Maka-Oalketan - Euskaltzaindia

Orotariko Euskal Hiztegia 12. lib.: maka-oalketan 

1 maka (BN ap. A; VocBN, Dv, H (+ -kh-)). �1. "Bosse occasionnée aux objets en métal par leur chute ou par 

des coups violents" VocBN. "Abolladura" A. �2. (Lar � H). "Señal, mancha" Lar. "Tache, marque, empreinte, 

impression" H. � Garbiturik zuen animak bada pekatuaren makatik edo mantxatik konfesio on batez. Kortazar 

Serm 102. 

2 maka (S ap. Alth). �1. "Maka, buru harroko jendea, bere buruaz hartua" Alth in Lander RIEV 1911, 600. �2. 

"(S; Foix), fade" Lh. 

makabear, makabetar. � Macabeo. � Jangoiko bera begira zegotelako oroipen onarekin pelean haritu ziran 

Makabetar oriek. Mb IArg I 385. Jaikizen Judas haren semea, Makabearra deitzen zena. Dv 1 Mach 3, 1 (BiblE 

makabearra; Ur makabeo). Yuda makabearrak bere erriaren etsaiak Yerusalemetik bota ondoren [...]. Ir YKBiz 

343n. Nola hil ziren makabetar zazpi anaiak? Zerb IxtS 78. 

makabeo. � Macabeo. � Judas Makabeoren bisionea. CatLav 422 (V 200). Judas makabeoak bere anaiakin 

batean, eraso zien Greziatarrai. Ub 72. v. tbn. Ur y Ker 1 Mach 3, 1. 

makabeotar. � Macabeo. � Makabeotarren leenengo liburua. Ker 1 Mach tít. 

makabetar. v. makabear. 

makadura (S; Dv, Gèze 329, H; Hb y Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. � "Bosse, creux. Ce mot diffère de maka en ce 

qu'il emporte l'idée de l'action, tandis que maka est la bosse en elle-même" Dv. "Ecchymose" Gèze 329. 

"Contusión, abolladura" A. "Mâchure (fruits)" Lh. 

makaela (G-bet ap. Arzdi Peces; Hb ap. Lh, H (det.), FauMar 88), makela (L ap. Lh), makael (V-m ap. Zubk 

Ond), makarel (V-m ap. Zubk Ond; Urt Gram 23), makel (V-ger ap. A Apend). �1. "Maquereau, poisson" H. 

"Berdel" A Apend. "Es lo mismo que begi aundi (Scomber macrophthalmus), afin al berdel [sic], o sea lo que los 

franceses llaman maquereau" Arzdi Peces 381. "Caballa, verdel, sarga, maguerol" FauMar 88. "Makela, 

maquereau franc" Lf GAlm 1957, 33. � Makaela hartzeko sareak hedatu eta hainitz zabal-mozo atxematen dute. 

Dass GH 1925, 276. Hendaiatik eldu zen "Lohitzun" barkua, sardin eta makelez ongi kargatua. GaztAlm 1934, 

62 (ap. DRA). v. tbn. Makel: Herr 27-4-1967, 2. 

�2. "Chicharro francés, (Trachurus picturatus) [...], Chinchard" FauMar 68. �3. (Hb ap. Lh, H), makarela 

(Urt). "Aquariolus, [...] makarela, rufianoa" Urt II 228. "Maquereau, maquerelle, qui fait le métier infâme 

d'entremetteur, d'entremetteuse" H. 

makai. "Servicio de mesa" Lar. 

makail. v. 1 makal. 

makailao. v. bakailao. 

makailau. v. bakailao. 

makailo. v. bakailao. 

makailu. v. bakailao. 

makaka-orroe, makakarrao. v. makakorro. 

makako. "(V-ger), mono, macaco" A. 

makakorro, makakorroe (V-gip, G-azp), makakarrao (V-m), makakorroi (V-gip, G-goi). Ref.: A 

(makakarrao); Iz UrrAnz y ArOñ (makakorroe); JMB At y Elexp Berg (makakorroi). �1. Rugido, bramido. 

"Rugido del buey azorado" A. "Mugido del ganado vacuno" JMB At. "Bramido de vaca" Iz ArOñ. "Zulora jausi 

zanian, zuen beixak etaratzen jittuan makakorroiak" Elexp Berg. � Hizketan ez ezik, soinua jotzen ere ikasi 

zuen. Are gehiago, marraka, marrua, kurrinka, orroa, makakorroa, irrintzi eta arrantza egiten ere bai. MIH 

328. �2. makaka-orroe (V-gip). "Dando balidos" A. (No se trata, obviamente, de una expr. adv., sino de un 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 

mende. 

1


sust.). 

- MAKAKORROZ, MAKAKORRUZ. Bramando, rugiendo. v. makakorroka. � Inpernu dana makakorroz / 

asi dedilla bat-batetan... JKort EuskOl 1931, 32. Jantzi kaskoz eta larruz, / motorretan makakorruz. Auspoa 98- 

99, 241. 

makakorroka, makakorruka. � Rugiendo, bramando. � [Gaiztoak] au pusillakin eta ura pistolakin, danak 

makakorruka azaldu ziran. Sorarrain Lili 110. Gure artean bazkal-orfeoiketak izan oi diranez: makakorroka 

baitipat, noski. SMitx Unam 107. Heldu ginen helburu nagusira [...], nahiz orro eta makakorroka maizegi ibili. 

MEIG IV 112. 

1 makal (V, G, AN; Añ, Izt, Dv (V, G), H (V, G), Zam Voc; makahal Dgs-Lar 8), makail (H (+ makalla det.)), 

makel (H (-kh- L, BN)), mahel (H (L, BN)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado en 

autores meridionales (tbn. en Mirande) durante los ss. XIX y XX. La única forma atestiguada es makal. En 

DFrec hay 20 ejs. de makal. 

�1. Débil, flojo; enfermo; torpe, malo, incompetente. "Valetudinario, osasun maskarra, maskala, makala" Añ. 

"Fatal", "flojo" Izt. "La persona que aparentando en su traza que hace algo o mucho, nada hace, makal arro" Ib. 

(s.v. aparentar). "Flaco" Dgs-Lar 8. "Amelua baiño makalagua" Iz ArOñ. "A umia beti izan da makala" Etxba 

Eib. v. 1 akal, 1 erkin. � Arrotz ta erbestekuak makal, baldan, baldres [...] ta dongaak diriala. Mg PAb 167. 

Asto makal, argal, pisuaren pisuz makurtu ta obendua. VMg 45. Biarrian atzeria ta makala dalako. JJMg 

BasEsc 214. Neska epel bat edo mutil makal bat. fB Olg 62. Englandarrak uste eben arek gizonak makal batzuk 

izango zireala, baña ikusi eben eurak baña inddartzuagoak zireala. Echta Jos 147. An gelditu ziran autsez 

loituta, miñez ta negarrez, txiki, mengel, indarge ta makalak. Ag G 73. Ia, Prakerre, gogor, arraiua, eztagijela 

esan makalak garanik! Kk Ab I 32. Sabela eukitzen dute aundiya eta eroriya [...], beti makalak, ikastolan 

atzeratuak, gankorrak eta bildurtiyak izugarri. IArt Itzald II 45. Lurrari-itsatsi / mendizale makal unatu iduri. 

'Flojos alpinistas'. Ldi BB 120. Langille baldar, zorrozle makal. Or Eus 305. Ardi makala beroak jota / egunerdian 

abaro. Ib. 319. Txarto biziaz langille sendoen ordez, langille gexoti, erkin eta makalak etorriko litzakez. 

Eguzk GizAuz 180. Makala alena! Ez dago kirtenondo motela! TAg Uzt 283. Ororen atsedena irabaziko zuen 

gorputz makal horrek. Mde HaurB 101 (v. tbn. Pr 288). Seme-alaba makalak badatoz, lanerako eztira gauza. 

And AUzta 37. Arro aundia ezaguna da, / [...] goian dagonai ondo igortzi / eta zapaldu makala. BEnb NereA 

262. Emaztia, andrakumia zanetik, makalegixa izango zala zeregiñ artarako. Etxba Ibilt 470. v. tbn. Zav Fab 

RIEV 1907, 95. A BeinB 58. Zait Plat 71. Osk Kurl 158. 

� (Añ). (No ref. a personas o animales). Débil, suave, flojo; de mala calidad. "Ajado" Añ. � Osagarri makal, 

indarbagako luzabidiak dakarrezanak ta bardin osagille nagi, baldan ta ardura gitxikoak. Mg PAb 203. Orduan 

izango da esperanza otz epel makal il bat. Añ MisE 176. Geure osasuna sendua edo makala. fB Ic I 79. Zenbat 

bizijago edo makalago diran pasinoe ta leenagoko ekandu txaarrak. JJMg BasEsc 244. Geure ariman isten 

daben espiritu makalaren ta jausijaren irudi egijazkua. fB Ic III 274s. Oben eta aitaren / asnase makala. Echag 

109. Osasunean irmetu ta pijotu zediñ, bada makala ta erdigaldua zerabillen. Aran SIgn 75. Belarri makal 

pestie, / bata bezela bestie. Noe 47. Gizonak daukaz orditu ezkero / beren adina makala, / burua astuna, kaderak 

zoro / eta gomutea argala. Azc PB 76. Itzaurre makal onen ondoren datozen orri ederretan ageri dira gauza 

egoki jarriak. Etxeg in Ag AL 6. Besteen gauza guztiak, erkiñ, makal, zirzill, motel, txiro, doillor da 

guzurrezkoak iruditen iakoz. Ag AL 121. Zuaitz batzuek osto berri makalez jantziak. Ag G 43. Nire besua ta 

azkorea, barriz, bata makala ta bestia zorbatzik bakua dira. Kk Ab I 3. Neure sinismen makal au indartu ta 

sendotu egidazu. KIkV 115. Euskera pizteko ere, aren izena ta bizitza ez dira alderdirik makalenak izango. Or 

SCruz 8. Beti izan dira erri makalak eta laster ondatu dira. Kk Ab II 110. Beso makalak eta / agiñak zorrotzak. 

Tx B III 65. Beste bat argitara gabea "Arrats Gorri", oiek baino batere ez makalagoa. Or Y 1933, 405. Okerbideetara 

etziña dagon aro makal ontan. Ldi IL 86. Zaldizaiaren ibilli makala utzita, basopeko bidetxiurretatik 

sartu ziran. TAg Uzt 76. Ez al daki itzalean makalagoa izaten dala belarra? Munita 95. Oin makalak ditu beraz, 

ustekizun horrek. Mde Pr 327. Usnari zerate zuek, lur ontako alde makalak ikertzeko etorriak. Ol Gen 42, 9 (Ker 

makal; Urt flako, Dv minbera, BiblE zaindugabe). Emaztea ere alderatu zitzaion arpegia emanik eta ez 

makalena. Anab Poli 102. Lur gaixo au pozik, / poz gaixoez. / Lur makal au pozik, / poz makalez. Gand Elorri 

156. Gizartearen onura, oiñarri. Oiñarri makala au ere. Vill Jaink 74. Aldatz makal aretan gora. Erkiag BatB 

72. Terranovaraiño itsas-untzi txiki ta makal erkiñetan joaten ziran euskaldun zaarren oiñordekoak. Ib. 117. 

Txakur gaztetxuak zaunka makal batzuk egin zituan. Ib. 58. Ama beti da biotz makala / sendiko arazuetan. BEnb 

NereA 187. Kopla / bera kantatzen du / etsipen makalez. Azurm HitzB 67. v. tbn. Arti MaldanB 191. 

� (Con reduplicación intensiva). � Mamu au azal-azal da. Onen bildur izan? Mamu makal-makala da au. 

Larrak EG 1959 (3-6), 209. 

� (Uso sust.). � "Kirikiño" sariaren makalari oar, bestela. Ldi IL 73. 

�2. (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxba Eib. (Tema nudo, usos advs. y predicativos). Débil, abatido; débilmente, 

flojamente. "Makal antzian ñabik, no bien en salud u otras cosas" Iz ArOñ (s.v. aldeerdixa). "Atzoko aldian, 

makal diardu gaur eurixak" Etxba Eib. � Igarteko zanak igituten ete dirian makal, bizkor, bardin edo 

Creative Commons Aitortu-EzKomertziala-PartekatuBerdin baimen baten 2 

mende.


desbardin. Mg PAb 83. Gurasuak zaar, makal ta bigun. fB Ic I app. 9. Oian makal zagozan. Ib. app. 26. Ain 

makal eldu zan, ain motz [...] ze emonik gatx andi batek ifini eban ilaginian. Astar II VII. Erren, makal ta zarra 

eroian zaldia. AB AmaE 305. Makal de erkin bai, baiña beste gora-bera baga bizi izan iako sein ori. A BeinB 

75. Au dabill makal, Iñazio Mari dabill ajeatua. Ag G 374. Oetik jagi zan eta ondiño makal. Kk Ab I 21. 

Ernialden bi urtez egon zan. Makal samar iritxi zan ara. Or SCruz 21. Makal samartxu dabil / nire senar Kepa. 

Enb 193. Gizaxoa makal bai-dago. Lab EEguna 90. Atsa (gogoa) gertu baitago, aragia ordea makal. Ir YKBiz 

469. Erkiñ eta makal jaioten ziran umeak. Eguzk GizAuz 11. Biotza jartzen zait makal / salan sartzean. Mde Po 

42. Herririk herri genbiltzan / tristuraz eta makal. Arti MaldanB 194. Oso nekatuta dago, ostera; jausia, makal, 

erkin-itxura gelditu da. Erkiag Arran 81. Uleak bere, meatzago ta makalago daukaz. Erkiag BatB 201. Egun 

batzuk bazeramazkian gaxo ta makal xamar. Salav 104. Zaldi-guraso ori ere, eritasunez makal ta zaarrez aul 

denean, ukulloan gorde ezazu. Ibiñ Virgil 96. Makal xamar dabil gizagaxoa bolara honetan. MIH 81. Euskarak, 

makal egon arren, es du nere ustez heriozko gaitzik. MEIG I 119. v. tbn. Aran SIgn 35. Azc PB 340. Echta Jos 

254. Gand Elorri 130. BEnb NereA 82. 

� (Con reduplicación intensiva). � Zerbait esaten dizutenean zere onearen kaltean edo zerbait ostu egoten zera 

makal makal ta algaraz? Mg CC 110. Arpegi alegria erakusten bajako tentadoriari, esanagaiti epel epel, makal 

makal, zagoz geldirik. Mg CO 154s. Bildurraz eta gosiaz makal-makal, anken ganian egoteko be gauza etzirala. 

Kk Ab II 30s. 

�3. (V; H), makail (H (+ makalla det.)), makel (H (+ -kh- L, BN)), mahel (H (L, BN)). Ref.: A; Etxba Eib. 

Cobarde. "Dan gaiztuakin utsak bildurtzen daben makala dozu" Etxba Eib. � Ekaitzak izutzen zituen gudari 

makalak. Izt C 347. Langille makal eta bildurtiai deia, alkartasun osoko indarra lortu nairik. Erkiag BatB 146. 

v. tbn. Ag Kr 177. 

�4. (H), makail (H (+ makalla det.)), makel (-kh- H (L, BN)), mahel (H (L, BN)). "Makhela, [...]. Ce mot es très 

usuel en cette locution, abere makhel ou mahel dabilana, animal qui se porte d'un côté en marchant ou ne porte 

pas ses membres d'une façon régulière" H. 

�5. (V-ger, G-azp, AN-gip). Ref.: Ort Voc 138; Gte Erd 285. (En frases negativas, con valor ponderativo). "Ezta 

makala!, exclamación de asombro, extrañeza" Ort Voc 138. "Ez zaude makala! (G-azp, AN-gip), [...], ez zara 

txarra be! (V-arr), etza makala! (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 285. � Eztaukak itxaropen makala, tentel 

ganorabakuorrek! Echta Jos 44. Eztaramate iskanbilla makala! Oiek parre algarak! Ag G 44. Konjuroren bat, 

eta ez makala, egiñ bear izan zan sala artan. Urruz Zer 45. Ondo kuidatzen badezu [astua] / etzera makala. Noe 

90. Europako txapela ekarri du ta / ezta makala atera. EusJok II 143. Lauaxetak dagiana, ez da lan makala. 

Aitzol in Laux BBa XII. Ez diat zorion makala, diot nerekiko. Ldi IL 23. Batak bestea maite lurrean zezala / erio 

jasan arte... ez neurri makala! Or Eus 363. Siñestu dagioena ezta tentel makala! Eguzk GizAuz 148. Etzan 

arrano pola, mutil makala. TAg Uzt 34. E'tziran noski makalak izan / arrezkerozko urteak! SMitx Aranz 88. 

Sorkari oro dauka beroak zapala. / Nik gaur egingo lana ez bedi makala! "Floja". Or Poem 533. Eztek ezkontza 

makala, to! Etxde AlosT 69. Etzan makala, etzan ez nola nahiko olerkaria. Lek SClar 121. A gaiztoko, ez ago i 

traste makala! NEtx Antz 140. Ez ei eukan meritu makala Batista kojuan papelaria aiñ ederto eitiak. SM Zirik 

103. Kartagotarrok geldi-erazi al izan zituen. Etzan izan makala, izan ere. Zait Plat 18. Soldata ere ez da 

makala / arek urtero daukana. Basarri 187. Aurki ikusi nuen itsu-mutil baten bearrean nintzela. Aurkitu nuen eta 

ez makala, ene iduriz. Vill Jaink 10. Ez aiz i makala! / Ori den azala! NEtx LBB 396. Etzaudete zuek iñoso pare 

makala! Ib. 178. Bertsuetan etzaude / zu mutill makala. In Uzt LEG II 265. Nahiz ez gainerantzean pauso bat 

aurrera egin, ez litzake laguntza makala. MIH 197. Gure oraingo entzun-bearra / ezta izango makala! MEIG I 

41. Ez da hori irakaspen makala. MEIG III 118. v. tbn. Enb 205. Otx 23. Bilbao IpuiB 100. Uzt Noiz 121. 

� --Mutill ederra dago. --Ez da makal makala ez. Sor Bar 25. 

� (Precedido de sust. det.). � Eztauka Amandok bear lekua makala. Ag AL 70. Ez eukan errazoia makala. SM 

Zirik 68. v. tbn. Erkiag BatB 79. 

�6. (V-m-gip). Ref.: A EY III 283; Elexp Berg. (En frases exclamativas, con sentido aumentativo). Grande, 

enorme, bueno. "An atxak makalak!, mira que peñas tan enormes hay allí (V-m). Txirristadak makalak!, ¡que 

resbalones tan enormes! (V-m). Besoa makala!, ¡vaya un brazo! (V-m)" A EY III 283. "Txal-diruak kobrauta, 

makala zeuan Andres!" Elexp Berg. � Makala zan gero astuaren andikerija! Otx 121. Amaikatxu diru 

boltzilloratu be bai joan-etorri aretan! Irabazia eukan makala! Bilbao IpuiB 35. Zestokada ogia ekarri eban 

makala! Ib. 162. Bildurra eutsen makala demoniñuori! Ib. 230. Lotsari makala eruan jonat. SM Zirik 28. Buruz 

aurrera sartu ezkero, orraitio, gogorpide makal, kilkerrentzat. Erkiag BatB 36. v. tbn. Auspoa 98-99, 192. � 

"Arduri makala!, tener sin cuidado. Bah, arduri makala, ¡bah! me tiene sin cuidado" Etxabu Ond. � (Precedido 

de sust. det.). � Jon Bizkor, morroia makala! Eizarako txakur oberik ere... Erkiag Arran 24. Tortilladea makala 

atara ebana! Bilbao IpuiB 247. 

- MAKALAREN MAKALEZ, MAKALEN MAKALEZ. De pura debilidad. � Makalaren makalez gauza 

berririk ekitera azartzen ez. EgutTo 3-4-1923 (ap. DRA). Makalaren-makalez zutunik be ozta-ozta nago-ta. Otx 

168. v. tbn. Euzk 1930, 522 (makalen-makalez). 

- MAKALEAN. a) (En frase negativa, con valor ponderativo). � Etzekien makalean dantzan mutillok ere! 

Erkiag Arran 43. b) En vano. � Iñeseren barrua ez zan makalean zabaldu. Erkiag Arran 92. 


mende. 

3


- MAKALIK (V-gip ap. Etxba Eib). Débil, abatido. "Juan daneko sei illabetian makalik dabill" Etxba Eib. � Tr. 

Todos los ejs. corresponden a la literatura vizcaína. � Ollotu eta makalik bere oñetara etxunik parka eskatutia. 

Astar II V. Dago gizona makalik / eta munduti nai badau urten / atea dauko zabalik. Azc PB 351. Etxeratu zan 

erdi makalik, baña diru askogaz. Echta Jos 356 (v. tbn. 141). Zartzaruan gurasuok makalik aurkitzen diranian. 

Kk Ab II 73. Ama, geisotegian dago, makalik, eta ez ondo bere. Erkiag BatB 120. Zaldunari besotik oraturik, 

makalikan Señora koittaua ukat eiñda balitz bezela. Etxba Ibilt 475. v. tbn. Otx 67. � (Con reduplicación 

intensiva). � Etxeratu zan Karlos makal-makalik. Echta Jos 108. 

- MAKALPE. (Con suf. local de decl., en sing.). � Izpi its makalpean izaten ditue euren maitetasun inkesa ta 

asperanak. Erkiag Arran 160. 

- MAKAL-UNE. "Zerbait makal edo ahul dagoneko tokia. Sokia makalune batetik apurtu zan. Irudizko zentzuan 

ere bai inoiz: Beti familixako makalunia topatzen ibiltzen zien aberatsak terrenuak merke erosteko" Elexp Berg. 

2 makal (V-ger-arr-arrig-och-m-gip, G-azp-goi-to, AN-gip-araq-ulz; VocZeg 286, Dv (G), H (V, G)). Ref.: A; Iz 

UrrAnz; AEF 1955, 72; EAEL 213; Elexp Berg. � Tr. Documentado en la tradición meridional (tbn. en 

Duvoisin, que lo da como guipuzcoano) en los ss. XIX y XX. Si no se trata de una errata, hay markal en 

Lauaxeta (AB 77). En DFrec hay 2 ejs. �1. Chopo. � Probintzia onetako [...] zuaitzik ezagutuenak dira aretxa, 

pagoa, [...], astigarra, makala [...]. Izt C 124. Burzuntzari ematen diote asko izen: zur-xuria deitzen dute 

hainitzek, Probentziarrek makala, Nafartarrek txipoa. Dv Lab 319. [Ibaiaren] kolkoan ikusten ziran erantzaturik 

ala makalak, nola intxaurrak. Etxeg EE 1885b, 313. Erretxiñol bat makal-gaiñean ereslari. Ag AL 35. 

Iparbeltzak biurritutako makal meaxtak or-emen. Mok 13. Axiaz itz-dagije makal amestijak. "Chopos". Laux 

BBa 90. Bidezabal-ertzetako makal txuxenak. Markiegi in Ldi IL 8. Makal-aldaketa aundi bat egitera. Munita 

31. Karolinako makala (chopo carolino). Ib. 53. Makal luzeak, ixillaren goaitari antzo, zutin? Aurre-Apraiz in 

Onaind MEOE 769. Ur hegiko lizar nahiz makal lerdenen andanak bezala. MEIG II 143. v. tbn. Goñi 21. EEs 

1915, 59. Laux AB 78. F. Labayen in Munita 6. LMuj BideG 96. � Aurten arbol makalak, aritzak eta 

bulebarrekuak sagar panpandojak ematen dizkitek. Iraola 59. � (Como segundo miembro de comp.). � Oraiñ 

bertan lonbardo-makal andi bat baizik ezpadago ere. Aran SIgn 85. �2. (V-gip, G ap. A). "Fusil. Es una 

adaptación familiar del castellano chopo, que también tiene esta acepción" A. 

- MAKAL BIGUN. "Makal biguna, el chopo blando o común" A. 

- MAKAL GARRAZTI. "El chopo alto o real" A. 

- MAKAL HOSTO-ZABAL. "(Platanus orientalis), plátano (G, AN)" Arzdi Plant1 277. 

- MAKAL-ZUHAITZ. Chopo. � [Gizona] zazpi oiñ ta erdi bai luze, makal zugatzaren irudira zuzen. Ag G 1. 

- MAKAL ZURI. "Makal txuria (Populus alba, álamo blanco)" Munita 53. 

makalaldi (V, G, AN, L). Ref.: A; Lh; Elexp Berg. � "Temporada de debilidad" A. "Operau ondorian 

makalaldi luzia izan zeban" Elexp Berg. � Makal-aldi baten, beste gauzatarako ez nintzanean prestu [...] 

eginen oneri eutsi ta ekin neuntsan. Zav Fab RIEV 1907, 91. Makalaldiak etortzean ere, esnea izaten da 

gaxoarentzat jakirik bearrezkoena ta egokiena. ZArg 1958, 44. Yaun, nik gogaldi txar dot; yasan egizu otzan 

nire makal-aldi au. Larrak EG 1959 (3-6), 228. Gogoaren makalaldia ala alperraren griña baldarraren 

ernamiña ta ikutua? Erkiag BatB 141. Nikanor-en soin eta barrua makalaldiak jota dagoz. Ib. 194. v. tbn. A 

Ezale 1897, 19a. Mde Pr 105. Erkiag Arran 65. 

makalao. v. bakailao. 

makaldi. � Chopera. � Erreka ondoan makaldi bat zan. Makaldi ortan askotan egoten ziran ijituak. Auspoa 

63, 153. 

makaldu (V, G, AN; Lar, Añ, Izt, Dv (V, G); -kh- Lecl, Dv, H (L, BN), Zam Voc), makaildu (H; + -kh-, -khaill- 

, -kall-), makeldu (H; + -kh- L, BN), maheldu (H (L, BN)). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. 

Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos (tbn. en Mirande) durante los ss. XIX y XX. En DFrec hay 6 

ejs. de makaldu. �1. Debilitar(se), decaer, flojear, estropear(se), marchitar(se). "Estropear" Lar y Añ. "Quitar el 

vigor, ajar" Añ. "Ajar, maltratar manoseando, especialmente las flores", "marchitar" Ib. "Apaciguar, calmar. [...] 

Makaldu ta otsandu zirean axeak" Izt. "Ceder del vigor firmeza, perder la lozanía, makaldu" Ib. "Eranak 

makaldu eitten dau" Etxba Eib. "Zartzara etortzen da makaldutzia" Ib. "Sikute onekin makaldu ein ddie ortuko 

landarak" Elexp Berg. � Propositu senduak egingo ditubezala aragija makaldu ta indarbagatu dedinian. Mg 

CO 112. Ez orregaitino makaldu, ez epeldu ta ez emon eriotzia motelto ta adore baga. Mg PAb 207. Zauritu 

bizkarra, makaldu burua ta eziñ iñork esan zezakean lengoa zala. VMg 47. Makaldu ta otsandu zirian axeak. Añ 

LoraS 8. Makaldurik, etxura bageturik ta gizonaren antzik baga. Añ NekeA 248. Errazoiaren indarra 

makalduteko. fB Ic II 169. Luur jota, makalduta, aginte bagarik egozan israeltarrak. fB Ic III 274. Ez udako 

berorik andienak makaltzen gaitu arras eta ez neguko otzik gogorrenak kikildu geiegi. Izt C 24. Nekerik 


mende. 

4


gogorrenarekin guziak auldu, makaldu, arpegiak oritu eta ezur-uts egiteraño. Lard 64. Errekak asi dira 

makaltzen, / arbolak dagoz aiñ geldirik. AB AmaE 366. Lapurretan egiteagatik bazekiten irurazaia ongi makildu 

ta makaldurik lagatzen. Etxeg RIEV 1908, 190. Errime makaldu eben ainbeste nekaltasunek. Echta Jos 107. Beti 

ere otea sartu ta sartu, sua makaldu eztediñ. Ag G 22. Bizio ontan aurreratzian / gorputza beti makaldu, / 

interesa ta ondasun ona / danak alperrikan galdu. JanEd II 107. Nere etxearen erdi-ondamenak, gizon 

bulartsuenaren indarrak ta gogoak makaltzeko diña ba-dira. Lab EEguna 81. Gurutzean yosi zuteneko oso 

auldua ta makaldua zegoen. Ir YKBiz 511n. Gu geronez gerana, ots, gure etorrizkoa, graziak makaldu ez baina 

bikaindu egiten du. Or QA 172. Urteak osasuna ere makaldu egin oi [dute]. Munita 9. Azkenean haren begien 

argia makaltzen da. Mde Pr 104. Euskaldun askoren aotan, euskerea ez ete doa gaur makalduaz? Vill in Bilbao 

IpuiB 8. Dirua galdu ta osasuna makaldu. SM Zirik 94. Zankoak makaldu zitzaizkion eta alako txorabio bat 

eman zion. Ugalde Iltz 52. Sua, berez berez, makaldu, alpertu eta itxungi egin zan. Erkiag BatB 16. Gaztiak nai 

ez basarrian da / zarrak ziaro makaldu. Uzt Sas 39. Jaunak madarikapengarri jarri zagizala zure erriaren 

erdian, makaldu dagitzuzala zure istarrak. Ker Num 5, 21. Kemenak ahultzen eta makaltzen baitzihoazen. MEIG 

VI 50. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 537. Aran SIgn 8. Azc PB 149. A Ardi 98. NEtx Antz 158. And AUzta 45. 

Uzt LEG II 308. 

� (Lar; -kh- Ht VocGr 356). (Part. en función de adj.). Debilitado, estropeado. � Nox asea / itzi sabel argal 

makaldua? Zav Fab RIEV 1909, 35. Ez diriala berba soil ta utsakaz azkortu ta bizkortuten gizonen biotz jausitu 

ta makaldubak. Mg PAb 203. 

�2. (V; Izt, H), makaildu (H), makeldu (H), maheldu (H (L, BN)). Ref.: A; Etxba Eib. Acobardarse. 

"Gaiztuegaz makaltzen bazaraz, txarrago" Etxba Eib. "Txarren txarrena aren aurrian bat makaltzia" Ib. � Zer 

egin, bada, estura onetan? Makaldu, larga guztiari ta igesa artu? Mg PAb 204. Bildurti egin eta makaldu ziran 

eta ezertarako kemenik etzuten. Lard 138. v. tbn. Ezale 1899, 12b. 

�3. makeldu (H (+ -kh-)), maheldu (H (L, BN)). "Se porter sur un côté en marchant ou ne portant pas 

régulièrement ses jambes" H. 

makaleria. v. makalkeria. 

makalkeria (L ap. Lh (+ -eri)), makaleria. � Debilidad, flaqueza. v. makaltasun. � Berau etorri-aurreko 

makalkeriak erazo jostanan atza atzindu gura jonat. "Debilidad". Arriaga Lekob 27. Beste batzuetan diñogu gure 

aurka jarri dan arerioari orretan parkatzeak, makalkeri utsa dirudiala. Eguzk LorIl 118. Nere alde ioka zaiten 

eta nere makalkeriak oro senda detzazun. Or Aitork 291. Makaleriak zantzu ta seiñale zitalak ezarten ditu 

gizonaren soin, kemen ta izakeran. Erkiag Arran 127. Gabontza-ri matorduetan eta, ezetz esan bear deutsanean, 

makaleriz baietz ez esateko. Erkiag BatB 148. v. tbn. EgutAr 6-6-1959 (ap. DRA). 

makalki. "Enfermizo. Umetan makalkixa izan zan" Etxba Eib. 

makallun. "(V-gip), se conocen nombres como leatza o makallun" EI 32. v. bakailao. 

makaltasun (V-gip, L). Ref.: Lh; Etxba Eib. � Debilidad, flaqueza. "Debilidad; sin. aulesia, no usado 

comúnmente en nuestro pueblo" Etxba Eib. v. makalkeria. � Gorputzian gatx ondoko argaltasuna, jaustasuna 

ta makaltasuna. fB Ic III 272. Geratuten da arimia pekatubak itxitako ondarragaz ta makaltasunagaz. Ib. 272. 

Españolen semerik / inok eztau goitu / gudan makaltasunak / inos eztau loitu. Azc PB 207. Orain makaltasunak 

ibittu eutsazan bere zolittasunak. Echta Jos 107. Guztiz aundia da benetan gizonaren makaltasuna, beti ekandu 

gaiztoetara makurtuta dagoana. Pi Imit I 22, 6. Makaltasunez-edo iñoiz edo bein andraren batek oben egin 

arren. Otx 21. Gorputzeko makaltasunaz batean, arimako gabezia ta ezunea. Erkiag BatB 199. v. tbn. Larrak EG 

1959 (3-6), 193. Osk Kurl 159. Ker EMeza 75 (ap. DRA). 

1 makar (G-azp-to-bet-nav, AN-gip-5vill-araq, B; Lar, Añ (G), Dv (G), H (+ -kh-)), makarra (AN-ulz), malkar 

(AN-araq). Ref.: A; Iz Ulz (makarra), Als, To; Satr VocP. � Tr. Documentado en textos meridionales desde 

finales del s. XIX. �1. Legaña. "Lagaña" Lar y Añ. "Pitaña, pitarra", "ojos de breque, begi andi makarrez 

beteak" Lar. "Makarrik eztu begietan, il y voit clair, il n'a pas de chassie aux yeux" H. "Makarra batzuk, unas 

legañas" Iz Ulz. Cf. VocNav: "Macarra, [...] legaña (Pamplona)". v. bekar. � Begi gorri aietan / jarririk 

makarra, / eguerdia baño len / dirudi kottorra. JanEd I 62. Alboko guztiari / dago ostikoka; / badariyo makarra, 

/ adurra ta kaka. Ib. 71. Obeto egingo zenduan begietako makarrok be garbitu bazenduz. Ag Kr 69 (v. tbn. G 

221). Paulinok makar aundirik / etzuan bi begietan. EusJok II 150. Begiko makarra baino gutxiago ikusi nai 

zuten (AN-larr). "No le podían ver". A EY III 347. Mari-begibakarra ken zan besteko makarra. Or Eus 100. Odei 

beltzen makarra, obenen laiñoa. "Legaña". Or Poem 534. v. tbn. A Txirrist 251. � Egun aretan eguzki ere / 

makar-gabeko jeki da. "Limpio". Or Eus 389. �2. Defecto, fallo. Cf. Inza Eusk 1926 (III-IV), 13: "Norberak 

eztu bere makarrik ikusten (G-bet), no vemos nuestros propios defectos" (tbn. en EY III 218). � Zer gaitz, zer 


mende. 

5


makar degu gaurko euskaldunak? Or SCruz 144. Baditu orraatik, itzuri-bear zenbait. Erraztasunak aizatuak 

diran makarrak. TAg Y 1933, 23. Makar sistrinak dira oek, barrengo edertasunaren ondoan. Ib. 23. Makar 

aundirik etzun gizona, / jan-edanean txit xûrra. "Defectos". Or Eus 422. Narrio edo makarren bat luken ardi edo 

idirik. Ol Deut 17, 1 (Dv baia, Ker, BiblE akats). Ez ezazu beldur izan amaren makarren batek iñoiz itsusituko 

zaitunik. 'Audacia'. Zait Sof 49. � Ez du irabazi onek, ez lakarik, ez makarrik. TAg Uzt 181. 

- MAKARDUN. "Chassieux" H. 

- MAKAR GORRI. � Begi batetik itsu dala alegia eta bestetik makar-gorria ta sufre-koxkorrak darizkiola. 

"Bermellón". Berron Kijote 64. 

- MAKAR-JARIO (G-bet, AN-gip ap. A; Lar, Añ (G), H). "Lagañoso, makartsua, makarjario" Lar (Añ makardarioa). 

"Chassieux" H. "Makar-jario bat, un legañoso" A. 

� Etim. De bekar, derivado de begi. 

2 makar (V-ger ap. A; Añ (V)), maker (Dgs-Lar 8; -kh- Lh). �1. Flaco, delgado, débil. � Ikusiko dituzu agura 

makar, iños ezetako abilidaderik izan ez dabeenak. JJMg BasEsc 209. Idi makar bi dagoz / geure okulluan. Zav 

Fab RIEV 1909, 37. Nik arpegia len langoxe makarra, iruntzia ta azurtsua daukat. A BeinB 74 (v. tbn. 73). 

Euskereak, bularretik dagoan emakuma erkin, zurbil, makar, gaisoki, mengel, laru, makal, argal argal argal bat 

irudi izango dau. A Ezale 1897, 53a. Orren makar ta orren zar ta orren triskil dakutsun agure eskale orrek. Kk 

Ab II 10. Euskera makar ta eroriya arkitzen bada. EgutTo 28-12-1941 (ap. DRA). �2. "Pequeño" A Apend. 

makar. v. makara. 

makara (Dv � A, Muj EEs 1915, 264), makar. � "Papillon de nuit" Dv. "Makara (BN-lab) [...] se dit 

principalement du papillon de nuit" Ib. s.v. altxalili. "Mariposa euskeraz [...] Jinkoiko, makara, maripanpalona, 

marisorgiñ [...]" Muj EEs 1915, 264. "Itz au (mariposa) esateko badegu euskeran itz mordo galanta. Ona emen 

batzuk: altsalili, farfail, makar..." EgutAr 4-3-1959 (ap. DRA). 

makarel. v. makaela. 

makaron (T-L). � Pasta a base de almedras. "Macaron" T-L. Cf. makarroi. � Antholatzen tuzu zure 

makaronak paperaren gainean kuller batekin eta erretzen su eztian. ECocin 41. Makaronak xokolatian. Ib. 42. 

makaronia. v. makarroi. 

makarra. "1.º al revés; 2.º ladeando" A Apend. 

makarra. v. 1 makar. 

makarrazto. � Raya, palote (hecho con tiza). � Aulki txiki batean eserita eramaten du etxekoandreak edaten 

diran basoen kontua, kupelako zurean makarraztoaz markatuaz. Garm EskL I 40. 

makarroi (PMuj DCV), makaronia, makaroni (T-L). � Macarrón. � Emaiten duzu zure makaronia egosten 

kasola batian. ECocin 44. Ojaldre onek eztu iduki bear makarroirik. Cocinan 19. Ukhan ginuen nasai jaterat, 

makaronia eta haragi, kutxot bat arno arras ona. GH 1930, 206. 

makarrosa. v. makarroxo. 

makarrot. v. bankarrot. 

makarroxina. � Legañosa (utilizado como insulto). � (Mañaxirengana juan eta marruskatuaz) --Bai, 

makarroxiña, bai. (Mañaxi) --Zuaz emendik, agure zarpalla. Alz Burr 30. 

makarroxo. � Legañoso (utilizado como insulto). Cf. VocNav: "Macarroso, sa, legañoso (Pamplona)". � Zer 

uste dezu zuk, arlote, makarroxo, eskalllu orrek? Alz EEs 1922, 17. � makarrosa (G-bet). � Atso sorgiñ alako 

bat, bi alaba makarrosakiñ. Alz STFer 122s. 

makartsu (G, AN ap. A; Lar, Añ (G), H (+ -kh-)), makartzu. �1. Legañoso. "Pitañoso, pitarroso" Lar. 

"Lagañoso" Lar y Añ. � Nik eztet beintzat geiago txintik ateratzeko asmorik, makartzu deituko banindukete ere. 


mende. 

6


Ldi IL 60. � Lia zan begi makartsua, Rakel arpegi ederrekoa eta liraña. Ur Gen 29, 17 (Ol bepera, Ker begisamurra; 

BiblE begirada samurrekoa). �2. Defectuoso. � Zaarbidean egoan zugatz okertu, zirritodun ta 

makartsua. Erkiag Arran 82. 

1 makartu. "Makartzea, makhartzea, devenir chassieux" H. 

2 makartu (Añ, A Apend). � "Debilitar" Añ. "Enflaquecer" A Apend. � Ezta inoiz bere argaldu edo 

makartuten, loditu bere ez. Ezale 1897, 318a. 

makartxo, makartxu. � Dim. de 2 makar. � Sein edo aur makar makartxu bat iaio iakon. A BeinB 75. 

makartzu. v. makartsu. 

makats. v. 1 makatx. 

1 makatu (BN-mix, Sc ap. A; VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H (+ -kh-)). �1. Contusionar. "Tracer des bosses" VocBN. 

"Bossuer le bois, les métaux, etc., contusionner, blesser un fruit" Dv. "Abollar" A. � Izan zen aharra bat 

handia. Anhitzak makatuak izan ziren bainan heriotzerik ez zen gerthatu. Prop 1883, 88s. Laster ginduen, 

begitharteaz abarreria batzuk zafratzen eta zangoaz harri kotorra batzuk, makatzen zauzkigutenakgatik. Prop 

1910, 76 (ap. DRA). �2. (Lar � H). Manchar(se), mancillar(se). Cf. Lar: "Macarse, empezar a pudrirse, viene de 

maka, cuyo origen es Bascongado, makatu, usteltzera egin". � Pekatu mortalaz makatuko edo mantxatuko 

arimak. Kortazar Serm 281. Mingaiña doi-doi Jainkoagana / uztarik ez dezan maka. "No fracase". Or Eus 342. 

2 makatu (BN ap. A; SP, Dv (-kh-)). � "Se préparer à frapper, locher. Makatu dio" SP. "Faire semblant de 

frapper" Dv, que cita a Oihenart. "Amagar, amenazar con la mano" A. � Hik maka, nik saka. "Tu fais le 

semblant de frapper, moi je frappe effectivement". O Pr 232. 

1 makatx (G-to ap. A; -ts Zait Sof II). � "Animal de cuernos torcidos" A. "Adar-makats, adarkatx, adar-oker (L, 

B, Sal, R)" Zait Sof II. 

2 makatx (Lar � H), makatxe (Lar � H). � "Makatxa, makatxea, que significa mancha menuda" Lar (s.v. 

mancha). v. 1 maka. 

3 makatx. � Agrio (?). Cf. 1 makatz. � Prantzes ardoa ekarri zuan noski; ardo makatxa eta indar gutxikoa. 

BasoM 123. 

makatx. v. 1 makatz. 

makatxe. v. 2 makatx. 

1 makatz (V-m, G, AN-5vill; Lar, Izt 40v, H), makatx (V-gip). Ref.: A; Arzdi Plant1 277; Elexp Berg. � Tr. 

Documentado en textos meridionales (tbn. en Hiriart-Urruty, sg. DRA) de los ss. XIX y XX. �1. Arbol silvestre. 

"Arbol no injerto" Lar. "Frutal silvestre" Ib. "Guadapero, peral silvestre" Ib. "Makatza baño gogorragoa da, [...] 

más duro que un perojo" Izt 40v. "Peruétano, pera silvestre" Ib. "Regoldo, castaño borde o silvestre" A. 

"Makatza, es el arbolito joven (G-goi)" Arzdi Plant1 277. "Makiña bat makatz jaten gontsan etxe aurreko 

makatzai" Elexp Berg. � Abe nagusijak dira oneek [...] masustabia, makatza, mispillia [...]. Mg PAb 188. Gure 

gizonak zuen oiloak ikusi gure makatxean atzo. HU "Behien ezagutza" (ap. DRA). Basondoko makatza goxoa. 

Eston Iz 8. Makatz aundi-aundia da. Bai, makatz-tantaia. Iñun be eztot ikusi onelako makatz-tantairik. Alzola 

Atalak 82. Makatz zar arrotu aundi batek erakusten dauz adar igertuak. Ib. 82. v. tbn. Akes Ipiñ 34. � (Adj.). 

Silvestre. � Arbola makatza eta onek botatzen dituan alsumak ez dira egokiak fruta gozoak emateko. AA I 41. 

Landarak izateko ereiten diran aziak, batzuetan basokoak izaten dira, makatzak, gizonak landu gabekoak. EEs 

1916, 282. � "Au fig., gizon makatza, sauvageon, homme sauvage, sans éducation, rude, etc." H. 

�2. (V; Añ (V)), makatx (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. Pera. "Pera pequeña, [...] a 

las duras, makatzak" Añ. "Makatz, makatza, (la) pera más temprana y pequeña. Makatz(x)ak, peras silvestres" Iz 

ArOñ. "Makatz ederrak agertzen dira Bizkaitik gure plazara" Etxba Eib. � Foru illak zuk ezin biztu ziñaizala / 

makatz ustelik zeiñek osatu leike bada? AB AmaE 460 (podría corresponder a la 1. a acepción). Kandelario lerio, 

atxari ura dario, makatzari madari, eutsi Peru ankeari (V-ger). "A la perucha pera". A EY III 159. Lengo 


mende. 

7


lekuratu dira umeak makatz guri erdi-ustel goxoen usaira ta gogotsu biurtu. Eston Iz 8. 

�3. "(G-goi), especie de cereza" A. 

�4. "(AN-gip), manzana bravía y pequeña" A (s.v. sagar). 

�5. Uva (?). � Makatz garratzekin egindako ardoaren antzeko zerbait. "Uitea". Ibiñ Virgil 102. 

- EZTI-MAKATZ. v. eztimakatz. 

- MAKATZ-ARBOLA. "Con referencia a árboles frutales silvestres. [...]. Egarrixak itxo biarrian nabillela, 

makatz arbola bat topau neban" Etxba Eib. 

- MAKATZ-MAKILA. "(V-m), palo nudoso" A. 

2 makatz (V-gip ap. AEF 1955, 183). � (Sust.). "Fabrican los quesos ordinarios con el instrumento llamado 

gaztai-zumitza. A las vasijas denominan apatza, makatza y xurtea" AEF 1955, 183. 

3 makatz. � Bombilla. � Ikusirik tximistargi-makatza, apur baten argijari begira-begira egon eta esan eutson 

etxeko-andreari [...]. Kk Ab I 70. Imini eban argi-makatza polito-polito. Ib. 70. Saloki-andreak artu ta imiñi 

eban beste makatzaren lekuban, berau kenduta eta ederto argi egin eban. Ib. 71. 

makatz. v. 1-2 makets. 

makatzaga. "Makaztegia, makatzaga, arboleda de tales árboles [peral, manzano silvestre, etc.]" Lar DVC 263. 

Se trata probablemente de topónimos. 

makatzeta. "Makatzeta , perales silvestres" IC 447v. Se trata probablemente de un topónimo. 

makaztegi. v. makatzaga. 

makazti. "Lugar donde hay muchos árboles de éstos [peruétano, peral silvestre, etc.]" Lar (s.v. peruétano). 

makaztoi. � Lugar donde hay árboles silvestres. � Gari-soloak. Landa berdezkak. Makaztoi bat. Kerizak. 

Ikoak. Sagastoiak. Alzola Atalak 82. 

makaztu. v. makestu. 

makedoniar, makedonitar. � Macedonio. v. mazedoniar. � Tesalonikeko Aristark makedoniarra. Ol Act 27, 

2. Tesalonikako makedonitarra. Arriand Act 27, 2. Troa hirian amets bat eginen du Paulok: makedoniar batek 

galdatzen dio haren laguntzerat joaitea. Zelaiberri Herr 5-10-1961, 4. 

makedotar. � Macedonio. � Gixon makedotarra. Arriand Act 16, 9. 

makel. v. makaela; 1 makal; maker. 

makela. v. makaela. 

maker (V arc. ap. A; Lar Sup � H (+ -kh-)), makel (AN-ulz ap. Inza). �1. "Contrahecho" Lar Sup. "De mala 

figura" Inza RIEV 1928, 153. � Eikek senar makerra ta ak aukake andera. "Marido contrahecho". RS 290. �2. 

(AN? ap. A), makel. Aspero, tosco, basto. "Desabrido, áspero, gruñón" A. v. moker. � Erri bat, udalenean, / 

pendiz makerrak aruntza dagon / amesetazko launean. Gand Elorri 167. Musika basa eta makel bat orruaz ari 

zen. Herr 15-9-1966, 2. 

maker. v. 2 makar. 

1 makera (V-ger-ple-arr-oroz ap. A; Añ, Zam Voc). � "Cerdo, marrano [...], la hembra no capada, makera" Añ. 

"1.º cerda con crías"; 2.º cerda no castrada" A. � Heldu nintzen gero zerrien gorputzera, / eta kendu nion apoari 

makera; / haragi sendoalak argaldu nizkien. Arti MaldanB 201. � Txarri makera gorriek ezkurre intzenean yan 

baindu! Akes Ipiñ 33. 

2 makera (V-gip, G-goi-to). Ref.: A; Iz To; Elexp Berg. � "Arco de madera flexible que se fija en los carros 

para evitar que caiga la carga de hierba" A. "El asidero (en arco) del arre, arrebesate bat (Tolosan), arre-makera 


mende.


'idem' (Ibarren)" Iz To. 

makerrako. � Matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño, akerrik okerrik ez dot ikusi nik. (Interpr?). 

Mg PAb 176 (es posible que no se trate de una palabra con significado preciso). 

makeskeria. "Avería (G-to)" A Apend. 

makestu (L-ain ap. A), makaztu (G-to ap. A; Aq 1347). �1. Desportillar. "Cacharro, txarro akaztua, makaztua" 

Aq 1347. � Eltze matzertu edo makhestu batzuekin. Prop 1894, 79. �2. (AN-larr ap. Asp Leiz y Leiz2). 

"Desafilar. Aizkora makestu zaitzu" Asp Leiz. � Satagin-lur ta satorrarenak / neguan naiz zintzo barra, / atzera 

sortu, nai baiño usugo / makestuz agobizarra. "Hacen embotar el filo [de la guadaña]". Or Eus 298. �3. 

"Retorcerse. Makestu zaiku gizona" Izeta BHizt2. Cf. makeztu. 

maket. "(V-m), porra, palo muy grueso" A. 

maketa. � Maqueta. � Ez dut behinere aurrez maketarik egiten eta bere lana egingaiean bertan burutzen dut. 

MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 4 ejs. 

maketania. Neol. creado por Arana Goiri en 1894. � España. "No es precisamente Castilla, ni Andalucía, ni 

Galicia, ni Catalunya, ni ninguna otra región española, la que nos ha sometido; sino el poder de la nación que 

unidas todas ellas constituyen y a la cual en lenguaje vulgar llamamos maketania o maketerria" AG 403. 

"Maketania, palabra relativamente moderna para designar la parte de la península ibérica que no es euskeriana ni 

portuguesa" LexBi 194 (ed. 1896; ap. NeolAG). v. maketerri. � [Euskalzale ingurrija] aratu-ezkero zer ikusten 

da euren artian? Emen... izpar batzuk (barrijak esaten dautse berak: emen be ontzat dauka Materri-kua ta 

erderea uts-utsik euzkeratuten dau [...]. Ezta azartzen Baltzerrija ixendetan bez. Attatu biar ba-dau bere 

erderazko ixena olan irazten dau: M.K.tania. Noz-edo-noz osorik imintzen azartzen bada, erdera-erri baten 

ixentzat ezarriko dau, ez erri arrotz baten ixentzat). Baserr 1897, n.º 8 (ap. NeolAG). 

maketerri, materri, maketo-erri. Neol. creado por Arana Goiri en 1894 a imitación de Euskalerri 'País Vasco', 

de maketo 'español' y erri 'pueblo' (AG 403). � España. v. maketania. � Euskalerrixe ala maketerrixe, ala zer 

da berau? A Ezale 1898, 29b. v. tbn. El Correo Vasco 1899, n.º 47 (ap. NeolAG). Materri: v. ej. de Baserr s.v. 

maketania. Maketo erri: Patria 1904, n.º 30 (ap. NeolAG). 

maketo. Para su origen, v. NeolAG s.v. "Maqueto, apellidamos así a los no naturales del país, especialmente a 

los que de veinte años acá han invadido en proporciones alarmantes el territorio vasco [...]" LexBi. "Calificativo 

que se dió a los inmigrantes en Vizcaya, cuando la revolución industrial, con ánimo ofensivo y ordinariamente 

limitado a la clase jornalera. Por antonomasia los de tierras de Castilla, que dieron el mayor contingente de 

brazos para la minería y la siderurgia. Ez dakigu nundik etorritako maketua dan ori" Etxba Eib. Cf. SM Zirik 40: 

"Tengo apellidos como para regalar a los maketos, he mutil". Cf. AG 1080: "A principios de este siglo llamaban 

los bizkainos a los españoles con los denigrantes motes de baltz (negro), azurbaltz (hueso negro), motz (feo, 

chato, raquítico), belarrimotz y belarribako (desorejado), por no entender la lengua del país. Hoy, en la parte 

occidental de Bizkaya es más usado el apodo de maketo, que ya estaba en uso antes de la última guerra carlista y 

cuya etimología no se sabe de cierto cuál sea"; ib. 197: "Por otra parte, ese camino del odio al maketismo es 

mucho más directo"; ib. 197: "Ocuparse en estudiar al elemento que favorece la irrupción, esto es, a los 

maketófilos"; ib. 197: "Para tratar con la debida extensión la cuestión maketológica, preciso fuere un volumen 

infolio de mil páginas cuando menos"; ib. 199: "Las distintas clases de maketismo o maketofilia". Cf. VocNav 

s.v. maqueto. Cf. MEIG IX 149: "Mendiz harunzkoa ote nintzen ziren beldur, Burgos-Palencia aldekoa, maqueto 

bat beraz". � Ez gaitezala maketoakin / geiago nastau aurrera. (1896). AB AmaE 86. Irakurtzeko gogua 

bakarrik, maketuak bere euki dai. AG 200. Euzkerea eztakijen eun maketok kalte andija egitten dautsae geure 

Aberrijari. Ib. 1296. Erdalduna edo gaur esan oi danez maketoa. Ezale 1897, 374a. Ene gaste maiteok, / ixan 

zaiz dantzari, / jaurtirik baña urrin / maketo-antz ori. Enb 112. Karabinero bat eta bi maketo berritsu. Anab Poli 

71. Itoko zuan bere atzaparretan maketo arpegi-berde ura! Ugalde Iltz 49. En DFrec hay 2 ejs. v. tbn. 

Bizkaitarra 1895, n.º 28 (ap. NeolAG). Euskalduna 1898, 25. Osk Kurl 218. 

- MAKETO-DANTZA. Danza no vasca, danza española. � Zugaz iñok eztau ein / maketo-dantzarik. Enb 149. 

Aldamenean maketo dantza, / mutil ta neskak elduta. GH 1932, 392. 

maketozale. Neol. creado por AG en 1895 de maketo 'español' y -zale. � Españófilo, españolista. � Bai partido 

maketozaliak edo euren aizkidiak, etxuela mattetan Bizkai-semia. AG 456. Eztakuse zelan geure Bizkai ederra 


mende. 

9


dagon maketo ta maketozaliak birrinddu ta eratzitta? Ib. 544. v. tbn. Baserr n.º 10 (ap. NeolAG). Euskalduna 

1898, 25 (maketo-zale). 

1 makets (V-ple-arrig; Dgs-Lar 5), maketz (V-m-gip), maketx (V-ple; Zam Voc), makatz (V-m). Ref.: A 

(makets, maketx, makatz); AEF 1927, 99; Onaind EEs 1931, 55; Iz ArOñ (maketz). � Machete; en gral. ref. a 

diversos instrumentos de corte. "Hoz para cortar leña" Dgs-Lar 5. "Machete" A. "Dalle, guadaña" Ib. "De cada 

palo sacan seis, ocho, diez o más tiras --zimitzak atera--, lo cual ejecuta el cestero con singular destreza, 

mediante un cortante llamado maketza (V-gip)" AEF 1927, 99. "Maketza, au txaratarako tresna lankai egokia da: 

larrak, oteak eta artoak ebagiteko (V-m)" Onaind EEs 1931, 55. "El machete, instrumento cortante de los 

cesteros" Iz ArOñ. � Bere maketsa / atera dau [Jondone Periak] zorrotzik, / ebagi deutso / belaarria bateri. 

Lazarraga (B) 1200v. Bedarra ebateko edo mats-batzeko makets edo gurguillua. A BGuzur 154. Erioa dator 

itxura txarrean / bere makatz latza daukala soiñean. Bera "Gizona ta erioa" (ap. DRA). 

2 makets (G-azp-to-bet-nav, B; Aq 1347), makatz (Aq 1347). Ref.: A; Izeta BHizt2. �1. Defectuoso, 

imperfecto. "Cacharro, txarro akaztua, makaztua, akatza, makatza, [...], maketsa" Aq 1347. "Cosa deforme, 

defectuosa, p. ej. el jarro desportillado" A. "Ortz maketsak tuzu" Izeta BHizt2. v. markets. � Ez giñan, orratik, 

kristau maketsak iñoiz izatera eldu. Jaukol Ipui 6. Zu makets izanik aien bikaiñean bikaindu bear zinduken gisan. 

Or Aitork 380 (v. tbn. 48). Arrotz itzez eta izkera maketsez. Ib. 32. �2. + makatz (G-to ap. A). (Uso sust.). 

Defecto, mella. v. akats. � Yainkoen makatzak, mingain-erokeriak eta biotzeko asarre biziak itzungi dute [argizirrinta]. 

'Polvo sangriento'. Zait Sof 178. Bikaiñ zeran Orri iguin zaizu aien maketsa. Or Aitork 380. Gure 

maketsak berdindu detzakena. Ib. 222. �3. (L-ain ap. A; -kh- L ap. Lh). "Cosa insonora, apagada" A. �4. (B ap. 

Izeta BHizt2), maketx (G-to, L ap. A). "Ruin, despreciable" A. "Dícese de la persona retorcida. Au gizon 

maketsa!" Izeta BHizt2. �5. (AN-larr). "Desafilada. Aizkora maketsa daukazu" Asp Leiz. "Aizkora maketsakin 

aizkoldaririk obenak ez tu apusturik irabaziko" Asp Leiz2. �6. Nola dildira eta kanta lezakete xirribika-kordek, 

ez balute inguruan tinkatzeko zurki maketsik? (Interpr?). Lf in Zait Plat XV. 

� Etim. Relacionado con akats. Para el prefijo nominal m(a)-, v. FHV 271s. 

maketx. v. 1-2 makets. 

maketz. v. 1 makets. 

makeztu. "(G-goi), atascarse, confundirse. Berez bear bersolaria, bestela laizter makeztu, el versificador tiene 

que serlo por naturaleza, de lo contrario pronto se atasca" A. Cf. makestu. 

1 maki (G, AN-egüés-olza; Lar, Dv, H (V, G)), meki (AN-araq), meiki (AN-araq). Ref.: Bon-Ond 154; A; A 

Apend (meki); EG 1959, 245; Iz Als. �1. Cojo. "Renco, cojo", "pateta", "cojo" Lar. "Boiteux" Dv, que cita a 

Manterola, Larramendi y Lardizabal. "Meiki (Arbizu), oñetan naiz zango-iztarretan gaitzen bat izan da, alboraka 

ibilten dana. Euzkel-gaiztoz erren naiz koxo" Larrak EG 1959 (3-6), 245. "Maki dee, están cojos" Iz Als. � 

Batzuek billatu izan zuten [Jesus] makiak zuzentzeko, besteak itsuak argitzeko. Lard 398 (v. tbn. 484). Eztabe 

emongo txakurtxikirik eskeko meikiri laguntzeko. Larrak EG 1959 (3-6), 205. Bere seme gaxua / ez badu erruki, / 

laster jarriko zaio / erren edo maki. And Auspoa 52-53, 236. � "On dit au fig. eztago burutikan makia, el n'est 

pas boiteux de la tête, il pense, raisonne droit" H. �2. "(G-goi), lisiado, imposibilitado" A. �3. "(V-gip), 

derrengado, rendido de cansancio" A. 

- MAKI-MAKI EGIN. "Rendirse de cansancio" A. � Maki-maki eginda nengoen ta arextian oeratu nintzala 

zeritzaidan. EG 1959 (1-2), 56. 

2 maki (V-gip). � "Maquis. Asturias aldian jeuken inddarra makixak" Elexp Berg. � Alemanen denboran 

makiarendako gorde dirua baitzen. Herr 1-2-1962, 4. 

maki. v. 2 makina. 

makiatu (Lar, H), makitu (G-nav ap. Iz Als). �1. "Hacerse cojo" Lar. "Encojar, encojarse" Ib. "1. rendre 

boiteux, écloper. Zaldia makiatzea, écloper un cheval. Ata makiatzia, rendre un canard boiteux. [...] 2. devenir 

boiteux, s'écloper, boiter. Oñean min dezu noski makiatzen baitezu, [...] vous boitez. Guziegi nekatuaz makiatzen 

da iñor, on (quelqu'un) devient boiteux, fatigant à l'excès" H. "Ganau gaixuk askotan ferra galdu eta makituik" 

Iz Als. � "Aller à cloche-pied" H. �2. "Makitu (V-gip), derrengarse" A. 

makiera (Lar, H). � "Cojeza, cojez" Lar. "Claudication, boitement, boiterie en parlant des bêtes. Makiera batek 


mende. 

10


emon dio, il a été atteint d'un boitement, d'une boiterie" H. 

makika (Lar, H). � "Recancanilla, modo de andar como cojeando [...] makika ibiltea" Lar. "À cloche-pied, 

clopin-clopant, en boitant. Makika dabil, il va en boitant, clopin-clopant. Makika jostatzea, s'amuser à clochepied" 

H. 

makila (gral.; Lcc, Volt 54, H (V, G); -illa Lar, Añ, Dv (G), H (V, G), Zam Voc; -kh- VocS 130, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, Gèze 322, H (L, BN, S); -khilla SP, Urt I 102, Ht VocGr 311, H (L)), makil (V-gip, AN-araq-ulzegüés-ilzarb-olza, 

BN-arb-baig-lab, S; VocB), mikilla (Dv (V)). Ref.: Bon-Ond 148; A; Urkia EEs 1930, 29; EI 

381; Lrq (makhila); Iz Als, Ulz (makílle), ArOñ; JMB At; Etxba Eib (makillia); EAEL 141; Elexp Berg (makilla); 

Gte Erd 34, 192, 217. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. Al Sur la forma 

mejor atestiguada es maki(l)la; hay algunos ejs. de makil, y algunos autores como Iturriaga emplean ambas 

formas. Al Norte la forma general es mak(h)ila (casi siempre con oclusiva aspirada); hay mak(h)il en ECocin y 

Zubiri, y ambas variantes en Duvoisin, Barbier, Zerbitzari, Oxobi y Etchepare de Jatsu. En DFrec hay 35 ejs. de 

makila, 2 de ellos septentrionales. 

�1. Palo, bastón. "Cayado" Lcc. "Muleta, el palo", "palo" Lar y Añ. "Apalear, [...], makillaz jo" Lar. "Menear el 

balago, dar de palos, [...], makillaz zeatu, jo" Ib. "Aporreamiento, [...] makillaz jotzea" Ib. "Mihi gabeko ioariak 

eta makhilarik gabeko atabalak, ots guti, zarpoa huts dute iduri, sonnette sans battant (langue) et tambours sans 

baguettes (rendent) peu de son (prov). [...] Makhilla se dit aussi de ce qui ressemble à un bâton; xokolat 

makhilla, bâton de chocolat" H. "(AN-5vill), bumerang o palo arrojadizo utilizado por los cazadores de palomas" 

JMB At. "Bere jotzeko makila, berak eman, donner des armes contre soi" Herr 1-8-1957, 3. "Badira, makillia 

biar dala esaten dabenak, emontzalle izateko asmuan" Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. maquilla y maquila. Cf. 

Poema del Mío Cid verso 3.378 (ap. Garate 2. 


mende. 

a Cont RIEV 1933, 100). � Esku orotako makila da. "Il est bâton à 

toutes mains. C'est-à-dire, il s'accommode avec toute sorte de gens". O Pr 691. Ez bere makilaz zuri iazartzeko. 

Hm 207. Balaamek hura makhilaz bortitzki zehatzen zuen haren abia arazitzeko. SP Phil 322. Makila dugun 

atxeki bi burietarik, herioaren beldurra alde batetik, herioaren amorioa bertze aldetik. Tt Onsa 167. Makhilaren 

bi buriak, bi bazterrak batetan bildu eta iuntatu ditu. Ib. 119. Persona sagradu oek agrabiatzea, naiz eskuaz, 

naiz makillaz. OA 156. Zakurren zaunkekin ta bere oju-arri ta makilekin igorzen ditu agerzen diranak igesi. Mb 

IArg I 310. Ohoin batenganat bezala ethorri izan zarete ezpatekien eta makhillekien. He Lc 22, 52 (TB, Dv, 

Leon makhilekin, Oteiza makillakin, Ol ezpata-makillaz, Ker, BiblE maki(l)laz). Manatu zaroen ez zezatela 

deusik eraman bidekotz, bere makhilla baizen. He Mc 6, 8 (TB, Dv makhila, Leon, Ol, Ker, BiblE maki(l)la). 

Muleta edo makillaz baño ibilli ezin dana, ezta orregaitik ibilli baga egoten. Añ LoraS 91. Zakurrak burua autsi 

dion makillagandik iges egiten duan eran. AA II 21. Makila edo beste edozeinbere gauzagaz jotera eginagaz. 

Astar II 85. Gure dantzariyak, / [...] eskubetan politak / makil ta uztaiak. Echag 81. Besteak pillotan, palankan, 

bolan, saltoka makillarekin eta makilla bage. Izt C 213. Betoz nere gañera / amar milla makill. It Fab 44. 

[Manteka] erabilten da zotz edo makilla bategaz. Ur Dial 84 (It makilla, Dv, Ip makhila). Iru edo lau kapoi 

makill baten puntan bizkar gañian daramazkiyela. Sor Gabon 35. 

� (s. XX). Banderill edo makill paper kizkurrezkuekiñ. Sor Bar 74. Harroka batek, Moisek makhilaz jorik, eman 

zioten ura nasaiki. CatJauf 26. Saritzat emana izan zakon makila zilarreztatua. JE Bur 145. Makillak ez dik 

indarrik justiziyan. Iraola 59. Nik ere pasako nuke or goitik makil gañetik. Urruz Zer 143 (136 makilla). Bazuen 

eskualdun makila bat. Barb Sup 146 (41 makil; v. tbn. eskaldun makhilak en Hb Esk 217, euskaldun makilaak en 

Azc PB 317, eskualdun makila en Etcham 82 y euskaldun makilla en Etxde JJ 83). Bekokiaren erdiz-erdi 

gurutzearen makil luzeena egiñaz. Inza Azalp 17 (v. tbn. EsZarr 166 makilla (det.; G-azp)). Eman didazu Zure 

artzaien makilla. Jaukol Biozk 97 (69 makil). Makilla dantzatu zula besteren ezurretan. Or SCruz 10 (v. tbn. Eus 

176). Eskian beti zabiltzan makil lodi bat, urratsen laguntzeko. Zub 25. Bi makil oiek aski nitun nik / munduz 

mundu ibiltzeko. Tx B II 267 (v. tbn. in LEG I 225 makilla). Yeiki, eskuratu makil bat eta mendira yoan bear 

nuala. Ldi IL 29 (v. tbn. 135). Makil zulatuak, artzi, jostorratz [...]. JMB ELG 32s. Lapur batengana bezela 

atera zerate makilla ta ezpatekin, ni atxitzera. Ir YKBiz 472. Oroimenean bustin-txulo ta / zankiñezkako makil 

txikiak. EA OlBe 32. Habaila eta makhil bat harturik Goliathi landatu zitzaion aintzinean. Zerb IxtS 53 (Azk 78 

makila). Etxetik atheratzen ikusi dut egun goizean makhil bati bermatuz. Lf Murtuts 37 (42 makhila). Makil bat 

ankatarteratu dit eta muturrez aurrera joan naiz. Etxde AlosT 27. Oilloak beren makilletan lo zeuden, anka 

baten gañean eta burua egopean zutela. Zink EG 1956 (9-10), 56. Oraingo nagusiak eta Balentinek makil lodi 

bat artu zuten mutur banatik. Anab Poli 93 (60 makilla). Makil bat eskuan heldu bada. JEtchep 18 (43 makila 

txar bat). Bere andria be astua makillara letxe ein da euan. SM Zirik 24. Jokalariek txandaka makhil zorrotz 

bana jaurtitzen zuten. Osk Kurl 74 (185 makhila). Olarratz jauna [...] makilla zoragarri baten jabe zan. Erkiag 

BatB 22. Ez makil, ez abail. "Sin honda ni cayado". Or in Gazt MusIx 38. Oliondozko makil batean agondurik 

onela asi zan Damon: [...]. Ibiñ Virgil 54. Jaun handi bat hemen zen gurekin, / urre makila eta kurutzearekin. 

Xa Odol 94. Borroka makhila gorriekin, etsaiak lehertürik. Casve SGrazi 154. 

v. tbn. Mak(h)ila: LE Urt ms. 80v. Dv LEd 253. Laph 117. Elzb PAd 8. Jnn SBi 115. Lap 117 (V 55). Arb Igand 

42. Mdg 131. StPierre 18. Ox 40. Const 36. Etcham 80. Arti MaldanB 195. Ardoy SFran 180. Makilla: Lg I 279.


DurPl 70. CrIc 156. Mg PAb 65. VMg 10. fB Olg 54. JJMg BasEsc 177. Arr GB 87. Aran SIgn 51. Bv AsL 56. 

Azc PB 141. Ag AL 128. Moc Damu 5. EusJok II 72. Enb 50. Altuna 23. Kk Ab II 165. Otx 34. Zait Sof 130. 

Mde Pr 100. Txill Let 93. Vill Jaink 69. Salav 105. Etxba Ibilt 464. Berron Kijote 134. MEIG IX 119 (en colab 

con NEtx). Mak(h)ila (det.): Egiat 226 y 244. HerVal 235. Arch Fab 83 y 123. ChantP 318. Zby RIEV 1909, 

104. Larz Senper 10. Makilla (det.): Gy 23. Lard 51. Xe 296. Ud 26. Zab Gabon 25. Apaol 72. A BeinB 53. 

JanEd I 55. Noe 96. Goñi 107. Echta Jos 246. Ill Testim 8. Muj PAm 74. Lek EunD 29. Laux AB 51. TAg Uzt 

18. JAIraz Bizia 71. Munita 55. Bilbao IpuiB 37. And AUzta 103. BEnb NereA 211. Lab SuEm 207. NEtx LBB 

198. Makil: ECocin 43 (-kh-). Iraola 59. Ox 27 (-kh-). Elizdo EEs 1925, 248 (-ill). 

� (Como primer miembro de comp.). � Makila kolpez aranze puntak hezurrean barrena sarthurik. Mat 200 (v. 

tbn. makhila kolpez en Harb 297). Banatzen dituzte makilla kolpe andiekin. Mg CC 149 (v. tbn. makil-golpe en It 

Fab 129). Urten eben batera / biotz sendoakaz / neurtuten Leondarrak / makila-puntakaz. Azc PB 200. 

Zorigaitz, tokien hustera ez aski goiz ernaturik, makila-palangaren menean egon zireneri! Barb Sup 146. 

Makilla-muturragaz ikutzen nindun aldioro garondoan. "Cabo alto del tiento". Or Tormes 23 (tbn. makil-mutur 

en Mok 4). Asi yatan buruko zapiak kentzen eta makill-zauria sendatzen. "Garrotazo". Ib. 59. Oraingoz makilzartako 

ederrak artu bear dituk. Or SCruz 53. Bei aserrearen bizkarrean makilla sail bat autsi. 'Gourdins'. Or Mi 

48. Ango bilintxikuak! Ango makil-otsa! Enb 207 (v. tbn. makilla ots en Otx 35). Mutill batek oilloa / makillapuntan 

daroa. Or Eus 176. Bizar zuriz, lepoa makurtuta, makilla-adakia eskuan. Alzola Atalak 74 (66 

makillarakia). Makil-eraso ura guzia bere gaiñ zetorkiola. "Tempestad de palos". Berron Kijote 65. Makilibarrean 

zerraldo zegolarik. "Val de las estacas". Ib. 183. 

� (V-gip ap. Elexp Berg). Palo, golpe; castigo. "Gaur goizaldera zarataka ibilli dienak makillia merezi dabe" 

Elexp Berg. � Ogeitxo bat makilla, ainbeste urtean, / gitxienez eutsazan, bringau bizkarrean. AB AmaE 237. -- 

Makillatuba ni? --diñotso neskamiak-- Makillak i lango astuari, lotsabako abo-andi ori. Otx 145. Makila eta 

zigorrez lurperatu zuten. Lasa Poem 106. 

� (Como sobrenombre). � Simon Makilla. AB AmaE 323. Ezin-egonez an da Ezkurrako Makil. Or Eus 15. 

� (AN-larr-5vill ap. Gte Erd 56), makil. "Makila autsiekin ez oien tartean sartu, no te fíes de ellos; litm., no te 

metas entre ellos con palo roto (AN-larr)" A EY III 290 (v. tbn. el mismo refrán en Inza NaEsZarr 246). "Oien 

artakan makilla autsikin ez sartu (AN-5vill)" Gte Erd 56. � Eman zaite zu bien artean makhila hautsiarekin. 

Etcheb Zeruari 178 (ap. DRA). Iñoiz asarre-paperak / ein biar derrior, / baña makil ausiyakin / ez sartu emen 

iñor. Basarri in Uzt Noiz 47 (v. tbn. Azpillaga ib. makillarik). v. tbn. Auspoa 98-99, 192. 

� (Fig.). Cargo de alcalde. Cf. infra ALKATE-MAKILA. � Lehenago ere, behin baino gehiagotan, bere 

buruaren jabe zelarik eta nehor bezen on, bere makilaren xuritzeko, bereak aditurik dago hementxet Arrotako 

auzapez ohia. HU Aurp 126. � Yaun-makilla izaki, alkian exeritzen dana. 'El que ahora detenta el poder y el 

trono'. Zait Sof 117. 

� "Ataharre, ankauala, epuruala, epur-makilla" Lar. 

� Ai, ze ederra! (Makil txukunez sariztua). Enb 49. 

�2. "Au fig., jambe longue et grêle; par ironie, jambe. Norat daramatza bere makhillak?, où porte-t-il ses 

jambes, où va-t-il sur ses béquilles?. Makhillak, xotxak erabilli beharko ditu, il lui faudra faire aller ses jambes, il 

lui faudra se hâter, agir vivement" H. � Oraiko estalgia arras khentzekoa da, ez denaz geroz zazpi zango, 

sugandilla, marmalo eta hameko makhil nork daki zenbaten ihes lekhua baizik. Prop 1896, 196. 

�3. "Bâton, trait d'écriture long et droit d'un commençant. Oraiño makilletan zan, il en était encore aux bâtons" 

H. v. astamakila. 

�4. "(Sal, R), jugada en que se tienen tres reyes en un tiempo" A. 

�5. "Radoire, rouleau, règle à rader une mesure. Zikhoitzaren neurriak makhila beharrik ez, la mesure de l'avare 

n'a pas besoin de radoire (prov.)" H. "Makilla, molienda de quince libras (Itza 69)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 

156. 

- AGINTE-MAKILA, AIZTA-MAKIL. v. aginte, aiztamakil. 

- ALKATE-MAKILA. Bastón de alcalde. � Egon nintzen luzerotxu Alkate-makileari begire, guztiek egozan aoa 

zabalik neuk zer esango. A BGuzur 125. 

- HANKA-MAKILA. v. hanka. 

- APEZPIKU-MAKILA. "Aphezpiku makhila, crosse, bâton d'évêques" H (s.v. makhila). 

- ARTZAIN-MAKILA. v. artzain. 

- BANDERA-MAKILA. Asta (de bandera). � Ugarteko piñu gero ta lerdenagoak, bandera-makilla zut arroak 

zirudien goiko ortzi-kristalari begira. Erkiag Arran 182. 

- BIDE-MAKILA. v. bide. 

- BURDINA-MAKILA. Barra de hierro. � Mutil da morrosko / santzoka eldu zirean / Padura-ganera / 

burdina-makilakaz / Godoen aurrera. Azc PB 200. [Imajiñari] Esku-artean eukan burdin makillea gora iasota. 

Ag AL 44. Aurrean burni-makillazko itxitura bat egin diote, jendea geiegi alderatu ez deiyen. Goñi 107. 

"Makil"-ek eskatzen du bere burni-makil. "Barra". Or Eus 32. 

- ENDREDA-MAKILA, ERRATZ-MAKILA, ERREGE-MAKILA, ESKOBA-MAKILA, ESKU-MAKILA, 

EZPATA-MAKILA, GAZTA-MAKILA, etc. v. endredatu, erratz, errege, eskoba, eskumakila, ezpata, 


mende. 

12


gazta, etc. 

- GAZTAINA-MAKILA. Madera de castaño. � Gaztaña makillakaz baserrian egindako lau edo sei esar leku. 

Ag Kr 74. 

- GOROSTI-MAKILA, GUDA-MAKILA, KANDELA-MAKILA, LANGA-MAKILA, LINO-MAKILA, 

LIZAR-MAKILA, etc. v. gorosti, guda, kandela, langa, liho, lizar, etc. 

- MAKILA-BORRA (Aq 530 (G, AN); -kh- SP, Dv). "Massue" SP. "Palo, porquera" Aq 530. � Herkules sendo 

famatu hura [...], makilla borra bat edo maillu handi bat eskuan duela. Ax 54 (V 35). 

- MAKILA-BORROKA. "Duelo a palos. Makilla burrukia izan da domekan Irukurutzetan" Etxba Eib. 

- MAKILA-BURU. Mango del bastón, punta del bastón. � Adora zezan bere makhila buru gainean bermaturik. 

"Bout de son bâton". Lç He 11, 21 (Ker, BiblE maki(l)la-buru, Ol makillburu; TB makhilaren punta, Dv, IBk 

mak(h)ila, IBe makilaren mutur). Aguratxo bat [...], makill buruan esku biak eta eskuen gañean okotza ipiñita. 

Ag G 190s. 

- MAKILA-DANTZA. Danza de palos. "Aratostietarako, makilla dantzia ikasten dabiz gazte mordo bat" Etxba 

Eib. Cf. VocNav s.v. danza y maquil-danza. Cf. CEEN 1970, 175: "Se baila en el cortejo procesional, delante de 

la imagen de nuestro primer obispo el Makil gurutze dantza (Lesaca)". Cf. tbn. Echaide Orio 124. � Alparria ta 

sekantza, / billarreko makil-dantza, / jendiaren alegrantza. Xe 233. Euskaldunen gauzak, / makilla dantza eta 

bertsozko jolasak. AB AmaE 285. Makil-dantza bat ematen dute / soiñu ezagun onekin. Or Eus 169. v. tbn. 

MAtx Gazt 61 (makil-dantza). 

- MAKILA-DANTZARI. (El) que baila la danza de palos. � Txuntxun soñuan aurreskulari, / baita makildantzarijak, 

/ pelotari ta irrintzilari. Enb 122 (v. tbn. 110). 

- MAKILADUN, MAKILDUN. (El) que tiene palo, bastón. � Hautematen badiat / hurbiltzen ohoinik, / eskale, 

makhiladun, / tzarki bezti denik; / saingaz hasten nauk. Zby RIEV 1908, 769. Makilladun gizon bat akitika ta 

izerditan eurakana etorrela. Ag Kr 146. Makilladunak etziran lotu jorraketan amabija ildda lez beianganian itzi 

ez artian. Otx 86. v. tbn. Osk Kurl 77 (makhildun). 

- MAKILA-EKARTZAILE. Cetrero. � Hara heldu ginen egun berean, erregek igorri zuen bere makhilaekhartzalea, 

untziko buruzagiarentzat letra batekin. Prop 1880b, 173. Jakin behar duzu makhila-ekhartzale edo 

makhilaketari hori, erregeren ondoko lehen aitzindaria dela. Ib. 173 (donde se explica el origen de la palabra). 

- MAKILA FERRATU. Bastón-estoque. � Bere makila ferratuari giderra kendu dio, eta burdin-gerren 

zorrotzaz eztiki zirringilatuz harri gogor hotzak, zapartarazi dauzkigu bederazka. JE Ber 70. Nork behinere 

entzun dio ele bat bera, han eta hemen [pilotaria zelarik] irabaziak zituen dirutze, zinta eta makila ferratuez? 

Zerb Azk 78. --Biak joanen gituk. Nik makil ferratua hartzen diat. --Zer eginen duxi, xuk, makilarekin? --Sugeak 

eta apoak kalituko. JEtchep 36. 

- MAKILA-JOKA. Pegando con palo. � Makil-joka itxuak zuen elbarritu. It Fab 257. 

- MAKILA-JOTZE. "Tunda de palos, aga, makil jaitea" Aq 1465. 

- MAKILA-KASKA. Golpe de palo, garrotazo. � Eta kask, erdi hasarre, erdi hirriz, makhila kaska bat emaiten 

dio. Barb Sup 97 (147 makila kaska). 

- MAKILA-KASKAKA. Golpeando con un palo. � Moisek makhil kaskaka ura jauz-arazi zuen harroka batetik. 

Zerb IxtS 37. 

- MAKILAKO, MAKILEKO. Golpe, palo, garrotazo. � Juduak izan ziran [...] Jesusei lenengo makillekoak 

eman zizkiotenak. Inza Azalp 67. Eman zitun makillakoak, baiño esaten duten amarretatik bat ere ez. Or SCruz 

10. 

- MAKILA-LANDARE. Rama sin hojas. � Begiratu aldezute iñoiz, nola, jorraill aldean, legor itxurako makilla 

landareari ertetzen dion murgill bigun berdeak, osto, lore ta garaua aurki emateko? Ag G 140. 

- MAKILA NAGUSI. Palo mayor. � Holandakoaren zuaitzearra edo baupresa sartzen zan gurekoaren makilla 

nagusi eta mesanaren tartean. 'Palo mayor'. Izt C 438. 

- MAKILAPE. (Con suf. local, en sing.). Bajo el palo, bajo castigo. � Gosez ill bearko det eta makil-pean. It 

Fab 257. Guraso zarrak makillapean oituak bezela etzuten itzik ateratzen. NEtx LBB 32. 

- MAKILA-SALDA. "Zurra, paliza, golpes. Etxera aillegatziaz bat aittak makilla-saldia emun zotsan" Elexp 

Berg. 

- MAKILA-SALTOAN. � Donostiyara pozez / gaur etorri gera: / ariñ makil saltoan / Aldapetan bera. 

(Interpr?). Echag 80. 

- MAKILA-SARDE. � Ba datoz, segak bizkarrean ta / eskuan makil-sardeak. "Bastones". Or Eus 311. 

- MAKILA SARTU. "Ziri ederra sartu zion (V-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B), zitoia, makilla, ziria sartu (AN- 

5vill)" Gte Erd 310. 

- MAKILA-UKALDI. v. makilukaldi. 

- MAKILA-URRUNEAN, MAKILURRUNEAN. Jugando a lanzar el palo. � Besteak bolingozoa, au dantzan, 

hura saltoka, atxi atxika, itzulamilka, makilurrunean, arriurtika. Izt C 229. 

- MAKILAZ, MAKILEZ. A palos. � Ikusi zutenean / lurrean astoa, / arras elbarriturik / makillaz gaisoa. It 

Fab 151. Ondo egiñaz ontzen elefantea da, / makillaz eskuratu iñoz ezin dana. AB AmaE 320. Makilez ditzagula 

/ berri justiziak. Etcham 84. 


mende. 

13


- MAKILA ZURI. "Rufián (en italiano palo bianco). Vascos de Idaho, Estados Unidos" DRA. 

- MENDI-MAKILA. v. mendi. 

� Etim. De lat. bacillum. 

makilada (H (+ -kh-); -ill- Lar, Añ, Izt 56r). � Garrotazo, palo, golpe. "Palazo, golpe" Lar y Añ. � Asto 

gaixoari ematen ziozkan makillada gogorrak. VMg 62. Bere ganean ebiltzen ostikadak, betondokoak, makiladak 

ta kolpe gogorrak. Añ NekeA 247 (v. tbn. MisE 36, 72). Inoiz gelditu barik / berrogei legoan / makiladak ugari / 

emonda lepoan. Azc PB 316. Astoa da abere oker, itxusia ta nagia, ain modutan ze sarriro makilladia biar du 

mugi erazitzeko. Kortazar Serm 233. Jo-ala makillada artzeko eduko astotzar andija. Otx 121. Aupadaak 

makiladaa dau atzetik (V-m). A EY III 176. v. tbn. Bilbao IpuiB 242. Lf in Casve SGrazi 9. 

- MAKILADAZ. A garrotazos. v. makilaka. � Austen deutseez makilladaz azurrak. JJMg BasEsc 232. 

makiladaka. � A garrotazos. v. makilaka. � [Zezenari] ari zaio makilladaka xankame ura. Urruz Zer 136. 

Orduan zarrak makilladaka apurtu egin eutseen burua gazteari. Alzola Atalak 45. 

makiladi. "Palazón, agadia, agaidia, makilladia" Lar. 

makilagai, makilgei. � Material para hacer palos, bastones. � Adiskidetan bi mota badira, / makhil geitzat 

haltzari nagusi mizpira, / beldurti txar batekin ez jin ihizira. Ox 124. 

makilaka (gral.; -kh- Ht VocGr 311, H (+ -ill-)), makilka (G, AN; H (+ -kill- V, G)). Ref.: Bon-Ond 164; A 

(makillaka, makilka). � Tr. Documentado en textos meridionales (tbn. en Prop y Barbier) a partir de mediados 

del s. XVIII. La forma mejor atestiguada es maki(l)laka; hay makilka en Aguirre de Asteasu, Arana (-ill-), D. 

Aguirre, Barbier, Munita, Basarri y Berrondo, y ambas formas en Iztueta (-ill-). �1. (Adv.). A garrotazos, a 

bastonazos, dando golpes, apaleando. "Sehiak makhilaka darabiltza, il mène ses serviteurs à coups de bâton, 

avec violence. Gauzak makhilaka darabiltza, il traite les choses sans soin ni précaution" H. v. makiladaka, 

makilazoka, MAKILADAZ. � Gura al dok ibili nadin makilaka ta agaka. Acto 132. Makillaka banatu arren 

ugazabak [txakurra], inziri illetazkuak egingo ditu, ez baña jarki ta aginik erakutsi. Mg PAb 92 (tbn. makillaka 

banatu en VMg 20s). Begira ibilli ote zeran borroka edo makilka. AA II 114. Kamarak nai zuela / makillka 

ikasi, / jo zenduela bañan / ezurrik ez ausi. Izt Po 64. Makillaka, makillaz-aldaketan, jomuga edo terreroan [...] 

igarotzen dituzte jai arratsaldeak. Izt C 213s. Jesukristo dan lez, makillaka bada illgo dot lotsagabe andiya! Iza 

EE 1881a, 238. Berakatz-atala makillaka ausi ausi egiten dabela. A BGuzur 152. Orain agiraka ta gero 

makillaka bizitteko obeto da ez ezkondu. Echta Jos 223. Makilka berehala hasi ziren Garaziko bi makilkari 

hoberenak. Barb Sup 183. Makillaka apurtu zituzan lau edo bost mutil gazte-sendoak. Kk Ab II 10. Semiek 

makillaka erabilli euren aita? Bilbao IpuiB 55. Bata makillaka astindu, bestea il eta besteari arrika egin 

eutsoen. Ker Mt 21, 35 (He zehatu, TB, SalabBN yo, Dv, BiblE jo, Samper maklukaldistatu, Hual makilastatu, 

Echn kolpatu, Ur (G), Or zauritu). Erroldan sasiko-alen arek ebaindu bait-nau, arte-gerriaz makilka. "A palos". 

Berron Kijote 86. Puska oetako batez makilka ekin zion gure Don Kijoteri. Ib. 64. Beti zirika, makilaka eta are 

tiroka ere ari zaizkiolako. MIH 120. Makilka ematea nahi al duk? Alprojazarra! MEIG IX 110. v. tbn. 

Makillaka: Añ EL 2 202. Otx 86. Makilka: Aran SIgn 40 (-ill-). Ag G 100. 

�2. (Sust.). Palo, garrotazo, golpe. � Bere semiak emon leikezu makillaka galanta eta buruba ausita itxi. Mg 

PAb 64. Burrukak, makilakaak ta gizon illtiak. fB Olg 75 (v. tbn. 145). Emendik ainbeste desapijo, burruka ta 

makillaka. JJMg BasEsc 173. Hartu zituen makhilaka gaitzek eta presondegiko idortasunek ahuletsi baitzuten. 

Prop 1911, 254 (ap. DRA). [Zegatik] aurrez-aurre aurkitzen direnian geiyenian sortu oi dan erriyetia ta 

makillakia. EEs 1915, 132. 100 marabedi eman-bearra ta 50 makilka artu-bearra ezarri zizkion kastigutzat. 

Munita 146. Merezi genituzke / makilka beruak. Basarri 149. 

makilakada (H), makilkada, makilakara (V-gip ap. Elexp Berg), makilkara. � Palo, garrotazo. "Makilakada 

ederra eman digute, ils nous ont donné une belle bastonnade" H (s.v. makilada). � Tr. Se documenta la forma 

makil(l)akada en Moguel, Astarloa, Arrese Beitia, Oskillaso (-kh-), Villasante y Alzola, y makil(l)kada en Orixe 

(tbn. un ej. de makilkara), Etxaniz y Berrondo. � [Esklabuak] beti daukee gogua azote edo makillakadetan. Mg 

CO 50. Arrikada, makilakada, ukabilkada edo ostikadaren bat emoten deutsanak. Astar II 100. Kutxa gaixoari 

egundoko makilkadak emoten eutsozan. Or Tormes 55 (57 makillkada). Makilkara ederrak ematen zizkiela. Or 

SCruz 77. Aidean makhilakada sendo batez urrutira bidaldu [makhila]. Osk Kurl 77. Makillakadak ez 

artzeagatik. Vill Jaink 71. Ankak zuzentzeko, makilkada bat berna-ezurrean! NEtx LBB 198. Lantzoia jaso ta 

eman zizkion bi makilkada. "Dos palos". Berron Kijote 227. v. tbn. AB AmaE 207. Alzola Atalak 38. 

makilakaldi, -kaldu. v. makilukaldi. 


mende. 

14


makilakari (V, G ap. A; Dv, H; -kh- Lecl, Dv, H; -ill- Lar, Añ, Zam Voc), makilkari (G, AN ap. A; H (+ -kh-)). 

� Que apalea; que lucha con bastón. "Apaleador" Lar y Añ. "Makila-karija" Ast Apol 90. "Bâtonniste" Dv. 

"Herri hortako gazteria diote makhilakaria dela, on dit que la jeunesse de ce village joue volontiers du bâton" H. 

v. makilari. � Makilakarijak ta okasinoetsubak austen dabee bostgarren aginduba. fB Ic I 251. Gipuzkoan beti 

izan dirade makilkari azkarrak. Izt D 181. Makilka berehala hasi ziran Garaziko bi makilkari hoberenak. Barb 

Sup 183. Lengo denboran / arrikariyak izana, / lastima orain artu biar degu / makilkariyaren pama. Tx B I 181. 

v. tbn. Etcheb MGaric 159 (ap. DRA). 

makilakataldi, makilkataldi. � Paliza. � Artu, lotu ta plazara eraman genduen makilkataldi emateko. Auspoa 

3, 134. 

makilakatu, makilkatu (G, AN ap. A). � Apalear, dar una paliza, golpear. v. makilatu, makilaztatu. � 

Errentariék, órdea, akometazio-inés mutilen kontrá, bata makilkatú-zuté (Mt 21, 35). BOEanm 1321. Ez zuten 

halere makhilakatu, bainan utzi bai presondegian. Prop 1911, 251 (ap. DRA). Makilkatu eta zigortu kupira, 

ardura gabe nere itzaldiya. IArt Itzald II 39. Nork eta ijitotzar arek makilkatu bear! TAg Uzt 186 (v. tbn. 193). 

Zakurrak makilkatu ta arrikatu, katuai mingain-begiak atera. Etxde AlosT 24. v. tbn. Berron Kijote 184 

(makilkatu). 

makilakatz. "Planta de rosal silvestre o tapaculo" ZMoso 70. 

makilaketari. � Cetrero. v. MAKILA-EKARTZAILE. � Makhilaketaria beraz ethorri zen gure untzira eta 

ikhusirik, bertzeak ez bezala bezti nintzala, buruzagiarentzat hartu ninduen. Prop 1880b, 173. v. tbn. otro ej. de 

Prop s.v. MAKILA-EKARTZAILE. 

makila-koaldika. v. makilukaldika. 

makilalari. v. makilari. 

makilaldi. � Tanda de palos. "Eskarmentua behar luke (AN-gip), makilaldi bat (BN-arb)" Gte Erd 211. � 

Jatekoak xuhur eta bertzalde gaztiguak tole: makilaldi, mizpira saldak barne! Etcheb Obrak 31 (ap. DRA). 

makilando. "Por montones" Holmer ApuntV. 

makilaño. � Dim. de makila. v. makilatxo. � Akhitua, gorritua, makhilaño bat eskuan sartzen da. Barb Sup 77 

(v. tbn. 164). Haren zango, besoetako makilañoak oraino guri, nahiz baduten haatik ordukotz gogortzerako 

abiadura bat. JE Med 21. 

makilari (V; Lar y Añ (-ill-), H (+ -kh-)), makilalari. Ref.: A y Etxba Eib (makillari). �1. Apaleador, 

aporreador. "Erromerixetan makillari agertzen zan" Etxba Eib. Cf. CEEN 1970, 193: "Marcha el makillari, cuyo 

indumento es igual al de los dantzaris (Valcarlos)". v. makilakari. � Makhilari aiphatu soberak badire, / 

eskaldunen kolpeak higuingarri dire. Hb Esk 147. Nok uste a izan zala makillariya? Kk Ab II 166. v. tbn. Etxba 

Ibilt 464 (makillalari). �2. Bastonero, que hace malabarismos con un bastón. � Arratsaldean, kabalkada emana 

izanen da. Bere zaldizko bringo, [...] bolant arin punpakari, makilari lerden ta pikolari xuxen, kaxkarot 

xingoladunekin. Herr 28-7-1960, 3. 

makilata. "Makhilata, coup de bâton (S)" Lrq. 

makilate (-ill- Lar, Añ � A). � Paliza. 

makilatto, makiltto (-khill- Urt III 242). � Dim. de makila. v. makilatxo. � Makilattoa gora / altxatzen badut 

nik, / oro urruntzen dire. Etcham 83. Milla pesetako billete bat bailitzan gordetan zuan bakhoitzak bere 

makhilttoa. Osk Kurl 74 (147 makiltto). 

makilatu (-ill- V, G; H (+ -kh-); -ill- Lar, Añ, H, Zam Voc), makildu. Ref.: A (makillatu); Iz ArOñ (makilla). � 

Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII. La forma mejor atestiguada es 

makil(l)atu; hay makildu en Etxegarai, Etxaniz y en una canción popular citada por DRA. �1. Apalear, aporrear, 


mende. 

15


dar golpes, pegar. "(Trabajar en) balde con alguno que no tiene talentos o ganas de hacer algo, alper da Maria 

makillatu, berez bear du" Lar (tbn. en Harriet y Azkue). "Batanar, batanear, aporrear a uno" Ib. "(Tras cornudo) 

apaleado, adartu ostean makillatua" Ib. � Ire erriertaakgatik / milla itz emanagatik, / gogorik ez badute, / ezer 

egingo ez dute; / alper da Maria makillatu, / berdin berez behar du. BorrB 8. Neuk eskuak berotutearren 

makillatu edo zigortuko dauat. A BeinB 89. Zapaldu ta makillatu, ill eben Peru gizagaixoa. Ag AL 125. 

Lapurretan egiteagatik bazekiten irurazaia ongi makildu ta makaldurik lagatzen. Etxeg RIEV 1908, 190. Gure 

amak maiz aitatzen zuen au: "alper da Maria makilatu, berez bear du". A Ardi 46 (v. tbn. en contexto similar Cb 

EBO 30, Mg PAb 197 y SM Zirik 24). Utzi naik eure pillosopokerijakaz makillatu barik. Kk Ab II 17. Araozko 

mutillak makillakin bidera urten eta botia kendu eta makillatu egiten zituen (V-gip). Gand Eusk 1956, 229. Sartu 

zan makildutakoaren antzeko gorputzarekin maindirepean. NEtx LBB 16. Berez ez dena, makilatu ta ere ez (Gnav). 

Inza NaEsZarr 155 (190 (AN-larr) makillatu). v. tbn. Otx 173. � (Part. en función de adj.). "Palado, en el 

Blasón, agaitua, makillatua" Lar. �2. Reducir a palo. � Ez, mertxika ez da pollit neguan, / makildua agertzen 

denean. Kantuz 137 (ap. DRA). �3. (Uso sust.). "Makillaatu bat emun, dar una serie de palos" Iz ArOñ. 

makilatxar, makiltxar (AN-ulz ap. Iz Ulz). � "Makiltxar bat, un palo delgado" Iz Ulz. 

makilatxo (-ill- V-gip ap. Iz LinOñ 181), makilatxu, makiltxo (-khill- Urt III 242). � Dim. de makila. v. 

makilaño, makilatto. � Danbolin-arratza makillatxoarekin joaz. Izt C 217. San Blas'alderat ninduelarik, 

makhiltxo baten gainean, / arhantze beltz bat sarthu zitzautan, uspela nuien oinean! ChantP 104. Makillatxo bat 

eskuan arturik abiatu zan Erromarunz bidegiten. Bv AsL 50. Auntzak neuk eruan gura dodaz nik neure aurretik, 

makillatxubaz txaka-txaka. Otx 115. Ez luke kalte izango [landarea] eusgarritzat makilatxo bati lotzea. Munita 

42. Urritz-zotza, urritz makiltxoa edo tzintzila. Mde Pr 312. Makillatxua edo aginpide-zartea gora jasota, 

Perkain errizaiña asi zan erdian leku-egiten. Erkiag Arran 40 (v. tbn. BatB 65). Bixar egualdi ona, pralletxuak 

makillatxua gorutz altzau jok-eta. SM Zirik 105. Andre galanta eta dotorea, bere makilatxuarekin, eztadin 

errukaria lurrera eror. Arti Ipuin 55. v. tbn. Ag G 103. EEs 1917, 53. Makillatxu: Bertsol 18-9-1932, 320. 

makilatzar, makiltzar. � Palo grande, bastón grande. � Oiñez, ankutsik makil-tzar bar eskuan eta bide-zorroak 

lepoan. "Bordón". Berron Kijote 222. 

makilau. v. bakailao. 

makilaukaldika. v. makilukaldika. 

makilazo. � Garrotazo, palo, golpe. � Tr. Documentado en la tradición meridional, sobre todo en autores 

populares. � Arritu oi-naiz [...] nola muxinkari txar oek biraltzen ez dituzten makillazoz aunditurik [...] andikan 

barrena. Izt D 26. Gaurdaño eman / dizkigun fueroak / dira miseria ta / makillazoak. It Fab 210. Ez balitz egiten 

meatxu edo desafiorik eta tiratzen makillazorik, nork ekarri askotan ardi errebelatuak bide zuzenera? LE Urt 

225 (ms. 80v ezpález in meátxus ta makilas). Amasei [...] makillazo artu biar zendituke... Sor AuOst 81. Ondo 

pagatubak daude makillazuarekin arkumiak eta arkumiarekin makillazuak. Sor AKaik 118. v. tbn. Iraola 41. Tx 

B I 188. 

makilazoka. � A palos, apaleando. v. makilaka. � Makillazoka josi eta buruba autsi. Sor Akaik 123. 

Makillazoka ta jipoika erabilli zuten, dirua nun zegoan aitor-arazi naiean. A. Zavala in Goñi 14. 

makilaztatu (Lh (+ -las-); -ill- AN ap. A � Aq 976 (AN)). � Apalear. "Bâtonner" Lh. v. makilatu. � 

Makilastatu zein bata, il zein berzia eta berzia arrikaldikatu zein. Hual Mt 21, 35 (Dv, BiblE jo, Samper 

maklukaldistatu, Ker makillaka astindu). 

makildu. v. makilatu. 

makilgoxo. "Regaliz de palo (G-bet)" Maite Etxenike (comunicación personal). 

makilitro. Cf. Urruz Urz 47: Deabrutzarren batek asmatuak, kilimetroak eta makilitroak bezela. 

makiltxo. v. makilatxo. 

makilukaldi (BN-baig; H (+ -khal-, -khilukhal-)), makilakaldi (-khilakh- H (L)), makila-ukaldi, makilkaldi, 


mende. 

16


makilakaldu (S). Ref.: Lrq (makhilakhaldü); Satr VocP (ukaldi); Gte Erd 34. � Golpe de bastón, palo, garrotazo. 

"Makhilukhaldi batez arthiki zuen hil hotza, il le renversa raide (froid) mort d'un coup de bâton" H. "Makil 

ukaldi, dar con el palo; aize ukaldi, golpe de viento" Satr VocP (s.v. ukaldi). "Makilaz eraso zion, [...] makila 

kaldu bat eman deio (S)" Gte Erd 34. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde finales del s. XVIII y 

tbn. en Mendigacha y Orixe. La forma makilukaldi se encuentra en Lizarraga, Duvoisin (makhilukhaldi), 

Etchepare (Bur 78), Zubiri y Orixe, mak(h)ila uk(h)aldi en Hiriart-Urruty (Zez 181), Joannateguy y Arradoy; 

makhilak(h)aldü en los suletinos Eguiateguy (tbn. makhilakhaldi), Mustafa y Casenave; makila ükaldü en 

Constantin. Hay además makilakaldi en Mendigacha y makilkaldi en Zerbitzari. � 40 edo 50 makhila khaldi, 

hoiñ zoletan dereitzo emaneraziten. Egiat 225. Eta dire ala nola artzai onarén makilukáldiak goardatzekó bere 

árdia. LE in BOEanm 1677. Edozein zakhur hogoi edo berrogoi makhil-ukhaldiz ehoiten ikhus baneza, 

urrikalaraz nintzake. Dv LEd 66. Ohoinak eman zion zaldiari makhila ukhaldi bat. Jnn SBi 60. Emonik baidago 

lanari, orobat nola astoa makilakaldier. Mdg 149. Makila ükaldü batez hautse zeron ükaraia. Const 26. Bizkar 

buluzian emaiten dazkote berrehun makil-ukaldi. Zub 59. Mandoa iltzen duk eta makil-ukaldiak bukatzen dituk. 

'Coups de trique'. Or Mi 64. Ez baitakigu Martin Chouriok zer zuen [...] Urtubiako gerriko xuridunari 

makilkaldi, harrikaldi eta tiroka hasteko. Zerb Azk 62. Bidean makil ukaldi zonbait bildurik. Ardoy SFran 99. 

- MAKILUKALDIZ. A palos. v. makilukaldika. � Souza ta bere lagünak dütie makhila khaldiz porrokatzen. 

Egiat 160. Arimala etzian makhila khaldüz mantsotüren. Ib. 266. Manatuzué golpazezátela án makilukádis. LE 

JMSB 129. Algarri makhilakalduz / buruak zitzian hausten. Mustafa (ap. DRA). Etsaien gaiña / harrien 

urthukitzen, / makhila khaldüz eta bardin / eskü hüska zurratzen. Casve SGrazi 134. v. tbn. Or Mi 92. 

makilukaldika (H (+ -khilukh-)), makilaukaldika (BN-lab ap. Gte Erd 200), makilakalduka, makilakaldika (khilakh- 

H), makila-koaldika (AN-olza ap. Bon-Ond 164). � A palos, a bastonazos. "Bizkarrean makhila 

ukhaldika (BN-lab), harri ukaldika ari da (BN-arb)" Gte Erd 200. v. MAKILUKALDIZ. � Kóleras suturík 

manatuzué golpazezátela makilukaldiká. LE JMSB 400. Bi moro bidera atherarik makhil ukhaldika hasi 

zitzaizkoten. Laph 74. Koki saldo bat gibeleti / makhila khaldüka hasi / gü lürrerat nahiz egotxi. ChantP 316. 

[Julien saindua] fundiarazten hari zuen azote eta makhila ukhaldika. Jnn SBi 99. [Merkatariak] bide zokho 

batean makhila ukhaldika lurrerat aurthiki zituen. Arb Igand 80. Harrika, makilukaldika hasi zazko astoari. 

Eskual 19-6-1908, 2. Zirikandok fueratzen ditu haurrak makil ukaldika. Ox 41. Nausiak makil ukaldika / fraide 

ta andrea zanpatuz. Balad 154. 

makilukaldiztatu, maklukaldistatu. � Apalear, aporrear. � Maklukaldistatu zizien bata, hil zizien berzea eta 

arrikaldistatu zizien berzea. Samper Mt 21, 35 (Dv, BiblE jo, Hual makilastatu, Ker makillaka astindu). 

makilurtika (-ill- G ap. A). � "Apaleándose" A. � Txingoka, bilinbolaka, makillurtika, makillaka, makillazaldaketan. 

Izt C 213. Jopu gaiztuak gorroto biziz / makil-urtika, jo, bultza... Enb 100. 

makin. v. 3 makina. 

1 makina (-iñ- V, G, AN; Añ, H (G, AN)), majiña (G-azp), bakina (-iñ- G-azp-bet), bajiña (G-azp). Ref.: A, Iz 

ArOñ y Etxba Eib (makiña); Gte Erd 221. � (Seguido de bat y antepuesto a un sintagma nominal indet.). Gran 

cantidad (de). "Cafila, (c.) pilloa, pilla, pospuesto; makina bat, antepuesto" Añ. "Muchas veces, [...], makina bat 

bider" Ib. "Multitud, [...] makina bat, antepuesto" Ib. "Makiña bat erregu eiñ gentsan gelditzeko, baña dana izan 

zan alperrik" Etxba Eib. "Makiña bat irute eitten zan, se hilaba muchísimo" Iz ArOñ. "Makina bat egunean egon 

nintzen jan barik (V-arr, G-azp), [...], bakiña bat aldiz (G-azp)" Gte Erd 221. � Tr. Documentado en la tradición 

meridional (tbn. en Mattin y Xalbador) desde mediados del s. XVIII. La forma general es makina; hay majiña en 

L. Mujika y, junto a makina, en N. Etxaniz. Hay además bakiña en M. Itziar. En DFrec hay 18 ejs. de makina 

bat, 2 de makiña bat y 1 de makiñabat. La corcondancia vbal. se da tanto en singular como en plural. � Igazko 

gabonetan ekusi nituan gure etxean makiña bat gabon kanta inprimitu. GavS 5. Makina bat soldadu datoz bere 

atzean ta bere billa. Añ NekeA 243. Makina bat kostu egin dira, ez dakit nok pagauko dituban. Mg PAb 191. 

Makiña bat atsegin txar. CrIc 180. Galdetzen dio konfesoreak: zenbat bider egin dezu bekatu ori? Erantzuten 

du: frankotan edo makiña bat aldiz. AA (ap. H). Makiña bat atzapar / zuten bizkarrian. Echag 269. Zure 

ondoren dabil / makiña bat galai. Bil 101. Barkuan ere sufritu dute / makiña bat komeriya. Xe 373. Desordenak 

badakar / makiña bat kalte. Ud 160. Makiña bat funtziyo / gaude ikusiyak. Ib. 104. Entzun zuan makiña bat aldiz 

ordekoa arkituko giñiola. Zab Gabon 32. Etxe ontan bizi zan, bada makiña bat urte. Ib. 75. Zerbitzuba egin du 

errian bastante igande ta aste, iaiarekin naste; makiña bat urte pasa dizkitzute. CancB (ap. H). Egiñ ditut nik / 

makiña bat saio. Sor Gabon 64. Gertatu oi zion makiña bat mokadu gozo. Apaol 61. Makiña bat kontu / 

genduban tratatu. AzpPr 55. Bizkarrian badauzkat / makiña bat urte. Ib. 87. Galtzen dira egin arren / makiña 

bat saio. Arrantz 93. Bidean gaisotu zan / makina bat lagun. Azc PB 315. Neri ere kontatu dizkirate makiña bat 

kontu. Moc Damu 29. 


mende. 

17


� (s. XX). I bezelako euskaldunak badira makiña bat. Ag G 117. Makiña bat bizikera bada! Ib. 323. Enpleatzen 

ez bada / gazterikan neska, / pasa bearko ditu / makiña bat kezka. Urruz Zer 102. Makiña bat aldetan ikusi, 

entzun eta irakurritako gaiz egiña da liburutxo au. Muj PAm 12. Makiña bat aldiz itzaz gogoratu bear diagu. 

Alz Ram 40. Bere denboran egiña badu / makiña bat erromeri. JanEd II 88. Orri irabazi naian egin / dute 

makiña bat saio. EusJok 52. Makiña bat erronka Fernandok / orduan izan du. EusJok II 121. Makiñe bat 

lapikotan ongo die indxibabak ondueri enpiketa. Ort Oroig 21. Il zaigu / gure aiton fiña, / makiña bat mesede / 

guri egiña. Tx B 167. Gizarajuak badu beregan / makiña bat desgraziya. Ib. III 50. Makiña bat andra ixan 

dirala. Otx 45. Makiña bat markes ba-da bazterretan. Ib. 75. Berrizale geralako gizagaxook makina bat erauntsi 

artu diagu. Ldi IL 108. Makiña bat bider artu izan det ango aize ederra! TAg Uzt 210. Beranduago apaldu 

bearra ere egokitzen duk makiña bat aldiz. Etxde JJ 6. Makiña bat praile irten da Euskalerritik munduko baztar 

guztietara. ZArg 1958, 45. Argi ederrean ikusten ziran makiña bat apal, ontzi ta pototxin. Anab Poli 73. Ire 

lanari jo zizkiot nik / makiña bat txalo bero. Basarri 58. Zurrutak baduala / makiña bat kalte. Ib. 147. Ez jakiñak 

makiña bat ausarkeri egin azten zituan garai artan! Ugalde Iltz 15. Euskalerrietan faltako dira / makiña bat 

bizigarri. And AUzta 132. Egoten zan alperkerian etzanda makiña bat gizon. Anab Aprika 94. Makiña bat bider 

egin bai nituan nere beharrak Artozubi eta Burdiñate karriketan. Osk Kurl 124. Makiña bat kooperatiba ta 

sindikato jarri omen zuan. A. Zavala in Goñi 11. Makiña bat istorio eta gertaera arrigarri kontatzen dira. Vill 

Jaink 70. Makiña bat neke ta bialeku eskatzen dit. Ib. 92. Makiña bat gazte ikusten dira gorputz sendo ta 

garbiakin. MAtx Gazt 83. Goizean goiz, majiñat musika, errita ta sesio arkitzen dut bai baratzean! Ib. 198. Bere 

ortz zuriak erakutsi zizkion makiña bat ijito mutur-beltzi. Salav 12. Makiña bat mediku eta botika ibili zan gure 

etxean. Ib. 16. Makiña bat orrialde idatzi dauz. Alzola Atalak 113. Makiña bat gurasok ixillean egosi bear izaten 

zian beren biotzetako negarra. NEtx LBB 12. Makiña bat atzera-aurrera egin zuan emakume arek. Ib. 60. 

Gaurtik aurrera nik egingo det, / makiña bat ametseta. Lazkao-Txiki in Uzt Noiz 70. Ikusi izan ditut / makiña 

bat txofer / ibillitzen itzaiak / diran bezin oker. Uzt Noiz 30. Gizonak badu mundu onetan / makiña bat eginkizun. 

In Mattin 22. Orai bertze lan bat haste, / aita bateri emaiten duna / makiña bat buru-auste. Xa EzinB 134. 

Makiña bat oker egiña. Berron Kijote 50. Majiña bat aldiz esana gue amona gaxok (AN-gip). PPer FLV 1987, 

190. Saia bedi ahaleginean makina bat budista zintzoren antzera. MIH 338. Makiña bat euskaldun oroituko da 

bere gaztetan komeri oietako bat edo beste ikusiaz. MEIG III 121. 

v. tbn. Noe 63. Txill Let 100. SM Zirik 108. Majiña: LMuj BideG 22 (198 majiñat). Makiñe: Ort Oroig 21. 

Bakiña: MItxiar Txoriak 61. 

� Gipuzkoaren onra andirako / zelai bat Errezillgua, / makiñaren bat erromatarrek / bizia utzitakua. Izt Po 145. 

� (Pospuesto al sust.). � Gerra tin itzal bat / españarrakaz frantzesen artean / ta ilten eben gizon makina bat / 

alkartutean. Zav Fab RIEV 1907, 534. � Ez al dakin [...] aitak eta amak bizitzako gauzarik makiña bat ikusi ta 

ikasi oi yoezanala. Erkiag Arran 109. 

� (Sin sust. explícito). "Makiña bat badago lan barik" Elexp Berg. � Apaiz bat serbitzen zan / aurren 

aurrenean, / sartu zan makiña bat / aren barrenean. Bil 123. Makiña bat badago / aii nere zalian! Sor AuOst 

104. Edozein aiden ordez / dagoz makina bat / baina mundu guztian / Ama... bakarrik bat. Azc PB 320s. Makiña 

batek naiago zuben / mudantzik izan ez bazan. EusJok 92. Makiña bati dotore asko / artu diozu tamaña. EusJok 

II 150. "Suerte txarra dauka gaisoak!" / makiña batek esan du. Tx B I 35. Iru gertaldi dakarzkit. Irurak Huescako 

probintzikoak. Makiña bat ekarri ditezke. Munita 25. Gurdia ezik mando gizajoa makiña batek jotzen zuten. 

Anab Poli 102. Makiña bat [lan] atera ditut onen aurretik. Vill Jaink 10. Merezi ez dun makiña batek / 

erabiltzen du karneta. Basarri 171. Len etzekian makiña batek / gaur badaki bere berri. Ib. 93. Lan artan ari 

giñala, makiña bati begiratu nion ia nere anaia ote zan. Salav 84. Makiña bat lenago joanak badira gure 

adiñakoak. Uzt Sas 21. � (Uso adv.). "Makiña bat ikusi du orrek, ikusia da ori (G-azp)" Gte Erd 221. � 

Galdera oiezaz makiña bat itzegin dute ortan dabiltzanak. EEs 1917, 32. Gajoak aspaldi ontan makiña bat 

supritu du. NEtx Antz 78. 

� (Con instr.). � Bear ez du(t)enak izaten du(t)e majiñe 'atez (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1467. 

� (Con susts. incontables). � Makiña bat jende bildu da. CartAnd 383 (v. tbn. EusJok II 27, Etxde JJ 21, Balad 

231 makiña bat jende; EusJok II 157 makiñat jende). Kantuz eman didazu / makiña bat pena. Xe 286. Banuen 

inguruban / makiña bat jente. Ud 99. Arrantzale tristiak / makiña bat lan du. Arrantz 98 (155 makiñat pena). 

Majiña bat gose pasa genduan. NEtx Antz 128 (tbn. makiña bat gose en And Auzta 108). Baztarretan egon da / 

makiña bat elur. In Uzt Auspoa 22, 108. 

� (Sin bat). � San Polikarpo eguna, / makiña jende Antxo aldera / pausua eman deguna. Tx B 98. Nekazaria 

bere burua madarikatu bearrean zegon alako erokeri-makiña entzunaz. "Máquina de necedades". Berron Kijote 

68. 

� (Con bete). "Makiñe bete, expresión abundancial" (V-ger) Ort Voc. 

2 makina (H (+ -kh-)), makiña (-kh- BN, S; VocBN, Gèze 319 � Dv), makiñ (-kh- S; Foix ap. Lh), maki (Sal). 

Ref.: A (makiña, maki); Lh (makhiñ); Lrq /makhin'a/. �1. "Auge servant de mangeoire aux porcs" VocBN. "Nahi 

lukete egon bethi txerri batzu bezala, makiña bethearen aitzinean gizentzen, ce grands gourmands voudraient 

être toujours devant une auge pleine à s'engraisser comme des porcs" H. "Duerna, pesebre para cerdos" A. 


mende. 

18


"Maki, pesebre de madera para los cerdos" Ib. � Nor eztu ikusi gure etxeko andriak txerrian makian saitsian 

begira nola xaten duen? (Sal). Garral EEs 1920, 28. �2. (-kh- SP � vEys, H). "Tine de bois" SP. 

� Etim. De lat. baccinu. 

3 makina (V-arr-gip, G-nav, AN-ulz; -iñ- Zam Voc), majina, makin. Ref.: SM EiTec1 (txorroztada); Iz Als 

(anri), Ulz (ni); Ibarra Dima; Elexp Berg. � Máquina. "Makiña, arado (Bizkaya)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 

156. "Arek makiñiak-pe sarata raruak ataratzen jitxuk" SM EiTec1 155. "Aizimaten zeen; guai eztukau gariya 

garbitzeko eta eztakiau guai; guai makinak..." Iz Als (s.v. anri). "Ni makinen t'ez, laien ta ola enun aittu, biño 

bertze lanetan bai, yorran, eraitten..." Iz Ulz (s.v. ni). "Por antonomasia, la locomotora. Makiñiak gizona 

azpixan artu dau" Etxba Eib. "Trilladora. Gariak joteko makiña" DRA. "Garie garbitako makiñea ibilten san ba 

goitik garie botaten yakon eta manilleas emoten yakon bueltea [...]" Ibarra Dima. "Dícese del freno mecánico 

del carro. Makiniai olixua ein biako jako" Elexp Berg. v. maxina, mekanika. � Tr. Documentado al Sur en el s. 

XX (tbn. en Mattin). La forma general es makina. Hay makiñ en Oskillaso (junto a makiña), y makina y majina 

en Anabitarte. En DFrec hay 106 ejs. de makina, todos ellos meridionales. � --Txipiroiak egiteko makina --diyo 

Kintuak farrez. Iraola 100. Makiñie bera pa-a birko-dxok len baño bi mille pe-esta geidxau. Ort Oroig 127. 

Itxasoratzeko bear zituzten elikagarriak, makinarako ikatza ta gañerontzeko guziak artuta [...]. Elizdo EEs 1926, 

10. Landola edo fabrika jarri bear duanean, lenbiziko makinak aututzen ditu. NekIr 73. Aldi berean bulzkin, 

tramankulu edo makiña barriak asmau ziran. Eguzk GizAuz 21. [Xalbat] ziaro deuseztuta eta ankak makiña 

baten eragitez mugituak bailiran. Etxde JJ 261. Ontziak dituen makiña bikain indartsuak. Erkiag Arran 162. 

Eten gabeko makina-burrundarak urrutirago zijoazela adierazten zion. Anab Poli 41. Zine modurako makiña 

bat ingirau eben, nok daki nundik. SM Zirik 44. Eskribitzeko-makiña moduko batekin. Ib. 106. Ogei lagunen 

lanak egiten / dago makina bakarra. Basarri 132. Erretratatzeko majina. Anab Aprika 38 (81 majina-istillu). 

Mondragoeko Cerrajerak jarri zituan Jaturaben makina-etxeak. And AUzta 97. Belarria makiñ zarataz bethea. 

Osk Kurl 123 (126 makiña). Gizonak eztu ikusi nai munduan makiña izugarri ta itsu bat baizik. Jirabiraka eta 

laisterka dabillen makiña bat. Vill Jaink 44 (33 makina). Gelatik TO-ren makiña otsa dator. NEtx LBB 104. 

Jaso beti zure begiak zaldunketa-liburu oien makiña, gaizki eraikitako makiña, irauztera. Berron Kijote 22. 

