05.01.2013 Views

Bellum Civile_La batalla de Lerida - ies núm. 1 - libertas

Bellum Civile_La batalla de Lerida - ies núm. 1 - libertas

Bellum Civile_La batalla de Lerida - ies núm. 1 - libertas

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

CAYO JULIO CÉSAR<br />

BELLVM CIVILE (Libro I)<br />

<strong>La</strong>s hostilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la guerra civil entre César y Pompeyo se inician el 12 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong>l año 49<br />

a.C. con el famoso paso <strong>de</strong>l Rubicón. Pompeyo se retira, ante el empuje <strong>de</strong> César, hacia el Sur <strong>de</strong><br />

Italia, hasta Brindis; y, sitiado en este último reducto <strong>de</strong>l suelo italiano, logra escapar por el puerto,<br />

el 9 <strong>de</strong> marzo, rumbo a la península helénica, para reorganizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí la resistencia.<br />

Vencido el general en Italia, César opta por vencer a su ejército en España, don<strong>de</strong> estaban las<br />

tropas más aguerridas <strong>de</strong> Pompeyo, al mando <strong>de</strong> sus lugartenientes Afranio y Petreyo.<br />

El encuentro se produce en las proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lérida. Los principios <strong>de</strong> la campaña son muy<br />

difíciles para los cesarianos. El propio César llega en persona al teatro <strong>de</strong> operaciones el 1 <strong>de</strong><br />

mayo <strong>de</strong>l año 49; sufre algunos reveses iniciales, las condiciones meteorológicas le son adversas<br />

(la crecida <strong>de</strong> los ríos entorpece su abastecimiento); pero, a pesar <strong>de</strong> todo, su genio militar no<br />

tarda en restablecer la situación a su favor.<br />

Afranio entonces, <strong>de</strong>sesperado, intenta <strong>de</strong>splazarse a la meseta <strong>de</strong> Celtiberia, en busca <strong>de</strong><br />

mejores condiciones para la resistencia, y preten<strong>de</strong> cruzar el Ebro por Octogesa, cerca <strong>de</strong> la actual<br />

Ribarroja. César le corta el paso al oeste <strong>de</strong> Mayals (vid. mapa adjunto), pero evita dar la <strong>batalla</strong>:<br />

su objetivo es rendir al enemigo sin combate, cortándole el suministro <strong>de</strong> agua y víveres. Tras<br />

conseguirlo, Afranio se rendirá con todas sus tropas.<br />

«<strong>La</strong> victoria <strong>de</strong> Ilerda —dice SCHULTEN, Fontes Hispaniae Antiquae V, p. 62— es una <strong>de</strong><br />

las hazañas más brillantes <strong>de</strong> la historia militar y ha sido rnuy elogiada por Napoleón, porque<br />

César venció casi sin <strong>batalla</strong> y sólo por medio <strong>de</strong> maniobras muy hábiles.<br />

<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida - 0


<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 1<br />

LXXII.<br />

(1) Caesar in eam spem venerat se sine pugna et sine vulnere suorum rem conficere posse,<br />

quod re frumentaria adversarios interclusisset.<br />

(2) Cur etiam secundo proelio aliquos ex suis amitteret? Cur vulnerari pateretur optime <strong>de</strong><br />

se meritos milites? Cur <strong>de</strong>nique Fortunam periclitaretur? Praesertim cum non minus esset<br />

imperatoris consilio superare quam gladio.<br />

(3) Movebatur etiam misericordia civium, quos interficiendos vi<strong>de</strong>bat; quibus salvis atque<br />

incolumibus rem obtinere malebat. Hoc consilium Caesaris plerisque non probabatur;<br />

(4) milites vero palam inter se loquebantur, quoniam talis occasio victoriae dimitteretur,<br />

etiam cum vellet Caesar, sese non esse pugnaturos. Ille in sua sententia perseverat et<br />

paulum ex eo loco digreditur, ut timorem adversariis minuat.<br />

(5) Petreius atque Afranius, oblata facultate, in castra sese referunt. Caesar praesidiis<br />

in montibus dispositis omni ad Hiberum intercluso itinere, quam proxime potest<br />

hostium castris, castra communit.<br />

LXXIII.<br />

(1) Postero die duces adversariorum perturbati, quod omnem rei frumentariae<br />

fluminisque Hiberi spem dimiserant, <strong>de</strong> reliquis rebus consultabant.<br />

(2) Erat unum iter, Ilerdam si reverti vellent ; alterum, si Tarraconem peterent. Haec<br />

consiliantibus eis nuntiatur aquatores ab equitatu premi nostro.<br />

(3) Qua re cognita, crebras stationes disponunt equitum et cohortium alariarum<br />

legionariasque intericiunt cohortes vallumque ex castris ad aquam ducere incipiunt, ut<br />

intra munitionem et sine timore et sine stationibus aquari possent.<br />

(4) Id opus inter se Petreius atque Afranius partiuntur ipsique perficiendi operis causa<br />

longius progrediuntur.<br />

LXXIV.<br />

(1) Quorum discessu liberam nacti milites colloquiorum facultatem vulgo procedunt, et<br />

quem quisque in castris notum aut nunicipem habebat, conquirit atque evocat.<br />

(2) Primum agunt gratias omnes omnibus, quod sibi perterritis pridie pepercissent; eorum<br />

se beneficio vivere.<br />

(2) Todo este §2 está en estilo indirecto y es una buena muestra <strong>de</strong> lo que son las intcrrogativas en dicho estilo; su modo es el<br />

subjuntivo, como aquí, o el infinitivo, indiferentemente<br />

etiam secundo proelio: en una <strong>batalla</strong> inrhrsa favorable; es <strong>de</strong>cir, incluso en el supuesto <strong>de</strong> que le lucra favorable.<br />

praesertim...quam gladio: sobre todo, ( u.nto no era menos (propio) <strong>de</strong> un general vencer por ut iuteligetu la que por su espada.<br />

rem obtinere: conseguir su objetivo.<br />

dimitteretur: se <strong>de</strong>saprovechaba.<br />

castris: dativo en <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l adv. proxime: lo más cerca posible <strong>de</strong>l campamento enemigo.<br />

