Bellum Civile_La batalla de Lerida - ies núm. 1 - libertas
Bellum Civile_La batalla de Lerida - ies núm. 1 - libertas
Bellum Civile_La batalla de Lerida - ies núm. 1 - libertas
You also want an ePaper? Increase the reach of your titles
YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.
CAYO JULIO CÉSAR<br />
BELLVM CIVILE (Libro I)<br />
<strong>La</strong>s hostilida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> la guerra civil entre César y Pompeyo se inician el 12 <strong>de</strong> enero <strong>de</strong>l año 49<br />
a.C. con el famoso paso <strong>de</strong>l Rubicón. Pompeyo se retira, ante el empuje <strong>de</strong> César, hacia el Sur <strong>de</strong><br />
Italia, hasta Brindis; y, sitiado en este último reducto <strong>de</strong>l suelo italiano, logra escapar por el puerto,<br />
el 9 <strong>de</strong> marzo, rumbo a la península helénica, para reorganizar <strong>de</strong>s<strong>de</strong> allí la resistencia.<br />
Vencido el general en Italia, César opta por vencer a su ejército en España, don<strong>de</strong> estaban las<br />
tropas más aguerridas <strong>de</strong> Pompeyo, al mando <strong>de</strong> sus lugartenientes Afranio y Petreyo.<br />
El encuentro se produce en las proximida<strong>de</strong>s <strong>de</strong> Lérida. Los principios <strong>de</strong> la campaña son muy<br />
difíciles para los cesarianos. El propio César llega en persona al teatro <strong>de</strong> operaciones el 1 <strong>de</strong><br />
mayo <strong>de</strong>l año 49; sufre algunos reveses iniciales, las condiciones meteorológicas le son adversas<br />
(la crecida <strong>de</strong> los ríos entorpece su abastecimiento); pero, a pesar <strong>de</strong> todo, su genio militar no<br />
tarda en restablecer la situación a su favor.<br />
Afranio entonces, <strong>de</strong>sesperado, intenta <strong>de</strong>splazarse a la meseta <strong>de</strong> Celtiberia, en busca <strong>de</strong><br />
mejores condiciones para la resistencia, y preten<strong>de</strong> cruzar el Ebro por Octogesa, cerca <strong>de</strong> la actual<br />
Ribarroja. César le corta el paso al oeste <strong>de</strong> Mayals (vid. mapa adjunto), pero evita dar la <strong>batalla</strong>:<br />
su objetivo es rendir al enemigo sin combate, cortándole el suministro <strong>de</strong> agua y víveres. Tras<br />
conseguirlo, Afranio se rendirá con todas sus tropas.<br />
«<strong>La</strong> victoria <strong>de</strong> Ilerda —dice SCHULTEN, Fontes Hispaniae Antiquae V, p. 62— es una <strong>de</strong><br />
las hazañas más brillantes <strong>de</strong> la historia militar y ha sido rnuy elogiada por Napoleón, porque<br />
César venció casi sin <strong>batalla</strong> y sólo por medio <strong>de</strong> maniobras muy hábiles.<br />
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida - 0
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 1<br />
LXXII.<br />
(1) Caesar in eam spem venerat se sine pugna et sine vulnere suorum rem conficere posse,<br />
quod re frumentaria adversarios interclusisset.<br />
(2) Cur etiam secundo proelio aliquos ex suis amitteret? Cur vulnerari pateretur optime <strong>de</strong><br />
se meritos milites? Cur <strong>de</strong>nique Fortunam periclitaretur? Praesertim cum non minus esset<br />
imperatoris consilio superare quam gladio.<br />
(3) Movebatur etiam misericordia civium, quos interficiendos vi<strong>de</strong>bat; quibus salvis atque<br />
incolumibus rem obtinere malebat. Hoc consilium Caesaris plerisque non probabatur;<br />
(4) milites vero palam inter se loquebantur, quoniam talis occasio victoriae dimitteretur,<br />
etiam cum vellet Caesar, sese non esse pugnaturos. Ille in sua sententia perseverat et<br />
paulum ex eo loco digreditur, ut timorem adversariis minuat.<br />
(5) Petreius atque Afranius, oblata facultate, in castra sese referunt. Caesar praesidiis<br />
in montibus dispositis omni ad Hiberum intercluso itinere, quam proxime potest<br />
hostium castris, castra communit.<br />
LXXIII.<br />
(1) Postero die duces adversariorum perturbati, quod omnem rei frumentariae<br />
fluminisque Hiberi spem dimiserant, <strong>de</strong> reliquis rebus consultabant.<br />
(2) Erat unum iter, Ilerdam si reverti vellent ; alterum, si Tarraconem peterent. Haec<br />
consiliantibus eis nuntiatur aquatores ab equitatu premi nostro.<br />
(3) Qua re cognita, crebras stationes disponunt equitum et cohortium alariarum<br />
legionariasque intericiunt cohortes vallumque ex castris ad aquam ducere incipiunt, ut<br />
intra munitionem et sine timore et sine stationibus aquari possent.<br />
(4) Id opus inter se Petreius atque Afranius partiuntur ipsique perficiendi operis causa<br />
longius progrediuntur.<br />
LXXIV.<br />
(1) Quorum discessu liberam nacti milites colloquiorum facultatem vulgo procedunt, et<br />
quem quisque in castris notum aut nunicipem habebat, conquirit atque evocat.<br />
(2) Primum agunt gratias omnes omnibus, quod sibi perterritis pridie pepercissent; eorum<br />
se beneficio vivere.<br />
(2) Todo este §2 está en estilo indirecto y es una buena muestra <strong>de</strong> lo que son las intcrrogativas en dicho estilo; su modo es el<br />
subjuntivo, como aquí, o el infinitivo, indiferentemente<br />
etiam secundo proelio: en una <strong>batalla</strong> inrhrsa favorable; es <strong>de</strong>cir, incluso en el supuesto <strong>de</strong> que le lucra favorable.<br />
praesertim...quam gladio: sobre todo, ( u.nto no era menos (propio) <strong>de</strong> un general vencer por ut iuteligetu la que por su espada.<br />
rem obtinere: conseguir su objetivo.<br />
dimitteretur: se <strong>de</strong>saprovechaba.<br />
castris: dativo en <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong>l adv. proxime: lo más cerca posible <strong>de</strong>l campamento enemigo.<br />
LXXIII<br />
Hiberi spem: la esperanza <strong>de</strong>l Ebro, es <strong>de</strong>cir, la esperanza <strong>de</strong> alcanzar el Ebro. consiliantibus eis...: no es un ablativo absoluto, sino un dativo en<br />
<strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> nuntiatur: a-ellos-que-discutían estas cosas se les anuncia que...; o, mientras ellos <strong>de</strong>liberan sobre estas posibilida<strong>de</strong>s, se les anuncia que<br />