Makina honek tintontzirik ez duelako. MIH 212. Egiten diren bereizkuntzak hutsaren hurrengoak dira maizenik, 

beharriak eta are makinek ere nekez jasotzen dituztenak. MEIG VIII 101. v. tbn. JanEd II 130. JAIraz Bizia 63. 

Izeta DirG 105. MAtx Gazt 90. ZMoso 50. Mattin 90. Uzt Noiz 92. 

- MAKINA KALKULATZAILE. Máquina calculadora. � Diot-etik nion-era pasatzeko era ederki erakutsiko 

genioke, buru hauste gogorrik gabe, oraingo makina kalkulatzaile bati. MIH 113s. 

- MAKINAN. A máquina (de escribir). � Ez ei zekian makiñan eskribitzen. SM Zirik 106. v. tbn. NEtx LBB 

107. 

- MAKINAZ. A máquina (de escribir). � Nere mintzaldia, makinaz idatzirik, Donibaneko adiskide katoliku 

batek eskatu zidanan. Or QA 107. Kona eraugi zaztan [...] xure papelak makinaz eskribitrik. ZMoso 89. Azaleko 

zuzenbideak makinaz idaztea. MIH 368. v. tbn. Osk Kurl 176. 

- MAKINETAKO. "Obrero de las máquinas. Aren anaia makiñetakua zan Urkusua'n" Etxba Eib. 

makinadi (V-gip). � Maquinaria. "Makiñadi barri barrixa erosi dabe euren lantegirako" Etxba Eib. 

makinata. "Makhiñata, augée (S)" Lrq. 

makinatara (-kh- H), makinatra (-kh- H). � "Augée, plein un baquet" H. 

makinatto. � Dim. de 3 makina. � Aitaren txilibitulako bat joten zuanean, batera ixildu eta gelditu egiten zan 

makinattoa. Osk Kurl 129. 

- LURRIN-MAKINATTO. v. lurrin. 

makinatu (V-arr-gip). Ref.: Totor Arr; Iz ArOñ. �1. "Makinetu, arar el campo" Totor Arr. "Makiñaatu, 

makiñaaketan (garixa), trillar (a máquina) el trigo. [...] Makiñaatu, arar la tierra con el arado moderno" Iz ArOñ. 

�2. Maquinar, conspirar. � Fariseuak erkitian, xuntatu zren makinatako aren kontra eta galarazteko. Hual Mt 

12, 14 (Samper makinatzeko; Lç har zezaten konseillu, Ol aren aurka bildu ziran, Ker batu ziran). 

makinatxo (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Zam Man 94), majinatxo, makinatxu (V-m ap. A). � Dim. de 1 

makina. "En V-m se dice hasta con el diminutivo, dando más bien que quitando fuerza a la expresión. Makinatxu 

bat bidar ibilli gara or itxastxoritan" A. "Makiñatxo bat egun eiñdakua aren zaiñ" Etxba Eib. "Makiñatxo bat 

nagi bizi dok gure kontura" Elexp Berg. � Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde finales 

del s. XIX. Hay makinatxu en Enbeita, Otxolua y Erkiaga (Arran 34), y majinatxo en Uztapide (junto a 


mende. 

19


makiñatxo). � Jende asko giñaden / dema orri begira, / makiñatxo bat gizon / gustatubak dira. Ud 122. 

Denpora oietan iruntsi zuten / makiñatxo bat arrautza. EusJok 30. Makiñatxu bat aldiz entzunda. Otx 179. 

Makiñatxo bat ama gaxori / estutzen zaio kortsia. Tx B I 269. Makiñatxo bat bider. 'Muchas veces'. Zait Sof 27. 

Makiñatxo bat arlekin, narritari ta arlote, lelotzar itxurak egiñaz jendeari par egiñarazteko. Etxde JJ 173 (v. 

tbn. 106). Gurasoen kontrakuntza orrek, makiñatxo bat biotz-min [...] eman zizkion. Alt LB 23. Makinatxo bat 

igurtzi artua izan biar da oiñezkero. SM Zirik 137. Makiñatxo bat / kontseju on eman zaigu. Basarri 17. Lurgain 

onetan kusi dira / makiñatxo bat goibera. And AUzta 129. Makiñatxo bat anai-arreba / bildu gerade batera. Uzt 

Noiz 128. Mendian pasa bear izaten da / makiñatxo bat otz-bero. Uzt Sas 80. Majiñatxo bat naziyo / gauza 

orrekin erori da. Uzt EBT 86. v. tbn. Makiñatxu: Erkiag Arran 34. � (Sin sust. explícito). � Ludi zoroan 

makiñatxu bat / ba-yabilk diru-atzian. Enb 182. Bai, bagiñan makiñatxo bat. Zab Gabon 53. v. tbn. ABar Goi 

49. 

makinazale. � Maquinista (?). � Peñaprieta izena zuan toki batetik ateratzen zan 80 toneladako ontzin [...] 

Snark izena zuan makina zalea ta beste sei beltzekin Pitalito-raño. JAIraz Bizia 75. 

makineria, majineria. � Maquinaria. � Ainbeste egur urak eraman / fabrika geiena bota, / baporia ta 

majineriak / etzuten gutxi inporta. Tx B I 86. Kasinopean jarriko dira / makiña bat makineri, / begiak argituko 

zaizkio / aruntz azaltzen danari. Basarri 60. Makineria gallendu zaigu / ta balio aundikoa, / egiten duten lana da 

berriz / zuzentasun guzikoa. Ib. 132. En DFrec hay 15 ejs. de makineria y 7 de makinaria, todos ellos 

meridionales. 

makinista (V-gip ap. Etxba Eib). � Maquinista. "El de la locomotora. Makiñistia eiñ zan eta Durangon bizi 

zan" Etxba Eib. � Ikatz-gilletzat, errementaritzat, perro-karrilleko makinistatzat ona zitzakiala eta onelakoxe 

esamesak zebiltzan. Urruz Zer 90. Makiñistiek esan dau, eziñ otor leitxikela txalupetsera. Ort Oroig 113. 

Aurrean jarri ta bat-batean geldierazi zuten makiñista. Or SCruz 52. Sugiñak eta makinistak sendo lan egiten 

zuten. Anab Poli 63. Ain prixakua badok, juari makiñistiagana, a ni baño lena elduko dok Bilbora. SM Zirik 

111. En DFrec hay 5 ejs. 

makinun. � Chalán, tratante de ganado. � Nabarrengosen merkatuz / makiñuna ibilki, / zaldi sal-geia sokatik / 

eremanez polliki. Etcham 66. Makiñunak gaitziturik: / "Zaldi huni tatxarik? / Atxeamiten badiozu / estakuru 

mikorik, / hiru ehun liberako / derauzkitzut beretik". Ib. 67. 

makinungo, makiunko. � Chalaneo. � Denboraz makiunkoan ikasi zinuela-eta... Han eta hemen ni ere alhatu 

niz. Larz Iru 38 (en la ed. de P. Xarriton (Lizarra, 1991) makinungo). 

makinunkeria. � Truco, trampa, engaño. � [Andere gazteak] ikasiko nolako makiñunkeriak dabiltzaten zonbait 

jaunttok karia horietarat. Herr 24-7-1958, 4. 

makinuntza. � Chalaneo, trampa. � Zer da joko hau? Trinket zonbaitek xapelgo hortako bizpahiru-lau partida 

eta guk Hazparnen bat baizik ez? Makiñuntza hortan ez dugu deus konprenitzen. Herr 28-2-1963, 2. 

makio. � (En la expr. akio (eta) makio, que denota una acción continúa). � Akio, makio dilindan, gure aurtxoa 

seaskan, amak kantatzen ondoan. NEtx Antz 116. Izketan an ari zan akio ta makio, lagunari lepazurra auts 

balekio. Zait Plat 151. 

makito. "(V-ger), tonto, majadero" A. 

makitsu (Urt Gram 12, A). � "Morveux" Urt Gram 12. ¿Errata por mukitsu?. 

makitu. v. makiatu. 

maklukaldistatu. v. makilukaldiztatu. 

1 mako (G-to, AN-5vill, L, B ap. A; SP, Lar, Aq 212 y 240 (AN), Dv, H, Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100), 

maku. � Tr. Documentado en textos meridionales de los ss. XIX y XX. Al Norte lo emplean Duvoisin, Hiriart- 

Urruty, Barbier y GAlm. La forma mejor documentada es mako. Hay maku en Moguel. 

�1. Gancho, garfio, arpón. "Gancho de hierro, kakoa, gakoa, makoa" Lar. "Aferrar, [...] burniak, kakoak, 


mende. 

20


makoak eransi" Ib. Harriet cita a Etcheberri de Ziburu, pero en éste se lee mazoak (). Cf. VocNav s.v. 

maco. Para maku en una oración popular navarra del s. XIV, v. TAV 2.2.15. v. makola. � Harri gainaldean 

baziren bi burdin-mako besada erdi bat edo bien artean zeharka. Mde Pr 113. � Kakoa ortik eta / emendik 

makoa, / esaten zuen zala / Montuengakoa. Izt Po 143 (v. KAKO-MAKO). 

�2. (V-arr, AN-5vill), maku (Zubiau Burd). Ref.: A; Caro Vera 46. "Circunferencia de la rueda del carro. Burpil 

batentzako gauzarik bearrenak dira: masterra, erraillak eta makoa (V-arr). Algunos llaman mako a cada uno de 

los seis o siete arcos de que habitualmente se compone esta circunferencia" A. "Makubak, llantas de la rueda" 

Zubiau Burd. "Mako, rama pequeña de forma angular (en el carro)" Caro Vera 46. � Dendal-arrija, tximela, 

makubak, kateiak, giltzak, kurutziak [...]. Mg PAb 134 (en una lista de utensilios de ferrería). Gurpillak, 

gurdiarenak bezela egiñak ziran; ta aien ardatz, beso, mako ta buhuiñak urtuzkoak ziran. Ol 3 Reg 7, 33. 

�3. (V-ple-arr-oroz ap. A). Arco. � Iru mako edo arri-uztai egozan kalean bertan. A BeinB 83. Antiguako 

kalean da pelota lekuko ertz baten mako (erdaldunen arco) guztiz politak egozan. Ag Kr 216. Ara non dagoan 

bera, Mañasi, eliz ondoko makoaren azpian. Ib. 220. Lotutako makil bigun orrek egiten duan adar edo makoari 

(arkuari). EEs 1917, 54. Eguzkiak bere mako ederrean astiro bilduki, Yainkoaren bakean uzten ditu aintzirak eta 

urmael aundiak. 'Cintre'. Or Mi 106. Mako ikuseziñetik zintzilika itxas-magalean eguzkia astiro kotatzen dan 

bitartean. TAg Uzt 8. Bi buruleku-arko edo mako apalak, ondo berdindu gabeak. Garm EskL I 124. v. tbn. 

Arruti in Onaind MEOE 816. � "Curva, makua, jita" Dgs-Lar 4. � Ara lênen izpia biotzaren pozgai; / gero, 

mako bat, gero [...] / biribil irteten da menditikan ustai. "Curva". Or Poem 533. Zati ebakiak, beren makoak 

saretzen dituzte. "Curvas almenadas". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). � Arco (arma). � Makoa etzan 

besterik adaska ausi-gaitz makotu edo okertua baño, muturretik muturrera idizila ten ebana. Larrak EG 1958, 

371s. 

�4. "Crocs, crochets, dents arqués et recourbés de certains animaux" H. 

�5. "Griffes, ongles crochus de quelques quadrupèdes ou oiseaux. Par analogie, main avec les doigts recourbés 

en dedans. Makoan sartzen badut, etzaut khenduko, si je l'entre dans ma griffe, on ne me l'enlèvera pas" H. 

�6. "Crochets, termes d'imprimerie ou d'écriture, autres que la parenthèse. Makoen artean diren hitzak, les mots 

qui son entre crochets" H. � Sagaratua ez dan Elizan, mako tartean dagona ez bedi esan. Or MB 797. Obeto 

ulertzearren [...] sarritan mako-barruetan itz errezagoa-edo jarten dot. Ker in MEIG III 47. 

�7. "Portion courte d'une branche cassée qui reste tenant au tronc" H. 

�8. "(AN-araq, L, B), horca u horcón" A. 

�9. "(L), arrejaque, vencejo, atadura" A. � Zerbitzuko tresnak, hauts-untziak, trukesak, suhatsak, makoak eta 

su-untziak kobrez egin zituen. Dv Ex 38, 3 (Ur kako, Ol sarde, Ker zarda, Bibl, BiblE (-es-) sardexka). 

�10. "(L, BN-mix-baig-lab), báculo" A. 

�11. "(L-côte), púa de tenedor, de horquilla" A. 

�12. "(R), cayado" A. 

�13. "Mako: burdiñazkoa, ortzek itzian gisa gorotza iraultzeko (AN-gip)" (Comunicación personal). 

�14. Clave. � Arkitzen da [...] egin onen gañetik zergatik arin igaro zan, aren gañetik zergatik astunkiago, 

atzaltzeko makoa. "La clave para explicar [...]". Zink Crit 71. 

�15. (V-gip, AN-5vill, BN-baig; Lar, Dv). Ref.: A; Iz ArOñ; Gte Erd 304. (Adj.). Arqueado, encorvado. "Maco, 

en la Germania significa bellaco. Viene del Bascuence makoa, que significa encorvado y torcido" Lar. "Sudur 

makoa, nez recourbée" Dv. "Sudurra mako du (BN-baig), tiene nariz aguileña" A. � Juce Machua (1366). A 

domno Sancho Macua de Echeuerria (1224). Domingo Macua (1228). Arzam 337 (y bastantes ejs. más). Semero 

Macua de Guiçairudiaga (1257). GLarr 384 (v. tbn. 133 y 459). Garcia Macua (s. XIII). TAV 2.1.7, 34. Yenego 

Macua. VM 41. � Bere muthur makoa zimurturik, sudur ziloak... sua dariotela. Barb Sup 95. Ezueria zuen 

amonak, / tinkin zebillan bernea, / gerria mako, saiets bat labur. "Inclinada". Or Eus 88 (v. GERRI-MAKO). 

"Bê-sarreran bi atal, / arri-ustai mako. "Portales de arco". Ib. 367. Ikusi nuanean / nik zure zangoa, / iruditu 

zitzaidan / auntzadar-makoa. "Cuernos de cabra en paréntesis". Canc. pop. in Or Eus 55. 

- ARTZAIN-MAKO, ESKU-MAKO, KAKO-MAKO. v. artzain, esku, kako. 

- MAKODUN (Urt I 275, Dv, H). "Qui a un croc. Makhilla makoduna, bâton à croc" Dv.� Zikhoizkeria, ditaken 

bizio trixtena... Bil eta bil eta sekulan ez aski, bethi sukar furian bizi esku makodun zekena. GAlm 1961, 58 (ap. 

DRA). 

- MAKO-GURDI. "Mako-burdi (V-ger), rueda con radios" A. 

- MAKOPE. (En casos locales de decl., en sing.). Lugar bajo el arco. � Andik bigarren makopera Andra 

Mariaren irudidunpera bide andirik ezeuken. A BeinB 88. Andra Mariaren makopetik irago bear ebanean. Ib. 

89. 

2 mako. � Cf. inkimako. � Beste anitzek-ere / txarkeria asko / esan izan dituzte / euskararentzako: / batzuetan 

inki ta / besteetan mako, / izuturik txokoan / egongo dalako. Izt Po 142. 

makoatu. "(Sal), entumecerse los dedos" A. 


mende. 

21


makobil. "Circunferencia" BeraLzM. � Egan, behe-samar zalea, bazekik goian ere makobil ederrak egiten. 

MItziar Txoriak 11. 

makodi. � "Makodi bat, artoa eiotzeko arri biribil bat" EEs 1928, 225. � Egurra pillatu zuen arresi-ondo, 

makodiak ipiñi zituen eta auen azpian gordeta, porrika. EEs 1918, 225. 

makoka. � Doblándose, agachándose. � Zinkurinka, saltoka ta makoka dabil nexka bordaria. 'Se ploie'. Or Mi 

23. 

1 makol. v. makola. 

2 makol. "Tabla semicircular para talos (AN-erro)" A Apend. 

makola (SP, Dv, H (det.)), makol (A). �1. "Sorte de bâton à croc, servant à tailler l'ajonc et la fougère" Dv. 

"Palo terminado en gancho, con el cual se siega el junco y el helecho" A, que cita a Duvoisin. v. kakola. �2. 

(det., Lar, H). "Pinas de rueda, makolak" Lar. "Makola, que significa el círculo de la rueda, que se hace de sus 

pinas o las pinas en círculo que llamamos makolak" Ib. (s.v. macolla). �3. (Dv, H (det.)), makol (A). "Ganchos 

de madera que llevan las acémilas para transportar cargas" A, que cita a Duvoisin. v. kakola. �4. (H (det.)). 

Muleta. "Béquilles. [...] Échasses" H. v. makulu. � [J. Kennedy] 1948-ean, [...] makolak besazpian, xanket 

dabila bozketa eta deputatu sartzen da. Herr 17-11-1960, 1. �5. "Au fig., personne mal faite de corps, difforme" 

H. �6. "Personne mal faite, inégale, difficile de caractère" H. 

makolatu (H). � Doblarse, torcerse, arquearse, encorvarse. "Atzak makolaturik, ayant recourbé les doigts en 

forme de griffes crochues. Adinarekin erhiak makolatzen dira, avec l'âge les doigts se recourbent, se difforment" 

H. � Hirurgarrenak ikusi ditu haur zango-beso makolatutako nigar-egingarriak. Prop 1911, 129 (ap. DRA). 

Huna orai aihen ihartu makolatu hauk, Mahumaren eta Ingumaren beso ihartuak ditezke. Barb Sup 116. 

makolina. "Hunek asmatu zuen makolina, erdi-piano, erdi-xirribika soinu-tresna bitxi bat" Lf ELit 336. 

makon (V-m ap. A y AEF 1960, 21). � "Guaito, cabruza, pececillo de entre peñas negro y malo para comer" A. 

makor (L ap. A � vEys; SP (-kh-)). � "Durillon" SP. "Callo" A. � Katxo eta makor: asko jendek baba suerte 

horiek dituzte partida eta beti karioek saltzen dituzte sendagailu mota hainitz heien kentzeko. GAlm 1962, 61 

(ap. DRA). 

makor. v. 1 makur. 

makordura. "(S; Foix), contusion" Lh. 

makoska. � Treñeroaren mutur zorrotzak bagaren bolunpiyoa edo makoska ebakiyaz, noizbait ere kai-barruko 

ur otxanetara eltzen zan. Elizdo EEs 1925, 214 (DRA interpreta como "tumbo, ondulación de la ola"). 

makotasun. "Curvatura" Dgs-Lar 5. 

makote (B ap. Izeta BHizt2). � "Makotia, torpeagoa, lurra iraultzeko, iru ortzeko atxurra bezela (AN-gip)" 

(Comunicación personal). "Horca curvada. Makoteakin aitzen gara" Izeta BHizt2. 

makotu (V, L-ain, BN; Urt I 275, Dv, H). Ref.: A; Iz ArOñ. �1. Arquear(se), encorvar(se), doblar(se), 

torcer(se). "Sudurra makotu (BN-baig), arquearse la nariz" A. � Aztaparrak zalui makotuak beregana (198). 

LE-Ir. Sudurra luze ta makotuba, begijak txikijak. Kk Ab I 30. Inguruetako zumartxuri garaiak makotzen 

zitunak. Or Mi 83. Makotu zait biziki / musuko sudurra. Bera EEs 1914, 262. Bigarren mendeko idatzi batek dio 

gizon ttiki bat zela (Paulo), kaskosoil, zango makotuak, sudur handi batekin. Zelaiberri Herr (ap. DRA). Makoa 

etzan besterik adaska ausi-gaitz makotu edo okertua baño. Larrak EG 1958, 371s. Lerroketari bat-batean 

beharkizun izkutu batek makotua izan dela igartzen zaio. "Su trazado es súbitamente oblicuo". MEIG IX 129 (en 

colab. con NEtx). Azpikeriz luzatuak eta makotuak diren lan-gaietarainoko guziei. "Dobladas". Ib. 128. �2. 

"Remover la tierra con el horcón" Asp Leiz. �3. "Makotuta, rendido, agotado de cansancio" Iz ArOñ. 


mende. 

22


makotxila (H (L; + -illa)). �1. "Instrument de fournier, perche longue armée au bout d'une planchette sur 

champ, avec laquelle on ramène ce qui est au fond du four" H. �2. "Au plur., pièces recourbées d'un cacolet, 

échasses, béquilles" H. 

makotxo. � Dim. de 1 mako. "Magujo, instrumento de hierro en los navíos para sacar la estopa vieja, viene del 

Bascuence makotxoa, que significa lo mismo, diminutivo de makoa" Lar. 

makrokarpa. � "Zipresa (makrokarpa)" Munita 120. � Mallabiko errian da ektarea batzuek dituan sail bat 

Makrokarpa-zipresaz jantzia. Munita 86. 

makrolinguistika. � Macrolingüística. � Mandelbrot-ek termodinamikaren arabera eratu nahi lukeen 

makrolinguistika. MIH 193. 

maku. v. 1 mako. 

makues. "Makuesa da ori, zein da eztakidan; zidarragaitik urre zuria diño-ta (V-m), ese es Macués (apodo de 

gente de Elantxobe, Mundaka y Bermeo), eso que no lo sé, porque a la plata le llama oro blanco" A (s.v. urre 

zuri). 

makuila (-illa Lar � H). � "Estrave, capión de proa" Lar. 

makula. � "Mácula. [...] Makularik asko badu, en significación de materia de nota o queja que se da y se toma" 

Lar. � Gure bizio eta makula guziak iraungirik eta khendurik. Lç Ins A 1v. Gure arimák makula orotarik 

xahutzen eta purgatzen baitirade. Ib. C 5v. Manamendu haur begira dezán makula eta reprotxu gabe. Lç 1 Tim 

6, 14 (He, TB tatxa, Dv notha, Ol, IBk kutsu, BiblE akats). Bere burua makularik gabe Iainkoari ofrendatu 

baitrauka. Lç He 9, 14 (He tatxa gabeko, TB tatxarik batere gabe, Dv nothagabe, Ol, Ker bere buru garbia, IBe, 

IBk garbi, BiblE akasgabeko). Maküla horren phena hedatü düzü gizon orotarat. Mst III 55, 2 (SP notha eta 

kutsu, Ch bekhatu, Ip khozü, Ol kutsu, Pi orban). Othoitzen zütüt ene arimako maküla edo satsütarzün ororen 

xahatzez. Mercy 3. 

makulagabe. � Inmaculado, limpio. � Elizá santifikatu ukhan duela, glorioso eta makula gabe denzat. Lç Ins 

C 7v. Makula gabe dirade Iainkoaren trono aitzinean. Lç Apoc 14, 5 (He, TB tatxa gabe, Dv notharik gabe, Ip 

thonagabe, Ur (V) orbanik baga, Ur (G) mantxa gabe, Ker akats-bage, IBe akatsik gabe, IBk errugabe, BiblE 

akasgabe). Ohe makula gabea. Lç He 13, 4 (He tatxa gabeko, TB likistasunik gabe, Ol kutsurik gabe, Ker loi 

bagariko). Relijione pura eta makula gabea. Lç Iac 1, 27 (Dv nothagabe, Ker orbanbage, IBe, IBk akatsik 

gabe). Zeren ezpeita ihur ere maküla gabe, ihur ere karga gabe. Mst I 16, 4 (SP eskasik gabe, Ch eskas gabe, Ol 

akatsik gabe, Leon itzal gabekorik). 

makulatu. � Manchar, mancillar. � Gure haragiarenik zerbait inperfekzione hekin nahasteka baita eta harzaz 

makulatuak baitirade. Lç Ins D 1v. Hala non, paillardizari dagokan maneraz gutan deus makulaturik eztén. Ib. 

D 7r. Hala diot mihia ezarria dela gure menbroén artean, zeinek makulatzen baitu gorputz guzia. Lç Iac 3, 6 

(He, TB likisten, Dv nothatzen, Ol narriotzen, Ker loitzen, BiblE kutsatzen). 

- MAKULATU GABE. Sin mancha, limpio, inmaculado. � Egundano bekhatutan makulatu gabia, / berthutetan 

segitzeko egidazu grazia. E 75. O Birjina garbia eta nihoiz makulatu gabea! Harb 56. 

makullu. v. bakailao. 

makulu (V-arr, G-azp-to, AN-larr; Añ (V), VocZeg 285), makullu (Lar, H (G, L)), makulo (Sal), maakulu (Vgip), 

maakulo (V-gip). Ref.: A (makulo, makulu); Asp Leiz2 24; Iz ArOñ (maakulu, maakulo). � Muleta; bastón, 

báculo. "Zanco, zancos de palo que son piernas de palo horquilladas, es del Bascuence zurezko zankoak, akullu 

makulluak" Lar. � Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos de los ss. XIX y XX. La forma más 

empleada es makulu; hay makulo en D. Aguirre y en sendos ejs. de Ezale y EG. En DFrec hay 2 ejs. de makulu. 

� Errena da gure Peru. // Onek txit aserratua, / jaurti eutsan makulua. AB AmaE 201. Gure erri zaar onek 

trapalea edo makuloa bear baleu, elitzake izango beren gorputza kaderen ganean eukiteko. A Ezale 1897, 233b. 

Gizon buru-soil bizar-zuri bat / bi makuluren gañian. Otañ in Onaind MEOE 411. Txangu edo erren bat bere 

maakuluakin. Baserritarra 2-3-1907 (ap. DRA). Egurrezko makuloak, argizarizko anka ta besoak, zillarrezko 

biotzak. Ag G 178. Geienak etozan makulu bigaz ta anka bata dingiliz. Kk Ab I 120. Len makulu birekin / nekez 


mende.


zebillena, / ija sendaturikan / dagolako dena. Enb 197. Bere senarra errena, bi makuluren gañean zebillena. 

JAIraz Bizia 39. Bere txispa makulutzat zuala, nekez ta arrastaka zetorren. NEtx Antz 138. Makuluak, damurik, 

ez dira gorputzaren atal naturalak. MEIG VI 115. v. tbn. JanEd II 55. � Báculo (de obispo), cayado. � Ango 

makulu ta argiontziak! / Ango zillar ta urreteri / ikusten zuan kristau-begiak! SMitx Aranz 93. � (Fig.). Báculo, 

muleta; apoyo, ayuda. � Euskel-aldizkari bat atsegina izateko ez dula erderaren makulorik bear. EG 1956 (7-8), 

2. Erraztasun hori makulurik gabe erdietsi da, orrialde-azpiko makulurik gabe, alegia. MIH 360. Makulu hori 

gabe neurtitza motz gelditzen zelakoan. MEIG IV 118. Irudimena bakarrik mintza daiteke, arrazoizko makuluen 

laguntzaz, onenean ere. MEIG VI 115. Axularrek diazaio eta horren kideak soil-soilik darabiltza, beste 

makulurik gabe. MEIG VIII 100. 

1 makur (V-m, AN-gip-larr-5vill, L-ain, B ap. A; H, VocB; -kh- SP, Dv, H), makor (Lh). � Tr. Documentado 

en todas las épocas y dialectos. Al Norte se encuentra tanto la forma con oclusiva aspirada (más frecuente en 

autores antiguos) como sin ella, incluso ambas formas en un mismo autor (Zalduby, Oxobi, Zerbitzari, Barbier y 

Lafitte). En DFrec hay 65 ejs. de makur, 19 de ellos septentrionales. 

I (Adj.). �1. Retorcido, perverso; vicioso; injusto; malvado, malo. "Bihotz makhurra" SP. "Emazte makhurra du 

gizon horrek, cet homme a une femme acariâtre. Haur makhurrak ditu, il a des enfants rebelles, désobéissants, 

difficiles à mener, revêches. Gizon makhurrarekin duzu egitekoa, vous avez affaire à un homme 

d'accommodement difficile" Dv. "Begira zaite egitate makhurretarik, préservez vous des actions injustes, 

déloyables, que l'honnêteté réprouve. [...] Urhats makhurrak dire hoiek, gaizkira daramate, ces démarches ne 

vont pas droites, elles mènent au mal. Irakaspen makhurrak, leçons, enseignements mauvais, corrupteurs. [...] 

Nork egundaino ikhusi du holako gizon makhurrik?, qui jamais a vu un homme si mal fait?" H. AxN explica 

lukureriazkoak (421) por irabazi makurrak. � Sathan bihotz makhurrak. EZ Man I 53. Libratuko zaitu 

iujeamendu makhur hek pitzten derauzkitzuten fuineko khe gaixtoetarik. SP Phil 345 (He 348 makhur). Xuxen 

zazu ene borondate makhurra zurearen arabera. Ch III 50, 6 (Leon nahikunde makhurrak; SP makhurtasuna, 

Mst, Ip okherreria, Ol, Pi okertasuna). Hausi makhurrak edo zuzen kontrako konpensazioneak. CatLav 136 (V 

71; v. tbn. hauzi makhur en Brtc 64). Edate ta joko makur guziak konfesatu. Mb IArg I 95. Mundu eroak bere 

lege makur ustelekin erakusten duen antuste ta arrotasuna. Ib. 72. [Nausiak] nola nahikoak izan daitezen edo 

onak eta eztiak edo gaitzak eta makurrak. Mih 75. Gurutzefikatu due beren aragia bere griña makur ta gura 

gaistoakin. AA III 274. Nere nausi onentzat ninduan makurra. It Fab 257. Beren lanbide makurra estaltzeko. 

Lard 49. Nik, naizen ez deusak, elhe makhur bat-ere ezin jasan! Dv LEd 4. Mundueri agradatzeko intenzio 

makurrareki (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 148. Egiten batuzue / kontratu makurrak, / nor berak jasanen tu / 

ondoko malurrak. Bordel 127. Arrebak, ez jakiñik Patxin intentzio makurrak, sinistu zuan. Apaol 105. Hain 

aphaletik igaiteko tronura, / lausengatuz jende makurra. Zby RIEV 1909, 228. Izpiritua osoki makhurra, osoki 

gaixtoa. Elsb Fram 152. Gauza makur guzietan, hazkarrena nausi. Lap 411 (V 187). Jaidura makhur eta 

bihurriak. Ib. 66. Erlisionearen etsai makurrenek berek laudatu dute. HU Aurp 112. Balinbada Espainian aztura 

zoro makurrik, hori da zezen-kurtsetako hori. HU Zez 76. Jujatzeko hau xuxena dela, hura makurra, hunek 

gauzak alde dituela, harek kontra. JE Bur 108. Kurruka makurrak, azpikeriak, lapurretak. Ag G 259. Galdegin 

nion ia zer zerizkion Santa Cruz apaizaz eta makur samarra izan bear zula. Or SCruz 86. Zonbat burraso makur 

/ mende triste huntan! Etcham 182. Entzun zer dion epailari makur orrek. Ir YKBiz 342. Gizaseme makur ura 

nolakoa zan larrugorrian ikusi-ezkero. Ldi IL 49. Sinheste makurrak. Zerb IxtS 115. Galdu bear dek / ire aginte 

makurra. SMitx Aranz 71. Irriki makur guztietatik ikuzirik, biok orban-gabeturik. Mde HaurB 97. Nere biziko 

dollorkeririk makurrena egin ondoren. Etxde JJ 71. Arrandi makur orrekin, Zure argitik alde ta zurtz. 

"Impiam". Or Aitork 104. Bere maitearen amodioaz dudatu. Egia da, lagun tzar batzuek berri-makur batzu 

igorri ziozkaten. JEtchep 63. Joera makur ta esan eziñekoaren menpe jarriko dau. Erkiag BatB 153. [Bizitza] 

gizonaren okertzerik eta gaiztotzerik makurrena jotzen dute batzuen batzuek. Vill Jaink 177. Hau, oro konda, 

etzen mutiko makurra. "Répréhensible". Ardoy SFran 105. Fandrontzeneko nausi makurrak / irakitzen du 

gezurrez (Sal). Balad 242. Gebarako judu euskaldunei jokaldi makurra jokatu ziotenak. MEIG I 223. 

v. tbn. Ub 11. LE Urt ms. 136v. Arr GB 142. Elzb Po 207. Legaz 47. AB AmaE 236. Sor Bar 22. CatJauf 29. 

CatUlz 49. Inza Azalp 89. Lek EunD 33. EA OlBe 80. Lf in Zait Plat XVI. Zait Plat 125. Arti MaldanB 220. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). "Lege ordenántza, zuzen eta makhur diren gauzak klarki adiarazten 

dituena" Urt I 49. "Makhur bazabiltza eztuzu azken onik egiñen, si vous vous comportez mal, vous ne ferez pas 

bonne fin" H. � [Alferrek] nahiago dituzte bertzeren onak zuzen edo makhur hartu eta bereak ere bahitu eta 

saldu, trabaillatu baiño. Ax 43 (V 27). Arren nagotzu bada [...] nihortaz gaizkirik ez erraiteaz, ez xuxen, ez 

makhur. SP Phil 353 (He 355 makhur). Jankoikoak agertzen diela gaizki ta makur dabilzanei ere zerurako bide 

zuzena. Mb IArg I 116. Mundu hontako egitekoetan ere trebes eta makhur ibiltzen ohi dire. Dh 197. Gu bethi 

miserian, / asean bertzeak: / makhur dire, zioten / holako legeak. Zby RIEV 1908, 772. Kitzikatu gibeletik, 

makurrago joan diten, gaizki gehiago egin dezaten. HU Aurp 138. Han erasten dituztenak, xuxen edo makur, 

egun hartako kabalen, merkatuaren, hunen eta haren gainean! JE Bur 170. Adiskide ta lagunekin makur 

jokatzen ziran. Or SCruz 90. Betiko sulezera bidaliko du Yainkoak mundu onetan makur ibilli dan kristaua. Ir 

YKBiz 284n. Itzez itz makur ar zitekena. "Perversitatem docere". Or Aitork 131. Makur jokatu zuela, alegia, 


mende. 

24


horrela, karlista gisa, jokatu zuenean. MIH 383. v. tbn. Hm 47. Enb 69. Lf Murtuts 50. Etxde AlosT 88. Zait 

Plat 130. 

� Lagunen bendekuak, lagunen txarkeriak, oriek ematen dituzten erran-bideak eta orien beren makur ibillerak. 

Mb OtGai II 171. 

�2. (V, G, AN-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza, L, B, BN, Sal, R-is-uzt; Lar, Añ, Dgs-Lar 5, H, VocB, Zam Voc; -kh- 

SP, Urt II 97, Ht VocGr 374, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 154; A; ZMoso 71; Iz Ulz, R 299 y 310; Etxba Eib; Gte Erd 

237; Izeta BHizt2. Torcido, doblado, (lo) que no está derecho; inclinado, arqueado, agachado, encorvado. 

"Tortu" SP. "Alcayata, clavo retorcido o gancho, iltze, ultza makurra" Lar. "Orlo, un instrumento músico, bolin 

makur bat" Ib. "Agobiado, makurra, makurtua" Ib. "Curvo", "curvilíneo, ziluz makurra" Ib. "Corvo" Lar y Añ. 

"Adar makhurra, corne torse. Jokoak adarrak makhur (prov.), le jeu est périlleux" Dv. "Makhila, gider 

makhurra, bâton, manche qui ne sont pas droits. [...] Tiro makhurra, coup de feu mal dirigé. Begi makhurra, œil 

de travers, [...]. Zango makhurra, jambe torse, [...]. Aho makhurra, bouche de travers, de côté" H. "Zuhaitz 

makhurra, arbre qui penche d'un côté" Ib. "Akerraren adarra bezen makurra (BN-arb), excesivamente torcido; 

litm., tan torcido como el cuerno del chivo" A. AxN explica malgu (458) por makur. Cf. Gar (III, 612) 1 32s: "El 

vado que se dize, Arizmacurra, que por un roble corbado... tomo este nombre que en lengua de la mesma tierra 

queire dezir roble corbado". v. oker. � Martin Lopiz, dicho Macurra (1368). Muez, Macurssola (1150). Arzam 

337. � Gabearen mindegia apur, dena ere makur. "Encore celles qui y sont se trouvent tortués". O Pr 505. 

Zuhar zahar makhurra nork xuxenduko du? Brtc 180. Auspo-pujoia. Pujo-makurra. Ardatz-nausija [...]. Mg 

PAb 134 (en una lista de utensilios de ferrería). Gaur konfesinuan bularra joten, lepo makurragaz negarrez legez 

damu dot esaten [...]. Mg CO 80. [Atso] argal makur laurogei urtekoa. Zav Fab RIEV 1907, 95. [Ollarrak] begi 

ori gorriak, / mokoa makurra. It Fab 69. Arpegi kirten punta-makurra! Azc PB 261. Tintirintin, Mari Martin, 

ahuntzak adarrak makhurrak tin. Canc. pop. (ap. H). Gizon txiki polit makur bat zan au, bere sorbaldetan 

larogeta bi urte andi jasoten zituan gizona. Ag Kr 87. Hutsa iduritu zaiku hango karrika makur, luze, kakola. JE 

Ber 19. Sagasti solla lotan, / abar makur nâspil. Ldi BB 156. Igeki makurra. JMB ELG 38. Ori dabillen artzai 

kapelu-makurra! "Gorra torcida". Or Eus 25. Aitona xalkor (konkor, makur), zelaia-barna, / gertaera zârra 

agoan. "Corcovado". Ib. 227. Zapata orpo-makurrak. "Tacón torcido". Or Eus 63. Sega makurra ezpata lerden 

billakatzen delako. Ibiñ Virgil 80. Mendian elurra elurra, artzaien zapela makurra (AN-araq). Inza NaEsZarr 

67. Golde makurraren mutur astuna etzan oraindik ausartu. "Corvo". Berron Kijote 125. v. tbn. MEIG IX 118 

(en colab. con NEtx). 

� (B ap. Izeta BHizt; H (+ -kh-)). (Tema nudo, usos advs. y predicativos). "Hesola makhur dena, un pieu qui 

n'est pas (plante) droit" H. "Marra hori makur dago" Izeta BHizt. � Makhur diraden gauzák xuxenduren dirade. 

Lç Lc 3, 5 (He makhur direnak; Dv makhurrak, Brunet okerra, Ol okerrune, Or oker, Ker okertua, IBe 

bihurgune). Lur lantzen eta aphaintzen gibelat beha dagoela hari denak, hildoa makhur eginen du. Ax 468 (V 

303). Makur izanagatik egiteia xuxen epaiten du lastogeia. O Pr 306. Zaharo zeno zeren etzen xuxentu, da 

zuhatza makur azkentu. "L'arbre est devenu tortu". Ib. 421. Belhauna handi eta makhur gidailak. "Tordu". 

ChantP 86. Burua ere leen ain lerden ekarri duana, makur-askorik darama orain. Mok 20. Egortzen du 

oihanera, erranez ekar dezan bertze orga bat egur, makurren makurrenetik. Barb Leg 127. Gelditzen zait mutu 

ene mintzolari sarkorra. Ohartzen niz makur erori ere dela azkenerat. JE Ber 72. Zuaitz-artetik irten eta makurantzean 

eta bildur xamar. Lek EunD 22. Gerria makur, arraitza igurtzi / belarrak daukan intzean. "Doblega su 

cintura". Or Eus 298. Goldearen gain makur nekazaria ikusita, arrigarri ta neurriz-aragokoa zerizkion neskak 

ainbesteko etsipenari ta eroapenari. TAg Uzt 266. Lurpeak ere belauna murgil bezaio makur. Or Poem 549. 

Oker dabillenaren oiñak, beti makur... Erkiag BatB 163. Eztitugu gorengo gauzak zearka ta makur asmatu bear. 

Zait Plat 35. Alboko entzulea aho zabalik eta erdi makur zegoala ikusurik. Osk Kurl 176. Ezpain ertzak makur 

eta begia heze. MIH 310. v. tbn. Hb Esk 174. Azc PB 285. Ag Kr 207. Zait Sof 109. Erkiag Arran 128. Gand 

Elorri 30. � (Con reduplicación intensiva). � Damuonez beteak makur-makur isillik etxeratu. Aran SIgn 93. 

Makur-makur bijoa gorde-lekura aldamenatara begira. Lek EunD 22. 

� (Precedido de bide). "Bide makhurrean zabiltza, vous marchez par un chemin tortu, c.-à-d., vous agissez 

contre la droiture" Dv. "Bide makhurra, chemin qui ne va pas en ligne droite, a des détours, des sinuosités" H. � 

Gero ekharri zerozten / berotzeko egurrak, / eta mendi goretako / hartu bide makhurrak. EZ Noel 63. 

Bekhatoreak egonaren buruan, ezagutzen du bide makhurra daramala. Ax 46 (V 29). Noiz utzi uste dezu 

dakartzun bide makurra? Mb IArg II 331. Xuxen joan nahi dute, / bide makurretan baizen / egundainotik ibiltzen 

/ jakin ez duen hori / duteino aintzindari. Monho 54. Bide makhur guziak xuxenduak izanen dira. TB Lc 3, 5. 

Zuhamu osto metak, ur-bide makhur eta kaltekorrak. Hb Egia 154. Gutarik batbedera bazohan bere bide 

makhurrari behera. Jnn SBi 4. Bide makhurrean trebatu, / onerat ezin gibelatu. Arb Igand 23. Bide makurretik 

doanak du bide xuxenaren erakusle beharrena. HU Zez 82. Bide makurrean nindoakelako beldurrarekin begiak 

bazter nitzake heien irakaspenetik. JE Bur 41. Biotzak ere ez dio bide makurrik artzen ikasi. Mok 6. Bide makur 

artan arteka ikusten zituzten eta arteka biurgunetan gordetzen. FIr 144. Biderik makur eta biurrienak asmatuko 

ditu, Piarres [...] zorigaitz osiñean bein da betiko eror dadin. Etxde JJ 15. Iaunak Augustiñen bide makurrak 

zelaitzen ditu. Or Aitork 216. Bide makurrean dabiltzana / ezarri nai xuxenian. Mattin 89. Euskaltzaindiak, 

bistan da, bide makur hau hartu omen du itsumustuan. MEIG VII 167. v. tbn. Gy 43. Lap 67 (V 34). Ir YKBiz 


mende. 

25


39. Mde Pr 318. 

� (Lar). (Fig.). Inclinado, proclive. � Ori dala-ta gizona gizarterako aier eta makur dago. Eguzk GizAuz 111. 

Gizona okerrerako makur dagoalako. Ib. 7. Biotza ogasun orreitara itzul eta makur eukitea. Ib. 187. 

� (Precedido de buru). Cf. buru-makur. � Burua makur eta / buztana anka-pean. It Fab 23. Burua makur 

aldegin zuan Santuak. Bv AsL 118. Burua makur ta gogoketan nuela. A Ardi 101. Il-ta bezala, burua makur, / 

egiñik indarraldia. "Cabizcaida". Or Eus 411. Karrika hotzetan burua makur / ibillitako hamarrek. Mde Pr 289. 

Burua makur ebala, betaurrekoen ganetik begiratuaz. Erkiag BatB 33. Izkiña batean exeri edo kuzkurtuta, burua 

makur, loteria-tirak eskuan. Txill Let 63. Burua makur izaten gendun / askotan astelenian. Uzt Sas 149. v. tbn. 

Jaukol Biozk 10. Mde Pr 289. NEtx ANtz 130. Onaind in Gazt MusIx 149. Berron Kijote 58. � (Con 

reduplicación intensiva). � Elizako gizon da andrazko guztiak buru makur makurraz da bat batera agur egin 

eutsen. A BeinB 66. Buruba ta belauna makur-makur egin ta eskuban mosu-egin eutson. Altuna 73. v. tbn. Etxde 

JJ 271. Bilbao IpuiB 33. 

� Deungen nintegia makur ta galzera atzekoaz aurrera. "El bibero del perverso tuerto y la calza lo de atrás 

adelante". RS 207. 

� (Precedido de bizkar). Jorobado. v. BIZKAR-MAKUR. � [Esopo] ez da dudarik / zala txit txikia, / bizkar 

makurra eta / jakintsun andia. It Fab 17. Marixeparen aurra / bizkar-makurra. Or Eus 23. 

� "Torcido, contrahecho, falso, hablando de la voz. Badu boz bat kakola bezen makurra, tiene una voz tan falsa 

como ganchos de acémila" A. � Boza zuen bakarrik hala hulakoa; ez, nahi baduzu, makurra ere, bainan, hola, 

pitta bat... oxkeduna. Barb Sup 1. 

� (G-to, AN-larr). Ref.: A; A Apend. "Aponttoa bezelako gizon bat, itzal makurrekoa, jarri zaigu alkate (G-to), 

se nos ha puesto alcalde un hombre, como el hongo de cerdos, de poca sombra" A (s.v. aponttoa). "Cojo, bajo, 

pequeño, etxe makurra, ezkila makurra (AN-larr)" A Apend. � "Cojo, makur nao (AN-larr)" Echaide Nav 256. 

� (Como sobrenombre). � Peru Makur agure gixajua, zarren zarrez ezetarako gauza etzalako. Kk Ab I 24. 

�3. (L, B, BN-baig, Sal, R ap. A; Dv (-kh-), H (+ -kh-), VocB). Errado, equivocado, inexacto; falso. "Ez athera 

solas makhurrik, ne déraisonnez pas" Dv. "Kontu makhurra eman darotazu, vous m'avez donné un compte 

inexact, faux. [...] Adimendu makhurra, entendement, esprit faux, de travers. [...] Haserre denak iduri du 

aldernietan dela, elhe makhurrik baizen ez dio, [...] il ne dit que des paroles insensées" H. "Malo, estraviado 

[sic]" VocB. � Lenbiziko bidea etzen artako bide makurra, baña etzuen artaz erditsi nai zuena. Mb IArg I 246. 

Onelako aukera makurretatik oker ta kalte asko etortzen dira. AA III 375. Nolazpeit, zuzenetik edo makhurretik, 

baitezpada, bere laguna galduko du, hilen edo hilaraziko du. Arb Igand 105. Eztegu egin yakinbide zuzen ta ez 

ere makur. Ldi IL 52. --Goazen beraz bestalderat. --Bide makurrean gira, erran zuen axurantak. JEtchep 96. 

Arrazoibide makurra, berriz ere diot, illungune bat aurkitzen dela ta. Vill Jaink 183. Zure ideiez ez dut axolarik. 

Bainan solas makurrak ateratzen dituzuno, hor izanen niz lekuratzale. Herr 31-1-1963, 3. Nik artean entzun uste 

nuenak bazuen bere arrazoia, arrazoi makurra halere. MEIG VI 133. 

� (Añ, H; -kh- SP, VocBN, Dv, H). (Tema nudo, usos advs. y predicativos). "Bere egitekoetan makhur dabilla, il 

marche tortu, il ne va pas droit en ses affaires" SP. "Andar o proceder mal, (c.) makur ibilli, makur edo oker 

dabilz arako..." Añ. "Makhur mintzo zare, vous parlez sans raison. Makhur zabiltza, vous n'agissez pas en 

droiture, vous vous trompez. Makhur jotzea, errer, se tromper dans son jugement" Dv. "Makhur zoaz bide 

hortaz, vous n'allez pas directement droit par ce chemin. [...] Kontu makhur atheratuak, comptes mal tirés. [...] 

Makhur aditu duzu, vous l'avez mal compris" H. � Gizon koleratuak ere eztu ezagutzen [...] noiz dohan artez 

eta noiz makhur. Ax 283 (V 189) (v. tbn. makur en contexto similar en Zait Plat 85). Bertzela maiz eta 

gehienean egitekoak makhur eta errebulu ibiliko dirateke. ES 141. Ez beitez eman penetan ea xuxen ala makhur 

dabiltzan heien burasoak. Lg I 222. Makhur zabiltzate ez iakinez zer dioten Iskiribuek eta Iainkoak zer ahal 

duen. HeH Mt 22, 29 (Dv, SalabBN makhur zabiltzate; Lç, Ur (G) huts egin, He, TB enganatu, BiblE oker ibili). 

Eskual-mintzaian hau hola, hura hala, hau hemen xuxen, hura makur. HU Aurp 190. Gauza segura da, behin 

makhur abiatuz geroztik, gaizkian urrun yuan zela. Elsb Fram 125. Loiolarat goazinez ala bertze norapait... Ez, 

ez gabiltza makur. JE Ber 40. Makur ikasiak edo sobera ithoka erranak, makur bethi errepikatuak ziren sorginhitzak. 

Barb Leg 141. Azkaindar eta Saratarrek, makur bada ere, "arrano gorria" erraiten diotena. Zerb Azk 37. 

"Afaria" deitu liburuan, zuzen ala makur, amodioaz buru bezenbat aburu erakarri ondoan. Lf in Zait Plat XIX 

(v. tbn. xuxen edo makur en Ardoy SFran 315, zuzen edo makur en Xa Odol 41, zuzen nahiz makur en MEIG VII 

119). Gauza guztiak bezala, zuzen edo makur konprenitu eta azaldu diteke. Vill Jaink 49. Krimaren egilea: 

Nehork ez jakin nor den... Makhur mintzo naiz... Ba, bada, norbeit oro baitazki. Larz Senper 108. Ez dut uste 

[...] gazteagoen iritziak oro, ez gehienbat, noraezean makur direnik. MEIG VII 107. v. tbn. Hb Esk 80. Laph 

149. Zby RIEV 1908, 83. Ox 73. Zait Plat 49. � (G-nav, BN-arb). Ref.: Iz Als (jantzi); Gte Erd 11. "Makur 

jantzi zai, os habéis vestido al revés" Iz Als. "Horrek gauza guztiak binperrez goiti egitentzik (BN-ciz), ... 

kinberrez (S), oker (S), makur (BN-arb)" Gte Erd 11. 

�4. Malo, de mala calidad, que tiene fallo, imperfecto. "Imperfecto, makur (G-goi). Somos imperfectos, 

makurrak gera" A DBols. � Etxe batetan sartzen ziretenian eta han oro makur eta satsu ikusten. AR 430. 

Badakigu / zoin den tirari makurra, / behin erbia miratu eta / kolpatu zuen zakurra. Mattin in Xa EzinB 119. 

Film makur eta aspergarriak. MEIG I 157. � Torpe. � Zenbait yaupari zarrez makur, oriek gazterik beñenak 


mende. 

26


oro eta nerau Tzeu-ren yaupari au. 'Torpes'. Zait Sof 57. 

�5. (Dv, H). "Makhur dire aita-semeak, le père et le fils sont en mésintelligence" Dv. "Aspaldian elkarrekin 

makhur dira, depuis longtemps ils sont en mauvais rapports ensemble" H. � Nola bi jaun horiek lehen ere 

makur baitziren, hortan osoki hasarretu ziren eta etsai egin. Zerb Azk 62. 

�6. (Con suf. de comparación). Peor. "Makurro zan ikezakuba suartuta urik ez iltzeko" Iz Als. "Estoy peor, 

makurra(g)o na(g)o (Ae, AN-5vill-araq-ulz-erro, L-sar, B)" Echaide Nav 270s. (v. tbn. 326s.). � Makurrago 

arentzat nabarmentzeko bideak etsiak dituelakotz. FIr 175. Ez gaurgero pekaturik egin, makurragorik gerta ez 

dakizun. Ir YKBiz 104 (v. tbn. el mismo ej. en Or Aitork 78). Apezpikuari kexatzen bazira, makurrago duzu, 

aintzinago baitoa. Or QA 109. Ez yon gaur osagilleak ezer makurragorik iragarri. Erkiag Arran 107. 

Makurrago ala obeki bizi gaitezken. Zait Plat 137. Are makurrago dena. MEIG VII 87. � (Con suf. superlativo). 

� Mozkortzen ez den edarikoia da makurrena. FIr 175. 

�7. "Se usa enfáticamente con sentido mayorativo y meliorativo. Makurra da ba arek daukan Jauregixa 

Donostian" Etxba Eib. � Ez da lan makurra "Lizardi" zanaren olerki sortatxoari izen burua ipintzea. Aitzol in 

Ldi UO 3. Alli-tik ekarri da Arruitz-a zakurra / ez digute paratu lanbide makurra. Or Eus 25. Andriari iges ein 

al dabena ez dok gizona makurra. SM Zirik 107. Ezingo det nere lan ori burutu. Makurra, gero, nere zoria! 

NEtx LBB 116. 

II (Sust.). �1. (H; -kh- SP, Dv, H). Fallo, falta, error, defecto. "Gure makkurrak, nos défauts, imperfections" SP. 

"Makhurrean atzematea, trouver en défaut. Khondu horrek badu nonbait makhurra, il y a quelque part erreur 

dans ce compte. Orijene handia bera ere makhurrera erori izan zen, [...] lui-même tomba dans l'erreur. Gizon 

gazteak makhurrera ematen duenean, quand le jeune homme donne dans le travers. [...] Jujeak esango du zein 

den makhurrean, le juge dira lequel est dans le tort" Dv. "Badu lanik asko bere senharraren makhurrak 

estaltzen, elle a suffisamment de travail à cacher les défauts, les actions répréhensibles de son mari" H. � 

Zergatik tristatzen zare zerbait makhur egin duzulako eranzuteaz? SP Imit III 57, 1 (Leon huts). Eskas-makhur 

bat xoilki delarik, guziarekin ere perillosa da. SP Phil 343 (He 345 makhur). Nik maite dudan doktrina duk [...] / 

makhurren xuxentzaillea. Gç 204. Yasanen ditugu behin buru herbelen makhurrak. Hb Egia 126. [Antzeari] 

dihoakio makhurren xuxentzea. Dv Lab 102. Erreformatzea, da makhur baten xuxentzea. Elsb Fram 61. Makhur 

handi batean behaztopatu direla gure izkribatzaile zaharrak: eskuarari nolanahika nahasi dute erdara. Arb 

Igand 34. Ahantzi dituzte lehengo makur eta herra guziak. HU Aurp 65. Etxean ukan / irakaspen zuzenak har, / 

makurrik gabe hor ibiltzekotz / egun bezain ontsa bihar. Ox 149. Griña gaiztuak tiratzen gaitu, / ortatik dator 

makurra. Tx B II 94. Ezagun du ba motorrak nundik dien bere makurra. JE Ber 88. Makurrik sor baledi, usu 

zuzen leza. Or Eus 14. Ebionita eta gaineratekoek etzuten makhur handi-handirik egin. Zerb IxtS 99. Horrek ba 

bide du zerbait makhur handi, hil aintzin zuzendu nahi lukenik! Larz Senper 122. Ustekabez, kirolari batek bere 

aiztamakilez il egin zuen bere laguna, nor ote zan makur orren errudun? Zait Plat 120. Makurrean zegoen. Ib. 

49. Iturburura joatea ezta ain makur aundia, nola den tarteko oietan gelditzea. Vill Jaink 32. Ene pertsu 

makurrez beteak erakusten niozkan. Alzola Atalak 120. Orai hango makurra beharko dut zuzendu! Mattin 113. 

Hori ikusten ez badu, badu, ezagun da, makurren bat begietan. MIH 203. Makur bakarra, hutsaren hurrengoa, 

hiztuna ni izatetik letorke. MEIG VIII 42. v. tbn. Laph 21. Dih MarH 455 (ap. DRA). Zub 93. � "Makhur 

handitan ditu bere egitekoak, il a ses affaires en grand dérangement" Dv. 

�2. (Lar, A). "Gafo de pies y manos, elbarria, makurra" Lar. "Zambo" A, que cita a Oihenart. � Zangoak behar 

ditu xuxenak, makurren eskarniatzen ari denak. "Il faut que celui qui se moque des jambes tortues, ait les siennes 

droites". O Pr 532. Han eztate okherrik, makhürrik, ezetare txankürik. Egiat 185. 

�3. (-kh- Ht VocGr 332, Dv). Perversidad, maldad, injusticia. "Makhurrerako, en direction de l'erreur, du tort, 

du mal. Gizon horrek makhurrerako bidea hartu du, cet homme a pris le chemin du mal" Dv. � Hitz-ezpañez 

zeruko bidez dabillala, baña oñez ta lanez deabruaren makur-infernukoz. Mb IArg I 94. Napoleon beldurrez / 

emigratu dena, / makurrik egin gabe, / bai du aski pena. Bordel 167. Zuzen eta makhurra, / elgarri guduan [...] / 

jendea zuzenaren / alde zen orduan. / Indar gaitza du orai / makhurrak eskuan. Zby RIEV 1909, 107. Amek eta 

iñudeek sorgintzen omen dute makur ori zenbait sendagailluz. Or Aitork 18. Makurre, erakutsi gabe ikasten da 

(AN-ulz). Inza NaEsZarr 1245. v. tbn. Zait Plat 136. 

�4. (AN, L, B, BN; Dv (-kh-)). Ref.: A; Izeta BHizt; Gte Erd 190, 212, 276. Desgracia, adversidad, 

contratiempo; daño, perjuicio. "Ethorriko naiz bihar, baldin arte huntan ez bada makhurrik gerthatzen, je 

viendrai demain, si en attendant il ne survient pas de traverse" Dv. "Herri horretan kalte handiak izan dira [...], 

makur ederrak egin ditu (AN-5vill), [...] makur handiak izan dira herri hortan (AN-5vill, BN-arb)" Gte Erd 

190. "Doi doia egin du ezpaitugu makurrik ukan (BN-arb)" Ib. 212. � Tr. Documentado desde finales del s. 

XIX. Casi exclusivamente septentrional. � Makhur xume bat gertatzen bazaiku ere, lasterregi erortzera uzten 

dugu gure gogoa. Dv Imit 20 (ap. A). Traba handirik eta makhur gaixtorik gabe egin ahal izan dut ene itzulia. 

Prop 1880b, 49. Atxikiko zituela bere xede sainduak batere makhurrik gabe. Jnn SBi 97. Oraiko makur izigarriak 

urrundanik heldu zirela. HU Aurp 153. Badea heien artean [...] eritasun gehiago, makur, ixtripu, heriotze? JE 

Bur 94. Deabruak, ni beldur, / phiztuko du zerbait makur. Ox 51. Dremenden makurrak iduri zitzaizko nahigabe 

haundi baten heinekoak. Zub 122. Makhur handia, makhur beltza Itsasuarrentzat. Lf Murtuts 2. Makurrak 

makurra dakarke. Italia guzitik gaixtaginak lasterka ethorri dira zorigaitzaz baliatzeko. GAlm 1949, 21 (ap. 


mende. 

27


DRA). Izugarrizko makur batek jo zituen Irlandako laborariak. Mde Pr 236 (v. tbn. HaurB 41). Aituko omen 

zitzaizkan lengo irabaziak. A zer makurra! Anab Poli 103. Orai berriz gaitzeko makurra ukan dut ene otoarekin. 

JEtchep 92. Heldu ziren frango laster, makur handirik gabe. "Dommage". Ardoy SFran 132. v. tbn. Barb Sup 

45. Zerb IxtS 102. Mattin 62. Xanpun in Xa EzinB 122. 

�5. (Lar). Torcedura, inclinación. "Acombadura" Lar. � Gizajoaren arpegian makurra eta gorputzaren 

argaltasuna ikustean iñork ez zion astebeteko bizirikan emango. Apaol 75. Gorputza zuzen makurrik barik / 

Tambor nagosi bat legez. Azc PB 241. Erdiko arruztaiak aitatzeko makurrik ez dauka. Ain dago zearkatua. Zutik 

nola dagoan esan liteke orren uztai berdiña. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61s. Akherraren adarraren makhurraren / 

makhurra. Ox 112. � "Corcova" Dgs-Lar 5. � (Fig.). Inclinación, propensión. � Zerbait esateko litzateke ere 

Gamizek irudi eta letra-jokoetara zuen makur irristakorraz. MEIG V 110. 

�6. (AN, L ap. A; -kh- VocBN, Dv). Diferencia, desacuerdo, desavenencia, enemistad. "Lehen bi anaiak ontsa 

ginen, baina orai zerbait makhur badugu, [...] actuellement nous avons quelques différends" VocBN. "Zer da 

zuen arteko makhurra?, quel est la différence d'entre vous. Makhur handiak dabiltza Italian, il régne de grandes 

dissensions en Italie. [...] Zaldi horren erosteko makhur handiegia dugu, egin dezagun makhurra erditik, pour 

acheter ce cheval notre désaccord est trop grand, tranchons la différence par le milieu" Dv. "Han ere makhurra 

biztu zioten (Jerarako artzaiñek Isaakenei), también allí les pusieron rencillas [...]" A, que cita a Duvoisin. � 

Elgarren arteko makhurrek familia bat sepharatzen dute bere Jainkoaganik. Jaur 126. Ez nuke nahi, ene gatik 

zerbeit makhur ukhan dezazun harekin. Prop 1880b, 25. Framazonek eta zozialistak direlako makur bilatzaleek 

begietan hartzen ari zuten. HU Aurp 153. Jenden artean gertatzen diren / makur eta desmasiak, / egiten ditu 

amodio ta / errespetu eskasiak. Etcham 238. Azkarki samurtu zen ibar-jaunarekin [...] eta hortarik sortu ziren 

makur batzu ez tipiak. Dass in Zerb Azk 61. v. tbn. Dv Lab 87. Laph 13. HU Zez 24. Mattin in Xa EzinB 132. 

�7. (AN, L, BN; -kh- Dv, Lh). Ref.: A; A Apend. Diferencia, altibajo. "Idi horiek ez ditazke pareka, makhur 

sobera dute batetik bertzera, [...] ils ont trop de différence de l'un à l'autre" Dv. "Yerro, diferencia" A. "Ezta 

makur andirik emendik ara, diferencia (AN-larr)" A Apend. "Bi sosen makhurrarengatik" Lh. � Zuzenari 

bidegabe egiten dio, zeren bihiaren prezioak makhur handiak baitabilzka. Dv Dial 65 (It, Ur, Ip gorabe(he)ra). 

Ez, lakhetan eta gaitzeruetan makhur gehiago da phisuetan baino. Dv Lab 64. Erakhusten du harek zer makhur 

handiak diren, herritik herrira, bakotxaren goldean. Ib. 58. Nahiz doidoiak Berhouague jaunarekin etzukeen 

halako makurrik adinean, hainitzez hobeki ezagutu dugu Landaxko. Zerb Azk 77. 

�8. (V-gip, G-goi, AN). Ref.: A; Iz ArOñ. Malo, perverso, malvado. � Txit leialtzat dauka, eta ez daki makur 

bat dala. Lard 52. Biotz-gabeak, makurrak, gogorrak... Lek EunD 37. [Aita zerukoak] zuzenen ta makurren 

gañera bidaltzen du euria. Ir YKBiz 126. 

�9. Peseta. "He oído decir que en algún pueblo de V se ha usado esta palabra para designar la moneda de cinco 

pesetas, en algún otro la de una, no lo he podido confirmar" A. � Ganera lan guztien artean ondoen egiñen 

aldera 100 makur (makurra esaten eutsen oraintsurarte Otxandio-aldean lau errealeko diruari) emongo dira. 

Ezale 1897, 179b. Erreal zidarra esaten iako makur-erdiko diruari. "A la moneda de media peseta". A in Mg 

PAb (ed. 1978), 16. Guztiz langillea, makur bakotxagaz bat eta erdi egiten dakiana ta aberatsa gañera. Ag Kr 

73. Eskuak luzatuta beren biatzetan makur txuriak erakusten dizkiote itzontziari. Ag G 184s. Sopak esateko 

"apurrak" esaten eben; patatak "lurpekuak" [...], peseta "makurra". Kk Ab II 171. Idazkortza zorroztu eta ekin 

lanean. Zenbat eta geiago aritu, errezago asmatu dezakezute, "makur" pilla eder ori etxeratzen, "atsoari" 

pozaldi eder bat emanaz. Ldi IL 101. 

�10. "(BN), persecución" A. 

�11. "Makur, [...], se oye como 'aje, achaque' en B, L, etc." A Morf 616. 

�12. "El bisojo, makur bet" Iz Ulz. 

�13. "(G-goi), enfermo de gravedad" JMB At. 

- ADAR-MAKUR. "Cornigacho" Elexp Berg. � Oi aker adar makurra! Ox 89. 

- BEGI-MAKUR. v. begi. 

- KUKUAK MAKUR JO. v. kuku. 

- LEPO-MAKUR, LEPO-MAKURTU. v. lepomakur, lepo. 

- MAKURDUN. "Anguipes, zanga makhurdúna, oin makhurdúna" Urt II 97. 

- MAKUR EGIN. a) "Latria, culto que sólo se debe a Dios, Jangoikoari burupe edo makur egitea, Jainkurtea" 

Añ. b) Agacharse. � Makur egiñik, an gelditu zan Arune begiak ernai, izuzko ikara bat soiñatik zebilkiola. EG 

1958, 57. � (Con reduplicación intensiva). "Auto-ostian makur-makur eindda egon giñan tiruak ixilddu arte" 

Elexp Berg. � Nik orduan makur makur eginde, [...] uretan sartu barriro ta kaira ioan nintzen. A BGuzur 137. 

- MAKUR GABEKO. � Etzuten aipatzen makur gabeko libururik, alerik ere. "Incorrupta". Or Aitork 119. 

- MAKUR IZAN. a) "Acorvarse" Lar. b) "Adolecer" BeraLzM. 

- MAKUR JARRI. Ponerse en desacuerdo. � Divisi sunt, interibunt. Makhur jarri dire, gorphutza galduko, 

suntsituko da. Jaur 126. 

- MAKURREAN. "(V-m), luchando a derribarse" A. � Ukabilka ta muturka iotea bada; bestela, bera botatea, 

azpiraketea makurrean, da beste izen batzuk daukaz. Ezale 1897, 173a. 

- MAKURREAN EGON. Estar equivocado. � Txerpolariok benetakotzat artzen zituen. Makurrean zegoen. Zait 


mende. 

28


Plat 49. 

- MAKURREAN IZAN. Estar en desacuerdo, estar enemistado. � Makhurrean nintzen legearekin eta 

banindagoken edo zoin gaztiguren aiduru. Prop 1899, 38. 

- MAKURREAN JARRI. Ponerse en desacuerdo, enemistarse. � Ezin daitekena da gorphutz bat kontserbatzea, 

baldin hango menbroak elgarrekin makhurrean jartzen badire. Jaur 126. 

- MAKURREKO. a) "Contraire, injuste. Makhurreko aldea hartzen du bethi, el prend toujours le parti de 

l'injustice" Dv. � Sustatzale beharretan gure gizonak, makurreko alderat, egiazki! HU Aurp 138. Beren baitarik 

lerrakor baitire makurreko alderat edo balantzan baitaude. HU Zez 140. b) (Voz) cascada. � Akerraren 

adarrak bezain makurreko boza du Kanttarik. Barb Sup 107. 

- MAKURRETIKAKO. "Makhurretikako, qui provient de l'injustice, du désaccord, des dissensions. 

Makhurretikako onthasunak ez du gozo onik, le bien qui provient de l'injustice [...]" Dv. 

- MAKURREZKO. "Qui est composé de (choses) tortues. Egur makhurrezko zama, fagot de bois tortus" Dv. 

- MAKURRIK. Agachado, agazapado, inclinado. � Agurak bildurragaz / buruak makurrik. Azc PB 146. Ixil, 

begi-kuku, burua makurrik. "Inclinada". Or Poem 524. Luziano, erdi makurrik eta zaratarik ez ataratearren 

beatz-puntetan. Bilbao IpuiB 233. v. tbn. A Ardi 74n. Enb 32. � (Fig.). � Ez dogu bizi bear / burua makurrik, / 

ez daigun iñoiz euki / biotzan kezkarik! BEnb NereA 127. � (Con reduplicación intensiva). � Bere oñetan 

auspez etzunik, / makur makurrik, / umill umillik, / emon daiogun biotza. AB AmaE 373 (v. tbn. 69). 

� Etim. Relacionado con gur, gurtu, etc.; v. FHV 271s. 

2 makur. "Makhür (S; Foix), grosse bûche" Lh. 

makur-arazi. v. makurrarazi. 

makurbera. � Fácil de doblegar. � Zergatik, ordun, gela illun artatik irteten dutenean, dira ain makurberaa? 

Ldi IL 53. 

makurbide (L-ain, B; Dv (-kh-)). Ref.: A; Izeta BHizt2. � Tr. Documentado sobre todo en autores 

septentrionales. Al Sur se encuentra en Lizardi y Zaitegi. La forma con aspiración la emplean Laphitz, Duvoisin 

y Etcheberry, y ambas formas, Larzabal. �1. Ocasión (de hacer algo malo, negativo); injusticia, engaño; objeto 

de discordia, discusión, altercado. "Makurbide ortan sartu gabe bakean egon gaitezen" Izeta BHizt2. � Berriz 

ere makhur bidean jartzen zare. Laph 75. Buru gaixtoa duenak adiskide on guti izanen du, zeren halakoekin 

ihardukiz makhur-biderik baizen ez-baita. Dv Lab 159. Makur-bideak nun nahi badire. Hobe da xuxenean 

egoitea xuxentzea baino. Herr 13-10-1955, 2. Ni laxoegia nintzen harentzat eta hura seriosegia enetzat... Ez 

dugu bertze makurbiderik gure artean. Larz HilEspos 136 (Senper 76 makhur-). Zer makurbide da, ba, hortik 

datorrena? / Haurrentzat berdin dela dut iduripena. Xa Odol 149. v. tbn. HU Zez 110. Zait Plat 123. � Okertu 

ditzakela [izkuntzak] ta makur-bide biur gure gaiztoak, eskuaren ta argiaren ta yanariaren antzo? Ldi IL 54s. 

�2. "(L?), imperfección, defecto" A. � Bizkitartean umiltasuna hobeki agertzen da oraino: laido, makhurbide 

eta bihurtasunen erdian. Etcheb MGaric 201 (ap. DRA). �3. "(L-ain, R-uzt), jugarreta" A. 

- MAKURBIDEKO. "Qui est d'un motif de discorde, de brouillerie. Non da bi hauzoen makhurbideko lurpozika?, 

où se trouve le lopin de terre qui cause la brouillerie des deux voisins" Dv. 

- MAKURBIDETIKAKO. "Qui vient de voie injuste. Makhurbidetikako onthasunek ez dute ondorio onik, les 

biens provenant d'injustes voies [...]" Dv. 

makurbideketa. � (Adv.). Buscando motivos de discordia. � Ohartemazue eta ikhus ene kontra 

makhurbideketa derabilala. "Quod occasiones quaerat adversum me". Dv 4 Reg 5, 7 (Ol apuko billa, Ker, BiblE 

atxaki(a) bil(l)a). 

makurde. �1. "Curvatura" Lar. �2. "Gafedad de pies y manos, oñetako ta eskuetako elbarria, makurdea" Lar. 

makurdura (B; Dv (-kh-), H (+ -kh-)), makurtura (-kh- SP, sin trad.). Ref.: A; Izeta BHizt2. �1. Torcedura. 

"Nere zangoain makurdure ezin sendatu" Izeta BHizt2. � 7.º pilotarien esku-mamiko katxo bereziak; 8.º erhi 

ttipiaren makhurdura. Lf ELit 275. � (Ht VocGr 348, Arch VocGr (-kh-), H (+ -kh-)). (Fig.). "Dérèglement" Ht 

VocGr 348. "Makhurdura bat nabaritu zitzaion urhatsetan, elheetan, un dérangement fut observé dans ses 

démarches (la conduite), dans ses paroles" H. En DFrec hay 2 ejs. �2. "Aegrorum distortio, eritasunetikako 

makhurdúra" Urt I 309. 

makurgaitz. � Inflexible. � Erderaren bidez sakonki kristaututako euskaldunak makurgaitzagoak agian 

ditezke, erbestean. Ldi IL 53. Gizaundi baten lepo-zintzur makurgaitza? TAg Uzt 11. 


mende. 

29


makurgarri (H (+ -kh-)). �1. "Qui est propre à faire dévier du droit chemin, du devoir" H. �2. Humillante. � -- 

Ori makurgarri dek guretzat! --Karraxi egin zun andre Otxandak. Etxde AlosT 74. Ez ote zan makurgarri, beren 

etsaiak zitalkeriz kendu nai zioten jabegoa otxan-otxan berak eskuratzea? Etxde JJ 62. Urte t'erdiko epean bi 

ukaldi gogor eta makurgarri artu zitun. Ib. 83. Nekagarri ta makurgarri bazitzaion ere baitegiko bizi-lege 

esagintsua. Ib. 182. Etxahundar batentzat makurgarri omen dun Ithurribordako alaba batekin ezkontzea. Ib. 58. 

makurgo (Lar, H (+ -kh-)). � "Corvadura" Lar. "Encorvada, encorvadura, encorvamiento" Ib. "Courbure, 

flexion, inclinaison, arcure, etc." H. 

makurgune (-kh- L? ap. A; Dv). �1. Falta, error, revés. "Reveses, contratiempos" A. � Nihork behar du emeki 

jasan bere adiskidea bere makhurgunetan. He (ap. Dv y A). Munduari bazterretik behatuz, ikusten diozkan 

makurguneak erdi-trufaka altxatzen ditu. Lf ELit 335. �2. (B; Dv). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Tournant, courbe, 

point de déviation" Dv. "Revuelta del camino. Makurgune ortan erori ginen" Izeta BHizt2. � Bide-makurgune 

batean. EG 1958, 73. Bagoak norata duen makurgunea, arata erortzen da (AN-erro). Inza NaEsZarr 2277. v. 

tbn. Zait Plat 58. Gatxitegi Laborantza 52. �3. Desavenencia, desacuerdo. � Fededunek elgarrekin edo 

fedegabeekin dituzketen makhurguneak. Prop 1898, 103. 

makurgunetsu (-kh- Dv � A). � "Tortueux, plein de courbes" Dv. 

makuritxola. "(Mercurialis perennis), mercurial (V-m)" Arzdi Plant1 277. 

makurka (B, Sal, R; Dv (-kh-), H (+ -kh-)). Ref.: A; Izeta BHizt. �1. Torcidamente; agachado. "Makhurka 

goatea, aller en se courbant" Dv. "Makhurka dago, cela se tient non droit, penché, ayant une courbure. 

Makhurka heldu zaut, cela me vient non droit, de travers" H. "Etzaitela ibili makurke" Izeta BHizt. � Noiz arteo 

ibili beauzie makurka bi aldetára? LE Urt ms. 109r. Bertako biztanleak makurka ta iskintxoka bazterrik bazter 

zulokuntza ta babesak arrapaturik. Izt C 330. Mataillak gorririk, uzkurka, burua makurka. Or Mi 82. Mendi 

lauetan / ondar-munoz muno / makurka, geldi, / eskuan su-izkillu, / lepoa izerdi. Ldi UO 31. Koxkok gutxi 

makurka, sartzen ditu ziri. "Agacharse". Or Eus 33. Katu ostikotua bezelaxe, zokondora urbiltzen zan makurka. 

TAg Uzt 63. Laia utsakin aztertu bear / geure sorotako lurrak, / beti makurka, ondo ezita / mamiak eta ezurrak. 

And AUzta 129. � (Con reduplicación intensiva). � Ramus kantari dijoan artean, Petri makurka-makurka. Lek 

EunD 48. �2. "À tort, makhurka" Ht VocGr 432. "(L), injustamente" A. �3. "Makurka, a gatas" Iz ArOñ. �4. 

"Dando cabezadas de sueño" A Apend. 

- IKUR-MAKURKA. v. ikur-makurka. 

makurkada. � Inclinación. � Gorputz makurkada batekin Lagunak alde egin zuanean, oihal handia jatsi ta 

pianuaren soinua hasi zan berriz. Osk Kurl 177. 

makurkara (AN-erro ap. A Apend; A Morf 297). � "Picaruelo" A Apend (s.v. kara). 

makurkarazi. "Cancellare, [...] makhurkarazi" Urt IV 125s. 

makurkatu (-kh- Dv � A). � "Incurvare, rendre tortu" Dv. "Encorvar, torcer" A. � Batek du sudurra 

makhurkatua, ezpainak ditu hantuak, beharriak dilindan. Prop 1893, 89. 

makurkeria (V-gip; -kh- Dv � A, H), makurkeri (V-gip, L, B), makurreria (-kh- Dv). Ref.: A (makurkeri); Iz 

ArOñ (makurkerixa); Izeta BHizt2 (makurkeri). � Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII. Al Norte se 

encuentra en Larreguy, Arbelbide y en sendos ejs. de Andredena Maria y Prop, y al Sur en textos del s. XX. La 

forma general es makurkeri(a). Hay un ej. no ambiguo de makurkeria, con -a constitutiva, en Arbelbide y 

makurkeri sólo se encuentra en textos meridionales. Se encuentra makhurreria en Prop (1896, 203) y makurreri 

en Lizardi. En DFrec hay 7 ejs. de makurkeri(a). �1. Injusticia, engaño; perversidad, maldad. "(L?), injusticia, 

acto contra el derecho o la razón" A, que cita a Larreguy. "Makurkerixa bat, una acción villana" Iz ArOñ. 

"Perversidad; engaño. Makurkeri oiek eztut maite" Izeta BHizt2. � Yende batzuen inyustiziak eta makhurkeriak. 

Lg I 125. Badakit zure laguna maiz karga duzula bere umore beltz eta makurkeriez. Andredena Maria 170 (ap. 

DRA). Komentu berriak egin zituzten makhurkeria horren hedatzeko. Arb Igand 109. Zabaletan Martiñen 

makurkeria etzuten jakiñ. Ag G 233. Etzan olako bidebage ta makurkeri izugarria egiteko bidean yarriko. Ir 

YKBiz 496n. Makurreri gaiztoari ezin igesiz. Ldi IL 53. Batzuk zuzen-egarriz, bestetzuk makurkeri dollorrez. 

Etxde JJ 178. Badira gaiztakeri ta makurkeri antzera oben ez diranak, ez baitzaitute naigabetzen Zu. Or Aitork 


mende.


68. Begira nolako makurkeriak asma litzakeen zenbait lanbidetan luzaroan aritzeak. MIH 216. v. tbn. Eguzk 

GizAuz 149. Mde Pr 164. Larrak EG 1959 (3-6), 243. Makurkeri: Bilbao IpuiB 29. Zait Plat 69. Erkiag BatB 

101. NEtx LBB 117. 

�2. (-kh- A � Dv, H), makurreria (-kh- Dv). "Dissension, brouille" Dv. "Holakoetarik ezta igurikitzeko 

makhurkeriarik baizen, de telles personnes il n'y a à s'attendre qu'à des écarts, des désagréments, des torts, etc." 

H. 

�3. Inclinación, propensión (marcada negativamente). � Beren makurkeri gaiztoetan jarraiki utziak balegozke 

egiazko mamuak izango lirake. "Malas inclinaciones". Zink Crit 42 (v. tbn. 46). Umeari makurkeriak eta aztura 

gaiztoak eskuratzeko ta dituan gaitasunak aunditzeko, laguntza egokia eman bear zaio. JBDei 1919, 261. 

�4. makurkeri. Reverencia (peyor.). � Burubaz makurkeri batzuk mendiko erara bakandereari egiñez, juan 

zan. Otx 148. 

- MAKURKERIAZ. Con maldad, perversamente. � Mattinek bota zion Piarresi makurkeriz: Oroi adi beiak 

jeixteaz. Etxde JJ 28s. Erailleak baiño erru geiago du makurkeriz eta txarkeriz gizona ortara bultzatzen dunak. 

Ib. 198. 

makurketa. � (En la expr. makurketan ibili 'andar agachándose'). � Ez daude gerri oiek makurketan ibiltzeko! 

Ugalde Iltz 57. 

makurki (B; H; -kh- SP, Dv, H, VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. �1. Perversamente, malvadamente. "Makhurki 

minzatzea" SP (sin trad.). "De travers. [...] Makhurki ibiltzea, aller contre la droiture" Dv. "Pésimamente" VocB. 

� Makhurkiago ez ditake arrazoina. Elsb Fram 158. Engrazi [...] Xalbati emana zegon eta bazekin beregana 

arrimatzen saiatu orduko makurki zapuztuko zula. Etxde JJ 169. �2. makurtuki. Agachando (la cabeza). � 

Arnasa artuz, buru makurtuki, elkarri eltzen diote talka-ots aundiarekin. Or Mi 58. 

makurkiro. Harriet remite a makhur. 

makurkizun. "Makhur-, makurkizuna, qui doit être penché, incliné, dévié, fléchi, courbé" H. 

makurpizle (-khurph- L? ap. A � Dv). � "Brouillon, celui qui suscite des différends" Dv. "Reñidor, 

camorrista" A. 

makurraldi (c. sg. A; Dv (-kh-)). � "Accès de brouillerie, accès d'humeur, de déraison" Dv. "Acceso de mal 

humor, de perversidad, de desaveniencia, de mal tiempo, de postración" A. � Ik eztuk irañik jaso ta 

makurraldirik eraman. Etxde JJ 118. Jasan azi zion makurraldiari erantzuna eman naiez, ozpiñezko itz oiek bota 

zizkon. Ib. 76. 

makurrarazi (-kh- AN, L, BN ap. A; Urt IV 216, Dv), makur-arazi, makurrarazo. � Tr. Documentado en 

textos meridionales del s. XX (tbn. en LE Urt, ed. de Iturriaga), y en los septentrionales Haraneder, Larreguy, 

Mihura y Duvosin. Hay makur(r)arazi en los textos septentrionales y en Orixe, Iraizoz, Eguzkitza y Etxaniz; 

makur(r)erazi en Mirande y en un ej. de ZArg; makurtu-erazi en T. Aguirre y Zaitegi; makurrarazo en Lizarraga 

de Elcano; makurtu-erazo en Arriaga; makurtuarazi en Ibiñagabeitia; makurtuazi en Etxaide y makurazi en 

Estonba. En DFrec hay 2 ejs. de makurtarazi y 1 de makurrerazi. 

�1. Desviar, apartar. "Détourner, faire dévier. Bide onetik makhurrarazi du, il l'a détourné de la bonne voie" Dv. 

"Desviar, apartar" A. � Perfekzioneko bidetik gu makhur-arazteko gai badire. He Gudu 156. Makhurrarazten 

dituzte garbitasunetik. He (ap. A; lo recoge tbn. Duvoisin, quien copia makhurrazten). 

�2. + makur-arazi, makurrerazi, makur-erazi, makurrerazo, makurtarazi, makurtu-arazi, makurtu-erazi, 

makurtu-erazo, makurtuazi, makurazi. Hacer inclinar, hacer agachar. � Orga zaramaten idiak iziturik, 

makhur-arazi zuten aphur bat arka. Lg I 300. Burua ertxi ta makurtu bear izan zuan. Makurtu zuan bai, baño 

apezai ere makur-arazteko asmoz. Eguzk RIEV 1927, 427. Arkozko ta sasitartetik, bakar bakarrik igotzen da 

gora ta gurutzeak makurrarazten du. Or Mi 81. Guztioi bildurrez buruak lurreruntza makurtu-erazi zizkigun. 

Zait Sof 168. Makur-erazten zituen parkeko zuhaitz ilunak. Mde HaurB 5. Kakazteraño makurtuaziko zun bere 

anaiaren bitartez. Etxde JJ 118. Gero atsoa zut-zuti jarri zan, lurrerantz makurrerazten zuen pisu aztuna 

norbaitek arindu bai-lio. ZArg 1958, 4. Makurrerazo egiozu lepondoa mutikoa dan artean. Ker Eccli 30, 12 (Dv 

malguarazi, Ol makurtu). Uztarriaz eta uhalaz makurrarazten da idiaren lepoa. BiblE Eccli 33, 27. v. tbn. 

Makurtu-erazo: Arriaga Lekob 29. Makurazi: Eston Iz 161. Makurtuarazi: Ibiñ Virgil 117. Makur-arazi: NEtx 

LBB 32. � (Fig.). Someter, doblegar. � Bere ispirituba makurarazten du fedearen ustarriaren azpian. Mih 38. 

Senarra bere nahikerietara makur erazirik. Mde Pr 168. Ene senditzeko manerarat makurreraziko ditudala. Ib. 

64. v. tbn. TAg Uzt 121 (makurtu-erazi). 

�3. (Fig.). Torcer, corromper. � Ez haiz baratzen Jaunaren bide zuzenen makhurraraztetik. Dv Act 13, 10 (Lç 


mende.


makurtzetik, He iraultzetik, TB itzultzetik, Ker, BiblE okertu). Borondatea makurrarazoz. LE Urt 113 (ms. 40r 

makúrtus). 

�4. (-kh- Dv). Enemistar, alterar, poner en desacuerdo. "Bi hauzoak elkharren artean makhurrarazi ditu, il a 

brouillé les deux voisins entre eux" Dv. � Alaba amarekin eta erraña amagiarrebarekin makur-araztera etorri 

naiz. Ir YKBiz 201. � "Horra zerk makhurrarazi dituen ene egitekoak, voilà ce qui a dérangé mes affaires" Dv. 

makurrarazle (-kh- Dv � A). � "Celui qui dérange, détourne, brouille" Dv. 

makurrera (Lar, Añ, H). �1. "Curvatura", "corvadura" Lar. "Encorvada, encorvadura, encorvamiento" Ib. 

"Acombadura" Ib. "Torcimiento", "tortura, oblicuidad" Ib. "Través, la inclinación o torcimiento a algún lado" 

Añ. � Zehar-lerro eta zabalgune horien makurrerak, nora doazenik ere ez baitakigu. MEIG IX 125 (en colab. 

con NEtx). �2. "Vuelta, rodeo" Lar y Añ. �3. (H). (Fig.). Inclinación, propensión, tendencia (normalmente 

hacia algo negativo). � Gaitzerako griña ta makurrerak zikindu ta itsusitu zuan ezkon-lana. Ub 221. Adanen 

bekatutik beren sustraiak dakazten elorri gaistoak dira animaren makur-erak eta aztura gaistoak. Mb OtGai II 

89. Osin arrigarrirako gure makur-era ta limurtasuna. Mb OtGai III 282. �4. makurtuera. Reverencia. � 

Makurtuerak eta erreberentziak egin zituan gerria bigun eta malguki biurtuaz. Erkiag Arran 37. 

makurreratu. "Makhurreratu, donner dans le travers, conduire au désaccord, aux dissensions, en venir à la 

brouille" Dv. 

makurreria. v. makurkeria. 

makursko. (Dim. de makur). �1. Retorcido, malo. � Hitz bat makurskoa aditzea aski dute zenbeit gizonek 

berehala tentutik atheratzeko. EgutTo 14-4-1924. �2. Torcido, inclinado. � Bere sudur gorriakin eta ere 

kapelua makursko emana. Herr 21-4-1960, 2. 

makurtarazi. v. makurrarazi. 

makurtasun (G ap. A; SP (-kh-), Izt 62v, H (+ -kh-)). �1. Inclinación, tendencia, propensión, afición 

(normalmente hacia algo negativo). "Afición, apasionamiento" A. � Bide hau artu ta ibilli behar du, bekaturako 

makurtasunak utzirik. Mb OtGai III 57. Gogo gaizto eta gaitzerako makurtasun okerrak. Ub 17. Bizitza gaiztoak 

animan uzten dituan arrasto ta kutsuak dira asko; lenengoa: gaitzerako makurtasun eta zalea. AA I 539. 

Edanerako makurtasun ta oitura [ori]. AA III 371. Mutilzar purrukatua nauk; ez dit ezkontzarako makurtasunik. 

TAg Uzt 283. v. tbn. CrIc 19. Itz Azald 172. �2. (c. sg. A; Dv (-kh-), H (+ -kh-), VocB, Zam Voc). "État de ce 

qui est tortu" Dv. "Torcedura" A. "Torcimiento, torcedura" VocB. � (Fig.). (-kh- Urt I 261). � Eraunts 

diazadazu bizkarretik eta lepotik ene makhurtasuna zure borondatearen eredura xuxen dezadantzat. SP Imit III 

50, 6 (Mst, Ip okherreria, Ol, Pi okertasuna; Ch borondate makhurra). �3. (Ht VocGr (-kh-)), makurtarzun (kh- 

Arch VocGr). "Différence" Ht VocGr 349. "Inégalité" Ib. 374. "L'inégalité" Arch VocGr. �4. (Dv (-kh-) � 

A, H (+ -kh-)). "Au fig., caractère revêche, déraisonnable, brouillon" Dv. "Carácter reñidor" A. 

- MAKURTASUNEKO. (Adnom.). � Bere anditasun eta eregitasun amaibakoai zor jaken mendetasuneko eta 

makurtasuneko kultu barrukoa eta kanpokoa Berari [emon]. Itz Azald 81. 

makurte. v. makurtze. 

makurtu (gral.; Lar, Añ, Izt 62v, vEys, H, VocB, Zam Voc; -kh- SP, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Iz Als, Ulz, ArOñ; 

Etxba Eib; Izeta BHizt; Elexp Berg. � Tr. Documentado al Norte y al Sur desde Leiçarraga. En textos 

septentrionales se encuentra tanto la forma con oclusiva aspirada (algo más frecuente sobre todo en autores 

antiguos) como sin ella, y hay ambas formas en Tartas, TB (que tbn. emplea el rad. makurt) y Barbier. Si no se 

trata de errata, hay markhurtu en Haraneder (junto al más frecuente makhurtu). En DFrec hay 47 ejs. 

�1. Inclinar(se), agachar(se), encorvar(se); torcer(se), doblar(se). "Acombar, hacerlo combo, hueco, como 

hundido", "acorvar", "agacharse", "agobiarse", "alabear, [...] makurtzea aldeetatik" Lar. "Bajar la cabeza, burua 

makurtu" Ib. "Cimbrearse, blandearse", "corvar", "declinar, inclinarse a una parte más que a otra", "doblar, 

encorvar", "encorvar" Ib. "Inclinar, encorvando", "inclinarse hacia abajo" Ib. "Pandear la pared" Ib. "Redoblar un 

clavo, kamuztu, makurtu", "torcer, doblando" Ib. "Bajar la cabeza, makurtu" Añ. "Makhur zaite, courbez-vous. 

Makhur zazu adar hori, inclinez cette branche" Dv. "Makhur azu burua ezkerrerat, penchez la tête à gauche. 

Zuzen zena makhurtu dautazu, vous m'avez mis de travers ce qui était droit. [...] Belauna makurtzea, fléchir le 

génou. Begiak makhurtzen ditu, il tourne les yeux. [...] Adinarekin lerdena makhurtzen da, le plus droit (en son 

port) se courbe avec l'âge" H. "Leiza artan sartzeko biar da makurtutzia" Etxba Eib. � Ilhun bitez haién begiak, 


mende. 

32


ikhus eztezatenzát eta haién bizkarra bethiere makhur ezak. Lç Rom 11, 10 (TB makurt, Dv, BiblE mak(h)ur; 

He, Ker mak(h)urtu; v. tbn. bizkarra makurtu en TAg Uzt 131, Basarri 128, Gand Elorri 158; lepoa makurtu en 

BEnb NereA 123). Buruak ziotzoten / lurreraño makhurtu. EZ Noel 58 (tbn. burua makurtu en Cb Eg III 353, Izt 

C 164, Dv LEd 157, Zab Gabon 105, Apaol 54, Moc Damu 21, Ag Kr 73, Urruz Zer 117, Altuna 10, FIr 192, 

Laux BBa 8, Zait Plat 54, Onaind in Gazt MusIx 155, Alzola Atalak 68, Lab SuEm 187, MEIG I 145). Norat 

baitzaude makhurtua, harat eroriko zara hiltzen zarenean. Ax 214 (V 143). Zuzenaren makurzeko, / eztu nihork 

eskurik. Hm 45. Urreneko beatza inklinaturik edo makurturik. OA 12. Etxe bathian zimendiak goihera edo flako 

badira, ihiki etxia makurtzen duzu eta lazter lurrerat erorten. AR 65. Ezin yá pausurik / emán ta makúrtzen, / ta 

xoil akaiturik / sobra aldis erórtzen. LE Kop 44. Jesusen izenean guziak belaunak makur ditzatela. Mg CC 225 

(tbn. belauna makurtu en Echag 97, Inza Azalp 133). Azkenean geratzen da balanza makurtua baietzera, baña ez 

osotoro. AA II 210. Egun gustijan makurturik, laijia, atxurra edo beste gauzaren bat eskuban dabela. Astar II 

20. Jesusek itzik ere esan gabe, makurtu eta beatzarekin lurrean eskribatzen zuen. Lard 413 (v. tbn. el mismo ej. 

en Ir YKBiz 319). Izan zaite zure anaien Jaun eta makurtu bitez zure aurrean zure amaren semeak. Ur Gen 27, 

29 (BiblE makur(tu); Dv, Ol gur). Auben kargak / makurtu zue lurreño zure Magestade Omni / potenta (Ibero, s. 

XIX). FLV 1988, 147s. Emazu kullera bat zure pastatik, heda zazu ongi makhurtuz [zarthaina] sensu guzietan. 

ECocin 43. Bai, jauna, ta gu makurtzen. Zartu ta kokotza luzatu ta sudurra ere bai. Sor Bar 41. Goibeltasun eta 

barrungo illunaren kargapean makurtu eta loak artu zuen. Arr May 70. Deformatzea aldiz, formaren geroago 

eta gehiago makhurtzea. Elsb Fram 61. Zer ote zen hobeki ikusteko, buruz beheiti etzan da edo bederen makurtu. 

HU Aurp 73. 

� (s. XX). Josepi egun hartan, makurtu ere omen zitzaion sudurra. Barb Sup 139. Ezpainak hirri maltzur batek 

makhurtuak. Ib. 97. Lurrian belaunikatu zan eta zara-ganian makurtu zan. Kk Ab II 147. Autsi ziran basua / ta 

iru platera; / neskatxa erne zegon, / makurtu zan bera. Tx B II 162. Ene Krau, zure lorea makurtu da! 'Ta fleur 

est tombée'. Or Mi 120. Arbola txar batzu [...] doidoia xutik, makurtuak, bihurdikatuak, etsituak kasik beren 

bizitze xuhurraz. JE Ber 40. Putreak ala darabiltz / jaso ta makur egalak. "Abajándolas". Or Eus 395. Berehala 

makhurtu zuen pegarra eta edaterat eman. Zerb IxtS 21. Nola luzara sorbaldi-ginharrak azkarki makurtzen 

diren eta pozoinak akhitzetik sortzen. Lf ELit 275. Theresaren gainean makurtu zen berriz. Mde HaurB 17. 

Ikusten du Bizkarra lorrari makurtuko dio. Ol Gen 49, 15 (Ker, BiblE makurtu; Urt, Ur be(h)eratu, Dv jautsi). 

[Pernando] kale baztar batian billau eban lenagoko bezela, lau ankan gañian makurtuta. SM Zirik 55. 

Errainetarik poxi bat makurtua. JEtchep 29. Kapitaina lurrera makurtzen da, dirua hartzeko. Arti Tobera 289. 

Pauso-otsa aditu det norbait korrika zetorrela ta baezpare baztertu ta makurtu egin naiz. PEBiz 129. Orduantxe 

bear duzu goldearen gaiñean makurtu. Ibiñ Virgil 74. Makurtu zan lurrerutz. Etxba Ibilt 489. Gazte maiteak 

makurturikan / Obispo Jaunan aurrean. Lasarte in Uzt Noiz 112. Lotsatuta zegola antz-eman zion, burua bulargaiñera 

makurtua zualarik. Berron Kijote 226. Argi-oihaleko irudi horietako batek besoa luzatzen duenean, 

makurtu egiten omen gara. MIH 328. 

v. tbn. Gç 45. Mong 588. CatLav 104 (V 58). Lg I 212. DurPl 69. CrIc 50. Añ EL 1 194. VMg 79. JJMg BasEsc 

58. It Fab 123. Laph 15. Xe 299. AB AmaE 349. A BeinB 89. AzpPr 37. JanEd I 38. Azc PB 31. Itz Azald 9. 

Goñi 30. Echta Jos 246. EusJok 38. ArgiDL 71. Jaukol Biozk 12. Alz Ram 91. Otx 56. Lek EunD 49. Anab Poli 

35. Bilbao IpuiB 113. And AUzta 135. Osk Kurl 153. Izeta DirG 56. NEtx LBB 56. Azurm HitzB 61. 

� (Con reduplicación intensiva). � Makur-makurtua zegon ta etzezaken iñolaz ere gora begiratu. Ir YKBiz 289. 

� (Fig.). � Euskaldun danok makurtzen gera / Campion baten aurrean. Basarri 52. Gizonak botere al-guztidun 

orren aurren makurtzea besterik eztu. Vill Jaink 173. 

� (Urt I 81 (-kh-), Añ (G), Izt, H (+ -kh-)). Inclinar(se), hacer(se) propenso a. (Complemento con suf. -ra o - 

rantz, salvo en Moguel (-rako) y Añibarro (-teko)). "Propenso, [...], makurtua" Añ. "Aficionado, inclinado, 

makurtua" Izt. "Inclinados a lo malo, makurtuak gatxera" Ib. � Bata berzeari preferitu gabe, deus egiten 

eztuala alde batera makhurtuz. Lç 1 Tim 5, 21 (He makhurtuz). Apostolu saindua / zeure orenetara / beharria, 

othoi, makhur / ezazu kantetara. EZ Noel 147. Bekatutara lixturtua eta makhurtua baita! SP Imit I 22, 6 (Pi 

makurtuta; Leon lerratu). Griñarekin gelditu ziran gaitzeronz makurtuak. Ub 9. Naturaleza berriz txikitatik 

makurtu edo obendua dago gaitzerako. Mg CC 113 (en CatElg 157 deungarako makurtubak). Jaungoikoa berez 

beti dago prest ta makurtua pekatariari parkatuteko. Añ MisE 178. Atsegin lizunetan etzera ala aspertzen, zeren 

aetara makurtua dagoan zure borondatea. AA I 405. Eguneroko oarikasteak darakusgu, gizona, norbera 

eredutzat artu-ta besteak epaitzera makurtzen dala. "Se inclina". Zink Crit 46. Makurtu egizue zeuen biotza 

umiltasunagana eta gozotasunagana. Itz Azald 182. Obenerantz makurtzen gaituan oitura gaiztoa. KIkV 59 (v. 

tbn. el mismo ej. en KIkG 41). Gu gerenaz gaitzera makurtuak gaude. Ir YKBiz 138n. Zure biotza gizonengana / 

makurturik ikusten da. Gand Elorri 165. v. tbn. Mb IArg I 293. Dh 70. Gco I 447. JJMg BasEsc (ed. 1845), 254. 

Ur MarIl 104. Arr May 122. ArgiDL 110. Pi Imit III 50, 6. Or Aitork 175. NEtx LBB 23. 

� Encoger(se), empequeñecer(se). � Artzaiñ batek arratsean / bere ardiak kondatzean, / aurkitu zuen kontua / 

goizaz geroz makurtua. Gy 321. 

�2. (V, AN, L ap. A). Pervertir(se), corromper(se), estropear(se). AxN explica korronpi (437) por makurtu. � Ez 

aiz Iaunaren bide xuxenén makhurtzetik geldituren? Lç Act 13, 10 (Dv makhurraraztetik, Ker, BiblE okertu). 

Han xuxentzen eta garbitzen da, zer ere bertzenaz eta nondik nahi makhurtu eta lizundu baitzen. SP Imit III 52, 4 


mende. 

33


(Ol zikindu, Leon lohitu). Ilúndus entendamentua, makúrtus borondatea. LE Urt ms. 40r. Lar-bere geratu zan 

gure biotza makurturik ta gai gatx guztietarako. Añ LoraS 185. Bekatuak makurtu zituen gauza guzien 

xuxentzera. Lap 196 (V 87). Babeleko dorrearen egileri mintzoa makhurtu eta nahasi arte, gizon guzien 

mintzaia Eskuara zela. Arb Igand 16. Adiskide zurikatzaileek makurtzen gaituten bezala, etsai ziztazaleek 

zuzentzen gaitute iñoiz. "Pervertunt". Or Aitork 227. Ez niken nahi ene solasen gatik gure arteko amodioa 

makurtu. JEtchep 71. Heien basakerien ondorioz makurtueri zerbait laguntza ekartzeko. Herr 23-12-1971, 5. v. 

tbn. Vill Jaink 68. � Medisentaren elhia makurtzen edo hausten dienak bere proximuaren ohoria eta fama 

konserbatzen dizi. AR 447. � Aiek beren yainkoei makurtzen zazkiela-ta, zuen semeak ere yainko aiei 

makurtzera leramazkete. Ol Ex 34, 16 (Dv lohiarazi, Ker lizundu). 

�3. (V, AN, L ap. A; VocB, H; -kh- VocBN, Dv, H). Desviar(se) (sentidos prop. y fig.). "Dévier, dévié, changer 

d'une direction droite ou exacte, prendre une ligne oblique" VocBN. "Bidetik makhurtzea, dévier (au propre et au 

fig.)" Dv. "Gazte zoroak errax makurtzen oi dira, les fous jeunes gens se dérangent aisément" H. "Estraviar 

[sic]" VocB. � Ezta arartekorik eta ez adiskiderik, konzientzia bere egiatik makhur dezakeienik. Ax 437 (V 

285). Bide saindu hontan makhur etzitian, enuia etzitian. Tt Onsa 177 (v. tbn 13). Makurtu gábe ez ezkér ta ez 

eskúi deustan ére. LE Ong 51r. Kalexa ez da makhurtzen, badioa abiatu tokirat. Hb Egia 146. Eginbide horren 

betetzetik etsaiaren gaixtakeriaz gibelatuak direnak edo makurtuak. HU Zez 147. Harri kizkor madarikatu bat, 

[pilota] makurtzen duena eta huts eginarazten. JE Bur 30. Populua etzen Jaunaren legetarik sobera makhurtu. 

Zerb IxtS 67. Alde gaitzera makur ez gaitezen. MEIG I 178. v. tbn. He Gudu 161. 

�4. "Inégaler, makhurtzea" Ht VocGr 374. 

�5. (V-gip ap. Iz ArOñ y Etxba Eib). Someter(se), doblegar(se), ceder, acatar. "Humillarse" Iz ArOñ. "Ondo 

makurtu zittuen bildurran bittartez!" Etxba Eib. � Iainkoa makhur ezazu ene bihotza zeure legetara. EZ Eliç 

228. Lurrari makhurtua zaude, zeruaren kontra bekhatu egiten duzu. Dv LEd 231. Orren azpira makurtu baño / 

lenago erabagia / artu egizu. AB AmaE 424. Nok dauka gu makurtuteko eskubidea [...]? Indarrak? Ag Kr 95. 

Aien esanera makurtu. Lab EEguna 85. [Malentxo] biotz etsipenera makurtu zan ezkero, geroago ta etsiago ta 

alaiago zegoan. TAg Uzt 290. Etzinan arrazoizko geienak gutxiengana makurtzea. Or QA 79. Gizona zure 

esanetara makurtu nai duzu. Etxde JJ 142. Laister mutur-joka ziñakete, bera zure nai ta apeta guzitara ez 

makurtzekotan beñepein. Etxde JJ 142. Gogoa sendo ez zutenak makurtu egin ziren ingles erregearen agindura. 

Mde Pr 254. Gu gara hizkuntzari makurtu behar gatzaizkionak, ez hizkuntza guri. MIH 83. Goiko kasuetan 

edonongo (antzina edonongo) legeari makur gakizkion. MEIG VII 194. v. tbn. Cb Josefa 6. Zait Sof 140. Vill 

Jaink 172. Onaind in Gazt MusIx 146. Ibiñ Virgil 48. NEtx LBB 14. 

� (Con buru). Agachar la cabeza, someterse, ceder, acatar. � Beharko dut gauza guzietan neure burua apaldu, 

makhurtu eta plegatu humiltasunaren eta mansotasunaren aldera. SP Phil 180. Burua makurtzen dutenak edo 

humillatzen diranak. VMg 81. Jaunaren esanari burua umilkiro makurturik. Lard 98. Legeai ez deutsanak 

makurtzen burua. AB AmaE 316. Kristau onak aren legetara beti pozik burua makurtuko du. Inza Azalp 102. Ez 

det eramango aurrerakoan olako muziñik eta ez diot bururik makurtuko. Or SCruz 99. Estaduak agindu ta 

enparauak burua makurtu. Eguzk GizAuz 115. Ez da Euskalerrin neri burua / makurtuko ez didanik. SMitx 

Aranz 20. Makurtu egin bear burua: ez daukagu egiara iristerik. Txill Let 131. Denek burua makurtu ziguten / 

alemanak eta prantzesak. Auspoa 95-96, 247. [Progresismoa] bizi da oraindik xoko batean eta ez dago burua 

makurtzeko. MIH 173. v. tbn. Gç 217. Mb IArg I 323. Zav Fab RIEV 1907, 92. PE 107. Bv AsL 121. TAg Uzt 

20. Zait Sof 145. Etxde JJ 202. 

� (V-gip ap. Etxba Eib; Añ). "Abajarse, acobardarse" Añ. "Ez zan iñoiz makurtu beste gizon baten aurrian" 

Etxba Eib. 

� Rebajar. � Nik eztitut gauzatxo auek Ana Josepa makurtzeagatik ipintzen. Eztira orrenbesteko akatsak. Ag G 

99. Irakurle argia, inoiz makurtu baldin bada horrelakorik lerro txaldan hauek irakurtzera, ohartu da noski. 

MEIG I 141. 

�6. (Dv (-kh-), H (+ -kh-), A Apend). Enfadar(se), enemistar(se), incomodar(se). "Bi adiskideak makhurtuak 

dire, les deux amis sont brouillés. Zerk makhurtu ditu?, qu'est-ce qui les a brouillés?" Dv. "Elkarren ganako 

bekhaizkoak makhurtu zituen, leur jalousie mutuelle les désunit" H. "Makurtu dire, han reñido" A Apend. � 

Ezen ethorri naiz semea aitarekin, alaba amarekin, errena amainarrebarekin makhurtzerat. TB Mt 10, 35 (Echn 

makurtu; Dv, Ip, SalabBN ber(h)ezi, Ol alde eragin, BiblE banatu). Adixkidetasunaren ezartzera hari da, bilduz 

izpiritu elgarrekin makhurtuak. Jaur 383. Artzaiñak makhurtu, gasna ebatsiak agertu. Lander Eusk 1925 (IV), 

41. Jules II Frantziako Erregerekin makhurtu zen aphezpikuen izendatzeaz. Zerb IxtS 108s. Zure beha egonen 

niz ez bazitut bederen jenatzen edo makurtzen. JEtchep 83. Enekilan makurtu / nai duzu betbetan. Xa EzinB 108. 

v. tbn. Gy 80. HU Zez 85. 

�7. Falsear. � Asi zitinan [...] Yainkoak bere Liburuetan esana bere gogara makurtzen. Or QA 103. Itun 

Berriko liburuak ez dakit nortzuk makurtu zitutela. "Falsatas fuisse". Or Aitork 119. 

�8. (AN, L, BN, R ap. A; H (+ -kh-)). Confundir, equivocar. "Egitekoetan makhurtzea, aller mal en ses affaires. 

[...] Kontuetan, egitekoetan makhurtu nau" H. � Zeinétan [punktuetan] baitirade batzu aditzeko gaitzik, 

ignoranték eta fermetate gabék makhurtzen dituztenik. Lç 2 Petr 3, 16 (Ol beren kaltetara makurtzen; He 

makhur hartzen, TB bihurtzen, Dv galgarri makhurrerat itzultzen, Ker okerretara, BiblE oker ulertzen). � (Ht 


mende. 

34


VocGr 348, Dv (-kh-)). Estropear(se), desordenar. "Bere egiteko guziak makhurtuak ditu, il a toutes ses affaires 

dérangées" Dv. � Egun batez, hein bat ontsa zohazilarik, gauzak bat batetan makhurtu ziren. GH 1932, 486. 

[Iker-lanaren] laguntza ere ez da beti gehiegizkoa izango, baina, okerrenean ere, ez lituzke makurrak areago 

makurtuko. MEIG VIII 106. 

�9. "(B), decaer (un enfermo)" A. � Gurutziaren señaliarekin sendatu zuan aur bat oso makurtua. Bv AsL 84. 

- EZIN MAKURTUZKO. "Ezin makhurtuzkoa, (chose, personne) qu'on ne peut faire dévier, pencher, détourner" 

Dv. 

- MAKUR-ERRAZ. Doblegadizo. � Bainan, ondikotz, o Maria! Badakizu zenbat ahulak garen, zenbat 

ahanzkorrak eta makur-errexak. Dih MarH 68 (ap. DRA). 

- MAKUR-EZIN. � Haziera makur-ezina eta eske luzeen eragozpenez lotua. "Irresistible". MEIG IX 124 (en 

colab. con NEtx). 

- MAKURTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � [Luis Michelena] gizon mehar bat da, sorbaldaz 

aintzinerat makurtuxea. Herr 2-2-1961, 1. 

makurtuera. v. makurrera. 

makurtuki. v. makurki. 

makurtura. v. makurdura. 

makurtuzale. � Aficionado a someterse, a ceder. � Engrazi ezta bere senarraren esanetara makurtuzale. Etxde 

JJ 105. 

makurtza. � Inclinación, propensión. � Gaitzerako makurzak berak nai ta azpiratzen dituela. Mb IArg I 244. 

Atsegintz loietarako arturik zedukan makurza. Mb IArg II 331. 

makurtzaile. �1. "Calumniator, lege makhurtzáillea, maleziatia, maleziagillea" Urt IV 91. �2. Malquistador, 

(lo) que enemista. � Mihi tzarra da denen / zikhintzailea / eta kaltea / hauzo eta ahaiden / makhurtzailea. Zby 

RIEV 1909, 106. �3. makurtzale. Pervertidor. � Polizak debeka ditzazke kazeta, liburu eta paper mota guziak, 

jendeen makurtzale balinbadira. Herr 22-5-1958, 1. Batzuek, beren indar, min eta otoitzez, Jainkoak deitu alde 

iganarazten dute beren jendea eta nmakurtzaile hoik ere zerurarazten. Iratz GH 1968, 50. 

makurtze (Lar), makurte (Lar). �1. "Declinación, inclinación, caída, erortea, makurtea" Lar. "La acción de 

acombarse o acombar, zakontzea, zokontzea, makurtzea" Ib. "Pandeo de la pared" Ib. � Irudiaren makurtze edo 

aierkundea, antxe naza-muturrean egin oi da. Eguzk RIEV 1927, 430. �2. Sometimiento, sumisión. � Ez da 

urhats bideari eman dakioken den gutieneko luzamen ez khanbiorik, herri batetako bereko makhurtzeak 

guzientzateko makhurtzea bailuke, ez delakotz oraino Korean ez guthunkaririk, ez burdin biderik. Prop 1898, 

100. �3. Equivocación, confusión. � Gutiago makurtze ginuke, gobernuak erakusten balauku norat heldu nahi 

duen, nola eta noiz. SoEg Herr 15-3-1962, 2. 

makustu. v. mahukustu. 

makutsik. v. MAHUKA-HUTSIK. 

1 mal. � Arnegatzen dut mahom eta despitatzen dut balin badut malhik ez pitarik baña igurikazu eta kontent 

izanen zara. "Si tengo placa ni blanca". Volt 236. 

2 mal. "Ematen diete mal gerruntziak (AN-erro)" Echaide Nav 138. 

1 mala (G-azp, Sc ap. A). � "Tierra arrastrada por un torrente" A. 

- MALA-ZULO (-zilo Arch VocGr; -lh- Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Le puits, le bourbier" Arch VocGr (s.v. putzua). 

"Marisma, vega" A. "(S; Foix), bourbier" Lh. � Azekia edo mala zilotik ez da hur hunik jelkhiten ahal. Eskual 

11-4-1913, 3. 

2 mala (Ht VocGr, Lar, VocBN, Gèze, H). � Mala, paquete, valija. "Paquet" Ht VocGr 396. "Valise" Ib. 436. 

"Mala, la balija de posta, mala, kartazorroa, kartanarrua" Lar. "Malle, petit coffre" VocBN. "Vase" Gèze. � 

Sakelan ediren dügü harrigarriko mala bat phasta xuriz eta mehez egina ünkhü gisa biribilkatürik. "Paquet". 


mende. 

35


Arch Gram 70. Ororen jatekoa, bi otoetarik baten gibeleko malan kokaturik, guhaurekin bagineraman. JE Ber 8. 

3 mala. "Falta. Mala ein ddozu eta oiñ zeu pagatzera" Elexp Berg. 

malabana. "(Boh[émien]), lard" Lh. 

malabar. � Malabar, de Malabar. � Malabar-en artekoak, Malakakoak, Kotxintxinakoak [...] zenbat ote dira? 

Mb IArg II 268. "Malabar" mintzairerat bere lagunek nolazpait itzuliak. "Malabar". Ardoy SFran 163. Heien 

mintzaira zelakotz "malabarra". Ib. 71. 

malabarista. � Malabarista. � Malabarista berdingabea, judua izanik ere, bizirik atera da. MEIG I 159. Leku 

honetan ez dute malabaristen behar handirik. Ib. 159. 

malabenturatu (Urt I 36). � Malaventurado. � Zeren pasatu baitzaiote malabenturatu ahei denbora penitenzia 

egiteko. Ber Doc 124v. 

malabenturatuki. "Haud auspicato" Urt III 214. 

maladizione. v. maledikzione. 

malaga. � Málaga (vino). � Klareta edo nafarra / moskatela edo malaga / edozeiñ ardo ona bada. Izt D 178. 

malagako. "(G-to), enfermedad del pecho de la mujer, endurecimiento del pezón" A. 

malagatar. � Malagueño. � Malagatar Diego Hocez zeritzana zan. Aran SIgn 89. 

malaisiano. � Malayo. � Malaisiano mintzairaren ikasten. "Malaise". Ardoy SFran 188. 

malakate. "Malakatae, antiguo sistema de trillar consistente en un eje, donde se encontraba el machaque, al que 

se giraba por medio de una pértiga tirada por una yunta o una caballería. [...] Malakataiakin gari joten" Elexp 

Berg. 

malakatu. � Estropear, echar a perder. � Ziltzika-maltzika zebillen, eta malakatu zuen guzia (AN-larr). 'Alper 

lanean ibilli eta guzia galdu'. Inza NaEsZarr 977 (v. tbn. el mismo refrán en Eusk 1928 (II), 96, donde se da 

como AN-ulz). 

malakita. � Malaquita. � Malakita, safira eta diamanta. Bibl Ex 28, 18 (Dv eskarbukla, Ur karbunklo, Ol, Ker, 

BiblE errubi). 

malaletxe (V-gip ap. Elexp Berg). �1. "Malaleche, persona de mal genio. Pelotari ona da baiña, malaletxia" 

Elexp Berg. �2. Mal humor. "Oinddio etxat pasau malaletxia" Elexp Berg. 

malamanera. � De mala manera. � Aien orduko saltatutzia / izan da malamanera. Noe 76. 

malamente. � Malamente, de mala manera. � Onetsi beárrean atzendu dút ásko áldis, utzi dút, trukatu dút 

malamente miseriengátik. LE Ong 30r. Ofendituas malamente bere Majestadea. Ib. 116v. Ea, eskeñiezu / ote 

duen artzen, / malamente duroa / ez dezagun galtzen. Noe 70. 

- MALAMENTEAN. Malamente, de mala manera. � Uste diat laster itzuliko gerala malamentean laga degun 

gure erreinu maitera. Zab Gabon 54s. Donostiya erre zan / txit malamentian. Ud 79. 

malapartatu (Dv � A), malaparteatu (BN-mix ap. A). �1. "Disperser, se dit en mauvais part. Onthasun 

malapartatua, un bien dispersé (en parcelles isolées). Malapartatu du bere izaite guzia, il a dispersé tout son 

avoir (d'une manière fâcheuse)" Dv. "Dispersar, malbaratar" A. � Fragmentar. � Ez da aise jakitea nola antola, 

zaltratua eta kasik malapartatua den Frantzia dohakabea. Herr 22-5-1958, 1. � Destrozar. � Bastidan Xaubat 

etxea lehertu da [...]. Mendi-bizkarrari datxikola emana zen eta uste dute urek dutela malapartatu. Herr 5-1- 

1961, 1. Su-mendiak hasten direlarik errebokatzen, lurra ere ikaratzen dela, eta auzoko etxeak [...] 


mende. 

36


malapartatzen, arrailatzen eta lehertzen direla. Herr 7-10-1965, 1. 

�2. "Aldrebesa, suerte txarrekoa, gauzak aldrebes irteten zaiona. Se dice, sobre todo, de las personas o parajes 

abandonados de la mano de Dios. Familixa orrek suerte malapartaua dauka, gero. Ondo malapartaua dok 

gizajuoi. Paraje malapartauan dago Aizpurutxo" Elexp Berg. � (Empleado como insulto). � Azari litxarrero / 

malapartatua. Auspoa 106, 40. [Gizona] ona zubelakuan / txarra gertatuba, / ajolarik gabeko / malapartatuba. 

Auspoa 60, 118. 

- MALAPARTATU IBILI. Hacer travesuras. � Maipean gordian, / eltzeari goardian; / malapartatu dabill / 

oraiñ aldian. Auspoa 130, 113. 

malapata. "Mala suerte. Aspaldixan egundoko malapatia darabille beixekin" Elexp Berg. 

malar. "(L, BN), délaissé, abandonné" Lh. v. malder. 

malardatz (V-gip, G, R; Lar � H). Ref.: A (ardatz, malardatz). � "Torcedor, huso grande de torcer la hilaza" 

Lar. "Molinillo que se usa para retorcer el hilo. Se diferencia de la txabilla en que el primero se mueve con las 

dos manos, como el molinillo de chocolateras y este otro con una mano" A. "Malardatzak, trenzadores de 

madera [...]. Servían para trenzar dos o más hilos haciendo otro más fuerte, más grueso o de varios colores 

alternados para labores de flecos, macramés, etc." RIEV 1926, 614. "Maalardatzak (G-goi), ardatzean egindako 

aria josten egiteko eran bigurtzekoak" J. Etxeberria EEs 1931, 42. v. mariardatz, mulardatz. 

malaria. � Malaria. � An ziran anopheles izenekoak, malaria itxasten dutenak. JAIraz Bizia 41. "Malaria" 

deritzan gaitza xomorro batek ekartzen du. Munita 20. Eltxo onen koskak malaria deritzaion eri edo gaitz txarra 

ekartzen du. Anab Aprika 40. 

malarraldi. "(L, BN), abandon, délaissement" Lh. 

malartu. "(L, BN), quitter, délaisser" Lh. 

malaska. "Malhaska, mou, tendre" Lh, que cita a Harriet, pero no lo encontramos en éste. 

malaskatu (H; -lax- A Apend), maluskatu (G-goi, S; H, Foix ap. Lh), maluzkatu (-au V-gip; A Apend). Ref.: A 

y Lh (maluskatu); Etxba Eib (maluzkau). �1. Estropear(se), debilitar(se), marchitar(se). "Estropear algo, 

desvirtuar" A. "Goizian alako lora ederra eta illuntzixa baño len dana maluzkau da. [...] Jantzi zaittut aingeru 

bat bezela eta maluzkau dozu soñeku guztia" Etxba Eib. "Lorak bezela dogu geuk be urtiegaz maluzkatzia" Ib. � 

Asko da eskuarekin edo beste edozeñ gauzarekin ukitzea, duan edertasuna galtzeko eta malaskaturik geratzeko. 

