtho<br />

thumaan tawh a lungsim a hatsakte lo buang in kidona nu nung do zo lo<br />

ding uh hi. Mi khempeuh in sit telna thuak ding uh hi. (594) Pasian thu<br />

<strong>leh</strong> mite’ thu koi mang zaw ding? cih khentelna pen tu mah mah in I<br />

neih ding hi ta hi. I khete Pasian thumaan suangpi tungah a kinga hiam?<br />

Pasian thukhamte <strong>leh</strong> Jesu upna khahsuah loin ding kip dingin I kiging<br />

khol hiam?<br />

A mah ki that dinga haan panin tho kik ding ahihna thu Honpa<br />

in singkhuam tungah a ki khai lup ma-in a nungzuite a hilh hi. Vantung<br />

mite in tua thute nungzuite lungsim sung ah aphawk sak kik-kik zel hi.<br />

Ahih hangin nungzuite in Rome kumpi’ hakkol panin hih leitung bumpi<br />

mah mah a hon khia dingin a lam en uh hi. A lam etpa uh in mai zum<br />

huai takin sihna thuak ding cih pen thuak hak sa mah mah uh hi. Amau<br />

ciapteh ding thuphamawh pen pente mang ngilh uh ahih manin, ze etna<br />

hun hong tun ciangin a kiging lo a suak uh hi. Jesuh in gen khol kei <strong>leh</strong><br />

Ama sihna in nungzuite lam etna khempeuh bei sak kil kel ding hi.<br />

Nungzuite tel mah mah dingin Khris in a genkholh mah bangin eite<br />

tung ah zong hong piang ding hilhkholhna thu te kitel takin hong genkhol<br />

hi. Hehpihna kong kikhakna tawh a kizoma thupiang dingte <strong>leh</strong> buaina<br />

hun ciangin kigin kholh nading ziate zong kitel takin a hong gen hi.<br />

Theih ding a phamawh hih thumaante a ki gen ngei kei <strong>leh</strong> mi honpite in<br />

phawk kha lo ding uh hi. Gimna hun ciangin a kiging khollo a suah<br />

theih nading in, hotkhiatna ngah zo ding zah-a thuman deihna lungsim<br />

amuh peuh peuh <strong>Satan</strong> in matkhiat sak pah pah hi.<br />

Pasian in thu phamawh patau kona mite tunga hong piak ciangin<br />

a phat mawhna zia zui-in vantung mite hong leenga a gen bang lim<br />

tawh hong lak hi. Mi khempeuh in zong na lung himawh in ngaihsun<br />

le uh a deihna a hi hi. A lau huai thukhenna in amawh kawk Sapi <strong>leh</strong>


LAISIANGTHO KIDALNA LUM 607<br />

a milim biakna ( Mang. 14:9-11) pen mite in lunghimawh in tel sin le<br />

uh sapi ciamtehna bang ahi hiam cih theitel in, tua tawh bangci kipelh<br />

thei ding cih zong thei le uh a deih a hi hi. Ahih hangin mihonpi in<br />

thumaan za nuam lo-in a bil uh heii khia uh a, tangthu mawk mawk<br />

lam ngat san khin uh hi. Ni nu nung ni ding en khol in sawltak Paul in<br />

a genna ah, “Thuhilhna pha manglo in, bilthak nei-in, amau deihgawhna<br />

bang thu hilh a tami, amau ading a koih ding uh hi.” na ci hi. 2 Tim.<br />

4:3. Tua hun pen tu-in a hong tung ta a hi hi. Mipi in Laisiangtho<br />

thumaan deih lo uh hi. Bang hang hiam cih (595) <strong>leh</strong> amau mawhnopna<br />

<strong>leh</strong> leitung deihna tawh ki <strong>leh</strong>bulh ahih baan ah <strong>Satan</strong> inamau deih te<br />

pia in khem beh lai uh hi.<br />

Ahih hangin Pasian in Upna khempeuh phuh nading <strong>leh</strong> kipuah<br />

phat nadingin Laisiangtho bebek a leen nuam milom khat leitung ah nei<br />

lai hi. Laisiamte lungpilnate, leitung pilna neite, pawlpi upna guite <strong>leh</strong><br />

counsel khensatna thute, a kilem ngaplo pawlpi tuam tuamte, a tam<br />

zaw thukimna cih thute in biakna man <strong>leh</strong> maanlo khentel nadingin cing<br />

lo uh hi. Upna khat pe-peuh <strong>leh</strong> thukham khat peuh ih saan’ ma-in<br />

“Topa in hi bangin ci hi” cih tawh khensat pen thukhentatna maan hi<br />

bek ding hi.<br />

Pasian thu sangin mite thu mah lawp zaw dingin <strong>Satan</strong> in mite a<br />

hansuah den hi. Mite in ama ading amah mah in Laisiangtho zong khiaa<br />

a theih tel ding sangin Bishop te peuh, Pastor te peuh, Upna thuhilh<br />

Siate peuh makaihna zui lel dingin pan tah zaw hi. Tua makaite lungsim<br />

ukcip-in, mipite zong ama deih bangin ki uk thei pah hi.<br />

<strong>Khrist</strong> in nuntaknathu a gen ciangin mimawl te in, zaknop sa in,<br />

lungdam takin a thu gente ngai uh hi. Siampi <strong>leh</strong> makai tampi in zong<br />

athugente a um uh hi. Ahih hangin siampi Liante <strong>leh</strong> gam-uk mang<br />

lianpite in mawh sak in A thugente langpan ding bek ngim khol kinken<br />

uh hi. Mawhsak nadingin langdo-a a hanciamna khempeuh uh ah <strong>Khrist</strong><br />

genthute in alungsim uh a <strong>leh</strong> zawh zawsop hi. Ahih hangin manial


608 KIDONA LIANPI<br />

nopna lungsim a pai man un, Pasian vangliatna <strong>leh</strong> pilna in Amah Messiah<br />

ahihna kitel sak zaw hi napi, a nial hamtang ve ve uh hi.. Nial kei<br />

le uh lah amau zong A nungzuite suah kul ding cih lah utlo zel uh hi.<br />

Jesuh nialte tua mite pen a neu tuung uh a kipan mite’ zahtak dinga a<br />

kihilhte a uh hi. Amau thuneihna aana tawh mite na ki uk uh a,<br />

mipi’zahtak <strong>leh</strong> biak a nangahte na hi zel mawk uh hi. Amaute ki dong<br />

uh a, “Bangci daan hiam? Ukpi te <strong>leh</strong> laithei te in Jesuh um lo uh hiam?<br />

Amah <strong>Khrist</strong> ahih <strong>leh</strong> bang hangin hih mipil te in saang lo mawk uh a hi<br />

hiam?” ki ci uh hi. Tua hi a, hi bang makaite thu zawhna hangin Jewte<br />

a nambup un a Honpa uh a nial asuak uh hi.<br />

(596) Siampite <strong>leh</strong> Upate a tua ci gamtat sak khaa pen mah in tu<br />

in zong Biakna-a mi hoih mi gina ka hi a ci tampite tung ah na asep lam<br />

ong ki dawk lai ve ve hi. Amau te in tu hun ading a hong kipia<br />

Laisiangtho thumaan pen sit tel in zongkhia nuam lo uh hi. Amaute in<br />

a pawl tamna uh, a maipha ngahna uh, <strong>leh</strong> ahauhna uh suang uh hi. Tua<br />

hangin thumaan keemte pen a tawmna uh, a zawnna uh, a kidawk zawh<br />

lohnate uh, <strong>leh</strong> leitung tawh a ki helzau theilo a thu upna te uh hangin<br />

neu-et in a mawh sak uh hi.<br />

Tua laitheite <strong>leh</strong> Phariseete neih lungsim <strong>leh</strong> azat uh aana maan<br />

lo pen Jewste hun tawh bei khawm pah lo ding ahih lam mukhol hi.<br />

Mihing aana tawh mimal lungsim deihteelna kiuk cipna hun hong tung<br />

lai dinga, tua in pawlpi akhang khangin pawlpi gim pia mah mah ding hi<br />

cihzong mu khol zo hi. Tua manin laitheite <strong>leh</strong> Phariseete nakpi-a a<br />

taaina te na kiciamteh a, tua pen a hong tung lai ding khang thak te a<br />

hong thu-hilhna zong a hi hi.<br />

Pasian na seemte bek in Laisiangtho khiatna gen thei ding hi<br />

ci-in Rome pawlpi in thu a khung hi. Thuhilh Siate bek in Pasianthu<br />

hilh thei ding thu ngah-in a dang teng in ngah lo hi. Kipuahphatna<br />

(Reformation) in mi khempeuh tung ah Laisiangtho a pia khia hi. Ahih<br />

hangin Romete khun tua ngeina in amau <strong>leh</strong> amau ading Laisiangtho


LAISIANGTHO KIDALNA LUM 609<br />

sim ding Protestantte nangawn a dal hi. Amau pawlpi in a khiatna a<br />

bawl bang bek saang dingin kihilh uh ahih manin, Laisiangtho sung<br />

pan thuman ki tel zaw a muh uh hangin amau upna phuhsa upna thugui<br />

<strong>leh</strong> pawlpi pomsa upna bang lo peuhmah a saang ngam tuan lo mi tul<br />

tampi a om hi.<br />

Laisiangtho sung ah zuau thuhilh Siate kidop nading a dim takin<br />

om hi na pi in amau’ khaa kep nadingin a Siate bek uh a pum muan<br />

kha ta leu leu uh hi. Tu hun-in biakna nei ka hi a ci mite mah hi napi in<br />

a Siate uh hilhna baan ah ama upna letsanh gen ding bangmah a nei lo<br />

mi tul tampi mah a om hi. Tua bang mite in Honpa hilh thu te nagawn<br />

phawk-in nei nawn lo phial uh a, a Siapa uh’ gen bang bang pum muan<br />

in mittaw sial khau let mai uh hi. Tua Siate a khial (597) thei het lo<br />

ding ahi uh hiam <strong>leh</strong>? Laisiangtho khuavaak tawh ong makaih uh hi cih<br />

ih thei tel kei buang <strong>leh</strong> khaa nuntak na dingin tua mite bang pum muan<br />

theih mawk ding I hi hiam? Leitung zuih lampi ngiilsa panin pial khiatna<br />

ding khop in hangsanna nei lo uh ahih manin, mi tampi in laisiamte<br />

nung mawk zuih zuih uh hi. Amau adingin thuman zong khia-a sit tel<br />

ding ngaap lo uh ahih manin lampialna sikkol in amaute a khih cip hi.<br />

Tu lai tangkona thak Laisiangtho thumaan mu gige sa, <strong>leh</strong> Kha<br />

Siangthoin zong tua tangkona panpih hi cih thei gige napi-in Siate lang<br />

panna azuih man un tua khuavak tawh aki nungngat san uh hi. A lungsim<br />

sung uh ah thuman a muh uh hangin siate’ vang nang lah in thu dang a<br />

ngaih sun ngam kei uh hi. Mimal neih khensatna <strong>leh</strong> teeltheihna nangawn<br />

thu manial midang khat khut sungah a tung sak hiau mawk uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> in a matsa mite a lom hen nading lampi tampi a nei hi.<br />

<strong>Khrist</strong> singlamteh gal-a a do pawlte tawh ki sak in, tanau-itna naikhau<br />

hual tawh mitampi a henkhawm hiau mawk hi. Nuta pata hihna, ta nau<br />

hihna ahi zongin kizopna, kipawlna khat peuh a neih phot nak uh <strong>leh</strong><br />

tua tung tawn in mimal khensat theihna lungsim gakcip sak hi. Tua in a<br />

suahtakna ding un a zuihsa lampi <strong>leh</strong> a kizopna sa khau apeek tat zo<br />

nawnlo zah dong dingin akoih hi.


610 KIDONA LIANPI<br />

Pasian vangliatna <strong>leh</strong> thumaan ki khen khia thei lo hi. Laisiangtho<br />

nei na pi-a ngaihsut lampialna tawh Pasian zahtak-a kibawl ve ve pong<br />

mawk pen hi thei lo hi. Mite in up dan <strong>leh</strong> zuih dan thupi lo a, ih gamtat<br />

maan thupi zaw hi ci thei uh hi. Ahih hangin gamtatna pen upna zui a<br />

kalsuanna ahi zel hi. Khuavak pen ih batna om napi ih zuih theih nadingin<br />

za nuamlo in, va mu nuam kei le’ng, tua khuavak a nialte ki suak in,<br />

khuavak sangin khuamial mah a teel zaw I hi lel hi.<br />

Mihing muhna ah,”hoih hi ci-a i ngaih sut khak thu khat pen, sih<br />

theihna ding thu na hi thei zawsop hi” Paunak 16:25. Pasian deihna<br />

theih nading hun pha a kipiak an mun ah, lampialna <strong>leh</strong> mawhnateadingin<br />

”thei khalo mawk inga” cih pau lapzon tawh ki maap lo hi. Khualzin<br />

mi khat lamkabom hong (598) tunga, koi pen in koi lai mun hong tun’<br />

ding cih lai ki suang a mu hi. Tua lamlak lai thu-sim loin, a dang khat a<br />

zuih <strong>leh</strong>, lam dung ah bang zah in lungsim hoih le gamtat hoih nei in, a<br />

lampi maan tawn bangin a ki ngaihsut hangin, lamkhial a tawn mah hi<br />

ve ve hi.<br />

Ama deihna <strong>leh</strong> hong hilh thute theih in i zuih theih nading in<br />

Pasian in Ama thubu Laisiangtho eite hong pia hi. Thukham theipa<br />

khat in Topa ze-et dingin hong pai a, “Nuntak tawntungna ka luah<br />

nadingin bang ka bawl ding hiam?” a ci hi. Honpa in Laisiangtho<br />

sung mah leen-in, “Thukham sung ah bang ki gelha hi hiam? Bang<br />

thu na sim kha hiam?” na ci kik hi. “Thei kha ke’ng “ cih bang lel<br />

tawh a kua mah maap lo hi. Pasian thukham palsatna thaman daan<br />

thuak ding panin peng sak lo hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, tua thukhunii<br />

deihna bulpite <strong>leh</strong> a nget thute tel taka kigenna Laisiangtho amau<br />

khut sung ah om hi. Gupna ngah nadingin, mi khat peuh in ama hoih<br />

sak bang, cih pong te, Siate in a hoih hi ci uh a, cih bang lel mawkte,<br />

ki siksan thei loahih manin, mikim in ama nuntakna ahot na dingin<br />

amah mah in Laisiangtho thumaan zong khia in a sit tel ding uh ki sam<br />

a hi hi. Ama kizawh dan khauh in, Siapa in thumaan thei hi cih<br />

muannate in gupna zon na ah zat ding dinmun kip hi lo hi. Amah in


LAISIANGTHO KIDALNA LUM 611<br />

vantung lam zuatna lamkabom-a lai kigelh pen nei hi. Tua lamlahna<br />

bang bek zuih ding hi a, lampi dang khat <strong>leh</strong> thu dang peuh lunggulhna<br />

tawh ki nawngkai sak lai lai ding hi lo hi.<br />

Ngaihsuttheihna lungsim a nei mi peuh mah ading athu lian bel<br />

in Laisiangtho panin thumaan zongkhia in, tua thumaan zui-a mi dang<br />

te zong zui sak ding a hi hi. Eite in kuhkalna tawh nisial-in Laisiangtho<br />

sim-in, a thute khai kaak kawi kawi-in, mun khat <strong>leh</strong> mun khat i et kaak<br />

ding ki sam hi. A mimal in Pasian mai-a eima ading thudotna a dawng<br />

dingte i hih man in, Pasian huhna suangin thu zuih dan Pasian deih tawh<br />

ki tuah sak ding i ngaih sun ding hi.<br />

Laisiangtho sung ah tel taka ki lak thumaan te pen laisiamte in pil<br />

kisakna tawh sim-in tel hak <strong>leh</strong> zuih hak sa uh hi. Laisiangtho pen thusim le<br />

thu thuk hi, ei’ theih phak loh khiatna nei khaa lam thu siim hi, ci-in hilh uh<br />

hi. Tua bang te pen zuau thu hilh Siate a cihte a hi uh hi.<br />

(599) Tua bang mite kiang ah Jesuh in, “Note in Laisiangtho ahi<br />

zongin, Pasian vangliatna ahi zong in theilo na hih uh ciangin, um khial<br />

hilo na hi uh hiam? “ ci hi. Marka 12:24. Laisiangtho kammalte pen,<br />

limlahna <strong>leh</strong> genteh sawnna a kizang a hih kei buang <strong>leh</strong>, a kammal om<br />

bangin a khiatna laak pah lel ding hi zaw hi. <strong>Khrist</strong> in khapna khat hong<br />

nei a, “Mi khat peuh mah in Pasian deihna bangin a gam tat nop <strong>leh</strong>, hih<br />

thu Pasian’ thu” athei ding hi” ci hi. Johan 7:17. Mite in Laisiangtho a<br />

sim uh ciangin agen thu a om bangin zuih pah lel <strong>leh</strong>, zuau thuhilh Siate<br />

in a buai sak kei nak uh <strong>leh</strong>, nasep ki mainawt mah mah ding hi. Tu-a<br />

lamkhial-a vak vai mi a tul mun tulte zong <strong>Khrist</strong> huang sung ah hong<br />

lut ding uh a, vantung mite lungdam mah mah ding uh hi.<br />

Eite in ih lungsim hatna zah zah tawh Laisiangtho sim in, i pilna<br />

<strong>leh</strong> i siamna vekpi zangh-in Pasian thuthuk mihing theih theih ciang<br />

ding pen theih ding i hanciam ding hi. Tua baan ah, naupang bangin<br />

hilh nop-in a thu man a om bang lungsim maan tawh up pah pah lel ding<br />

ahih lam ih mang ngilh kei ding hi. Leitung pilna tawh Laisiangtho


612 KIDONA LIANPI<br />

sung thu haksate pen tel kheh zawh theih ngei ding hi lo hi. Mi tampite<br />

mot hanciam bangin leitung pilna suang zaw loin, thungetna <strong>leh</strong> kiapna<br />

tawh Pasian deihna tel nop takpina lungsim maan tawh Laisiangtho<br />

I sim zaw ding hi. KEIMAH ahi alian mah mah Topa kiang panin pilna<br />

I ngah nadingin hilh theih ding lungsim <strong>leh</strong> ki niamkhiatna lungsim tawh<br />

Ama kiang I zuan ding hi. Tua hi kei <strong>leh</strong> gilo vantung mite in I lungsim<br />

hum cip in, khauh sak ding ahih manin thumaan I man kha thei nawn<br />

kei ding hi.<br />

Thuthuk hi ahih kei <strong>leh</strong> Thupi lo hi ci-in mitampi in a nusiat uh<br />

Laisiangtho mun tampite pen <strong>Khrist</strong> Saang pana ki hilh mite adingin<br />

lam lahna <strong>leh</strong> a hehnemna kammal thupi mah mah pen te ahi zaw uh hi.<br />

Laisiangtho siam a kici Theologiante in Pasian thumaan tel hak hi a<br />

cihna munte uh pen zui nuam lo uh ahih mana a thu thei tel nuaam lo<br />

kineih in a mit uh a hum uh ahi zaw hi. Laisiangtho thumaan theih<br />

siamna pen leitung pilna pan hi lo zaw-in lungsim ngimna khat bek<br />

tawh thumaan deih tak takna pan ki ngah ahi zaw hi.<br />

Laisiangtho pen thu ngen lo pi-in mawk sim ding ahi kei hi.<br />

Laisiangtho sung thu a manphatna ciap khak theih na ding <strong>leh</strong> a tel hak<br />

munte telsiam na ding in Kha Siangtho bek in hong huh thei hi. Vantung<br />

mite nasep pen Pasian thu I tel zawh nading, a deih huaina ih lung<br />

sungah a ten nading, (600) <strong>leh</strong> a hilhnate telin, a kamciamte hangin<br />

lawpna <strong>leh</strong> thahatna I ngah zawh nadingin a huh ding uh hi. Laphuakpa<br />

tawh “Nangma thukham sung panin a lamdang nate ka muh theihna<br />

dingin keima mitte hong hon’ sak in.”( Late 119:18) i ci khawm ding hi.<br />

Laisiangtho sim <strong>leh</strong> thu nget thadahna manin mawhzolnate in nan<br />

zawhloh ding lim in hong kilangh zel uh hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong><br />

<strong>Satan</strong> pen Laisiangtho galhiam tawh do un a cih <strong>Satan</strong> pen Laisiangtho<br />

galhiam tawh do un a cih Pasian kamciam pen zolna athuakte in phawk<br />

den kha lo zel uh hi. Ahih hangin Pasian thu a thei nuam takpi te kim<br />

kot ah vantungmite om uh a, a kisap pen hun ciangin a sap bangun<br />

thumaan a phawk sak zel ding hi. “Galpa in tuiciin khang banga hong


LAISIANGTHO KIDALNA LUM 613<br />

vuh ciangin Topa Kha Siangtho in galpa langdo nadingin dial-kaih hong<br />

lap toh sak ding hi.” ( Isa. 59:19).<br />

Jesuh in nungzuite kiang ah, “Ahih hangin ka min tawh Pa in<br />

hong sawl ding Huhpa a kici Kha Siangtho in na khempeuh hontg hilh<br />

dinga, no kiangah kong gen khempeuh hong phwkkiksak ding hi” (<br />

Johan 14:26) ci in na khaam hi. Ahih hangin <strong>Khrist</strong> hilhna teng pen I<br />

lungsim sung ah na vom phot ding hanga, tua pen haksatna hun ciangin<br />

Kha Siangtho in hong phawk kik sak ding a hi hi. “Nang tungah kong<br />

khialh lohna dingin ka lung sim sungah nangma thu ka khol hi,” (Late<br />

119:11) David in ci hi.<br />

Tawntung nuntakna thumanpha a sa mi peuh mah in uplahna<br />

hong lut khak loh nadingin ki kem ding uh hi. Khuampi banga akip<br />

Thumaan khuampite teek mah zong hong nawk ding hi. Eeng kona,<br />

muutna te, <strong>leh</strong> tu hun thukhel-kawi le a lauhuai dang dangte’ bat khak<br />

loh dingin ki kep zawh hi lo hi. <strong>Satan</strong> in a ze etna <strong>leh</strong> mawhzolnate mi<br />

a pawl pawlte omzia tawh kituak dingin siampha zel hi. Amah in laisiam<br />

lote sim mawhna <strong>leh</strong> nuihsatna tawh zo thei hi. Laisiamte pen Science<br />

lam <strong>leh</strong> Philosophy kici thu ngaihsutna lam tawh Laisiangtho muang<br />

lah dingin <strong>leh</strong> a sim mawh sakdingin zo thei ve ve hi. Khangnote bang<br />

zong <strong>Khrist</strong>ian dinmun bulpi muang lah sak hi. Tua khangnote’ Pasian<br />

uplahna <strong>leh</strong> ki daaithahna te in baan nei to zel hi. Tampi takte in anu a<br />

pate uh’ upnate ciamnuihna-in nei uh a, thupha pia (601) Kha Siangtho<br />

pen simmawh uh hi. Heb. 10:29. Pasian zahtak a kaai sak ding <strong>leh</strong><br />

leitung adingin thupha a bawl ding nuntakna tampi takte uplahna huu<br />

namsia in zaap keu khin hi. Mihing pilna tawh khensat-a aki sialhpih uh<br />

thute muang uh hi. Pasian huhna ngah lopi-a thumaan Pasian thuk mu a<br />

kici mitampi, tua bangin, <strong>Satan</strong> thangzaak sung ah awk zel uh hi.<br />

Eite in leitung tangthu sung ah a hun thupi bel laitakin anungta<br />

kha te I hi hi. Leitung mite tun nading aki khensat ding hi ta hi. Ih mai<br />

lam nuntak nading <strong>leh</strong> mi dangte nuntak gup ngah nading pen tu-a I


614 KIDONA LIANPI<br />

omzia te tunga ki nga ding ahi hi. Thumaan Kha Siangtho makaihna I<br />

ki sam hi. <strong>Khrist</strong> nungzui khempeuh in I theih nop ding thu pen, “Topa<br />

aw, bang ka bawl ding nong deih hiam?” I cih ding ahi hi. Topa mai ah<br />

ki niamkhiat-in, an ngawl-in, thu ngen-in, Ama thute, a diak diak-in<br />

thukhenna thu, ih lungngai ding hi. Pasian thu thuk tawh nuntak nading<br />

I tel kan ding hi. Hun tomno khat nangawn mawk bei sak ding ahi kei<br />

hi. I kiim kot ah na lianpi pite piang piang hi. Eite in <strong>Satan</strong> bumsa<br />

leitang tungah I om hi. Pasian galvilte aw ihmu kei un. Galpa in hong<br />

buk hi. Nang khamuangin na lusuk <strong>leh</strong> nang’ tungah hong zuan-in samat<br />

bangin hong bawh ding hi.<br />

Pasian mai-a a om dan uh tel loin mi tampite in khem thuak uh<br />

hi. Mawhnate bawl lo tei uh ahih manin a lungdamna te uh ki kum uh.<br />

Ahih hangin Pasian nget thupha bawl ding pen awl mawh lo zel uh hi.<br />

Pasian deih lungsim <strong>leh</strong> nuntaak picing a gah ding uh a awl mawh kei<br />

uh hi. Pasian huan sung ah singkung khat hih lel bek ki tang cing lo hi.<br />

Pasian in amaute thupha pia napi, a lam-et gahpha ahi thupha a bawl<br />

theih dingte uh a bawl kei uh <strong>leh</strong> leiba-in siik kik ding hi. Vantung laibu<br />

sungah tua bang te pen leitung a noksak lel te, ci in ki ciamteh hi. Ahih<br />

hangin tua ciang pen lam et beina hi nai lo sam hi. Pasian migitna a<br />

zaangkhai bawla a thupha a na sim mawhte tawh a ki bangin itna<br />

lungduaina in makaih khawm lai hi. “Tua ahih (602)ciang in; ‘A ihmu<br />

mi aw, khanglo in la, Sihna pan tho kik in! Tua bang ahih <strong>leh</strong> Khris in<br />

nang tungah hong tang ding hi “(Ephet 5:14-16).<br />

Tel sitna hun hong tun’ ciangin amau nuntakna Pasian<br />

thu(Laisiangtho) tawh amakaih mi hong kilang ding hi. Tuuk hun<br />

sungin singkung khempeuh a kibangin a teh a dum khin hi. Khawkhaal<br />

(American te Phalbi) ciangin singkung pawl khat a teh a pulh hi. A<br />

hing den <strong>leh</strong> a tehpulh nam hong ki lamdang hi. Tua mah bangin<br />

<strong>Khrist</strong>ian tak <strong>leh</strong> a kheem zong tu ta dih-in ki lang khia nai lo hi. Ahih<br />

hangin a kilat ding hun hong nai mah mah ta hi. Pasian langpangte a ut<br />

<strong>leh</strong> tho ta hen. Upna guptuam neite <strong>leh</strong> mi thuak zolote in a khut uh


LAISIANGTHO KIDALNA LUM 615<br />

viik kik ta hen; bawl siatna te hong so kik hen. Lung hiang neite <strong>leh</strong> a<br />

ki-neihtawmte hoi ding a upna uh khah lel ding uh hi. Ahih hangin<br />

<strong>Khrist</strong>ian maan ahi te pen suangpi bangin kip ding uh hi. Hun nop lai<br />

sangin a upna uh khauh zaw lai dinga a lam etna uh kician zaw ding hi.<br />

Laphuakpa in, “Na teci pan’na te ka lung ngai-ngaai hi” “Na<br />

thuhilhnate hangin thu theihtelna ka ngah hi; tua ahih ciangin a manlo<br />

lampi khempeuh ka mu dah hi.” Late 119:99, 104. “Pilna nei-in, thu a<br />

thei mipa in, a lungdam mi ahi hi.” “Amah in gun gei-a kisuan singkung<br />

bang hi a, lui gei ah a zung kha hi. A tehte hing den ahih man in nisa<br />

kihta lo hi. Kitatsat lo-in gah den ahih manin guah zuk loh kum cingin<br />

zong lung kham tuan lo hi.” Paunak 3:13; Jer. 17:8.


616 KIDONA LIANPI<br />

38<br />

Patau Kona Nunung<br />

(603)<br />

TUA khit ciangin vantung panin vantung mi dang khat a hong pai<br />

suk ka mu hi. Amah in aana a lian mah mah nei a, ama vang in<br />

leitung buppi a taan’ hi….Tua ciangin vantung panin aw dang khat ka<br />

za a, ‘Keima mite aw, a mawh gamtatna ah kihel kha-in a gim thuakna<br />

thuakpih kha ding na hih manun hong pai khia un’ a ci hi.” Mang.<br />

18:1,2,4.<br />

Hih Laisiangtho mun in, Mang. 14:8-a Babylon cipna ding tawh<br />

kisai thu a tangko kikna ding hun a kawk to ahi hi. Thang huaina nam<br />

kim kigawmna, Babylon hong pianna thu a gen beh ahi hi. Tua pen<br />

1844 kum-in khat vei ki tangko ngei zo hi. Hih a gen behna ah, biakna<br />

lam omzia a gen beh hi. Thumaan a nialna man-un mite lungsim mial<br />

sem sem in, ngawng khauh sem sem ding uh a, Pasian um lo bit a suah<br />

hel dong uh tun ding uh hi. Tua tangkona a nialte in Pasian thukhun<br />

khat a nawk paih khit uh ciangin, a nawkpaih uh thu a zui tei tei te a<br />

bawl siat dongun kalsuanto lai ding uh hi. <strong>Khrist</strong> pen bang mah-in ki<br />

sim lo dinga, Ama thu <strong>leh</strong> Ama mite ki mawh sak ding hi. Pawlpi


PATAU KONA NUNUNG 617<br />

tuamtuam te in sikha hopihna a saan’ (604) uh ciangin mihing ci-le-sa<br />

hong leen ni loh thu teng kinil khia in-in biakna ka nei hi a ci mite in<br />

mawhna a suuk pi teng hum cip-in sel sim zaw ta ding uh hi. Sikha<br />

hopih thei upna in a khem thei khaa te a dingin kongkhak hon sak dinga,<br />

tua ciangin. dawite thu upna <strong>leh</strong> gilo vantung mite thuneihna te pawlpi<br />

sung ah hong ki lang ta ding hi.<br />

Babylon tawh kisai hih hilhkholhna a gen laitak hun-in, “Ama<br />

mawhna in vantung baan a, Pasian in ama mawhna a phawk ta hi” ci hi.<br />

Mang. 18:6. Babylon in a mawhna hai dim let sak ta ahih manin, ama<br />

tung ah ki siatna a ki buak ta ding a hi hi. Tua Babylonte sung ah<br />

Pasian mi pawl khat om lai uh hi. Pasian thukhenna dan a ki buak main,<br />

Babylon mawhna <strong>leh</strong> athuak ding gimna tawh a ki pelh theih na dingun,<br />

tua mi citakte ki sam khia phot ding hi. Tua banga nasepna pen, avang<br />

tang tawh leitung a salhvaak, a aw-ngaih mah tawh hong kumsuk in<br />

Babylon mawhna a tangko vantungmi lim la-in agen hi. A hong tangko<br />

thupuak sungah “Ka mite aw hong pai khia un” cih sapna aki hel hi.<br />

Hih tangkona pen vantung mi thumna tangkona tawh kop-in leitung a<br />

teeng mi khempeuh tung ah a tawp khakna-a ki tang ko ding a hi hi.<br />

Leitung in a nawk ding thubuai pen lauhuai mah mah hi. Leitung<br />

vangliatna khempeuh ki kop-in Pasian thukham langdo-in, “a neu a lian,<br />

a hau a zawng, to nei to peng,” (Mang 13:16) a vekpi-un pawlpi thukhunngeina<br />

zui in Nipi maan lo tang ding hi ci-in thu pia khia ding uh hi.<br />

Tua thu anial pe-peuh kumpi daan thuak dinga, a tawpna ah thah ding<br />

ki lawm hi, ci ding uh hi. A <strong>leh</strong>lam pan-in Piangsakpa tawlngakni pen<br />

tan’ ding a sawl Pasian thukham in sawl man’na ngen-a, a palsat peuh<br />

mah hehna thuak dingin tawng zel hi.<br />

Pasian thukham sik cip-a mihing thukham a zui mi khem peuh<br />

in, Pasian sangin a teel zawk, a thu a zuih vangliatna neipa Sapi-ii<br />

ciamtehna ngah hi ci-in kitel takin gen hi. Vaang nei khat tawh ki pawlna<br />

lim ama teelna tawh a saang a suak hi. Vantung pana hilhna (605) ah,


618 KIDONA LIANPI<br />

“Mi khat peuh in sapii <strong>leh</strong> a milim bia in a tal tang tung ah a hih kei <strong>leh</strong>,<br />

a khut tungah a ciamtehna a ngah <strong>leh</strong> tua mi in hehna hai sung pan,<br />

