28,8 MB - Euskaltzaindia

GRAMATIKAZ OIHENARTEN NEURTHITZETAN EDO GRAMATIKA 'TA ...
Hizki organiko elisio denean (XXI 11 glori'emaiteko), eta jakinez atzizki
osoaren elipsia (ikus gorago) gerta daiteela, duda gelditzen da (XV 28 Maite
zaituen'egozteko). Arrazoin horien gatik, eta bereziki nominatiboaren bekantasunaren
oro har, genitiboa hartzen eztuten itzuliak ohiz kampoko bezala azter
daitezke, eta egiazko «lizenzia poetiko» bezala Oihenarten neurtitzetan; neurtitzaren
eta gramatikaren arteko joko horiek bere eragina ekartzen dakote estilo
poetikoari.
2. Erranaldiaren egitura: hitzen ohizko lekutik aldatzea
Hizkuntza deklinabidedunen erranaldia, deklinabide gabekoena baino libroago
dela gauza ezaguna da, eta, adibide arruntak hartuz, euskarak borogatzen
duela latinak bezain ongi, nahiz bere moldean zenbait gauzetan. Bainan
deklinabide gabeko hizkuntzetan ere, estilo poetikoaren ezaugarri ohargarriena,
edozin irakurtzaile edo entzulentzat, hitzen ohiz kampoko lerrokatzetik heldu
da.
Oihenartek du, gehienik gure olerkari eta idazle zaharretan, eta urrundik
ere, erranaldiaren egitura ohitua kordokatu, edo hitzen lekuz aldatzetik, edo
ere neurtitzaren neurkadak (silaben zenbatzeak eta multzokatzeak, eta errimaren
indarrak, nahi bada) erranaldiaren batasunari badagion bortxuaren ondorioz.
Hortik datorrela, aitzinean aipatu den morfologiaren ezberdintasunetik baino
gehiago, Oihenarten irakurtze zaila, nehork guti uka dezake. Ikertuko dira
hemen egitura aldaketa horien molde nagusiak, xehetasun orotara sartu gabe.
Eztadin uste izan, hargatik, Oihenarten neurtitz eta bertsu guziak edo
gehienak entzun-gaitzak direla, behar dut ere azpimarratu, gure olerkariaren
erranaldi ohikoa, «arrunta» nahi bada, ezpada beti egituraz xoila, ezin lañoagoa
dela, «laua» (bi hitzak latinetik: «planum»), hitz-laxo hutsa iduritzerainokoan,
«prosaikoa», ainitzetan. Hobeki ageriko da laxo moldean idazten eta erraiten
badira, neurtitzaren egitura ahantzirik (ariketa hutsa da hau, ez irakur molde
zuzena), bereziki olerkien hastapenetan (XVII-garreneko itzuli eta hitzak
atxikiz, edo «arkaismoak»):
I 1: Erranen duta? ahal dezaket, egia dena bezala, zu begistatuz geroz
zu bezi ehor etzautala laket (azken hitza da lekuz aldatu).
II 1: Margarita, badaidita othe huts zin eginez begiz urdin bezain gordin
zarela zure egitez? (hizki bat aldatu da).
IV 1: Zuzaz bertzerik maiterik nehor eztudalarik herrian, zu bezain
gorrik ez hain gogorrik eztudala da aguerrian (hitz bat lekuz aldatu da).
XVI 1: Nahiz ezpegi (=ezpeza egin) gauaz ilhargi, ni zure begi ederrek
argi (nezakete), heien gordatzen ari ezpazine beti miratzen dagotenari (aditza
eman da, eta hitz bat lekuz aldatu).
[19] 153