bulletin des séances mededelingen der zittingen - Royal Academy ...

Cabeza de Vaca, Jean de Léry, Hans Staden en vele anderen werd in de Europese
beschaving een nieuwe en essentiële vraag gesteld, deze van de «andere». Die
«andere» kon bovendien zijn eigen visie op de veroveraars neerschrijven [32].
Terzelfdertijd met de «andere» drong in de Nieuwe Wereld ook het idee van het
universele van de mens op. De Indiaanse kannibalen werden door Montaigne als
mensen erkend. Op de vraag of er meerdere werelden bestonden durfde de mesties
Garcilaso Inca de la Vega al antwoorden dat er slechts één wereld was. Nog in 1938
mocht Claude Lévi-Strauss bij een expeditie onder de Indianen van de Mato Grosso
deze enige ervaring opdoen : «J’avais cherché une société réduite à sa plus simple
expression. Celle des Nambikwara l’était au point que j ’y trouvai seulement des
hommes» [33].
Nu moet men wel erkennen dat deze vraagstellingen naar de «andere» en toch
universele mens niet meteen een zuiver en bijna abstract niveau bereikten en nog
eeuwenlang onvolmaakt bleven, ingeworteld in de scheppingsverhalen en geschiede-
nisvisies van de oude wereld en gemotiveerd door Europese waarden en belangen
[34]. Erger nog, ze konden niet verhinderen dat verovering en kolonisatie op
reusachtige schaal vernieling en dood zaaiden over die «andere» en toch universele
mens. Ze hingen er misschien zelfs mee samen. Juist die vertrappelde Indiaan zou
echter sinds Las Casas in het Europese geweten blijven voortleven en ageren [35].
Het schuldgevoelen zou bevruchtend werken, ook al heeft het verder geweld niet
helemaal ingetoomd.
Voor Europa beperkte Amerika zich niet enkel tot deze rol van uitdager van
culturele eigenwaan en van mentor van spirituele rijping. De Mexicaanse denker
Leopoldo Zea omschreef Latijns-Amerika ook nog als terzelfdertijd «todo lo que
puede llegar a ser y todo lo que no tiene ya razón de seguir siendo», «alles wat nog
mogelijk is en alles wat al geen bestaansreden meer heeft» [36]. Alleszins voor
Europa fungeerde Amerika tegelijkertijd als een kweekplaats en proefgebied voor het
nieuwe en een schuiloord voor het voorbijgestreefde. Hebben vele auteurs terecht
onderstreept hoezeer de middeleeuwse politieke en sociale instellingen in koloniaal
Amerika een verdere ontwikkeling gevonden hebben, andersom kan men stellen dat
vóór de veralgemening van het vorstelijk absolutisme in Europa de moderne staat
door de Spaanse koningen al in hun Amerikaanse bezittingen boven de doopvont
gehouden werd [37], Vernieuwende rechtsopvattingen vonden hun oorsprong of
hun eerste werkterrein in koloniaal Amerika. Daar werden telkens weer utopieën van
Europese herkomst uitgeprobeerd. Het begon al met de Hospitales de Santa Fé, de
geloofsgemeenschappen, die Vasco de Quiroga onder inspiratie van Thomas Morus
in Michoacân oprichtte. De reducties voor de Guarani in Paraguay waren eveneens
een sociaal-religieus experiment. Nog de hele negentiende eeuw door en tot na de
Tweede Wereldoorlog zouden Fourieristen en anarchisten en allerlei Europese
dromers hun gemeenschapsidealen uittesten in Brazilië of Mexico. Uit België
trokken de volgelingen van Colins de Ham naar Costa Rica om daar zijn principes
toe te passen.