28,8 MB - Euskaltzaindia

JEAN-BAPTISTE ORPUSTAN
Errimako hitz joko ohargarrienetan (utzirik bazterrerat aberastasun xoila,
nahiz ardura ikusteko den) hau: IV 39 ...ehun (=«nehon»-en forma zaharra,
ezagutarazten du idatziz ehoun) 40 bat'anaint' ehun (=100) 41 Urtez behin...;
berdintsu V 5 hil-urhentu (=bururatu) 6 Nola bainuzu ia hurrentu (=hurbildu),
XIII 16-18.
Bada behin «begiko errima» («rime pour l'oeil erdal olerkaritzako lizenzia
ohitua): XX 77 ...bertz'errekeitu gauez (=«gabez»: idazkera zaharrean b-v-u
batzu bertzentzat erabiliak ziren) 78Zatzan gauez (=«gauaz» mugagabean).
Gehiago dena, ahots (ez bakarrik hizki) aldatzea gertatzen da errimaren
zuzentzeko: XXV 7 ...hanbat dizut hugu 8... 9...ezpaitugu: Lafonek ohartarazten
du higu eta higü direla bakarrik hiztegietan, baina ez ote ere hügü xuberotarrez
ahots berdintzez Junes Casenavek deman bezala (Hiztegia orr. 487)? Oihenartek
edo berdintze hori aitzinatu du, edo bazen jadanik haren aroan, eta xuberotar
ezpainkatu biak eman ditu u arruntean... hizkuntzaren ahalmenetarik atera gabe.
Ezkira bizkitartean hiztegiaren moldatzeko Oihenarten entseguetan urruna
go aitzinatuko.
Bururatzeko...
Oihenarten olerkigintza eta euskal gramatikaren harremanetaz (neurtitzak
badu ere gehienik hartzen, ohi den bezala, gramatikari eta hizkuntzaren
eredueri, artetan ere doi bat ebasten) egin diren azterketa hauetarik, «urhent
peiturik» badaude ere «zenbait eretzetan», huna ondorio argienak:
1) Olerkariak baliatu ditu hizkuntzaren erregela eta berezitasun gehienak,
atsotitzer esker, eta hizkuntzaz zuen jakitateari, bai gramatikan, bai hiztegian
(aski baitzakien ezagutzeko ez bakarrik latinari hartu hitzak zin ziren, bainan
erraiteko ere, atzizkiak behakoa lanotu gabe, deblauki erdal hitza zaitekeela:
ikus Pouvreau-ren hiztegiko oharrak); «baliatze» hori, ikusi dugu etzela bakarrik
«erabiltzea», bainan azken ondorioetaraino eremaitea, hutsera (hizkuntzan) edo
«ohi gabeko lizenziara» (neurtizkintzan) erori gabe, nahiz, bekan, mugaraino
ausartatuz.
2) Gramatika eta neurtitzaren elgarrekin egituratzeko «moldea» («moldeaz
idokia» dio Joanaren betheginzarreaz... edo edertasun osoaz XIII 29), badakigu
latina zuela: eta bereziki silabaren eta sílaba multzoaren neurtzeko (eta hortik
errima ar, eme eta lerrakorrak eta hauer emaiten dien balioa), bainan ere
erranaldiaren egituran eta hitzen lerrokatzean. Latina gutarik urrun bada orai
(XVI-XVII-garren mendetan kultura europatarraren oinarria zen), Oihenartek
bazakien biziki untsa, iturburuz eta jatorriz osoki ezberdina izanik ere, auzoko
erdarak baino hurbilago zagokola euskarari gramatikazko egitura nagusi batzuetan;
eta, azkenean, Europako neurtizkintza gehienak (eta Lafonek ederki
erakutsia duen bezala, euskaldunak) hura zuela iturburu zahar eta aberatsena.
158 [24]