Maka-Oalketan - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 12. lib.: maka-oalketan
Man II 65. --Seme bat izanen duzu [...] / --Eta nola (egin zion) / ahal duket semea, / ethorri denaz geroztik / ene
azken mendea? EZ Noel 162. Bizi behar dudan neure / mende gañerakoan, / hobeki nadintzat zure / enplega
zerbitzoan. EZ Eliç 72. Bere mende guztian gaixto izaten den bat eritu denean [...]. Ax 207 (V 139). Gizon bati
zeure mende guztian etsaigoa eduki diozunean. Ib. 450 (V 294). Behar genduke [...] salbamenduko bidea hartu
eta hartan, gelditzen zaikun geure mende aphurra enplegatu. Ib. 562 (V 359). Lo egin dute eta amets lurrian,
bere denbora oro loan [...] igaran dute [...]. Zure mendian heldu zira, gauaz loan zure ohian amets egiten. Tt
Onsa 106. Batzuk bere mende guzian [...]. SP Imit I 13, 6 (Mst bizi diren thenpora orotan, Ip bere bizi orotan).
Penarik ez pairatzea, hori eztagoka mende hunetako bizitzeari. SP Imit III 25, 2 (Mst mundu huntan, Ip, Pi
hebenko / oraingo bizitze, Ol oraingo biztaldi). Inspirazioneak iraun baleza ere bizi garen mende guzian [...]. SP
Phil 150 (He 152 bizi gareñoko guzian). Ah zerbütxa ahal bazintzat ene menteko egün oroz. Mst III 10, 4 (Ch
ene biziko egunetan; v. tbn. Mst III 18, 2). Hindustan guzian ez da galduko, orai bizi direnen mendez, haren
orhoitzapena. Prop 1906, 124. Ene mente guziuan eta anitxez leintarik kemen izaguntan da zunrezko trafikiua,
geroago eta aboroago. Mdg 137. Ñore mentian adexkiderik andien ekunduana. Ib. 127. � Ezen denbora mende
hunetako penak eztira [...]. "Passiones huius tenporis". SP Imit II 12, 10. � Arren eta haurrak / orotan gehienik
arthatu beharrak / etziten itsu geldi, eskeko bidean, / ez yakinez norat yo biziko mendean. Hb Esk 134.
� Jesus, geroko mendeko aita, urrikal zakizkigu. Dh 78. � Han da bizi aspaldi aphez bat hautua / [...]
bizkarreko mendeak guti du izitzen, / aphexkak zaizko hari oraiko gazteak. Hb Esk 144.
�2. (G-azp, AN-5vill, L, B, BN; Urt III 200, Ht VocGr, Lar Sup, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB),
mente (S; Gèze, Dv (S)), bende. Ref.: A (mende, mente); Lh y Lrq (mente); Gte Erd 219. Siglo; época, tiempo.
"Ez gara bi mendetako, nous ne sont pas pour vivre deux siècles" SP (cf. infra el ej. de Ax 11). "(Siglos)
dorados, urrezko mendeak" Lar. "Haren mendeko gizonak, les hommes de son siècle, ses contemporains" Dv.
"Lehenago mendeek ikhusi eztutena eta ethorkizunekoek ikhusiko eztutena, [...]. Ondikozko mendeetan bizi ziren,
[...]. Mende gogorrak dohaz, [...]" H. "Hau da mende huntako ohointzarik handiena (BN-lab)" Gte Erd. v.
ehunki, gizaldi. � Tr. Documentado al Norte en autores de todas las épocas y dialectos desde Etcheberri de
Ziburu; ambas acepciones 'siglo' y 'época, tiempo' se encuentran ya desde los primeros textos. Al Sur se
documenta en Larramendi, Ubillos (v. infra MENDE(R)EN MENDE(ET)AN) y autores del s. XX, en todos ellos
con el significado de 'siglo'. Los únicos ejs. meridionales no ambiguos de 'época, tiempo' corresponden a
Larramendi y Orixe. En DFrec hay 347 ejs. (30 septentrionales) de mende 'siglo'. � [Iesusek] ere ordañez ditu
betheren ontasunez / mende urrezkoa lehen itzulirik egunez. EZ Man I 76. Behiala, Elizaren odolezko mendean
[...]. Ib. 72. Geroztik egotu ziren / ondoko mendeetan / nihork ere iakin gabe [...]. EZ Noel 169. Mendea da ehun
urthe. EZ Eliç XXV. Haren iustu omenak du / mendeetan iraunen. Ib. 258. Egundaiñoz geroz, lege guztietan eta
mende guztietan usatu da eta usatzen da kofesatzea. Ax 523 (V 337). [Egizu kontu] fin gabeko mende hartzaz.
