28,8 MB - Euskaltzaindia

GRAMATIKAZ OIHENARTEN NEURTHITZETAN EDO GRAMATIKA 'TA ...
oinzolala (hemen, zola hitzarekin zuzen heldu bada ere, Xuberoko moldean,
errimaren beharrak soinuarena, ene iduriz, gainditu duke!).
Errimak badira hiruetan-hogita bat hurbil —ra elatibodunak, silaba bat
eta erditik (—era, —ira, —ara, —ora, —ura), bietara (—tzera, —tera, —
rira, hara) eta goiti (—atzera, —itera). Aipamen guzien ezartzea luzeegi heldu
bailizateke, utziko da. Erran dezadan bakarrik elatiboa eztela batere segur aldi
batez: XXIII 8 zure begira, nahiz R. Lafonek zuzen emaiten duen elatibo
balioan «á vous attendre »: «zure beha nago» itzuli erran-nahi eta egitura
berekoan bezala, begiratze-ren aditz erroa izan daiteke.
Nasaitasun horren ondoan, Oihenartek eztu behin ere ezarri —rat erriman,
edo...ezta behartu.
Neurtitz barman berdintsu: aldi bailar batez eman du —rat, XVI 15 nehorat
joaiten; nahiz j— «i konsonata» den Oihenartendako, eta guretzat «erdi-konsonan
ta», badiduri bokalismo azkarregia (eta «erdi-kontsonanteak» badu hemen zer
ikus) hautsi nahi izan duela (a-j-o-a-i); ezpada zenbaitek —rat atzikiari demoten
mogimenduzko balioa, baina bitxi laiteke aldi bakar huntan!
Gaineratuko da bertze adibide hau, —rat adlatiboa —ko genitiboaz
luzaturik emaiten duena: XXV 4 berzetratko amorioa. Badakigu konsonante
arteko bokal erorte hori, tra tara-ren orde, eki-sortaldeko euskalki zenbaitetan
(eta xuberotarrean beraz) aurkitzen dela aski goizik, nahiz euskal ahoskerako
ereduen etsai hutsa den (euskarak etorkiz ezagutzen ez duen delako «muta
cum liquida»): guti baderabila orotara Oihenartek, moldea Atsotitz-etan zuen
(adibidez 6 aberats eta 9 abrats), eta beharko da noizpait erakutsi atsotitzetan
hartua dela Oihenartek olerkietan derabilan «tresneria» gehiena, hiztegi, gramatika,
egitura edo gogoeta... Gehiago, lehenbiziko ahots gogortasun horren gainera
bi atzizkiak lotu ditu arteko bokal ohiturik gabe: —ratko eta ez —rateko.
Sinalefarekin ondotik, aski molde gaitzeko itzulia iduritzen zaigu, nahiz hobearen
egitea gaitz den ere.
Bertze orotan —ra aurkituko da, edo konsonante aitzin (hamar bat aldiz)
eta kopla zaharreko gelditzean (aldi bat: XXVI hetara / hauk datorrala), edo
sinalefa eginez (XVI 20 nor'ezpaitakit, XVII 25 lurrer'etorria, XX 109 goiztirir'izar
bati: ohartzeko da elisio moldean emanak direla, baina bereziki azkenean
sinalefak soinu hobea demala, tiriri baino hobe tirirai iduriz...).
Bizidunekilako elatibo-adlatiboak: —ganik, —gana(t).
Lehenbizikoak eztu aldaketarik (ikus berdin —tarik elatibo plurala eta
—danik aditz-lagunetan: XVII 19 oraidanik...), eta Oihenartek nominatiboari
lotzen du, ez genitiboari: III 43, VII 6, 19, XXVI 31 higanik; XX 165
aitaganik; XXV 23 zuganik. Baina zer ote da XX 146 harganik ? Eztirudi
huraganik dugula, bainan bai harenganik -en laburpena, beraz genitiboaren
ondotik: gai hau urrunago ikertuko da, baina ageri dena da Oihenart eztela
hemen ere molde bakar batean gelditu, harganik-ek egiten baititu neurtitz
laburreko lau silabetarik hiruak!
[5]
139