Pasian hehna leeng gah zu ciil a dawn ding hi,” a ci hi. Mang. 14:9, 10.<br />

Ahih hangin hih thumaan kipuak in atelkhit ciangin, a lungsim<br />

khentatna tawh a nial masiah Pasian hehna mi khat peuh in mawk thuak<br />

pah lo ding hi. Hih thumaan tuam vilvel pena za kha ngeilo mi tampi a<br />

om hi. Amau tel ding in Thukham nambat li-na ki sam lai ahih lam ki lak<br />

nai lo hi. Mite lungsim <strong>leh</strong> ngaihsutna thei-a a sittel Topa in thumaan<br />

thei <strong>leh</strong> a pom ding mi peuh mah hih kidona sung ah khemna thuak<br />

dingin mawk nu siat lo ding hi. Mi khempeuh in a thu tel-a a deih zawk<br />

a teel theih nadingun khuavak ngah kim phot loh pi in Thupiakna pen<br />

mite tung ah a ki mot sawl ding hi lo hi.<br />

Sabbath pen ki nialna khempeuh mungpi suak ahih manin, thu<br />

mang hihna sit telna hong suak ding hi. Sittelna nu nung pen hong om<br />

ciangin Pasian beel <strong>leh</strong> beel lote ki kal ah tel khenna gamgi hong ki<br />

khung ding hi. Kumpi <strong>leh</strong> gam deihna zui-a kibawl upadi zui in thukham<br />

lina tawh ki <strong>leh</strong> bulh sabbath maan lo ki tang pen Pasian tawh ki langdo<br />

vangliatna tawh kipawlna a hih bang mah in, Pasian thukham zui-a Sabbath<br />

maan tan’na pen Piangsakpa tunga thumaan na lim dawkna a hi hi.<br />

Pawl khat in leitung uliante tungah ki-apna lim in sapi ciamtehna a ngah<br />

a suak uh a, a khat te in bel Pasian vangliatna muang zaw in a teel zawk<br />

uh manin Pasian ciamtehna a ngah a suak uh hi.<br />

Vantung mi thumna tangkona a tangko kawi kawi mite pen mi<br />

patau sak buaina bawl bang lel-in ki seh ta dih lai hi. Amaute’<br />

hilhkholhna ah America ah biakna khah khong nop lohna om dinga,<br />

biakna <strong>leh</strong> gam ukna ki kop-in Pasian thukham zuite bawl sia ding uh hi<br />

ci-a hilhna pen dinmun nei lo, thu mot phuah bangin ki seh sak ngei<br />

khin zo hi. Hih gam pen tu-a a hihna sa baan ah lam dang thei tuan<br />

nawn lo ding hi, ci-in kip takin pulak khin uh hi. Biakna suahtakna om<br />

hi, ci uh hi. Ahih hangin Sunday aana hial-a tang dingin hong (606)


PATAU KONA NUNUNG 619<br />

sawl uh ciangin, tua a up zawh loh uh thu hong tung takpi ding hi thong<br />

veh ee cih mu ding uh a, tangkona in ni danga a suk khak zawh ngei<br />

lohna munte ah zong gah hong nei ding hi.<br />

A khang a khang-in Pasian in leitung <strong>leh</strong> pawlpite mawhna lakin<br />

taai dingin Ama naseemte sawl ngit nget hi. Ahih hangin mihingte in<br />

a baih lam lam thute hong kihilh <strong>leh</strong> bek za nuam uh a, thumaan citak<br />

pen sang thei lo zel zaw uh hi. Puahphate in zong amau nasepna te<br />

panin minam <strong>leh</strong> pawlpite mawhna te a kawk khiat ding uh ciangin<br />

thukhual mah mah, ki dawm mah mah sa-in a seem uh hi. Amaute in<br />

<strong>Khrist</strong>ian nuntak hoih lak uh a, tua tawh mite Laisiangtho sung upna ah<br />

hong ki heii thei ding a lam en uh hi. Pasian Kha Siangthoin amaute<br />

tung ah hong tung hi. Khasiangtho in Elijah tung ah haan’na lungsim a<br />

piak ciangin gilo kumpi <strong>leh</strong> minamte lampialna a taai bang mah-in<br />

Laisiangtho thumaan hilhlo in a om thei nawnlo uh a, nidanga a hilh<br />

ngam loh uh upna pen hilh tei tei uh hi. Khasiangtho in a maute thanuam<br />

sak ahih manin alau huai khemna thu <strong>leh</strong> Topa piak thumaan pen hangsan<br />

takin a tangko khia uh hi. Tua bang dan tawh tua patau kona thumaan<br />

pen mite in a za uh hi.<br />

Tua bang mah in vantungmi thumna thupuak pen zong ki tangko<br />

ding hi. Tua thu pen vangliatna tawh piak ding hun hong tun’ ciangin<br />

Topa in a ki niamkhiat mite khut zat in Ama nasepna-a dinga ki pia<br />

takpi lungsimte a zangh ding hi. Tua bang naseem dingin laisinna sangpi<br />

pan-a pilna neite hi zaw loin, Kha Siangtho tawh a ki nilh mite ahi zaw<br />

ding hi. Upna <strong>leh</strong> thu ngetna tawh a ki zomden mite lawpna tawh kuan<br />

khia ding uha, Pasian in amaute apiak thute tangko khia ding uh hi. Tua<br />

ciangin Babylon kih-huai gamtat mawhna teng, kumpi aana tawh zuih<br />

ding a ki khung pawlpi bawl tawm thukhun <strong>leh</strong> nipi zatnate, <strong>leh</strong> a lau<br />

huai sikha hopihna nasep hong lutna thu, <strong>leh</strong> simtham takin pope te<br />

vangliatna in mai hong nawtna te, a vek-in hong ki dawk khia ta ding<br />

hi. Hih patau kona thupi pen in mite tok zo mah mah ding hi. Tul mun<br />

tul tampite in a zakngei loh uh hih bang thu hong ngai ding uh hi. Vantung


620 KIDONA LIANPI<br />

pan kipia thumaan a nialna hangin Babylon ahi pawlpi in mawhna sungah<br />

apuk na thu (607) teci kipang pen lam dang sa mah mah sa-in ngai ding<br />

uh hi. Mite in lawp mah mah sa-in a Siate uh kiang ah pai-in, Hih bang<br />

thu ahi mah hiam? ci in adot uh ciangin, a Siate un tua tangthu mawk<br />

mawk peuh, thuhoih bek hilhkholhna tawh, thu theih nop zaw deuh te<br />

peuh gen pih in a patauhna teng uh hawl khiat sak uh hi. Ahih hangin<br />

pawl khatte in mihing aana lel tawh lungkim thei lo uh ahih ciangin tel<br />

dot zaw lai uh a, “Topa in tua ci hi” acih te bek za nuam uh hi. A<br />

minthang Siapa te in tanglai-a Pharisee te mah bangin lung ngol-in tua<br />

thupuak pen <strong>Satan</strong>’ aa hi cih sak uh a, tua ciangin mawhna a it lai mite<br />

taw holh-in hih thu a tangkote bawl sia sak zaw ngel mawk uh hi.<br />

Ki nialna hong ki zelh in gam thak thak ah hong lut hi. Mite in<br />

akituancil Pasian thukham lam ah a ki sap khiat zel ciangin <strong>Satan</strong> patau<br />

mah mah hi. Thupuak a keem keem vangliatna in thunial mite hai sak lel<br />

ding hi. Pawlpi Siate in mihing sep theih loh zah phial-in hanciam-in na<br />

seem uh a, tua khuavak mai dal uh hi. Dal kei le uh a tuu honte lak uh ah<br />

khuavak taang ding hi. Hih thu tawh kipawl nasepna, <strong>leh</strong> thu kikupna<br />

khempeuh ahih theih zah-un suk siat sak uh hi. Pawlpite in kumpi’ tungah<br />

huhna ngen uh hi. Tua sung ah pope pawl te <strong>leh</strong> Protestant te hong ki<br />

pawl uh hi. Sunday aana hial-a tan’ ding thu hong khauh zaw-in a kitel<br />

zawk ciangin Pasian thukham zuite kumpi upadi tawh gaak ding uh hi.<br />

Gapna, thong khiatna tawh tawng gawp-in pawl khat pen zaliatna <strong>leh</strong><br />

hamphatna tah in ki zol ding hi. Ahih hangin amaute kipna lahna-in, “Ka<br />

khialhna uh Pasian thubu panin hong lak un,” ci uh hi. Luther in zong tua<br />

bang mah-in na ci ngei zo hi. Pawl khat te thukhen mang zum ah ki<br />

puak-a, thumaan khauh takin a gen khiat uh ciangin a za mi pawl khat<br />

pen Pasian thukhamte kim tak-a zuihna lam pang ah hong ding uh hi.<br />

Tua bangin mi tul tampi te mai ah khuavak ki puak hi. Tua bang hi kei<br />

<strong>leh</strong> hih thumaan tangkona amaute in za kha lo ding uh hi.<br />

Lungsim upna tawh Pasian thu a um thei mimal peuh mah tual<br />

gal bangin kido (608) ding hi. <strong>Satan</strong> mai humna tawh nute pate in thu


PATAU KONA NUNUNG 621<br />

um thei a tate uh genthei sak ding uh hi. Topate <strong>leh</strong> tonute in Pasian<br />

thukham zui nuam a naseemte nen cip ding uh hi. Itna sutat in, thu<br />

um tate luah ding go-le-gamh teng tan sak in, inn pan ki hawl khia<br />

ding hi. Paul in a genkholhna te tung kimding hi, “Jesu <strong>Khrist</strong> tunga<br />

a citak mi khempeuh in bawl siatna thuak ding uh hi” ci hi. (2 Tim. 3<br />

:12). Thumaan leen-a Sunday-nipi a nial peuh mah, kim khatte thong<br />

ah ki khia-in kim khat te ki hawl khia dinga, kim khat te sila bangin ki<br />

bawl ding hi. Mihing pilna tawh et-in hih thu pen a piang thei ngei lo<br />

ding bang a hi hi. Ahih hangin hong keem keem Pasian Kha Siangtho<br />

kidok khia dinga, <strong>Satan</strong> in hong pum uk cip ciangin , amah in thukham<br />

mudah ahih manin a lamdang dangin thu a piang ding hi. Pasian<br />

kihtakna <strong>leh</strong> itna om kei <strong>leh</strong> mihing lungsim pen lamdang sak huai<br />

zah-in gilo thei hi.<br />

Khuasia hong ki pei-in, thumna vantung mi’ tangkona ka um hi<br />

ci napi thumaan tawh akisiansuah nuamlo mi tampite in amau dinmun<br />

nusia-in, a lang lamte pawm zaw ding uh hi. Khuavak te zong a kibang<br />

hiam-hiam phial in mu napi leitung tawh kithuah in leitung lungsim pai<br />

luat manin, ze etna hong tun ciangin amaute in, a baih lam lam <strong>leh</strong> a ki<br />

dawk zaw zaw beel ding a ki ging kholsa mah uh a hi kin ken zo hi.<br />

Thumaan sunga lungkim sa mi gina, <strong>leh</strong> thugen siam minthang pawl<br />

khat te bangin, tua hun ciangin mi dangte khemna <strong>leh</strong> lam khial sakna<br />

dingin a siamna uh <strong>leh</strong> a vangneihna te a zangh uh hi. Tua bang mite<br />

pen a sanggam masate uh’ adingin gal gilo pente a suak uh hi. Amau<br />

upna hangin dotna dawng dingin Sabbath zangte thukhen mang zum<br />

mai ah a kisap ciangin, gam uk kumpi te el sem sem na ding in alawmte<br />

om zia uh thumanlo pipi in lawtin teci pan sak uh ahih manin, hih bang<br />

lampial mite pen <strong>Satan</strong> sawltak a ki zen pente a suak uh hi.<br />

Hih bawl siatna hun sung in Topa naseemte upna ki sittel ding<br />

hi. Amau in muan huai takin patau kona tangko khia uh a, Pasian <strong>leh</strong> A<br />

thumaan bek a en uh hi. Pasian Kha Siangtho in amaute taw sawn-in,<br />

thu a gen gen nuam sak hi. Deihsakna lungsim siang in lawpsaka,


622 KIDONA LIANPI<br />

Pasian huupna tawh amau sep ding na asem uh hi. Pasian in mite kianga<br />

gen ding a (609) piak thute tha sial loin a gen gen mai uh hi. Amau in<br />

a leitung hamphat nading uh zong loin amau nuntak nop tuam nading<br />

<strong>leh</strong> mite’ pahtawi ut se lo uh hi. Tua bang hi sam napi lang pang thusia<br />

hong ki phial ciangin mai bing -in, “Hih bang thusia piang thei ding mah<br />

mu khol hi le hang I kam paute ki dawmmah ding hi ve hang” ci lai ding<br />

uh hi. Haksatna in amaute um cih hi. <strong>Satan</strong> in a thuak hak mawh zolna<br />

tawh a nawt hi. A nasep pan mun a letnate uh amau zawh theih ding<br />

lim pua lo hi. Amaute ki susia gawp ding dan ahi hi. Amaute lawp<br />

theihna pen pen teng uh bei hi. Lah, a taw kik thei nawn kei uh hi. Tua<br />

ciangin a huh ding dang nei loin vanglian khat a om Pa’ thahatna a beel<br />

uh hi. Amau in a pau khiat sa kammal te uh amau ut-a pau zong hi lo<br />

cih a thei uh hi. A sawlpa’ sawl bang bang a tangko ahih lam uh a ki<br />

thei uh hi. Pasian in amau lungsim sung uh ah tua thumaan guan a, gen<br />

loin om thei lo uh a hi zaw hi.<br />

Pasian mite in tua bang thuaknate mah hun beisa sung ah na<br />

thuak ngei khin zo uh hi. Wycliffe, Huss, Luther, Tyndale, Baxter,<br />

Wesleyte in upna bulpi teng Laisiangtho tawh sit tel ding sawl uh a, a<br />

maan lo teng nusia dingin tangko uh hi. Hih mite zong na ki langdo hi.<br />

Khasiat huai sakna mal khat zong kihello in hehna tawh ki bawl sia hi.<br />

Ahih hangin a tawp tuan kei uh hi. Pawlpi tangthute ah a hun tuam<br />

tuam zui-in thumaan tuam vil vel tangko ding om zel a, a hun zui-a<br />

Pasian mite neih ding thumaan tuam om zel hi. Thumaan thak khat<br />

peuh a dawk ciangin a langdo na om zel a, tua thupha khuavak a saang<br />

mite na ki bawl sia-in na ki sit tel zel hi. Topa in a thumaan tuam vil vel<br />

tangko ding kisamte nawh sa-in pia sak zel hi. Tangko ding a ut lo kua<br />

om ngam hiam? Amah in leitungte kiang ah migitna thu tawh sapna nei<br />

dingin A naseem te A sawl hi. Gen kei mawk le uh amau mah mah ki<br />

sia mang ding uh hi. <strong>Khrist</strong> Sawltakte in a thuak ding uh gimna te zong<br />

khual zo loin na tangko ve ve uh hi. A nasep ding uh seem uh a, a<br />

thaman ding ahih <strong>leh</strong> Pasian a aap uh hi.


PATAU KONA NUNUNG 623<br />

(610) Lang pangte a nasia zaw-in hong laan sem ciangin, amau<br />

hangin tua buai na teng apiang bang in ong dawk ahih manin Pasian<br />

nasemte lungsim a buai hi. Ahih hangin a lungsim sung khua phawkna<br />

<strong>leh</strong> Pasian kammal in amaute thumaan lampi zui ahih lam uh kha muang<br />

sakin, sit tel na a thuak zawh nading un hatna zong kipia hi. Ki demna<br />

<strong>leh</strong> bawl siatna nai sem in a hat na tawh ki tuak in amau upna <strong>leh</strong> lawpna<br />

zong a khang pha saan zel hi. A teci pan’na uh ah, “Pasian thumaan<br />

phel khap in pawl khat te kul kei, ci a pawl khat bek lak cih bang tawh<br />

leitung te pah-taakzon’na in ka ut kei uh hi” ci tang hial lel uh hi. “A na<br />

ka sep uh Topa in ko hong hon khia zo ding hi. <strong>Khrist</strong> in leitung ka zo<br />

zo hi, ci hi. Tua a kizo sa leitung kihta ding ka hi uh hiam?” ci uh hi.<br />

Bawl siatna a nam nam hong piangte pen <strong>Satan</strong> a om lai teng <strong>leh</strong><br />

<strong>Khrist</strong>ian pawlpi a kip lai teng a om zel ding mah a hi hi. Khuamial<br />

pawlpi’ langdona thuak loin kuamah in Pasian na sem thei lo hi. Gilo<br />

vantung mite in nawk dinga, a nasepna-a a ngah mite buai sak-in ama<br />

khut pan sut khia-in gal mat samat bangin bawl ding uh hi. Ama gamtat<br />

hoih in a sel-phona a thuak migilote kipawl uh a, Pasian kiang pan bang<br />

cih le’ng ki khenkhia thei ding hiam? ci-in mawh zolna a tuam tuam<br />

tawh zol ding uh hi. Tua banga a zawh zawh loh uh ciangin aana hiala<br />

a lung sung lam upna suk siat sak ding a vaihawm uh ahi hi.<br />

Vantung Biakbuk sungah Jesu in Palai a sep laiteng Kha Siangtho<br />

hong kepna in gam ukte <strong>leh</strong> mipi lak ah nasem lai hi. Tua Khasiangtho in<br />

leitung gam ki ukna upadi te ah zong a hun khop tan khat len in huzap va<br />

nei hi. Tua upadite omlo hi <strong>leh</strong> leitung pen tu-a sangin nakpi in ki sia zaw<br />

lai ding hi. Gamuk ulian tampite <strong>Satan</strong> khutzatte ahih laitak hun mah-in<br />

Pasian in a zat gam makai tampi zong na om ve ve hi. Pasian na sepna<br />

mai dal ding vai hawmna khat nei dingin Gaalpa in anasemte a sawl ciangin<br />

Topa kihta thunei zo tham mah mah khat peuh Topa in na zangh zel a,<br />

vantung mite thu zawhna tawh tua thu kisung pen a kinial thei het lo<br />

dingin dal sak geih zel hi. Tua banga gilo vaihawmna pen a deih mi<br />

tawm- (611) no bek om zaw zel sak hi. Vantung mi thumna nasep a ki


624 KIDONA LIANPI<br />

sep theih nadingin thumaan-ii galpa pen ki lencip lai phot hi. Tangkona<br />

nu nung pen ki tangko ciangin tu-a Topa khutzat gam maikai tung tawn<br />

in gam uk makai te in thuman ong phawk ding uh hi. Pawl khat in thumaan<br />

hong saang ding uh hia, lung kham buaipi hun sung teng Pasian mite<br />

tawh hong ding khawm ding uh hi.<br />

Vantungmi thumna tangkona tawh hong ki kop vanglian<br />

vantungmi a dang khat pen-ii vaang tawh leitung buppi hong taang<br />

ding hi. Leitung bup a zel alian mah mah nasepna khat hong ki gen<br />

khol hi. Advent nasepna 1840-1844 sunga tangkona pen Pasian vanglian<br />

kilatna khat hi a, vantung mi khatna’ tangkona pen leitunga Mission ki<br />

phuhnasa mun khempeuh ah a tung hi. Mun khat khat te ah puahphate<br />

khanga kipan biakna lawpna om ngei sa lak ah thupi-in nasia pen hi ci<br />

uh hi. Ahih hangin tu-a a vanglian vantung mithumna tangkona tawh<br />

kop-a ki tangko ding pen tuate khempeuh sangin nakpi in nasia zaw lai<br />

ding hi.<br />

Nasepna pen Pentecost ni-a tawh ki bang ding hi. “Guah masa”<br />

in Lungdamna Thu nasepna ah kong hong dinga, khaici manpha po<br />

nadinga kibuak ahih mah bangin, “Guah nunung” zong tua khaicite a<br />

tang cingin aki at theih nading in a ki buak ahi hi. “Tua hun ciangin<br />

Topa I zuih den <strong>leh</strong> I thei ta ding hi. Ama pai khiatna in zingsang bang<br />

hi a, Amah in leitunga guah masa <strong>leh</strong> guah nu nung zu bangin eite kiang<br />

ah hong pai ding hi.” Hosea 6:3. “Lungdam un, no Zion tate aw, na<br />

Topa Pasian tung uh ah ki paak un. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong>, Amah in<br />

guah masa a hoih bek takin hong pia a, note ading guah hong zu sak lai<br />

dinga, guah masa <strong>leh</strong> guah nunung hong zu sak ding hi.” Joel 2:23. “Ni<br />

nu nung ni ciangin Pasian in mi khempeuh tung ah Ka Khaa Ka bua<br />

ding hi” ci hi. “Tua hun ciangin Topa min tawh thu ngente khempeuh<br />

in hotna ngah ding hi.” Sawltak 2:17, 21.<br />

Lungdamna Thu hilh nasepna lian pen a ki pat tuunga thu<br />

konghong dinga kilang Pasian vangliatna sanga nasia zaw thupha hong


PATAU KONA NUNUNG 625<br />

kibuak phot loin nasepna ki tawp lo ding hi. Lungdamna Thu tangko<br />

(612) nasep kipat khiat nadingin guah masa ki buahna tawh hilhkholhna<br />

te a taang tun’ mah bangin, tua nasep kizawh nadingin guah nunung<br />

buah ding zong hong taangtung ding hi. Hi lai tak ah, “Ki puahthakna<br />

hun” ci-a Peter gen gen hun a hi hi. “Tua ahih ciangin no te ki sik kik<br />

un la ki khel un. Tua hi <strong>leh</strong> Pasian kiang panin ki puahthakna hun hong<br />

tun’ ciangin na mawhna te uh ki phiat siang ding hi; tua khit ciangin<br />

Amah in Jesu hong pai sak ding hi,” ci hi. Sawltak 3:19, 20.<br />

Pasian naseemte ki aapna siangtho tawh a maitangte uh taang<br />

hi. Tua in vantung pana thupiak tangkona ah mun khat pan mun khat<br />

man laang sak tuam mah mah ding hi. Leitung buppi ah aw tul tampi in<br />

patau kona tangko ding uh hi. Na lamdangte ki bawl dinga, cinate ki<br />

dam sak-in lim <strong>leh</strong> nalamdangte in thu um mite zui ding hi. <strong>Satan</strong> in<br />

zong zuau nalamdangte bawl a, mite’ muh-in van pan meikuang nangawn<br />

kia sak ding hi.” Mang. 13:13. Tua bangin leitunga teeng mite in amau<br />

panmun ding tek uh la ta ding uh hi.<br />

Pasian Kha Siangtho tawh in telsakna nei ta ahih manin gatang<br />

kaih bang in thusut na tawh thupuakna ki tangko nawn lo ding hi. Kinial<br />

<strong>leh</strong> thuguisut nading teng ki laktel khin hi. Khaici kituh khin-a hong po<br />

hong khang to-in, a gah hong vui ta ding hi. Thupuak nasemte in huzap<br />

anei laihawmkhiat dingteng zong hawm khia khin uh hi. Hi napi mi<br />

tampi te lungsim in thumaan a mat siang nading <strong>leh</strong> a zuih nading pen<br />

uh a dal a om lai hi. Tu-in khuavaak in mun ci teng taan’ in, thumaan<br />

sianthona teltak in ki mu ta ahih manin, Pasian ta hoihte in amaute<br />

agaak cip khau-guite paltat ta uh hi. Innkuan kizopna khau, pawlpi<br />

kizopna khau cih bang lelte in amaute awh in hencip zo nawn lo hi.<br />

Thumaan pen nadang khempeuh sangin manpha zaw sa ta uh hi.<br />

Thumaan langdo dinga a kipawl huan uh hangin mi tampi in Topa lam<br />

ah dinmun hong la ta uh hi.


626 KIDONA LIANPI<br />

39<br />

Buaina Hun<br />

(613)<br />

TUA ciangin saihadial puan a silh vantung mi in, ‘Na mite a<br />

cing, a lian vantung mi Michael hong kilang ding hi. Tua<br />

ciangin leitungaa mihing apian’ zawh-a kipan a nasia penpen gimna<br />

hun hong tung ding hi. Tua hun a hong tun ciangin Pasian laibu<br />

sunga a min kigelh na mite khempeuh a kihonkhia ding hi’ a ci hi.<br />

Dan. 12:1.<br />

Vantung mi thumna tangkona a ki zawh ciangin leitunga teeng<br />

mi mawhte pen hehpihna in hum nawn lo ding hi. Pasian mite in amau<br />

nasep a zo ta a hi hi. Amaute in “Guah nu nung” “Pasian kiang panin<br />

puahthaknaa” a ngah khin uh hi. A nawk ding uh ki sittelna hun adingin<br />

amaute ki ging khol khin uh hi. Vantung mite ki cinglah-in vantung ah<br />

ki lek zel zul uh hi. Leitung panin vantung mi khat hong ciahto a, ama<br />

nasep kizo khin cih hong pulaak hi. Sittelna nu nung leitungah ki bawl<br />

khin a, Pasian thukham tungtang-a muan huai mite tung ah “A nungta<br />

Pasian’ ciamtehna” ki pia khin zo hi hong ci hi. Tua ciangin Jesu in<br />

vantung Biakbuk sunga A Palai nasep a khawl hi. A khut laam toin aw


BUAINA HUN 627<br />

ngaih takin, “A zo zo hi” ci in a ki ko hi. Tua khit ciangin “a gilo mi in<br />

gilo lai ta hen, a kihhuai gamtatte in kihuai gamtat lai ta hen. A dik mi<br />

in dik in gamta lai ta hen. Athumam mi in thuman lai ta hen. A siangtho<br />

mi in siangtho lai ta hen.” Mang. 22:11, 12 ci in hong ki ko a, tua lai<br />

takin vantung mihonpi in a lukhu uh a la khia uh hi. Mite thu khempeuh,<br />

sihna thuak ding maw nun na ngah ding cih, ki khentel khin zo hi. <strong>Khrist</strong><br />

in Ama mite mawhna laak khiat sak a, siansuah khin zo hi. Ama mi a hi<br />

ding te ki sim khin a, van nuai gam khempeuh ah Ama (614) Kumpi<br />

gam <strong>leh</strong> Ama Ukna kibawl khin ta hi.” Hotna ngah ding mite a luah<br />

ding uh ki pia ta a, Jesu in kumpite Kumpi, tote Topa-in a maang ta<br />

ding a hi hi.<br />

Amah in van Biakbuk pan apusuah ciangin leitung pen khuamial<br />

sahpi in tuam cip hi. Tua lauhuai hun-in siangtho Pasain maitang ah<br />

midikte in Palai nei a om uh hi. Mi gilote a leen’ ni loh migitna pen ki<br />

lakhia ta a, <strong>Satan</strong> in a ki sik kik nuam lo mite a theih tawp-in uk ta hi.<br />

Pasian lungduaina pen a mong tung ta hi. Leitung in Ama migitna<br />

nolh uh a, Ama itna sim mawh-in a thukham sik cip uh hi. Migilote in<br />

amau hun hoih kheng khia ta uh a, Pasian Khaa a ki nolh denkeei pen<br />

ki dok khia kik ta hi. Pasian thupha in a kepna belh ding om lo a,<br />

migilote kiang pan ki dalna om nawn lo hi. <strong>Satan</strong> in leitunga teengte<br />

khempeuh lak ah lutin buaina lian pen piang sak ta hi. Pasian vantung<br />

mite in mihingte dal dingin huihsia nung ding a dal ni loh uh pen tu in<br />

ki khah ta ahih manin buaina om thei khempeuh tho khia lia lua uh hi.<br />

Leitung buppi in tanglai Jerusalem ki siat lai sangin nasia zaw-in kisia<br />

zia zua ta hi.<br />

Vantung mi khat bebek in Izipt gam-a ta upa khempeuh that<br />

khin thei a, a gam bup dahna tawh dim sak vat thei hi. David in Pasian<br />

a lang do na in mikisimna abawl laitakin vantung mi khat bek in ama<br />

mawhna daan pia a, ki siatna lianpi a piang hi. Pasian in siangtho vantung<br />

mite tua bang siatna bawl dinga a sawl mah bangin Amah in vantung<br />

mite hun pia dinga a ut a dahun nuai ding uh hi. Tu-in tua bang sem


628 KIDONA LIANPI<br />

dingte a ki gingsa-in om zo a, mun ci teng susia dingin Pasian in hun a<br />

piak khiat ding bek ngak-in om uh hi.<br />

Pasian thukham a zahtak mite bawl-in leitung ah thukhenna hong<br />

tung hi ci in ki ngawh hi. Tua nate pianpih ki siatna lauhuaaite (ziinliing,<br />

huihpi) <strong>leh</strong> mite laka kitotna, ki dona sisan suahnate leitung ah dim a,<br />

gimna omte amau ki ngawh zaw sop ta hi. Patau kona nu nung a huh<br />

vangliatna in migilote tok tho hi. Amaute lunghaamna hong ki tawh<br />

kuangin thumaan saangte tungah heh ih hi. Tua baan ah <strong>Satan</strong> in a ki<br />

mudah ding <strong>leh</strong> bawl siat ding a na taw holh beh lai hi. (615) Jew mite<br />

kiang panin Pasian om pihna a ki lakkhiat laitakin siampite <strong>leh</strong> mipite in<br />

phawk kha lo uh hi. <strong>Satan</strong> in pum-uk gawp khin-a, siatna a mulkim<br />

huai no no nam kim thuak khin napi uh in amau <strong>leh</strong> amau in Pasian teel<br />

tuamte hi hang ci-in ki seh lai lai zen uh hi. Biakinn sung ah nasepnate<br />

zom zom lai uh hi. A kih huai biakna tau ah mawh sutna sisan te tawh ni<br />

sial in va pai uh a, Pasian Tapa-it’ sisan tunga a mawhna te uh ni sial-in<br />

va selpho niloh uh hi. Pasian naseemte <strong>leh</strong> sawltakte thah dingin zong<br />

kawm kawm lai sawn uh hi. Tua mah bangin van biakbuk sungah a ki<br />

khel kik theih nawn het lo khentelna a ki pulaak khin a, leitung omzia<br />

ding zong a kip-in a ki seh sak khit hun nangawn in leitunga teeng mite<br />

in thei nai lo ding uh hi. Pasian Kha Siangtho in a nusiatsa mite in<br />

biakna ngeina teng mah bawl bawl lai pepeuh tazen uh hi. <strong>Satan</strong> in tha<br />

nuam takin siatna namkimte amaute buakin nuai nuai keei ta napi, Pasian<br />

adinga tha nuama sem bangin ki seh lai lai tazen ding uh hi.<br />

Sabbath pen <strong>Khrist</strong>iaante lak ah ki nialna bulpi pen a suah hun<br />

<strong>leh</strong> biakna <strong>leh</strong> leitung ukte kikop hun ciangin Sunday tan’ nading aana<br />

hial-a a sawl ding uh hi. Pawlpi <strong>leh</strong> leitung kipawl in a sawlna anial<br />

niloh mi hon lomno khatte pen leitungah lipkhap huai muhdah pen pente<br />

bangin seh ding uh hi. Pawlpi khempeuh <strong>leh</strong> leitung bup vai hawmna a<br />

langdo leitung a buai sak tua mi lomte pen om kei zaw <strong>leh</strong> ci –in thuak<br />

zo nawn lo uh hi. Tua bang lungsim mah tawh tu ma kum 1800 lai-in<br />

“mipite <strong>leh</strong> Ukpate” in <strong>Khrist</strong> tung ah langdona na nei ngei zo uh hi. Mi


BUAINA HUN 629<br />

huaai ham Kaiaphas in, “Ih minam bup in siatna athuak sangin ih minam<br />

bup tangin mi khart si <strong>leh</strong> a hoih zakna thu phawk lo na hi uh hiam?”<br />