LXXIII<br />

Hiberi spem: la esperanza <strong>de</strong>l Ebro, es <strong>de</strong>cir, la esperanza <strong>de</strong> alcanzar el Ebro. consiliantibus eis...: no es un ablativo absoluto, sino un dativo en<br />

<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> nuntiatur: a-ellos-que-discutían estas cosas se les anuncia que...; o, mientras ellos <strong>de</strong>liberan sobre estas posibilida<strong>de</strong>s, se les anuncia que<br />

sus aguadores se veían acosados<br />

cohortium alariarum: el adj. alarius <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> ala, que es el «ala» o «flanco» <strong>de</strong>l ejército, cuya Mensa se confiaba normalmente a las tropas auxiliares<br />

(reclutadas entre los aliados). Cohortes alariae equivale, pues, a «cohortes auxiliares»; con ellas, y para evitar <strong>de</strong>fecciones, se intercalan en esta ocasión<br />

algunas cohortes legionarias, es <strong>de</strong>cir, constituidas por ciues Romani.<br />

LXXIV<br />

Volgo procedunt: se a<strong>de</strong>lantan en tropel.<br />

et quem quisque...conquirit: y cada cual busca al conocido o paisano que tenía en el campamento <strong>de</strong> ciar<br />

omnes omnibus: todos a todos. Téngase en cuenta, no obstante, que son los soldados <strong>de</strong> Petreyo y Afranio los que, aprovechando la ausencia<br />

momentánea <strong>de</strong> sus jefes, llevan la iniciativa <strong>de</strong> la confraternización: omnes son, pues, los «pompeyanos»; y omnibus, los «cesarianos».<br />

eorum se...se illi, etc.: en toda la extensión <strong>de</strong> este capítulo LXXIV, préstese atención a las múltiples referencias pronominales: se (y suus)<br />

representarán a los sujetos <strong>de</strong> los verbos principales; equivalen, pues, al nos (y nostri) hablante; ei, al uos oyente; e ille a la persona <strong>de</strong> quien se<br />

habla o tercera persona gramatical.<br />

quod...quod...queruntur: se lamentan <strong>de</strong> que , <strong>de</strong> que ..


<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 2<br />

Dein <strong>de</strong> imperatoris fi<strong>de</strong> quaerunt, rectene se illi sint commissuri, et quod non ab initio<br />

fecerint armaque quod cum hominibus necessariis et consanguineis contulerint, queruntur.<br />

(3) His provocati sermonibus fi<strong>de</strong>m ab imperatore <strong>de</strong> Petrei atque Afrani vita petunt, ne quod in<br />

se scelus concepisse neu suos prodidisse vi<strong>de</strong>antur. Quibus confirmatis rebus, se statim signa<br />

translaturos confirmant legatosque <strong>de</strong> pace primorum ordinum centuriones ad Caesarem mittunt.<br />

(4) Interim alii suos in castra invitandi causa adducunt, alii ab suis abducuntur, a<strong>de</strong>o ut una<br />

castra iam facta ex binis vi<strong>de</strong>rentur; compluresque tribuni militum et centuriones ad<br />

Caesarem veniunt seque ei commendant.<br />

(5) I<strong>de</strong>m hoc fit a principibus Hispaniae, quos illi evocaverant et secum in castris habebant<br />

obsidum loco. Hi suos notos hospitesque quaerebant, per quem quisque eorum aditum<br />

commendationis haberet ad Caesarem.<br />

(6) Afranii etiam filius adulescens <strong>de</strong> sua ac parentis sui salute cum Caesare per Sulpicium<br />

legatum agebat.<br />

(7)Erant plena laetitia et gratulatione omnia, eorum qui tanta pericula vitasse, et eorum qui<br />

sine vulnere tantas res confecisse vi<strong>de</strong>bantur, magnumque fructum suae pristinae lenitatis<br />

omnium indicio Caesar ferebat, consiliumque eius a cunctis probabatur.<br />

LXXV.<br />

(1) Quibus rebus nuntiatis Afrani ab instituto opere discedit seque in castra recipit, sic<br />

paratus, ut vi<strong>de</strong>batur, ut, quicumque accidisset casus, hunc quieto et aequo animo ferret.<br />

(2) Petreius vero non <strong>de</strong>serit sese. Armat familiam; cum hac et praetoria cohorte caetratorum<br />

barbarisque equitibus paucis, beneficiariis suis, quos suae custodiae causa habere<br />

consueverat, improviso ad vallum advolat, conloquia militum interrumpit, nostros repellit a<br />

castris, quos <strong>de</strong>prendit interficit.<br />

His provocati sermonibus: animados por estas conversaciones (ya que todas las respuestas <strong>de</strong> los cesarianos eran, al parecer,<br />

favorables).<br />

nequod in se scelus concepisse...vi<strong>de</strong>antur: para que no parec<strong>ies</strong>e que habían cargado sobre-su conciencia (= in se) alguna alevosía<br />

(quod = aliquod).<br />

legatos: predicativo <strong>de</strong> centuriones.<br />

facta: nominativo, predicado <strong>de</strong> castra: (<strong>de</strong> tal modo que los campamentos parecían) convertidos (<strong>de</strong> dos en uno solo).<br />

obsidum loco: en calidad <strong>de</strong> rehenes.<br />

hi...quaerebant per quem quisque...haberet: éstos...buscaban a los amigos o huéspe<strong>de</strong>s l oor-cuyo-medio (= per quem) cada<br />

uno <strong>de</strong> ellos tendría entrada <strong>de</strong> recomendación ante César. Se entremezclan el singular y el plural porque la simplista categoría<br />

gramatical que sólo distingue entre uso» y «más c o» es aquí insuficiente: no va bien ni el singular ni el plural; lo<br />

a<strong>de</strong>cuado sería u <strong>núm</strong>ero distrwativo (no gramaticalizado en latín): «cada cual busca a uno sólo», pero, en con-Innto,<br />

