Maka-Oalketan - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 12. lib.: maka-oalketan
[...] ez mahometano eta grekak ere. Hb Egia 109 (v. tbn. Esk 138). Gure aitaso kantabreak / mende
zaharrenetan / gu orai gisa hedatuak. Elzb Po 198. � "Mende zaharra, l'antiquité" Dv. � Mende zaharrean
etziren xoilki yuduak igurikitzen zutenak zeruko norbait. Hb Egia 49 (Azkue, citando el ej. de Hb, da la
acepción: "Testamento (antiguo o nuevo)").
- MENDEZ MENDE (SP, Lar, Añ (G), H, A). De siglo en siglo; por los siglos de los siglos. � Lekhu dolorezko
hunetan [...] mendez mende sekulakotzat geldi nadilla. Ax 595 (V 383). Espiritu Saiñduarekin bizi zarena
mendez mende, amen. Arg DevB 224. Plumak iskiribatzen tuen gauzak mendez mende diraute. ES 151. Hark du
abiarazi berritan pilota, / mendez mende Eskaldun gurako yosteta. Hb Esk 126. Eta haren hontarzüna hedatzen
da mentez mente haren beldür direnetara. Ip Hil 79. [Harriak] haize, euriek [...] mendez-mende ñabar-likistuak.
JE Ber 18. Gizadiak mendez mende uste izan du lurra [...] geldirik zegoela. Vill Jaink 28. Metaturik daude
elkarren gainka mendez mende eta gizaldiz gizaldi lehenaren hondakin zaharkituak. MEIG VIII 62. v. tbn. Harb
321. Hm 165. Legaz 65. Arb Igand 62. ETZ 289 (Orreaga, s. XIX). Iratz 11. Or QA 59. Berron Kijote 148. �
(Con -ko, adnom.). � Entzun Axular eta erretor saindu guzien ostea, / eta gain hautan moldatu hauen mendez
mendeko jendea. Iratz 176. Mendez-mendeko aurrerapide etengabeko ori. Vill Jaink 183 (v. tbn. 156).
2 mende (Vc, Gc ap. A; Lar, Añ, H, Zam Voc), menpe (Lar, Añ, Izt 40r, Dv, H (V, G)), bende (V-gip ap. A
Apend). � Tr. Poco usado como sust. pleno; se documenta en autores occidentales desde la primera mitad del s.
XVIII (v. infra MENDETIK), casi exclusivamente en las construcciones con mende (tema nudo), mendean,
mendetik, mendeko precedidas de gen. La forma mende (ya en Irazusta) es de uso más general que menpe (ya en
Ubillos) en todas las épocas, alternando ambas en varios autores. Además de éstas, hay para autores
occidentales, menbe en Arana Goiri, Kirikiño, Altuna, Orixe, Lizardi e Ibargutxi, y bende en msOñ, f. Bartolomé
y Atutxa. Al Norte los únicos ejs. encontrados corresponden a menpe en Eguiateguy, Arradoy, Leon y Casenave
(cf. tbn. menpeko, menperatu, menpetu (qq.vv.) en Eguiateguy, Inchauspe, J. Etchepare y Zubiri); hay tbn.
mende en Xalbador y en unos versos compuestos, en parte, en guipuzcoano. En DFrec hay 45 ejs. de mende y 53
de menpe, todos ellos meridionales.
�1. "Jurisdicción, poder sobre otro", "poder, dominio", "potestad", "mando, poder, imperio", "posesión" Lar y
Añ. "Estado, país, dominio" Lar. "Debaxo de tu protección, dominio &c., zure menean, zure mendearen azpian"
Ib. "Ducado, estado del duque, dukearen menpea, barrutia" Ib. "Potencias de la tierra, munduko mendeak,
almenak" Ib. "Patria potestad, (c.) aita-mendea, menea" Añ. "Dominio, autoridad" A. v. eskumende. � Besteri
emon gura baga [...] [iru exerzituen] mende edo aginzia, bera dator Españara. Astar II V. Betiko glorijaren
menpe edo posesinoe artutera. Astar I 89 (64 menpe edo poderijuen beian). Bestiek baño eskubide, mende,
diñade, honra edo nobleza eukitiak arrokeriaz beteten dau gizona. Astar (ap. H). Jaungoikoak baldiñ badauko
menpea edo jabetasuna kriatura guzietan. Kortazar Serm 34. Guzien gaiñ daukazun mendearen aginduz.
