28,8 MB - Euskaltzaindia

GRAMATIKAZ OIHENARTEN NEURTHITZETAN EDO GRAMATIKA 'TA ...
Oihenarten datibo ainitza edo plurala, Xubero Nafarroa Behereko moldean,
beti —er da (XIII 6 bertzer ari dir'); —eri denean ikusi behar da
mugagabea: XXIV Zuri huts, et'ez bertzeri, R. Lafonek itzultzen du «vous
seule, et personne d'autre»; eta berdin —ri IX 39 herri orori, nahiz pluralaren
balioarekin zenbait aldiz, oro mugagabea baita. Ohartzeko da bizkitartean
biak erriman direla.
Instrumentala-ren forma bakarra —z da; bainan Oihenartek aditz partizipio
edo izen instrumentaldunaren ondotik, gero eman dezake instrumentalean,
orai Iparraldeko euskalkietan bezala, edo gabe:
III 33 hik joz geroz bihotzean, VIII 14 jarriz geroz amorioa, IX 36
sartzeraz geroz, hobiti (R. Lafonek itzultzen du «tiré de la tombe alors que
j'allais y entrer»: bainan uste dut balio duela «aprés y être entré», «etxeraz
geroz» «aprés être rentré à la maison» den molde berean»);
XVII 30 hura galduz gero zertako; XXV 2 hasiz gero Ederragoa (sinalefa).
Aditz jokatuarekin instrumentalik ezta:
VI 33 behar dudan gero; XVII 117 axol guti 118 duzuen gero (orai
hemengo euskalkietan agertuko zen aditza ere instrumentalean: duzuenez geroz).
Inesiboa-k eztu onartzen formaz aldaketarik, genitiboa-k bezala (ikusi
da Oihernartek, atzizki aitzinean bakarrik, emaiten duela azken sudurkari
gabeko genitibo zaharra, zuzenez personaletan gelditu dena, erakusletan: haregatik,
horregatik; bainan ez Etxeparere kantuia-k deman bezala izenetan). Bizkitartean
ohargarri da XII 2 Hor, bebe, laztan bila, eta ez ohi den bezala beben/
hemen (etimologiaz, haur lehen erakusletik, ikus L. Michelena, Fonética
historica vasca, orr. 177), atzizki laburtua beraz, xuberotarrez egiten ornen
dena oraino. Oihenartek hautatu duke laburtasun horren gatik eta azken
sudurkarien errepikaren hausteko («hemen, laztan»). Azken sudurkariaren
emaite edo erorte ezagun eta euskalki guzietan osoki hedatuetako berezitasun
bat beraz.
Nahiz partitiboaren atzizkia —ik aldagaitza den deklinabidean, azken
herskaria galtzen du, dudarik gabe aitzinean erakutsi atzizkiekin analogiaz (eta
bereziki elatiboarekin), baizi(k) hitzaren erabileran (—bai erroaren aldaketak
bertzalde): I 4 Zu bezi ehor sinalefan, II 65 Baliz baizi erriman, V 16, VII
7 bezi erriman, XIII 27 Baizik izartegia, 81 Baizik ogen konsonante aitzinean,
XVII 34 bezi erriman, 100 Baizik higatuz konsonante hatskatu aitzinean, 124
Baizi nigar konsonante aitzinean, XXVII 24 baizi anhitzetan sinalefan. Hemen
ditugu erabil molde guziak, deklinabideko eredu beretan, bereziki errimako
bokaldunen hautuan.
Jabetasunezko eta erakusleen deklinabidea
Jabetasunezko eta personalen deklinabideko ezberdintasunetaz baliatzen
da ere Oihenart: lehen personan ene, neure eta ere aldi bat erriman nure (II
[9]
143