AA II 135. Sagardo edari au bere izatez dalako indar gitxikoa, urik egozten etzaiola ere eta onek kemen 

bageturik maluskatzen dabelako. Izt C 138. Nazareteko lorategia moteldurik / aurkitzen zan da, lorak zimeltzen 

abiaurik; / edertasuna eukielako maluskaurik. AB Olerk 300. � (Part. en función de adj.). Marchito, estropeado. 

"Maluskauba, decaído, debilitado" Mg PAbVoc � Izt 33v. � Beste lora txatxar bat egoan, ikola, kakotua, 

zimela, erkiña, usaingea ta maluskaua. A Ezale 1897, 149a. 

�2. + maluskatu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ y Elexp Berg (maluskau). Magullar, contusionar. "Txakurrak sagar 

guztiak maluskau dittu" Elexp Berg. v. mailatu. � Irugarren bizitzatik kalera erori da mozkor bat. Alabearrez, 

malaskatu-samartu bai, baña ez du zauri aundirik. EgutTo 21-5-1919 (ap. DRA). 

�3. (-au V-gip ap. Iz ArOñ), maluskatu (V-och-m ap. A; -au V-m ap. A; V-gip). Frotar, estrujar. "Estrujar, 

estropear, embrollar" A. "Estrujar (la ropa al lavarla)" Iz ArOñ. � Lastima ere ezta txikia / denen arpegi leunak, 

/ malaskatzea bizar zatarraz / beren dantzari lagunak. Urruz Bertsol 12-6-1932, 248. 

�4. "Maluskatu (V-arr-m, B), masticar" A. � Garbitzen ez dan janariak burniari puskak, iltzeak, orratzak, 

jostorratzak eta abar euki lezazkike ta lenbiziko aldiz abelgorriak maluskatzen ez duala-ta ta konturatu gabe 

iresten dituala-ta, oiek guztiak min ematen diote. NekIr 81. 

1 malaski. "Malhaski, mollement, tendrement" H. 

2 malaski. "Objeto para hacer quesos. Kartzazu malaskie" Izeta BHizt. 

malastasun. �1. "Lozanía, mizkedea, gurentasuna, malastasuna" Lar. �2. "Malhastasun, qualité de ce qui est 

mou, tendre, facile à se laisser émouvoir" H. 

malastu. �1. "Enlozanarse, mizketu, malastu, gurentatu" Lar. "Lozanear" Ib. �2. "Malhastea, devenir ou rendre 


mende.


mou, tendre; émouvoir ou s'émouvoir" H. 

malataldi. v. maletaldi. 

malatari. � (Como eco de salatari 'acusador' con alteración de la primera consonante). v. salatari. � Salatari, 

malatari, guarda... bizkar milikari; ofizio hitsa eskualdun gazte batentzat. Ox 191. 

� malato (Aq 129 � A). � Azkue trae en su dicc.: "Malato: 1.º (V-al, Aq), achacoso. 2.º roble histórico en las 

Encartaciones (Bizkaya)". Lo que en realidad aparece en el ms. de Araquistain es "Achacoso, malato, doaquea. 

Foronda", que Fita transcribe por: "Achacoso, malato, doaquea, foronda, en Alava" (Foronda va con mayúscula 

en el original y Fita, pensando en la localidad alavesa del mismo nombre, añadió "en Alava"). Da pues 

erróneamente como término vasco malato, en realidad sinónimo castellano de achacoso. Respecto a la segunda 

acepción de Azkue, el roble histórico de las Encartaciones es el famoso Árbol Malato, denominación tbn. 

castellana. v. FDA 63 y FEW 6, 93a. 

1 malats (-lh- H (L)), malatz. � Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu y en textos meridionales de los ss. 

XIX y XX. �1. Dulce, blando, tierno. � Zure justizia, Iainko puxanta, da garratza, / nola miserikodia eme eta 

malhatsa. EZ Man II 102. Etxatzu aren arpegia / sekula zuri illuna, / ez otza, ez motza, biotza / apatza, malatsa 

ta bai biguna. AB AmaE 165. �2. (V-m ap. A; Lar, H). Lozano, robusto. � Zelango kolatsa okotzpian! Zein 

guri, gori ta malatsa guztija! Mg PAb 193. Beko zelaian zuri-gorrika sagar malatsak. TAg in Onaind MEOE 

1024. Malats goizean zegon lorea tximel, malkarra / Ikusi diat eldu baño len illunabarra. Arruti in Onaind 

MEOE 818. Biotz gazteak dar-dar egin dute, landare berri bat bere barnetan ernetu da eta lore eder malatsak 

lertu nai dute. Eizg 86. � "¡(Qué) blancura de mujer!, ¡qué mujer tan blanca!, au emakume maloa, malota, 

malatsa!" Lar. �3. (V-och ap. A; A Apend). Fértil. "Malats, baserri malats bat, caserío abundante" A Apend. � 

Ibar malats bat zu Aramaio, / etxalde ederrez josita. AB AmaE 424. Jaungoikoak eginik oso da malatsa, / iturriz 

zugatzez da mendiz aberatsa. Ib. 414. Lur yori malatzez inguraturiko / basetxe txuria. Zait Gold 115. �4. "(Voch), 

persona agradable, afable" A. 

2 malats (V-gip, G-goi-to, B), malatx (V-gip; -ax V-gip), malatza (B), malatsa (B), malatxa (G-goi-to), maletx 

(V-arr-gip). Ref.: A (malats, malatxa); Urkia EEs 1930, 10; AEF 1955, 143, 165 y 189; Iz ArOñ (malatx, malax); 

Elexp Berg (malatx); Izeta BHizt2 (malatsa). � "Batidor, molinillo que se usa para remover la leche al hacer 

queso, la cal, el yeso, etc." A. "Maletx, gatzatua nastutzeko belarridun makiltxoa" Urkia EEs 1930, 10. "Se 

revuelve la masa con un malats (batidor) de korosti (acebo)" AEF 1955, 143. "Malatza ardi bordan utzieut" Izeta 

BHizt2. Cf. VocNav s.v. malatza (Errazu, Valle de Baztán). � Artzainak beren langintzarako dituzten 

erremienta eta beste zenbait gauzen izenak: estugarria, malatxa, zalia [...]. Izt C 224. 

1 malatu (V-gip ap. A e Iz ArOñ), melatu (V ap. A Apend). � "Saetín, cauce de molino o ferrería" A. "Canal 

depósito de molino" Iz ArOñ. � Garai onean otuten jakozan olango gogamenak, garai onean! Ura joan da gero 

malatua. Ag Kr 152. --Bibotea? Kendu itzak bizar oiek [...]. --Ondo egoki dauzkat. --Egoki? Zertarako egoki? 

Sudurreko urentzat malatua egiteko? Ag G 117s. Ibaian ur malatuak egiteko ta, [...] arri asko bear degu. Ib. 

321. 

2 malatu. v. 2 melatu. 

malatx. v. 2 malats. 

malatz. "Malhatza (le piétin). Gaitz hori lotzen da, lurraren arrasetik, zangoari, erdi eiharturik uzten duela 

zangoa" Gatxitegi Laborantza 71. 

malatza. v. 2 malats. 

malba (gral.; Lcc, SP, Urt I 478, Lar, Añ, VocBN, Dv, Gèze 339, Lcq 59 (L), H), malma (V-gip-m-al, G-goi, R; 

H (G)). Ref.: Alth Bot 13; A; Arzdi Plant1 278; Lrq; Iz ArOñ 39 y 171; Elexp Berg. �1. Malva. "Mauve, herbe. 

Malba eta lolo izaitea [cf. infra (2)]" SP. "Malvabisco salvaje, malba" Lcq 59. "(Malva silvestris), malba" Zerb 

GH 1931, 323. Cf Echaide Orio 123: "Malma, malva". Cf. FEW 129. v. balma, mamukio. � Malba osto puska 

bat. Mong 593. Malma ur egosien labatibakiñ. Aran-Bago ManMed 281. Tillula eta malba edan eta edan, harat 

hunat bazabilan ganbaran. Barb Sup 102 (v. tbn. 65). Malbaren dohain berak ditu malbabizkuak. Zerb GH 

1931, 324. Agiñeko miñe kentzeko malmak egosi eta ur ue aldan berona auan eballi (G-goi). Arin AEF 1980, 64. 


mende. 

38


v. tbn. StJul 234 (ap. DRA, s.v. muhuilu). � (Con -zko, adnom.). � Iminiko deutsugu koipe ta malmazko 

enplastu bat, miñak gitxitu dakizuzan. Mg PAb 77. � (Color) malba. � Mutturra, dena marra malba eta xuri. Lf 

Egan 1955 (5-6), 6. �2. (L ap. A; vEys, H, Foix ap. Lh). Dócil, sumiso, débil. "Malba eta bera izaitea, être 

mauve et mou" H, que cita a Axular. "1.º débile; 2.º endolori et durci" Lh. � Bethi bat, bethi uli, lolo, malba eta 

bare izaitea. Ax 275 (V 184). 

- MALBA-LORE (malma- AN-gip ap. Garbiz Lezo 105). Flor de malva. � Malma loreen edo garagar eta 

porraja loreen ur beroak. Aran-Bago ManMed 245. Aien ustea ta malba lorien salda otza, or nunbait. Ag EEs 

1917, 173. Malba loraren ura / zaiakin batera, / oiekin meretxiña / noa ematera. Urruz Bertsol 8-5-1932, 212. 

- MALBA XURI (S; Urt II 318). Ref.: Alth Bot 9; A; Lrq. "Guimauve" Alth Bot 9. "Malbabizkuari malba xuria 

erraten diote Xuberotarrek" Zerb GH 1931, 324. v. malbabisku. 

malbabera. v. malbubera. 

malbabisku, malbabizku (Lcq 59 (L), Dv), malbabizko (Lcq 59), malbabisko (V-gip ap. Elexp Berg), 

malbabiska (S (Foix) ap. Lh), malba-bizka (T-L), malbadixka (S (Foix) ap. Lh), malbariska, malbaizka (BNbaig 

ap. CEEN), malbaisku (Lcq 59). � Malvabisco. "Guimauve (Altaea officinalis), malbabizkua" Zerb GH 

1931, 324. "Malbaizka lilia contra la tos" CEEN 1969, 173. Cf. VocNav: "Malbaiscuba, malvavisco (Narvarte y 

V. de Bertizarana)". v. MALBA XURI. � Aski duzue malbariskak egostea. Mong 589. Malbaren dohain berak 

ditu malbabizkuak. Zerb GH 1931, 324. Malbabisku eta lo-erazle bedarren enplastuak ipini ta gero ur epelezko 

labatibak (V-arr). A EY IV 259. 

malbadi (Lar � H). � "Malvar, de malvas, zigidia, malbadia" Lar. "Lieu abondant en mauves" H. 

malbariska. v. malbabisku. 

malbasia (Lar), malbozio (Urt). � "Malvasía, vino, ardo malbasia" Lar. "Arvisia, [...] malbozio arnoa" Urt II 

380. 

malbu (L?, BN? ap. A; Dv; -bü S (Foix) ap. Lh). � "Infirmus, faible, maladif" Dv. "Enfermo, débil. Duvoisin 

atribuye a Oihenart esta palabra. No la he visto confirmada" A. v. malbubera. � Izpirituz malbu dena. Dv Imit 

12 (ap. DRA). 

malbubera (O-SP 230 � SP), malbabera (A). � "Malba bare izatea, il faut dire malbu bera izatea, qui signifie 

être faible et malsain" O-SP 230. "Malbabera, débil, enfermo" A (que cita a Oihenart, pero en éste sólo hay 

malba bare y malbu bera). 

malbudura. "Affaiblissement, maladif" Dv. 

malbutasun. "État d'affaiblissement, de prostration" Dv. 

malbutu (Dv � A). � "S'affaiblir (dans une maladie)" Dv. "Debilitarse por efecto de una enfermedad" A. 

1 malda (V-gip, G, AN, L, BN; O-SP 230, SP, Aq 293 (AN), VocBN, Dv, H (L)). Ref.: A; Iz Ulz, ArOñ, To; Gte 

Erd 9. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde finales del s. XVIII; su uso es bastante más 

frecuente en la tradición meridional. En DFrec hay 9 ejs. �1. Cuesta, pendiente; ladera, falda (de monte). 

"Montée" O-SP 230. "Malda eta patar, montée, coteau" Ib. 230. "Malda eta patarra, montée, colline" SP. 

"Terrain en pente" VocBN. "Côte, penchant. [...]. Malda-erditan, à mi-côte" Dv. "Mendiaren maldatik sortzen 

den ithurri garbia, la fontaine pure qui nait du flanc de la montagne" H. "Malda, maldia, cuesta muy grande, 

intransitable, si se cae por ella, no se para hasta pasarla toda" Iz ArOñ. v. aldapa, aldatz. � Maldetako 

belharrak du indarrik gehiena. Dv Lab 34. Maldari behera aurdiki. Prop 1876-77, 418 (tbn. maldari behera en 

Zub 42). Maldaz bera zeramaten arrastaka Ines. Bv AsL 95. Beetik goorakoan malda ta goitik beeerakoan 

malda beera. A Ezale 1898, 159a. Zelai ta ordeka omen da, batere maldarik gabe. A. Zavala in Goñi 12. Zonbat 

aldiz Otxaldek igan ditu zure maldak. Ox 31. Zelaia edo malda den, ordoki edo mendi. FIr 166. Larre-Luxeko 

malda gainean ikusten dute Manuel. Barb Leg 148. Ezer askoren paltik ez daukat / maldan bera amiltzeko. Tx B 

II 268 (tbn. maldan be(he)ra en JAIraz Bizia 57, Arti MaldanB 190, Anab Aprika 52). Malda bati zeiharka 

lotzen girelarik. JE Ber 48. Bat-batez gain-bêra maldan, / moltso zuri bat. Ldi BB 110. Bareak / intzetara dira 

gauez, [...] / maldetan gora balitz azarik / ostoa zula-bearrez. Or Eus 319. Aloñaren maldan, / atziña zaarraren / 

altzo-altzotikan. SMitx Aranz 11 (v. tbn. Aloñaren malda en NEtx Antz 30; Aloña-malda en SMitx Aranz 17, 


mende.


NEtx Antz 50, Vill in Gand Elorri 9). Zuaitza ederra ta mendi-tontorrean, malda ta sakonean, ona da bideetxean. 

Munita 21. Larrungo maldetan. Zerb Azk 41. Andik errira malda dago. Anab Poli 89. Iturretxea 

Garaziko maldetan hedatua zen. JEtchep 51. Guardiazibil kuartela, malda gain batean dago. Ugalde Iltz 57. Ara 

sei lagun, malda berdean, / jantzi biziak soiñean. Gand Elorri 63. Malda biguiñak aukeratzen baldin badituzu, 

zabalki lerrokatu itzatzu [matsondoak]. Ibiñ Virgil 88. Izotzak gogortuak zeuzkan errekalde ta maldak. NEtx 

LBB 96. Gu gera berriz malda txarretan / lanian ari geranak. Uzt Sas 75. Soroan / bide bazterrean / malda 

karraskatu / ta hauts xehean. Azurm HitzB 67. Gogozko tokian mald(ar)ik ez (B). Inza NaEsZarr 2157. Gau 

illunen maldan betti tortzen tzien arri aundi aik bezelaxe (AN-gip). PPer FLV 1987, 192. Bide ibiliak, betikoak 

erosoak eta maldarik gabeak izan ohi dira. MEIG I 197. Alde bietara duen hariaren maldan. "Vertiente". MEIG 

IX 126 (en colab. con NEtx). v. tbn. ZMoso 45. Zab Gabon 102. Etcham 163. Zait Plat 20. Lasa Poem 117. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Ibai-ertze legortuak eta mendi-maldak oiartzanka ari dira. Ibiñ Virgil 

105 (tbn. mendi-malda en NEtx LBB 21). Ez zaitu pekatu malda limurietan behera amilduko. MEIG III 43. 

� (AN-gip-5vill-ulz). Ref.: Iz Ulz (segi); Gte Erd 9. "Segi zazu aldapagoitti, maldagoitti, siga cuesta arriba" Iz 

Ulz 450. "Malda beiti (AN-5vill), maldak beiti (AN-gip), [...], malda goiti (AN-5vill)" Gte Erd 9. � Gloriaren 

mendira igateko preziso dela igatea maldagoiti (B, s. XVIII). BOEans 255. 

�2. (BN-baig ap. A; Ht VocGr 324, Lar Sup, Dv, H). Abrigo, refugio. "Maldarako, en direction ou en 

destination [...] de l'abri" Dv. Cf. infra MALDAN. � Ez dute nihor aurkhitzen atherpea eman nahi diotenik eta 

hortarakotz bortxatuak dire gaueko malda bilhatzera harroka baten azpian. MarIl 183. Bere hegalak zabalik 

hegaztin baten pare / iduri du joan nahia maldatik airez aire. Iratz 53. � (BN-arb ap. Gte Erd; Dv, H). (Uso 

adj.). "Toki maldak, lieux abrités" Dv. "Lekhu malda, lieu à l'abri du vent" H. "Toki gordean (V-gip, G-azp), 

[...], leku malda da (BN-arb)" Gte Erd 2. 

- MALDA BEHERA (Dv), BEHEITI. a) (Uso adv.). Cuesta abajo. "Malda behera jaustea, descendre une côte" 

Dv. � Infernuko bidea dela soil zabala, zelaia edo malda beiti (B, s. XVIII). BOEans 250. Artzaiak malda-bêra 

soiñua aditzean. Or Eus 13. Bein malda beera asi ezkero, errekaraño. Or QA 108. Trena malda bera zijoan. 

Ugalde Iltz 45. � Mendi-malda beera / ba dut baratza eskuz landua. Gazt MusIx 77. � En declive, de capa 

caída. � Progresismoa malda behera omen dabil mundu guztian. MIH 173. Handik aurrera esaldia malda 

behera bezala doalarik. MEIG VI 152. b) (Uso sust.). Cuesta abajo. � Beetik goorakoan malda ta goitik 

beeerakoan malda beera. A Ezale 1898, 159a. Malda-beera gozo ari. Ldi IL 62. Malda beera batean. Anab Poli 

122. Gizon umoagan nabari da orain estaltzen ari zaion malda-beheraren laino hotza. MEIG III 109. 

- MALDA GORA (Dv), GOITI. a) (Uso adv.). Cuesta arriba. "Malda gora igaitea, monter une côte" Dv. � 

Zergatik igan bear baitu maldagoiti (B, s. XVIII). BOEans 250. Laister-bidetik / malda-gora goazela. EA OlBe 

12. Gurdia malda goran gelditu zan errian sartu baño lentxeago. Anab Poli 86. � Malda goran eginiko gogoeta 

eroak. Arti MadanB 232. b) (Uso sust.). Cuesta arriba. � Jezarri nintzen atabut / baten gainean, malda gorea / 

eztadin izan hain biluz. Arti MaldanB 225. 

- MALDA-GORA EGIN. Hacerse difícil, hacerse complicado, hacerse cuesta arriba. � Hotsek badute [...] beren 

nortasuna, askori dirudienez maldagora egiten zaiona. MEIG VIII 108. 

- MALDAKO. "Qui appartient à la côte" Dv. � Maldako nekeak ala biotzeko miñak bietan zeiñek dio 

gizagajoari estuagotzen arnasa? Mok 20s. Maldako zelaia. Gand Elorri 111. v. tbn. NEtx LBB 250. 

- MALDA-MAHATS (G-nav, L). Ref.: A; Lh. "Uva silvestre" A. 

- MALDAN (BN-arb ap. Gte Erd; Ht VocGr 325, Dv). Al abrigo de, a salvo de. "Haize maldan, à l'abri du vent" 

Dv. "Haizemaldan dira ardiak (BN-arb)" Gte Erd 2. � Iguzki-aldeari begira, haize maldan dira hobekienik. Dv 

Lab 295. Abere eta jende, iguzki ala euritik maldan. JE Bur 172. Haizetik maldan errekalderat zuten orok laster 

egin. Ox 21. Plazatik hurbil xara batean egin dute beren atherbea haizearen eta iguzkiaren maldan. Herr 7-7- 

1960, 3. 

- MALDA PIKO (A DBols), M. PIKU (Gc, B ap. A, s.v. piku). "Cuesta muy pendiente, aldatz pikea, malda 

pikoa (G, AN)" A DBols. 

- MALDARIK MALDA. De cuesta en cuesta. � Ardiak aisa zebiltzan maldarik-malda. NEtx LBB 93. 

- MALDAZ MALDA. De cuesta en cuesta. � Nora zoazte maldaz malda? Or Aitork 90. 

2 malda (L-ain ap. A; O-SP 230, SP, vEys, H). �1. "Une espèce de gale" O-SP 230. "Rogne, gale, croûte de 

gale. Zaragarrez malda egitea" SP. "Hazteriaren malda iasanezgarria, l'insupportable mal de la gale" H. "Roña, 

sarna" A. �2. "Par ext. et au fig., il se dit des choses qui se réunissant, s'accumulant forment comme une 

couverture" H. � Ez naiz munduan eskergabetasunezko eta gaxtakeriazko bilduma eta malda bat baizen. He 

Phil 46 (SP 45 putsu). 

3 malda (AN-egüés-erro-ilzarb, Ae, Sal; Aq 293 (AN)), malta (S, R). Ref.: Bon-Ond 148; A (malda, malta); 

Echaide Nav 95. � "Ronce" Bon-Ond 148. "Mata" A. "Malta, jaro" Ib. � Orebgo oiánean Moisések ikusi zuén 

malda gárrek sugarretán ta ez errétzen. LE Doc 138. Lur sandua dá aldárea, sakramentu gura dá malda 

sugarretan. LE Orden 35 (v. tbn. Kop 170). (Alfer dagona) beteko da bizio guzies, ala nola soro dagon alorra 

maldes, kardues ta belar gaistoes. LE-Ir. Firritai, etxean zar ta kanpoan gazte: malda gainetik ordu-erdi bates. 


mende.


A Aezk 188. Non da muxkerra? Maldapetan. Non dira maldak? Suak erre (Ae). A EY IV 343. 

� Etim. Para su posible relación con port. mouta, etc., v. BAP 1956, 369. 

4 malda. "Insectillo (FSeg.)" A. 

maldade (G-nav ap. Iz Als; Lcc). � Maldad; mala acción. "Aitú tuben kontu guziek beak ixíxil atzea, be iyoi 

maldédeik etxuon ematen (pero a nadie causa daño)" Iz Als (s.v. aitu). � Zerren da reberenzia gitxi eta 

mal]ma[dade andia. "Gran desacato". Cap (ed. 1893), 45. Projimoak egin debala delitua edo maldadea. OA 

169. Maldade jenero guziak gizonaren arpegia pasatu ta lotsatzen duena. Cb Meza 171. Ordikerijak, joko 

txaarrak ta beste maldadiak. fB Olg 96. Ezagutzen det, dio, / nere maldadea, / andietakoa da / anaia iltzea. It 

Fab 224. v. tbn. BOEans 789 (B, s. XVIII). Balad 220. � Nior ere etzaiztet ezaundú nereak; aparta zaizte 

níganik, maldade-gileak (Mt 7, 23). BOEanm 1290. 

maldagarri (H). � Protector, (lo) que ampara. "Ongi dugu aldean hiratze meta hau maldagarritzat, nous avons 

bien à notre côté cette meule de fougère pour nous abriter du vent" H. � Guzientzat, mezako liburua maldagarri 

bat da eta sustengatzale bat. Nigar franko ditu xukhatzen. Eskualdun Egunaria 1909, 13 (ap. DRA). 

maldaitu. "Molida, maldaitua. Sagarra maldaiturik egon, está molida la manzana" Izt. 

maldakizun. "Qu'il faut abriter du vent. Maldakizun dira bereziki gauza arinak, haizeak eraman ez ditzan, il fau 

abriter, doivent être abritées, surtout les choses légères [...]" H. 

maldakor. � Empinado. � Aurrean agertu zitzaion Arangioko arkaitz maldakorra. EG 1958 (1), 54. Zugaitzez 

apaindutako gurdi-bide maldakor batetik gora. Ib. 68. 

maldar. v. 1 malkar; 2 mandar. 

maldaratu. �1. "Arriver à la côte" Dv. �2. "Arriver à l'abri" Dv. 

maldatsu (c. sg. A; Dv). � "Qui est plein de côtes" Dv. "Lleno de cuestas" A. � Alde batetik bakarrik igo diteke 

[mendira] eta au ere da txit maldatsua. Bv AsL 146s. Mando gizajoak ezin karriatu gurdia alako kale 

maldatsuan. Anab Poli 121. 

1 maldatu (O-SP 230, SP, Dv, H, A). �1. "Devenir chargé de cette sorte de gale" O-SP 230. "Devenir rogneux" 

SP. "Zaragarrez maldatua, couvert de gale. Zikhinez maldatua, couvert de crasse. Beha dezan gibelerat eta 

ikhusten du bere bizi guzia bekatuz maldatua, [...] remplie de péchés" Dv. "Cubrirse de sarna. Gorotzez 

maldatuak, embadurnados de fiemo" A, que cita a Oihenart. � Zornez eta sarnez maldatua. Harb (ed. 

modificada por Hm) 77 (ap. SP; cf. Harb 152 zornez eta sarnez bethea). Giezi urrundu behar izan zen 

Elisearenganik lepraz guzia maldatua. Lg I 373 (v. tbn. II 188). Asko-gaitzez maldaturik. Dh 198. Ai eta ni, 

gaixtagin bekhatuz maldatua, bizi naiz oraino! Dv LEd 12. Iphurdi-mazelak gorotzez maldatuak. Dv Lab 229. 

�2. "Amonceler, tasser" Arch VocGr 211. �3. "(L-ain), salpullir. Maldatu zaio esku guzia, se le ha salpullido 

toda la mano" A. 

2 maldatu (BN-mix ap. A; Dv, H). � Proteger, defender. "Abriter, défendre contre. Ongi maldatuak diren 

mahastiak ez dire galdu, les vignes bien abritées ne se sont pas perdues" Dv. "Landare gazteak maldatzea haize 

hotzengatik, abriter, mettre à couvert les jeunes plantes contre (à cause des) vents froids. S'abriter, être à l'abri du 

vent. Malda gaiten, abritons-nous contre le vent" H. � Mendiek maldatzen dituzte. Dv Iudith 7, 8 (Ol 

maldatzen). Maldatu nauzu gaixtaginen bilkhutik. Dv Ps 63, 3 (Ol yagon, Ker, BiblE gorde). Ikuskari hunek 

maldatzen nau zure hasarredurako haizetik. Dv LEd 104 (v. tbn. Lab 72). Itsasotik lur-hegi gorasko batek 

maldatua, agertzen zaiku haran bat ezin pollitagoa. JE Ber 76. Yainko-eme oriei [...] sorotzi ta maldatu nazatela 

eskatzen ziet. Zait Sof 135. Nere burua maldatzen bai-nun yazarlearen aurka. Ib. 113. 

maldatze. "(S; Foix), abri, protection" Lh. 

maldeixada. "Mal de ijada (166)" LE-Ir. 

malder (AN ap. A; H). � Miserable, desvalido, desamparado, desdichado. v. pardel. � On guzía berorí, / ni 


mende. 

41


maldér eta gabéa. LE Kop 150 (v. tbn. 160). Jangoikoak niór eztú errehusátzen póbres, itsúsis, éris, maldérres, 

nola onék dión amóre bere Majestadeai. LE Urt ms. 79v. Pobre beártsu, eri ta malderréki. Ib. 123v. Zikoitzok, 

malderrari (abandonado) ezer opa ez diogu. Ayerb EEs 1912, 155. � Ene óbra ónak guti txipiak ta maldérrak. 

LE Ong 99v. 

malderkeria. �1. "Trait, action de gueux, de coquin, de vilain, de fainéant" H. �2. malderreria (H). "Misère, 

infortune" H. � Nork kónta berze alde gure lurrésko etxola gónen itaxúr ta malderreriak? LE Urt ms. 131v. 

malderreria. v. malderkeria. 

maldertasun. "État déguenillé, de misère, d'infortune" H. 

maldertu. �1. "Devenir misérable, malheureux, infortuné" H. �2. "Devenir fainéant, vaurien" H. 

maldezio. v. maldizio. 

maldezitu (-du Lcc), maldizitu. � Maldecir. "Abominar" Lcc. � Ez emen bere pekatuen penitenzia egiteko 

ezpada maldezietako. Urqz 24s. Juramentuak egiteko eta maldizitzeko kostunbre gaistoa (Muruzabal, 1743). 

ETZ 76. Ditxoso izanen zradie gizonek ene kausaz maldezitzen ztienean eta persegitzen ztienean. Samper Mt 5, 

11 (He madarikatu). v. tbn. BOEans 804 (B, s. XVIII). 

maldija (det.). � "Meteorismo (G-goi)" AEF 1955, 110 (nombres de enfermedades de las ovejas). 

maldizinatu. � Maldecir. v. maldezitu. � Presuna hilak edo biziak gaitzetstea, madarikatzea, maldizinatzea. 

Harb 168. Jangoikoen izen santuba eta bere Doktrinia blasfemau edo maldizinau eztaiyan iñok. Zuzaeta 129. 

maldizio (Lcc, Dv), maldezio, maldizino (-iño V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Izt 59r), maldizinoe, 

maldizione, maldezino, maldezinoe. � Maldición; imprecación, blasfemia. "Maldizio, maldición, imprecación 

(65, etc.)" LE-Ir. "Jaungoikoak maldiziñoa ezarri eztaien euren familien ganera" Izt 59r. "Berba bakotxian eban 

maldiziñua" Etxba Eib. AxN explica arnegu (482) por maldizio. v. madarikazio, maledikzione. � Tr. 

Documentado al Sur desde el s. XVII; su uso disminuye durante el s. XX. Al Norte sólo lo emplean Haramburu 

y Bordel (84 maldizione). Las formas en maldiz- son las mejor documentadas; hay maldez- en un texto baztanés 

del s. XVIII, en fray Bartolomé y Salaverria (en los dos últimos junto a maldiz-) y en Ortuzar. � Oroitzen dela 

[...] mandamentuak begiratu eztituztenei egotziko dioten maldizioas. Ber Trat 97v. Zuk eskarnioak eta 

maldizinoak pairatu ditutzu. Harb 139 bis. Nere maldizio ta juramentu galgarriekin. Mb IArg I 143 (OtGai II 

128 maldizione). Zu salbatzeko begira ondo, ez maldiziorik bota. Cb Eg III 390 (tbn. maldezione bota en 

BOEans 804 (B, s. XVIII) y maldezio bota en Salav 93). Esan maldizino erneguzkuak Jangoikuaren kontra? Mg 

CO 188 (CC 129 maldizio; tbn. maldizio erran en CatUlz 31). Mila maldezinoe ezarten jakoz errazoiagaz. fB 

Olg 33 (13 maldizinoe). Beti dauke auan birao eta maldizinoia. Astar II 116. Ezta an beiñere maldizioik izain, 

baizik Yangoikoain eta Bildotsain tronuak artan izain dire. Echn Apoc 22, 3 (Ur madarikazio). Maldiziua ta 

prozesiua, / irteten diran lekura, / atzera sartzen dira (G). Inza EsZarr 152. Oni maldizio bat bezela pasa 

zitzaion burutik susmo txar bat. NEtx LBB 23. v. tbn. SermAN 7. LE Doc 272. Zuzaeta 135. Gco I 414. Ud 33. 

JanEd II 119. Tx B 179. Arti MaldanB 200. Salav 15. Maldizinoe: JJMg BasEsc 181. Maldesiño: Ort Oroig 71. 

� Sentitutzen det miña, / zuri ofensa ori egiña, / maldiziyua! Bil 80. 

- MALDIZIO(A) EGIN. Maldecir. � Ken adi ortik milla añenekorekin, maldizioa egin zion. Cb Eg III 390. 

Maldezio egitea, ebastea eta iltzea (B, s. XVIII). BOEans 740. Birau edo maldizioak egitea. Gco II 60. 

- MALDIZIOA EMAN. "Abominar, maldizioa emon" Lcc. 

- MALDIZIO-URTIKA, MALDESIÑURTIKE. Lanzando maldiciones. � Berantzako txarrau, maldesiñurtike 

badabil. Ort Oroig 71. 

- MALDIZIOZ. Mediante maldiciones, maldiciendo. � Juramentuz, maldizioz ta blasfemiz deshonratzea. Mb 

IArg I 117. 

maldiziogile. � Maldecidor, maldiciente. "Maldiziogille, el que tiene costumbre de echar maldiciones" LE-Ir. 

AxN explica arnegari (407, 506) por maldiziogille y arnegarriak (593) por maldiziogilleak. � Jokalaria, edalea, 

juramentu ta maldiziogillea. Cb Eg III 391. 

maldiziogin, maldezinoegin. � Maldiciente. � Ordija dala, loija dala, maldezinoegina dala. fB Ic II 217. 


mende. 

42


maldizioka, maldizinoka (-iño- V-gip ap. Elexp Berg), maldezioka. � Maldiciendo, jurando. "Maillukiakin 

atzaparra jo zebanian baztarra guztiak erre zittuan maldiziñoka" Elexp Berg. � Juramentuka ta maldizioka 

egon oi diranak. Mb IArg I 140. An itzuliko dire kontrarioik andienák maldizioká bata berzeain kóntra. LE Doc 

272. Maldeziyoka asten naitzaio / koleratzian berari. Xe 263. v. tbn. Gco II 47. Dv LEd 220. JanEd I 39. Imaz 

Auspoa 24, 146. 

maldiziokari, maldizinoekari. � Maldecidor, maldiciente. � Zelan birao eta maldizinoekarijak izango eztira 

eguneko ordu gustijetan badanzube infernuko lekzinoe au? Astar II 117. 

maldiztu. v. baldiztu. 

maldoka. "Trazando eses un borracho (AN-ulz)" A Apend. 

maldrin. "Engañadora, tramposa. Atso maldriñe, mujer engañadora, maldriñ-utse, llena de trampas (AN)" Inza 

RIEV 1928, 153. 

maleadura (SP), maliadura (T-L). � "Usure" SP. "Contusion" T-L. 

maledikatu. � Maldecir. � Ditxoso izanen zrei gizonek ene kausaz maledika zaizintzeinian edo persegi 

zaizintzeinian. Hual Mt 5, 11 (He madarikatu, Samper maldezitu). 

maledikzione (H), maledizione, maladizione. � Maldición; imprecación, blasfemia. v. madarikazio, maldizio. 

� Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Chourio, Haraneder, Larreguy, CatLan, Jauretche y M. Elissamburu. 

La forma general es maledikzione; M. Elissamburu emplea la forma maledizione y al menos una vez, salvo 

errata, maladizione. � Zeren herioa baitzén maledikzione bat gizonaren gainean bekhatuaren kausaz. Lç Ins C 

4v. Maledikzione komunak, zeiñek ene arima pisatzen baitute. Ch III 26, 2 (Ip maraditzione). Zu zare bakharrik 

kanpo bekhatuaren maledikzionetik. Jaur 352. Maledikzione jenerala, gaitz suerte guziak bere baitan zarratzen 

dituena. He Phil 55 (SP 53 madarazino). Bere bürien gaiñera eroraazten düte bere Ait-Ama propien 

maledikzionia. CatLan 90. Habil, miserablea, ifernurat, ama guzien maladizionekin. Elsb Fram 121 (125 

maledizione). � Maledikzione gizon haren gainean, zeinez gizonaren Semea tradituren baita. Lç Mc 14, 21 (He, 

TB, Dv zorigaitz, Ol zori txar). Maledikzione hiri Corazin, maledikzione hiri Bethsaida. Lç Mt 11, 21. � (Con - 

zko, adnom.). � Begiak adulterioz betheak dituztela, [...] maledikzionezko haur diradela. Lç 2 Petr 2, 14 (He, 

TB, Dv madarizionezko). Etzedin bentura maledikzionezko sentenziaren emaitera. Lç Iudae 1, 9. Hiri 

maledikzionezko eta higuingarri bati bezala. Lg I 192. 

- MALEDIKZIONE EGIN. Maldecir. � Maledikzione egin izan da, gure benedikatzeagatik. Lç Adv ** 8r. � 

(Con determinantes). � Etzen maledikzionerik egiten etzionik. Lg I 312. 

malefizio (Lcc). � Maleficio. � Ikhusiko duk zer malefizio debrua ethorri zitzaitan burura. Elzb PAd 19s (v. 

tbn. 21). 

malenkonia (Lcc, A Apend), balenkonia (Dv). �1. Melancolía, aflicción. "Malenconia" Lcc. v. melankonia. � 

Harganiko partitzia ene eihargarria; / berriz ikus dirodano, bethi malenkonia. E 153. [Hu]ra eztakustanean, / 

aldean malenkonia. Lazarraga (B) 1204v. Estorbuak meskinzen, malenkoniak nekhatzen, tristeziak akometatzen. 

Harb 411s. Obra gaixtoan edireiten baita tristura eta malenkonia. Ax 440 (V 287; v. otro ej. s.v. 

malenkoniagarri). 

�2. "Incertidumbre" Premorena (ap. DRA). 

malenkoniagarri. � Melancólico, aflictivo. � Haur da ifernuan dagoenak iragaiten duen penarik handiena eta 

malenkoniarik malenkoniagarriena. Ax 575 (V 369). 

malenkoniatsu. "Balenkoniatsu, mélancolique" Dv. 

malenkoniatu. � Poner(se) melancólico, afligir(se). � Malenkonia etzitela; badukezu amore, / bana ordu 

bazinduke zenzatzeko zuk ere. E 157. Tristetuko da, malenkoniatuko da. Ax 282 (V 188). Ifernuko su hark [...] 

argituko du, gehiago penatzeko eta malenkoniatzeko. Ib. 587 (V 377). � (Part. en función de sust.). Aflijido. � 

Malenkoniatuen konsolatzea, khexatuen sosegua. Harb 106 (v. tbn. 326). 


mende. 

43


malenkoniko. "Malencónico" Lcc. 

malenkonios. �1. Melancólico, aflijido. � Bihotz malenkoniosa, / triste eta dolorosa / dagaz zuen zaurthua. Gç 

135. �2. + balenkonios (Dv). Torcecuello. "Tourne col" Dv. "Xori balenkoniosa, pájaro que mueve la cabeza de 

un lado a otro" Premorena (ap. DRA). "Xori erhoa deitzen dute hainitz eskualdetan. Han-hemenka malenkoniosa 

ere erraten diote" Dass-Eliss GH 1923, 418. 

malera (G-goi-nav). Ref.: Iz Als; AEF 1960, 70; JMB At. � Raedera, raspador. "Pieza de hierro para limpiar la 

artesa" Iz Als. "Para recoger los residuos o fragmentos de la masa [...] se sirven del raspador llamado malerea" 

Arin AEF 1960, 70. "Raedera que sirve para raspar los restos de la masa de harina que quedan adheridos al fondo 

de la artesa donde se amasa el pan" JMB At. � Mustiertar malera edo karrakalluak. JMB ELG 20. Aizkorak, 

marruxkak, malerak eta beste olako zerbait dirana garbi ezagun dute. Ib. 15. 

malerus. � Infeliz, desgraciado. v. maluros. � Untsa izateko lekin / hanitz malerus da ene izatia. AstLas 20. 

Oro galdiak beikira / etsai malerus hoier / defendatzen ezpagira. Xarlem 635. Oro zorthe malerusa / hik dük 

pakatüren. Ib. 962. Alle Theadosa Malerusa / kitatü dün gure legia. Ib. 213. Mündin hanitx malerus arauz 

baziraie / bena ez ni bezaiñik ihur behinere. Etch 78 (80 malherus). Etxahun Barkoxe, doha gabia, / 

emaztiagatik malerus jarria. Ib. 516. Bekhatü mortalian hil diren gizonak beitaude eta bethi egonen ezinago 

malerus. CatS 6. v. tbn. UskLiB 38 (malh-). ChantP 254. 

malerusgoa, malerusgua. � Desgracia, infelicidad. � Badik bai hire ganik aski malerusgua, / eztizoiala galeraz 

senharra ta Jinkua. Etch 148. 

maleruski. � Desgraciadamente. � Bena helas maleruski, / eztükezü ordü / heiagora eta maraska / segürki 

eginen düzü. Xarlem 677. Maleruski ni hil banendi bidaje lazgarri hortan. Etch 246. 

males. "(BN-lab), pérfido. Gaitz males bat, una enfermedad pérfida" A. 

malestruk (L, BN, S; VocBN � vEys, Gèze 338). Ref.: A; Lrq. � Torpe, desmañado. "Maladroit" VocBN. � 

Lokar-arazten da malestruk dohakabea. JE Med 61. Sabelkoitarrak ez dituk / guziak oro malestruk. Ox 57. Ez da 

goxo, gero, pilotarientzat aditzea jendea oihuka: Habil etxerat!... Malestruka! Herr 12-9-1957, 3. Baziren ere 

[kasetan] ainhitz gazteren artikulu: agradosak izanik ere, ene gisa, puxka bat malestrukak! Herr 25-12-1958, 1. 

malestrukeria. � "Maladresse" T-L. � Zorigaitzez, malestrukeria hainitz bada filma hortan. Herr 18-9-1958, 4. 

1 malet (L, B ap. A; Dv). � Flojo, débil. "Sukhar maleta (L), fiebre lenta. Jale maleta (B), melindroso en 

comer" A. � Bertze adar mehe, malet, ilhaun batzuek. Dv Lab 360. Lanean beratz eta malet dena, 

barraiariaren anaia da. Dv Prov 18, 9 (Ol lan zuri, Ker alper, BiblE zabar). Flakeziaren gainerat sukhar malet 

bat jin zitzaion eta ohean jarri zen. Laph 248. Burrunba ilhun batekin, mailka, uhin malet batzu huna lehertzen, 

lanbro zuritan, portuaren harresi-geriza joz. JE GH 1921, 704. Burua pisu, zangoak malet, gogoa totolotua. JE 

Ber 33. Hizkuntza hori maletegia zaiku, hanitzen buruarentzat nahaskorra. JE Med 125. v. tbn. GH 1927, 515. 

Etcham 188. 

2 malet (S ap. Lh y Lrq). �1. "Fin, adroit, avisé" Lh. �2. (S ap. Lh y Lrq). "Fourbe, hypocrite, sournois" Lh. 

3 malet. "Terco (BN-mix)" Lander (ap. DRA). 

malet. v. maleta. 

maleta (V-gip ap. Elexp Berg; Urt I 551, Lar, Añ, H), malet. �1. Maleta. "Alforja", "maleta" Lar y Añ. Cf. MIH 

187: "[Galesen] ingelesa erabili ohi da tratuan [...] engineer (injineroa), suitcase (maleta), eta abar". � Tr. 

Documentado al Sur en Lazarraga, Arrese Beitia, Azcue, Beovide y autores del s. XX. Al Norte se encuentra en 

Leiçarraga y Voltoire. En DFrec hay 19 ejs. � Mulsa eta maleta eta zapata gabe. Lç Lc 22, 35 (He moltsa, TB 

zaku, Dv murtxila, Ol zorro, Leon alportxa, Or, Ker bidezorro, BiblE zakuto). Nun asi zan bere erropaak kontuz 

maleta baten sarzaen. Lazarraga 1144v. Galdu dire bidean ene zapatak eta ene malet ere. Volt 158. Narruzko 

maletaz beterik zegoan aposentu baten. Apaol 39. Amaika bider nere bizkarrin / ibillia naiz maleta. Tx B III 78. 

Andonirentzat bi maleta ta besteentzat kutxa ta maleta antolatu zituzten. JAIraz Bizia 106. Abiatu ziran, maletak 


mende. 

44


eskuan kaleetan barrena. Anab Poli 73. Txergori bera izaten zan [...] maleta eruatallia be bai. SM Zirik 14s. 

Ontziko bakoitzak zeramazkian bildu ta maletak jaso ta batzuek ezagunen besarkadak artzera. NEtx LBB 33s. 

Maleta bat eskuetan duelarik dago, trenen bati itxaroten. Zarate ELit 119. v. tbn. Azc PB 97. Urruz Zer 102. Or 

QA 50. Erkiag BatB 169. Bilbao IpuiB 273. Arti Tobera 286. Salav 76. � (Fig.). Embarazo. "Gero beintzet e 

maletiakin agertu zan Bilbon" Elexp Berg. � Izandu ziran Ama Birjiña ikustera utsik joan ziran neskatxa 

gazteak eta "maletarekin" etorri ziranak. Salav 61. 

�2. (Empleado como insulto). � Atso maletea. AB AmaE 236. Anbrux maleta zarrak / esaten duanez, / gose 

danak artua / egiten du amets. Urruz Zer 34. � Kapotepean sarritxu dabilen damea / eztala bera bere maleta 

deungea. A CPV 329. � "Jokalari txarra, kirolean, adibidez [...]. Bittorren kontra partidua galdu? Maleta! 

Makaloi, alakuoi!" Elexp Berg. "Neuk pe irabaziko neukek olako maleta baten kontra" Ib. 

- MALETADUN. (El) que lleva maleta. � Aizkidia, ikusi al dozu bide onetan maletadun gixon bat? Kk Ab I 8. 

maletaldi (L, B ap. A; Dv), malataldi (V ap. A Apend). � "Accès de mollesse, d'énervement" Dv. "Arrebato" A 

Apend. Cf. 1 malet. 

maletarazi (Dv � A). � "Rendre mou, flasque, lâche" Dv. "Hacer marchitar" A. � Oinhazeez halaber 

larderiatzen du bere ohean eta maletarazten ditu haren hezur guziak. Dv Iob 33, 19. 

maletari. � Maletero. � Egunon. Zera... zu, emengo maletaria al zara? Erkiag BatB 187 (v. tbn. 196). 

maletasun. "État de lâcheté, de mollesse" Dv. 

maletatxo, maletatxu. � Dim. de maleta. � Maletatxuan / barruan doa / arrain errea. Azc PB 102. Soñeko 

barrijak toloztuta maletatxo baten. Kk Ab I 7. Kutxa ta maletatxo erdiuts aiek. JAIraz Bizia 40. v. tbn. Alt LB 24. 

maletatzar. "Maletón" Lar. 

maletero, maleteru. � Maletero. v. maletari. � Gizon bi dabiltz an zerbait itanduten maleteru batzuei. Erkiag 

BatB 187. 

maleterokuntza, maleterukuntza. � Oficio de maletero. � Ezer irabazirik lortuko baldin ba dau, 

maleterukuntzan daragoio. Erkiag BatB 185. 

maleterotzako, maleterutzako. � Oficio de maletero. � Zergaitik ez maleterutzakoan jardun? Erkiag BatB 181. 

maletgarri. "Énervant" Dv. 

maletintxo. � Maletín. � Goizetan, bere maletintxoa artuta, bestaldeko umetxoak lagun, taka-taka joaten zan. 

Bilbao IpuiB 175. 

maletkeria. "Action lâche, molle, flasque" Dv. 

maletki. "D'une manière flasque, lâche, molle" Dv. 

maletu. "Rendre, devenir mou, flasque, lâche, énervé" Dv. 

maletx. v. 2 malats. 

maletxore. � Malhechor. � Arre malhetxoria / arre bada arre. DurPl 60. 

malheur. v. malur. 

malezia. v. malizia. 

mal-fin. � (En la expr. mal fin egin 'acabar mal'). � Falso zikiñek! Mal fin egin beauzie (G-nav). Inza NaEsZarr 

123. 


mende. 

45


malfonditu. v. mafrunditu. 

malgor (BN, S). Ref.: A; Lrq. �1. "Entumecido" A. "Engourdi par le froid" Lrq. �2. "(Sal), árbol hueco" A. Cf. 

VocNav: "Malgor, esponjoso de puro podrido, hueco, carcomido en su interior. Aplícase a árboles y maderos 

(Salazar)". 

- MALGOR-ZILAZALE. "(Sal), pico carpintero (pájaro)" A. 

malgorki. "(Sal, S), leño seco" A. 

malgorti. "Torpe (BN-mix)" Darric (ap. DRA). 

malgortu. �1. "(Sal), enmohecer" A. �2. "(Sc), entumecerse las manos por el frío" A. � Bestia, aldiz, ikhara 

daldan dago, eskiak malgortürik, ezin lothüz bezala. Eskual 17-1-1913, 3. Ene eskiak hotzak, hotzak malgortürik 

presaren galtzez emeki emeki zuatzan aztaparretan behera. GH 1925, 568. �3. "(Sal), secarse completamente 

(un árbol)" A. 

malgu (L-ain, BN? ap. A; SP � Dv, H). � Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Pouvreau, J. Etchepare y 

en un ej. de Herria, y al Sur en Iturriaga, Zaitegi, Aresti, Oskillaso, Gandiaga, Ibiñagabeitia y en un ej. de EG. 

En DFrec hay 4 ejs. 

I (Adj.). �1. "Souple, mol. Ille malgua" Dv. "Abere eriak etzantza beroa eta malgua nahi du, la bête malade 

veut une litière chaude et molle" H. � (SP, Dv, H). (Fig.). Delicado, blando, flojo. "Malgua da, lanari eta 

nekheari ihardukitzen eztu, il est mou [...] au travail" H. "Muelle, fofo, afeminado, flexible" A. � Etzaiteztela 

engana, ez paillarték, ez idolatrék, ez adulteroék, ez malguek [...] eztute Iainkoaren resumá heretaturen. 

"Efféminés". Lç 1 Cor 6, 10 (TB emaztetu, Dv beratz, Ol limuri, BiblE emakerizale). Bethi gauza guriak eta 

malguak bilhatzen dituztenak Iesu Kristorenak utzirik. SP Imit III 32, 1 (Mst garratz eztiren gaizak, Ol gurikeri, 

Pi bigunkeri). Ahamen guzietan misterio egitea, bihotz umu, malgu, flako, platetara erne eta emana baten 

seinalea da. SP Phil 320. Bizibide eta ekandu malguetan. Zait Sof 115. 

�2. Flexible, (lo) que se dobla fácil. � Adin gaixtoak behar ditu altxazale fermu eta malguak. Herr 28-8-1958, 

2. Malgu, toles-errez eta flexiblea. Osk Kurl 16. Arrisku etzaituen leion pesta-leku, / sarats-argi-gorengo malgua 

zaitugu. Gand Elorri 131. Alatsu zume malgua. "Molle". Ibiñ Virgil 82. � (H). (Fig.). Flexible, dócil, manejable. 

"Malgua da, norat nahi bihurtzen ahal du nor nahik, il est mou, faible de caractère, [...]. Haur malgua, 

ethorkorra, enfant doux, obéissant, maniable" H. � Ibillera malgu ta txairozko artzain bat. EG 1958, 57. Behar 

zuen haur-endelegu malgu hori emeki poliki bere galgara eraiki. Mde HaurB 58. [Giputzak] zerbait badira, 

gehienon ustez, malguagoak eta diplomaziara emanagoak dira. MIH 123. Hizkuntzarekin katazka bizian dirau, 

beretzat nahiz besterentzat mintzabide malgu eta zailu bihurtu beharrean. MEIG II 127. Mintzatzen direnean 

nolako mintzo malgu-aberatsez mintzatzen zaizkigun! MEIG III 78. 

�3. (G ap. A; Lar, Dv (que cita a It)). Suave. � [Zezenak] illea laburra eta lodia baña malgua. It Dial 93 (Ur 

leuna, Dv gozoa, Ip leñ). Haren larru malgu epela hain laztangarria. Mde HaurB 24. Esku malguz ukitzen dut 

gorputza. Arti Egan 1956 (3-4), 14. 

II (Sust.). �1. (Uso sust.). Flexibilidad. � Izpirituaren orozbat xorrotx eta malguak badauko, emazteari, 

gorputzeko ahularen ordaina. JE Bur 103. �2. Muelle. � Gomazko [barra] bat, malgu (muellea) eta berunez 

loditua. Mde Pr 134s. 

malguarazi (L? ap. A; Dv). �1. Hacer plegar. � Gaztean malguaraz diozozu burua eta haur deno zafra 

diozotzu sakhatsak. Dv Eccli 30, 12 (Ol makurtu, Ker makurrerazo). �2. (L? ap. A), malguerazi. "Inclinar" A. 

� Bere alderat malguaraz betza gure bihotzak, haren bide guzietan ibil gaitezen. Dv 3 Reg 8, 58 (Ol, BiblE 

bereganatu, Ker makurtu). Musikara ta Pitagorak irakatsietara beuren gogoak malgueraziz gotor ezi oi zituzten 

bere buruak. Zait Plat 60. �3. "Rendre souple" Dv. 

malgudura (Dv � A). � "Courbure, inflexion" Dv. "Inflexión, dobladura" A. 

malguerraz, malguerrex. � Fácil de doblar, doblegar. � Gaztetandik zaildu itzatzu, adiñez xamur eta iraurriz 

malgu-errex diran bitartean. Ibiñ Virgil 97. Matsondo malgu-errexez inguratu ditu. Ib. 38. 

malgukera. "Blandura, suavidad" Lar DVC 263. 

malguki (L ap. A; SP, Lar, Dv, H). �1. Suavemente, blandamente. � Malguki, leunki, emeki, nagiki eta balakuz 


mende. 

46


bezala hazkatzen. Ax 41 (V 25). Malguki, leunki, emeki eta palaguz. Ayerb EEs 1912, 178. � (Con 

reduplicación intensiva). � Ari zaizkizu, ari zaizkizu malgu-malguki izketan. Ldi IL 76. �2. Flexiblemente. � 

Erreberentziak egin zituan gerria bigun eta malguki biurtuaz. Erkiag Arran 37. 

malgukiro (Lar). � Suavemente. � Karpetaren azala jaso eban malgukiro. Paper pilloa ikusi eban. Erkiag 

BatB 91. 

malgurtu. v. malgutu. 

malgutasun (SP (sin trad.) � A, Lar, Dv, H), malgotarzun (Arch ap. DRA). � Blandura, flexibilidad. "Urritileak 

malgutasun gehiago du ezen ez maiatz-ileak, la laine d'octobre a plus de mollesse que celle de mai" H. � 

Theresaren larruak sekula izan ez zituen eztitasun bat eta malgutasun bat hartu zituen. Mde HaurB 63. � (Lar, 

H). "Mansedumbre" Lar. 

malgutu (L-ain ap. A; SP (sin trad.), Dv), malgurtu. � Tr. Documentado al Norte en Axular, Pouvreau, 

Duvoisin, J. Etchepare y en un ej. de Eskualdun Egunaria, y al Sur en Zinkunegi, Lizardi, Amezaga, Gandiaga 

(Elorri 100) y Azurmendi. Mirande (HaurB 30) emplea la forma malgurtu. �1. Doblar(se), plegar(se). � Iende 

thaillu batzuk [...] den traburik ttipienean behaztopa, kanabera bezala malgu eta plega. Ax 456 (V 297). Zume 

batzu bezala malgu detzazkegu [hitzak] gogoaren harat-hunat guzier uztartuz. JE Bur 175. Zorigaitzez, gure 

eskuara gogorsko izanki hoin labur gerruntzez malgutzeko! JE GH 1929, 318. Aren oñek ikutzen / ote dute 

lurra? / Ezetz diot: ezpaita / malgutu belarra. 'No se doblega'. Ldi BB 58. Malgu zaitezte, belaun zurrunok. 

Amez Hamlet 110. � (Fig.). Someterse, doblegarse. � Bearkunean utsegitea bildurra agertzea da, irañari 

malgutzea da. "Someterse". Zink Crit 45. � Inclinar. � Gorphutza aitzinerat malgutuia, zerbaitek iratzen balu 

bezala. Eskualdun Egunaria 1901, 5 (ap. DRA). Nire bizkarrera malgutu zure buru baltz bigun ule-joria. Azurm 

in Gand Elorri 189. �2. "Suavizar" Lar. �3. (H). Ablandar, hacer flexible. "Lastoa marruskatzez malgutzea, 

rendre la paille molle en la broyant dans la main. [...] Zumea bihurtuz malgutzea, rendre la vime fléxible en la 

tordant" H. � "Au fig., rendre docile, doux, maniable, dompter, apprivoiser. Nola malgutuko duzu senhar 

gozagaitza? [...], comme rendrez-vous traitable un mari difficile à vivre? [...] Zaldi izikorra malgutzeko gaitz, 

cheval ombragueux, difficile à dompter" H. � Hainitz bekhatuk lizuntzen dute gizona [...], tentamenduk 

kargatzen, plazerek malgutzen eta flakatzen. SP Imit III 48, 2 (Ch flakatu, Ip ahültü). �4. "(L), encorvar" A. � 

Lan jarraikiak malgutzen du gathibua. Dv Eccli 33, 27 (Ol, Ker makurtu, BiblE makurrarazi). 

mali. v. 1-2 malin. 

maliatu. v. mailatu. 

maligno. � Maligno. � Malignoak eta gaixtoak itsuturen dituala. Lç ABC B 2v. Zizaña deré espiritu 

malignoain húmeak (Mt 13, 38). BOEanm 1304. Espiritu maligno / demoniño zarrak. Ud 106. 

malilla. �1. "Malilla, en el juego del hombre, malilla, bigarren karta" Lar. � Ene mutilla D. Juan Jauna 

malillea legez da serren berragas eiten dot guradana. Mic 14r. �2. "Malilla, juego de naipes" Lar. 

1 malin (H (L)), malino (BN ap. A; VocBN, H (BN)), mali (BN-mix ap. A; VocBN), melin (H (S)), melina (BNmix 

ap. A), melino (BN ap. A; VocBN � Dv, H). "Faible, débile" VocBN. "Melino, faible, sans fermeté morale" 

Ib. "Langile malina, travailleur mou, lâche. Higi adi malina, remue-toi mou, lâche (que tu es)" H. "Malino, débil, 

de pocas fuerzas" A. "Melino, débil de carácter" Ib. "Melina, apático, muelle, empalagoso" Ib. � [Amodioa] ez 

da malina, ez arina, ez ergelkeriari emana. "Mollis". Leon Imit III 5, 7 (Ol melin; SP umu, Ch laxo). Akhuluaz 

ernarazten dituela, malin eta ildoari hasteko lotsa diren idi adar haundi ezin iratzartuak. SoEg EG 1956 (5-6), 

68. Kadena malin batzueri josiak. Gatxitegi Laborantza 53. 

- MALINXEAGO. Un poco más débil. � Abel, gorphutzez malixagoa, artzain egin zen. Etcheberry 8. 

2 malin (H), malina (H), mali (BN ap. Lh). � Malicioso, astuto, malvado. � Sukar kafardil, sukar malin, sukar 

ustel, sukar laurden eta holako... Lf Murtuts 19. � "Hurbiltzen zen sugea malin malina eta bat batean iauzi 

zaion gainera, le serpent s'approchait lentement, petit à petit [...]" H. 

malindu. � Debilitar, desfallecer. � Egun bat zen hoinbertze beroa, nun malinduak baiginauden ganbara 

batean, laneko indarrik batere gabe. Herr 16-9-1965, 3. 


mende. 

47


1 malinkeria. � "Mollesse, lâcheté, nonchalance. Hots, uzkitzu malinkeria hoikiek eta lotzaite lanari, allons, 

laissez ces mollesses, ces nonchalances" H. � Vigneau eta Lako 50, Behengaray ta Etxemendi 43. Ez baitezpada 

partida arradoa. Anhitz malinkeria batzuk ala bertzek. Herr 22-3-1956 (ap. DRA). 

2 malinkeria. "Intention maligne, masquée. Ezagutuko ditiat, bai, hire malinkeriak, je connais, oui, tes 

démarches qui cachent tes intentions mauvaises" H. 

1 malinki. "Mollement, lâchement, nonchalamment. Malinki ibiltzea, marcher, agir avec nonchalance" H. 

2 malinki. "Malinki egitea, faire malicieusement, sans en avoir l'air" H. 

malino. v. 1 malin. 

maliobra. v. maniobra. 

malizia (V-gip; Lcc, SP), malizi (AN-gip-5vill, B), malezia (L, BN, S; SP, Urt II 13, VocBN, Dv, Gèze 338, H 

(det. L)), malezi, melezia. Ref.: Lrq (malezia); Elexp Berg; Gte Erd 217. � Tr. Documentado en todas las épocas 

y dialectos desde Dechepare, aunque su uso disminuye en el s. XX. Al Norte la forma general es malezia. Hay 

malizia en Dechepare, Leiçarraga, Materre (173), Axular, Etcheberri de Sara, Harizmendi (187) y CatLuz, y 

ambas formas en Pouvreau, Tartas, Haraneder, Monho y Jauretche. Hay además melezia en Goyhetche. Al Sur la 

forma mejor documentada es malizia; hay malezia en fray Bartolomé, Pello Errota (150), AzpPr (119) y EusJok 

(141). La forma malezi se encuentra en Beovide, Soroa, Illarramendi (Testim 29) y Noe y, junto a malizia (det.), 

en Xenpelar, JanEd y Txirrita; hay malizi en Zabala (Gabon 56), Lizardi, B. Enbeita y Berrondo. En DFrec hay 

2 ejs. de malizia y 2 de malezia. 

� Malicia, astucia; maldad. Cf. VocNav s.v. maleza. � Malizia gaitzi zaika eta maite egia. E 59. Gizonaren 

bihotzeko eta gogoko malizia eta gaixtatasuna. Lç Adv *** 2r. Etsaiaren ezagun da orduan malezia, / baita 

Aingeru onaren halaber zuhurtzia. EZ Man I 56. Anhitz malizia erakutsi izatu du alferkeriak. Ax 40 (V 25) (v. 

tbn. el mismo ej. en ES 183). Hain humil eta sinple, maleziarik eta enganiorik gabe. SP Imit III 22, 4 (Ch, Mst 

malezia; Ip gaistokeria, Leon maltzurkeria; v. tbn. SP Phil 52). Bere fiñezia eta malezia guzia enplegatzen du 

guri bake hura arrapatzeko. He Gudu 153 (98 maliziak). Ardoak galdurikan / lengo malizia / ez gaitu 

mozkortuko. GavS 34. Gal eztadien zure maliziaz (B, s. XVIII). BOEans 256. Zure herraren malezia / zure 

kontra da bihurtzen. Monho 132 (130 maliziak). Ara emen guzurraren malezija edo gatx guztia. fB Ic II 173. 

Jauna, oraindio umiak dira, eztauke malizijarik. Astar II 95. Melezia baita dena, / aise egiñ zuen hark lana. 

"C'est une rusée". Gy 232. Otso zar batek aña badauka / indarra ta maleziya. EusJok II 88. Malezi asko duen / 

arrantzalia. Xe 299 (275 maleziya). Malezi geiegiak onela kendu dizu biotzetik urrikia. Bv AsL 154. --Eudi 

tantuak asten ditu. --Bai, jauna; ez dakar malezi aundirik, baña obeko degu barrena sartu. Sor Bar 32. Begiak 

zeru kolore, malezia ñirñira batekin. JE Bur 66. Malezi pixkat badu / duben edadian. JanEd II 127 (22 y I 16 

malizia). Gaixtaginen malezia / izan dadien hezia, / irabazteko auzia. Ox 57. Aingeruak berak baño malizi 

gutxiagokin itzak yosten zitun. Ldi IL 84. Irri goxoak ezpainak doi-doia higituz, dena malezia. JEtchep 87. 

Aingeruak lez itz egin baña / malizi baltza barrutik. BEnb NereA 53. Adiskiden ahulezia, debruaren malezia. 

Ardoy SFran 256. Donostian badago / naiko maleziya. In Uzt EBT 64. Atso zarra mukizu, sobra malizie 

badakizu (AN-erro). Inza NaEsZarr 2275. Hori izan zen ene "malizia" guztia. MEIG VIII 24. Maliziaz josia 

baitago hainbeste eta hainbeste irakurgai. MEIG II 57. v. tbn. OA 141. Cb Eg III 364. Zuzaeta 142. LE Prog 

111. Mg CC 163. Gco I 452. JJMg BasEsc 35. Ud 61. AB AmaE 409. Uzt Sas 237. Malezia: Harb 467. Tt Onsa 

144 (28 malizia). Arg DevB 12. Gç 144. CatLav 278 (V 138). Lg II 277. AR 417. AstLas 13. CatLan 148. Brtc 

95. UskLiB 100. Jaur 207 (372 malizia). Bordel 51. Prop 1876-77, 1. Elzb PAd 38. Jnn SBI 126. Elsb Fram 129. 

Etcham 209. Othoizlari 1960, 268. Balad 230. Lf ELit 85. Malezi: Tx B I 245 (137 maliziya). 

- MALIZIA-BIDE. � Malizibideetan barrena gehiegi aurreratu gabeentzat. MEIG III 82. 

- MALIZIADUN. Malicioso. � Gizon gaisto oker maliziaduna dala. Añ NekeA 249. 

- MALIZIA-EGILE. "Calumniator, [...] maleziatia, maleziagillea" Urt IV 91. 

- MALIZIA EGIN. Hacer trampa; hacer mal. � Joko debekatuetan haritzen direnek, jokoan malezia egiten eta 

jokoan bere edo partidaren ahalaz gutxiago ezartzen dutenek. Brtc 65. Kanta oietan agertuko det / egin diran 

maleziya. PE 81. � (Con adj.). � Norkbait ere egin deraut malizia handia. E 235. 

- MALIZIAN. Haciendo mal; maliciosamente, malvadamente. � Ieinkoak gitzan aiuta / malizian dabilena berak 

diro mendeka. E 235. Kristien kuntre dira / bethiere malezian. Xarlem 37. Ene tronpatü nahiz malezian bethi. 

Etch 686. Etzait neri gustatzen / maliziyan jostatzen / iñorekin ibilltzia. Xe 410. Mandarinak bethi gure kontra 

malezian direla. Prop 1876-77, 30. Bortz burla eta musika egin ere ziozkaten lagunek, malezian. Barb Sup 36. 

Gau eta egun beti or dabil / maleziyan da arraman. Tx B 180. � Maliziatan eta inbidiatan bizi ginela. Lç Tit 3, 

3 (Dv maltzurkerian, BiblE gaiztakerian). � (Con adj.). � Bentariak gelarakoan itzali egin bait-zuan [argia] 


mende. 

48


malizi osoan. Berron Kijote 181. 

- MALIZIAZ, MALEZIAZ (Urt V 359, H). Por malicia; maliciosamente. "Maleziaz egin du, il a fait cela avec 

intention méchante" H. � Faltan baldin bahaiz erori maleziaz, / berehala doloradi egin duken gaizkiaz. EZ Man 

I 32. Egin dezala zuzenki eta ez maleziaz. Ib. 55. Maleziaz eta arrazoinaren kontra berzeren faltari iabetuz. Harb 

34s. Maliziaz, gaixtakeriaz eta gogoan deliberaturik. Ax 188 (V 127). Lenengoan gaitz gabe, inozenzian, baña 

gero begiak gaitzerako idiki ta maliziaz. Cb Eg III 367. Hil erazi zien / maleziaz Jüdean / ezpeitzien sinhesten / 

Jinko zela lürrian. Xarlem 174. Maliziaz uzten bada bekatu mortal bat deklaratzeko. CatLuz 33 (CatB 67 

maliziaz). Etsaia maleziz atzeratu zan, baita guriak gaitz pentsa gabe aurreratu. Bv AsL 215. Botillakin buruan / 

jo ta akabatu, [...] / eta gero maleziz / arripian sartu. Noe 128. v. tbn. Cap 88. OA 68. Arz 54. El 70. Mg CC 

116. Gco II 6. JJMg BasEsc 195. AB AmaE 235. Maleziaz: CatLav 136 (V 71). He Gudu 156. Brtc 161. Lap 404 

(V 184). 

- MALIZIAZKO. (Adnom.). Malicioso. "Calumnia, [...] maleziazko ahaphaldia, ahaphaldi maleziazkoa" Urt IV 

90. � Iraitzirik zithalkeria guzia eta maliziazko superfluitatea. Lç Iac 1, 21. Flakotasunezko bekhatuak bai-tira 

Aitaren kontra [...], hala maliziazkoak dira Espiritu sainduaren kontra. Mat 173. [Bekhatua] maliziazkoa baita 

eta ez flakotasunezkoa. Ax 100 (V 68). Maleziazko tema tzarrez. AstLas 69. Ez dira bein baño geijagotan irago 

esku estutute malizijazkuak? Mg CO 137. Maliziazko pekatu mortala. Gco II 75. Maliziazko berba nasaiak aomiiñetan. 

Erkiag BatB 10. 

maliziagabe, maliziabage, malizigabe, maleziagabe (Urt I 214). � Sin malicia, inocente, simple. � Ungi 

ethorri bihotz sinple malezia gabeak. EZ Man I 87. Bihotz xahu eta malezia gabeak. EZ Eliç 377. Ezta 

konzientzia sinplea, plauna eta malizia gabea baiño gauza dohatsuagorik. Ax 447 (V 292). Artzai-neska eder ta 

malizi-gabeak. "Simples". Berron Kijote 125. v. tbn. Gco II 40 (maliziabage). � (Con -ko, adnom.). � Gazteak 

izan ero oriek eta malizia gabeko zoroa nere alaba. Cb Eg III 361. Ume inozentiak, gatx bagakuak, malezija 

bagakuak. fB Ic I app. 17. � (Uso sust., precedido de gen.). Simplicidad, inocencia. � Bere ezkutariaren malizigabea. 

"Simplicidad". Berron Kijote 97 (v. tbn. 75). 

maliziati, maleziati (SP, Urt IV 91). � Malicioso. v. maliziatsu. � Gizon gaixto, odol-isurle, gerlati, maliziati 

eta enganatiek. Ax 164 (V 110). Baldin probea bada maliziati, bere beharrez eta gure faltaz da maliziati. Ib. 

228 (V 152). v. tbn. Añ NekeA 240. 

maliziatsu, maleziatsu (SP, H). � Malicioso. v. maliziati. � Gaztean dira on, prestu eta debozinotsu eta 

zahartzean gaixto eta maliziatsu. Ax 165 (V 111). 

maliziatu, maleziatu (L, BN, S ap. Lh; -tü Foix ap. Lh). �1. Enfadarse. �2. Volverse malicioso. � Saltzen 

dituzte [sagarduak] / pitar-modukuak, / tratalariyak daude / maliziatuak. JanEd I 89. 

malizios, malizioso (Lcc), malezios (SP, s.v. maleziatsu), malezioso (Urt II 13). � Malicioso, malvado. 

"Maliciosamente, maliziosoa legez" Lcc. � Hasi ziren bi gizon ezpata kolpeka: eta batak, maliziosago baitzen, 

erran zioen bertzeari [...]. Ax 467 (V 303). So egizu herioa zonbat den malizios eta tronpur zuganat. Tt Onsa 

137 (168 malezios). Igaroten dira [...] berba nasai, eskuka ta bultzaka malizioso askorentzat okasinoe astuna 

egiten dabeenak. JJMg BasEsc 118. Mutill malizioso / deabruz betia, / ez dizut zabalduko / geiago atia. Tx B II 

29. v. tbn. SP Phil 258. He Gudu 121. Malizioso: BOEans 871 (B, s. XVIII). Malezioso: PE 82. AzpPr 63. 

malizioski, malezioski (Urt V 359). � Maliciosamente. v. MALIZIAZ. � Begira zaite [...] maliziozki 

disimulatzetik eta hitzez gutitzetik. SP Phil 353. Malizioski begien aintzinean ematen diote hunelako hauzi. He 

Gudu 165 (33 malezioski). 

maliziotsu, maleziotsu, maleziotso. � Malicioso. � Bigiria zatarrago ta itxusijago, baina sarauba txaarrago ta 

gatxtsubago edo malezijotsubago. fB Olg 117 (Ic II 224 malezijotsotzat). 

maljistatu. � Malquistar (?). � Elkar maljistatu / edo molestatu, / sakia errestatu, / zorrotz kontestatu, / bata 

bestien tatxak / manifestatu. AzpPr 110. 

malkadura (O-SP 230, SP � A). � Herida. 

malkai. v. mailkai. 

malkaitz, malkatx (G-to ap. A). � "Aspero, quebrado (camino)" A. � Nai badek danak malkaitzak, / gallenak 


mende. 

49


eta eskasak, / kontrariyorik azaltzen bazak / oba dek eta barka zak, / bestela launtza eska zak. Auspoa 61, 33. 

1 malkar (V-gip, G, L, B, BN-baig; Lar, Añ (G), H (G); -kh- O-SP 230, SP, Dv, H (L)), malkor (H (G; -kh- L)), 

maldar (V-gip), mankar, mankarro (L-côte). Ref.: A (malkar, mankarro); Iz ArOñ (maldar, malkar); Elexp 

Berg. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Su uso aumenta considerablemente en el s. XX. 

Al Norte se encuentra en Etcheberri de Ziburu, Axular, Duvoisin y en la edición de la biblia de Haraneder 

modificada por Harriet. La forma mejor documentada es malkar; le sigue malkor y, por último, maldar. Hay 

mank(h)ar en Dassance (Herr 10-3-1956, sg. DRA, aunque la ref. es incorrecta), Gatxitegi (sg. DRA) y en un ej. 

de GH. 

I (Sust.). �1. Terreno en cuesta, terreno costanero, escabroso, abrupto, áspero, duro; cuesta, pendiente. "Falda de 

monte" Lar y Añ. "Malkar bat, una cuesta no lisa, sino con altibajos, con saltos y malezas" Iz ArOñ. "Malkar, 

falda áspera, pendiente, especie de despeñadero" Ib. 171n. Cf. Iz ArOñ 171n: "Malkorra, topónimo de un monte 

de Alava, confinante con la zona de Aránzazu". � Gehiago urak eztu malkharrik gelditzeko, / ez zuhaitz edo 

adarrik bizia salbatzeko. EZ Man II 139. Aldapa, egi, muno ta malkorrak. Izt C 25. Ez malkharrek, ez mendiek, 

[...], deusek-ere ez-nau nere bidean baraturen. Dv LEd 238. Erraondoko-ko malkarretan. Mok 10. Bazter 

itsusiak zinez; zoko menditsu, oro patar: malkorra eta mallo utsa. FIr 134. Beste bide bat [...] beti goruntz, baña 

iraduka-gabe, malkar bizien igesi. Ldi IL 145. Bidearen malkarraz nekaturik-edo. Ir YKBiz 185n. Sakon guziak 

beteko dira [...], okerguneak xuxenduko ta malkorrak zelaituko. Or MB 62 (v. tbn. Eus 299 maldar, Poem 531 

malkor). Dena basamortua ta malkarra, antxe pittiñenbat zelaixeagoa. JAIraz Bizia 81. Malkarretako lurrari 

arbolak eusten dio. Munita 138. Patar edo mankar. Gatxitegi Gazte 1957 (n.º 9), 4 (ap. DRA). Zelai ta malkor, / 

ire soiñuz pozkor. NEtx LBB 230 (Antz 55 malkor). v. tbn. EA OlBe 108. SMitx Aranz 59. Ol Lc 3, 5. Maldar: 

TAg Uzt 238. Malkor: Etxde JJ 260. � (Con reduplicación intensiva). � Etxe bizitza egin zuan [...] ibaiko uretik 

gora xamar, malkar malkarrean. JAIraz Bizia 83. 

� Monte. � Ber-bertan ditu Txonkone-borda, / Trintin-malkorra gaiñean. "Monte". Or Eus 330. Ikusi nuanean / 

nik zure mokorra, / iruditu zitzaidan / Azpiroz-malkorra. "Montañas de Azpiroz". Canc. pop. in Or Eus 55. 

� (Fig.). � Kontatzen duena euskara erraz, laster, malkarrik gabeko batean esaten du. MEIG II 123. Latinjoskeraren 

malkarretan barrena. MEIG VIII 78s. 

� Leize zuloren batean edo hango mendi malkarreko bestean jasoak izan direnak. MEIG VII 39. 

�2. + malkor (V-gip, G, B; Lar Sup, Izt, H). Ref.: A e Iz ArOñ (malkor). Precipicio, barranco, despeñadero. 

"Derrumbadero" Izt. "Malkorra, el lugar que tiene cuesta (a todos los lados)" Iz ArOñ. "Aitz-malkor en las 

proximidades del bosque de Leiza-Larrea... Viene a ser como una especie de balcón rocoso de unos 300 m. de 

desnivel (José Miguel Elosegui Aldasoro)" Munibe 13 (1961) cuad. 2.º, 161s. � Pasatzen zituztenean Sinaiko 

malkharrak. EZ Man II 122. Galduak zarazte ta munduko amiltegi ta malkor illunetan sartuak. Mb IArg 373. 

Amilka asi zen malkorran behera. Etxde JJ 33. Ixillik malkor legorra. 'Abismo'. Gand Elorri 144. 

�3. (H (+ -kh-)), malkor (AN-larr-araq-ulz; Dv (AN-larr-araq), H (G; -kh- L)), maldar. Ref.: A y A Apend 

(malkor). Peñasco, roca. "Madotz'en eta Larraungo erri geienetan, malkorra esaten zaio atx edo arkaitzari" Inza 

Eusk 1968, 84. AxN explica muger (513) por malkor. � Sancho de Malcor (1260). GLarr 388, p. 397. � Hark 

ganbiatzen arrozak urezko langotara, / hark desertuko malkharrak ithurri onetara. EZ Eliç 262. Arri, arkaitz, 

malkorrak puskatu ziran. Inza Azalp 70. Maldar aietan. "Peñas". Or Eus 313. Larre gaiñeko malkor koxkor 

batera igo zen. Etxde JJ 11. Da saltatu zan. Nola dena malkorra zegoan aikin jo zun... --Zu beste leiotik saltatu 

zaite; emen malkorrak daude. Endeia 1963, 4. v. tbn. Malkor: ZArg 1957, 312. Gand Elorri 59. � malkor, 

malkarro. Peñascal. � Zure oitura berdin gabeak / Gaitzikabeak et'onak / Malkarro latzak eta burkaitzak / Lur 

biurtzen dituztenak. Otag EE 1890a, 171. Dana..., malkor ta belardi. 'Peñascal'. Gand Elorri 54. Ementxe zagoz 

malkor / gorritan, bakarti. 'Roquedal'. Ib. 58. 

�4. "Bosque, banué malkorreá (AN-araq)" Echaide Nav 40-41 (junto a baso, oihan y mendi de otras zonas). 

�5. "(AN), joroba" A. 

�6. "Maldar, divieso (V-land [?])" A Apend. 

II (Adj.). �1. (V-gip, B; SP (-kh-), Lar Sup, Dv (-kh-), H), malkor (H), mankar. Ref.: Iz ArOñ (elkar); Izeta 

BHizt. Escabroso, abrupto, áspero, costanero. "Bide malkharra, chemin raboteux" SP. "Duro, áspero" Lar Sup. 

"Leku malkarra gure bordaldea" Izeta BHizt. "Elkar, leku elkarra, paraje seco y estéril, menos malo que 

malkarra" Iz ArOñ 94. � Bidexkak, bide xidorrak, hertsiak, meharrak, malkhorrak eta perilez betheak. Ax 216 

(V 144 (quizá errata por malkhar-); tbn. bide malkor en HeH Lc 3, 5, Ir YKBiz 39). Bekatu berrien lokatz edo 

amiltegi malkor gaistoan. Mb IArg I 373. Muñagorri Iturbek Prantziyan sar-arazi zuen ta etzuen berastegiarrak 

toki malkarrik aukeratu. Inzag RIEV 1933, 415. Mendi mankharra heietan. Pochelu GH 1935, 309. Irritsen 

zorretik leize malkorrera. Or Aitork 383. Arbel malkarrak eta kelidra beltzez pitzatutako kreta-arriak. "Scaber". 

Ibiñ Virgil 86. Agertu zaigu malkar eta elkor itxurako lur aberatsak lantzera. MEIG III 50. Euskararen bide luze 

bezain malkarrak. In MEIG VI 25. v. tbn. Txill Let 142. BiblE Lc 3, 5. Malkor: FIr 144. Erkiag Arran 154. � 

Sermoi malkarretan labaintzen bazaigu inoiz Erkiaga, ez du behinere han behera eroriko larririk egiten. MEIG 

III 78s. 

�2. "Malkor (G, AN, L), estéril" A. (Quizá relacionado con elkor; v. FHV 272). � Marchito. � Malats goizean 


mende. 

50


zegon lorea tximel, malkarra / Ikusi diat eldu baño len illunabarra. Arruti in Onaind MEOE 818. 

- MALKAR BEHERA. Cuesta abajo. � Tximista bezela oldartuko da maldar-beera. TAg Uzt 90. � Pestaaurren-egunetik 

maldar oro bêra / ardi bana dakarte artzaiek etxera. Or Eus 12. 

- MALKOR-BIDE. Cuesta, pendiente. � Malkor bidetatik urrun baitabil erreka zaratatsua. Etxde JJ 43s. 

- MALKOR-HERRIKO. Habitante de la montaña, montañés. � Eriotz arek dardara zitun / koko ta malkorerriko. 

"Montañeses". Or Eus 383. 

- MALKAR GORA. Cuesta arriba. � Maldar-gora doa orain zalduna. TAg GaGo 45. Eskalea maldar gora 

atsanka dijoala. TAg Uzt 239. � Liarni-ra igotzeko asmoan malkarrak gora zijoan. Ayerb EEs 1917, 79. � 

(Con -ko, adnom.). � Maldar-gorako ibilli neketsuari. TAg Uzt 90. 

- MALKORPE. Lugar bajo una roca. � Malkorpe (markorra [sic] = arkaitza) batean bizi giñen da malkor ori 

onako eskuñeko pagadi au gora ordu t'erdiko bidea bezela ibilli zuzen zuzenean da iastordi batea ateako zai. 

EEs 1913, 26. 

- MALKARREKO. "Malkharreko, qui appartient à un endroit rocheux" Dv. 

- MALKORREZ MALKOR. De pendiente en pendiente, de precipicio en precipicio. � Badabill malkorrez 

malkor, amilltokiz-toki ta askotan erortzen ere da bekatu berrien leze izugarrian. Mb OtGai III 206. Garraztanbarna, 

malkorrez-malkor / perra-zantzuak igarri. "Sierra". Or Eus 327. 

- MALKARRIK MALKAR. De cuesta en cuesta. � Bide okerretik, malkarrik malkar ibiliak garela. MEIG VI 

76. 

2 malkar (AN-araq, Sal, R). Ref.: A; Satr VocP. � "Paja de beza y gerón [sic]" A. "También se llama malkar la 

caña triturada de las habas después de la trilla" Satr VocP. Cf. VocNav s.v. malcarra. � Igarritzen diote eultzirik 

ez dala; / ordûn ale baiño orain naiago malkarra. "Paja de haba". Or Eus 130. Gosexegorik negu gorrian / jan 

izan dute malkarra. Ib. 320. 

malkar. v. 1 makar. 

malkarrera, malkorrera (Lar). � "Aspereza" Lar. 

malkarreratu. "Malkharreratu, arriver, se rendre à un endroit rocheux" Dv. 

malkarreta (H (+ -kh-)), malkorreta (H (+ -kh-)). � "Lieu plein de chemins raboteux, rocailleux, de précipices" 

H. 

malkarro. v. 1 malkar. 

malkarrot. v. bankarrot. 

malkartar, malkortar. � Montañés. � Koko zitalak il aiztoz / zorigaiztoz, / malkortarrik mardulena. Or EEs 

1927, 15. Malkortar bigun guria! / Ba-dirudik axuria!... / Malkortar gazte leguna / non duk ire edertasuna? Ib. 

15. 

malkartasun (H (+ -kh-)), malkortasun (H (+ -kh-)). � "Qualité d'un lieu âpre, raboteux et roide, aspérité d'un 

chemin, d'une montée" H. 

malkartegi (H (+ -kh-)), malkortegi (AN ap. A; H (+ -kh-)). � Precipicio. � Non-nai arki dezakegu guk geren 

malkortegia edo amildu-lekua. Mb OtGai I 100. Oben gaistoen malkortegian ta amil-lekuan. Mb OtGai II 12. 

(malkartegi). "Malcartegui, pajar de malcarra (Añorbe)" VocNav. "Malcarregui, pajar donde se guarda la 

malcarra (Cuenca)" Ib. Cf. 2 malkar. 

malkarti. � Escabroso, abrupto. � Uliya-barren Ategorrirontz, / ez da jauregi ordea, / egal malkarti tartea, / 

basaloretxoz betea / arrizko txabol maitea. Inzag Y 1933, 419. 

malkartsu (-kh- SP, Dv), malkortsu. �1. Escabroso, costanero, abrupto. "Lur malkhartsua plano izanen da" 

SP. "Bide malkhartsua, est un chemin où l'on rencontre des tas de roches brisées" Dv. � Elementak akort eta 

plano lur malkhartsuak. EZ Man I 89. Belhaudiko mendi malkortsutan urte latz eta goibelak igaro zitun 

Piarresek. Etxde JJ 247. Etzan Parmenideren bide malkartsu ta gogorrean barna galdu Platon eder-zalea. Zait 


mende. 

51


Plat 51. Gogo malkartsuaren leize ta trokartean / otsoaren gisa dabil izu. Azurm HitzB 63. En DFrec hay 3 ejs. 

de malkartsu. v. tbn. Onintza in Onaind MEOE 1032. Vill in Gand Elorri 11. Ibiñ Virgil 41. �2. (-kh- AN, L, 

BN ap. A; H (+ -kh-)), malkortsu (H (+ -kh-)). "Lieu où sont fréquents les côtes, les chemins raboteux et 

montants, les précipices" H. "Terreno escabroso, de muchas pendientes" A. 

malkartu (H (+ -kh-)), malkortu (AN ap. A; Lar Sup, Izt, H (+ -kh-)). �1. Precipitarse, despeñarse. 

"Derrumbar" Izt. � [Amiltegitik] malkortu ta betiko galdu nai ezpadu. Mb IArg I 116. Atsegin-gaistoen 

menditik malkortzen den gazte txarra. Mb OtGai I 35. Andik bera malkortu nai zuten Yesus bere erritarrak. Ir 

YKBiz 80n. �2. "(Hacerse) áspero, [...] malkortu" Lar. �3. "Gorputza eio (Oñatin malkartu) nekatuteari esaten 

iako" Ezale 1897, 13 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

malkatu (O-SP 230 � SP). � "Blessé" O-SP 230. v. mankatu. 

malkatx. v. malkaitz. 

1 malko (V, G, AN; Lar, Dv (V, G), H (V, G), Zam Voc), marko (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz, To; Etxba Eib; 

Elexp Berg (marko); Gte Erd 230. � Lágrima. "(Lloraba) lágrimas de sangre, odolnegarrak zeriozkan, odolezko 

malkoak" Lar. "Aren arpegixan malkuak ziran diamantiak" Etxba Eib. � Tr. Documentado en la tradición 

meridional desde el s. XVII. Al Norte lo emplea Xalbador (in Mattin 23). La única forma documentada en los 

textos es malko. En DFrec hay 30 ejs. de malko. � Iñoiz malkoak / oi dira farra baño / gozoagoak. GavS 13. 

Batzuk peniaren penaz malkorik emon ezin dabee. Mg CO 65. Beren errukiz malkoak zeriozkala begietatik. 

VMg 70. Odolezko malkoakin negar egin bear gendukean. AA I 526. Orain ezkotuten ditut neure malkuakaz 

Jesusen oñak. Ur MarIl 48. Biotza autsi eta malkoak begietara agertu zitzaiozkalako alde egin zuen. Lard 57. 

Guziak malko gori ugariak ixuri zituzten. Arr GB 147. Aiñ malko gozo ta zeruko erregalo ta mesedez beteak. 

Aran SIgn 93. Arkitzen ziran oro kupiturik eta begietan malkoak ezin edukirik. Zab Gabon 39. Izerdi edo malkua 

lasai / bota dutenak badira. Ud 139. Malkoa zeriyola / ezetz esan zian. PE 69. Farrez lertu biarrik / malkua 

jariyo. JanEd II 123. Negarrari eutsin ezinda malko bete-betiak ixuri zittuzan. Otx 100. Begioi malko ixil bat / 

dardarka darite. Ldi BB 94. Bi malko mardul ixuri zitzaizkan paperera. JAIraz Bizia 53. Negar-aspertu bat nai 

ta malkorik ezin lêrtu. Or Poem 543. Mintzatu zitzaion bere senarrari begiak malkoz blai. Etxde JJ 199. Aren 

begietatik malko guri gori bik iges egin eben. Erkiag Arran 186. Malkoak begietan, aiek ez zirala bere gurasoak 

aitortu zion. Anab Poli 124. Ezpañak dardarka, lotsazko bi malko ale begietan, amorru beltza biozpean. MAtx 

Gazt 45. Biotz ixillen malkoak / ez ditu iñork jakiten. NEtx LBB 383. Ez zaigu bakarrik atsegin malko 

xamurretan lasaitzen den mina. MEIG I 164. Begiak malkoz lausoturik zeuzkalako. MEIG IX 104. 

v. tbn. JJMg BasEsc 226. Echag 166. Bil 157. Sor Gabon 49. Urruz Urz 48. AB AmaE 445. Ag AL 87. A Ardi 

45. Altuna 13. Jaukol Biozk 69. Tx B II 169. Alz Ram 97. Enb 132. Laux BBa 62. Lab EEguna 102. TAg Uzt 

128. EA OlBe 7. Zait Sof 184. SMitx Aranz 23. Mde HaurB 82. Txill Let 67. Basarri 104. Ugalde Iltz 61. Gand 

Elorri 125. Osk Kurl 104. Vill Jaink 184. Gazt MusIx 97. Uzt Noiz 97. Azurm HitzB 28. Berron Kijote 218. PPer 

FLV 1987, 192 (AN-gip). 

� (Como segundo miembro de comp.). � [Tantada] ixarren antzera, / maite-malko bailitzan jausten da lurrera. 

Laux BBa 96. Atsegin-malkoak ere ixuri zituen batek baño geiagok. TAg Uzt 234. Gure Iainkoak txukatuko du 

begi-malko oro. Or QA 208. Eguraldiak zerutik / euri-malko dari. NEtx LBB 375. Damu malkoz. Ib. 275. 

Eguzkia, odol zan, arrats-malkoetan. Ib. 206. Izar-malkoak gauez / zerutik behera. Azurm HitzB 51. � Unanumalkoarekin 

eta zugaitz-azalari darion negarrarekin. "Narcissi lacrimam". Ibiñ Virgil 110. 

� (Como primer miembro de comp.). � Malko-tanto labañak eziñ geldiazirik. Aran SIgn 46. Alde batekoen 

algaratzarra, bestekoen malko-iturria izaten da beti. Ag AL 165 (v. tbn. malko-iturri en NEtx LBB 223). Malkoari 

mingotxak isurtzen ditugu. Ag Kr 202. Malko-irriak naasten asi zitzazkion. Or Mi 23. Oskorriak dirdai, 

nonbait malko-intzetan. Ldi UO 21. Oiñaze-malko-lokatz eta munstrokerien bilduma itxusi bat besterik ez. Vill 

Jaink 177. Bere begietatik bi malko-anpolai zerizkion izeba gajoari. NEtx LBB 140. Bi begietatik irristan 

dijoazkitzun malko-intz oiek. Ib. 137. Begi-biotzak malko-lausotan, / mingaiñak, berriz, aterri. Ib. 276. Ez bihotzukitu 

ixila, irrifarre goibela, malko-isurtze nabarmena baizik. MIH 318. v. tbn. Txill Let 69 (malko-tanta). 

� (Uso adv.). � Burua makur da begiak malko, / illa dagolako gure Potxolo. NEtx LBB 317. 

- ELUR-MALKO. v. elur. 

- MALKOAK EDUKI. Contener las lágrimas. � Ikusirik taiju atan, ezin euki izan zituban malkuak. JJMg 

BasEsc 224. Prantxiskari negarra zerion, eta baita ere entzuten zeudenak arkitzen ziran oro kupiturik eta 

begietan malkoak ezin edukirik. Zab Gabon 39. Bikendiri ordurarteko malko idukiek eta zotiñek eztanda egin 

zioten. Or Mi 146. 

- MALKOGINAN. Llorando. � Malkogiñan begiok jatazan agortu. AB Olerk 130. 

- MALKO-JARIO. Llorando. � Arrizko illobian atergabe malko-yario bai-zatza. Zait Sof 16. Denbora luzean 

egondu zen malko-jario, oso oso ixillik. Txill Let 97. 


mende. 

52


- MALKO(E)TAN. Llorando, lleno de lágrimas. v. NEGAR-MALKOTAN. � Tr. La forma general es malkotan; 

hay malkoetan en Uriarte y, junto a malkotan, en N. Etxaniz. � Eta zirauela berak malkoetan, Madiantarrak 

saldu zioten Jose. Ur Gen 37, 35 (Urt nigar egiten, Dv nigarretan, Ol, Ker negarraren-negarrez). Frankotan / 

kanpora irteten zait / biyotza malkotan! Bil 134. Aupegia malkotan eta erioa biotzean. Or Mi 107. Ñirñiraz 

malkotan begira izartea. SMitx Aranz 147. Adarrak tantoka, loreak malkotan gisan. Txill Let 61. Begiak 

malkoetan, / biotza zotiñez. NEtx LBB 360. Negar ta negar dago / malkotan urtua. / Malkotan gelditu da, / 

gaixoa, itxutua. Ib. 218. 

- MALKO(E)Z. De lágrimas, con lágrimas; llorando. � Tr. El único ej. de malkoez es de Villasante. � Afrikan 

kristabak / gaizki trataturik / zure begira daude / malkoz anditurik (1658). ConTAV 5.1.5, 93. Malkoz dirdirka 

jarri zitzaizkon Malentxori begiak. TAg Uzt 160. Amaikatxo gau-ordu bai / emana nazu, begiak malkoz, / aietxei 

begira ernai! SMitx Aranz 165. Norbere saiaketa odol eta malkoez irabazitakoa ez al da ederragoa? Vill Jaink 

180. Begiak malkoz, soiña samiñez. BEnb NereA 256. Ez da maitasuna malkoz asetzen, ez belardiak urez. Ibiñ 

Virgil 63. v. tbn. Erkiag Arran 186. Gand Elorri 167. NEtx LBB 261. 

- MALKOZKO. (Adnom.). De lágrimas, lacrimógeno. � Malkozko arane onetan. Is TAV 3.2.12. Neskatxaren 

begietan malkozko bi arri bitxi dirdaika zeuden. NEtx LBB 14. Negar egin nuen, / malkozko negarra, / ez 

olerkizkoa. Azurm HitzB 37. v. tbn. AB AmaE 113. Azc PB 322. BEnb NereA 92. 

- NEGAR-MALKO, ODOL-MALKO. v. negar, odol. 

� Etim. Para su posible relación con molko, mulko y alko, adalko, etc., v. FHV 272. 

2 malko (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. � "Variedad de pera muy pequeña" A. "Baratzean batugu malkoak" Izeta 

BHizt2. 

� Etim. De ma(d)al- (< madari, en comp.) + suf. dim. -ko. 

malkoka. � Llorando. � Baztarrean etziñik eta naigabez malkoka. Or Mi 129. Birarik eman gabe, "Aundi" 

malkoka da. Or Eus 151. � Amak, nigar malkoka, yoan ta besoetan artzen du. Or Mi 142. 

malkor. v. 1 malkar. 

malkots. "(V-arr?), pan de otana" A. 

malkotsu. � Lloroso. � Azken-arnasetan ta malkotsu. Garit Usand 52. 

malkotu. � Llenar(se) de lágrimas, convertir(se) en lágrimas. � Begiak oso erraz malkotzen zaizkit neri. Ag 

Ezale 1897, 125a. Barre alai danak malkotu, itxaropen bigunak galdu betiko. Ag Kr 75. v. tbn. ZArg 1958, 170. 

� (Part. en función de adj.). Lloroso. � Begi malkotuakaz elizmaira begira egoala. Ag Kr 208. 

malkotxo. "Lagrimilla" Lar. 

malla. v. maila. 

mallabi. v. mailubi. 

malleta. � Nombre de una soga usada por los pescadores. � Sareak [arrastarako baporean] malleta edo 

kalamentua deritzan soka bat ere bear du; sok au rollotan bildurik izaten da. Elizdo EEs 1926, 9. 

mallo. v. mailo; 1 mailu. 

mallokatu. Cf. malokatu, 1 malo. � Bena beterraban khausitzen dira gozo balius elibat, egostiareki 

mallokatzen, thirantzen direnak. Eskual 3-1-1908 (ap. DRA, que traduce "ablandar"). 

mallorka. "(AN-gip), gaviota de las mayores" Garbiz Lezo 106. 

mallugin. v. mailuki. 

malma. v. malba; marma. 

malmai. "(G-azp-goi), especie de cereza negra" A. 


mende. 

53


malmaz. v. 1 malmutz. 

malmetitu (G-goi, AN ap. A (que cita a LE); Lar, H (V, G)), malmetidu (V-m ap. A). � Tr. Documentado en 

Larramendi, Cardaberaz (Eg II 187), Lardizabal, Uriarte y Ayerbe. También se encuentra, sg. el editor, en 

Urteco... de Lizarraga de Elcano. La única forma atestiguada es malmetitu. �1. Alterar(se), apurar(se), 

afligir(se). "Afligirse, dársele poco o mucho por algún suceso [...]. No se le da mucho o no se aflige mucho, ezta 

asko malmetitzen" Lar. "Matarse por algo, malmetitu, larritu" Ib. "Apurarse, alterarse" A. � Bedereko 

ergelkeria! Etzaiteala zu malmeti. Lar, carta a Mb 279. Tamar etzan malmetitu, atzeratzeko bidea eskuan 

zeukalako. Lard 51. San Pablok batere malmetitu gabe erantzuten zuen. Ib. 526. Gauzak beren neurrira etorriko 

(datorzke) dira ordea. Ez malmetitu ba. Ayerb EEs 1912, 153. Zerbaitek oso bizi ta larri minberatu edo 

malmetitu du aurra. Id. ib. 1915, 2. �2. (Lar). Hacer caso, tomar en cuenta. "(Hacer) caso de algo, malmetitu, 

jaramon, txaramon" Lar. "(Hacer) donaire de algo, ez jaramon, ez malmetitu" Ib. � Erriak malmetitu gabe eta 

gutxitan idukirik bezela nere agintea. Ur Lev 20, 4 (Ol, Ker ez ikusi egin). �3. "Malmeter, anticuado, malquistar 

vease" Lar. �4. "(Sal, R), despreciar" A. 

malmotea (det.). � Aflicción, congoja, apuro. � Baztandarrak itzak eder / malmotea kolkoan / erraz irabazi 

uste zuten / partida galdutakoan. 'Apuro'. Izt C 245. 

malmoz. v. 1 malmutz. 

malmuko. � Zurubiaren beera malmuko ikaragarri bat zetorkiguk bidera. (Interpr?). TAg GaGo 79. 

malmuts. v. 1 malmutz. 

1 malmutz (V-ger-m, G-goi ap. A; Mg PAbVoc, Izt 71r, Dv (V, G), Zam Voc), malmoz (V-ger-arr-oroz-och ap. 

A; Izt 91r), marmotz (G-goi ap. A), malmuts, malmaz. � Astuto, hipócrita, socarrón, malvado. � Tr. 

Documentado en Lazarraga y en textos vizcaínos de los ss. XIX y XX. La forma general es malmutz. Hay sendos 

ejs. de malmutz y malmuts en Uriarte, malmaz en Lazarraga y malmoz en Zaitegi. � Orain dator fraile malmaz 

arro bat. Lazarraga (B) 1182vb. Ezarten deuskuz bere begi malmutzak ta ebagiten dau, nortzuk gure artian artu 

biar dabeen eriotzia. Mg PAb 212s. Auan bat, biotzean beste bat, da gizon malmutz ta okerren natua. VMg 67. 

"O malmutz goseberea [...]!" / Alan dirautsa kortatik / aume onek otsoari. Zav Fab RIEV 1909, 33. I gaisto 

malmutza / ta asmari utsa / abil ixiltxurik / buruz beeraturik. Ur in CancB III 90. Oraindikan engañatu 

gabearekin suge txit malmutsaren astruzia ilgillakin. Ur BulaG 552. Agure petral malmutza! Ag AL 36 (v. tbn. 

Kr 223). Erri bateko gizontto malmutza lotu zitzaion sagardotekian aren bizkar irri eragiñazi bear zuela-ta. EEs 

1917, 72. Nok irakatsi dautsu zuri, malmutz orreri, iñoren etxian orretara sartzen? Otx 56. Artze oneko idazle 

malmoza da [Rabelais]. Zait EG 1954 (5-8), 93. v. tbn. Azc PB 333. Altuna 104. Enb 50. 

2 malmutz. v. malutz. 

malmuzkatu (V ap. A), malmuzkau (V-arr-oroz ap. A). � Engañar, traicionar. � Alan malmuzkau / eben 

geroko zalduna. Azc PB 165. Zer? Zuek bere malmuzkauak izan zaree? A Ezale 1897, 110a. Berbakazko 

errizaletasunaz iñor malmuzkatu edo engañau gura izan ezkero, artuizu bidea egoi-aldera. Ibaiz 27-4-1902, 1. 

Niketz bederen, biotz on! Ezpaitzaitut malmuzkatuko. 'No te traicionaré'. Zait Sof 124. � Euskaldunai emongo 

neuskioez indarrean malmuzkau ta kendu iakoezan lurrak. Ag AL 46s. 

malmuzkeria (-keri V ap. A; Zam Voc), malmutzkeria. � Engaño, hipocresía, socarronería. � Mundubaren 

labankerijak, aragijaren argaltasunak ta Luziferren malmutzkerijak. JJMg BasEsc V (Mayatz 38 malmuz-). 

Engañua, malmuzkeria eta lurreko gauzakganako ardura larregia. Itz Azald 182. Agirian gelditu zan onen 

siñisteza, malmuzkeria ta Elizeari egiñ gura eutsan iraintasun okerra. Ag Kr 186. Malmuzkeri, iruzurkeri ta 

saldukeri utsa. Otx 21. Zelan dakixuz orrenbeste malmuzkeri, sorgiña dirudixun. Ib. 33. Auxe duzu, bada, nire 

asmoa, malmuzkeri uts-gabekoa. Amez Hamlet 53. Asmoa malmuzkeriz estaliaz. Erkiag Arran 95. 

- MALMUZKERIAZ. Mediante engaños, astucias; astutamente, engañosamente. � Guzur ta malmuzkeriz / 

atzipetua euki. Enb 92. Egitten daben gauza bakotxa malmuzkeriz egiña. Otx 21. [Almen au] ugazabak 

malmuzkeriz beretu egiten dau eta onelan iñoren lepotik aberastu egiten da. Eguzk GizAuz 57s. Malmuzkeriz 

kiribilka zenekarren asmo orren berri ez nula. 'Engaño'. Zait Sof 72. 

malmuztasun. Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de malmutz 'taimado, hipócrita' y -tasun. � Doblez, 


mende. 

54


hipocresía. � Malmuztasunak dongiak suzittuko dauz. AG 1510. 

1 malo (V-och-m-gip ap. A). I (Sust.). �1. Espantajo. � Lekuban lekuban malua, gurian andijagua. Mg PAb 

122. �2. (V-och-gip, G-goi). Ref.: A; JMB At. "Duende" A. "Genio nocturno" JMB At. �3. (V-gip ap. A e Iz 

ArOñ). "Alimaña (FSeg)" A. "Malo, malua, cualquier insecto dañino de las plantas, escarabajo de la patata, etc." 

Iz ArOñ. �4. (Gc ap. A; Lar, vEys), maro (G-goi ap. A), malot (vEys). Copo de nieve. Cf. Echaide Orio 124. v. 

ELUR-MALO. 

II (Adj.). �1. (G-goi ap. A; Lar, Dv). Rollizo, tierno, lozano. "Gordo con una gordura dulce, apacible" Lar. 

"Fresco, frescote, frescón" Ib. � Orain, ordea, orria malo, / piztiak daki izkutatzen. "Lozanas". Or Eus 382. � 

(Con reduplicación intensiva). "Malo-malo, sinón. de mardul, lozano. Artoak aurten malo-malo daude" Asp 

ANaf. �2. (Lar � H). "¡(Qué) blancura de mujer!, au emakume maloa!" Lar. "Albo, alba, aplicándose a hombre 

o mujer, maloa, au emakume maloa" Ib. �3. "Malhoa (L), maloa (G), mou, qui cède facilement au toucher, à la 

pression. Elhur, ile, haragi, etzantza, udari malhoa, neige, laine, chair, couche, poire... molles" H. � "Au fig., 

mou, lâche, sans énergie, sans ténacité. Langile, idi malhoa, ouvrier, bœuf mou. Gizon malho errexki itzulgarria, 

homme de caractére faible, que l'on peut aisément retourner" H. � "Doux, accessible, d'abord facile et 

engageant" H. 

- ILE-MALO. v. ile. 

- MALORIK (Dv). Tierno, lozano, rollizo. � Errege delarik nihor / ezta humillagorik, / ezen bildots emea 

bezain / heldu zaiku malhorik. EZ Noel 78. 

2 malo (V-gip ap. Elexp Berg). � (Equivalente a cast. '¡malo!'). "Gure jefia antiaju beltzekin datorren egunian, 

malo" Elexp Berg. � Dá [...] ikasi duéna ya itz gaixtoak ta maldizioak erráten? Malo, goizik doáie zartus ta 

txartus ariman. LE in BOEanm 541. Ardao zaarra, gari zaarra, urdai azpiko zaarra eta olakoak onak dira. 

Baiña agure zaarrak, malo. And AUzta 95. 

3 malo. � (Relacionado con 1 malo II o quizá con cast. malo). � Mundukói álke gúti, óñak arín, arinágo búrua, 

bégiak libre, irria góra málo: naiz idúri ón gañetík, arima itsúsi. LE Urt ms. 14r. Aragiarén kofraide, malizian 

maestru malo. Ib. 14r. 

malobra (Dv). � Prestación, servicio. "Prestation pour les chemins" Dv. � Emazte eta haurrak nonbaitik 

hazteko, / zergak ere pagatzeko / eta guzien gaiñera / hartzeduna eta malobra. "Corvée". Gy 5. Dutenean hek 

konplitu horla malobra hori, / intzurako uretan dire enbargatzen braboki. "Affaire". Ib. 65. 

malobrari. "Prestataire pour les routes" Dv. 

malobratu. v. maniobratu. 

malogratu. � Malograr(se), echar(se) a perder. � Gáste ezpada óngi azitzen, malogratuko déla. LE Prog 118. 

Ezpauzu bada malogratu nái, ai nazázu: egin zaitez lenik kristio óna. Ib. 118. Malográtzea arima gúra 

sekulákos. LE Matr5 298. 

maloin. v. marloi. 

maloju. "Malojü (S; Foix), indisposé" Lh. 

maloka (V-arr, L-ain, B ap. A; -lh- L ap. Lh). �1. (Adj.). "Seco y podrido por dentro (árbol)" A. �2. Lengo 

mendean arlote bat zan / ibil adar ori (eltzegorra) yoka / bearrerako gertatzen bazan / gorputzez zerbait maloka. 

Atutxa Mugarra (ap. DRA, que lo interpreta como "indispuesto"). �3. (Sust.). "Malokia, malokaak, lo podrido 

que suele haber en los huecos de los troncos de los árboles" Iz ArOñ 172n. �4. "(V-arr-oroz), mal temple de 

cuerpo" A. 

malokatu. �1. "(V-arr, L-ain, B), secarse un árbol" A. �2. "(V-arr-oroz), estar de mal temple" A. 

maloki. "Malhoki, malokiro, d'une manière molle, non serré, non pressé" H. � "Au fig., mollement, sans 

énergie, sans fermeté, sans ténacité" H. � "Au fig., [...] d'une manière douce, tendre, bienveillante" H. 

malokiro. v. maloki. 


mende. 

55


malonest. � Deshonesto. � Ohoiñak nola ohi diren, / yende guti delikatu, malonest eta ausartak. Gy 130. 

malorri. "(Acanthus mollis), acanto" Arzdi Plant1 278. 

malot. v. 1 malo. 

1 malota (Lar, A Apend). � "¡(Qué) blancura de mujer!, au emakume maloa, malota!" Lar. "Mardul ta ederra, 

guapo, hermoso" A Apend. 

2 malota. � "Consiste en una caña o palo provisto de una hendidura en un extremo, donde se coloca una piedra 

que hace de proyectil" JMB El hombre preh. en el PV 51. 

malota. v. maluta. 

malotasun. "Malhotasuna, malotasuna, qualité de ce qui est mou, faible, lâche, sans énergie, doux" H. 

malotsu. "Quiere decir persona de buena y agradable pasta y condición" Lar (s.v. manso, mansueto). 

malotu (H (+ -lh-)). � "Devenir ou rendre mou, cédant facilement à la pression, faible de caractère, lâche, sans 

vigueur et énergie, doux, facile à émouvoir, frais de mine et de chair" H. 

malotxa. "(V-gip), gorgojo" A. 

malpekadu, malpekado. � (Interj.). � Malpekado! / Frutaau dago / lekuorretan galdurik. Lazarraga 1195v. 

Peru, ezta illgo atsua, malpekau, ez. Mg PAb 79. Baina, ez malpekau. Zubeen umeen apaindurija ta jantzi 

neurriti kanporakua. fB Ic I app. 21. Izan tzan bada gere malpekadu, / Irun aldean atake eskergea: / biok il asko 

baita asko galdu / batak bestea. Zav Fab RIEV 1907, 534. 

malpika (R ap. VocPir 455). � Urraca. 

malporta. "(G-goi), trébol silvestre" A EY I 91. 

malputz. v. malutz. 

malpuxka. � Dim. de malputz (v. malutz). � Hüts egin dianak, ez dü ogenik, Kartuxak zütin malphuxka, / 

Konsolatzeko pipa bat egin ta xahakua marrüxka. Etx-Iruri 184. 

malta. "(R), mata, montón. Odoi-malta bat, un montón de nubes. Ke-malta bat, una columna de humo" A. 

malta. v. 3 malda; 1 manta. 

maltar, maltetar. � Maltés, natural de Malta. � Maltarrak [...] txit arrera ona egin zieten. Lard 528. Bi 

maltarrak bi gaztelondarren aurka jokatu bear zuten. Etxde JJ 33. Azkatuta, maltetarrek, uste dute laguntza 

izaitia. Herr 30-8-1962, 2. � maltetar. Maltés (idioma). � Malten mintzatzen da maltetarra, serinta-mintzaira 

bat arabarekin ahaide dena. Herr 30-8-1962, 2. 

malte. � Malta. � Malte antzeko bat artuten egoanean. Bilbao IpuiB 256. 

maltertzio. "Destrozos grandes. Uberroak maltertzio ikeragarriek in tu" Izeta BHizt2. 

maltetar. v. maltar. 

maltraste. � Travieso. � Naiz zar eta naiz gazte / edozein maltraste. Auspoa 139, 149. 

maltratatu. � Maltratar. � Ene biotza bazegoana / kolpeaz maltratadurik. Lazarraga (B) 1200rb. Ziren 

maltratatuak Israelgo semeak Ejipton (B, s. XVIII). BOEans 878. Oso maltratatua / sartu zan onuntza, / berriz 


mende.


egon liteke / juan gabe aruntza. Tx in Imaz Auspoa 24, 54. v. tbn. LE Ong 50r. BOEanm 1329 (Mt 24, 49). 

maltsaro, maltsatu. v. mantsoro, mantsotu. 

maltsin (V-arr-oroz ap. A; -ls- V ap. A). � "Malsín, mal intencionado" A. "Malsin, malsín, maldiciente" A. � 

Malsin, gaiskin, persegilleen artean beti ibiliko zare. Añ NekeA 221. Gizon malsin, maliziati [...] azartutzat. Ib. 

240. An birtutea, an bereala, an zan atera, / mauru maltsiñen arrokeria lotsatutera. AB AmaE 444 (v. tbn. 236). 

Agura maltsiñari otuko balitxako / ulle dana ebai ta onuntz botatea. AB Olerk 108. 

maltsindu. � "Malsindu, hacerse malsín, maldiciente" A. � Zelan [...] beti arerioturik, berbarik egin gura ezik, 

iges eureetarik, malsindurik, gorroto bizian eurekaz bazagoz? Añ CS 29. Ez bera gaiti murmuratu ta dongero 

esan, ez azpitik saldu, ez besteakaz malsindu, ez eragotzi bide onean datorkon ondasuna. Añ MisE 183. 

maltso. v. mantso. 

maltsor. v. mantsokor. 

maltusianismo. � Maltusianismo. � Bere zentroei buruz, maltusianismo gisako zerbaitetara jo zuen Estatuak 

luzaroan. MEIG IX 29. En DFrec hay 2 ejs. 

maltxar. "Asmo txarra, gaiztakeria, malizia; eskuarki ezezko esaldietan erabiltzen da: hori maltxarbako gizona 

da; nik behintzat hori maltxar barik esan deutsot; gizon horrek ez deuko bape maltxarrik; maltxarraz egin dau" 

(V-ple) X. Kintana Iker-10, 1997, 157. 

maltxo. v. maltzo. 

maltxor. "(Gc), estéril" A. 

maltxukatu. �1. "Maltxukau, estrujar (la ropa al lavarla)" Iz ArOñ (s.v. malaskau). �2. (V-gip). Machacar. 

maltza. "Separación artificial entre heredades" (Araiz). "Soro tarteko bide xiorra" (Azkarate). 

maltza. v. maltzo. 

maltzatu (AN-ulz, B). Ref.: Iz Ulz (maltza); Izeta BHizt2 (maltzatu). � "Poner el trigo en montones" Iz Ulz. 

"Iretzea maltzatu ongi" Izeta BHizt2. v. maltzokatu. 

maltzika (L, B). Ref.: A; Lh. � "Montoncito de hierba" A. "Meulon (de foin)" Lh. 

maltzin. v. mantsin. 

maltzo (L-sar-ain, B; Dv; -lzo O-SP 231 � A), maltzu (B), maltza (AN-ulz), maltxo (-lx- B). Ref.: A (maltzo, 

malxo); Iz Ulz (maltza); Izeta BHizt2 (maltzo). � Haz, manojo. "Faisceau. Othe malzoa, un faix de jauneau" O- 

SP 231. "Montoncito de helecho o de junco que se hace al segar estas plantas" A. "Malxo, dim. de maltzo, 

malzo" Ib. "Maltza, el montón circular que se hace con el trigo cortado" Iz Ulz. "Montoncito de helecho. Iretze 

maltzuak emen" Izeta BHizt2. Cf. VocNav s.v. malza. � Iratze gorria sega handiaz lurrerat arthikitzeko, 

maltxotan gero emaiteko. Barb Piar I 50. Etxe txar bat inen dugu iratzez edo maltzoz / eskalera kastain-ostoz, / 

gaineko sala iratze-maltzoz (AN). "Haces de junco". A EY IV 128. 

maltzokatu (L-sar-ain ap. A; Dv). � "Poner el heno o el helecho en montoncitos" A. v. maltzatu. 

maltzu. v. maltzo. 

maltzur (G, AN-5vill-araq, L, BN; Lar, Dv, H (L, BN, S), Zam Voc (G)). Ref.: A; JMB At; Gte Erd 285. � 

Astuto, malicioso, socarrón, falso, traidor. "Interesado, amigo del interés" Lar. "Begirauzu maltzur handi batekin 

egiteko duzu, prenez garde, vous avez affaire avec un grand matois. [...]. Il se dit des choses. Eritasun gaitz 


mende. 

57


maltzurra, maladie, mal malin" H. "Mezquino, avariento" JMB At. "Maltzur galanta ori! (G-azp, AN-5vill), ori 

da pistia (AN-gip)" Gte Erd 285. Cf. VocNav s.v. malzur. � Tr. Al Norte se documenta desde mediados del s. 

XIX y al Sur desde principios del s. XX. La forma general es maltzur. Hay malzur en Lizarraga de Elcano (sg. 

Iraizoz), D. Aguirre y en un ej. de Eskualduna. Lekuona emplea la forma maltxur, con palatalización expresiva. 

En DFrec hay 26 ejs. de maltzur, meridionales. � Ausart eta maltzur ziren bat bertzea bezanbat. Gy 119. Non 

zagon lo maltzurra andre kortesia! Hb Esk 226. Sugea zen [...] lurreko abere guziak baino maltzurragoa. Dv 

Gen 3, 1 (Ol, Ker, Bibl, BiblE maltzur; Ur marrajo). Ezagutzen du beldur nizala eta egiten daut irri maltzur 

batekin. Prop 1883, 215 (v. tbn. irri maltzur en Barb Sup 58, Zub 107, Lf Murtuts 44, JEtchep 93, Izeta DirG 20, 

Larz Senper 80; irrino maltzur Mde HaurB 72). Musu maltzur bat dio / Judasek ematen. Zby RIEV 1908, 212 (v. 

tbn. musu maltzur en Zerb IxtS 57). Beren aurka jarri bear degu ta beren amets gaizto ta itz maltzur oien aurrez. 

EEs 1918, 157. Gizon maltzur barne beltza. StPierre 31. Haren solas maltzurra. JE Ber 103. Zu baserrittar 

maltzur bat baño etzara. Otx 15. Ai Ramus maltzurre! Lek EunD 33. Irriparre maltzur batekin esaten dio Yesusi. 

Ir YKBiz 486n. Mihi-maltzur maxiolariek itzali ordez biziro berotzen ginduten. Or Aitork 213. Mingostasun eta 

ibillera latzak mundu maltzur onen berri zeatz-meatz eman diotena. Etxde JJ 23. Bide bigun maltzur eta isilekua. 

Erkiag Arran 128. Ipuin baten adierazpen maltzur eta parregarria bide da. Zait Plat 77. Berriz engañatu zuan 

otseiñ maltzurrak. Osk Kurl 41. Nere amets maltzur ura egitazko biurtu zan. Salav 108. Sugea ilko da, baita 

belar zital maltzurra ere. Ibiñ Virgil 43. --Ezagutzen zaituztet bai, zakur-jende maltzur oiek --Don Kijotek 

erantzun. Berron Kijote 102. [Ulysse], horrenbeste arriskuren erdian grekorik maltzur eta burutsuena. MIH 323. 

Gure haurtzaroko judu maltzur haiek nola ari ote zaizkigu kristau itxura hartzen? MEIG I 160. 

v. tbn. Ag G 92. Ayerb EEs 1915, 72. Alz Bern 75. Inza Azalp 47. Muj PAm 44. Etcham 145. TAg Uzt 19. Lf 

Murtuts 28. SMitx Aranz 67. Mde Pr 79. Bilbao IpuiB 120. Arti MaldanB 209. Ugalde Iltz 58. Gand Elorri 102. 

BEnb NereA 113. Ardoy SFran 208. Lf in Casve SGrazi 9. NEtx LBB 92. Malzur: Ag AL 74. 

� (Uso sust.). � Bertze amarru bat du, / maltzur horrek pratikatu. Gy 320. Tranposo, malzur, bi aurpegi iten 

dutenak, bi aldetara mintzatzen direnak (360). LE-Ir. Maltzur tzarrek bazakiten [...] eskola bakar bat aski dela. 

