28,8 MB - Euskaltzaindia

GRAMATIKAZ OIHENARTEN NEURTHITZETAN EDO GRAMATIKA 'TA ...
baztertzen; erregulartasun osorik ezpadu berenaz, gutiago oraino Oihenarten
gaztaroan. Badiduri neurtitzaren egituratzeko baliatzen duela, eta ardura erriman:
I 27 Narria xila zirozu 28 (...) niagozu; hortik harat zu (sujeto ala
objeto) gabeko aditzak alokutibo gabe dira: lilitu da, guerthatu da, eztut egin,
dut, niz, nohela. Garaztarraren bokal hetsiduna ager daiteke ere: V 15 nahi
nikezi (=nuke+alok.), bainan olerki berean eta berdin erriman 49 (...) duzu
(=da+alok.), eta gehienean alokutibo gabe (1 Nik eztut: ez «eztizit»). Ikus ere
VI 27 Zuzaz dizut (silaba bat gehituz dut balio du, bainan errepika errankorra
da), VII 21 hatzen dizu, 34 etziakizu. Adibideak gehiago luzatu gabe, argi
da Oihenartek baliatzen duela alokutiboa, ahoskera ohituan ala garaztar molde
hetsian, edo errankortasunez (eta erregulartasunik gabe izanez, badatxika gehienetan
indar berezia, neurtitzaren harmonian sartzen denean gehiago), edo
silaben zenbakian, edo erriman. Badira ere olerki alokutibo gabeak: gertatzen
da beraz estiloaren ezberdintasunetan sartzen ahal dela.
Alokutiboa arruntago da, edo bederen hala iduritzen zait, no-ka eginak diren
olerkietan (adibidez III 2 Eztinat..., IX 8 Zitin (orain ditin)..., XI 6 Prest nun...,
XXVI 65 Eztinat...), nahiz ere gehienetan erregulartasunik gabe: Oihenartek
entzun-arazten baitu jendearen, eta bereziki gazten arteko mintzaira ohitua.
R. Lafonek ikusi du aldi bat «itsas-aldeko solezismo»: XXII 48 zor utena:
zor hitzarekin jokabidea doi bat berezia bada ere (erraiten da zor dautzut
eta zor zaitut).
3. Aditzetik izena
Euskal aditza izenari hurbil baita, hartzen ditu izenaren edo izenlagunaren
markak. Horrela Xuberoako molde berezian, aditz-izena instrumentalean erabiltzen
da bertze euskalkiek partizipioa bezala gerundibo balioan: I 1 zutan
pensatzez, II 16 zure artatzez 17 Zerbitzatzez, VI 5 zuri beti iarraikitez, 6...
zerbitzu egitez... IX 36 Sartzeraz geroz (ikus gorago); bainan ere I a Zu
begistatuz geroz, 25 ardur'arduratuz, V Em'ibiliz, eme hatsartuz 33 Eta
haztatzez...: bi moldeak hemen lerro berean.
Partizipioaren izen huts emaiten, ezaguna da B. Etxeparek bazekiela ezin
hobeki. Oihenartek ere, eta deklinatuz (III 23 Maiz pensaketa 24 Egonak:
ohar gaiten alta erranaldi oso bat dela izen egina! XX 12 Bere hilaz).
Partizipiotako, aldiz, aurkitzen da izenlagun hutsa erriman: XXIV 8 Nahiz
izan sendoa (=sendatua).
Ausartago da ohi gabeko aditz formek ukaiten dutelarik izen lagunaren
gradoen atzizkia: aditz-izen deklinatuan (V 30 Exekiterago eniz auzat), partizipio
bururakaitzean (III 11 Nun botzen-ago; VII 24-25 hotzen-ago (...)gortzenago).
Atsotizetan baziren horrelakoak: 510 Axeria nehork borhostago... 636
lainkoagana, ukhenago duena, da zordunago. Hona ere soberatasunezko
atzizkia partizipio instrumentaldun gerundibo balioan: 511 Bethegiz zorroa