Francisco Garay - Bizkaiko Batzar Nagusiak

136 Francisco de Garay Lehenengo euskal exploratzaile gailena
Cortési leporatzen zizkioten heriotza batzuk hain susmagarriak zirenez, lekukoen
adierazpenak irakurtzean, nekez egotz dakizkieke kausa naturalei 165 .
Ezin dugu baztertu, Gómarak idatzi zuenez, Garay, nolabait, indiarrek bere armadan egin
zuten triskatzaren eragiletzat bere burua hartzen zuenez -bere seme Antonio ere hil zela
pentsatu zuen-, egun gutxi barru, bihozminak hil zuela. Medikuek pozoidura baztertu zutela
argi utzi nahi izan zuen kronikariak:“Fueron ambos (Garay eta Cortés) a maitines noche de
Navidad del año 1523; almorzaron tras la misa con mucho regocijo. Garay sintió luego dolor de
costado con el aire que le dio saliendo de la iglesia; hizo testamento, dejó por albacea a Cortés, y
murió quince días después; otros dicen que cuatro. No faltó quien dijese que le habían ayudado
a morir, porque posaba con Alonso de Villanueva, pero fue falso, porque murió de mal de costado
y así lo juraron el doctor Ojeda y el licenciado Pedro López, médicos que lo curaron. Así acabó
el adelantado Francisco de Garay, pobre, descontento, en casa ajena, en tierra de su adversario,
pudiendo si se contara, morir rico, alegre, en su casa, a par de sus hijos y mujer” 166 .
Pedro Mártir de Angleríak, bere “Décadas del Nuevo Mundo” liburuan, Garayen heriotzak
Espainian izan zuen oihartzun ikaragarria aipatu zuen. Idatzi zuenez, lehenengo
berriak Cortésen gutunen bitartez edo horren kideen ahotik iritsi ziren; hortaz, horiek
gertaeren alde bateko ikuspegia ematen zuten, Cortésen aldekoa, eta lehenengo disidenteak
ikuspegi “ofi zialarekin” iritsi zirenean, bazegoen iritzi bat, Cortésen idazkietan
oinarrituta -“corren por el orbe cristiano”- eta, zalantzarik gabe, aldatzeko zailak.
Baina jendearen jakingurak, Indietatatik zetozenei kontuaz zer zekiten galdetzera eragin
zuen. Angleríak Cristóbal Pérezekin hitz egiteko aukera izan zuen, “que por espacio de mucho
tiempo ha sido ministro de justicia en Jamaica, bajo el mando de Garay”, eta horren lekukotza
arras interesgarria iruditzen zaigu, zeren eta, Angleríaren ustez, Garayekin egon
zen hil zen unean: “Este alguacil, aunque con triste aspecto, como que tuvo parte en aquellas
tan grandes calamidades, libra a Cortés de la sospecha de haber envenenado a Garay, y dice
que este murió de la enfermedad de costado que los médicos llaman pleuresia” 168 .
Iritzi hau ez dator bat Pánfi lo de Narváezen iritziarekin -bera ere ikusi zuen Garay hiltzen-.
Narváezek kapitulu ugari aurkeztu zuen gortean Cortésen kontra, Luis Ponce
de León lizentziatua eta Francisco de Garay belarrez hiltzea leporatzen ziolako. Baina
salaketa horiek aurkeztu zirenean, Cortések berak Mexikotik gutun batzuk bidali
zituen eta hildako biak artatu zituzten medikuek -Ojeda medikuak eta Pedro López
lizentziatua-, Cortésen aldeko lekukotzak eman zituzten eta errutik libre utzi zuten.
Geroago, Gómararen iritziz, “cuando Cortés vino a Castilla, se reía mucho con don Pedro
de la Cueva sobre esto, diciendo: A luengas vías luengas mentiras” 168 .
165 Esaterako, Cortési bere emazte Catalina Suárez hil zenean hartu zioten egoitza-epaiketa, emazteak norbaitek ito zuen seinale argiak
zituelako. Esanguratsua eta grafi koa da Cortésez epaiketan deklaratu zutenek eman zuten irudia, geroago indiar neskameekin –elkarren
senideak- bizi zelako. (Fernando Cortésen kontrako egoitza-prozesuaren sumarioa).
GÓMARA, FRANCISCO LÓPEZ DE. “Historia de la conquista de México”. CLV. Kapitulua.
ANGLERÍA, PEDRO MÁRTIR DE. “Décadas...”. 495. or.
GÓMARA, FRANCISCO LÓPEZ DE: “Historia de la conquista de México”, CXCV. Kapitulua.