«varios buscan a varios».<br />

eorum...eorum: genitivos en <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> laetitia y gratulatione.<br />

omnium iudicio: a juicio <strong>de</strong> todos.<br />

quicumque accidisset casus: cualquier acontecimiento que hubiera ocurrido. <strong>La</strong> oración latín es adjetivo-relativa-in<strong>de</strong>finida, y<br />

no pronominal-relativa-in<strong>de</strong>finida, aunque ello no queda<br />

Inequívocamente reflejado en nuestra traducción española; cf. infra, LXXXVII, 2. ' non <strong>de</strong>serit sese: no se abandona; es <strong>de</strong>cir,<br />

no pier<strong>de</strong> el ánimo.<br />

familiam: sus siervos; famulus = servidor, criado; familia es el conjunto <strong>de</strong> famuli, o sea, la servidumbre <strong>de</strong> un señor<br />

romano.<br />

et praetoria cohorte caetratorum: y con su cohorte <strong>de</strong> infantería ligera. <strong>La</strong> cohorte pretoriana, lorrnada siempre I"n tropas ese<br />

()gulas era como una guardia personal para casos extremos; caetra es el conocido escudo ibérico, pequeño y redondo;<br />

caetrati son los soldados armados con ese ese escudo, es <strong>de</strong>cir, armados a la ligera.<br />

ad vallum advolat: corre en un vuelo hacia la valla (<strong>de</strong> su propio campamento, naturalmente).


<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 3<br />

(3) Reliqui coeunt inter se et, repentino periculo exterriti sinistras sagis involvunt gladiosque<br />

<strong>de</strong>stringunt atque ita se a caetratis equitibusque <strong>de</strong>fendunt castrorum propinquitate confisi seque<br />

in castra recipiunt et ab iis cohortibus quae erant in statione ad portas <strong>de</strong>fenduntur.<br />

LXXVI.<br />

(1) Quibus rebus confectis, flens Petreius manipulos circumit militesque appellat, neu se neu<br />

Pompeium absentem imperatorem suum adversariis ad supplicium tradant, obsecrat.<br />

(2) Fit celeriter concursus in praetorium. Postulat, ut iurent omnes se exercitum ducesque<br />

non <strong>de</strong>serturos neque prodituros neque sibi separatim a reliquis consilium capturos.<br />

(3) Princeps in haec verba iurat ipse; i<strong>de</strong>m iusiurandum adigit Afranium; subsequuntur<br />

tribuni militum centurionesque; centuriatim producti milites i<strong>de</strong>m iurant.<br />

(4) Edicunt, penes quem quisque sit Caesaris miles, ut producat: productos palam in<br />

praetorio interficiunt. Sed plerosque ii qui receperant celant noctuque per vallum emittunt.<br />

(5) Sic terror oblatus a ducibus, cru<strong>de</strong>litas in supplicio, nova religio iurisiurandi spem<br />

praesentis <strong>de</strong>ditionis sustulit mentesque militum convertit et rem ad pristinam belli<br />

rationem re<strong>de</strong>git.<br />

LXXVII.<br />

(1) Caesar, qui milites adversariorum in castra per tempus conloqui venerant, summa<br />

diligentia conquiri et remitti iubet.<br />

(2) Sed ex numero tribunorum militum centurionumque nonnulli sua voluntate apud eum<br />

remanserunt. Quos ille postea magno in honore habuit; centuriones in priores ordines,<br />

equites Romanos in tribunicium restituit honorem.<br />

LXXVIII.<br />

(1) Premebantur Afraniani pabulatione, aquabantur aegre. Frumenti copiam legionarii<br />

nonnullam habebant, quod dierum VIII ab Ilerda frumentum iussi erant eferre, caetrati<br />

auxiliaresque nullam, quorum<br />

coeunt inter se: se agrupan entre sí (pues, hasta entonces, andaban confiados y <strong>de</strong>sperdigados por el campamento enemigo).<br />

sinistras sagis involvunt: envuelven el brazo izquierdo en sus capotes (a modo <strong>de</strong> escudo). LXXVI.<br />

manipulos: son unida<strong>de</strong>s tácticas m e n o r e s ; cada cohorte comprendía tres manipulos.<br />

praetorium: la tienda <strong>de</strong>l general.<br />

postulat: el sujeto es, evi<strong>de</strong>ntemente, Petreyo.<br />

sibi: dativo, en <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> consilium capturos: por-cuenta-propia; es <strong>de</strong>cir, mirando tan sólo al interés particular y personal.<br />

adigit: construido con dos acusativos: obliga a Afranio al mismo juramento.<br />

penes quem quisque...ut producat: (aquel) en cuyo po<strong>de</strong>r haya algún soldado <strong>de</strong> César, que lo presente; en latín, la oración <strong>de</strong> relativo en bloque<br />

actúa <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> producat.<br />

nova religio iurisiurandi: el nuevo vínculo <strong>de</strong>l juramento; es <strong>de</strong>cir, la renovación <strong>de</strong>l jura mento.<br />

rem...re<strong>de</strong>git: restableció la situación en-el-sentido-<strong>de</strong> la tradicional disciplina militar.<br />

LXXVII.<br />

qui milites...venerant: esta oración adjetivo-relativa funciona, en bloque, como un sustantivo en acusativo, sujeto <strong>de</strong> conquiri y remitti. En el<br />

capítulo anterior, hemos visto otra oración pronominal relativa que funcionaba como sujeto <strong>de</strong> un verbo personal;<br />

in priores ordines: a sus graduaciones anteriores.<br />

in tribunitium...honore m: a la categoríia <strong>de</strong> tribunos (militares).<br />

LXXVIII<br />

premebantur...pabulation e : eran acosados a-la-hora-<strong>de</strong>-forrajear<br />

copiam...nonnullam: 1411(1 provisión na<strong>de</strong>s <strong>de</strong>spreciable.


erant et facultates ad parandum exiguae et corpora insueta ad onera portanda.<br />