sus aguadores se veían acosados<br />
cohortium alariarum: el adj. alarius <strong>de</strong>riva <strong>de</strong> ala, que es el «ala» o «flanco» <strong>de</strong>l ejército, cuya Mensa se confiaba normalmente a las tropas auxiliares<br />
(reclutadas entre los aliados). Cohortes alariae equivale, pues, a «cohortes auxiliares»; con ellas, y para evitar <strong>de</strong>fecciones, se intercalan en esta ocasión<br />
algunas cohortes legionarias, es <strong>de</strong>cir, constituidas por ciues Romani.<br />
LXXIV<br />
Volgo procedunt: se a<strong>de</strong>lantan en tropel.<br />
et quem quisque...conquirit: y cada cual busca al conocido o paisano que tenía en el campamento <strong>de</strong> ciar<br />
omnes omnibus: todos a todos. Téngase en cuenta, no obstante, que son los soldados <strong>de</strong> Petreyo y Afranio los que, aprovechando la ausencia<br />
momentánea <strong>de</strong> sus jefes, llevan la iniciativa <strong>de</strong> la confraternización: omnes son, pues, los «pompeyanos»; y omnibus, los «cesarianos».<br />
eorum se...se illi, etc.: en toda la extensión <strong>de</strong> este capítulo LXXIV, préstese atención a las múltiples referencias pronominales: se (y suus)<br />
representarán a los sujetos <strong>de</strong> los verbos principales; equivalen, pues, al nos (y nostri) hablante; ei, al uos oyente; e ille a la persona <strong>de</strong> quien se<br />
habla o tercera persona gramatical.<br />
quod...quod...queruntur: se lamentan <strong>de</strong> que , <strong>de</strong> que ..
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 2<br />
Dein <strong>de</strong> imperatoris fi<strong>de</strong> quaerunt, rectene se illi sint commissuri, et quod non ab initio<br />
fecerint armaque quod cum hominibus necessariis et consanguineis contulerint, queruntur.<br />
(3) His provocati sermonibus fi<strong>de</strong>m ab imperatore <strong>de</strong> Petrei atque Afrani vita petunt, ne quod in<br />
se scelus concepisse neu suos prodidisse vi<strong>de</strong>antur. Quibus confirmatis rebus, se statim signa<br />
translaturos confirmant legatosque <strong>de</strong> pace primorum ordinum centuriones ad Caesarem mittunt.<br />
(4) Interim alii suos in castra invitandi causa adducunt, alii ab suis abducuntur, a<strong>de</strong>o ut una<br />
castra iam facta ex binis vi<strong>de</strong>rentur; compluresque tribuni militum et centuriones ad<br />
Caesarem veniunt seque ei commendant.<br />
(5) I<strong>de</strong>m hoc fit a principibus Hispaniae, quos illi evocaverant et secum in castris habebant<br />
obsidum loco. Hi suos notos hospitesque quaerebant, per quem quisque eorum aditum<br />
commendationis haberet ad Caesarem.<br />
(6) Afranii etiam filius adulescens <strong>de</strong> sua ac parentis sui salute cum Caesare per Sulpicium<br />
legatum agebat.<br />
(7)Erant plena laetitia et gratulatione omnia, eorum qui tanta pericula vitasse, et eorum qui<br />
sine vulnere tantas res confecisse vi<strong>de</strong>bantur, magnumque fructum suae pristinae lenitatis<br />
omnium indicio Caesar ferebat, consiliumque eius a cunctis probabatur.<br />
LXXV.<br />
(1) Quibus rebus nuntiatis Afrani ab instituto opere discedit seque in castra recipit, sic<br />
paratus, ut vi<strong>de</strong>batur, ut, quicumque accidisset casus, hunc quieto et aequo animo ferret.<br />
(2) Petreius vero non <strong>de</strong>serit sese. Armat familiam; cum hac et praetoria cohorte caetratorum<br />
barbarisque equitibus paucis, beneficiariis suis, quos suae custodiae causa habere<br />
consueverat, improviso ad vallum advolat, conloquia militum interrumpit, nostros repellit a<br />
castris, quos <strong>de</strong>prendit interficit.<br />
His provocati sermonibus: animados por estas conversaciones (ya que todas las respuestas <strong>de</strong> los cesarianos eran, al parecer,<br />
favorables).<br />
nequod in se scelus concepisse...vi<strong>de</strong>antur: para que no parec<strong>ies</strong>e que habían cargado sobre-su conciencia (= in se) alguna alevosía<br />
(quod = aliquod).<br />
legatos: predicativo <strong>de</strong> centuriones.<br />
facta: nominativo, predicado <strong>de</strong> castra: (<strong>de</strong> tal modo que los campamentos parecían) convertidos (<strong>de</strong> dos en uno solo).<br />
obsidum loco: en calidad <strong>de</strong> rehenes.<br />
hi...quaerebant per quem quisque...haberet: éstos...buscaban a los amigos o huéspe<strong>de</strong>s l oor-cuyo-medio (= per quem) cada<br />
uno <strong>de</strong> ellos tendría entrada <strong>de</strong> recomendación ante César. Se entremezclan el singular y el plural porque la simplista categoría<br />
gramatical que sólo distingue entre uso» y «más c o» es aquí insuficiente: no va bien ni el singular ni el plural; lo<br />
a<strong>de</strong>cuado sería u <strong>núm</strong>ero distrwativo (no gramaticalizado en latín): «cada cual busca a uno sólo», pero, en con-Innto,<br />
«varios buscan a varios».<br />
eorum...eorum: genitivos en <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> laetitia y gratulatione.<br />
omnium iudicio: a juicio <strong>de</strong> todos.<br />
quicumque accidisset casus: cualquier acontecimiento que hubiera ocurrido. <strong>La</strong> oración latín es adjetivo-relativa-in<strong>de</strong>finida, y<br />
no pronominal-relativa-in<strong>de</strong>finida, aunque ello no queda<br />
Inequívocamente reflejado en nuestra traducción española; cf. infra, LXXXVII, 2. ' non <strong>de</strong>serit sese: no se abandona; es <strong>de</strong>cir,<br />
no pier<strong>de</strong> el ánimo.<br />
familiam: sus siervos; famulus = servidor, criado; familia es el conjunto <strong>de</strong> famuli, o sea, la servidumbre <strong>de</strong> un señor<br />
romano.<br />
et praetoria cohorte caetratorum: y con su cohorte <strong>de</strong> infantería ligera. <strong>La</strong> cohorte pretoriana, lorrnada siempre I"n tropas ese<br />
()gulas era como una guardia personal para casos extremos; caetra es el conocido escudo ibérico, pequeño y redondo;<br />
caetrati son los soldados armados con ese ese escudo, es <strong>de</strong>cir, armados a la ligera.<br />
ad vallum advolat: corre en un vuelo hacia la valla (<strong>de</strong> su propio campamento, naturalmente).