HU Zez 110s. Alako sena ta adimena eban maltzur arek. Or Tormes 23. Naiago eukian baraurik egon maltzur 

areri usartu ixan baño. Otx 39. Langilleai iruzur egin nai dautsen maltzur andiak. Eguzk GizAuz 88. Aztarnak 

edo oinatzak nahastekotz maltzurrek egindako ahaleginak oro. Mde Pr 181s. v. tbn. Laux BBa 118. TAg Uzt 

210. Etxde JJ 80. Bilbao IpuiB 193. 

� (Con reduplicación intensiva). � Ai Joxepa zitala ta maltzur-maltzurra! Bilbao IpuiB 43. � (Uso adv.). v. 

infra MALTZUR-MALTZURRA. � Apalduxeago zanean, maltzur-maltzur onela esan omen zioken [...]. Etxde 

JJ 7. 

� (Uso sust., precedido de gen.). � Emakumearen maltzurra! Berari be, edanda egoanean, senarrak emoten 

eutsola-ta, beste ainbesteko zigorradea nai eban bere Patxi gaxoarentzat be. Bilbao IpuiB 226s. 

- MALTXUR. (Forma con palat. expresiva). � A. Larramendiren esku bipil ta alai, eta maltxur ta desairetsua. 

Lek in MEIG I 215. 

- MALTZUR-MALTZURRA (H). Astutamente, maliciosamente. "Zorria maltzur maltzurra dabillan bezala, 

asikitzera hari da, il tend à mordre, avançant lentement, lentement comme marche le pou" H. � Maltzur 

maltzurra hari begira. Barb Sup 25. Erraiten dio maltzur maltzurra, haren haur denboran, gizon bat halaxet hil 

izan zela. Ib. 103. Jar-arazi ninduen ximinia-xokoan eta maltzur-maltzurra: --Bazkari hitsa egin diat egun, 

puttil! JE Ber 34. Bainan artetan poliki sistako batzu igorriz partidari maltzur-maltzurra. Lf Herr 9-11-1967, 5. 

- MALTZURREAN. (Estar...) malo, malvado. � Itsasoa zu [Angel] partitzian omen zagon malzurrean, / zaflaka 

kexaturik eta haguna bizkarrean. Eskual 4-9-1908, 3. 

maltzurkeria (B, BN-arb; Dv, H), maltzurreria (G, AN, L, BN; Dv). Ref.: A (maltzurreria); Izeta BHizt2 

(kireski); Gte Erd 217. � Astucia, socarronería, malicia, maldad. "Maltzurreria, malice, malignité" Dv. 

"Zakhurraren maltzurkeria, malignité d'un chien. Gordetzen zira, bainan ezagutzen tut, bai, zure maltzurkeriak, 

vous vous cachez, mais je connais, oui, vos airs, vos démarches, vos manières malignes" H. "Orrek in dakun 

maltzurkerie kireski senditu dugu" Izeta BHizt2 (s.v. kireski). � Tr. Al Norte se documenta desde mediados del 

s. XVII, mientras que al Sur no aparece hasta finales del s. XIX. La forma general es maltzurkeri(a) (-lzur- en 

Oihenart y Prop). En DFrec hay 7 ejs. de maltzurkeria. � Sortzeti du axeriak malzurkeria. O Pr 410. Begira 

nezazu debruaren eskuetarik eta haren maltzurkerietarik. JesBih 453. Zer-nahi bidegabekeriaz, maltzurkeriaz, 

lohikeriaz [...], gaixtakeriaz gaindituak. Dv Rom 1, 29 (He maleziaz, BiblE txarkeriaz). Iesusek, ikhusten 

baitzuen hekien maltzurkeria, erran zaroen: zertako bilhatzen nauzue? HeH Lc 20, 23 (Dv, Ol, Leon, Or, Ker, 

IBe, IBk, BiblE maltzurkeria; Lç finezia, TB, Brunet amarru). Xina dela gezurraren eta malzurkeriaren sor 

lekhua. Prop 1876-77, 30. Etzaio behinere laket izan azpijokoa, ez maltzurkeria. HU Aurp 91. Deabruaren 

maltzurkeri ta ekiñ-aldieri iges egiteko. ArgiDL 75s. Nire maltzurkeri ta azerikeria lagun izan ezpaneu, askotan 

il nindun goseak. Or Tormes 17. Oraindik eztaki munduko maltzurkeri ta azpikeriaren berri. Etxde JJ 23. Maitea 

erakartzeko erabilli zitun bide eta maltzurkeriak. Onaind in Gazt MusIx 156. Katu zarraen maltzurkerik dittuk ik 

(AN-larr). Inza NaEsZarr 681. Zerbait erakutsi zuen [...], maltzurkeria lagun, ez genuela lotsagarri gelditu 

behar gaztelauen aurrean. MEIG V 105. v. tbn. MarIl 94. Arb Igand 133. A BGuzur 149. JE Bur 87. Barb Sup 


mende. 

58


35. Muj PAm 60. Anab RIEV 1928, 608. TAg Y 1933, 25. Ir YKBiz 391n. Mde HaurB 29. BEnb NereA 133. 

MAtx Gazt 46. Berron Kijote 125. Maltzurkeri: GMant LEItz 72. Otx 56. Eguzk GizAuz 52. Bilbao IpuiB 80. 

Larrak EG 1959 (3-6), 213. Zait Plat 41. Vill Jaink 174. Ibil Virgil 116. 

- MALTZURKERIAZ. Maliciosamente; astutamente. � Badaramate garhaizia bere maltzukeriez eta ipokrisiaz. 

Jaur 108s. Geroztik hunat erdi itzalean egon da, bainan maltzurkeriaz zagon, bere tenorearen begira. HU Aurp 

65. Sasi jakitun batzuk maltzurkeriz irri eta barre egin daroe. Eguzk GizAuz 189. Egundoko kemenez, arretaz 

eta maltzurkeriz iraun zuen erriaren iaun eta iabe. Zait Plat 16. Boterea indarrez, maltzurkeriaz edo gutxi 

batzuen borondatez sortu oi da maizenik. Vill Jaink 187. v. tbn. Mde HaurB 77. Maltzurkeriz: Otx 131. 

- MALTZURKERIAZKO. Malicioso. � Maitasunezko itz goxo eztitsuetan, maltzurkerizko aragikeria gorderik 

daukate mutil eta gizon askok. MAtx Gazt 82s. 

- MALTZURKERIETAN IBILI. Actuar maliciosamente, astutamente. � Gizartean zuzenbidea zearo sartu bear 

da, maltzurkerietan ibilli barik. Eguzk GizAuz 186. 

maltzurki (L, B ap. A; Dv, H). � Maliciosamente, astutamente. � Yaunari zaio hurbiltzen gure otsoa maltzurki. 

Gy 73. Harek lehertuko darok burua eta hik maltzurki jazarriko diok haren hindagorari. Dv Gen 3, 15. Ikusi 

duzuna, zaundan erran maltzurki adixkide harek. JE Ber 94. Maltzurki esaten du bestalde eguzkia sartzean dela 

alargun gertatu. Mde Pr 173. Maulera joan zanik ere etzekien, au maltzurki, itzultzerakoan Barkoxen gelditu 

baitzan gau-pasa. Etxde JJ 125. Zuk ere, adixkidea, beharri eman baituzu elhe horier? Maltzurki hedatu elhe 

makur horiek? Herr 21-5-1959, 3. Eriarena eginez, maltzurki, dena elhe goxo ariko zauzkik nahiz eta hi 

kontsolatu. JEtchep 99. Guardiazibillak alkar begiratu zuten, maltzurki eta ate barrura lepoak batera luzatu 

zituzten. Ugalde Iltz 38. Batzu maltzurki eta bizar-petik murrikan... Etcheb Obrak 49 (ap. DRA, s.v. murrika). En 

DFrec hay 3 ejs. 

maltzurño. � Dim. de maltzur. � Biz hala, arrai pollitñoa, / predikari maltzurñoa. Gy 47. 

maltzurreria. v. maltzurkeria. 

maltzurtasun (Dv � A, H). � "Caractère insidieux, malin" Dv. "Azeriaren, ohoinaren, zauriaren 

maltzurtasuna, la malignité du renard, du voleur, de la plaie. Sortzetik du azeriak maltzurtasuna, c'est du 

naissance que le renard a de la matoiserie" H. � Aren zurtasun eta maltzurtasunekorik ixan ezarren be, besterik 

ezian, aren adimen pizka bat eta aren antz apur bat ixan leukianik. Otx 103. 

maltzurtu (G, AN, L, BN ap. A; Dv). �1. "Devenir faux et malicieux, insidieux, artificieux, malin" Dv. �2. 

Sospechar, recelar. � Behar baititut, bertze lan frangoren artetik, xekatu eta oraino kasu eginez xakur batzu 

iratzarrarazi gabe, maltzurtzen edo oihesten baitira, zeren ondotik ote gabiltzan. Otoizlari 1965 (n.º 41), 14. 

malubi. v. mailubi. 

maluen. "Maluena, la enfermedad (de bichos) en los vegetales" Iz ArOñ. Cf. 1 malo. 

maluis. "Tetas de vaca, uvas, maluisak" Lar. 

malur (S ap. Lrq; Urt IV 39, VocBN, Gèze 338, Dv), malura (L, BN, S ap. Lh), malheur. � Tr. Propio de la 

tradición septentrional desde mediados del s. XVII. Al Sur se encuentra en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, en 

un texto aezcoano del s. XIX, en Echagaray y D. Aguirre. La forma mejor documentada es malur. Hay malhur 

en Tartas, Haraneder y, junto a malheur, en UskLiB, y ambas formas en CatLan, Lizarraga de Elcano y 

Etchahun. En Xarlem hay diferentes formas como malheur, malur, malleur... que podrían deberse a meras 

diferencias en la representación gráfica. Normalmente la -r final es débil, pero hay algunos ejs. en los que 

aparece como fuerte (Mendiburu (IArg I 238), CatLan (29), Etchahun, Jauretche, Bordel, ChantP (340), CatS, 

Etchamendy, Mattin y Xabaldor). 

�1. (Sust.). Desgracia; infelicidad, pena. � Herioaren orenian jinen diren malhur, desordre eta konfusione 

orori ihesi egin ahal dezazien. Tt Onsa 58. Hekin ganat erakharri zituen dohakabetasun edo malur handiak. 

CatLav 263 (V 132). Ez zaiote ordean behiñere ondiko edo malhur hau gerthatzen. He Gudu 52. Hekien eta 

bertze hainitzen malurak zuhurtu behar gaitu. Brtc 253. Malur izorra diratekeenen eta denbora hartan unide 

diratekeenen. AR 27. O Xarlemaiña Xarlemaiña / gure malheur kausazalia! Xarlem 1310 (405 , 93 , 

228 ). Jauna, indidan fabórea preserbátzeaz [...] iltzetik ta berze ásko malúr agi 

zeizkidanetáik. LE Ong 34v (Kop 206 malhúr). Proküratü malheur orotako handiena, ifernüko phena eternalak. 

UskLiB 85 (74 malhür). Gabaz eta egunaz / beti nekaturik, / beren aurraren malurak / ezin gelditurik. Echag 62. 


mende. 

59


Harek eni doblatü bihotzeko herra / bai eta ere kausatü galtzeko malhürra. Etch 127 (v. tbn. en la misma pág. 

malürreti). Guk damuak, malurrak, aflikzioneak, gurutzeak deitzen ditugun guziak. Jaur 112. Gogoan haiñ ontsa 

emazu / non zure bidez malura, / sarthuren ez baita nihoiz ene etxera. Gy 224. Gorputzaren gustier / iten badegu 

agur, / oro izanen dira / arimaren malur. Bordel 199 (127 malurrak). Zer da gloria? --Da estado perfektisimo 

bat, zeintan baitaude ontasun guziak esperimentatu gabe malurrik batre (Ae, s. XIX). ASJU 1992, 477. Zertan 

dago ifernian damnatiek dien malürra? CatS 36. Hain da heien loria / bertzen malura! Zby RIEV 1909, 106. Ez 

da arkitzen gero / baizik naigabeko tristura / illuntasuna ta malura. Ag G 312. Hura irriz, begi zuri batzuekin: -- 

Malur, guerre! StPierre 16. Antonek, bere malura, zuregatik badu, ez dezala izan zureganik. Larz Senper 14. Lili 

hoi galdu arren / ez duzu malurrik. Mattin 86. Euskal-herria dolutan dauka zure galtzeko malurrak. Xa Odol 

144 (114 malur). Izatearen malurra. Tít. de un libro de poemas de X. Azurmendi (1971). v. tbn. AstLas 21. 

Balad 243. 

�2. (Adj.). Malicioso (?). � Jauna libra benaza gizon malhur [sic], falsikin, gezurtiaganik (225). LE-Ir. 

�3. (Adj.). Desgraciado, infeliz. � Ene haurraren malura egiteko dretxoa baduta, ixilik egonez? Larz Senper 16 

(Vill zorigaiztoko). 

- MALUR EGIN. Causar una desgracia, causar un desastre. � Hartzak malur eginik / zure ardi tropan, / ederki 

enganatu / duzu zure "tranpan". Etcham 232. � (Con determinantes). 

"Causer un accident, faire un malheur, malur bat egin" Herr 23-2-1956, 3. � Gure buruz gain bizi nahiak / eiten 

du gure malurra. Etcham 191. Nere ustez ez dut ba eiten / nehori ere malurik. Mattin 112. 

malura. v. mailura. 

maluratu. v. malurtu. 

malhuri. v. mailubi. 

maluros (VocBN), malurus (Urt I 36, Arch VocGr, Dv). � Desgraciado, infeliz. v. malerus. � Tr. 

Documentado en textos septentrionales desde mediados del s. XVII (tbn. en Lizarraga de Elcano). La forma 

mal(h)urus se encuentra en Tartas (junto a mal(h)uros), Baratciart (133), AstLas (67), Lizarraga de Elcano (-lh-), 

Goyhetche (5), Prop, Barbier y Larzabal. � Badute esperantza, egun izanik ere malhuros, bihar izanen direla 

dohatsu eta huros. Tt Onsa 69 (149 maluros; 17 ). Hirur hitz malhurus eta triste hauk. Ib. 55. Zer 

egin behar da neor malhüros denian ezkonzan? CatLan 160. Sines (zinez) gauza malhurusa da utzia Jangoikoa 

(270). LE-Ir. Batzu fortunarekin / bertziak maluros. Bordel 143. Beldurrez harren orde bertze zonbait malurus 

hilaraz zezaten. Prop 1876-77, 30. Urgulu malurusa! Barb Sup 24. Ez ahal zarezte malurus...jana, edana eta loa 

izanez geroz. Larz Iru 48. Hau zorte malurusa! Larz Senper 18. Jainko ona, zendako bada egin nauzu hoin 

maluros. Xa Odol 114. v. tbn. ETZ 274 (Luzaide, 1869). 

maluroski, maluruski (Urt I 481). � Desgraciadamente, desafortunadamente. � Bere arima deabruari infamia 

eta miseria handitan miserableki eta malhuroski largatu eta abandonatu. Tt Arima 36s. Idokitzeko eta 

interditzeko bethierekoz, malüruski Parropia hortako fidelak jin balite indigne izatera. Mercy 18. Absolbiaraz 

ditzagün gure büriak izan baginira exkümikatiak malhüroski. CatLan 107. Eskerrak beti umilki / hari bihur 

detzagun, / ez bagare maluruski / haren bixtan hobendun. Monho 106. Hala zen harat galtzerat igorri duzun 

hura ere... maluruski, hala zen... Larz Iru 146. v. tbn. Bordel 182. Maluruski: He Gudu 109. Herr 25-8-1955, 1. 

malurreria. � Malicia, falsedad, maldad. � Desonestidadea da... malurreria guzien mindegia bekala (189). 

LE-Ir. Gezurra proprioki da biotzain malhurreria ta falsukeria: gogoan gauza bat ta mian bertze bat (222). Ib. 

malurtu (VocBN), maluratu (S (Foix) ap. Lh). � Desgraciar(se). "Perdre par accident" VocBN. "1.º causer du 

malheur; 2.º avoir du malheur" Lh. � Jauzten da bolbora arraots ikharagarri batekin: malurtu othe da nihor? 

Laph 91. Uholde horrek malurtuetan / behardunak baditazke. Etcham 124. 

malurus. v. maluros. 

maluskatu. v. malaskatu. 

maluso. "(V-oroz), espantajo" A. 

maluta (V-oroz-m-gip; Añ (V)), malota (G-goi), marota (G-azp). Ref.: A (maluta, marota); JMB At (malota); 

Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. "Hoja, [...] de la espiga de maíz" Añ. "Perfolla, envoltorio de la espiga de 


mende. 

60


maíz" A. "Caña de maíz" JMB At. "Cada hoja que envuelve la mazorca de maíz" Iz ArOñ. "Malutia izaten zan 

oia biguntzeko" Etxba Eib. v. ARTA-MALUTA. � Carnada que se hace con la hoja de maíz. "Emen malutea, 

Arratien mokoloa ta kapatxa bere bai esaten iako, atunek koixuteko amu-ertzean ipinten dan karnateari" A 

BGuzur 131. "Txurikun edo maluta, hoja de maíz" Elizdo EEs 1926, 32 (en una lista de utensilios de pesca). Cf. 

Echaide Orio 124: "Malota, simulacro de pez hecho con despojo de maíz, que se engancha en el anzuelo para la 

pesca de atunes". � Atunek koiuteko, zein dala uste dozue karnatarik onena, abizaririk egokiena? Mokoloa edo 

malutea ? A BGuzur 132. Gazari, amu, txurikiñ (maluta) bere zinta edo kalartzu gorriz apaintzen ongi 

saiatzen zirela, gertatzen zituzten. Elizdo EEs 1925, 248. � Mechón, pelusa. � Bakean da geldirik egozan kale 

bazterretako paper, zotz, zakar, lasto, buruko ule ta maluta galdu guztiak. Ag Kr 12. �2. (V-gip ap. Elexp 

Berg), malota (Lar, H (G); -lh- H). "Copo de nieve" Lar. "Pella de nieve" Ib. "Flocon, boule de neige" H. 

"Txapelan lakotxe malutak jausten zien" Elexp Berg. v. ELUR-MALUTA. � Elurra gogotik; / aingeruk malutaantza 

dirade zerutik. "Copos de nieve". Or Eus 145. Elurra gero ta trinkoago ari zun eta malutak eder ta lodi 

kokatzen ziran bide-zelaietan. Etxde JJ 254. 

- ILE-MALUTA. v. ile. 

malutada, malotada (Lar � H). � "Pellada" Lar. "Coup qui est porté par quelque chose que l'on a amassé en 

pelote" H. 

maluts. "Malhutsa [...], terre soulevée par les fourmis comme une grosse taupinée et où elles s'établissent" H 

(s.v. munoa). v. munuts. 

malutz (V-oroz-gip; A Apend), malmutz (V-ger-m-gip, AN-larr), malputz (S), mamutz (V-ger-m). Ref.: A 

(malmutz, malputz, malutz, mamutz); Iz ArOñ (malutz); Elexp Berg. �1. "Gordinflón, fofo y sin consistencia" A. 

"Regordete (cosa o persona)" Ib. "Medrado, rollizo" A Apend. "Malutz, orri malutza, hoja grande" Iz ArOñ. 

"Hoja rolliza y ancha, como la que tiene p. ej. el árbol llamado lizarremia" Ib. 172n. �2. "(V-gip), fértil, 

hablando de la tierra" A. � Kortederra, Galdakanoko auzune malutza. Onaind MEOE 742. �3. "Malpütz (Ssaug), 

vaseux (fig.), qui a la 'gueule de bois'" Lh. �4. "Dícese de la nieve recién caída, esponjosa y agradable de 

pisar. Edurra malutz-malutza zeuan" Elexp Berg. 

maluza. v. marluz. 

1 mama (G-to ap. A). � Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XVIII, aunque la 

mayoría de los ejs. corresponden al s. XX. Al Norte se encuentra en Bordel, M. Elissamburu, Barbier y Arradoy. 

�1. Bebida, licor (ref. normalmente al vino o a la sidra; se emplea casi siempre en la expr. mama gozo/goxoa). 

� Mama goxoa zan ta baso txiki bat betea edatera egin zan. Cb Eg III 365. Mama gosoaganako zale eta jaiera. 

Arr EE 1882a, 99. Usturik basua, / esaten du Tripaundik: / "Au mama gozua!" JanEd II 94. Orra or Drake 

osasunera etorri zala mama gozuaren bitartez. Kk Ab II 23 (tbn. mama gozo en Erkiag Arran 19 y BatB 9). 

Mama-gozozko upeltxu bat eukan edarittegijan. Otx 155. Asi ziran ojuzaleak ardoa eskeintzen eta bost laguneri 

edanazi zieten mama ederra. Anab Poli 95. Mama-goxozko botillak. Ib. 73. Kupel zarraren mama goxotik / ongi 

bustiz eztarriak. Basarri 155. Rodiako mama, Iainkoek bigarren maian onartzen zaituten ori. Ibiñ Virgil 84. 

Kausitzen zuen [...] Nafarroko iguzki nasaiak sor-arazi mama goxo bezein azkar hartarik. "Breuvage". Ardoy 

SFran 91. Matsaren orpotik dator mama gozoa. NEtx LBB 148 (v. tbn. el mismo ej. en JanEd I 127). �2. (V, G, 

AN-5vill, B, BN; Urt III 412, Añ, VocBN, H). Ref.: A; Etxba Eib. Agua (en lenguaje infantil); líquido. "Papa, 

mama (en bascuence) llaman los niños al pan y agua" Añ. "Boisson dans le langage enfantin" VocBN. "Mama, 

ura" Zam EEs 1917, 199. "Ama, emoixozu mama umiari" Etxba Eib. � Edontziak lenengoz barruan daukon 

mamearen usaña luzero eukiten dau. Gozua bada mama ori, usaña gozua; garratza bada mamea, usaña be 

garratza. "Bazkuna Egutegi" (ap. DRA). Nola emen umiari itz egiten erakusteko esaten zaion ogiari "papa" ta 

urari "mama". And AUzta 75. Ardiek, naasi, alkar bultzatuz, / mama nabar bat narraz joakon / ugazioen idoira. 

Gand Elorri 195. Bein errekatxo batera inguratu zan eta bi umeak batera ur eske asi omen zitzaizkion: mama, 

mama! AIr EuskIp 37. � (Lar, H). "Con esa expresión piden la teta, a ésta se llama también mama y así les dicen 

las madres mama naizu?, ¿quieres la teta?" Lar. "Mamelle. Il ne se dit en ce sens que dans cette locution: Nai 

duzu mama? voulez-vous (la mamelle) téter?" H. �3. (BN-baig ap. Satr VocP). Bienes, caudal, hacienda. � Ez 

ginuen mamarik / zeren ginen pobretarik. Bordel 34. 

- MAMA GORRI. "(L; Lf), eau-de-vie" Lh. � Biba bethi mama gorria! Barb Sup 72. 

2 mama (Dgs-Lar 2, H (L, BN, S)). � "Madre, reina" Dgs-Lar 2. "Néologisme et terme du langage enfantin. 

Non da mama? Où est maman? Egizu irritto bat mamari, faites une risette à maman" H. � Madama, Mama 

Erreginak eskerrak dauzkitzu bihurtzen. Elsb Fram 92s. 


mende. 

61


3 mama. "Mametara, a las olas (G-azp)" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. 

mamada (Lar � H). � "Temps durant lequel on allait un enfant" H. v. mamaldi. 

mamakai. "Mamadera" Lar. "Biberon" H. 

mamala (V-arr ap. Totor Arr), mamale (V-arr ap. Gte Erd 287). � Tonta, boba. "Insustancial, tonta. Siempre 

femenino" Totor Arr. v. mamalo. � Atzo mamala / beste senar bat don ik. "Vieja chismosa". Laux AB 64. Baña 

iñusente mamala orrek, zertako orrenbeste garrazi? EgutAr 28-8-1959 (ap. DRA). 

mamaldi (Lar � H). � "Mamada, tiene la misma raíz bascongada, mamada, mamadea, mamaldia" Lar. "Tétée, 

ce qu'un enfant ou un animal téte en une fois" H. 

mamale. v. mamala. 

mamalo (V-gip ap. Iz ArOñ), mamolo (V-gip ap. Iz ArOñ), mamel, mamelu (V-gip ap. Iz ArOñ). �1. "Tonto" 

Iz ArOñ. v. mamala, mamau. � Eguzkiya bezin goruntz eta argi igo zitekean gizona zala, gu bezelako mamelak 

bean laga-ta. Inzag EEs 1925, 221. �2. "Coco (a los niños)" Iz ArOñ. 

mamantoi. �1. "Mamantón" Lcc. �2. mamanton (G-to, L-ain ap. A). "(Niño) grueso, gordinflón" A. 

mamaotu. v. mamutu. 

mamar (vEys (G) � A; H (G)), mamor (H). � "Sorte de poisson de mer, écrevisse, cancre, crabe" H. "Cierta 

clase de pez marino" A. "Écrevisse" Lf GAlm 1957, 33. 

mamari (Lar � H). � "Mamador", "mamante" Lar. "(No dejar piante ni) mamante, es arruinarlo todo, ez utzi 

piaririk, ez mamaririk" Ib. 

mamarra. "(V-ple), mujer torpe, zafia. ¿Será un femenino a la forma extraña de mamarro?" A. Cf. mamorro. 

� Aztuak dana / arriturik / negarrez diño / ta gogotik: / "Ene mamarra, / ast' andia, / bestêna dakit / ez nirea". 

Zav RIEV 1907, 536. 

mamarrao. v. mamorro. 

1 mamarro. v. mamorro. 

2 mamarro. "Junco (BN-ciz)" A Apend 558. 

mamatu (Lar � H). � "Mamar, es del bascuence mamatu" Lar. "1. téter. Au fig., sucer avec le lait, avoir de 

naissance d'éducation; 2. sucer" H. � Bularrarekin batean mamatu izan zuten itzkera gozoan itzegitea. Izt C IV. 

mamatxo, mamatxu. � Dim. de 1 mama. � Papa ta popak jaten badaki, / mamatxua edaten bere bai. Zam EEs 

1917, 198. 

mamatzaile (Lar (-alle) � H). � "Mamador" Lar. 

1 mamau (Añ � A). � "Tonto [...], tonta, mamoa, mamaua" Añ. v. mamalo. 

2 mamau. � (Onomat. ref. al beber). � Eziñ erretiratu / ez egun ta ez gau, / jan t'eran da jokatu / zurrut eta 

mamau. Auspoa 54, 53. 

mamax (G-azp). � Ganga, mina, chollo. v. mahats (4). 

mamazel. � Señorita (fr. mademoiselle). Cf. mamuxel. � Euskara utzi gabe frantsesa ikas ez balitake bezala, 


mende. 

62


"mamazel Urguilu"! Zerb Azk 31. 

� mameana (Lar Sup � H). � "Inexcusable" Lar Sup. Su fuente es RS 307: Maemana daki emaiten. "Lo que no 

se le escusa de dar sabe dar". Maemana procede ahí, sin duda, de *ba-eman-a 'lo que (ya) le dió'. 

mamel. v. mamalo. 

mamelo. "Mamelo eske dago umia, el niño pide caramelo" Etxba Eib. 

mamelu. v. mamalo. 

mameluko. "Mamelucos, era una milicia de los soldados de Egipto" Lar. 

mami (V-oroz, G, AN, L, BN, S, R; SP, Urt IV 253, Ht VocGr 312, Lar, Añ (G), Lecl, VocBN, Dv, Lcq 29, H, 

VocB, Zam Voc (G)), mamin (V; Añ (V), Izt 30v, Dv (V), Zam Voc). Ref.: A (mami, mamin); Holmer ApuntV; 

Etxba Eib (mamiña); Iz ArOñ (mamiñ); Elexp Berg (mamiñ). � Tr. Al Norte se documenta desde el s. XVII, 

aunque su uso disminuye progresivamente hasta casi desaparecer en el s. XX. La forma general es mami y hay 

un ej. de mamun en Eskualduna. Al Sur su uso es mucho más frecuente, sobre todo en el s. XX. La forma 

general en textos guipuzcoanos y navarros es mami, y mamin en los vizcaínos; hay ambas formas en Moguel, 

Azkue, D. Aguirre, Eguzkitza, Etxaide y Gandiaga. En DFrec hay 64 ejs. de mami y 1 de mamiñ, todos ellos 

meridionales. 

I (Sust.). �1. Carne, parte blanda o carnosa; miga; pulpa. "Mie" SP. "Médula", "meollo", "tuétano" Lar (v. tbn. 

s.v. momio) y Añ. "Molledo, parte carnosa del cuerpo" Lar. "Pulpa, aragi ezur bagea, mamia" Ib. "Barea dena 

mami, hezurrik gabe da, la limace est toute chair, sans os. [...] Mami handiko sagarra, udaria, mahatsa, pomme, 

poire, raisin de beaucoup de chair. [...] 2. par extension, moelle. Hezurraren barneko mamia, la moelle du 

dedans de l'os" H. "Txiribiri txitxi, gure txakurrak azurrik asko ta mamirik gitxi" A Morf 677. "Azala jan eta 

mamiña ollueri bota" Etxba Eib (s.v. ogi-mamiña). Cf. VocNav s.v. mame. � Gariko zenbait ale [...] gelditzen 

dira azal utsean ta mamirik bage edo mami usteldu galduarekin. Mb IArg I 205. Piláre séndoa izan beárrean, 

barin badá uts mamirik gábe bárnean, eztá gauza jásteko pizu ándia. LE Urt ms. 86r. Irentsiko dituzte / mami ta 

ezurrak. Mg in VMg 112 (PAb 85 mamin). Ona goxoa zuretzat, / zopatxo mami saldaz bustiya. Echag 106. 

Zeatzen da mamia motraidu batean eta pasatzen da zurda bai batean. It Dial 103 (Dv mamia, Ur mamiña). 

Ostria bat ikhusten du [...] / mami gixen, umo, eder bat erakhusten duela. Gy 28. Onkailua emanez ausarki 

lurrari, / egiten zaio mami, nola idiari. Hb Esk 189. Ogi mami puxka bat. ECocin 8s. Orain arteraño zauriya 

mamian zeguan eta erraza sendatzen, baño orain ezurrian dago. Bv AsL 206. Illia zuritu ta / ankak berriz sortu, 

/ mamiak aitu eta / ezurrak gogortu. Urruz Urz 56. Azalaren barneko aldean mami gozo bat daukana. JE Bur 85. 

Mertxikak duen mami goxoa kirets ezartzen azalak! Ox 30. Erazten dautse / jantzija jopu zikiñak, / soñekuagaz 

batera baita / bizkar-azal ta mamiñak! Enb 103. Nire / baratz zârraren antzalda!, / egi, mami, biur adi. 'Carne'. 

Ldi BB 152. Odolki, txongo, mami, exurra ta axala, / zerriak diraueño ondua du jana. Or Eus 138. Mendiak 

lurra du mami ta lurra joan ezkero, mamirik gabe gelditzen da. Munita 136. Zure soin edo gorputzari mamiak 

kendu ezkero, ezurrak agertzen zaizkio. Ib. 136. [Erensugea] atera zan bere zulotik neskaren mami guriak irentsi 

bearrez. Etxde JJ 95. Laia utsakin aztertu bear / geure sorotako lurrak, / beti makurka, ondo ezita / mamiak eta 

ezurrak. And AUzta 129. Aberearen narru-mamiñetan. Erkiag BatB 51. Mami geienak azotez kendu, / ezur asko 

agirian. Auspoa 68-69-70, 44. 

v. tbn. Egiat 183. Izt C 165. Bil 44. Arr GB 20. ChantP 236. Ezale 1899, 7b. HU Eskual 24-7-1908, 1. JanEd II 

80. Muj PAm 49. Tx B I 148. Zub 70. Alz Burr 14. EA OlBe 33. SMitx Aranz 71. JAIraz Bizia 85. Arti Tobera 

268. Mamin: JJMg BasEsc (ed. 1845), 88. AB AmaE 203. Azc PB 75. Ag Kr 11. Otx 36. Vill in Bilbao IpuiB 8. 

Gand Elorri 143. 

� (Pl.). "Gorduras. Orrek dira darabizuzen mamiñak!" Etxba Eib. � Non da orduko mardotasuna? Nora iges 

egin dute berorren mami galantak? VMg 48. Udarregi ari dala / mamiyak urritzen. AzpPr 85. Maminak urturik, 

/ iateko gogo barik. Azc PB 341. Potolua, berriz, bere mamiñ astunegaittik ez da gauza, salto eiñ biarrian, jausi 

zan. Etxba Ibilt 461. 

� Sustancia, materia. � Zure asmo ori oraintxe bertan mami biurtuko da. Garayalde Elezar 74. 

�2. (H), mamin (Añ, Izt 72r). Meollo, esencia, sustancia. "(La) substancia de las cosas que se dicen, mamiña" 

Añ. � Fautua duk relijione neronek ifinia / eta mami obra onak, azal zeremonia. EZ Man I 30. Barrena, mamia, 

Spiritu Sainduak hunetan erran nahi duena. Ax 189 (V 128). [Jainkoak] egia, barreneko mamia agertzen deraue 

arima garbiei. SP Imit IV 18, 4. Teolojiaren mami hautua bildurik. ES 143. Eskritur Santako azalpe gordean 

arkitzen zen mamia. Mb IArg I 292. Egin behar du [...] konfesio iduriz ta aintzuraz ez ezik, mamiz ta izatez ere 

on-zuzena. Ib. 95. Zer dá gero, ezpada entendátzen petizio bakotxaren mámia? LE in BOEanm 82. Ipuin 

sustraibaakoak. Oraingo oneek dira sustrai andikoak, mamiñ ederrekoak eta on ta onura zabalekoak. Zav Fab 


mende. 

63


RIEV 1907, 91. Esan zituan gauzen mamiña au da: [...]. Ag AL 104 (en Ezale 1897, 128a mami). Euskerearen 

mamiña aztertu, bere yoskera arrigarria. GMant LEItz 73. Ori da zeruko zorionaren azala edo gañekoa, goazen 

mamira. Inza Azalp 114. Asten da [...] jotzen bere euskal-doiñurik biotzekoenak [...], beste iñoiz ez baitzien gaur 

bezin barrendik mamia atera. Mok 22. Ikas zak untsa liburu baten mamia. Zub 35. Senar-emazteen arteko 

mamiya, beren zintzotasuna ta alkarganako maitasuna da. Alz Burr 14. Euskerak guna, mamia, aberatsaberatsa 

dauka. Etxde AlosT 8. Koplaren beraren muña, gaia, mamia. Lek SClar 113. Zure itzen mamia agertu 

bakio ate-ioka ari zaizun oni. Or Aitork 306. [Sokratek] irudia ta azala zuen itsusi, latz eta gaitz, barreneko 

mamia, berriz, atsegin, gozo ta eder. Zait Plat 82. Linguistikoek [...] eztiote jaramonik egiten irakurten 

dutenaren mamiari. Osk Kurl 26. Bizitza bere mami hitsean artua, zer da? Vill Jaink 143. Teokritugandik ietxi 

bait du olerkariak poemaren mamia. Ibiñ Virgil 45. Japonesak baduela eskuararen eite! Itxuraz, baditake. 

Bainan mamia, zoin bestelakoa! Ardoy SFran 218. Gatozen mamira eta mamia adierazten saia gaitezen eta 

hizkuntza saia dezagun. MIH 166. Hitzez hitz itzultzea edota mamia zintzo gorderik azala aldatzea. MEIG II 46. 

Alegiaren mami gordea batera azaltzen dute batzuek eta bestera besteek. Ib. I 192. Hor dugu gure herriaren 

izaera, mamiz eta azalez, barne-muinetaraino bereganatu duen gizona. Ib. VI 97. v. tbn. Hm 99. Ub 58. Egiat 

179. Gco I 406. Gy VII. ArgiDL 7. FIr 178. Aitzol in Laux BBa VIII. Ldi BB 136. Ir YKBiz 57. Eguzk GizAuz 152 

(125 mamin). Txill Let 94. Lf in Zait Plat XX. Herr 30-6-1960, 1. Basarri XIX. Gazt MusIx 62. Berron Kijote 176. 

Mamin: A Ardi 32. Enb 139. Vill in Bilbao IpuiB 6. BEnb NereA 192. 

� (Con reduplicación intensiva). � Zortzi zoriontasunak, oietxek bait-dituzu Ebanjelioaren mami-mamia. 

Munita 154. Olabideren hizkera, [...], gipuzkera soila da mami mamiraino joz gero. MIH 348. 

� + mamin, mamun. Meollo, centro. � Aien alegria azaletik ta kanpotikakoa da, baña gurea mamitik ta 

barrendikakoa da. Cb Eg III 215. Biotzaren erdi erdiko mamitik txit asko nai dion dama eder bati biraltzen 

diozkan itzneurtuak. Izt Po 84n. Utsune agiriak idoro dizkit azalean, ustegabeko erkintasuna errai-mamiñean. 

Ag G II. Noiz eginen ahalko dien beren usikia, Frantziaren mamünetik beste zathi bat eramanen. Eskual 24-1- 

1913, 3. Kolkoaren mamiñean olako kili-kili gozatsu ori eragiten dakienak? Bilbao IpuiB 10. Kanpotiko burruka 

zan geienik [...], barne-mamiraiño osorik eltzen etzana. Onaind in Gazt MusIx 148. � Aurkeztu ta agertu zion 

bitezardearen mamiena azaltzen zuben kopia edo erabezta leial bat. 'Substancia'. Aran SIgn 106. 

�3. (AN ap. A; SP, Lcq 31). "Elzaur mamia, noyau de noix" SP. "Albumen, es la parte de almendra que rodea al 

embrión y está compuesta de un tejido celular lleno de fécula o mucilago que disolviéndose en agua sirve para 

nutrir el embrión cuando germina" Lcq 31. Cf. VocNav s.v. mame. 

�4. (G, AN-gip-larr-5vill, BN-baig; Lar, Aq 402 (G), VocZeg 286, Dv), mamin (V-m-gip). Ref.: A (mami, 

mamin); Iz ArOñ (mamiña), To; Echaide Nav 159; CEEN 1969, 172; Gte Erd 178. Cuajada. "Requesón, 

gaztanbera, mamia" Lar. "Nata que sale al suero echándole de nuevo porción de leche y cociéndolo" Aq 402. 

"Caillé" Dv, que cita a Bilintx y Manterola. "Mamiña, gaztaia batzeen, quitando el suero y metiendo en el 

molde" Iz ArOñ. "En la fabricación del queso, se llama así a la fase o forma anterior a la obtención del mismo" 

Ib. 172n. Cf. Echaide Orio 124. � [Auntzen] larru, esne ta mamia. Izt C 188. Esnea degunean zuretzako tela, / 

mamiya degunean zuretzako gaña. Bil 159. Kaikuko epelean orduerdi batez dagoala, mami biurtzen da esnea. 

TAg Uzt 89. Bedartza loretuan, / ur, gaztae, mami. Gand Elorri 65. v. tbn. A Ardi 30. Or Eus 369. Garm EskL I 

102. 

�5. "(B), tierra buena" A. 

�6. Bienes, hacienda, caudal. � Gure aitaren mamitik beretzat orrenbesteko aberastasuna bildu du. Ol Gen 31, 

1 (Dv ahalaz, Ur ondasunakin). 

�7. "Mamiña, fig. abundancia. Diñuen letz, dana mamiña etxe artan" Etxba Eib. 

II (Adj.). �1. (Gc, L, B ap. A; Zam Voc), mamin (V ap. A; Zam Voc). Intimo, entrañable, querido. AxN explica 

malba (275) por mami. v. ADISKIDE MAMI. � Erregeri nik darokat, / ene obra mamirik. Hm 50. Neure 

adiskide on / irme ta mamia. Izt Po 72. Errege fededunaren konsejatzalle mami arkitzen zala. Izt C 472. Mundu 

guziak zutik jarrita txalotzen zaitun, / ene Prantzisko mamia. Jaukol Biozk 33. Gure siñestean zer mamiagorik 

afari au baiño. "Entrañable". Or Poem 537. Asperenik mamienak eskeiñiz. "Intimos". Ib. 550. Orixe euren 

biozkadarik zoli ta mamiñena. Erkiag Arran 182. Aide garbizko larrosa, neure / inguru mami maitea, / zugan bai 

argi nazala bizi, / Birjiña Amaren Etxea. Gand Elorri 53. 

�2. Abundante; de buena calidad, fértil. "Euri mamin, lluvia abundante y buena. Lur mamin, tierra feraz" A. v. 

LUR-MAMI. � Euri ona, euri berera ederra, euri mamiña. A Txirrist 214. Aleginduko giñake gauza polita ta 

txukuna ateratzen, ez oso aundi baña bai oso mami. Ldi IL 150. Zure euskera mamiaz. Ib. 77. Lehengo 

Euskaldun gaitzen / kantuak eta dei latzak / haitzetan baitziren sartzen / adar mamiak dakartza. Iratz 80. 

Zaparrada mamin gizen gogor biurtu ziran. Erkiag Arran 164. Bazkari mamiña eskatu dau Nikanor-ek. Erkiag 

BatB 167. Irakasle ta izlari gartsu, / idazle sakon mamiña. BEnb NereA 128. 

- HATZ-MAMI. "(Yema) del dedo, atzmami, erimami" Aq 1290. v. ERI-MAMI. 

- AZTAL-MAMI. "Aztal mamiak, [...] les mollets" H (s.v. mami). 

- BIHOTZ-MAMI. Centro del corazón, lo más profundo del corazón. � Sustrai barruan, biotz mamiñean, 

bakotxak norbere ondo-naia [...] idoroten dau. Ag Kr 107s. Atera ditut / loreok biotz / mamitik. Jaukol Biozk 11. 

Bihotz-mamiraino sartu zitzaioten "eginbidea" erraitearekilako irri-erkatxa. Lf Murtuts 49. Gizonik gaiztoenak 


mende. 

64


ere beren biotz mamian ontasun ederren bat gordeta izan oi dute. Etxde JJ 245. Gogo leitsu bat ere erne ta 

arrotu zitzaion biotz-mamiñean. Ib. 211. Harris maite diat, ba, biotz mamiaren mamiraino. Herr 18-1-1962, 4. 

- BURU-MAMI. "Burmamia (buru mamia), cervelle, moelle de la tête" H (s.v. mami). 

- ESNE-MAMI. "Esnemamia, caillé, masse de lait caillé" H (s.v. mami). Cf. ESNE-MAMITAN. 

- HEZUR ETA MAMI, HEZUR-MAMI. v. hezur. 

- GAZTA-MAMI. v. gazta. 

- MAMIA HARTU. "Mamiña artu dau, se ha cuajado (la leche)" Iz UrrAnz. v. mamitu. 

- MAMI-BELAR. � Izpia mami belarrak duño, / gorritu baiño lên alpitz, / ebaki nai du. "Brizna de hierba". Or 

Eus 296. 

- MAMIDUN (Urt IV 253, H). Carnoso. � Urzo eta oillasko / hexur mami-duna franko. Gy 33. � (H). (Fig.). 

Sustancioso, denso. � Auek idatzi ditzakete berriak, gero idazkariak zuzenduko dituzte. Ta jakintsuak? Oiek, 

gauz mamidunak. EEs 1917, 73. Ez uste gero erranera mamidunak, mihi jakintsuenetarik ikasiko ditugula 

bakarrik. FIr 161. � Beste koplarik ere ba-da gure koplategian olako gotiko-mamidunik. Lek SClar 113. 

- MAMI ETA HEZURREZKO. De carne y hueso, real. � Maiteminduak amets duena ezta mami ta ezurrezko 

lagun bizi ura. Vill Jaink 131. 

- MAMI-HEZUR (azur Añ), MAMIZUR (Lar � H). a) "Ternilla" Lar. "Paletilla, paleta del estómago" Lar y 

Añ. "Cartilage" H. b) (Pl.). Carne y hueso. � Jaungoiko bakarrak, / ark egin zitun [...] / lur utsetikan gorputz ta 

anima, / kristauen mami-ezurrak. Tx B 180. 

- MAMI-HEZURDUN (mamizurdun Lar � H). "Ternilloso" Lar. "Cartilagineux" H. 

- MAMI-JALE. Aficionado a comer cuajada (empleado como sobrenombre). Cf. VocNav: "Mamiyanzales, mote 

que aplican a los de Errazquin". � Mami-jaleak dira Errazkingoak. "Amantes de la cuajada". Or Eus 63. 

- MAMI-JARIO. "(G-to), persona obesa" A. � [Txerri ori] gorputzetikan ez da / mamin jariua. Auspoa 95-96, 

44. � (Fig.). Sustancioso, denso. � Lan mamiyario errez oiek nai baño nekezago agertzen dira. Ldi IL 84. 

- MAMI-KAIKU. Cuenco de cuajada. � Mami-kaiku eta esne marmita. Ezale 1899, 83a. 

- MAMIKO. "Qui appartient à la mie ou à la chair" Dv. � Hunen mamiko zain gorratsek izariz zezaten ager 

beren argia. JE Ber 64. � (Con reduplicación intensiva). � Amaika izkera yantzik berentzat nai luteken mamimamiko 

aberastasun yator bait-du au gure euskerak. Markiegi in Ldi IL 13. � Querido, entrañable. � Bizkaiera, 

gipuzkera, lapurdiera, guziak dira euskera ta euskera eder. Guziak bear ditugu mami-mamiko. Ldi IL 112. 

- MAMI-MAMI EGIN. Desmigajar, hacer migas. � Ogi gustijak apur-apur egin dodaz eta urmaelera jaurti 

mamin-mamin egindda. Otx 141. 

- MAMI-HUTSIK. Vacío. � Mingaiña naiz gogoa dula uste dun edonor, iriki ta mami-utsik idorotzen dira. 

'Vacíos'. Zait Sof 181. 

- MAMIZ. En el fondo, en esencia. � Zer diote biok, mamiz, nik neronez diodana ezpa-da? Ldi IL 92. Begira 

nik zer esan dedan, mamiz: zure yarduna egiaren ingurukako izketa dirudit. Ib. 90. 

- MAMIZKO. "Qui est de chair, de pulpe, de mie" Dv. 

- MATAZA-MAMI, OGI-MAMI. v. mataza, ogi. 

mamigabe, maminbage. � Delgado, flaco. � Ekusi zituenean berna ain me, argal ta mamigabeak, erori 

zitzaizkon biotzeko egoak. VMg 54. Banekian mamin gitxikoa ta erkiña izango zala, alako gurasoa eban da; 

baña ez onenbesteraño erkiña ta mamiñ bagea. Ag Kr 11. 

- MAMIGABEKO. Sinsustancia. � Zure dibujua / ez dago bapua, / mami gabekua, / aula ta plakua, / ia atera 

zazu / erretratua. AzpPr 74. 

mamigarri. � (Lo) que destroza. Cf. mamitu (2). � Asma zatzu oinhaze ahal diren ikharagarrienak [...], sugar 

mamigarrienak. Dv LEd 127. 

mamikatu. � Destrozar, hacer trizas. v. mamitu (2). � Urde xerria! [...] Zangoaren azpian mamikatzen ahal 

bahut!... Leon GH 1934, 306. Hau (Durruti) begitartea ilhun, pilota iduri mamikatu behar zuela eskuetan, 

othoitz batean bezala. Gazte 1958 (Dic.), 8 (ap. DRA). 

mamiketa. � Hasierako oldarraren mamiketa osoraino etortzeko. "Resolución". MEIG IX 124s (en colab. con 

NEtx). Hala nahi lituzke, agiriko egia, mamiketa sendoa eta haren eragin-luzapenak batean bildu. 

"Coherencia". Ib. 117 (id.). 

mamiki (Dv � A). �1. Intimamente. � Mamiki maitemintzen bainazu. Gazt MusIx 215. � (Con reduplicación 

intensiva). � Geienetan ezta gauza izaten izkera, [...] eta mami-mamiki ezpada nekez esan oi da izpien bat 

barne-muñetikoaz. Gazt MusIx 165. �2. Parte esencial, constitutiva. � Izen batzuek [a letra] berenez daukate, 

jatorriz, izaeraz; mamikia dute. A EEs 1908, 43. 


mende. 

65


mamin. v. mami. 

mamiñun. � Baiña, mamiñuna, errazu, / nihoiz kanpatzen zare zu / [...] zenbait andre / ederren buru-gaiñean? 

"Ma mignonne". Gy 287. 

mamitasun. �1. "Carnositas, loditasuna, mamitasuna" Urt IV 253. �2. (Dv � A). Intimidad. 

mamitsu (G, AN, L, BN; Urt IV 253, Lar, Dv, H), mamintsu (V; Añ). Ref.: A (mamitsu, mamintsu); Etxba Eib 

y Elexp Berg (mamintsu). � Tr. Documentado en la tradición meridional durante los s. XIX y XX. Al Norte se 

encuentra en Hiriart-Urruty, Zerbitzari, Othoizlari y J. Etchepare. La forma general es mamitsu, excepto para los 

vizcaínos, que emplean mamintsu. En Azkue se encuentran ambas formas. En DFrec hay 10 ejs. de mamitsu, 

meridionales. �1. Carnoso, pulposo, con miga. "Ogi guti errea, mamitsu, le pain peu cuit a beaucoup de mie. 

[...] Bildots mamitsua, agneau charnu. [...] Sabuka mamitsua, sureau qui a beaucoup de moelle" H. 

"Arragueta'kuak eitten eban ogixa, mamintsua" Etxba Eib. "Iztar mamintsuak dauzka arek" Elexp Berg. � 

Begiratu baserri mutill ta gizon gaztiai, zein mardo ta mamintsubak daukeezan matralla alde ta zankuak. Mg 

PAb 59 (v. tbn. 129). Aragiz lodi, mamintsu, mardoa. Mg in VMg 95. Tomate leun mamitsuak. Izt C 155. 

Gorputz lerden biurkor ez argal da ez mamintsua. Ag Kr 53. Begiratu aien lepo gorri mamintsu ta sabel-zorro 

borobilari. A Ardi 40 (BeinB 51 mamintsu). An begira eukozan andre mamintsu gizeneri irribarre zabal egitean. 

Erkiag Arran 187. "Lore usaindun mamitsuak" liburua izkiriatu zuena. AIr in Izeta DirG 11. Ardi txuri larru 

mamitsuak. Ibiñ Virgil 102. Eraren zakarkeri mamitsuak. "Carnoso". MEIG IX 126 (en colab. con NEtx). v. tbn. 

EEs 1918, 153. Zub 64. � "Esne mamitsua, lait caséeux" H. � Egosten dago beisegijaren ezne txito mamintsu ta 

koipatsuba. Mg PAb 104. 

�2. (Fig.). Sustancioso, denso. � Orain argitara ateratzen dodazan ipuin mamintsu on onek. Zav Fab RIEV 

1907, 91 (tbn. ipuñ mamintsu en Altuna 5). Behereko zolan mamitsuago eskuara, damurik itsuago; ez ohartua, 

zenbat etsai dituen aiher. HU Aurp 215. Zure txartel mamitsu, mila dollarreko txartel hura. A Ardi 29. Euskelabesti 

zergada edo txorta txukun ta mamitsua bialduaz. Garit Usand 25. Argitaratu dan eliz-libururik onena, 

mamitsu ta ederrena da. ArgiDL 170 (v. tbn. liburu mamitsu en Zerb IxtS 100, Othoizlari 1958, 176). 

Elizanbururen olerki mamitsuen antzeko bat. Inza in Jaukol Biozk X. [Lizardi] tinkotasunaren billa larrian 

dabillena. Mamitsu, giar, labur. TAg Y 1933, 21. Nolatan ez dituen berak gure euskal-orriak lan gozo mamitsuz 

yosten. Ldi IL 83. Mingaiñ gaizto arrek ezin eraman Usoaren bertso mamitsuok. Etxde AlosT 98. Eskuetan 

dezun liburu eder-mamitsua eskeintzen dizu. F. Labayen in Munita 10. Izketa mamitsua izan dugu. Txill Let 82. 

Bular edo auspo onak bear ziran an itzaldi mamintsuak egiteko, buruko argitasunaz batean. Erkiag Arran 138. 

Pitagoraren ikaskairik mamitsuena. Zait Plat 58. [Liburutxoa] orri askokoa ez da, bañan mamitsua, sendoa. In 

MAtx Gazt 7. Artikulutxoa, orrialde batekoa izanik, mamitsua da. MIH 206. Liburutxo labur bezain mamitsu 

honek bertso pilla polita dakar. MEIG II 132. Hitzaurre luze-mamitsua. MEIG III 114. v. tbn. Mamintsu: Ag Kr 

95. Enb 138. BEnb NereA 128. � (Ref. a las personas). � Bere bide-lagun Elea-ko Zenon ikasle mamitsua omen 

zuen. Zait Plat 39. � (Uso adv.). Sustanciosamente. � Onezaz gainera Larramendi luze ta zee ta mamintsu 

mintzatu zitzaigun. A Y 1934, 8. 

�3. Abundante, copioso, sustancioso. � Bietarik ba omen du ausarkian eskualde huntako lurrak, [...] bainan ez 

orotan berdin lodi, ez mamitsu, ez hel-menean. JE Ber 8. Soldata mamintsua beragandu dau. Erkiag BatB 165. 

�4. Entrañable, querido. � Nere galdera mamitsu bati / erantzun diozu benaz, / erantzun alai danik ederren / 

egi-egizko baietzaz. EA OlBe 40. 

�5. (Sust.). "Molledo, parte carnosa del cuerpo" Lar. 

mamitsutu, mamintsutu. � Hacer(se) más consistente. � Kaian poza geituten eta itxaropena mamintsuagotzen 

yoian. Erkiag Arran 113. 

mamitu (SP, sin trad.), mamindu. � Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX (tbn. en Duhalde). La 

forma mamitu es propia de los textos guipuzcoanos (tbn. Duhalde), y mamindu de los vizcaínos. En DFrec hay 

34 ejs. de mamitu y 1 de mamindu. �1. Tomar cuerpo, hacer tomar cuerpo, materializar(se), realizar(se), cuajar 

(una idea, un plan...). � Eusko-gogoa mamitu bait-dizu olerkiz. Markiegi in Ldi IL 8. Kristautasuna ta euskera 

elkar-bildurik, ia-ia soin bakar batean mamiturik omen-dira. Ldi IL 52. Ainbeste ipui ta eleberri mamitu 

dizkigun Arturo Campion. Etxde JJ 4. Nere bizitza mamitu ta piztu duen oroitzapen orrek, ez du nigan, izan ere, 

isla aratzik. Txill Let 37. Berriro bere errira zanean, betiko ametsa mamitu al izan zuen. Zait Plat 20 (v. tbn. 

ametsa mamitu en NEtx LBB 229 y MEIG III 61). Errian zeintzuk alderdi atondu, mamindu ta gorpuztu zituen. 

Erkiag BatB 80. Aintxe lur-gaiña, / zeruak landuz, txori kantuz ta / egurats argiz mamindutean. Gand Elorri 133. 

Itsu-itsuan, berez eta oarkabean mamitu den ordena baten oiartzuna. Vill Jaink 94. Ideal bizia eta mamitua 

Jainko litzake, noski. Ib. 147. Ez da amets hutsa, behin bederen mamitu baita. MIH 175. Susmo dudan egoera 

sekula mamitu ez bada ere erabat. MEIG IX 150. Azkenean era mamitzen da. "Se fija". MEIG IX 118 (en colab. 


mende. 

66


con NEtx). v. tbn. Or Aitork 310. EG 1957 (7-8), 53. Arti Tobera 267. Gazt MusIx 61. Mamindu: Bilbao IpuiB 

277. � (Con suf. de comparación). � Aro ontakorik, esana dizut, ezer gutxi dezu yaso-aal emaitz eldurik, gero 

aztertu ta mamiagotu-olerkiren bat ezik. Markiegi in Ldi IL 10. � (Part. en función de adj.). � Dirudia / amets 

eder mamitu / ortzian geldia. 'Que haya tomado cuerpo'. Ldi BB 158. Herri baten arnasa eta izate mamitua den 

ondadea bildu eta jaso zuen. MEIG VIII 92. 

�2. (H). Hacer migas, destrozar. "Hezurrak mamituko diozkat, je lui rendrai les os chair, locution pour dire, je le 

rouerai, le battrai violemment" H. v. mamikatu. � Berriz martir seinduek asko thormenta dorphe jasan behar 

izan dute; hezurrak mamitzea, burdinazko orrazez haragiak kharrakatzea ta jauz-araztea. Dh 403s. 

�3. (BN ap. A; Dv (BN)). "Rouer de coups" Dv. "Golpear" A. 

�4. (L ap. A � vEys; H). Cuajarse. � Gatzatu ta mamitutako esnea. Zait RIEV 1933, 64. Esnea egosi ondoren 

[...], epeltzean, gatzagia nasten diote, mamituta geldituaz. ZArg 1958, 174. � (No ref. a la leche). � Batitzen 

dira arraultza zuringoak [...]: ziatzen edo mamitzen danean [...] ematen zaio platera batean torretxo baten 

itxura. Cocinan 52. Zure aberastasunak elurra izotz-gainean bezelaxe, gogortu ta mamitu aldira. A Ardi 33. 

Amona asi da besoz odolak iraultzen, / ez ditezen mamitu odolki baiño lên. "Coagule". Or Eus 136. 

�5. (B ap. Izeta BHizt2; H). "Acquérir de la chair, de la pulpe, il est peu usité en ce sens" H. "Engordar el fruto. 

Artoak ai dire mamitzen" Izeta BHizt2. 

�6. "(L-ain, B), labrar bien (la tierra)" A. � Artoa ereiteko lurra mamintzen erabiltzen dan lankaiari, [...] 

bostortza deritxo. Onaind EEs 1930, 198. 

�7. (G-goi), mamindu (V-gip). Ref.: A (mamitu, mamindu); Iz ArOñ (maminddu). "Acedarse (la leche)" A. 

"Cortarse la leche" Iz ArOñ. 

- ADISKIDE MAMITU. v. adiskide-mamitu. 

- MAMITZEKE. Sin materializarse. � "Elkar-zorion" ori etzan soindun ume, / lur kiskali lurruna bezain 

mamitzeke. Ldi UO 54. 

mamitza, mamintza (V-gip ap. Etxba Eib). � "Abundancia de gorduras. Lepuan eukan mamintziak, arruak" 

Etxba Eib. 

mamitze. � Materialización, realización. � Sorgingarrizko nortze ta mamitze orren indarrez. Ldi IL 29. 

mamiztatu. � Hacerse sustancioso. v. mamitu. � ["Zeruko Argia"] gero eta pinpirinago ari da atheratzen eta 

erran daukute nahi lukeela aurthen oraino gehiago mamiztatu. Herr 27-2-1958, 4. 

mamo. v. mamu. 

mamoillo. "(V-oroz), máscara" A. 

mamola. v. mamula. 

mamolo. v. mamalo. 

mamoña. "(Lc), gato (voc. puer.)" A. 

1 mamor (L?, BN? ap. A; O-SP 230, SP, Dv), momor (V-ger ap. A). � Tierno, lozano; esponjoso. "Lur 

mamorra, terre fragile et aisée à labourer" O-SP 230. "Ogi mamorra, pain tendre. Neskatxa gazte mamorra, une 

jeune fille potelée. [...] Su mamorra, bon feu flamboyant" Dv. "Lur momor (V-ger), tierra convertida en pasta por 

las lluvias" A. � Jainkoak ene seme Salomon hautetsi du, haur mamorra zelarik oraino. Dv 1 Par 29, 1 (Ol 

xamur, Ker samur, BiblE ikasigabe). Lur onetik heldu den landare mamorra. Dv Lab 342. Ilea momorra du 

(azeriak), larrua zabal eta gori. Dv EGAlm 1890, 41 (ap. DRA). Uraren abesti / mamorra, gauari / igesi ezinka. 


2 mamor (BN ap. A; VocBN � Dv, H (BN)). � "Braise ardente" VocBN. "Gros morceau de charbon allumé, 

braise" H. � (Como segundo miembro de comp.). � Eta nor da, su mamor baten ondoan egonez, berotasun 

aphur bat handik izaten ez duena? Dv Imit (ap. DRA, que lo interpreta como adj.: "flamígero, llameante"). 

mamor. v. 1 mamar; mamorro. 

mamorro (V-m, G-nav, AN-gip-5vill; Aq 374 y 1035 (G)), mamarro (V-ger-arr-oroz-gip; Añ (V), Zam Voc), 

mamorru, mamurru (B), mamarrao (V-oroz), mamor (H). Ref.: A (mamarro, mamorro, mamurru, mamarrao); 


mende.


Ort Voc 140; Iz UrrAnz (mamarro); EAEL 96; Izeta BHizt (mamurru); Elexp Berg (mamarro). � Tr. 

Documentado en textos meridionales desde el s. XVIII. La forma mamorro se encuentra en Mendiburu, 

Aranburu-Bago, D. Aguirre, Azkue, Elizondo y Anabitarte. Hay mamorru en J. Barandiarán, mamurru en 

Urruzuno, mamarro en un texto de Euskalerriko Ipuinak y, junto a mamarru, en Otxolua. �1. Insecto, bicho. 

"Animalillos, los más pequeños de la tierra" Aq 374. "Bichos, sabandijas" Ib. 1035. "Gusano" Añ. "Insectos 

subterráneos cualesquiera" A. "Mamarrao, oruga" Ib. Cf. VocNav s.v. mamurro y mamurru. v. momorro. � Ar 

ta mamorro gaistoak. Mb IArg II 320. Euliak eta beste mamorroen batzuek. Aran-Bago ManMed 218. Erraialozen 

erdian atximur egiten zion mamorro isill gaiztoa. Ag G 141. Baratzean bare ta bare-kurkuilo, mamorro 

ta zomorro, landare jaten ari dituk. A Ardi 20. Kriaturarik utsen eta ezerezen bat, lurreko mamurru bat. Urruz 

ZeruA 39. Erleak loreari eztiya ateratzen, ta zenbait mamorrok pozoi ilgarria. Elizdo EEs 1929, 174. Illunpezale 

diran mamorru ta basa-piztiak. AEmil AndreM 20. Ateraldi batean zapaldu egin zuan mamorro 

iguingarria. Anab Poli 31. � mamur (G-goi ap. JMB At). "Genio familiar de forma de insecto" JMB At. Cf. 

infra (2). �2. (V-m, G-nav, AN-gip-5vill), mamarro (V-ger-arr-oroz-m-gip), mamurru. Ref.: A (mamorro, 

mamarro); Etxba Eib (mamarrua). "El Bú, ser imaginario que asusta a los niños" A. "Coco, bú" Ib. "Ixildu 

zaittez, mamarrua dator bestela!" Etxba Eib. � "Mamarro, galtxagorri y otros nombres sirven para designar a 

un genio o genio minúsculos de figura humana" JMB MitV 419. � Mamarroak artu ta bazkaria jan da gero 

Madrilgo zezenketara joan ei zirean. AIr EuskIp 100 (que explica "mamarroa, mamurrua, genios diminutos que 

se llevan en un alfiletero"). � Eta an zezenketan ei egozan besteren batzuek be mamarrodunak. AIr EuskIp 100. 

�3. mamarro (Vc ap. A), mamarru. "Baldragas" A. � Mamarru jantziriko mamarro bi areik beragana etorten 

ikustian. "Mirando quei due mostacci contrafatti". Otx 125. � "Mamarro, [...] se usa también en tono insultante" 

Ort Voc 140. �4. "Mamarru (G-to), elegante, peripuesto" A. �5. "Mamarru (G-bet), marrajo" A. 

mamorrotxo, mamurrutxo. � Dim. de mamarro. � Aunditasun orren aurrean ni zer naiz? Lurreko 

mamurrutxo nazkagarri bat! Elizondo KristPE 121 (ap. DRA). 

mamortasun (Dv � A). � "Qualité de la bonne terre végétale, du pain tendre" Dv. 

1 mamortu (V ap. A). �1. "(msLond), quedarse estupefacto, atónito" A. �2. mamurtu (B ap. A). "Volverse 

insecto, formarse crisálida" A. 

2 mamortu (L? ap. A; SP, sin trad.). � "Aligerarse la tierra" A. 

mamotu. v. mamutu. 

mamoxo. "(R-uzt), gorgojo, insecto que destruye las habas" A. v. momoxo. 

mamoztatu (Lar � H). � "Mamujar, mamullar, mamar sin gana" Lar. "Téter à peine, sans grande envie" H. 

mamu (V-m-gip, G, L, B, BN; Lar, Añ (G), VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh, A Apend), mamo (V-gip). Ref.: A; Satr 

VocP; Zubk Ond; Iz ArOñ (mamo). � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde el s. XVII, aunque su 

uso es más frecuente al Sur (sobre todo en el s. XX). La forma general es mamu. Hay mamo en Zamarripa y 

Azkue y, junto a mamu, en Arrese Beitia. En DFrec hay 23 ejs. de mamu, meridionales. �1. Fantasma, bú, 

monstruo, coco. "Fantasma que pone miedo, mamu ikaragarria" Lar y Añ. "Coco, figura fea" Lar. "Estantigua, 

mamua, izugarria" Ib. "Marimanta, espantajo de niños" Ib. "Paparrasolla, voz para poner miedo a los niños" Ib. 

"Tarasca, figura de Sierpe que sacan en la procesión de Corpus" Ib. "Ez horrat ioan, mamua bada, n'allez pas là, 

il y a un fantôme, un monstre. [...] Ez uki, mamua da, n'y touchez pas, c'est une vilaine bête" H. "Kortzeleko 

mamuak, [...]. Fantasmas de la cornisa parroquial de Ondarroa" Zubk Ond. Cf. VocNav s.v. mamu y mamute. � 

Ikhusten tu lehoñ, tigre eta berze mamuak, / zeñetara Deabruak baitire mudatuak. EZ Man I 104. Mamu izugarri 

ta egiazko iduripenak eskuaz bezala [...] aienatuko dira. Cb EBO 29 (v. tbn. mamu izugarri en Ugalde Iltz 45 y 

Lab SuEm 173). Mamü ikharagarri batzü. Egiat 171 (v. tbn. mamu ikaragarri en Lf in Casve SGrazi 10; 

ikaragarrizko mamu en Ag G 156). Trublatu ziren eta erran zuten: mamu bat da eta beldurrak oihu eginarazi 

zioten. TB Mt 14, 26 (HeH, SalabBN, Dv, Echn, Leon, Ker, IBk, BiblE mamu; He fantasma, Ol iratxo). Xoroak 

baitire eta izanen ere bai, mamuek behar dute bizi! Hb Egia 58. Mamu bildurgarriak ara ona dabiltzaz. AB 

AmaE 363. 

� (s. XX). Ez duela muskerren ez eta bertze edo zoin mamu hortz gaben beldurrik. HU Aurp 99. Fuera gauazko 

mamiak eta gau-iñarak! Eskual 11-12-1908, 3. Ez egin gero eutsi ta tati, / mamoak eroan ez zaizan... Zam EEs 

1917, 199. Beren makurkeri gaiztoetan jarraiki utziak balegozke egiazko mamuak izango lirake. "Monstruos". 

Zink Crit 42. Iduritzen zaio suaren ondoan mamu batzu harat-hunat badabiltzala. Barb Sup 173. Mamu-bulto 


mende. 

68


bat jauzian heldu zaiote aintzinerat, oihuka, karrasiaka. Barb Leg 147. Hiru begiekilako mamu beltz larri batzu. 

JE Ber 92. Eguzki-loreak ere uxatzen ditu illunpe-mamuak edo gaue-gauekoak. JMB ELG 79. Ipuiari itxura 

ematearren asmatutako mamu batzuk. Alt LB 35. Gure Potxolo, gure Potxolo, / mamua juateko egin azkar lo. 

NEtx Antz 117. Iparrak kendu dizkio zuaitzari bere orriak. Mamu-antzo gelditu zaio enbor billostua. Vill in 

Gand Elorri 17. Lo eiten ez duan aur gaiztoari / mamua agertzen zaio tentari. NEtx LBB 315. Zer izan zitezkean, 

mamu-itzalak ez-ezik edo beste munduko norbaitzu? Berron Kijote 193. Etxetan maindirez bildurik eta katez 

josirik ibili ohi diren mamu edo iratxoak. MEIG I 174. v. tbn. Atheka 59 (en el texto aparece mainu, pero hay 

mamu en el ms. (BOEl 219; v. tbn. 57 mamu). Laux BBa 6. Ir YKBiz 530. Herr 30-5-1957, 4. Gand Elorri 174. 

Vill Jaink 76. 

� Espantapájaros. "Mamu bat zen baratzaren erdian, xorien izitzeko ezarria, c'était un épouvantail au milieu du 

jardin [...]" H. � Galtza batzu, asko landetako mamu edo marika batzuek ez baitzuzketen nahiko bele-fiken 

iziarazteko ere. Barb Sup VII. 

� (Fig.). � Asmatu egin bear zerbait. Bestela, mingostu egingo dit bizitza utsegin nuelako mamuak. Txill Let 

92. Argi da badagoela beste eragozpenik, "mentalisten" mamua uxaturik ere. MEIG VI 114. 

�2. (V-m, BN-baig ap. A), mamo (L-ain ap. A). Insecto, bicho. "Mamo, piojos y pulgas (voc. puer.)" A. � Bare 

ta marraskulo ta osterantzeko mamo txikiak ianiko ta eguzki sargoritsuak zimelduriko orri edo ostoak. A 

BGuzur 153. [Koko itzak] geienean, mamua, inguma, bidutzia edo mozorroa esan nai du. Mok 14n. Oxin (pozu)inguruban 

egaizka ebillan mamu (koko) batek. Altuna 81. Zer da hantxeko mamu beltxa ogi-alhor horren 

erdian? Lf Murtuts 7. Arraiak uraren axalean zenbait / mamu atzemanka eiten baitu jauzi. "Insectos". Or Poem 

556. 

�3. "(V-m, L-ain), disfrazado, máscara" A. � Agertzen da Mikaela, modan emana... maska edo mamu bat 

bezala. Barb Sup 52. Beren tuntun, dantzari, mamu ta zomorrodunekin, [...] joan ziran lenbizi, uriaren goiko 

mugaraño. Eguzk RIEV 1927, 426. Jai oriek beren dantzari, mamu ta guzi ospatu ditzakete. Ib. 427. 

�4. "Mamu, el condenado a coger a otros a correr (G-azp)" A Apend. 

�5. (V), mamo (V; Añ, Izt 20r). Ref.: A; A Apend e Iz ArOñ (mamo). (Adj.). Tonto, bobo, sinsustancia. 

"Azkanengo mamo gorri (V-m), azken putz (G-bet), gurripato el último" A EY III 296. v. 1 mamau, mamalo, 

mamala. � Mutill erdi mamo bat egoala lotan. AB AmaE 206. [Fortunak] bertsolariai eman zien etorria, / 

mamoak ziradenai buruko argia. Ib. 333. Itxok, itxok puskaten, ez dok ain mamua. Ib. 97. 

�6. (Adj.). "Il s'applique aux personnes grandes, de figure hâve et maigre, d'habillement étrange. Emazte 

mamua!, spectre, épouvantail de femme!" H. � Gizon gaxoa ugazaba mamu ta anker orrein otsein, morroi ta 

jopu egiten dabelako. Eguzk GizAuz 90. 

�7. (Adj.). "Mamo, eguraldi mamo, tiempo molesto" A Apend. 

- MAMU-JAI. Fiesta de disfraces. � Iñauteri ta mamu-jaia iruditzen zait. Txill Let 129. 

mamugaitz. v. managaitz. 

1 mamuka (L?, R ap. A; Dv). �1. "Épouvantail contre les oiseaux" Dv. "Espantajo" A. � Haren sotanak iduri 

baitzuen urrunerat landetan pika haizatzeko ezartzen diren mamuka, izigailu heietarik. Etcheb MGaric 128 (ap. 

DRA). � "Fig. fam., personne fort accoutrée" Dv. �2. Fantasma, monstruo. � San Frantses abiatzen da beraz 

"Alfurus" delako mamuka, gizotso heien harpe ziloeri buruz. Etcheb Obrak 43 (ap. DRA). � (Como adj.). � 

Père Noël deithu gizon mamuka, bizar luze, begi zeihar, kokots zaharkitu heietarik. Herr 17-12-1959, 1. 

2 mamuka. "(B), diversión de niños, cubriéndose la cara" A. 

mamukeria. �1. Fantasía. � Beirautzu eztezazul-utz gogartea gogora dathozkitzun mamukeria horiek katik. 

"Tous ces phantomes qui se presentent à votre imagination". Birjin 483. 

�2. Conjunto de fetiches. � Atzeman nuen Niyamboizo bere mamukeria eta idola mota guzitakoz inguratua. 

Prop 1910, 76 (ap. DRA). 

mamukio (V-m ap. A; Añ, Zam Voc). � Malva. v. malba. � Linazien zaiaz mamukio ta arto-azal batzuk uretan 

nastu (V-arr). "Malvas". A EY IV 232. Suge nai txakur amurratuaren usegia osatuteko, mamukio-zustarren ura 

edango da (V-arr). Ib. 255. Naiz lapatxak, naiz zigainak (mamukioak). Larrak EG 1959 (3-6), 198. 

mamukitxu (V-m ap. Arzdi Plant1 278). � Malva. 

� mamukor. v. manukor. 

mamula (L-ain, BN-mix-baig, R), mamola (BN-baig, Sal), manbul (L; Dv, H). Ref.: A (mamul, mamola, 


mende. 

69


manbul); Satr VocP (mamola). �1. Carnoso. "Ce mot ne s'emploi que dans deux cas. Haragi manbula, se dit de 

la chair des cuisses. Balak haragi manbulan jo du, la balle l'a frappé dans les chairs, c.-à-d. que la blessure 

n'intéresse aucun os" Dv. "Eri mamola, yema de los dedos. Zango mamola, pantorrilla" Satr VocP. Cf. VocNav 

s.v. mamolla. � Berehala hasi zen (medikua) ene erhiaren ebakitzen gainetik eta petik ahur mamularen 

erdiradino. Etcheb MGaric 238 (ap. DRA). Esku mamolaz edo zurezko mailuaz jo [gaztainak]. Herr 8-12-1994, 

1. �2. (BN-lab ap. A; H), manbul (Dv, H), mamol (H). "On désigne sous le nom de sagar manbula une grosse 

pomme blanche, pleine d'un jus doux" Dv. "Manzana muy dulce" A (s.v. sagar). � Ogi eta gasna, zenbait sagar 

mamula, arno kolpu bat eta athorra xuri batean truk. Elsb LehE 33 (ap. DRA). 

mamun. v. mami. 

mamunia. "(S), (parties) molles (s'emploi au plur.)" Lh. 

mamur. v. mamorro. 

mamurketa. � "Masticación" A Eusk 1927, 122. � Gure apaiza illunxko ikusteak mai-lagunen mamurketak 

baino ere arrituago nendukan. A Ardi 47. 

mamurlo. "(Lc), cucaracha (insecto)" A. 

mamurru. v. mamorro. 

mamurtu (V-ger-ple ap. A; Zam Voc). � "Masticar. Ondo mamurtu barik sartzen dozu barrura jatekoa ta gero 

egon bear zu eio eziñik (V-ger)" A. � Irakatsi deutsazan dotriñak, berberak baiño obeto mamurtu, iruntsi ta eio 

ditualako. Erkiag BatB 164 (v. tbn. 153). En DFrec hay 2 ejs. 

mamurtu. v. 1 mamortu. 

mamusti (B ap. Izeta BHizt2). � "Antipático, serio. Zein mamusti den gizon oi" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: 

"Mamusti, memo, lerdo, atontado, alelado (Pamplona). Dícese del que tiene el rostro triste o la expresión mustia 

o abobada (Pamplona). Fruto o sámara del olmo (Puente la Reina)". 

mamut. � Mamut. � Mamut, rhinokeros, rangifer, oreiñ, auntz, basa-zezen. JMB ELG 49. 

mamutar. � Fantasmagórico. "Erratzuarrak, mamutarrak, los de Errazu, fantásticos" A EY III 142. � Zeiñ-ta 

mamutarrak diran [...] ez dute lanik izango zu ukitzen. "Fantasmas". Berron Kijote 206. 

mamutu (AN, L-ain, BN ap. A; VocBN, Dv (BN), H). �1. "Se couvrir, se masquer d'une manière hideuse" 

VocBN. "Enmascararse" A. �2. mamotu (V ap. A; Añ), mamaotu (Añ). "Embobar [...], la mujer" Añ. 

"Embobarse una mujer, así como kokotu es embobarse un hombre" A. 

mamutxa (BN-baig), mamutx (B, BN-arb-baig; H), mamux, mamutz(a) (BN-baig; H (det.)). Ref.: A (mamutx, 

mamutz); Satr VocP (mamutxa, mamutza). �1. Insecto, bicho. "Mamutza, cucaracha" Satr VocP. "Mamutx, 

mosquito, cínife" (B). v. mamorro. � Zaurietarik darion odol ustel hartara ere bilduak, han ditu inguru hetako 

mamutza guziak. Prop 1891, 209. Hainbertze mamutxa eta har gaixto jaten duelakotz. Dass-Eliss GH 1923, 596. 

Izen berri bat eman dakogu: zura bera porroskatzen duen mamutzarena. Deitu dugu zerrena. JE Med 153. Negu 

latzak izaite xume guziak, uli, mamutxa eta bertze, funditzen eta ezeztatzen ditu. Zub 122. Igelek herri guzia 

hartu zuten. Mamutza eta ulitxak orotan hedatu ziren. Zerb IxtS 35. Mamutxa egadun guziak. Ol Deut 14, 19 

(Ker koko, BiblE intsektu). Mamutza hiltzeko errauts bat. Herr 7-6-1962, 4. Gelatxoak argiaren etsai diren 

mamutxez itsututzen dira. "Blattis". Ibiñ Virgil 112. Or zegok ire / sagar-lorea, / aidea zuriz arrotzen... / elurmaroak?... 

Pinpilinpauxak?... / Maitagarrien mamuxak?... / Orrela itukan amesten. (Interpr?). NEtx LBB 264. 

�2. mamutx. Monstruo. "Mamutxa, forme diminutive et syn. de mamua" H. � Mamutx itsusi ori noizbait 

Iunoen gorrotoen eskupeko izan zan. "Hoc [...] monstro". Ibiñ Virgil 97. �3. (Usado como adj., con sentido 

despectivo y aplicado a animales). � Bikote batek, beren xakur mamutxa kordatik, transistor debru hura han ere 

behar altxoan eta beharri ondoan... Herr 30-7-1998, 1. 

mamutz. v. malutz. 


mende. 

70


mamutza (Lar, H). � "Vestiglo, monstruo formidable, mamuza" Lar. "Forme augmentative et syn. de mamua" 

H. 

mamutz(a). v. mamutxa. 

mamutzar, mamotzar. � Aum. despectivo de mamu (2). � Barri guztiok ditugun legez jakin ireak, / Zelan ez 

dituk, mamotzar orrek, asmau gureak? AB Olerk 90s. 

mamux. v. mamutxa. 

mamuxel (AN-gip ap. Garbiz Lezo), maimuxal (G-goi ap. JMB At). � "Muñeca (del francés mademoiselle)" 

Garbiz Lezo 107. "La [muñeca] que se compra en las tiendas o bazares, se llama maimuxal (mademoiselle)" JMB 

At (s.v. andare). Cf. madamusel, mamazel. � Orma kontra gizonak [...]. --Pan-pan!... Gizonak, mamuxel 

aundi batzuek balira bezela, zapla! Ugalde Iltz 27. � (Como adj.). � Ori da pulamentuz jarduntzia. Bai, zu beti 

emakume mamuxel eta zirrikituna. Alz Burr 17. 

mamuztu. "Estrujar (V-ger)" A Apend. 

1 man (L-ain ap. A (-a); SP, Urt), ban (Ht VocGr, Dv (-a), H). � "Mana, ban, publication de mariage. Manak 

atheratzea, publier ou faire publier les bans" SP. "Banna matrimoniala, manak, ezkontzeko manak" Urt III 255. 

"Banak, bans" Ht VocGr. "Bana, ban de mariage" Dv. "Banak, s'emploie au pluriel, dans le sens de 'bans'. Banak 

atheratzea, publier les bans" H. "Mana, proclama, monición de matrimonio" A. � Hemengo ezkongaiak 

aspaldian lo baitzagozin iduriz, berritz atzarri dira eta bixi-bixia lotu urhats berrien hartzen. Bortz gazte agertu 

dira manen ematerat. Herr 7-9-1961 (ap. DRA). Dakizun bezala, manak igandean ditutzu. Larz Senper 14. 

Ezkont manak igandean emaitekoak bainintuen, hobeko ditut beraz luzatzea. Ib. 42. 

2 man (V-ger-m ap. A). �1. "Potestad, autorización, facultad. Noen manez egin da? (V-ger)" A. �2. "(V-germ), 

consentimiento" A. �3. Preocupación, duda (?). � Zegaiti bada neskak / udan eztaben nai / abadean 

aurrean / bai esan mutilai; / izan da orain artean / beti neure mana. Azc PB 73. 

man. v. eman; 1 eraman. 

1 mana (c. sg. A; Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H). � Maná. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde 

Leiçarraga. Su uso disminuye considerablemente en el s. XX. � Zuen aiték ian ukhan duté maná desertuan eta 

hil izan dirade. Lç Io 6, 49 (He, TB, LE, EvS, Dv, Ol, Leon, Or, Ker, BiblE mana). Mana ian zuten iuduak / hil 

ziren. EZ Noel 124. Juduek mana zeritzan ianhari on, ezti, gozo hartarik franko zutelarik. Ax 88 (V 60). Garaia 

duenari emaiten zaio mana, erran nahi da zeruko eztitasuna. SP Imit III 35, 1 (Ch, Mst, Ip, Ol, Pi mana). Igorri 

zien egunoro zeruko mana. Mb IArg I 270. Moisesek emandako mana, zeruko ogi egiazkoaren irudipena edo 

antza baizik etzan. Lard 401 (153 mana-ontzia). Biotzean zeruetako mana bezin beratz, goitiko eztia baizen guri. 

Erkiag Arran 160. Haien lanaren begira, mana zerutik noiz jaitsiko. MEIG VIII 99. v. tbn. Tt Arima 83. Gç 111. 

Urt Ex 16, tít. CatLav 177 (V 91). Lg II 165. Ub 28. Monho 138. Mg CC 219. Añ LoraS 69. AA I 413. fB Olg 

21. AB AmaE 127. CatJauf 26. Ir YKBiz 220. Zerb IxtS 37. � (Fig.; ref. a la nieve). � Neguren mana oparoak 

bere zuritasunez oro estali zun. Etxde JJ 260. 

- MANADUN. (Lo) que tiene maná. � Salbatzaillearen alhorra. / Ordoki manaduna. / Landa egia iasana. EZ 

Man II 197. 

2 mana. I (Adj.). �1. Bueno, agradable. "(V, Mg), cosa buena y agradable" A. � Gauza mania esaten dogu 

gauza on ta gogokuagaiti. Mg PAb 183. 

�2. "(V-ger, G-to; FSeg), calmoso, tranquilo. Eguraldi manea (G), tiempo calmoso" A. � Nerbidi, gure lagun 

goxo ta mana, ez zan sari-zun ara ioan. "Mitissimus". Or Aitork 195. Eguzki mana ezker aldean, / iretargia 

eskoian. Gand Elorri 181. 

II (Sust.). � (V-ger, G-to ap. A, que cita a FSeg). Tranquilidad. � Ordeka erdian bei gorriak bedarra jaten 

mana edo patxadarik andienagaz. Ag Kr 205 (v. tbn. G 151). Okituak eta ondasunez beteak ezagutzen ez daben 

mana, baretasun, arte ta nasaipena. Erkiag Arran 117. Mana-barea, erabagi urrikoa izan da. Erkiag BatB 132. 

- MANA EGIN. "Mana egin bear yatan, era cosa de perder el juicio (V-m)" A Apend. 

- MANAN. "Manan dago garia, (V-m), el trigo está en sazón" A. 

- MANATAN. Tranquilamente. � Manatan eta bare-bare emon eutsazan txanpon baltz batzuk. Erkiag BatB 33. 


mende. 

71


Aginpide bera nare ta manatan izan dezakelarik, izu-lauorritan yaurri naiago dunik ba ote? 'Tranquilo'. Zait Sof 

73. 

- MANATAN EGON (V-m ap. A). "Manatan dago, está con grandísima cachaza" A. � Iru edo lau atso egozan 

manatan, zabal zabal, ezeren ardura barik, denda baten aurrean iarrita. A Txirrist 96. Zerbait egin beintzat, or 

ganora bage manatan egon barik. Erkiag Arran 110. Lo nasaian eta manatan egon oi diran arren. Erkiag BatB 

79. 

- MANAZ. Tranquilamente. � Oñez edo zalpurdietan, manaz edo neketsu, aberien indarrez edo norbere adorez. 

Ag G 181. 

3 mana. "Estéril, hablando de animales. Bei guztiak zoritxarrean mana dauzkagu" A. "Mana urten dau ardixak, 

ha resultado estéril la oveja" Iz ArOñ. 

4 mana. � Boceto. � Erakutsi zizkidan mana (boceto) eta ekantza (figura) asko zein baño zein ederragoak. 

Ayerb EEs 1915, 277. 

5 mana. "(L), brout, jet" Lh. 

? mana. v. 1 maina. 

manabide. � Mando. � Bertze nunbeitik jinikakoek dituztela eskuetan manabide eta giderrak. Otoizlari 1966 

(n.º 44), 8. 

manada. � Manada. � Egor gitzazu txerri manada kortra. Samper Mt 8, 31. Una nonziela nola manada guziak 

lasterregin zun oildra andirekin. Ib. 8, 32 (He tropela, Echn txerri sail, TB urde mulzo, Dv, Ol urdalde, Hual 

saldo, SalabBN azinda saldo, Ker txarri-pillo, IBe txertalde). 

manaera. � Lengua (céltica) propia de la Isla de Man. � Eskoziako goidelera, manaera eta irlandera, alkarren 

antz haundia dutenak. Mde Pr 281. 

manaerrex (L-côte, BN-baig ap. A), manerretx, manuerrex (B ap. A), manuerrez (L-côte, BN-baig ap. A). � 

Sumiso, obediente. � Neskatxa bat zen eztia, jasain[k]orra, langilea, manerretxa. Birjin 417. Kapitaina 

tematsua zen eta frango bihurria. Erran dugu, Larresoron ez zutela luzaz erakaslek mana-errexa kausitu. Lf 

ELit 199. Nola zen [A. Arotzarena] goxoa, umila, mana-errexa, othoitzekoa, eginbidetsua, dena bihotz eta fede. 

Herr 31-10-1963, 2. 

managaitz (L-côte, BN-baig), manugaitz (B), mamugaitz (B). Ref.: A (manugaitz, managaitz); Izeta BHizt2 

(manugaitz). � "Desobediente" A. "Mutiko au arront manugaitz te biurri" Izeta BHizt2. 

managarri. "Que l'on peut commander, dont on peut faire l'objet d'une obligation. Ezin ditezken gauzak, eztira 

managarri, on ne peut commander les choses qui ne se peuvent faire" H. 

managoez. "Indisposición" Lar. 

managoro. v. manaiagoro. 

manaiagabe. "Qui ne se remue point" SP. 

manaiagarri (H), maneiagarri (H). �1. "Que l'on peut manier, toucher, tenir dans les mains, que l'on peut 

diriger, gouverner, conduire, remuer, au fig., en parlant de personnes ou d'animaux au propre; que l'on peut 

manier, en parlant d'outils; que l'on peut travailler, en parlant de la terre" H. �2. (H), maneiagarri (H). (Sust.). 

"Condiment, assaisonnement. Manaiagarririk eztiozu eman eltzeari, vous n'avez pas donné d'assaisonnement au 

pot" H. 

manaiago (H), manago (Lar � H), maneiago (H). � "Disposición así" Lar. "Ordenación, disposición, 

providencia" Ib. "Preparación, preparamiento" Ib. "Prevención, disposición" Ib. "Maniement, action de manier 

des outils, un cheval; de manier, conduire une affaire; de manier, de gouverner des personnes; de préparer des 

aliments; de labourer, travailler une terre" H. 


mende. 

72


manaiagoro (H), managoro (Lar � H). � "Dispositivamente" Lar. 

manaiakizun (H), maneiakizun (H). � "Qui doit être manié, dirigé, conduit, préparé, assaisonné, travaillé, 

labouré, ménagé, économisé" H. 

manaiakor. v. manaiukor. 

manaiakunde (H), maneiakunde (H). � "Au sens général, arrangement, mise en ordre, disposition, préparation. 

Au sens le plus usuel, préparation, apprêt d'un aliment" H. 

manaialdi (H), maneialdi (H). �1. "Maniement, frottement, remuement que l'on donne une fois aux choses. 

Manaialdi bat ematea larru bati zalhu dadin, belharrari herrautsa arthik dezan, lurrari erein aitzinean" H. �2. 

(H), maneialdi (H). "Au fig., vif reproche, vive remontrance, semonce. Manaialdi bat eman diot ona, je lui ai 

donné une frotté qui est bonne" H. 

manaiamendu (Ht VocGr 368, Lar, Lecl), maneiamendu (H), menaiamendu (Arch VocGr). � Gobierno. 

"Gouvernement" Ht VocGr 368. "Gobierno, gobernación" Lar. "Le ménagement" Arch VocGr. Harriet remite a 

manaiago (q.v.). � Bihotz hark ezbaitezake gehiago ezagut nausi on eta maite haren zerbitzuan ez partaiarik ez 

menaiamendurik . Mih 17. 

manaiant, menaiant. � Administrador. � Bazen gizon aberats bat zuena menaiant bat, zeina haren aitzinean 

akusatua izan baitzen haren onthasunen barraiatzeaz. TB Lc 16, 1 (Lç, despenser, Dv, Leon etxegizon, Ker, 

BiblE etxezain, IBk kontuhartzaile). 

manaiatu (Ht VocGr 368, Lar, Lecl, Dv, H), maneiatu (H), maneatu (BN ap. A; VocBN, Foix ap. Lh). � Tr. 

Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. No hay ningún testimonio del s. XX. Emplean la 

forma manaiatu Axular, Pouvreau, M. Dassança, Etcheberri de Sara y Haraneder; maneiatu Leiçarraga y 

Maister, y menaiatu Monho y Goyhetche. En DFrec hay 2 ejs. de manaiatu y 4 de maneiatu, todos ellos 

meridionales. �1. Gobernar, manejar, dirigir, conducir. "Zaldi bat ongi manaiatzea, bien manier un cheval. Diru 

handiak egiteko hainitzak manaiatzea, manier de grandes sommes, beaucoup d'affaires. Azpikoak nahi bezala 

manaiatzea, manier les volontés des inférieurs à son gré" H. � Haren espirituak gobernatzen eta maneiatzen 

gaituen bezenbatean. Lç Ins A 8v. Baldin merkatari batek eman baliazo bere semeari diru suma bat bere 

eskuko, manaia lezan, [...], tratuan eta merkatalgoan erabil lezan. Ax 164 (V 110). Neure onak neurk nahi ditut 

gozatu eta manaiatu. Ib. 235 (V 157). Kosta ioz gero, ezta gobernatzerik eta ez nahi bezala manaiatzerik. Ib. 

217 (V 145). Kapitain batek bere soldaduak manaiatzen dituen bezala. SP Phil 172s. Bide hunetaz bere azpikoak 

hobekiago gobernatzen, begiratzen eta manaiatzen baitzituzten. ES 402. Hark bere denboran manaiatu 

eta gobernatu zuen teatro sainduan. Ib. 148s. Manaia tzatzitzu [sensuak]. He Gudu 144. � 

Manejarse, arreglarse. � Uste baituzu ezen gero karga handiarekin hobeki manaiatuko zarela, orai ttipiarekin 

baiño? Ax 84 (V 57). � Acostumbrarse. � Manaia bedi zure zerbitzaria zure bizitzean, zeren han dago ene 

salbamendua. SP Imit III 56, 3 (Ch usa, Mst phena, Ip zeba, Ol yardun). 

�2. maneiatu. Comportarse. � Ezen zeurok badakizue nola imitatu behar gaituzuen: ezen ez gara 

desordenatuki maneiatu izan zuen artean. Lç 2 Thess 3, 7 (BiblE zabarkerian bizi). Egürükazü Jinko Jauna, 

gizonki maneia zite, koraje har ezazü. Mst III 35, 3 (SP, Ol (h)ari, Ip güdüka, Pi ekin). 

�3. Mover(se). � Baldin ezin egin baditezke, ezin kofesa badadi, ez mintza eta ez deusetan ere manaia, asko da 

orduan barren ona. Ax 197 (V 132). Paboa itzul-inguruz manaiatzen denean bere gorputzaren miratzeko bere 

pluma ederrak altxatuz. SP Phil 201. Ezin bere izterra ez alderdia aisiarat manaia dezake. Mong 590. 

�4. (SP, Lar, Añ, H), maneiatu (H), menaiatu (Ht VocGr, Lecl), maneatu (Añ, H). "Manier, remuer" SP. 

"Ménager", "agiter" Ht VocGr. "Manejar, tratar con las manos" Lar y Añ. "Lili ahalketia daritzona manaiatzen 

bada den gutiena, uxaltzen da, la fleur qui se nomme pudique, si peu qu'on la manie, elle se flétrit. Oihal 

maneatua goxoago, drap qui se servi est plus moelleux" H. � "Au fig. Neska maneiatua, fille qui a passé par les 

mains" H. 

�5. maneatu (VocBN), menaiatu. Tratar con cuidado, cuidar. "Soigner quelqu'un, quelque chose" VocBN. � 

Primisaus laborantzatik printzetürik begiratzen zütien bere hatü zaharrak ta ahatz elezan nor zen ohi, ardüra 

maneatzen zütian. (Interpr?). Egiat 262. Ez baituk hauzotako / oilarrak menaiatzen. 'Si tu ne ménages pas'. 

Monho 44. Menaia hazaten bertzek nahi baduk, / menaiatu hihaurk bertzeak behar tuk. "Épargner". Gy 174 (v. 

tbn. 245). Menaiatu gabe, hots, geure buruak, / detzagun zorrotzki mira gure kontzientziak. "Ne nous flattons". 

Ib. 158. Bere oiñetakoak dituzte higatzen, / astoa aldiz menaiatzen. "[Ils] conservent". Ib. 202. 


mende. 

73


manaiatzaile (H), maneatzaile (-alle H). � "Qui touche, manie, conduit, dirige, gouverne, prépare un aliment, 

dispose, met en ordre, donne une façon à la terre, la cultive" H. 

manaiatze. "Action de manier, toucher, diriger, conduire, etc." H. 

manaier, menajer. � Administrador, doméstico. � Berset hau diret bereber, Donaphalegiko damer / zure 

amurusterasteko izan ditian menajer, / zu üdüri partidü güti jinen zaiela estranjer. 'Qu'elles usent de 

ménagements pour vous rendre amoureux'. Etch 544. Erran dituzu guziak? / Derro aldiz menaierak. "Lui réplica 

la ménagère". Gy 288 (ref. a la hormiga). 

manailla, maneilla (Ht VocGr). � "Ménage" Ht VocGr 384. 

manaioso, maneioso. � Razonable, dócil. � Garaitiko zuhurtziá, lehenik da pur, gero bakezko, moderatu, 

maneioso, miserikordiaz eta fruktu onez bethea. Lç Iac 3, 17 (He, Ol et(h)orkor, BiblE amore-emailea). 

manaita. v. banaita. 

manaitate. � Indole, condición. � Higuilistoy Jul'ageri eskuin [...] / Gure Jainkoak egina baitu manaitate 

oneko, / Behar-orduan zerbitzu-faltan ez du lagunik utziko! Herr 8-12-1960, 1. 

manaiu (Lar, H), maneiu (H), menaiu (H), menagu. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde 

Leiçarraga. La forma más empleada es manaiu; hay maneiu en Leiçarraga, menaiu en Goyhetche, Etchamendy, 

Lafitte y Herria, menagu en AstLas y menaje en un ej. de Herria. �1. Gobierno, dirección, manejo. "Manejo" 

Lar. "Gure diruaren, egithekoen, onthasunen manaiu guzia zuk duzu, vous avez tout le maniement de notre 

argent, de nos affaires, de nos biens. [...] Gizonen manaiua, le maniement des hommes" H. � Zeren gorputz hil 

bat baita higitzerik ez maneiurik batre gabe, lo datzan bat bezala. Lç Decl a) 4v. Hitzak, obrak eta gorputzaren 

manaiu guztiak goberna itzazu. Mat 184. Gorputza manaiu gabe erortzen da lurrera. EZ Man I 45. Ene haurrak, 

behar dugu / menagu hun bat hartu, / ene egitekuetan ziek ere / orai behar naizie laguntu. AstLas 15. � (SP). 

Manejo, flexibilidad, movilidad. � Eztakusazu zahartzeko manaiua, manaiu aphurra dela? Ax 183s (V 124). 

Oiñak lohakartua dagoenean eta gorputzak ere zurrundua, manaiu guti dute. Ib. 490 (V 317). � 

Comportamiento. � Aitzitik izan zaitezte saindu zuen bizitzeko manaiu guzian. He 1 Petr 1, 15 (TB gobernu). 

Bere manaiuaz arrozoin emateko. He Act 26, 1. 

�2. (H), maneiu (H), menaiu (H). "Ménagement, soin que l'on prend d'une chose quand on la manie. Manaiu 

behar du tresnak iraunen balin badu, un outil doit avoir (être manié avec) ménagement s'il doit avoir un long 

service" H. 

�3. (H), maneiu (H), menaiu (H), menaje. "Ménage, économie domestique. Menaiua ongi erabiltzen duen 

emaztea, femme qui mène bien son ménage. Bi ahizpek menaiu berezia dute, les deux sœurs ont ménage séparé" 

H. � Ontsa ikhasiak baitzituzten manaiuko lan batzu, joste, kozinatze eta bertze. Herr 14-6-1956, 3. Kozina, 

menajia luke lana. Herr 13-10-1960, 3. 

�4. (H), maneiu (H), menaiu (H). "Préparation. Manaiu ona, txarra eman izan zaio iateko huni, on a donné à ce 

mets une bonne, une mauvaise préparation" H. 

�5. (H), maneiu (H), menaiu (H). "Culture de la terre. Manaiua ona hartu duen lurrak uzta ona bihurtzen du, la 

terre qui a reçue une bonne culture, qui a été bien travaillée, rend une bonne récolte" H. 

�6. (vEys, H), maneiu (H), menaiu (H). "Maniement, action de toucher avec les mains, de fréquemment 

toucher. Le mot est rarement usité en cette signification" H. 

�7. Matrimonio, pareja de esposos. � Manaiu gazte bat senharraren aita-amekin bizi da. Herr 12-3-1959, 4. 

Poetaren aita, ama eta haurrideak, Etxahunia utzirik, Topeterat joaiten baitira ihesi, goxaitaren alarguntsaren 

ondorat. Etxahunian menaiu gaztea bera egonen da. Lf ELit 173. 

- MANAIU-ESKOLA. Escuela de labores del hogar. � Eraiki ziren neskato gazten menaiu-eskola, jantegia eta 

haurtegia. Herr 28-8-1958, 2. 

manaiukor (SP � vEys), manaiakor (Lar Sup, H). � Manejable, dócil. "Tresna manaiakorra, outil maniable. 

Zaldi manaiakorra, cheval maniable. Burdina manaiakorra, fer facile à mettre en œuvre. Haur manaiakorra, 

enfant docile. Gizon manaiakor eztena, homme qui n'est pas de caractère maniable" H. � Gaztea zalhui eta 

manaiukor bezain, da zaharra gogor eta zurrun. Ax 181 (V 122). Munduko gizonak / manaiakorrak dira. / 

Esaten diet: Tira! / Ta tiratzen dute. Arti MaldanB 227. 


mende. 

74


manaiukortu (SP). � Hacerse manejable, agilizarse, hacerse flexible. "Ezpata erabilliz manaiukortzen da" SP. 

� Behin iaikiz gero eta aphur bat higituz gero, berehala zalhuitzen, manaiukortzen eta iratzartzen dira. Ax 490 

(V 317). 

manakizun. "1. qui doit être commandé, ordonné; 2. qui sera ordonné" H. 

manakor. v. manukor. 

manakuntza (Ht VocGr 393, Lecl (-nza), Dv � A, H (L, BN); -khunza Arch VocGr). � Mandamiento, 

precepto. v. manamendu, mandamentu. � Biak yustuak ziren Jainkoaren manamendu guzietan ibiliz eta 

Jaunaren manakunza guzietan. TB Lc 1, 6 (Dv manamendu, BiblE agindu eta lege). Haragizko manakuntzaren 

legearen arabera. TB He 7, 16. 

manalari. � (El) que manda (pero opuesto a manatari, que parece significar 'el que manda realmente'). � Gure 

etxetan, gizonak dik manamenduaren ohorea, bainan emazteak giderra... Etxeko harat-hunatetan gu gituk 

egiazko manalari ez izanik ere manatari. Herr 27-12-1956, 1. 

manale. v. manatzaile. 

manaletra. "Commonitorium, [...] manu letra, manaletra" Urt V 464. 

manamendu (SP, Urt V 464, Ht VocGr 312 y 433, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv � A), manamentu, 

manamandu, menamendu. � Mandamiento; orden, precepto, mandato. "Il a transgressé les commandements, 

manamenduak hautsi ditu" Ht VocGr 433. "Iainkoaren hamar manamenduak, [...] les 10 commandements de 

Dieu [...]; 2. commandement, exercise du commandement. Untziaren manamendua, [...] le commandement du 

vaisseau" H. v. mandamentu. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde Leiçarraga; su uso disminuye 

considerablemente en el s. XX. Al Sur sólo se documenta en los alto-navarros Lizarraga de Elcano, CatB y 

Legaz. La forma general es manamendu. Hay manamentu (junto a manamendu) en CatB. Salvo que se trate de 

errata, hay manamandu en Materre y menamendu en Pouvreau (en ambos casos junto al más frec. manamendu). 

� Manamenduiak hoiek dira, Iangoikuak emanik. E 49. Manamendu igorten du mundu guzietarik. Ib. 49s. 

Manamendu guzietako lehena duk, Behadi Israel, gure Iainko Iauna. Lç Mc 12, 29 (He, TB, Dv, Leon 

manamendu, Ol, Ker, BiblE agindu). Iainkoaren manamenduak hautsi ditugula. Ax 69 (V 46). Begira tzatzu ene 

manamenduak. SP Imit III 56, 2 (Ch, Leon manamendu; Mst, Ip manü, Ol agintza, Pi agindu). Abia zaitezin ene 

menamenduen bidean. Ib. 51, 2. Nork egin ditü Jinkuaren hamar manamendiak? CatLan 81 (99 manamendü). 

Manamendu hunen kontra bekhatu egiten dute... arnegu egileek. Brtc 57. Jarraikiko naiz zure Seme maitearen 

manamendu xoilei. Dh 44. Jangoikoaren legeko Agindeak edo Manamenduak. Legaz 10. Jainkoak eman zioten 

manamendu bat, etzezaten jan holako arbolaren fruitutik. CatJauf 22. Aspaldixkoan, nere manamenduetarik 

zazpigarrena khendua ditek gizonek. Barb Leg 70. v. tbn. Mat 151. EZ Man I 15. Harb VI. Tt Arima 38. Gç 214. 

ES 165. CatLav 10 (V 13). Lg II 256. LE Ong 125v. CatB 64 (48 manamentu). CatLuz 33. MarIl 26. Dv LEd 

111. Hb Egia 37. Bordel 84. Laph 153. Jnn SBi 162. Arb Igand 179. Balad 164. JE Bur 154. Ox 178. Etcham 

180. Zerb IxtS 38. Mde Pr 226. Ardoy SFran 169. 

� "Mandement. Ipizpikuaren manamendua, mandement de l'évêque" H. � Ikhusi dut eta irakurtu Iaun Bikario 

Jeneralaren manamanduaren azpian. Mat XIX. Baionako Jaun Aphezpikuaren manamendua. CatLav A 1r (V 1). 

- MANAMENDU EGIN, EMAN. Ordenar, mandar. � Ezar zitzaten presoindegian, manamendu eginik 

jeolerari, segurki hek begira litzan. Lç Act 16, 23 (He, TB, Dv manatu, Ol, Ker, BiblE agindu). Ni igorri nauen 

Aitak berak manamendu eman draut, zer erran dezakedan eta zer minza naiten. Lç Io 12, 49 (LE, Dv, Leon 

manatu, Ol, Ker, BiblE agindu). � Iesusek bere hamabi diszipuluei manamendu emaitea akabatu zuenean, parti 

baitzedin handik. Lç Mt 11, 1. 

- MANAMENDU(E)Z. Por medio de mandamientos, mediante mandamientos. � Iainkoaren manamenduz 

ezkonzera obligatuak batirade. Lç Ins B 5v. Bekhatuak okasione harturik seduzitu nau manamenduaz eta harzaz 

hil ukhan nau. Lç Rom 7, 11 (He, Dv manamenduaz; BiblE aginduaren bidez). Iauna, zure manamenduez 

gobernatu nahi naiz zuk plazer duzuna egiteagatik. Harb 217 (34 manamenduz). v. tbn. EZ Man I 13. Hm 197. 

- MANAMENDUZKO. (Adnom.). � Manamenduzko besten sainduki iragaitera eta pasatzera. CatLav 147s (V 

76). Phestak begira zatzu manamenduzkoak sainduki. CatJauf 6. 

manari (SP, H), manatari. � (El) que manda, ordena, gobierna. v. manalari. � Hala laster darabilla nagien 

manariak / abietan eragiten diotzala mendiak. EZ Man I 108. O Iongoiko podoroso uraren manaria / eta zu o 

untziaren patroñ begiraria. EZ Man II 143. Bakarrik izanen da mendian!... Lana bera izanen du manari. Larz 


mende. 

75


Iru 28. v. ej. de Herr 27-12-1956, 1 s.v. manalari. 

manaspen (S ap. Lrq; -nh- BN-mix, S ap. A), manazpen (BN, S ap. Lh). � "Autoridad, dependencia" A. 

"Autorité" Lrq. 

- MANASPENEAN. a) (Precedido de gen.). Bajo la autoridad (de). � Ezarri ninduen gizon borthitz baten 

manaspenean. Prop 1896, 231. Tokia Angelesen manaspenean delakotz, Angelesa da hemengo mintzaira nausia. 

Prop 1906, 155. Gerla jin baledi ez ginateke, hala, besten manhaspenian, petrol faltan. Herr 24-4-1960, 3. b) 

"Propulsión. Arlija berri bat elektrizitatian manhaspenian, Garindañe-k baduke. Herr 27-6-1963" DRA. 

- MANASPENEKO (S ap. Lrq; -nh- S ap. A), MANHASPENAKO. (Precedido de gen.). "Dependiente" A. 

"Sous l'autorité de..." Lrq. � Zure manhaspeneko basabürütar aphez bat. Iribarren Mysterio 6 (ap. DRA). 

Apheztü zen eta bertan Olorueko Aphezküpütü. Lixose haren manhaspenako zen. SGrat 5. Bere manaspeneko 

baditu hamabortz hogoi bat muthil gazte. Prop 1897, 117. v. tbn. Prop 1898, 271. Prop 1911, 58 (ap. DRA). 

manasta. v. banasta. 

manatari. v. manari. 

manatsu. � Tranquilo, sosegado. Cf. 2 mana. � Ugazaba ta onen emazte manatsu ta baratza, arriskuan 

dakusaz. Erkiag BatB 142. 

1 manatu (AN, L, B, BN, Sal, S, R; Volt 65, SP, Urt I 190, Ht VocGr 312, Lar, Añ (AN), Lecl, Izt 70v, VocBN, 

Dv, H; -nh- Gèze), menhatu, manutu. Ref.: A; Lrq (manhatü); Iz R 292 y 310; EAEL 263; Izeta BHizt. � Tr. 

General en textos septentrionales y alto-navarros desde Dechepare (incluído Mendiburu); se encuentra tbn. en 

Hualde (Mt 8, 4) y en Arana (SIgn II, en la forma manutu). La forma con nasal aspirada se documenta en textos 

suletinos, excepto Tartas, Belapeyre y Constantin, y hay un ej. (seguramente errata) de menhatu en Inchauspe 

(junto a manhatu). En cuanto al auxiliar trans. tripersonal o bipersonal, los autores antiguos emplean ambas 

formas. El uso del aux. trans. bipersonal va disminuyendo progresivamente hasta casi desaparecer en el s. XX. 

En DFrec hay 20 ejs. de manatu, 14 de ellos septentrionales. 

I (Vb.). �1. (Aux. trans. bipers. y tripers.). Ordenar, mandar. "Nork manatzen du hemen nik baizik?, qui 

commande ici, si ce n'est moi?" H. "Te mandé, manatu naun, manatu naizun, manatu naian" Mdg 148. "Nork 

mánatan du étse kóntan? "¿quién manda en esta casa? (R-uzt)" Iz R 292. Cf. Lf Gram 876: "Manatu diotet joan 

diten. Manatu diotegu joaitea. Manatu zautan lehen-bai-lehen hari jarraikitzeko". � Iuje iaunak manaturen, 

bera iaugin gaberik, / gauza oro xahu dezan behin suiak lehenik. E 61. Aiták manatu zeraukan guzia [...] egin 

zuenaz geroz, etzén mengoarik gehiagorik lurrean konbersa lezan. Lç Ins C 6r. Orduan mana zezan populua iar 

ledin lurrean. Lç Mc 8, 6 (He, TB manatu zuen, Dv manatu zioen; Ol, Ker agindu). Lege hartan ordenantza 

hamar tutzu manatu, / zeñak behar baititugu errespetuz guardatu. EZ Man I 12s. Nik neure ebanjelioan 

manatzen dudana. Ber Trat 55r. Manatzen derautazu berze gauzarik. Volt 209. Aita sainduak, manatu behar 

izatu baitzuen, urthean behin bedere kofesa gindezilla. Ax 533 (V 343). Iauna, zuk othoi mana ezazu benedikatu 

garen. Hm 69. Hala ordenatu duzu eta hala nahi izan duzu eta zer ere manatu baituzu, hura egin da. SP Imit III 

50, 3 (Mst, Ip, Leon man(h)atu; Ol, Pi agindu). Heldu arren, / herioa gogora, / manatzen du fite arren, / doakola 

kanpora. Arg DevB 143. Zuk hitz xoillaz manaturik, / kalmatu zen guzia. Ib. 216. Manatzen du Jesus Jaunak / 

afaritan eman onak / ofrenda diotzogun. Gç 111. Jinkoak zer manatzen derie haurrer? Bp I 92. Lege bat, 

zeinetan manatzen baitzuten, [...] etzedila egin testamentik. ES 401. Eliza ama sanduak manatzen duenean. El 9. 

Manatu darotazu maita zaitzadala. Ch III 10, 1. Manatuzue egin zeitezela amarren primiziak. SermAN 5r. 

Manatu izan zeroten arbola eta landare guziei ekhar zetzatela zeiñek bere motaren araberako fruituak. He Phil 

10. Agindu ta manatu zigun Jesusek mundu guzian ager genezala gerok dakiguna. Mb IArg I 363. Jainkoak 

manatu zion gorderik egoteaz Karithko ibaiaren hegian. Lg I 349. Jangoikoak lenbiziko kriatu zuén gizónari 

berak manátu ta erakutsi baizio nekazálgoa. LE Prog 96. Othoiztü behar dügü kontinozki, zeren Jesü Kristok 

hola manatzen baitügü. CatLan 67. Othoitz egitea manatu darokuzunaz geroz jauna, othoi, aditzatzu [...] egiten 

darozkitzudan othoitzak. Brtc 26 (v. tbn. el mismo ej. en MarIl 53 y Arb Igand 200). Erresumako legek 

manatzen duten khasutan. Revol 93. Beren hondikariak dereielakoz manhatü bethi botz behar ziradiala izan. 

Egiat 232. Manhatzen ait berris ere / khen akidan aizinetik. 'Je t'ordonne'. Xarlem 675. Jesu-Kristok dautzu 

manatzen / etsaiari barkatzea. Monho 132. Jainkoak manatzen dauku maitha dezagula. Dh 237. Zer manatzen 

zaigu manamendu untan? CatB 45 (CatS 39 deikü manhatzen, CatUlz 31 manatzen zaigu). Zer manatzen da 

manamendu huntan? CatLuz 19 (Añ CatAN 38, CatAe 44, CatSal 45 manatzen, CatR 45 manatan). Elizaz 

manhatü barürak fidelki egin itzazü. UskLiB 76. Bertzeri manatzea, bertzeak gidatu nahi izaitea. Jaur 127. 

Baiña aldiz zuk emadazu / aireari manatzea. Gy 141. Manatu dut ohe bat ekhar dezoten. Laph 148. Siñesten dut 

gure Eliza Ama sainduak siñesten eta siñesteko manatzen duen guzian. Legaz 66. Aitak manatu zion / seme bati 

behin, / larrerat egurketa / goizetik gan zadin. Zby RIEV 1908, 766. Gauza ederra laiteke orok mana eta nehork 


mende. 

76


ez obedi. Elsb Fram 132. Gobernadoreak manatu zuen hura ere hilaraz zezatela. Jnn SBi 101. Gizon gaztea, 

altxa zaite hobi hortarik, manatzen dautzut. Lap 36s (V 20). Manatu deraukote haurrak beren herriko mintzaiari 

jarraikaraz detzazten erdarari bezala. Arb Igand 36. 

� (s. XX). Jainkoak manatu zion Noeri egin zezan zurezko untzi handi bat. CatJauf 23. Nork mana, nork obedi, 

legezko zikaneria guziak oro bazterrerat utzirik. HU Zez 135. Emon balabei karek manatu zauna, eitzen zion. 

Mdg 123. Ene jüjamentia manhatzen dü legik / haren egonaztia bost urthez ixilik. Xikito 10. Jende xeheak 

adimenduak manatzen dakonari gu ez bezala jarraikitzen ohi baita. JE Bur 102 (v. tbn. 165). Manatu daut itzul 

nadin. Ox 61. Erreginari manatu zion Jesus Jaunak, bere onetan ez zadin sekulan athera jauregitik. Barb Leg 

69. Mirikueri manatu zioten ongi balsama zezaten gorputza. Zerb IxtS 30. Betterra lasterka emaiten da ihesari, 

manatu zaion bezala eta kontent! Lf Murtuts 10. Jesusek orduan manaturik debruari, athera zen haren barnetik 

eta haurra han berean sendatu. Leon Mt 17, 17 ((Mt 17, 18) Lç, He, TB, Ip, Echn, SalabBN me(h)atxatu, Dv 

larderiatu). Ez dik sosari kasu egin behar. Sosak guk manatuak egin behar ditik. JEtchep 80. Zer behar duk? Hik 

manatu nik noiz edan? Larz Iru 90. Castillako errege ordainak etzuena manatu Xaberriko gazteluaren 

suntsitzea? "N'ordonna-t-il?". Ardoy SFran 76. Mana nezoke iguzki horri nehoiz ez dadila etzan. Xa Odol 303. 

v. tbn. Harb 404. Mat 32. Tt Onsa 85. CatLav 36 (V 26). Mst III 49, 7. Mih 73. Mercy 38. JesBih 472. Dv LEd 

200. Const 30. Mde Pr 123. Arti Ipuin 60. 

� (Aux. trans. bipersonal, con objeto personal). � Haren exenpluari garreitzan manatu gaitu. Lç Ins F 6r. 

Manatu du nere semea pausuetan guardia ifenteaz. (c. 1597). FLV 1993, 456. Eta ala suplikatzen natzaio mana 

nazan puxanza duen bezala. Ib. 461. Ea egin duzuen Erregeak manatu zinduztena. Ber Trat 110v. Manatzen 

gaitu eztagigula idolorik. Mat 103. Haurtxoak zituzten ixil / zitezela manatu / eta begira zegokan / jendea 

mehatxatu. EZ Noel 90. Othoitz egin dezagula manatu gaitutzun. Harb 245. Manatuko nauzuna egitera prest 

naiz. Volt 264. Elizak ez nau manatzen, urthean behin baizen kofesa nadilla. Ax 534 (V 343). Egia / prest nun 

erakustera, / et'egitera / mana nezana guzia. O Po 29. Eztugu behin ere egiten manatuak garena. SP Phil 342 

(He 344 manatua zaikuna). Kristoren heriotzeaz eta pasioneaz orhoitzeko berak manatzen gaitu hunetara. Hm 

199. Manatzen nauzu jan dezadan / aldarean den Jainkoa. Gç 112. Zuberoa herri hontako Promotora manatzen 

dügü, iratzarriki orotan balia erazi dezan lege haur. Bp I 25. Manatu zituen bere apostoluak [...] mundu-herri 

guzitik predika zezatela. ES 392. Gure nausiak manatu gaitu zure ganik yakiteaz hea zu zaren bada ethortzekoa 

zena. Lg II 152s. Ezarri zituzten presondegian, manaturik presondegi zaina begiratzez segurtatuki. TB Act 16, 

23. Lege justoak manatzen gaitu / bat bestearen ondoko, / superiorra erdiek ere / ez dute obedituko. Bordel 83. 

Manhatzen gütü Elizaz manhatü besten saintüki igaraitera. CatS 52. Sen Gregorik menhatü zütian komentietako 

erlejius eta serorak [...] hersa litian Maria Birjinari. Ip Hil 180. Ene soldadoak behar nintuela manatu, lot ziten 

eliza borta bati aizkora ukaldika. HU Zez 136. Soldadoak izan baitziren manatuak heien urruntzeko gure aldetik. 

StPierre 22. Harat joan aintzin ospitalean pasatzeko manatua nintzan. JEtchep 98. v. tbn. Tt Onsa 49. In CatLan 

4. Mde Pr 124. 

� (Part. en función de adj.). "Manatua, commandé" Ht VocGr. � Inhardesterik hobena, egite lan manatuarena. 

"La meilleure réponse qu'on saurait faire, c'est de faire ce qu'on est commandé". O Pr 277. Egun iakinetan eta 

manatuetan. SP Imit IV 10, 6 (Mst señalatü). Igande eta besta manatiez enzun ezak meza debotki. Tt Onsa 179. 

Igantez meza enzün ezak eta besta manatiez debotki. Bp I 47 (v. tbn. el mismo ej. en FPrS 15). Besta manhatiak 

begira itzak, Jinkua zerbutza fidelki. UskLi (ed. 1804), 22 (ap. DRA). Ikhusi behar da, Meza Saindua huts egin 

denetz igandea edo phesta manatuetan. CatJauf 15. v. tbn. Gç 215. Mst I 19, 5. CatLan 14. Iribarren Mysterio 17 

(ap. DRA). CatS 7. 

� (Dv). Encargar, pedir, encomendar, demandar. "Zaldi ederrak zela ederra manatzen du, beau cheval demande 

belle selle" Dv. � Aphezek [...] / khantore egitez gütie manhatü, / nahiz Montebidorat juailik desgutatü. 'Ils nous 

ont demandé'. Etch 458. "Café de curé, sans chicorée", dugu jarri orduko manatzen. JE Ber 37 (v. tbn. Bur 127). 