<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 4<br />

(2) Itaque magnus eorum cotidie numerus ad Caesarem perfugiebat. In his erat angustiis<br />

res. Sed ex propositis consiliis duobus explicitius vi<strong>de</strong>batur Ilerdam reverti, quod ibi paulum<br />

frumenti reliquerant. Ibi se reliquum consilium explicaturos confi<strong>de</strong>bant.<br />

(3) Tarraco aberat longius; quo spatio plures rem posse casus recipere intellegebant. Hoc<br />

probato consilio ex castris proficiscuntur.<br />

(4) Caesar, equitatu praemisso qui novissimum agmen carperet atque impediret, ipse cum<br />

legionibus subsequitur. Nullum interce<strong>de</strong>bat tempus, quin extremi cum equitibus<br />

proeliarentur.<br />

LXXIX.<br />

(1) Genus erat hoc pugnae: expeditae cohortes novissimum agmen clau<strong>de</strong>bant pluresque in<br />

locis campestribus subsistebant.<br />

(2) Si mons erat ascen<strong>de</strong>ndus, facile ipsa loci natura periculum repellebat, quod ex locis<br />

superioribus, qui antecesserant, suos ascen<strong>de</strong>ntes protegebant.<br />

(3) Cum vallis aut locus <strong>de</strong>clivis suberat neque ii qui antecesserant morantibus opem ferre<br />

poterant, equites vero ex loco superiore in aversos tela coiciebant, tum magno erat in<br />

periculo res. (4) Relinquebatur ut, cum eiusmodi locis esset adpropinquatum, legionum<br />

signa consistere iuberent magnoque impetu equitatum repellerent; eo submoto, repente<br />

incitati cursu sese in vallis universi <strong>de</strong>mitterent atque ita transgressi rursus in locis<br />

superioribus consisterent.<br />

(5) Nam tantum ab equitum suorum auxiliis aberant, quorum<br />

dierum XXII...frumentum: el trigo <strong>de</strong> veintidós días; es <strong>de</strong>cir, el trigo suficiente para veintidós días<br />

caetrati auxiliaresque nullam: (pero, en cambio) la infantería ligera (= caetrati) y las tropas auxiliares (no tenían) provisión <strong>de</strong> ninguna clase.<br />

Obsérvese la yuxtaposición adversativa <strong>de</strong> esta frase con la frase paralela anterior, en que se narra la situación ventajosa <strong>de</strong> los legionarios.<br />

ex propositis consiliis duobus: <strong>de</strong> los dos planes propuestos (volver a Lérida o dirigirse a Tail;ona; cf.supra, LXXIII, 2).<br />

explicitius: l o más sencillo; neutro en concordancia con el infinitivo reverti.<br />

quo spatio = et eo spatio: y <strong>de</strong>bido a la distancia.<br />

plures...intellegebant: comprendían que su empresa podía sufrir múltiples percances.<br />

novissimum agmen: la retaguardia (pompeyana).<br />

quin...proeliarentur: sin que...lucharan.<br />

extremi cum equitibus: l o s últimos (= la retaguardia pompeyana) con los jinetes (<strong>de</strong> César). 1 XXIX. expeditae cohortes: cohortes<br />

ligeras (es <strong>de</strong>cir, libres <strong>de</strong> equipaje).<br />

pluresque...subsistebant: bastantes (<strong>de</strong> ellas)...hacían a l t o en las camperas (para oponer resistencia 1.1 ( aballería cesariana).<br />

cum...suberat: cuando se presentaba.<br />

morantibus: a los retrasados.<br />

equites: la caballería (<strong>de</strong> César).<br />

tum magno erat in periculo res: entonces se nolzía muy comprometida su situación (<strong>de</strong> los Pompeyanos)<br />

ut...iuberent...repellerent: completivas, sujeto <strong>de</strong> relinquebatur: quedaba (la solución) <strong>de</strong> mandar... y rechazar...<br />

cum...esset adpropinquatum: tercera, persona impersonal: cuando se llegaba (a posiciones <strong>de</strong> ese tipo).<br />

eo: es <strong>de</strong>cir, eo equitatu: res hazwla esta caballería.<br />

incitati cu rsu: lanzados a la carrera<br />

sese in valkes...dimitterent: se <strong>de</strong>scolgarían valle abajo.<br />

tantum ab...auxilüs aberant: estaban tan faltos <strong>de</strong> ayuda <strong>de</strong> su propia caballería<br />

quin...exciperetur: que no ( o sin que) fuera capturado


<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 5<br />

numerum habebant magnum, ut eos superioribus perterritos proeliis in medium<br />

reciperent agmen ultroque eos tuerentur; quorum nulli ex itinere exce<strong>de</strong>re licebat, quin<br />

ab equitatu Caesaris exciperetur.<br />

LXXX.<br />

(1) Tali dum pugnatur modo, lente atque paulatim proceditur crebroque, ut sint auxilio<br />

suis, subsistunt, ut tum accidit.<br />

(2) Milia enim progressi IV vehementiusque peragitati ab equitatu montem excelsum<br />

capiunt ibique una fronte contra hostem castra muniunt neque iumentis onera <strong>de</strong>ponunt.<br />

(3) Ubi Caesaris castra posita tabernaculaque constituta et dimissos equites pabulandi<br />

causa animum adverterunt, sese subito proripiunt hora circiter sexta eius<strong>de</strong>m diei et<br />

spem nacti morae discessu nostrorum equitum iter facere incipiunt.<br />

(4) Qua re animadversa, Caesar relictis impedimentis cum legionibus subsequitur,<br />

praesidio impedimentis paucas cohortes relinquit; hora X subsequi, pabulatores<br />

equitesque revocari iubet. Celeriter equitatus ad cotidianum itineris officium revertitur.<br />

(5)Pugnatur acriter ad novissimum agmen, a<strong>de</strong>o ut paene terga convertant, compluresque<br />

milites, etiam nonnulli centuriones, interficiuntur. Instabat agmen Caesaris atque<br />

universum inminebat.<br />

LXXXI.<br />

(1) Tum vero neque ad explorandum idoneum locum castris neque ad progrediendum<br />

data facultate consistunt necessario et procul ab aqua et natura iniquo loco castra ponunt.<br />

