Maka-Oalketan - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 12. lib.: maka-oalketan
Odeiak goienean mullotu zitunean. Ol Prov 8, 28 (Dv, Ker gogortu, BiblE bildu).
1 muin (G-bet-nav, AN, B, Ae; Arch VocGr, Dv, H; -uiñ Ht VocGr 313, VocB; -uñ- Lar, Añ, Lcq 40, H), mun
(G-azp-nav; Lar, Añ, H), muina (-uñ- Ae), fuin (SP, Lar, Dv, H (+ -uñ-), Darric ap. DRA). Ref.: Bon-Ond 139;
VocPir 209; A; Iz Ulz (muñek), Als (munak); Echaide Nav 95. � Tr. Documentado en todos los dialectos,
excepto en suletino. Al Norte se encuentra a partir de principios del s. XVII, y al Sur desde Lazarraga (en un ej.
no del todo seguro). La forma mejor documentada es muin (o muiñ), seguida de muñ. Al Norte hay fuin en
Argaignarats (DevB 183), Haraneder, Goyhetche (-uiñ-), Hiribarren (Esk 36) y J.B. Etcheberry (Zeruari 171, ap.
DRA), y fuñ en Etcheberri de Ziburu (tbn. fuiñ-) e Iratzeder (155). Pouvreau y Duhalde diferencian fuin 'seso' y
muin 'médula, meollo'. Hay además un ej. de mun en Orixe (junto a los frecs. muin y muiñ), y muina (tema nudo)
en J. Etchepare (junto a muin) y Tapia-Perurena (EEs 1927, 28 muña). En DFrec hay 49 ejs. de muin y 2 de mun.
�1. Seso(s); cerebro. "Fuinik ez izaitea, n'avoir point de cervelle" SP. "Garuña, otros dicen solo muña; pero es
más descriptiva la primera, porque significa la sustancia o tuétano de la parte superior, garai-uña; muña no
especifica el paraje. Uña, una o muña tienen el mismo significado" Mg in VMg 102. "Zure oihu minek fuina
iharrosten darotet" H. "Fuinetako min, mal de cabeza (Darric)" DRA. Cf. muna en Echaide Orio 127. Cf.
VocNav s.v. munes y muña. v. burmuin, BURUKO MUIN, KASKO-MUIN. � Aranzezko khoroaz burua
muiñetaraiño zilhatu [zeraukaten]. Mat 190. Fuñean egonen zaio orhoitzapen miñbera. EZ Man I 99 (56 fuiña).
Gozatu naiz fuñera ethorri zaizkidan gogoeta desonhetztetan. EZ Eliç 150s. Fuineko errebelamendu guzietarik
libraturik. SP Imit IV 1, 5 (Ch, Ol, Leon gogo). Tristezia gaixtoak [...] fuina zapatzen du eta tontotzen. SP Phil
466 (He 472 ispiritua). Fuineko khe gaixtoetarik. Ib. 345 (He 348 humore uherretarik). Oso-osoak supean
ehortziak, [...] larruan, haragian, hezurretan, fuinetan, muinetan su. Dh 163. Zer buru ederra, dio, / fuiñez
bethea balago! Gy 315. Fuiñez arin direnentzat. Ib. VII. Errotarri-puska batek muñak lertu ziozkan. Lard 133.
Idi muinak. ECocin 4. Beriala etorri zan muñ-jotzalle edo katxeterua. Sor Bar 74. Burua nahasten denean,
muñetako eta zenzuetako bideak trabatzen dire. FIr 188. Azinda hilen muinak ikertzen zituzten. JE Med 40.
Muñak urtu gabe. 'El seso'. Ldi BB 68. Itza labur-ebakia du yaun orrek, eta burua muñez ornia, dirudienez. Ldi
IL 21. Oso muin urrikotzat yotzen nazu, gero! Ib. 93. Aari-giltzurrin, muin eta xerrak. Or Eus 230 (Tormes 39
mun). Iturrien kantak, ixuri gozoan datozkit muiñetara. NEtx LBB 194 (Antz 109 muñ-). Muñek jan ttioi
(dizkiote) (AN-larr). 'Azpi-jana egin diote, txorarazi dute'. Inza NaEsZarr 473. Jo eta jo, muinak urtu dizkiote.
Mintzatzen ere ahaztu zaio. In MEIG I 166. Askozaz ere gogorragoa da burezurra, barrengo muin-azalik
gogorrena baino. MEIG VI 113. v. tbn. Ayerb EEs 1916, 15. Zait Plat 40. Muiñ: Vill Jaink 69. In MIH 217.