Johan 11:50 ci hi. Hih vaihawmna tawh thu ki khentat a, Thukham lina<br />

Sabbath a siangtho sak tei tei te a khel thei pen pen daan tatna thuak<br />

ding a ki lawm hi, tua hi <strong>leh</strong> mipite suakta thei ding hi ci in a hun seh-in<br />

tawm vei khit ciangin thah dingin thupiakna aging khia sak uh hi. Europe<br />

a Rome pawlpi’ zat bawlsiatna nam mah America a Protestant te’<br />

in Pasian thukham (616) zuite tungah hong zang ding uh hi.<br />

Pasian mite in tua hun ciangin kamsangpa gen kholhna mah<br />

bangin Jakob lungkham hun sung ah lut ta ding uh hi. “Topa kong cih<br />

in ah: Launa <strong>leh</strong> patauna aw ka za a, lung nopna thu kaza kei hi.…Nu<br />

e! tua ni lianpi hong tung ding a, ni dang tawh teh thei ding hilo hi!<br />

Jacob’ suante’ gim hun hi dinga, ahih hangin amaute suakta ve ve ding<br />

uh uh hi.” Jer. 30: 5-7.<br />

Jakob inb a lungkham ni zan in Esau khut pana hot khiat nading<br />

thu ngetna tawh Pasian a buan zia mah in mite in a buan ding uh lim a<br />

lak khol a hi hi. Piancil 32:24-30. Jakob in a pa thupha a saan’ theih<br />

nadingin Esau ki neih in apa akhem a hi. Tua khem bawlna hangin a<br />

sanggampa thah ding a lau ciangin a nuntaakna huu dingin a tai mang<br />

hi. Kum tampi khit ciangin, Pasian sawlna tawh, a zi a tate <strong>leh</strong> a<br />

gangualteng tawh a pian’ na gam lam ah ciah kik ding a sawm hi. A<br />

gamgi a tun’ ciangin Esau galkap hon khatte kiang pan thu a za hi.<br />

Tua ciangin hehna hong thuk kik takpi ding hi tah ci-in lau-in a liing hi.<br />

Jakob pawlte in galhiam <strong>leh</strong> belh ding om lo ahih manin, sat zaan <strong>leh</strong><br />

thah thuak lel ding bang dinmun hong hi ta mai hi. Ama hanga hi thu a<br />

piang ahih lam amah <strong>leh</strong> amah mawh kisa pha saan-in, a lung kham lua<br />

hi. Pasian migitna <strong>leh</strong> hehpihna bek lam et theih ding om a, thu ngetna<br />

bek gal hiam hong hi ta hi. A sanggampa tunga khialhna teng bawlphat<br />

nading <strong>leh</strong> tua a lauhuai thu a ki lumlet in hotna angah nadingin, a bawl<br />

theih khempeuh siit loin a han ciam hi. Tua hun mah bang in <strong>Khrist</strong><br />

nungzuite in zong tua buaina hun hong tun’ ciangin mite muhkhialna


630 KIDONA LIANPI<br />

<strong>leh</strong> sunglam upna suahtakna a ngah theih nading un a dal teng bei a,<br />

thusia ki lumletin mipi telsiam a ngah nading un bawl theih khempeuh<br />

a bawl ding uh hi.<br />

Alungkham luatna teng a muh pih lo dingin Jacob in a innkuanpih<br />

teng tuam om sak-a, amah kia-in Pasian koppih nading a ngen hi. Ama<br />

mawhna te pulaak-in Pasian migitna a saan’ sa te ko kik a, ki niam<br />

khiatna lianpi tawh a pa tunga a ki khaam sa thuciam <strong>leh</strong> (617) amah<br />

mah Bethel-a a giah nizan-a a mangmatna te khawng a pau lam hi.<br />

Ama nuntakna a lau huai na hun hong tunga, na khempeuh lauhuai khin<br />

hiau hi. Zan khuamial gam daai sung ah amah kia ki niam khiat-in<br />

Pasian mai ah thu a ngen hi. Tha khat-in a liangko tung ah khut khat<br />

hong ki nga hi. A lungsim sung ah galte in amah that ta ding hiam ci-in<br />

a tha tang neih khempeuh tawh a buan pah tal-tal hi. Zan khua hong<br />

vak dek tak ta hi. Mihing sangin vanglian zaw ahih lam lah nadingin a<br />

langpa in tua mithahat Jacob a lawng hi. Jacob zaw cip pah in, a puuk<br />

hi. Ci mawh-in, a kah kawm kawm-in a galpa ngawng kawi-in thu a<br />

ngen hi. A ki buanpihpa pen kamciamna a pia vantung mi hi ci-in thei<br />

ta hi. Tho zo nawn loin na sa mah mah napi, a deih na pen khah suah<br />

nai lo hi. Sawtveipi lung gim-in a mawhna a ki sik kik hi. A mawhnate<br />

ki maisak khin ahih lam khamuanna a hong deih ta hi. Pasian sawl<br />

lengla pa ciah nuam ta hi. Ahih hangin ama tung ah Jakob luai geigai<br />

lai a, thupha piak ding a ngen hi. Vantung mi in, “Hong khah in, khua<br />

vak ta hi” a ci hi. Ahih hangin tulpi pa in, “Thupha nong piak mateng in<br />

kong khah kei ding hi” a ci hi. A muanna, a thuakzawhna, <strong>leh</strong> a lametna<br />

kho in kip mah si maw! Ki sialhna<strong>leh</strong> a kineihkhem peuh hi <strong>leh</strong> Jakob<br />

pen tha khat thu-in kisia takpi ding hi. Ahi zongin a thamcin’ lohna<br />

teng, <strong>leh</strong> a tha neemna teng a ki pulakna ban ah Pasian pen thuciam<br />

pelh lo, a migi ahihna kip tak in a muang mah mah ahih lam a ki muh<br />

telna a hi hi.<br />

“Amah in vantung mi nangawn a thu zawh hel sam hi.” Hosea<br />

12:4. Ki niamkhiatna, ki sik kikna, <strong>leh</strong> amah le ki pum-apna tawh, asi


BUAINA HUN 631<br />

thei mi mawh mi khialh pa in vanglian vantung buan in a zo hi. Lau-in<br />

a liing sa pi pi mah-in, amah in Pasian thuciam a len ten tan hi. Mong<br />

neilo itna lungsim a neipa in zong hih mi mawh pa thumna mawk paih<br />

khiat sak thei nawnlo hi. Ama gualzawhna ciamteh nadingin <strong>leh</strong> ama<br />

omzia et teh-a mi dangte zong a lung khauh theih nadingin, mawhneipa<br />

phawkna min panin mawh a zopa cih tawh ki khek sak hi. Jakob in<br />

Pasian nangawn a zawh hel na pen in mihingte zong zo ding cih a ki<br />

lahna ahi hi. Pasian in ama belhpa hi ta ahih manin a sanggampa’ do<br />

ding zong, tu in, lau nawn lo hi.<br />

(618) <strong>Satan</strong> in Pasian vantung mi mai ah Jakob pen mawh sakin,<br />

a mawhna thaman tawh a a ki suksiat ding mah hi, ci hi. Esau zong han<br />

suah a, amah nawk gawp dingin tawholh hi. Vantungmi tawh zan<br />

tawntung a ki buan buan laite in <strong>Satan</strong> in Tuulpipa Jacob tungah a<br />

mawhna te a phawk sak hi. Lung kia a Pasian a pom ten tan-na te a<br />

khah suah theih nadingin hanciam hi. Jakob pen lungkia sak zo dek tak<br />

phial hi. Ahih hangin vantung pan hong ki huh kei <strong>leh</strong> kisia takpi ding<br />

cih a thei gige hi. Amawhna lianpi ki sik kik mah mah hi. Pasian migitna<br />

a ngen hi. A deihna a tun’ ma teng talo keei-in ngen tei tei a, lung gimin<br />

kap-a, a deih a ngah dongin a leencip hi.<br />

<strong>Satan</strong> in Esau hansuah-in Jakob do dingin a kuan khiat sak mah<br />

bangin tua buaina hun hong tun’ ciangin zong migilo te hansuah-in Pasian<br />

mite susia ding in tawholh ding hi. Jakob a mawh siat mah bangin<br />

Pasian mite zong a mawh siat ding hi. Amah in leitung bup ama mi-in<br />

a seh laitakin Pasian thukham zui mi lom tawmno khat te in ama liatpenna<br />

na langdo uh hi. Tua milom tawmnote leitung panin phiat siang thei <strong>leh</strong><br />

ama gual zawhna a picing thei ding a hi hi. Tua mite vantung mite in vil<br />

uh a, a mawhna te uh ki maisakin, van Biakbuk panin zong amaute thu<br />

ki khentel khin zo hi cih pen a mah in theih pih lo hi. Tua mite mawhbawl<br />

dingin zol ngei zo a a mawh sak sa te zong a mun, a hun, <strong>leh</strong> a thu te tel<br />

takin a thei hi. Hih mite zong amah bang mahin Pasian in amawhna uh<br />

hangin a suksiat lel ding te hi ci-in gen zal zal keei zen hi. Amah in,


632 KIDONA LIANPI<br />

Pasian in tua mite mawhna mai sak-a amah <strong>leh</strong> a pawl vantung mi mawhte<br />

susia ding cih se mawk pen thutang hi thei lo hi cin-in gen sesa keei zen<br />

hi. Tua mite zong ama galmatsa vive hi khin zo uh a, a suk siat dingin<br />

ama khut sunga a piak lel ding hi zaw hi ci in Pasian kiang ah gen hi.<br />

A mawhnateng uh paulap in <strong>Satan</strong> in Pasian mite mawhkawk<br />

den hi. Tua ahih manin <strong>Satan</strong> in ahih theih tawp in amaute a ze-et ding<br />

in Topa in aphal hi. Pasian a muanna, a upna uh <strong>leh</strong> a kipna te uh nasia<br />

takin ki sittel ding a deihna a hi hi. Hunbeisa a anuntakzia a et kik uh<br />

ciangin pulaak tham cing dingin hoihna neilo uh cih aki phawk uh a<br />

tua in a lam etna uh (619) a mial sak hi. Amaute in a ginat lohna te<br />

uh <strong>leh</strong> a tham cin’ lohnate ngen uh a mu uh hi. A lungkiat nadingun<br />

<strong>Satan</strong> in a nin baan’na tata te uh lakin tuate ki sawp khiat sak ngei lo<br />

ding cih lam in a buai sak hi. Tua hi <strong>leh</strong> Pasian a muan’ tentanna uh<br />

pan in ki heiikhia-in ama mawhzolna ah hong kipia lel dingin <strong>Satan</strong> in<br />

a lam en hi.<br />

Agalte un Pasian mite a kiim kot uh ah kiim uum in susia nuam<br />

uh hi. A hih hangin amau lung gimna pen bawl siatna thuak ding launa<br />

hi lo-in, a mawhna te uh a ki sik kik nai loh uh a om khak ding, Honpa<br />

khapna a ngah zawh loh khak ding uh hi zaw hi. Tua khapna in,<br />

“Leitunga om mi khempeuh ze-et na dingin leitung bup-ah a hong tung<br />

ding lungkham na pan in kei zong note ka hong suaktak sak ding hi.”<br />

Mang. 3:10. Amaute in mawhmaina ngah takpi peuh le uh gawtbawlna<br />

sihna te kihta nawn lo uh hi. Ahih hangin amaute gamtat siangtho lohna<br />

hangin a nuntakna taan le uh tua panin Pasian min siangtho ki nop neh<br />

kha ding ahi hi.<br />

A kiim uah langdo nading ngiimna <strong>leh</strong> langdona vive bek a mu<br />

uh hi. A lungsim sung uh ah hih upna-pialna lianpi ki khak tan thei hen<br />

la migilote’ gitlohna bei thei <strong>leh</strong> cih bek bek a ngaihsun uh hi. Langdo<br />

nasep a ki khawl nading Pasian tung ah a nget kawm kawm un amau<br />

mah mah in tua hoih lohna do zo daal zo lo uh ahihna a ki pulaak uh hi.


BUAINA HUN 633<br />

Ahih theih zah-un <strong>Khrist</strong>’ nasepna ah hanciam den-in thatang hatna<br />

zong ngah to to uh a, <strong>Satan</strong> galkapte in lel ding hi cih a thei uh hi.<br />

Amaute in Pasian mai ah amau mah ki sit tel-in hun beisa-a a<br />

mawhna tampi te uh ki sik kikna lak-in, Honpa kamciam paulam-in,<br />

“Ka tha hatna amah leen sak un. Tua hi <strong>leh</strong> Kei tawh ki lemna hong<br />

bawl thei dinga Kei kiangah gal muang ding hi” Isa. 27:5 ci uh hi.<br />

Amaute thu ngetna hong ki pia kik pah vat ta kei <strong>leh</strong> a upna uh khiam<br />

tuan lo uh hi. Jakob in vantung mi a let ten tan bangin Pasian len tentan<br />

uh a, “Thupha nng piak (620) matengin kong khah ngei kei ding hi” a<br />

ci uh hi.<br />

Jakob in Upa za a ngah nading a zuau phuahna na ki sik kik khin<br />

zo hi kei <strong>leh</strong> ama nuntakna a ki khawi lai nadinga Pasian hehpihna a<br />

nget pen Pasian in ngai lo ding hi. Tua mah bangin buaina hun sungin<br />

Pasian mite in a ki pulaak nai lo mawhna a neih uh <strong>leh</strong> tua in lunggim<br />

sak in, lungkia-in a upna uh kitat-in, hon khia dinga Pasian a sapna uh<br />

ah muan huai zo lo ding uh hi. Ahih hangin amaute in Thamcinglo<br />

ahihna a ki muh uh ciangin a lah khiat ding uh mawhna a sel sim uh om<br />

lo hi. Amaute mawhnpa pen thukhenna ah ki puak zo a, a ki paih khiat<br />

sak khin zo hi. A maute in zong a phawk kha nawn kei uh hi.<br />

Mite in a nuntak sung uh a a ginat lohna neng nengte uh Pasian<br />

in thu sim lo hi ci-in ngaih sun <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> in a deih hi. Ahih hangin Topa<br />

in Jakob a bawlna ah a hoih lo khat pen thu kim thei lo <strong>leh</strong> awi-aam thei<br />

lo ahihna a lak hi. A mawhna te uh sel sim-in pulaak loh <strong>leh</strong> maisak loh<br />

in vantung laibu ah a om sak lai mite tungah <strong>Satan</strong> gualzo ding hi.<br />

Dinmun saang sem sem <strong>leh</strong> a zah tak huai zaliatna te a let toh sem sem<br />

uh ciangin adin mun ding uh Pasian muhna panin lungkham huai sem<br />

sem a, a galpa uh’ adingin zawh theih na mun tam sem sem hi. Pasian’<br />

ni lian ni adingin ki ginkholh a zekaite adingin buai hun sung ahi-a a<br />

nung ciangin a hi zongin kigin na ding om nawn lo ding hi. Tua bang<br />

mite ading in lam et a om nawn lo ahi ta hi.


634 KIDONA LIANPI<br />

<strong>Khrist</strong>ian kici napi tua lau huai hun adingin ki ging khol lopi-a<br />

hong paite in a cih mawh manin a mawhna te uh lung gim-in hong<br />

pulaak pong mawk uh ciangin, migilote in amau tavaihna a nuihsan lel<br />

uh hi. Tua bang ki pulaakna pen Esau <strong>leh</strong> Judas ki pulaak bang lel ahi<br />

hi. Tua bang mite kahna pen a mawhna uh a mu dah man hilo in, a<br />

mawhna thaman uh a muh uh ciang a kap uh ahi hi. A ki sik kik dan uh<br />

lampi maan lo a, gitlohna mudah lo uh hi. A mawhna uh hong gen khiat<br />

pen uh tua mawhna dan a kihtak man uh hi lel a, thukhenna ki phiat kik<br />

hial mah ta <strong>leh</strong> zong tanglai-a Pharaoh bangin Pasian gensia kik lel ding<br />

uh hi.(621)<br />

Jakob tangthu ah Pasian in khemna zolna thuaka mawhna sunga<br />

kiate ki sik kik hen la Ama kiang ah lungsim maan tawh hong ki heii kik<br />

<strong>leh</strong> nil khia tei tei loin saang kik tham hi cih teci ki mu hi. <strong>Satan</strong> in tua<br />

bang mite suksiat dingin a zon zon lai takin ki siatna sung ah akiat loh<br />

nadingun Pasian in a vantung mite sawl in kem sak-in huh sak ding hi.<br />

<strong>Satan</strong> nawk na pen nasia in siam thei hi. A khemna te kihtak huai mah<br />

mah hi. Ahih hangin Topa mit in A mite en gige a, A bil in amaute’<br />

kahna-aw za gige hi. Amaute thuak siatna pen nasia-in a thuak ding uh<br />

haksatna zong a kang tum sak meikuang zah a hi hi. Ahih hangin kham<br />

hal siang bangin A halpa in siangtho sak ding ahi zaw hi. A mite in<br />

sittelna suk pen athuak hun in zongh a hamphat nop sak pen hunlaitak<br />

a ait zah mah in Pasian in a it hi. Ahih hangin amaute Pum-mei tawh hal<br />

siang kul ahih manin ki hal dinga, a leitung vai teng uh khang tum phot<br />

ding hi. Tua khit ciangin <strong>Khrist</strong> a batna teng uh hong ki lengkik thei pan<br />

ding hi.<br />

Mai-a ih nawk ding lunggimna hun-a gilkial dangtakna, zekaina,<br />

lunggimna te ih nan zawh nadingin upna kho <strong>leh</strong> ki sekna ki sam hi.<br />

Bang zah-in hong ki sittel ta <strong>leh</strong> a vul lo ding upna ki sam hi. Tua hun<br />

adingin a ki ging khol thei dingin mi khempeuh tung ah hun hoih kipia<br />

hi. Jakob in zo thei hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> khensatna khauh tawh<br />

amah luai ken kon hi. Ama zawhna in kuhkal a thungetna in vang nei


BUAINA HUN 635<br />

ahih lam ahong mu sak hi. A kuama peuh in ama kuhkal tentan bangin<br />

Pasian thuciam len tentan-in, ama hanciam bangin hamciam in I nget tei<br />

tei <strong>leh</strong>, ama zawh bang mah in i zo ding hi. Ama utna nial nuam lo-a<br />

Pasian mai-a lunggim thuak nuam lo, thu saupi ngen nuam lo, Pasian<br />

thupha lung gulh khol lo mi in ngah lo pah lel ding uh hi. Pasian tawh<br />

kibuanna ih cih atel mi tawm lua mawk hi! Pasian deihna tel nuam a a<br />

hih theih tawp suah-a, a hong ki thasaan mi tawm lua hi. Kam tawh gen<br />

theih loh lungkiatna tui hual in thu ngente a nawk ciangin Pasian thuciam<br />

ah a belh ten tan-a a upna a khah suah het lo mi tawm mah mah hi.<br />

Tu khawnga upna tawmno bek tawn a om nim nem lelte <strong>Satan</strong><br />

khemna hong (622) laanga sunglam upnate aana hial-a hong ki uk ciangin<br />

a puuk khak ding uh lau huai mah mah hi. Tua sittelna ah thuakzo kha<br />

phial mah le uh zong buaina hun sunga a lut uh ciangin lungkiat huai<br />

pha san zaw zel ding hi. Amaute Pasian muanna ah zong sangh lo uh<br />

hi. Tua amau awl mawh loh upna zatzia pen a lungkiat huai mah mah<br />

hun sungin ut-in ut ta kei le uh buai huai takin phu kha ding uh a hi hi.<br />

Eite in tu bangin Pasian tawh kinai khol khol-in Ama hong ciam<br />

thute I zui to to ding hi. Vantung mite in muanhuai tak <strong>leh</strong> deihna tak<br />

tawh thu ngetna khempeuh ciamteh uh hi. Pasian tawh ki thuzakna I<br />

taan sangin ei’ ading I sepna te taan le’ng a hoih zaw lai ding hi. Zawn’<br />

pen penna te, ei <strong>leh</strong> ei kinialna lian pente nei a Ama hong saan’ ding pen<br />

hauh pen penna, liat pen penna, tawl dam pen penna te sangin deih huai<br />

zaw hi. Thu nget nading hun i seh ding hi. Leitung vaite I kin luat <strong>leh</strong><br />

Topa in thu I ngaihsut theih nading hun A hong piakna-in i sum I paai,<br />

I inn I lo-gam hoih hong hep khiat sak thei mai ding hi.<br />

Khangnote in mawhna a nial uh <strong>leh</strong>-a Pasian thupha nakpi-a a<br />

nget uh <strong>leh</strong> khemna sung ah puuk lo ding uh hi. Pasian thu-pua mite in<br />

leitunga patau kona a piak uh ciangin Pasian thupha a ngetna te uh ah a<br />

tha dah huai a tek nek peuhin ngen loin upna om se sa keei sa-in Jakob<br />

nget bangin ngen le uh, “maitang kituah in Pasian kamu khin a, ahi


636 KIDONA LIANPI<br />

zongin kei hong ki hing khawi lai hi “ (Piancial 32:30) cih theih nading<br />

hun ngah ding uh hi. Amaute in Pasian <strong>leh</strong> mihing te <strong>kikal</strong> ah zawhna<br />

ngah-a vantung panin kumpite banga a sehte suak ding uh hi.<br />

“A piang ngei lo haksatna hun” a sawt loin hong tung ding hi.<br />

Eite in tu-a I neih loh sikdona te I ki sam hi. Tampi takin a ngah nadingun<br />

hanciam nuam beek lo uh hi. Bang khat pepeuh te I seh kholhna zah-in<br />

haksa khol lo thei zel zaw hi. Ahih hangin hih buaina pen tua bang hi<br />

het lo ding hi. Ahi bang lian-in a kigentel thei lo zaw hi. Tua buaina<br />

hun ciangin mi khempeuh in ama khaa adingin Pasian mai ah a din tek<br />

kul ding hi. “Noah, Daniel <strong>leh</strong> Job te” leitunga a om lai un “ amaute<br />

hoihna in amau nuntakna ciat bek ahut zawh cih loh, amaute tate<br />

nangawn hu zo tuan het lo ding hi ci in a nungta Topa Pasia” in ci hi.<br />

Ezek. 14:20.<br />

(623) Tu-in I siampilian pa in eite siansuahna bawl lai<br />

ahih ciangin <strong>Khrist</strong> hanga siantho kimna I zong thei lai hi. Eite Honpa<br />

in mawhzolna sung ah ngaihsut pak na neu no khat na ngawn pia ngei<br />

lo hi. <strong>Satan</strong> in mite lungsim sung ah ama khe ngak nading a mu zeel hi;<br />

zongsatna hoih lo te panin a deih bang a seem theih hi. Ahih hangin<br />

<strong>Khrist</strong> in “Leitung kumpipa hong pai a, Kei tung ah zawh theih nading<br />

siksanh bang mah mu zo lo hi. Amah in A Pa thukhamte zui a, <strong>Satan</strong> in<br />

a mai nawt theih nading Ama tung ah siksanh mu zo lo hi. Tua omzia<br />

mah mailam-a hong tung ding hun haksa sung a nawk zo suak dingte<br />

omzia hi ding hi.<br />

Tu-a nuntakna sung mah ah <strong>Khrist</strong> hong siansuahna tawh<br />

mawhna pen ei tawh ki khenkhia ding hi. Eite’ Honpa in Amah tawh<br />

kizom dingin hong sam hi. Eite tha neemna te Ama hatna ah, eite’<br />

haina te Ama pilna ah, eite’ thamcin’ lohnate Ama thamcin’na ah ki-ap<br />

dingin hong sam hi. Pasian hong sehsakna bangin lung neemna, ki niam<br />

khiatna Jesu’ saan ah I kah ding hi. Topa in I mai ah zuih ding lampi<br />

hong koih sak den a, a baih lam lam a nuam lam lam teel ding hi loin,<br />

nuntakna maan a ngim lampi I zui ding hi. Vantung in I nuntak zia


BUAINA HUN 637<br />

dinga hong seh sakna bang in zuih theih ding eima nasep a hi hi. Kuamah<br />

in tua lampi khek thei lo, mot nusiat thei lo hi. Azuih kei <strong>leh</strong> kisiatna<br />

lau huaina mun a tung ding hi.<br />

Sawltak Johan in vantung ah aw-ngaih mah mah khat za a,<br />

“Leitung <strong>leh</strong> tupi tunga teengte aw, dah-in kap un. Dawi in hun tomno<br />

bek nei lai ahih lam kithei-a, heh mah mah sa-in hong tuak suk hi,” ci<br />

hi. Mang. 12:12. Van pana tangkona hih thu in lauhuai mah mah hi.<br />

<strong>Satan</strong> hehna pen hun tom nei lua ta ahih manin so mah mah a, khemna<br />

<strong>leh</strong> suksiatna a deih zah pen hih buaina hun sung tengin a sep khiat man<br />

nadingin sawm gige hi.<br />

A lau huai mihing bawl theih loh, dawite na lamdang bawlte van<br />

ah hong (624) kilang ding hi. Dawi khaa te in leitung kumpite <strong>leh</strong><br />

leitung buppi khem dingin kuan khia uh a, vantung ukna langdo dingin<br />

<strong>Satan</strong> ki thasaan na koppih dingin amaute ngen ding uh hi. Tua nasepnaa<br />

Sawltuakte in Gam Ukte <strong>leh</strong> mihonte a ki bangin khem khawm ding<br />

hi. Mite hong tho khia ding uh a, <strong>Khrist</strong>-in kibawl ding uh a, Honpa<br />

ngah ding a zaliatna <strong>leh</strong> biakna te ngah dingin hong ki gen ding uh hi.<br />

Amaute in cina damsakna na lam dangte bawl ding uh a, vantung pana<br />

hong kilak thu hi I-inki gen ding uh hi. Tua a gen thute uh Laisiangtho<br />

sung thu tawh lah ki bang het lo zel mawk ding hi.<br />

<strong>Satan</strong> in <strong>Khrist</strong> bangin hong ki bawl ding hi. Tua pen khemna<br />

laka a tung nung pen khat a hi Pawlpi in Honpa hong pai ding sawt<br />

veipi a lam et pen uh tu-in mi khem lianpa in <strong>Khrist</strong> aki lang in a hong<br />

pai ta bang in lim hong bawl ding hi. Leitung mun tuam tuam ah<br />

<strong>Satan</strong> va ki laak kawi kawi ding hi. Johan in mangmuhnasunga Pasian<br />

Tapa omzia a gen te bangin mite lak ah a thupina <strong>leh</strong> a vaang tann’na<br />

te hong lak ding hi. Mang. 1: 13-15. Amah kual khum minthanna te<br />

mihing muh ngei tua sanga thupi zaw om ngei lo hi. “<strong>Khrist</strong> hong<br />

tung hi! <strong>Khrist</strong> hong tung hi!” cihna awte huih lak ah ging khia zuah<br />

zuah hi. <strong>Khrist</strong> leitunga a omlai-a a nungzuite thupha a piak dan mah


638 KIDONA LIANPI<br />

ciing-in a khut laam to a thupha a piak ciangin mite in a mai ah bok-in<br />

bia zai zai uh hi. A aw neem-in thu zawhna a nei hi. La-aw ngaih<br />

bang in zong kiza zel hi. Thu neem <strong>leh</strong> thu-duai tawh Honpa thupha<br />

piakte bang dan-in vantung thumaante gen khia a, cina te zong dam<br />

sak hi. <strong>Khrist</strong> a hi dan-in gamta in, Sabbath zong Sunday tawh ka<br />

khek khin zo hi hong ci ding hi. Tua ama thupha piak nipi thak pen mi<br />

khempeuh in zang ciat ta dingin zong sawl ding hi. Amah in ni sagih<br />

ni a zang tentan teei teei te pen ama min dem-a a gensiate hi, amaute<br />

kianga thumaan <strong>leh</strong> khuavak puak ding in a sawl khiat vantung mite<br />

a na nolh te in amah a nolh suak hi ci nong zen ding hi. Hih pen a<br />

khauh mah mah khemna hi a, khemna tung nung pen phial a hi hi.<br />

Simon Magus in a khem (625) Samaria mite mah bang uha, a neu<br />

pen pan a lian pen dongin dawi vai te um in, “Vanglianpa Pasian akici<br />

pen amah ahi hi” ci uh hi. Sawltak 8:10.<br />

Ahih hangin Pasian mite bel khem zo tuan lo ding uh hi. Hih<br />

<strong>Khrist</strong> zuau thuhilhna pen Laisiangtho sung thu tawh ki bang lo hi.<br />

Ama thupha piakna pen Sapi <strong>leh</strong> a milim biate tunga kipia hi a,<br />

Laisiangtho in Pasian hehna zu ciil (zugei) ki tulh a cihte a hi zaw hi.<br />

Minthanna tawh <strong>Khrist</strong> hong pai kikna lim a ciing mite akhem<br />

dingin <strong>Satan</strong> phalna ki pia lo hi. Honpa in Ama mite hih thu-a khemna<br />

om ding <strong>leh</strong> Amah tak tak hong pai kik cianga omzia ding pen kitel<br />

takin hilhkholh zo hi. “<strong>Khrist</strong> zuauthei <strong>leh</strong> kamsang zuau hong piang<br />

dinga, na lamdang lianpipi te lak ding uh hi. Ahih theih liai <strong>leh</strong> a teelsa<br />

te nangawn a khemzawh nading a hanciam ding uh hi….Tua ahih ciangin<br />

amaute in En un, Amah sehnel gam ah a om hi, hong cih uh <strong>leh</strong> pai kei<br />

un. Inndei sung ah om hi hong cih <strong>leh</strong> um kei un. Khuaphia-lep in<br />

nisuahna pan nitumna dongin a tang bang Mihing Tapa hong pai ciangin<br />

a hong piang ding hi.” Matt. 24:24-27, 31; 25:31; Mang. 1:7; 1 Thess.<br />

4:16, 17. Hih Paikikna pen a lim ciin’ theih ding hi lo hi. Leitung buppi<br />

in muh khat-a muh theih ding in a piang ding hi.


BUAINA HUN 639<br />

Leitung bup galmat banga a man cip-pa’ khemna sung ah<br />

thumaan it-in Laisiangtho tha nuam taka a sim, thumaan om bang a<br />

saangte pen a puuk loh nadingin ki hu ding hi. Hih bang mite in<br />

Laisiangtho teci pan’na tawh mi khempa ki neihtawmnate man khia<br />

thei ding uh hi. Mi khempeuh mai ah ze etna, sittelna hun hong pai tek<br />

ding hi. Mawhzolna hong kipia kawi kawi dinga, <strong>Khrist</strong>ian taktak te<br />

hong kilang khia ding hi. Pasian mite in ama thumaan ah a kip tak tak<br />

nam? Hih thu hong pian cianga a na taksan’ khak loh nadingun hih<br />

bang lauhuai hun ciangin Laisiangtho a len cinten na ding uh hiam?<br />

Ahih theih <strong>leh</strong> <strong>Satan</strong> in amaute tua hun cianga a kip loh theih nadingun<br />

khiang khol khol ngel ding hi. Leitung (626) hauhna khawng tawh van<br />

gik sak, lung gim sak-in, hih leitung nuntakna te tawh a tuantual nadingun<br />

daai kaai kaai-in daal khol khol ding a, tua sittelna ni pen guta bangin<br />

amau tung ah a tung sak ding hi.<br />

<strong>Khrist</strong>ian gam-a leitung Ukte in Pasian thukham zuite langdo a a<br />

thupiak kawi kawina un gam ukte in a gam mite a kepna teng uh bei sak<br />

uh hi. Amaute a susia nuamte in susia thei ta ahih man in, Pasian mite in<br />

khuapi khua neute nusia-in a pawl pawl, a lom lom-in gam simtham zuanin<br />

taai mangin a teeng uh hi. Tampi in mual lak guam lak, kaw-hawm<br />

sung khawng beel uh hi. Piedmont kuam-a <strong>Khrist</strong>iante mah bangin mualno<br />

mun saang tung khawngte biakinn-in zangh ding uh a, “belh ding suangpi”<br />

peuh a na om ciangin Pasian tung ah lung dam ko lai ding uh hi. Isa.<br />

33:16. Ahih hangin amaute laka tampi khop mah, gilo <strong>leh</strong> thumaan lopi<br />

in ki man ding hi. A saang a niam, a hau a zawng, a vom a kaang cih<br />

omlo in mi nam cin lak pain mawhsakna thuak om kai-kawi ciat ding hi.<br />

Pasian it te in gimna hun te pal tan to ding uh a, sik khau tawh khihna,<br />

thong inn-a ki kalh nelh ding hi. Thah dinga thukhenna thuak tawh, lei<br />

sung khuamial kaw-hawm sunga gilkial-a si lel dinga nusiat cipna thuak<br />

tawh, tua bang vive-in khel bawlna thuak ding uh hi. A maute thumna za<br />

in a awlmawh ding mihing khatbeek zong om nawnlo hi. Mihing khut<br />

peuh mah amaute huh ding om nawn lo ding hi.