(2) Sed is<strong>de</strong>m <strong>de</strong> causis Caesar, quae supra sunt <strong>de</strong>monstratae, proelio non amplius<br />

lacessit. Et eo die tabernacula statui passus non est, quo paratiores essent ad<br />

insequendum omnes, sive noctu sive interdiu erumperent.<br />

(3) Illi animadverso vitio castrorum tota nocte munitiones proferunt castraque castris<br />

convertunt. Hoc i<strong>de</strong>m postero die a prima luce faciunt totumque in ea re diem<br />

consumunt.<br />

(4) Sed quantum opere processerant et castra protulerant, tanto aberant ab aqua longius,<br />

et praesenti malo aliis malis remedia dabantur.<br />

(5) Prima nocte aquandi causa nemo egreditur ex castris; proximo die praesidio in castris<br />

relicto universas ad<br />

LXXX.<br />

ut sint auxilio suis: para auxiliar a los suyos. Se trata <strong>de</strong>l verbo sum con doble dativo<br />

una fronte contra hostem castra muniunt: fortifican su campamento en un solo frente cara al enemigo.<br />

posita...constituta...dimissos: no hace falta pensar, a la manera tradicional, en oraciones <strong>de</strong> infinitivo: posita (esse), constituta<br />

(esse), dimissos (esse); más sencillo: cuando advirtieron el campamento (<strong>de</strong> César) dispuesto, sus tiendas instaladas y sus jinetes dispersos en<br />

busca <strong>de</strong> forraje...<br />

spem nacti morae: hallando una esperanza <strong>de</strong> retraso (en la persecución).<br />

ad quotidianum itineris officium: a su quehacer diario <strong>de</strong> la marcha; es <strong>de</strong>cir, a su misión diaria durante la marcha (que, como<br />

sabemos, consistía en hostigar y entretener la retaguardia enemiga).<br />

LXXXI.<br />

ad explorandum,...ad progrediendum: ambos <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> facultate.<br />

<strong>de</strong> causis...<strong>de</strong>monstratae: las. aludidas causas quedaron consignadas en el capítulo LXXII.<br />

quo paratiores...omnes: con el fin <strong>de</strong> que todos (los suyos) estuvieran más a punto para la persecución, ya rompiera la marcha (el enemigo) <strong>de</strong><br />

noche, ya <strong>de</strong> día.<br />

illi: ellos (los enemigos).<br />

animadverso vitio castrorum: reconocida la <strong>de</strong>ficiencia <strong>de</strong> su campamento.<br />

castraque castris convertunt: y cambian el campamento por (otro) campamento; es <strong>de</strong>cir, cambian el sitio <strong>de</strong> su campamento.<br />

praesenti malo: dativo. Aliis malis: ablativo.


aquam copias educunt, pabulatum emittitur nemo.<br />

<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 6<br />

(6) His eos suppliciis male haberi Caesar et necessariam subire <strong>de</strong>ditionem quam<br />

proelio <strong>de</strong>certare malebat. Conatur tamen eos vallo fossaque circummunire, ut quam<br />

maxime repentinas eorum eruptiones <strong>de</strong>moretur; quo necessario <strong>de</strong>scensuros<br />

existimabat.<br />

(7) Illi et inopia pabuli adducti et quo essent ad iter expeditiores, omnia sarcinaria<br />

iumenta interfici iubent.<br />

LXXXII.<br />

(1) In his operibus consiliisque biduum consumitur. Tertio die magna iam pars operis<br />

Caesaris processerat. Illi impediendae reliquae munitionis causa, hora circiter octava<br />

signo dato, legiones educunt aciemque sub castris instruunt.<br />

(2) Caesar ab opere legiones revocat, equitatum omnem convenire iubet, aciem instruit;<br />

contra opinionem enim militum famamque omnium vi<strong>de</strong>ri proelium <strong>de</strong>fugisse magnum<br />

<strong>de</strong>trimentum adferebat.<br />

(3) Sed is<strong>de</strong>m [<strong>de</strong>] causis, quae sunt cognitae, quominus dimicare vellet, movebatur,<br />

atque hoc etiam magis, quod spatii brevitas etiam in fugam coniectis adversariis, non<br />

multum ad summam victoriae iuvare poterat.<br />

(4) Non enim amplius pedum milibus duobus a castris castra distabant. Hinc duas<br />

partes ac<strong>ies</strong> occupabant duae; tertia vacabat ad incursum atque impetum militum<br />

relicta.<br />

(5) Si proelium committeretur, propinquitas castrorum celerem superatis ex fuga<br />

receptum dabat. Hac <strong>de</strong> causa constituerat signa inferentibus resistere, prior proelio<br />

non lacessere.<br />

LXXXIII.<br />

(1) Ac<strong>ies</strong> erat Afraniana duplex legionum quinque, tertium in subsidiis<br />

quo: adv. <strong>de</strong> lugar: adon<strong>de</strong>, a juicio <strong>de</strong> César... o, mejor, solución a-la-que, a juicio <strong>de</strong> César, esariamente tendrían que recurrir.<br />

quo essent...expeditiores: con el fin <strong>de</strong> estar más libres; cf. al principio <strong>de</strong> este capítulo, quo paratiores essent ad insequendum. César no piensa sino<br />

en estar siempre a punto para proseguir 1 .n oso; sus enemigos no piensan ya más que en sustraerse al acoso implacable <strong>de</strong>l adversario.<br />

sarcinaria iumenta: bestias <strong>de</strong> carga: sarcina, -ae (cf. sarcio, -ire = zurcir) son los atadijos <strong>de</strong> JI( . ios cosidos o atados juntos, es <strong>de</strong>cir,<br />

empaquetados para el transporte.<br />

LXXXII.<br />

impediendae...causa: para impedir el resto <strong>de</strong> la circunvalación (a la construcción gerundiva ya nos hemos referido en múltiples ocasiones).<br />

