28,8 MB - Euskaltzaindia

GRAMATIKAZ OIHENARTEN NEURTHITZETAN EDO GRAMATIKA 'TA ...
Arau horien biratzeko Oihenart baliatu da deklinabideak eskaintzen
zaizkion ezberdintasun eta aldaketetaz, edo molde hutsetan (atzizkietan), edo
kasuen balioan. Xuberotarra sortzez, Baxe-Nabartarra (Amikuztarra eta Ozti
bartarra) ezkonduz geroztik, bainan ere euskalki orotara jakin-nahia, erabili
ditu hizkuntzaren marradura edo margodura horiek, guti aipatuko den hiztegian
bezala, gramatikako egituretan. Xuxen heldu laiteke hemen L. Michelenak
gure olerkariaz eta Axularrez zioena: «Ba-zekiten garbitasunak gutxi ajola
diola izkuntzari, aberastasunak, biguntasunak, errextasunak, berriz, asko» (Bole
tin de la Real Sociedad Vascongada de los Amigos del País, 1953 or. 461).
Aldaketa guti agertzen da eta ager daiteke, ezpada mugadidean, deklinabide
ko kasu nagusi batzuetan: nominatibo, ergatibo, datibo, inesibo, eta instrumentalean.
Gehiago elatibo, adlatibo, kausatibo, zoziatibo, prolatiboetan, eta partiti
boaren erabiltzean. Behar dira berezi forma eta erran-nahizko balioa.
1. Atzizki moldeak neurtitzaren egituran eta soinuan
(Oharra: errimak eta sinalefak emaiten dira hizki lodietan; olerki eta
neurtitzen zenbakiak Izpegi argitaldiarenak dira).
Elatiboa: —ti, —tik, tila.
René Lafonek zioen Xuberotarrek biak erabiltzen zituztela, gehiago iduriz
—ti, eta hau lehenago izen-lagun (adjetibo) egiteko atzizkia izana zela, Atsotitz
zenbaitetan ikusten denaz («Sur les suffixes casuels —ti et —tik», Eusko-
-Jakintza 1948, orr. 141-150). Xuberotarraren hautuz, edo olerkariaren, Oihe
nartek badarabil gehiago —ti.
Erriman eztugu hau baizik aurkitzen, eta huna beraz ezberdintasun horren
arrazoin lehena, delako «errimaren beharra»:
I 4 gorreti, 5 aldeti, 33 gorreti;
II 26 gotorreti; IV 16 zureti;
IX 25 ontarzuneti, 26 hiltzeti, 33 aintziti, 36 hobiti;
X 42 penati; XVII 7 ilhunbeti, 8 herratzeti, 56 saihetseti, 118 zerbitzuti;
XX 86 zeruti, 136 lepoti, 137 ukoti;
XXII 13 kozuti; 14 bekatuti; XXVII 33 jiteti; 35 peti.
Ezpadugu, aldiz, —tik atzizkia erriman aurkitzen, gogoari eman behar
da olerkariak aski ukan duela, molde horretako errima egiteko, —rik partitiboa:
—ti—rekin orotara, molde bereko izenlagun eta goiti (engoiti, jagoiti) gainerat
emanez, hogita bortz errima zenbakatu baldin baditugu, partitiboak egiten
ditu bietan hainbertze: berrogita hamar bat.
Elatibo agertzen da ere aldi bat —tila (XXII 24) atzizki luzatua: ikusiko
da molde bereko bertze batzuekin.
Neurtitz barnean, —ti gelditzen bada nagusi (hogi bat aldiz), Oihenartek
eztu —tik baztertu (hameka aldiz bederen). Hemen neurtizlariak behar ditu
[3]
137