Ostatu eder batean sarturik, afari ederra manatu eta manatu bezala jan ere zuten. Barb Leg 144. Manatu zuen 

Murtutsen iduri eder bat eta ihardetsi zioten baietz, maiatzeko hogoia gabe egina zatekeela. Lf Murtuts 14. 

Moroak bere lana finitzen du, saria eskuratzen eta wisky bat manatzen. Larz Iru 68. v. tbn. Zerb IxtS 62. 

� Mandar, recetar, aconsejar. � Ezkonduei zer manatzen da matrimonioaren gañean? El 56. Manatu zuen 

yendei lurrean yarzeaz. TB Mc 8, 6. Medikuek herriko airea manatu zioten. Laph 140. Aita eri bati manatua 

izan zitzaion erremedio bat kharioa. Ib. 233. Frantziako jandarme guziei manatzen dutenak. HU Zez 187. 

Harritua gaude Baltatzarrek eztularen kontra nola etzuen usuago manatzen idi-mihia. Zerb Azk 89. Errak, 

manatuko duk gero hire buruari eta ez eni. Larz Iru 84. v. tbn. Barb Sup 69. JE Bur 62. 

�2. (B, BN-arb, S ap. Gte Erd 223; H). (Aux. trans. bipersonal). Mandar, gobernar, dirigir, manejar. "Untzia 

manatzen duena, celui qui commande le navire" H. "Bertzen manatuz daile (B), bestek manatuz dabila (BN-arb), 

bestek manatürik düzü (S)" Gte Erd 223. "Manatzeko erretxa da (BN-arb), manatzen aija da (S)" Ib. 235. � 

Burioperekin nihor / etzinduen manatzen, / baiñan hitzaz baino lehen / exenpluaz atzartzen. EZ Noel 152. Zuk 

manatzen duzu zeruan, lurrean, airean eta itsasoan. Harb 263. Eman ziazola bere zuen eskua eta botherea, 

bitartean utz zezala erresuman manatzera. Ax 345 (V 229). Eztu nihork perillik gabe manatzen, ongi obeditzen 

ikasi duenak baizen. SP Imit I 20, 2 (Ip, Leon man(h)atu; Mst manürik emaiten, Ol, Pi agindu). Iskiribatzeko 

eginbidean laguntzek behar baitute izan goragotikagoak, ezen ikhus zazu nola Jainkoak berak iskiribatzeko 


mende. 

77


enpleguan manatu zuen Joandoni Joannis. ES 152. Judeako gobernadore Poncio Pilatus deitzen zen batek 

manatzen zuen denboran. CatLav 84 (V 50). Jauna, ene abis sentimentia duzu / Buliferreki juntatu, / eta zuk 

behar gutuzu / gu biak manatu. AstLas 22. Zer leku den infernua, / zer duan hor ikusten, / nortaz haizen 

lagundua, / nork duen hor manatzen. Monho 122. Eztük ez Ürüñian / bestarik manhatüren. 'Tu ne présideras 

pas'. Xarlem 571. Gure arimetan Jangoikoak erreinatu, manatu ta agindu dezela graziaz emen lurrean. Añ 

CatAN 30. Eztütün, ez hik, han manhatüren bestak. 'Ce n'est pas toi, qui, alors mènera le bal'. Etch 278. Ttipiak 

ez du hainbertze buruiope, ez dabila erresuma manatu beharrez. Dv Lab 4. Badakizu zer egin, bereziki jasangaitz, 

oro manatu nahi lituzkena balinbada edo nehork ezin asea? HU Zez 212. Errexkiago hatzeman ere dezake 

langile saldo batek norbeit [...], arthalde bat bezala gizon bilku hura zaint dezakenik eta mana. JE Bur 202. 

Horien gidatzeaz eta artatzeaz, behar orduan manatzeaz eta izendatzeaz, kargatua zen. "Les commander". 

Ardoy SFran 242. Bihotz ona, segur, bainan fedeak baino segurrago odolak manatzen solasak. Ib. 298. v. tbn. 

Hm 96. Lg I 263. Egiat 179. Bordel 150. � (Con dat.). � Nahiz [zauria] ikhusteak berak izitzen duen, ikhasia da 

hatik [Franzizko] bere naturalezari manatzen. Laph 166. 

�3. Enviar, comisionar. � Tobias gaztea manatu izan zenean Erragetzara ioaiteaz. SP Phil 15 (He 14 igorri). 

Herodes Erregerengana / Pilatusek du manatu. Gç 85. Hunelako arbola gure Salbatzaileak ere pikatzera eta 

suan erretzera manatzen du. ES 172. Huna nüzü Espaiñatik / berri gaistos beterik / Alfonsa Erregiak / zuregana 

manhatürik. 'Envoyé'. Xarlem 847. Soldaduak an ditu / manatzen berehala, / konpañiarengana / lagun 

gintzatela. Bordel 43. Othoizka zagozkion, etzetzan lezera mana. Dv Lc 8, 31 (Leon etzitzan othoi leizerat 

mana). Funts ederretan bizi dira senar-emazteak dohatsuki, Pariserat manatu etxeko premuaren igurikan. Zub 

87. � Mover, desplazar, arrastrar. � Zeren goaiak hagitz manatzen baitu. INav 82. Mareak hagitz manatzen du 

Lirlesko senadirat. Ib. 48. � "Kanporat manatu nau, il m'a mis (ordonné d'aller) dehors" H. � Gobernutik 

gizonak / manatzen zituzten, / konpostura asi ta / lehen bezala uzten. Bordel 155. Gure elizetarik fuera kanporat 

eskuararen manatzeko. HU Aurp 198. Josepek Ejiptoar guziak manatu zituen kanporat eta anaieri oihu samin 

bat egin zioten. Zerb IxtS 29. 

�4. (BN-lab ap. A; H). Permitir. � Othoitzen zütielarik ezinago ümilki, nahi düzün manhatü püblikatü izan 

dadin. Mercy 11. Badira larre hainitz ezin-phezoinezta daitezkeenak, lekhuak ez-duelakotz manatzen. Dv Lab 

337. Azken denboretan etzen gurekin hanbat ibiltzen. Osagarriak etzion manatzen. Xa Odol 49. 

�5. "Le G et le V usent de manatzea bien que beaucoup plus rarement que de agint[z]ea, pour rendre le sens de 

'mandar, léguer' [sic]" H. 

II (Sust.). � (B ap. Gte Erd 223; Lecl), manau. Orden, mandato. "Ordre, message" Lecl. "Bertzen manatuz daile 

(B), bestek manatuz dabila (BN-arb), bestek manatürik düzü (S)" Gte Erd 223. � Egin beharrak eta manatuak 

osoki eta fidelki egin ondoan [...] hari zaite zuretzat. SP Imit I 19, 5 (Ol, Pi aginduak, Leon eginbideak; Mst 

gaiza manhatiak). Obedezituko diote manau oni Zeruek, infernuek, purgatorioak eta linboak (Goldaraz, 1833). 

ETZ 209. 

- EZIN MANATU. Indomable. � Haurrak [...] dena sineste baitira, dena bihotz eta ezin manatuak, erleak 

kofoirat bezala bazoazkoten, burrunban. JE Bur 43. 

- EZIN MANATUZKO. "Ezin-manatuzkoa, (chose ou personne) qu'on ne peut commander, rebelle au 

commandement" Dv. 

2 manatu. "Manar agua, ura manadu" Lcc. "Manadero, manaitan dan lekua" Ib. 

3 manatu. "Manatu, ponerse paralítico (V-ple)" A Apend. Quizá relacionado con 1 mankatu. 

manatu. v. banatu. 

manatzagi. "Administrator belli, armadako buruzágia, armada manatzágia" Urt I 193. 

manatzaile (L, BN; Lecl, Dv, H (+ -alle); -aille SP (s.v. manaria), Ht VocGr 407), manazale (AN-ulz, S), 

manatzale (B), manale. Ref.: A (manatzaile, manatzale); Lrq e Iz Ulz (manazale). � (El) que manda, ordena, 

gobierna. "Précepteur" Ht VocGr 407. "Nor da hunen manatzailea?, qui est celui qui a commandé ceci?" H. � 

Tr. Documentado en textos septentrionales desde el s. XVII. Al Sur se encuentra en Mendiburu y Z. Moso (79 

manazale). La forma manale se documenta en Mendiburu (junto al más frecuente manatzalle). � Fiñean biaia 

ona egiteko grazia, / egiguzu, uhiñaren manatzaille handia. EZ Man II 130. Manatzailerik gabeko etxean guziak 

nagusi. O Pr (ap. H). Armadaren jenerala eta manazalia. Tt Onsa 2. Guziak lurrean belaunak ezarri ta ezagun 

zezaten beren biso-rei manaletzat. Mb IArg I 393 (316 manatzalle). Gure Jaungoikoa [...] manatzen dutenen 

manatzallea da. Mb OtGai I 65. Hartzekotzat bere manatzailletzat [...] Sathan gaixtoa. Lg I 263. Soñü egiteko 

behar dük nuizetaik manhazalia, / godaletaren hartzeko aldiz bethi prestik (dük) eskia. Etch 310. Aitzindariak 

gaixtaginen alde dira eta diotenaz anhitzak heien manazale ere ziren. Prop 1884, 288. Zu zira herioari 

manhazalia / zu zira gizon ororen jujazalia. J. de Menditte Jesusen Erregegoa (ap. DRA). Manatzaile hauta, 


mende. 

78


itsas alde hartako berri den hobekiena dakien gizona. Prop 1898, 31. Errana da eta ezin ukatua, amodioak ez 

duela manatzailerik. Lf SanchoAzk 4 (ap. DRA). Adimendua da ez bakarrik argitzale bainan manatzale eta 

hortik heldu zaio zuhurtzia. Lf in Zait Plat XVI. Buruzagiak erregearekin manatzale, soldadoak herrizain. Ib. 

XVII. Ene galdea egiten dut dener, [...] manatzaler eta obeditzaler. Herr 7-6-1962, 2. v. tbn. Hb Esk 32. Dv Prov 

13 (ap. EY III 169). Manatzale: HU Zez 134. 

� (Como segundo miembro de compuestos). � Untzi manatzaileak berehala hartu Mesinako bidea."Capitaine". 

Birjin 489. 

� (Uso adj.). � Egiten du Jesusek guztiz ongi Errege manatzalle onaren egiteko hau. Mb IArg I 307. 

- MANATZAILE-ORDAIN. � Maltako untzi manatzaile-ordaina jautsi zen untzi zolarat. "Lieutenant du 

vaisseau". Bijirn 488. Manatzaile-ordain hura Mesinako zaldun bat zen. Ib. 489. 

manatzale. v. manatzaile. 

manatze. "Action de commander. Manatze gogorreko nausia, maître qui a le commandement dur" H. 

manauka. "Manguito" Lar. 

manaukagile. "Manguitero, manaukagillea" Lar. 

manaurka. �1. "Compostura, modestia" Lar. "Corambovis" Ib. �2. "Continente" Lar. 

manaurkaro (Lar), manaurkoro (H), manourkero (H). � "Modestamente" Lar. "Avec décence, propreté, mise 

honnête" H. 

manaurke. "Habillement, mise honnête" H. 

manaurkez (Lar � H). � "Immodestia" Lar. "Absence de décence, d'honnêteté, de mise, de soin dans le vêtir" 

H. 

manazale. v. manatzaile. 

manazpen. v. manaspen. 

manbudi. v. MANDO-GURDI. 

manbul. v. mamula. 

manda. v. 2 banda. 

manda-. F. pref. de mando. 

mandabela. "(V-m), cuervo grande" A. 

mandabelar (-lh- L, BN; Arzdi Plant1 278), mando-belar (AN, S; Zerb GH 1933, 95). Ref.: A (mando-belar); 

Lcq 109; Lh (manda-belhar). �1. "Cártamo silvestre" A. "1.º carthame; 2.º safran bâtard, safran des teinturiers" 

Lh. "Frantsesez "pissenlit" deitzen duten belharrak hirur izen segurik baditu eskuaraz: ahuntz-kornoa, mandobelharra, 

sorgin-belharra" GAlm 1955, 32. v. MANDO-BILO. � Mandabelarraren sorgin-oiloa urrun darama 

aizeak. Zait Plat 61. Eramaten du aizeak sorgin-mandabelarra. Zait BGold 4. �2. (G-goi, AN-araq, B; Arzdi 

Plant1 278). Ref.: A; AEF 1955, 118; Satr VocP. "Hierba dura y gruesa como la paja" A. "Con este nombre 

parece que hay otra en Urbasa y que hace estornudar a las caballerías y abortar las yeguas, según dicen" Arzdi 

Plant1 278. "Para provocar el aborto. Le dan de comer la hierba llamada manda-belar o también le dan de beber 

agua de cocción de dicha hierba" AEF 1955, 118. "El único pasto considerado como insano lo forma la hierba 

llamada mandabelarra. Existe en la parte alta de Aizkorri. Provoca el aborto en las ovejas no acostumbradas a 

comerla, pero no en las otras" Ib. 164. 

mandabide (V-gip, G-goi-to), mandobide (V-gip; Dv). Ref.: A; EAEL 72; AEF 1955, 68 y 1960, 59; Elexp 

Berg. � "Camino de herradura (mandabide)" AEF 1955, 68. "De ello dan testimonio numerosos mandabideek, 


mende.


caminos usados por los mandazaiek o arrieros" AEF 1960, 59. Cf. Ond Bac s.v. manda-kamio: "Hubo tal vez 

mandubide, pues en el monte hay un Mandubita


mandamentu (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Lcc, Lar, Añ, H (V, G)), mandamendu, mandami(e)ntu, 

madamentu. � Mandamiento; precepto, orden. "Ordenanza", "orden, mandamiento" Añ. "Precepto" Ib. 

"Eleizaren sei mandamentuak, [...] les 6 commandements de l'Église. [...] Ontziaren mandamentua, le 

commandement de vaisseau" H. "Mandamentu barri bat lagatzen detsuet: [...]" Etxba Eib. "Buruz ikasten 

giñuzen Amar Mandamentuak, naiz ta jakiñ ez zer esan nai zeben" Elexp Berg. v. manamendu. � Tr. Propio de 

la tradición meridional desde el s. XVI; su uso disminuye notablemente en el s. XX. Al Norte sólo se encuentra 

en CatS y Mattin (63 -mendu). La forma general es mandamentu (-ndu en Ubillos (178)). Hay mandamintu en 

Betolaza (junto a mandamentu) y en el catecismo de Arrigorriaga (69), y mandamientu en VJ (12). Hay tbn., 

salvo errata, un ej. de madamentu en un texto de Erro del s. XIX (ETZ 271). � Bizi zinean orduan / kunplidu 

dozu / oi ondo mandamentuak. Lazarraga 1200r. Ni[k] atsegin dot, / aita, egin zure mandamentua, / zerren ori 

da ene kontentua. Ib. (B) 1154rb. Amar mandamentu onek enzerretan dira bitan. Bet 11 (v. tbn. mandamintu en 

la misma pág.). Legeko ta Eleizako mandamentu, sakramentu ta miserikordiazko obrak. Cb EBO 60. Urratu 

dituztelako Elizako mandamentu biak. Mg CC 211. Mandamentu au nork ausitzen du? Añ CatAN 39 (v. tbn. EL 1 

135). Zoin da Jangeikuaren legeko lein mandamentiua? CatR 43. Ezpaita áski bedrátzi mandamentuak 

goardátzea, bát austen badá. LE Prog 114. Biziyo guzietan / ori da txarrena, / mandamentu guziak / galtzen 

dituena. JanEd I 42. Ondo adittuko dezu Jaungoikoaren mandamentu edo agindu bakoitzaz galarazia ta zillegi 

utzia. Inza Azalp 22. Andra bat joan zan kofesatzera eta mandamentu danetan berak pekaturik bape etzeukala. 

And AUzta 82. Biziorikan txarrena dago / seigarren mandamentuan. Uzt Noiz 15. ¨. tbn. Ber Doc 88r. Cap 51. 

ConTAV 5.2.11, 152. OA 5. Arz 23. El 55. Iraz 6. Mb IArg I 325. Acto 477. Zuzaeta 45. CrIc 50. Gco I 438. AA 

III 522. JJMg BasEsc 57. fB Ic I 21. Astar II 35. Echag 218. CatLlo 37. CatBus 26. CatAe 60. CatSal 47. Brunet 

Lc 1, 6. Aran SIgn 203. Xe 362. Legaz 30. Apaol 98. Itz Azald 13. Balad 160. CatUlz 34. Tx B I 205. 

� "Mandement. Ipizpikuaren [...] mandamentua, mandement de l'évêque" H. � Baiunako Jaun aphezküpiaren 

mandamentia. CatS III. 

- MANDAMENTUZ. Mediante mandamiento(s), por mandamiento(s). � Jangoikoak bere mandamentuz ta 

konsejuz adirazten diguna zuzenkiago egin naiez. Mb IArg I 326. Agindu ta debekatu egitten digu bere 

mandamentuz edo agintzaz. Inza Azalp 139. 

1 mandar (Vc, Gc, ANc ap. A; Lcc, Lar, Añ, H), mandoar (H). � Mulo. � 

�� 

2 mandar (G-nav, AN-larr-ulz, B, Ae, R-is-uzt), mandarra (AN-ulz), maldar (AN-larr). Ref.: A; A Apend; A 

Aezk 296; Asp Leiz2; Iz Ulz (mandarra), R 404; Izeta BHizt2. � Delantal. "Mandil (Ae)" A Apend. Cf. CEEN 

1970, 193: "Mandarra o mandil (Valcarlos)". Cf. VocNav s.v. mandarra. Cf. 1 mantar. v. amantal, mantal. � 

Mirabe-morroiak [...] beren mandar (altzo) zuriak gora ta bera erabiliz. A Ardi 63. Apaltzeko maie jarri 

t'ondorin artzen emendik amak bere maldar berrie. Inza EEs 1913, 10 (escrito en el habla de Larraun). 

Haizkorak bizkarrian eta mandar xuriekin. Zub 115. � Donibandarra, k k mandarra (L-côte). Lander Eusk 1925 

(IV), 50 (y añade "mandarra = emplâtre de nature sèche: sorte de Toile souveraine"). 

3 mandar (Sal ap. A). � "Escobón, estropajo para limpiar el horno. Ezpelez xu jagoenetan laba xautzeko 

mandarrak, los escobones que se emplean para limpiar el horno [...]" A. Cf. VocNav: "Mandarro, escoba hecha 

con ramas de boj, que emplean para barrer el suelo del horno doméstico (Salazar)". 

mandar. v. 2 mantar. 

mandareko. v. mandarko. 

mandareko. v. mandarko. 

mandari. v. mandatari. 

mandarin. � Mandarín. � Ungi liteke [...], Yuduek arnegatzea Santu-Izpiritetan, Mandarinek ostrikatzea 

Sinan. Hb Egia 54s. Loui-Kuingo mandarin edo aintzindaria. Prop 1876-77, 28. Mandarin nagusiak jakitate 

eman zioten, ordutik bere buruen zaintzeaz egiteko bazuketela. Prop 1906, 74 (v. tbn. 76). v. tbn. Prop 1897, 

13ss. 

mandarindegi. � Residencia del mandarín. � Wong mandarinaz denaz bezanbatean, haren mandarindegia 

Aita Chanes hil zuten kaperatik berrogoi urhatsetan zen. Prop 1900, 10. 


mende. 

81


mandariniertze.� Mandarino. � Badituzte zuhamutze fruitukariak, abokatiertze, mangiertze, iranjatze, 

mandariniertze eta bertze asko. Prop 1897, 129. 

mandarin-sagar. � "Mandarin-sagarra, variedad de manzana (It 83)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. 

mandaritto. v. madaritto. 

mandarka. v. mandaska. 

mandarko (Sal ap. A Apend). �1. "Estropajo" A Apend. � Ezpelko ta mandarko / labe-xokoa xautzeko (BN). A 

EY IV 317. �2. mandareko (Ae ap. A Apend). "Pañales" A Apend. 

mandarra. v. 2 mandar. 

mandarran (Vc ap. A). � "Cencerro grande que cuelga del macho último de la recua" A. "Beti mandarranak 

ekarten ibili, hablar de cosas pasadas, litm.: andar siempre trayendo cencerros de macho (V-ger)" A EY III 321. 

v. MANDA-JOARE (s.v. mando). 

mandarri. �1. "Mandarria, mazo de hierro en los navíos, es voz Bascongada que significa el macho de herrero, 

síncope de mandaburnia de mandoa, macho, burnia, hierro" Lar. �2. "(V-ple), rodillo, piedra de pulverizar 

terrones y asentar carreteras" A. � Mandarri aundi batekin berdinduko duzu soroa len-bait-len. "Cylindro". Ibiñ 

Virgil 73. 

mandartazi. "(V), tijeras que se usan para esquilar machos" A. v. MANDA-GURAIZE. 

mandasein. v. mandazain. 

mandaska (V-m ap. A), mando-aska, mandarka (BeraLzM). � "Pesebre para machos" A. � An bazter batean 

eta mando aska batean, manta batzuekiñ bildurik, gizon beltz aundi bat. Urruz Zer 122. Onek mandaskea edo 

topaten yok eta ardauz betea topa be. Erkiag Arran 18. 

mandat. � Mandato, mensaje. v. 1 mandatu. � Orizu, Brigadiera, / arrastatzeko mandata, / untsa abisa zitie / 

amens eztadin ezkapa. AstLas 27. 

mandatalari. "Araban garia, bidian mandatalaria (G-nav), el pan en Alava, el recadista en el camino. 'Beti ogi 

eske dagoan aurrari esaten zaio'" Inza Eusk 1928, 233. v. mandatari. 

mandatalgoa (BN-baig ap. A; SP, Lar, H). �1. Mensaje, recado. "Mission" H. "Comisión" A. � Mandatalgoa 

haur bera sustanziaz egin izan zaion Iosefi, halaber artzainei ere erran izan zaienean, nola Salbadorea sorthu 

izan zaien. Lç Adv ** 4v (v. tbn. Mt 11, tít.). Haur da hatseandanik enzun ukhan duzuen mandatalgoá, elkharri 

on eritzi diezogun. Lç 1 Io 3, 11 (BiblE mezua). �2. "Office, charge de mandataire, commissionnaire" H. 

mandatari (gral.; Lcc, Volt 95, Mic 7v, SP, Urt I 72, Ht VocGr 341, Lar, Añ, Arch VocGr 198, Dv, H, VocB), 

mandari. Ref.: A; Asp Leiz; Iz ArOñ (mandataari); Etxba Eib. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur 

desde Leiçarraga. La forma mandari se encuentra en Etcheberri de Sara (403; quizá errata por -tari) y en Orixe 

(metri causa). En DFrec hay 6 ejs. de mandatari. 

�1. Mensajero, comisionado, embajador; delegado; apóstol. "Internuncio, mandatari bitartekoa" Lar. 

"Demandadera de monjas, joan etorlea, mandataria" Ib. "Gentilhombre, el que lleva al Rey algún pliego de 

importancia, ezkutari mandataria Erregeagana" Ib. "Mandadero" Lar y Añ. "Bilbo'ra ostera dabillen 

errekadistiak (mandatarixak) ekarriko detsu gauza ori" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Mandatari, mandadero, 

hombre o mujer que se dedica a hacer recados (Baztán)". v. mandatalari. � Iainko Aitaren mandatari eta 

enbaxadore erakutsi izan baita. Lç Ins C 2v (v. tbn. ABC I 7v). Orduan mandatariak igorririk Iosefek erekhar 

zezan bere aita Iakob. Lç Act 7, 14. Dios Marteren mandataria ezpata bategaz salbaje aen arteti sartu zan. 

Lazarraga 1154v. Izotz zuria eurien mandataria. "Mensajero de lluvia". RS 511. Otsoak bere burua mandataririk 

onaena. RG B 13. Maiz etxetik hetara du / mandatari bidaltzen, / ea eztiren gargoro / Betleendik agertzen. EZ 

Noel 71. Mihia da bihotzaren mandataria, mihian da ezagun nor den bat bedera. Ax 396 (V 258). Mandatari 

hotza, berant abia, baratx ioan eta itzuli hutsa. "Le messager". O Pr 642. Inspirazioneak igortzen derauskigunaz 


mende. 

82


gero bere Angeruak mandatari eginik. SP Phil 143. Esan zion Jesu Kristok alako bati San Juan ebanjelistaren 

bitartez edo mandatari zala. Mg CC 232. Mandatari edo alkabueta estalgillaz baliatzen bada. Añ MisE 151. 

Ikusirik Franzesen bialdu, mandatari edo korreoren bat irago biar dala. Astar II IX. Itzuli ziran mandatariak 

Jakobgana, esaten zutela: allegatu gera zure anai Esau gana. Ur Gen 32, 6 (Dv, Ker mandatari; Ol geznari, 

BiblE mezulari). Batzarrearen bi mandatari oiek, San Pablo eta San Bernaberekin batean, Antiokiara joan 

ziran. Lard 510. Jaunak igorrien du / zerutik galdia, / erioa du bere / mandataria. Bordel 189. Gezurrezko 

asmazioz betetako karta batzuekin Kondeari mandatari bat bialdu zion. Arr GB 17. Nabillen toki guztietan 

bakezko mandataria naz ni, ez prankotarren aldekoa. Ag AL 21. 

� (s. XX). Mandataria, zer dakarrazu / berze munduko berririk? Balad 185. Ezdire mandatari edo mezulariak 

baizik. Zerb IxtS 64. Uxo mandataria, / zeruan ze berri? SMitx Aranz 49. Notaria zen eta Lapurdin deputatu edo 

mandatari. Zerb Azk 61. Erregeren mandatari bat eldu da zaldi-laisterka errudunentzat eriotz-barkapena 

erakarki. Etxde JJ 177. Eriotzaren mandatari diran eritasunak. Txill Let 92. Buruzagitza Nagusiak bidalirikako 

Mandatari Berezia zuen aurrean dago. Arti Tobera 265 (v. tbn. MaldanB 209). Ai, nork senda nazake! / Eman 

zakit egitan! / Ez ibili geiago / neri mandaritan, / ez dakite mintzatzen / nik nai nuken neurritan! Or in Gazt 

MusIx 197 (Gazt ib. 183 etzaidazu gaurgero / mandataririk bidali). Mandatari exkaxa zala Santxo Panza / 

burugabea bata, gogorra bestea, ta zu epel-antza. "Alcagüete". Berron Kijote 30. Erosoen uste nuen bidea hartu 

nuen, besteren mandatari bezala, ez neure kabuz. MIH 224. Euskal kulturaren mandatari dugun Patxi 

Etxebarria. Ib. 144. Politika paperak sorrerazi zituen Iraultzak, uste eta asmo berrien mandatari. MEIG VI 53. 

v. tbn. TAV 3.1.5, 76. Ber Doc 136v. Volt 199. Hm 78. Arg DevB 6. Tt Onsa 82. Gç 132. Acto 40. Mb IArg I 

351. Cb Eg II 23. Lg II 202. AR (ap. H). Zuzaeta 119. LE Kop 31. fB Olg 85. Bil 78. AA III 298. AstLas 41. Izt 

C 244. Gy 284. Dv LEd 55. Elzb Po 218. Bv AsL 23. Jnn SBi 102. Elsb Fram 183. Lap 105 (V 50). Noe 30. Arb 

Igand 103. Azc PB 82. A BGuzur 120. Ezale 1899, 14a. Echta Jos 255. Iraola 127. Ill Pill 25. Inza Azalp 41. Or 

SCruz 67. Etcham 194. FIr 141. Otx 31. Ir YKBiz 51. Sabiag Y 1934, 20. TAg Uzt 133. Gand Elorri 216. Vill 

Jaink 187. Onaind in Gazt MusIx 153. Etxba Ibilt 463. Uzt LEG II 285. Xa Odol 321. Azurm HitzB 29. Lf in 

Casve SGrazi 9. 

�2. "(G-to), mariposa" EI 359. v. JAINKOAREN MANDATARI. 

mandatarikoa (det.). � Oficio de mensajero. � Mandatarikoan hari bainaiz. He Eph 6, 20 (Lç, TB 

enbaxadore, Ol geznari, Ker mandatari, BiblE bozeramaile). 

mandataritza. � Misión, mandato. � Profeta andi onek Jaunaren mandataritza Josias-en denboran asi zuen 

eta Errege on oni asko lagundu zion. Lard 293. 

mandategi. v. mandotegi. 

1 mandatu (gral.; Lcc, SP, Urt I 515, Ht VocGr 341, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H). Ref.: A; Iz Ulz, ArOñ; Gte 

Erd 62. � Tr. Documentado en textos meridionales desde el s. XVI. Al Norte lo emplean autores no suletinos 

desde Etcheberri de Ziburu, aunque su uso es bastante menos frecuente que al Sur (sobre todo en el s. XX). En 

DFrec hay 11 ejs. �1. Recado, encargo; mensaje. "(De una) vía, dos mandados, bide batez, mandatu bi" Lar. 

"Mandado" Ib. "Mandato" Añ. "Mandatu baten egitera noa, je vais faire une commission" H. "Mandatu ori 

eman dakit (G-nav), ori egiteko enkargu eman dio (AN-gip, B)" Gte Erd 62. "Matar dos pájaros de un tiro, bide 

batez bi mandatu (G)" Bon (v. infra el ej. de Axular). � Zeruetako mandatua izanik, / andrariok ala kunpli 

jasorik (Endechas de Milia Lastur). TAV 3.1.5, 76. Joan zen bere mandatuaren egitera. Ber Trat 111r. Gabrielek 

zuenean / mandatua aditu, / haren konplitzeko bere / hala bazen prestatu. EZ Noel 42. Presuna haserretuen 

artean [...] edireiten da ongi demonio gaixtoa, han bide batez egiteintu bi mandatu. Ax 284 (V 189). Ekarri eta 

eroan Iaungoikoari bere mandatuak. Cap 40. Aingeruak Mariari / diotso mandatua. Hm 67. Kunpli bekit diozun 

gisa / haren mandatu altoa. Gç 36. Zure aitak ilzeko zegon horduan eman zigun mandatua. Mb IArg I 335s. 

Jainkoak oiezaz bialdu zizkidan mandatu edo inspirazioaz nik kasorik egin ezdet. Cb Eg II 94. Mandatu au 

artuta bereala, ekin zion Jesusek Kafarnaungo bideari. AA I 472s. Ematen diozu mandatu neskatx orrekiñ 

ezkontzeko asmoa duan mutillari irten dedilla illun-abarrean onelako lekura. AA III 554. Zenbat Jainkoaren 

mandatu eta gogarantza. Dv LEd 229. Seiak ekarri ziyon / zuzen mandatua. Bil 130. Han berean egon zadiela, 

bazuela mezu edo mandatu bat egiteko. Jnn SBi 52. Neure ekiñen ekiñaz edozein mandatu egiten ikasi dau. A 

Ezale 1899, 14a. Bidali zion mirikuari mandatua ethor zadiela. Prop 1906, 8. Zaude deskantsu, Joan-Eder, zure 

mandatu guziak eginen ditugu. Barb Sup 27. Bizia galtzeko eskubidea badut eta ori berriz artzeko eskubidea 

badut; mandatu orixe eman dit Aitak. Ir YKBiz 337. Gedeon etzen nekhazale batzuen semea baizik, dudatu zuen 

harentzat othe zen holako mandatua. Zerb IxtS 46. Berak bukatu bear zituen mandatu batzuek egitera lagundu 

diot. Txill Let 51. Mandatua eman nuen telefonoz. Arti Ipuin 80. Zaldun jaunarentzat beste mandatu bat bere, ba 

neban. Erkiag BatB 46. Aipatu zion aako albiste-mandatu ura, bere partetik bere andere Dulzineari egitekoa. 

Berron Kijote 225. --Beste mundutik zu joateko mandatue etorri da. --Ez naizela etxean esaiozue (AN-ulz). Inza 


mende. 

83


NaEsZarr 1295. Ez zuen inoren jolaserako egin film hau, horren bidez mandatu bat [...] zabaltzeko baizik. MIH 

320. Mezuan bertan, mandatuaren hitzez-hitzezkoan datzala honen izaera. MEIG IV 87. 

v. tbn. Volt 274. Mg PAb 107. VMg 72. Lg I 352. Izt C 191. Ud 17. Otag EE 1882c, 534. Arr May 101. A 

BGuzur 124. EusJok 121. Etxde JJ 121. Anab Aprika 57. 

� Proposición (deshonesta). � Arnasa apur bat artu eban neska gazteak. Mutillaren mandatua isilik eukalako, 

agian? Erkiag Arran 106. 

� (Vc ap. A; H). "Il se prend pour chose secrète. Mandatu bat erranen darotzut, bainan beharrira, je vous dirai 

un secret, mais à l'oreille" H. "Isilleko mandatu (Vc), secreto, confidencia" A (s.v. mandatu isil). � Sastre orrek 

bazuen / ainbeste kreditu, / jaun orri egin zion / ixillik mandatu: andriak jakin gabe / nai zuela pagatu. Izt Po 

165. Errokeri isilleko mandatu bat emon eutsan Txantonek. A BeinB 73. 

� (V-gip ap. Etxba Eib). (Pl.). Recados, compras. "Gaztetan, Txarriduna'nian eitten zittuan mandatuak" Etxba 

Eib. � --Mandatuan izan al zera? --Bai, amak igorrita. Etxde JJ 235. 

�2. "Ordre, commandement" H. 

- MANDATUA(K) EGIN. Dar el (los) recado(s), mensaje(s). Los ejs. con determinantes que significan 'hacer 

(un, el...) recado' se incluyen en la primera acepción. � Neuronek ezin neio, baia / egingo digot mandatu, / 

arenzat jaio ninzala ta / enagiala largatu. Lazarraga (B) 1204r. Guardatu gizonak eta aien mandatuak egin 

Jangoikoari. El 46. Mattinek egiten ziok yaun hauz'aphezari fraiden aitaren mandatua hitzez-hitz. Elzb PAd 85. 

Gure muthikoa kexatzen hasia baitzen, oraikoan bederen arrebari berari eginen ziola mandatua. Barb Leg 146. 

Jainkoaren mandatu hau egin zion: Hoa, hik urrundu behar dituk Madianitak. Zerb IxtS 46. v. tbn. Erkiag Arran 

74. 

- MANDATU EGIN. Hacer proposiciones (frec. deshonestas). � Pretenditu ote deban emakumerik berak 

mandatu eginik pekatu eragiteko. OA 160. Ezagutzen dezu iñuterian dantzara joaten bazera lendanaz mandatu 

egiten diozun orrekiñ, jarriko zerala gizartean eseririk. AA III 554. Neskatilak eurak mandatu egin bear izango 

deuste, ni dantzan ikusteko. A BGuzur 115. Astean hiru egun / lanean sartzen'tu, / bertze hiru egunez / egiten 

mandatu. (Interpr?). Etcham 173. � (Con determinantes). � Neronek bere amari mandatua egin zioen eta ama 

ere etzen munduko emazterik prestuena, beraz periletan izan ziren. Ax 350 (V 232). Iarraitunik izan eztuena, 

mandaturik edo salhorik egin etzaikana [...] erran ahal diteke segurki bere ohorean dagoela. Ib. 350 (V 232). 

Konsentitu nahi eztuelarik egiten zaion mandatuaren arauera egiteko. SP Phil 446 (He 450s egin zaion mandatu 

lizuna). Prinzesak eztu hobenik egiten zaion mandatu desohorezkoagatik [...] bere gogoaren kontra heldu 

zaionaz geroztik. Ib. 445 (He 449 egin izan zaion mandatu deshonesta). � "(Vc, Gc, Lc, B, Sal), pedir la mano, 

invitar a casamiento" A. � Ezkontzeko mandatu / egin diyot atzo. Tx B II 26. 

- MANDATU-EMAILE. Recadista, mensajero. � [Aingeruak] dira zerutikan datorzkigun mandatu-emalle 

batzuek. Bv AsL 156. 

- MANDATU IXIL (is- L, BN ap. A). "Secreto, confidencia" A. v. ixilmandatu. � Jainkoak zenbat mandatu 

ixil bihotzera [...] eta nik berariaz guziak bazterrerat. Dv LEd 167. 

- MANDATU-IXILKA. "(L), cuchicheando" A. v. mandatuka. 

- MANDATUZ. Mediante encargo, por encargo. � Zeruko abisoak / ditugu mandatuz, / etsaia bentzitzera / 

saiatzeko kontuz. Xe 330. Besteren mandatuz, [...] lanak prestatu genituenok aski moduz eta neurriz mintzatu 

ginen. MIH 376. v. tbn. Mb OtGai 9, 178. 

- MANDATUZ JOAN, BIDALI. "Mandatuz noa, je vais faire un message" SP. "Allegare, egitekoz, mandatuz 

nihor bidali" Urt I 515. 

2 mandatu (AN-ulz ap. EAEL 263). �1. Mandar, ordenar. "Nausiek mandatzen du errie reunitzeko" EAEL 263. 

v. 1 manatu. � Erromako eliza sanduak mandatzen duen bezala (1557). TAV 3.2.6, 153. �2. "Envoyer 

message" SP. �3. Desposarse. � Zure andreak erranik / zurekin dela mandatu / aspaldiko denbora untan / 

eztela zurekin egondu (AN). "Con vos se desposó". A EY IV 347. 

mandatugile (-ille Urt III 410, Lar, H), mandatu egile (Urt III 410). � Recadista, mensajero. "Bertzaldi batez 

hautatuko duzu mandatugile ixilago bat, [...] un messager plus silencieux" H. � Ik ez dirak serbitu / mandatu 

gilletzat? / Bien, errial ori / gorde zak iretzat. Bil 130. 

mandatuka (L ap. A; Dv). � Cuchicheando. "Mandatuka haritzea, se parler à l'oreille devant d'autres 

personnes" Dv. v. MANDATU-IXILKA. � Hartza ari baitzuan / hiri mandatuka, / zer erran daukan, niri / 

aithorturen duka? Zby RIEV 1908, 764. 

mandatuketa (SP). � Mensaje, recado, proposición. "Mandatuketan da, il est en message. Mandatuketara 

igorria, envoyé en message" SP. � Botu sakratu hartaz burdinathe bortitz bat ezarriko baitu bere arimaren eta 

erresoluzionearen kontrako mandatuketen edo eskhaintzen artean. SP Phil 414 (He 418 eskaintza). 


mende. 

84


mandatutxo, mandatutxu. � Dim. de 1 mandatu. � Ethorriko dira irri ixilak eta amoriozko mandatutxoak 

lehenbizian gordaka igorriak. SP Phil 289 (He 289 konderatto). Peru, erdu ona mandatutxu bat esan daizudan 

ixillik. Mg PAb 153. Au bera gertatzen da zenbait atsorekin: serbitzen due mandatutxoak egiteko gazteai. AA II 

120. Mandatutxo bat egin ezkero, txoria / esku eskuan eukan naiz izan txikia. AB AmaE 279. 

mandatuzale. � Recadista. � Zeregiña ematearren, len mandatuzalea ba-zan orain edozertara bidaltzen zuten. 

Anab Poli 104. 

mandatzar (R-vid ap. A). � "Mulazo, mulo grande" A. � Mando andi batian edo mandatzar batian. Mdg 123. 

mandauli. v. mandeuli. 

mandazain (V, B, BN-baig; Mic 7r, SP, Urt I 424, Ht VocGr 388, Lar, Añ (V), Lecl, H, Zam Voc), mandazai 

(G, AN, Sal, R; Lcc 133, Lar, Añ (G, AN), H (V, G)), mandozain (AN, BN, S; Arch VocGr, VocBN, Dv, H (L, 

BN, S); -zañ Volt 97, Gèze 340), mandozai, mandasein. Ref.: A (mandazai, mandozain); EI 384; AEF 1960, 59; 

Iz ArOñ (mandasaiñ); Etxba Eib; Elexp Berg. � Mulero, mulatero, arriero. "Muletier" SP. "Acemilero", 

"recuero" Lar. "Ordinario, arriero" Lar, Añ. "De ello dan testimonio numerosos mandabideek, caminos usados 

por los mandazaiek o arrieros" AEF 1960, 59. "Lenago mandazaiñak ekarten eben ardaua Rioja aldetik" Etxba 

Eib. Cf. VocNav s.v. mandazain. � Tr. Documentado en la tradición meridional desde el s. XVI. Al Norte se 

encuentra en ChantP (126), J.B. Elissanburu, Barbier y Constantin. La forma mandazai la emplean los autores 

guipuzcoanos (tbn. RS) y alto-navarros; mandazain se encuentra en textos vizcaínos y tbn. en ChantP, F. Irigaray 

y Etxaide (JJ 21). Hay además mandozain en Mendigacha (152), J.B. Elissanburu, Barbier y Constantin; 

mandozai en Salaverria (89), y mandasein en un ej. de EEs (1925, 12). � Azaga onik eztau mandazaik. 

"Postrimería buena no la tiene mulatero". RS 302. Mandazaia, nondik zatoz? (c. 1620). TAV 3.2.7. Zenbait 

mandazai. (Vera, 1674). FLV 2006, 264. Emanen tidazu mandazaiakin . Ib. 264. Nere gañean dijoan 

mandazai onen zigorrak beldurrago egiten naitziak. VMg 33. Andik laster Ismael-tar mandazai batzuek 

alabearrez Ejiptoronz jaisten ziran. Lard 49. Arre nik, badot dei egiten, / mandazaiñ balira legez eurak, / 

bertatik arre dabe esaten. AB AmaE 366s. Bidean gurutzatu ginuen mandozain bat, bi mando zahar kaprestutik 

zaramatzana. Elzb PAd 26. Emakuma bat bizi zan beren senar mandazain, buru-gogor, basto bategaz. A Ezale 

1897, 143b. Mando zainaren zahagia Arzagetenean sartzera zoan! Barb Sup 132. Ez beitzian zertarik bizi, sartü 

zen mandozain, armadako bizigarri karreiazale. Const 26. Ango erriko nagosi baten mandazain zintzo zala, il 

zan gizagaxua. Or Tormes 9 (Eus 19 mandazai). Manduakaz ebilzan gizonak mandazaña eben izena. Kk Ab II 

167s (168 mandazain). Gizonak deitu zituen bere lau lagunak eta manda-zaña. FIr 138 (143 mandazaiñ y 135 

mandazaina). Or dago biziten, lasto, bedar eta galtzu artean, mandazaiñen morroe pobreena bai litzan. Erkiag 

BatB 129. Erregetan ollarraren arra; San Antonetan mandazaien lepoa; otsaillaren erdira, loa begira (acertijo 

en AN-larr). Inza EsZarr 156. Arebalo-aldeko mandazai aberats aietako bat bait-zan. "Harrieros". Berron Kijote 

176 (v. tbn. 118). 

v. tbn. DurPl 77 (-zañ). Añ NekeA 218. Azc PB 102. A BeinB 91. Ag Kr 66 (-zañ). Echta Jos 72 (-zañ). 

Mandazai: Echag 145. Sor Bar 84. Noe 40. A Aezk 188. TAg Uzt 89. Anab Poli 86. NEtx LBB 182. Uzt LEG II 

41. BasoM 38. 

- ELE-MANDAZAIN. v. 1 ele. 

mandazaingo, mandozaingo (B?, BN? ap. A; Dv). � Oficio de arriero. v. mandazaintza. � Haritchabalet-ek 

ützi zian mandozaingua eta galtegin zian Elizaren zerbütxian berriz sartzia. Const 27. 

mandazaintza (H), mandazaitza (H), mando-zaintza (H). � Oficio de arriero. v. mandazaingo. � Naiago 

dutela jardun nekazaritzan [...], ezen ez ibilli zaldi mutil eta mando zaintzan. Izt C 183. 

mandazketa (V-m). "Mandoak ura edateko askak, abrevaderos" Zubk Ond. 

manddako (G-to, AN-gip), manddoko (AN-gip-larr-ulz-arce-olza, L-côte, BN, Ae, Sal, S, R-vid). Ref.: A 

(manddoko); EI 140. � Muleto. "Mulato, manyoko" Mdg 150. v. mandako. � Ekusten dud xiten dela 

akaballozko bat, mandoxko edo manddoko batian. Mdg 123. 

manddereko. v. maindireko. 

manddika. "Su diminutivo manddika se usa para significar las tripas de la oveja" A (s.v. mandika). 


mende. 

85


manddil. v. 2 mandil. 

manddire. v. maindire. 

manddo (S ap. Lh). �1. Desmochado, desportillado. v. mando. � Zieta nin sakho, / gathülia manddo, / kullera 

zurezko, / tahalla beltz ta xathar bat lunjeratako. 'Mon bol sans anse'. Etch 320. 

�2. (V-m, G-azp, AN-larr-5vill-araq-ulz-arce-erro-olza, L-sar-ain-arcang, BN [no lab], Ae, Sal, S ap. EI 140), 

mainddo (BN-lab ap. EI 140; H (L, BN, S, s.v. mandako)). Dim. de mando. 

�3. (BN-ciz-baig ap. A), maño (Sal, R ap. A). "Macho (voc. puer.)" A. "Burro (voc. puer.)" Ib. � Pulliki edo 

itsuski, oraikotik debruak joan du gure manddoa, ezen, bost hamarreko eta launa tanto dira bi alderdietarik. 

Barb Piar I 44. 

�4. (Sc ap. A). "Pájaro híbrido, hijo por ej. de canario y jilguera" A. Cf. mando II (6). � Híbrido. � Automovil 

hori, xinitrea edo manddoa delako, ez da gure berezibila bezain jatorra. PMuj in MEIG I 94. 

�5. "(L-ain, BN-ciz), a las mujeres estériles si son pequeñas se les llama manddo" A. Cf. mando II. 

manddoko. v. manddako. 

mandelbi. v. mandeuli. 

mandelera. � (Empleado como eco de kandelera 'día de la Candelaria', con alteración de la consonante inicial). 

� Kandelera mandelera / [...] bost illaute larraiñera, / sei Larraungoa, zazpi ere bai / Uitzikoa. Or Eus 325. 

mandellu. v. mandeuli. 

mandelu. � Manto. � Ethorri zaio dolua, / ordutik du mandelua, / munduko legeak nahi baitu / ibil dadin 

kukuldua. Andreen aphainduraz (1780) (ap. DRA). 

mandera. v. bandera. 

mandereta. v. maindiretara. 

manderresa (AN ap. A; Aq 563 (AN)). � "Avantal" Aq 563. "Avantal, delantal" A. Cf. VocNav s.v. 

manderresa. v. amantal, 2 mandar, mantal. 

mandeuli (V, G; Lar, Añ), manduli (AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, B; SP � vEys, Urt II 402, Dv), mandelbi (Gto), 

mandellu (R), mandouli (L-côte, B; H), mando-euli (V-gip, AN-gip), mandauli (AN-olza; H), mandaeuli 

(V-gip; H). Ref.: Bon-Ond 146; A (mandeuli, mandelbi, mandouli, manduli); Iz Ulz (mandulie), ArOñ; Etxba 

Eib (mando eulixa); EAEL 99; Elexp Berg (mandaeuli); Izeta BHizt2 (manduli). � Tábano. "Mouche ânière" SP. 

"Mosca de burro" Lar (v. tbn. Añ, s.v. mosca). "Mosca grande negra, muy zumbadora que daña las carnes" A. 

"Mando eulixa dan gauza zittala!" Etxba Eib. "Abre oiek manduliz beteak" Izeta BHizt2. Cf. VocNav s.v. 

mandaulia y manduli. v. EULI-MANDO. � Idia leizorrek manduliek, ez ulitxek, ez ausikitzeko erremedioa. 

Mong 593. Lotzen edo itsasten bazaizka zaldi bere ezi-gabeari zenbait mandeuli [...] ematen dio bertatik 

lasterrari ta irrintziari. Mb OtGai III 205. Mando eulija dogu / beste jenerua / zabal ta biribila / zapua langua. 

DurPl 81. Tronpa biribil biribila, mandeuliak lakoxe urrumadea egiten dabena? A Ezale 1898, 2b. "Mando 

euliyen bertsuak" letu biar ziyozkala. Iraola 45. Euli beltz aundi, belar-kolore, / mandeuli mutur-zorrotza. Or 

Eus 318 (v. tbn. Poem 531). Dautzuet ez zuela Paskualek aholku eta arralleria eskasik: [...] "Emoitzioztek 

mando-uliak gibeletik! Hik baino lan hobea eginen ditek". Larz GH 1959, 90. Norberak jakiten du bere 

mandulien berri (AN-ulz). 'Nork edo zerk nasten dion bizitza'. Inza NaEsZarr 1266. v. tbn. Otx 17 (mando-euli). 

mandigo. v. mandio. 

mandika (Lar, H). �1. "Comedor" Lar. "Glotón", "tragón" Ib. �2. (Sal ap. A), mardika (Sal ap. A), mantika 

(BN ap. Lh), pantika (R ap. A) "Estómago" A. � Ardi mandika sabel gaxtigar adar. Zer da? Garral EEs 1915, 

93. Labana mandikaño sartu zionan seittun ta zerria seko geldittu bertan, euli baten odolik atea biño len (ANgip). 

PPer FLV 1987, 190. �3. "(Sal), cuajo del ganado" A. 

� Etim. Para su origen en un lat. *pantica, v. FHV 1974, 191. 


mende. 

86


mandikade (Lar � H). � Glotonería. 

mandikaki. "(Sal), grosura, carne del vientre" A. 

1 mandil. v. bandil. 

2 mandil (S ap. Lrq; Dv), manddil (BN-lab ap. A), � "Mandilak, langes" Dv. "Pañales de muletón con que se 

envuelven los infantes" A. � Mandilez inguratzen eta toroxatzen zuenean. Jaur 359. 

mandilxka. � Dim. de 1 mandil. Cf. bandil. � Etxahun mandilxka zela, zarpaila, mihi gaxtoa, ohoina, aphez 

jalea? Herr 1-3-1962, 4. 

mandio (Ae; Lar, H), bandio (AN-5vill), barandio. Ref.: A Apend; A Aezk 296; EI 128; Izeta BHizt2 (bandio). 

� Tr. Además de en Moguel , y al Norte en Duvoisin y Prop, se documenta en textos meridionales del s. XX. La 

forma general es mandio. Hay bandijo en Moguel, mandigo en Prop, marandio en T. Agirre y maindio en N. 

Etxaniz (junto al más frecuente mandio). 

�1. "Redel, del navío" Lar. "Sobrequilla, killagañeko mandio luzea" Ib. "Tabla" A Apend. "Tablón. La tabla 

pequeña es ol" A Aezk 296. "Zortzi oineko mandioak 'tablas de ocho pies'" EI 128. "Llaman en muchos pueblos 

al pasadizo o puente que se establece en algunos caseríos para el paso de los carros al desván. También llaman 

mandio a cierta clase de maderos que ponen en los lagares. En 1729 se dice en unas cuentas de fábrica de 

Fuenterrabía: "por 209 codos de madera de mandios para hacer la puerta nueva del sagrario y 4 bancos para la 

iglesia al precio de dos reales codo". En 1747 hay dos partidas de mandios que se entregan para el órgano" SMuj 

EEs 1921, 105. "Aritz bandiuakin in dugu otaska (AN-5vill)" Izeta BHizt2. "Antiguamente los lagares no tenían 

prensas ni usos [sic] para prensar la manzana y en su lugar ponían encima de la manzana tablones y para pesar 

sobre éstos un gran tronco muy pesado, que con su peso iba apretando la manzana y extrayéndole el zumo. A ese 

tronco llamaban urkotxoa y a veces porque pesara más le dejaban con sus grandes ramas. [...]. Barandiyua, 

llaman a los cerrados o paredes de los lados, que son de madera y forman el cajón o local donde se pone la 

manzana" SMuj. � Bandijua. Txakurzulua. Zirijak. Urkulia [...]. Mg PAb 134 (en una lista de herramientas de 

una ferrería). 

�2. (G-goi-to), maindio (Añ), marandio, bandio (V, G), mandigo (Izt 37r). Ref.: A (mandio, bandio); AEF 

1955, 78; Iz UrrAnz (bandixua); Elexp Berg (bandixo). Granero, desván. "Era de trillar [...] en el desván" Añ. 

"Granero" A. "Bandio, sala de caseríos destinada a depósito de heno, granos, etc." Ib. "Arriba del todo se 

encuentra el desván (mandioa) a donde entra el carro de bueyes" AEF 1955, 78. "El interior de la casa donde se 

pone la hierba" Iz UrrAnz. "Oinddio usteke dago bandixuan burdi-garua" Elexp Berg. � Etxearen gallur 

ondoan, ganbara andi bat, mandio bezela, gari, arto, baburrun ta sagar umatuak gordetzeko. Ag G 17. Jauregi 

antzeko etxe lasai bat, [...] uzta-mandio, abere-ukullu, nekazarien aterpe biurturik. Ag EEs 1917, 169. Garia, 

berriz, nere mandioan abazkatu. Ol Mt 13, 30 (BiblE mandio; TB, Ip bihitegi, Ur (G) aletoki, Leon selauru, Ker 

garautegi). Txabolatxo edo mandio dalako bat gertutzeko. Ldi Y 1933, 86. Bazkaz, iñoiz ez ainbat / betea du 

mandioa. "Pajares". Or Eus 383. Mandiyo aundi batean / artaburuak aletzen. EA OlBe 19. Mandioko bi 

kutxetan, batean artoa, bestean soñeko, maindire ta azak eta naste. JAIraz Joañixio 10s. Mandio edo ganbara 

zuloetan [...] egin oi diranak [dantzak], berez dirala pekatu esan genezake. MAtx Gazt 67. Keresen lastoz ildoak 

aztun eta mandioak beterik ikusi arte. "Horrea". Ibiñ Virgil 92. Arto ta gariz beteko dira / aurten mandio 

baztarrak. NEtx LBB 368. Azkar-azkar, maindiora ixkillaretan gora izkutatu zan. Ib. 15. Eskuan dauka sardea; 

larraina garbituko du eta garia mandiora bilduko. IBk Mt 3, 12. v. tbn. Jaukol Biozk 24. Lab Y 1933, 256. 

BasoM 50. Marandio: TAg Uzt 292. 

�3. (L, BN-ciz-mix-lab ap. A; VocBN, Dv, H), mandigo. Establo, cobertizo. "Étable couverte de chaume" 

VocBN. "3.º cuadra cubierta de bálago; 4.º tejavana" A. � Zilhoa hesiz inguratzen da eta estaltzen mandio bat 

bezala edo teilaz. Dv Lab 151. Zer ginuen elizatzat? Lastoz estalia den mandigo aphal bat. Prop 1904 (ap. 

DRA). 

�4. "(B), estacada gruesa de los fosos" A. "Seto, valla hecha con ramas gruesas. Gure belaia etsi dugu mandio 

ederra inik" Izeta BHizt2. 

�5. "(Ae), madera" EAEL 126. 

mandiope (Lar � H). � "Quaderna en el navío" Lar. 

mandioratu. � Entrojar. � Uztak oro bildu eta Parao-ren zaipean mandioratu bitzate, garia irietan yagoteko. 

Ol Gen 41, 35. 


mende. 

87


mandiota (Lar � H). �1. Sala, salón. "Pieza, sala, aposento", "quadra, sala" Lar. � Igoten eben goiko egotokira 

gizon de emakume danak [...]. Estaldu ziran aulki guztiak, bete zan mandiota. Ag AL 100. Gela-barrua zuri-zuri 

iantzi eben, gizategi edo mandiota isats da izuzkeagaz igortzi. Ib. 88 (v. tbn. 81). �2. "(Gc), granero" A. v. 

mandio. 

mandira. v. maindire. 

mandiril. v. bandil. 

mandiru. "(BN-mix), muladar" A. 

1 mando (gral.; IC 443, Volt 97, Mic 8r, SP, Urt III 425, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze 

340, Dv, H, Zam Voc). Ref.: Bon-Ond 142; VocPir 408; A; EI 140; Urkia EEs 1930, 49; Lrq; ContR 521; Iz Ulz; 

Iz Als (oinezturi), ArOñ, R 292; Etxba Eib; EAEL 81; Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y 

dialectos desde finales del s. XVI. En DFrec hay 12 ejs. 

I (Sust.). �1. Mulo, macho. "Mando gainez dabilla" SP. "Urte jauzitako mandoa, mulo que tiene más de un año 

y no ha llegado a dos" Broussain ms. (ap. DRA). "Mandoak umerik ez, umearen minik ez, [...]. Mando handiak 

basta handia (BNc), el mulo grande, grande albarda" A. "Asto izan, da mando bizi (V), viven aún más 

groseramente que lo que pide su estado, ser burro y vivir machos" Ib. "Mandua baziñaz bezela erabilli zaittu 

piontzan" Etxba Eib. � 

Mutil, mando, bota ta tabardoa. Lazarraga (B) 1182vb. Gure mandoa urak engarren eta urak aroa. "Nuestro 

macho". RG A 19. Eman zerauen mando, zamaari, idi, hazi, diru, finean trabaillatzeko behar zuten guztia. Ax 

27 (V 16). Mandoa nor duk aita? Bortuko behorrik ederrena ama. O Pr 311. Mandoak, ezpadu potrorik, ez 

potro-minik ere. Ib. 312. Mandoa den lekhuan adibarik ez aipha. O PrASJU 286. Mandoak osinari, dienak 

dienari. Ib. 353. Mandoak ez othe dira bethiere abre pizuak. SP Phil 205 (He 206 mandoak). Askoren iritzian idi 

eta mando kargatuakin jai osoan bideari ekitea debekatua dago. AA II 51. Zaldi, mando edo burdijakaz batetik 

bestera ibiltia. Astar II 67. Eztitin sober'ebil primer khort'egiten / gibeletik manduer bastaren ezarten. Etch 282. 

Mando mozten zenbeitek bizia higatzen. Hb Esk 227. Mando-gañean igesi zijoala. Lard 200. Akaballozko bat, 

mando andi batian edo mandatzar batian. Mdg 123. Mendi gora hartarik mando bizkarrez beheiti jiteak akiturik 

bazagon aste bat osoa. JE Bur 156. Zahagiz gain gaineraino kargatu mando bat. Barb Sup 130. Mando hilari, 

uzkitik olo (BN). Lander Eusk 1925 (IV), 56. Mando merkia, nausiaren nekhia (BN). Id. ib. 1928 (IV), 311. 

Alako mando billau ostikolaririk munduan ez da azaldu. Or Tormes 113. Gendulain-dik ekarri sei zagi (bi 

mando) / igazkotik. "Dos cargas de mula". Or Eus 364. Mando nai diinak kakarik gabe, egon behar du mandorik 

gabe (BN-ciz). A EY III 66. Absalon ihesari eman zen mando baten gainean. Zerb IxtS 56. Jetxi zan nagusia ta 

"arre mando" abiatu ziran erri-gibelera. Anab Poli 110. Zaldi-mandotan asko egoan errian: berreunetik gora 

bai. Bilbao IpuiB 222. Mando bihurrienak hezten dira, aski akituz gero. Larz Senper 62. Bidean mando baten 

perra otsak adituko dira. NEtx LBB 182. Mandoa saldu ta astoa erosi (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1845. Mandoa 

bera ere botako zin gure etxe-zuloko usaiak. Ataño TxanKan 58. Ez dut uste Avignongo Aita Sanduaren mandoa 

baino ahazkorrago naizenik. MEIG VIII 35. 

v. tbn. Harb 324. EZ Eliç 322. Gç 44. SermAN 7. Lg I 316. LE Matr5 9. AstLas 14. Egiat 166. Xarlem 318. 

DurPl 81. VMg 33. Zav Fab RIEV 1909, 29. It Fab 134. Izt C 167s. Arch Fab 79. Gy 139. Dv Lab 94. Bil 169. 

Laph 36. HerVal 199. Arr GB 146. Atheka 131. ChantP 88. Ud 25. Apaol 31. AB AmaE 235. Sor Bar 83. Elzb 

PAd 25. Elsb Fram 162. HU Aurp 102. Balad 103. Ag Kr 174. Etxeg RIEV 1908, 118. Echta Jos 72. Urruz Zer 

50. A Ardi 133. Kk Ab I 78. JanEd II 140. Noe 39. Ox 118. Const 26. FIr 135. Tx B II 214. Etcham 149. Zub 75. 

TAg GaGo 8. JAIraz Bizia 86. Lek SClar 140. ZMoso 45. Etxde JJ 52. Herr 19-12-1957, 3. Erkiag Arran 130. 

JEtchep 42. Arti MaldanB 205. Zait Plat 40. Salav 89. Uzt LEG II 41. Berron Kijote 102. 

� Akademiara asto ioan eta mando etorri egiten zutenak ere baziran. Zait Plat 20. 

� (Como primer miembro de comp.). � Mando talde andiakin. Izt C 202. Mando lapurrak. ChantP 88. Garbitu 

arin, lagundu daigun / asto ta mando zametan. Azc PB 65 (v. tbn. el mismo ej. en Erkiag Arran 46). Mandozaurira 

eulia ala da / ongi zorroztuz miztoa. "Matadura del macho". Or Eus 392. Mando-aldetik Balentin eta 

etxekoandrea ikusten zuten. Anab Poli 109. Aspaldi ontan lanikan gabe / gendukan mando-taldia. Zepai in Uzt 

LEG II 40. Lagundu bezait mando-azpi ontatik ateratzen. "De debajo desta mula". Berron Kijote 211. 

� (Añ, Izt 117r). (Empleado como insulto). "Majadero, necio" Añ. � Onen gizona izanik mando aundi bat, 

azaldu da atian kolera biziyan. Iraola 97. --Zeuk esateko mozkorre naizela. Mozkorre. --Nere amagatik ori esan 

mandu orrek. Alz Bern 78. Orain doguz, bai orain, / negarrak, uluak, / igazi dauskunian... / "Mando" 

"Ganbeluak"! Enb 206. 

� "Au fig. Gizon hori mando bat da, cet homme est un mulet. Ce qui s'entend, qu'il est têtu, dur au travail, 

endurant, fort comme un mulet" H. 

�2. (L-ain, B, BN, S, R ap. A; Dv, H (L, BN, S), VocB). Llaga, grieta (en el talón, mano, etc.). "Mandoak bikhez 


mende. 

88


lotzen ohi dira, [...] les déchirures et fentes du talon" H. v. ESKU-MANDO. � Beha, bertzalde, laborarien 

beren aztaparrer: ondar neguko mandoak erhi arteetan idekirik, odola dariote gaizoek! JE Bur 31. 

�3. "Tierra que se desprende. Mandoa erori da (BN-baig), ha caído la tierra" A. 

�4. "(L-ain), madre que cría durísimamente a sus hijos" A. 

�5. "Borrachera. Mandoa arrapatu, emborracharse" Asp Leiz2. 

�6. "Zurezko mando, chevalet servant à scier le bois (Lf)" Lh. 

II (Adj.). �1. (L-ain, BN-ciz ap. A; VocBN, H). "Erle, listor mandoa, abeille, guêpe ouvrière. Aihen 

mandotikakoa denak eztu mahatsik ekhartzen, la tige qui vient du vieux tronc (non d'une tige de l'année 

précédente) ne porte pas de raisin" H. � Kofoin batean dira andre bat, arrak eta mandoak. Dv Lab 294 (v. 

erlemando). 

�2. Avaro, ruin (?). � Senharra da emazten Yainkoa, behar dute maitatu [...] izanik ere maingu, zikhin, mando, 

hordi eta lohi. Hb Egia 64. Gazte fundibitailak, zahar mando edo zikhoitzak. Ib. 36 (v. infra MANDO ZAHAR). 

�3. (AN, L, BN, S ap. A; Dv). "Dur à la fatigue, insensible du côté du cœur" Dv. � Oraiko jaun kasko zut 

batzuek eman lezakete dituztela begiak itsu eta bihotza mando. SoEg Herr 20-5-1965, 1. 

�4. (V, G-bet). Ref.: A; Zt. Grande. "Uso mando, paloma grande. Etxe mando, una casa muy grande. Se usa en 

contraposición de zorri 'pequeño', cuya significación primordial es la de piojo" A. "Lau erroko sustrai mandoa 

euki dau nire matraillagiñak (V), mi muela ha tenido un raigón enorme de cuatro brotes". Ib. s.v. erro. � Gau 

artatik arrezkero, iru egun mando iraganak ziran. Erkiag Arran 94. Tantai-mando itzelez basoak beterik egonarren. 

Akes Ipiñ 8. 

�5. (S ap. Lh; H, Foix ap. Lh). Desmochado, sin cuernos. Cf. manddo. v. ARDI-MANDO. � Badütü ahari 

manduak, badütü ahari adardünak, badütü arthantziak; badütü axurdünak. Eskual 25-6-1908, 3. Bi ardi gorri 

zerratuak, biak mandoak. DRA. � Kadira maingu, kikera mando, zatain mehatu, bertz koskatu [...]. Herr 13-10- 

1960, 1. 

�6. (V-gip ap. Etxba Eib; H). Híbrido. "Zerri mandoa, cochon produit d'un sanglier et d'une truie domestique" 

H. "Asto arran eta biorran umia, aber mandua" Etxba Eib. Cf. manddo (4). � Hitz mando edo xinitreak 

(hybridae deritzaten odol-nahastu oiek) urriago, bakanago erabili bear dira. EG 1956 (11-12), 53. 

- ARDI-MANDO. "(BNc, Sc), carnero y cabra desmochados o desprovistos de cuernos" A. 

- EDO MANDOAK ADAR. "(S; Foix), coûte que coûte" Lh. "Edo mandoak adar, cueste lo que cueste" Herr 

(ap. DRA). 

- MANDA-GURAIZE. "Manda-guraiza (Gc), tijeras que se usan para esquilar machos" A. v. mandartazi. 

- MANDA-JOARE. "Manda-gare (B), cencerro grande que cuelga del macho último de la recua" A. v. 

mandarran. 

- MANDA-KAMIO (G-nav ap. Ond Bac). Calzada. v. mandabide. 

- MANDA-LORE (BeraLzM), MANDA-LORA (Vc ap. A). "Flores blancas que crecen en los ribazos" A. 

- MANDA-MAHATS. "Mandamaats (G-nav), uva de granos muy grandes" A. 

- MANDA-MUTIL (V-arr-oroz-m, Gc ap. A). "Zagal" A. � Lau morroi zaldizkoak eta iru manda-mutil 

oiñezkoak. "Mozos de mulas". Berron Kijote 63. 

- MANDA-TRESNA. "(V-ger, B), arneses, aparejos del macho" A. � Uztarri au erabiltzekotan, abere bakoitza 

bere manda-tresnak ere eraman bearra du. Garm EskL I 124. 

- MANDA-USO. "Esaterako, erdeldunak 'paloma torcaz' eristen dautsoen usua, euzkeldunak iru aldratan 

bananduten dogu. Nagusijari (andijenari) mandausua (mando-usua) esaten dautsogu" Altuna Euzk 1930, 470. 

- MANDOA BOTA (AN-larr ap. Asp Leiz2), MANDOA EGIN (AN-gip ap. Gte Erd 68). Vomitar. 

- MANDOAK HIL. "Echar un jarro de agua fría, mandoak il; litm.: matar los machos (V)" A EY III 241. 

- MANDOAK HILDA (V-ger ap. A; Otx Voc). "Mandoak ilda dago ori (V-ger), ése está abatido de tristeza; 

litm.: está (como si se le hubieran) muerto los machos" A. "Manduak ildda (V-ger), abatido, cariacontecido. 

Pelotakea galdu dabe ta manduak ildda etorri dira, han perdido en el juego de pelota y han venido abatidos" Otx 

Voc. "Quedarse abatidos, mandoak ilda gelditu; litm.: quedarse con los machos muertos (V-ger-m)" A EY III 

237. "Mandoak ilda dago, está triste; litm.: está que se le han muerto los machos (V-ger)" Ib. 345. � Ene 

morroe gixagaxuok, ebaindduta, umatuta, ziatuta, eiota, manduak ildda ta zutunik egoteko be ozta-ozta 

bakandereagana juan biar ixan eben. Otx 36. Guztizko atsekabe aundiz jausia, mandoak ilda, eratsia, isilik. 

Erkiag Arran 159. Gau aretako orduak, ordikeri bage emon ditu, apal, mandoak ilda lez. Erkiag BatB 159. 

- MANDO-ANDA. "Litera" Otx Voc. � Mando-andea gertu eragijezu otseñai ama-semiok euren baserrira 

eruateko. "Lettica". Otx 181. Bakaldunak aginddu ebanez, mando-andetan eruan zittubezen euren basoko 

legorperagiño. Ib. 183. 

- MANDO-AHO. Bocaza. � Mando-aho alimale bat hirriz kirrikan idekitzeko. Barb Piar I 169. 

- MANDO-ARRAIN. "Banchus, mandarráña, mandoarráña" Urt III 254. 

- MANDO-BABA (V-m, Sal ap. A). "Habas grandes que se dan de alimento al ganado" A. 

- MANDO-BILO. Cártamo. v. mandabelar. � Konkortua mahats ondoen artean, hainbertze arrosorio-belhar, 

mando-bilho, ardi-mihi eta bortxainen haintzurrarekin edo eskuz atheratzen. GH 1926, 99. Gure asko 

pentzetako mando-bilho eta halga-belharra. Gazte 1957 (Mayo), 5 (ap. DRA). 


mende. 

89


- MANDO-BUZTAN. "Pelo mal peinado. Aldi hartan segurik, eskaler, izaka eta mando-buztanek lore zuketen 

Sainduaren buruan! Etcheb MGaric 200" DRA. 

- MANDODUN. (El) que tiene mulos. � Gorantza dua iru mandodun burdi bat, olez kargauta. Kk Ab II 128. 

Mandazaiaren esanak aizkora kolpez ito zituan eta an joan zan aurrera mandoduna, Patxi adar gaiñean utzita. 

NEtx LBB 182s. 

- MANDO EGIN. "Reventar, mando egin" (AN-gip). 

- MANDO-EME (Lcc, vEys (G), H), MANDA-EME (V, G, AN ap. A; Lar, Añ, H). Mula. � Zamariaren izenaz 

ezagutzen dira [...], potxo, mando, mandaeme, mandako, asto [...]. Izt C 167s. Zorra eun sueldotik gorakoa 

danean, ipiñi dezala zaldi, beor, mando edo mando-emea. Etxeg RIEV 1908, 118. 

- MANDO-FERRA (L-ain ap. A), MANDA-BERRA (R ap. A). "Rebanada tan ancha como el pan mismo; litm.: 

herradura de macho" A. 

- MANDO-GURDI, MANDA-GURDI, MANDO-BURDI (A, s.v. burdi), MANBUDI (BeraLzM). "Carro de 

machos" A (s.v. burdi). "Carromato, galera" BeraLzM. � Gaur dabilz Bizkaitarrak / mando burdietan, / 

zetarako da indarra / euki belaunetan? Azc PB 202s (v. tbn. 201). Manda-gurdien gidari batzuek eta idi 

parearen aurretik, inguruko karretoetan besteak. Garm EskL I 142. 

- MANDO JAIKI. "Mando jeiki bat, mulo alto de patas" Broussain ms. (ap. DRA). 

- MANDO-JENDE. "Cómo se llama a cada raza: caballar, zamari jentia, mular, mando jentia [...]" Mdg 149. 

- MANDO-KORTA. "(Vc), [...] cuadra de machos" Azkue (s.v. korta). 

- MANDO-MULA (Dv, s.v. mula), MANDAMULA (Ae ap. VocPir 409). Mula. � Mando mula zikina. AstLas 

50. Mando mula / bugresa debria, / izan bezalako / ez deus gezurtia. Ib. 52. Haxe Saintia bizkarrian, mando 

müla üxia [...] heltzen da. SGrat 14. Mando mula bat zen / xuria, / xuri bezain gizen / joria. Ox 95. 

- MANDO-OLO. Avena loca. � Hixtu belhar, mando olo, basa pherrexil eta gaineatikuak. GH 1936, 315. 

- MANDO-PERREXIL (-sil AN-5vill ap. A), MANDA-PERRESIL (AN-5vill ap. Lcq 60 � A Apend). "Geranio 

robertiano, hierba de San Roberto" A. "Herbe-à-Robert. (Geranium robertianum), mando perresila" Zerb GH 

1931, 324. v. KURLO-BELAR. 

- MANDOTIK ASTORA ERORI, JAUTSI. Ir de mal en peor. � Gure faltaz erorten gira / mandotik astora. 

Arch Fab 165. Orok dakitenean nola den aspaldi danik zalditik mandorat eta mandotik astorat jautsia. Herr 3- 

12-1959, 1. Segur bazen erraiteko Batistaren gobernuaz, bainan orai ohartzen dira [Cuban] mandotik astora 

erori direla, erran nahi baita gizon otsotik komunixtera. Herr 20-4-1961, 1. v. tbn. Gy 31. � "Mando gainetik 

asto gainera iausi egitea" SP. 

- MANDO URDINAK JO. "Mando urdiñak jo, hacerse el remolón para el trabajo" A Apend. "Mando urdinak 

yo, hacerse el remolón; litm.: pegar (a uno) el macho azul (G-to)" A EY III 331. 

- MANDOZ (A Morf 676). En mulo, montado en mulo. � Orduko aldijetan bide orretatik oñez, mandoz, zaldiz 

ta burdiz, atzera ta aurrera. Kk Ab I 114. Orduko aldiyan salgairik geienak mandoz erabilten ziran batetik 

bestera. Kk Ab II 167. Lerroan doazila nor mandoz, nor asto-bizkarrez. JE Ber 50. 

- MANDO ZAHAR. "Avaro. Mando zahar edo zikoitza" Darric (ap. DRA). 

- MANDO-ZALDI. Mulo. � Pekatu onetan jausi oi dira [...] aragijen gusto zitalez mando zaldi legez aseten 

dabilzanak. Astar II 15. 

- MANDO-ZAMARI. � Atzaparka ari bait zan mando zamari baten zama-artetik artu ta artu. "Acémila". 

Berron Kijote 211s. 

2 mando. � (Con gen.). A favor de. v. 1 bando (2). � --[...] beti beti neure kontra oteko! --Zeure mando oten 

dala... ezu esan urruguen ba? Ort Oroig 96. 

mandoar. v. 1 mandar. 

mando-aska, mando-belar... v. mandaska, mandabelar... 

mandoiltu (S ap. Lrq). � Amontonar, apilar (heno, paja...). v. 1 metatu. 

mandoiltzaile, mandoiltzale (S ap. Lrq). � (El) que amontona, apila (heno, paja...). v. metatzaile. 

mandoka. � Por mulos, por cargas. � Anton Kokok mandoka dakar / beltza, barna berotzeko. "Por cargas". Or 

Eus 158. 

mandoka. v. mandako. 

mandokeria (-eri A Morf 68, Zam Voc). � Estupidez. 


mende. 

90


mandoketa. �1. "(L, BN), en busca de mulos" A. �2. "(L, BN), una carga sobre mulo. Mandoketa bat ikatz 

(BN-baig), una carga de carbón, lo que pueda llevar un mulo" A. �3. "(B), multitud de machos" A. 

mandokillo. � Dim. de mando. (Aplicado a personas como sobrenombre). � Mutil onak dira orretantxe 

astokillo ta mandokillo, kontra eiten. Kk Ab II 65. 

mandoko. v. mandako. 

mandokrazia. � Gobierno de mulos. � Ez astokrazi ez mandokrazi, / naiz euren gauzak anditzat euki, / nire 

euzkerea ezta juango / amak ipiñi eustan lekutik. Enb 202. 

mandokume. � Muleto. � [Atarian] arkittu zuten... etxeko mandokumea, artalea jaten. Inza EEs 1917, 17. 

mandol. "/mandól"/, meule de foin (S)" Lrq. 

mandolatu. � Envolver, enfajar. � Bi mardots paper batetan mandolatü. GH 1929, 422. Gerrikuan estekirik 

ekhartzen dü zamaia, mihimenez eginik eta oihal gorriz belhañetarano mandolatürik. J.B. Mazéris GH 1933, 

301. 

mandolin-tintirin. Sin preocuparse, alegremente. � Txanpon batzuek irabazi nezazkean bitartean aurrera 

mandolin tintirin, eta irabazten detanakin jan da eran eta panderua jo. EEs 1929, 75. 

mandomoxtale (B ap. A), mandomozle (L? ap. A; Dv). � "Tondeur de mulets et de chevaux" Dv. "Esquilador" 

A. 

mandoño (R-urz ap. EI 140). � Dim. de 1 mando. 

mandorapilo. "(Sal), nudo fuerte, especial" A. 

mandosko. v. mandoxko. 

mando-soinka. � (Llevar...) como carga, cargado en la espalda. � Ainbertze tresna andi bear direlarik olako 

lekuetan eta oro zatituak, puskatuak, mandosoinka eramateko gisaz oletan eginaraziak. FIr 134 (v. tbn. 147). 

mandotar. "Mular" Lar. 

mandotegi, mandategi (V, Gc, B, BNc ap. A). � "Muladar, cuadra de mulos" A. � Munduko gauzak dire 

dousetan estimatu bear direnak, bada, apostoluak konparatzentu mandotegi bati (B, s. XVIII). BOEans 899. 

Orduan mandotegia zegoan, beeneko bizitokiyan. Aran SIgn 2. Ostatu bateko mandotegira lo egitera joan zan. 

Ib. 34. 

mandots. v. mardots. 

mandotu (L, B, BN ap. A; Dv). �1. Volverse mulo; volverse duro, insensible, rudo. � Bakotxari puskaka 

ontasun izartzen, / heldu zen yanaria guziei hedatzen, / biziaz zohan deusen nihork gordetzea, / mentan, orai 

bezala, lehen mandotzea. Hb Esk 14. Mandua gixon eginda! Neu ez negittala mandotu ta etxagok ardurarik. EEs 

1925, 12. � (Part. en función de adj.). � Neuk bere eneban luzaroago mandazain mandotuari entzuten egon nai 

izan. A Txirrist 42. 

�2. Hacer(se) estéril, inútil. � Lehen deputatuen medioz ardiets zezaketen zerbaixka noizetik noizera. Oraiko 

deputatuak mandotu dituzte; legeak ez diote ahal mikorik uzten! H (sg. DRA). Hain ziren [alhor-pentzeak] 

idortiak eta mandotiak nun ez baitzen ez ogi ez arto pikor bat sortzen ahal. GAlm 1961, 62. Ezagutua ere 

fozfora eskasarekin mandotzen direla behiak. Gatxitegi Laborantza 142. Vitamina eskasak ekartzen ditu kabalen 

gibelatzepenak, nahasdurak, minak, mandotzeak eta orobat hiltzeak. Ib. 143. 

�3. Desprenderse. Cf. 1 mando I (3). � [Xara edo oihana] legarren mandotzetik beiratzeko ereina izana da edo 

landatua han noizbait, zer ari zen ontsa zakien norbaitek. JE Ber 40. 


mende. 

91


mandotxo. � Dim. de 1 mando. v. mandoxko. � Gizon ori bere mandotxo onekin juaten zan feri guztietara. 

Sor Bar 83. 

mandotzar (Añ, Izt 117r). � "Majadero, necio" Añ. � Orretara elduko azala jauregi-gixon ixatera uste al dok, 

mandotzar orrek? Otx 132. 

mandouli. v. mandeuli. 

mandoxko (R-uzt ap. A), mandosko. � Dim. de 1 mando. v. mandotxo. � Ekusten dud xiten dela akaballozko 

bat, mandoxko edo manddoko batian. Mdg 123. Beren mandoskuetan xüxen haatik Haritchabelet-en ikusliar 

apezak igaraiten ziren gora eta behera. Const 37. 

mandozain. v. mandazain. 

mandragora. � Mandrágora. � Nola mandragoraren usaina urruititik eta iragaitzaz aditzen dutenek eztitasun 

gozogarri bat hartzen baitute hartarik. SP Phil 201 (He 203 mandragora). Aurkhitu zituen mandragorak larrean 

eta ekharri izan ziotzan Lea bere amari. Urt Gen 30, 14 (Dv, Ur, Ol, Ker urril(l)o, BiblE amodio-sagar). 

mandrain, mandran (Dv), mandren (L-ain ap. A). � Vago, holgazán. v. mandril. � Baziren hirur ixtudiant 

[...]. Nola mandrainak baitziren, urthe guziez heldu ziren beren etxetarat, sosik gabe. GH 1921, 402. Hordi tzar! 

Mandraina! Tripoia!... eta nik othe dakit zer holakorik oraino! Barb Sup 111. Pinpaletarekin barrika xilaturik, 

edan eta edan ari zan ondoan, ohartzen da mandraina xiri bat eskas dutela ziloaren tapatzeko. Barb Leg 144. 

Ongi bazkalduak ere zirelakotz, hamar lekua egin zituzten, arratsalde hartan, ixtudiant mandrainek. Ib. 143. 

Seme mandren tristea. Iratz GH 1968, 57. 

mandraindu, mandrendu. � Hacerse holgazán. � Zuen semea mandrentzen hasten bazaitzue. Iratz GH 1968, 

57. 

mandrainkeria, mandrankeria (Dv � A), mandrenkeria, mandrineria. � "Vie de fainéant, de vagabond" Dv. 

"Holgazanería" A. � Nehon diren judu eta alfer mandrineria jende-jale guziak bildu ziren sosaren usainera. HU 

Zez 45s. Zokoz-zoko eta mandrenkerian. Sokorri Gazte 1960 (Mayo), 1. 

mandran, mandren. v. mandrain. 

mandre. v. maindire. 

mandria. "Mandria, cobarde, es voz Bascongada, mandria de emandrea, mujer flaca" Lar. 

mandril. � Vago, holgazán. v. mandrain. � Jaun xanfarin, xilodun kasko, / edale, mandril, esku mako, / hoien 

bozak Betirik ditu beharko. Zby RIEV 1909, 229. Abere ohilek algar edireiten beitie, Anttonik bere odoleko 

mandrill bat nonbait baatü zian, hareki ezagütziak egin, bertan adixkidetü eta bata bestiareki hitzartü. GAlm 

1958, 53. 

mandrinadore (V-gip). � Mandrinador. "Lenengokoan ditugunak: fresadore, limadore, mandrinadore, tornu 

edo dornu, txantxilloi, zepillu ta abar" SM EiTec2 130. 

mandrinagela. � Sala de (máquinas) mandrinadoras. � Fabrikako mandrinagelan, meza bat eman zen. Arti 

Ipuin 29. 

mandrineria. v. mandrainkeria. 

mandro (Michel LPB 145, Lh), manro (-ua det. J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131). � Pan (en el habla de los 

gitanos). � Ene muirako mandro londoa [='pan tierno para mi boca'. Mde Po 83. Ene mol lolo eta mandroa, / 

ene latzien duta haizen hi! Ib. 84. 


mende. 

92


mandrun. Cf. VocNav: "En el juego de pala, dar a mandrón es restar la pelota, utilizando principalmente la 

fuerza de la muñeca. En el juego a lo largo se denomina así al saque que se efectúa girando el brazo en posición 

horizontal, con ligera inclinación hacia arriba". � Hire mandrunarekin Kaskoina emak hor! / Perkaini, 

Azantzari deus ez diote zor. / Sasoinean hintzeno othe zuan nehor / hik bezala pilota zezeakenik igor? (1859) J. 

Hergaray (ap. DRA). 

manduel. v. manduler. 

manduler (SP, Lar, Dv, H), mandurel, manduel (H), mandulero, bandoler, banduler (SP), bandurel. � 

Bandolero, ladrón, malhechor. � Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XVIII y XIX (tbn. un ej. 

de Prop del s. XX). Al Sur se encuentra en Iraola (EEs 1914, 231 mandulero). La forma mejor documentada es 

manduler. Hay manduel en MarIl y Jauretche (114); mandurel en Larreguy y Prop (en este último tbn. 

bandurel), y bandoler en Eguiateguy (junto a manduler). � Bata hiltzen da izurriz, bertzea manduleren eskuz 

eta hala herioak badaramatza guziak. Ch I 23, 7 (SP, Leon ohoin, Ip uhuin, Ol lapur). Altxatu zituen berehala 

zenbait manduler eta gaixtagin. Lg I 216. Hek ziren mandurel multzo bat, gehienak farisauen manukoak edo 

sehiak. Lg II 257. Burdin gathez nola da mandulera lotzen. AR (ap. H). Hen heltzia ikhusirik eta harmetara! zian 

oihü egin, jende güzia laister mandüler hetara, zütien hatzaman güziak ta Temistoklak bereki eraman. Egiat 272 

(200 bandoler). Laphurdi beiratuko baitute manduleretarik. Revol 113. Ikhusi baitzuten manduel gogortu eta 

izigarri hura nigarretan urtzen. MarIl 247. Etzare zu, aitzin hortan buila bat jauzarazi eta mortura lau mila 

manduler eraman dituen Egiptoar hura? Dv Act 21, 38 (Lç, He gaixtagin, TB erhaile). Hiri bazterra ohoin eta 

mandureletarik ezin garbitzen zuen. Prop 1896, 17. Mandarinek ihes egin zuten eta eskualdea gelditu zen 

bandurel eta soldado aintzindari gabekoen peskizan. Prop 1902, 53. � (Uso adj.). Cruel, despiadado. "Gizon 

manduela, homme cruel, sans pitié" H. � Heretiko manduel hejek oro sutan eta odol sarraskitan ezartzen 

ziuzten. MarIl 120. Ostikatu duzu etsai manduel hura zure biziaren lehen mementotik. Ib. 87. 

mandulergo (Dv), mandurelgoa. � "Brigandage" Dv. � Gure Joseph mandurelgoa dohakabe hori egina zen. 

Prop 1896, 166 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

mandulero. � Otsagiarra mandulero, zaldian gañan kaballero. 'Otsagiarra mozo de mulas'. ZMoso 64. 

mandulero. v. manduler. 

manduli. v. mandeuli. 

mandur. "Disforme (animal) (V-ger)" A Apend. 

mandurel. v. manduler. 

mandurrixa (det., BN, msBon ap. DRA), mandurux (-ürüx S (Foix) ap. Lh). � Mula. 

mandurux. v. mandurrixa. 

mandxuba. v. majua; manjuba. 

mane (Lar). I (Sust.). �1. Arte, habilidad. "Arte, primor y perfección de alguna obra", "artificio, primor" Lar. 

"Filili, primor", "filis, gracia, primor" Ib. "Obra de arte mayor, manea nagusiko egindea" Ib. � Urhiari edo 

zilharrari edo harri gizonen maneaz eta trebandeaz ebakiari. TB Act 17, 29 (He, Dv antze, BiblE trebetasun eta 

irudimenak). Lenengo egilleak izkuntza au egiten euki zuan manea (arte). Ag Lar 556. � (Como primer 

miembro de compuestos). � Eta ez beti eleiz gizonak mane ezjakiñak [='ignorantes en arte'] diralako. Ag EE 

1895b, 75. �2. "Aseo" Lar. 

II (Adj.). �1. (Lar, H). Bueno, excelente. "Especioso, ederra, manea" Lar. "Primoroso" Ib. � [Ez da arkituko] 

edari mane onetatik naiko guztia ematen ez debanik. Izt C 75. �2. "Mujer aseada, emakume manea, txukuna" 

Lar. 

- JAKIN-MANE. v. 1 jakin. 

manea. v. 1 manera. 


mende. 

93


maneadura. � Preparación, disposición, cuidado. � Ereiñ ezperen artoa, garia edo beste edozeiñ azi etze 

dagoan lur batean arantzak eta belar gaistoak atera gabe eta beste maneadurak eman gabe. AA III 438 (v. tbn. 

443). 

maneagabetu (Lar, Añ). � "Indisponer" Lar. "Indispuesto, indisponer" Añ. 

maneagarri (Lar, H). �1. (Adj.). "Acomodable, componible" Lar. "Que l'on peut manier, toucher, tenir dans les 

mains, que l'on peut diriger, gouverner, conduire, remuer, au fig., en parlant de personnes ou d'animaux au 

propre; que l'on peut manier, en parlant d'outils; que l'on peut travailler, en parlant de la terre" H (s.v. 

manaiagarria). v. maneakizun. �2. (Sust.). "Preparativo, cosa preparada para algo, prestagarria, maneagarria" 

Lar. 

maneagun. "Parasceve, se llama al viernes santo y significa preparación, ostiral santua, maneaguna" Lar. 

maneakin. "Peletero, el que las compone, larruen maneakiña, maneatzallea" Lar. 

maneakintza. "Peletería, oficio de adobar pieles finas, larruen maneakintza" Lar. Cf. LARRU- 

MANEAKINTZA. 

maneakizun (Lar, H). �1. (Adj.). "Acomodable, componible, maneakizuna, maneagarria" Lar. "Lo que puede 

así acomodarse" Ib. "Qui doit être manié, dirigé, conduit, préparé, assaisonné, travaillé, labouré, ménagé, 

économisé" H (s.v. manaiakizun). v. maneagarri. �2. (Sust.). Composición, constitución. � Bereala azalduko 

zuen Lagundiaren maneakizuna ta kemenkidatzea. 'Constitución'. Aran SIgn 86s. 

maneakunde (Lar, H). � "Aderezo en la comida" Lar. "Au sens général, arrangement, mise en ordre, 

disposition, préparation. Au sens le plus usuel, préparation, apprêt d'un aliment" H (s.v. manaiakunde). 

maneakune. "Preparación, maneatze, [...] prestakunea, maneakune" Izt. 

maneakuntza (Izt), manekunza (Lar DVC). � "Manekunza, manealdia, aparejo, composición, aseo, primor" 

Lar DVC 263. "Preparación" Izt. 

manealdi (Lar, Añ, H). � "Aparato, prevención, apresto", "aparejo, prestamena, manealdia", "prevención, 

disposición" Lar y Añ. "Apresto" Lar. 

maneamendu (H), maniamentu. � Compostura, reparación, preparación. Harriet remite a manaiago (q.v.). � 

Eranzun biar jake, bardin dagozala debekauta zarren maniamentu edo adobaketak, barrienak legez. CrIc 62. 

maneantza (-nza Lar). �1. "Anacardina, anakardozko maneanza bat, oroitzaren sendagarri" Lar. �2. 

Disposición, compostura, gobierno. � Etxeko gauzen maneanzan [...] labur eta eskas andre beraren eskuak 

ekusiagatik, hitzik ez ateratzea. Mb IArg I 181. 

manearazi, maneatuerazi. � Hacer trabajar, hacer labrar (la tierra). � Landu-gabeko bazter eta kanpo soill eta 

zikoitzak-ere, [...] aien esku ongilleak landu, maneatu-erazi eta berealatik abuztu ederrak emateko sasoian 

zeuden. Arr GB (ed. 1960), 7. 

maneatu (V, G ap. A; Lar, Añ, Izt 56r, H (s.v. manaiatu), Asp Gehi), maniatu, manetu (Asp Gehi). � Tr. 

Documentado sobre todo en textos guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII. Entre los vizcaínos, se encuentra 

en CrIc, Añibarro, D. Aguirre, Erkiaga, Alzola, San Martin y Eleizalde. También lo emplean los alto-navarros 

Beriayn, Mendiburu y Lizarraga de Elcano. La forma mejor documentada es maneatu, seguida de maniatu. Hay 

baneatu en Agric y T. Aguirre, y baniatu en Echagaray y J.A. Irazusta. Hay además meneatu en Beriayn (junto a 

maneatu) y meniatu en EusJok (II 102). En DFrec hay 3 ejs. de maniatu. 

�1. Preparar(se), disponer(se). "Acomodar, componer", "aparejar", "aprontar" Lar y Añ. "Alistar, también 

significa, prevenir, disponer" Lar. "Aviarse, disponerse" A. "Dar el último toque, terminar los detalles finales en 

la preparación de alguna cosa" Asp Gehi. v. maneratu. � Berealaxen eranzun zion non ote da mesorkillea / 

nere kutxaren kutxatelan manea bidi Argia. (Interpr?). LasBer 576. Anima maneaturik idukitzea. Mb IArg I 377. 

Me-meeki janez ta olioz zañak bigunduz beren buruak beren egitekorako ongi maneatzea. Ib. 217. Manea zaite, 


mende. 

94


testamentua egizu, zeren ill bear dezun. Cb Eg III 226. Erién óngi maneátzeko eta ongi iltzen lagúntzeko. LE 

Ong I. Zenbat gisatara maneatzen dan gezurra animen kalte andiarekin. AA II 216. Maitetasunaren eta 

politikearen arteko zerikusia eta osterakoa, noiz eta zelako jokabidez maneauten diran, ez ekian ziur Nikanor-ek. 

Erkiag BatB 85. Literatura mota honi ez dio kalterik egiten eta bai onik aski berez dagokion gisan maneaturik 

agertzeak. MEIG II 146. v. tbn. Ag AL 154. Maniatu: Alzola Atalak 58. 

� (Lar, Izt 97v). Preparar, adornar, asear, arreglar. "Mañear viene del Bascuence maneatu que significa disponer, 

componer, adornar con primor" Lar (v. tbn. s.v. asear). � Gure Euskera ederra lenbiziko hizkuntzetatik dek, 

arako Jainkoak maneatu ta isuri zituen aietatik. Lar DT CCIV. Obira baño len manea dezake illaren gorputza. 

Mb IArg I 293. Ortzitu baño len aromaz manea zezaken gorputza. Ib. 293 (v. tbn. OtGai III 175). Mendiolakoak 

gelditu ziran otsandigoe atarako etxea maneau nairik. Ag AL 88. 

� (Lar). Componer (ref. a versos, escritos, discursos...). � Batu ziran guziak toki batean ta maneatu zuen 

kredoa. Ub 104. Obe du Agirre Jaunaren itz ederki maneatuak irakurri. Etxeg in Ag AL VII. Bertso guziyak 

alkarkideak maniatzen ditu. Inzag RIEV 1933, 416. 

� "Acordar, templar los instrumentos de música" Lar. "Afinar los órganos, templarlos, componerlos, organoak 

maneatzea" Ib. 

� (Lar, Añ (G)). "Curtir, larruak ondu, maneatu" Lar y Añ. 

� "Tajar plumas, plumak tajatu, prestatu, maneatu" Lar y Añ. 

� (Lar, Añ), maniatu. Reparar, arreglar. "Retejar, tellatuak [...] maneatu" Lar y Añ. � Eztot beste biarrik egin 

zarrak maniau edo adobetia baño. CrIc 62. Galdara-konpontzaille bat etorri zan etxera eta latoi kaskoa ebagi 

eban galdaria maniatzeko. And AUzta 81. 

� Manejarse, arreglarse. � Orái duda andi góntan, zer izanen dén gútas, beargára maneátu beldurrarén ta 

esperanzarén egaléki. LE Doc 284. Ia baibenen bat izaten ebanian zelan maniatzen zan jausi barik egoteko. SM 

Zirik 116. 

�2. (Lar, Añ, vEys, VocZeg 287, H), maniatu (AN-gip ap. EAEL 131), mainatu (Lar), manetu (AN-larr ap. Asp 

Leiz; Asp Gehi), baneatu, baniatu. Aderezar, preparar (ref. a la comida). "Eltzea ongi maneatzea, préparer bien 

le pot-au-feu" H (s.v. manaiatu). "Preparar el almuerzo, amortzue maneatu" VocZeg 287. "Eltzea manetu, 

arreglar el cocido con los últimos detalles de la sal, aceite" Asp Leiz. � Tr. Documentado sobre todo a partir de 

finales del s. XIX. � Janari on ongi maneatu, erre, egosia. Mb IArg I 104. Etzan larunbatean janik maneatzen. 

AA II 44. Ardi bakarra artu, il, maneatu eta arrotzari jaten eman zion. Lard 192. Eguneroko jakirik 

maneatuena. Aran SIgn 78. Eran zazute txurrut bana eta laister aparia maneatuko ditek. Zab Gabon 40. Orra 

bada oraintxen ai gera maniatzen erbi bat. Sor AuOst 86. Besigu, atun, sardiña ta enparauak maneaten zituen 

lantegiko nagusia, erdalduna au be. Ag Kr 93. Arraia gaizki maniatuta. JanEd II 133. Aparia baniatzeko, 

illunabarrerako etxeratu zan. JAIraz Bizia 100. Andrea gurdiaren barrenen gelditu zan jana maniatzen. Anab 

Poli 92. Bakotxak al dauan lapikokoa gantz, sain nai koipez geituta maneau ostean. Erkiag BatB 92. Nolanai ere 

bazkaria maneatzeko dagoena, sukaldari bat izango da. Vill Jaink 48. Egazti hau maniatzera noa. Lab SuEm 

199. Begira nola ematen didaten jaten. Nere lanbidea utzitzea nahi dute nonbait eta neroni maneatzen hastea. 

MEIG IX 109. v. tbn. Añ NekeA 252. Arr GB 109s. Inza Azalp 31. Tx B I 163. Maniatu: Bv AsL 52. Goñi 23. 

SM Zirik 118. Baneatu: TAg Uzt 155. Baniatu: Echag 94. 

� Manipular, amañar, preparar (una bebida, un producto...). � Joan omen zan norbait edari biziaren eske 

arratsean eta barrundik erantzun zioen: oraintxe etorri da, baña ez degu maneatu eta biurtu zan etxera edari 

gabe. AA II 184. Tamar-en eskuz maneatutako sendagarriren bat artzeko aitzakitan gelara eraman eta donzella 

gaztea galdu zuen. Lard 194. 

�3. (Lar, Añ, H (s.v. manaiatu)), maniatu, manetu (AN-larr ap. Asp Leiz; Asp Gehi), baneatu. Cultivar, labrar, 

preparar (ref. a las tierras). "Grangear, cultivar las tierras y heredades, bordaritu, lurrak maneatu, apaindu" Lar. 

"Manejar, gobernar tierras" Añ. "Alorra manetu, arreglar la pieza hasta en los más pequeños detalles" Asp Leiz. 

� Gizon batek bere alor-lurra maneatu ta egin zuen bein ereinz on bat. Mb IArg I 201. Eskatzen du lur ongi 

prestatua eta maneatua. AA III 438. Intza ederra dago ta kuadru au maniatzen illar pixka bat billtzen ote degun. 

Sor Bar 23. Askok pentsatzen dute azi asko soroan bota ezkero eta [...] ongi baneatu ezkero, gauza asko artu 

bear dutela. Agric 20. Gure baserritarrak gutxitan zaitu ta maniatuko dute muntegia bear bezela. EEs 1917, 33. 

Lurrak itzuli ta aztertu, / nai dan bezela maniatuta / azia ereiteko gertu. And AUzta 130. Lurra're ondo 

maniatzen du. Uzt Sas 246. v. tbn. Lard 302. Etxeg EE 1885b, 368. Ag G 21. 

�4. (V-ger ap. A; Añ), maniatu (V-m ap. Etxabu Ond), meneatu, meniatu. Moverse, menearse, darse prisa. 

"Darse priesa, (c.) laster egin, maneatu, manea zaite" Añ. "(V-ger), ea, ene umeak, manea, manea, amar orduak 

jausteko dagoz da" A. "Mania zaite, espabílate, muévete. Ez za(ra) maniako, no te moverás. Se dice ésto como 

riñendo porque se mueve" Etxabu Ond 115. � Ezpaitirade meneatzen beren lekuetatik. Ber Trat 30v. Ezin ior 

ere manea lite dagon lekutik. Ber Doc 102r. 

�5. Gobernar, dirigir, manipular (ref. a personas). � Maitasuna... Nola garabilzki Naturalezak! Nai duen eran 

maneatzen gaitu. Txill Let 88. 

�6. "Zakarrak manetu, quemar las hierbas que han sido arrancadas en la pieza" Asp Leiz. 


mende. 

95


maneatu. v. manaiatu. 

maneatzaile (-alle Lar, Añ, H). � (El) que prepara, maneja, dispone. "Peletero, el que las compone, larruen 

maneakiña, maneatzallea" Lar. "Aderezador en la comida" Ib. "Afinador así" Ib. "Aparejador" Ib. "Preparativo, 

preparador" Ib. "Disponedor así" Añ. v. LARRU-MANEATZAILE. � Beste errezeta erraz askoren gisa, ez da 

edozeinentzako egina, horrela badirudi ere. Maneatzaile trebea behar nonbait. MEIG I 171. 

maneatze (Lar, Izt 97r). � Preparación (de comida). "Aliño" Lar. � Joste piskak, elze maneatzeak eta itxea 

garbitu ta moldatzea zela orien egiteko guzia. Mb IArg I 352. 

manedun. � Artístico. Cf. mane. � Eun ta ogeita bost peseteen baliyoko arte edo manedun betezarri bat 

(Donostia, 1881). JFlor. 

maneera. v. 2 manera. 

maneiatu. v. manaiatu. 

maneilla. v. manailla. 

manejatu (V-gip, G-azp). Ref.: Ort Voc; Elexp Berg (manejau); Gte Erd 218. �1. Manejar(se), preparar(se), 

disponer. "Darse maña" Ort Voc 140. "Ze moduz manejatzen da bakarrik, etxeko lanak eitteko?" Elexp Berg. 

"Nai duzun moduan manejatzen dituzu (G-azp)" Gte Erd 218 (junto a erabili, de otras zonas). � Manejátzean 

óngi déna etxean guziendáko. LE Matr5 295. Komerziante oiek / eta likoristak / ura manejatutzen / dabilzkite 

festak. JanEd I 28. Ongi pensatu zuten / nola manejatu, / jendeak etzezala / asko murmuratu. Noe 117. Diru asko 

manejatzen oituak gaude. Iraola 74. Gaiztuai beti utzi pakian / lana ondo manejatzeko, / kolpia egin da majo 

jarri da / atsuakin jostatzeko. EusJok 112. v. tbn. Uzt Noiz 29. �2. (V-gip, G-azp). "Robar, hurtar, birlar dinero, 

etc., a escondidas, subrepticiamente. Bos milla duro manejau jotsan aittai karteratik" Elexp Berg. �3. "Manejar, 

conducir. Amar urterako bazekixen kotxia manejatzen" Elexp Berg. 

maneju (V-gip ap. Elexp Berg), manejo. �1. Manejo; desenvoltura. "Badakizu telebisiño onen manejua?" Elexp 

Berg. � Berla goratzen dire hume geistoak etxeko manejoareki (Ororbia, 1758). ETZ 109. Korrioera 

erreparatzeko onelako tituloko rebistarik pasatzen dan Tolosako balijara eta Mondragoian pasatu eta bere 

denboran allegatzen ezpada, agertuba legoke Tolosako manejua dala. CartAnd 376. Bai jasotzalle garbi, 

ederra, / bai maneju aundikoa. Basarri 84. �2. "Manejo, tejemaneje. Eztakitt, baiña uste dot manejun bat 

badarabillela eren artian" Elexp Berg. 

manekio. "Présent, cadeau. Erregali edo manekio bat eskeintzea, offrir un régal ou présent" H. 

manekunza. v. maneakuntza. 

manent (S ap. A; Dv, H (S)). � Sumiso, obediente. � Zunbatenaz gizona bere beithan ümilago eta Jinkuari 

manentago izaten beita, hanbatenaz zühürrago date bere egiteko orotan. Mst I 4, 2 (Ip manentago; SP 

obedientago, Leon menago). Neskatila gazten artian, ümilena zen, manentena, lagünentako hobena eta 

zerbütxantena. Ip Hil 58. v. tbn. Eskual 7-8-1908, 4. Herr 19-11-1959, 3. 

manentasun, manentartzun (H). � "Obéissance, soumission" H. 

maneo. "Maña, habilidad, saber desenvolverse. Ori andrea maneo bakoa da" Totor Arr. 

1 manera (B ap. A; Lcc, SP, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, Gèze, H, VocB), manea (S ap. Lrq), banera (Val 

ap. A). � Tr. Propio de la tradición septentrional desde Leiçarraga. Al Sur se encuentra en Lazarraga, 

Cardaberaz (EBO 61), DurPl (83), Iturriaga (Fab 74), Iztueta, Pello Errota y JanEd, en los alto-navarros Beriayn 

y Lizarraga de Elcano, y en Zoilo Moso (84). La única forma documentada es manera. En DFrec hay 18 ejs. de 

manera, 9 de ellos septentrionales. 

�1. Manera, modo, forma; método; modo de vida, comportamiento. "En otra manera, manera bestean" Lcc. v. 

maneria. � Eliza primitibako manerá eta kostumá utzirik. Lç Ins F 7v (v. tbn. ABC B 6r). Iaun bakezkoak 

bethiere dizuela bakea manera guzian. Lç 2 Thess 3, 16 (TB gisa guziez, BiblE era guztietan). Asi zan manera 


mende. 

96


onetan kantaetan. Lazarraga 1140v. Zegaiti utra manera andian dazauen guztiok alabadu deuskue. Ib. 1147v. 

Manera onetan burla egiten zutela. Ber Trat 10v. Irur maneratan. Ber Doc 167v. Arrosarioaren dibisionea 

errateko maneraren ereduz. EZ Man II 163 (v. tbn. I 90). Bellako oker onek engaña dezala erriau ni 

eta guztiok manera ontan. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 318. Guziek ezagutzen eztuten sentimendu eta manera 

batez. SP Imit III 21, 3 (Ch manera; Mst, Ip gisa, Pi era, Leon molde). Xirloetarik hasten direnen antzea eta 

manera. SP Phil 315 (He 316 methoda). Nahi dianak onsa ikasi manera eta methoda. Tt Arima 2. Haize 

emaiteko manera diferentaz, soinu eta mudantza diferentak eragiten zaizko [xirolari]. ES 385 (v. tbn. 94). Noiz 

gorputzeko eta spiritiuko traba guzietarik ilkhirik manera guziez libro izanen naiz. Ch III 48, 3. Katixima hau 

[...] segi dezaten gauza guzietan, hala hitzkunzan, nola maneran. CatLav A 4v (V 5). Mudantza batere ezin 

sofrituzko manera batean. He Gudu 130. Manera hortan etsai gaixtua osoki sartzen da. Mst I 13, 5 (SP hala, Ip 

holaxe, Ol aunela, Leon hola). Minki errenkuratu zitzaien isrraeldarrei haren alderat erabilli zituzten manera 

txarrez. Lg I 219s. Ohoratua da hiri hartan manera guzizko batean. Lg II 88. Ez nuéla beár ofendítu niolateko 

manéran. LE Ong 135v. Manera berezi batez ohoratua izan. MarIl 6. Haren manera? / Zokoz-zoko batetik eta 

bertzera, / sar eta atera: / sabeletik ez hotza, doha etxera. Léon Elissamburu in Elzb Po 217. Ederki mintzatzeko 

zituzten lenguaia eta manera miretsgarriez. Elsb Fram 58. Zentzu aski duenak / dezake konpreni / erran dugun 

manera / ez dela komeni. Etcham 180. Ez baitzuen nehor asetzen ez akitzen haren erakusteko manera erne 

goxoak. "Manière". Ardoy SFran 160. Laborantzatik bizi behar zuenarentzat, manera txarrak ziren heiek. 

Badute gure etxean zerbait iretsirik, nik pertsularigoan irauteagatik. Xa Odol 47. v. tbn. Harb 61. Arg DevB 

151. Gç 67. Mih 88. CatLan 113. AR 87. Brtc 206. Revol 93. Dh 116. JesBih 474. Jaur 142. Gy 287. ECocin 30. 

CatS 128. ChantP 236. Ip Hil 223. EgunO in Arb Igand 174. Arb Igand 169. Mattin 143. � Sukár ándias 

errétzen ta bérze ásko miñes, de manera ezi nai lukéla il. LE Ong 66v. � Etzitaken ixtorio txarra, manera guzien 

arabera. JEtchep 103. 

� (Como segundo miembro de comp., tras sust.). Clase de, tipo de. � Bere bizitze maneraren konforme 

kunplitzeko. Ber Trat 56r (v. tbn. bizitze manera en SP Phil 457). Holako gerla manera / ez ikusirik obe da, / 

tronperia du sobera. Bordel 60. Haren mintza eta kurri-manerak bitziak ziren. Zerb Azk 94. Jastatu dituela 

bederen bekaturat gaztea ereman dezaketen bizi manerak. "Genres de vie". Ardoy SFran 92. 

� (H). (Pl.). Modales, maneras. "Manera tzarrak, ederrak, manières mauvaises, belles de faire, de se conduire" 

H. � Haurtasuneko manerák. Lç 1 Cor 13, 11 (He maiñak, Dv lanak, Ol, Ker umekeriak, BiblE haur-gauzak). 

Gezurrezko adiskide baten exenpluak, solasek, manerek, lausenguek. Dh 230. Gizonak, andre moten / manerak 

arturik, / ikusten dirade maiz / tximu biurturik. It Fab 74. Hantxe nindagon / ate ondoan jarria, / haren manerak 

ikusi eta / ezin idukiz irria. JanEd II 65. Emeki, bada! Emeki, othoi! Zer dira manera hok! JE Ber 101. Ene 

semetarik batek hartzen balitu aitzinean dugun pikabuztan horren manerak. Ib. 72. Oraiko gazteen manera 

trixtez. Lf Murtuts 52. Adeitsu zen bere maneretan. Mde Pr 87 (v. tbn. HaurB 39 manera horiek). 

� Gobernadoriaren / gana arribatu, / gure manerak oro / hari deklaratu, / [...] bai eta kordetarik / guziak 

libratu. (Interpr?). Bordel 49. 

�2. Estado, situación. � Jauna, urrikal zite / gure manerari, / biziaz nahi dugu / berme jarri / deus gerta 

balakio / zure armadari. Bordel 43. Egun batean gelditu nintzan / ate-xokoan gordia / ango manera ederra 

ikusita / ezin idukiz irria. JanEd II 63. Heien harritzea ikusiz eliza zonbaiten manera, aldareak deseginak, 

sainduen itxurak gain-azpiz uzkaliak. "L'état". Ardoy SFran 126. Zorionez izan dira, / ikusiz ene manera, / 

bihotz oneko jendeak / jinak ene altxatzera. Xa EzinB 28. 

- HAIN MANERAZ. De tal manera (que). � Artu eben ain maneraz [...] di batean iratzarri ez zan. 

Lazarraga 1139r. 

- HALAKO MANERAN (Lar, H). "(De tal) manera que, alako maneran [...] non" Lar. 

- HALAKO MANERAZ (SP (s.v. manera), Urt, Lar, H (s.v. manera)). (Con oraciones consecutivas). De tal 

manera que. "Halako maneraz aborritzen dut non hura ikhusteaz beraz lazten [...] banaiz" Urt I 22. "(De tal) 

manera que, alako maneran, maneraz [...] non" Lar. � Guk dugu sinhesten ezen fedean Spiritu sainduaren 

grazia sekretuz iluminatzen garela, halako maneraz non hura baita iainkoak plazer duenei emaiten drauen 

dohain graziazko bat. Lç Ins G 4v. Grazia egiguk, non eztezagun deus pensa, ez erran, ez egin [...] hire 

borondate sainduaren konplimendutako gauzarik baizen, halako maneraz non, gure obra guziak baitirate hire 

izen sainduaren gloriatan. Lç ABC A 8r. Itzultzen du ogia Iesu Kristoren gorputzean, eta ardoa aren odolean, 

alako maneras eze itzak konsagraziokoak erranes gero ezpaita an ogirik. Ber Trat 7v. Halako maneraz iarri zen 

aumoin edo limosna egiten, non hargatik leku guzietan hari baitzaritza San Iuan aumoinera. SP Phil 177. 

Halako maneraz bai, non onei eta gaitzei igoalki begiratu behar baitiozute. Arbill III 25, 3. Eta eman kolpu bat 

[...], halako maneraz, non [...] hil izan baitzen. Tt Arima 123. Zure eskua pisatu izan da gau eta egun ene 

gaiñean, halako maneraz non [...] itzuli bainaiz zuregana. Gç 43. Halako maneraz non baitirudi Abraham 

Patriarka handi haren presunan gure Jainkoak promes eman zioela Ignazio bertze Patriarka huni. ES 125. Bizi 

zaite halako maneraz non herioak ez baitzaitu sekulan ustegaberik atzemanen. Ch I 23, 3. Halako-maneraz-bai, 

non ikusi behar-baitugu zer egiñ behar den, gure arima bere pasione deserregelatuetarik garbitzekotzat. He 

Gudu 57. Itsutzen eta sorhaiotzen du gizona, halako maneraz non ez bai du sentitzen ere bere hobenaren 

izigarritasuna. Brtc 221. 


mende. 

97


- FUNTSEAN DELA MANERA. "Funtsean dela manera, bref, tout compte fait..." Lh. � Funtsean dela 

manera, ikusi dugu egungo yuduen eta framazonen debru errepublika hunek iduri duela baratzeko xenila batzu. 

Elsb Fram 148s. 

- JENDE-MANERA. (Pl.). Modales, maneras. � Hain zituen jitez "jende manera" pollitak, nun Japonia 

bezalako herrialde batetarat joaiteko, lagun hoberik eta baliosagorik ez baitzetzaken hauta. "Des manières si 

polies". Ardoy SFran 207. 

- MANERA BATEZ (Lar). De algún modo. "(De alguna) manera, manera batez" Lar. � Uste zuen katolikoak 

ere manera batez kristau direla. Mde Pr 75. 

- MANERA BEREAN. De la misma manera, del mismo modo; asimismo. v. ERA BEREAN. � Hi eure 

Aingeru zelestialek hire manamenduak egiazki konplituz obeditzen auten bezala eta manera berean othoi hire 

borondatea [...] konpli bedi. Lç Ins A 3v. Lurrak zure dire eta airea / nola manera berean lur bihotzeko mea. EZ 

Man II 130. Ezen nola gezurraren kontrako erremedio beregainekoa baita [...]; manera berean koleraren 

kontrako erremedio ona da. SP Phil 235 (He 237 orobat). Egunaz bai, gauaz manera berian. Tt Onsa 102. Zuk 

ere manera berean sarthu behar duzu zure bihotzeko tabernaklean. Ch III 38, 2 (SP hala, Mst orobat, Ip 

halahala, Ol orrela, Pi onelan, Leon hola). Suaren bazka baita olioa, manera berean alferkeriarena da 

gaztetasuna. ES 186. Indio tartean / edo naiz kortean, / manera berean / beti pelean. It Fab 202. v. tbn. Mih 124. 

He Phil 104. � Ber forman eta maneran, gizonak bere buria ikusten dianian danjer espiritual haietan, [....] peril 

handi batetan ezarten du bere arima. Tt Arima 9. 

- MANERA GUZIEZ. En cualquier caso, de todas maneras. � Zer da zirkonzisionearen probetxua? Hainitz, 

manera guziez. He Rom 3, 2 (Lç manera orotara; TB gisa guziez, Dv, Ol alde orotara, Ker edozelan be, BiblE 

alde guztietatik). 

- MANERAK EGIN. Guardar las formas, guardar las apariencias. � Zergatik manerarik egin eme horren 

aurrean bere neskamearen aurrean egiten ez bazuen? Mde HaurB 36. 

- MANERA(Z)KO (SP, sin trad.). (Adnom.). � Neure hainitz manerazko izterbegien aztaparretarik Iainko 

pietatez bethe hunek [...] athera nau. Harb 271. Eritasun luzeak, munduko egitekoek, hainitz manerazkorik 

izanez, maiz urruntzen dituztela senharrak bere emaztetarik. SP Phil 256 (He 258 suertetako; v. tbn. SP Imit III 

21, 3). Hainitz manerako obren eredura. Ib. 465 (He 471 efetuen). - MANERAN. a) (Precedido de frase 

relativa). Como, tal como, de forma que. � Ebanjelistek eskiribatzen duten maneran. SP Phil 102 (He 104 

manera berean). Brebiarotxo hau zuei heldu zaitzue, debotak zareten maneran deboten izenarekin. Arg DevB III. 

Ttipitodanik hazten balituzte behar den maneran. ES 181. Hark ordenatu duen denboran eta maneran. CatLav 

300 (V 149). Hark berak nahi duen maneran. Mih 111. Eginez fedezko [...] edo bertze halako zenbait akta, nihor 

ohart ez diteken maneran. Brtc 11s. Urrikalgarria naiz / nabilan maneran, / malurosagorik baden / ez ditaike 

erran. Xa EzinB 103. v. tbn. Gç 55. Ch III 15, 2. He Gudu 86. CatLan 108. CatS 128. � Lan hau dakhusazun 

bezalako maneran jendarteratzeagatik. Harb a) 7r. � (Precedido de part. + -zko). Como para. � Athera nazazu 

basatik han sarthua ez nagoen, eziñ nihoiz ilkhizko maneran. Ch III 20, 2. � (Precedido de sust. con suf. -zko). 

Como, a la manera de. � Imolatzen edo hiltzen da sakramentüzko maneran. CatS 75. � (Precedido de sintagma 

vb. con suf. -t(z)eko). � Publiko da Baigorrin / neskatuen solasa, / oraino aintzinago / ez baladi pasa; / 

sinesteko maneran / izan dut abisa / joka aizan direla / adiskide gisa. Bordel 169. Eta geroztik hemen naiz, 

erraiteko maneran, eskualdun bakarra. In Xa Odol 292. Senpertarra; erraiteko maneran hauzokoa eta gaztean 

ongi ezagutzen nuena. Ib. 292. 

b) (Precedido de posesivo). A mi (su...) manera. � Nahi nikezi mintzatu, / pertsularien egun ederra / neure 

maneran aipatu. Etcham 239. Apez ona segurki bere maneran: othoitz egilea, predikari biphila, beharduneri 

emailea. Lf Murtuts 3. v. tbn. Mde Pr 58. � Bere gisan eta maneran egiten du bere iokoa. Tt Onsa 63. 

- MANERA OROTARA, OROZ. En cualquier caso, de todas formas. � Zerik da zirkonzisionearen probetxua? 

Handia manera orotara. Lç Rom 3, 2 (He manera guziez). Manera oroz, gauza berria izanen da: Santa Grazin 

Santagraztarrek berek beren xokoko euskaraz Santa Grazi goretsiko dute. Lf in Casve SGrazi 17. 

- MANERARA (Lar). (Precedido de frase relativa o gen.). Como, tal como. "(A) manera de, zerbaiten [...] 

manerara" Lar. � Orena ezta skripturán orain usatzen dugun manerara hartzen. Lç Decl a) 4v. [Martirak] izatu 

dire bestia errabiatuen manerat utziak. Mih 100. 

- MANERARIK EZ IZAN. "Ez du manerarik horrek, cela ne tient pas debout" Lh. � Herrestan egon nintzen, 

lotura bat nahi nuelakotz, garbiki egina. Eguna iragan zen hala hala. Huts arau zokoak betetzen. Beti oihu bera: 

"Oinez abia!" Etzen alabainan deusen manerarik han berean. StPierre 18. 

- MANERARIK GABEKO. Sin fundamento, sin razón. v. maneragabeko. � Ainbeste s manerarik bagekoak 

nola oker esan ta jakinezak. Izt, carta a JJMg 35. 

- MANERAZ (Lar, H). a) (Con predeterminantes: beste maneraz, etc.). "(De otra) manera, beste maneraz" Lar. 

"¿(De cuántas) maneras?, zenbat maneraz?" Ib. "¿(De qué) manera?, zer maneraz, nolako maneraz?" Ib. "Bertze 

maneraz, d'autre manière. Niholazko maneraz, d'aucune manière. Nolazpaiko maneraz, de quelque manière" H. 