sub castris: al-pie-<strong>de</strong> su campamento (el <strong>de</strong> César).<br />

contra opinionem...adferebat: efectivamente parece rehuir la <strong>batalla</strong>, en contra <strong>de</strong> la opinión <strong>de</strong> los soldados y <strong>de</strong> su prestigio en general, le<br />

ocasionaba un grave perjuicio. Fama omnium es «el rumor <strong>de</strong> todos”, lo que todos <strong>de</strong>cían <strong>de</strong> César. Omnium, genitivo subjetivo,en terminología<br />

tradicional.<br />

is<strong>de</strong>m...movebatur: por las causas ya conocidas se sentía inclinado a no aceptar el combate; César insiste repetidas veces (cf. supra, caps. LXXII<br />

y LXXXIV, 2) en las motivaciones <strong>de</strong> su estrategia, aparentemente impropia <strong>de</strong> un genio militar.<br />

etiam in fugam coniectis adversariis: incluso si el adversario era puesto en fuga. Recuér<strong>de</strong>se que los participios por sí mismos ni son concesivos ni<br />

condicionales; El matiz concesivo está aquí marcado por el adverbio etiam,<br />

ad summam victoriae: para el resultado-final <strong>de</strong> la victoria, o, mejor dicho, para una victoria <strong>de</strong>finitiva.<br />

a castris castra: un campamento <strong>de</strong> (otro) campamento; es <strong>de</strong>cir: ambos campamentos no distaban entre sí mas <strong>de</strong>…<br />

signa inferentibus resistere: resistir a los atacantes, o resistir si atacaban, o resistir en caso <strong>de</strong> yne; pelo no se olvi<strong>de</strong> lo dicho sobre los<br />

valores <strong>de</strong> los participios líneas más arriba.<br />

Inferre signa: llenar a<strong>de</strong>lante las hamleras, o sea, ,atacar<br />

LXXXIII<br />

ac<strong>ies</strong>...V: la formación <strong>de</strong> Afranio era <strong>de</strong> 5 legiones en doble línea.


Alariae cohortes: cf. supra, L XXIII, 3<br />

locum alariae cohortes obtinebant;<br />

<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 7<br />

(2) Caesaris triplex; sed primam aciem quaternae cohortes ex V legionibus tenebant, has<br />

subsidiariae ternae et rursus aliae toti<strong>de</strong>m suae cuiusque legionis subsequebantur; sagitarii<br />

funditoresque media continebantur acie, equitatus latera cingebat.<br />

(3) Tali instructa acie tenere uterque propositum vi<strong>de</strong>batur: Caesar, , nisi coactus, proelium<br />

non committeret, ille, ut opera Caesaris impediret. Producitur tum res ac<strong>ies</strong>que ad solis occasum<br />

continentur; in<strong>de</strong> utrique in castra discedunt.<br />

(4) Postero die munitiones institutas Caesar parat perficere; illi vadum fluminis Sicoris temptare,<br />

si transire possent.<br />

(5) Qua re animadversa Caesar Germanos levis armaturae equitumque partem flumen traicit<br />

crebrasque in ripis custodias disponit.<br />

LXXXIV.<br />

(1) Tan<strong>de</strong>m omnibus rebus obsessi quartum iam diem sine pabulo retentis iumentis, aquae,<br />

lignorum, frumenti inopia, conloquium petunt et id, si fieri possit, semoto a militibus loco.<br />

(2) Ubi id a Caesare negatum, et palam si conloqui vellent, concessum est, datur obsidis loco<br />

Caesari filius Afrani. Venitur in eum locum quem Caesar <strong>de</strong>legit.<br />

(3) Audiente utroque exercitu, loquitur Afranius: non esse aut ipsis aut militibus suscensendum,<br />

quod fi<strong>de</strong>m erga imperatorem suum Cn. Pompeium conservare voluerint.<br />

(4) Sed satis iam fecisse officio satisque supplicii tulisse : perpessos omnium rerum inopiam.<br />

Nunc vero paene ut feras circummunitos prohiberi aqua, prohiberi ingressu, neque corpore<br />

dolorem neque animo ignominiam ferre posse.<br />

(5) Itaque se victos confiteri; orare atque obsecrare, si qui locus misericordiae relinquatur, ne ad<br />

ultimum supplicicum progredi necesse habeant. Haec quam potest <strong>de</strong>mississime et subiectissime<br />

exponit.<br />

LXXXV.<br />

(1) Ad ea Caesar respondit: nulli omnium has partes vel<br />

quaternae...legionibus: cuatro cohortes <strong>de</strong>-cada-una <strong>de</strong> las cinco legiones. Quaterni, -ae, -a, adjet ivo numeral distributivo: <strong>de</strong>-cuatro-en-cuatro; cf.<br />

nuestras palabras «cua<strong>de</strong>rno», «cua<strong>de</strong>rnillo», «encua<strong>de</strong>rnar», por alusión a «hojas unidas <strong>de</strong> 4 en 4».<br />

has subsidiarie ternae...subsequebantur: seguían a ésta tres más <strong>de</strong> reserva (= subsidiarie, adverbio, subsidiariamente) y luego otras tantas <strong>de</strong> cada<br />

legión correspondiente (= suae).<br />

continebantur: estaban encuadrados.<br />

tenere...propositum: tener un propósito, mirar hacia un objetivo, a saber... (las completivas que siguen).<br />

si...possent: por si podían.<br />

traicit: con doble acusativo: (César) hace pasar el río a sus Germanos <strong>de</strong> armamento ligero y a parte <strong>de</strong> su caballería; sobre estos verbos,<br />

semánticamente «causativos», cf. infra, LXXXV II, 3.<br />

LXXXIV.<br />

obsessi...petunt: el sujeto son, evi<strong>de</strong>ntemente, los Afraniani.<br />

id: pue<strong>de</strong> referirse a conloquium; parece preferible, no obstante, referirlo a la particularidad expresada en semoto...loco.<br />

obsidis loco: en calidad <strong>de</strong> rehén.<br />

venitur: se llega, impersonal; aunque está claro que llegan al lugar <strong>de</strong> la cita, por un lado, Afranio, con su séquito, y, por otro lado, César con el suyo.<br />

loquitur Afranius: discurso indirecto que aquí se inicia con varias traducciones posibles.<br />

