28,8 MB - Euskaltzaindia
28,8 MB - Euskaltzaindia 28,8 MB - Euskaltzaindia
JEAN-BAPTISTE ORPUSTAN trabatu bat («Maite dut, eta naiz maitatu, / Bana naiz hanbat dezdixatu... »), eta goratik galdatzen maitasunaren libertatea, gizartearen eta, gehiago dena, aitamen kontra (izendatu gabe: «Nihauren azkazi hurrenac... »): «Maitarien iaun erregueac Higu ditu borxa -legeac, Eta haren resuman libertatea Da gobernari...» Ez ote da jadanik hemen karbari gaztek (XXVI) erakutsiko duten hogengabetasun hartarik? Etzen gauza arrotza XVII-garren mendean (nahi ezpada igan Aro Zaharreko Sapho ala bertzetara...): aitzineko mendeko «poetesek» (Lyoneko Louise Labbé...), hurbilago Molières-en komediek goraipatzen zuten neskato gazteak, emazteak maitasunerateko duen dretxoa. Oihenarten ausartzia, beti bere gogo-argitasunean, ezta hortakotz ttipiago, bereziki euskal literaturan. Etxepareren andere beldurtuetarik bagaramatza aski urrun, beharbezalakotasunari hitzetan eta gauzetan laidorik gabe. Baionako liburuko olerkietan, 1664-koak eta «zaharrarokoak» baldin badira, Egivateguy-k entzutera uzten duenaz, Oihenarten gogo maitaria berriz bidean zabilan; eta, «gaztaroko» gaineratekoetarik badira, berant bilduak eta urteak iraganik bururatuak (ainitzetan gertatu dena), gogo arina argi da karbarien eresian, bertze nonbait erakutsi dugun bezala. Egia da orduan zuhurtzia ohituaz kampo zebilala, eta jakinean (ikus 25-garren atsotitza: «Amoratzea, gaztearentzat loratzea, zaharrarentzat da zoratzea »). Baina erakutsia zuen aitzinetik maitasuna, handi ala ez («arrazoinezko» ezkontza egina bazuen Joanarekin), atxikimenduaren beteginera hel zaitekeela, eta ez Etxeparek zion «traizionera». Hortakotz, berantangoko olerkien gogo arintasunean, ezin ahantzia da XVII-garrenean zehar (luzetasunez bigarren olerkia: 128 neurtitz) zabaldua zuen «ezkontidearen» laudorioa, 61 urtetan, zaharraroko lana jadanik: «gaztaroan egina ez izanagati... ». IV. BIDE BERRI BATZUK Biziaren eta erlisioneko moralaren arteko loturan aski urruntzen dira elgarretarik Etxepare eta Oihenart: arrazoin bakarra ezta hastetik aitzinatu dudana, aroen eta gizartearen, erlisionearen ere ezberdintasuna. Gehitu behar zaie ere alde batetik bizi-molde, ingurumen eta gertakarien eragina, bertzetik bakoitzaren jitea, nortasuna, ezpadugu ere nahasirik baizik senditzen olerkietako alegiatasunaren irazkian gaindi. Oihenartek ekarri du olerkiari haren aitzinekoak egin etzezakeena: gogo klasikoa. Ezin berex daitezke hemen egitura formalerateko arta eta jakitatea, eta Aro Zaharreko mitologia zinezko, beharrezko literatura klasikoaren apaindura, eta ja berpiztetarrarena, hau lehenbiziko klasikotasun bat den neurrian. 464 [14]
BERNAT ETXEPARE 'TA ARNALDE OIHENART: ONDORIOTASUNETIK HARAT Etxeparek baldin bazakien ere hortaz zerbait (olerki-jantzek azpi-entzun dezakate menturaz), etzuen lekurik «doktrina» zabalduz hasia zelakotz, eta oro edo abantzu hari buruz moldaturik, mitologiaren ekartzeko euskal literaturaraino. Oihenart da izan egiazki Museen «izena herri hautan hospatu» eta entzunarazi duena (XVII). Hitza bi erran-nahietan hartu behar da: zeihar eta sinbolikoan, olerkiaren arau edo erregela zuzenak; labur eta zuzenean, Museak berak, eta haiekin mitologiako jainko («Febus, Temis»), leku («Parnason») eta ere jakitate sinboliko guzia (neurri hau azpimarratu dut karbarien «piko» eta «pikotzean»). Gaia zabalago da (ikus «sorzaina» XIII 17), bereziki azken olerkietan, Zalgizen sonetoan edo Arrainen ilharthitzean. Ezaguna da mitologiazko gogo klasikoaren apaindura literarioari erran-arazten zirela behar zenean egia modernoak, eta erlisione girixtinoaren gogamena bera: jansenismoko gogoa ikusi da, arrazoinekin, Racine baten tragedietan. Urrunago ote doa Oihenart karbariek pikotzeari egiten dakoten otoitz bitxian, bekoz beko