640 KIDONA LIANPI<br />

Hih sittelna hun ciangin Topa in Ama mite a mang ngilh ding<br />

hiam? Tuiciin tun ma a om mi hingte tungah a thukhenna a buak suk lai<br />

in zong a muan huai Noah khat bek nangawn mang ngilh ahi hiam?<br />

Zang lei tung-a khuapite van pan-a mei kuang tawh a ki hal lai-in zong<br />

Lot mang ngilh ahi hiam? Izipt gam-a milim bia honpi in a kiim uum lai<br />

tak-un Joseph A mang ngilh hiam? Jezebel in Baal siampite tawh<br />

kiciamna a bawl sak laitakin Elijah A mang ngilh hiam? Meikuang<br />

khukpi sunga lawmta 3 te <strong>leh</strong> humpinelkai khumna sung a Daniel mang<br />

ngilh ahi hiam?<br />

“Jerusaleem mite in ‘Topa in ei hong nusia khin a, ei hong<br />

mangngilh khin ta hi’ a ci uh hi. Ahih hangin Topa in, ‘Ama sung pana<br />

a suak a tapa ahehpih lo ding zah in nupi khart in ama nawi ateep<br />

naungek mangngilh thei ding ahi hiam? Hihte in mang ngilh kha thei<br />

dinga, ahi zongin kemah in kon mangngilh kei ding hi...ka khutpekte<br />

sungah nang kong gelh khin zo a, kong mangngilh kei ding hi.” ci hi.<br />

Isa. 49:14-16. “Topa’ mite a su mi peuhpeuh in amit nauta bang a na<br />

man;ha pen khat asu ahi hi, mi honpi Topa in a ci hi,” Zech. 2:8.<br />

Galte in amaute khumcip ta <strong>leh</strong>, thong inn kawm te in amaute<br />

<strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> <strong>kikal</strong> (627) kizopna daal zo lo hi. Amaute tha neemna teng<br />

a theipa, sittelna khempeuh a na thuak ngei khin pan, in leitung vangliatna<br />

khempeuh sanga a vanglian zaw pa a hi hi; a vantung mite in a lung<br />

zuang gam daai munte ah vantung pana lungmuanna te <strong>leh</strong> khuavakte<br />

puak ding hi. Thong inn sungte kumpi inn sung bang hi dinga upna<br />

kicingte a hih manun a inn sung khuamial te vantung khuavak taan’<br />

dinga, Paul <strong>leh</strong> Silas te in Philippi thong inn sunga zan kimpi-a thu<br />

ngen-a la a sak bang uh a hi ding hi.<br />

Ama mite a susia nuamte tung ah Pasian thukhenna hong tung<br />

ta ding hi. Hang taka thukham palsat ngam migilo te sawt veipi ki<br />

thuak thuak ahi ta zongin amaute thuak ding daan pen, a ki khiam het<br />

loin, hong tung veve ding hi. “Topa in Perazim muala A sep bangin


BUAINA HUN 641<br />

seem dinga, Gibeon kuam-a A heh bangin heh ding hi”. Isa. 28: 21.<br />

Amigi ih Topa adingin daan piakna pen a lam dang nasep a hi hi. Topa<br />

in, “Keimah in a nungta Topa Pasian ka hih mah bangin mawh nei mi<br />

khat asi ka muh ciangin nuam ka sa het kei hi,” ci hi. Ezek. 33:11.<br />

Topa in, “hehpihna nei in a dik Pasian, lungduai-in itna kip <strong>leh</strong> thutakna<br />

tawh a dim, mitul tampite ading in itna kip a nei, mawhna, thupalsatna<br />

<strong>leh</strong> khialhna maisakin; ahih hangin...mawhna a khahkhong ngeilo” hi.<br />

“Topa a lung duai mah mah a, avang zong liana, ahih hang in mimawhte<br />

khahkhong ngeilo hi.” Paikhiatna 34:6, 7; Nahum 1:3. Ama aana<br />

neihna a lak thukham a ki sikcip sak pen thumaan tawh phel khia kik<br />

dinga, lau huaina te hong piang ding hi. Palsatna a ngak khol kin ken<br />

thuk kikna pen nasia mah mah a, Topa in ut lopi pi-a thutang tawh a<br />

khen sat a hi hi. Amah in a thuak thuak hi. Mi namte in Pasian hehna<br />

ciangtan kheng ta uh hi. A tawpna ah migitna kihel nawn lo, hehna<br />

lenggah zu lawi(cill) dawn ding uh a hi ta hi.<br />

Biakinnpi sunga <strong>Khrist</strong> Palai nasepna a khawl ciangin sapi <strong>leh</strong> a<br />

milim a bia mite tung ah khasiatna kihel lo hehna hai ki buak ta ding hi.<br />

Mang. 14:9, 10. Izipt gam pana Paian in Israel te a hot khait ding laia<br />

te bang mah-in, Pasian mite a ki hot khiat ma deuh-in zong a kih tak<br />

huaipi Pasian hehna leitung ah ki bua suk ding hi. Mangmupa in tua lau<br />

huai thuhkikna mu in a gen- (628) na ah, “Sapi ciamtehna a nei in<br />

amilim abia mite tung ah kih huai meima pianga hi”. “Tuipi in misite<br />

sisan bang suak a, tupi sunga nungta khempeuh si uh hi. Guntui <strong>leh</strong><br />

tuinaak khempeuh zong sisan suak khin uh hi.” ci hi. Hih thute in Pasian<br />

pen thutang lua ahihna lah khiatna a hi hi. Pasian vantung mi in,<br />

“Misiangthote <strong>leh</strong> kamsangte sisan luangsak uh ahih manin tu-in amaute’<br />

dawn dingin sisan apia na hi hi. Hih in amaute’ ngah ding a kilawm ahi<br />

hi... Vanglian Topa Pasian aw, na thukhenna te thumanin thutang hi.<br />

Mang. 16: 2, 6, 8, 9. Pasian mite sihna a thuak sak dingin apiak manin<br />

amau khut-lum a sisan a luang sak bangin thuak kik ding uh hi. Tua<br />

mah tawh kibangin <strong>Khrist</strong> in Ama hun-a Jew te zong Abel pan a kipan


642 KIDONA LIANPI<br />

misiangtho te sisan te ki loh sak ding hi, ci hi. Amaute in zong tua<br />

lungsim mah nei in kamsang te thah dingin zong uh ahih manin, tuate<br />

sep bang mah a seem te a hi uh hi.<br />

Gimna om lai te in hong zui a, Ni in “asatna taw mite a kang<br />

gawp hi. Nisa in mite kang gawp hi. “ Mang. 16:8, 9. Hih a lau huai<br />

hun lai tak kamsangpa gennna ah, “Lo ante kisusia a, leengguite keutum<br />

a, oliv kungte keugaw ahih manin, lo lai-ah bangmah om nawn lo a,<br />

litang lungzuangin a thum hi....Mihingte’ lungdamna teng zong a<br />

maimang ta hi. Guah tui om lo ahih manin, khai kituhte leisungah keucip<br />

a, an khol ding om nawn lo ahih manin ansal khemnpeuh kisia khin ta<br />

hi. “Khaici khempeuh a gaap sung ah muat a, saal khempeuh hawm<br />

khin hi.” “Ganhingte hum ham hi! gangualte kawi taai uh a, lopa hing<br />

lah om nawn lo hi. Guntuite lah kang keu ta a, gam sung lopa khempeuh<br />

lah mei in kaang tum ta hi.” “Tua ni ciang in kumpi inn-ah lungdam la<br />

sakna awgingte, kahna awging suak ding hi. Mun khempeuh ah misi<br />

dim ding a, mun citengah kipaithangin gamdai ding hi, Topa in ci hi.”<br />

Joel 1:10-12, 17-20; Amoss 8:3.<br />

Hih gimnate tha khat-in leitung bup a tung khin pah hi nai lo hi.<br />

Leitung mite a vek-in a bei siang pah del del hi nai lo hi. Ahih hangin<br />

mihing theih ngeina sa khempeuh lak ah a lau huai pen pen thuaksiatna<br />

a hi uh hi. Hehpihna kong khakma deuha thuak- (629) siatna te pen<br />

migitna tawh a kihel lai a hi hi. Mawhnei te in a mawhna zah uh tawh<br />

kituakin a thuak liang loh nadingun <strong>Khrist</strong> sisan in khoh sak sak lai hi.<br />

Ahih hangin hih anunung bel thukhenna daan aki buak ciangin migitna<br />

ki hel nawn lo hehna thuk kikna daan a hi ta hi.<br />

Tua ni ciangin mihonpi te in sawt veipi a sim mawh uh Pasian<br />

migitna beel nuam saan ding uh hi. Topa Pasian in a genna ah, “ Keimah<br />

in leitung ah kial pi ka tungsak hun hong tung ding hi. Tua kialpi pen an<br />

<strong>leh</strong> tui duhna kial hilo ding a, Topa’ thuzak nop mah mahna kialpi hi<br />

ding hi. Mi hingte , leulu pan leitaw dong, nisuahna pan nitumna dong,


BUAINA HUN 643<br />

Topa’ thukanin vak kawikawi ding uh a, ahi zongin mu zolo ding uh<br />

hi.” Amos 8: 11,12.<br />

Pasian mite tua thuaksiatna pan peng nailo ding uh hi. Bawl<br />

siatna thuak lai uh a, gil kial lai ding uh hi. Ahih hangin a kisia dingin<br />

ki nusia cip lo ding hi. Elijah a keem Pasian in Ama adinga kipia A tate<br />

khat beek mawk nusiat lo ding hi. A lu tung uh-a sam zang a sim<br />

khinpa in amaute keem ding hi. Kialpi sungin amaute in gilvah ding uh<br />

hi. Migilote in nat <strong>leh</strong> kial a thuak-in a sih dek laitakin, vantung mite in<br />

midikte liah-in, a taangsapna te uh pia ding hi. “Thumaan taka om<br />

mite” “an ki pia dinga, ama adingin tui ki tasam lo ding hi.” “A ci<br />

mawh mite in tui zong uh a, a om kei hi. A dang uh keu lua hi. Keimah<br />

Topa in amaute ka za dinga, Israelte Pasian Keiman in amaute ka nusia<br />

kei ding hi.” Isaiah 33:16; 41:17.<br />

“Theigahte hut khin a, leengguite a gak kei zongin, olv kungte<br />

gah lo a, lo-ah an a piang kei zongin, gangualte a huang panin beita uh<br />

a, gan buuk ah tuu om nawn lo hi.” Ahih hangin Amah a kihta mite in<br />

“Topa tung ah lung dam uh a,” Pasian hotkhiatna ah a lung dam uh hi.<br />

Hab. 3:17, 18.<br />

“Topa in nangmah hong keempa hi a, Topa in na taklam panin<br />

hong liah ding hi. Nisa in sun-in hong haal loin, kha taang in zan-in<br />

hong ci mawh sak lo ding hi. Topa in siatna khempeuh panin nang<br />

hong keem ding hi. Amah in na khaa keem ding hi.” (630) “Amah in<br />

thangsiahpa thang panin nang hong honkhia dinga, buai huai natna te<br />

panin hong huu khia ding hi. Ama thumaan in na kidalna Lumm ahi<br />

ding hi. Zan-in migilote kihta kei dinga, sun-in zong migilote’ thaltang<br />

leeng na kihta kei ding hi. Khuamial laka nat gual leengte, sun-a<br />

pulnatnate in hong sukha lo ding hi. A tul lom-in na kianga te puuk<br />

dinga, na ziatlam ah tul tawm a puuk hang nang hong sukha lo ding hi.<br />

Na mit tawh migilote thaman saan’ na en lel ding hi. Topa pen nang’<br />

belh na hih sak-a a Saangbelpa nang’ teen’na na suak sak man a hi hi.


644 KIDONA LIANPI<br />

Siatna in nang hong sukha lo dinga, gimnate nang’ teenna mun ah hong<br />

kia lo ding hi.” Late 121:5-7; 91: 3-10.<br />

Mihingte’ muhna panin Pasian mite bel a sawt loin ki that ta<br />

ding bang in a om uh hi. A sisan uh tawh amau teci pang ta ngel ding uh<br />

hi ci-in mu uh hi. Amau in zong, Topa in hong nusia ta a galte khut<br />

sung a tung ding I hi ta hi ci-in lau uh hi. Hih hun pen a lau huai lua hun<br />

a hi hi. Sun tawh zan tawh amaute in Pasian kiang ah hotkhiatna ngeninkap<br />

uh hi. Mi gilote in ki sial-in nuihsan uh hi, “Na upna uh koi ah<br />

om hiam? A mite na hih uh <strong>leh</strong> bang hangin na Pasian un kote’ khut<br />

sung panin hong honkhia lo a hi hiam? ci uh hi. “Aamah in mi dangte<br />

hon zo a Amah <strong>leh</strong> Amah ki hon zo lo hi. Israelte Kumpi ahih takpi <strong>leh</strong><br />

Singlamteh tung panin hong kum suk hen. Tua hi <strong>leh</strong> ka um ding uh<br />

hi,” Matt. 27: 41. ci-in Kalvary Singkhuam tunga Jesu a akizahpihna<br />

siampite <strong>leh</strong> Ukpa te in kammal te aphawk kik uh hi. Jakob bangin<br />

Pasian tawh kibuan ciat uh hi. Amaute mai suah in a sung lam uh ki tha<br />

saan ahihna lak hi. A maitangte khempeuh uh daang hi. Ahih hangin a<br />

thu ngetna uh bel khawl tuan lo uh hi.<br />

Mihing te mit in vantung mu thei hi <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> lungduaina kammal<br />

a keem vin ven te kiim uum-in a tha hat vantung mite a thuang a thuang<br />

a om lam amaute in mu mah ding uh hi ve’n! Vantung mite in hehpih<br />

takin alung gimnate uh mu in thu ngetna te uh zong va za uh hi. A ki<br />

siat loh nading un va hot khiat theih na dingin Avanglianpenpa’ a sawlna<br />

ngak bek uh a hi hi. Amau in tawm vei ngak lai ding uh hi. Pasian mite<br />

ina mau’ (631) dawn ding hai dawn phot ding uh a, amau ki tuiphum<br />

nading uh ah ki tuiphum phot ding uh hi. A hun zekai-a haksa a sak<br />

luatna te uh pen amaute a dinga a hoih pen penna tawh a thu ngena te<br />

uh a ki dawn’na hi zaw hi. Amau in Topa in hong sep ding deihna <strong>leh</strong><br />

muanna tawh ngak uh a biakna lam-a a thuakna uh tawm lai pen a<br />

kicing upna, lam etna, <strong>leh</strong> thuak zawhna a ngah nading uh a hi hi. A’<br />

teel te adingin buaina hunte ki tom sak ding hi. “Pasian in sun le zan a<br />

ama kiang kiko, a teelsate adingin thukhensak lo ding ahi hiam? A maute


BUAINA HUN 645<br />

ngak saksak ding ahi hiam Ken khon gen ih ah , anute thu manlang<br />

takin a khensak ding hi.” Luka 18: 7, 8. Beina pen mite up mawh<br />

sangin tung baih zaw ding hi. Mangbuhte Topa’ saal sunga sen’ dingin<br />

ki kaikhawm in ki lom hen dinga, kiakte pen meisel banga hal tum dingin<br />

ki lom hen ding hi.<br />

Vantungmite in cihtakna tawh gal vil lai uh hi. Thukham zuite<br />

a kithah ni ding sehsa-in thupiak om ahih hangin galte in a hun sehna<br />

cing nai lopi mah in paulap tuam tuam zong nin amau te nunnakna<br />

laak sak nuam uh hi. Ahih hangin midikte kiim uum-a vil vantung<br />

mite kua mah in pai let zo lo uh hi. Khuapi khua neu nusia-a taikhia<br />

pawlte a galtaina mun uh ah pawl khat te in sul zuih-in nawk gawp<br />

nuam uh hi. Ahih hangin a namsaute uh buhtuu bangin zaw nak nak-in<br />

kia lel hi. Pawl khat te leu leu vantung mite in galkap honpi bangin ki<br />

bawl-in a vil uh hi.<br />

A beisa khang khempeuh te ah Pasian in a vantung mite zanghin<br />

A mite huu khia zel hi. Vantung mite in mihing ading nasep seem zel<br />

uh hi. Amaute in khauvak puan silh-in hong dawk zel uh a, mihing<br />

khualzin bang peuh-in zong hong pai zel uh hi. Vantungmite in Tawsaw<br />

kungpi khawlmun khawng ah hong khawl uh hi. Mihingte zindo theih<br />

khawngin hong om uh hi. Khualzin mite lam hilh peuh-in hong pai pai<br />

thei uh hi. Biakna tau khawng ah amau khut tawh namtui halna mei<br />

peuh hong tawh thei uh hi. Thong kongkhak khawng hong hon khiat<br />

sak-in Pasian naseemte suakta sak zel uh hi. Vantung puan silh-in<br />

Honpn’ haan kongkhak suang hong liik khiat sak uh hi.<br />

Vantung mite in mihing meel pua in mi dikte kikhopna khawng<br />

ah kihel zel in, migilo te kikhopna te ah zong va lengla zel uh hi.<br />

Sodom khua bang ah pai-in a gamtat- (632) na te uh va ciamteh teh<br />

uh hi. Pasian lungduaina gamgi a kaan ta uh hiam cih vil zel uh hi.<br />

Topa in migitna deih a, A na a seem tak tak mi tawmno omte hut na<br />

dingin suksiatna ding pan a dal kik sak zel hi. Tua bang in mipite


646 KIDONA LIANPI<br />

lungmuanna hun asauto sak zel uh hi. Pasian langdo mimawhte in a<br />

nuih sat <strong>leh</strong> a net niam mi tawmno te tung ah leibat a neih gi-ge lam<br />

uh a phawk kei uh hi.<br />

Hih leitung Ukte in a theih loh uh hangin a kikhopna sung uha<br />

thusung zel te in vantung mite a hi uh hi. A mittang in mu uha, a thu<br />

sun’te uh a bil un za-in a ngimna te uh nial in, a vaihawmna te uh<br />

mihing in nuih san kha zel uh hi. Mihing khat in amaute dong khak in<br />

sim mawh bawl kha thei zel hi. A ki nen cip te huu khia dingin kikhoppina<br />

inn deih te, <strong>leh</strong> thukhen zumpi te ah hih vantung sawltakte in a theih<br />

tawp un hong pang in mihing te nasepna te lak ah hong ki hel uh hi.<br />

Amaute in Pasian nasepna dal tan dinga vai kihawmte khawng va sat<br />

niam sak uh a, Pasian mite thuak siat luat nading donga a gitloh luatna<br />

te khawng uh va khiap sak zel uh hi. Kisiatna hun laitak ciangin “Amah<br />

azahtakte kim ah Topa’ vantung mi in giahphual sat a, amaute a hon<br />

khia hi.” Late 34:7.<br />

Pasian mite in a Kumpipa uh hong pai nading lim khat peuh<br />

hong kilat ding ngak lah mah mah ta uh hi. Galvilpa kiang ah, “tu-zan<br />

bang ci hiam? hong ci hi. Gal vil kei mah in zing ni hon suak a, zan<br />

khua zon hong mial hi.” ci-a a dawn’ bang a hi hi. Isa. 21:11,12. Mual<br />

dawn khumvum-a meii tung ah khuavak te kiau kiau hi. A sawt loin<br />

Ama vangliatna hong kilang ding hi. Dikna NI hong taang khia ding hi.<br />

Zing sang <strong>leh</strong> zante tu in hong tung ta ding hi. Midikte adingin a<br />

tawntung ni hong suak ta ding a, migilote adingin a tawntung zan hong<br />

tung ta ding mah a hi zel hi.”<br />

Thungetna tawh Pasian a buan nilohte in muhtheiloh Pasian tawh<br />

a <strong>kikal</strong> uh a liah dalna pen tu-in ki nilkhia pian ta cih a mu uh hi. Vantung<br />

zong tawntung nizang tawh eng hiu hiau ta hi. Vantung mite’ la aw<br />

ngaih bangin “Kip takin dingun. Huhna a hong tung ding hi ta hi.”<br />

cihna kam khum a bilte uah a za uh hi. <strong>Khrist</strong> gal zo belpa in a gim A<br />

galkapte ading a kisia thei lo (633) minthanna lukhu hong tawi khia ta


BUAINA HUN 647<br />

hi. “Ngai un, Keimah in note tawh kong om khawm hi. Lau kei un. Na<br />

dahna te uh kong theih pih a, na lung gimna te uh Keimah in ka na<br />

thuak hi. Note in a ki do kha ngei lo gal a do na hi kei uh hi. Keimah<br />

in note adingin tua gal ka na do khin zo a, note in Keima min hangin gal<br />

zo belte na hi ta uh hi,” ci- in a zapi-a ki hong kong vang pan in a aw<br />

zong hongging khia hi.:<br />

I kisap hun ciangin manpha Honpa in huhna hong pia ding hi.<br />

Vantung paina lampi pen Ama khekhap tawh a siiksa vive a hi hi. Eite<br />

khe hong sun thei ling te khempeuh in Ama khetaw na sun ngei zo hi.<br />

Eite puak ding Singlamteh khempeuh Amah’n na pua ngei zo hi. Lung<br />

muanna I ngah nadingin kitha saanna a tuam tuam te Topa in a hong pia<br />

a hi zaw hi. Pasian mite adingin buaina hunte kih taak huai hi. Ahih<br />

hangin tua pen mah in thu um mite upna khauh sak in, lung muan nading<br />

kamciam in sakhituihup bangin amah kual-khum in a om lam upna tawh<br />

a muh theih zawk nading ahi hi.<br />

“Topa’ mi akithehthangte hong ciah kik ding a, lasakna tawh<br />

Zion-ah hong pai ding uh hi. Amaute, lungdam tawntung ding uh a,<br />

amaute in lundamna <strong>leh</strong> kipakna ngah in, dahna <strong>leh</strong> khuisatna nei nawn<br />

lo ding uh hi. Topa in ‘Kei, keimah pen note hong hehnempa ka hi hi.<br />

Lopa sangin sauvei a nungtra zaw tuan lo, mihing lellelte bang hangin<br />

kihta na hi uh hiam? Vantungte zal in lei bulpite a koih, note a hong<br />

bawl Topa hong mangngilh khinta na hi uh hiam? Note hong susia<br />

dingin a kithawi no a hong neng niamte hehna, bang hangin kihta in<br />

lau tawntung na hi uh hiam? Amaute hehna in note hong susia zo het<br />

lo ding hi. Thong sunga kikhum mite kikhah baih ding hi. Amaute sau<br />

veipi nungta ding uh a, annek tuidawn kitasam lo ding uh hi. Bang<br />

hang hiam cih <strong>leh</strong> keimah in tuipi tok gawp in tuihual a hawksak Topa,<br />

note Pasian ka hi hi. Keima min in Vanglian Topa ah hi. Vantungte zal<br />

in lei bulpi ka phut a, Zion kiangah Nang in keima mi na hi hi. Nang<br />

tungah thu kong hilh khina, ka khut tawh nang kong hu hi..” ci hi.<br />

Isa. 51:11-16.


648 KIDONA LIANPI<br />

“Tua ahih ciangin gimna athuak, zu ne lopi in zukham a bang<br />

note in hih thu za un. Ama mite’ adingin a thumsak Topa, Topa ahi<br />

note; Pasian in hih bangin ci hi: ‘En un, note’ khut sung pan-in hoina<br />

hai ka lakhia khin a, ka hehna haipi na dawn nawn kei ding uh hi. Note<br />

kiangah ‘Na tung uh ah kong pai theihna dingun kun suk un, a hong ci<br />

no a hong bawlsiate khut sung ah tua haipi ka koih ding hi. Note in a<br />

nungzang uh lei lak bangin bawl in paina ding in amaute kongzing bangin<br />

na bawl khin uh hi aci hi. (634)” Isa. 51:21-23, ci hi.<br />

Pasian mit in khang tawntung mu suk suak a A mite’ thuak<br />

lauhuaina te a en hi. Leitung thuneihna in amaute a langbawlna te uh<br />

a mu hi. Galmat nawh keek bangin gilkial <strong>leh</strong> sat thuak in a sih khak<br />

ding uh a lau uh hi. Ahih hangin Israel te mai-ah San Tuipi a khen<br />

keek Siangtho Topa in Ama vanglian hong lak khia dinga, a galmatte<br />

a <strong>leh</strong> heii ding hi. “Vanglian Topa in hih bangin ci hi:’Tua a kiciamteh<br />

mite pen keima mite hi ding uh hi. Kei mah in na ka sep ni ciangin,<br />

amaute pen keima neihtuam taktak mite hi ding uh hi. Pa in ama thu<br />

amang atapa a hehpih mah bangin, kei zong amaute ka hehpih ding hi’<br />

“ a ci hi. Malakhi 3:17. <strong>Khrist</strong> teci muan huaite’ sisan hih hun sungin<br />

a luan hangin Pasian adinga kituh thahna thuakte sisan khaici bang hi<br />

nawnlo ding hi. Amau muan huaina in midangte thumaan mu sak<br />

ding <strong>leh</strong> ki khel sak nading teci pan’na hi nawn lo hi: lung khauh mite<br />

in migitna luang khia pen <strong>leh</strong>-nolh zo uh ahih manin hong luang nawn<br />

lo hi. Midikte pen tua buaina ah a galte mat lel dingin ki nusia mawk<br />

<strong>leh</strong> khuamial kumpipa gual zawhna lel takpi mah suak ding hi.<br />

Laphuakpa in, “Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> haksat hun ciangin a buiuk<br />

sungah kei hong seel ding hi. A puan buk khuhna nuai ah kei hong<br />

seel ding a, kei hong koih ding hi.” Late 27:5 ci hi. <strong>Khrist</strong> in a genna<br />

sa khat ah, “Kamite aw hong pai un na inn sung uh ah tum un la na<br />

kongte uh khak un. Hehna a dam matengin tawl khat sung bu un.<br />

Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> en un, amau’ mawhna hangin leitungah a teng<br />

mite gim apia ding in ama omna panin Topa paikhia a, leitung in ama


BUAINA HUN 649<br />

tunga akithat mite laakkhia ding a, a kithaty ama mite sincip nawn lo<br />

ding hi” ( Isa. 26:20, 221) ci hi. Ama hong pai ding lungduai tak in a<br />

ngak, nuntakna laibu sunga min kigelh mite a ki hotkhiat nading zia<br />

pen vanglian, nasia, in a ciliap huai mah mah hi.


650 KIDONA LIANPI<br />

40<br />

Pasian Mite Kihonkhia ta<br />

(636)<br />

PASIAN thukhun a zuite kiang panin mihing a kem ki-huutna Upadi<br />

a ki hepkhiat hun a tun ciangin gam tuamtuamte ah zong suksiat<br />

nading thu thakhat in vaihawm hon pah ding uh hi. A hun ciangtan<br />

thupiakni a nai ciang in mite in tua mi lomnote a suksiat siang nading in<br />

kiciamkhol diim-diam ding uh hi. Zankhat thu in nawk khat suahin<br />

sukmang khit dingin gelkholhsa-in anei uh hi. Thu kimlo-a nialna ging<br />

khat beek kizaloin thakhat in buk sim in suam ding uh hi.<br />

Pasian mite pawlkhat thonginn sungah, pawlkhat gammaangtulak<br />

ah, gamsimtham beel in Pasian’ kep ding ngen niloh uh hi. Gilo vantung<br />

mite in amaute that dingin galhiam tawi galkap honte mun citeng panin<br />

seh kawikawi uh hi. Tua hun ciam a tun laitak lian mah in Israelte’<br />

Pasian in A mite honkhia dingin hong gamtang ta hi. Topa in a gen in<br />

ah, “Ahi zongin no Pasian’ mite in ahih <strong>leh</strong> biakna pawi a kikham ni<br />

zah-a bangin, la na sa ding uh hi. Israel a hu, Topa’ biak-inn ah a pai<br />

ding in tamngai aw ginna zui in a kuankhiate bangin na lungdam ding<br />

uh hi. Topa in heh mahmahna <strong>leh</strong> a kangtum thei meikuang sung pan in


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 651<br />

vanging <strong>leh</strong> huihpi <strong>leh</strong> gialpi tawh, ama liatna minthan’na aw kiza sak<br />

in ama khut a viik sukna kimu sak ding hi.” Isaiah 30:29,30.<br />

Gual zo kisa in ot-khaina tawh zahko-a to bawlna tawh migilote<br />

in agaalmat dingte tung ah bawh ding in a kisak lai tak un, Eh! Mawk<br />

aw! Zan khuamial sangin sah zaw in a vom sah mah mah khat leitung ah<br />

hong kia suk hi. Tua ciangin Pasian tokhom panin vangtang sakhituihup<br />

khat in van a vaitan in hong kualkhum vat hi. Simmawhna tawh a gamlum<br />

lia lua teng daai cip hiau hi. Thah nopna lungsim a neih teng uh a<br />

mangngilh khin uh hi. Launa in gaak cip in Pasian thuciamna hong ki<br />

dawk pen lamdang sa in en hiai-huai uh hi. Tua vangtang in amaute<br />

hum <strong>leh</strong> a ut uh hi.<br />

Awging siang mah mah khat in Pasian mite kiangah, “Van daak<br />

dih un” aci hi. Amaute in vantung a ettoh uh <strong>leh</strong> Kamciam sakhituihup<br />

amu uh hi. Leitung akhuh avom hehna meiilom pen ki khenkham hi.<br />

Stephen in van a ettoh <strong>leh</strong> Pasian minthanna <strong>leh</strong> Mihing Tapa tokhom<br />

tunga tu a muh bang in a mu uh hi. A Pasian hihna meel tawh aki<br />

niamkhiatna limte tawh amuk pan in a Pa <strong>leh</strong> Vantung mite kianga agen,<br />

“kei na hong piak minthanna amu dingin keimah na hong piak mite<br />

zong ka omna ah a hong pai theih nading ka deihsak hi.” (Johan 17:24)<br />

cih kammal a za uh hi. La aw ngaih bangin aw khat hong ging kik a, tua<br />

in gualzawhna aw ahi hi. “Hong pai ta uh hi! Hong pai ta uh hi! A<br />

siangtho, gitlohna tawh kipelh, anin bang lote ahi uh hi. Keima thuak<br />

lungduaina thute zui uh a, amaute vantung mite tawh kithuah ta ding<br />

uh hi” cihna thu a za leu leu uh hi. Tua ciangin amai daang, upna<br />

khahsuahlo, thungen-a muk phun niloh te in tha khat in zawhna aw<br />

tawh a awng keek uh hi.<br />

Pasian in a mite a hotkhiat nading in ama vangliatna a kilat sak<br />

ding hun pen zankim laitak ahi hi. Thakhat in ni hong dawkvat a atang<br />

gemgam hi. Lim <strong>leh</strong> na lamdangte in zui in ki laih phang-phang uh hi.<br />

Migilote lau in, lamdang sa in a en hei-haai keei ta uh hi. Midikte in


652 KIDONA LIANPI<br />

ahih <strong>leh</strong> amaute kihot khiat nading lim mu ta uh ahih manin, ciliap multho<br />

liangin a lungdam uh hi. Nate khempeuh in nidanga apai ngei in pai<br />

nawnlo uh hi. Luituite khawl in, van ah meiivom lompite hong lengin ki<br />

khenpaih uha, kiphukha lamlam uh hi. Van maitang kinuai keei lak<br />

munkhat pan in telgen theihloh zah in khuavaak a hong tang hi. Tua<br />

vangtaang sung panin “A zo zo hi”ci in tuipi ging bang Pasian aw a<br />

hong ging hi. Mang. 16:17.<br />

(637) Tua aw ging in van <strong>leh</strong> leitung teng thawn in a lok gawp<br />

hi. Nakpi in ziin linga, “ziin ling khempeuh lakah a husia pen ahih manin<br />

mihing apian’ zawh hih bang zin ling om ngei nai lo hi.” Mang. 16:17.<br />

Vantung kihong in kikhak dua-dua zeel hi. Tua kawm lak pan in Pasian<br />

tokhom pan a vangtang khia pen hong phe zel hi. Mualte zong huihmuta<br />

vuang pumpeng a bang uh hi. Suangtum golpipite kitheh khia ziah<br />

zuah kawi kawi hi. Khua kipeei-a, van ging bangin ging dam-dam kawi<br />

kawi hi. Huihpi zong ku via-vua in a susia nuam a awng dawite aw<br />

bangin kiza ziazua kawikawi hi. Lei maitangin tuipihual bangin vumto<br />

au-au zel, kuaksuk da-da zel in a om hi. Lei maitangte kitam kham<br />

kawikawi hi. A dinmun pan in a lengmang ding tawh ki bang hi.<br />

Mualdung golpipite zong a omna pan tumsuk uh hi. Mi teenna tuikulhte<br />

zong ki mu nawnlo hi. Sodom banga gitlohna dim tuipi gei khuapite<br />

zong tuipi lung haam in a valh tum hi. A lian Babylon Pasian mai ah<br />

phawk in om a, “ama hehna lenggah zucill a ki dawnsak kik hi.” Mang<br />

16:19-20. Gialpi “talen khat khat a gikte” in mun citeng ah suksiat ding<br />

nasep a sem hi. A kisathei pen pen khuapite kisial pai ta hi. Kumpi inn<br />

nuamte, leitung miliante in a hauhna <strong>leh</strong> a nop sak na in a zat munte <strong>leh</strong><br />

a vang a lian sak dinga a a hauhna uh azatna munte zong a mau mitmuh<br />

mah in suang kitam zan bulom a suak khin ta hi. Thonginn kawmte ki<br />

balkeek a, upna hanga kikhum Pasian mite a suakta uh hi.<br />

Hante ki hong khia-a, leisunga ihmu mi tampite hong thokhia<br />

uh hi. Kimkhatte in tawntung nuntak na ngah ding, <strong>leh</strong> kim khat te pen<br />

tawntung maizumna le mawhsakna thuak ding in a tho uh hi. Dan. 12:2.