LXXXV.<br />

Caesar respondit...: todo este largo capítulo en estilo indirecto es un buen texto para estudiar la sintaxis <strong>de</strong> este estilo:<br />

a) Toda oración subordinada en estilo indirecto se construye automáticamente con el subjuntiso, sea cual fuere la partícula introductora (pronombre<br />

relativo o conjuncion subordinante); pue<strong>de</strong>n contabilizarse aquí alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 27 ejemplos.


querimoniae vel miserationis minus convenisse.<br />

<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 8<br />

(2) Reliquos enim omnis officium s u u m praestitisse: se, qui etiam bona condicione et<br />

loco et tempore aequo confligere noluerit, ut quam integerrima essent ad pacem omnia;<br />

exercitum suum, qui iniuria etiam accepta suisque interfectis, quos in sua potestate<br />

habuerit, conservarit et texerit; illius <strong>de</strong>nique exercitus milites, qui per se <strong>de</strong><br />

concilianda pace egerint, qua in re omnium suorum vitae consulendum putarint.<br />

(3) Sic omnium ordinum partis in misericordia constitisse. Ipsos duces a pace<br />

abhorruisse; eos neque conloquii neque indutiarum iura servasse et homines imperitos<br />

et per conloquium <strong>de</strong>ceptos cru<strong>de</strong>lissime interfecisse.<br />

(4) Accidisse igitur his, quod plerumque hominibus nimia pertinacia atque adrograntia<br />

acci<strong>de</strong>re soleat, uti eo recurrant et id cupidissime petant, quod paulo ante<br />

contempserint.<br />

(5) Neque nunc se illorum humilitate neque aliqua temporis opportunitate postulare,<br />

quibus rebus opes augeantur suae; sed eos exercitus, quos contra se multos iam annos<br />

aluerint, velle dimitti.<br />

(6) Neque enim sex legiones alia <strong>de</strong> causa missas in Hispaniam septimamque ibi<br />

conscriptam, neque tot tantasque classes paratas neque submissos duces rei militaris<br />

peritos.<br />

(7) Nihil horum ad pacandas Hispanias, nihil ad usum provinciae provisum, quae<br />

propter diuturnitatem pacis nullum auxilium <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rarit.<br />

(8) Omnia haec iam pri<strong>de</strong>m contra se parari; in se novi generis imperia constitui, ut<br />

i<strong>de</strong>m ad portas urbanis praesi<strong>de</strong>at rebus et duas bellicosissimas provincias absens tot<br />

annos obtineat;<br />

(9) in se iura magistratuum commutari, ne ex praetura et consulatu, ut semper, sed per<br />

paucos probati et electi in provincias mittantur; in se aetatis excusationem nihil valere,<br />

b) Todas las oraciones <strong>de</strong> infinitivo (in<strong>de</strong>pendizadas, por la pausa, con relación al verbo in- aductor) son mensajes aseverativos o<br />

<strong>de</strong>clarativos, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> pura información; contamos unos venticuatro ejemplos.<br />

c) Todo subjuntivo in<strong>de</strong>pendiente (es <strong>de</strong>cir, in<strong>de</strong>pendizado, por la pausa, con relación al verbo) introductor) y, por lo tanto, sin<br />

partícula subordinante, constituye un mensaje impresivo (sería un imperativo o un subjuntivo «yusivo» en estilo directo); hay dos<br />

muestras al final <strong>de</strong>l discurso: exce<strong>de</strong>rent...dimitterent.<br />

d) <strong>La</strong>s interrogaciones irían indiferentemente a cualquiera <strong>de</strong> los dos modos <strong>de</strong>l estilo indirecto: el infinitivo o subjuntivo; en<br />

cualquiera <strong>de</strong> las dos opciones, no habría lugar a dudas en la interpretación, por la presencia <strong>de</strong>l signo interrogativo en la escritura (o por la<br />

melodía específica en el lenguaje hablado). No hay en este discurso ningún ejemplo: ¡César aquí no tenía nada que preguntar ni consultar con<br />

los vencidos! Pero hemos visto una magnífica serie <strong>de</strong> interrogaciones en estilo indirecto más arriba, en el capítulo LXXII, 2.<br />

nulli...minus convenisse: entre todos ellos a nadie le hubiera sido menos a<strong>de</strong>cuado (que a Afranio) , este . papel (has partis) <strong>de</strong> lástima o<br />

compasión. Has partis es expresión propia <strong>de</strong>l lenguaje escénico<br />

se...exercitum...milites: aposiciones sucesivas a omnes; todos los <strong>de</strong>más habían cumplido con su <strong>de</strong>ber. El «todos» se <strong>de</strong>sglosa luego en la<br />

enumeración apositiva <strong>de</strong> sus sumandos.<br />

per se: por iniciativa propia.<br />

omnium...constitisse: el papel <strong>de</strong> todas las categorías (militares) se había basado en la clemencia.<br />

uti eo recurrant et id...petant quod...: que vuelvan al punto aquel (= eo, adv. <strong>de</strong> lugar) y soliciten ,aquello que...<br />

in se: contra él (= César); en estilo directo, hubiera dicho in me (= contra mí).<br />

novi generis imperia: mandos <strong>de</strong> nueva creación.<br />

i<strong>de</strong>m: la misma persona: clara alusión a Pompeyo, sin nombrarlo.<br />

ad portas: en las puertas (<strong>de</strong> Roma).<br />

duas bellicosissimas provincias: la Hispania Citerior y la Ulterior.<br />

in se iura magistratuum commutari: contra él se alteraba la legislación solne las rruigeshahmtses