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 3<br />
(3) Reliqui coeunt inter se et, repentino periculo exterriti sinistras sagis involvunt gladiosque<br />
<strong>de</strong>stringunt atque ita se a caetratis equitibusque <strong>de</strong>fendunt castrorum propinquitate confisi seque<br />
in castra recipiunt et ab iis cohortibus quae erant in statione ad portas <strong>de</strong>fenduntur.<br />
LXXVI.<br />
(1) Quibus rebus confectis, flens Petreius manipulos circumit militesque appellat, neu se neu<br />
Pompeium absentem imperatorem suum adversariis ad supplicium tradant, obsecrat.<br />
(2) Fit celeriter concursus in praetorium. Postulat, ut iurent omnes se exercitum ducesque<br />
non <strong>de</strong>serturos neque prodituros neque sibi separatim a reliquis consilium capturos.<br />
(3) Princeps in haec verba iurat ipse; i<strong>de</strong>m iusiurandum adigit Afranium; subsequuntur<br />
tribuni militum centurionesque; centuriatim producti milites i<strong>de</strong>m iurant.<br />
(4) Edicunt, penes quem quisque sit Caesaris miles, ut producat: productos palam in<br />
praetorio interficiunt. Sed plerosque ii qui receperant celant noctuque per vallum emittunt.<br />
(5) Sic terror oblatus a ducibus, cru<strong>de</strong>litas in supplicio, nova religio iurisiurandi spem<br />
praesentis <strong>de</strong>ditionis sustulit mentesque militum convertit et rem ad pristinam belli<br />
rationem re<strong>de</strong>git.<br />
LXXVII.<br />
(1) Caesar, qui milites adversariorum in castra per tempus conloqui venerant, summa<br />
diligentia conquiri et remitti iubet.<br />
(2) Sed ex numero tribunorum militum centurionumque nonnulli sua voluntate apud eum<br />
remanserunt. Quos ille postea magno in honore habuit; centuriones in priores ordines,<br />
equites Romanos in tribunicium restituit honorem.<br />
LXXVIII.<br />
(1) Premebantur Afraniani pabulatione, aquabantur aegre. Frumenti copiam legionarii<br />
nonnullam habebant, quod dierum VIII ab Ilerda frumentum iussi erant eferre, caetrati<br />
auxiliaresque nullam, quorum<br />
coeunt inter se: se agrupan entre sí (pues, hasta entonces, andaban confiados y <strong>de</strong>sperdigados por el campamento enemigo).<br />
sinistras sagis involvunt: envuelven el brazo izquierdo en sus capotes (a modo <strong>de</strong> escudo). LXXVI.<br />
manipulos: son unida<strong>de</strong>s tácticas m e n o r e s ; cada cohorte comprendía tres manipulos.<br />
praetorium: la tienda <strong>de</strong>l general.<br />
postulat: el sujeto es, evi<strong>de</strong>ntemente, Petreyo.<br />
sibi: dativo, en <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>ncia <strong>de</strong> consilium capturos: por-cuenta-propia; es <strong>de</strong>cir, mirando tan sólo al interés particular y personal.<br />
adigit: construido con dos acusativos: obliga a Afranio al mismo juramento.<br />
penes quem quisque...ut producat: (aquel) en cuyo po<strong>de</strong>r haya algún soldado <strong>de</strong> César, que lo presente; en latín, la oración <strong>de</strong> relativo en bloque<br />
actúa <strong>de</strong> sujeto <strong>de</strong> producat.<br />
nova religio iurisiurandi: el nuevo vínculo <strong>de</strong>l juramento; es <strong>de</strong>cir, la renovación <strong>de</strong>l jura mento.<br />
rem...re<strong>de</strong>git: restableció la situación en-el-sentido-<strong>de</strong> la tradicional disciplina militar.<br />
LXXVII.<br />
qui milites...venerant: esta oración adjetivo-relativa funciona, en bloque, como un sustantivo en acusativo, sujeto <strong>de</strong> conquiri y remitti. En el<br />
capítulo anterior, hemos visto otra oración pronominal relativa que funcionaba como sujeto <strong>de</strong> un verbo personal;<br />
in priores ordines: a sus graduaciones anteriores.<br />
in tribunitium...honore m: a la categoríia <strong>de</strong> tribunos (militares).<br />
LXXVIII<br />
premebantur...pabulation e : eran acosados a-la-hora-<strong>de</strong>-forrajear<br />
copiam...nonnullam: 1411(1 provisión na<strong>de</strong>s <strong>de</strong>spreciable.