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 653<br />

Vantung mi thumte thu ki tangko hun sunga asi mite khempeuh Pasian<br />

in ama thukham azui mite’ ading nopna thuciam agen za ding in amau<br />

hantek panin vanglian sa in hong pu suak uh hi. “A pang teipi tawh a<br />

sunte” zong hong tho khia uh hi. Mang 1:7. Khris asih ding lai-a a lung<br />

gimnate peuh ciamnuih in zangh a a mawl pihte <strong>leh</strong> a thumaan langdo in<br />

mite a na bawlsia a gilo pente zong tua minthanna <strong>leh</strong> Pasian mite<br />

noptuak na teng mu ding tanghial in ki tho sak phot ding hi.<br />

Meiilom sahpi in van teng tuamcip lai hi. Tua lak pan in nitaang<br />

in hong kaaplet suk zel hi. Jehovah Pasian in phuula ta dinga a hong<br />

ensuk tawh ki bang hi. Khuavaak (638) lauhuai in vantung pan ki zial<br />

khia in meikuang peekpi dal deda bang in leitung pum tuun hi. Vantunga<br />

a hawk vangingpi zong lau huai in a telhaksa hi. Migilote thuak ding<br />

buppi teng a lak hi, Kam ki pau khia teng mi khempeuh in thei kim loa,<br />

ahih hangin zuau thuhilh Sia teng in teltak in thei uh hi. A den deuh<br />

mah mah lai khawnga Pasian thukham zuite tunga gitlohna lak in kisialna<br />

tawh a zahko, aphin ato to tengin tu-in cih nading thei lo in lau-in ton<br />

khe-khaa uh hi. Amaute cih mawh kahna aw gingte, na ging zia-zua te<br />

lak pan in ki za vau-vau hi. Dawite in <strong>Khrist</strong> Pasian ahihna pulaak ta uh<br />

hi. A vangliatna mai ah liingin a om laitak un mihingte in hehpihna ngen<br />

in atal uh lei ah sii-in lungkham cimawh in a kap uh hi.<br />

Pasian nilian ni ding mangmuhna tawh amu tanglai kamsang te<br />

in a gen na ah, “Topa’ ni hong nai ta ahih manin nakpi tak in kap un.<br />

Vanglianpa’ kiang panin suksiatna hong tung ta ding hi.”Isaiah 13:6.<br />

“Topa kihtakna <strong>leh</strong> a lian ama minthan’na pan in suang hawm sungah<br />

lut un la, leivui sungah bu un. Mite’ ki liatsakna pen ki niam koih dinga,<br />

mihingte’ ki phatsakna pen ki niam khiat ding hi....A mah pen leitung a<br />

liingsak gawp ding in a hong kipat ni hun ciangin, Topa kihtakna <strong>leh</strong> a<br />

lian ama minthanna panin suang hawmpite sung <strong>leh</strong> keen hawmte sungah<br />

a buk theihna ding un, mite in a biak ding un a bawl uh ngun <strong>leh</strong> kham<br />

milimte, buite <strong>leh</strong> bakte a paih ding uh hi.” Isaiah 2:10-12, 20,21.


654 KIDONA LIANPI<br />

Meiipi hong kihong khat sung panin a taang mah mah aksi khat in<br />

a kiim khuamial tawh etkaak in a zah li banga taangzaw in a hong dawk hi.<br />

Tua in Pasian thukham zuite kiang ah lam-etna <strong>leh</strong> lawpna, lungdamna thu<br />

hong gen suk in Pasian thukham palsatte tung ah hehna <strong>leh</strong> nuaisiat nading<br />

thu hong pulaak hi. Khrish adinga na khempeuh a phal mite Topa kulhpi<br />

sung ah bu ta uh hi. Amaute in leitungte <strong>leh</strong> thumaan sim mawhte mai ah<br />

sittelna thuak khin uh a, amau adinga sihna thuakpa ading in muanhuai tak<br />

in teci pang khin uh hi. Sihna maitang nangawn ah thumaan a khahsuah<br />

lote in a lamdang ki khelna ngah ta uh hi. (639) A den deuh lai in a maitang<br />

te uh daangin gimmel pua in, gem in, a buai uh hi. Tu-in lamdang sa in a<br />

maisuahte uh ki phalhta a, upna <strong>leh</strong> itna tawh vaak suah ta hi. Amaute gual<br />

zawhna aw kiza hi. “Pasian pen eima belh <strong>leh</strong> ih thahatna hi-a, haksat hunin<br />

hong huh pahpah pa ahi hi. Tua ahih ciangin, leitung kikhin in, mualte tuipi<br />

sung a kiden na zongin, a tuite ging zua-zua in phuan zuazua a, hih gin’na<br />

hangin mual liante a ling zong in ih lau kei ding hi.” Late 46:1-3.<br />

Tua muanna kammal siangthote Pasian kiang ah kahto hi. Meii<br />

lumte lah theng siang ta hi. Aksi ki dawk van siang pan in a heh a mial<br />

van-maitang tawh a ki <strong>leh</strong> bulh, kam-a gen zawh loh minthan’na hong<br />

ki dawk hi. Vantung khuapi thupina zong a kongpi kihong panin kimu<br />

khia zia-zua ta hi. Van pan in khut khat in suangpeek nih kikhepsa in a<br />

tawi hong ki mu hi. Kamsangpa genna ah, “Vantung in ama thumanna<br />

gen hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong> Pasian mahmah thukhenpa ahi hi.” Late<br />

50:6. Sinai mual tunga meikuang <strong>leh</strong> van ging laka hong ki pulaak khin<br />

Pasian thumanna ahi a siangtho thukham in mite nuntakna hong uk ding<br />

hi. Thuman <strong>leh</strong> thukhial ki lang sak ahih na hong tel dawk sak ta hi. Tua<br />

khut in suangpeek kikhep pen hong zal khia hi. Thukham Sawmte<br />

khempeuh sim theih ding in ong om hi. Hun beisa a khuamial tawh<br />

kipawl pu-pa thucin le tanglai ngeinate peuh <strong>leh</strong> lampialnate phawkkik<br />

zanghzangh hi. Lungsim panin tuate lengkhia manga Pasian thusawmte<br />

tom mahmah <strong>leh</strong> kitel mahmah in, thuneihna <strong>leh</strong> a zahtaak huai pen in<br />

leitung-a teng mikhempeuh et ciat ding in ong ki lakkhia hi.


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 655<br />

Pasian nget thu siangthote a khe tawh a sikcip mite a lau dan uh<br />

<strong>leh</strong> a cihmawh dan uh genkhiat theih hi vetlo hi. Topa in tua Thukham<br />

pia a, amaute in amau gamtatna sate uh tawh enkak in, kisik kikin a ki<br />

puahphat nading un a piak ahi hi. Ahih hang in leitung mite maipha a<br />

zon’na un tua thukham paikhia in midangte zong a palsat ding in ahilh<br />

sawn uh hi. Amaute in Pasian mite bang Sabbath palsat ding in aana<br />

bawl teitei ngei zaw lai uh hi.(640) Tu in tua a simmawh uh thukham<br />

pen mah in amaute mawhsak ta hi. Amaute tua thukham panin penglo<br />

mawk uh ahih lam a tel phat san uh ciangin a cimawh uh hi. Biakna<br />

azuih ding uh amau deih pen ateel khin zo uh hi.”Tua ciangin midikte<br />

<strong>leh</strong> migilote, <strong>leh</strong> keima na hong semte <strong>leh</strong> hong sem lote a kilamdan’na<br />

na mu kik ding uh hi” a ci hi. Mal. 3:18.<br />

Pasian thukham agalbawl siate pan apawlpi mi aneu pen dongin,<br />

thumaan hong muthak san uha, zuih ding ahih lam hong thei phasan<br />

mawk uh hi. Thukham nambat li-na pen a nungta Pasian ciamtehna ahih<br />

lam a theihna uh zekai lua ta hi. Amau nipi maanlo pen phuah tawm<br />

Sabbath ahih lam a tel muhna uh zekai ta hi. Amaute in Pasian langdo<br />

kha uh ahih na uh a tel muh phing mawk uh hi . Biakna makai Siate in<br />

Paradise kongvanga paipih ding in akigenna te uh kisiatna sunga mite a<br />

makaih ngit-nget uh na hi thong hi. Tua ni tawpna ni ma tengin sum<br />

siangtho a na semte pan mun bang zah in thupi in, amau muan huai<br />

lohna thaman bang zah tak in kihtak huai hiam cih a thei het kei uh hi.<br />

A tawntung ading in khaa khat a maiman pen bang zah man hiam cih ki<br />

tuat theilo hi. Pasian in “nang gilo nasempa, Ka kiang panin paikhia in,<br />

a cih ngeu tanghial ding pen nak lauhuai tuak lua hi.<br />

Pasian aw van panin hong ging hi. Jesuh hong pai ding hun a ni<br />

<strong>leh</strong> a nai hong tangko khia ta hi. Ama mite tung ah a tawntung thuciamna<br />

pia ta hi. Van ging keek kia zah in a aw in leitung kualvial in a thawn<br />

kawi kawi hi. Pasian’ Israelte in tua aw ngai in a vandak uh hi. Amaute<br />

mai tangte a taang hi. Mosi in Sinai mualtung pan a hong kumsuk lai-a<br />

tawh ki bang hi. Migilote in amaute maitangte en zolo uh hi. Pasian


656 KIDONA LIANPI<br />

zahtakna a Sabbath siangtho a na zangte thupha a kipiak khit ciangin<br />

zawhna aw ngaihpi tawh a awng uh hi.<br />

Tua khit a sawt lo-in khuttum lang cia a pha meiivom lomno<br />

khat nisuahna lam pan in hong kilangh hi. Tua pen Honpa a kim um<br />

meii hi a, a gamla panin meiivom bang a kimu ahi hi. Pasian mite in hih<br />

pen Mihing Tapa lim hi cih a thei uh hi. (641) Dai tak in gal-et uh a,<br />

leitung lam hong naih sem sem ciangin avang tang meiipaak lianpi bang<br />

in hong ki langh hi. A taw-dap pen a kang tum sak thei meikuang bang<br />

ahi hi. Tua meiipaak tung ah Thuciamna sakhituihup in a kual khum hi.<br />

Jesu in gaalzo lian pen pa ahihna tawh hong tuang suk hi. Tu in Mi cimawhpa<br />

in, “maizumna tui kha dawn nawnlo ding hi. Van <strong>leh</strong> lei-a gualzo<br />

hihna tawh hong pai ta hi. A nung ta <strong>leh</strong> a si mite thu khen sak ding in<br />

a hong pai hi. “ amah thumaan in muan huai a, dikna tawh thukhen in<br />

galdo ta ding hi.” ”Vantung a galkapte in amah hong zui uh hi.” Mang<br />

19:11, 14. Van buppi “ tulsawm mun tulsawm, a tul mun tul tampite<br />

tawh” a taang zia zua hi. Mihing laikung in akim in a gelh theih loh,<br />

mihing lungsim in a thupina a matkim zawhloh, <strong>leh</strong> theihtel zawhloh in<br />

a thupi hi. Ama liatna in vantung khuh in, amah ki pah tawina in leitung<br />

a dim hi. Ama’ vang tang in khuavaak bang hi.” Hab. 3:3,4. A nungta<br />

meii hong nai ta a, mittang khempeuh in nuntakna Kumpipa mu uh hi.<br />

A siangtho lutang tung ah ling-lukhu om nawnlo hi. Aminthag zahtak<br />

huai lukhu a lutung ah ki nga ta hi. Ama maitang vaang tang in sun<br />

nitaang sang in a taang zaw hi. Ama puantung <strong>leh</strong> aphei tung ah kumpite’<br />

Kumpi, topate’ Topa ci in a ki gel hi” Mang. 19:16.<br />

Ama mai ah, “maitang khempeuh a daang hi”. Pasian migitna a<br />

na nial kha khempeuh a tawntung cih mawhna ki buak ta hi. Lungsim<br />

khem peuh tui mang a, khuk kitat in liing kakauh in kon cip uh hi. A<br />

maitangte uh mual mang khin hi. Jer. 30:6; Nahum 2:10. Midikte liingin<br />

a awng uh a, Kua in thuakzo ding ahi hiam? ci uh hi.Vantung mite lasak<br />

tawmvei khawl uha, a gamdai uh hi. Tua ciangin Jesuh’ aw hong kiza a,<br />

“Keima thupha in nang ading in kicing hi” hong ci hi. Midikte maitangte


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 657<br />

hong taang khia hi. A lungsim uh nuamna tawh a dim hi. Vantung mite<br />

in a la aw uh a eu zawzek in la uh a, a sak kik leuleu kawm un leitung<br />

lam hong neh suk suk uh hi.<br />

Kumpite’ Kumpipa meiilom tungah hong tuang suk pen<br />

meikuang in kiim um hi. Vante laidal zial bang in a ki zial hi. Amai ah<br />

leitung lau in a liing hi. Mualte <strong>leh</strong> tuikulhte zong a omna uh panin a kin<br />

khia uh hi. “I Pasian hong pai-a, amah dai om mawk lo hi. Ama mai ah<br />

mei husia om a, a kimkot ah huihpi om hi. Amite thu a khen theihna<br />

dingun tunglam vantung <strong>leh</strong> leitung a sam hi.”Late 50:3,4.<br />

“Tua ciangin leitung kumpite <strong>leh</strong> mi liante, galkap mangte, mi<br />

haute <strong>leh</strong> mi thahatte, silate <strong>leh</strong> sila lote-a kipanin a kua ma peuh, mual<br />

tunga leihawm lakah bu uh a, mualte <strong>leh</strong> suangtum lianpite kiangah<br />

‘Kote tung ah hong kia suk un la, tokhom tung ah a tupa maitang <strong>leh</strong><br />

Tuuno hehna panin kote hong liah un. Amaute hehna hang in gimna<br />

hun hong tungta ahih manin kua in thauak zo ding ahi hiam” a ci uh hi.<br />

Mang. 6:15-17.<br />

Zahkona, nuihsatna te bel tu in bei ta hi. Zuau phuak mukte<br />

zong tu in khawl in daai ta uh hi. Galvan ging lamlamte, galdo nading<br />

vai hawmnate , buainate, <strong>leh</strong> sisan tawh a geep puan cih te hun hi nawn<br />

lo hi. Isaiah 9:5. Tu in thungetna <strong>leh</strong> thumna kahna aw lo ngal a dang ki<br />

za nawnlo hi. A den mah mah a azahko theite aw ging te in “ Ama<br />

hehna ni hong tung zo ahih man in kua in thuak zo ding ahi hiam?” ci ta<br />

uh hi. Migilo te thungetna pen mualte suangte in amau vuk cip ding cih<br />

bek hi a, amaute’ sim mawh <strong>leh</strong> anialpa uh maitang pana liah ding ,<br />

kimu sak nawn lo ding ahi hi.<br />

Misite bil in a zak theih ding aw-ging a za thei ta uh hi. Tua aw<br />

mah in bang zah vei a ki tel mah mah <strong>leh</strong> aw neem tawh ki sik kik ding<br />

in amaute sam ngei khin hiam?. Khatvei <strong>leh</strong> lawm bangin, khatvei <strong>leh</strong><br />

sanggam bangin, khatvei <strong>leh</strong> Honpa bangin a sam thi-the khin zo hi.<br />

Ama thupha anial mite ading in tua in sauveipi a zolnate pen mawh


658 KIDONA LIANPI<br />

sakna <strong>leh</strong> kawkna, <strong>leh</strong> nolhna bang suak zaw ta mawk hi. “Na mawhnate<br />

uh kikhel un. Bang hang in si nuam se se na hi uh hiam?” Ezek. 33:11.<br />

Tua awte pen mi dang mawk khat aw bang in a ngaih sut man uh ahi hi.<br />

Jesuh in, “Kei mah in note hong sam napi in nong ngai nuam kei uh a,<br />

ka khut hong vaan napi in kua mah in nong thudon kei uha, ka thugen<br />

khempeuh hong thudon loin, kong tainate nong mang nuam kei uh hi”a<br />

ci hi. Paunak 1:24, 25. Tua aw ging in thu phawk kik sak a, patau<br />

kohnathu a thusim lohnate uh <strong>leh</strong> zolna aman’lohnate uh, ahun hoihte a<br />

zaangkhai bawlnate uh utlopi in a phawkkik sak hi.<br />

Khrish a sim mawhnate tua laitak ah om hi. (643) Alungsim uh<br />

a lok mahmah vangliatna hong tunga, Thuaksiap maitang a siampi lianpa<br />

in kiciam lianga a dot a dawnkik na ah, “Mihing Tapa in minthanna <strong>leh</strong><br />

Pa vangliatna tawh meii lom tuangin a hong kum suk na mittang tawh<br />

na mu ding uh hi” Matt. 26:64 aci h. Tua pen tu in Ama minthanna sung<br />

ah amah mu ta uha, vangliatna ziat lam ah tu in a mu uh a hi ta hi.<br />

Pasian Tapa ahihna a gen ciangin a zahpihte in tu in gen ding dang nei<br />

nawn lo uh hi. Aki phasak Herod zong om a, Ama zaliatna zahpih in, a<br />

simmawh galkapte kiang ah Ama a ding kumpi lukhu bawlsak un ci-a a<br />

sawlpa ahi hi. Tua lai ah khut nin tawh puansan a silh sakte zong a om<br />

uh hi. A siangtho taltang tunga ling lukhu a khusakpa <strong>leh</strong> kumpi<br />

ciangkhut lim khat tawi dinga a pia pa zong a om hi. Simmawhna tawh<br />

mawlpih gawp-gawp in amai a a bia pa zong a om hi. Nuntakna Kumpipa<br />

saat in a cilphihte in tu in A maitang <strong>leh</strong> a vangliatna pan taimang nading<br />

a zong uh hi. A khut akhe ah siktukkilh a khente <strong>leh</strong> a pang teipi tawh<br />

a dawt galkappa in ama khutmate mu in lau in, a ki suang mahmah sa in<br />

en uh hi.<br />

Siampite <strong>leh</strong> Ukpite in Kalvari muala thupiangte a phawk kik<br />

dandan keei uh hi. <strong>Satan</strong> kisialhna ngeite bangin, a ngawng uh puksak<br />

in, Amah in midangte honkhia thei napi in a mahmah aki honkhia theilo<br />

hi. Amah Israel mite’ kumpi ahi hi. Tu-in singlamteh tung panin<br />

hongkumsuk <strong>leh</strong> ih um ding hi. Amah in ‘Kei, Pasian’ Tapa ka hi hi.’ ci


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 659<br />

ahih manin amah in Pasian muanin a nei hi. Pasian in a hot nop <strong>leh</strong> tu-in<br />

honkhia ta hen,” (Mate 27:42,43) a cih laite uh phawk kik in lau lua-in<br />

amai uh san zai zai hi.<br />

Huan cingte-in a gah apiak noploh uh ciangin a nasemte bawlsia<br />

in a Tapa a na thahsak thugentehna Jesu gente a phawk uh hi. Leenghuan<br />

neipa-in, “migilote susia ding hi” ci-in agen thute zong a phawk uh hi.<br />

Tua mite daan kipiakna ah Siampite <strong>leh</strong> Upa te in amau mah mah sep<br />

khiat sa te <strong>leh</strong> a thuak ding te uh a phawk kik uh hi. Tu in haksa thuakna<br />

otna ging a kiza hi. “Amah singlamteh ah khai in! Amah singlamteh ah<br />

that in!” ci-a a Jerusalem kongzingte a a otna te uh sang in “Amah<br />

Pasian Tapa hi! Amah Messiah tak tak ahi hi” ci-in lungkham (644) <strong>leh</strong><br />

maizum a a kiko na te uh a ngaih zaw lai hi. Amaute in kumpite’ Kumpipa<br />

muh khak lohna mun ah tai mang nading a zong uh hi. Leitung kilok in<br />

a kikeekkham lei kawhawm sung khawng ah buk mang a sawm uh hi.<br />

Thumaan a nial mi peuh mah in a thawh kik khit uh ciangin a<br />

nuntak lai uh a a gamtat siate uh phawkkik dandan uha, cih nading <strong>leh</strong><br />

lawh nading theilo in patau gawp lel in a hun paisate uh pammaih a sa<br />

mahmah uh hi.”Hawm suahna banga launa” ni hong tunga, “kisiatna<br />

in pingpeii bangin a pei hun tawh kiteh thei vet lo hi!” Paunak 1:27.<br />

Tua Jesuh <strong>leh</strong> A mite a susia ngitngette in tu-in amaute thuakna tawh<br />

minthanna teci a pang phing zen uh hi. A mau buaina tua zah lak<br />

panin misiangthote lungdamna awging za uh a, “En un, amah pen eima<br />

Pasian ahi hi; eite hong hon dingin amah i ngak hi,” cihna aw a za uh<br />

hi. Isa. 25:9.<br />

Lei liing lak, khuaphia a taang zalzal lak, <strong>leh</strong> vanging a puak<br />

damdam lakpi ah Pasian Tapa in misiangtho ihmute samkhia hi. .Amah<br />

in midikte hante en in a khut lamto kawm in a kiko hi. “Tho un!, Tho<br />

un, Tho un, no leivui laka ihmu te aw tho khia un!” a ci hi. Leitung<br />

adung a vai-a misisa khempeuh in tua aw za ding uh a, tua aw a za<br />

khempeuhte hong thokhia ding uh hi. Leitung khempeuh kualkhum in


660 KIDONA LIANPI<br />

mi namte, mipawlte, <strong>leh</strong> pau namkimte lak panin mi honpi hong ki<br />

gualkhia phangphang hi. Sihna thonginn sung panin amaute hong paikhia<br />

uha, sitheinawnlo in, “Sihna aw na gu koi lai ah a om hiam? Han aw na<br />

zawhna koi ah a om nawn hiam?” ci uh hi. 1 Kaw 15:55. Ahinglai midikte<br />

<strong>leh</strong> a hong thokik midikte ki gawm in aw saupi tawh zawhna lungdamna<br />

a awng uh hi.<br />

Han pana hong pusuah uh ciang in han sunga lut lai bang mah in<br />

hong tho kik uh hi. Adam pen hong tho kik mi honpite lak ah a sang pen<br />

<strong>leh</strong> a meelpha pen hi hi. A hih hang in Pasian Tapa sangin niam zaw<br />

deuh ve ve hi. Amah in a khang kikte sangin lamdang zaw zek ahihna in<br />

minamte’ kiam suksukna teci lak a suak hi. A hih hangin amaute<br />

khempeuh tha tho mah mah uh a, khangno bangin a thadim tawntung<br />

ding uh ahi hi. (645) A kipat cil in mihing gamtat tham lo in pumpi mah<br />

mah zong Pasian lim le meel sun-a ki bawl ahi hi. Mawhna in meel<br />

hem sak in Pasian meel kimu thei nawnlo zah dek tak dong a tun suk hi.<br />

Ahih hang in Khrish in tua a ki mansuahsa thuteng bawlpha dingin hong<br />

pai ahi hi. Amah in i pumpi poi pen khek in ama minthang pumpi bangin<br />

hong zeem kik hi. Asi thei a muat thei, a meelhem, mawhna suksiatsa<br />

teng a kicing ameel hoih, <strong>leh</strong> asi theilo hong suah kik hi. Ginat lohna<br />

kawkbaangte khempeuh han sung ah nusia uh hi. Sawtveipi a taansa uh<br />

Eden huan-a nuntakna singgah tawh hotna ngah mite hong khang khia<br />

to ding uh a, a kipat tuunga kipia minthanna tawh a ki dim pumpi cia<br />

mah hong phato kik ding uh hi. Mal. 4:2. A vomh lai uh mawhna khaap,<br />

samsiatna teng ki nil khia in Khrish mi muanhuaite pen, “ih Topa Pasian<br />

meel hoihna” hong pua ding uh hi. Lungsim <strong>leh</strong> pumpi zong a bup in a<br />

cingtaak Topa lim le meel hoihna tawh hong kisuun kik ding uh hi. Aw!<br />

hotkhiatna ih cih lam dang mah ngei si maw! Sawtveipi i gengen, i<br />

lametet, i maseh kholhkholh, i ngaihsut den , tel taka aki theizolo pen<br />

hih maw!<br />

A hinglai midikte ‘tawm vei sung mitphiat kikaal in kikheel ding<br />

uha,” Pasian aw in amaute minthanna pia in a sithei nawnlo ding in


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 661<br />

kikheel uh hi. Misiangtho hong thokikte tawh huih lak ah Topa dawn<br />

ding in kipuakto ding hi. Vantung mite in a ”teelsate leimong khat pan<br />

mongkhat, kiu khat pan kiu li dong in a khawm tuah ding uh hi” Naupang<br />

neute vantung mite in la uh a, anute a pia uhhi. Sihna hang in sawt<br />

veipi ih ki khenpih sa ih lawmte tawh a kikhen ngei nawnlo ding in<br />

kituah hon ding hanga, lungdamna la tawh Pasian khuapi lam ma nawh<br />

in ih kah to khawm ding hi.<br />

Meiilom leeng in apang ciat ah kha nei a, a nuai ah a ki peipei<br />

lengpeei a om hi. Leeng buppi van lam a kah toh ciangin “ Siangtho” ci<br />

in a pei te aki ko uh hi. Akhate zong ki zaap-in, “siangtho” a ci uh hi.<br />

Vantung mite in zong kiko in, “Siangtho, siangtho, siangtho avanglian<br />

Topa Pasian” ci uh hi. Tua ciang in hot khiatsa mite in “halelujah!” ciin<br />

a awng uh hi. Tua bangin leengpi in van Jerusalem Thak lam ma<br />

nawh in a kahto hi.<br />

Pasian Khuapi lut ma-in Honpa in A nungzuite zawhna <strong>leh</strong> Kumpi<br />

innkuan hihna za a pia hi. Minpha a ngah khit uh ciangin a Kumpipa uh<br />

kiim uum in hong ki gual uh hi. Misiangthote <strong>leh</strong> vantung mite laizang<br />

panin sang zaw in Honpa ong dawk khiato hi. A meel puak in itna a lak<br />

hi. 646 Aki sim zolo hotkhiat mite mit in amah mit suan-in a minthan’nate<br />

en uh a, “midang khempeuh sanga meel sia zaw <strong>leh</strong> mihing sanga a<br />

thuak sia zaw” ahi ngeipa’ vangliatna a en uh hi. A gualzo mite lutung<br />

ah Jesuh mah mah in a taklam khut tawh minthan’na lukhu khu sak ciat<br />

hi. Mi kim ading lukhu om a, tua lukhute tung ah a mau min thak ciat a<br />

tuang hi. “Topa tunga Sianthona”, ci-in a ki gelh hi. A maute khut uh<br />

ah galzote neih theih nisuh hiang <strong>leh</strong> a tee mah mah tumtheihte a pia hi.<br />

Tua ciang in a Uk vantung mi in la aw a la hi. Mi khempeuh in a tum<br />

theihte uh a sai ciat uh ciangin la aw ngaih kihual mah mah in a lem uh<br />

hi. “A hong itpa, ama sisan tawh eite a hong silsiangpa, <strong>leh</strong> A Pa Pasian<br />

kianga eite siampi <strong>leh</strong> Kumpi a hong suak sak pa tungah minthan’na, uk<br />

zawh nate om tawntung ta hen” ci in gen zawhloh lungdamna tawh a<br />

phat uh hi.


662 KIDONA LIANPI<br />

Hotkhiat mihonpi mai ah khuapi siangtho a om hi. Jesu in suang<br />

manpha kongpi a hon ciang in, mi namkimte lak pan in thuman zuite a<br />

lut uh hi. Tua laitak ah amaute in Adam mawh ma-a a inn ngei uh Pasian<br />

Paradis a mu uh hi. Tua ciangin mihing bila a kiza ngei sa khempeuh<br />

sanga a ngaih zaw, zong a kiza ngeilo aw khatin “Haksatna bei ta hi,<br />

No ka thupha a sangte aw, leitung piancil a kipan note a ding a kiseh<br />

kholsa gam nuam ah hong pai unla hong luah un” a ci hi. “Nang mah in<br />

kei nong piak mite zong Keima omna ah a om ding uh ka deih hi” ci-a<br />

Honpa in A nungzuite ading a thungetna tu-in a tang tung ta ahi hi.<br />

“Ama minthan’na mai ah pau banna om het lo <strong>leh</strong> lungdam takin a hong<br />

paipih” ta ahi hi.(Jude 24). Khrish in a sisan tawh a leisa mite a Pa<br />

kiang ah lak in, “ Hi lai ah Keimah <strong>leh</strong> Na hong piak mi teng ka om uh<br />

hi” a ci hi. “ Nong piaksa mite ka kem hi” a ci hi. Oh! Hong hotna <strong>leh</strong><br />

hong itna lam dang mah si! Hih bang kipahna ah mong neilo Pa in<br />

hotkhiatsa mite en a, Ama meel suun in a mu hi. Mawhna <strong>leh</strong> asiatsak<br />

teng zong bei ta hi. Mihing <strong>leh</strong> Pasian hong ki lem kik in innkuan khat<br />

suak uh hi.<br />

Jesuh in a mi muanhuaite, gen khiat zawhloh itna <strong>leh</strong> “Topa<br />

Lungdamna” tawh a na dawntuah 647 hi. Honpa lungdamna in<br />

thuaksiatna <strong>leh</strong> zahhuaina tawh a hotkhiat mite minthang kumpi gamsung<br />

ah Amuhna pen ahi hi. Hotkhiat mite-in zong amau thungetna, amau<br />

nasepna, itna tawh akipiak na uh hang in Khrish kiang a tunpih uh thupha<br />

sang mite mihonte lak ah amuh uh ciangin, Khrish lungdamna mah tawh<br />

a kibang in, a lung dam khawm uh hi. Tokhom kaang lian kiim a a<br />

kikhopna uh ah Khrish adinga amau mi ngahte <strong>leh</strong> tua mite in a na ngah<br />

sawn mite mu uh a, avekpi un tawldamna ngah ciat ta uh ahih manin<br />

kigentheilo lungdamna tawh a kham lukhu te uh Jesuh khe kiang ah nga<br />

in tawp hun neilo atawntung in Amah a phat ta uh hi.<br />

Hotkhiatsa mite Pasian khuapi ah hong lut khit uh ciangin huihlak<br />

ah biakpiakna phatna awte hong ging khia hi. Adam nihtegel zong hong<br />

ki mu ta uh hi. Pasian Tapa in a khut zan in, a bawlpa langpan mawhna


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 663<br />

hangin mawh lawh tawi nading liamma pawn a piang sakpa ahi eite pa<br />

masa, Adam a saang hi. Adam in tua sik tukkilh ma pawnte a muh<br />

ciangin Topa ang ah ki ngam zaw loin a khe phungah bokin, maizum ki<br />

suang sa in “thahna athuak Tuuno a ki lawm hi, a ki tuak hi” a ci hi.<br />

Honpa in amah dam tak in a phot toh khit ciangin sawtpi sung a tansa<br />

Eden inn a en sak hi.<br />

Eden pan a ki nawh khiat khit a ki pan in Adam nuntak sung<br />

khempeuh dahna tawh a ki dim hi. Nahpateh pulh khempeuh, kithoihna<br />

gan kigo khempeuh, pianpih hoihna kisia in siatnama vive akimu nate<br />

khempeuh, <strong>leh</strong> mihing te sianthona a thep nei sak khempeuh in ama<br />

mawhna a phawk thak kik sak den a suak hi. Tua mawhna in na khem<br />

peuh a pumtuam amuh ciangin kisik kikna tawh lung gim in a buai hi.<br />

Ama mawhna in amah a taai ngitnget hi. Lungduai tak <strong>leh</strong> ki niamkhiat<br />

tak in palsatna daan kumtul dektak a thuak hi. Muanhuai tak in a<br />

mawhnate kisik kik a, hong ki khaam Honpa ki limcinna muangin<br />

thawhkikna lam en kawm kawm in a si hi. Pasian Tapa in mihingte a<br />

puukna (648) pan in honkhia hi. Tu in tua hotkhiatna hangin Adam in<br />

zong a ngah ngeisa dinmun a ngah kik ahi hi. (Mikah 4:5).<br />

Lungdamna tawh khat vei lai-a a nopsak pih sing kungte khawng<br />

a en hi. Mawhna a neih ma, sunkamh khawng cianga singgah a lo in a<br />

kaih khopna kungte khawng a mu hi. Leeng gui a lawn ngeisa te, a zunzun<br />

ngeisa pak hoih te a mukik hi. A lung sim sung ah Eden a ki puah<br />

kik takpi hi veh e maw! ci-in a ki nawhkhiatma-ate sangin zong nopci<br />

zawlai asa hi. Honpa in nuntakna singkung kiang ah paipih in a gah<br />

khat loin a pia hi. Ne in ci in a sawl hi. A kim en a, ama suan le khat te<br />

lak ah hotkhiatna ngah in Paradis atung mihonte a mu hi. A kham lukhu<br />

suah khia in Jesuh khe kiang ah a koih khit ciangin boksuk in Honpa a<br />

kawi hi. Kham tawh ki bawl tumtheihte tum in”thahna a thuak ahing<br />

kik Tuuno a kilawm in a manpha hi,” ci-in tung thangvan kuumpi thawn<br />

in gualzawhna la a sa hi. Adam innkuan pih tengin a lukhute uh Honpa<br />

khe kiangah koih in, kun in Honpa a bia uh hi.