<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 9<br />

(11) Quae tamen omnia et se tulisse patienter et esse laturum; neque nunc id agere, ut ab illis<br />

abductum exercitum teneat ipse, quod tamen sibi difficile non sit, sed ne illi habeant, quo<br />

contra se uti possint.<br />

(12) Proin<strong>de</strong>, ut esset dictum, provinciis exce<strong>de</strong>rent exercitumque dimitterent; si id sit factum,<br />

se nociturum nemini. Hanc unam atque extremam esse pacis condicionem.<br />

LXXXVI.<br />

(1) Id vero militibus fuit pergratum et iucundum, ut ex ipsa significatione cognosci<br />

potuit, ut, qui aliquid iusti incommodi expectavissent, ultro praemium missionis ferrent.<br />

(2) Nam cum <strong>de</strong> loco et <strong>de</strong> tempore eius rei controversia inferretur, et voce et manibus<br />

universi ex vallo, ubi constiterant, significare coeperunt, ut statim dimitterentur, neque<br />

omni interposita fi<strong>de</strong> firmum esse posse, si in aliud tempus differretur.<br />

(3) Paucis cum esset in utramque partem verbis disputatum, res huc <strong>de</strong>ducitur, ut ii qui<br />

habeant domicilium aut possessionem in Hispania, statim, reliqui ad Varum flumen<br />

dimittantur;<br />

(4) ne quid iis noceatur neu quis invitus sacramentum dicere cogatur a Caesare cavetur.<br />

LXXXVII.<br />

(1) Caesar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, se frumentum daturum<br />

pollicetur. Addit etiam, ut quid quisque eorum in bello amiserit, quae sint penes milites<br />

suos, iis qui amiserant restituatur; militibus aequa facta aestimatione pecuniam pro his<br />

rebus dissolvit.<br />

(2) Quascumque postea controversias inter se milites habuerunt, sua sponte ad<br />

Caesarem in ius adierunt.<br />

(3) Petreius atque Afranius cum stipendium ab legionibus paene seditione facta<br />

flagitaretur, cuius illi diem nondum venisse dicerent, Caesar ut cognosceret, postulatum<br />

est ; eoque utrique, quod statuit, contenti fuerunt.<br />

(4) Parte circiter tercia exercitus eo biduo dimissa duas legiones suas antece<strong>de</strong>re,<br />

reliquas subsequi iussit, ut non longo inter se spatio castra facerent, eique negotio Q.<br />

Fufium Calenum legatum praefecit.<br />

(5) Hoc eius praescripto ex Hispania ad Varum flumen est iter factum, atque ibi reliqua<br />

pars exercitus dimissa est.<br />

aetatis excusationem: la excusa <strong>de</strong> la edad; esta excusa era, normalmente, aceptada cuando una aersona <strong>de</strong> edad avanzada rehusaba nuevas misiones militares.<br />

quo: representa al exercitum prece<strong>de</strong>nte y está en ablativo como complemento <strong>de</strong>l infinitivo Jti, <strong>de</strong> utor: (ejército) <strong>de</strong>l que pudieran servirse (sus enemigos) contra él<br />

LXXXVI.<br />

ex ipsa significatione: por la propia exteriorización-<strong>de</strong>-su-asentimiento.<br />

ut qui...ferrent: dado que, habiéndose esperado alguna merecida sanción, se llevaban inopinadamente el 'remio <strong>de</strong>l licenciamiento.<br />

omni interposita fi<strong>de</strong>: (aún) con toda garantía <strong>de</strong> por medio. firmum: ello (= ut dimitterentur) no podía quedar (en) firme.<br />

3 in utramque partem: en uno y otro sentido.<br />

res huc <strong>de</strong>ducitur ut: huc...ut correlativos; huc, adv. <strong>de</strong> lugar: el asunto termina aquí (= en este cuerdo), a saber, que...<br />

ad Varum: junto al río Varo; este río se halla en el límite <strong>de</strong> la provincia Narbonense y el erritorio italiano <strong>de</strong> la Galia Cisalpina.<br />

neu quis...cogatur: ni que nadie sea obligado a prestar juramento; es <strong>de</strong>cir, a alistarse nuevanente.<br />

LXXXVII.<br />

pecuniam...dissolvit: in<strong>de</strong>mnizó en metálico.<br />

quascumque...habuerunt: cuantas divergencias tuvier9n luego los soldados entre sí... Obsérvese ómo es posible conservar aquí en español la construcción <strong>de</strong> la oración<br />

adjetivo-relativa-in<strong>de</strong>finida trina, que, en otras ocasiones, nos vemos obligados a verter en una oración pronominal-relativa;<br />

sua sponte...adierunt: espontáneamente acudieron a César para una <strong>de</strong>cisión-legal; es <strong>de</strong>cir, espontáeamente se remitieron al juicio <strong>de</strong> César.<br />

Petreius atque Afranius...: Como P. y A. eran interpelados por sus legiones, casi amotinadas, sobre soldada, cuyo plazo, <strong>de</strong>cían ellos, no había vencido... Stipendium es acusativo,<br />

complemento directo Icl verbo (¿pasivo?) flagitarentur. El problema aquí planteado se repite con todos los verbos que se onistruyen con dos acusativos, uno <strong>de</strong> persona y otro <strong>de</strong><br />

cosa: doceo pueros grammaticam sería<br />

pasiva: pueri a me grammaticam docentur. Ello es <strong>de</strong>bido a la diátesis «causativa» <strong>de</strong> estos rbos: doceo pueros grammaticam significa propiamente «yo hago a los niños<br />

apren<strong>de</strong>r la gramáti-.t t uando estos verbos se vuelven pasivos solo cambia una <strong>de</strong> sus dos valencias, la que afecta a la<br />

-IK•rsona», Ix•ro sigue invariable la otra, la que mira a la «cosa»: pueri docentur grammaticam = los niños sota obligados a apren<strong>de</strong>r la gramática». De ahí, la aparente contradicción<br />

<strong>de</strong> un verbo pasivo-. con complemento directo.<br />

ut cognosceret: pata que dictaminara.<br />

*************************

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!