erant et facultates ad parandum exiguae et corpora insueta ad onera portanda.<br />
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 4<br />
(2) Itaque magnus eorum cotidie numerus ad Caesarem perfugiebat. In his erat angustiis<br />
res. Sed ex propositis consiliis duobus explicitius vi<strong>de</strong>batur Ilerdam reverti, quod ibi paulum<br />
frumenti reliquerant. Ibi se reliquum consilium explicaturos confi<strong>de</strong>bant.<br />
(3) Tarraco aberat longius; quo spatio plures rem posse casus recipere intellegebant. Hoc<br />
probato consilio ex castris proficiscuntur.<br />
(4) Caesar, equitatu praemisso qui novissimum agmen carperet atque impediret, ipse cum<br />
legionibus subsequitur. Nullum interce<strong>de</strong>bat tempus, quin extremi cum equitibus<br />
proeliarentur.<br />
LXXIX.<br />
(1) Genus erat hoc pugnae: expeditae cohortes novissimum agmen clau<strong>de</strong>bant pluresque in<br />
locis campestribus subsistebant.<br />
(2) Si mons erat ascen<strong>de</strong>ndus, facile ipsa loci natura periculum repellebat, quod ex locis<br />
superioribus, qui antecesserant, suos ascen<strong>de</strong>ntes protegebant.<br />
(3) Cum vallis aut locus <strong>de</strong>clivis suberat neque ii qui antecesserant morantibus opem ferre<br />
poterant, equites vero ex loco superiore in aversos tela coiciebant, tum magno erat in<br />
periculo res. (4) Relinquebatur ut, cum eiusmodi locis esset adpropinquatum, legionum<br />
signa consistere iuberent magnoque impetu equitatum repellerent; eo submoto, repente<br />
incitati cursu sese in vallis universi <strong>de</strong>mitterent atque ita transgressi rursus in locis<br />
superioribus consisterent.<br />
(5) Nam tantum ab equitum suorum auxiliis aberant, quorum<br />
dierum XXII...frumentum: el trigo <strong>de</strong> veintidós días; es <strong>de</strong>cir, el trigo suficiente para veintidós días<br />
caetrati auxiliaresque nullam: (pero, en cambio) la infantería ligera (= caetrati) y las tropas auxiliares (no tenían) provisión <strong>de</strong> ninguna clase.<br />
Obsérvese la yuxtaposición adversativa <strong>de</strong> esta frase con la frase paralela anterior, en que se narra la situación ventajosa <strong>de</strong> los legionarios.<br />
ex propositis consiliis duobus: <strong>de</strong> los dos planes propuestos (volver a Lérida o dirigirse a Tail;ona; cf.supra, LXXIII, 2).<br />
explicitius: l o más sencillo; neutro en concordancia con el infinitivo reverti.<br />
quo spatio = et eo spatio: y <strong>de</strong>bido a la distancia.<br />
plures...intellegebant: comprendían que su empresa podía sufrir múltiples percances.<br />
novissimum agmen: la retaguardia (pompeyana).<br />
quin...proeliarentur: sin que...lucharan.<br />
extremi cum equitibus: l o s últimos (= la retaguardia pompeyana) con los jinetes (<strong>de</strong> César). 1 XXIX. expeditae cohortes: cohortes<br />
ligeras (es <strong>de</strong>cir, libres <strong>de</strong> equipaje).<br />
pluresque...subsistebant: bastantes (<strong>de</strong> ellas)...hacían a l t o en las camperas (para oponer resistencia 1.1 ( aballería cesariana).<br />
cum...suberat: cuando se presentaba.<br />
morantibus: a los retrasados.<br />
equites: la caballería (<strong>de</strong> César).<br />
tum magno erat in periculo res: entonces se nolzía muy comprometida su situación (<strong>de</strong> los Pompeyanos)<br />
ut...iuberent...repellerent: completivas, sujeto <strong>de</strong> relinquebatur: quedaba (la solución) <strong>de</strong> mandar... y rechazar...<br />
cum...esset adpropinquatum: tercera, persona impersonal: cuando se llegaba (a posiciones <strong>de</strong> ese tipo).<br />
eo: es <strong>de</strong>cir, eo equitatu: res hazwla esta caballería.<br />
incitati cu rsu: lanzados a la carrera<br />
sese in valkes...dimitterent: se <strong>de</strong>scolgarían valle abajo.<br />
tantum ab...auxilüs aberant: estaban tan faltos <strong>de</strong> ayuda <strong>de</strong> su propia caballería<br />
quin...exciperetur: que no ( o sin que) fuera capturado
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 5<br />
numerum habebant magnum, ut eos superioribus perterritos proeliis in medium<br />
reciperent agmen ultroque eos tuerentur; quorum nulli ex itinere exce<strong>de</strong>re licebat, quin<br />
ab equitatu Caesaris exciperetur.<br />
LXXX.<br />
(1) Tali dum pugnatur modo, lente atque paulatim proceditur crebroque, ut sint auxilio<br />
suis, subsistunt, ut tum accidit.<br />
(2) Milia enim progressi IV vehementiusque peragitati ab equitatu montem excelsum<br />
capiunt ibique una fronte contra hostem castra muniunt neque iumentis onera <strong>de</strong>ponunt.<br />
(3) Ubi Caesaris castra posita tabernaculaque constituta et dimissos equites pabulandi<br />
causa animum adverterunt, sese subito proripiunt hora circiter sexta eius<strong>de</strong>m diei et<br />
spem nacti morae discessu nostrorum equitum iter facere incipiunt.<br />
(4) Qua re animadversa, Caesar relictis impedimentis cum legionibus subsequitur,<br />
praesidio impedimentis paucas cohortes relinquit; hora X subsequi, pabulatores<br />
equitesque revocari iubet. Celeriter equitatus ad cotidianum itineris officium revertitur.<br />
(5)Pugnatur acriter ad novissimum agmen, a<strong>de</strong>o ut paene terga convertant, compluresque<br />
milites, etiam nonnulli centuriones, interficiuntur. Instabat agmen Caesaris atque<br />
universum inminebat.<br />
LXXXI.<br />
(1) Tum vero neque ad explorandum idoneum locum castris neque ad progrediendum<br />
data facultate consistunt necessario et procul ab aqua et natura iniquo loco castra ponunt.<br />