Muñ- (pl.): LE Urt ms. 7v. Mg in VMg 101. Balad 221.
� Garuntxoa muin mokor larrisko bat [da]. JE Med 38. � Bizkar-hezurreko eta buru-hezurraren barneko
muinan. JE Med 23 (tbn. 23 muinako zeluletan). � Begi-muinetan ongi itsatsirik geratzeko. MEIG IX 92.
�2. (V-gip, G, AN, L, B, BN-baig, Sal; SP, Dv, H (+ -uiñ); muñ G-nav, AN, B, Ae; Lar, Aq 1086, Añ (G), Lcq
40, H), mun (V-gip, G-azp-nav, BN-ciz; Lar, Aq 1086, Añ (G), H), fuin (L-côte; vEys, Dv, H (+ -uñ, L)), muina
(-uñ- Ae, Sal), muun (V-gip), muuñ (V-gip, AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 200; A (muin, muñ, fuiñ); Iz
UrrAnz (muna), ArOñ (muuna); Etxba Eib (muiña); Echaide Nav 96; Elexp Berg (mun); Gte Erd 3. � Médula,
tuétano; savia; meollo, fondo, fundamento, base. "Cañada, muña, muna (G, AN)" Aq 1086. "Muinetaraino
ikharatzea, tembler jusqu'aux os, jusqu'à la mœlle des os" H. "Muñ: [...] 2.º tuétano, savia; 3.º (G-to), cuerno
interior o sustancia blanquecina que está dentro del cuerno, vulg. miojo" A. "Muna, médula, tanto ósea como
espinal" Garate 2.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 648
mende.
a Cont RIEV 1933, 100. "Es completamente exacto, y bastante sorprendente, que en Sal se
distingue siempre muña 'tuétano', con artículo muñara, de unak 'sesos'" VocPir 200n (cf. tbn. Echaide Nav 95 y
96). "Muiña guran, egun guztian egon da txakurra azurra apurtu ezinda" Etxba Eib. "Batzui gustatze jakue
muna jateko" Elexp Berg. "Goazen harira (G-goi), goazen muinera (G-goi)" Gte Erd 3. v. gun, funts. � Tr.
Documentado al Norte desde mediados del s. XVII. Al Sur no se encuentra hasta el s. XX. � Nigar egin
ginezake fuña xukatzeraño. EZ Man I 114 (podría corresponder quizá a la 1. a acepción). Gozorik, muinik eta
sailtasunik bat ere gabe. SP Phil 200 (He 202 gozorik eta ziñtasunik gabekoak dire). Heltzen da [Jainkoaren
hitza] arimaren eta izpirituaren plegutaraiño, junturetaraiño eta fuinetaraiño. He He 4, 12 (TB, Dv, IBk muin,
Ol muñ-, Ker muiñ; Lç hun). Hauk dire meditazionearen funtsa, arima ta muina bezala. Dh 102. Berak zioen
sarthu zela gizonaren errain eta fuinetan. Hb Egia 63. Oro zeu zaralako, muin eta azala. Laux BBa 102.
Lenaren muñak aldatu beza / baratz zarra baratz berri! 'La esencia del pasado'. Ldi BB 152. Yetxi nazu lezera; /
nork gere muñean dugun itzalera. 'En lo íntimo de sí'. Ib. 162. Argatik estatutoaren muin izkutua askatasunasmoa
izatea. Ldi IL 24. Sar bekit ots ori nere gogoaren muiñik barnenean. Or Poem 538 (537 muñ; v. tbn. QA
62 muñ). Aztertu dezaiegun [koplei] barruko muña. Muña ta azala. Lek SClar 114. Bere muiñean ederraren
tximist labur eta sarkor auek sentittu ez dituenak, [...]. Txill Let 31. Bizia bai da izkuntza guztien muña ta izate
guztia. SM Zirik 7. Zain eta muin ulertu. Zait Plat 27. Izan ere, zoriona, bere muiñean, zer da? Vill Jaink 89.
Ziotelarik gaizki eginak zeramala ifernura, / muinetaraino sartu zitzautan Jaungoikoaren beldurra. Xa Odol
214. Zure egina nauzu muina ta hezurra. Ib. 342. Funtsez, ederki jaso du hitz bitan nik erantzun nuenaren
muina. MIH 217. Ez da hain erraz herri bati mende luzeek eman dioten muina eta pentsabidea aldatzen. Ib. 120.
Hizkuntza bat besterik ez da euskara, [...] baina beste edozein hizkuntzaren kidea, halaz ere, funtsez eta muinez.