664 KIDONA LIANPI<br />

Hih ki muh kikna ah Adam puk lai-a a kap vantung mite, Jesu<br />

sihna pan-a hong thawhkik van a kahtoh cianga a lungdamte zong aki<br />

hel hi. Tuate mah in Jesuh um in hotna ngah mite haante a va hongkhiate<br />

ahi uh hi. Tu-in hotkhiatna nasep kizo siang ta mu uha, amaute tawh<br />

phatna la a sa khawmkhawm ta uh hi.<br />

Tokhom maia Pasian vang <strong>leh</strong> meikuang tawh kihel a bang<br />

limlang tuipi tung ah “sapi milim <strong>leh</strong> a ciamtehna <strong>leh</strong> ama min ciam<br />

tehna tung ah agualzote a ki khawm uh hi” Mang. 15:2,3. Zion mual<br />

tung ah Tuuno tawh “Pasian neih tumtheihte tawi in mite lak pan tatkhiat<br />

ahi sangkhat then li tul lite a ding uh hi. Tuipi lian ging bangin ahi zong<br />

in vanging bangin ahi zongin “tumtheih tumna ging “a kiza hi. Mang.<br />

14:1-5. Amaute in tokhom mai ah “lathak” sa uh hi. Tua 144000te longal<br />

in a saktheih lohna pen amau thuaksiatna teng phuahna la ahih man ahi<br />

hi. Midangte in tua thuaksiatnate va thuakpih khalo uh hi. “Amaute in<br />

Tuuno a paina peuh ah zui uha,” leitunga ana hing lai, a hing tanga<br />

kikheelte ahi uh hi. ”Pasian <strong>leh</strong> tuuno a ding in gah masa bel” ahi uh hi.<br />

Mang. 14:1-5; 15;3. “Hih pawlte pen thuaksiatna teng paltanto a hong<br />

suaktate ahi uh hi.” Mang. 7:14-17. A maute in mi nam om khit peuh<br />

mah a piang ngeilo lungkham buaina teng a nawktote hi uh a, Jacob<br />

lungkhampi hun a kici buainate thuakto uh hi. Pasian thukhenna daan<br />

ahi gimna nam sagihte a ki buak khit in Palaai neilo a haksatna phu kha<br />

mite ahi uh hi. Ahih hangin amau in “a puante uh Tuuno sisan tawh<br />

sawpsiang in” hotkhiatna ngahte ahi uh hi. “Amuk uh pan in zuau thu<br />

kiza lo a, Pasian mai ah amawhna uh ki mu lo hi” “Tua ahih manin<br />

amaute in Biakinn sung Pasian tokhom mai ah sun tawh zan tawh Ama<br />

na sem in, tokhom tunga tupa in a maute tawh a teng khawm den ding<br />

hi ta hi. Mang.7:14-17. A maute in leitung kialpi <strong>leh</strong> natgualte tawh a<br />

kisiat lai mu uha, ni in mite kangzo zah in asat laite, thuaksiatna tuam<br />

tuam, <strong>leh</strong> gilkial dangtaknate a phu khin uh ahi hi. A hih hang in tuin”gilkial<br />

nawnlo, dangtak ngei nawnlo ding uh hi. Ni in zong amaute<br />

haal nawn lo ding hi. Tokhom laizanga om Tuuno in amaute vaak in.


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 665<br />

nuntakna tui kiang ah pai pih ta ding hi. Amaute mit panin khituite<br />

Pasian in nul siang sak ta ding hi. Mang. 7: 14-17.<br />

Khang tawntunga Honpa teel khiat mite in sittelna sangah ki<br />

sek in pilna kiguan sate ahi uh hi. Amaute in leitung a lampi kawcik a<br />

tawn, thuaksiatna hanga sianthona a ngah, pum-mei tawh aki haal siang<br />

sate a hi uh hi. Jesuh ading in lang bawlna, muh dahna, <strong>leh</strong> mawh zonna<br />

te tawh bawlsiat a thuaksa uh ahi hi. Amau in gimthuak in Amah zui<br />

uha, amau pumpi deihna nial in cih mawh haksat tampi a thuak pih uh<br />

ahi hi. Amaute thuaksiatnate hangin mawhna (650)gitlohna tel muh uha,<br />

mawhna vangliatnate, asiat huaina <strong>leh</strong> a gimpiak zia te mu in mawhna<br />

pen kih huai a sa mahmah uh hi. Tua siatnate thoih dam nading a kipia<br />

kithoihnate ngaihsun uha, a lungsim uh ah lungdam na <strong>leh</strong> phatna tawh<br />

a dim hi. Tua in amaute ki niamkhiat sak a, a puuk ngeilote in a phut<br />

ngeiloh <strong>leh</strong> a theih pih khak ngeiloh pilna neite a suak zaw uh hi. Amaute<br />

mawhna tam ki mai sak lua ahih manin a itna uh zong a tam pah hi.<br />

Khrish thuakna teng thuakpih uh ahih manin Ama minthan’na zong a<br />

neih pih uh hi.<br />

Pasian’ gam a luahte pen inn khumvum, inn ginalo sung, thong<br />

sung, a ki khai lupna khuam tung, mualtung, sehnel gam, lei hawm<br />

sung, <strong>leh</strong> tuipi gei suang hawm lak khawng peuh pan a hong pai khia te<br />

a hi uh hi. Leitung ah amaute “ ki tavai sak in, kigim bawl in, ki guhgawi<br />

hi.” Mi mak tampi in minsiat sakna thuak uh a, han ah a tung uh ahi hi.<br />

Tua te pen <strong>Satan</strong>’ khemna ah kipia nuam lo uh a, kip tak in anialte ahi<br />

uh hi. Amaute pen mihing thukhenna ah a mulkim huai <strong>leh</strong> a nasia khia<br />

pen in a ki bawlsia hi. Tu in “Pasian mah mah in thukhen mang hong<br />

sem hi.” Late 50:6. Tu in leitunga thukhennate ki <strong>leh</strong> lum-let ta hi.<br />

“Ama mite a ki taaina teng kila khia hi.” Isaiah 25:8. “Amaute tu in<br />

misiangthote, Topa’ tatkhiatte, ki ci ta ding uh hi. Pasianin amaute “meel<br />

hoihna pia a, dahna taang in lungdamna sathau nilh a, lunggim vangik<br />

taang in phatna puan silh sak ta hi” Isaiah 62:2; 61:3. Amaute tha nem<br />

nawnlo ding uh a, ki gim bawl nawnlo in ki khen keek nawn loin, zong


666 KIDONA LIANPI<br />

ki gawt bawl nawn lo ding hi. Tu-a kipan in Topa tawh om khawm<br />

tawntung ta ding uh hi. Amaute tokhom mai ah ding uh a, leitunga<br />

puan hoih pen a kicite sanga hoih zaw puante tawh a kizem ta uh hi.<br />

Leitung kumpite’ khuk ngei lukhu vaang lian pen sangin a vanglian<br />

zaw lukhu khu ta uh hi. Natna kahna nite bei mang pai suak ta hi.<br />

Minthang Kumpipa in maitang teng khempeuh panin khituite a nul siang<br />

sak khin hi. Lung gimna khem peuh ki paai khia ta hi. Nisuhhiangte veii<br />

in phatna late sa uh a, kitel <strong>leh</strong> kihual tak in asak uh phutun han lapi aw<br />

zong thangvan tual teng thawn ding in a ging beh beh hi. “Hotkhiatna,<br />

Kumpi tokhom tunga tupa i Pasian le Tuuno pan ahi hi” ci in a sa uh hi.<br />

Vantung mi khem peuh in na dawng kik uh a, (651)“Amen! i Pasian<br />

tungah phatna, minthanna, pilna, lungdamna, pahtawina, vangliatna, le<br />

hatna a tawntungin omden ta hen” a na cih pih uh hi. Mang. 7:10,<br />

12(ZIV).<br />

Tu-a i nuntakna panin hotkhiatna thu pen lam dang mah hi cih<br />

ciang bek i muh pih milmial pan hi. Ciangtan a nei mihing lungpilna<br />

tawh i et ciangin mai zumna le minthanna, nuntakna <strong>leh</strong> sihna, thuman<br />

<strong>leh</strong> migitna, <strong>leh</strong> singlamteh-a a thuaknate ciang bek i mu thei hi. Hih i<br />

mihing lungsim ciang lel tawh thu khempeuh a kim tak in i mu thei nai<br />

kei hi. Hong tankhia itna a dung a vai, a niam le a san’na, cihte a kipan<br />

hong Honpa thu dongin a hi milmial bek in i muh pih tei pan bek hi.<br />

Hotkhiat nading vaihawmna tawh kisai thu thukpi pen hotkhiat mite na<br />

ngawn in amau ki muhna lel ciang tawh zong a kim in tel khin zo nai lo<br />

ding uh a, a tawntung nuntakna ah thumaan thakte zong a sin beh toto<br />

lai ding uh hi. A lamdang thu, <strong>leh</strong> lungsim a nuam sak thute bek om ta<br />

ding hi. Siatna a piang sak thei khempeuh ki phiat siang ta hi napi in<br />

Pasian mite in hotkhiatna manphat zia pen a tel zaw in theih beh to to<br />

lai ding uh hi.<br />

Khrish singlamtehthu pen hotkhiat mite adingin pilna <strong>leh</strong> a<br />

tawntung lapi suak ding hi. Minthanna a ngah Khrish pen singlamteh-a<br />

ki khai Khrish hi cih a mu ding uh hi. A kisim zolo van kaw hawm-a


PASIAN MITE KIHONKHIA TA 667<br />

leitung om zia-zua teng a bawlpa, Ama vaang tawh nate piang sakin,<br />

nate a don a kempa, ahi Pasian Itpa, vantung Kumpipa, vantung mi<br />

cherub <strong>leh</strong> a vaangtaang seraph in a biak biakpa in a puuksa mihing<br />

dom kang to ding in a hong ki niamkhiat hi. Mawhna huai siatna <strong>leh</strong><br />

zum huaina teng thuak in A Pa’ mai mulo in A nuntakna a bei dong<br />

hong thuakpa thu ki mang ngilh ngei nawnlo ding hi. Leitung tampite a<br />

piang sakpa, na khempeuh a siangsakpa in mihingte a it man in A<br />

minthan’na suah khia in, Amah le amah hong ki niam koihpa pen vanpi<br />

leipi bup in biak ding a lawp mahmah den ding uh hi. Hotna ngah<br />

minamte-in a Honpa uh en uha, Ama maisuaha a Pa’ tawntung<br />

vaangtaang a mu uh hi. A tawntunga akipden a tokhom zong en uha, A<br />

ma kumpigam in bei ni nei ngeilo ding ahih lam a mu uh hi. Amaute-in<br />

lungdam kipaakna lasa uha, (652) “Ama sisan manpha tawh eite hong<br />

tan in Pasian kiang a hong tunpih thahna a thuak Tuuno in min phatna<br />

ngah ding a ki lawm hi” ci in a phat uh hi.<br />

Singlamtehthu in thuthuk dang khempeuh tel-lahkhiatna ahi hi.<br />

Kalvari pan-a hong tang khuavaak in a lau huai tawh a ki bang eite ading a<br />

hong kipia Pasian thupina pen a deih huaina <strong>leh</strong> a meel hoihna a hong dawk<br />

sak hi. Migitna, thu neemna, <strong>leh</strong> nute pate itnate in zong sianthona,<br />

thutangna, <strong>leh</strong> hatna tawh a ki gawm khawm hi. A minthang <strong>leh</strong> a ki lamto<br />

a tokhom’ ‘minthanna ih muh ciangin, “Eite’ Pa” minthanna, itnate ni dang<br />

a ih tel sang in a thuk zaw in i telpha saan ding hi. Mong neilo pilna neipa<br />

in eite hotkhiat nading in Ama Tapa kigawhna longal hotkhiatna ding pen<br />

vaidang ki hawm thei salo ahih ziate zong i muhpih lai ding hi. Tua kigawhna<br />

loh kik nadingin hih leitungah a siangtho, a gualnuam, a sitheilo tatkhiatte<br />

a teng sak ding hi. Honpa in khuamial vangliatna tawh a kidona thaman<br />

pen hotkhiat mite-in nopsak lawh uh hi. Tua man piakna ah Pa lungkim-in<br />

Khrish mah mah in Ama piak kithoihna gah <strong>leh</strong> paakte amuh ciangin a<br />

lungkim hi.


668 KIDONA LIANPI<br />

41<br />

Leitung Hawmsuahna<br />

(653)<br />

AMA mawhna in van ban a, Pasian in a gamtat hoihlohnate phawk<br />

gige hi. Amah in note hong bawl bangin ama tungah gamta un la, a<br />

zahnih in thuk kik un. Amah in note a hong dawn sak a zah nih in a<br />

khauh leenggahzu ama dawn ding in a hai sungah sung un. Amah ki sial<br />

in a kiphatsakna zah tawh ki zui in dahna <strong>leh</strong> lungkhamna thuak sak<br />

un. Amah in, ‘Kei kumpinu ka hi a, migong numei lah ka hi kei a, dahna<br />

ka tlhuak ngei kei ding hi,’ ci ahih manin, gimna in nikhat thu in ban<br />

dinga, pulnatna, kahna, <strong>leh</strong> kial pi in vat gawp ding hi. Ama tungah thu<br />

a khen Topa Pasian vanglian ahih manin mei tawh kihaltum ding hi.”<br />

Mang. 18:5-10.<br />

“Tua khuapi sungah sum bawl in a hauhlawh mite in ama thuakna<br />

amuh uh ciangin laulua-in a gamlapi ah ding in kapin thum ding uh a,<br />

‘Hih a lian khuapi in a thuakna, bang zah takin lauhuai, bang zah tak in<br />

nasia! Puan hoih nono, a dupsan <strong>leh</strong> a sante silhin, kham suangmanpha<br />

<strong>leh</strong> kepte tawh a kizem ngei khuapi! Nai khat sung in a hauhna khempeuh<br />

maimang ta!” a ci uh hi. Mang. 18:15-17. Pasian hehna thukhena in


LEITUNG HAWMSUAHNA 669<br />

Babylon tung ah a ki buah ni-in hi bang teng thuak ahi hi. A mawhna<br />

haai dim let zo hi. Ama hun hong tung ta hi. A ki sia ding hi ta hi.<br />

654<br />

Pasian aw in a ki mancip a mite a hotkhiat ciangin migilote in a<br />

khantawn-a ding kidona ah na khempeuh a taan uh ahih lam ki phawkna<br />

tawh lau in a kigaih uh hi. Hun hoih ki hon lai in <strong>Satan</strong>’ khemna in khua<br />

musak thei lo ahih manin, amau mawhna lampi mah hoih a sasa niloh<br />

kha uh hi. Ahih hangin amau hauhnate pen Pasian thukham a palsat<br />

man uha a ngah uh hauhna ahi hi. Amaute in gilkialte anvaak ding,<br />

tangguakte silh le teen guat ding, <strong>leh</strong> lungsim tang neih ding, migit ding<br />

ahih lam a awlmawh kei uh hi. A mau thupi nading bek zong uh a, a<br />

pianpih uh a lawmte uh’n a biak ding uh a deih uh hi. Tu-in a thupina<br />

teng uh bei in dinmun meel neilo in a guaksuak uh ahi ta hi. A maute a<br />

Piangsakpa sanga thupi zaw asak uh a milimte uh a kisiatna pen cimawh<br />

<strong>leh</strong> lau mahmah sa in a en lel uh hi. Amaute in a khaa uh leitung hauhna<br />

<strong>leh</strong> nopsaknate tawh zuak uha, Pasian lam-a hauhna a zong kei uh hi. A<br />

nuntakna sung khempeuh a mawkna suak in a mau nopsaknate<br />

gentheihna a suak hi. Tua in a thaman uh ahi hi. A sum a paaite uh kisia<br />

khin hi. A khantawn uha a khol uh nate khempeuh tawmvei sung in a<br />

mangthang hi. Mi haute in amau inn lianpipi kisiate thum pih tau pih uh<br />

a, a ngun a khamte uh a ki theh keek lel hi. A milimte <strong>leh</strong> amau mah<br />

mah nangawn zong kisiatna maitangah om zaw lai uh ahih manin, tua a<br />

thum ataupihte uh thupi zolo in a daai khian zaw ta uh hi.<br />

Migilote in Pasian <strong>leh</strong> a mipih te uh don lo <strong>leh</strong> a mawhna te uh<br />

hangin a dah sang sik un Pasian in zo zaw mawk ahih manin dah zaw<br />

mawk lai uh hi. Amaute in, Bang hi mawk hiam? ci in thuum lel uh hi. A<br />

gitlohnate uh kisik beek lo uh hi. A hih theih liai <strong>leh</strong> bang ci leng zawhna<br />

kingah thei ding hiam cih hanciam sawmlo lai uh hi.<br />

Leitung mite in sim mawh, zawh thawh gawp in, phiat mai dinga<br />

a sawm uh mite pen bang mah thuak loin natgualte, pingpeiite, zinlingte


670 KIDONA LIANPI<br />

pan in suakta mawk uh hi cih a mu uh hi. Ama thukham palsatte a valhlum<br />

meikhuangte pen ama mite adingin kidalna kulhpi suak zawsop ta thong<br />

hi. Mite pahtaak ding deihna in thuman a nawl khin Siate in tu in amau<br />

gamtatte <strong>leh</strong> a thuhilna uh huzaapte a mu ta uh hi. Na khempeuh amu<br />

khin thei mittang in a mau en gige kawi kawi hi. Pulpit-a adin laitak<br />

khawng, nuntakna vai-a mite tawh a ki thuah laitak khawng mu sisek hi.<br />

A lungsim omzia khempeuh, alai gelh khempeuh, kampau khempeuh,<br />

thuzuau beel dinga mite a thu 655 zawhna khawngte, mun khempeuh ah<br />

khaici bang in a po kawi kawi hi. Tu in kisia khinta a, a kiima amah beel<br />

khaa mangthangte en in a khaici vawh a at kik ta uh ahi hi.<br />

Topa in a genna-ah,”Amaute in ka mite’ thuaknate thupi sim<br />

sak lo uh a, hoihna a om keei lopi, ‘Hoih hi, hoih hi’ ci mawkmawk uh<br />

hi.” “Keima gen hilo napi in na thu zuau gen teng uh tawh mi hoihte na<br />

lunggimsak uha, migilote asih theihna dingun ki hei lohna ding lam ah<br />

na <strong>leh</strong> hanthot zawsop uh hi” Jer. 8:11; Ezek. 13:22.<br />

“Ka lonona mun pana tuute theh keek-a a susia tuu cingte in<br />

gimna thuak ta hen! ..En in, Keimah in na gamtat siatna uh zui in na<br />

tung uh ah kong phul ding hi.” “No tuu cingte aw, kap in kiko un, vut<br />

lakah bual un. No tuu hon makaite aw, ki khen keeka na sihna ni ding<br />

uh hong tung ta hi. Tuu cingte in taimang na ding lampi a nei kei uh hi.<br />

Tuu makaite zong a suah taak nading a om kei ding hi.” Jer. 23:1,2;<br />

25:34, 35.<br />

Siate <strong>leh</strong> mipite in Pasian tawh kikopna bang mah nei lo uh ahih<br />

lam a mu ta uh hi. Amaute in tangtaka thu a khen, dikna thukham <strong>leh</strong><br />

Pasian vangliatna langdo kha uh ahih lam a kimu tel ta uh hi. Pasian<br />

thukham phiatna in gitlohna, buaina, ki muhdahna, a kipan mawhna<br />

lampi tul tampi piang khia saka, leitung ah kidona bebek tawh ki dim<br />

in, kisiatna ah a henh’cip suk hi. Tu in thumaan nial-a lamkhialh nuam<br />

asa mite omzia hong kitel muh ta hi. Thu manglo-a phengphi-te in a<br />

tawntung nuntakna taan pai suak ta ding cih a muh uh ciangin kam


LEITUNG HAWMSUAHNA 671<br />

tawh gen khiat theih vetloh zah in a lung gulh uh hi. Talen <strong>leh</strong> a thu<br />

gensiamnate uh hangin Leitung in thupi sa a a biak phial uh mite in<br />

zong tu in hih thu piang te hangin amau dinmun tak ahi bang bangin<br />

kitel muh ta uh hi. Amaute in thukham a palsatna hang un a taan uh<br />

thute mu uha, a citak tua mite’ khe mai ah bok-in simmawha, a nopneh<br />

te uh Pasian in a itte ahi zaw mawk hi ci in pulaak ta uh hi.<br />

Mipite leu leu in amaute ki khem niloh in, khem a thuak uh ahih<br />

lam mutel ta uh hi. Tua kisiatna sung a hong lut pih ‘Nang hi teh’ ci in<br />

khat le khat ki ngawh zia zua uh hi. Mihon te in alom lom in a Siate uh<br />

mawhsak heet-haat uh hi. Thu zuau hilh Pastor te in hilhkhohnate neu<br />

bawl uh a, Pasian thukham a pelh ding in amau thu ngaite hilh in,<br />

thukham a zui teitei te bawlsia uh hi. 656 Tu in hih bang Siate in leitungte<br />

mai ah ki khemna nasep seem kha uh ahihna a pulaak ta uh hi. Mihonpite<br />

lungso sa in awngkeek uh a, “Kote a mang thang mi ka hi khin zo uh hi!<br />

Kote kisiatna note hang hi! ci in kap uh hi. Tua bangin Tuucing diklote<br />

a ngawh zel-zul uh hi. Khatvei lai-a pahtawi a a zahtaak bawl pente in,<br />

tu in, a awsia le ham-sia tawh phuisam uh hi. Amaute tunga pah tawina<br />

lukhu a khu sak khutte tu in amaute susia ding in ki viik ta hi. Pasian<br />

mite thah nadinga a zuun uh namsaute in, tu in, amau le amau ki <strong>leh</strong> do<br />

nading in hiam a suak hi. Mun khempeuh ah kidona, sisan luanna om<br />

kawikawi hi.<br />

“Leimong dong in gamlumna hong tung hi. Topa in minamte<br />

tawh kido ta hi. Amah in mi khempeuh sawl ding a a gilote namsau ä<br />

tah ding hi.” Jer. 25:31. Kum tulguk sung bang Pasian Tapa <strong>leh</strong> a vantung<br />

sawltakte in gilopa vangliatna tawh kido khin uh a, mihing tate honkhia<br />

nuam in thuhilh in khuavaak a puakpuak hi. Tu in bel khentelna kibawl<br />

khin a, migilote in <strong>Satan</strong> tawh ki pumkop in Pasian a do uh hi. A thukham<br />

a sik cip sak uh pen Pasian in a thuneihna a lak ding hi ta hi. Tu in<br />

kidona pen <strong>Satan</strong> bek zong hi nawnlo in mite tawh zong a kido ahi ta<br />

hi. “Topa in minamte tawh kido hi.” “Migilote pen namsau ah a tah ta<br />

ding hi.”


672 KIDONA LIANPI<br />

“ A muhdah huai gamtatnate a ki sepna hangin dah in a lungkham<br />

mi khempeuhte” hot khiat nading ki bawl zo hi. Tu in Ezekiel<br />

mangmuhna sunga mithahna galhiam kenga kisawlte lim ciin sihna<br />

vantung mite hong kuan khia ta hi. “Kua mah hinkhawi kei un la, kua<br />

mah khasiat kei un. Puteek, nungak tangval, numei naupang dong tak<br />

in va that un la, ahi zong in a taltangah ciamtehna anei peuh mah su kei<br />

un”ci in a kivaikhakna a za hi. Ezek. 9:1-6. Kamsangpa in a genna h,<br />

“Amaute in Biakinn mai-a om a khangham a upa te pan a kipan uh hi”ci<br />

hi. Tua suksiatna in khaa lam mite a kemte hi ung a cite tungpan in<br />

kipan masa ahi zaw hi. Gaal vil manlote a puuk masa ding uh hi. Kua<br />

mah a hehpih a khaw-tuah ding om tuan nawnlo hi. Nupi pasal, nungak<br />

tangvaal nupi naupang dong a vek pi un ki sia cip ding uh hi.<br />

“Amaute mawhna hangin leitung ah a teng mite gim a pia dingin<br />

ama omna panin 657 Topa paikhia a, leitung in ama tunga a kithat mite<br />

laak khia ding a, a kithat ama mite sincip nawn lo ding hi.” Isaih 26:21.<br />

“Hih pen Jerusalem langdo mite khempeuh thuak ding daan piak na<br />

ding a Topa vat maai na hi ta hi. A khe uh tawh a din lai mah in a<br />

satakte uh bei khia mang ding hi. Amit-kua pan un a mittangte uh beikhia<br />

in a satak te uh beikhia mang ding hi. Tua ni ciangin Topa kiang pana<br />

hong pai buaina tawh amaute a buai ding uh hi. Amaute khut in a vengte<br />

uh suam ding a, amaute ciat kikaal ah khut lum kinga zel zul ding uh hi”<br />

Zech. 14:12, 13. Amau ki motdo gawpna uh tawh a lungso na uh a<br />

zangh ding uh hi. Hehpih aneilo Pasian hehna leenggah zu cil ki buak ta<br />

ding hi. Siampite, Ukpa te, mihonte, ahau a zawng a sang a niam cilo<br />

in, a vekpi tungah ki bua ding hi. “Tua ni ciangin Topa thah mite lei<br />

mong khat pan mong khat dong in dim ding uh a, kua mah in kahlo in<br />

vui nawn lo ding hi.”Jer. 25:33.<br />

Khrish hong pai ciang in lei maitang panin migilote siak siang ta<br />

ding hi. Ama kam pana pusuak meikhuang tawh su mai mang dinga, a<br />

minthanna vangtawh a mai mang ding uh hi. Khrish in a mite van-a<br />

Pasian khuapi ah ciah pih to ta ahih manin, leitung a hawm-suak sak hi.


LEITUNG HAWMSUAHNA 673<br />

“En un, Topa in leitung a hawm suak sak in gamkhing suak sak dinga,<br />

amah in lei maitang huih heek gawp in a tunga teng mite theh thang<br />

gawp ding hi.” “Leitung ki hawmsuak sak in kisiacip ding hi; bang hang<br />

hiam cih <strong>leh</strong> Topa in hih thu a gen zo hi.” “Ama tunga tengte in leitung<br />

ninsak uh hi; bang hang hiam cih <strong>leh</strong> amaute in thukhamte khial-in,<br />

ngeina kipte palsat uh a, tawntung thuciamna peel uh hi. Tua ahih ciangin<br />

Topa in leitung samsiatin susia a, a tunga teng mite in amau mawhna<br />

hang un thuak uh hi.” Isa. 24:1,3,5,6.<br />

Leitung gam simtham a suak hi hi. Zinliingpi in khuapi, khua<br />

neute susia a, singkungte kizung lot sak hi. Tuipi <strong>leh</strong> leitung mah mah<br />

in suangtum golpipite thehkhia uh a, lei maitang teng ah kitheh zua zua<br />

hi. A kitam-a khaangkham kaw hawm thukpipite in a ki lawn khia mualte<br />

bul a hi uh hi.<br />

658 Thu piangte in siansuahna nilian ni kizo ta ahihna theihsakna<br />

lim ahi hi. Siangthobel mun a nasep a ki zawh ciang in mawh thoihna<br />

gansi tawh Israelte mawhna teng Biakbuk pan kisiak khia hi. Tua khit<br />

ciangin Topa mai ah nawhmang keel a hing tangin ong ki pai pih hi. Tua<br />

“keel lutung ah mipite mawhna <strong>leh</strong> palsatn teng pulaak in kisuan a, keel<br />

lutung ah ki koih hi.” Siampi. 16:21. Tua mah tawh ki bang in van<br />

Biakbuuk sungah siansuahna a ki zawh ciangin Pasian mite mawhna<br />

teng, Pasian <strong>leh</strong> a siangtho vantungmite mitmuh in, <strong>Satan</strong> tungah ki<br />

suan ding hi. A mah in mihingte mawhna bawl ding a a sawl teng tu in<br />

a lubuuk in a thuak kik ding hi ta hi. Nawhmang keel pen mi teen lohna<br />

gam ah a ki nawh mang bang mah in <strong>Satan</strong> pen gamkhing asuak hih<br />

leitung hawm ah ki nusia ding hi.<br />

Mangmupa in hih <strong>Satan</strong> a kikhumna thu a genna ah, leitung pen<br />

kumtul kim huai hawmsuak in ki koih ding hi ci hi. Topa nihveina hong<br />

pai-a migilote a suksiat khit ciangin, “vantung mi khat hong pai suk in,<br />

kua hawm thukpi hon’na tawhtang <strong>leh</strong> sikkhau khainiang golpi khat<br />

tawi ka mu hi. A mah in tanglai gulpi, Dawimangpa <strong>Satan</strong> manin kum


674 KIDONA LIANPI<br />

tulkhat sung a hencip hi. Tua ciangin kua hawm thuk pi sungah khia<br />

suk in kum tulkhat a cin’mateng minam tuamtuamte a khem theih nawn<br />

loh na ding in tawh kalhin, a ciam teh hi.” Mang. 20:1-3.<br />

Mong neilo kuampi a cih pen buaina <strong>leh</strong> khuamial tawh dim a<br />

om leitung gen ahih na Laisiangtho mun dang in ong lak hi. Laisaingtho<br />

ciamtehna ah, “a kipat cil in” leitung in “lim le meel neilo..khua mial<br />

tuam cip .kuam thukpi( awng thawlpi)” ahi hi ci hi. Pian. 1:2. Leitung<br />

pian cil a, lim le meel anei nailo, dinmun tung kik ding hi ci in hilhkholhna<br />

in gen hi. Tua Topa nilian ni ding enkhol in Jeremiah in a genna ah,<br />

“Leitung ka et <strong>leh</strong>, lim <strong>leh</strong> meel nei lo a, vantung ah lah khuavak omlo<br />

hi. Mualte ke et <strong>leh</strong> kiliing damdam uh a, mual neute ki<strong>leh</strong> kawikawi uh<br />

hi. Ka khuadak <strong>leh</strong> mi khat beek ka mu kei a, van-a vasate zong a leeng<br />

mang khin uh hi. Ka et <strong>leh</strong> lo gam hoih teng sehnel gam suak khin a,<br />

Topa’mai <strong>leh</strong> a hehna lianpi mai ah khuapi khempeuh kisia khin uh<br />

hi....Gam buppi gamlak suak” khin hi ci hi. Jer. 4:23-27.<br />

Tua lai pen <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a vantung mi gilote kum tul sung a teen<br />

nading uh ahi hi. Hih leitung bek ah om thei ding uh a, leitung danga<br />

puk ngei nailo mite khem dingin pai khia thei lo ding uh hi. Tua banga<br />

aki koih pen a kikhih cip ki ci hi. A khem ding midang om nawn lo hi.<br />

Kum za tampi sung nuam asak pen ahi mikhem nasep <strong>leh</strong> suksiat nasep<br />

a sem thei nawnlo ding hi ta hi.<br />

Kamsangpa Isaiah in <strong>Satan</strong> kipumpaih nading hun muhkholh in<br />

a genna ah, “Nang zing sang tapa Lucifer aw, bang ci in vantung pan<br />

kiasuk thong na hi hiam? Minamte a tha nem sakpa, hong koi ci ki khiat<br />

suk ahi hiam? Na lungsim sung ah, vantung ah ka kahto ding a ka tokhom<br />

Pasian aksite tung ah ka laam to ding hi na ci hi...Keimah in a tung<br />

nung penpa bang in ka hi ding na ci hi. A hih hang in hell ah nang hong<br />

ki khia suk ding a kuampi sung na tu suk ding hi. Nang hong mute in<br />

hong neu et mah mah ding uha, a lung sim uh ah, Hihpa pen leitung a ki<br />

liingsak pa, kumpigamte a lok pa, leitung bup gam simtham asuak sak


LEITUNG HAWMSUAHNA 675<br />

pa hi, khuapi te susia in thong kiate kong ahonlo pa hi lo hiam? hong ci<br />

ding uh hi,”ci hi. Isaiah 14:12-17.<br />

Kumtul guk sung <strong>Satan</strong>’ langdo nasepna in “leitung a liing sak<br />

hi”. Amah in “leitung gamsimtham suak sak in khuapite a susia hi.” “A<br />

thong khiatte kong hon lo hi.” Kum tul guk sung Pasian mite a thong<br />

inn sung ah khum beh beh zela, a tawntung in len cip pai suak nuam hi.<br />

Ahih hangin Khrish in tuate phel in, a khah khia hi.<br />

Tu in migilote nangawn a sukha theilo dingin kikoih ta hi. Amah<br />

<strong>leh</strong> a vantung 660 migilote bek omta uh a, mawhna thaman bang teng<br />

piang hiam ci in a ngaih sut kik nading uh hun a kipia hi. “Minam dangte<br />

kumpite khempeuh amau’han khuk sung ciat uh ah a minthangin lum(si)<br />

uh hi. Ahih hangin nang pen han nangawn ngah loin akih huai a hiang<br />

meeng bang in a haan pan hong ki paai khia hi...Amaute tawh na<br />

kivuikhawm kei ding hi. Nang mah in leitung na susia a na mite na that<br />

hi.” Isa.14:18-20.<br />

Kum tulkhat sung <strong>Satan</strong> kawi vak in hih leitung hawm sungah<br />

Pasian thukham a langdo man a thupiangte a en kawikawi hi. Tua hun<br />

sung in thuaksia kisa mah mah hi. A puuk a kipan in anuntakna bel<br />

tawlngalo-a nasem den ahi hi. Tua te bawl in tu in a vangliatna teng ki<br />

suhkhiat saka, vantung Kumpipa gam ukna a langdo pan a kipan a nasep<br />

khiat sa teng ngaih sun kik, en kik ding in hun a kipia ahi hi. Mailam thu<br />

ding a et kholh ciangin lau mahmah in a liing hi. Ama tawsawnna tawh<br />

a ki bawl kha mawhna omsa khempeuh teng a ding thuhkikna daan a<br />

thuak ding ahih manin tua teng kihta in a lau mahmah hi. Pasian mite<br />

ading in <strong>Satan</strong> a kimatna pen a lungdam huai <strong>leh</strong> kipah huai pen ahi hi.<br />

Kamsangpa genna ah, “A haksa nasep hong kisep sakna, gimna<br />

<strong>leh</strong> lungkhamna panin Topa in note tungah tawldamna hong piak ciang<br />

in, Babilon kumpi(<strong>Satan</strong>) tungah hih zahkona kam na zang ding uh a,<br />

‘Kumpi gilopa puk ta a, kua mah nengniam zo nawn lo ding! Tawlnga<br />

loin mihingte satna a a kizang hehna tawh mi namte uk in nakpi takin a


676 KIDONA LIANPI<br />

bawlsia, migilote ciangkhut <strong>leh</strong> gam ukte kumpi ciangkhut Topa in<br />

kuaitan khin ta hi” Isaiah 14:3-6.<br />

Thawhkikna masa <strong>leh</strong> thawhkikna nihna <strong>kikal</strong> kumtul sung kihal<br />

hi. Tua sungin migilote’ thu ki khen hi. Sawltak Paul in hih thukhenna<br />

pen nihveina hong paina ban zom a thupiang hi ci hi.”Tua ahih manin a<br />

hun a tun ma in kua mah mawh sak in thukhen kei un. Topa hong pai<br />

ciangin a tawpna thukhenna hong om dinga, amah in thusimte hong<br />

pholakin, mihingte in a lungsim sung uh ah a ipcip uh thute hong telkheh<br />

ding hi.” 1 Kor. 4:5. Daniel in Tangkumpu hong pai a “a tung nung pen<br />

pa misianghote in thukhen” ci hi. Dan.7:22. Hih hun in midikte in Pasian<br />

kiang ah siampi <strong>leh</strong> Kumppi a sem uh hi zaw leu leu ta uh hi. Johan<br />

mangmuhna ah, “thukhenna tokhomte ka mu a, a tunga tu mite in<br />

thukhen theihna ding thu angah uh hi,”ci hi. Mang. 20:4. “Ämaute Pasian<br />

<strong>leh</strong> Khrish siampi suak ding uh a, kumtul sung a mang khawm ding uh<br />

hi.” ci hi. Hih hun ding Paul gen kholhna ah, “Pasian mite in leitung<br />

mite thu a khen sak zaw ding ahih lam theilo na hi uh hiam? Note pen<br />

leitung mite thu a khen sak ding” na hi uh hi ci hi. 1 Kor. 6:2,3. Khrish<br />

tawh kikop in amaute in migilote thu khen sak ding uha, a gamtatna uh<br />

<strong>leh</strong> thukhiahtanna laibu ahi Laisiangtho en kaak in a gamtatnasa uh<br />

tawh kituak in khen sak ding uh hi. Migilote in a nasepna uh omsa teng<br />

bangin a thuak ding uh thaman bawl sak ding uh a, sihna laibu-a minte<br />

tawh kitangin a thuak ding ciat uh ciapteh sak uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> ama vantung migilote thu zong Khrish <strong>leh</strong> A mite in a<br />

khen uh hi. Paul in, “Vantung mite thu zong khen sak ding ih hih lam<br />

theilo na hi uh hiam?” ci hi. 1 Kor. 6:2, 3. Jude in a genna ah, “a omna<br />

pan un a paikhia vantung mite” in zong “amau thu akikhen ding Ni<br />

lianpi ngak in Pasian in a koih cip hi” ci hi. Juda 6.<br />

Kum tul a cin khit ciangin thawhkikna nihna om ding hi. Tua<br />

hun ciangin migilote sihna pan ki phong khia kik dinga, Pasian mai ah<br />

hong ki laak ding uh hi. A siang khia hiau ta ding in “thukhenna a kigelh


LEITUNG HAWMSUAHNA 677<br />

bang bang”a thuak ding ahi ta uh hi. Midikte thawhkikna a gen khit<br />

ciangin mangmupa in, “Kumtul a cin matengin a sidangte hing kik lo uh<br />

hi,”ci hi. Mang. 20:5. Isaiah in migilote tawh kisai a genna h, “A gum<br />

sunga om thongkiate bangin amaute kikaikhawm ding hi. Thong sungah<br />

amaute kikhaknelh dinga, nitampi khit ciangin amaute gim kipia pan<br />

ding hi”ci hi. Isaiah 24:22.