(2) Sed is<strong>de</strong>m <strong>de</strong> causis Caesar, quae supra sunt <strong>de</strong>monstratae, proelio non amplius<br />
lacessit. Et eo die tabernacula statui passus non est, quo paratiores essent ad<br />
insequendum omnes, sive noctu sive interdiu erumperent.<br />
(3) Illi animadverso vitio castrorum tota nocte munitiones proferunt castraque castris<br />
convertunt. Hoc i<strong>de</strong>m postero die a prima luce faciunt totumque in ea re diem<br />
consumunt.<br />
(4) Sed quantum opere processerant et castra protulerant, tanto aberant ab aqua longius,<br />
et praesenti malo aliis malis remedia dabantur.<br />
(5) Prima nocte aquandi causa nemo egreditur ex castris; proximo die praesidio in castris<br />
relicto universas ad<br />
LXXX.<br />
ut sint auxilio suis: para auxiliar a los suyos. Se trata <strong>de</strong>l verbo sum con doble dativo<br />
una fronte contra hostem castra muniunt: fortifican su campamento en un solo frente cara al enemigo.<br />
posita...constituta...dimissos: no hace falta pensar, a la manera tradicional, en oraciones <strong>de</strong> infinitivo: posita (esse), constituta<br />
(esse), dimissos (esse); más sencillo: cuando advirtieron el campamento (<strong>de</strong> César) dispuesto, sus tiendas instaladas y sus jinetes dispersos en<br />
busca <strong>de</strong> forraje...<br />
spem nacti morae: hallando una esperanza <strong>de</strong> retraso (en la persecución).<br />
ad quotidianum itineris officium: a su quehacer diario <strong>de</strong> la marcha; es <strong>de</strong>cir, a su misión diaria durante la marcha (que, como<br />
sabemos, consistía en hostigar y entretener la retaguardia enemiga).<br />
LXXXI.<br />
ad explorandum,...ad progrediendum: ambos <strong>de</strong>pen<strong>de</strong>n <strong>de</strong> facultate.<br />
<strong>de</strong> causis...<strong>de</strong>monstratae: las. aludidas causas quedaron consignadas en el capítulo LXXII.<br />
quo paratiores...omnes: con el fin <strong>de</strong> que todos (los suyos) estuvieran más a punto para la persecución, ya rompiera la marcha (el enemigo) <strong>de</strong><br />
noche, ya <strong>de</strong> día.<br />
illi: ellos (los enemigos).<br />
animadverso vitio castrorum: reconocida la <strong>de</strong>ficiencia <strong>de</strong> su campamento.<br />
castraque castris convertunt: y cambian el campamento por (otro) campamento; es <strong>de</strong>cir, cambian el sitio <strong>de</strong> su campamento.<br />
praesenti malo: dativo. Aliis malis: ablativo.
aquam copias educunt, pabulatum emittitur nemo.<br />
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 6<br />
(6) His eos suppliciis male haberi Caesar et necessariam subire <strong>de</strong>ditionem quam<br />
proelio <strong>de</strong>certare malebat. Conatur tamen eos vallo fossaque circummunire, ut quam<br />
maxime repentinas eorum eruptiones <strong>de</strong>moretur; quo necessario <strong>de</strong>scensuros<br />
existimabat.<br />
(7) Illi et inopia pabuli adducti et quo essent ad iter expeditiores, omnia sarcinaria<br />
iumenta interfici iubent.<br />
LXXXII.<br />
(1) In his operibus consiliisque biduum consumitur. Tertio die magna iam pars operis<br />
Caesaris processerat. Illi impediendae reliquae munitionis causa, hora circiter octava<br />
signo dato, legiones educunt aciemque sub castris instruunt.<br />
(2) Caesar ab opere legiones revocat, equitatum omnem convenire iubet, aciem instruit;<br />
contra opinionem enim militum famamque omnium vi<strong>de</strong>ri proelium <strong>de</strong>fugisse magnum<br />
<strong>de</strong>trimentum adferebat.<br />
(3) Sed is<strong>de</strong>m [<strong>de</strong>] causis, quae sunt cognitae, quominus dimicare vellet, movebatur,<br />
atque hoc etiam magis, quod spatii brevitas etiam in fugam coniectis adversariis, non<br />
multum ad summam victoriae iuvare poterat.<br />
(4) Non enim amplius pedum milibus duobus a castris castra distabant. Hinc duas<br />
partes ac<strong>ies</strong> occupabant duae; tertia vacabat ad incursum atque impetum militum<br />
relicta.<br />
(5) Si proelium committeretur, propinquitas castrorum celerem superatis ex fuga<br />
receptum dabat. Hac <strong>de</strong> causa constituerat signa inferentibus resistere, prior proelio<br />
non lacessere.<br />
LXXXIII.<br />
(1) Ac<strong>ies</strong> erat Afraniana duplex legionum quinque, tertium in subsidiis<br />
quo: adv. <strong>de</strong> lugar: adon<strong>de</strong>, a juicio <strong>de</strong> César... o, mejor, solución a-la-que, a juicio <strong>de</strong> César, esariamente tendrían que recurrir.<br />
quo essent...expeditiores: con el fin <strong>de</strong> estar más libres; cf. al principio <strong>de</strong> este capítulo, quo paratiores essent ad insequendum. César no piensa sino<br />
en estar siempre a punto para proseguir 1 .n oso; sus enemigos no piensan ya más que en sustraerse al acoso implacable <strong>de</strong>l adversario.<br />
sarcinaria iumenta: bestias <strong>de</strong> carga: sarcina, -ae (cf. sarcio, -ire = zurcir) son los atadijos <strong>de</strong> JI( . ios cosidos o atados juntos, es <strong>de</strong>cir,<br />
empaquetados para el transporte.<br />
LXXXII.<br />
impediendae...causa: para impedir el resto <strong>de</strong> la circunvalación (a la construcción gerundiva ya nos hemos referido en múltiples ocasiones).<br />
sub castris: al-pie-<strong>de</strong> su campamento (el <strong>de</strong> César).<br />
contra opinionem...adferebat: efectivamente parece rehuir la <strong>batalla</strong>, en contra <strong>de</strong> la opinión <strong>de</strong> los soldados y <strong>de</strong> su prestigio en general, le<br />