"Ordine imperii tui". Or Aitork 394. � "Potestades, cuarto Coro, Zeruko mendeak" Lar. � Birtuteak edo Angeru
indartsuak eta Potestadeak edo Angeru zeruko mendeak. Itz Azald 75.
�2. (AN-larr ap. Asp Leiz2; Lar, Añ, H (V, G)), menpe (V, G ap. A; Lar, H, Zam Voc). Servidumbre.
"Esclavitud", "vasallaje, mendazpia, menpea" Lar. "Cautiverio, esclavitud" Añ. "Subordinación" A.
"Sometimiento, esclavitud. Eztauke mende txarra gizon mozkor orrekin" Asp Leiz2. � Batzuen garaia bestien
menpea. Ag AL 165. Menpe artan erortzeko. "Servitutem". Or Aitork 147.
�3. (V-gip, G-azp-to, AN-gip), menpe (V-gip, G-goi), menbe. Ref.: A Apend; Gte Erd 79, 223 y 253.
(Precedido de gen.). "Sometido. Obispoaren mende dago (G-to)" A Apend. "Nere menpe da (V-gip)" Gte Erd
223. v. infra MENDEAN. � Zeure mende ta agindupian mundu guztija [euki]. Ur MarIl 11s. Beti bezela zure /
mende nakazula. Bil 99. Sizilian zan jaiua / Cataniako juezen mende / igaro martiriyua. Ud 113. Obligaziyo
askoren mende / bizi gera gurasuak. PE 24. Ikusi ez dezan bere gurasoen etxea iñoren mende. Apaol 89.
Abadeak bere mende artu nindun. Or Tormes 37. Ortatik nai duzuten guzia ar zazute / ta gaiñerako pesta utzi
gure mende. Or Eus 28. Zer pena ematen dizun / aren mende egon biarrak! Tx B 180. Zerutarako jaioak eta / ez
egoteko ire mende. SMitx Aranz 71. Gelditu ziran izuaren mende. Etxde AlosT 46. Otxandak bere mende
baitzeukan Beltran. Ib. 58. Ez dut oien mende bizi nai otzepel. Or Poem 537 (tbn. en Zait Plat 152). Barrua,
astuntasun baten menpe ebalarik. Erkiag Arran 183 (67 mende). Etzan iñoren mende egoteko jaioa. Etxde JJ 90.
Nagikerien mende gaudenak. Basarri 50. Illargi bera gizonen mende / pelota baten antzera. Ib. 189. Iraetatik
Zeztua tarte / gertatu dan pikardia, / ainbat kristaurek uraren mende / beren eriotz larria. Ib. 105. Andrien
mende bear / bizitza guztian. And AUzta 134. Gaitzaren mende. NEtx LBB 54. Izarrak ezkutu dira / goibelaren
mende. Ib. 359. Beldurran mende dago / zurbil zurbil. Lab SuEm 192. Ur-lasterraren mende bere burua uzten du
eraman dezan. Ibiñ Virgil 103. Dauzkazun doai oro dituzu gu danon mende ezarri / zure gogoa eta bihotza,
adimendu ta eztarri. Xa Odol 312. Onetxen mende erori zan. Berron Kijote 169. Linguistika filologiaren mende
agertzen zaigu gurean. MEIG VIII 120. Geroaren mende geldi bedi, bada, azken hitza. MEIG VII 95. v. tbn. Sor
Bar 16. Xe 243. Noe 30. EusJok 23. Tx B II 141. JMB ELG 55. EA OlBe 39. Zait Sof 117. Anab Poli 7. Gazt
MusIx 77. Uzt Sas 21. Menpe: Berron Kijote 157. Menbe: Ibarg Geroko 146.
� (Sin que le preceda gen.). � Mendi-gañean jaikia, / Laburdi dana mende duela. SMitx Aranz 225. Oien bidez
Jaunak / itxas sumiña baitauka mende. "Tiene aprisionada". Gazt MusIx 123.
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
294