678 KIDONA LIANPI<br />

42<br />

Gal Veng Ta<br />

(662)<br />

KUMTUL a bei ciangin <strong>Khrist</strong> leitungah hong kum suk kik hi.<br />

Hotkhiatsa mi honpite <strong>leh</strong> vantungmi siangthote in hong zui suk<br />

uh hi. A minthanna vanglianpi tawh hong tuak suk a, daan thuak dingin<br />

migi lote phong khia kik hi. Amaute tuipi gei-a sehnel zah in sim zawh<br />

loh mihonpi ahi uh hi. Thawh kikna masa-a thote tawh kikhaai teei sam<br />

mah uh ei maw! Misiangthote thawhkikna-a thote in sih theih nawn<br />

lohna <strong>leh</strong> khangno meel hoihna pua in hong tho uh hi. Migilote in ahih<br />

<strong>leh</strong> natna, sihna lim mah pua lai sa-in hong tho uh hi.<br />

Tua mihonpite’ mitte in Pasian Tapa vangliatna en ciat uh hi. “Topa<br />

min tawh hong pai Pa mi hampha hi” ci in aw kikhat-in Migilote awng zai<br />

keei uh hi. Tua otkhaina in Jesuh it uh ahihna lahna ahi kei hi. Thumaan<br />

husa in a ut lo mukte nangawn tua bangin a gen khia sak teitei kha hel<br />

hizaw hi. Migilote in han sunga a lut lai uh-a bang lian mahin hong<br />

thokikin, <strong>Khrist</strong> a mudah na le langdona lungsim nei uh hi. A hoih lohnate<br />

uh kipuah phat nadinga a beisa-a a ngahngeisa uh hun hoihte amaute in a<br />

ngahtuan nawn lo ding ahi ta uh hi. Ngah mah uh le zong bangmah a


GAL VENG TA 679<br />

lemlawh ding uh a om hi tuan nawn lo hi. Thu palsatna in anuntak<br />

sungbuppi uh zang khin uh ahih man un a lungsim uh a neem thei nawn<br />

kei hi. Hun hoih khat kipia lai hel mah <strong>leh</strong> zong a masa-a a nuntakzia<br />

mah uh a bang veve ding uh ahi zaw uh hi. Pasian nget thute susia in<br />

Amah langdo dingin hong kitok suah kik ding hi lel zaw ding hi.<br />

A thawh kik khita a van kahna, a hong kumkik ding khap kholhna<br />

kamciam vantung mitein agen kikna, Olive mual tungah <strong>Khrist</strong> hong<br />

kumsuk hi. Kamsangpa genna: “Tua ciang in Topa ka Pasian hong pai<br />

dinga, a misiangtho te khempeuh hong tonpih ding hi.” “Tua ni 663<br />

ciangin Jerusalem nisuahna lam-a om Olive mual tungah Topa ding ding<br />

hi. Tua ciangin nisuahna lam pan nitumna lam-ah Olive Mual kitamin<br />

phel nih suak dinga, a <strong>kikal</strong> ah kuampi om ding hi.” “Tua ciangin Topa<br />

pen leitung khempeuh’ kumpi suak dinga, mi khempeuh in a mah bek<br />

thei in bia ding uh hi.” Zechariah 14:5, 4, 9. A thupinate zee ziahzuahsa<br />

in Jerusalem khua Thak van pan hong kum suk hi. A kingakna dinga<br />

kisehsa mun siangtho ah hong kinga suk hi. <strong>Khrist</strong> in amite <strong>leh</strong><br />

vantungmite tawh Khua sung ah lut uh hi.<br />

Liatbel nopna lungsim tawh a nunung bel kitomna <strong>Satan</strong> in hong<br />

nei lai ding hi. A mi khem nasep a sep theih nawn loh nadingin a<br />

vangliatna a kilaak khiat sak pen naa a sa mahmah hi. Tua manin, ama<br />

lam-a pang a tam mahmah migilo honpite kiphong kik amuh ciangin a<br />

tha hong tho-in a lametnate hong hinsuah kik hi. Kidona lian ah kimot<br />

piak het lo ding hong hanciam pha saan hi. A mangthang mi khempeuh<br />

ama thuneihna nuai-ah makaihin, zangh-in, vai hong hawm pha saan hi.<br />

Migilote pen <strong>Satan</strong>’ galmatsa ahi uh hi. <strong>Khrist</strong> nial phot uh ahih ciangin<br />

langpang makaipa ukna a saang uh hi. Ama ngimna bangbang pom in<br />

sep ding a sawm uh hi. Ahih hangin A zuausiam ngei sate bangmahin<br />

<strong>Satan</strong> ahih lam amah le amah kigen lo hi. Ama kigenna sate ah amah<br />

pen thumaan kumpi, leitungbup nei theih nading thu ngah bangin kigen<br />

hi. Ama luah ding kimlai thumaan lopi tawh a kisuhkhiatsak bangin<br />

kigen hi. Amah <strong>leh</strong> amah Honpa bangin kigen a, amaute han pana a


680 KIDONA LIANPI<br />

thosakkik zong ama vangliatna mah hi ci hel lai sawnsawn hi. Tua<br />

tham loin, ukna gilo lua mahmah panin zong amaute nopsakna pia dingin<br />

khaam lai hi. <strong>Khrist</strong> in ompih nawn lo phot ahih ciangin <strong>Satan</strong> in ama<br />

ngimna bang a sep theih nadingin na lamdangte a bawl hi. A thaneemte<br />

tha khauh sak a, ama lungsim bang <strong>leh</strong> ama tha hatna bang guan ciat hi.<br />

Amah in amaute makaihin tua misiangthote teenna Pasian Khuapi do in<br />

la ding ci-in a gen hi. Kisialhna kam pian tawh sihna pana hong thokik<br />

sim zawhloh mak tampite kawk kawmin ama makaihna tawh hih teng<br />

ziahzuah in tua Khuapi lumlet pak lel ding uh a, ama tokhom <strong>leh</strong> ama<br />

gam ngah kik zo ding ci-in gen zalzal keei zen hi.<br />

664 Tua mihonpite lakah Tuiciin tun’ma-a sawt pipi a nungta<br />

mite zong hong kihel hi. Tuate pen a tunh sangin, golin, pil uh hi.<br />

Amaute zong a puuk vantungmite khut sungah aki-aap sa uh ahi hi.<br />

Amaute kipahtawi theih nadingin a siamtheihna teng uh zanghin, a<br />

lamdang nono a bawlte uh hangin leitung bup in a pil a siamna uh milim<br />

biakin a bia uh hi. Tua a gitloh a kheltat siamluatna uh tawh a bawlte un<br />

leitung niin sakin Pasian lim sutna teng a meel siasak hi. Tua manin<br />

Pasian in A bawlsa teng nangawn a phiat khiat sak hel ciang dong a<br />

tung ahi zaw hi. Lunglian in kumpi gamte nawkin, amai uh ah minamte<br />

a liingsak ziah-ziah, gaal alel ngeilo kumpite, galkap mangte, <strong>leh</strong> minamte<br />

do-in a zo gawpgawpte zong tua lai ah om uh hi. Sihna in tua a pianzia<br />

ngeite uh kikhel saklo ahih manin, a sihma uh-a a lungsim puak uh vom<br />

kawmin, a sih laitak uha ukpate a zawh nopna lungsim mah uh a hong<br />

zom kik uh hi. <strong>Satan</strong> in a vantung migilote <strong>leh</strong> hih gal zoden kumpite<br />

<strong>leh</strong> miliante tawh hong vaihawm hi. Amaute in amau lam-a pang a<br />

kisim zolo mihonte en uh hi. Amau tawh teh nadingin khuapi sunga<br />

mite pen tawmno khat bek hi a, kizo thei tham ding hi ci-in gen uh hi.<br />

Jerusalem khua thak a laak zawh nadingun vai tuamtuamte a hawm uh<br />

hi. A vekpi-un tha khatin galdo dingin a kisa uh hi. Siamna neite in<br />

galvante bawl uh hi. Agal zawhna uh hanga a minthang galkap makai<br />

mangpipite ahi uh hi. Mipite a pawlpawlin khen in a makaih uh hi.


GAL VENG TA 681<br />

A tawpna ah manawt ding thu aki piak ciangin a kisim zolo<br />

mihonpite mai hong nawt uh hi. Hih zah galkap pen leitunga gualzo bel<br />

ngeite nangawn-in zong makaih in zangh ngei lo uh hi. Leitunga gal<br />

kido cil-a kipan a khangkhanga kigawm suk hih zahta pen kimu kha<br />

ngei lo hi. Galkap mangpipa <strong>Satan</strong> in a lompi makaih a, a vantung mite<br />

in hih a nunungbel kidona ah zom pah uh hi. Kumpite <strong>leh</strong> galkap<br />

mangpite ama hilhsa a hi uh hi. Mipi in a lomin zui uh a, amau makai<br />

dinga a kiseh pawl sungciai ah pai uh hi. Galkap lungsim tawh a cialciala<br />

kiseh Zamin tek tawh lei maitang kitamkham gawpte dap-in Pasian<br />

Khuapi lamah ahong ma nawh uh hi. Tua lai tak in Jesuh in, Jerusalem<br />

Khuapi Thak kongvangte khak sak hi. <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> a galkapte zong khuapi<br />

kiim uum-in a do thei pah dingin hong om uh hi ta hi.<br />

665 Tu in a galte muh dingin <strong>Khrist</strong> hong kilang hi. Kham tawh<br />

kizut A tokhom pen Khuapi tungah tau sangpi tawh kilaam to hi. Tua<br />

tokhom tungah Pasian Tapa a tu hi. A kiimkotah Ama Kumpi gam mite<br />

in uum uh hi. Avangliatna <strong>leh</strong> a azahtak-kaaina pen kam in gen khia<br />

khin thei lo hi. A tawntung Pa’ vangliatna in A Tapa tuam hi. Ama<br />

vangliatna taang in Pasian Khuapi sung a dim in, a leetkhia pen in leitung<br />

buppi taangsak zo lai hi.<br />

A tokhom kiang a nai pen munah khat vei lai-a <strong>Satan</strong> nasem<br />

gaalhat hi napi singkhuah tumbaang kiteen khia banga Honpa kianga<br />

kipumpiak, a nung hong zui mite a om uh hi. Tuate zomin Pasian bia<br />

lo mite <strong>leh</strong> muanhuai lote lakah om napi-a <strong>Khrist</strong>ian nuntak hoih kicing<br />

a nei mite, a khangkhanga upna hanga thahna a thuakte mihing mak<br />

tampite, Pasian thukham paaikhia ding ci-in kisawl napi-a ut lo-a a<br />

zui tentante a om uh hi. Tuate baanah “gam khempeuh, nam khempeuh,<br />

pawl khempeuh, kam khempeuh sung pan kuama sim zawh loh mihonpi<br />

in tokhom <strong>leh</strong> Tuuno mai ah puanpak silhin, akhut uhah nisuh hiang<br />

tawi-in a “ om uh hi. Mang. 7:9. Amaute in a sep ding uh seem khin<br />

uh a, a galdona uh zo ta uh hi. Tai kidemna ah taai khin-a noptuam a<br />

ngah khinte ahi uh hi. A khut uh-a atawi uh nisuh hiang pen zawhna


682 KIDONA LIANPI<br />

lim hi a, a puantual paak silh pen un tu-a amaute a kipia <strong>Khrist</strong>’dikna,<br />

lim ahi hi.<br />

Hotkhiat mite sak phatna la-aw in vantung innpi thawna, a thawn<br />

nawnnawn hi. “Hotkhiatna in tohom tunga tu i Pasian <strong>leh</strong> Tuuno’ aa<br />

hi” ci uh hi. Vantungmi <strong>leh</strong> Seraph in zong a phat uh hi. Hotkhiatna<br />

ngah mite in <strong>Satan</strong> vangliatna <strong>leh</strong> lungsim mu uh a, <strong>Khrist</strong> vangliatna<br />

bek in amaute a gualzo suaksak zo bek hi cih a mu uh hi. Hotkhiat mite<br />

lak panin kuamah in amah <strong>leh</strong> amah hotkhiat tham hi’ng a ci om lo uh<br />

hi. Amaute nasepte <strong>leh</strong> thuaknate bangmah gentham ding om lo a, a la<br />

saknate uh <strong>leh</strong> a lapite uh in zong, Hotkhiatna pen Pasian <strong>leh</strong> Tuuno’<br />

aa hi cih phuahna ngen ahi hi.<br />

666 Van <strong>leh</strong> lei buppi muhin Pasian Tapa Kumpi-lukhu ngahna<br />

pawi kibawl hi. Tu in vangliatna tungnung pen <strong>leh</strong> minthanna sangpen<br />

kipia a, kumpite’ Kumpipa in Ama ukna langdo-a Ama thukham <strong>leh</strong><br />

Ama mite a na nencipte tunga thukhenna hong pulaak ta hi. Pasian<br />

kamsangpa genna ah: “Tua nung ciangin kumpi tokhom a kang alian<br />

khat ahi zongin, tua tokhom a tu Topa ahi zongin ka mu hi.Tua Topa<br />

maitang pan lei <strong>leh</strong> van in a taikhia uh a, amau adingin omna a om nawn<br />

kei hi. Tua laitak in asi mi aneu a liante in tua kumpi tokhom mai-ah<br />

ding a om uh ka mu hi. Laibute zong kiphen uh hi. Nuntakna laibu ahi<br />

adang laibu khat a kiphen hi. Tua a si mite in a gamtatnate bang laibu<br />

sungah a kigelh mah bangin thukhenna a thuak uh hi” ci hi. (Mang.<br />

20:11, 12).<br />

Laibute kilem a, Jesuh mit in migilote a et phet <strong>leh</strong> amaute in a<br />

bawl khitsa uh mawhna teng a phawk kik dandan uh hi. Amaute in koi<br />

mun panin a khe uh sianthona lampi pan pial khia sak kha uh a, Pasian<br />

thukham galbawlna ah bang tan thuklut kha uh hiam cihte a kimu khia<br />

kik phasan uh hi. Lampial sak mawhzolna a lut theih nadinga amaute in<br />

mawhna-a a kikhah khongnate uh, tua hanga thupha saan ding uh kipelh<br />

hiau mawkte, Pasian kamtaite simmawh in patau kona a nialna, ngawng


GAL VENG TA 683<br />

khauhna hang in Pasian hehpihna <strong>leh</strong> migitna a nolh kik kha khin, lungsim<br />

kisikna nei lo cihte khempeuh aban ban in meikuang laimal-a kigelh<br />

bangin hong kilang ta hi.<br />

Tokhom tungah Singlamteh hong kilang hi. Adam mawhzolna<br />

thuakna <strong>leh</strong> a puukna panin hotkhiat nading vaihawmnateng a baan baanin<br />

milim taangthei lah bangin hong kilang hi. Honpa niam taka hong pianna<br />

khawng, a neulai-a a gen nopna <strong>leh</strong> a sawl manna, Jordan gun-a a<br />

kituiphumna khawng, gampalak-a an ngawl-a mawhzolna a thuaknate, mipi<br />

lakah hotkhiatna na a sepnate, mihing adingin vantung in siit nei lo-a thupha<br />

a piaknop denna, migitna <strong>leh</strong> itna lak-a mipite adinga sun niloh-a a na sepna<br />

<strong>leh</strong> zankim gamdaai mual panga thu ngen-in a vilnate, Ama thupha bawlte<br />

thuk kikna-a muhdah hazaat a thuak khawng hong kilang hi. Een’na <strong>leh</strong><br />

bawlsiatnate tawh kithuk kik-a Gethsemane huan-a lunggimna lian a<br />

thuakna, leitungbup mawhna in Amah a gawicipna, tualthat mihonpite khut<br />

sunga a kipekselo 667 thongkiapa a it a nungzuite in a taaisatna, Jerusalem<br />

kongzingah gannawh banga a kihawlna khawng hong ki dawk hi. kigualzo<br />

sak-in Annas mai-ah Pasian Tapa a puakna uh, Siampipa mai <strong>leh</strong> Pilat maia<br />

a thusit gawpnate uh, meidawi-a a khansia Herod mai-ah ciing gawpin a<br />

nehpiik tho-thop khit uh ciangin thah ding hilel — a cihte khawng teng uh<br />

a hi bangbangin hong kilang deudeu hi.<br />

Tu in mihonte mai-ah thu khempeuh kizawh siangna hong kilak<br />

suk leuleu hi. Lung duai taka thuakpa pen Kalvari zuatna lampi dungah<br />

hong lang leuleu hi. Singlamteh-a Vantung Kumpipa kikhai tohna, a<br />

kiliansak siampite <strong>leh</strong> mi honpi in zahko-a lungsim tama a sih laitak a<br />

nuih sat ngeingai honna khawng uh, a ngei bang lo-a khuamial in hong<br />

tuam laitak <strong>leh</strong> ziinlingin leitang a kisin vanvan laitak khawng,<br />

suangtumpite kitam a hante a kihon laitak khawngteng in leitung Honpa<br />

in A nuntakna pia ahihna teci hong lak uh hi.<br />

A mulkim huai-na teng ahi bang lianlianin hong kidawk hi. <strong>Satan</strong><br />

<strong>leh</strong> a vantung mite <strong>leh</strong> a mihonte in amau gamtat khiatsate uh muh


684 KIDONA LIANPI<br />

theih dinga kilak kik pen daal thei lo uh ahih manin in en lel uh hi.<br />

Sepkhiat khat pepeuh a neite in ama gamtatsa teng kim takin mu kik uh<br />

hi. Israelte Kumpipa that nuama Herod in Beth<strong>leh</strong>em naungek teng a<br />

thah sak lai khawng, tuiphumpa Johan sisan a baang a khuaval<br />

Herodiaste khawng, a thaneem ameidawi Pilat, a simmawh bawl<br />

galkapte, siampite <strong>leh</strong> ukpite, “Ama sisan kote tungah <strong>leh</strong> ka tu ka tate<br />

uh tungah hong tung ta hen!” ci-a ngen a hai hon keei mipite kiko-na<br />

khawng a vekpi in ki lak in a gamtatna khempeuh uh ki-en kik sak<br />

siksek hi. Pasian vangtaang tee ziazua pan ahi zongin, A maitang ahi<br />

zongin buk mang theih nading a zong pong mawk uh hi. A minthanna<br />

ni sangin taang zaw a hotkhiat mite in Honpa khe kiangah a lukhute uh<br />

koihin, “Amah in kei a ding si hi” ci tek uh hi.<br />

Hotkhiat mite lakah a haangsan Paul, a kuhkal Peter, ki-it in mi<br />

zong a it Johan, lungsim hoih a nei a sanggamte uh tawh thahna a thuak<br />

khawm <strong>Khrist</strong> nungzui mi tampi om uh hi. Kulh pua lamah gilote,<br />

kihhuaite, bawlsiatna thong khiatna <strong>leh</strong> sihna a piang sak zel mite a om<br />

uh hi. Khat vei lai-a gim kipiate muhnop sa-in amah kipahtawina-a a<br />

kineih lai, gilo lua ahih manin ami bawl siatte gentheihnate mu <strong>leh</strong> a<br />

<strong>Satan</strong> lungsim tawh a lungkim, gilo-a suuksia penpen Nero zong, hong<br />

kilak hi. A tapa omzia-in ama pattahna zui ahih lam <strong>leh</strong> ama gamtatziain<br />

a tapa 668 lawhsawn ahih manin mithahnate, leitung gimsaknate piang<br />

ahihna anu ki-en sak kik hi.<br />

<strong>Khrist</strong>’ taangmi ka hi uh ci napi kilhcipna, thong inn mial sunga<br />

khumcipna, mei halna khuamte peuh zangh-a mite upna a ukcip popete,<br />

siampite <strong>leh</strong> phungzite, zong tua laiah a om uh hi. Pasian sanga lian<br />

zaw-in kibawl-a tung nung penpa thukham a laih sak eek eekpate khawng<br />

zong om uh hi. Tua pawlpite’ Pate a kicite in Pasian tungah ut lopipiin<br />

a sepna teng uh a pulaak uh a kul hi. Na khempeuh a thei sisekpa in<br />

Ama thukham hu lai hi. Thukham a susiate mot maisak lo hi cih a theih<br />

pen uh zekai lua ta hi. “Ke’n amantakpi kong cihinah, note in ka unaute<br />

ahi hih mi neu pen khat tungah na bawl uh ciangin, kei tungah zong


GAL VENG TA 685<br />

hong bawl na hi uh hi” ci-a <strong>Khrist</strong> in Ama a dinga thuaksia mite<br />

awlmawhna kammal thei kik phasan mawk uh hi. Matt. 25:40.<br />

Gilo leitung buppi pen Pasian thukhenna mai-ah matsa-in om uh<br />

a, vantung gam ukna langdote hihna tawh kimawhmat hi. Amaute a<br />

huu ding kua mah nei nawn lo uh hi. Paulap ding zong om thei nawn lo<br />

hi. A tawntung sihna thuak dingin amaute thu kipia khia ta hi.<br />

Mawhna thaman pen suahtakna <strong>leh</strong> tawntung nuntakna hi het lo<br />

hi, sila suahna, kisiatna <strong>leh</strong> sihna hizaw hi cih mi khempeuh in teci pang<br />

thei phing uh hi. Mi gilote in amau galbawl gamtatna hangin bang teng<br />

taan uh hiam cih tel muh ta uh hi. A tawntung minthanna a kipiak laia<br />

deih lo-a a nolh pen uh bangzahin deih huai cih tu-in telmuh san mawk<br />

uh hi. “Hihte khempeuh ka neih theih ding hi napi, gamlapi ah ka paaikhia<br />

kha zo hi, Zenzen aw, deih khial kha si’ng! Bang dinga nopsakna,<br />

lungdamna, zahtaknate, gentheihnate, mindaina <strong>leh</strong> lunggimnate tawh<br />

khek tazen ka hia!” ci-in tua mite kiko-in kap uh hi. Amaute khempeuh<br />

in vantung pan a kikhen khiatna pen a hiding mah hi, thutang hi ci-in<br />

mu tek uh hi. A nuntakzia mahmah uh in, “Hih Jesuh pen kote hong uk<br />

dingin ka deih keiuh hi,” a ci ngitnget uh ahi hi.<br />

Mangmu bang liangin migilote in Pasian Tapa lukhu ngahna a<br />

en uh hi. Amaute in simmawh in a na palsat uh thukhamte kigelhna<br />

suangpeek nihte A khut sungah tawi in amaute a lak hi. Hotna ngahte<br />

nopsakna, lamdang sakna, <strong>leh</strong> a pahtawinate uh zong a mu uh hi. Amaute<br />

lasakna aw kihual pen Khuapi pua lam mihonpite tung dongah tuihual<br />

bangin kihual phei-a, “Vanglian Topa Pasian aw, Na bawlnate a lianin,<br />

a lamdang mahmah hi! Mi pawl khempeuhte’ Kumpipa aw, na<br />

gamtatnate in a dikin, a man hi,” ci-in tha khatin a awng uh hi. Mang.<br />

15:3. Tua khit ciangin bok-in nuntakna Kumpipa a bia uh hi.<br />

<strong>Khrist</strong> minthanna <strong>leh</strong> a vanglianpi a muh ciangin <strong>Satan</strong> kongkaw<br />

cip ding bang hong hi hi. Khat vei lai-a Uap-pa Cherub ahi ngei napi a<br />

kipuukna khawng a phawk kik vatvat hi. A vangtaang Seraph, “Zingsang


686 KIDONA LIANPI<br />

Tapa”, kilamdang zo mah si teh maw! Kikhoppina sung khawnga a<br />

kithupi sim mahmah pa a tawntung a dingin kipaaikhia ta khong! Tu in<br />

thudang khat muh beh leuleu a, Pa kiang nai-a a ding, Ama minthanna<br />

a khuh mi khat a mu hi. <strong>Khrist</strong> lutunga lukhu a khusak vantungmi pen<br />

a tun saang ngiungeu, a tee zuazua khat hi a, tua dinmun pen ama a<br />

ding ahi ngei hi cih a thei hi.<br />

Pasian phunsan a <strong>Khrist</strong> a een’ ma hunte-a mawhbaang lo-a<br />

lungkim <strong>leh</strong> lungmuang tak, siangtho taka a om laite a phawkkik<br />

zanghzangh hi. Pasian in a maisak theih ding hun laite-in a suahtak kik<br />

theih nading hanciam ning ci lo-a, ngawng khauh-a a phuut teiteina<br />

tawh ama lama kop ding vantungmite khawng khem a holhthawh<br />

khawng, a galbawlna a langnialnate khawng a phawk kik zanghzangh<br />

hi. Mite laka piang Ama nasepna thaman ahi, khat le khat ki-el keei<br />

mawknate, nuntakna a lauhuai mahmah tawh a kisiatcipnate, kumpi<br />

tuamtuam hong khangin a pukkik zelna khawng, kumpi tokhomte<br />

kisialhpih zel a buaina kithuapte, kidona <strong>leh</strong> khang kilumlet gawpnate<br />

khawng a vekpi-in a mu suk zanghzangh hi. <strong>Khrist</strong> nasepna a langpan<br />

nilohna <strong>leh</strong> mite a sukkiam suk sak den helnate a phawk kik hi. Amah<br />

in <strong>Khrist</strong> muang mite a suksiat theih tawp a hanciamna khawngte, a<br />

nasepte a mawkna lel ahihna tel muh ta hi. Ama kumpi gam en a, ama<br />

nasep gahte kisiatna <strong>leh</strong> lelhna ngen himawk cih zong a mutel hi. Amah<br />

in mihonpite kiangah, Pasian Khuapi pen simgawp le uh zo pak lel ding<br />

ci-in mawk khem na ve’n, zo thei het lo ding ahihna mukhia ta hi. A<br />

baanbaanin kidonate ah amah’n a lel den himawk a, kipumpiak vive a<br />

kul den ahi hi. A tawntung mipa vangliatna <strong>leh</strong> minthanna pen kip lua<br />

mahmah hi cih pen thei tel mahmah ta hi.<br />

670 Tual gal mangpa-in amah mah tang kisa a, Pasian gam ukna<br />

pen puahphat kul hi, tua puahphat nadingin galphuan kul hi a ci ahi hi.<br />

Tua ngiimsa-in a pilna <strong>leh</strong> a liatna zangh hi. Amah in ngimngim sa <strong>leh</strong><br />

lep dimdiam sa-in na seem ahih manin a nasepna zong mai nawt mahmah<br />

in, kidona zong sawt veipi mah do khin hi. A kumtul lomin, hih thulang


GAL VENG TA 687<br />

phuangpa in, thumaan pen thukhial bangin belmang nuh in dai sak khin<br />

zo hi. Ahih hangin tu in tualgal kizo siang ta a, <strong>Satan</strong> tangthu <strong>leh</strong> a<br />

nuntakzia a kilang khia ta ding hi ta hi. Ama kitomna nunung bel ahi<br />

dingin a kumpi tokhom pan <strong>Khrist</strong> zakia sakin, A mite susia in Pasian<br />

