28,8 MB - Euskaltzaindia

JEAN-BAPTISTE ORPUSTAN
(XVII-garrena adibidez: ohar gaiten Bernat Etxeparek eztuela egitura hori
ezagutzen), olerkia horrela kantutik berexiz; bainan ezta hauetan gramatika
aldaketa gutiago, iduriz. Neurtitz laburren hautu hau hobeki neurtuko da,
oroitzen bagira Oihenartek berak diola euskarak duen —edo ukan dezakeen?—
gogortasun berezi bat, olerkiko, hitzen luzetasuna dela edo bederen luzatzeko
errextasuna:
«...Cela (l'élision et la synalèphe) servira aussy a L 'accourcissement des
mots, La prolixitte desquels, en notre langue, nest pas peu Incommode a la
Poesie. («L'Art Poetique basque..., P. Lafitte, in Gure Herria 1967, p. 221).
Oihenartek bere luma horrelako ariketara («gymnaztika-ra») menperatuz,
ez ote du sortu han edo hemen neurtitz eta bertsuetan, aztertzailek (René
Lafon batek, bereziki) ikusi dizkion «iluntasun» hetarik zenbait, itzultzaileak
(Archu bat Francisque-Michelek aitzineko mendean agertu zuen lehen itzulpenean)
hutserat, edo bederen dudarat eror-araziz?
Erakutsi nahi ditut, eta ahal denean —ez beti!— argitu gramatikaren eta
olerkaritzaren arteko harreman ohargarrienak, edo gramatikaren egitura ohituenak
(Oihenartek mintzo zuen euskararen ez jakinean, eta badakit idazkeratik
ahozko mintzaira ohituraino badela muga batez bertzerik...) hunkitzen, aldatzen
dituztenak, eta zenbait aldiz ere —oro har, guti, uste dut— erran-nahia iluntzen
ezpada gordetzen.
Ikertuko dira beraz, azterketa zenbait xehekiago emanez noiztenka, gai
hauk:
1) deklinabidea,
2) aditzaren jobabidea 'ta moldaketa («morfologia»),
3) erranaldiaren egitura 'ta joskera («sintasia»),
4) neurtitzaren egiturak (bereziki errimak) ekartzen dituen «hauste» eta
«jauziak» erranaldi jarraikian,
5) egintza berezi zenbait azkenik.
I. DEKLINABIDEAN
Gai hau zabaldu bainuen noizpait xeheki, emaiten da hemen laburpenez
eta gauza ohargarrienak erakutsiz bakarrik.
Neurtitzaren «beharretan», eta erran den bezala behar hertsiak ditu Oihe
nartek hautatu, lehen lehenik hor ditugu 1) errimaren aberastasun eta egitura
(aldizkatze, besarkatze, jarraikitze eta horien nahasketak: «les besoins de la
rime» zion René Lafonek), 2) silaben zenbakia jakinez bai elisio bai sinalefak
ezin huts eginak direla. Erregela huts horien gainetik, eztira ahanztekoak
neurtitzak bereziki, eta ere edozin idazki estiloan ongi artatuk, dituen soinu
arauak: zenbait behar direlarik hedatu edo azkartu errankortasunez, edo soinu
gaitz («kakofoniko») zenbait baztertu.
136 [2]