Ib. 605 (V 389). Zeren nola ezpaikara bi mendetako [...]. 'Como no somos de dos épocas distintas'. Ib. 11 (V 5).
Anhitz milla urthe, anhitz mende du hemen gaudezilla. Ib. 606 (V 389). Hastetik ezarri zeitzun / Iauna zuri
tronua: / oraino menderik etzen / eta bai zu iaundua. Hm 83s. Franzes Borgia gure mendeko gizon handi hark
[...]. SP Phil 132. Isaak eta Errebeka [...] lehenagoko mendetako ezkonduen parerik garbiena. Ib. 400 (He 404
denbora zaharreko). [Jaunaren] laudorioa hedatzen baita mende gustietara. Gç 48. Mendeak baiño luzeago /
direnaz geroz orenak. Ib. 176. Eta nola asko kritika mende huntan baita [...]. Mong 585. Eskuarak bere
lehenbiziko mendean eta gero ondoan ere [...]. ES 101. Nik ezagutu ditut mende guziak baiño lehenago. "Ante
saecula". Ch III 58, 3. Ezen xumeak altxatuko dire millen artean, biziko dire millaka men[de?] eta bekhatoreak
[...] hillen dire sekulakotz. "Minimus erit in mille". Ib. 58, 9 (SP xipiena helduko da milletara). Orduan gabaren
aldia; orduan illunak agintzeko mendea. Lar SAgust 7. Ene heriotzearen orhoitzapena iragan dadin, mende
guzien akhabantzaraino. Lg II 254. Erre behar izatea ifernuko zolan munduan oren iragaten den bezanbat
mendeez. Ib. 191. Mende guzietan Jainkoak [...] punitu du lohikeria. Brtc 221. Emagun gizonak oraiko mendetan
duken bizitzerik luzena lauretan hogoi urthe, ehun urthe. Dh 199. Bertzeak ez dira biztuko menden azkenean
baizen. Jaur 367 (v. tbn. 202). Mende bederatzian. Hb Esk 83. Irakurri ditutzu Yesusen mirakuluen kontra
mendetan erran direnak? Hb Egia 52. Eta ahalke gorria eramateko mendetan bere egintza goibelengatik. Ib. 7.
Hitz hoitan, mende guziek ezagutu dute Erromako aphezpikuen nausitasuna. Ib. 108. Mintzo dire lehen mendeak
pozoatzaile eta enganatzailez. Ib. 144. Azken mendean, afari baten artetik, mintzo zen Yainkoaz yaun multzu bat.
Ib. 3. Lehen, orain eta bethi, mende guziak hasi baino lehenagodanik maithatu izan zaitut. Dv LEd 43 (Cb Eg II
16 nere eternidade guztitik). Hau da gorphutza, bere mendean barurean eta Jainkoaren araberako lanetan
higatu duzuna. Ib. 259 (Cb Eg II 146 denbora batean). Mende bat egon da liburu hau gutaz ezagutua izan gabe.
Ib. VI. Ezin-erranezko oinhaze zorrotzak gorputz guzian! Oi hau mendea! Eta bethi iraunen duena! Ib. 220.
Gisu-labe zilhoek iduri dute Moisen mendean eginak. Dv Lab 188. Hori dakikegu gutaz aitzineko mende eta
gizonen eginmoldetik. Arb Igand 122. Lehengo mende eta jende dohatsuak gogoan jarririk. HU Zez 82.
� (s. XX). Gure nahikundea litake, mendeak eskoletxe mota hoier buruz hartzera doan sailak utz baleza bakotxa
bere buruaren jabe. JE Bur 53. Hilak zituztela lehengo mendetan harri heien azpian ehortzen. JE Ber 23.
[Hiriak] lehengo itxura begiratua du. [...] Iduri bailuke oraiko mendeaz ez duela den gutieneko axolarik.
StPierre 39. Aspaldiko urthetan nehor guti zoan zerurat, jendea tzarturik mendea galgarri egina zelakotz. Barb
Sup 133. Iragan mendearen erditsutan. Ib. 146. Amaseigarren mende edo eunkian. Inza Azalp 94 (v. tbn. Eguzk
Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten
mende.
290