Khuapi luah ding ci-a a akitomna ah a mite mit muhin a zuau ahihna<br />

hong kitel muh mahmah ta hi. Amah koppihte in ama ginat lohna tel<br />

muh mahmah ta hi. Pasian gam ukna langdo-a na asepnate <strong>Khrist</strong> <strong>leh</strong><br />

thumang vantungmite in a en uh hi. Leitung vantung khempeuh in zong<br />

amah ensan ta uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> in ama galphuanna in amah vantung tawh kilawmlah sak<br />

ahihna a mu hi. Ama vangliatnate Pasian langdo siam nadingin seek<br />

toto hi. Vantung sianthonate, lungmuannate, <strong>leh</strong> kilemnate pen ama<br />

adingin gawt bawlna, thuaksiatna lian pen bang suak zaw ding hi. Pasian<br />

thutang <strong>leh</strong> migitnate a langdo den helna pen tu in daai ta hi. Jehovah<br />

phunsan-a a kawkkawkna teng khempeuh tu in ama tung vive ah tu ta<br />

hi. Tu in ama tungtaang thu a kikhensak zia pen a maan mah hi, thu<br />

tang hi, ci-in pulaak khia ta hi.<br />

“Topa aw, nang min kua in kihta lo, Phat lo-in a om ding hiam?<br />

Bang hang hiam na cih <strong>leh</strong>, Nang bek na siangtho a, Nangma dikna<br />

gamtatnate in a kilang zo ahih ciangin Mipawl khempeuh in na mai-ah<br />

hong thuumin, hong bia ding uh hi ci in aphat uh hi.” Mang. 15:4.<br />

Thumaan <strong>leh</strong> thukhial kitel lo-a kum hitan ta kido suk ngitnget pen tu<br />

in kitel khia ta hi. Tualgal dona, Pasian thukham hep khiatna hanga<br />

piang teng, lungsim nei khempeuhte mit muhin a thaman kiluui khia ta<br />

hi. Ama nasepteng mah in <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> mawhsak lel ta mawk hi. Pasian<br />

pilna, A thutangna <strong>leh</strong> a hoihnate kip takin ding khia giugeu lel hi. Hih<br />

kidona lian tawh kisai Pasian ngimnate pen 671 Ama mite <strong>leh</strong> Abawlsa<br />

leitung dangte hoih tawntung hoih nading nading ngimna tawh a<br />

vaihawm ahi hi. “Topa aw, nangma sepsate khempeuh in nang tungah<br />

lungdamna hong ko ding uh a, nangma mi siangthote khempeuih in<br />

nangmah hong phat ding uh hi.” Late 145:10. Mawhna hong pian


688 KIDONA LIANPI<br />

khiat zenzenna in, Pasian thukham a kizatna munah A bawlsa mite<br />

nopsakna hi cih teci lak ding a suak hi. Tua kidona en in, “Nang<br />

misiangthote’ Kumpipa aw, Na lampite tangin maam hi,” ci-in thumangte<br />

hi ta<strong>leh</strong> galbawlte hi ta<strong>leh</strong> vanpi leipi tawh a kituakin tha khatin a awng<br />

khia zuahzuah uh hi.<br />

Pa <strong>leh</strong> Tapa in mihingte a deihsakna uh tawh mawh-thoihna lian<br />

a bawlsakna khuavannuai maiah tel takin kilak khia khin ta hi. Min<br />

kiphuak khempeuh sangin min golzaw, Ukpite vangliatna khempeuh<br />

tunga a tungnung zaw <strong>leh</strong> minthanna mun <strong>Khrist</strong> in a luah nading hun<br />

hong tung ta hi. Simmawhna <strong>leh</strong> maizumna singlamteh a hong thuakna<br />

pen Ama mai-a hong tung mitampi in lungdam <strong>leh</strong> minthanna a ngah<br />

lawh nading ahi hi. Dahna <strong>leh</strong> maizumna lian mahmah ahih hangin<br />

lungdamna <strong>leh</strong> minthanna pen lian zaw tham lai hi. Ama lim le meel<br />

suun kik-a a puah phat hotkhiat mite a en hi. Lungtang puakzia<br />

khempeuh in Pasian’ aa bang hi-in, maiput peuhmah zong a Kumpipa’<br />

uh aa bang ahi hi. <strong>Khrist</strong> in tuate a muh ciangin a thuak gimnate tawh a<br />

thalawh sa ahih manin a lung kim hi. Midikte <strong>leh</strong> mi gilote zak kim<br />

dingun “Ka sisan tawh ka thalawhsa mite en dih un! Amaute a dinga a<br />

thuak ka hi hi. Amaute a dinga a si ka hi hi. Tua manin amaute in a<br />

tawntungin kei kiangah teeng thei ding uh hi,” a ci hi. Tua khit ciangin<br />

tokhom kiim-a puanpaak silhte kiang panin phatna la ging to a, “Thahna<br />

athuak Tuuno in, vangliatna, hauhna, hatna, pilna, zahtakna, minthanna<br />

<strong>leh</strong> thuphate a ngah dingin kilawm hi,” a ci uh hi. Mang. 5:12.<br />

Pasian thutangna <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong> tungnun penna nial zawhloh in kilang<br />

khia ta ahih manin Pasian mai-ah <strong>Satan</strong> a kuun hangin ama gamtat akheel<br />

tuan kei lai hi. Khua hun kipei bangin langpanna lungsim hong kipei<br />

veve lai hi. Hong lungso vat a, kidona lian pen tawp tuanlo dingin<br />

hong khentat pha lai hi. Vantung Kumpipa 672 langdo-a kitomna nunung<br />

pen hong tung ta hi. A mihonte lakah hong lut hi. Ama heh bangin heh<br />

hon sak a, gal sim dingin ding khia sak hi. Ahih hangin a kisim zolo<br />

mak tampite lakah khat beek in amah pen tungnung penpa in mu thei


GAL VENG TA 689<br />

nawn hetlo uh hi. A vangliatna bei ta hi. Migilote in <strong>Satan</strong> hanthotna<br />

hangin Pasian tungah heh mahmah uh hi. Ahih hangin amaute thu lah<br />

lamet om nawnlo dinmun hi ta-a, Jehovah lah zawh theihna ai om het lo<br />

cih thei ta uh hi. Tua manin hong sinso pha mah mah uha, dawi-hang<br />

heh bangin <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> mi khem a sawltakte tung a hong tu ta uh hi.<br />

Topa cihna ah, “Nang pen, pasian zahin a pil kisa na hih manin,<br />

thukhualna a nei het lo galte, nang ka hong simsak ding hi. Na pilna <strong>leh</strong><br />

na siamna tawh na lamsa khempeuh amaute in hong vatmaisak ding uh<br />

hi. A maute in nang hong that ding uh a, na hankhuk ding tuipi sungah<br />

hong khia ding uh hi.” “Avangtang Cherub aw, meikuang suanglak ah<br />

nang kong susia ding hi.... Lei lakah nang kong paai ding hi, kumpite<br />

maiah kong sial paai dinga, amaute in hong en ding uh hi.... Leitung ah<br />

vut <strong>leh</strong> vai na suak dinga, amaute in hong mu ding uh hi.... Nangmah in<br />

a lipkhap huai na hi ding a, na om ngei nawn kei ding hi.” Ezek. 28:6-<br />

8, 16-19.<br />

“Galhangpa gal simna khempeuh gamlum biaibuai-in puante<br />

sisanah kidiah khin hi; hih pen meikaat ding mei-a khul ding a suak<br />

ding hi.” “Topa thangpaihna minam khempeuh tungah tu-a, a hehna a<br />

galkapte tung a tu hi: Amah in amaute siasiak cipin thahna mun a<br />

puak hi.” “Migilote tungah mei aam <strong>leh</strong> mei <strong>leh</strong> kaat, <strong>leh</strong> a lauhuai<br />

huihpi guahpi a buak ding hi: hih pen amau haai-tanh ahi ding hi.”<br />

Isaiah 9:5; 34:2; Late 11:6. Vantung Pasian kiang panin meikuang<br />

hong kiasuk hi. Lei maitang teng a kitam hi. Lei sung tawnga<br />

kiphuumcip galhiamte a kipholh khia hi. A liak tum thei meikuang<br />

hut-hutte tua kawhawm sungte panin hong pawt khiat hi.<br />

Suangtumpite bang hoih kuan’ pha saan hi. Pum-mei-a haltum ni<br />

ding a hong tungta ahi hi. Nate sa lua-in tuimanga, lei mahmah <strong>leh</strong> a<br />

sunga na kiseem khia khempeuhte a tummang uh hi. Mal. 4:1; 2 Pet.<br />

3:10. 673 Lei maitang khempeuh tui suakin mei liipi vung a bang hi.<br />

Thukhen hun <strong>leh</strong> pasian-milote kisiat hun - “Topa’ thuk ni <strong>leh</strong> Zion<br />

thubuaipi thaman piak kum ahi hi.” Isa. 34:8; Paunak 11:31.


690 KIDONA LIANPI<br />

Migilote in leitungah a thaman uh saang uh hi. “Amaute buhkung<br />

bulsim bang hiding uh hi. Hong pai ding tua ni in kaangtum ding hi,<br />

mipite Topa in ci hi.” Mal. 4:1. Kim khatte pen tawmvei sungin tummang<br />

uh hi. A dangte ni tampi thuak zong a om hi. Mi khempeuhte “amau<br />

gamtat bang ciat uh” daan kipia hi. Ama langpanna thaman bek thuak<br />

loin, Pasian mite zol-a a mawhsakna midikte’ mawhnateng zong <strong>Satan</strong><br />

tungah kisuan kik hi. Ama thuakna daan pen a khemsa midangte khat<br />

peuh’aate sangin nakpi takin nasia zaw hi. Ama khem zawhna hanga a<br />

puuk mi khempeuh a bei mang khit ciangin zong amah nungta lai-in<br />

thuakthuak lai hi. Puah siangna mei in a zung ahi <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> ahiang ahi<br />

a nungzui migiloteng zong a haltum tum siang hi. Thutang in a nget<br />

Thukham’ daan piakna hi ta hi. Tua pen van <strong>leh</strong> lei in zong muh uh a,<br />

Pasian thumaan na a pulaak uh hi.<br />

<strong>Satan</strong> bawl thusiateng a tawntung adingin bei mang ta hi. Kum<br />

tul guk sung leitung ah a ut bang bangin gamta-in, leitung teng dahna<br />

tawh dim sak hi. Leitung vantung khempeuh lungkhamna a guan hi.<br />

Na sa-a huumhaam-in a kipiangsak khempeuh taau sak hi. Tu in Pasian<br />

piansaknate ama kiang <strong>leh</strong> a mawhzolna pan kihon khia ta hi. “Leitung<br />

khempeuh tawlnga-in gamdai takin om ta uh a, amaute in la sa-in kiko<br />

uh hi.” Isa. 14:7. A thumaan leitung le vantung bup in phutun hanla sa<br />

in awng uh hi. “Tua laitak in mihonpi’ aw, tui lianpi’ aw, nakpi vangin’<br />

aw bang kampau’ aw in: ‘Hallelujah! Bang han hiam i cih <strong>leh</strong>, Vanglian<br />

Topa i Pasian in a mang hi’” ci uh hi. (Mang. 19:6).<br />

Leitung buppi suksiatna meikuang in a tuam laitak-in midikte<br />

pen Khuapi siangtho sungah gal muang takin a om uh hi. Thawhkikna<br />

masa-a thote pen nihveina sihna in neukha beek sukha lo hi. Migilote a<br />

dingin a haltum meikuang ahih laitakin Ama mite a ding in Pasian pen a<br />

Lumm uh <strong>leh</strong> a Ni uh ahi hi. Mang. 20:6; Late 84:11.<br />

674 “Tua nung ciangin Van thak <strong>leh</strong> lei thak ka mua, a masa van<br />

<strong>leh</strong> lei abei mang zo hi.” Mang. 21:1. Migilote haltum meikuang in


GAL VENG TA 691<br />

leitung zong a hahsiang hi. Samsiatna khaap khempeuh kiphiat siang ta<br />

hi. Midikte muha a akuang niloh ding, a lauhuai Hell kici tawntung<br />

meikuang cih bang om lo hi.<br />

Gilo mawhna sepkhiat nate phawk theih lai nading khekhap khat<br />

bek om a, tua pen Singlamteh-a Honpa’ lutang liamna, a pang <strong>leh</strong> a<br />

khut a khe pawnte bek ahi hi. <strong>Khrist</strong> a minthanna tawh om a muhna ah,<br />

Kamsangpa in, “A khut sung panin khuavak taang khia hi; tua in a<br />

vangliatna a koihna mun ahi hi.” ci hi. Hab. 3:4. Mihing <strong>leh</strong> Pasian a<br />

lemtuah sisan zong tua a kidawt a pangpi pan a hong luangkhia hi. Tua<br />

santak pen Honpa “avaangliatna koihna mun” ahi hi. Tua a kithahna<br />

hang bek in “A hon zo hi,” ahi hi. Tua man mahin Pasian migitna a<br />

simmawhte tungah khauh takin thutang a lak khia thei ahi hi. A thuak<br />

zahpihna teng mah A zahtaak kaaina sang pen suakin, khang tawntungin<br />

Kalvari-a liammate in Amah phat nading <strong>leh</strong> A vangliatna pulaak nading<br />

a suak hi.<br />

“Pasian in a mite a etna Jerusalem khuapi aw, nidanga na<br />

vangliatna ngah kikin, kumpi khuapi na suak kik ding hi.” Mikah 4:8;<br />

Efesa 1:14. Eden huan pana meikuang namsau tawh a kinawh khiat<br />

khit-a kipan misiangthote in a lamet den uh “Pasian neihsate akitatkhiat”<br />

hun a cih pen hong tung ta hi. Leitung pen a kipat tuung pan in mihing<br />

luah ding gam a kipia hi napi, khemna tawh <strong>Satan</strong> khut sung a tung kha<br />

zenzen hi bek hi. Gilopa khut sungah sawt veipi a tham khit ciangin<br />

hotkhiat kikna tawh a kingah kik ahi pan phing hi. Mawhna hanga a<br />

mangthangsa khempeuh kingah kik hi. Topa in “leitung a awngthawl<br />

ding in bawl lo in, teen nadinga a piansak.” Ahi hi. Isa. 45:18. Hotkhiat<br />

mite in leitung hong luah uh ciangin Pasian in a bawl cil-a a ngimna pen<br />

a taang tung pan hong suak hi. “Thuman mi in leitung luah dinga, tua<br />

tungah teng suak ding hi.” Late 37:29.<br />

I luah ding gamah inn tatak ki lam dinga tua sungte ah ki teng<br />

ding hi. Tua pen leitung banglel ahih ding launa in mi tampi in sikha vai


692 KIDONA LIANPI<br />

bang lelin seh kha leuleu zel uh hi. 675 <strong>Khrist</strong> in A nungzuite a vaikhakna<br />

ah, Amah pai-in A Pa inn sungah amaute om nading bawl ding ci hi.<br />

Pasian kammal Lai Siangtho hilhna a saang mi khempeuh in vantung<br />

omzia ding thei lo kikeuh-in om lo ding uh hi. “Mit in mu lo, bil in za<br />

lo, mihing lungsim ah zong a lut ngei lo Pasian in Ama a it mite adinga<br />

a bawl nate” ci hi. I Kor. 2:9. Midikte ngah ding letsong pen gen tel<br />

nadingin mihing pau kicing zo lo hi. A mute bek mah in tel theih ding<br />

uh hi. Ciangtan a nei mihing lungsim in Pasian Paradise mun nopcitna<br />

pen kim takin a man khin siang zo lo ahi hi.<br />

Hotkhiatna ngah mite luah ding mun pen Laisiangtho sungah<br />

“apha zaw gam” ci hi. Heb. 11:14-16. Tua lai-ah vantung Tuucingpa<br />

in a tuu honte nuntakna tui gei ah paipih hi ci hi. Nuntakna singkung in<br />

kha sialin gah a, a tehte in minamte zat ding ahi hi, ci hi. Tua laiah a<br />

kang ngeilo luituite luanga, atui in thankik-haatat suangpak bangin siang<br />

hi. Lui pang tuakah singkungte a hiang zaam didiai hi. Tuate pen Topa<br />

hotkhiat mite lampi aliap sak dinga kibawl ahi hi, ci hi. Tua laiah<br />

munzang zapite om a, mual neute in a meel lawm dingin khawh<br />

dimdiamin a nunglam uh ah Pasian mualsangte a om hi. Sauveipi<br />

gimthuaka peemta banga vaak-vai Pasian mite in tua lungmuanna mun<br />

ahi zanglei-a a luang nuntakna luui kiimte ah innkip lo kip tawh teng<br />

ding uh hi.<br />

“Ka mihingte pen kilem tak-a ten’na, lungmuan tak-a omna, dai<br />

tak-a tawlngakna mun-ah om ding uh hi.” “Na gam sungah ngongtatna<br />

kiza nawn lo ding a, na gam sungah siatmai-na <strong>leh</strong> suksiatna om nawnlo<br />

ding hi; nang mah in na kulhte pen Hokhiatna, na kulh kongpite pen<br />

Phatna, na ci ding hi.” “Amaute in inn lamding uh a, amau mah teng<br />

ding hi; amaute in leenggui lo bawl ding uh a agah ne ding uh hi. Amaute<br />

in inn lamin midang teeng cih om lo ding hi; amaute in suan-in a dang<br />

khat in ne cih omlo ding hi,...amau khut tawh a sepsa nate lungdamin<br />

ne suak ding uh hi “ Isa. 32:18; 60:18; 65:21, 22.


GAL VENG TA 693<br />

Tua laiah “gam lak <strong>leh</strong> lei keuna gam lungdam dinga, sehnel<br />

gam lungdamin palh kia ding hi.” “Ling tangin taksing hong po ding a,<br />

lungkung tangin muikung hong po ding hi.” Isa. 35:1; 55:13. “Keivom<br />

pen tuunote tawh om khawm ding a, kamkei gialbem pen keelno tawh<br />

lum khawm ding hi....naupangno khat nangawn in tuate hawl ding hi.”<br />

676 “Amaute khat <strong>leh</strong> khat Ka mual siangtho tungah kina sak kisusia<br />

lo ding uh hi, Topa in ci hi.” Isa. 11:6-9.<br />

Vantung ah natna om thei lo hi. Tua laitakah khitui luanna,<br />

sivuina om lo a, dahna ciamtehna mualsuang om lo hi. “Sihna zong a<br />

nung ciangin a om nawn kei ding hi. Tua tham loin, thuumna, kahna,<br />

natna zong a om kei ding hi. A masa nate mangthang khin zo uh hi.”<br />

Mang. 21:4, Tua gam-a “teeng mite kuamah in, ‘Ka cina’ ci nawn lo<br />

ding uh a, mawhna khempeuh kimaisak ding hi.” Isa. 33:24.<br />

Tua laitakah “Topa khut sunga hoihna lukhu,...Pasian khut<br />

sunga kumpi lukhu” ahi Jerusalem khua thak om a, a minthang leithakii<br />

Khuapi lianpi ahi hi. “Tua khuapi a tan’na a vang in<br />

kristral(thankikhatat) bangin jasper suangmanpha bangin” a siang hi.<br />

“Hotkhiat minamte in khuavak sungah lam pai ding uh a, leitung<br />

kumpite in amau minthannate tua laiah hong lutpih uh hi.” “Jerusalem<br />

hang in ka lung dam dinga, ka mite hangin ka kipak ding hi” Topa in<br />

ci hi. “Pasian buk mite lakah om a, amah in amaute tawh a om khawm<br />

ding hi. Amaute in zong Topa’ mi pawlte suakin, Pasian mahmah in<br />

amaute tawh om khawm in amaute Pasian a hi ding hi.” Isa.62:3,<br />

Mang. 21:11, 24, Isa. 65:19, Mang. 21: 3.<br />

Pasian Khuapi sungah “zan om nawn lo ding hi.” Kuamah in<br />

gim-a tawlngak kisam lo ding hi. Pasian deihna banga gamtat <strong>leh</strong> Ama<br />

min phatna ah a cim a tawl cihbang omlo ding hi. Zingtung-a navaak<br />

bangin nitumkuan dong in om suak ding uh hi. “Nitaang khatang le<br />

meivaak akisam kei hi. Bang hang hiam cih <strong>leh</strong> Topa mahmah in a<br />

khuavak uh ahi hi.” (Mang. 22:5). Sun nitaang sangin taangzaw napi


694 KIDONA LIANPI<br />

in i mit hong lengh lo hi. Pasian <strong>leh</strong> Tuuno minthanna in khuapi sung<br />

taangkim sak dinga, mit ngei lo ding hi. Hotkhiat mite in nitaang ahi lo<br />

a tawntung minthanna vaangtaang a ngah den ta ding uh hi.<br />

“Tua laiah Biakinn ka mu kei hi. Pasian <strong>leh</strong> Tuuno in a biakinn<br />

uh ahi hi. Mang. 22:5, 21:22. Pasian mite in Pasian <strong>leh</strong> A Tapa tawh<br />

maitang kimu in kithuah uh hi. “Tu in eite in sumngo limlanga et bangin<br />

ahi milmial bekin ih mu hi.” I Kor. 13:12. Mihinga dinga ageelna, <strong>leh</strong><br />

a piansak nate tung tawn in Pasian meel ahong kilangkhia sunsun<br />

limlanga et bang bekin a mu milmial pan ih hi hi. Tua hun ciangin 677<br />

Ama maiah dingin, tel takin, Ama maitang <strong>leh</strong> a minthanna i mu ta ding<br />

hi. Hotkhiat mite in midang atheih bang mahin amah <strong>leh</strong> amah zong a<br />

kithei ding uh hi. Pasian in mihing lungsim sunga a guan ki itna <strong>leh</strong><br />

kikhuatuahnate tua lai-a gamtat luheekna khempeuh ah kilang den ta<br />

ding hi. Tuuno sisan tawh apuan uh sawpsiangin acitak khangtawn-a<br />

misaiangtho honpite <strong>leh</strong> thupha ngah vantungmi honpite ong kikhawl<br />

in sungkhat suak bangin laitual leng uh hi. Tua lai-a “vantung leitungah<br />

a om mi khempeuh” kipumkhatin atuallenna uh in tatkhiatte lungdamna<br />

a piangsak hi. (Efesa 3:15).<br />

Tawntung nunna tawh a nungta hotkhiatmite in apiangsak thei<br />

Pasian vangliatna <strong>leh</strong> a hong tankhia itna thuthukpi pen, tua laiah,<br />

lungngai in lawp takin sinsin ding uh hi. Tua laiah gitlohnate om nawn<br />

lo ding hi. Pasian mangngilh dingin a zol gal om nawn lo ding hi. I<br />

duang <strong>leh</strong> ih lungsim zong kiphalh khia in khangto lai ding hi. A kisam<br />

pilnate sinna in i lungsimte gim cih bang omlo dinga, thatang gim-a bah<br />

cihbang zong om lo ding hi. Tua laiah vai thupi pente kihawm dinga, i<br />

ngaihsut tawpna kitung ta ding hi. Ngimna lianpente kinei dinga, sin<br />

beh tohtoh ding thumaan thakna om to zel ding hi. Kah toh lailai nading,<br />

pahtaak tohtoh ding, <strong>leh</strong> i tel theih ding thu thakthak na omom lai ding<br />

hi. Pumpi, lungsim, <strong>leh</strong> nuntak mahmah tawh sin beh toh zel ding thuthak<br />

na om toto ding hi.


GAL VENG TA 695<br />

Khuavaannuai-a a manpha mahmah nateng Pasian mite sin<br />

dingin kihong ta ding hi. Sih theihna in kol bulh nawn lo ahih manin,<br />

gim nawnlo-in, leitung a puuk lai-a a dah, hotkhiat kikna thu hong om<br />

cianga lungdam pihna la a sa, gamlapi-a om leitung dangte bangah<br />

hawh ding uh hi. A mawh leitung pan-a tatkhiat mite in zong a puuk<br />

ngei lote leitungate’ neih lungpilna <strong>leh</strong> lungdamnate ngah ve ta uh hi.<br />

Pasian khut tawh kibawl nate pana sinthei a khangtawn pilna le<br />

siamnate hong nei ve ta uh hi. A liah om loin pian sakna thupite hong<br />

tel muh ve ta uh ahi hi. Nite, aksite, a pawl a pawlin amau kisehna<br />

mun tek panin Pasian tokhom kiim-kot diamdiam cihte hong mu ve ta<br />

uh ahi hi. Aneu pen pan a lian pen na khempeuhte tungah, 678<br />

Piangsakpa’ min kigelh zel a, tuate panin Ama vangliatna kimu<br />

kawikawi hi.<br />

A tawntung sunga kumte hong kivei dinga, Pasian <strong>leh</strong> <strong>Khrist</strong><br />

minthanna tampi hong lak toto lai ding uh hi. Pilna in mai a nawt zah<br />

mahin ki-itnate, kizahtaaknate <strong>leh</strong> nopsaknate zong khangto to ding hi.<br />

Mite in Pasian a tel theih zawk zah uh zui in A gamtatna zong thupi sa<br />

zaw to pahpah uh hi. Jesuh in hotkhiatna thu amaute maiah a pulaak khia<br />

hi. <strong>Satan</strong> tawh a kidona lamdangte a lah khiat ciangin hotkhiat mi a tul<br />

mun tul tampite in, ki-aapna nasia zaw tawh, kham gawsemte le tumtheihte<br />

tumin lungdamna la sa-in phatna la tomte sa khawm zaizai uh hi.<br />

“Vantung leitung, leinuai <strong>leh</strong> tui tungah a om a bawlsa ganhing<br />

khempeuh-a kipan, tua vantung, leitung, leinuai <strong>leh</strong> tuitungah a om na<br />

khempeuhte in zong: ‘Tokhom tungah a tu mi <strong>leh</strong> Tuuno tungah, a<br />

tawntungin thupha, minthan’na, vangliatna <strong>leh</strong> ukzawhna om ta hen’ci<br />

in a phat uh hi.” Mang. 5:13.<br />

Kidona lian bei ta hi. Mawhna <strong>leh</strong> mawhneite om nawn lo uh<br />

hi. Van <strong>leh</strong> lei khempeuh siangtho ta hi. A kipiangsak khempeuhte<br />

lungsim kituak in kipumkhat uha, kilemna <strong>leh</strong> lungdamna tawh dim<br />

uh hi. Hong piangsakpa kiang panin, van kaw-hawm mong neilo dim


696 KIDONA LIANPI<br />

zahin, nuntakna, khuavak, <strong>leh</strong> lungdamna, ahong luang khia hi. Na<br />

vanuai lakah a neu penpen ATOM <strong>leh</strong> agol penpen leipum akipan,<br />

nuntakna a nei <strong>leh</strong> aneilote khempeuh in zong amau meel hoihna ciat<br />

a liah a dal <strong>leh</strong> siit om lo-in, lungdamna tak tawh Pasian pen Ki-itna hi<br />

ci-in pulaak khia ciat ta uh hi.


Kammal Kammal Hilh Hilh Cianna<br />

Cianna<br />

Ausburg-a Pulaakna (Augsburg Confession)<br />

Puahphatna hun sunga Katolic Pawlpi Lampialnateng lahkhiatna<br />

ding <strong>leh</strong> Lutheran Pawlpite’ dinmun ahi upna thubulphuhteng<br />

Philip Melancthon in tomkaih in agualh ahi hi. Kipsak nadingin<br />

Augsburg parliament (imperial Diet) ah tua thuteng 1531 kumin<br />

pulaakin sung uh hi. (New Dictionary of Theology, Inter-Versity<br />

Press, 1994, laimai 159) (Khawkpi 11)<br />

Dawpkholh Thukhen’na<br />

Laisiangtho sungah thukhenna cialthum ong kilangh hi. Amasa<br />

pen, mawhsutna <strong>leh</strong> thukhenna ahi hi. Thu Ciam Lui hun-a<br />

Kilem Ni in Siampi lian penpa in biakbuk sung adei nihna ahi<br />

Siangtho Bel munah lut hi. Thukham <strong>leh</strong> Hehpihna mai-ah Israel<br />

mimal khempeuh a dingin thumna a bawl sak hi. A kimaisak<br />

lote a minam panun ki khenkhia hi. Aman ciangin ong pusuak<br />

in Azazel keel lutungah akimaisak mawhna, palsatna, <strong>leh</strong><br />

khialhna teng suanin tua keel gamlapi ah ki nawh mang hi.<br />

Jesu in van Biakbukah eite adingin Siampi Lian sem hi. Nih<br />

veina ahong pai ma-in ciaptehna laibute en-a, a gup ding <strong>leh</strong> a<br />

paih ding khentel theih nading in Ama sisan tawh mawh a ki<br />

maisak ding <strong>leh</strong> maisak thamlohte a khentel ding hi. Nuntakna<br />

ciaptehna laibute phen in vantung mite maiah mimal min aki<br />

pulaak ciangin ama sisan a suangte agum ding hi. Tualote a<br />

nolh ding hi. Tua thukhenna pen Jesu Kumkikma-Thukhenna<br />

zong kici hi. Hih laibu sungah Dawpkholh Thukhena ci in ki<br />

zang hi. Siam. 16, 17; Dan 7:9-13; Heb. 8, 9:24.


698 KIDONA LIANPI<br />

Anihna: Vantung atungkhin missiangthoteng <strong>leh</strong> Jesu in<br />

vantungmi mai-ah Kumtul sung akhen ding uh thukhenna ahi<br />

hi. Migilote agamtatna uh tawh kituakin thaman ding seh ding<br />

uh hi. Tua pen Kumtul Thukhen’na ci in ki zang hi. 1 Kor 6:1-<br />

2; Mang 20:1-5;<br />

A thumna: Kumtul acin khit ciangin Jerusalem khuathak <strong>leh</strong><br />

misiangthote van panin hong tuaksuk uh hi. Mimawh asite tho<br />

in tua khuapi um cih uh hi. Tua laitak in a lian a kang tokhom<br />

hong ki lang hi. Agamtatna uh laibu sunga ki gelh tawh ki<br />

tuak in mikhem peuh thaman ki pia hi. Tua sungah <strong>Satan</strong> zong<br />

ki susia hi. Tua suksiatna mei pen Hell ahih kei <strong>leh</strong> kat <strong>leh</strong><br />

meikuang ki ci hi. Hih pen nihna sihna ahi hi. <strong>Satan</strong> <strong>leh</strong> Khazih<br />

kikaal-a kidona tawh kisai vai khempeuh siaksiangna<br />

thukhenna nunung bel ahi hi. Mang 20:11-15. Thukhen dan<br />

adawldawla khentel siamna dingin hih laibu sungah Siaksiang<br />

Thukhenna ci in kizang hi. (Khawkpi 28)<br />

Nawhmang keel: Azazel<br />

Kilemna Ni-in Siangtho mun <strong>leh</strong> kikhopna buk <strong>leh</strong> biaknatau a<br />

kisiansuah khit ciangin Israelte mawhna, thupalsatna, <strong>leh</strong> a<br />

khialhn teng uh a pua dingin keel khat koih uh hi. Siampipa in<br />

Israelte mawhnateng tua keel lutungah suan in gamlakah ki<br />

nawhmang hi. Azazel keel zong ki ci hi. Siam. 16:20-23. Tua<br />

in a kimaisak mawhna teng <strong>Satan</strong> tungah ki suankik ding cih<br />

limciing ahi hi. (Khawkpi 23,28)<br />

Phutun-hanla (glad shout of victory/Truimphant song)<br />

Khanglui lai in gaal le sa tungah phu-la dingin kuan uh hi.<br />

Phula zo in gaallu sa lu tawh gualzo in inn lam ong zuat uh<br />

ciangin khuamual hong suak uha, tua lai pan, khuazang zak<br />

dingin minsialin hanla sa in thau kap uh hi. Tua a kizak ciangin<br />

khua pih tuipih in delh in dawntuah uh hi. Tua ahanla sak uh<br />

pen phutun-hanla kici hi. Khazih hang in athokik misiangthote


KAMMAL HILHCIANNA 699<br />

in sihna zo in phutun hanla sa uh hi. 1 Kor 15:51-56.<br />

(Khawkpi 40).<br />

Puahphate(Reformers)<br />

Kum zalom 16 hun sunga Laisiangtho bek(sola scriptura),<br />

upna hang bek(sola fide) Pasian hehpihna bek(sola gratia)<br />

tawh gupna kingah thei bek hi, pawlpi lutangin Khrish bek<br />

ahi hi, mikhempeuh in siampi hi ciat uh a, Pasian <strong>leh</strong> mihing<br />

kikaalah Jesuh simloh palai dang omlo hi cih thu bul <strong>leh</strong> a<br />

dang dang tawh Pawlpi puahpha dinga kipan mite. Protestant<br />

zong ki ci hi.<br />

Sikhathu Upna (Spiritualism)<br />

Mihingin a sitheilo khaa nei hi. Midik site khaa in ahing laite<br />

kiangah ki lang in vantung thu zong ong hilh thei uh hi, ih muh<br />

nop asikhinsate khaa zong sam kikin ong ki musak thei hi cih<br />

upna hi. 1846 kumin America ah kipan in, 1948 ciangin Pawlpi<br />

kip khat in ding hi. Hun nunnungah tua khemna pen suuk<br />

semsem dinga, <strong>Khrist</strong>ian pawlpite azawhna dingin khemna lian<br />

pi in <strong>Satan</strong> in zang ding hi. Tua in Pasian langdo dingin biakna<br />

khempeuh gawmtuah ding hi. (Khawkpi 34)<br />

Sunglam upna suahtaakna (freedom of conscience)<br />

Pasian in mikhempeuh akibang in piangsak hi, upna <strong>leh</strong> biakna<br />

tawh kisai thute ah zong mimal lungsim sunga deihna bang<br />

azuih theih nading lungsimsung khensat theihna thuneihna<br />

neisak tek hi. Pasian in upna <strong>leh</strong> biakna thu ah zong amimal<br />

lungsim khensatna pan-a luangkhia upna bek deih hi, biakna<br />

<strong>leh</strong> upa thu ah kua mah in kua mah hahsawl theihna ding thu<br />

omlo hi, biakna <strong>leh</strong> upna thu tawh kisai in zawhthawhna<br />

akizatna munah buaina <strong>leh</strong> bawlsiatna in zom pah hi, cih Europe<br />

gama thupiangte in kicing takin lak khin zo hi.


700 KIDONA LIANPI<br />

Thulam pial/Thukhial(heresy)<br />

Rome pawlpite upna a sanpihlo, a langdote a min vawhna uh.<br />

Thumotphutte (Fanatic)<br />

Phuahphatna ong kipat hunin amau lungsim phut lawpna bek<br />

bulphuh in agamta biakna zui pawlkhat om hi. Tuate in<br />

kalsuanzia ding thu nung thuma saupi ngaihsunlo in motatte.<br />

Contents<br />

Kammal Hilh Cianna ........................................................................... 697

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!