29.12.2012 Views

aspectos de la organización sociopolítica y económica indígena en ...

aspectos de la organización sociopolítica y económica indígena en ...

aspectos de la organización sociopolítica y económica indígena en ...

SHOW MORE
SHOW LESS

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

YUMPU automatically turns print PDFs into web optimized ePapers that Google loves.

mayor t<strong>la</strong>lnahuac y otro regidor mayor, presuntam<strong>en</strong>te<br />

acohuic, fueron registrados como<br />

oficiales <strong>en</strong> un docum<strong>en</strong>to sobre elecciones <strong>de</strong><br />

Coyoacan. Las <strong>de</strong>signaciones <strong>de</strong> acohuic y<br />

t<strong>la</strong>lnahuac fueron <strong>la</strong>s bases organizativas <strong>de</strong><br />

los trabajos públicos. El vicario <strong>de</strong>l monasterio<br />

dominicano <strong>de</strong> Coyoacan atestiguó ante el visitador<br />

oidor lic<strong>en</strong>ciado Gómez <strong>de</strong> Santillán, <strong>en</strong><br />

el marco <strong>de</strong> <strong>la</strong> inspección <strong>de</strong> 1553, acerca <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

manera bajo <strong>la</strong> cual se organizaba <strong>la</strong> g<strong>en</strong>te <strong>de</strong><br />

Coyoacan para los trabajos "<strong>en</strong> <strong>la</strong> obra <strong>de</strong> <strong>la</strong><br />

iglesia". El afirmó que los t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong> Coyoacan<br />

estaban divididos <strong>en</strong> dos partes, <strong>la</strong> primera<br />

l<strong>la</strong>mada acouya ("<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>l poni<strong>en</strong>te") y <strong>la</strong><br />

segunda l<strong>la</strong>mada t<strong>la</strong>lnahuac ("<strong>en</strong> <strong>la</strong> parte <strong>de</strong>l<br />

ori<strong>en</strong>te").72<br />

El servicio personal para trabajos públicos<br />

se efectuaba a través <strong>de</strong>l coatequitl, sistema<br />

<strong>indíg<strong>en</strong>a</strong> <strong>de</strong> reclutami<strong>en</strong>to rotativo <strong>de</strong> mano<br />

<strong>de</strong> obra <strong>en</strong> el cual cada t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>en</strong> turno<br />

cubría una porción <strong>de</strong> <strong>la</strong> obligación <strong>la</strong>boral<br />

<strong>en</strong> su conjunto. 73 Una cu<strong>en</strong>ta <strong>de</strong>l coatequitl <strong>de</strong><br />

Coyoacan <strong>de</strong> 1613 refleja <strong>la</strong> separación jurisdiccional<br />

<strong>de</strong> Tacubaya y San Agustín <strong>de</strong> <strong>la</strong>s<br />

Cuevas con respecto a <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong> Coyoacan.<br />

Los t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong> estos dos distritos no se<br />

incluyeron, lo que apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te implica que<br />

sus respectivos servicios personales se hayan<br />

organizado in<strong>de</strong>p<strong>en</strong>di<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te. Por otro <strong>la</strong>do,<br />

los t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong> San Jacinto T<strong>en</strong>antit<strong>la</strong>n y<br />

Santo Domingo Mixcoac, todavía estrecham<strong>en</strong>te<br />

asociados <strong>en</strong> esta época a <strong>la</strong> cabecera <strong>de</strong><br />

Coyoacan, quedaron incluidos <strong>en</strong> el coatequitl<br />

<strong>de</strong> 1613. Incluso <strong>la</strong> importancia <strong>de</strong> <strong>la</strong> distinción<br />

<strong>en</strong>tre acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac queda evi<strong>de</strong>nciada<br />

<strong>en</strong> este listado cuando se i<strong>de</strong>ntifica <strong>la</strong><br />

afiliación <strong>de</strong> cada t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli. El or<strong>de</strong>n <strong>de</strong> los<br />

t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli resulta ser muy significativo, si<strong>en</strong>do<br />

que los primeros dieciocho son apar<strong>en</strong>tem<strong>en</strong>te<br />

acohuic (se <strong>de</strong>sconoce <strong>la</strong> afiliación <strong>de</strong><br />

cuatro <strong>de</strong> ellos) y los nueve restantes son<br />

t<strong>la</strong>lnahuac.<br />

Los estudiosos sugier<strong>en</strong> que los términos<br />

acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac pue<strong>de</strong>n <strong>de</strong>signar rasgos<br />

topográficos. En este s<strong>en</strong>tido, acohuic repres<strong>en</strong>taría<br />