ocasionaba un grave perjuicio. Fama omnium es «el rumor <strong>de</strong> todos”, lo que todos <strong>de</strong>cían <strong>de</strong> César. Omnium, genitivo subjetivo,en terminología<br />
tradicional.<br />
is<strong>de</strong>m...movebatur: por las causas ya conocidas se sentía inclinado a no aceptar el combate; César insiste repetidas veces (cf. supra, caps. LXXII<br />
y LXXXIV, 2) en las motivaciones <strong>de</strong> su estrategia, aparentemente impropia <strong>de</strong> un genio militar.<br />
etiam in fugam coniectis adversariis: incluso si el adversario era puesto en fuga. Recuér<strong>de</strong>se que los participios por sí mismos ni son concesivos ni<br />
condicionales; El matiz concesivo está aquí marcado por el adverbio etiam,<br />
ad summam victoriae: para el resultado-final <strong>de</strong> la victoria, o, mejor dicho, para una victoria <strong>de</strong>finitiva.<br />
a castris castra: un campamento <strong>de</strong> (otro) campamento; es <strong>de</strong>cir: ambos campamentos no distaban entre sí mas <strong>de</strong>…<br />
signa inferentibus resistere: resistir a los atacantes, o resistir si atacaban, o resistir en caso <strong>de</strong> yne; pelo no se olvi<strong>de</strong> lo dicho sobre los<br />
valores <strong>de</strong> los participios líneas más arriba.<br />
Inferre signa: llenar a<strong>de</strong>lante las hamleras, o sea, ,atacar<br />
LXXXIII<br />
ac<strong>ies</strong>...V: la formación <strong>de</strong> Afranio era <strong>de</strong> 5 legiones en doble línea.
Alariae cohortes: cf. supra, L XXIII, 3<br />
locum alariae cohortes obtinebant;<br />
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 7<br />
(2) Caesaris triplex; sed primam aciem quaternae cohortes ex V legionibus tenebant, has<br />
subsidiariae ternae et rursus aliae toti<strong>de</strong>m suae cuiusque legionis subsequebantur; sagitarii<br />
funditoresque media continebantur acie, equitatus latera cingebat.<br />
(3) Tali instructa acie tenere uterque propositum vi<strong>de</strong>batur: Caesar, , nisi coactus, proelium<br />
non committeret, ille, ut opera Caesaris impediret. Producitur tum res ac<strong>ies</strong>que ad solis occasum<br />
continentur; in<strong>de</strong> utrique in castra discedunt.<br />
(4) Postero die munitiones institutas Caesar parat perficere; illi vadum fluminis Sicoris temptare,<br />
si transire possent.<br />
(5) Qua re animadversa Caesar Germanos levis armaturae equitumque partem flumen traicit<br />
crebrasque in ripis custodias disponit.<br />
LXXXIV.<br />
(1) Tan<strong>de</strong>m omnibus rebus obsessi quartum iam diem sine pabulo retentis iumentis, aquae,<br />
lignorum, frumenti inopia, conloquium petunt et id, si fieri possit, semoto a militibus loco.<br />
(2) Ubi id a Caesare negatum, et palam si conloqui vellent, concessum est, datur obsidis loco<br />
Caesari filius Afrani. Venitur in eum locum quem Caesar <strong>de</strong>legit.<br />
(3) Audiente utroque exercitu, loquitur Afranius: non esse aut ipsis aut militibus suscensendum,<br />
quod fi<strong>de</strong>m erga imperatorem suum Cn. Pompeium conservare voluerint.<br />
(4) Sed satis iam fecisse officio satisque supplicii tulisse : perpessos omnium rerum inopiam.<br />
Nunc vero paene ut feras circummunitos prohiberi aqua, prohiberi ingressu, neque corpore<br />
dolorem neque animo ignominiam ferre posse.<br />
(5) Itaque se victos confiteri; orare atque obsecrare, si qui locus misericordiae relinquatur, ne ad<br />
ultimum supplicicum progredi necesse habeant. Haec quam potest <strong>de</strong>mississime et subiectissime<br />
exponit.<br />
LXXXV.<br />
(1) Ad ea Caesar respondit: nulli omnium has partes vel<br />
quaternae...legionibus: cuatro cohortes <strong>de</strong>-cada-una <strong>de</strong> las cinco legiones. Quaterni, -ae, -a, adjet ivo numeral distributivo: <strong>de</strong>-cuatro-en-cuatro; cf.<br />
nuestras palabras «cua<strong>de</strong>rno», «cua<strong>de</strong>rnillo», «encua<strong>de</strong>rnar», por alusión a «hojas unidas <strong>de</strong> 4 en 4».<br />
has subsidiarie ternae...subsequebantur: seguían a ésta tres más <strong>de</strong> reserva (= subsidiarie, adverbio, subsidiariamente) y luego otras tantas <strong>de</strong> cada<br />
legión correspondiente (= suae).<br />
continebantur: estaban encuadrados.<br />
tenere...propositum: tener un propósito, mirar hacia un objetivo, a saber... (las completivas que siguen).<br />
si...possent: por si podían.<br />
traicit: con doble acusativo: (César) hace pasar el río a sus Germanos <strong>de</strong> armamento ligero y a parte <strong>de</strong> su caballería; sobre estos verbos,<br />
semánticamente «causativos», cf. infra, LXXXV II, 3.<br />
LXXXIV.<br />
obsessi...petunt: el sujeto son, evi<strong>de</strong>ntemente, los Afraniani.<br />
id: pue<strong>de</strong> referirse a conloquium; parece preferible, no obstante, referirlo a la particularidad expresada en semoto...loco.<br />
obsidis loco: en calidad <strong>de</strong> rehén.<br />
venitur: se llega, impersonal; aunque está claro que llegan al lugar <strong>de</strong> la cita, por un lado, Afranio, con su séquito, y, por otro lado, César con el suyo.<br />
loquitur Afranius: discurso indirecto que aquí se inicia con varias traducciones posibles.<br />
LXXXV.<br />
Caesar respondit...: todo este largo capítulo en estilo indirecto es un buen texto para estudiar la sintaxis <strong>de</strong> este estilo:<br />
a) Toda oración subordinada en estilo indirecto se construye automáticamente con el subjuntiso, sea cual fuere la partícula introductora (pronombre<br />
relativo o conjuncion subordinante); pue<strong>de</strong>n contabilizarse aquí alre<strong>de</strong>dor <strong>de</strong> 27 ejemplos.
