28,8 MB - Euskaltzaindia

JEAN-BAPTISTE ORPUSTAN
lehertu doa. Urrats bat urrunago (urrunegi ?) eginez, Oihenartek emaiten du
atzizki bat «libro»: XIII 38 ez egi «ez sobera» baino laburrago, eta euskaldunago?
Egia da atzizki hutsaren eta hitzaren arteko mugak iragankorrak gertatu
direla zenbait aldiz euskaran (ikus adibidez J. Etxepare medikua eta —koi).
Aditz-izenerat itzuliz, eta baztertuz Oihenartek aditz (edo izen eta b.)
egiteko hartzen duen errextasuna, hizkuntzak hitz egiteko duen errextasun
beraren araura (adibidez honlakatze, bertzelakatze, erbiratze), xuberotar moldean
(ikus Lhande, Dictionnaire... 684) lo izenetik emaiten du lotze (ez nahasteko
bertze lotu/lotze-rekin XVII 111) aditz-izena, erriman: III 36... bait'are lotzean.
III. JOSKERA ETA ERRANALDIAREN EGITURA
1. Aditz-izenaren osatzailea: genitibo ala nominatibo
Gai hau aski xeheki aztertu baitut joan den Lucien Bonaparten mendeburuko
kongresuan, lasterrez aipatzen dut. Oihenarten erabilera zuzena genitiboa
da: erran nahi da aditz-izena eztela aditz bezala baina izen bezala gogatzen
eta erabiltzen. Hortakotz ezin bekanagoak dira Iparraldeko idazle eta olerkari
zaharretan, XVIII-garren menderaino bederen, nominatiboarekilako adibideak;
bizkitartean, jakina da olerkariek gehiago derabilatela, eta hemen ere jo egiten
dugu delako «neutitzaren beharrekin». Erran behar da oraino, nahiz bazekizkian
nehork baino hobeki bere aroan euskararen berezitasunak, latinaz zuen ezagutzak
eta erabiltzeak bultzatzen zuela egitura nominatibora; gehiago, ohartzen
bagira, euskal hiztegilari bezala ere (Neurthitz hauetako hitz bekanen adigarria;
Pouvreau-ren hiztegiko oharrak: ikus Mari Jose Kerejeta «Oihenart Sylvain
Pouvreauren hiztegian», ASJU XXV-3, 1991, 865-899) aditz-izenak, mugaturik
ohi zen bezala, erdal «infinitibo»-tik itzultzen zituela.
Aditz-izenaren osatzaile mugagabeak, edozin izenenak bezala erakutsia
izan da «genitibo markagabea» balio duela, adibidez:
I 24 zuri bi hitz erraitean; V bi hitz zuri erraiteko; XVIII 83 itotsemaiten
84 ogi epaiten.
Nominatibo ezaguna guti agertzen da, bederen argiki:
II 48 En 'erranak phuztatzez («phuztatuz» partizipioan balitz nominatiboa
zuzen lizateke: ikus gorago aditz-izen horren erabilera); IX 1Berritzen ar'iz(...)
4Egin erautan zauria (ohargarri da osatzaile nominatiboa aditzaren gibelean
urrun, eta ezarri balu «berritzen dun» zuzen heldu zen: ikus beherago erranaldiaren
egitura); XXI 10 Jenter gorde'agertzeko (elisioneaz ikus gorago, eta
beherago); XVII 102 hék hartzera herabez.
Egitura horien berdinak badira genitiboan: IV 20 zur'ikustez; XII 5 haren
bertuten (...) 6Ari dir'eranzuten; XX 8 Teiarzunen 90soki garbitzeko (...) 11
Gizonaren 12 Bere hilaz pitzeko; XVII 24 ene bizi erazitera.
152 [18]