<strong>la</strong> región alta y t<strong>la</strong>lnahuac <strong>la</strong>s<br />

áreas que se <strong>en</strong>cu<strong>en</strong>tran <strong>en</strong> lo baj o. Esto parece<br />

ser el caso <strong>en</strong> otras regiones don<strong>de</strong> se ha<br />

Cuadro 4<br />

El coatequitl Coyoacan <strong>en</strong> 1613<br />

T<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli Afiliación AcohuiclT<strong>la</strong>lnahuac<br />

Omac<br />

Iczotit<strong>la</strong>n<br />

T<strong>en</strong>antit<strong>la</strong>n<br />

Tizapan<br />

Omaxac<br />

Acxot<strong>la</strong>n<br />

T<strong>la</strong>copac<br />

Santo Domingo [Mixcoac]<br />

Aticpac Cimat<strong>la</strong>n<br />

Atepotzco<br />

Tlilhuacan, Purificación<br />

Hueytetit<strong>la</strong>n, San Francisco<br />

Tehuitzco, Niño Jesús<br />

San Gerónimo<br />

Atlitic<br />

Ameyalco<br />

T<strong>la</strong>lt<strong>en</strong>anco<br />

San Pedro Quauhximalpan<br />

T<strong>la</strong>lxopan<br />

Xochac<br />

Tli<strong>la</strong>c<br />

Tetzcolco<br />

Tochco<br />

Atayac<br />

Trinidad<br />

Apzolco<br />

Atliztacan<br />

Acohuic<br />

[?]<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

[?]<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

[?]<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

Acohuic<br />

[?]<br />

Acohuic<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

T<strong>la</strong>lnahuac<br />

Nota: Se ha preservado <strong>en</strong> este cuadro el or<strong>de</strong>n original <strong>de</strong> los<br />

t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli, <strong>la</strong> ortografía ha sido estandarizada.<br />

Fu<strong>en</strong>tes: Pedro Carrasco y Jesús Monjarás-Ruiz, Colección <strong>de</strong><br />

docum<strong>en</strong>tos .... vol. 69, pp. 151-152. Para <strong>la</strong>s <strong>de</strong>signaciones<br />

acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac <strong>de</strong> lost<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli véase el cuadro 3.<br />

llegado a emplear el término acohuic. 74 No<br />

obstante, <strong>en</strong> Coyoacán, tanto t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli <strong>de</strong><br />

zonas elevadas <strong>en</strong> <strong>la</strong>s colinas, como t<strong>la</strong>xi<strong>la</strong>calli<br />

ext<strong>en</strong>didos <strong>en</strong> <strong>la</strong>s p<strong>la</strong>nicies bajas han quedado<br />

registrados bajo <strong>de</strong>signaciones acohuic y t<strong>la</strong>lnahuac<br />

indistintam<strong>en</strong>te. T<strong>en</strong>emos el caso <strong>de</strong><br />

Santa Cruz Atoyac ubicado <strong>en</strong> <strong>la</strong>s riberas mismas<br />

<strong>de</strong>l <strong>la</strong>go <strong>de</strong> Texcoco y el caso Ajusco,<br />

<strong>en</strong>c<strong>la</strong>vado <strong>en</strong> <strong>la</strong> región montañosa <strong>de</strong> <strong>la</strong> jurisdicción.<br />

Ambas localida<strong>de</strong>s fueron <strong>de</strong>signadas<br />

como t<strong>la</strong>lnahuac. En forma parecida, Santa<br />

Catalina Omac, pueblo <strong>de</strong> áreas bajas <strong>de</strong><br />

Coyoacan, recibió <strong>la</strong> <strong>de</strong>signación <strong>de</strong> acohuic,<br />

45

Hooray! Your file is uploaded and ready to be published.

Saved successfully!

Ooh no, something went wrong!