querimoniae vel miserationis minus convenisse.<br />
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 8<br />
(2) Reliquos enim omnis officium s u u m praestitisse: se, qui etiam bona condicione et<br />
loco et tempore aequo confligere noluerit, ut quam integerrima essent ad pacem omnia;<br />
exercitum suum, qui iniuria etiam accepta suisque interfectis, quos in sua potestate<br />
habuerit, conservarit et texerit; illius <strong>de</strong>nique exercitus milites, qui per se <strong>de</strong><br />
concilianda pace egerint, qua in re omnium suorum vitae consulendum putarint.<br />
(3) Sic omnium ordinum partis in misericordia constitisse. Ipsos duces a pace<br />
abhorruisse; eos neque conloquii neque indutiarum iura servasse et homines imperitos<br />
et per conloquium <strong>de</strong>ceptos cru<strong>de</strong>lissime interfecisse.<br />
(4) Accidisse igitur his, quod plerumque hominibus nimia pertinacia atque adrograntia<br />
acci<strong>de</strong>re soleat, uti eo recurrant et id cupidissime petant, quod paulo ante<br />
contempserint.<br />
(5) Neque nunc se illorum humilitate neque aliqua temporis opportunitate postulare,<br />
quibus rebus opes augeantur suae; sed eos exercitus, quos contra se multos iam annos<br />
aluerint, velle dimitti.<br />
(6) Neque enim sex legiones alia <strong>de</strong> causa missas in Hispaniam septimamque ibi<br />
conscriptam, neque tot tantasque classes paratas neque submissos duces rei militaris<br />
peritos.<br />
(7) Nihil horum ad pacandas Hispanias, nihil ad usum provinciae provisum, quae<br />
propter diuturnitatem pacis nullum auxilium <strong>de</strong>si<strong>de</strong>rarit.<br />
(8) Omnia haec iam pri<strong>de</strong>m contra se parari; in se novi generis imperia constitui, ut<br />
i<strong>de</strong>m ad portas urbanis praesi<strong>de</strong>at rebus et duas bellicosissimas provincias absens tot<br />
annos obtineat;<br />
(9) in se iura magistratuum commutari, ne ex praetura et consulatu, ut semper, sed per<br />
paucos probati et electi in provincias mittantur; in se aetatis excusationem nihil valere,<br />
b) Todas las oraciones <strong>de</strong> infinitivo (in<strong>de</strong>pendizadas, por la pausa, con relación al verbo in- aductor) son mensajes aseverativos o<br />
<strong>de</strong>clarativos, es <strong>de</strong>cir, <strong>de</strong> pura información; contamos unos venticuatro ejemplos.<br />
c) Todo subjuntivo in<strong>de</strong>pendiente (es <strong>de</strong>cir, in<strong>de</strong>pendizado, por la pausa, con relación al verbo) introductor) y, por lo tanto, sin<br />
partícula subordinante, constituye un mensaje impresivo (sería un imperativo o un subjuntivo «yusivo» en estilo directo); hay dos<br />
muestras al final <strong>de</strong>l discurso: exce<strong>de</strong>rent...dimitterent.<br />
d) <strong>La</strong>s interrogaciones irían indiferentemente a cualquiera <strong>de</strong> los dos modos <strong>de</strong>l estilo indirecto: el infinitivo o subjuntivo; en<br />
cualquiera <strong>de</strong> las dos opciones, no habría lugar a dudas en la interpretación, por la presencia <strong>de</strong>l signo interrogativo en la escritura (o por la<br />
melodía específica en el lenguaje hablado). No hay en este discurso ningún ejemplo: ¡César aquí no tenía nada que preguntar ni consultar con<br />
los vencidos! Pero hemos visto una magnífica serie <strong>de</strong> interrogaciones en estilo indirecto más arriba, en el capítulo LXXII, 2.<br />
nulli...minus convenisse: entre todos ellos a nadie le hubiera sido menos a<strong>de</strong>cuado (que a Afranio) , este . papel (has partis) <strong>de</strong> lástima o<br />
compasión. Has partis es expresión propia <strong>de</strong>l lenguaje escénico<br />
se...exercitum...milites: aposiciones sucesivas a omnes; todos los <strong>de</strong>más habían cumplido con su <strong>de</strong>ber. El «todos» se <strong>de</strong>sglosa luego en la<br />
enumeración apositiva <strong>de</strong> sus sumandos.<br />
per se: por iniciativa propia.<br />
omnium...constitisse: el papel <strong>de</strong> todas las categorías (militares) se había basado en la clemencia.<br />
uti eo recurrant et id...petant quod...: que vuelvan al punto aquel (= eo, adv. <strong>de</strong> lugar) y soliciten ,aquello que...<br />
in se: contra él (= César); en estilo directo, hubiera dicho in me (= contra mí).<br />
novi generis imperia: mandos <strong>de</strong> nueva creación.<br />
i<strong>de</strong>m: la misma persona: clara alusión a Pompeyo, sin nombrarlo.<br />
ad portas: en las puertas (<strong>de</strong> Roma).<br />
duas bellicosissimas provincias: la Hispania Citerior y la Ulterior.<br />
in se iura magistratuum commutari: contra él se alteraba la legislación solne las rruigeshahmtses
<strong>La</strong> <strong>batalla</strong> <strong>de</strong> Lérida- 9<br />
(11) Quae tamen omnia et se tulisse patienter et esse laturum; neque nunc id agere, ut ab illis<br />
abductum exercitum teneat ipse, quod tamen sibi difficile non sit, sed ne illi habeant, quo<br />
contra se uti possint.<br />
(12) Proin<strong>de</strong>, ut esset dictum, provinciis exce<strong>de</strong>rent exercitumque dimitterent; si id sit factum,<br />
se nociturum nemini. Hanc unam atque extremam esse pacis condicionem.<br />
LXXXVI.<br />
(1) Id vero militibus fuit pergratum et iucundum, ut ex ipsa significatione cognosci<br />
potuit, ut, qui aliquid iusti incommodi expectavissent, ultro praemium missionis ferrent.<br />
(2) Nam cum <strong>de</strong> loco et <strong>de</strong> tempore eius rei controversia inferretur, et voce et manibus<br />
universi ex vallo, ubi constiterant, significare coeperunt, ut statim dimitterentur, neque<br />
omni interposita fi<strong>de</strong> firmum esse posse, si in aliud tempus differretur.<br />
(3) Paucis cum esset in utramque partem verbis disputatum, res huc <strong>de</strong>ducitur, ut ii qui<br />
habeant domicilium aut possessionem in Hispania, statim, reliqui ad Varum flumen<br />
dimittantur;<br />
(4) ne quid iis noceatur neu quis invitus sacramentum dicere cogatur a Caesare cavetur.<br />
LXXXVII.<br />
(1) Caesar ex eo tempore, dum ad flumen Varum veniatur, se frumentum daturum<br />
pollicetur. Addit etiam, ut quid quisque eorum in bello amiserit, quae sint penes milites<br />
suos, iis qui amiserant restituatur; militibus aequa facta aestimatione pecuniam pro his<br />
rebus dissolvit.<br />
(2) Quascumque postea controversias inter se milites habuerunt, sua sponte ad<br />
Caesarem in ius adierunt.<br />
(3) Petreius atque Afranius cum stipendium ab legionibus paene seditione facta<br />
flagitaretur, cuius illi diem nondum venisse dicerent, Caesar ut cognosceret, postulatum<br />
est ; eoque utrique, quod statuit, contenti fuerunt.<br />
(4) Parte circiter tercia exercitus eo biduo dimissa duas legiones suas antece<strong>de</strong>re,<br />
reliquas subsequi iussit, ut non longo inter se spatio castra facerent, eique negotio Q.<br />
Fufium Calenum legatum praefecit.<br />
(5) Hoc eius praescripto ex Hispania ad Varum flumen est iter factum, atque ibi reliqua<br />
pars exercitus dimissa est.<br />
aetatis excusationem: la excusa <strong>de</strong> la edad; esta excusa era, normalmente, aceptada cuando una aersona <strong>de</strong> edad avanzada rehusaba nuevas misiones militares.<br />
quo: representa al exercitum prece<strong>de</strong>nte y está en ablativo como complemento <strong>de</strong>l infinitivo Jti, <strong>de</strong> utor: (ejército) <strong>de</strong>l que pudieran servirse (sus enemigos) contra él<br />
LXXXVI.<br />
ex ipsa significatione: por la propia exteriorización-<strong>de</strong>-su-asentimiento.<br />
ut qui...ferrent: dado que, habiéndose esperado alguna merecida sanción, se llevaban inopinadamente el 'remio <strong>de</strong>l licenciamiento.<br />
omni interposita fi<strong>de</strong>: (aún) con toda garantía <strong>de</strong> por medio. firmum: ello (= ut dimitterentur) no podía quedar (en) firme.<br />
3 in utramque partem: en uno y otro sentido.<br />
res huc <strong>de</strong>ducitur ut: huc...ut correlativos; huc, adv. <strong>de</strong> lugar: el asunto termina aquí (= en este cuerdo), a saber, que...<br />
ad Varum: junto al río Varo; este río se halla en el límite <strong>de</strong> la provincia Narbonense y el erritorio italiano <strong>de</strong> la Galia Cisalpina.<br />
neu quis...cogatur: ni que nadie sea obligado a prestar juramento; es <strong>de</strong>cir, a alistarse nuevanente.<br />
LXXXVII.<br />
pecuniam...dissolvit: in<strong>de</strong>mnizó en metálico.<br />
quascumque...habuerunt: cuantas divergencias tuvier9n luego los soldados entre sí... Obsérvese ómo es posible conservar aquí en español la construcción <strong>de</strong> la oración<br />
adjetivo-relativa-in<strong>de</strong>finida trina, que, en otras ocasiones, nos vemos obligados a verter en una oración pronominal-relativa;<br />
sua sponte...adierunt: espontáneamente acudieron a César para una <strong>de</strong>cisión-legal; es <strong>de</strong>cir, espontáeamente se remitieron al juicio <strong>de</strong> César.<br />
Petreius atque Afranius...: Como P. y A. eran interpelados por sus legiones, casi amotinadas, sobre soldada, cuyo plazo, <strong>de</strong>cían ellos, no había vencido... Stipendium es acusativo,<br />
complemento directo Icl verbo (¿pasivo?) flagitarentur. El problema aquí planteado se repite con todos los verbos que se onistruyen con dos acusativos, uno <strong>de</strong> persona y otro <strong>de</strong><br />
cosa: doceo pueros grammaticam sería<br />
pasiva: pueri a me grammaticam docentur. Ello es <strong>de</strong>bido a la diátesis «causativa» <strong>de</strong> estos rbos: doceo pueros grammaticam significa propiamente «yo hago a los niños<br />
apren<strong>de</strong>r la gramáti-.t t uando estos verbos se vuelven pasivos solo cambia una <strong>de</strong> sus dos valencias, la que afecta a la<br />
-IK•rsona», Ix•ro sigue invariable la otra, la que mira a la «cosa»: pueri docentur grammaticam = los niños sota obligados a apren<strong>de</strong>r la gramática». De ahí, la aparente contradicción<br />
<strong>de</strong> un verbo pasivo-. con complemento directo.<br />
ut cognosceret: pata que dictaminara.<br />
*************************