Cf. INOLAKO MANERAZ, NIHOLATAKO MANERAZ. � Bekhatu egin diagu bada, Iauna, eta anhitz 

maneraz ofensatu ukhan augu. Lç Ins A 5v (v. tbn. ABC I 4r). Zer bada? Exzelentago gara? Ezeinere maneraz. 

Lç Rom 3, 9 (TB neholaere, Ol iñola ere ez). Eia zerbait maneraz hel ahal naitenez hilen resurrekzionera. Lç 


mende. 

98


Phil 3, 11 (Dv nolazbait). 

Inolako maneraz defendidu al bagagizu. Lazarraga 1154v. Zer maneraz eta nola aditzen diren. Mat 52. Fiñean 

zuek gaitzesten zaituztet handi herraz / nork ukitu bainauzue zer nahi den maneraz. EZ Man I 101. Ene 

hautatuak bisitatzen ohi tut bi maneraz, tentazioneaz eta konsolazioneaz. SP Imit III 3, 4. Hanitz gisaz eta 

maneraz orok ofensatzen dugu. Tt Onsa 170s. Bertze maneraz ezin jakin baitezakegu bertzeren gogoko berririk. 

ES 382. Zer maneraz behar ditugun ohoratu sainduak. Ch III 58, tít. Gaxtotasuna hainitz maneraz deskobri 

daiteke. He Gudu 153. Bi maneraz, bihotzez eta ahoz. CatLan 67. Ones eta gaitzes ta ásko manéras. LE Ong 36r. 

Zer bekhatu mortalezko itsasotan ezta pulunpatzen eta gogoetaz eta gutiziaz eta bertze asko maneraz? Dh 145. 

Beste zunbait maneraz erakusten ahal düzia [...] gure Errelijione Saintia egiazko dela? CatS 30. v. tbn. Ber Doc 

104r. Harb 141 bis. Arg DevB 152. Gç 178. CatLav 127 (V 68). Monho 60. UskLiB 43. Bordel 64. 

b) (Precedido de frase relativa). Como, tal como, de forma que. � Hala non, paillardizari dagokan maneraz 

gutan deus makulaturik eztén. Lç Ins D 7r. Hau begiratzen baitugu arrazoin den maneraz. EZ Man II 8. v. tbn. 

SP Imit IV 10, 6. � (Sin aux.). � Berriz ere lotzen zaizko hisiz eta koleraz / eta tormentatzen dute asma ahal 

maneraz. EZ Man I 112. 

2 manera (Lar � H, Añ), maneera (Lar). � "Arte, gentileza, garbo, maneera, liraiñera" Lar. "Aseo, apaina, 

apainera, manea, maneera" Ib. "Orden, buena disposición" Ib. "Filis, gracia, primor, manea, manera" Ib. 

"Disposición así, manera" Ib. "Orden de arquitectura, etxakintzako manera" Ib. "Orden, buena disposición, (c.) 

era o manera ona" Añ. v. mane. 

- MANERAKO. "Dispositivo" Lar. 

3 manera. "Sumisión" Lar. 

4 manera (Vc, Gc, AN-5vill, B ap. A; VocB). � "Manera, abertura lateral de la saya" A. � Batek gerrira jasoa 

zuen / bere gonaren egala, / an dabillela puntara askatu, / manera zeukan zabala, / itxura ederra ematen zuben / 

kamixa agiri zuala. PE 44. Bere manera zabal zuala / kale guziak barrena. Ib. 45. 

maneradun. �1. "Manièré" Lh. �2. "Qui a de bonnes manières" Lh. 

maneragabeko. � Sin fundamento, desordenado. v. MANERARIK GABEKO. � Beren mintzatzeko manera 

astrugaitz nahasi maneragabekoa, hitz bat latinez, bertzea franzesez, bertzea gastelaniaz edo italianoz. ES 167. 

manerala. "(AN-gip), instrumento de herrería que sirve para hacer la berola u ojo de azadas, hachas" A. 

maneraro. "Dispositivamente" Lar. "Ordenadamente" Ib. 

maneratsu (H, T-L). �1. "Qui fait des manières" H. "Affété", "cabotin, au fig." T-L. � Gazteluzarrek badaki 

nortaz zer erran, itzuli-mitzuli maneratsu zonbait gora-behera. Lf ELit 131. �2. "Ingénieux, adroit, peu usité en 

ce sens" H. 

maneratu (Lar � H, VocS, Añ). �1. Disponer, componer, ordenar. v. maneatu. � Doktrina kristioarén 

kathetxima euskarás [...] aldiritako apez-aita batek manerátua. LE Doc tít. Nola daude maneraturik edo 

zuzendurik sekretario oiek? EConst 64. Armen indarra maneratzea, partitzea eta banatzea protxurik geiena dan 

moduan. Ib. 55. Jainkoak guzia txit egoki zuzentzen eta maneratzen du. Arr GB 128. �2. Arreglarse, amoldarse. 

� Pekatu mortalian erori zena, nola maneratu biar du komulgatzeko? (AN-gip, 1863). BOEans 658. 

maneratzaile. "Disponedor así, maneratzallea" Lar. 

maneratze. � Disposición, preparación. v. maneatze. � Begira astegunean egin zintzakean lanak jaiera utzi 

ote dituzun berariaz? Jaierako gurdi-maneratzea, jaierako abarkak jostea. AA II 59. 

maneria. � Manera, forma, modo. v. 1 manera. � Bizitzeko manerien khanbiuak. Mst I 17, 2 (SP azturen, Ol, 

Pi ekanduen, Leon bizi-moldea). Zure grazia saintütik ezin pribatü izaten ahal nizan maneria batez. Mercy 3. 

Xapeletaren erraiteko maneria. UskLiB 144. Bigarren maneria bat meza saintiaren entzüteko. Ib. 54. Maneria 

ageri batez. CatS 67s. 

- MANERIAZ. (Con predeterminantes). � Jinkua hanitx maneriaz mintzatzen zaizü ihuren berhezkeriarik egin 

gabe. Mst I 5, 2 (Ip maneriaz; SP moldez, Ch manera suertez, Leon gisaz). Erran izagüzü zunbat maneriaz 

besteren huna hartzen den. CatS 50. 


mende. 

99


manerretx. v. manaerrex. 

manerrex (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. � "Dadivoso" A. "Generoso. Amatxi bezala ama ere man errex" Izeta 

BHizt2. (Se tratará probablemente de (e)man-). 

manesku. "(B), generosidad. Maneskua xakurrak jana du orrek, a ése le ha comido el perro la generosidad" A. 

(Se tratará probablemente de (e)man-). 

manestar. � Maniqueo. � Manestar Apezpiku Paustu dator Kartagotik. Or Aitork 103. Nork esan zion 

manestar bati olakorik idazteko? "Manichaeum". Ib. 107. Manestarrak uztea erabaki nuan. Ib. 123. 

manetasun (Lar, H). � "Primor" Lar. "Qualité de ce qui est bien fait, bien orné, bien mis, parfait, excellent, 

décent" H. Cf. mane. 

manetegi. v. LARRU-MANETEGI. 

maneti. "Humanista, jakin manetia" Lar. Cf. JAKIN-MANE. 

manetu. v. maneatu. 

maneurlatu. "Quadricular" Lar. "Quadriculado, maneurlatua" Ib. 

maneurle. "Quadrícula, pitipié para copiar alguna cosa" Lar. 

maneurri (Lar � H). � "Pitipié" Lar. "Échelle en termes de geographie et topographie" H. 

manex (Sc ap. A). �1. "Nombre con que se designa al natural de Labord y de la Baja Nabarra en contraposición 

al de üskaldun 'vasco', con que se nombran a sí mismos los suletinos. Parece diminutivo de Joanes 'Juan'" A. Cf. 

Satr VocP (s.v. muga): "En una fórmula antigua que todavía se recuerda en Valcarlos se solía decir al sol: Adio 

Manez, haugi biar muga onez!, adios, Juan, ven mañana con buena suerte". � Barkoxeko aphezak / oro dira 

manexak. Etch 480. Manexetik ez da jiten ez haize hunik ez jente hunik (S). Zerb GH 1936, 307. Ziberotar batek 

hain ederki aipatu baitauku Aita Lhande zenaren bizitzea, haizu dakiola manex bati izkiriant handiaren lanez 

[...] zerbaiten erraitea. Lf ELit 294. Baztandar edo aetz ez diren nafarrek, giputzek eta manexek (baita 

xuberoarrek ere) errazago aditzen dute elkar. MIH 391. "Locatif" deitzen du Salaberry manexak -ko atzizkia. 

MEIG VII 108. � "(S), dialecte basque autre que le souletin. Manexez mintzo düzü, il parle bas-navarrais" Lh. � 

Manexez egiten dugu laburpen hau. Xiberotarrek barka dezagutela. Lf ELit 169. �2. (L-ain, S). Ref.: Lh; AEF 

1955, 49. Cierta raza de oveja. "Desde hace 20 años se va introduciendo la raza llamada manexa que procede de 

regiones más elevadas del país [...], es cornuda y de morro negro o pintarrajeado" AEF 1955, 49. "La especie de 

oveja que existe en el lugar es la pequeña, llamada la vizcaína o manes, lanuda, ágil, resistente a la humedad y a 

los fríos" AEF 1955, 84. "Eskual Herrian bizi eta hazten den ardi arraza aspaldiko mendetan kokatua da gure 

mendietan: deitzen da manexa" Otoizlari 1970 (n.º 59-60), 50. � Airatu zauku, airatu, gure marro (manexa 

izanagatik) buruz eta zangoz arina! Herr 24-12-1959, 3. 

manexina (S ap. A y Lrq). �1. "Mujer de Labord y de la Baja Nabarra. [...] Femenino exótico de manex" A. � 

Diala urthe parrasta bat, Manexina batek, katedralian, sei orenetako meza saintian, komüniatzen zian, egün 

oroz. Herr 22-3-1962, 3. �2. (S ap. A y Lrq; Foix ap. Lh). "Ardi manexina, oveja que los suletinos compran en la 

Baja Nabarra" A. "Brebis à museau noir et sans cornes, provenant de BN" Lh. � Edirenik izan da ardi 

"manexina" bürü beltz bat. Herr 19-11-1959, 3. 

manez. "Basto, grosero, tosco" Lar. "Grossier, commun, sans apprêt, sans éducation" H. 

manez. v. manex. 

manezale. � Amante del arte. � Iñoiz gerta oi da, eleiz artzaia mane zalea, azkarra ta argitsua izan arren, [...] 

onelako famili kapilla baten jabe dalako, [...] eleiz-artzaiak nai lukeena eziñ egitea. Ag EE 1895b, 75. 

manga (V-gip ap. Elexp Berg; Añ), mango. �1. Manga. v. mahuka. � Luzatuten da konfesinoia, isten jako 


mende. 

100


leengo konfesoriari, billatuten da mangarik zabaleena ta orra leen baño mundutaarrago izateko bidia. JJMg 

BasEsc 163. Emaztiak oialezko ta merinozko baskiñekin, neskatuak korpux mangua aneria ta oraziorekin ta 

erraien barna bilua ongi biurtrik, zinta moxkuekin. Garral EEs 1921, 106. Manga bat puntatik kuerda batez lotu 

ta barnean ermaten zien ogia ta txulara egunazko. ZMoso 35. En DFrec hay 3 ejs. �2. (G-nav ap. Iz Als). 

Manga, manguera. "Gualdekuku jukazkinaier porrubak onnnak: baia mangiekin urasko botatzen juenei eta 

mangioi leku gutxitan joon, mangioi bagenduka... Porrubak urasko ber din da mangiarrek artzen din putzuti 

urasko" Iz Als (s.v. aurten). � --Mangak emen dauzkagu txukun eta garbi neurri onean. --Eta erregaioko 

iturriak? Lab SuEm 198. � (Como segundo miembro de comp.). � Eutsi ur-mangai! Ekin! Eskalleruntz! Lab 

SuEm 199. Gertu gaude! Bonba-mangak emen dauzkagu txukun eta garbi Reglamentuak agintzen duanez. Ib. 

198. 

- MANGA GOITUTA. "Arremangatuta zegoen: [...], manga goituta dago (AN-gip)" Gte Erd 21. 

- MANGA LABURREKAZ. "Manga motxekin nengoen (AN-gip), manga laburrekaz (V-arr)" Gte Erd 21. 

- MANGA-MUTUR. "El orillo de la manga. Manga-muturrak koipetuta dauzkazu" Elexp Berg. 

- MANGA-MOTZEKIN (-tza- G-azp-goi ap. Gte Erd 21; -tx- AN-gip ap. Gte Erd 21). "Arremangatuta zegoen: 

manga motzakin dabil (G-azp-goi), manga motxekin nengoen (AN-gip)" Gte Erd 21. 

- MANGAPE. (Con ines.). Bajo (la) manga. � Eskuak mangapean sartuta, batetik bestera begirada bat bota 

eban. Bilbao IpuiB 237. 

- MANGA HUTSETAN (mangautzetan V-gip ap. Iz ArOñ). "En mangas de camisa" Iz ArOñ. 

- MANGA-HUTSIK (G-bet), MANGUTSIK. Sin mangas; en mangas de camisa. � Bere soñekuak ziran 

abarketa zarrak, [...] garriko baltza, txaleko gorriskea, mangutsik eta aurre-aldian narruzko-amantal me-me ta 

birrist argi egite-bana. Kk Ab II 14. Soña ondo jantzirik... / Iñoz bez mangutsik, / Jaunari eztaiogun / mingoztu 

bijotzik. Enb 59. 

mangada. "Redil de vacuno o caballar. Ganau-taldiak dauzkenak pa mangadia esate otxek, ganaua dominatzeko 

manejatzeko, mangadak" Elexp Berg. 

mangaitz. �1. "(Sal), precipicio, despeñadero" A. �2. "(B), cicatero" A. 

mangal. v. mankal. 

manga-manga. v. manka-manka. 

mangatu. � "Eskatu, mangatu" R. Berraondo EEs 1921, 196 (en un voc. del habla de los gitanos vascos). 

"(Boh[émien]), mendier" Lh. 

mangatu. v. 1 mankatu. 

manga-txori (V-ger ap. A). � "Cierta gaviota, una de las más grandes y hermosas, gallo de mar" A. 

- MANGA-TXORIA ATERA. "Manga txoridxe atara, cebarse a golpes" Ort Voc 140. 

mangel (Dv � A). � "Estropié" Dv. "Estropeado, lisiado" A. Cf. 1 mengel. 

mangeldu (Dv � A). � "Perdre l'usage d'un membre, devenir estropié" Dv. 

mangelestu. "Desvirtuarse (G-azp)" A Apend. 

mangelo. "(G-azp-bet), torpe, desgarbado" A. 

mangeltasun (Dv � A). � "État d'estropié" Dv. "Estado de lisiado" A. 

mangera (G-bet ap. A). �1. "Manga, tromba marina" A. � Mangera onek begira nola / amenazatu gaituan, [...] 

/ egun orretan iru andre're / urak eraman zituan. Tx B I 84. �2. Manguera. v. manga (2). � Egundoko txipirri 

txaparra soiñuaz asi oi zan bai, noiz edo noiz, mangera puntatik ura urteten. Erkiag BatB 11. 

mangerdi (V-gip ap. Iz ArOñ), mankerdi (B ap. A). � "Manguito" A. "Mangerdixak, las mangas de quita y pon 

desde la muñeca hasta detrás del codo" Iz ArOñ. v. mangito. 


mende. 

101


mangi. v. maingu. 

mangiertze.� Árbol de mango. � Badituzte zuhamutze fruitukariak, abokatiertze, mangiertze, iranjatze, 

mandariniertze eta bertze asko. Prop 1897, 129. 

mangika. v. mainguka. 

mangito (Lar), mangitoi (-itt- V-gip ap. Iz ArOñ), mangitu. � Manguito. v. mangerdi. � Guante asko, mantilla 

zerratuba, mangitu luzia, abrigu aundiya, bi kana arrastaka soñokua lurrian. Sor Gabon 34. 

mangitokin. "Manguitero, manaukagillea, mangitokiña" Lar. 

mangitu. v. mangito. 

mango. � Mango. � Ikusten dituzu baraz ontan eta nonai naranja, piku, mango, anona, koko ta abar. Or QA 

122. 

mango. v. maingu; manga. 

mangolino (-iño V-m ap. A). � "Cierto caracolilllo de mar o concha univalva llamado hélice" A. v. mongolino. 

� Lapa ta mangoliño batzuk ekarri dozuz. Ag Kr 145. Atxartietan egozan mangoliño (caracolillo de mar) ta 

karramarro guztiak batuaz. Echta Jos 33. Paleolitos-garaiko euskaldunak ere egoskera berbera izan bear, 

mangoliño eta littorinai aragia kentzeko. JMB ELG 44. 

mangolinotxo. � Dim. de mangolino. � Era askotako txintxilikaioak: zaldi-ortzak, oreinletagiñak, 

mangoliñotxoak (littorina obtusata) eta abar. JMB ELG 36. 

mangonada. v. mangunada. 

manguna (L-ain, B ap. A), mangun (L ap. Lh), mangune (G-to ap. A). � "Rodeo, recodo de camino. Manguna 

bat egin, dar un rodeo" A. "Mangun bat egin, faire un détour" Lh. 

- MANGUN EGIN. Dar la vuelta, volver. � Ixraelen semeei esaiezu mangun egin dezatela. Ol Ex 14, 2 (BiblE 

itzultzeko). 

mangunada, mangonada (AN-araq ap. Satr VocP). � "Trozo de camino comprendido entre dos curvas en un 

puerto de montaña" Satr VocP. 

mangunatu (L-ain, B, S; Foix (ap. Lh)). Ref.: A; Lh. � "Andar oblicuamente" A. "Obliquer, tourner, 

contourner" Lh. 

- MANGUNATUZ. "(AN, L), en rodeos, bordeando, faldeando" A. 

mangune. v. manguna. 

manguri. "Manguriya, marrubiya (batzuetan bat esateugu eta bestietan bestia) (G-bet)" (Comunicación 

personal). v. maguri, marrubi. 

mania (V-gip ap. Elexp Berg). � Manía. "Giltzak komunian lagatzeko manixia dauka" Elexp Berg. � Maniya 

txarrak dauzka / burura iyuak. Xe 253. En DFrec hay 3 ejs. 

maniamentu. v. maneamendu. 

maniatera, -tra. v. manjatera. 

maniatu. v. maneatu. 

manibela, manibel (V-gip ap. Elexp Berg). �1. Manivela. "Manibelai eraindda arrankatzen zan auto aura" 


mende. 

102


Elexp Berg. � Gizon bat ari zen, manibelarekin kamiuna ezin kurriaraziz. Herr 27-10-1960, 2. �2. "Manillar. 

Manibela okertu jako bizikletiai. Manibel bajua: korredore bizikletaz esana. Orduan bizikleta manibel bajua 

eukitzia gauza grandia zuan. Manibel altua: bizikleta normala" Elexp Berg. 

manierista. � Manierista. � Hasierako manierista kutsu haiek galdu zituen orduko batipat. MEIG V 133. 

manifest. � (Adj.). Claro, manifiesto. � Zeren Iainkoaz ezagut ahal daitena manifest baita hetan. Lç Rom 1, 19 

(He, BiblE agerian). Behar da heresiak ere zuen artean diraden, phorogatuak manifest egin ditezenzat zuen 

artean. Lç 1 Cor 11, 19 (He, Dv, Ol, Ker, BiblE ager(tu)). 

manifestaldi. � Manifestación. � Karia hortarat bada ainitz manifestaldi, laborariak beldur baitira haragitik 

landa esnearen turra heldu ote den! Herr 3-10-1996, 8. 

manifestatu (-du Lcc). � Manifestar, mostrar, declarar, dar a conocer. � Tr. Documentado sobre todo en textos 

meridionales de los ss. XVIII y XIX (tbn., en el s. XX, en CatUlz (42) y Mendigacha). Al Norte lo emplean 

Leiçarraga, Tartas y Bordel. En DFrec hay 23 ejs., meridionales. � Hark hagitz mehatxatzen zituen, manifesta 

ez lezatenzat. Lç Mc 3, 12 (He, Ker ager(tu); v. tbn. Lç Dedic ** 1r). Aunitz gauzaetan manifestatzen zuen 

kariño geiago (B, s. XVIII). BOEans 779. Manifestatzea bekatuak konfesoreari konzienzian dauden bezala. 

CatB 67. Pena guziak / ezin manifesta. Bordel 171. Neskatxa ori asi zitzaidan / tristurak manifestatzen. PE 57. 

Zuketzaz, manifestatan digu alkar, digula amoriua, maitetarzuna eta adeskidetarzuna andiago ezik 

gainaratekueki. Mdg 147. v. tbn. LE Ong 101v. Xe 268. AzpPr 26. Balad 229. � Manifestarse, aparecer, 

presentarse. � Iesus Krist Iaunean manifestatzen eta presentatzen zaikun berri on eta dohain onezkoagatik. Lç 

ABC I 4v. Barkazioa eskatuaz manifestatzea. OA 170. Zergatik erraten dugu zeruetan dagola? Zergatik zeruetan 

manifestatzen den geiago. El 43. Mendian egozala / jagoten ganadua, / manifestadu jakon / zerutik aingerua. 

Balad 196. v. tbn. Tt Onsa 115. � Manifestarse, posicionarse. � Nere kontra zerade / manifestatu. AzpPr 40. v. 

tbn. PE 69. � "Quedar en evidencia. [...] Lelengo giltzik emon nai ezta ta. Bueno, bere burua manifestauta 

geratu, besteik ezebe eziñ eiñ errixan kontra, baiña" Elexp Berg. 

manifestazio, manifestazione. � Manifestación, aparición. � Iesus Kristen ethortea eta haren mundurako 

manifestazionea. Lç Decl a) 5v. Ilhunbearen manifestazionea. Lç Eph 5 (tít.). Batbederari emaiten zaió 

spirituaren manifestazionea probetxatzeko. Lç 1 Cor 12, 7 (TB agertzapen, Ol agerbide). Mirakulu handi haren 

manifestazioniaz. Tt Arima 120. En DFrec hay 140 ejs. de manifestazio, todos meridionales. 

manifesto. � (Lo) que manifiesta, pone de manifiesto. � Suerte txarrak jo zualako / beso bat dauka moztua, / 

bañan bestia sano duala / obra da manifestua. Tx B I 25. 

- MANIFESTOAN EGON. Estar de manifiesto, ser manifiesto. � Manifestoan dago, / klaro ageri da, / guztiz 

tormentu portitz / gogorra ori da. Xe 327. 

manifiko. v. magnifiko. 

manikeo. � Maniqueo. v. manestar. � Itsutu eta erori ez zan Manikeo zitalen utsegin likitsetan? Lar SAgust 6. 

Manikeoak alde batetik, Donatistak bestetik. Ib. 9. 

maniki. "Remiendo. Maniki puxketa bat ipiñitta" Elexp Berg. v. adabakin. 

manikomio (V-ger ap. Holmer ApuntV). � Manicomio. � Bermiora eroan xuen ta han xauk o'indiño 

manikomixuan. Osk Kurl 107. 

manikordio. "Manicordio, clavicordio menor" Lar. 

manilla (Lcc, Lar). � "Axorca o manilla, manillea" Lcc. "Manilla" Lar. 

maniobra, manobra (T-L), manubra, maliobra. � Maniobra. � Itxasuan gutxik eramango nau maniobretan! 

Sor Gabon 54. Ez da gero ni bezelako gizonik maniobretan. Ib. 53. Soldado aleman tropa batzu Frantzialat 

jitekoak dira manobren egiterat. Herr 13-10-1960, 1. Soldaduek heben gainti egin dütien manübrak edo hobeki 

erraiteko gerla mustraka. Herr 12-10-1967, 3. En DFrec hay 8 ejs. de maniobra y 1 de maliobra. v. tbn. Arti 

Tobera 275 (maliobra). 


mende. 

103


maniobratu, malobratu. � Maniobrar. � Paskual entseatu zen zeiarka malobratzerat, bainan bigarren arruda 

sartu zitzaion ziloka batean eta han kalatu. Larz GH 1959, 89. 

manipulu, manipulo (Lar, Añ). � Manípulo. � Gero arzen du manipuloa ezkerreko besoan. Ber Trat 11r. Stola 

manipuluek, / nahi dute aiphatu, / lephoan eta eskutan / sokez zutela lothu. EZ Eliç 54s. v. tbn. Cap 138. Añ EL 1 

89. 

manirte- (sust. vbal.). � Aithortü behar dügü ere gure konzentzia edo barakindiari traidore giradialarik dügüla 

bihotzian haiñbeste azi gaisto manirtera üzten. (Interpr?). Egiat 232. 

maniura (L?, BN? ap. A; H; -urra Dv), manjura, maiura. � Nombre de un instrumento de música parecido a la 

cítara. "Organo hebraico, cierta harpa" A. � Aingeruen kantuek / gaituzte gonbidatzen, / artzaiñen maniurek / 

lotarik iratzartzen. EZ Noel 59. Zistra, maniura, gitarra, / edo bai harpa kantuz. Hm 101 (v. tbn. 99). Xirola, 

xistua edo manjura soinua. ES 395 (383 manyurak). Dabitek yotzen du manyura eta dantzatzen da arkaen 

aitzinean. Lg I 300. Hau izan zen arrabita eta maniura jotzen dutenen aita. Dv Gen 4, 21 (Ur, Ol organu, Ker 

txirola, Bibl, BiblE xirula). Naiz ta maniura (harpa) ta xirribika autsi. Zait Plat 105. Izadiko maniuraren edo, 

Fray Luisek diñokenez, zitararen zazpi ariak. Gazt MusIx 69n. Asi dire gure organoak lehenik beren xirola 

guziekin, gero xirribitekin, gero aphaleko xirribitekin eta okarinarekin, handik laster maniurarekin. Herr 5-11- 

1959, 1. Zeru gainetan lau aingeru hein bat goxoki harpa, maiura jotzen ari. GAlm 1963, 51 (quizá error por 

maniura). 

maniurari (A; -urra- Dv). � "Harpista" A. 

maniureta (H), manjuret. � "Instrument de musique. Maria, Moisen arrebak ere bildu zituen emaztekiak 

kantatzekotzat bozkariozko himnoak, maniureta eta gathanbore soinuz, [...] au son du maniureta et du 

gathanbore" H. � Errepikatzen dute, / maniuretez, artzainek / adarrari diote / ihardesten larrainek. CantIzp (ed. 

1829), 62 (ap. DRA; v. manjüretez en otra versión de UNLilia 11). 

manixal, mañi(t)xal. � Nombre de cierto personaje de la mascarada suletina. Cf. 1 marexal. � Erdi dantzaz 

erdi kheñü mikaletez jeiraikitzen zaitze hiru "mañitxalak", bürüzagia eta bi mithilak. J.B. Mazéris GH 1933, 302. 

Manixalekin bürü egiten dü. Id. ib. 305. Kauterak, Xorrotxak, mañixalak. Id. ib. 307. 

manjare. � Manjar. � Zer ematen digute manjare dibino artan? El 72. 

manjatera (BN, S; Arch VocGr (), VocBN (), Gèze), manjater (SP), mainatera (BN; VocBN; -ña- 

Dv � A), maitera (H (s.v. maia), Hb ap. Lh), maniatera (H), mañitera (H), majadera (G; Lar, vEys (G), H (s.v. 

maia)), majera (G-bet), majara, maniatra (Lar, H), manjetera (H), manjedera (Lar, H), mañetea (S), mañatea 

(S), miniatera (H), miñetera. Ref.: A (manjatera, mainatera, majadera); Lrq /manz#atéa/; AEF 1925, 95; Giese 

CasaS 15; CEEN 1969, 210; Zt. � Tr. Al Norte la forma mejor documentada es manjatera. Leiçarraga emplea la 

forma manjedera ; Haraneder manjadera y Duvoisin mañatera. Hay además manjater en Etcheberri 

de Ziburu (junto a manjatera). Al Sur hay majadera en Cardaberaz e Iturriaga, y majara en Garbizu. 

�1. Pesebre (frec. empleado para designar el pesebre de Jesús). "Manjater batean emana, mis dans une 

mangeoire" SP. "Ganbela o majadera, pesebres como cajones de 1,13 metros de largo, 0,73 de ancho y 0,83 de 

alto próximamente (G-bet)" AEF 1925, 95. "Majera (G-bet), majadera (Gc), pesebre" Zt (comunicación 

personal). Cf. VocNav: "Manchadera, pesebrera (Aezcoa)". � Eriden zitzaten Maria eta Iosef eta haurtxoa 

manjederán ezarria. Lç Lc 2, 16 (He manyadera; Dv, Ol, Ker, BiblE aska, Brunet ganbela). Sehaska faltaz 

manjater / batean da emanen, / asto-idiek han dute / iauntzat ezaguturen. EZ Noel 31. Sehaskatzat Iaunak duela 

/ manjatera lohia. Ib. 52. Ihortzirien Iauna mañitera batean. Gç (sg. H). Manyatera ur beroz garbitzia. Mong 

590. Abereen pesebre edo majaderan ezarri zuen. Cb Eg I 334. Nork zuken erran sekulan / zeru-lurren jabea 

dena / ikusiren zela etzana / manjateran? 'Mangeoire'. Monho 142 (v. tbn. el mismo ej. en UNLilia 12). 

Majaderan ez daukat / lastoaren piskik. It Fab 42. Hainitzek bazka-zilhoak egiten dituzte errextasun batengatik 

mañateren gainean. Dv Lab 218. Ganbela edo majarak bete, beiak jeitzi. Garbiz EEs 1929, 102. Zure sei 

soldaduak nahi badira manjateretan nulapait antolatü. GH 1930, 457. Behi esnadun bat duena ez da bakarrik 

erraperat joaiten kotxiaren betetzerat, mañaterako bidea ere badaki. Herr 23-1-1964, 3. v. tbn. Gç 70 (77 

manyatera). CatS 97. Manyatera: Lg II 106. Mih 85. Gy 89. Miñetera: Herr 22-3-1962, 3. 

�2. "Mainatera (L-ain, BN-ciz-baig), balaustrada que se fija sobre el pesebre a la altura de la cabeza del ganado" 

A. 


mende. 

104


�3. "(L-ain), trampas por donde se arroja de un piso al pesebre de la cuadra, la comida del ganado" A. 

manjateradi, majaderadi. � "Pesebrera" Lar. 

manjea. � Segidan dire Bristoalgo manyean ea nola dabilzan gauzak. (Interpr?). INav 74. Segidan dire 

Gibraltar estretxukotik eta Eskoziako manyearaiñoko mareak. (Interpr?). Ib. 76. 

manjedera, -tera. v. manjatera. 

manjola (BN-bard ap. A � Dv (BN-bard)). � "Grand filet pour la pêche du saumon" Dv. 

? manju. � Ardia buru manjua, hauts kolore tindua, gorria soingain, blua errainetan. Herr 10-12-1959, 3 (DRA 

traduce "descornado"). Es posible que se trate de manddo (q.v.). 

manjuba, mandxuba. � Yantar, la comida que come un pastor en el campo. Cf. majua. � Lope bere 

mandxubea amaituta errekan dxangada bat ur edan ebanean, etzin zan zilbotaz gora. Ag AL 55. 

manju(b)a. v. majua. 

manjura. v. maniura. 

manjuret. "(BN), especie de planta (bot.)" A. 

manjuret. v. maniureta. 

1 manka (L-ain-sar ap. A; Dv). �1. Alacena, armario. "Es más exactamente el armario cerrado que sirve de base 

al aparador" A. Cf. mankalasa. � Benedikatua zure selharua eta benedikatua zure manka. Dv Deut 28, 5 (Ol 

oremaia, Ker oramaia). Etxeko-andrea baratzean lur-sagar atheratzen ari zen denboran, sukaldeko manka 

gainetik pastiza puska bat eskastu zitzaion behin. Zerb GH 1922, 30. Harritu ziren jende hek, gain-gaineraino 

ogiz betherik manka ikustearekin. Barb Leg 71. Mankan, ama, ote da kafe? Xortatto bat nahi nuke. Eskualdun 

Kantaria 106 (ap. DRA). �2. Pesebre. v. manjatera. � Lamina zenbeiten manka (eskualdun aska handi berezia) 

mixteriozkoa, behar bada! Barb Sup 154. 

2 manka. � Falta, fallo, error. � Eztit uste ogenik / egin deizüdala / ez eta erlejionian / mankarik egin düdala. 

'Avoir manqué'. Xarlem 726. 

- MANKA IZAN (trans. e intrans.). Faltar. � Hari kunparatzeko, nik manka spiritia. 'Je manque'. Etch 522. 

Igaran apirilaren bürian / armadaren erdian / züntüdan bihotzian / armak oro eskian / present espiritian / 

manka besuan artian. Balad 111. 

manka. v. maingu. 

mankagarri. � (El) que destroza, golpea. � Atxurlari, ikazgin, olagizon ta beste askok daukee bizitza gogorra, 

gorputzen mankagarrija. Mg CO 223. 

mankal. �1. "Sobremesa" Lar. �2. (V-m ap. A), mangal (V-arr ap. A). "Paño de sepultura" A. "(V-arr), paño 

negro que cubría hasta el pecho, al cadáver metido en el ataúd, mientras el oficio de sepultura" A. Cf. VocNav: 

"Mancal, nombre que dan al lienzo o sábana con que cubren la masa del pan en la artesa (V. de Roncal)". �3. 

"Mánkal bat, un delantal de lana para el trabajo (R-uzt)" Iz R 396. 

- MANKALA JASOTE (V-m). "Mankala jasotea, la función de aniversario; litm., el levantamiento del paño 

fúnebre" A. "Ceremonia religiosa a la terminación del luto parroquial por un difunto" Zubk Ond. 

mankalasa. "Mankalase (L-ain), aparador, cuya parte baja, cerrada por puertecitas, se llama manka y la parte 

alta, abierta, alase" A. v. 1 manka, alasa. 

mankaldi. "Mankhaldi, accident de personne (S)" Lrq. 


mende. 

105


manka-manka (A), manga-manga (Ort Voc). � "Manka-manka eginda itxi nabe makillaka, me han dejado 

estropeado a palos" A. "Manga-manga, golpear" Ort Voc 140. � Kalera eskapa ez-panauen... manga-manga 

etxen nau bertan beñepeñ. Ort Oroig 96. 

mankar. "(BN-lab), bulto?. Harri-mankar bat, una piedra bastante grande que se levanta del nivel del suelo" A. 

mankar, mankarro. v. 1 malkar. 

mankarrot. v. bankarrot. 

1 mankatu (V (-au), S; SP, Dv (S), H (V, G)), mainkatu (-kh- BN-mix; -kh- H (s.v. maingu)), mangatu (V-gip), 

maikatu (-kh- H (BN, S)). Ref.: A (manka, mankatu, mainkhatu); Lrq (mankhatu); Totor Arr (mankeu); Iz ArOñ 

(mankau); Elexp Berg (mangau); Gte Erd 304. � Tr. Documentado en autores vizcaínos (tbn. en V. Moguel y 

Uztapide) de los ss. XIX y XX, y en los suletinos Eguiateguy y Etchahun. La forma general es mankatu (-khen 

los suletinos); hay mangatu en Uztapide. �1. Hacer(se) daño, herir(se), lesionar(se), golpear(se). "Prendre mal 

ou faire mal à quelqu'un" SP. "Donner ou recevoir un coup" Dv. "Averiar con golpes" Iz ArOñ. "Oñetakoak 

larrutu egin dit (AN-gip), oskiak mankatzen nüzü (S)" Gte Erd 304. � Ezta hon hirietan horik hazteritsü, txankü 

zahar edo mankhatürik ta nausi gaberik. Egiat 267. Bere korputz gaitzera makurtua [...], mankatu gabe modu 

onean zilizo, baraur ta disziplinakin gabe. Mg CC 148. Labanduta joko dau beia, mankauko da. Mg PAb 75 (v. 

tbn. 92). Ekin zion ortz gogorrekin leoi argalari ta larga zuen mankatuagoa. VMg 18. Kabalik han sar-eta lotsa 

dira mankha / hartü behar dizie abisü handia. 'Fasse du mal'. Etch 616. Lotsabako zar ori... modu orretan 

mangateko gixona! Ort Oroig 60. Orrillaren batian / mankau anka biak. Enb 197. Mallatu andiyak artuta, argin 

bat mankau zan. Kk Ab II 57. Bidian mankauta itxi ditut mutil bi. Ib. 64. Arrats guzian beren kargakin / 

mangatzeraño ezurrak. Uzt Sas 178. v. tbn. DurPl 68. Alt LB 55. 

� (H (V, G); -au V-gip ap. Iz ArOñ), mangatu (-au V-gip ap. A Apend y Elexp Berg; G-azp). Debilitar(se), 

cansar(se). "Mankauta nao, estoy molido de cansancio" Iz ArOñ. "Fubolian ibillita ziero mangauta aillegau zan 

etxera" Elexp Berg. � Gorputza argalduteko, mankeetako, gaxotuteko edo illteko. fB (ap. H). Mankeetan dabee 

euren osasuna ta laburtuten ditubee bizitziaren egunak. fB (ap. H). Oeratu zan ta dana mankauta eguan legez, 

bertatik luak artu eban. Ur MarIl 46. � (Uso sust.). "Mangau, cansancio, agotamiento a causa de un gran 

esfuerzo. Nik artu dot mangaua trastiak azkenengo pisura jasotzen" Elexp Berg. 

�2. (Lcc (-du), Lar, Añ). "Mancar de manos, eskuak mankadu" Lcc. "Mancar" Lar y Añ. "Tullido, mankaua" 

Añ. 

�3. "Il se dit en parlant d'animaux qui se blessent grièvement, se tuent par quelque chute ou accident. Sarritan 

arresak mendian mankhatzen dutuzu, souvent les animaux se tuent dans la montagne" H. Cf. maingutu. 

2 mankatu (VocBN, Gèze 339, H (L, BN, S)). � Fallar, errar, no cumplir; faltar, carecer. � Bisita hori mankatü 

balie. Mercy 28s. Ezta haur onsa eskolatürik batere, egin bide horri bere amarenzat mankatü nahi lükianik. Ib. 

28. Eztit ez mankatüren / zurekila jitia. Xarlem 144. Etziezü mankatüren haier trixte izatia. 'Il ne leur manquera 

pas'. Etch 150. Lotsa beitira oillo saldak behar deikien mankatü. 'Fasse défaut'. Ib. 580. Aspaldian desir niana 

orai dizüt gogatü, / hura gogatü eztüdano gaiik eztizüt mankatü. ChantP 76. 

mankatzaile, mankazale. �1. (El) que falla, no cumple. � Haitatüko dü bat edo biga beste konfraien hartian 

kargüdünetarik urtheko bi sosen ekhartera mankazalen orhit erazteko. Mercy 27. �2. "Mankazale, qui prend 

mal (S)" Lrq. 

mankatzar. "Mangote, mankatzarra, sokaitzarra" Lar. 

mankazale. v. mankatzaile. 

mankazio, mangazio (G-azp). � Cansancio, debilidad. 

mankerdi. v. mangerdi. 

mankerrot. v. bankarrot. 

manko. v. maingu. 


mende. 

106


manko-largo. "(Sc), de manga ancha" A. Cf. manga. 

mankomunatu. � Juntarse, reunirse. � Fariseóak órdea, [...] mankomunatúzeré edo juntatú batzarrean (Mt 22, 

34). BOEanm 1324. 

mankomunean. � En común, conjuntamente, juntos. v. amankomun. � Zenbat ioaten ote dirade elkar arturik, 

edo naiz mankomunean ez ioanik ere, zenbat ote dirade ioaten diradenak ya belar ostutzera, ya maize edo patata 

batera (Goldaraz, 1833). ETZ 225. 

manku. v. banku; maingu. 

mankuera. v. mainguera. 

mankutsian. v. MAHUKA HUTSEAN. 

1 mano. "Manoa y manea llama a lo primoroso y exquisito" Lar (s.v. humano). 

2 mano. � Vano. (Si no es errata, se tratará de una var. de bano (q.v.)). � Haragia duk lehena / berzea mundu 

manoa, / hirurgarrena itzalean / laket zaion gaixtoa. EZ Eliç 94. 

manobra. v. maniobra. 

manofra. v. manopla. 

manoju. "Manojo" Lcc. Cf. tbn. Lcc: "Manojo a manojo, manojuka manojuka". 

manometro (V-gip). � Manómetro. "Geuzak neurtzeko aparato askok eruaten dabe orratza: erlojuak, 

boltimetruak, anperimetruak, manometruak eta abar" SM EiTec1 (s.v. orratz). 

manopla, manofra (V-gip ap. Elexp Berg). � Manopla. "Al parecer se usaban en las peleas. [...] Manofrak, 

eztakit zuk dakizun zelakuak dien, burdiñia ei dauke, koskorrak ei dauzke" Elexp Berg. � Lakirio ta zepuak, 

tiragomak, manopla ugartuak, txakur-ilgarri zan pistolatxua bere bai. Erkiag BatB 20. 

manoro (Lar � H). � "Está trabajado con grande arte, manoro egiña dago, landua dago" Lar. 

"Artificiosamente, con primor" Ib. "Aseadamente" Ib. "Gallardamente" Ib. "Ornadamente" Ib. "Primorosamente" 

Ib. "D'une façon excellente, belle, agréable, industrieuse, etc..." H. � Artez edo manoro egintako zerbait gauza 

(Donostia, 1883). JFlor. 

manourkero. v. manaurkaro. 

manposteria. � Manpostería. � [Ortuak] aspaldietan era bardiñean egozan, karamasa ta arri zatiz, 

manposteria merkez orniduak. Erkiag BatB 43. 

manpulis. v. maripulis. 

manro. v. mandro. 

mansantza. � Mansedumbre. v. mansedunbre, mantsotasun. � Humill-humillki jaunzia ta mansanzez betea. 

Mb IArg I 267. 

mansedunbre (Lcc). � Mansedumbre. � Frutuak espiritu santuenak dira amabi [...]. Amargarrena, 

mansedunbrea. Bet 16. Mansedunbre deritxan birtutien ejerziziyoak egin ditubanak. Zuzaeta 155. Mira zazu, 

xiten dala zoregana zore erregia mansedunbrez beterik. Hual Mt 21, 4 (Samper benignidade, Ip eztitarzün, Echn 

eztitasun). v. tbn. Ber Doc 93r. Cap 74. OA 102. El 84. Iraz 46. Gco II 46. CatAe 67. CatSal 69. CatR 69. 

mansinka, manzeinka (Sc ap. A). � "Uva de buena clase para hacer vino" A. � Non da Eskual-herriko mota 


mende. 

107


xeheak baino hoberik? Axeri mahats, erle mahats, mansinka, xuri zerratua, klaberia eta zenbat holako! Eskual 

12-3-1909, 3. 

manskuntza. � Mansedumbre. v. mansedunbre, mantsotasun. � [Jesusek] agertuko digu bere manskunza ta 

humiltasuna. Mb IArg I 270. 

1 manta (V-gip, G-goi, L, BN, S; Lar, Añ, VocBN, H, Foix ap. Lh, VocB; mantea (det.) Lar, Añ, H (V)), malta. 

Ref.: Urkia EEs 1930, 30 y 51; Lh; Lrq (manta); AEF 1926, 44; Elexp Berg (manta). � Manta. "Ruana, manta 

ruana, muy raída, manta txar erazaldua" Lar. "Manteamiento, mantatu, mantan, burusian botatzea" Ib. "Izaraz 

gañetik aurra biltzeko berogarria" Urkia EEs 1930, 51. "Abelgorriak, izerditan daudenean batez ere, estaltzeko 

beroki apaingarria" Ib. 30. "Couverture de bœuf (ou vache) attelé" Lrq. Cf. VocNav: "Mantasco, trozo de manta 

con que se tapan las mujeres (Roncal)". � Tr. Documentado en textos meridionales desde Mendiburu. Al Norte 

se encuentra ChantP (90), Oxobi e Iratzeder. � Adiñ ortan, Batista, / dek askoz obea / Palenziako manta / ez 

andre gaztea. Izt Po 90 (v. tbn. el mismo ej. en It Fab 252). Manta batzuekiñ bildurik, gizon beltz aundi bat. 

Urruz Zer 122. Gainean bi naiz iru burusi (manta). A Ardi 3. Manta bat zabal-zabal ipinteben lurrian. Kk Ab I 

116. Etxolan baditut bi manta. Ox 133. Ohe estalgi, malta, ilhe dabintia. J.B. Mazéris GH 1933, 303. Ez 

dakizula, ala ere, aztu manta edo burusi illun bat artzea. NEtx Antz 136. Manta lodia ta txanponak eskeiñi 

deutsaz. Erkiag BatB 194s. Manta-erdian jarria zutela Santxo, goruntz jaurtika asi ziran. Berron Kijote 191. v. 

tbn. AB AmaE 306. A BeinB 53 (puesto en boca de un arriero riojano que no domina la lengua vasca). Etxde JJ 

233. And AUzta 65. Salav 76. � Manta de abarca. � Ekartzuz abarka ta oneen mantaak. Mg PAb 118. � (Como 

primer miembro de comp.). � Nere aitaren semea ez-ta atzo manta-jolasetan erabilli zutena? "Mantearon". 

Berron Kijote 203. Ainbesteraiño ari zan oiuka ta deika manta-jostaillu gizajoa, entzun zuan bere nagusiak. 

"Manteado". Ib. 191. � (Con -zko, adnom.). � Illezko ta maindirezko ta mantazko bere oatzea. Mb IArg I 254. 

� (Fig.). � Soldado manta altxatu orduko, / lohian zenbeit hezur. Iratz 119. � "Paño negro con que se cubría 

una sepultura simbólica en la iglesia durante el año que seguía al deceso del familiar y sobre el cual se ofrendaba 

el pan y se consumía la cera de las donaciones que se hacían a la familia del muerto. El pan quedaba a beneficio 

del cura. Elizan daukagun mantara juatia tokatzen jata gaur neri" Etxba Eib. v. mankal. � Asto-mantaren 

ardura oiek / alde batera uzteko; / au egiñagaz, aitona zarra, / ez dezu asko galduko. BEnb NereA 83. 

- MANTA EMAN (emon V-gip). "Pegar un grupo de niños a otro grupo o a otro niño. Kontuz ibilli ari Uberako 

mutikuekin, bestela manta emongoske ta" Elexp Berg. 

- MANTA-JASOTZE. "La retirada de la manta, al año de colocarla en la iglesia por la muerte de un familiar" 

Elexp Berg. v. MANKALA JASOTE. 

- MANTARA JOAN. "Mantaren aurreko aulkira joan meza entzutera" Elexp Berg. 

- MANTETAKO (UME). "Bebé. I mantetako umia itzala il zonan aitta. [...] Bi ume dauzke, bata lau urtekua eta 

bestia mantetakua" Elexp Berg. 

2 manta. "(V-m), sazón. Se usa en la frase mantan dago garia, el trigo está en sazón" A. 

mantagile. "Mantero, mantagillea" Lar. 

mantal (G, AN; Lar, Añ (G), H (V, G)), mantel. Ref.: A; Asp Leiz2 (mandar). � Tr. Documentado en textos 

guipuzcoanos durante los ss. XIX y XX. También lo emplean Voltoire (mantel), Uriarte y Xalbador. En DFrec 

hay 3 ejs. de mantal. �1. Delantal; bata. v. amantal. � Zer bestimenduak ituzu? Mantelak, kazaka, jipoña, saia. 

'Capotes'. Volt 264. Josi zituzten piku osto batzuek eta egin zituzten berentzat mantalak. Ur Gen 3, 7 (Dv, Ol, 

Ker, Bibl gerripeko, BiblE estalki). Oroldio igar biguña bildu eta beñ eta berriz mantala betean eramanaz. Arr 

GB 46. Mantalean artalea arturik eta purra esanaz. Apaol 77. Mantala eta lepoko pañuelua baldan xamar 

ditubela. Moc Damu 31. Ateratzen du uretik [aurra], biltzen du mantalean eta an dijoa. Goñi 52s. Jakinduriko 

beso guziak elkarri erantsita daude, mantaleko keisak bezelaxe. Ayerb EEs 1915, 261. Ezkondu nai dute ta / nun 

dute dotia? / Mantalaren azpian / botilla betia. JanEd II 143. Mantal txuria jantzitzen zuan / da ibiltzen zan 

dotore. Tx B 86. Loxustak egiten / morroi mantal-zuriak daude bazterrean. Ldi BB 70. Anoka ta mantal zuriak 

zillarkiz orniturik. Etxde AlosT 77. Bizkarretik beerañoko soñeko zuria, mantalaren itxuran. Anab Aprika 93. 

Nik jantzi zaharra soñean... ta zuk buruko, mantal eta apainketa guziak? Lab SuEm 200. Beti zikinak hortxen 

dauzka / mantala bai eta zaia. Xa EzinB 91. v. tbn. Urruz Urz 22. Arrantz 155. JanEd I 56. Iraola 91. Lab 

EEguna 90. TAg Uzt 117. � Galtz-ipurdiyak eta praka-mantalak beintzat, azariyaren isatza dirudite! Moc 

Damu 16. �2. "(G-azp), delantera. Aska-mantal, delantera del pesebre" A. 

- ATE-MANTAL. "Atamantal, delantera de puerta" A (s.v. mantal). 

- AURREKO MANTAL. Delantal. � Botilla tapatzen du / aurreko mantalak. JanEd I 54. Arraskarako aurreko 

mantala jantzi du. NEtx LBB 104. 

- MANTAL-AZPIKO. "Licor, en Donosti" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. 


mende. 

108


- MANTALPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo (el) delantal, a escondidas. � Goizetik mantalpian / 

arturik botilla, / tabernara dijua / pattarraren billa. JanEd I 63. Arrua bat urdai eta bi dozena odolki pasa 

zituena mantalpian. Iraola 41. Librua mantalpian bilduaz. Ib. 93. 

mantalet (VocBN, Gèze, H), mantaleta, mantelet (H). �1. Mantilla. � Amabitxia ikhusten zen mantalet baten 

azpian zohala. Elsb Fram VI. Gaixo ama nigarrez hipaka hautemaiten zutela bere mantaleta beltxaren pean. 

JEtchep 58. �2. mantaleta (T-L), manteleta. Chaqueta. "Mantelet" T-L. � Lau gizonek, manteleta beltxetan, 

eskularru xuritan baderamate Jainko-Gizona gerizatzen duen pabillona. Barb Piar I 167. 

mantalina. v. mantelina. 

mantalpeko (AN-gip). "Propina. Se distingue de eskupeko, en que es más bien soborno" BU Arano. 

mantanera. "(Sc), instrumento de madera de que se sirven los pastores para mover las tortas de maíz que están 

al fuego" A. 

mantangorri. � Mariquita. � Kilikili bizia egiten dit beatzean mantangorri batek. Txill Let 65. � "Amona 

mantan gorri gorri gorri gorri..." Ume guzien xomorro maitatua. Txill Let 65. 

1 mantar (BN, Sal, S, R-uzt; SP, H; -th- VocS, VocBN, Gèze, Dv (BN), H (S)), mantarre. Ref.: A; A Apend 

(atorra); Lrq (manthar); Iz R 396. � Tr. Documentado en Oihenart, Tartas, Eguiateguy y Archu en la 1. a 

acepción y en textos meridionales de los ss. XIX y XX en la segunda y tercera. �1. Camisa (de mujer), blusa. 

Cf. VocNav s.v. mantar y mantarra. Cf. mandar. � Haurreki dena etziten, ezta bere mantarra xahurik ieikiten. 

"Chemise". O Pr 222. Huros date athorra bat, manthar bat edo mihise bat badu hoberat ioaitian. Tt Onsa 145. 

Nekez zian mantharra lürrilat egoitzi. Egiat 160. Dendariak yosten tü ene mantharrak. "Chemises". Arch Gram 

120. �2. (G-goi-to; Aq 412 y 1415, H (+ -th-)). Ref.: A; AEF 1926, 44; Iz To. Manta de abarcas. "Trapos para 

con las abarcas" Aq 412. "Mantarrak, gruesos tejidos de lana para calzar las albarcas" AEF 1926, 44. Cf. 

VocNav s.v. mantarres. v. amantar. � Alkandora ta frakakin abarka mantarrak janzi eta beste soñekorik bage 

joan omen zan. Izt C 248 (v. tbn. abarka mantar en Zab Gabon 40 y Ag AL 39). Antonek agertu biar du jantziya 

galtza zuriarekin, abarkak, mantarrak [...] eta elastiku urdiña arrai gorriduna zintzilikaiuarekin. Sor AKaik 110. 

Ule lodiagaz egindako oial zati edo mantarrak berna lodi-gaiñean. Ag AL 24. Belaunberakua estaltzeko aldi 

artan nekazariak erabilli oi zittuzten mantarreak. Etxde AlosT 14. Kopia beteta ematen zion eta a edandakoan 

askiñikoakin (anketako mantarrakin) ezpaiñak igortzi. And AUzta 70. �3. (V, G; Zam Voc). Ref.: A; Ort Voc 

151. Trapo. � Txiñan antxiña antxiñatik ezautu zan marras edo mantarrakaz egiñiko papera. A Ezale 1897, 

232a. Komada zaarreko mantar artean, aurkitu eban trapu zuritxu bat. Erkiag BatB 97. � "Ime mantarrak, 

chiquillos traviesos" (V-ger) Ort Voc. � Nonguek die ime mantarrok? Ort Oroig 106. �4. "Manta, mandil. Aste 

guztian lo eitteko be ez dau kentzen mantarra" Etxba Eib. 

- MANTAR-SOIN. "(R-uzt), pieza superior, de cintura arriba, de las dos de que se componía la camisa de mujer" 

A. 

2 mantar (AN-5vill, L-ain, BN-baig ap. A; Lar, H; -th- Dv, H), mandar (AN, L-côte-sar ap. A; Aq 1036 (AN)). 

�1. Emplasto, bizma. � Hunekin egiten dira xirioak, tela ezkodunak eta asko manthar mota. Dv Dial 11 (It 

enplasto, Ur enplastu, Ip herskallü). Uli hunekin egiten da mantharra. Ib. 16. Ospital bateko mantar guziak. 

"Emplastos". Berron Kijote 170. �2. (-th- Dv � A). "Crasse luisante sur les habits" Dv. "Mugre en los vestidos" 

A. �3. "(BN), endopleura, membrana interior de la castaña. Iru estalki ditu gaztenak: kormutza, azala ta 

mantarra" A. �4. "(L-ain), legaña dura" A. �5. "(V-ger-m, G-azp), cosa que no vale nada. Eguraldi onen 

mantarra!, ¡qué mal tiempo hace! Edan ete dogu sekularean ardao mantarragorik! ¡habremos bebido jamás 

vino más malo!" A. � Itsuki mantar batzuk baño eztie-on, da urrengoko partillerako itxi de. Ort Oroig 122. 

mantardun. "Manthardün (S-saug), les femmes" Lh. 

mantar-hegal. v. mantarregal. 

mantargai. "De quoi faire une chemise" SP. 

mantarras (R-uzt ap. A), mantarra-has. � "En mangas de camisa (las mujeres)" A. � Ilunbe hortan jendea 

athorra-has edo mantarra-has. Herr 10-12-1959, 1. 


mende. 

109


mantarratu. v. mantartu. 

mantarregal (R-uzt ap. A), mantar-hegal (-th- Lh). � "Pieza inferior de cintura abajo, de las dos de que se 

componía la camisa de mujer" A. "Manthar-hegal, pan de chemise" Lh. 

mantartsu. "Manthartsu (L), crasseux, chassieux" Lh. 

mantartu (Lar DVC 263), mantarratu (Lar). �1. Cubrir(se) de emplastos, bizmar. � Ordurakoz etzan-ta zegon 

Santxo, ongi-aski mantarturik, lo-artzeko egiñalak egiñagatik, ez zion uzten bere saiets-ezurretako miñak. 

"Bizmado". Berron Kijote 176. Aoz-gora etzan-ta zegola Don Kijote erabat xeetua ta mantartua. "Emplastado". 

Ib. 187. �2. (Dv � A). "Cubrirse de mugre" A. �3. (-th- Dv � A). "Devenir semblable à une crasse épaisse" 

Dv. �4. "(V-ger-m, G-azp), deteriorarse. Atzotik ona asko mantartu jaku ogia, urun zarrez egiña dalako edo (V), 

de ayer a hoy se nos ha deteriorado mucho el pan [...]" A. � Esperantzazko zarpazar / mantartu, / pusketaka / 

doaz galtzen bizitza. Azurm HitzB 65. 

mantartxo. � Dim. de 2 mantar. � Gure zoritxar au mantartxo pare batez sendatzen diran aietakoa balitz. 

"Bizmas". Berron Kijote 170. 

mantatu. �1. (Sust.). "Manteamiento, mantatu, mantan, burusian botatzea" Lar. �2. (Vb.). "Mantear" Lar. 

mantatxo. "Haur txikiak biltzeko mantak" Elexp Berg. 

mantatzaile. � Manteador. � Zaldi-gaiñetik gaizki-esaka asi zitzaien Santxoren mantatzailleeri. "Los que a 

Sancho manteaban". Berron Kijote 191. Ongi faratu nai izan zuan atea, baiña ez zioten utzi mantatzailleek. 

"Manteadores". Ib. 192. 

manteka (AN-gip-larr-egüés-ilzarb-olza, Sal). Ref.: Bon-Ond 151; Echaide Nav 160-161. � Manteca. � 

Manteka ona egiteko emon biar jako ganadubari jateko ona. Ur Dial 81 (It, Ip gur(h)i, Dv burra; v. tbn. 83). 

Ipintzen da mantekarekin kazerola batean su ariñean. Cocinan 5. Mantekan prejitutako tipula. Ib. 7. Plater 

batian ekarri dituzte manteketan egindako eztakit zer zirala. Iraola 123 (v. tbn. 20). � Inkaik ateatzen badek, 

mantekak kenduko dizkiat. Lek EunD 28. 

mantekilla (V-ger-gip, AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 151; Holmer ApuntV; Elexp Berg. � Mantequilla. 

v. gurin. � Bi parte ur, parte bat mantekilla. Cocinan 17. Ipintzen da kazuela bat mantekillarekin. Ib. 22. Guriñ 

edo mantekilla. Oñatibia Baserria 95. Gantza beste bizi-gaietatik ain errez banatzen dalako, sortu da mantekillalana. 

Ib. 95. Aoa ogi ta mantekillaz beterik daukala zerbait entzun nai lukean itxura artzen du. Lab SuEm 179 (v. 

tbn. 169). 

mantekillagile. � (El) que fabrica mantequilla. � [Esnea] zerk osatzen duan jakitea komeni zaie, mantekilla ta 

gaztan-gilleai batez ere. Oñatibia Baserria 95. 

mantel (V-gip ap. Urkia EEs 1930, 9). � Mantel. � Damasko-arizko mantel bat. Lab SuEm 205. Mantel bat, 

maigañeko mantel zuri bat. Ib. 204. 

mantel. v. mantal. 

mantelet. v. mantalet. 

mantelina (G-to), mantelin (B; Urt IV 475, Lar, Añ, H), mantalina (VocZeg 287), mantalliña, mantalin (H), 

mentalin, matalin. Ref.: A. Arrue; Izeta BHizt (mantelin). � Mantilla. "Mantellina de mujer, es del Bascuence 

manteliña" Lar. "Manteliña saria (xaria) ta tupittua (G-to)" A. Arrue (comunicación personal). "Lenago andreak 

elizen mantelinekin" Izeta BHizt. v. mantilla. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur (algo más 

frecuente) desde Leiçarraga. La forma mejor documentada es mantelin(a) (mantelina no ambiguo en Aguirre de 

Asteasu y JanEd). Hay mantalin(a) en Hiribarren, J. Etchepare, J.A. Irazusta, N. Etxaniz y Larzabal; mantalin en 

Oxobi (183), Lekuona y Lafitte (Murtuts 44); mantelin en Donce y Xenpelar; mentaliñ en Oskillaso (Kurl 189) y 

mantalliña en Atheka. � Troasen Karpo baithan utzi ukhan dudan manteliná, ethor adinean ekharrak eurekin. 


mende. 

110


Lç 2 Tim 4, 13 (He, TB, Dv kapa, BiblE soingaineko). Xingolak aintzin-gibeletan / mantelinak galtzar-azpitan, / 

apaindurik. 'Mantilles'. Monho 34. Batzuek geiegi makurtzen due burua edo manteliña. AA I 458. Noizean beñ 

ekusiko dira manteliña lasaiak, gorputz guzia erakusteko egokiak. Ib. 453. Badu igandetako bere mantalina. Hb 

Esk 178. Besoak, sorbaldak... ere agirian darabiltzkite eta estaltzen badituzte, izaten da sarezko manteliñ edo 

estalki [...] ariñarekin. Donce 51. Burutik behera dauka mantalliña beltza, zirikuzko punpollo bat dilindan 

duakona kopetaren erdirat. Atheka 47. Zillarrezko bretxa, / mantelin sedazkua, / enkajia beltxa. Xe 180. 

Arpegira irten zitzaiozkan kolore gorriak iñork ikusi ez zitzan, itzulita manteliña ipintzen asi zan. Zab Gabon 56. 

Bere pranelazko mataliña tolostuaz. Apaol 120. Elgarren artean elheketa ari ziren, mantalinaren azpitik. JE Bur 

73. Orrako eliz-oiala, manteliña, amarauna baño meiagoa. Ag G 52. Besperetako mantalin baltza / tolestetan 

daun artean. Lek EuskOl 1931, 60. Burua ta musuerdia mantaliñaz estalita. JAIraz Bizia 127. An izango zan 

gaur ere gabeko errosarioan bere mantaliña burutik zuala. NEtx Antz 111. Margo eta hunen ama, tortxa 

batekin, mantalinak eskuetan, sakramenduen beha daude. Larz Senper 112. Harturik bere mantelina estali zen 

Rebeka. Bibl Gen 24, 65 (Dv bela, Ur belo, Ol, Ker estalki, BiblE zapi). v. tbn. Ill Testim 10. Barb Piar I 166. 

Ldi UO 42. 

- MANTELINAPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo (la) mantilla. � Aritzaki ona dago / meza-egunean, / 

botilla tapatzeko / manteliña pean. JanEd II 22. 

- MANTELINETAN. Con mantilla. � --Heldu dira. (Mantalinetan, tortxa piztua, belhaunikatzen dira.) Larz 

Senper 112. 

mantenalari. "Lex alimentaria, [...] lege buraso mantenalária, lege buraso hazlária" Urt I 497. "Altor, [...] 

mantenatzaillea, mantenalária" Ib. 546. 

mantenamendu, mantenamentu. � Mantenimiento, sustento. v. mantenimendu, mantenu. � Ezkontzako 

ontasunaren mantenamendua. SP Phil 391 (He 396 mantenu). Izan dadien gure arimaren mantenamentua (Igal, 

c. 1800). BOEsal 126. Eman ditzagula Jainkoak gorputzeko konbeni den mantenamendua. CatLuz 15. 

mantenantza. "Alimentum, hazkaria, mantenantza" Urt I 498. 

mantenatu (SP, Urt I 483, Lar Sup, Arch VocGr, VocBN, Dv, H). �1. Mantener(se), sustentar(se); alimentar(se). 

v. mantendu, mantenitu. � Tr. Documentado en textos septentrionales y alto-navarros desde el s. XVII (tbn. en 

Guerrico). Su uso disminuye durante el s. XIX, y en el XX sólo se encuentra un ej. de Etchamendy. En DFrec 

hay 2 ejs. � Mantena ezpagaizke ere / ogi utsak mundu onetan. TAV 3.1.20, 115. Sagaramendu sainduak, zeren 

hekin batean hazten eta mantenatzen da arima Iainkoaren garazian. Mat 82. Lurreko gauzez gorputza 

mantenatzea. Harb 95. Behar den hazkuntzaz / zuk nazazu mantena. EZ Eliç 284. Mantenazazu emanez 

marxandiza onak. Volt 178. Haurretik pozoin iaten usatzen dena, azkenean pozoiñez haz ditekeiela eta mantena. 

Ax 92 (V 62). Nolako gorputza, nolako onhasunak haren mantenatzeko. SP Phil 39s (He 39 mantenatzeko). Bere 

kreatura guzien mantenatzen eta konserbatzen. Arg DevB 235. Mantenatzen gaituénak lúrrean bedeika gaitzála 

zéruan. LE Prog 100. Gure Beren umeen mantenatzeko erian eta osasunean (B, s. XVIII). BOEans 780. An 

pobre bekála / mantenatzen zire, / biak bereála / lanéan ai zire, / atratzeko ogía. LE Kop 39. Nola bere 

probidenzia miragarriarekin guziok mantenatzen gaituan. Gco II 78s. v. tbn. Ber Doc 130v. Hm 76. Brtc 197. 

Dv Lab 276. 

�2. Mantener(se), sostener. � Prometatzen derautzut / neure fedea [...] / eta bizi naizen artean ez faltatzeko / 

eta lealkiro mantenatzeko (Belascoain, 1536). ASJU 1981, 82. Fede katolikaren mantenatzeagatik. Mat 303. 

Zergatik arrantzaleak duen bere bizia / mantenatzen itsaspetik atheraz arraindia. EZ Man II 153. Gure 

aiphamen ona desira eta prezioski mantena dezagula. SP Phil 222 (He 223 mantena). Kontinenzia handi batetan 

mantenatzen dituzte bere gorpitzak. Tt Onsa 76. Erran diteke gure Eskuara dela laudakizun [...] munduan diren 

etsairik borthitzenen kontra mantenatu eta mantenatzen baita. ES 190. � Mantener, sostener (un testimonio, una 

creencia, etc.). � Nik Maria zu Martin arzen zaitut neure senarzat Erromako legeak manatzen duen bekala eta 

Eliza sanduak mantenatzen duen bekala. (Aoiz, 1551). FLV 1992, 64. Akhusatuak ukha, [...], etzela halakorik, 

etzuela hobenik. Baiña lekhukoek mantena, on eduki, hala zela. Ax 378 (V 249). 

�3. Sostener, sujetar. � Asko aldiz an ama maiteak / mantenatu bularretan, / atxikirik besoetan / aitak ere 

belaunetan, / gero laster aztekotan. Bordel 33 (v. tbn. el mismo ej. en Etcham 31). v. tbn. ChantP 86 (el mismo 

ej. en A EY IV 42 mantenitu). 

mantenatzaile. "Mantenatzaillea, qui maintient" SP. "Altor, [...] mantenatzaillea, mantenalária" Urt I 546. v. 

mantentzaile. 

mantendu (V-gip, AN-larr; Añ, Arch VocGr), mentendu. Ref.: Etxba Eib; Asp Leiz2; Elexp Berg. � Tr. 

Documentado al Sur desde finales del s. XVIII. En Txirrita hay un ej. de mentendu, probablemente errata. En 


mende. 

111


DFrec hay 47 ejs. de mantendu, meridionales. �1. Mantener(se), sustentar(se); alimentar(se). "Ogi sikuakin eta 

ur garbixagaz mantentzen zan" Etxba Eib. "Jokorako adarixa mantendutzia ez da merkia" Ib. "Ez zan erreza 

Mikelete baten irabazixagaz ainbeste ume mantentzia" Ib. v. mantenatu, mantenitu. � Erri bakoitzean zenbat 

apez manten ditezkean dezenzierekin (Intza, 1772). ETZ 132. Aldareko Sakramentuak maiatzen ta mantentzen 

gaitu. Ub 191. Ze neke-bear latz-garratzak eztitu igaro-bear izaten mantenduteko bere etxea? Añ LoraS 124. 

Umeak ta familia mantentzeko. AA III 595. Mantentzen dituenak / aireko txoriak, / itsasoko arraiak. It Fab 168. 

Jainkoaren amorez ematen ziotenarekin mantentzen zala. Aran SIgn 31. Jantzi eta mantendu / formalidadian, / 

ederragua pranko / badago kalian. PE 76. Bere Aitaganako amorioak mantendurik. EE 1882c, 378. Ogiz balira 

izan mantenduak, / menturaz asko ziran Sanson añakuak. AB AmaE 400. Sikiera atera nai / jateko ogiya, / 

mantendu biar geok / eta familiya. Arrantz 24. Lasai egiñ dezake / mantendu ta jantzi. AzpPr 47. Nekatu 

gabetandik / nai luke mantendu, / andriak egiñetik / ogiya jaten du. Tx in Imaz Auspoa 24, 139. Alperraguak 

mententzen ditu / artuak edo ogiyak. Tx B I 269. Enrikek eztin lanaren bearrik emaztea mantentzeko. ABar Goi 

42. Sukalde bakoitzari dagokion lurra, ez da etxekoak mantentzeko lain. NEtx LBB 31. Babarrunakin ezin / 

liteke mantendu. Uzt Sas 85. Prailleak eta monja guziak / neronengana eskatzen, / nik lanik asko bazedukiat / 

pobre guziak mantentzen. Azpillaga in Mattin 127. Andrea ta umeak bait-ditut, mantendu ta azi bear ditudanak. 

"Sustentar". Berron Kijote 165. Etxea eta etxekoak oro sustengatu eta mantenduko bazituen, lanean ari behar 

zuena etengabe. MEIG I 225. Ba ahal dakik zenbat kostatzen zaidan hi mantentzea? MEIG IX 110. Ongi ikasia 

naiz egiaz mantentzen eta izen kontsolagarriak zokoratuz izanari atxikitzen. Ib. 100. Ugari xamarra beharko du 

izan [soldatak] gainera, familia mantentzea gero eta zailago baita. MIH 204. v. tbn. Gco I 399. JJMg BasEsc 86. 

Arr GB 43. Xe 231. Sor AuOst 76. Bv AsL 147. JanEd I 17. Alz Burr 13. Anab Poli 100. Arti Ipuin 58. 

�2. (V-gip ap. Elexp Berg). Mantener(se), sostener. "Franco berrogei urtian mantendu zan poderian" Elexp 

Berg. � [Israeldarrak] berrogei urtean mantendu zituan sas-arte aetan. Ub 25. Santuak mantendu ezin baziren 

bertutean, ez goi-beratu euren arerioak oraziño baga. Añ LoraS 104. [Landarearen] bizi laburra mantentzen 

duen ezadea ez dabill bere sustar inguruan. Otag EE 1882c, 510. Nik itz oriek mantenduko'itut / urte berriyak 

artian. EusJok 103. Neonek ere badet gogua / arren itza mantentzeko. Tx B I 144. Kantuz txioka Euskalerria / 

alaitasunez mantendu. Basarri in Mattin 29. Gobernubideak erabat aldatzeaz eta mantentzeaz ari ziren. MEIG 

VI 76. v. tbn. LE Urt 180. Bil 117. 

�3. (Sust.). Mantenimiento, alimento, sustento. � Mantendu ona kastatutzen da / oien etxeko mayian. Tx B II 

141. 

mantengarri. � Mantenimiento, sustento. � Itxaropena baita gizonaren mantengarri bakar mundu ontako 

oñaze-osiñan. Etxde JJ 247. Biotz on onek mantengarri eman oi zion maitasun gunak amar urteko epean iraun 

erazi zion. Ib. 162. 

mantenimendu, mantenimentu. � Sustento. v. mantenamendu, mantenu. � Korputzarentzat mantenimentu 

konbeni zaiona eta animarentzat graziaren mantenimentu espirituala. Iraz 24. Ez baitzinioke emanen korputzari 

sustentatzeko bear duen mantenimentua (B, s. XVIII). BOEans 857. Ez da izaten mantenimentu bardiña erri 

guztietan. JJMg BasEsc 205. Janari edo mantenimentuba. Astar II 89. Orok hartzen dute / bere mantenimendua. 

Gy 195. Jangeikuak emon dazkigula korpitzeko konbeni den mantenimentiua, graziaren mantenimentu 

espiritiuala. CatR 35 (Cb CatV 33, CatAe 34, CatSal 35, CatUlz 24 mantenimentu). Txakurra ori zeguen / 

txarola batian, / mantenimentu ona / beti apartian, / gosiak ernegatzen / guardiyan atian. Noe 36. Alanbada, 

mantenimentuz ok eragiten eustan nire erritar a, eñoan ikusi gura. Or Tormes 93. v. tbn. Mantenimentu: CatLlo 

33. CatBus 32. 

mantenitu (S (Foix) ap. Lh; -du Lcc), maintenitu. � Mantener(se), perseverar; sustentar(se); alimentar(se). v. 

mantenatu, mantendu. � Tr. En la tradición meridional se documenta en Ochoa de Arín, Barrutia, Zuzaeta, 

Lizarraga de Elcano, Moguel, J.J. Moguel y Erkiaga, y al Norte en Leiçarraga y Haramburu. La forma mejor 

documentada es mantenitu (-du en los vizcaínos Zuzaeta (95), J.J. Moguel y Erkiaga (Arran 138)). Leiçarraga 

emplea maintenitu (junto a mantenitu). � Konfesione hunen beraren mantenitzeagatik eta on edukiteagatik. Lç 

Ins F 7v. Prosperitate onetan mainteni zaitzatela. Ib. A 4v. Krist dela salbadorea konfesatzen eta mantenitzen 

dute. Lç Act 4, tít. Pensamentuak leukaela / dolorez manteniturik. Lazarraga 1179v. Pelikanoak amorioz / umeak 

dagianean, / bere odolaz mantenitzen dau / guztiak azi artean. Ib. (B) 1184vb. Fedea mantenitzea. Harb 434. 

Nola bada diraute eta iraungo debe gauza kriatu oek guziok [...]? Zerren Jaungoikoak konserbatzen eta 

mantenitzen dituan. OA 24. Mantenitzeko tripea da gustiz dilijentea. Acto 244. Nola mantenitzen diren zenbáit 

emastéki berén eskuetako lan txúrras. LE Prog 118. Mantenitu bear det ta janzi nere burua ta etxekoak. Mg CC 

175. Inbez sendagálla mantenitzeas birjinidáde preziósoa. LE Urt ms. 14r (v. tbn. Ong 119v). Mantenidu nas 

bedar ta sustraijakaz. JJMg BasEsc 242. � Sostener, sujetar. � Kortesia eskatzen belhaunez ari da, / gero ezin 

asi da. / Aurren mantenitzeko zer abantaila! (S). A EY IV 42. 


mende. 

112


mantentzaile. � (El) que mantiene, sustenta. v. mantenatzaile. � Gure egille eta mantentzalle eta ongille 

guztiz maitagarriari. Gco II 9. 

mantenu (V-gip, G-bet, B; SP, Añ, VocBN, Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. �1. Matenimiento, sustento, alimento. 

"Garai artan ostatuko mantenua egunero amar erreal kostatzen zan" (G-bet). v. mantenamendu, 

mantenimendu. � Tr. Documentado, al Norte, en textos no suletinos hasta el s. XIX. En la tradición meridional 

se encuentra desde mediados del s. XVIII y su empleo es más frecuente. En DFrec hay 5 ejs. � Eman diazagula 

behar dugun mantenua, hala arimakoa nola gorputzekoa. Mat 81. Egun oro behar gara, iguzu mantenua. EZ 

Man I 36. Arren bada guardazatzu lurreko ontasunak, / gure bizi probearen mantenuko lagunak. EZ Man II 110. 

Neguaren iragaiteko behar deuen mantenua, bazka eta bihia. Ax 36 (V 22). Gorputzaren mantenuko behar 

handiek. SP Imit III 26, 4 (Mst süstengatzeko). Handik behar du atera bere mantenua. ES 196. Digula Jainkoak 

gorputzari dagokan mantenua ta animarentzat graziarena. CatBurg 23 (Añ CatAN 31, Legaz 21 mantenu). Da 

nezesarioa eta beharkitua ezkontzaren konserbazionea eta mantenua. He Phil 396 (SP 391 mantenamendu). 

Ematen die gure animai bizitzeko behar duen mantenua. Ub 191. Iños falta baga mantenua. Añ MisE 75. Jaunak 

ematen zien mantenu garbiarekin. AA III 396. Mantenu onak zer gozo demake / bada, libertate gabe! Gy 145. 

Azienden mantenuko / bahutela beharra, / gozatu nahi zuten / español belarra. Bordel 154. Biziyuak galantziyan 

/ daude, nere iritziyan, / mantenuan da jantziyan. Xe 232. Gizon erdiyai mantenuba're / erdiya tokatzen zaio. Tx 

B I 230. Ama-alabak bakarrik bizi, / mantenu ona mayian, / esposatzeko egon banitzan / ipiñi nazu gayian. Tx B 

II 157. Jaiotza zoriontsuagoa, mantenu obea, segurantza aundiagoa. Vill Jaink 161. Zure mantenu eta soldata / 

egiten degun gastua! In Uzt LEG I 238. v. tbn. Gco I 426. PE 77. Bv AsL 74. FLV 1988, 269 (Larrainzar, 1905). 

Arti Ipuin 66. � Mantenimiento, acondicionamiento. � Lurra mantenu onean idukitzekotzat, ez-dela xori 

ongarria bakharrik erabili nahi. Dv Lab 178. �2. "(G-azp), paño para cubrir las tortas delgadas de maíz" A. 

- MANTENUAN. "Mantenian (S; Foix), (bétail) en subsistance" Lh. 

- MANTENU-TRUKE. A cambio de mantenimiento, por mantenimiento. � Aurreneko urtean, mantenu-truk 

egin zuan lana. Garm EskL I 120. 

manteo (Lar, Añ, H (V, G)). � Manteo. � Apaiz jauna, gainjantzi (manteo) ta txapel luzearekin, atzeko atetik 

sartzen da. Alz Ram 24 (v. tbn. 32). [Apez guziak] bonetea buruan eta manteoa soñean zituztela. Eguzk RIEV 

1927, 429. 

- MANTEODUN. "Manteísta, oialuztia, manteoduna" Lar. 

mantetx (BN, S; -ex Dv), mantets (S; Gèze, H (S)). Ref.: A (mantets); Giese CasaS 12; Lrq (mantetx). � 

Jambas y dintel de la chimenea. "El revellín que bordea la parte inferior de la campana y donde se ponen 

candiles, candeleros, vajilla, un reloj" Giese CasaS 12. � Hebentik aitzina desiratzen deiziet bakia eta 

füsüillaren mantetxin üztia. Eskual 29-5-1908, 4. Zer nahi zien aphaintzen: / khütxa eta kamenetak, / markatzen 

untzitegiak, / mahaiñak eta mantetxak. 'Montants de cheminée'. Casve SGrazi 60. 

mantika. v. mandika. 

mantilla (V-gip, R-is; Añ). Ref.: ContR 521; Urkia EEs 1930, 51; Elexp Berg. � Mantilla. v. mantelina. � 

Berrogeta amar errialeko mantilia asko dozula, irurogeta amar edo larogeikua nai dozu. Astar II 156. Guante 

asko, mantilla zerratuba, mangitu luzia [...]. Sor Gabon 34. Disimulatutzeko / buruan mantilla, / beataren 

paperak / egiñaz dabilla. JanEd I 68. Obeto eingo zauen neuetzako mantille barri bet ekarri bazauen 

entierruetara yueteko! Ort Oroig 58. Begira gelditu zitzaion [...] mantilla xarmanki ipintzen zun artean. Etxde JJ 

34s. v. tbn. Cb Eg III 345. Moc Damu 13. Iraola 21. � (Pl.). "Pañales, (V) sein trapuak, oialak, paxak, 

mantillak" Añ. � Belengo korteak, lastoak, mantilla pobreak, asto ta idiak ta pobreza estuak irakasten deuskue 

maitetuten nekeak. Añ NekeA 229. 

- MANTILLAPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo (la) mantilla. � Erraz izango da arpegiz arpegi esatea 

konfesoreari anbeste bekatu, len mantillapean ta sareta batetik esan ezinda egon baziñan? Mg CC 137. 

mantillatxo, mantillatxu. � Dim. de mantilla. � Bere mantillatxua eskuan ebala arrapaladan iragan zituan 

etxeko maillak. Erkiag Arran 171. 

mantio. "(R-uzt), corzuelo, espiga de trigo que ha quedado intacta en la operación de trillar" A. 

manto. v. 1 mantu. 

mantofla. v. mantufla. 


mende. 

113


mantoi. � Mantón. � Zortzi egiko oiala, zortzi puntako mantoia. Ag G 70n. Aialdekoek lagun zioten / erdiilletaz 

Elizara, / soiñean mantoi nabar beltz banaz, / oroiz aurreko legera. "Mantones". Or Eus 410. 

Sorbaldetatik zinzilik bizkar eta besoak estaldurik Manilako eun meiak, mantoi koloretsu ta loradunak. Erkiag 

Arran 39. 

mantoin. v. matoi. 

mantre. v. maindire. 

mantsarik. v. MANTSORIK (s.v. mantso). 

mantsatu. v. mantsotu. 

mantsin (V-m ap. Etxabu Ond), mantxin, manzin (V-m ap. A), maltzin. � "Persona insustancial, sin fuste" A. 

"Mantsiñe, mansa, hembra mansa" Etxabu Ond 115. � Ene astotxu mantxiñe, / jaio ziñian aintxiñe. Noe 46. 

Neure astotxu maltzina, / yaio zinean antxina. Ib. 52. 

mantso (V-gip, S; Urt I 374, H; -ns- Lcc, SP, Ht VocGr 350, Añ, Lecl, Gèze), maltso (G, L-ain, BN; Lar, 

VocBN, Dv, H; -ls- Lar, Añ, Izt 12v, H), mantxo (G-bet). Ref.: A (malso, maltso); Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. � 

Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. La forma general tanto al Norte como al Sur 

desde los primeros textos es man(t)so (más frecuente manso sobre todo en autores antiguos), con alternancia de 

ambas formas en algunos autores, como Irazusta, Archu y Arrese Beitia. Hay maltso en textos septentrionales a 

partir del s. XIX (tbn. en Larreguy), mientras que malso se encuentra en los meridionales GavS, Uriarte, Iztueta, 

Arana, Cocinan y Gandiaga. Hay además mantxo en Arrue, Soroa (Bar 83), Urruzuno (Zer 140), Iraola (130), 

Txirrita (junto al más frecuente mantso), Salaverria, Berrondo (Kijote 163) y en una traducción alto-navarra del 

Evangelio de Mateo. Se documentan maltso y manso (este último más frecuente) en Haraneder, y manso y 

mansa (fem.) en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 5 ejs. de mantso, 1 de maltso y 2 de mantxo. 

�1. Manso, dócil (ref. a animales). "Doux, débonnaire" SP. "Apacible, malsoa" Lar e Izt (Añ mansoa). 

"Pacífico, [...] maltsoa" Ib. (Añ mansoa). "Quieto, sosegado, [...] malsoa", "pachón, pausado, maltsoa, geldia" 

Ib. "Plácido, [...] maltsoa" Ib. "Abere basak eta abere malsoak, les animaux sauvages, farouches, et les animaux 

privés, domestiqués" H. Sg. el editor, hay malso en el Urteco de Lizarraga de Elcano. � Baratzetik daramate / 

soldado hiratuek, / ardiantxa mansoa nola / otso errabiatuek. EZ Noel 95. Orregatik deitzen zaio bildots 

mansoa. AA I 615 (v. tbn. bildots manso en fB Ic III 373, b. mantso en Arti MaldanB 226, bildotz mansua en Ill 

Pill 21; ardi malso en Izt C 251, a. mantso en AB AmaE 405). Uzutu animalija otzan edo mansuak. JJMg 

BasEsc 34. Zer! Karga hoiñbertze borriko maltsoa! Gy 201. [Basauntza] guziz otxan ta mantxoa zan. Arr GB 44. 

Zaldien zangopetan egiten dut ene ohantzea; behar ere dira maltsoak. Prop 1884, 40. Zorri mantsuak / egin 

zuten junta, / gerra egin biar zala / baliaren kontra. Arrantz 105. Uste hien Doniane Garaziko zezen xuri maltso 

hetarik zirela? Zub 111. Abere maltsoen urhatsean. Lf Murtuts 33. � (Con reduplicación intensiva). "Ez 

beldurrik izan behi maltso maltso bat da, n'ayez pas de crainte, c'est une vache très douce" H. 

� (No ref. a personas ni animales). "Mansa cosa, gauza mansoa" Lcc. "En parlant des choses, doux, qui n'a pas 

de violence. Haize maltso bat hari zen, il faisait un vent doux, sans violence. Ibaia maltsoa, rivière paisible, qui 

coule doucement" H. � Laurgitu ere zitzaitzun / zeure bihotz mansoa. EZ Eliç 403 (v. tbn. bi(h)otz manso en 

Hm 192, AA III 450; b. mansoduna en CatB 82; b. mantsokua en AB AmaE 250). Biz zure minzoa manso, eme, 

libro, idekia, egiati, xuxen eta fidel. SP Phil 361 (He 364 manso). Erakharzu gaizki errailea bere gana zenbait 

antze mansoz. Ib. 361 (He 364 estiz). Karidade manso ta guztirako baten [...] asieria. fB Ic II 286. Gizon bihotz 

maltsoa eta gogo ahula zen. Mde Pr 177. Urrundik mendia xut, hurbilago eta malda maltsoago. Herr 25-8-1955, 

1. Ostroen agur maite / ixil ta malsoa. Gand Elorri 201. 

� (Aplicado a personas). Manso, tranquilo, afable. "Cet adjectif appliqué à l'espèce humaine, signifie sans 

énergie" VocBN. "Eskaintzen darokuzu ogi mama baño hobea, zure seme mantsoaren gorphutz preziatua, [...] le 

corps précieux de votre doux fils" H. "Indolent" Lrq. "Zorionekuak mantsuak, eurentzat izango dalako lurra" 

Etxba Eib. � Dohatsu dira presuna emeak eta mansoak, zeren halakoek lurra gozatuko dute. Mat 157. Jesus 

haur mansoa. EZ Noel 81. O fidelen Iainko mansoa! Harb 21. Gizon bakezkoa, mansoa, sosegatua eta hitz 

onetakoa, gozo da beretzat. Ax 294 (V 195). Leku guzietan dei dezagun ama manso eta ezti hura. SP Phil 144 

(He 146 on). Birjina mansoa. Gç 147. Jesus guziz ona eta mansoa , egizu arren zure grazia bethi 

enekiñ izan dadiñ. Ch III 15, 3 (SP maitea, Mst ezti, Ip hun, Ol onbera, Pi samur-samur, Leon amultsua). 

Zorionekoak mansoak, zerren oiek menpetuko duten lurra. CatBurg 44 (v. tbn. en contexto similar manso en Ber 

Doc 93v, OA 102, El 16, Cb CatV 62, Zuzaeta 155, Añ CatAN 65, AA I 619, CatLlo 85, CatBus 38, Lard 379, 

CatR 69, Legaz 52; mantso en Iraz 46, CatAe 68, CatSal 69). Ez arnoari emana, ez kolpe emaillea, baiñan 


mende.


maltsoa eta moderatua. He 1 Tim 3, 3 (Lç benigno, TB ezti, Ol adeibera, Ker parkabera, BiblE bihozbera). Ez 

da nihon halako nausi maltsorik. Lg II 111. Jainko ezti eta mantsoa. Brtc 263. Ezti eta mantsoetan / da egiazko 

zoriona. Monho 144. Naiz mantxoa eta humila biotzés (Mt 11, 29). BOEanm 1299. Atzenean manso ta umillak 

izango dira bizien lurreko jabe. AA I 620. Nortzuk dira manso edo otzanak? CatBus 39 (v. tbn. en contexto 

similar manso en Cap 83, El 92, Iraz 48, CatBurg 45, Cb CatV 63, Añ CatAN 66, CatLlo 86, CatR 71, Legaz 53; 

mantso en CatAe 70, CatSal 71). Eskolatiar mansoak eta langileak. "Dociles". Arch Gram 16. Bere etsairik 

amorratuenakin ere aiñ maitetsua, biguñ, malso, lano ta eramanduna zanak. Aran SIgn 109. Bi herri amultsu 

hoietako yendeak handizki maltsoak eta pazientziadunak baitziren. Elzb PAd 73s. [Jaun errient] maltso, ezti, 

zuhur, prestu gehiago badirela bertzelako zalapartari hoitarik baino. HU Zez 210s. Kopeta zimur iduki arren / 

ez daude oso mantsuak. Tx B I 60. Sozialistarik otzan edo mantsoenen eretxiz be. Eguzk GizAuz 148. Berrogei 

urte zenitularik / etziñan gizon mantsua, / orain opa det izan zazula / zeruetan deskantsua. Uzt Sas 345. v. tbn. 

Manso: Hm 161. He Gudu 46. Gco II 47. Lard 80. AB AmaE 351. Maltso: Dh 221. Eskual 27-11-1908, 1. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). "Mar en leche, itsaso eznetan, geldi, malso dagoena" Lar. � Nigana 

manso dakarkezula / zeure begitxo lindo biok. Lazarraga 1184v. Zein da iraren kontra den birtutea? Manso 

izatea. Ber Doc 169v. Bienabenturaduak dira manso direanak. Cap 18. Bizi zaite guztien alderakotz eme eta 

manso, baina zaren zeuretzat garratz eta bortitz. Hm 234. Gure Salbatzaillea hala zebillan manso eta humil 

Fariseuen artean. SP Phil 132 (He 135 manso). Dohatsu guzien alderat olhe eta maltso direnak. Lg II 145. 

Ikhus zatzü ene zaldiak, hau mantso da, hura hezgaitz. "Doux". Arch Gram 30. Garbi denean zerua, maltso 

itsasoa [...] bozkariozko khantuez inharrosten dute untzia. Laph 175. Herri hartakoak [...] ez dakigu ongi 

zertako maltso edo trankil egon ziren. Elsb Fram 72. Ardiak maltso, / otsoa otso! Ox 92. Ori da mantso egon 

daiten, onetariko aberiek uxuek ixeten die-ta. Kk Ab II 152. Leiotikan ujuka / ama ta bi atso: / "Ez dek 

arrapatuko / uste bezin mantso!". Tx B II 26. Ezagutzen zinuen garen ardi klasa / bainan nahi zinuen, maltso eta 

basa, / denak zeruko bortan ginitezen pasa. Xa Odol 131. v. tbn. Egiat 165. BEnb NereA 262. Maltso: ES 182. 

StPierre 31. Manso: Ub 84. AzpPr 95. � (Con marca de género). � Kristoren ta Maria Santisimaren karánza dú 

jenioán, déna mánsa ta humíla. LE Prog 126. 

�2. (Sc ap. A), maltso (G ap. A; -ls- Lar, Añ (G)), mantxo (-nx- B ap. A). Lento. "Espacioso, tardo, atsitua, 

geldia, malsoa" Lar. � Irakin erazitzen zaio oni su malso batean. Cocinan 47 (ap. DRA). Orrek daduzkan 

mobimentuak / ez dira oso mantsuak. EusJok 63. Perrak baditu soñian bañan / mantxua degu birian. Tx B 158. 

Gazte denboran etzan izango / fandangolari mantsua. Tx B II 179. 

�3. maltso (-ls- Lar, Añ (G, AN)). "Piadoso" Lar y Añ. 

�4. (V-gip ap. Etxba Eib), maltso (-ls- Lar). "Cabestro, buey que guía a los toros, idi malsoa" Lar. "Mantsuan 

ondoren doia izkua bake baketan" Etxba Eib. 

�5. (V-gip, AN-gip-5vill, B; -ns- AN-ulz), mantxo (AN-5vill, -nx- B). Ref.: A (mantso, manxo); Iz Ulz (manso); 

Izeta BHizt2; Elexp Berg; Gte Erd 211, 260, 145. (Adv.). Despacio, lentamente. "Manso iyen da, ha subido 

despacio" Iz Ulz. "Zein mantso torri zaten" Izeta BHizt2. "Mantso asko ibiltzen da bizikletan" Elexp Berg. "Nik 

mantso jaten dut (AN-gip)" Gte Erd 211. "Nekez baña seguru [...], mantso baina seguru (AN-5vill, B)" Ib. 259s. 

"Joan politoago (V-arr), mantxoago joan (AN-5vill)" Ib. 145. � Idiak mánso ta ixil iten dú bere lána. LE Prog 

120. Franzesa joaiten bada / geldi eta manso, / koko ezur andiak / etorriko franko. Mg PAb 170 (en boca del de 

Baigorri). Manso edo zaluiegi ats-artzeari. FIr 191. Astoari jotzen zion gogotik, bañan astoa len baño 

mantxoago, nekatuta baitzegoan. Salav 103. v. tbn. Arrantz 32. Manso: Noe 75. � (V-gip, AN-gip). Ref.: Elexp 

Berg; Gte Erd 275. (Con reduplicación intensiva). "Mantso-mantso bota zotsan penaltixa" Elexp Berg. 

"Deskantsu ederrean itz egiten du (AN-gip), mantso mantso itz egiten du (AN-gip)" Gte Erd 275. � Polikipoliki, 

manso-manso eta neke-izerdi askoren artean. Vill Jaink 47. 

�6. (Adv.). "Mantso da, berandu da" (B). "Tarde. Zu beti mantso" Izeta BHizt2. 

- MANTSOAGATIK (G-azp). (En contextos exclamativos). Rápido. "Mantsoagatik etorri dek!" (G-azp). Cf. 

Gte Erd 178, donde se recoge mantsutik (sic), junto a egiazki!, horixe!, aixa!, etc. - MANTSO-MANTSOA. 

Mansamente, tranquilamente. � Untzi ttikiak eztuela behar hainitz mariñel; bainan gu hartarat igatean bat zen 

bakharrik ageri, hura ere jarria maltso-maltsoa. Prop 1892, 222. 

- MANTSO MANTSO EGIN. Amansar, calmar. � Basa arteko piztiaak / malso, malso egiñik / ez dute ya alkar 

jaten. GavS 34. 

- MANTSORIK. Mansamente, tranquilamente. � Huná, eure regea ethorten zain mansorik eta asto emearen eta 

uztarrikoaren ume arraren gainean iarria. Lç Mt 21, 5 (He esti eta manso, TB ezti, Dv emerik, Ur (G) malsoa, 

Ol otzanik, Leon gozo gozoa, Ker otzan-otzan, BiblE apal). 

� (Mantsarik, forma de fem.). � Dama kurlea ifinten dogu / gaztigaduta mansarik. Lazarraga 1177v. Ezkon 

bazatez, eongo zara / ardia legez mansarik. Ib. 1173v. 

- MANTSOXEAGO. "Zoaz polikiago [...], mantxoxeago (AN-gip)" Gte Erd 145. 

mantsoarazi (Urt V 335), mantsoerazi, mantsarazi (Urt V 335). � Calmar, hacer calmar. � Aingerua / harekin 

baitzen jautsi / eta mantsarazi / lehoin goseak. '[Il] avait calmé'. Monho 92. Arthaz eta balaküz baizik eztaite 

mantsoeraz hoien astüra basa. "On adoucit". Arch Gram 145. 


mende. 

115


mantsoezgarri, maltsoezgarri (-ls- Lar). � "Implacable" Lar. 

mantsogarri (H), maltsogarri (H). � "Qui se peut apprivoiser. Qui se peut radoucir, calmer, apaiser" H. 

mantsoi (Lar, H). � "Presea, mansoia" Lar. "Joyau" H. 

mantsokaitz, maltsokaitz (-ls- Lar). �1. (Sust.). "Desapacibilidad" Lar. �2. (Adj.). "Desapacible, [...] 

malsokaitza" Lar. 

mantsokatu, maltsokatu (S (Foix) ap. Lh). � "Adoucir, calmer" Lh. 

mantsoki (SP (-ns-), Urt I 374, H), maltsoki (H). � Mansamente, tranquilamente, pacíficamente. "Avec 

débonnaireté" SP. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde la primera mitad del s. XVII. La forma 

maltsoki se encuentra en J.B. Elissamburu, Zubiri (95), SoEg (Herr 7-8-1958, 1) y en un ej. de Gure Herria. � 

Non barkhatzen baititutzu berze faltak mansoki, / bañan urrikitu gabe ez hilltzea gogorki. EZ Man I 35. Emeki 

eta mantsoki minzatzeak ematzen eta sosegatzen baitu kolera. Ax 293 (V 195). Egin zaizkidan laidoak eta 

ahalkesunak mansoki hartu itut. SP Imit III 18, 1 (Ch, Mst, Ip eztiki, Pi otzan, Leon amultsuki). Gabiltzan gure 

anaiekin eta lagunekin mansoki, bakezki eta amolsuki. SP Phil 230 (He 132 mansoki). Indazu behar den 

prudenzia [...] kontresten mansoki iasateko. Ch III 27, 5 (SP emeki, Mst pazientziareki). Eta nik mantsoki guziak 

/ sofri mendekatu gabe? 'Paisiblement'. Monho 132. Gaitzak, eritasunak / hartzen badire mantsoki, / hagitz dire 

arintzen. 'Avec douceur'. Ib. 98. Errienta yarria zagola maltsoki bere lekhuan. Elzb PAd 47. � (Con suf. de 

comparación). � Han gero egon, ikus, berma, mana, jo, bai Ruhr-ean, bai bertzetan maltsokiago zaudezkela 

nahasleak. GH 1923, 269. 

mantsokida, maltsokida (-ls- Lar). � "Manso del rebaño" Lar. 

mantsokiro, maltsokiro (Lar). � "Pacíficamente" Lar. 

mantsokizun (H), maltsokizun (H). � "Qu'il faut, qu'on doit apprivoiser, rendre doux. Qu'il faut calmer, apaiser, 

radoucir (en parlant des personnes). Qu'il faut rendre calme, paisible, tranquille (en parlant des choses)" H. 

mantsokor (H), maltsokor (H), maltsor. � "Qui se laisse facilement apprivoiser, facile à apaiser" H. � Zein 

ederretsia zegoen beheramendu hura jasain zuen molde maltsor-eztiaz. "Tranquille". Birjin 456. 

mantsoro, maltsoro (Lar (-ls-), H (V, G)), maltsaro (Lar). �1. "Apaciblemente", "mansamente", "quietamente" 

Lar. "Pacíficamente, [...] maltsaro, maltsokiro" Ib. �2. "Piadosamente, [...] malsoro" Lar. 

mantsotasun (Urt I 374, H; -ns- SP, Añ, Lecl), maltsotasun (Lar (-ls-), Dv, H). � Mansedumbre, tranquilidad, 

docilidad. "Zaldiaren maltsotasuna, bildotsaren mantsotasuna, la qualité d'un cheval doux, qui n'est nullement 

farouche, la douceur d'un agneau. [...] Haizearen, uraren maltsotasuna, le cours paisible, la tranquilité de l'eau, 

la douceur, la absence de violence du vent" H. � Tr. Documentado al Sur en algunos catecismos, en Zuzaeta 

(157), en autores del s. XIX y en Lizarraga de Elcano (Prog 126), y al Norte en Etcheberri de Ziburu, 

Haramburu, Pouvreau, Haraneder, Larreguy y Monho. La forma mejor documentada es man(t)sotasun (-nts- en 

Monho y la ed. 1853 de Haraneder). Hay malsotasun en Astarloa, Larreguy y Arana (en los tres junto a 

man(t)sotasun) y en una traducción alto-navarra del Evangelio de Mateo. � Iainkoaren mansotasun handia. EZ 

Man I 56. Ontasuna, emetasuna, mansotasuna, fedea [...]. Harb 26. Dei egiten iako bildotsa, edugi eban 

mansotasunagaitik. Cap 147. Bethi gaineratzen den olioak errepresentatzen du emetasuna eta mansotasuna. SP 

Phil 229 (He 231 mansotasun). Espiritu Santuaren fruktuak dira amabi [...]. Amargarrena, mansotasuna. 

CatBurg 44 (tbn. en Cb CatV 61, CatB 82, CatLlo 84, CatBus 37). Mantsotasunak eta urrikalmenduak 

konsolatzen dute eta maiz sendatzen bihotz nahikabek eritua daukatena. Lg I 275 (II 258 malsotasun, 95 

maltsotasun). Eldudá zú-ganá zure Erregea malsotasunés betea (Mt 21, 5). BOEanm 1319. Emetasunamantsotasuna. 

'Mansuétude'. Monho 98 (tít.). Mansotasuna bera bazan ere, ainbesteraño aserratu zitzaion, non 

[...] aienatu zituan elizatik. AA I 528. Filosofuak jakiturijaren amorez ainbeste pazienzija ta mansotasun 

erakusten beebeen, guk Jesusen amorez [...] zer egiñ biar egenduke? JJMg BasEsc 187. Zuri emongo deutsu 

zure pazienzija eta malsotasunaren sari oso oso eta betia. Astar II 121. Bere onerako ziarduen malsotasun ta 

sosegutasunaz bigundurik. Aran SIgn 55 (33 mansotasun). v. tbn. Gco II 56. fB Ic I 70. � (Con -zko, adnom.). � 

Koleraren kontrako erremedio ona da, berehala haren erremediatzea mansotasunezko akzione batez. SP Phil 


mende.


235 (He 237 mansotasunezko). Mansotasunezko lan onetarik bat da. Ib. 236 (He 238 emetasunezko). 

mantsotu (V-gip; Urt Gram 384, H; -ns- SP, Añ, Lecl), maltsotu (BN; VocBN, H; -ls- Lar, Añ), maltsatu (L-ain; 

Dv), mantsatu (Urt V 335). Ref.: A (maltsotu, maltsatu); Etxba Eib; Elexp Berg. � Amansar(se), calmar(se), 

aplacar(se), tranquilizar(se). "Amadrinar, amansar caballos y mulas, abereak malsotu" Lar. "Abonanzar el 

tiempo, eguraldia ondu, [...] malsotu" Ib. "Serenado el mar tempestuoso, amatigatu, ematu, gozatu, malsotu" Ib. 

"Domesticar" Lar y Añ. "Gizonak hezi eta maltsotu ditu bestia hezgaitzenak eta muthirienak, l'homme a dompté 

et rendu doux les bêtes [...]. Bat bederak ezpadu maltsotzen haserrea oraino bihotzean irakitzen baizik hasten 

eztenean, geroago nekez heziko du, si chacun n'apaise pas la colère [...]. Otsoa nekez edo nihoiz maltsotzen da, le 

loup s'apprivoise difficilement ou jamais. [...] Uhausina menditik iaustean muthiri bada ere, zelhaira ethortzen 

denean maltsotzen da, le torrent, [...] il devient tranquille lorsqu'il arrive à la plaine. [...] Adinarekin gizona bai 

eta haren iaidura muthirienak maltsotuz doaz, avec l'âge l'homme et aussi ses passions les plus violentes vont 

s'adoucissant" H. "Bizixa zan baña mantsotu dabe bere biziko onduen" Etxba Eib. "Ezkontzia komeni jak iri 

puxkat mantsotzeko" Elexp Berg. � Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Pouvreau (Phil 145 mansotu), 

Argaignarats, Eguiateguy, Goyhetche, en un texto de Prop y en Arradoy, y al Sur en Zuzaeta, fray Bartolomé, en 

dos refranes recogidos por Inza (mantsa- y mantxo-) y en Txirrita. � Iainkoa zure zeloaz, zuhurtziaz eta gogohanditasunaz 

zerbitzatu izanik halakara mansotu eta ematu izan da. Lç Dedic * 5v. Mana zazu kalma dadiñ, / 

haizearen furia, / itsasoa eder dadiñ, / eta mansa guzia. Arg DevB 215. Arimala etzian makhila khaldüz 

mantsotüren. Egiat 266. Ezta sosegauko, ezta serenau, mansau eta bigunduko. Zuzaeta 154. Artzak eta leoiak 

mansotuten ditu. fB Ic I 57. [Gathu] gizen, yori, maltsatua. "Gros et gras". Gy 234. Bazirudien holaxe, Jainkoak 

zaphatuz nahi zuela malsatu, gurutze salbagarriaren oinetan. Prop 1900, 126. Gizonak itsasoari: ezkon adi! 

Mantxotuko aiz bai! (AN-5vill). 'Ezkonduak ori esan omen zion itsasoari'. Inza NaEsZarr 1750 (1826 mantsatu). 

� Ralentizar(se), hacer(se) más lento. � Gero txalupak trukatu eta / mansotu zaie mugira. Tx B II 178. 

"Auspoak"-k, berriz, hasiera hartan hartu zuen ibilera ez du bere mantsotu. MEIG III 121. 

- EZIN-MANTSOTU. Indomable, intranquilizable. � Badakigu zer haize ezin maltsotua pitzarazia zuen 

Frantsesen ariman. "Imposible à calmer". Ardoy SFran 296. 

- MANTSOTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Hire senharra, egin nioen, gaitzak malsatuxea 

behar dun izan. Prop 1910, 116 (ap. DRA). 

mantsotxo. � Dim. de mantso. � Besteak bildots mantsotxo batzuk ziralakoan. AB AmaE 186. 

1 mantu (Volt 98, Urt IV 475, Lar, Añ, H), manto (VocBN, Gèze, H). � Tr. Documentado al Sur desde finales 

del s. XVI. Al Norte se encuentra en Leiçarraga, Voltoire, Pouvreau, Belapeyre, UskLiB y Etchepare de Jatsu. La 

forma mantu es propia de los textos vizcaínos y guipuzcoanos, mientras que en los textos septentrionales se 

documenta manto, excepto en Voltoire (264) y Pouvreau que emplean mantu. En cuanto a los navarros hay 

manto en Samper y Lizarraga de Elcano, y mantu en Hualde. �1. Manto. "Capellar, manto morisco, mairuen 

mantu bat" Lar. "Manto, es del Bascuence mantua que significa lo mismo" Ib. � Billuzi zutenean eman ziezoten 

soinera eskarlatazko manto bat. Lç Mt 27, 28 (Samper, Bp II 48 manto, Hual, Ur (G) mantu; He, TB, EvL, Dv, 

Ip, Echn, SalabBN, Leon, BiblE kapa, Ol, Or estalki, Ker soiñeko). Egogi Matxini mantua ta ez afari gertua. RS 

160 (v. tbn. en RG A 47 y Lar Cor 188). Laudoriozko mantua. SP Imit III 49, 6 (Ol yanzki, Pi estalgi). Ama 

Santisima, altxa béz pobre gáu ére bere piedadearén mantoarén péan. LE Ong 133r. Beriala mantu edo belua 

imiñi ta eztaldu eban bere arpegija. JJMg BasEsc 257. Gorputz odoldua oial gorrizko mantu zar batekin estali 

zioten. Lard 455. Zuk estalgi emon zeustan / Jesus-en mantua. Azc PB 357. Zamarian ezarri dute / mantoaz 

trozaturik. Balad 107 (238 mantu). Aizpa ederrak or daude / ederrik eta galantik, / atz ederrak eraztunez beterik 

/ ez daukatela mantuetan zulorik. Canc. pop. in Or Eus 117 (v. tbn. Etxde AlosT 99). Lepotik berako mantua albo 

baten itxi eban. Bilbao IpuiB 237. Manto horail zabal bat soinean zen, baliza pizu bat eskuetan. JEtchep 79. v. 

tbn. Mantu: Añ MisE 92. AB AmaE 433. Ill Pill 31. Manto: UskLiB 39. � (Como segundo miembro de comp.). 

� Purpuraz egindako errege mantua, / doez apaindua ta bedeinkatua. AB AmaE 351. �2. "(AN-arce), urak 

paratzen duenean lekua lisoa, orri erraten dakogu mantua" EI 384. 

- MANTU-AZPI. "Amparo, mantu-azpia, babesa" Izt. 

- MANTUPE. v. mantupe. 

- MANTUZ. Con manto, de manto. � Zar beneragarria eta mantuz janzia da. Lard 181. 

2 mantu. v. mahutu. 

mantuar. � Mantuano. � Ene aita eta amak lonbartarrak ziren; / eta biak sortzaroz mantuarrak. Ip Dante (ap. 

DRA). Arako mantuar Keli aipatzen du. Ibiñ Virgil 41. 

mantufla (B ap. Izeta BHizt2), mantufle (Urt III 402), mantofla (Gèze, Lh). � Pantufla. "Pantuflos, calzado sin 


mende. 

117


orejas ni talón para usar en casa. Etxean mantuflekin ibiltzen naiz" Izeta BHizt2. � Eta andrearen mantuflak. 

"Pantoufles". Volt 272. 

mantugile. "Mantera, que hace mantos, mantugiña, mantugillea" Lar. 

mantugin. v. mantugile. 

mantulet (VocBN, H). � "Casaquin" VocBN. v. mantalet. 

mantupe (Izt, H (V, G)). � (En casos locales de decl., en sing.). Protección, dependencia. "Protección, tomar a 

su protección, mantupean artu" Izt. "Zeure mantupean edukitzatzu zure griña gaistoak, tenez vos mauvaises 

inclinations sous votre dépendance" H. � Erregutu zion arren bere mantu pean artzezala. Cb Eg II 199. Zure 

mantu pera, zure anparora nator nere erremedioaren billa. Cb Eg III 294. Guziak Ama Birjinaren mantupean 

gaude. Goñi 103. Gorde gaizuz / zeure mantupian. Enb 78. v. tbn. Oe (ap. H). Lard 461. Arr May 16. 

- MANTUPEKO. "Sujet de, protégé de" H. 

mantupetasun. "(V, G), état de dépendance, d'esclavitude" H. 

mantupetu. �1. "(V, G), soumettre, reduire à son obéissance. [...] À l'intrans., devenir sujet de, entrer en la 

dépendance de" H. �2. Tapar, cubrir. � Negarrez joan zintxatazan ondotik, lanbroaren samin zuriak 

mantupetua. Azurm in Gand Elorri 189. 

manturio (V ap. A; Dv (V), H). � "Armadijo para atrapar las bestias feroces" A, que cita a Garibay. � Aizeriak 

manturioari itzak. RG A 48 (B 27 manturioari). 

mantutto. v. mantutxo. 

mantutxo. "Chlamydula, mantutxoa, mantuttoa" Urt IV 475. 

mantuxa (det.). � Mantilla. � Gure teatroa mantuxetan degu oraindik: mutiltzen zaigun bitartean, aletxo 

batzuek eskeintzen ari gera al-degun neurrian. NEtx Antz 5. 

1 mantxa (V-ger-gip; Lar (+ -ea, det.), Añ (-ea, det.), H (V, G)). Ref.: Holmer ApuntV; Elexp Berg. � Mancha, 

tacha, mácula. "Pekatuaren mantxa, la souillure du péché. Olio mantxa, tache d'huile" H. � Tr. Documentado en 

la tradición meridional (tbn. en CatLuz y Bordel (137)) desde el s. XVII; su uso disminuye considerablemente en 

el s. XX. � Kenzaiteko mantxa edo errelikia pekaturik badago. VJ 11. Neure mantxak garbietako. Arz 61. Aren 

gisara / mantxa bage ta osorik / gelditzen dala. GavS 13. Kentzen dio bekatuaren narrioa edo mantxa. Ub 190. 

Non da odol mantxa andiagokorik Juduena baño? Mg CC 252. Mantxa edo loirik txikiena. Ib. 221. Lenbizikoa: 

bekatuaren mantxa eta señaleak ekenzeko. CatB 60 (CatLuz 24, CatAe 58, CatSal 59, CatR 59, CatUlz 46 

mantxa). Amaren sabeletik / mantxarik bagea / Nazareten jaio zan / Birjiña Maria. Echag 241. Anima garbi 

para dezagun / mantxa guziyak kenduaz. Xe 361. Ez dit mantxa aundirik / billatuko neri. AzpPr 46. Baldin 

mantxarik / bazeukaten animetan. Arrantz 80. Arantzaren arteko / jaio zanian / kulpa orijinalaren / mantxa 

gabia. / Jesukristo, etab. Balad 199. Beltzak pekatuaren orbana (mantxa) azaltzen zun eta orlegiak (berdeak) 

itxaropena. Etxde AlosT 41n. Oial zurian erortzen da mantxarik aundiena (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1268. 

Egunoroko hizkeraren herdoi-mantxak. MEIG VI 163. v. tbn. OA 73. Cb Eg III 268. LE Prog 116. Zuzaeta 87. 

AA III 342. JJMg BasEsc 50. Ur BulaAl 3. Bil 33. PE 57. Ud 147. Arr May 96. Ill Testim 30. Imaz Auspoa 24, 

158. Holmer ApuntV ASJU 1969, 186. 

� "Garbanzo negro, desdoro, descrédito. Mutill ori dute etxeko mantxa" Gketx Loiola. 

2 mantxa (BN-ciz-baig, S). Ref.: Satr VocP; Gte Erd 192 y 251. � "Media partida o victoria parcial en el juego 

de mus" Satr VocP. "Iru txikotara jokatuko dugu (AN-gip), bi mantxa egin behar dira segidan, partidaren 

ukaiteko (BN-ciz)" Gte Erd 192. "Joko hau hiru partidetara jokatu dugu: [...], hiru mantxetara ari izan gira (S)" 

Ib. 251. 

mantxa. v. magitxa. 

mantxagabe, mantxabage. � Inmaculado, limpio, puro. � Ama mantxa gabea. Añ CatAN 78. Idiki zadazu, 


mende. 

118


nere arreba, nere adiskidea, nere usoa, nere mantxagabea. "Immaculata mea". CantCS (G) 5, 2 (V y V-m 

orbanbaga). 

- MANTXAGABEKO. Inmaculado, limpio, puro. "Birjina mantxa bagekoa, vierge sans tache" H. � Zarzútu 

obéna dá bizitza óna mantxagabékoa. LE in BOEanm 539. Artuko dezute urte barruko arkume mantxa gabeko 

bana. Lard 71. Mantxa gabeko lora ederrak / estalirikan lurpian. Tx B I 131. v. tbn. Echag 150. 

mantxagarri. "Mancilladero, anticuado" Lar. 

mantxakor. "Manchoso, fácil de manchar" (Comunicación de S. Múgica). 

mantxar. �1. "(G-goi), dispuesto" A. �2. (Gc ap. A). Lento. "Tardío, persona o animal que va siempre en pos 

de otras, sin poder alcanzarlas" A. � Joaterakoan baño zabalagoa irudituko zitzaizun itxasoa, aruzkoan baño 

mantxarragoa zure itxas-ontzia. EEs 1913, 258. Pernandok nere ona / ezin eraman txarra... / atzean gelditzeko / 

ni ez naiz mantxarra. Muj PAm 55. 

mantxarda. v. mantzarda. 

mantxarrada. "Comida o cena especial después de terminar un trabajo vecinal. San Martzialen itte zuan 

mantxarradia; bakaillau-jana. Elexp Berg. 

mantxatu (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 160; Lar, Añ, H). � Manchar(se). � Pikea ukitzen duenak [sic] 

pikez ateratzen da zikindua o mantxatua (B, s. XVIII). BOEans 924. Odolak mantxau eztagizan bildurrez. Mg 

PAb 46s. Ez mantxatzeagátik honestidadea. LE Ong 78v. An ikasiko dozu [...], Santubak lotsatuten, arimia 

mantxeetan ta Zeruba galduten. fB Ic I app. 18. Zeure eskubak bere seme maitiaren odolez orbandu edo 

mantxadurik. Astar II 268. Anima añ mantxatua ta itsustua daukazula. Arr May 97. Zere lagun aundiya / zatoz 

mantxatzera, / ortatikan obeki / irtengo etzera. AzpPr 56. Onek arekin mantxatzeko bildurra bai-luan, pixka bat 

atzera egiten du. NEtx LBB 108. v. tbn. AA III 393. JJMg BasEsc 249. Ud 93. 

mantxestertar. � Natural de Manchester. � Mantxestertarra deritxan ondasunetzazko liberalkeri onen erara. 

Eguzk GizAuz 27. 

mantxeta (SP, Urt). � "Collet, rabat" SP. "Mantxeta hegalak" Ib. "Collet" Urt Gram 26. � Yaun xahar bat, 

xuriraino irindatua, yabota handi-larri bat paparoan, mantxetak esku muthurretan, zapatak burlekin, mintzatu 

da hulatsu. Hb Egia 137. 

mantxin. v. mantsin. 

mantxo. v. mantso; mantxu. 

mantxot (AN, L, S; -xot VocBN, Gèze). Ref.: A; Lrq. � Manco, lisiado. v. mantxu, maingu. � Ethorri ziren 

harenganat berekin zituztela mainguak, itsuak, mutuak, mantxotak eta bertze hainitz. EvL Mt 15, 30 (He 

hebaindu, Dv hebain, BiblE besamotz). Hobeago da sar zaiten bizian maingu edo mantxot, ezen ez bi zango edo 

bi esku izanez, bethiko surat aurthikia izaitea. TB Mt 18, 8. 

- MANTXOT EGIN. "Admutilare, [...] maingutu, mantxot egiñ" Urt I 211. 

mantxote. "Manque de tabac" Dv. 

mantxu (V-ple-arr-m-gip, G-goi-azp, AN, R), mantxo (V-gip). Ref.: A; Totor Arr; Iz ArOñ (mantxo); Etxba 

Eib; Elexp Berg. � Manco, lisiado. v. mantxot, maingu. � Mantxu baltza agertu zanean. Alzola Atalak 42. 

- BESO-MANTXU (V, G ap. A), BESO-MANTXO (V-gip ap. Iz ArOñ). "Manco a quien falta el brazo" A (s.v. 

mantxu). 

mantxunga (G-to-bet, AN-gip-5vill ap. A). � "Ganga, suerte loca" A. Cf. VocNav: "Manchunga, voz vasca que 

significa buena o mucha suerte y que subsiste en apodos (Pamplona)". v. matxunga. � Eztek, esan nai bada, 

mantxunga aundia, baiñan nik zerizkioat eunekoa egiten duanak millakoa ere egin lezakeala. Moc Ezale 1898, 

359a. Iñoren lepo, mantxunga jorian igari ibilteko txakur-amesak. Erkiag BatB 158. 


mende. 

119


mantxura (V-arr ap. A), mantzura (V-arrig ap. A Apend), maintxura (V-oroz ap. A). � "Indisposición, mal 

interior del hombre" A. "Mantzurea dauko gazteenak (V-arrig)" A Apend. v. matxura. 

mantxut, mantzut. v. BADANTZUT (s.v. entzun). 

mantxute (V ap. A, s.v. sagar). � Nombre de una variedad de manzana. 

mantz. "Jugo (B)" Iz IzG. 

mantzaliña. v. mantzanilla. 

mantzanada. "Mantzanadea, parrilla (V-arrig)" A Apend. 

mantzanga. "(BN-mix), uva de clase superior para hacer vino" A. 

mantzanilla. �1. Manzanilla (tipo de vino). � Nun da moskatel ta manzanilla / nun da Rotako baltz fina? Azc 

PB 79. �2. (V-gip; -nza- V-gip, G-goi), mantzaliña (V-gip). Ref.: Urkia EEs 1930, 52; Etxba Eib (manzanilla); 

AEF 1980, 65 y 66; Elexp Berg (mantzaliña). Manzanilla. "Manzanilla lakorik tripetarako" Etxba Eib. v. 

kamamila, larranbilu. � Begitako katarroa kentzeko manzanilla egosin urekin igurtzi oi da. AEF 1980, 65. 

Botagurentzat manzanilla artu. Ib. 66. 

mantzanillo. � Manzanillo (árbol). � Putzu ertz askotan manzanillo izena dun zugaitza, puzoni aundikoa. 

JAIraz Bizia 42. 

mantzar. "(G-azp-to), mujer desaseada e indolente" A. � Malo, de poca calidad (referido a cosas). "Programa 

informatiko hori mantzarra gertatzen da" (G-to, oído a un hombre de 35 años). 

mantzarda. �1. "(V-gip), mujer de mucha cachaza y poco fuste" A. �2. mantxarda (V-gip). "Mansa (oveja)" 

Iz ArOñ. 

mantzardo. "(V-gip), hombre cachazudo y sin fuste" A. 

mantzur. �1. "(G-bet, AN-5vill), ávaro" A. �2. "(G-to-nav), huraño" A. 

mantzura. v. mantxura. 

mantzurkari. v. mantzurkeria. 

mantzurkeria (G ap. A), mantzurkari (AN-5vill ap. A). � "Avaricia" A. 

1 manu (AN, L, BN, S, R; SP, Urt I 126, Ht VocGr, Lar, Añ (AN), Lecl, Izt 70v, Arch VocGr, VocBN, Gèze, 

Dv, H). Ref.: A; Lrq. � Tr. Propio de la tradición septentrional desde Dechepare, aunque su uso es menos 

frecuente en el s. XX. Al Sur se encuentra en autores alto-navarros y en Ubillos y Arana. La forma documentada 

es manu (manü en los suletinos); hay un ej. de mana, probablemente errata, en CatLan. En DFrec hay 7 ejs. �1. 

Orden, mandamiento, precepto. � Estenditzen orotara haren potestatia, / ezi eskapa hari ehor, dauginian 

manuia. E 33. Manua baduté populuaganik hamarrenaren hartzeko legearen arauez. Lç He 7, 5 (He manua; TB 

manakuntza). Elizaren hautxek dituk manu jeneralenak, / giristiñoak gogoan hartu behar tuenak. EZ Man I 31. 

Konpli beza Iainkoaren manua eta ordenamendua. Ax 304 (V 202). Lo zauntzala, / ukhen zuten manua, / manu 

Iaungoiko aitaganik, / goradanik / hetara bidaldua. 'L'ordre'. O Po 63. Indazu adimendua zure manuen 

ikhasteko. SP Imit III 2, 1 (Mst, Ip manü; Leon manamendu). Desobedienziaz hautse zian Ienkoaren mania. Tt 

Onsa 154. Hitz baiño sensu gehiago da hor eta manu baiño fruitu gehiago. Ch III 23, 4. Jaiñkoaren borondateaz 

eta manuez. He Gudu 78. Emazü zure mania aizer eta erauntsier. Mst III 23, 4 (Ip manü eman; SP, Ch, Leon 

manatu, Ol, Pi agindu). Juezez igorri zioten presondegirako manua. Mb IArg I 329. Eman zion manu guzia zen 

ez ilkitzea, biziaren penan, Jerusalemetik. Lg I 324s. Konplitzen dea Elizako mania komüniatüz parropiaz 

kanpo? CatLan 102 (101 mana). Sinaiko mendian eman zizten aginte manu edo mandamentuak. Ub 28. Letra de 

cachet deitzen diren, preso emaiteko manuez. Revol 93. Bertan egin itzazie / nik eman maniak. AstLas 24. 

Jesusek akabatu zuenean bere manuen emaiten bere hamabi diszipuluei, abiatu zen handik. TB Mt 11, 1 (Lç 


mende. 

120


manamendu, Samper instruizio, Ur agindu). Zure eta elizaren manü saintier fidelki jarraikiteko. UskLiB 104. 

Zer debetatzen deikü Jinkuak bigerren maniaz? CatS 44. Mania jiten beita orori, Augüsti enperadoriaren 

pharthez, joaiteko bere izenen emaitera. Ip Hil 89. Remesgo kontzilioak manu berezi hau ekharri izan zuen. Arb 

Igand 125. Elizaren imitorioa egin behar zela, ukan dut manua, joaiteko hunenbertze soldadorekin. HU Zez 135. 

Guzien hilarazteko manua eman zuen. Barb Leg 137. Epailiek manuak eman artzaieri aldarrikarien (kridatzaile) 

bitartez. Herr 11-6-1956 (ap. DRA, s.v. aldarrikari). Manua zuten bildu gauzaren / meriarat ekartzeko. Mattin 

37. 

v. tbn. Harb 9. FPrS 13. Hm 9. Arg DevB 144. Gç 56. Bp I 108. ES 107. CatLav 33 (V 25). Mih 73. Mercy 12. 

Pau 1780 (ap. DRA). Brtc 70. Egiat 196. Monho 130. Dh 257. JesBih 432. MarIl 34. Jaur 354. Etch 664. Dv LEd 

162. Laph 205. Elzb PAd 83. Zby RIEV 1908, 208. Jnn SBi 174. Elsb Fram 110. Lap 105 (V 50). CatJauf 26. 

StPierre 20. RolTrag 66 (ap. DRA). JE Ber 34. Zerb IxtS 73. Lf Murtuts 49. Mde Pr 124 y HaurB 67. Ardoy 

SFran 210. Xa Odol 137. In MIH 244. 

�2. (AN, L, BN, S, R ap. A; Lar, Aq 1400, Añ (AN), H). Mandato, poder, autoridad. "Mando, poder, imperio" 

Lar y Añ. "Imperio" Aq 1400. "Untziaren manua hartzea, prendre le commandement du navire" H. � Tr. A 

partir de comienzos del s. XX sólo hay un ej. de Aresti. � Pairatu zuen Ponzio Pilatusen manuaren azpian, 

kruzifikatu zuten. Mat 4 (v. tbn. el mismo ej. en TAV 3.2.11 (1614), Harb 5, El 6, CatLav 84 (V 50), CatLan 42 

(maniaren), LE Ong 29v, Mg PAb 158 (en boca del de Baigorri), Añ CatAN 4, CatB 11, CatLuz 3, Hb Egia 96, 

CatOrb2 946, Legaz 2, CatJauf 2, CatUlz 4). Berze aren manuaren azpian dauden Perladoei. Ber Trat 75v. 

Eztuzu pausurik edirenen superior baten manuaren azpian humilki iarririk baizen. SP Imit I 9, 1 (Ch gida, Mst, 

Ip gobernü, Leon norbaiten meneko). Baldin badire zeinbait ardi arzaiaren manuaren azpitik eskapatzen 

diranak eta sujetatu nai ez dutenak (Muruzabal, s. XVIII). ETZ 71. Ematen darotzuet zuei ere botherea eta 

manua egiteko nik egiten dudana. Lg II 254. Dantzak berak, haren manuaren meneko dire. Zby RIEV 1908, 85. 

Konpainia honen manuan oso kapitain agurgarri eta bizartsu bat etorri da. Arti Tobera 263. v. tbn. Harb 411. 

Ub 60. 

�3. (AN ap. A � Añ (AN)). "Manda, oferta" Añ. 

- MANU-AIRE. � Legez nahiago nitzaioken hila bete oso batez jautsi manu-aire zukeien hitz bat erran baino. 

"Une seule parole qui approchât du commandement". Birjin 501. 

- MANU-BETETZAILE. "Celui qui est chargé d'exécuter les ordres d'un supérieur. Aingeruak dire Jainkoaren 

manu-bethetzaileak, les anges sont les ministres de Dieu" Dv. 

- MANU EGIN. a) Ordenar, mandar. � Egünko bestak manü egiten derizie [...] Jinkoaren zerbütxatzera. FPrS 

1s. Lekhu hontan gure Iaunak manu egiten du fariseu gaixtoer amoina egin lezaten. Tt Arima 95. Legiak manü 

egin zerien ordietan elizala zabilzan. Bp II 37. v. tbn. Egiat 159. � (Con determinantes). � Hartzen ditu gogo 

onez eta berehala konplitzen egiten zaizkon manu guziak. Ch I 25, 7. Manu bat egiten darotzun lurreko nausi 

batek. Mih 74. Nausiak manu hori / egin bezein sarri, / itsaso ta haizeak / geldi ziren jarri. Zby RIEV 1908, 412. 

Jesu-Kristok egin dauku hortaz manu berezi bat. CatJauf 76. v. tbn. Dh 255. b) (Con determinantes). Cumplir 

órdenes. � Zeñak egin baitzituzten Iainkoaren manuak. EZ Man I 128. Egitzu beraz hekin manuak, berdin hala 

behar da. SP Phil 247 (He 249 manu). Nola sumetituko da bertzeren manua egitera. He Gudu 65. Gizunen 

salbatzeko emaiten deitzen maniak egiten dütie. CatS 22. Jainkoak bere loriakotzat eta bere manuen egiteko 

kreatu dituenak. CatJauf 52. v. tbn. Harb 416. Tt Onsa 127. CatLav 36 (V 26). Gy 17. Ip Hil 137. c) Manu egiten 

tionak xatan tu gaiza onak (R). "Quien hace recados, come buenos bocados". A EY III 215. 

- MANU EMAN (Urt I 190). Ordenar, mandar. (Los ejs. con determinantes los hemos incluído en la primera 

acepción). � Eman du manu bere soldadoer, Orestes har dezaten eta masakra. Tt Onsa 131. Egün oroz egiten 

beitie, zük manü emaiten deiezüna. Mst III 10, 3 (Ch eman diotzotzuten manuak). Hala nahi lukelarik, ez luke 

batere manu emate beharrik ere. Jnn SBi 18. Manü eman zian nausiak sal litzen, bera eta haren emaztia eta 

haurrak eta zütian güziak. Ip Mt 18, 25 (Lç, He, TB, Samper, Dv, Echn, Leon manatu, Ur (G), Ol, Ker, BiblE 

agindu). v. tbn. Egiat 171. Brtc 210. Xarlem 1178. 

- MANU-GAIZTO. "Manugaixto, desobediente, insubordinado. Manugaixto ta alferra mutiko tzar oi" Izeta 

BHizt2. 

- MANU-GOGOR. "(R), desobediente" A. 

- MANU IZAN (trans.). Ordenar, mandar. � Iainkoak manu bezala batak berzeari karitate, fede eta leialtate 

begiratzen draukazuela. Lç Ins B 6v. Hik manu drauzkiguanak ez eginez. Lç ABC A 7r (v. tbn. B 3v). 

- MANUKO. v. manuko. 

- MANU-LETRA. "Commonitorium, [...] manu letra, manaletra" Urt V 464. 

- MANU-NEKE. "Manu-nekhe, insubordonné" Lh. 

- MANU ONEKO. "(B), obediente" A. 

- MANURA. A (su...) orden. � Haren manura haizeak zesatu izan dirade, itsaso gaiztua ematu. Lç Adv ** 5r. 

Zenbat nizan / zutan izan / beti tink eta ekuru; / zein manura / er', ardura, / erpai, ern' et' aiduru. O Po 7. 

Jangoikoaren, nausiaren manura egon (371). LE-Ir. Milágro izán ze gelditzea irúzkia bere karréran Josuén 

manurá. LE Orden 36. 

- MANUZ (SP, Lecl). (Precedido de gen.). Por orden (de). "Zure manuz, par votre commandement" SP. � Tr. 


mende. 

121


Documentado en textos septentrionales y alto-navarros, y en Mendiburu (IArg II 281) y Arana. � Iainko 

eternalaren manuz. Lç Rom 16, 26 (TB manamenduaren arabera). Ematen baitzituen Erregiaren manus 

limosna andiak jende bearrei. Ber Trat 110r. Gure jaun Aphezpikuaren manuz irakurri dut, Jesu Kristoren 

Imitazionea. Ch pról. Iskribatu zuen Jesu-Kristoren manuz, apokalipsa deitzen den liburua. Lg II 95. Aita santu 

beraren manu edo aginduz. Aran SIgn 103. Oro hil zituzten haren manuz, burdin phalanga ukhaldika. Elsb 

Fram 85. Jainkoak daki bazela andana ederra, bereziki Fedearen Inkestari Handiaren manuz! "Sur mandat". 

Ardoy SFran 146. Phena hauk heien manuz datorzkita ote? Xa Odol 73. v. tbn. Mat 198. Ax in Mat XVII. Arg 

DevB II. In Tt Onsa 7. Bp I 71. ES 147. CatLav 425 (V 201). Mst XIV. Mercy 1. LE-Ir (262). CatLan 1. Xarlem 

853. Monho 136. Gy 76. In HeH V. Etch in Etxde JJ 271. Hb Egia 4. CatS 109. Jnn SBi 139. Lap 278 (V 126). Ip 

Hil 5. CatJauf 33. Zerb IxtS 65. Mde Pr 49. 

� (Sin gen.). � Utzi zitzadan manuz baitzauzat, / etxekiterago eniz ausat. O Po 16. Manuz, kontseiluz, lagunduz 

[...] edo bertzela ebaskoetan edo bidegabetan kutsatzen edo parte hartzen dutenek. Brtc 65. v. tbn. EZ Man I 14. 

Tt Arima 116. 

- MANUZKO. (Adnom.). � Agortzen zitzaion gogoa, ilhuntzen begia, motheltzen mihia; jaunen manuzko 

suietak josirik zaukan. Ox 203. 

- MANUZKO GUTUN. � Deklaratzen badiote bere parlamentei, manuzko guthunez, lege hek izan ditezen 

pausatuak. "Lettres de jussion". Revol 93. 

2 manu (V-m, G-azp). Ref.: A; Etxabu Ond 115; Zubk Ond (manu egon). � Flojo, flexible; suave. "Flojo, no 

tirante. Txo, kordeleta manuegi badarabik, laster egingo jakozak txanbiurrak" A. "Manu egon, estar flojo, no 

tirante" Zubk Ond. � Peregrino ori txitez Jaun andi, berez manua, suabe, beraa, ona ta gozoa zala. Cb Eg III 

330. Aren menpeko adurti ta koipatsuak, bizkar-azur manuak. Erkiag BatB 128. 

3 manu. "Bien inclinado, manu onekoa, ekarrai onekoa" Lar. "Genio" Ib. "Indole" Ib. "Natural, sustantivo, 

genio, índole" Ib. 

1 manual. � (Sust.). Manual. � Bidaldu zinarokun manual eskarazko hitz itzuliz egiña. In EZ Man I 2. Eman 

diat eskarazko bersutan / katholiko manuala neure asti ordutan. EZ Man I 4. Inprimiarazteko euskaraz egin 

duen orazino manuala. In Harb a) 3v. Ritual eta manual sagraduan sazerdoteari sakramentuak ondo emateko. Cb 

Eg III 275. Benetako literaturak sortu egin behar du ideologia eta ez gauza jakinak errepikatu (horretarako 

badira manualak). MEIG VIII 28. En DFrec hay 2 ejs. 

2 manual. "(Lc), parte carnosa de la mano" A. 

manubra. v. maniobra. 

manugai, manugei. � Orden. � Egun hautan Eskoletako buruzagiek manugei batzu jalgi dituzte, iduri luke 

errefusarazi nahi dutela, gero oihuka artzeko eskola libroek ez dituztela nahi ukan onhartu! Herr 31-3-1960, 1. 

manugin (L? ap. A; Ht VocGr, Lar, Lecl). �1. "Humble" Ht VocGr. "Humilde" Lar, A (que cita a Lécluse). �2. 

"Obéissant" H. 

manuila. "(BN-lab), variedad de manzanas, sosa y dulce" A. 

manu-intxaur. "(V-m), nuez, la más grande" A. 

manukal. � En cada mandamiento. � Konsideratüren dizüt manükhal Jinkuak zer ordenatzen eta defendatzen 

dereitan. UskLiB 67. 

manukari (T-L). � Mandón, autoritario. "Impérieux" T-L. � Galde hori ez othe da gero eta gehiago klar eta 

manukari, erran-errexagoa? GAlm 1963, 19. Urgulutsua manukari! Obeditua nahi du izan erreposturik eta 

zinkurinarik gabe. Herr 16-6-1966, 1. 

manukilar. "Manukillar (G-azp), áfaca (bot.)" A. 

manuko (SP (sin trad.), Lar, Dv � A). �1. (Precedido de gen.). Subordinado, sirviente, esclavo; súbdito. "Non 

dire zure manuko gizonak?, où sont les hommes de votre commandement. Zure manuko naiz nahi dukezunean 


mende. 

122


goan, quand vous voudrez aller, je suis à vos ordres" Dv. v. manupeko. � Tr. No hay ejs. del s. XX. � 

Senharraren suiekzioneko eta manuko da, harekin bizi deno. Lç Ins B 5v. Obedienta, bere manukoa eta asko 

prestua. Ax 354 (V 235). Konsidera zazu ea zure bihotza zure manuko duzunz. SP Phil 463 (He 468 manuko). 

Beti nahi du izan Jainkoaren manuko. Ch III 54, 3 (SP azpiko). Guziek yakiñ dezazuentzat, emazteak senharren 

eskuko eta manuko izan behar duela. He Phil 400. Bere manukoek haren alderat agertu zuten intsolentzia. Lg II 

236. Ostatua zurea da eta ostalerra zure manuko. Laph 141. v. tbn. ETZ 49 (Oiartzun, 1664). CatLav 26 (V 20). 

Lg I 359. Brtc 178. �2. "Quelquefois manukoa se dit pour obéissant" Dv. � Zure zerbitzari humilla eta 

manukoa. Harb e) 1v. 

manukor (L, R ap. A; SP, Lar Sup, Dv, H), manakor (H). � Obediente, sumiso. "Manejable" Lar Sup. "Haur 

manukorra, enfant qui obéit volontiers. Zaldi manukorra, cheval maniable aisément" H, que cita a Axular. � 

Hainitz haur gaztetan ere, ttipi direino, maltso, manukor, eme eta gozo dira. ES 182. Geroztik anaia Stanislas 

bizi izan zen uros eta manukor bere buruzagien eskutartean. Herr 20-10-1960, 3. Orhoit ginen nola zakur 

mamukor [sic, seguramente por manukor] horrek hautemaiten zituen artzain nausiak egin keinu eta erranak oro. 

Herr 10-11-1960, 4. � Manejable, flexible. � Maiz biluzten eta erabiltzen den ezpata, prest da, manukor da. Ax 

540 (V 347). 

manukorgarri. "Que l'on peut rendre, qui peut devenir docile, obéissant, maniable" H. 

manukorkizun. "Qu'il faut rendre docile, obéissant, maniable" H. 

manukortasun. "Qualité de celui qui est docile, obéissant, maniable" H. 

manukortu (L, R ap. A; SP, Lar Sup, Dv, H). � Hacer(se) obediente, manejable. "Ezpata manukortzen da maiz 

erabilliz" SP. "Manualizar" Lar Sup. "1.º hacerse obediente; 2.º reducir a alguien a la obediencia" A. � Zeren 

behin [semeak] handituz gero, eztitutzu hobekiago manukortuko, eskuperako eta ez plegatuko. Ax 88 (V 59; v. 

tbn. el mismo ej. en ES 181). 

manukuntza. "Commandement" Lh, que cita a Harriet, pero en éste sólo hay manakuntza. 

manun. � Ratón (como nombre propio). � Egiñ ere bai fite / Pierrot gaixtaginaren / eta manun zuhurraren / 

dostetako lagun trebe. "Raton". Gy 311. Bi xoriek liskar hor altxatzen dute / manun ere ez dago nutre. Ib. 311. 

manupe (Lar, H), manuzpe (H (S)). � (En casos locales de decl., en sing.). Bajo el poder, autoridad (de). � Tr. 

Todos los autores emplean la forma manupe, excepto Inchauspe que usa tanto manupe como manuzpe (ésta algo 

más frecuente). � Berriz erosi Iesu Kristen odolaren balioaz bekatiaren eta deebriaren manüpetik. FPrS 12. 

Haren manüpian bizitzia. Bp I 81. Hanitxez segürago da gehienguan beno, besteren manüpian egoitia. Mst I 9, 

1 (Ip manüpian; SP azpiko, Ol mendean, Pi menpeko). Khorpitzaren ezarteko arimaren manüzpian. Ip Hil 53. 

Zure manupean egon nintake gogotik. JEtchep 88. Abade baten manupean baziren kalonke andana bat otoitz 

egiten. Lf in Casve SGrazi 16. v. tbn. Dh 72. � (Como sust. pleno). � Zentzü eta photeriak oro beitziren ordena 

perfeitenian eta manüzpe osoan. Ip Hil 52. 

manupeko (AN, L ap. A; Dv, H), manuzpeko (H (S); -nus- Gèze), manuzpeneko (S (Foix) ap. Lh). �1. 

Subordinado, siervo, súbdito. v. manuko. � Haur sorthü berri bere manüpekoak, zortzi egünetan barnen 

batheia eraziten eztütienak. FPrS 26s. Aita Sainduari behar zituzten beren buruak eskaini, haren manupeko 

jarri. Laph 169. Nun da erregerik bere manupekoez hala maitaturik? Zby Pel 48. Jaber eta manüspekuer har 

eraziko deie señale bat. Ip Apoc 13, 16 (Lç, TB, BiblE (-bu) esklabo, He gathibu, Ur (V, G) menpeko). Arima 

osoki nausi zen eta khorpitza osoki arimaren manüzpeko. Ip Hil 45. v. tbn. Dv Is 9, 14. �2. manuzpeko (S? ap. 

A). "Ministro, alguacil" A. � Beldürrez jüjiaren eskietan ezar zitzan etsaiak eta jüjiak bere manüzpekuari eman 

zitzan eta presuntegialat izan zitian igorririk. Ip Mt 5, 25 (Lç, sarjeanta, He justiziako ministre, Ker, BiblE 

ertzain). �3. "Domestique, manuspeko, miskandi, sehi" Gèze. 

manupekogarri. "Peu usité: que l'on peut assujettir, mettre sous la dépendance. Moins usité ou sens de: qui est 

propre à assujettir, soumettre quelqu'un ou quelque chose" H. 

manupekotasun (H), manuzpekotasun (H). � "État de ce qui est dépendant, subordonné, sujet" H. 

manupekotu. "1. assujettir, soumettre, mettre sous la dépendance; 2. à l'intras., se metrre sous la dépendance, se 


mende.


soumettre" H. 

manupetasun. Harriet remite a manupekotasun (q.v.). 

manupetu (Lar, H). � "Subordinar" Lar. "Subordinado, manupetua" Ib. Harriet remite a manupekotu. 

manurga (Lar � H). � Coche de tiro. "Coche" Lar. "Cielo de coche, manurga goia" Ib. "Cupé, especie de 

coche, manurga estua" Ib. "Tumbón, especie de coche, tunbagisako manurga" Ib. � Zünükian ikhusi jendiak, 

zaldiak, mandoak, manurgak ibilten txipak bezala gora behera herrekan. Egiat 166. Hartakoz ere zaldiak dütü 

igaiñgiaren berziak manurgaren banaite egin. Ib. 167. 

manurgandi. "Carroza" Lar. 

manurgari (Lar, H). � "Cochero" Lar. "Sotacochero, manurgari bigarrena" Ib. 

manurgaritxar. "Cocherillo, manurgaritxarra" Lar. 

manurgategi (Lar, H). � "Cochera" Lar. "Remise de voitures, carrosses" H. 

manurgatu (Lar, H). � "Cochear" Lar. "Conduire une voiture" H. 

manutisa (Lar, Lcq 57). � "Manutisa, planta y flor, semejante al clavel, manutisa" Lar. "(Dianthus barbatus), 

minutisa" Lcq 57. 

manutu. v. 1 manatu. 

manuzpe. v. manupe. 

manuzpeneko. v. manupeko. 

manxa. "(BN), gousse, quand la fève, le haricot, etc. sont formés; quand ils commencent à se former on dit leka" 

vEys. 

manxo (BN ap. A � vEys). � "Étable couverte de chaume" vEys. v. mandio. 

manzaba. � Manceba, concubina. � Etzaik lizito idukitzea ]s[ore konpanian emazte manzaba eta desonesta 

kori. (Sal, 1780). ETZ 165. 

manzana. Cf. Mg CO XV: "Ez dakitenak uste dute Bizkai guzian esaten dala: Ene, ara toroa plazaan manzania 

jaaten. Bilbotarren erdi erdera erdi euskera daukate Bizkai guziko euskaratzat". 

manzin. v. mantsin. 

maña. "(V-ger), burbujas de aire que se forman dentro de una botella" A. 

maña. v. 1 maina. 

maña-, mañe-, mañitera. v. manjatera. 

mañada. v. mainada. 

mañari. v. GAU-ENARA (s.v. gau). 

mañeta. v. mainata. 


mende. 

124


mañi(t)xal. v. manixal. 

maño. "Nourrice, mañua, ünhüdia" VocS 138. 

maño. v. baino; manddo. 

mañota. � Atadura de manos. � Mañotak behar dütük / hartü eskuetan. "Jundane Juhane gaian" (ap. DRA). 

mañotatu (S (Foix) ap. Lh). � Maniatar. "Enchaîner" Lh. � Beren odoleko gazteak mañotaturik ikusteak oro 

suminduak. Barb Sup 147. Ongi mañotaturik Murillo ereman zutenean. Barb Piar I 94. 

mañuski. v. mainoski. 

mao (V ap. A; Zam Voc). �1. "Maullido del gato" A. �2. "(V-ger), secreto" A. 

- MAOTAN MAOTAN. "Maotan maotan bear egin dau (V-ger), ha trabajado bajo cuerda, en secreto" A. 

maho (S), mahu (S; Zerb GH 1931, 322). Ref.: Alth Bot 15; A (mao, mahua); Lh (maho). � Clavel. "Julufrai 

mota [...] bati [usainez aise nausi denari] mahua erraten diote Xuberotarrek" Zerb GH 1931, 322. � Baita 

baratze zear larrosa ta mao. Onaind EG 1955 (5-12), 82. Maitasunaren ikurkorra zan / zure leioko maoa. 

"Clavel". Laux BBa 28. Mauak irri-dagitse. Laux AB 90. 

- MAHO-LORE. Clavel. � Amets maiteñoa da, / erle antz loradian / zuria gozartzen. / Mao-lora txortea, / esku 

lerden artean, / maitez daust aurkezten. Egieder Usk 57 (ap. DRA). 

maoi. v. mahon. 

maoka (V... ap. A; Añ ). � "Maullar el gato, miauka asi, egon, maoka" Añ. "Mayando el gato" A. 

mahoka. v. 1 mahuka. 

mahoma, maomet. � Torbellino, ciclón. "Maomet, manga de viento o torbellino que dispersa el heno, etc., en 

movimientos giratorios" StJayme (ap. DRA). v. bahumeta. � Haize mahoma edo tiriritiak khendu zarokun 

[karrosaren zinkezko estalkia]. Prop 1904, 232. 

mahomar. v. mahomatar. 

mahomarraide (Lar � H). � "Mahometismo" Lar. 

mahomatar (H (V, G)), mahometar, mahomar (Lar, Añ, H (V, G)), mahumatar (H), mahumar (H). � 

Mahometano. v. mahometano. � Tr. Documentado en textos meridionales de los ss. XIX y XX. La forma más 

empleada es ma(h)omatar. Hay mahometar en Beovide (tbn. mao-), Pradere y Mirande (Pr 198), y ma(h)omar 

en Aguirre de Asteasu, Zinkunegi y Txillardegi. En DFrec hay 6 ejs. de mahomatar. � Ez jentillak, ez juduak, ez 

maomarrak, baizikan siniste andia Jainko egiazkoagan degunak. AA III 592. Agertu zion ere maometar ta 

tartarrai ebanjeliua predikatzeko zuan asmua. Bv AsL 104 (213 mahometarrai). Tolosako Nabas deritzaion 

tokiyan kristaubak mairubai (mahometarrai) irabazi ziyeten. BPrad EEs 1913, 219. Maomarrak Afrikaren 

iparraldea berendu zutela. Zink Crit 66. Arabian jaiotzen diranak mahomarrak dira ia bereizkuntzarik gabe. 

Txill Let 125. Andik abiatu giñan mahomatar aberatsen ildegia ikusteko. Anab Aprika 15. v. tbn. AB AmaE 445. 

Arr EE 1885b, 474. Itz Azald 212. Inza Azalp 90. EgutAr 28-7-1958 (ap. DRA). Vill Jaink 33. Ataño MLanak 25. 

mahometano (H, T-L), mahometan, mahumetano (H), bahometain, bahumetein. � Mahometano. v. 

mahometar. � Bahometaiñen legia / orai bortxaz hartü. Xarlem 823. Sarrasi eta bahumetein / suerte orotarik. 

Ib. 1453. Zerga pagaraziz ez bazuten mahometano egin nahi. Hb Egia 82. Mahometanoek badute beren hiri 

saindua. Prop 1897, 52. Horra nor den mahometanoen aita. Zerb IxtS 101s. Izan ziten giristino ala mahometano. 

Ardoy SFran 247. v. tbn. AB AmaE 347. Azurm HitzB 32. Mahometan: Egiat 196. 

mahometar. v. mahomatar. 

mahon, maun (V-gip), maoi (V-gip). Ref.: Elexp Berg (maun). � Mahón (tela de algodón). "Mauna izan da 


mende.


Bergako telia" Elexp Berg. � [Praka] batzuk zirean pelpa, ta besteak mauna. AB AmaE 234. 

- MAHONEZKO, MAUNEZKO (V-gip ap. Elexp Berg). De mahón. "Maunezko prakan modukoik eztago 

lanerako" Elexp Berg. � Alkondara urdin illuna, mahonezko prakak. Erkiag Arran 83. Arrantzale gizagaxoek 

mahonezko atorra daramate soinean. MIH 309. 

mahonga. v. 1 mahuka. 

maordumu. v. maiordomo. 

maorma. "Azitara, tabique de ladrillo y cal, buztiñerrazko maorma" Lar. 

maotu. � Madurar (?). (Relacionado quizá con umotu). � Artzen aal dezu idazti au, sagar maotu ao-kilimakor 

bezain aiduruz ta gorputzari atseden eman-bearrez. Markiegi in Ldi IL 14. 

mapa. � Mapa. � Eskual-herriko mapa eder bat egin du, edo hobeki, biga. Lacombe LEItz 79. Mapari 

behatzen diogu: Betelu. JE Ber 41. Maitekiro ere miatu ditut mapako zirrimarrak eta zeatz guziak. Txill Let 42. 

Europako mapa berria moldatu zuten. Vill Jaink 182. Arabako Diputazioak argitara zuen karta, mapa edo 

lurtamua. MEIG VII 113. En DFrec hay 23 ejs. v. tbn. Zub 57. JAIraz Bizia 30. Anab Aprika 38. 

mapagin. � (El) que hace mapas, cartógrafo. � Nun armari ta buruzaririk? / Nun au [Txurruka] lako 

mapagiña? AB AmaE 103. 

mapila (det.). � Artesa para hacer tortas de maíz. � Mapillaren azpian, alegia taloak egiteko kajaren azpian. 

PEBiz 38. 

mapreza. v. maspreza. 

mapulis. v. maripulis. 

mapuru. v. mahaiburu. 

mara. � (Adj.). Abundante. Cf. mara-mara. � Ai nolako lerrenak, / ai ori izerdi-jario mara. Gazt MusIx 101. 

mara. v. maraz; 1 marra. 

mara. v. maraz. 

marabedi (Lar, Añ), maraberi (V-gip ap. Iz ArOñ), marabidi (Lcc), marabiri, marauri (Bera). � Maravedí. 

"Kontzez, sardiñak zertan dituzu?: Amalau maraberixan (maraberi: 2 cent)" Iz ArOñ (s.v. kontzez). Cf. VocNav: 

"Marabithot, maravedí (Ituren)". v. marai. � Tr. Documentado en textos meridionales desde el s. XVI; al Norte 

lo hallamos en una carta labortana de finales de dicho siglo y en Oxobi. La forma mejor atestiguada es marabedi. 

Hay marabiri en la carta labortana, Etxegaray (Itzald II 159), Orixe (Tormes 119) y Mocoroa, y marabidi en fJZ, 

en Cardaberaz (junto a marabedi), en unas ordenanzas de Eibar y en sendos textos alto-navarros. Hay además 

marauri en Zubillaga (27, junto a marabedi (27)) y en un ej. recogido en DRA. � Ogeta amar edo berrogei mila 

marabidi errenta dabela. fJZ 99. Nor bere etxetara erretiratu dire zituzten marabiriak despendaturik. (c. 1597). 

FLV 1993, 459. Izango dabela bimilla marabidiren multia. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Azkeneko 

marabidiraño pagatu artean. Cb Eg II 172 (III 221 marabedi). Ez ote dire benturaz saltzen bi xori ttipi bi 

marabeditan? Echn Mt 10, 29 (BOEanm 1296 marabiditan; TB, Ip, Or, BiblE sos, Dv, Ur, SalabBN ardit). 

Bakotxa zortzi marabedi ta erdiren balioan. Izt C 135. Arditik ez det, beste sei marabirikua artu beza. Moc 

Damu 8. Marabedian idia, nun da marabedia? (V-ger-m). A EY III 67. Sardiñak zertan dituzu? Amalau 

marabedian. And AUzta 84. v. tbn. DurPl 76. Munita 146. Marabidi: A CPV 340 (AN-larr). � Marabedi, 

marabedi, / haurra girixtino bedi. Ox 41. 

marabidi. v. marabedi. 

marabilla (Volt 94, SP, Lar (+ mira-) � H (V, G)). �1. Maravilla, prodigio. "Maravilla, es del bascuence 

mirabilla, que significa conjunto admirable de mira, mirari y billa, pilla. Marabilla, mirabilla" Lar. "(No es de) 


mende. 

126


maravillar, no es maravilla, ezta miresteko, marabillarik ezta" Ib. � Barraiatu zen marabilla hau herri aietan 

guzietan. Ber Trat 113v. Faltoso onetan egotea ezta marabilla. Cap (ed. 1893), pról. Emon deutsu sinistea / -- 

Andikanoren berbea-- / franzesari ze zatozan / iditera atea. / Oi ze marabilea! BBizk 27. Euskeraren marabilla 

ta nekea, esan diteke, onetan dagoela. Cb EBO 32. Ekustian [Jesusek] egitan ztion marabillak. Hual Mt 21, 15 

(Samper prodijio). v. tbn. SermAN 5v. Acto 370. Balad 194. 

�2. (-ill- Lar, Lcq 108 y 120). "Maravilla, flor" Lar. "(Calendula officinalis), maravilla, flor de muerto, 

mercadela, reineta, flamenquilla" Lcq 108. "(Convolvulus tricolor), maravilla, don diego de día, campanilla 

tricolor" Ib. 120. 

- MARABILLAZ. Maravillosamente. � [Peligro] guzietatik Jainkoak marabillaz atera zaituela. Cb Just 64. 

- MARABILLAZKO. Maravilloso. � Au bere marabillazko gramatikan egin zuen. Cb EBO 16. 

- MILA MARABILLETARA. A las mil maravillas. � An zeuden guziak koroatu ta gloriaz milla marabilletara 

janziak. Cb Eg II 209. 

marabillagarri (Lar, H). � "Maravilloso" Lar. 

marabillaskiro. "Maravillosamente, mireskiro, marabillaskiro" Lar. 

marabillatu (Lar, H). � Maravillar(se). � Familia añ ederki gobernatu izan zuen, non erri guzia marabillaturik 

zeukan. Cb Eg II 200. Marabillatzen zeré jendeak ikustean mutuak mintzatzen (Mt 15, 31). BOEanm 1309. Zoin 

ekustian diszipuluek, baratu zren marabillatruk. Hual Mt 21, 20 (Samper aturditu). 

marabilloski. � Maravillosamente. � Yardesten ziotela marabilloski eken dudetara (B, s. XVIII). BOEans 722. 

marabilloso. � Maravilloso. � Gelditzen da modu marabilloso batez aren majestadea hostian. OA 46 (v. tbn. 

71). Obra marabilloso au espiritu santuak bezela, etzuen egin aitak. Iraz 54. v. tbn. BOEanm 1297 (Mt 11, 2). 

DurPl 92. � (Forma de fem.). � Donzella guzis marabillosa, ezin erranikako zein modesta ura (B, s. XVIII). 

BOEans 715. 

marabio (L ap. A; SP, H (+ -rh-), vEys, VocCB (L)). � Fresa. v. marrubi. 

marabiri. v. marabedi. 

marabit. (Probablemente 'maravedí', empleado en el ej. con el valor de 'cantidad insignificante, nada', como 

ardit, q.v.). � Marabiten jabe estirela gureatsoak (Ororbia, 1758). ETZ 109. 

maraburu. v. maranburu. 

marabut, marabu. � Marabuto. � Marabu-a zutarriz inguratua zan bi sarrerakin. Anab Aprika 89. Ona 

marabut zer dan: arrizko toki itxia, lau albokoa, gaña borobilla, barrena utsa. Ib. 37. 

maradikatu. v. madarikatu. 

maradizione. v. madarikazio. 

maraguri (AN-5vill, B; VocCB (V) � Dv (s.v. malluki)), mariguri (AN-gip; Lar, Lcq 80, H), marauri (AN, B; 

Aq 1240 (AN)). Ref.: A (mariguri, marauri); Echaide Nav 97; Izeta BHizt (maraurie). � Fresa. "Maraguri, fresa 

(BN)" Bon ms. (ap. DRA). "Gure baretzeko marauriek onak dire" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Marauri, fresa 

silvestre (Valle de Araquil)". v. marrubi. � Maraguriz egindako uztai gorria lepotik zintzillik. Eston Iz 150. 

marai (V, AN-ulz; Lar, Añ (V), Zam Voc). Ref.: A; Iz Ulz (gizena). � Maravedí. "Altziñako zeiñ urtetan zen 

olaxe barguak gizendu t'onduan denak ondatu, lau maraiten saldu?" Iz Ulz (s.v. gizena). Cf. VocNav s.v. 

marais. v. marabedi. � Marai bat emongo eneukeala euren garbitasun guztiagaitik. Añ LoraS 173. Marai bat 

gorde-bagarik. Iza EE 1881a, 187. Beartsu bat ere etorri zan ta bi loben (marai erdi bat gutxi gora-bera) egotzi 

zituen. Ir YKBiz 404. Bost etxe-txori ez al dira bi maraitan saltzen? Ib. 278. Emen gagoz gu zortzi marairen 

guran ta lau marai ofrezidu (V-ger). "Aquí estamos nosotros apurados". A EY III 193. 

- BI MARAIKO ORRATZ. "Bimaraikorrátza, bimaráiko orrátza, la aguja salmera" Iz Ulz s.v. orratza. 

- MARAIKO. Maravedí. � Etziñake andik aterako azken maraikoa ordaindu arte. Ir YKBiz 122. 


mende. 

127


maraillo. v. marrailo. 

maraize. "Viento de la mar, de mara, mar y aizea, viento" Lar (s.v. marea). 

maraka. � Maraca. � Dantzatzen eroa zirudin, bera bezelako beste beltz antzeko batek marakak jotzen 

zizkanean. JAIraz Bizia 28. 

marakuki. v. marrakuku. 

marakul(l)u, marakilo (V-arrig ap. A). � "Caracol" A. v. barakuilu, marraskilo, karakoil. � Emakume bat 

zan zetorrena marakulua bezin bare agai luze bat eskuan zekarrela. Elizdo EEs 1913, 140. Marakullu edo 

karakol-eskallerak txoko batean. ZArg 1954, 29. 

marhallo. v. marrailo. 

marama. v. madama. 

mara-mara (V, G, AN). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 230. � (Adv.). Suavemente, despacio y a la 

vez en abundancia, abundantemente. (Normalmente ref. a cosas que caen, se derraman o fluyen como nieve, 

sudor, lágrimas, sangre, etc.). "Mara-mara nago izerditan (V-arr-oroz-m-gip, G-azp-to), [...]; mara-mara dago 

negarrez (G-nav, AN-5vill), está llorando copiosamente; [...] mara-mara dario odola ebagitik (V), de la 

cortadura le mana suavemente la sangre" A. "Gizato aundixa izan arren, mara mara negarrez egon zan" Etxba 

Eib. "Negar muskullutan dago (G-azp), mara mara malkoa zeriola (G-azp)" Gte Erd 230. � Tr. Documentado 

en Iztueta, Arrue (GB 97) y autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. � Elurra mara mara. Izt C 

235. Aitzari ere mara mara negar eragitekoak. Ag G 158. Lanean, izerdia mara-mara dariela. A Ardi 6. Aunela 

mara-mara etsai maltzurra sartzen da askaldian ez zaiolako gogor egin. Ol Imit I 13, 5 (Ch, Leon baratxe 

baratxe). Mara-mara dario / negar-malkoa. Jaukol Biozk 51. Ez nik bezela egingo balute: [...] Bedaiorañoko 

guziak mara-mara yabetzea. Ldi IL 84. Mara-mara gaur nere barrendik / ixuritako tantoak. EA OlBe 7. Elurra 

mara-mara ari zula. Etxde JJ 180. Ni, berriz, mara-mara noake aurren ta artaldeen ibilkeraz nere 

nagusiarengana. Ol Gen 33, 14 (Urt baratxe baratxe, Ker astiro-astiro, BiblE poliki-poliki). Malkoak ugari asi 

baizitzaizkion jalkitzen begietatik, arpegian beera mara-mara ixuriz... Gazt MusIx 163. v. tbn. EA Txindor 123. 

Euzk 1932, 2. JAIraz Bizia 106. NEtx LBB 223. 

- ZIRI EDO/ETA MARA. v. ziri. 

maranburu (AN? ap. A), maraburu (AN-larr ap. Echaide Nav 97). � Fresa. v. marrubi. 

marandio. v. mandio. 

maranga (Sal), maranka (S-saug). Ref.: Echaide Nav 116; Lh (marhanka). � Limaco. v. 2 baranga. 

maranta. v. marranta. 

marantu. v. mahutu. 

marapil, -pilo. v. moropil. 

marapulis. v. maripulis. 

marari. v. 2 madari. 

maras. v. maraz. 

maraska. v. 1 marraska. 

marasma (V-ger-m; Mg Nom, Añ (V)), masma (V-m-gip, G-azp; Zam Voc; -ia Dv (V)), maasma (V-ger-m, G- 


mende. 

128


azp), maresma (G-azp), marasmu (V-ger), masmau (V-ger), parasma (V-m; Aq 1326 (-ea, det.)), parasmau 

(V-m), paasma (V-m), barasma (G; Aq 800 (-ea det., G)). Ref.: A (barasma, marasma, parasma, masma); A 

Apend (maresma); EI 63; Etxba Eib (masmia); EAEL 102. � Araña. "Araña, barasmea (G), algo dudo si es 

telaraña" Aq 800. "Armiarma, marasmea, araña animal" Mg Nom. "Bildur, igoiñ eta gorrotu barik artu ezkero, 

masmia da koko-txiki miragarri bat" Etxba Eib. � Tr. Documentado en los vizcaínos Moguel, Añibarro (MisE 

105), Uriarte (masma) y en Azkue (marasma, parasma y masma). � Nekatuten dira marasma txaarrak legez 

ezertarako ez dan euna eijoten. Mg CO 224. Orduban asten dira botaten adurra aotik masmia legez. Ur Dial 5s 

(It, Dv armiarma, Ip aiñharba). Parasma batzuk (beste izenez aremuak, mismauak, masmaak, armiarmak) 

sareak egiten. A Ezale 1899, 6a (v. tbn. Txirrist 13 parasma). Marasma andi bat eta txiki bat ikusi-ezkero, euria 

laster (V-ger). A EY I 426. 

- MARASMA HANKALUZE, MASMA ANKALUZE (V-gip ap. Etxba Eib). "Araña patilarga de las umbrías 

húmedas. Leizetan bizi izaten da masma-ankaluzia" Etxba Eib. 

- MARASMA-ETXE. "Masma-etxez betetako sapai batera eruan giñuezen, [...] lleno de telas de araña" Etxba 

Eib. 

- MARASMA-METXA. "Parasma-metxa (V-m), tela de araña" A. � Lantegi bat dago, onetarikoxe amaraun 

edo parasma-metxa edo aremu-sare edo armiarma-sareakaz sokalak egitekoa. A Ezale 1899, 6a. 

- MARASMA-SARE (V-ger ap. A), MAXMAUSARE (V-ger ap. A Apend). Telaraña. 

- MARASMA-ZULO. "Pabellón abocinado de la Tegenaria parietina. Masma-zulo ingurura eulixa agertzia 

beste, zuk oiñ eiñ dozun pausua, [...] la cueva de la araña" Etxba Eib. 

marasturu. v. maiasturu. 

maratela. v. maratila. 

maratila (-ill- V-ger-m-gip, G, AN-gip-5vill, L-ain, R-uzt; det., SP, Lar, Añ (V), H (V, G), Zam Voc), maratil 

(V-gip, AN-ulz; -ill Dv (L-côte)), maatil (BN-baig; Hb ap. Lh), baratilla (Sal), maatilla (V-gip, G-goi), matila 

(V-oroz; matil AN-larr), maratela. Ref.: A (maratilla, baratilla, matilla); Urkia EEs 1930, 27; AEF 1955, 82; 

Satr VocP (maatil); Asp Leiz2 (matill); Iz Ulz; Iz ArOñ (maatilla, ma(r)atillia), To (maatilla); Etxba Eib; Elexp 

Berg; Gte Erd 218. � Tr. Documentado al Sur desde Cardaberaz. Al Norte se encuentra en Goyhetche. La forma 

general es maratill(a) (-ila en Zaitegui). Hay ejs. no ambiguos de maratilla, con -a constitutiva, en Moguel, 

Urruzuno (Urz 53), JanEd, Arrese Beitia, D. Aguirre, Erkiaga, Oskillaso y San Martin. La forma maratil se 

encuentra en Xenpelar (-ill), Orixe, Lizardi y en un ej. de EG; maatilla en Goyhetche, maratela en HerVal voc., 

y matilla en E. Arrese, en un ej. de EEs (1920, 89) y Jakakortajarena. En DFrec hay 3 ejs. de maratil(l)a. 

�1. Tarabilla, picaporte; pestillo. "Aldabilla, aldaba menor para cerrar" Lar y Añ. "Una pequeña puerta de 

gruesas tablas movida por bisagras y sostenida por pequeño resorte de madera, maatilla" AEF 1955, 82. "Pieza 

de madera que gira sobre un eje y sirve para sujetar las puertas" Satr VocP. "Ark eragin zion maratillari 

(maratilaz etsi egiten da) (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 218. "Baratila, taravilla: (pestillo) de madera, para cerrar las 

puertas" J.L. Elcarte (Amescoa). � Eztago ez itxirik / guretzat maratillarik, / ate inzirrikatuba / da bide 

adjutuba. Mg PAb 98s. Maatillaz bere bortha / hetsi zuen. Gy 112. Zuk eregita ikusten dozun ate orrentzat 

badaukat nik kisketa edo maratillea. Ag AL 138. Oin-otsa dugu, andre-gaia da, / irauli du maratilla. "Tarabilla". 

Or Eus 361. Atearen gibeleko maratillari eragin bitartean. TAg Uzt 191. Lehio biribil bakharrak maratilla lodi 

bat zeukan. Osk Kurl 130. Athea hetsi zuan maratillaz. Ib. 207. Beti kuxkur maipean, / arin txonkatilla: / 

irikitzen badaki / tajuz matilla. JKort in NEtx LBB 313. � (Fig.). Obstáculo, complicación, problema. � Esi ta 

maratillak kentzeagatik, Malentxoren eskua atxitzearren, atsoa ta agurea, etxeko ta auzotegiko guztiak illko 

zituzkean. Ag G 306. Belar, gari ta babekin ba du / buruan naiko maratil. "Problemas". Or Eus 326. Arrantzale 

zarrak zer guztien egoera ta maratillak erakutsi ta adirazoaz. Erkiag Arran 89. Gure izkeraren bide ta erak, 

gurpilak eta maratilak dirala-ta. Zait Plat 120. � Enbor-gerri-mutur, buru-pillota, / lur gose ordez, egurats 

billa, / (amets ta burutapen-maratilla) / ire azi-gordaillu ta errota. NEtx LBB 242. 

�2. (Aq 663 (G, AN)). Tarabilla (de molino). � Errotako maratillak dagin krakatekoaren antzera. TAg Uzt 

137. Añen-ots gure barren-boluko / matillak, eraingi latza. EA OlBe 98. 

�3. (-illa V-m-gip, G-to; A Apend), maratil, matila. Ref.: A; Etxba Eib (maratillia, aterik); Elexp Berg. (Fig.). 

Excusa, pretexto; réplica, contestación. "Aterik aiña maratilla dauko orrek (V-m), ése tiene pretextos o excusas 

para todo, litm.: ése tiene tantas tarabillas como puertas" A. "Zeinbat zulo, ainbat maratilla" A Apend. "Aterik 

aña maratilla eta bat sobra" Etxba Eib. � Migaiñ ederrarekin / berrogei maratill, / oraiñ lana egin bañan / 

naiago luke ill. Xe 252. Zenbat ateri nik ots, ainbat maratilla, / topatzeko ederra Txomiñ da mutilla. AB AmaE 

405. Bernardok ere pronto / zeukan maratilla, / "denbora onian zatoz / premiyo billa!". AzpPr 127. Dirurik 

ezpadakar / milla maratilla, / berriz etortzen bada / dantzatu makilla. JanEd I 55. Beti ditu gaizkiñak / bere 

maratillak. Ayerb EEs 1916, 156. Atiak añe laratil batik orrek (B). Inza Eusk 1928, 230 (probablemente errata; 

cf. NaEsZarr 1982 (B): atiak aiñe maratil ba ttik orrek). Ate añe maatill ateratzen ttu orrek (AN-larr). Ib. 230. 


mende. 

129


Erderaz ari-bearra bidezkotzeko asmatzen ditugun guziak, maratil uts dirala ta ez arrazoi. Ldi IL 90s. Leiala 

dala? Euzkotarra iritxi dan tokietan ao batez dasate, bañan ez maratil gabea. EG 1958, 10. Aren miñak aterik 

aña maratilla eukan. SM Zirik 125. Liberal itz orrek, ain zuzen, esangurarik ugari eban, emakumeak milla 

maratilla oi dituen antzera. Erkiag BatB 28. Zu maratill bille beti (AN-ulz). 'Nondik adarra jo zabiltz'. Inza 

EsZarr 156. Atiak ainbat maratilla beti (AN-5vill). 'Ateak zenbat maratilla, zuk ainbat aitzeki'. Inza NaEsZarr 

1599. Orrek battu atiak baño maratil gei(ag)o (AN-5vill). Ib. 1641. Denetarako bazeukek orrek maratilla (AN- 

5vill). 'Erantzuna, aitzekia'. Ib. 1863. 

� (H), maratil. "Au fig. Maratilla ou firrila laxatuz geroz, eztitake ixil, elle ne peut plus se taire quand une fois 

son loquet s'est relâché (sa langue a été lachée)" H. Cf. infra MARATILA JO. � Gure andreak infernuko suge 

txar baten mingañ edo mistoa baño zorrotzago du, [...] maratilla askatzean, arenak egin du, ezin arekin bizi 

diteke. Cb Eg III 369. Zelaieko txitxarren mintzak belar beroan txigorturik, atertu bage ari zuten beren maratil 

mintzobakarra. 'Long claquettement'. Or Mi 101. Bakoitzak bere erara eragiten dio mintzo-maratillari. TAg Uzt 

238. 

�4. (-illa V-gip, G-goi), maratil (V-gip). Ref.: A; Urkia EEs 1930, 30; Iz LinOñ 181, ArOñ (ma(r)atillia). 

Péndulo. "Péndulo de madera, que hacen girar las hilanderas para retorcer el hilo" A. "Irulaak, ardi-ulia 

maratillan iruten dutenai bakarrik [...] esaten zaie Oiñatin" Iz LinOñ 181. � Alper-arri baten ertzean zurezko 

usoa orekan ezarri, maratilari eragin ta odi batek zekarren aize zanpatuaren eragitez egan asten zan zurezko 

usoa. Zait Plat 15. 

�5. "Maratilla (L-ain-sar), pasador de puertas de madera, mayor que la tarabilla" A. 

�6. Oportunidad, solución. � Gure lege zarrak ezerezteko, orixe bai dala beraiek ditxaroten maratilla. Goen Y 

1934, 100. Baña beti eukanetik dana konpontzeko maratillaren bat, autu au izanda jarraixan. Etxba Ibilt 471. 

�7. "Maratilla (V-gip), trigo sin barba" A. 

�8. (-illa V-gip). Ref.: Etxba Eib; SM EiTec1; SM EiTec2 131. "Destornillador. Ekarrirazu maratillia torlojo au 

eskatzeko" Etxba Eib. "Orrek gizon-orrek eskuturrian inddar aundixa dau da torlojuak ('tornillos') gogor lotzen 

ditxu maratilliakin" SM EiTec1. 

- MARATILA JO. "(Soltar la) maldita, hablar con demasiada libertad, maratilla jo" Lar. 

- MARATILA-KIZKI. "El gancho de madera con una hendidura en el extremo para introducir el hilo de la lana 

para que no se suelte cuando se suspende la operación de hilar, maratilla-kizkixa" Iz ArOñ (s.v. kizki-pixua). 

marats. v. mahats; maratz. 

maratu. � Diluir. � Amaibako zidorretaz maratuta (diluído) urrun-zabaletan / bestaldeko loren usaiña dartut 

zorion-munetan. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 768. 

maratz (V-ger-och-m ap. A; Zam Voc), marats. � Diligente, hacendoso, laborioso. "Ugazabandrea jasoa ta 

maratza eztanean, parasmak be igarri dakie egiten; eta gero or sare bat, an amaraun bat, alako taiurik! (V-m), 

cuando la ama de casa no es hacendosa y diligente, [...]" A. � Tr. Documentado en autores vizcaínos y 

guipuzcoanos de los ss. XIX y XX. La forma general es maratz; hay marats en D. Aguirre e Inzagaray (RIEV 

1923, 502). � Manterola irasle gomutagarri errime maratz maitagarriak. A in Azc PB 16. Emazte zintzoa, 

iasekoa, ganoraduna ta maratza. A BeinB 41 (v. tbn. Ezale 1897, 143b). Garibaiko Ana Josepa, emakume 

marats, pixkor ta begiratua. Ag G 17 (v. tbn. marats en EEs 1917, 171). Etxeko lanak egiten gizon maratza ta 

ganorakua zen. Etxde JJ 67. Lilietan auts-kiman ari ziran erle maratz langille urrezko gerrikodunak. Erkiag 

Arran 10. Gabontzaren emazteak, maratz eta mazala emoten dau. Erkiag BatB 123. Illargia edo eguzkia bezain 

eder aurpegia eta maratza ta pobreenganako biotz-bera. "Hacendosa". Berron Kijote 137. v. tbn. Gand Elorri 

65. � (Tema nudo, usos advs. y predicativos). � Arduraz eta maratz bere burua zaintzen dauan gizakumea. Pi 

Imit III 45, 2 (SP zuhurziarekin, Ol zurki). Bazkari-ontzen maratz ari da / Garaziren amandrea. "Diligente". Or 

Eus 235. 

maratz. v. 1 marraza. 

marauo (SP). � Maullido. 

marauri. v. marabedi; maraguri. 

marautxo. � "Erderazko 'maravedito, maravedicho'-tik etorria dirudi marautxo onek" A EY I 181. � Arimen 

aurregunean Beran mutilkoak apezai marautxo eskatzen diete (AN-5vill). A EY I 181. 

marauza. v. 1 marraza. 


mende. 

130


marhauze. v. mairauze. 

maraxka. v. 1 marraska. 

maraz (V-arr-oroz ap. A), maras (V-arr ap. Ezale), mara (V-arr ap. A Apend). � "Maras (V-arr) [...], esaten 

dabe soiñeko asko-erabilli ta ezainduagaitik" Ezale 1897, 150n. "Ajado" A. v. narras. 

maraza. v. 1 marraza. 

1 maraztasun (A Apend). � Diligencia, laboriosidad. � Etxaldeko arlo zeregiñetan ebillen egundo baño 

azkarrago ta pozago, barru alai gozoak emoteutsan maraztasunagaz. Ag Kr 201. Alabatxoaren ganora ta 

maraztasuna. Ag G 135s. 

2 maraztasun. "Decadencia (V-m)" A Apend. 

maraztu. "(V-arr-oroz), ajarse una ropa, perdiendo de grosor" A. 

marbalo. v. marmalo. 

marbeltx. "Seguidor, las rayas negras en papel, que sirven para escribir derecho" Lar. 

marbete. "Marbete, pedacito de papel que ponen a los extremos de las piezas de paño" Lar. 

marboil (Lar, Izt 59v, H). �1. Horizonte. Cf. Cb EBO 64s.: "Sukarra edo suak egitea da hoguera, marboilla da 

horizonte". � Bildukotú bere áutatuak munduain laur partetaik, górako marboilla batetik berzeraño (Mt 24, 

31). BOEanm 1328. Trumoi-egunetan marboillean ikusten dan odei matasa baten antzera. Ag AL 127. 

Marboillaren azkenengo arian, zeru ta itxasoa alkarturik egozan tokian, oial zuri batzuk agertu zirean. Ag Kr 

62. Sartaldeko zeru-barren edo marboillean. Echta Jos 274. v. tbn. Otag EE 1881b, 34. Loram 89. �2. (Sust.). 

"Espira, marboilla, ingurubilla" Lar. 

marboilaki. "Hipérbola, en la geometría, marboillakia" Lar. 

marboilako. "Espiral, marboillakoa " Lar. 

marboilar. "Horizontal, marboillarra" Lar. 

marbola. v. marmol. 

marbre. � Mármol. v. marmol. � Eliza ezinago eder den baten erdian, marbre baliusenez üngüratürik. Ip Hil 

139. Austriatik ekarria izana da lapis-lazuli deritzaion marbre hura. JE Ber 63. [Ezkaratza] ttipia da, bainan 

dena marbre xuriz apaindua. Ib. 67. � Erregeren bihotza harri marbre honen pian estalirik eta gorderik 

diagozu. Tt Onsa 122. 

- MARBREZKO. (Adnom.). De mármol, marmóreo. � Unzi guzizko zur preziatuzkorik eta kobrezkorik eta 

burdinazkorik eta marbrezkorik. Lç Apoc 18, 12 (He marbola harri, Dv, Ur (V, G), BiblE marmol, Ip marmor, 

Ol atxurdin). Jateko mahain marbrezko ederrak. HU Zez 165. Marbrezko ezkaratz xuri ederretik barna bagoazi. 

JE Ber 59. Marbrezko harri batean. Herr 25-8-1955, 2. 

1 marda. "Rancune (S)" Lrq. 

2 marda. v. 2 barda. 

marda. v. mordo. 

mardaila (-illa S ap. A; H (+ -alla S)), mardail. � Habladuría, murmuración; calumnia, ofensa, injuria. � Egiak 

soltatüren dü inganazaletarik eta gaixtuen mardalletarik. Mst III 4, 1 (Ip mardailletarik; SP gaizki erran, Ch 


mende. 

131


enganamendu, Pi esames; v. tbn. 35, 2). Hori dün mardalla! / Hitzaz oküpü ondun hil ziña senharra. 'Calomnie'. 

Etch 404. Ziek hor, andere Aurenak, itzalian, lanik gabe eta oro mardailla! Eskual 18-7-1913, 4. Gaiztakeri ta 

iruzur guziak eta edozein alegikeri, bekaitz ta mardail erauzirik. Ol 1 Petr 2, 1 (Lç gaitzerraite, BiblE 

gaizkiesate). Oidipu erregeak nire aurka yalki omen dun mardail gorria. Zait Sof 71. 

- MARDAILPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo (la) habladuría, bajo (la) calumnia. � Iraitziko ditudan 

edonora, an izango dira geren ta galentzat, guzien nausa ta mardailpean. Ol Ier 24, 9. 

mardailari. � Murmurador, calumniador, (el) que habla mal de alguien. v. mardailer. � Biotz-igar, zital, 

mardallari. Ol 2 Tim 3, 3 (Ker irainbaltz-zale). Iparraizeak euria oiltzen du eta bekozko illunak mingain 

mardallaria. Ol Prov 25, 23 (Ker marmarlari). 

mardailbide. "Murmuración, objeto de murmuración" Zait Sof II 155. 

mardailer (-ill- S ap. A; -aller Gèze � Dv, H (S)). �1. Murmurador, (el) que habla mal de alguien; 

calumniador. "Es de las pocas palabras que terminan en r suave" A. v. mardailari. � Mardalleren mihien 

kuntre. Mst III 28, tít. �2. "Mardailler (S), embustero" A. 

mardaileria (-ill- H), mardailkeria. � Habladuría, calumnia, malicia, murmuración. � Gorrotoa, 

mardailkeria, birao ta ele zantarrak. Ol Col 3, 8 (Lç malizia, He, TB malezia, Dv maltzurkeria, Ker, BiblE 

gaiztakeria). Edozein alegikeri, bekaiz eta mardaillkeri egotzirik, aur jaioberriak bezala gogo-esne utsa billa 

zazute. Or MB 438. 

- MARDAILERIAZKO. (Adnom.). "Ce qui sent la médisance, ce qui y tient" H. � Mardalleriazko elhiak. Mst 

II 1, 4 (Ch kalomnia, Ip elhe gaisto). 

mardailkizun. � "Murmuración, objeto de murmuración" Zait Sof II 155. � Etxekoandrea, nere mingaiñak 

mardailkizunik ez al dizu erakarri: guziaren egille Tzeu ageri da. Zait Sof II 70. 

mardakari. "Haineux" Lh Eusk 1919-20 (II), 81. 

mardakeria (S ap. Lh). � Rencor, odio. "Jalousie" Lh. � Ordü beita Santa Grazin joitia, / haxit Janari 

mardakeria. 'Haine'. Casve SGrazi 80. 

mardano (AN-egüés-ilzarb-olza, R-vid). Ref.: Bon-Ond 142; Mdg 149. � "Bélier" Bon-Ond 142. "Como se 

llaman los padres de cada raza, caballar, zamario, [...] lanar, mardano, pelage, akerra" Mdg 149. Cf. VocNav: 

"Mardano, [...], morueco: carnero padre (Caparroso, Tierra Estella, Zona Media, Monreal, Romanzado, Roncal, 

Salazar, V. de Erro)". 

mardarrosa (Lar, Izt C 45, Lcq 104). � "Cameleuca, planta" Lar. "(Tussilago farfara), uña de caballo, pata de 

mulo, farfara, cameleuca" Lcq 104. Cf. VocNav s.v. mardarrosa. 

mardera (V-ger-ple-arrig-oroz-och-m, G-azp-nav, AN-ulz; A Morf 113), mardora (V-ger), mardura (V-gergip, 

G-azp). Ref.: A (mardera); EI 66; Iz ArOñ (mardura). � "Ruedo de la saya" A. "Vuelo de vestido" A Morf 

113. "Vuelo de una cosa" Iz ArOñ. 

mardera. v. marrega. 

mardika. v. mandika. 

mardo (BN, Sal, S, R-uzt; Lecl, VocBN, Gèze, Dv (V, S), H), mardu (H). Ref.: A; Lrq. � Tr. Documentado al 

Sur desde principios del s. XIX. Al Norte se encuentra en Lopez, Eguiateguy, SGrat, Arbelbide, Lafitte y en un 

ej. de Herria. La forma mardu (junto a mardo) se encuentra en Kirikiño. En DFrec hay 2 ejs. de mardo. �1. 

Blando, suave (sentidos prop. y fig.). "Iaiki laster ohe mardo hortarik, levez-vous vite de cette couche molle" H. 

Cf. Uhl RIEV 1908, 403: "Las palabras vascas como mardo 'blando' y otras semejante presentan particular 

analogía con el indogermánico". � Kothoinez edo beste gañerako zerbait gauza eztiz edo mardoz. AR 445s. Sen 

Grat besterentako mardo bezaiñ beretako gogor zen. SGrat 8. Zer begi ernea! Eta, denbora berean, zer bihotz 

mardo eta zabala! Ox in Lf ELit 283. Holako nahigabetan, De Gaulle bürhagertzen beita bihotz mardo. Herr 

15-10-1959, 3. 


mende. 

132


�2. (V, Sal, S, R; Añ, Izt, Dv (V), H, Zam Voc), mardu (Dv (V), H). Ref.: A; EI 13; Iz UrrAnz, ArOñ; Etxba 

Eib; Elexp Berg. (Ref. a seres animados). Lozano, gordo, rollizo, robusto. "Gordo, de muchas carnes", "grueso, 

corpulento" Añ. "Rollizo, gordinflón, mardua. Aretx mardua, roble sano y grueso" Izt 107v. "Haur mardoa, 

enfant potelé. Bildots guri mardoa, agneau gras et de chair molle" H. "Bien parecido, de buen aspecto. Gure 

seme marduak dotore urten dau etxetik erromerixarako asmuan" Etxba Eib. "Oiñ azurra ta azala besteik ezta, 

baiña gaztetan mardo askua zan" Elexp Berg. Cf. IC III 283: "Catalina Íñiguez de Ibargüen, llamada Mardo 

porque era llena de carnes y regordeta" IC III 283. � Idisko gazte, mardo ta ezi gabea. VMg 57. Ama zan 

andrazko mardo galant bat. Echta Jos 58. [Mutillak] euren etxietan baño obeto yaten ebelako, mardo ta 

indartsuak ziran. Kk Ab II 163 (132 mardu). Gizon mardo, sendo, zabal, aize-eguzkiz betea. Erkiag Arran 14. 

Gergoriok sei seme-alaba guztiz eder ta mardoak azi eudiezan. Akes Ipiñ 33. Barruan daukaz sardiña mardo bi. 

Erkiag BatB 121. Etxian ebela neskame mardo eta itxura onekua. Etxba Ibilt 470. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 

532. Apaol 31. A BeinB 74. Bilbao IpuiB 31. � (Con reduplicación intensiva). � Atso bat [...] mardo-mardua 

bera ta al ebanian ukondua goitik erabilten zalia. Kk Ab II 21. Amar milla pezetan erositako zaldi mardomardoa 

bera! Bilbao IpuiB 221. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). "Mardo dator, lozano, pujante, mardúa" Iz UrrAnz. "Mardo, mardua, 

feros, que viene pujante" Iz ArOñ 173n. � Egingo naz txibi eskergea / [...] etorriko natzatzu sarera / andi, 

mardo, gizendurik. Zav Fab RIEV 1909, 34. Gariak dagoz alez betetan mardo ta zarden. AB AmaE 191. Mardo 

ta sendo, bere edergallu guztiakin apainduta, gaztaroan zan baizen eder, zoragarri ta argitsu aurkezten dausku 

[izkuntza]. Eguzk LEItz 21. Untzi zingle ta makal ortan sarturik, oialak zabal, arraunak sendo, besoak mardo, 

biotzak pilpil. Erkiag Arran 197. v. tbn. Ezale 1897, 15a. 

� (Ref. a seres inanimados). Fuerte, firme; grueso, gordo; grande. "Oraingo mutiltxuen dote'arriua, erlojukordoiakin 

txapela mardua" Iz ArOñ 182. � Landara gaztiak iragoten badira lur koipatsuko basora, ezta 

esatekua zeinbat irabazi daruen ta zein marduak gero azi. Mg PAb 126. Lapikuak eztau aragi mamintsu ta 

mardorik egingo. Ib. 129. Pago luze, lodi ta mardoa! VMg 80. Trentza mardoak. AB AmaE 16. Utzirik bonet 

mardua / xapelaz gorde burua. Arb Igand 42. Igali mardo galantak. RIEV 1931, 640. Itsasoen artean gure 

Kantauri mardo, ar, bizarro, lerden, sendoa. Erkiag Arran 8. Diru-etxean dana gordeta eukiteke, zati mardoa 

lurretan ezarri. Erkiag BatB 137. Ames-orpo mardo... 'Robusto'. Gand Elorri 217. � "Aurten azak eztare mardomarduak" 

Elexp Berg. 

� Numeroso. � Ikusi eukien gizalaba talde mardoa. Erkiag Arran 41. � (Con sust. elidido). � Ba-joian keia 

gora, / urreraiño lodi, / [...] ba-nengoan begira, / beeko mardora baiño, / altuko urrira. Gand Elorri 183. 

�3. (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). "De santé délicate" Lrq. 

�4. "Embarazada" A DBols. � Mardo dauke alaba zarrena (V-ger-ple-m). "A la hija mayor la tienen encinta". 

A EY III 261. 

�5. (Uso sust., precedido de gen.). Meollo, cogollo, médula. � Gure erriko berbetearen mardoa ikusi ta ikasi 

gura badozu. Vill in Bilbao IpuiB 8. 

�6. (Uso adv.). "Copiosamente, generosamente. Mardo emoixozu emon biar jakona" Etxba Eib. � (Con 

reduplicación intensiva). "Mardo mardo neurrittuta saltzen eban arek gauzia" Etxba Eib. 

- ATZERA MARDO EGIN. v. atze. 

- MARDO EGIN. Dejar, posponer. � Iñork ez beza biaramoneko ezer mardo egin. Ol Ex 16, 19 (Urt, Dv, Ur 

utz(i), Ker, BiblE gorde). 

- MARDORIK. (Con reduplicación intensiva). Grueso, gordo. � Pago baten azpian zaragia mardo-mardorik 

ikusten zan. Kk Ab II 40. 

- MARDOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). a) "Un peu trop mou (S)" Lrq (s.v. mardotto). b) "Un peu 

trop délicat de santé (S)" Lrq. 

mardo. v. mordo. 

mardoarazi, mardoazi (S ap. Lrq). � "Rendre mou" Lrq. 

mardoera (Vc... ap. A; A Morf 113). � "Grosor" A. "Robustez" A Morf 113. 

mardokeria. "Mardokeri (S?), molicie" A. 

mardoki (S ap. A; H). � Refinadamente, delicadamente, suavemente. "Mardoki etzana, mollement couché. 

Mardoki hazia, élevé dans la mollese" H. � Mardoki beztitürik direnak erregen etxetan dira. Ip Mt 11, 8 (He 

guriki eta ederki, Dv, Ol guriki, Leon aberaski). 

mardokiro. � En gran número, espesamente, densamente. � Euliak erruz [...] batez ere or-emen eroritako 

salda pitin ta gozo apurretan mardokiro pillaturik. Ag G 324. 


mende. 

133


mardora. v. mardera. 

mardoro. "Mollement, au propre et au fig." H (s.v. mardoki). 

mardotasun (V-gip ap. Etxba Eib; Lecl, H), mardotarzun (S ap. A; Dv (S)). � Gordura, robustez, lozanía. 

"Estado y cualidad del que está grueso, blando" A. "Ango jendian mardotasuna, lenengo begirakunan agertzen 

da" Etxba Eib. � Non da orduko mardotasuna? Nora iges egin dute berorren mami galantak? VMg 48. v. tbn. 

Azc PB 177. 

mardots (S ap. A y Lrq; Arch VocGr, Gèze � Dv, H (S)), margots (Lecl, Dv � A, H (BN)), mandots (Sc, Sal 

ap. A). � Erizo (de castaña). "Mardotsa zabaltu (Sc), abrirse el erizo" A. � Gaztaña mardotsian Ip Dial 39 (It 

morkotzean, Ur lakatzian, Dv kharloan). Gaztañatze goran, erkhaiztaz mardotsa, / nuiz zabaltüren den haidürü 

bildotsa. Const "Larrazkena" (ap. DRA). 

mardotto. �1. "Un peu trop mou (S)" Lrq. �2. "Un peu trop délicat de santé (S)" Lrq. 

mardotu (S; VocS 129, Lecl, Gèze, Dv (S), H, Bera, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lrq. �1. Ablandar(se), suavizar(se). 

� Bada uste dienik estudioak bihotza diala mardotzen. Egiat 256. Ezkürrek, hürrek eta aziek hur ephelian 

mardotü behar die. Ip Dial 105 (It, Ur, Dv beratu). Arraerosliaren graziek mardotüren beitü zikhoizkeria. 

ArmUs 1907, 113 (ap. DRA). Bethi beldur horrekin bizitzeak ez dautzu segur bihotza mardotzen. Herr 16-4- 

1959, 4. Bai, marhanta mardotü zitak. Miroir de la Soule 15-7-1967 (ap. DRA). v. tbn. Alth Bot 9. �2. (V-gip 

ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Añ, H). Engordar, hacer(se) rollizo, robusto, lozano. "Ondo jan eta nasai bizi, berez 

dator mardotutzia" Etxba Eib. "Biar eban arek apur bat mardotzia" Ib. "Pentsua naikua darabill da asko 

mardotu da txala" Elexp Berg. � Arbola lurrian mardotu edo loditubak, nok zuzendu okertubak badagoz? Mg 

CO 110. Idiskoa gorputztu, mardotu ta zezendu bada, jaikiko da jabe beraren kontra. VMg 86. Bost gona biar 

dodaz / nik mardotuteko. Azc in Ur PoBasc 223. Beste Erri geienak, [...] geldika geldika mardotuten direan 

artean, Inglaterra andi andika asten dago. A Ezale 1898, 142a (v. tbn. BeinB 73). Zaletasun biok yoiazan 

kozkonduten eta mardotuten aren barruan. Erkiag BatB 78. �3. "Devenir délicat de santé (S)" Lrq. �4. 

Embarazar. "Ezkonbarri orrek mardotu dau emaztia" Etxba Eib. � (Part. en función de adj.). � Emazte mardotu 

bat, amagai bat, bederatzigarren ilebetean bezelantxe. A EEs 1916, 113. 

mardoxka (S ap. Lh y Lrq). �1. "Mou (fig.)" Lh. "Un peu mou" Lrq. �2. "Un peu délicat de santé (S)" Lrq. 

mardu. v. mardo. 

mardul (V-m-gip, G; Lar, Lar Sup, Izt 107v, vEys, Dv (G), H). Ref.: A; Iz Als, ArOñ. � Tr. Documentado en 

textos occidentales desde mediados del s. XIX. En DFrec hay 24 ejs., meridionales. �1. (Ref. a seres animados). 

Robusto, lozano, rollizo, gordo. "De toda cosa que crece con fuerza" Iz ArOñ. � Bildotxa zegoan txit / mardul, 

biribilla. It Fab 32. Neskatxa mardul liraiñ alaiak. Izt C 28. Alkatea, gizon jator ta mardula. Lab EEguna 62. 

Entzun izan baitiogu maiz Arregi mardulari. Ldi IL 43. Emakume gazte, mardul, sendo, erdibeltz bat. JAIraz 

Bizia 28. Arakei guri ta mardul bat. Etxde JJ 214 (v. tbn. AlosT 19). Bertako gazte jende mardula / badijoa 

Australira. Basarri 138. Neska mardula zan, betizua, mari-gizon xamarra. Berron Kijote 221. v. tbn. Bil 118. Ag 

EEs 1917, 213. Or JBDei 1919, 366. Or Eus 29. 

� (Ref. a seres inanimados). "Udare eder, mardula, poire belle et de chair tendre" H. � Esparrago mardul 

biguñak. Izt C 155. Ikusi zituen zazpi galburu eder mardul, lasto batetik zetozenak. Lard 53. Agiri dira zelaisoro, 

ibar eta sagasti mardulak. Zab Gabon 108. Udaberrian osto mardulak jaiotzen dira. Etxeg EE 1883b, 552. 

Frantzesak bezelaxe / luzea bizarra, / mardula ixtarra. Noe 55. Zabaldurik zeuden zapi lodi mardul batzuen 

itxuran. Ag G 11. Elur marduletan drist eta draust. Ib. 203. Ille beltz eder eta mardula. Urruz Zer 75. Lore 

mardul-usaitsuak. Jaukol Biozk 10. Ondartza eta arrikadirik mardulenak. JMB ELG 13. Artôk ba dakar indarra, 

/ [...] zurtena mardul, erroa barne, / edatu leza aztaparra. "Grueso". Or Eus 278. Tanto mardulak dakartzki 

egoaizeak une ontan. TAg Uzt 37. Euri mardula ari zuen. SMitx Aranz 64. Bost zugatz mardul. Or Poem 538. 

Itxaso mardulean besterik ez zan agiri. JAIraz Bizia 32. Gure zugaitzik mardulenari / moztu dizkagu adarrak. 

Basarri 72. Bala aletsu ta mardulak iasoko ditugu. Zait Plat 81. Maitasun orren lore mardula aurtxo bat izango 

da. MAtx Gazt 29. Lur mardul eta ezotasun goxoz bustitakoetan. "Pinguis". Ibiñ Virgil 86. Gaztia zala indartsua 

zan, / zugaitz mardulen moduan. Uzt Sas 344. Elur maluta zan, mardula. BasoM 86. Negar-malko mardulnabarrak. 

MEIG II 93. v. tbn. Aran SIgn 6. AB AmaE 394. Ldi IL 86. Munita 82. And AUzta 123. BEnb NereA 

181. � (Con reduplicación intensiva). � Arrosa gorri mardul-mardul bat / zegoan lore tartean. Jaukol Biozk 80. 


mende. 

134


Marrubi mardul-mardulenaren / gorria. Ib. 22. � (Con el suf. -dun). � Eguzkiak Gazteluko ostrope marduldun 

zumar aundiak jotzen zituenean, tupiki-kolorez edertuak uzten zizkien begi-niniak. NEtx EG 1957 (7-8), 61. 

� (Ref. a cosas inmateriales). � Egi mardulak esango doguz. Eguzk GizAuz 121. Orretxek bota ditu gaur 

arratsaldeko arrazoirik mardulenak. Ldi IL 26. Mosu mardul bi egotzi ziozkan. TAg Uzt 157. Bere erokeriaren 

amorru mardul-yoria tantaka dario. Zait Sof 188. Garo usai mardula. Etxde AlosT 7. Bertso mardul borobillez 

kantatu izan du. Vill Jaink 33. Ikasbide marduleko meditazio-gaia. Ib. 129. Arratsaldeon, anai-arrebak, / auxen 

da egun mardula! Uzt Auspoa 43, 111. Nerea baino jakinduri mardulagoa nahi litzateke. MEIG II 102. v. tbn. 

EA OlBe 90. And AUzta 142. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). � Basoa [...] / eder ta galant, berde ta mardul egongo da guzia. Izt C 

190. Mutilltxoa [...] guziz mardul, sendo, galant, guri eta eder zetorren. Arr GB 53. Euri zaparrada galantak 

luzaro igaroaz, andi, sendo ta mardul egiñ nintzan. Ag G 209. Lore bat, gorria, / mardul, eze, beti; / erts-ezin 

zauria / odolezko iduri. Ldi BB 78. Euria mardul, orria gogor, / ots ori berezkoa da. "Gruesa". Or Eus 264. 

[Liburua] apain, mardul eta menditar datorkizu. F. Labayen in Munita 5. Elurra berriz, iñoiz baiño 

kopurutsuago ta mardulago ari zizun. Etxde JJ 259. Pitagorak erein-aziak mardul ernemindu ta beregainki 

garatu ziran Platonen baratze ederrean. Zait Plat 51. Orduan ardoak gozo eta bildotsak mardul, loa atsegiñ eta 

mendietan itzala lodi. Ibiñ Virgil 76. v. tbn. Bil 118. Etxeg EE 1885b, 369. Enb 43. Mde Pr 128. Erkiag Arran 

149. And AUzta 122. BEnb NereA 208. 

� (Uso sust., precedido de gen.). � Ai au mutilaren guri mardul eder galanta! Izt C 249. Giza-adimendua egia 

aundi auen aitzinean otz-otzean jartzen denean, arriturik gelditzen da, oien sendoa eta mardula atxemaiten 

baitu. Vill Jaink 11. 

� (Uso adv.). Abundantemente. "Copioso, abundante. No trae Azkue en estas acepciones. Elurra mardul aidu, 

nieva copiosa, abundantemente" SMuj. � Negarra mardul egiten zuten / Hernanin eliz-ondoan. Izt C 245. 

[Indoeuropatarren] kutsuak oraindik mardul eta ugari agertzen zaizkigu Euskadin. JMB ELG 76. Lantze au [...] 

Goien-pirene eta Goien-garonatik beruntz mardul isuri zan. Ib. 64. 

� Numeroso. � Baserritar-sail mardulak. Lek EunD 12. Nola bada entzungor egin jende pilo mardul horrek 

esanari? MEIG IV 124. 

� Denso, consistente. � Irakurgai gozo, ugari ta mardulak. Ag G II. Irureun eliz-abestiko sorta mardula. 

ArgiDL 170. Ipui mardul onen osaria arkitzeko (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 207. Obra mardula utzi digu eta 

bizitz-eredu beteagoa. MIH 266. Histori liburu mardul eta trinko bat. MEIG III 125. 

�2. "Fértil (tierra)" A DBols. 

- MARDULIK. Lozano, rollizo, robusto. � Emakume oberik / eztaukala lurrak, / azal zuriagorik / ezta ere 

elurrak, / lodi eta mardulik / bakarrik ezurrak. Urruz Zer 84. [Loriak] zimeldu barik, beti mardulik. Enb 142. 

Arto ta gari, mardulik daude. "Lozanos". Or Eus 295. Ogeita emezortzi urtetaraño gordiñik eta mardulik iraun 

zun emakumea izan zan. Etxde JJ 27. 

mardulagotu. � Mejorar, aumentar, hacer más consistente. � Guk, ere, euskel-antzerkiak mardulagotu ta 

bikañagotu nai ditugu. Zait Sof 5. 

marduldu (V-gip, G), mardultu (Dv (G), H). Ref.: A; Iz ArOñ (mardulketia). � (Sentidos prop. y fig.). 

Engordar, hacerse rollizo, robusto, grueso. "El engordar, crecer, etc." Iz ArOñ. � Tr. Documentado en textos 

occidentales del s. XX. � Agian zure biotz-barruan / mardulduko da, gaur zure eskuan / daukazun sorta zimela. 

Jaukol Biozk 3. Uda yoan da. Marduldu zaizka mordoak / matsondoari. Ldi BB 32. Gizon eta erri 

arrapatzailleak marduldu eta gizendu egiten dira. Vill Jaink 106. Zure bularrak, zure gerria, zure gorputz osoa 

mardultzen ari da. MAtx Gazt 37. Orduan mastia edonun mardultzen da. Ibiñ Virgil 90. Taldea mardultzen ari 

zan. NEtx LBB 92. Ez da Gipuzkoa egonean egon dagoen zerbait, ibili dabilena baizik, noiz edertzen eta noiz 

eskasten, noiz argaltzen eta noiz mardultzen. MEIG IX 150. Ereindako hazi ugaria hazten eta mardultzen ari 

dela ni lo nagoeino. Ib. 100. v. tbn. Erkiag Arran 175. Ol Deut 33, 14. � Hacerse firme. � Orain bizi geranok 

ere etxe aundi eder ontako biztanleak gera, Eliz baten beraren lagunak gera ta aiek bezela mardul nai bear 

genduke ta marduldu gaitezke. Or JBDei 1919, 366. � Baso barrengo ardien / txiliñak barriro. / Marduldu zan 

oiartzuna. Gand Elorri 124. 

mardulki. � Suavemente, delicadamente. Cf. H: "N'a guère d'usage, ni de sens, à moins qu'on ne l'emploi dans 

les significations de mardoki". � Ai, gure potxolo! Landare garbia! / Euskaldun baratzan, mardulki azia! 

Etxeberri in Onaind MEOE 973. Bere biotza mardulki zegoan zeru aldera jotzeko (kantatzeko). EgutAr 3-1-1963 

(ap. DRA). 

mardultasun (V-gip, G; H). Ref.: A; Iz ArOñ (mardul). � Lozanía, robustez. � Zure mardultasunak / guztiz 

nau arritzen, / nonbait ongi ona da / daukazun biziya. It Fab 34. Neskato alaia mardultasunean, / arratseko 

aizez zibuka uledia, / lore bikain bezin atsegingarria. TP Y 1933, 88. Etxeko lanakin lenengo gaztetasunaren 


mende. 

135


mardultasuna zimeldu bazitzaion ere, oraindik emakume itxurazkoa ta gordiña zegon. Etxde JJ 98. � Fertilidad. 

� Lurreko mardultasunean eta zeruko goiko intzean izango da zure bendizioa. Ur Gen 27, 39 (Dv goritasun). 

mardultu. v. marduldu. 

mardune. � Médula (de las plantas). � Artho zankhoaren barneko mardünia, bihotza. Eskual 3-7-1908, 4. 

mardura (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. �1. "Mardura, marduria ifiñi, el relleno que ponen las mujeres en 

el pecho y en el vestido para aparentar" Iz ArOñ. �2. "Se dice de una ropa muy delgada y con pliegues" Iz ArOñ. 

mardura. v. mardera. 

marduzki (Lar � H). � "Redrojo, racimo que dejan los vendimiadores" Lar. 

mare. v. 1 bare. 

marea (SP, Urt I 77, Ht VocGr, Lar, Añ, Dv, H (que cita a EZ)), maria. � Tr. Documentado desde mediados del 

s. XIX en textos vizcaínos y guipuzcoanos, y al Norte en Etcheberri de Ziburu, Axular, INav, Maister, 

Goyhetche (27), Hiribarren y Lafitte (Murtuts 1). Hay un ej. de mare en Berriatua. En DFrec hay 3 ejs. �1. 

Marea. � Zuek ditutzue haize / muthiriak ematzen, / itzeak eta marea / zuek neurriz egiten. EZ Noel 157. Baditu 

itsasoak bere gora beherak, bere mareak eta muthantzak. Ax 600 (V 386). Baldin marea bada, goardia emozu 

eraman etzaitzan. INav 39. Hartzazu uestetik zeren marea hagitz doha norterat. Ib. 39. Untzi handiarekin 

hartzazu marea ona. Ib. 78. Hala nula itxas mareak untzi bat horrat hunat erabilten beitü. Mst I 13, 5 (SP, Ch, 

Leon uhinek, Ip itxas ühainek). Marearen gora beerak. Izt C 78. Lehen errotaraino heldu da marea. Hb Esk 93. 

Billatu omen zuben / urrengo egunian, / maria bajatu ta / agertu zanian. JanEd I 75. Maria gora zijuala. Iraola 

79. Ez mariak gorabera aundik izaten ditualako baizik aldi batean ur txikik diralako. JAIraz Bizia 11s. Mareak, 

ur-bera denean, txalupak berakin eramaten dituan bezalaxe. Vill Jaink 44. v. tbn. Arti MaldanB 191. Maria: 

Aran-Bago ManMed 303. � mare (V-m). Marea (ref. al tiempo que dura la pesca). � Danok gagoz pozik. 

Pixuak amabost tonelada emon deuskuz. Mare ona egin dogu. Berriat Bermeo 391. �2. "Mar" Lar. �3. "Marea, 

viento apacible de la mar" Lar. �4. (-ia V-ger-m ap. A; Ort Voc). "Quiñón, ganancia correspondiente a cada 

tripulante" A. "Maria, arrantzaleen alogerari esaten iako. Dirutan barik arraiñetan artuten dabe" A BGuzur 163. 

"Maridxie, el mareaje, una de las partes alicuotas en que dividen la ganancia obtenida" Ort Voc 140. 

"Maridxerdi, medio mareaje" Ib. 140. � Nire besoak inder asko euki ezarren, marie osoa emon ostien. A 

BGuzur 130. Txitxotxu! Etzi maridxerdidxe. Ort Oroig 123. Orduan, mutillak maria laurena bakarrik irabazten 

eben. Berriat Bermeo 388. � A zuan moskorra, maria-ta erdikoa gitxienez! Erkiag Arran 18. 

- MAREA HANDI. Marea viva. � Baldin heldu bazare kanpora zato estean nordestean laurdenean zerengatik 

marea handiak baitabilza. INav 112. Naiz izan bere kontra / aize-mot guztiak, / eta marea andi / edo ur biziak. It 

Fab 102. 

- MAREA-BEHEITI. "Est maris recessus, baxamará da, maréa behéiti dóha" Urt I 77. 

- MAREA-BEHERA, MARIABERA (V-gip ap. Etxba Eib; G-bet). Bajamar. "Eguardixan da gaur mariabera" 

Etxba Eib. v. itsasbehera. � Askotzat indar geiago edukitzen duala itxasoak mariagoran mariaberan bañan. 

Aran-Bago ManMed 303s. Iruren artian bazeramaten upela maria-beran. Urruz Zer 101. 

- MAREADUN. "Aequorei amnes, ibaia mareadúnak" Urt I 339. 

- MAREA-ERDIKO, MARIERDIKO (V-ger-m ap. A; Ort Voc). "Grumetes que ganan media ración o sueldo en 

la lancha" A. "Maridxerdiko, muchacho de medio mareaje. Es el encargado de cuidar y limpiar la lancha, así 

como de llamar de madrugada a los tripulante de a bordo" Ort Voc 140. Cf. MAREA OSODUN. � Semeak sei 

ilebete itxesoan eroanarren, marie erdiko baino etzan. A BGuzur 130. Apurren baten ibili nintzen arrantzale 

Lekeition, marie erdiko. Ib. 129. Maridxerdikue ta txalupe-neskatillek. Ort Oroig 122. 

- MAREA-GOITI. "Est maris accessus, maréa da, marea goiti doha" Urt I 77. 

- MAREA-GORA, MARIAGORA (V, G), MARIGORA. Ref.: A (maria-gora); Etxba Eib (mariagora). a) 

Pleamar. "Andik sei ordura, mariagora" Etxba Eib. v. itsasgora. � Toki beroetan marea goran uzten dute 

sartzen ura zelai zabaletan. It Dial 113 (Ur ur goran, Dv itsasoa gora delarik, Ip itxasua gora denian). v. ej. de 

Aran-Bago in MAREA-BEHERA. � (Fig.). � Gau da nik hau idaztean, / nekearen marigora. Azurm HitzB 36. 

b) (maria-gora V-m ap. A; marigora Izt C 206 � H). "Sorte de poisson" H. "Una almeja grande" A. 

- MAREA-KONTRA. Contra marea. � Ioan behar du marea kontra iakin nahi duben lekuban. INav 136. Maria 

kontra, / naiko lana bazan, / ala ere eguardiko / balia erriyan zan. Arrantz 107. 

- MAREA MUTU (maridxe mutue Ort Voc). "La parte de la ganancia que reservan para repartir por las fiestas de 

Carnaval y Andramarías" Ort Voc 140. � Da sosidxuek konfrome badauz, enparadue lotu deidxela maridxe 

mutuentzat. Ort Oroig 122. 


mende. 

136


- MAREA OSODUN. "Además de los pescadores de ración entera (maria osodunak) y los de media ración 

(maria erdikuak), había hace años los orekariak (Lekeitio)" AEF 1960, 18. 

- MAREAZKO. (Adnom.). � Alizarko eta Falamuako entradan badela mareasko portu bat zeinari baitaritza 

Albert. INav 67. Okla eta Iokle biak dire mareasko portuak. Ib. 97. 

marhea. v. marrega. 

marea-ero. "(V-ple), grulla" A. 

mareante. "Mareante, diestro en el marear" Lar. 

1 mareatu (SP (sin trad.), Lar), mariatu. �1. Marear(se). � Joxe gizajua, mariau biarrian, nun euanik pe barik 

gelditu zan eta belarriak apal-apal ein da alde eban. SM Zirik 133. Oraiñarte ez naiz mareatu. Berriat Bermeo 

389. En DFrec hay 2 ejs. de mareatu. � Erakleito-ren asmakizunak [...] norbera ta gizartea mariatu besterik 

eztu egiten. Zait Plat 127. �2. "Marear, gobernar el navío" Lar. �3. (Lar), mariatu (V-gip ap. Elexp Berg). 

"Marear, enfadar. Lat. fastidire" Lar. "Ume demonio orrek mariau ein nabe" Elexp Berg. 

2 mareatu. � [Birjinari] eskerrak bihurtu ziozkaten bere libratzaileari bezala, mareatu zioten haren ikhusteaz 

zuten atsegina eta harekin zeruan izaiteko zuten desira. (Interpr?). Jaur 161. 

3 mareatu, mareadu. � Estropear. � Egiten dau pekatu [...] edozeinbere gauza mareadu, sitsak jan edo 

ustelduba ezagututen eztakijanari salzen deutsanak. Astar II 166. 

mareatu. v. mariatu. 

mareatzaile. "Mareante, diestro en el marear, mareatzallea" Lar. 

mareazio. � Mareo. � Oraiñarte ez naiz mareatu. Mareaziño onekoa naiz. Berriat Bermeo 389. 

marhega. v. marrega. 

marel. "État de tranquillité de l'eau. Ibaia marel dago toki hortan, en cet endroit là la rivière (se tient) est 

tranquille. Ur marela, eau dormante" H. v. nare. 

mareldu. "Devenir tranquille, n'avoir qu'un cours peu sensible, en parlant de l'eau. Ibarreratzearekin mareltzen 

da ibaia, la rivière prend un cours tranquille en arrivant à la plaine" H. 

mareo (Lar; -rio V-gip ap. Elexp Berg). � "Mareo, mareoa, itxasjoa" Lar. "Mariua eaitten jako" Elexp Berg. 

marhera. v. marrega. 

mareskal. v. mariskal. 

maresma. v. marasma. 

1 marexal (T-L), marexel. � Mariscal. v. mariskal. � Marexalaren etorraraz eztut uste dela deus intenzio 

gaiztorik. (c. 1597). FLV 1993, 452. Katinat marexala abokatü ziradian. Egiat 256. Armadako marexal / zütiet 

izentatzen. Xarlem 44. Franziako marexal baten alhaba zen. Ip Hil 74. v. tbn. Zerb Azk 34. Marexel: Etcham 

120. 

2 marexal. � Veterinario. � Han-hemenka marexalak abiatu ziren beraz ardiek kopetako hezurraren idekitzen, 

delako uli-umearen kentzeko. JE Med 39. Ilhortzen badira behi bat baino gehiago, behar da [...] mezutu 

marexala. Gatxitegi Laborantza 169. 

marexu. v. marrazo. 


mende. 

137


marfil (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc, O-SP 222 � SP, Lar, Añ, H), marpil. Ref.: Bon-Ond 141; 

VocPir 334. � Marfil. v. boli. � Bisaiak zioen nola / marfillak distiatzen. EZ Noel 42. Zur gorri au da 

Habanako kaoba, balsau ebanua ta zuria marfila. Mic 13r. Margo edo kolore zurija eukon, bolija (marfilla) 

lakua. Altuna 94. Atzak marpilla baxen zuri. Laux AB 47. Iauretxeetako eburra (marpilla). Ibiñ Virgil 79. � 

(Con -zko, adnom.). "(De) marfil, marfilezkoa" Lar. "Ebúrneo, de marfil" Ib. � Non da aren marfillezko oi-oatze 

ta inperioko tronua? Mb IArg I 223. Marfilezko torrea. Añ EL 1 229 (v. tbn. el mismo ej. en ArgiDL 114). 

Marfilezko sabela, zafiroz adornatua. Echn Cant 5, 14. Marfilezko ontzi guztijak. Ur Apoc (V) 18, 12 (TB, IBe 

marfilezko, Ur marfillezko). Koralezko, aren ezpaiñak; perlak, aren ortzak [...], marfillezko, aren eskuak. Berron 

Kijote 148. 

marfuka (R ap. A � Aq 39 (R)). � Catarro. 

marfulla. "(S, arc.), peinado especial" A. 

marfundi. v. mafrundi. 

marga. � Don Manuel Ignazio de Agirre [...] zeñak izkribatu zeban lurrak ongarritzeko marga-ren 

gañean. Izt C 470 (el editor traduce "sobre la forma de abonar los campos"). 

marga. v. marraga. 

margain. "Niel, relieve en plata, margaiña" Lar. 

margaindu, margandu. "Nielar" Lar. "Nielado, margaindua" Ib. � Urrezko katetxoak egingo dizkizugu, 

zillarrezko artxoz margainduak. "Vermiculatas argento". CantCS (G) 1, 10 (V y V-m margandu; Echn 

pintarrakatu). 

margandu. v. margaindu. 

margarita. �1. "Señorita, doncella" Deen II 83. �2. Perla. � Ateak, bakotxa perla o margarita prezioso bat (B, 

s. XVIII). BOEans 755. Ate bakoitza da margarita deritzan arri preziotsuz egiña. AA III 581. Agertuten da 

alako joija edo margarita balijotsuba. fB Ic II 284. �3. (AN-olza, Sal, R; Lcq 104), margerita, margaita (L). 

Ref.: Bon-Ond 150; VocPir 700; Lh (margaita). Margarita (flor). � Kanpoan lilirita, / etxian margerita. Saug 

142. Margaritaz estalia / pentze bat xuri egina. Herr 9-4-1959, 4. Zoin pollita amitza / margaiten artean! Herr 

27-2-1964, 4. �4. (Pl.). Nombre que se daba a las mujeres afiliadas al Partido Carlista. Cf. VocNav s.v. 

margaritas. � Txapelgorri ta Margaritak beratziurren bat asi zunaten Sakramentinoetan. Or QA 88. 

- MARGARITA-LILI (margaita S; Foix ap. Lh). Ref.: Alth Bot 11 y 16; Lh y Lrq (maragaita lili). "Pâquerette" 

Alth Bot 16. "Marguerite (bot.)" Lh. 

- MARGARITA-MADARI. "Madari mota bat" Elexp Berg. 

- MARGARITAZKO. De margarita, de perla. � Jenero urrezkoak eta zilarrezkoak, eta arri baliosezkoak, eta 

margaritezkoak, eta liño soil finezkoak. Echn Apoc 18, 12 (Lç, Dv, Ip, Ur (V, G) perlazko). 

margarri. "Notable" Lar. 

margarriro. "Notablemente" Lar. 

margatz. � Egia latza, garratza ta margatza dalako-edo, ugazaba aberatsak olakorik entzun be eztabe nai. 

(Interpr?). Eguzk GizAuz 26. 

margazkari. v. margozkari. 

margazki. v. margozki. 

margerita. v. margarita. 

1 margin (R-vid ap. A; Lar, H), markin (Lar, H (V, G)). �1. Margen, límite. Cf. VocNav: "Margin, confluencia 

de dos campos (Roncal)", "marguín, margen, orilla, espuenda, talud (Roncal)". � Erori zren euriak eta ugaltiak 


mende.


erkin zren marginetarik . Hual Mt 7, 25 (Samper ametarik). � Margen (de página). � Goidel fraideek 

istudiatzen zituzten Latinezko textuen marginan emanak. Mde Pr 231s. �2. (V ap. A � Añ (V); Izt 114v), 

markin (V?, G?, AN? ap. A). "Quadro de jardín, huerta" Añ. "Tablar en huertas y sembrados" Ib. "Cuadro o 

porción determinada de un campo labrado" A. �3. "Demarcadador, markiña", "marcador, markatzallea, 

markiña" Añ. 

2 margin. "(R), fraise" Dv. v. marrubi. 

marginar (Lar, H), margindar (H), markindar (Lar, H). � "Marginal" Lar. "Marginal, limitrophe" H. 

margindar. v. marginar. 

margindu (Lar, H), markindu (Lar, H). � "Margenar, marginar" Lar. "Margenado, marginado, margindua" Ib. 

"Marginer, mettre en marge, en bordure" H. 

margintsa. "(L-ain), cacerolas de cocina" A. 

margintxa (Añ (V)). �1. "Quadro de jardín, huerta" Añ. "Tablar en huertas y sembrados" Ib. �2. (V-arr-oroz 

ap. A). Azkue remite a margin 'límite'. 

margirudi. v. MARGO-IRUDI. 

1 margo (Lar � H), marko (H). � Tr. Documentado en la tradición occidental desde finales del s. XIX. Al 

Norte sólo se encuentra en J. Etchepare. En DFrec hay 39 ejs., meridionales. �1. "Carácter, letra, azgarria, 

margoa" Lar. "Carácter, señal" Ib. "Caractère, lettre d'alphabet, signe d'écriture" H. 

�2. (L ap. Lh; A, Bera, Garate 6. a Cont BAP 1949, 361, Zam Voc). Color. "Hay una palabra de uso corriente en 

V y es margul con su derivado marguldu y su variante margol que acusa la legitimidad de este vocablo que cayó 

en desuso. En nuestros días se ha usado mucho la palabra margo en esta acepción, habiéndola tomado de 

Hervás" A. Cf. A Gram 131 nota 4. Cf. A Discursos 5s.: "Había yo en mi mocedad hojeado algún tanto su 

Catálogo de las lenguas de las naciones conocidas y aún recuerdo con fruición haber visto en él por primera vez 

primero el vocablo vasco margo color, arcaico ya, no registrado en el único Diccionario vasco entonces 

conocido, cuyos derivados, margul 'descolorido' y marguldu 'perder el color' los conserva aún el pueblo". � 

Garagardo onek bits eta margo ederrak daukaz. AG 910. Margo askoko orriz beterik / arro ikusten ziñian. Ezale 

1898, 93a. Usaina, kolorea edo margoa. Itz Azald 163. Eskuetako ta oñetako beatzak ere margo edo kolore au 

dute. IArt Itzald II 46. Margo edo kolore zurija eukon. Altuna 94. Ortzadarraren margo guziak. JE Ber 70. 

Ondar gorri ezea antzo, / gari elduaren margo. Ldi UO 52. Erti-lan oetatik ikusgarrienak margoz eta eztenez 

marrestuak dira. JMB ELG 48. Eguzkitatik begiratuta / margo beltzagoa dute. "Color". Or Eus 263. 

Sozialismoak irakasle asko ta margo askotakoak izan ditu. Eguzk GizAuz 46. Badute margo laru, eritsu bat 

ibaietako urek. Mde Pr 117. Beltza zan nere biotz-utsunea margoz bete da. Txill Let 116. Ixin aldean pozezko / 

gauzen eztanda ta margo. Gand Elorri 61. Margo biziz apaindu billa-irtetze au. Onaind in Gazt MusIx 153. 

Dena da murmur gozo, / dena margo musker. NEtx LBB 217. v. tbn. v. tbn. Euskalduna 1899, 95. EEs 1913, 

363. Ag EEs 1917, 213. Zink Crit 35. ADonostia Itzald II 10. Enb 68. Laux AB 61. SMitx Aranz 219. JAIraz 

Bizia 44. Etxde AlosT 34. Egan 1955 (1-2), 9. Zait Plat 62. Ibiñ Virgil 78. 

� (Como primer miembro de comp.). � Ertigintza zeguan guztiz aurrendua: arri-moldakera eta ildo eta margoapainkera 

beintzat. JMB ELG 29. Begiak margo-antxaz eunka gutxi bereiziko ditizu, baiña belarriak millaka 

asko. Or QA 127. Aidezko zerbait dabil, / gupera ta garden, / gauzen ertz eta margo- / argiak itzaltzen. 'Colores'. 


� (Como segundo miembro de comp.). Del color (de). � Katu elur-margo, marrakaz isatsa / legunduz. "Color 

de nieve". Or Poem 556. Odol-margoa ta ardau kolorea agirian ipini! Erkiag Arran 35. v. tbn. Anab Poli 14 

(muskar-margoan). 

�3. Cuadro, dibujo, pintura. v. margolan. � Naiz eliz-laurki ta margotan dala, naiz bestelako margo 

nabarretan izan, Erroman bezelako ikusmira-aukerarik ozterontzeko uritan ez dago. Ayerb EEs 1915, 262. 

Margoz apaindutako Fig. 2. Azalpena bean duzu. Zait RIEV 1933, 67. Margotarako ta mukulu-iduriak egiteko, 

euna, oiala, arria, zura bear ditu. Or Y 1934, 83. Gure patioan / ez dago lorerik, / ezta klaustroetan / arku ta 

margorik. 'Pinturas'. Gand Elorri 78. 

�4. Pintura, material que se usa para pintar. � Ur margoak, acuarelas; kolorek, margok, uretan sartuta gero 

egiten dan pintura-lana. Ayerb EEs 1915, 260n. 

- MARGO-ANTZE. Pintura, arte de la pintura. � Platon lenago ikasten ari izana zan, Drakon irakasle zuelarik: 


mende. 

139


margo-antze ta olertia ere ikasten ari izana zan. Zait Plat 10. 

- MARGODUN. v. margodun. 

- MARGO-ERTI (BeraLzM), MARGERTI. Pintura, arte de la pintura. � Iratertijak eta otallertiak gaia bere iru 

neurritan darabille: luzeria, zabaleria ta sakontasuna. Margo-ertijak: marguak, lerruak eta ikuskaria. EEs 

1925, 82. Margo-ertian eta harri bitxietan Fortunato [...] sasi-jakintsua zenuten. Mde Pr 106. v. tbn. Margerti: 

EEs 1918, 3 (ap. NeolAG, s.v. margo). 

- MARGO-GAI. Pintura. � Margo-gai asko erabiltzen zan garai onetan, argorritik eta lurgorritik atereak batez 

ere. JMB ELG 35. v. un ej. de Zaitegi s.v. margokoi. 

- MARGO-IRUDI, MARGIRUDI (BeraLzM). Cuadro, retrato. "Cuadro pictórico" BeraLzM. � Margo-irudi 

erakusketa. GMant LEItz 56. Beste batzuentzat, itzegiten duen margoirudia, ut pictura poesis. Etxeg Itzald II 88. 

Orman zintzilik gelan bazizun / aretxen margo-irudia. SMitx Aranz 219. 

- MARGOKO (Lar), MARGOZKO (H). a) Característico. b) De color. � Eliz-leioetan margozko (kolorezko) 

leiarkiak. J.B. Ayerbe EEs 1912, 61. Argi, dardar, margozko, / euri ta soiñuzko, / urbil ta urrin zoiataz, / ames 

jaungikozko. 'De color'. Gand Elorri 181. � De color (de). � Txano ta galtzak gorri margozkoak (kolorezkoak) 

ziran. Etxde AlosT 76. Ezpata beltza altzairu margozko zorroan sartuta. Ib. 77. � Lumadi ta iru margozko 

gerrikotsua. Euskalduna 1899, 95 (tbn. 95 iru margoko). Zure inguruan, iru margoko ari auek, banaka, iru aldiz, 

biltzen asiko naiz. Ibiñ Virgil 56. 

- MARGO-LANGAI. "Boceto" BeraLzM. 

- MARGO-LAURKA. Cuadro. � Lotsagabekeri ura margo-laurka (cuadro de pintura o color) artatik kentzeko. 

J.B. Ayerbe EEs 1912, 58. 

- MARGO-MIN. "Color vivo" A DBols. 

- MARGOZ. De color, en cuanto al color. � Begi ederrak baitzituen, erneak, ilea labur, margoz kanela iduri. JE 

Bur 15. Margoz dek txuri-gorria, / apal, on, pare gabia. Enb 169. Margoz, bikaña; eztarriz, abeslaria. Ldi BB 

38. v. tbn. Markiegi in Ldi IL 13. 

2 margo (Lar). �1. Derecho. "Derecho, acción" Lar. "(Ni hagas cohecho, ni pierdas) derecho, ez egin 

emaitzagorik, ez eta galdu margorik" Ib. "(No tienes) derecho alguno a ésto, eztezu margorik, ez zuzenik 

onetarako" Ib. � Zer deretxo edo margo dirade oiek? EConst 17. Guzion batzarrea erabat bata bestearen 

margoen seguranzarako. Ib. 17. Zertan dago jabetasunaren margoa edo deretxoa? Ib. 17. �2. (Lar � H). 

"Derecho, no torcido" Lar. "Recto" Ib. 

- MARGOZ (Lar, H). "(En) derechura" Lar. "Par direction droite, droitement" H. 

3 margo (S ap. A y Lrq; Arch VocGr, Dv (S), H), margu (H (S)). � Gubio. "Espèce de goujon" H. � Txipen, 

margoen, aingiren, loluen atzamaiteko permisionerik ezta. Eskual 24-1-1908, 3. 

margo. v. margu. 

margode (Lar � H). � "Derechura" Lar. "Rectitud, derechura" Ib. "Droiture, direction droite" H. 

margodun (L ap. Lh; BeraLzM). � (Lo) que tiene color, coloreado, colorido. � Buruan egaki eder margodunak 

daukezala. Arriaga Lekob 42. Iñork lurbira osoan egunkari ori baño ezer zeatzagorik, ezer margodunagorik [...], 

asmatu aal-ba-lezake, yaso beza eskua. Ldi IL 150. "Margodun ba dira", au diagote begiek, "guk iragarri 

ditugu". Or Aitork 257. Botoiletan / thu margodunak dizdir ederkiro. Mde Po 91. � De color (de). � Begi 

ameslarijak eukozan eta urre margodun (koloredun) ulia. Altuna 73. Noruntz aroe esku-lotuta / burni margodun 

gorputz gogorroi? "De color de hierro". Laux AB 80. Egoaizeak isastu ditu atzo iñularrean zerupean ikusi 

genduzan laño odol-margodunak. TAg GaGo 17. Ardo margodun untzorrian kokatuz. Zait Sof 125. � Iru 

margodun girgillak edo txingolak aizean erabilliaz. Euskalduna 1899, 95. Jasorik gora iru margodun / abertzale 

ikurriña. Enb 122. 

margodura (L ap. Lh; BeraLzM). � "(L; Eskual), peinture" Lh. "Tonalidad" BeraLzM. 

margogabe (L ap. Lh; BeraLzM). �1. Incoloro, descolorido; oscuro. � Amesa etzan izan; / baiña amesetan lez, 

/ aundi ta margo gabe / t'errez gertatu zan. 'Oculto'. Gand Elorri 112s. �2. "Independiente, en política" 

BeraLzM. 

margogile, margogill. � Pintor. � Margogill (pintor) baten zipozkeria. J.B. Ayerbe EEs 1912, 57. 

margoilo. � (Adj.). Redondo, esférico. � Ortze zabaleko illargi margolloak. EEs 1921, 16. 


mende. 

140


margoindu. � "Decolorar" BeraLzM. � Guenez ikusi zenuanetik [ikurriña] margoinddu da. Eleiz Euzkadi (rev.) 

1913, 440. 

margokera. � Tonalidad. � Lili-ubel beltzaren margokera illuna dute. Ibiñ Virgil 113. 

margoketa. � Pintura (actividad). � Aldi artako gizonen oiturak nolakoak izan biar zuten, margoketan zuten 

trebetasuna eta abar erakutsi zigun. EEs 1918, 85. 

margokoi. � Coloreado, con color. � Kizkiñak maizenik ez dute margorik; batzuk, berriz, margokoiak dira, 

adibidez, lore gorrien kizkiñak, sapaburu-isatseko kizkiñ margokoiak. Zait RIEV 1933, 63. Kizkiña margo 

bereziz margotzean, margotu egiten da: margo-gai zale itxua baita. Beraz, gun aril-margokoia duzu. Id. ib. 67. 

margol. �1. "Almeja grande" A. "Cierta clase de almeja. Es mucho más ahondado que la txirla (almeja) tirando 

a esférico, con las valvas rayadas, intensamente caladas, en dirección de la charnela al borde exterior de la valva 

y tiene un gusto acre muy acentuado" Irigoyen Gaceta del Norte 8-5-1957 (ap. DRA). �2. "(V-m), hélice, cierto 

caracolillo de mar" A. 

margolan. � Cuadro, pintura. � Etxena aiñekorik etzala argituko margo-lan orretan. Ayerb EEs 1915, 292. Ez 

dut bada ikusten halako margo-lanik. JE Ber 61. Pintatzen, margo-lanak egiten, izen aundia irabazi dabe mundu 

guztian. Alzola Atalak 78. Lanbro antzean egindako margolana bezela. Lek in MEIG II 124. Partarrien 

hazpandarraren berrogei bat marrazki eta margolan. Herr 31-7-1997, 2. Paleolitiko [...] margolan harrigarriak. 

Herr 2-10-1997, 3. Ramiro Arrue artixta zenaren margolan eder batzu. J.B. Dirassar Herr 16-4-1998, 1. 

Margolan erakusketa. Herr 30-4-1998, 2. 

margolari (L ap. Lh; Bera). � Pintor. � Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 7 

ejs., uno de ellos septentrional. � Jose Inazio Etxenagusia, Ondarribiko seme margolariaren bizitza. EEs 1914, 

99. Ziamarta berriz Gipuzkoako margolari azkarren batek egiteko asmua artu zan. Ayerb EEs 1915, 292. 

Oihalaren gainean finkatu ukan balute margolariek sainduari Manresako kaperañoan gertatu gogo-bahitzea. JE 

Ber 60. Margolari: Aita Jose Luis Iriondo. Bilbao IpuiB 277. Irurak ertizaleak, pintatzailleak, margolariak. 

Alzola Atalak 77. v. tbn. Zink Crit 8. EEs 1931, 69. Berron Kijote 18s. 

margolaritza. � Arte de la pintura. � Aitak ezin ezagutu zuan, bere semeak, beste ikas-lanak alde bat utzita, 

margolaritzan (pintoretzan) ogia irabazi zezakeanik. Ayerb EEs 1915, 259. Pintura bera, margolaritza bera, 

pintatzeko ahala bera, ukatu zan. Txill HetaH 89. 

margoro (Lar � H). � "Derechamente" Lar. "En droite ligne" H. 

margot. "(S; Foix), plante qui produit une espèce de boule qui purge" Lh. 

margots. v. mardots. 

margotsu (L ap. Lh). � Coloreado, lleno de color. � Eguraldi ozkarbi ta margotsua (cielo despejado y de fuerte 

colorido) baita. Etxde AlosT 13. Erotu egin nau betirako gaurko igotze margotsuak. Txill Let 69. � Pintoresco. 

� Antzuolan "Valdejunquera"-ko garaipenaren oroimenaz egiten dan jai margotsuan. Lab EEs 1923, 103. 

margotu (Lar, Añ, H). �1. "Designar" Lar y Añ. "Notar, señalar, marcar" Lar. "Litm., mettre une signe, une 

marque dessus, désigner, noter, signaler, marquer" H. �2. (L ap. Lh; Bera), margoztu (V-ger ap. Ort Voc 151; 

BeraLzM). Pintar. v. margoztatu. � Tr. Documentado en la tradición occidental durante el s. XX. La forma más 

empleada es margoztu. Hay margotu en Ayerbe, Olabide y Txillardegi, y ambas formas en Enbeita, J.M. 

Barandiaran y Zaitegi. En DFrec hay 5 ejs. de margotu y 2 de margoztu. � Laburdiko uri eder artan margotu 

(pintatu) zituan Etxenak laurkiak eta ur-margoak. Ayerb EEs 1915, 260. Lurrune ta janzkiak margoztuko 

lituzken bidaztiak zentzugabeko antzezkia emango lieke alegia bere irakurleai. "Pintase". Zink Crit 61. Nok 

edertoen margotzen eban / Españaren ixatia. Enb 172 (61 margozten). Sukaldeko berokitasuna margozten asi 

eta bat batian marreztera diojoakigu Barbier. J. Artetxe Y 1933, 329. Orrelako menasta darabilkite oraindik ere 

Urbasako artzaiak beren ardiak margozteko. JMB ELG 47. Beti bezelatsu zegoen dena, baiña bestelako kutsuaz 

margotua. Txill Let 61. Bildotsa yango dan etxeko ateburu ta panta biak aren odolez margotu itzazute. Ol Ex 12, 


mende. 

141


7 (Dv ezarri, Ker busti, BiblE odoleztatu). "Otoiope" untzi ederra, urdiñez oraintsu margoztua. Erkiag Arran 80. 

Olerkariak, oi bezela, panpin ta giar margozten dizkigu bi maitaleen maite-lillurazko ar-emate auek. Gazt MusIx 

155. Benetako jatortasun usainez margoztuta, pintauta, mundu guztia ziar erakutsi dabe. Alzola Atalak 78. Nere 

anaia alboko gela batean margozten aritzen zen. MEIG IX 140 (en colab. con NEtx). v. tbn. Zait RIEV 1933, 67. 

Margoztu: Or Mi 4. TAg Y 1933, 22. Etxde AlosT 77. Ibiñ Virgil 60. � (Part. en función de adj.). � Ormetatik 

exegirik milla marrazki ta oial margoztu. TAg GaGo 88. Baita kristal-margotuz egindako Diana jainkoizun 

eiztariaren irudi bat ere. JMB ELG 99. Orma margoztuetan argi egin. Zait Plat 153. Ontzixka margoztuetan 

ioan oi dira euren alorretara. Ibiñ Virgil 113. v. tbn. EA OlBe 26 (margoztu). 

margotza. � Pintura (arte). � Oso zan liburu-zalea eta bere margotza-ikastolan liburutegi banan banangoa 

zeukan. Ayerb EEs 1915, 262. 

margotze. �1. "Designación" Lar. �2. Acto de pintar. � Gipuzkoar ertilari bizkorrari galdetu zion Diputazioak 

kristaleriko margotze ura zeiñek ondoena egin ote zezakean. Ayerb EEs 1915, 292. 

- MARGOTZE-LAN. Tarea de pintar. � Berari agindu zion Diputazio Jaunak Jauregiko leiar edo kristalerako 

margotze-lana. Ayerb EEs 1915, 292. 

margozale. � Pintor. � Adiskide Dunixi idazle-margozale jaioa. Ldi, carta 4-2-1930 (ap. DRA). 

margozkari (BeraLzM), margazkari. � Pintor. � Luka Sandua [...] sendatzalea zan ta zenbaitzuk diotenez, 

margazkaria ere bai. Ir YKBiz IX. 

margozki, margazki. � Cuadro, pintura. � Bazter oietan egin det margozki edo kuadro bat. EEs 1926, 43. 

Eusko-usaiezko margozki ta argazkiak. Ldi IL 117. Ormako margazki batean. Or Aitork 30. Margazki ta 

idurikizun bere eginbide doietik aratago eramanez! Ib. 287. En DFrec hay 9 ejs. de margozki. 

margoztari. �1. "(L), peintre" Lh. v. margolari. �2. "Tintorero" BeraLzM. 

margoztatu (L ap. Lh). � Pintar. v. margotu. � Aldarearen gibeleko erretaula handiaren zati margoztatuak. 

JE Ber 22s. Auritze, bere etxe xuri garbietako leiho margoztatuekin. Ib. 17. Izpi gorriak urrez margoztatzen 

dabez gaztelu zuriaren iru dorreak. TAg GaGo 6. En DFrec hay 3 ejs. de margozta(tu). 

margoztu. v. margotu. 

margu (R-uzt), margo (R-uzt). Ref.: A; ContR 533; Iz R 292. �1. "Mora" A. "Margo bíltan, recogiendo moras" 

Iz R 292. Cf. VocNav: "Margu, nombre vasco de la mora, fruto de la zarzamora (Roncal)". �2. (R; Aq 23 (R), 

Mdg 151). Ref.: VocPir 687; Iz R 310; Echaide Nav 97. Fresa. "Márgu bíltra, a recoger fresas (R-is)" Iz R 310. 

- MARGU GORRI. "(R-uzt), chordón (Roncal), mora roja" A. 

margu. v. 3 margo. 

marguazi, marguzi (Sal ap. A). �1. "Mora" A. �2. (R). "Marguazi, lo mismo que marguosto" Arzdi PlantR. Cf. 

VocNav: "Marguaci, nombre vasco del fresal o fragaria vesca, al que también llaman marguosto (Isaba, 

Roncal)". 

margul (V-ger-oroz ap. A; Zam Voc). � Descolorido, incoloro. "Está compuesta de margo y ul. Este segundo 

componente se usa en los derivados uldu, orriuldu, mutuldu, significando 'despojado, privado'. Margul es pues, 

no sólo por el uso, sino hasta por su origen 'desprovisto de color'" A. � Muiñ eman dezaiela ezpain margulez. Or 

Mi 142. Bestea berriz, ez da margotzen, margo-gaien egarririk ezpaitu izaten eta orregatik, gun aril margula 

deritza. Zait RIEV 1933, 67. Zure masail margulak eguzkiak bizitu ta beztu ditzan. Etxde AlosT 55. Bazetzan 

erdi bilutsik, begi margulak zabal-zabalik. Mde Pr 152. Margula zan argia ta eurikara giroa. Txill Let 81. Nai 

txuriek, lili-margul ta urdamutur garaiak bildurik. Ibiñ Virgil 35. v. tbn. Gand Elorri 69s. � (Tema nudo, usos 

advs. y predicativos). � Bildurra bera argiz iantzi ta gizondu al balitz, elitzake Txili egoan baizen margul da 

kolorga edo zurbil egongo. A BeinB 91. Iru astez arat onat ikusi ginun labakietan borda-inguruan, illun eta 

margul, zarpil eta aurpegi-murritz. Or Mi 86. Aurpegia margul eta eskugain argaletan zaiñak agirian zitun. TAg 

Uzt 180. Izadiak zerion olermen usain naroa, its eta margul (melancólico y descolorido) gelditu oi zen. Etxde JJ 

11. Eguantza zurbil eta margul Titonen urrezko oatzetik iaikitzen badin bada, ai ene! Ibiñ Virgil 78. v. tbn. Zait 

Plat 31. 


mende.


marguldu (V-ger-oroz ap. A). � "Ponerse macilento, perder el color" A. � Lur larreko belarrak makurtu ta 

marguldu egin ziren. Or Mi 114. � (Part. en función de adj.). � Lore argal, ustel ta margulduak. Lh Itzald II 

101. 

marguosto (R). "(Fragaria vesca), fresal" Arzdi PlantR. Cf. VocNav s.v. marguosto. v. marguazi. 

marguriol. "(V-ger), hierba semejante a la planta pimienta" A. 

marguzi. v. marguazi. 

mari (gral.; H), maria (G-goi). Ref.: A; JMB (marie, mari); Etxba Eib; Elexp Berg. �1. "Nombre familiar 

femenino que se antepone a ciertos adjetivos para sustantivarlos y personificar el calificativo. Mari-sorgiñ, marizikiñ, 

mari-arro, mari-guzurti, maribandera, etc." Etxba Eib. "Muy usadas en Ataun estas frases: Oi da marie!, 

¡qué sra. ésa! Ez da mari txarra oi, no es mala sra. ésa" JMB. Cf. A s.v. mari: "'Maria gurea bein ioango elizara 

ta bertan eperdiz altarara', esan ei eban Peruk aitxiña (V-ger)". Cf. VocNav s.v. marichico, marimoco, 

marimoño, marizápalos, mari-zíquin, marizopil, etc. � Mari Migelen etxean no da to, emaztea gizon, oiloa oilar 

(AN-larr). A EY III 45. � Erle-ume bati [...] kixkolak ahutaraka aintzinera arthiki ziozkan Piarresek, oihurik 

amultsuena ere ba: Bil Maria, bil Maria! Eta erle-umea finkatu zen haitz ondoari. Barb Piar I 186 (DRA traduce 

"voz que se da a las abejas"). 

�2. "(G-goi), genio subterráneo, jefe de otros, como sorgin y lamia. Su marido es maju" JMB At. v. tbn. JMB 

MitV 423ss. � Beste urtzizko izaki askoren entzuteak ere Euskalerrian badirala esan gentzake. Oetako bat Mari 

da. JMB LEItz 104. 

- MARIA-BIDEETAKO. "Mujer pública, ramera (FSeg)" A. 

- MARI-AKER. "Marimacho, [...] mari-aker (G-to)" A EY III 373. 

- MARIAN. Al baño María. � Emazu zure esnia emeki emeki arroltzien gainerat higituz, egosaraz zaitzu 

marian, sua gainian eta azpian emanik. ECocin 27. 

- MARIAREN BAINUAN. Al baño María. v. MARIAN. � Ipintzen da egosten mariaren bañuan. Cocinan 56. 

- MARIAREN KHARDU. "Chardon bénit, Mariaren khardia, triaga" Alth Bot 6. 

- MARI-AUSARKI. "Mari-ausarki, despilfarradora (AN-erro)" Inza EsZarr 177. 

- MARI-BANDERA (V-gip, AN). Ref.: Asp ANaf; Etxba Eib (mari); Elexp Berg. "Mujer ligera, de no muy 

buena fama, tiene más sentido peyorativo que mari-mutil" Asp ANaf. "Gaztetan mari-bandera majua izandakua 

da" Elexp Berg. 

- MARI-BEKAINEKO. v. bekaineko. 

- MARI-BISTAKO. "Solamente válido para adorno. Unek eztu balio, au maribisteko bat da" Izeta BHizt2. Cf. 

VocNav: "Mari-bistaco, aplícase a los objetos de bonita apariencia, pero de corta duración y pésimo resultado, a 

las engañifas (Tierra Estella, Puente la Reina, Pamplona, Montaña)", y "marivistaco, dícese del que tiene buen 

aspecto, pero es sólo apariencia (Améscoa)". Cf. tbn. Herr 30-5-1957, 4: "Marieder bistako, batere ez geroko, 

c'est une chose qui a beaucoup d'apparence, mais peu de valeur". � Barinbáda guziá presúnzio, álke guti, oñak 

arin, bégiak libre, irria gora, etc., malo; mari bistáko eztá deustáko. LE in BOEanm 541. 

- MARI-BIZAR. � Durdukiñeko Maribizar bat eta neure burua, irurok gengozan Artaloraneko etxaurretik ez 

urrun. Erkiag Arran 142. 

- MARI-BONBIL. "Obesa mujer (V-ger)" A EY III 373. 

- MARI GAIZTO. Nombre de un genio del mal. Cf. SMitx Aranz 19n.: "Mari Gaizto onek izen asko ditu: 

Anbotoko Señora, Aizkorriko sorgiña, Gaiztoa... eta abar. Sorgin guzien ama da". � Zaldi-karroza suzkoan, / 

gaua izar dagonekoan, / aideak-zear pasiatzen da / Mari-gaizto jaurgo osoan. SMitx Aranz 19. Agorreko 

gurutze-egunerarte Mari Gaizto laño oien zai egoten da bereak egiteko. NEtx Antz 11. --Nor da Mari Gaizto? -- 

Andrazko sorgin gaizkille bat. Anboton du bere gordeleku nagusiena. Ib. 11. 

- MARI-GANGAR. "Se dice de mujer o muchacha de poco seso o poco formal" Izt (s.v. formal). 

- MARI-GIXON. Marica, afeminado. Cf. MARI-GIZON. � Fabore hauxe eskatuko nieke nere izakera (eta 

ondorioz idazkera) ezin eraman duten marigixon xipoxtu guziei. PPer Egunk 22-10-1991. Hemendik aurrera, 

euskaldun errespetatua izatekotan, eruditoa eta marigixona izan beharko dela. Id. ib. 

- MARI-GIZON. Marimacho. Cf. MARI-GIXON. v. MARI-MUTIKO, -MUTIL. � Neska mardula zan, betizua, 

mari-gizon xamarra, bibote batzuk ere bai bait-zituan. Berron Kijote 221. 

- MARI-KOROTZ. (Empleado como sobrenombre). � Ai bere amandre Marikotzek burue yasoko baleu yaso! 

Kk Ab II 39. 

- MARI-MAESTRA. "Mari-maistra, marimaestra, marimandona. Marimaistra edarra eindda ago i" Elexp Berg. 

- MARI-MAISU. "(V-arr-arrig), mari-sabidilla, bachillera, mujer presumida de sabia" A. 

- MARI-MANDONA. "Marimandona. Ni enoia jolastera mari-mandona orrekin" Elexp Berg. 


mende. 

143


- MARI-MATRAKA (V, G). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Mujer muy bullanguera" A. "Marimatraka bat, 

mujer desobediente y dura" Iz ArOñ. "Revoltosa. Guria ta zuena, bixak pe mari-matraka majuak" Elexp Berg. 

- MARI-MORTZIL. "Zeporrote (motza eta zabala) (G-azp), marimortzil (emakumea) (G-azp)" Gte Erd 49. 

- MARI-MOTRAILU (-illu V-gip, G; mari-motroillo V-gip). Ref.: A (mari-motraillu); Iz ArOñ (marimotraillu). 

"Marimacho, mujer que en su corpulencia y acciones parece hombre" A. "Marimotraillu bat, una chica fuerte y 

dura. Marimotroillo bat, chica muy cargada de traseras" Iz ArOñ. 

- MARI-MUIROKO. Nombre de un genio del mal. � Afalondoan konta dezake [...] / zer ta nola ta nondikan 

nora / bizi zan Mari Muiroko. Or Eus 94. Gau artan Akelarren bildu zitekean / Mari Muirokorekin sorginbatzarrean. 

Ib. 275. 

- MARI-MUNDUKO. Diosa, genio. � Mari Munduko, basajaun-jainko / okher jakitun osoa, / jainkosa zaintzen 

zenituztenak / ibaia eta basoa. Mde Po 103. 

- MARI-MUTIKO (G-goi, AN, L, BN-arb-baig; -mitilko Sal; -mutilka R; mutilko S), MAIMUTIKO (-th- S). 

Ref.: A (mari-mutiko, mari-mitilko); Lrq (maimuthiko); Izeta BHizt2; Gte Erd 5. Marimacho. "Hombruna, 

muchacha revoltosa, amiga de andar entre muchachos" A. "Gure neskatiko au arras mari-mutikoa da" Izeta 

BHizt2. Cf. VocNav s.v. marichico. v. MARI-MUTIL. � Edale, gormanda, auher, mari mothiko. Etch 379 

(variante de la versión de Lrq). Neskatxa gazte bat, [...] Luison deitzen zutena, juaten da soldado guardia bat zen 

lekhura eta han harturik tanbur bat, marimuthiko hura da abiatzen tanbur yoiten. Elsb Fram 82. Berehala orok 

begietan hartuko dautzute, izen-goiti emaiterainokoan lagunek eta orok: "mari-muthikoa". HU Eskual 30-5- 

1913, 1. Ez aski kopetatuak, ez aski parparoak edo papoak ageri, ez aski Mari-mutikoak, ez aski irakurtzen nere 

liburuak eta kazetak. Barb Sup 59. Neskak pleka... Pullita ginikek. Funtsean, aski mari-muthikoak tiuk oraiko 

egunean eta arrunt futituak. Herr 12-9-1957, 3. 

- MARI-MUTIL (V, G, AN, B, BN-arb; -muthil S; H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Inza EsZarr 177; Elexp Berg 

(marimutill); Gte Erd 5. Marimacho. "Asto-ganean ankartolaka dabilen emakumeari Mari Mutil iminten ddako 

ezizentzat (V-och)" A EY I 37. "Desvergonzada" Inza EsZarr 177. "Marichico. Fubola, bizikletia ta olakuak 

gustatzen jakuen neskei, zenbait mozolok marimutill esaten dotse" Elexp Berg. v. MARI-MUTIKO. � Uren 

ondo handiak, / behar zituen izitu / eta lotsaz herabetu / gure bi marimutillak. Gy 184. Ta zu, berritsu, marimutille. 

Alz Bern 77. Oinak arin arin eta buruz arinago, / mari-mutil goseak hil, negua jin deno. Ox 91. Beti 

mutillekin dabillen neska "marimutill" eta beti neskakin dabillen mutilla "maritxu" biurtu oi da. MAtx Gazt 32. 

Mutillak su ganetik saltoka asi dira [...]. Gero, mutil txikiak. Gerotxoago, neskato marimutillen bat be bai. 

Alzola Atalak 81. Mari-mutill ori zein dan esango dizuet. "Rapaza". Berron Kijote 137. "Matxorra" deitzen omen 

ziotenan, marimutil horietakoa zelako edo. PPer FLV 1987, 187. 

- MARI-PETRAL. "Impertinente, quisquillosa. Oiñ etxakiñat zelakua izango dan baiña gaztetan mari-petral 

majua zonan" Elexp Berg. 

- MARI-PUNTTA. Mujer a la que gusta destacar (?). � Lengoan, bizi-bizi ari ziran elkarrekin Matilde ta Zezili; 

bi Mari-Puntta moda-modakoak. NEtx LBB 132. 

- MARI-PURTZIL (-ph- H). Mujer mal vestida, desaliñada. � Errege Salomoni bi maripurtzil etorri zitzaizkion. 

Or MB 256. 

- MARI-SORGIN (V ap. A; Muj EEs 1915, 264). a) Mariposa. "Marisorgiñ (V, msLond), mariposa" A. � Ego 

me, pollit, leun-leunaz / apaindutako mari-sorgiñ, / lore tartean loretxo bizi / baten antzera / gora ta bera / zoro 

dabill. EA Txindor 35. b) (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). "Maribrujilla. Umia negarrez dabill eta gure 

mari-sorgiñ ezta urrin ibilliko" Elexp Berg. 

- MARI-TENTE. Altiva, orgullosa (empleado como sobrenombre). � --Nola joan zaizu eguna? --Ala, ala. 

Alboko Mari-tente orren makiña otsarekin, belarriak gortuta. --Zein Mari-tente? --Txomin txikiñeko Irene, 

emakumea. NEtx LBB 137. 

- MARI-TXINDOKI. Nombre de un genio del mal. � Mari Txindoki ta aren neskame / zaraten sorgin beltzeri, / 

sasi-azpira bil zaiteztela, / diozuet guzieri. Or Eus 345. 

- MARI-TXIRDIL. "Andrajosa (Sal)" A Apend. 

- MARI-URDIN. "(L-ain, BN-baig, Sal, R), mujer desaseada" A. 

- MARI-URRAKA, M.-URRIKA. Nombre de un genio del mal. � Ibar loretsu hontatik iragaile, Mari Urraka 

bide da mintzo, isolaren mintzoz, [...] zeren jainko-emea bait da. Mde Pr 140. Ez al duk iñoiz Mari Urrakanik 

entzun? --Mari Urrakanik...? Orain urte bi, trumoi ta tximisten artean, Anbototik Txurrumurruren gañera etorri 

zala ta... Eston Iz 10. Benetako Mari-Urrikatzat artu eban Ixurtzako andra batek kontau eustan niri au. Alzola 

Atalak 35. 

- MARI-ZIKIN (V-gip, G-azp-bet, L-ain, B, R-uzt). Ref.: A (mari-urdin); Etxba Eib (mari); Elexp Berg; Izeta 

BHizt2. Mujer desaseada. "Baiña zetan zabitz or, mari-zikin, eskuak iriñetan sartuta" Elexp Berg. "Gure auzoko 

andre oi marizikin ta gaixtoa" Izeta BHizt2. Cf. VocNav s.v. mari-zíquin. � Eta ikusirik exeri alki guztiyak 

autsez betiak zeudela biatzaz jarri zuben danetan: Marizikin. EgutTo 9-7-1921 (ap. DRA). Mari zikiñeen 

(zikiñaren) kolada, asteartetik gora (AN-larr). Inza NaEsZarr 683. 

- MARI-ZILIPITRIN. "Cessata mulier, [...] ema molde gaitza, marizilipitriñ" Urt IV 444. 

- MARI-ZIRTZIL. Mujer sucia, desvergonzada. � Mari Zirtzil... uztaren amalaugarren eguna zan... Dilin-dalan 


mende. 

144


zeinutegian... ur bedeinkatua ere artu... protestantea. A Ardi 84. Damutu gabe il ziranak an ari ditxin deabrudantza 

nasi artan; ez, naski, marizirtzillen besoetan ezti-ezti. Or QA 194. 

maria. "(L-côte), pez pequeño marino, sabroso, de ojos grandes" A. 

maria. v. marea; mari. 

mariadura. "(L): 1.º effacement; 2.º détrempement; 2.º évaporation" Lh. 

maria-gonagorri. "(Gc, AN-5vill), vaquita de San Antón" A. v. marigorri. 

mariagora. "Mariagoria, decíamos del vilano o la semilla alada de los cardos. Mariagoriak azixa daroia, bere 

jatorriko bedarra munduan zabaltzeko" Etxba Eib. 

marian. v. MARIAN (s.v. mari). 

mariana-gonagorri (AN-gip ap. A). � Mariquita, vaquita de San Antón. v. marigorri. � Mariana gona-gorri, 

biar gure abariitan eguzkia txuri txuri eta moxorroa gora yaurtiki (AN-larr). A EY I 434. 

mari-andres. "(V-ple-m), mari-andres-aurki (V-ger), silleta con agujero pequeño en medio del asiento" A. 

marianista. � Marianista. � Marianistek badituzte bi [jaiotz-irudi], andre handizki batek emanak. MEIG I 78. 

mariapanpalona. v. maripanparona. 

mariarazi (L ap. A; A Apend). � "Hacer apagar, mezclar la cal" A. "Matar la cal" A Apend. � Sutik khentzen 

da eta hartan mariarazten lakha bat gisu bizi. Dv Lab 51. 

mariardatz (V, G). Ref.: A (ardatz, mariardatz). � "Especie de molinete cuyos movimientos hacen que el hilo 

mal retorcido se endurezca" A. v. malardatz. 

maria-talako. "(V-m), estrella de mar" A. 

mariatar. "Marial, Mariano" Lar. 

maria-teilatuko, maria-talletuko. � Mariquita. v. maritxu-teilatuko, marigorri. � Marigorrik eta Marije 

talletukok (edo marije talletuganeko) elkarren antza badute (Marije talletuko tellatuan bizi dala uste dute). JMB 

LEItz 98. 

- MARIA TEILATU-GAINEKO. Mariquita. v. ej. supra. 

mariatu (L ap. A; Dv), mareatu (H (L)). � Disolver(se). "Goiz behar da lurra itzuli, ongi marea dedin, il faut 

labourer tôt la terre, pour qu'elle se désagrège. Gisu bizia urean mareatzea, dissoudre, éteindre la chaux vive 

dans l'eau" H. � Ez dezazula bihia erain, gisua mariatu den aintzinean. Dv Lab 183. Gisua, azpira ezarri gabe 

lurraren gainean uzten bada, bere balioaren erdia galtzen du, zeren mariatzen baita lurrari bere eginbidea egin 

gabe. Ib. 182. Lurreko hezetasunak mariatzen du [gisua], lurrak hartzen du haren hatsa eta zathitzen da. Ib. 183. 

� Ligar(se) (una salsa). � Vatel urkhatu zen, saltsa bat etzitzaiolakotz mareatu. Hb Egia 138. 

mariatu. v. 1 mareatu. 

mariatz. v. maiatz. 

mari-barna. "(R-uzt): 1.º morcillón; 2.º panza" A. 

mariburduntzi (V-ger ap. A; -burrunzi Izt 7v). � "Libélula, insecto neuróptero llamado también caballito del 

diablo, notable por la belleza y elegancia de su forma, fuerza de sus alas y rapidez de su vuelo" A. v. 

mariorratz. � Ezagutzen al duzu mari-burduntzi au? "Water-fly". Amez Hamlet 169. 


mende. 

145


(maridonobe). "Nombre que dan a una determinada ración de cerdo. Se dice que la comían antiguamente las 

mondongueras, para almorzar, el día del matacherri o matanza (V. de Roncal)" VocNav. 

marigora. v. MAREA-GORA. 

marigorri (V-ger, BN-baig ap. A; Dv). � Mariquita. "Coccinela, vaca de San Antón. El pueblo atribuye a este 

insecto la facultad de anunciar bueno o mal tiempo, según vuele o deje de volar" A. "Marigorri zomorro txiki bat 

da (Coccinella septem punctata)" JMB LEItz 98. � Mari gorri, gona-gorri biar eguzki ala euri (V-arr). A EY I 

434 (v. tbn. el mismo refrán en JMB LEItz 98 (G-goi)). Marigorrik eta Marije talletukok elkarren antza badute. 

JMB LEItz 98. 

marigorringo (V-ple-arr-oroz-m-gip), maringorringo (V-gip). Ref.: A (mari-gorri); EI 382; Elexp Berg. � 

"Coccinela, vaca de San Antón. [...] Mari gorringo gorringo gaur ala biar euria egingo? (V-ger)" A. � 

Maringorringo eurixa ala euskixa eingo; eurija eiten bozu Santa Mariñako zubitik botako. EI 386. Mari 

gorringo: biar ta etzi eguzkia egingo (V-arr). A EY III 67. 

mariguri. v. maraguri. 

mari-intxaur (V-ger-m-gip). Ref.: A; Elexp Berg. � "Nueces, las más grandes que hay" A. 

marijesi. "Marijesiak, villancicos de Navidad en Gernika" DRA. 

marika (L-ain ap. A; Dv). �1. Espantapájaros. � Haren beraren aitari aldiz, galtza batzu, asko landetako 

mamu edo marika batzuek ez baitzuzketen nahiko bele-fiken iziarazteko ere. Barb Sup VII. �2. (Dv, H (L)). 

"Homme de paille dans les mascarades, ou produit pour faire peur aux gens" Dv. "Masque, homme habillé en 

femme. Par ext., femme mal vêtue" H. � Lehenik hogoita hamar bat dantzari gazte, [...] handik segidan lau 

besta-gorri, lau kaxkarot eta lau kotilun gorri edo marika. Herr 18-2-1965, 2. 

- MARIKA-DANTZA. Nombre de un baile de carnaval. � Plazerekin ikusi ditugu gazteak atzartzen, ihauteria 

zela kasu. Pena laiteke gure marika-dantza pollitak suntsi balite. Herr 16-2-1961, 2. 

marikaka. "(V-ger), gaviota que hace vomitar a otras lo que han comido, para apoderarse ella; vulg., cágalos" 

A. 

marikallet. "(G-bet), segundo día de carnaval" A. 

marikatxu. � Bata zan gizon marikatxua / griegu zarrean oilarra, / baina zatika andi egin iakan / buruan 

eukan gangarra. Azc PB 241 (in Ur PoBasc 237 ikusgarrija). 

mariko. "1.º (V-m, AN-gip), v. marikaka; 2.º (V-m, G-bet), cierta gaviota de tamaño regular y pico amarillo; 

vulg., garray" A. 

marikol (L-ain ap. A; SP, H (L)), marikola (vEys, Dv (L-côte)), maikol (L-côte ap. A; H). � Alubia; garbanzo. 

"Haricot commun, ilharra. [...] Mailharra erraten diote han-hemenka; baba-erruma Bizkaian, nunbeit irakurtu 

dugunaz. Zenbat aldiz maikola ere ez dugu aditu!" Zerb GH 1932, 87. � Nekazariaren langintza, berak 

darabiltzaten lur eta oek ematen dituzten ondasunen izenak. / [...] Illarra. Maikola. Aza. Izt C 234. Etxe guzietan 

marikolak egosten eta gure etxean panderaka. "Les haricots". Atheka 194. Dela ilhar edo marikola, dela lur 

sagarra, hala hala ereiten dute. Prop 1902, 159. 

marikorkoil (H (+ mai-)), marikurkuilu (-illu L ap. A; Urt V 259; -ullu H (+ mai-)), marikorkoila (L-côte ap. 

A � Dv (-illa)), maikorkollo (H). � "Escargot" Dv. "Caracol" A. v. barakuilo, marikuskuilu, marraskilo. 

marikorkoildu, maikorkoildu (H). � "Rouler une chose ou se rouler en forme de limaçon, à la manière d'une 

vis" Syn. kurkuiltzea, korkoiltzea" H. 

marikosa. v. mariposa. 


mende. 

146


marikota. "Bekanekoak begi-ganekoa esan gura dau edo begi-ganetik betazpiak itxi edo zarratutera etorten dan 

loa. Marikota bere esaten da" Ezale 1897, 28n. 

marikuskuilu. "Marikuskullu, escargot" H. v. barakuilo, marikorkoil, marraskilo. 

marilis. � Cierta clase de flor. � Espos lagun bat bearrez / kurritu zuen zelaia: / arrosa hor kausiturik, / 

gustatu julufraia. / Handik zonbait urratsetan / marilisari ohartu: / arrosa ahantzi zuen / lore berria maitatuz. 

Herr 9-4-1959, 4. 

marilo (-illo V-m ap. A). Azkue remite a mariko (q.v.). 

marimarma. "Araña. Darric" DRA. v. armiarma, marasma. 

marimutikokeria, marimutikoeria. � Actitud, acción, etc. de marimacho. � Kenduko diozkat ba nik 

marimuthikoeriak! GH 1957, 181. 

marimutilki. AxN explica muthiriki (392) por marimutilki. 

marin. � Hartarakotx har ezazue bi untza milla marin erro, untza laurden bat espezia itze. (Interpr?). Mong 

589. 

1 marina. �1. Marina. � Sen Gidastek baditubela etxe batzubek mariñan eta badu hirias suduestetik Eliza bat. 

INav 58. �2. Marina, armada. � Tomas de Vicuña Intendente jeneral marinakoa, Kapitan ertzgoitikoa. Izt C 

477. 

2 marina. "(S-saug), laine fine" Lh. 

marinada (VocBN), marinade. � Escabeche, adobo. � [Zeleria] egos zazu urian eta ura khen, saltsa zazu 

marinadan. ECocin 26. Hauts zaitzu sagar arrundak trenpatzen tuzunak marinade hortan eta frigitzen urinian. 

Noiz eta zarthainean beitire, behar zaiote botatu marinada puxka bat gehiago. Ib. 43. 

marinatu. � Marinar, adobar. � Filet altxatu marinatua. ECocin 6. Ezarrazu fileta marinatzen olioan eta 

zitroin yusian, biper beltx eta gatzarekin. Ib. 6. 

marinel (-iñ- V, G, AN, L; Volt 94, Urt I 477, Gèze; -iñ- Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Dv, H). Ref.: 

A; Etxba Eib. � Marinero. "Mariñel-emaztea goizean senhardun, arratsean alhargun (L, prov.)" A. 

"Ondarrua'n jenderik geixena mariñela" Etxba Eib. v. arrantzale, marinero. � Tr. Documentado tanto al Norte 

como al Sur desde principios del s. XVII. En DFrec hay 34 ejs. de marinel y 13 de mariñel. � Nola espantatzen 

baitu dragoñak mariñela / halaber izituren du Antekristek fidela. EZ Man I 72. Marinel tormentatuek bere 

tormentetan, anhitz promes eder egiten dute. Ax 205 (V 138). Tenpestaz atakatuak direnean, mariñelen othoitza. 

Arg DevB 214. Ontzi maisu ta mariñel guziak egiten zuten ontzia zutik eta ur gañean idukitzeko al zutena. Mb 

IArg II 280 (I 193 marinel). Itsasoan dabiltzan guziak eta mariñelak eta itsasoain gañean tratatze'uten guziak 

egon ziren urrunera. Echn Apoc 18, 17 (He, Ip, Ur (G), BiblE marinel; Lç mariner, TB marinero, Dv itsasturu 

Ol itxasmutil). Jarraikitzen ninduzun izar eder hari / nola mariñel ona bere orratzari. ChantP 198. Zapetain 

seme mariñel hura. Elsb Fram 123. Mariñel asko ito omen zan. Arrantz 79. Horra non mariñel batek mastahaga 

baten puntatik egiten duen oihu. HU Aurp 51. Boga, boga, mariñela, / joan bear degu urrutira. Canc. pop. 

in SMitx Aranz 90. Alboko huntziko mariñel batzu inglesez hasi ziran. Osk Kurl 129. Hiru ehun mariñel eta 

zazpi ehun iragaile, hauk gehienak tratulariak! Ardoy SFran 153. Menditik datorkizu / zeruko Argia, / mariñel 

larrituen / Izar pozgarria. NEtx LBB 363. Simbad marinela geroago bezala. MIH 323. Eskerrak hartu zutela 

gero Zarauzko marinelek urrutietarako bidea. MEIG III 56. 

v. tbn. Mat 325. Harb 400. Gç 31. DurPl 60. Añ LoraS 55. AA III 376. JJMg BasEsc 168. It Fab 203. Gy 270. 

Lard 387. Hb Egia 133. Bil 105. Laph 210. Prop 1876-77, 88. Sor Gabon 52. EE 1882a, 129. AB AmaE 381. Arr 

May 183. Urruz Urz 30. Zby RIEV 1908, 413. Lap 43 (V 24). Ip Hil 29. Arb Igand 155. A BGuzur 140. Balad 

138. Echta Jos 271. Ill Pill 4. Etcham 160. Or Eus 202. Lf Murtuts 1. Mde Pr 284. Erkiag Arran 78. Lek SClar 

105. Anab Poli 56. Gand Elorri 56. Vill Jaink 36. Ibiñ Virgil 49. Alzola Atalak 78. 

� Ol onekin mariñel dakienak darama nai duen aldera ta tokira onzirik beteena ere. Mb IArg I 199. 

� (Como primer miembro de comp.). � Erregina harek eman ziozkan behar zituen untzi eta mariñel lagunak. 

HU Aurp 50. Nik uste det mariñel-korapillua egiten dakiyenak, jakingo duela lazua zer dan. Iraola 75. Mariñel- 


mende.


erria / da Euskalerria. SMitx Aranz 231. Eliza, leporaño beterik zegon mariñel-andre ta mariñel-neskatxez. Lek 

SClar 103. Mariñel neska soilla baiño maillatxuren bat gorago iñoiz ikusteko asmotan. Erkiag Arran 106. Ongi 

mantentzen dira / mariñel sendiak. Uzt Sas 221. � Mariñel / jende egokiyak / Erregeri egiten / ongi etorriyak. 

Echag 86. Familli asko bajatu dira / mariñel jende orrenak, / ume txikiak eta andreak / gizona galdu zaienak. 

Arrantz 80. Mariñel-jende errukarriak. Lek SClar 103. 

marineldi (-iñ- Lar). � Tripulación. "Marinage, marinería" Lar. � Txalupa baten mariñeldiari (1899). JFlor. 

marinelen. "Marinesco, mariñelena" Lar. 

marinelgo. � Oficio de marinero. � Bat-batean mariñelgoa galdua zuten eta arraintza bera erdikalatua. Lf 

Murtuts 2. 

mariner. v. marinero. 

1 marinera. � Marinería, oficio de marinero. � Franko dekizie zer den marinera ta hartara doatzanak gosiari, 

egarriari, galtzepenari ta meskabü güzier enjogi diradiala. Egiat 158. 

2 marinera. "La combinación. Guk oiñ barruko gonia esaten jaun orri marineria esate otsen" Elexp Berg. 

marineria. "Marina, marinage, arte de marear" Lar. 

marinero (Lcc), marineru, mariner. � Marinero. v. arrantzale, marinel. � Marinerak unzitik ihes egin nahiz 

zabiltzala. Lç Act 27, 30 (TB marinero; He, BiblE marinel). Itxasuan txalupak / ni nago begira / mariñeru 

prestubak / zer dakarren billa. DurPl 60 (74 marineru). Eskojidu zituban Jesusek amabi gizon, mariñeru ta beste 

jakiturija ta entzute gitxikueen artetik. JJMg BasEsc 37. Marinero guziak eta itsasoan lankatzen diren guziak, 

egon ziren urrun. TB Apoc 18, 17 (He, Ip, Echn, Ur, BiblE marinel). Marineru gaztea / Iuan Anton Ispaster / 

urten eban etxeti / eskondu ta laster. Azc PB 95. Katua dirudie / kezkan saguagaz, / marineroen andrak / eskatzmaisuagaz. 

Ib. 237. Markes baten alaba / interesatua, / mariñeruarekin / enamoratua. Balad 229. Bermioko 

mariñeru batzuk. Ort Oroig 113. 

maringorringo. v. marigorringo. 

marino, marinu. � Marino. "Mariñuek baño obeto yantzitxe, estar vestido elegantemente (V-ger)" Ort Voc 141. 

� Gurau dotzu arek mariñu bategaz ezkondu. Ort Oroig 94 (v. tbn. 36). 

mari-oilar. "Mari-oillar (V-oroz), gallo de dos crestas" A. 

marioneta. � Marioneta. v. txotxongilo. � Satira garratz eta parregarriz, marioneten mundu bihurtzen du 

errealitatea Otsalarrek. Zarate ELit 36. 

mariordomo. v. maiordomo. 

mariorratz (V ap. A; Zam Voc). � Libélula. v. mariburduntzi. � Tzirri, tzirri, kitzirri, / mari-orratzari. Ox 90. 

Begira, begira, Erko, mari-orratz ori...! Tximista zirudik atzera ta aurrera. Eston Iz 139. 

maripanparona (G-to ap. A), mariapanpalona (AN-gip ap. A; Dv (G), Muj EEs 1915, 264). � Mariposa. 

maripesi. v. mariposa. 

mariposa (V-ger-m, G-nav, AN-5vill-araq-ulz-arce-olza), maripoxa (G-to-bet), maipoxa (G-bet), maripesi (Varrig), 

marikosa (Ae). Ref.: Bon-Ond 146; EI 63. �1. Mariposa. � Idikirik kapullo gúra atratzen dén yá ez arr 

idúrian, bai ussottó edo maripósa-gisa bére egaléki egatzen déla. LE Doc 237. �2. "Bizikleta gurpilak eta abar 

lotzeko tornilo belarriduna" Elexp Berg. 

maripulis (L-côte, BN ap. A; VocBN, Dv, H), maripolis (Aq (L) 330 y 931; -liz SP), marispulis, maipulis (H 


mende. 

148


(L)), maipulisa (BN ap. A), marapulis, maapulisa (BN-baig ap. Lh), maipolisa (L ap. A), maipolis, manpulis, 

mapulis. � Chaqueta. "Sorte de ceinture" SP. "Veste, gilet" Dv. � Tr. Documentado en textos septentrionales de 

los ss. XIX y XX. La forma maipolis se encuentra en Hiribarren y Atheka; maipulis en un texto recogido en DRA 

y en J. Etchepare (en éste último junto a mapulis); marapulis en M. Elissamburu (Fram 138), y manpulis y 

maipulisa en Prop. � Galtza eta maipolis lerdenak soinean. Hb Esk 171. Maipolisa sorbalda batian. Atheka 46. 

Gaphelu xuri eta maipolis urdiñak. Ib. 159. Zer gizon ederra zen, bere maripulis oihal beltzezkoa soinean. Elzb 

PAd 31. Berrogoi eta hamar bat beltz ofizieren soinekoz jauntziak, ofizier galza gaineko manpulis bi edo hirur 

urhe galon-dun. Prop 1898, 273. Maipulis bat nere sotana zahar gorrituxe batetarik egiña. Prop 1906, 168. 

Galtza xuriak soinean, mapulis beltxa, orok. JE Bur 182 (114 mapulis, 140 maipulis). Galtza-sahets eta 

maipuliseko esku-muthurrak gorriz galonatuak. JE Ber 58. Marispulisa airoski emana sorbaldetan. Etcheb 

MGaric 145. 

marisa (Lar, H), marixa (Lar, Aq 1394, H (G)), maixa (G-to, AN-gip). � Afeminado, marica. "Es palabra que 

aparece en autores guipuzcoanos y sigue viva hoy. En Oyarzun, se emplea gizon maixoi como insulto y me han 

explicado así lo que es ollaxko maixa: ollanda delakuan, isats luze-luziakin, ta gero ollaxkua izaki. De Andoain 

me señalan, refiriéndose a monedas: Oixe da txanpon maixa!" FDA 146. v. 1 maritxu. � Iretzat trosak 

egitekotzat ekarri diat karisa / beti sukaldian orratza dirudiala marisa. LasBer 576. Ez du gizonak beti egon 

bear etxean, marisa bezala. AA I 588. Ez du beti elzeen artean egon bear marisa egiñik. AA II 99. 

marisatu, marixatu. � "Acollonar, ollotu, erkindu, marixatu" Izt. 

mariskal (Lar), mareskal. � Mariscal. � Emendaturen dutuzela Franziako mareskal baten makilaz. Tt Onsa 4. 

Espainiako eta Franziako Armadetako mariskala (1793). In MEIG I 252. Erregeren martitzdi edo ejerzitubetako 

mariskal. Astar III. D. Tomas de Andaia, mariskal ta Jeneral Manilako kanpoetako. Izt C 467. Lionel Nafarroan 

mareskal zelarik. Hb Esk 115. Aize-suak gogoa eragiñez astintzen auna, Arleins-go mariskal sutsuaren seme. Or 

Mi 69. v. tbn. Mde Pr 310. Osk Kurl 115. 

mariskalia. "Mariscalía" Lar. 

mariskira (L ap. A; H (L), vEys). � "Crevette" H. "Camarón, quisquilla" A. v. izkira. 

marispulis. v. maripulis. 

marista. � Marista. � Ez dire ahantziak muthilen beharrak: / hiru Marista berrik dituzte argitzen, / yakitatean 

eta ungian gidatzen. Hb Esk 131. 

(marisuana). "Nombre de una variedad de manzana (Ochagavía)" VocNav. 

maritimo. � Marítimo. � Itxas piñua (maritimoa). Insignis piñua (radiata-azkarra). Munita 76. 

maritx. v. magitxa. 

mari-txikar. "(V-m), remolino de viento" A. 

maritxogorritxo. "Coccinela" Iz Als. v. marigorri. 

1 maritxu (V-gip ap. Iz ArOñ y Gte Erd 5). � Afeminado, marica. "Emazte manerak ditu (BN-arb), olako 

maritxu bat zan (V-gip)" Gte Erd 5. v. marisa. � Beti mutillekin dabillen neska "marimutill" eta beti neskakin 

dabillen mutilla "maritxu" biurtu oi da. MAtx Gazt 32. 

2 maritxu. � (En la expr. Jesus Maritxu, interj. para expresar asombro). � Jesus! Maritxu ze besigua, / orain 

dakazun errerik. Azc PB 93 (in Ur PoBasc 180 Jesus, Marija). 

maritxukeria. "Maritxukeixaan ibilli, en chulerías" Iz ArOñ. 

maritxu-teilatuko, maritxu-talletuko. � Mariquita. v. maria-teilatuko. � Maritxu talletuko / gona gorri dune, 

/ artizu agin zarra, / t'ekatzu barrije. JMB LEItz 98. 


mende. 

149


maritxu-teiletako (-ill- V-ple ap. A). � "Coccinela" A. 

marixa. v. marisa. 

marixkin. (Relacionado quizá con mari-zikin). � Zerri emia. Nundik atera da inpernuko Marixkiñ au? Sor 

AuOst 90. 

marizigilu. "Cissanthemos, [...] marizigillua, marizigillu belharra" Urt V 155. 

marjen (Lcc), marje. � Margen. "Margen de libro, liburu marjena" Lcc. v. 1 margin. � Markatüren dü 

marjetan edo bazterreko xurietan, haien hilzeko egüna eta urthia. Mercy 39. 

marjoko. "Marro" Lar. 

marju. "Holco, heno blanco (Darric)" DRA. 

mark. v. marko. 

1 marka (V, G, S; Urt I 213, Lar, Añ, VocBN, Dgs-Lar 11, Dv, H), merka (Urt I 213). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; 

Elexp Berg. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur; hay ejs. desde Leiçarraga. La forma general es 

marka. Hay merka en Leiçarraga, Voltoire, Etcheberri de Ziburu y Haramburu, y ambas formas en INav. En 

DFrec hay 70 ejs. de marka. �1. Marca, señal; huella; característica, rasgo. "Carácter" Dgs-Lar 11. "Herriko 

markaz yoa, frappé du sceau de la commune. Paper markatua, papier timbré" H. "Izan dan toki guztietan laga 

dau markia" Etxba Eib. "Antiajuak markia eitten doste surrian" Elexp Berg. � Sklaboék hartzen baitzuten 

merka bat bere esku eskuinean. Lç Apoc 13, 16 (TB, Ur (V), BilbE marka; He karaktera, Dv hatza, Ip, Ur 

señale, Ol xaki, Ker ezaugarri). Baptismoa da gure Kristinotasunaren merka. Lç ABC I 7r (v. tbn. Ins A 3r 

merka, ref. al signo de paréntesis). Egiazko Eliza hunen ezagutzeko markhak eta seiñaleak zein dira eta zenbat? 

Mat 67. Zein merka dadukate etxe hunetan? "¿Cuál es la tablilla y enseña de casa?". Volt 155. Zauriaren merka. 

EZ Man I 111. Batre berthuteaz prezatzen direnak, humil dira eta debot: merka ona eta laudatzekoa! Harb 420s. 

Sendatuz gero ere, gelditzen da komunzki seinalea, gelditzen da marka. Ax 613 (V 394). Hunela merka haui 

goardia ematen diozutela iakinen duzu ea zein partetarik zaren. INav 83 (56 marka). Hura da ungi mintzatzeko 

hautetsien marka eta zigillua. Ch III 54, 18 (Leon marka; SP sigillu, Mst, Ip señale, Pi ezaugarri). Gelditzen da 

justuen ariman ohorezko marka bat bezala. CatLav 212 (V 107). Langille onaren marka. He Gudu 121. Arkitu 

zien biotzaren gañean ostiaren marka edo señale modu bat. Mg CC 206. Anziñako denboran ongi gorde bear 

ziran gauzai eraztunarekin ipintzen zitzaten marka. AA I 569. Illagatik ez dezute pitzatuko zuen aragirik, ez 

dezute ere egingo zuen gañean irudirik, ez markarik. Ur Lev 19, 28 (Dv seinalerik edo ozkarik). Zuin dira 

egiazko Elizaren karakterak edo markak? CatS 32. Gauza eman da kobrantzarik ez, / olian markak jarriyak. Xe 

234. Ageri du kanibet sista bat hetsia; lehenagoko operazionearen marka omen. HU Aurp 185. Daukaz begiak / 

itzal-argiak / eta laster ilteko / marka guztiak. Azc PB 108s. Apezak burua xilo: / koroa duke marka! Etcham 52. 

Harri hotarik bakotxak badauzkala ere xixelaz askaturikako bi marka, noizbait burdinazko bi erhaztun gotor 

kokatzen baitzitzaizkioketen han. JE Ber 23. Hurbil beitziren algarri / marketatik du ageri (BN). A EY IV 41. 

Jainkoak nai izan du aurrerapenak gizonaren beraren marka eraman dezan, onen askatasunaren eta onen 

auleriaren marka. Vill Jaink 180. Bai maiak eta bai kuadruak, esku-markak agirian dituzte. NEtx LBB 102. 

Nolaz ikusi dezakezu nondik datorren zuk diozun argi-marka ori? Berron Kijote 217. Ertiak [...] jorratu eta 

zatitu ondoren, bere marka ezartzen dio betirako. MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Arg DevB 33. Tt Onsa 26 (-kh-). INav 56 (83 merka). Cb Just 85. Mih 122. Mercy 13. CatLan 53. AstLas 

69. LE Prog 102. Brtc 205. Añ MisE 205. fB Olg 24. JesBih 407. Jaur 165. Gy 189. ChantP 166. Arr May 69. 

AB AmaE 173. CatJauf 45. Imaz Auspoa 24, 158. Kk Ab II 168. Or Mi 49. Mde HaurB 73. Erkiag BatB 92. Lasa 

Poem 61. 

� (H). Prueba, muestra, testimonio. � Tr. Documentado en textos septentrionales. � Iautsi bada baiño lehen 

Iesus Krist iuiatzera, / merkak bidalduren ditu munduaren gaiñera. EZ Man I 63. Hetaz ez mintzatzea iduritzen 

zait lizatekela ezagutza gabeko marka, zeren zordun bainaiz hekien alderat. ES 123. Gizonen arintasunaren 

marka bat da bere burua halako gogoeta banoez enganatzerat ustea. Ch III 30, 3 (SP kutsua). Huts egitea 

bilkhuak, marka da kongregazioneaz estimu guti egiten dela. JesBih 427. Perfekzionerako lehia saindua, da 

graziazko estatuan dela markarik segurena. MarIl 27. Eskuan daokaten zigor urrezko bat, duten podorearen 

marka bezala. Gy 305n. Haren arropak aphezguako handitarzünaren markak. CatS XII. Hortaratuak 

balinbagare Frantzian, hanbat gaixtoago! Zahartzen eta zartzen ari girelako marka. HU Zez 78. Buru puska bat 


mende. 

150


bazuelako marka da. HU Aurp 173. Hortaz duzun sofrikarioa marka eta froga da zonbat maite nuzun. Ardoy 

SFran 119. v. tbn. He Gudu 49. UskLiB 88. Jaur 118. ECocin 48. 

� "Marque, au jeu ce qui sert à marquer les points" H. 

� Marca (gramatical). � Ume, markarik gabea, izan daiteke gizakia eta gizakien haurra. MEIG VI 175. Beste 

horrenbeste gertatzen da, hain zuzen, -ko eta -ren kasu-markekin. Ib. 174. Nongotasunaren marka -(en), ez da 

axalean ikusten. MEIG VII 107. 

�2. "Marra, merka, xedea, marque, but" SP. 

�3. "Marca, medida fija" Lar. 

�4. "Petit bâton fendu en deux portions égales, sur lesquelles on fait des coches qui doivent se correspondre et 

servent à compter le nombre de livres, de litres, etc... que l'on prend chez le boulanger, l'aubergiste, etc. Vendeur 

et acheteur garde la moitié de la marque" H. 

�5. Tipo de imprenta. Cf. NeolAG s.v. marrka. � Zenbateko onetan bere, utsuba da euskera-markerea, marka 

biarrekuak oindiño eztaukaguzalako. AG 200. 

�6. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Marca, registro, récord. � Tr. Documentado en textos meridionales 

desde finales del s. XIX. Cf. MARKA HAUTSI, MARKA ONDU, MARKA URRATU. � Desiatzen zan oiek / 

plazan ikustia; / nai zuten marka on bat / an erakustia. Ud 121. Ondo bagera, balitzake atzoko markak 

berdintzea. Urruz Urz 56. Aspaldiko urtietan egin / dituzu marka bikañak. EusJok 54. Arraien pasa gabe / 

eskuñeko anka, / zeñek luzeagoa / plazan egin marka. EusJok II 18. Esango leuskizu nok daukon markarik 

aundiyena 100, 200, 400, 1000, 5000 metroan. Kk Ab II 155. Pagailletako marka / Uitziko Sukuntzak dauka. Ain 

zuzen ere ogei minutu ta erditan. Or Eus 231n. Bai al-zerate zuek irurok orrenbesteko marka egiteko gai? TAg 

Uzt 48. Gorputza dute indartsua ta / ankak ere bai ariñak, / orain baño len marka ederrak / badaduzkate egiñak. 

Uzt Sas 228. 

�7. Marca, tipo, clase. � Beriala igarriko dautzu zein markakua dan [automobila]. Kk Ab II 154. Solingen 

markako labaiñak. Osk Kurl 103. Erlojua zer markakoa eta zer gisakoa zen? Izeta DirG 35 (v. tbn. 91). 

�8. "Markia da gero beti berandu ibili biarra" Elexp Berg. Cf. infra HAU (DA) MARKA (HAU). � Gaur 

gazte onek autsi banindu / ura izango zan marka. Uzt LEG II 87. 

- HANKA-MARKA. Huella. � Ganadu asko berriz / gustatzen zaienak, / anka-marka baziran / eta ardienak. 

Uzt Sas 92. 

- HAU (DA) MARKA (HAU) (V-m, G-azp-bet). (Interj. para expresar asombro). � Zirrara eman diot nik nere 

buruari: au marka! Une batean, beste bat nintzala otu zait. Txill Let 96. Ortzemugaren atzetik nebilak gizona, 

gautegun eta ezin inondik inola iritsi! Hau duk marka, hau! PPer Harrip 48. 

- MARKA-HARI. "Cordel de carpintero para marcar" Iz ArOñ. 

- MARKA HAUTSI. Batir la marca, superar el récord (sdos. prop. y fig.). v. MARKA ONDU, MARKA 

URRATU. � Onenen marka iru minutuz / orrek daduka ausiya. EusJok 162. Larraun guzian ezin urratu / 

baitzun iñork aren marka. "Batir su record". Or Eus 230. Nork ausi zezakean, naiz arrantzalerik oituena izan, 

ariek egin zuen marka? TAg Uzt 234. Oraiñarteko marka guziak / autsi ditu [mixio] aurtengoak. Basarri 15. Ez 

zuen [komerigile] hark inongo mugaz gaindi hegan egin nahi izan, ezta ere inoren markarik hautsi. MEIG III 

53. 

- MARKA-EGUN. � Xakiegun (marka-egun) aundia zen. 'Jour de grande ferrade'. Or Mi 48. 

- MARKA EMAN. Dar prueba (de), dar testimonio (de); probar, mostrar. � Zer amoriozko eta errespektüzko 

marka eman dezakeogü Birjina Seindiari? CatLan 77. Marka eman ezagük / photere badiala ordian. 'Montrenous'. 

Xarlem 1151. Hitz horrez marka emaiten düzü aphezak Jinkuari galtatzen dütian gaiza orotan enzüna 

izateko düzün desira. UskLiB 30s. � (Con determinantes). � Bere afekzionearen eta bere estimuaren markak, 

hanbat-moldez ematen dioztenari. He Gudu 76. Bere Ama hunari marka berhezi zonbaiten emaitia, beraien 

zeluaz. Mercy 28. Denbora guzietan eman ditu markak / ekarri zaituela bere bihotzean / eta kuraiestatu 

aflikzionean. 'Preuves'. Monho 160. Eman daukun bere karitatearen marka espantagarri hortaz. Jaur 153. Eman 

liezen maite zütielako marka bat. Ip Hil 145. v. tbn. Mih 68. MarIl 16. � Boroganza haren denboran, ukhenen 

duie begira edo soeiña pietatezko marka emaitez eta mundiaren exenplu hon izatez. Mercy 20. 

- MARKAKO. De marca. � Ezagutzen dogunez, markako ardaua eskatu deutsa urrengo, mutillak. Erkiag BatB 

156. 

- MARKA ONDU. Superar la marca, batir el récord. "Oiñ arteko onenan markia ondu dau zure semiak" Etxba 

Eib. v. MARKA HAUTSI. � Galdubagatik orrek juanda / gero markak ditu ondu. EusJok 53. Ia zenbatek 

ontzen diguten / Aldazek egin dun marka. Basarri 94. Ia ontzen dezuen uriko gizonen marka. NEtx LBB 167. 

- MARKA TAPATU. Batir la marca. � Berrogei urtera nua, / buru dana kalbotuta, / orduan erretiratzen naiz / 

zuri ori jokatuta; / eta bestela oraindañoko / marka danak tapatuta, / ekusirikan ofiziua / txarra dala au zartuta. 

EusJok 40. Alan bere tapau ditu / goizekoen markak. EusJok II 118. 

- MARKA URRATU. Superar la marca, batir el récord (sdos. prop. y fig.). v. MARKA HAUTSI. � Berueteko 

Txortxik marka dizu urratu: / artalde ta aaria gal --larogei bat buru--. Or Eus 35. Ogeita bat laurdena gutxitan / 

or nonbait egin lezake; / leengo marka ara iñork ez urra; / bildur bage ba goazke. Ib. 231. Badirudi hemen [Aita 

Zabala] bere marka guztiak urratu beharrean aritu zaigula. MEIG III 84. 


mende. 

151


- MARKAZ FUERAKO (G-azp). Fuera de serie, extraordinario. � Alimentua komeni zaigu / piska bat ardo 

zarretik, / baño Paulinok eztu eraten / markaz fuerako zurrutik. Tx B I 167. Markaz fuerako kañoi aundiyak. Tx 

B III 22. Mundu txar ontan lau eun bizi bar ta ola ibilli barra latza dun geo! Au markaz fuerakoa dun, neska! 

(AN-gip). PPer FLV 1987, 188. � "Batzuk lotsagabe ibiltzen dira neskatxekin (AN-gip), oiek markatik 

kanporakoak dira (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 251. 

2 marka (V-gip, G-bet, AN-larr-5vill, L, B, BN, S; VocBN, H, Foix ap. Lh), marko (V-arr-oroz-gip, G-goi), 

marku (V-gip). Ref.: A (marka, marko); Lh; Lrq; Asp Leiz; CEEN 1969, 219; Iz ArOñ (marku); Ibarra Dima 

(marko); Elexp Berg (marko). � Arado; rastrillo. "Arto marka, especie de rastrillo grande de madera para señalar 

el sitio donde se ha de sembrar el maíz, cuando se hace a mano" Asp Leiz. "Una vez preparada la tierra, los 

surcos para sembrar (gereiñ) se hacían con marcadoras (markak) de varios tipos" CEEN 1969, 219. "El apero de 

cuatro púas para abrir surcos de la semilla" Iz ArOñ. "Illaria zuzen eruateko, markua pasau bia da" Elexp Berg. 

� Marka orz bat arriñatu. HerVal 204. 

- MARKAN. Arando. � Iraulen edo markan, ildo eta izaka zuzenak nahi zituen. Larz GH 1959, 85. 

- MARKOAN EREIN. "(V-gip), sembrar trazando con un leño tres rayas en un sentido y tres en sentido 

contrario" A (s.v. marko). 

- MARKOAN SARTU. "Artua markuan sartu, artua potolaka sartu, arbixa sartu" Iz LinOñ 174. 

3 marka (-kha L ap. A). � "Aparador" A. v. 1 manka, mankalasa. � Aintzindaria sartzen da lasterka harat eta 

altxatzen du eskuz dafaillaren pertail bat... deusik ez! Markha-alasiak porroskatuak dire... deusik, deusik ez! 

Atheka 99. 

4 marka. � (Empleado como eco de barka, con alteración de la consonante inicial). � Zer barka ta marka! 

Zarate Utopiaren fantasian 56. 

5 marka. � Hartuko duzu artha markaren higitzeko bi edo hirur aldiz gostuaren hartzeko eta kolore eder baten, 

orduan ongi zaphatuko duzu marka yusaren atheratzeko. (Interpr?). ECocin 53. 

marka. v. 1 barka; 2 marraka. 

markadun. � (Lo) que tiene marca, marcado (en gramática). � Lehia horretan -ren da biziduna, markagabea 

halere eta -ko bizigabe bezain markaduna. MEIG VI 174s. 

markagabe. � No marcado (en gramática). � Badela mugagabe franko eta mugagabe horien azentu modua 

harako "markagabe" hura dela, ohiturazkoa, izenik gehienena. MEIG VI 141 (v. tbn. 174). 

markaketa. "Señalamiento (de árboles, etc.). Eusko Folklore 15, 183" DRA. 

markaklatz (Sal ap. A), markilatz (Sal ap. A). � "Escaramujo" A. "Aztaparka axazkalez egiten xu, zarramazka 

aldiz, zear-ñarrez edo baxaranez edo ilorriz edo markaklatzez edo puntxedun zoin-nai den belarrez (Sal)" Ib. 

(s.v. aztaparka). 

markalari. "Annotator, [...] erremarkatzáillea, merkalária" Urt II 118. 

markalla (det.). � Zori gaiztoko markallak, / aietan egiñ batallak, / galdu floreko galaiak, / oien gorputzak 

ikusgarriyak / artuak daude usaiak. (Interpr?). Auspoa 77, 81. 

markarazi. � Hacer (a alguien) una marca, señal. � San Luis Franziako erregeak alderen alde pasarazten zuen 

mingaña eta markarazten kopetan burdin garretan zagon batez (B, s. XVIII). BOEans 881. 

markari. �1. "Marqueur, qui dans différents jeux, principalement au jeu de paume, marque les points" H. �2. 

"(B), agrimensor" A. 

markari. v. emarkari. 

markatu (V-gip, S; Lcc (-du), Urt I 213, Lar, Añ, Izt 110r (-du), VocBN, Gèze, Dv, H), merkatu (Urt I 213 y II 

119). Ref.: Lrq; Elexp Berg. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde principios del s. XVII. La 


mende. 

152


forma general es markatu; hay merkatu en Etcheberri de Ziburu. En DFrec hay 75 ejs. de markatu. �1. Marcar, 

señalar; representar, indicar; mostrar, probar. "Kanpofubola markatzen ziarduan atsaldeko partidurako" Elexp 

Berg. � Bereak merkaturen tu zigilluaz buruan. EZ Man I 68. Lekzioak naturazko legea du merkatzen. EZ Man 

II 47. Ala zuk onsa markatu / zeluratko bidia. In Tt Onsa 183. Misterio huntan Eliza sainduak / markatzen 

daroku gau sainduko besta. Gç 124 (159 markhatua). Markatu baituzu gizon bakhotxaren merezimenduen 

neurria. Ch III 22, 3 (Mst izartü). Zer markatzen edo errepresentatzen du gurutzearen seinaleak? CatLav 22 (V 

19). Semeagana, onen señaleaz markatua bezala eramango zaitu. Cb Eg III 248. Lurrezko eltze hek markatzen 

zuten gure gorphutzaren herbaltasuna. Lg I 215. Ezagüterazitzen edo markatzen bada hainbeste estimü. Mercy 

13. Birjina osoki seindiari gure debozioniaren markatzeko. CatLan 105. Ene espata nahi düt / plaza huntan 

lantatü / markatzeko batailla / izan dela finitü. Xarlem 1159. Noiz ere bai doa / dostatzerat / atsegin-bila / 

mundu-perat, / duke betea / Jaunak markatu epea. Monho 140. Kristorén árdiak, emén bear díre markátu 

gurútzeas. LE Ong 17r. Halako giristino bat ifernukotzat markatua da. Dh 251. Onelakoak markatu bear lirake 

mingañean burni gorituarekin. AA I 571. Au bera aditzen da, kandelan markatu bada prezioa. AA II 167. 

Euskeeran liburu egitita, markeetia edo ondo letratutia. fB Ic I VI. Ezarri zuten orobat haren buruaren gainean 

izkribu hau, haren yuiamenduaren markatzeko. TB Mt 27, 37. Zazpigarren kapituluan markatuak diren 

othoitzak. JesBih 406s. Marka dezogun gure ezagutza eta gure samurtasuna, gure fidelitateaz haren 

zerbitzatzeko. Jaur 370. Jinkuak eman dona, nitan nül agitü / ene suita tristik, beiterit markatü. 'Prouvé'. Etch 

176. Ema zaharrak etzuen nihoiz berze griñarik, / lan egunekoa nesker markatzekoa baizik. Gy 77. Sillua 

markatu zioten, iñork erabiltzen bazuen ere ezagutu zedin. Lard 465. Xerto-gaia behar da fruitua markatzen 

duena, bertzenaz arbola alferra ethorriko da. Dv Lab 381 (382 markhatzen). Eskuak berdiñ, / kondeziyuak 

markatu, / amabost lagun jarriko gera / iñork nai badu jokatu. Xe 284. Jinko salbazalia jin zen profetek markatü 

denboran. Ip Hil 95. 

� (s. XX). Galderik beharrenak khurutze batez markatuak dire. CatJauf 45. Florentino berriz aurrian / kolpia 

markatutzeko. Tx B I 223. Zenbatu, gerriaren luzelodiak ikusi ta jaso, ertzak artu, markatu ta abar. Munita 61. 

Ritmoa markatuz. Lek SClar 107 (v. tbn. EunD 13). Berrehun libera zen markatua eta hiru ehun galdatu dauku. 

JEtchep 96. Atzean hildoak / goldeak markatuak. Arti MaldanB 213. Itxasoari Jainkoak bere bazterrak markatu 

zizkiola. Vill Jaink 44. Lerroak lapizez nai igeltsu zuriz markauaz. Erkiag BatB 40. Bere bizitzan orbelak 

markatu zizkoten ezbear-orduak. NEtx LBB 65. Jeneralian ostegunian / oi zan garo-markatzia, / guk Oiartzunen 

ez gendun libre / ortako sega artzia. Uzt Sas 79. Ene biziaren tristeziazko / sinoak [...] / zeinek bait du ene 

arpegiaren eskultura / beheraka zimurrez markatzen. Lasa Poem 61. Neurriaren markatzeko arizale bakotxak 

kana edo makila bat badu eskuan. Lf in Casve SGrazi 13. Beste alde batetik, ordea, hizkuntzak markatzen gaitu 

(nola markatu ere!). MIH 386n. Batasunerako balio zezakeen eredu baten zenbait ezaugarri nagusi markatzen 

hasi zen. Ib. 223. Nik aurrera gabe, puntu bat markatu nahi nuke. MEIG VI 83. Testuetan agertzen dena 

markatu nahi dugu eta baita ere agertzen ez dena. MEIG VII 80. Euskal eta erdal hitzak zifraz markatuak datoz. 

Ib. 102. Bidea markatua eta irekia aurkitu nuen nik. MEIG IX 62. v. tbn. Arg DevB 137. He Gudu 165. Mih 26. 

Brtc 213. UskLiB 86. MarIl 22. EusJok II 32. AB AmaE 159. Bv AsL 23. HerVal 238. JanEd II 17. Mde HaurB 

68. Or Aitork 329. Anab Poli 76. Osk Kurl 77. Ibiñ Virgil 108. Berron Kijote 217. 

� (Part. en función de adj.). � Haur bakhotxak behar du izan bere lekhu markatua. CatLav A 5v (V 6). Erraten 

zuten bezala, denbora hartan, Tristanten hitzak balio zuen paper markatua. Elsb LehE 7 (ap. DRA). Izar aralde 

hau [...] bethi itzul-inguruka bere bide markatuan. Darric RIEV 1912, 224. 

� Marcar (puntos, tantos, etc...). � Hirurgarrenak ederki / tanteatzen omen daki; / hamarrekoak harek zituen / 

omen markatzen orori. Bordel 79 (v. tbn. el mismo ej. en ChantP 310). 

� Marcar, puntuar, juzgar. � Donostiyan jokatuak / gu lau bertsolari [...] / lan ori markatzeko / iru epailari. Ud 

35. 

� Marcar, dejar señal, provocar marca (a golpes). "Gure mutikua markauta etorri da burrukan eindda" Elexp 

Berg. � Jo edo markatu zuten hobia hesten zuen harria hiriko zigiloez. Jnn SBi 31. Topeka eta adarkazoka / 

buru guziya markatu. EusJok II 91. Gustatzen zitzaion [...] mutur-joka ibiltzea. Iñoiz etorri izan zan etxera 

arpegia markatuta, bañan oso gustora. Salav 33. v. tbn. Imaz Auspoa 24, 144. Anab Aprika 98. 

� Marcar (la hora). � --Zer da [...]? --Ura? Erlojuba. --Oi? Ez du bada markatzen. Alz STFer 136. Badirudi 

tresna au orduak markatzeko egiña izan dela. Vill Jaink 53. 

� Horrexegatik eta azentuaren aldetik markatua delarik, ohi ez bezalakoa nabarmenago ageri da. MEIG VI 

141. 

�2. Desafiar. � Uztako illaren amarrian zan / apustu ori zerratu, / Jose Antoniok ginduelako / astuarekin 

markatu. PE 40. Ez nuke nai markatu / erriko jendia, / zergatikan daguen / geiena pobria. EusJok 15. Iru amar 

minutukotan ezetz / nere erdiya altxatu, / panparroi samar balin bazaude / orra dotore markatu. Tx B I 224. 

Batite Heletak sei lanbidêtan / Larraun guzia markatzen. "Desafiaba". Or Eus 302. 

�3. Imprimir. Cf. NeolAG s.v. marrkatu. � Egin eban, [...] Kapanagago Otxoa'tar Martiñek, eta markatu, 

Bilbon, Azpiroz'tar Jonek. Bizkaitarra 1894 n.º 5 (ap. NeolAG). 

markatxo. "Cicatricula, [...] kolpe señaletxoa, merkatxoa" Urt V 20. 


mende. 

153


markatxu. v. barkatxo. 

markatz. �1. "(G?), panal de miel" A. �2. (V-gip). "Markatza, la cera del panal" Iz ArOñ. 

markatzaile (Urt, H; -alle Lar, Añ, H), markatzale (B ap. A), markazale (S ap. Lrq), merkatzaile (Urt). � 

"Annotator, [...] merkatzaillea, erremarkálaria, erremarkatzáillea" Urt II 118. "Marcador" Lar. Azkue remite a 

markari 'agrimensor'. 

markatze. "Demarcación" Lar. 

marka-uztarri (G-to ap. A). � "Un instrumento de labranza, yugo muy ancho que se usa para que entre los 

bueyes uncidos quede mucho espacio" A. � Txurrillea, marra, markauztarria, ganbela [...]. Izt C 232 (en una 

lista de herramientas de labranza). 

markazale. v. markatzaile. 

markera. �1. "Pleca de imprenta" Lar. �2. Ortografía. Cf. NeolAG s.v. marrkera. � Erderazko markeraz. [...]. 

Oraingo markeraz. AG 273 (v. tbn. 200). 

markes (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Lar, Añ), markis (Urt Gram 29), markex. � Marqués. "Marquesado, 

territorio, dignidad, markesaren barrutia, goiendea" Lar. Cf. markesa. � Tr. La forma mejor documentada es 

markes. Hay markis en textos suletinos (tbn. en Tartas) y en M. Elissamburu y Akesolo (markiz). Hay un ej. de 

markex en Urruzuno (sin valor expresivo, al parecer). En DFrec hay 4 ejs. de markes. � Non dirate egun hartan 

hebengo iaun erregiak, / duke, konde, markes, zaldun eta berze iaun nobliak. E 57. Nagi [= 'nahi'] du bestitu 

markes o konde bezala (B, s. XVIII). BOEans 931. Denbora artan markes Don Ferrante gerretatik bere etxera 

biurtu zan. Cb Just 27. Markes baten semia. JJMg BasEsc 223. Eiztari oetako bat omen zan markes de 

Balmedianoren maizter. Izt C 191. Askok iduki arren markes iduria / ez gitxik etxeetan dute miseria. AB AmaE 

407. Egun gutxi barru kimeratu ziran markexa ta kondea. Urruz Zer 28 (26 markes). Ikus zer dion Valde-Espina 

markes jaunak Urdazubitik. Or SCruz 111. Markes moduan etorri zera / bota oriyak jantzita. Tx B 129. Trajia 

ere mudatutzia / txapela zarra buruan, / Rotxildarrekin esposatzeko / ai zer markesa naguan. Ib. 130. Langille 

batek nola pagatu / dezake markes errenta? Basarri 184. Aize batzuek baditu neskatxa orrek! Ezta markesaren 

alaba balitz ere. NEtx LBB 137. Ala-olako probintzi edo ibarralderen bateko markes-titulua. Berron Kijote 91. - 

-Mutil txoro egoskor kankallu orrentzat nagola uste al dezu ni, aita? --Ai, zer markesaren alaba. Ataño TxanKan 

133s. 1793an San Simoneko Markesak euskaraz egin zuen deia. MEIG I 251. v. tbn. ES 117. Añ MisE 31. fB Ic 

II 297. It Fab 255. Ur MarIl 42. Aran SIgn 2. Xe 232. Zab Gabon 94. Arr May 52. Balad 229. Noe 71. Azc PB 

244. Otx 72. Eguzk GizAuz 187. Munita 116. Arti Ipuin 56. Osk Kurl 20. Lasa Poem 74. Uzt Sas 283. Lf ELit 

143. Markis: Tt Onsa 2. UskLiB 218. ChantP 384. Elsb Fram 180. Ip Hil 87. Markiz: Tt Onsa 1. Akes Karmel 

1977-2, 116. 

- MARKES-ANDRE. Marquesa. � Erritarren artean ez ezik markes-andrearen inguruan zebiltzan aietatik ere, 

ba zitun Santa Kruzen aldekoak. Or SCruz 108. 

markesa (-ea det., Lcc, Lar). � Marquesa. Cf. markes. � Markesa amandrea eriotzko gaitz andi batek artu 

zuen. Cb Just 62. Markesa xahar bat. Mde Po 92. --Markesa aide bat artzen dezue, etxetik irten orduko... NEtx 

LBB 146. v. tbn. Ldi IL 140. 

markesadu (Lcc). � Marquesado. � Madridtik beren markesadura senar emazteak joan ziran. Cb Just 20. Etxe 

au da [...] bereganatuta daukana Narrosko markesadua. Izt C 507. 

markesdura (-kh- Dv, H (+ -khex-)), markisdura (-kh- H). � "Ébréchement d'un vase, brèche" Dv. "Cassure sur 

le bord, entamure, échancrure dans un vase, table, etc." H. 

markesko. "Markeskua, casa del Marqués en Isasi. Isasi gañian zan Markeskua" Etxba Eib. 

markeskume. � Hijo de marqués. � Nundik ibilliko ote gera, ba, markeskume onek aizea ar dezan. NEtx LBB 

149. 


mende. 

154


1 markestu (L-ain, B ap. A; -kh- Dv, H (+ -etstu)), marketxtu (-kh- H), markistu (BN-baig, Sal ap. A; -kh- H), 

markixtu (VocBN (-khitx-), H (-khix-)), markitztu (-kh- vEys). � Deformar(se), desvirtuar(se); estropear(se). 

"Rendre un corps défectueux ou en déficit en lui enlevant un morceau" VocBN. "Desportillar, romper el morro de 

un jarro, deformarse" A. � Tr. Documentado desde finales del s. XIX. Emplean markistu J. Etchepare, 

Etxehandy, Sokorri y Xalbador. � Frantses edo español mintzaiari maileatzen daizko hizkuntza zonbait, 

ahalgearekin eta errabiaz ardurenik markisten dituela. JE GH 1922, 350. Erabiliaren erabiliaz, San Frututsuren 

izena guti edo aski andeatu eta markestu dute. Lf Murtuts 2s. Tupin markistu batean. Etxehandy 

Mozkortzetik saindutzerat 21 (ap. DRA). Eladeko eredurik ederrenaren lilura berarengan markesturik eta 

urraturik begitantzen zaigu. Zait Plat 109. Lili markistu edo beltzatu edo histuak. Sokorri Gazte Mayo 1962, 1 

(ap. DRA). Behin hargatik poza zitzaidan markistu, / entzulek eskainirik bost minutu xixtu. Xa Odol 317. Deusek 

ez dezan markits hauen batasuna. Ib. 325. � (Part. en función de adj.). "Esportillado (AN)" Aq 520. � 

Multzoaren aitzinean dago tente, bere themazko elhasturi buztangabean, pirripita markistuaren jabe hori. JE 

Ber 46. � Apagar (la voz). � Idurituko zaitzu berak ere hiltzera dohazila, mintzoa bera ere markestua dute. 

Prop 1897, 277 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

2 markestu. � Colocarse en forma de panal. � Guziak zeuden arriturik izar markestutakoak zirikozko zapiartetik 

ekusten. A Ezale 1898, 69b. 

1 markets (L, B ap. A; Lar Sup, Aq 520 (AN); -kh- Dv, H (L)), marketz (SP), markits (BN-baig ap. A; -khis H 

(BN)), markitx (-kh- BN ap. A; VocBN), markitz (vEys (BN)). � Tr. Atestiguado al Norte ya en Axular, no 

vuelve a documentarse otra vez hasta mediados del s. XIX. Al Sur sólo hay testimonios del s. XX. La única 

forma documentada es markets (-khen Duvoisin y markes en Herr). �1. (Adj.). Deforme, defectuoso, 

estropeado. "Laid" SP. "Fea cosa" Lar Sup. "Esportillado" Aq 520. "État d'un corps où l'on manque un morceau" 

VocBN. "Gophor, mahain markhetsa, bol, table à lèvre, à bord entamé" H. � Itsusiak, marketsak, behar du 

anhitz estalki, anhitz bernizadura eta aphaindura. Ax 513 (V 331). Maingu edo itsu edo bertze nonbaitik 

markhets edo erphil balitz. Dv Deut 15, 21 (Ol narriodun). Edozoin edozoinekin berdin zeie. Eder, itsusi, [...], 

markets, ez dute axolarik. JE Bur 94. Ain gera markets! Ol Imit I 4, 1 (SP flako, Mst, Ip flakü, Pi makal, Leon 

ahul). Ingurti onek utsune asko eukazala, amaitubako lan marketsa zala. Eguzk LEItz 19. Gizona gizartean 

osoago izateko sartzen da ta ez motz eta marketsago izateko. Eguzk GizAuz 96. Erabateko batasuna, ordea, 

Alexander aundiak iritxi zuen eta onek ere markets (ez osorik, gaizki). Zait Plat 37. Ezin ulertuzko olerkiak, dena 

ilhunkeria, ahapaldi trukes eta markets. Lf ELit 338. Zezen edo abere ttipi markets edo moldegabea nahizko 

eskaintza egin dezakezu. Bibl Lev 22, 23. �2. (Dv (-kh-), Lh). (Sust.). "Brèche" Dv. "Markets bat egin dio 

pegarrari, il a ébréché la cruche" Lh. �3. (BN-lab ap. A), markes. (Adj.). "Cosa insonora, apagada. Boz 

marketsa, voz apagada; urhe marketsa, pieza de oro falsa o que suena mal" A. � Iduri zakurra bere haragipoziaren 

beha, ihausi markes bat noiztenka goiti botatuz. SoEg Herr 24-7-1958, 1. Askotan, luzara, urhe pheza 

ozen fina bilhakatzen da plomu markets arruntaren iduriko. Etcheb MGaric 45 (ap. DRA). 

- MARKETX (-kh- H), MARKITX (-kh- H). "Diminutif de markhetsa" H. 

2 markets. � Panal. � Gau artan izarrak marketsa edo abaraska edo ezti-abaua bezela agertuko ziradela. A 

Ezale 1898, 69b. Erle-ontziko ezti garbidun marketsa eskuetan zeramakiola. EEs 1924, 82. 

markex. v. markes. 

markexko. � Dim. de markes. � Markexko! Eztirudi ba, amaren aldetik ere, jatorri goitar bikañekoa. Ag G 

224. A ze markexko arroa! Petrala ori galanta. Ib. 224. 

marki. � Nombre de una clase de castaño. � Zazpietakoa, Tipia, Marki, Hobea. Begiak hetsirik hartzen ahal 

dire zazpi mota horiek eta landatzen gure larretan! Larz in Zerb Azk 41. 

- MARKI-MADARI. "Madari mota bat, ale handikoa eta urtsua" Elexp Berg. 

markilatz. v. markaklatz. 

markin. v. 1 margin. 

markineta. v. martineta; martinete. 

markiriatu (S), markizatu (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Alth in Lander RIEV 1911, 600; Lh. � "Cortar el pelo de 

cerca de la ubre de las ovejas a fin de ordeñarlas mejor" A. "Markizatzia, ardiari, errape sahetsetako ilearen 


mende. 

155


khenzea" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

markis. v. markes. 

markits. v. 1 markets. 

markizatu. v. markiriatu. 

1 marko (H), marku (Lcc). � Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, Haraneder y TB, y al Sur en Mendiburu, 

Otaegi, Eguzkitza, Munita, Oskillaso y N. Etxaniz. La forma marku se encuentra en Haraneder, Eguzkitza y 

Munita, y mark en TB. �1. Marco (moneda). "Marco de plata, markua" Lcc. � Deithurik hamar zerbitzari 

bererik, eman zietzén hamar marko. Lç Lc 19, 13 (He marku diru, TB mark diru; Oteiza, Dv, Ol, Ker mina, 

BilbE urre). Patxi aitak panpinagaitik zenbat milloi marko ordaindu zirala esan zuan. Osk Kurl 101. En DFrec 

hay 3 ejs. de marko. �2. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, H), marku. Marco (de cuadro, puerta, ventana...). 

"Egurrezko markua ipiñi bia jako kuadro oni" Elexp Berg. � Ate-marko guzia. Mb OtGai 9, 116. [Arkazia] 

gurtetxe, leio-marku ta orlakoetarako oso ona da. Munita 54. Urre-koloreko marku eder baten barruan idaztitxo 

bat. Alzola Atalak 63. v. tbn. NEtx LBB 106. � Bere aingeruzko arpegiak zirurien urre garbizko marko 

miragarria. Otag EE 1882c, 447. En DFrec hay 26 ejs. de marko y 10 de marku, todos ellos meridionales. �3. 

(Lar, H). "Marco, patrón original de pesos y medidas" Lar. "Marco, en el oro y plata es la mitad de una libra" Ib. 

"Marc, poids de 8 onces servant à mesurer les matières d'or et d'argent" H. �4. Marco, situación. � Lege berrien 

markoan bide berri bila abiatu garenean. MEIG IX 26 (v. tbn. 82). 

- MARKO-DIRU, MARK-DIRU. Marco (moneda). � Eman zarozten hamar marku diru. He Lc 19, 13 (TB 

mark diru). 

2 marko. v. 2 marka. 

marko. v. 1 malko; 1 margo. 

markol. "(Gc), especie de castaña, de grano grande y corteza muy áspera, se llama también en ciertos pueblos de 

G berandu-markol y markol-zarra" A. 

markola (det., Lar � H). � "Trozo de árbol" Lar. "Gros morceau de bois, tronc" H. 

marku. v. 1 marko. 

markulakeria. � Astucia, malicia, cuquería. � Latinez, grekaz eta markulakeriz hantua, jinen zaiku [jaunskila] 

haurreko mendi-xokorat, baduela aurtengotz aski ikasirik. Iratz GH 1968, 110. 

marla. v. 1 merla. 

marlari. v. marralari. 

marlatu. v. merlatu. 

marllaska. "(AN-gip), cierta gaviota de pico amarillo; vulg., garray" A. 

marloi (AN-gip ap. A), marloin (-iñ L-côte ap. A; Dass-Eliss GH 1925, 238), maloin (-iñ Dv � A). � 

"Mouette" Dv. "Gallo de mar, cierta gaviota de las más grandes y hermosas" A. "(L-côte), cerola, cierta gaviota 

de las más pequeñas" Ib. "Marloina, goéland rieur (le). Hemen goiti erdaraz 'mouette' erraten diote marloinari. 

[...] Larruñak antxeta erraten dio marloinari, bainan handiago da phuska batez antxeta. Gipuzkoako aldean 

egaxuria ere deitzen omen dute" Dass-Eliss GH 1925, 238. � Ikusten baitutzu xori xuri handi batzuk marloiñak 

baino handiagoak. INav 120. Ostruka, huntza, maloina, astorea eta beren motakoak. Dv Lev 11, 16 (Ur gabiota, 

Bibl antxeta). Itsas marloin xuri eta potorro, ur gaindituetarat lehiatuak, hegaldaka zabilltzan ur hegi batetik 

bertze. Atheka 113. Bat bertzearen ondotik hirugarren arratseko norapeit itzali ziren marloinak ere beren moko 

gorri xorrotxarekin. Zerb GH 1925, 55. 

marlota. "Marlota, cierta vestidura de Moros" Lar. 


mende. 

156


marluz (S; Arch VocGr, H (-za, det.)), merluza (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; H), maluza (S). Ref.: VocPir 

500; Bon-Ond 145; Lrq (marluz). � "Cabillaud" VocPir. "Merluche" Bon-Ond. "La morue" Arch VocGr. 

"Merluche, merlus. Il s'entend principalement de merlus frais, moins souvent de morue sèche" H. "Morue" Lrq. 

� Azkenekoz probiandak akabirik, marlüz zathi hirotiak zütien ausikitzen. Egiat 159. Ekharriz atun, xardin, 

arrosel, marluzak. Hb Esk 228. Bakalaoa; marluza. GAlm 1946, 38. 

marluzketa. � En busca de merluza. � Orduan "Maritxu" arraintzako untzi batean nabilan, itsasoz-itsaso, 

marluzketa. Herr 7-5-1959, 4. 

marma (G-azp ap. EI 63 y EAEL 102), malma (V-gip ap. EI 63). � Araña. v. armiarma, marasma, marmara. 

marmaiz. � Masa, revoltijo. � Arrautzazal, gorringo, zuringo, kumingo, lastingo ta abar, mazi-mazi egin dittuz 

otzara barruban eta marmaiz orregaz saskil-maskil egindda daukoz prakak. Otx 139. 

marmaiza. v. marmariza. 

marmaizoka. v. marmarizoka. 

marmaiztu. � Ensuciar, pringar. � Eure prakak naskilddu, marmaiztu ta alperrikaldu. Otx 140. 

marmakur. "Lunula, en la geometría" Lar. 

marmalaka. "(Sal), murmujeo, murmullo, rumor de voces" A. v. marmar. 

marmalari. v. marmarlari. 

marmallu. � Murmullo, rumor. v. marmar. � Norena da [...] / itxasoko uren marmalluak / aizeari damaion 

adurra. Elizdo EEs 1928, 4. 

marmalo (Lc ap. A; Urt III 425, Dv, H (L)), marmalu, marmolo, marbalo (L ap. A; SP, VocBN (ap. Lh, pero no 

lo encontramos), H (L)), marmola (BN ap. Lh). � Insecto. "Grosse araignée et par extension autre insecte 

semblable" Dv. "(BN), insecte dont on se sert pour pêcher" Lh. v. barbalot. � Zergatik utz paretetan / marbalo 

lan hauk dilindan? Gy 90 (301 marmalo). Uda hasteko haizek, bere hats ephelaz, / egitean baratze lurraren 

axalaz, / sortzen dire marmalo gordeak ohetan. Hb Esk 236. Uli edo marmalo batzuek gare. Hb Egia 41. Nik 

nahi dut herrautsak eta marmalo guziak khen ditezen beren sareekin. Dv Lab 219. Marmutza eta marmolo tzar 

hatzemanak oro jan (aphoak) eta zure phentzea garbitu. Eskual 4-6-1909 (ap. DRA). Sagu eta marmaluek 

zaukuten tauletarik ihardesten, kraska xehe batzuz. Larz GH 1959, 91. v. tbn. Prop 1896, 196. 

- MARMALO-SARE. Telaraña. � Marmalu sare, errauts, guziak beltz dira. Iratz 76. 

marmalotsu. "Qui est plein de grosses araignées ou d'insectes" Dv. 

marmalu. v. marmalo. 

marmar (V-arr-oroz, Gc, AN ap. A; Lar, Añ, H), marmara (L-ain, B ap. A; Dv), marmarra (Sal, R ap. A). � 

Tr. Propio de la tradición meridional desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Duvoisin, 

Hiribarren, en un ej. de Herria y en Arradoy. La forma general es marmar. Hay marmara en Duvoisin e 

Hiribarren, y mar-mar-mar (no sust.) en Cardaberaz, Leon, D. Aguirre (junto a marmar), Herria y Arradoy. �1. 

Murmullo, rumor, susurro, cuchicheo; ruido. "Guirigai" Lar y Añ. "Pisti orren mar-marrak nekatzen nau, le marmar 

de cette bête me déplait, m'ennuie" H. v. marmario, marmariza. � Orien marmarrak aditu ta "Hau zer 

da?" galdetu zuen itsu erneak. Mb IArg I 219. Haukiek dira beharriak, marmara tzar eta hitz gaixtoei hertsiak 

egotu izan direnak. Dv LEd 258. Eztakigu nola ta zergatik marmarretako gaia zan jendiarentzat. Bv AsL 132. 

Marmarra dabil goien, / ezin daikezuna / ots ezti dan igerri. Ldi BB 60. Zeri dira marmarrok edo zer diñarduzu 

esaten, ene gixona? Otx 72. Onela eztet geigo zure marmarrik entzungo. ABar Goi 64. Emakume berriketarien 

jardunak eta marmarrak or-emenka ixilka ixurtzen zuena. TAg Uzt 67. Asko zabaldu ta oraindik eten ez dan 

marmarraren egia yakin nai dizut. Zait Sof 120. Orduan gogoratu dodaz nire esamesak eta marmarrak. Bilbao 

IpuiB 67. Zarautz erriko mar-mar goxoak / poz jariotan entzunez. Basarri 21. Uren marmarra. Gand Elorri 122. 


mende. 

157


Marmar guztien gaiñetik Jainko Betikoaren obra alabagarri azalduko dela seguru nago. Vill Jaink 175. Baserri 

eta kale / mar-mar bardiña da, / tamalez askok diño: / Arrospide il da! BEnb NereA 227. Sukalde askotan ukatu 

dabe / mar-mar gozozko otoia. Ib. 131. Errekastoaren marmar bizia. MAtx Gazt 13. Marmarra ta jende otsa... 

Soiñua indarrean bukatzeraiño. NEtx LBB 166. Marmarrak diotenez, zeragatik izan zan [...]. Berron Kijote 222. 

Amarrak: onak izango ttuk atsoen marmarrak! (AN-larr). Inza NaEsZarr 553. Entzuten dut [...] bizitza da 

irakaslerik onena... Eta gisako marmarren oihartzuna. PPer Harrip 107. Aditu baitizkizue bere aurkako 

marmarrak. BiblE Ex 16, 8 (Dv marmaran, Ker mormoxetan). Ez du marmar horien berririk edo hobeto esan, 

entzungor egin die. MEIG III 44. Jendartera agertu zenean hasi ziren marmarrak. MEIG I 165. v. tbn. Ag EEs 

1917, 213. Or Eus 274. EuskOl 1933, 16. EG 1955, 7. Anab Poli 80. Marmarra: Lasa Poem 105. IBk e IBe Act 

6, 1. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Izketa-marmar, / zaunka ta asto-arrantza. Ldi UO 36. Beti agoartean 

zeramakin bertso-marmarra ta lelo alaia. TAg Uzt 203. Eliza-betean errezo-marmarra... SMitx Aranz 153. 

Errosario marmarra elizan. NEtx LBB 137. 

�2. (H). (Uso adv.). Murmurando, rumoreando, cuchicheando. "Bere buruarekin mintzo zen marmar, il parlait à 

part soi" H. � Fariséoa marmár bere baitan, nola usten duén bere oñetán déna bekatári. LE Urt ms. 11v. 

Beldurrez ez ziola / utziko pakean, / marmar asi zan Sultan / Pinto ikustean. It Fab 20. Marmar dabiltza tripak / 

ardoaren billa. Izt C 469 (tbn. en JanEd II 10). Bermeora banoa, Mundakarrak mar-mar. A Ezale 1899, 3a. 

Erriko gizadi guztiak zeuen kontra, marmar diarduanean, naibageak eukikozuez. Echta Jos 155. Artu eban len 

eroian abiadea, mar-mar bere artean jardunaz. Ag Kr 13. Erri guztia marmar gaizki esaten ari zala. A Ardi 76. 

Gariek marmar zesaioten: Nagusi, garaia da, ikus nola aizeak makurtzen eta egozten eta txigortzen gaitun. 

'Murmuraient-ils'. Or Mi 88. Iesuk yardetsi ta esan zien: ez ari mar mar elkarrekin. Ol Io 6, 43 (Leon 

murmurika, Ker mormoxetan, BiblE marmarka). Zer ari aiz or marmar? Goen Y 1934, 101. Kalian mar-mar eta 

didarka. BEnb NereA 149. Mar-mar eta oihuka "agureen" kontra. MEIG IX 63. v. tbn. SGrat 19. Kk Ab I 76. 

Zait Plat 18. Osk Kurl 199. 

� mar-mar-mar. � Debozioz erreza dezazutela: ez mar mar mar, beste lurreko gauzak bezala. Cb Eg III 351. 

Mar, mar, mar, entzun da ikusi zituen gauzak bakotxak bere gisara azaldu ta erabagi naian. Ag AL 28. Marmar-mar 

hasi ziren etxeko-jaunarentzat. Leon Mt 20, 11 (Or marmarizka, Ker mormoxetan, BiblE gaizkiesaka). 

Mar-mar-mar elheka. Herr 8-12-1955 (ap. DRA). Lehenik leihoak idoki ditu, othoitzean, mar-mar-mar ari 

zitakela. Ardoy Kat 7 (ap. DRA). 

�3. (V, G, AN ap. A). "Expresión vulgar del maullido del gato. Amar, gure katuak mar-mar (V, G, AN)" A. 

- MARMAR EGIN (Añ (V)), MIR-MAR EGIN (Añ), MIR-MOR EGIN (V (msLond) ap. A; Añ). Murmurar, 

rumorear, cuchichear; refunfuñar, regañar. "Marmear", "regañar, marmar, mirmor egin" Añ. � Bear núke in mar 

mar, zeatzen naueláik? LE Ong 96v. Ez marmar egin elkarren artean. Ir YKBiz 219. Gizajoak antxe egon bear 

izan eban aste batean [...], naiz ta "Potxologaitik" marmar besterik egin ez. Bilbao IpuiB 67 (v. tbn. 255). -- 

Arrantzaleok astolapiko galantak dituk --mar-mar egin zun. Etxde Itxas 202. 

- MARMAR EGON (V, G, AN ap. A; Añ). Murmurar, cuchichear. "Marmar egon (msLond), refunfuñar" A. � 

Beti mar mar zegoan / etxean, elizan, / beti paternosterrak / esaten ari zan. It Fab 113. 

- MARMAR JARIO. Murmurar, cuchichear. � An joan da meatxatuaz eta marmar dariola. Ill Testim 12. � 

(Con determinantes). � Agopetik mar-marra dariola doa / Gorri. Or Eus 40. 

- MARMARREAN (G-azp-goi ap. Gte Erd 225; G-bet), MARMAR(E)AN. Ref.: Gte Erd 225. Murmurando, 

cuchicheando, rumoreando; refunfuñando. v. marmarka. � Aditu baititu zuen erasiak, zeinetaz haren kontra 

marmaran haritu baitzarete. Dv Ex 16, 8 (Ker mormoxetan). Bazijoan etxeruntz bere mintasun aundian bere 

buruarekin marmarean. Baserritarra 5-8-1905 (ap. DRA). Orkoagatik edo emengoagatik marmarrean. Ag G 

162. Or nabarituko zenitun maizter eta gañerakoak, bi ukabillak jasota, mar-marrean. Munita 76. Gero, 

marmaran gan ziren elizarat buruz. Herr 17-5-1962, 4. Mendi altu samarrean / otso zarrak marmarrean. Uzt 

Sas 89. Batxillerren batzuk ondotik mar-marrean kozk-egiñ nairik etortzen bazaizkitzu ez bi sosen ajolarik izan. 

"Murmuren". Berron Kijote 19. Marmarrean, bekaina zimur, ilea latz, aurpegia beltz, badirudi norbaitek 

iraindua dela edo zerbait higuin duela. MEIG IX 107. v. tbn. Ill Testim 8. Sabiag Y 1934, 28. � Aizearen 

arnaspean, alkar-marmarrean, zebiltzan zuaitz-ostoak. TAg Uzt 269. 

- MARMARRETAN. Murmurando, cuchicheando. v. MARMARREAN. � Egongo dira erausi edo 

marmarretan, aldamenean daudenai eragozten diezala jaieraz egotea. AA I 530. 

- MARMARREZ, MARMARAZ. Murmurando, cuchicheando. v. MARMARREAN, marmarka. � Oro 

ahalkatuak eta marmaraz yarri ziren. Hb Egia 28. 

marmara (SP � Dv y A, H (L)). � Araña. v. armiarma, marasma, marma. 

marmaraka. v. marmarka. 

marmaraunzi. "(B), gruñón" A. 


mende. 

158


marmari. v. marmario. 

marmariatu. v. marmariotu. 

marmarika. v. marmarioka. 

marmarikatu (T-L). � Murmurar, cuchichear, mascullar. "Grommeler", "marmonner" T-L. � Bihotz eta 

begitarte gaxtoz marmarikatuz. Dih MarH 417 (ap. DRA). Herra edo bekaizkerien marmarikatzen. Iratz 

Othoizlari 1962, 416. Bere gisako othoitz batzu gora-gora marmarikatzen. Zerb Bahnar 139. Bere zorigaiztoa 

madarikatzen du, lehenbiziko urteetan goraki eta axolatu gabe, zero zahartzearekin soilki marmarikatzen du 

bere buruarekin. Mde Pr 103. 

marmarikatzaile, marmarikatzale. � (El) que murmura, dice en voz baja. � Kanpoko gaztetarik nahi ukan 

dituzte egin [Rusoek] sehi "ba, ba, ba, ba" marmarikatzaleak. SoEg Herr 14-3-1963, 4. 

marmariñ(e). � (El) que murmura, murmurador. � Erreka polit marmariñe bat / zijoakizun urbizi, / ur jator. 

EA OlBe 104. Ixpe xamur antzeko marmariñ-eskeintza / Urbil zait... eta goien, ezkutuko zori, / Jolasean izarrak 

igeska dabiltza. EA in Onaind MEOE 836. 

marmario (G, AN ap. A; Añ (G), Mg Nom 67 (G)), marmari (AN-larr ap. Asp Leiz2; H (G)), marmuri (L-ain, 

B ap. A), marmorio (H (V, G)). � Murmullo, rumor, cuchicheo. "Marmuri, charla, mormojeo" A. v. marmar. � 

Tr. Propio de la tradición meridional desde Mendiburu. La forma marmari la emplean Mendiburu (junto a 

marmario), Iraizoz, Orixe, E. Arrese, Loramendi, N. Etxaniz, S. Mitxelena y tbn. en un ej. de ZArg. � 

Maldizionen batzuek eta marmariak egiteko. Mb OtGai II 123 (181 marmarioa). Marmari aundia zebillen artaz 

yende artean, batzuek esaten baitzuten: "Ona da". Ir YKBiz 312. Belarriak arrotzea alperreko lana luke, ango 

marmario-otsaz ezpaitago ezer entzuterik. Ldi IL 25. Artean gaiñekoek ba zuten mar-mari, [...] / baiña orain isil 

dire. "Murmuraba". Or Eus 148. Ipar-aize bigunaren / marmari geltsu alakoxe bat / erestiñoka zebillen. EA 

OlBe 66. Erle-soiñua baiño meiago / dan marmari zorakorra. Or Poem 554. Jendeak beren aitari buruz 

zebilzkin marmarioak beidezkoak zirala. Etxde JJ 215. Iturrien marmari-otsa. ZArg 1958, 65. Munduko 

marmariak bein otso egiten duena, otso gelditzen da (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1211. v. tbn. AB AmaE 394. Zait 

Plat 59. Lasa Poem 109. � (Uso adv.). � Kilkerrak, marmari, agur dagiote. Loram Y 1933, 252. Alaxe elizpean 

oi dira / agure zarrak kontu-kontari, / beranduko astegun-meza / entzun ondoren marmari. NEtx LBB 254. � 

(Como segundo miembro de comp.). � Gora deraman itz-marmaria, / bêra doanean, nekez. Or Eus 304 (89 

kanta-marmari). Laño ta lurrun, aize ta arnas, / bizitz-marmaririk oro, / esker-onaren agergarritzat / zerura igo 

bai igo. SMitx Aranz 175. 

- MARMARIOAN, MARMARIAN (AN-gip-5vill, B), MARMURIAN (B). Ref.: Izeta BHizt (marmurien); Gte 

Erd 37, 225. Murmurando, rumoreando, cuchicheando. "Marmurien eta zernai erranka" Izeta BHizt. "Marmarka 

ari da (AN-gip), [...] marmarian ari da (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 225. v. MARMARREAN, marmarka. � 

Ain baita atsegiña marmarioan aritzea eta pekataria jorratzea aragi bizi utzi artean! Etxde JJ 181. Engrazi ta 

biak marmarioan jarria zeukaten erri osoa. Ib. 148. 

- MARMARIDUN. (El) que murmura, murmurador. � Errekan geldi zoazen ur garden marmariduna! Or Mi 

24. 

- MARMARI EGIN. Murmurar. � Bai ni arritu, zein aisa beure burua salatzen zun marmari egin ordez. Or 

Aitork 127. Iainkoaz marmari egin zulako. Ib. 282. 

- MARMARI GABE. Claramente, sin disimulo. � [Kanta] an eman zizun marmari bage / dardatuz eztarri, mîa. 

"Sin rebozos". Or Eus 90. 

- MARMARIOZ, MARMARI(A)Z, MARMORIOZ (H). Murmurando, rumoreando, cuchicheando. � Ezagutu 

nuen batek baño geiagok jardungo zuteela marmarioz ta nere leporako zirala itz gogor ta astunen karga guziak. 

Mg CC III. Bekaitzak ez din lorik eta argelara zoaztenean, bera atzetik ziyoan marmariz. Or Mi 31. Azpialdian 

errekatxua / marmariyaz ostopian. Otañ Bertsol 18-9-1932, 319. Ori ikusirik, guziak marmariaz ari ziran, gizon 

pekatari baten etxean ostatatu zala esanez. Ir YKBiz 366. Marrakarik ezin ta dabilla marmariz. "Murmurar". Or 

Eus 247. 

marmariogarri. � Objeto de murmuración, de rumor. � Jendearen marmariogarri izan ez gaitezen ezkonnahaste 

lotsagarri au dala-ta. Etxde JJ 126. 

marmarioka, marmarika (AN-larr, BN-baig). Ref.: Satr VocP (marmarika); Asp Leiz2 (marmarike). �1. 


mende. 

159


(Adv.). Murmurando. "Con reniegos, a gritos" Satr VocP. "Mormojeando, refunfuñando" Asp Leiz2. v. 

marmarka. � Bitartean beizaia laugain ziyoan marmarika. Or Mi 61. Aurreko zelaiaren / erditik barrena / 

ibaia marmarika / irulearena. Zait Gold 27. Jenderik geiena andre Otxandaz marmarioka ta gaizki esaka aritzen 

da. Etxde AlosT 40. Aspaldiko berriketen berriketak eta aizekerien aizekeriak niñedukaten eta aragizko soiñekoa 

iñarrausten zidaten marmarika. Or Aitork 205. �2. marmarika. (Sust.). Murmullo, rumor. � Ixildu jendeen 

marmarika gaztelu horren barnean. SoEg Herr 29-9-1960, 1. Gazten libertitzeko plaza bat ere eraikiz, 

marmarika frango atera arazi baitzuen. Xa Odol 88. 

- MARMARIKAN (BN-arb ap. Gte Erd 225). "Murmuretan dao (V-arr), marmarikan ari da (BN-arb)" Gte Erd 

225. v. MARMARREAN, marmarka. 

marmariotsu, marmaritsu. � (El) que murmura, rumorea; cotilla. � Erle gorrizta, zer diozu / lore begian 

marmaritsu? Loram 117. Erle muñuño, marmaritsu, / lorerik-lore zer dagizu? EG 1956 (1-2), 10. --Egia esan, -jarraitu 

zun andrazko marmariotsuak-- Engrazirenak ez nau arritzen. Etxde JJ 137. Atsorik marmaritsuenak. Ib. 

181. v. tbn. Marmaritsu: Sorarrain Elezar 11. 

marmariotu, marmaritu (H), marmariatu. � Murmurar, rumorear. � Urrunago, zurtxuri lerro baten onduan, 

baratxe baratxe marmariatuz ziuazin xirripa garbienak. Atheka 36. An ari zan mutiko bat yostetan kanta zar bat 

marmarituz. 'Murmurant'. Or Mi 102. Erri artako jende lotiaz / marmaritzen du birago. "Murmura". Or Eus 238. 

marmariozale. � (El) que murmura; cotilla. � Emakumerik dollorrenak eta marmariozalienak diruz igurtzirik, 

alakoxeko iraña bazterrik bazter zabaldu da. Etxde AlosT 45. 

marmarita. v. marmarreta. 

marmariza (L-côte ap. A; Lar, H (V, G)), marmarizo (H (V, G), SMuj EEs 1921, 105), marmaiza, marmaizo. 

� Murmullo, rumor, cuchicheo. "Refunfuñadura, refunfuño" Lar. Azkue remite a marmalaka (q.v.). v. marmar. 

� Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, sobre todo en textos guipuzcoanos. � Hiztunen ergelkeriaz ta 

aroikeriaz ozta aditzen degu naspilla ta ijitukoen maramariza besterik. Lar, carta a Mb 280. Muxiña itzez 

marmarizoa esaten da. Echve Imit (ap. H). Mendien marmarizakiñ naasturik. EE 1884a, 135. Onela nik aeri 

emango diet marmarizako gaia. Bv AsL 176. Adituko dire, gauaren erdian, marmariza ilhunak. Borthizten dire 

emeki emeki eta azkenekotz marruma harrigarri bilhakatzen. Prop 1902, 37. Marmaizarako ematen bazaio bere 

moduko bat, ez da oroitzen ez alabaz eta ez etxeko potajiaz. Iraola 70. Andrearen marmarizaren gorabeeragatik. 

Anab Poli 118. Marmaizoa ugari! Lab Jok 105. 

- MARMARIZAN. Murmurando, cuchicheando. v. MARMARREAN, marmarka. � Marmarizan ari dirala. 

Izt D 25. Or dijua eskalletan zure gizona marmaizan eta bi aldiz erori da. EgutTo 9-11-1920 (ap. DRA). 

marmarizka. � Murmurando, cuchicheando. v. marmarka. � Ama Birjiñaren aurrean "Agur Mariak" 

marmarizka. ZArg 1958, 112. Marmarizka asi ziran nagusiaren aurka. Or Mt 20, 11 (Dv erasiaka, BiblE 

gaizkiesaka). 

marmarizkatu (Lar, H). � "Refunfuñar" Lar. "Murmurer" H. 

marmarizo. v. marmariza. 

marmarizoka, marmaizoka. � Murmurando. v. marmarka. � Barren aldetik Aitz-gorrin jaiotzen dan Oria 

errekatxoa dijoakio marmaizoka. J.B. Ayerbe EEs 1912, 35. 

marmarka (V-gip, G-bet, AN-gip), marmaraka (B; Lh). Ref.: A (marmara); Iz ArOñ; Gte Erd 225. �1. (Adv.). 

Murmurando, cuchicheando. "Marmaraka ari, estar mormojeando" A (s.v. marmara). "Marmarka dao, está 

refunfuñando" Iz ArOñ. "Murmuretan dao (V-arr), [...] marmarka ari da (AN-gip)" Gte Erd 225. v. 

marmarizoka, marmarizka. � Záude marmarká aita etxekoin kontrá (Mt 20, 11). BOEanm 1318. Batu zan 

erria ta marmarka iarduen guzur-buldeak zirala ta aguzillak berak agertu ebala asarraldian. Or Tormes 107s. 

Yuduak marmarka ari ziran artaz. Ir YKBiz 219. Egiñak balio du, ez begi-zearka ta marmarka ibiltzeak. Munita 

64. Hasi zen laket zitzaion neurtitzaren marmaraka errepikatzen. Mde Pr 86. Lilurapen gaiztoai marmarka, 

ilargiari zinka. Larrak EG 1958, 294. Badakizute gau eta egun / marmarka ari zaiola. Uzt Sas 54. Beti-ere 

aopean mar-marka errezuan ari balitz bezela. "Murmurando". Berron Kijote 55. Beren artean marmaraka eldu 

ziran atorradunak, aopean errukitsu mintzatuaz. Ib. 209. Jesusek ihardetsi zien: Ez ari marmaka zeuen artean. 

BiblE Io 6, 43 (Ol mar-mar, Leon murmurika). � Gruñendo. � Edonor hasi ezkero anaien bat joten, zaunkaka 


mende. 

160


eta marmarka hasten zan berehala. Osk Kurl 139. �2. (Sust.). Murmullo, cuchicheo, refunfuño. � Emakumei 

autarki-jartia dala-ta, / egunotan bai-dabil mar-marka galanta. Enb 145. Eztautzut esan guzurrik, eztautzut egin 

okerreko gauzarik, marmarka barik egin dautzut otseintzea. Larrak EG 1959, 186. 

marmarkari. � Murmurador. v. marmalari. � Marmarkari hauek erreta daude. IBk Iudae 16 (Lç 

murmurazale, Dv marmazikari, IBe gaizki-esale). 

marmarketa (AN-egüés ap. A). � Murmullo, rumor. 

- MARMARKETAN. � Asi zíre bada marmarketán elkarréki judatárrak. LE Io 6, 53 (Leon eztabadaka). 

marmarlari, marmalari. � (El) que murmura, murmurador. � Erreka bitsu marmalariak. EA OlBe 31. Itsasaizeak 

euria dakar, / miin marmarlariak arpegi illunak dakaz. Ker Prov 25, 23 (Ol mardallari). 

mar-mar-mar. v. marmar. 

marmaro (L, BN-baig; Dv (BN)), marmaru (BN-baig), marmaua (S). Ref.: Alth Bot 22; A (marmaro, 

marmaua); CEEN 1969, 143. � Sorgo. "Escobita corta (ihats ttipia, imilitxa), que ellos mismos fabrican a base 

de una planta (marmarua), que recuerda al tallo de maíz" CEEN 1969, 142s. � Eman nion jaterat behar zuena 

eta bertzalde zenbeit ahurtara marmaro bihi. Prop 1903, 71 (v. tbn. 70). 

- MARMAU-ERRATZ. "Marmau-erhatz (S-saug), balai de sorgho" Lh. 

marmaroska, marmarozka. � Murmurando. Cf. quizá LE Urt ms. 6r: "[Txakúrra] marmár ózka itzúltzea", 

interpretado por el editor como marmarraraz orzka egitea. v. marmarka. � Asi ere egin ze marmaroska 

liburutik latines leitzen zuelakoan. A Aezk 202. Eleiz liburua idigita, mar-marozka latiñezko zeozer irakurten 

ebalakoa egin eban. Bilbao IpuiB 147. Asarrez ta marmarozka geratu zan kortan. Ib. 64. 

marmarra. v. marmar. 

marmarrada (AN ap. A), marmarrara. � Murmullo, rumor. � Atzeko aldetik gelditzen zan itxasoa 

marmarrada gaiztoan, orroaka ta orroaka. Ag Ezale 1897, 75b. 

- MARMARRADAZ. Murmurando. � Erasotzen diote / biak kapoiari, / eta dirade jaten / atzaparka ari, / 

begiak armaturik / eta marmarraraz, / buztana arontz-onotz / maiz erabilliaz. It Fab 27. Nausiak txakurra 

zurratzean, inzirio egitea ez zaio gaitz, baña bai marmarraraz orzka egitea. LE Urt 14 (ms. 6r marmár ózka 

itzúltzea). 

marmarrara. v. marmarrada. 

marmarreatu. � Murmurar, rumorear, cuchichear. � Gaste gura ta bertze pobre gura daudela bere gogoan 

marmarreatzen nitas (125). LE-Ir. Esta aitzen sazerdotearen boza elizan, errezatus ezpada edo kantatus edo 

marmarreatus (346). Ib. 

marmarreta, marmareta (V-gip ap. A), marmarita (AN ap. A). � Murmullo, rumor, cuchicheo. Azkue remite a 

marmalaka (q.v.). � Beren arteko mintzoa aopeko marmarreta izan oi zan geienbat. Ag G 273. 

marmarru. "Holco (BN)" Darric (ap. DRA). 

marmarti, marmarati (AN, L ap. A; Dv). �1. Gruñón. �2. (El) que murmura, murmurador. � Errekatxoa 

beren errezo marmartiaz. EgutAr 2-5-1963 (ap. DRA). Arkume otxan, baserri xuri, lore txanbelin eta errekatxo 

marmartiez ari zara zu. MIH 138. 

marmartu, marmaratu (L-ain, B ap. A; Dv). � "Murmurer, grogner" Dv. "Cuchichear, gruñir" A. � Guzia 

miñtzen eta inkietatzen da, marmaratzerañokoan, orai hunen kontra, gero haren kontra. He Gudu 71. "Begiak 

eta ezpañak aitarenak, begiak eta ezpañak aitarenak" marmartzen zendun zure barruan. MAtx Gazt 19. 

marmaru. v. marmaro. 

marmatil. "Crecen en estos montes en forma de matorrales y maleza, sobre todo en los setos, unas plantas 


mende. 

161


raquíticas que tampoco se encuentran en los hayedos y se denominan vulgarmente ziñurie, marmatilla, 

sugandorra, epurue, ollakana, azkarroa, intsusea, etc. (G-goi)" AEF 1955, 72. Cf. VocNav: "Marmaratilla, 

arbusto de ramas flexibles y de fruto en baya negra (Zona de Eslava)". 

marmaua. v. marmaro. 

marmaxeta. � Refunfuño, murmullo de descontento. v. mormoxeta. � Bere agindubak... batere marmaxeta 

edo perraskeria bagarik egiten ditubala. msOñ 230r. 

marmaxo. � Refunfuño, murmullo de descontento. � Azkenez, txutxuputxu ta marmaxo askoren ostian, 

kutxatillea idegittia erabagi eben. Otx 48s. 

marmazika (Dv � A). �1. Azkue traduce 'refunfuñando', pero Duvoisin dice 'grommellement'. �2. 

marmuzika (H (S; + -tz-)). "Murmure" H. 

marmazikari (Dv � A). � "Qui murmure, qui grommelle" Dv. "Gruñón" A. � Hekiek dire marmazikari 

arranguratiak. Dv Iudae 16 (Lç murmurazale, He y TB murmuratzaile, IBe marmarkari, IBe gaizki-esale). 

marmazikatu (Dv � A), marmuzikatu (H (S; + -tz-)). � "Grommeler" Dv. "Murmurer" H. "Refunfuñar" A. � 

Jesüsek [...] erran zeren: eztezaziela marmuzika zien artian. EvS Io 6, 43 (BiblE marmarka). 

marmelada (T-L), mermelada (Lar), marmalada, marmalade. � Mermelada. "Mermelada, conserva de 

membrillo" Lar. � Gerezi marmelada. ECocin 49 (v. tbn. en la misma pág. marmalada y 45 marmalade). Emen 

duzu gazta [...] Ar zazu mermelada ere! Lab SuEm 179. En DFrec hay 3 ejs. de mermelada. 

marmintt(a), marmit. v. 1 marmita. 

1 marmita (AN-egüés-ilzarb, BN-ad; Deen II 23, Urt III 433; -itta V-gip; -itxa V-gip), marmite (AN-olza), 

marmit (-itt V-gip), marmintt(a) (V-gip). Ref.: Bon-Ond 151; Urkia EEs 1930, 9; EI 385; Elexp Berg 

(marmintt). � Marmita. "Al recipiente que las baserritarras traen con la leche nosotros aquí le denominamos 

marmitxa que vendrá de marmita y posiblemente esté mal aplicado el nombre (V-gip)" A. Oregui (comunicación 

personal). "Astua ipursaltoka asi zan da marmintt guztiak lurrera" Elexp Berg. � Ezarrazu eltze batean edo 

marmita batean urarekin. ECocin 4. Suaren aurrean ikusten zan berriz marmita aundi bat eta aza zuriak bol bol 

egiten zuten. Zab Gabon 33. Marmita irikia ekartzen du / eudia ai dunian. JanEd II 127. Guk baditugu ontziyak, 

/ marmitak eta txokolaterak. Tx B II 145. Esnea, oztua, marmita batera joaten da. [...] Marmitak ondo tapatuak 

joan bear dute. Oñatibia Baserria 112. Kaletarrak bere marmita txikia esnez beteta eskutik zintzilik zeukala. 

Salav 53. Etxean esne gutxi artu ta / marmita bete birian. Auspoa 114, 128. � v. ESNE-MARMITA. � Marmita 

esnia zegon txintxillik / Altzako Eguzkitzan. EusJok II 59. 

2 marmita, marmitx. � "Marmitxe, marmita, salsa de bonito aderezada con pimiento rojo y de la cual se 

mantienen durante los días que están en la mar en la costera de bonito" Ort Voc 140. v. marmitako. � Geure 

konpañeko txaluperik ondiño ezta agiri be. Marmitxe okiko daue barruen da... arek majo ibilko die. Ort Oroig 

18 (v. tbn. 125). 

marmitako (V-m; -itt- V-gip), marmitxeko (V-gip), marminttako (V-gip). Ref.: Etxba Eib (marmitxeko); Zubk 

Ond; Elexp Berg (marmittako). � "Ondarrua'ra goiaz lagunok marmitxekua jatera" Etxba Eib. "Cocido a base 

de bonito, patatas etc., típico de los pescadores" Zubk Ond. 

marmitatxo. "Chytropodium" Urt V 13. 

marmite. v. 1 marmita. 

marmitxeko. v. marmitako. 

marmo (V-ger-m ap. A), marmu. � "Máscara, persona disfrazada" A. � Aratuztez marmo janzten diranak, 

arpegia zamorroz estaltzen dabenak zer egiten daben ondo dakigu. Eguzk LEItz 124. Aragoitik irtenda, / sorgin 

batek, marmu, / erriberetan gaindi / Arlatsera egin du / zaldiku-maldiku. EG 1950 (7-8), 4. 


mende. 

162


1 marmoka. �1. "(V-m), tiempo anormal" A. �2. "(V-m), abatido de calor" A. 

2 marmoka. v. 1 marmuka. 

marmokatu. "(V?), endurecerse la ceniza" A. 

marmol (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc, Lar, Añ), marmola (Urt I 348, Dv, H (det., V, G)), marbola 

(SP, H (det., V, G)), marmore (Gèze), marmor. Ref.: Bon-Ond 138; VocPir 132. � Mármol. "Marbola leundua, 

marbre poli" SP. "Marbolaz egina, [...] fait de marbre" Ib. v. marbre. � Tr. Documentado tanto al Norte como 

al Sur desde el s. XVII. La forma mejor documentada es marmol. Hay marmola en Etcheberri de Sara, 

Hiribarren, Duvoisin (Telem 15), Landerretche, Salaverria y Arradoy; marbola en Etcheberri de Ziburu, 

Haraneder y Goyhetche (230), y marmor(e) en Inchauspe, Mirande e Ibiñagabeitia. En DFrec hay 19 ejs. de 

marmol, meridionales. � Zein legun da harrietan marbola legundua. EZ Man I 16 (v. tbn. 135). Badakizu zer 

agitzen zaion arri leundu marmol zuriari aize hau dabillen aldian? Mb IArg I 277. Marmolak berak / golpe 

kruelak / zituztenean sentitzen. Bast 37 (v. otra versión en Balad 238). Bada marmola eta mea burdinazko, / 

mende bederatzian higan zen gorasko. Hb Esk 83. Ni zuretzako argizaia naiz, / zu neretzako marmola. Bil 106. 

Ezarri zituan emakume on onek marmol zurizko bi arri. Zab Gabon 102. Etxiari / arturik neurriya, / arri marmol 

eder bat / dute ekarriya. Ud 84 (cf. infra MARMOL-HARRI). Kolore guzitako harri eta marmol harrobi. Prop 

1906, 165. Ama Birjiñaren marmol txurizko imajiñ eder bat. Goñi 110. Atariko marmol beltzak. LMuj BideG 44. 

Marmola-fabrikako zakur aundi bat. Salav 12. v. tbn. AB AmaE 116. Izur JerOs 128. Lasa Poem 65. MEIG IX 

118 (en colab. con NEtx). 

- MARMOL-HARRI. Piedra de mármol, mármol. � Archilochiren thonbako marmola harriaren gainean. ES 

197. Harri preziatuzkoak, kobrezkoak, burdinazkoak eta marbola harrizkoak. He Apoc 18, 12 (Lç marbre, Ol 

atxurdin). [Iturria] zeña arkitzen dan marmol arri piñ ederki landuan ifinia. Izt C 96. Orhoitzapen onezko 

marmola-harri batzuen egitea. Lander RIEV 1909, 653. Salda lodi beltz ura marmol-arri batean zabaltzen zuten. 

Anab Poli 76. Marmol-arritan zizelaturik, naiz ooletan pintaturik. Berron Kijote 42. 

- MARMOLEZKO (Lar (+ -es-); marmolazko Dv; marbolazko SP). De mármol. "Marbolaz egina, marbolazkoa, 

fait de marbre" SP. "Marmolería, ekida marmoleskoa" Lar. "Marmoleño, marmóreo" Ib. � Marmolezko palazio 

soberbioetan (B, s. XVIII). BOEans 902. Kobrezko eta burdiñazko eta marmolezko ontzi guztijak. Ur Apoc (V) 

18, 12 (Ip marmorezko, Dv marmolazko, BiblE marmolezko). Marmorezko etxe goretan. Mde Po 88. [Hiria] 

bere marmolazko etxe eta palazio paregabekoekin. "De marbre". Ardoy SFran 127. v. tbn. Izt C 475. 

Marmorezko: Ibiñ Virgil 94. 

- MARMOL-NEGAR. "Marmol-negar bat baino eztau emon arrobi orrek, esa cantera no ha dado más que una 

pequeñísima cantidad de mármol" DRA (s.v. negar). v. UR-NEGAR. 

marmoldegi, marmolategi (Dv). � "Marbrerie" Dv. 

marmoleztatu, marbolaztatu (SP). � "Garnir de marbre" SP. 

marmolgin, marmolagin (Dv). � "Marbrier" Dv. 

marmolki. � Mármol. v. marmol. � Tallu bat eregi begio / Bizkaiak marmolki arriz. AB AmaE 148. 

marmolo. v. marmalo. 

marmore. v. marmol. 

marmorio. v. marmario. 

marmota (AN-egüés-ilzarb-olza, S; Gèze, Foix ap. Lh). Ref.: Bon-Ond 143; Lh. �1. Marmota. � Gaiza bera 

gerthatzen da sügeki, marmoteki eta beste zunbait abereki. Ip Dial 29s (It, Dv musarra, Ur misarra). �2. "(Varr-m-gip, 

Gc), gorro de niños infantes, es de lana. Del fr. marmotte, pañoleta de mujer" A. �3. "(BN-arb), 

melolonta, cochorro" A. �4. "(V-arr), persona que merece poca confianza" A. 

marmotxa, -tza. v. marmutxa. 


mende. 

163


marmotz. v. 1 malmutz. 

marmu. v. marmo. 

1 marmuka (Dv � A), marmoka (V-m). Ref.: A (marmoka, aumal); AEF 1960, 21. � Medusa, pólipo. "Cierto 

pez que, extraído del mar, va poco a poco derritiéndose en agua" A. "Arrai marmoka baiño txikiagoa [...], 

animal marino más pequeño que el torpedo" Ib. (s.v. aumal). "Marmoca" AEF 1960, 21. � Astelehen goizean, 

igerikari batzuek nahi zuten Biarritze bururen buru iragan itxasoz. Pouex bidean zoalarik gostuan, marmuka bat 

lothu zaio gorputzean. Herr 18-8-1955 (ap. DRA). 

2 marmuka. "(R), refunfuño, gruñido, por ej. de perro" A. 

3 marmuka. "(L-ain), (niño) grueso" A. 

marmuta (R ap. A), marmutia (Sal ap. A). � "Mormojeo, murmullo" A. 

- MARMUTAZ. "Marmutiaz (Sal), gruñendo" A (s.v. marmutiaka). 

marmutiaka. "Gruñendo" A. 

marmuts. v. marmutxa. 

marmutxa (Dv), marmotxa (-otx L ap. A; H), marmutza (Dv), marmotza (-otz H), marmutx (Lc ap. A; H), 

marmutz (L ap. A; H), marmuts (BN-mix ap. A). � Insecto. � Tr. Documentado en textos septentrionales (no 

suletinos) de los ss. XIX y XX. Hay marmutxa en Duvoisin (tbn. marmutza) e Hiriart-Urruty (Aurp 98); 

marmotxa en CatLoi y Goyhetche, y marmutz en Oxobi. En Prop se documentan las variantes marmutx, 

marmutxa, marmutza, marmotza. � Iainkoak egin ditu zeru lurrak eta marmotxa xumeenetaiñoko gauza guziak. 

CatLoi (ap. H). Lau ill luze pasatzeko / eta deusik ez yateko. / Ez xixari, ez marmotxa; / etxea zedukan hutsa. Gy 

3. