28,8 MB - Euskaltzaindia

BERNAT ETXEPARE TA ARNALDE OIHENART: ONDORIOTASUNETIK HARAT
Bai, baina Oihenartek baliatu du ere aitzinekoa, bereari emanez haren
oiharzun bat baino gehiago: hastapeneko lehen hitzak (adoreçac) eta azkenak
(gaynetic) baliatu ditu lehen bertsuaren moldatzeko (—etsac, —unic) eta oraino
«barne errimako» (bertzeric, laincoric); gero baliatu du ere asonantzan den
—(u)qui (2,3,4,6,7,8,9,10) aberastuz (—uqui errima hirugarrenean). Baina ezta
errima bakar bat bietan baino gehiago, erregelari jarraikiz.
Eztu atxiki aski ederra zen Ehor erho (5) itzulia; bainan ohartzeko da
bertze zerbaitek ordaintzen duela errima 'ta soinu paralelo aberatsean:
Ezadil', erhaiten ari:
Ezizal' ohaidecari.
Hizkuntzako aldaketak ohargarriago dira, nahiz hemen ere baliatzen duen
Etxepareren laugarrena hitzez hitz (alda ote zezakeen, nahi izan balu? uste
dut baietz!), baina bakar bat lekuz aldatuz, hiru elisione 'ta sinalefa emanez,
Etxeparek bezala eta neurri berean, nahiz honek laugarren bat huts egiten
duen (zortzi silaba: Ait(a) et(a) ama ohor(a) içac / Ait'et'am'etzac ohora).
Hitz errepikak bereziki aditzetan (eztaçala bietan, ezetare ahozko laburpena
ere) ezeztatzen ditu (ezac, etzac, ezadil', ezizal', eztezala): ez da azkenean
errepika bakarra bi olerkietan.
Gramatikazko bitxikeria zenbait ere: luzequi aditz-ondo ohi gabea (luzaz,
luzez), vayecila (ikus bizkitartean Oihenarten XXI-garrena), gaycetsi erro
ordaina (ezan laguntzaileak behar luke gaitzets, onhets lehenean den bezala;
berdin ebaxi, eduqui).
Baina hiztegia du Oihenartek gehienik aldatu, eta ez «garbitu» erran ohi
den bezala (ezpaita garbi ez zikinik hizkuntzan, hutsak baizik), baina «euskaldu».
Erdalki behar gabeak, hain usu lehenagoko idazkietan eta bereziki elizakoetan,
baztertu ditu: adora, iura, causa, vanoqui, sanctifica devotqui, fama,
falsuqui, desira; hautatu eta atxiki edo euskal hitzak (iaurets, alferretan,
erabil, gezurrezco iaquile) edo euskaran ohituagoak (sainduqui, ohora; desea
«iberismoz» hautatu duke...).
Zuzenketak diren horien ondoan, euskal hitz zaharrak sartu ditu, bere
gordintasunean: ohaidecari (ikus zer dioen olerkietako hiztegi laburrean),
ohoinkeri(a), albor, motil, nezkato, idi. Eta nork eztu ikusten hemen egunoroko
bizi guzia dela sartzen, «fazoinik gabe» erran ginezake, baina ere Bibliari
hurbilduz, protestantismoaren erreformatik atera baitzen Kontra-erreforma?
Ikusiko da orduan, hemen ikertzen den gai zuzenerat itzuliz, zein den jende
xoilari hurbilago, Garaziko bikario jenerala, ala Donapaleuko abokata...
2. Eginbide 'ta erlisione gaien mailak
Manamenduetako erlisione gogo horretaz nahi banu zerbait erran, teologian
den gutienik sartu gabe, agerian den hau lizate: Oihenartek zabaltzen duela
[9] 459