ezarriz baratzeko pikotzea eta Edengo sagartzea, eta bere buru moralaz arinak «Eua amaso»-rekin, eta girixtino sineste guziaren oinarria den «bekatu orijinalarekin»? Bide berriak, ohi-gabeak, egiazko sineslen etsaiak: Racine, «jansenisten haur-hazia» egotzi zuten Port-Royaleko «bakartuek», eta antzokia, antzertia eta mitologia utzi behar ukan zituen berriz onhartua izaiteko. Oihenart zendu eta urte guti barne, haren aipamena handi zaitekeenean oraino (XVIII-garren mendean goraipatzen da bai Euskaldun bai jakintsun arrotzen artean), izan zen euskal literatura bide hortarik baztertu nahi izan zuena, Gazteluçar jesuista eta olerkaria, Pauen 1686-an agertarazi zituen Eguia Catolicoac-etan. Nahi zituen Muse «profanoak» baztertu, eta olerkariak erlisione zintzoan geldi arazi: «Urrun adi, Parnaseko Musa zahar profanoa; Eta zu, zato, zeruko Musa berri dibinoa. (Ikus P. Lafitte, Literaturaz, P. Urkizuk bildu artikuluak, Klasikoak 35.zenb., 129. orr.). Dakigularik bizkitartean Parisen Jesuiten ikastetxetan emaiten zirela gai mitologikoekilako tragediak. Egia da mendea atzinatzen ari zela orduko, erlisione katolikoa hesten (Frantzian «Edit de Nantes»-en haustea da). Onartuko zuena Oihenartek mitologiaren debekatze hori? Hasteko olerka riek ez, eta elizatiarrek berek, mende bat berantago Monhok («Apolonen kontra », «Bacchusec ez du triompharik... ») eta Camousarrik (Virgiliuz-en Buko likoak itzuliz). Bide berri horietan ezarriko dugu ere jadanik aipatu den «errealismoa», ez bakarrik bere baitan, baina gehiago Oihenartek nahasi duelakotz jakitate klasikoarekin eta bereziki mitologiarekin. Berriz itzuli gabe hemen XVIIgarrenean, XXVI-garrenean eta bertze olerkietan (manamenduetako «albor, idi» eta bertze) direnetara, irudi edo itzuli bakar bat emanen da bururapen [15] 465
- Page 397 and 398: OIHENARTEN 4MODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 399 and 400: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 401 and 402: OIHENARTEN AMODIOZKO POESlEN AZTERK
- Page 403 and 404: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 405 and 406: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 407 and 408: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 409 and 410: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 411 and 412: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 413 and 414: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 415 and 416: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 417 and 418: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 419 and 420: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 421 and 422: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 423 and 424: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 425 and 426: Kopeta (Belar): Lepo: Matel, Ahutz:
- Page 427 and 428: Ugatz, Bulharr OIHENARTEN AMODIOZKO
- Page 429 and 430: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 431 and 432: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 433 and 434: OIHENARTEN AMODIOZKO POESIEN AZTERK
- Page 435 and 436: BERNAT ETXEPARE 'TA ARNALDE OIHENAR
- Page 437 and 438: BERNAT ETXEPARE 'TA ARNALDE OIHENAR
- Page 439 and 440: BERNAT ETXEPARE TA ARNALDE OIHENART
- Page 441 and 442: BERNAT ETXEPARE 'TA ARNALDE OIHENAR
- Page 443 and 444: BERNAT ETXEPARE TA ARNALDE OIHENART
- Page 445 and 446: BERNAT ETXEPARE 'TA ARNALDE OIHENAR
- Page 447: BERNAT ETXEPARE 'TA ARNALDE OlHENAR
- Page 451 and 452: OIHENARTEREN ERAGINA EGIATEGIRENGAN
- Page 453 and 454: OIHENARTEN ERAGINA EGIATEGIRENGAN
- Page 455 and 456: OIHENARTEREN ERAGINA EGIATEGIRENGAN
- Page 457 and 458: OIHENARTEREN ERAGINA EGIATEGIRENGAN
- Page 459 and 460: OIHENARTEREN ERAGINA EGIATEGIRENGAN
- Page 461 and 462: LAPURTARRAK OIHENARTEKIN HASERRE? P
- Page 463 and 464: LAPURTARRAK OIHENARTEKIN HASERRE? e
- Page 465 and 466: LAPURTARRAK OIHENARTEKIN HASERRE? B
- Page 467 and 468: LAPURTARRAK OIHENARTEKIN HASERRE? 1
- Page 469 and 470: LE LIVRE I DE LA NOTITIA UTRIUSQUE
- Page 471 and 472: LE LIVRE I DE LA NOTITIA UTRIUSQUE
- Page 473 and 474: LE LIVRE 1 DE LA NOTITIA UTRIUSQUE
- Page 475 and 476: LE LIVRE I DE LA NOTITIA UTRIUSQUE
- Page 477 and 478: LE LIVRE DE LA NOTITIA UTRIUSQUE VA
- Page 479 and 480: LE LIARE I DE LA NOTITIA UTRIUSQUE
- Page 481 and 482: A. D'OIHENART HISTORIEN: ASPECTS DE
- Page 483 and 484: A. D'OIHENART HISTORIEN. ASPECTS DE
- Page 485 and 486: A. D'OIHENART HISTORIEN: ASPECTS DE
- Page 487 and 488: A. D'OIHENART HISTORIEN: ASPECTS DE
- Page 489 and 490: A. D'OIHENART HISTORIEN: ASPECTS DE
- Page 491 and 492: A. D'OIHENART HISTORIEN: ASPECTS DE
- Page 493 and 494: UN APERÇU SUR UN HISTORIEN DU PAYS
- Page 495 and 496: UN APERCU SUR UN HISTORIEN DU PAYS
- Page 497 and 498: UN APERCU SUR UN HISTORIEN DU PAYS
JEAN-BAPTISTE ORPUSTAN<br />
trabatu bat («Maite dut, eta naiz maitatu, / Bana naiz hanbat dezdixatu... »),<br />
eta goratik galdatzen maitasunaren libertatea, gizartearen eta, gehiago dena,<br />
aitamen kontra (izendatu gabe: «Nihauren azkazi hurrenac... »):<br />
«Maitarien iaun erregueac<br />
Higu ditu borxa -legeac,<br />
Eta haren resuman libertatea<br />
Da gobernari...»<br />
Ez ote da jadanik hemen karbari gaztek (XXVI) erakutsiko duten hogengabetasun<br />
hartarik? Etzen gauza arrotza XVII-garren mendean (nahi ezpada igan<br />
Aro Zaharreko Sapho ala bertzetara...): aitzineko mendeko «poetesek» (Lyoneko<br />
Louise Labbé...), hurbilago Molières-en komediek goraipatzen zuten neskato<br />
gazteak, emazteak maitasunerateko duen dretxoa. Oihenarten ausartzia, beti<br />
bere gogo-argitasunean, ezta hortakotz ttipiago, bereziki euskal literaturan.<br />
Etxepareren andere beldurtuetarik bagaramatza aski urrun, beharbezalakotasunari<br />
hitzetan eta gauzetan laidorik gabe.<br />
Baionako liburuko olerkietan, 1664-koak eta «zaharrarokoak» baldin badira,<br />
Egivateguy-k entzutera uzten duenaz, Oihenarten gogo maitaria berriz bidean<br />
zabilan; eta, «gaztaroko» gaineratekoetarik badira, berant bilduak eta urteak<br />
iraganik bururatuak (ainitzetan gertatu dena), gogo arina argi da karbarien<br />
eresian, bertze nonbait erakutsi dugun bezala. Egia da orduan zuhurtzia ohituaz<br />
kampo zebilala, eta jakinean (ikus 25-garren atsotitza: «Amoratzea, gaztearentzat<br />
loratzea, zaharrarentzat da zoratzea »). Baina erakutsia zuen aitzinetik maitasuna,<br />
handi ala ez («arrazoinezko» ezkontza egina bazuen Joanarekin), atxikimenduaren<br />
beteginera hel zaitekeela, eta ez Etxeparek zion «traizionera». Hortakotz,<br />
berantangoko olerkien gogo arintasunean, ezin ahantzia da XVII-garrenean<br />
zehar (luzetasunez bigarren olerkia: 1<strong>28</strong> neurtitz) zabaldua zuen «ezkontidearen»<br />
laudorioa, 61 urtetan, zaharraroko lana jadanik: «gaztaroan egina ez izanagati... ».<br />
IV. BIDE BERRI BATZUK<br />
Biziaren eta erlisioneko moralaren arteko loturan aski urruntzen dira<br />
elgarretarik Etxepare eta Oihenart: arrazoin bakarra ezta hastetik aitzinatu<br />
dudana, aroen eta gizartearen, erlisionearen ere ezberdintasuna. Gehitu behar<br />
zaie ere alde batetik bizi-molde, ingurumen eta gertakarien eragina, bertzetik<br />
bakoitzaren jitea, nortasuna, ezpadugu ere nahasirik baizik senditzen olerkietako<br />
alegiatasunaren irazkian gaindi.<br />
Oihenartek ekarri du olerkiari haren aitzinekoak egin etzezakeena: gogo<br />
klasikoa. Ezin berex daitezke hemen egitura formalerateko arta eta jakitatea,<br />
eta Aro Zaharreko mitologia zinezko, beharrezko literatura klasikoaren apaindura,<br />
eta ja berpiztetarrarena, hau lehenbiziko klasikotasun bat den neurrian.<br />
464 [14]
Change language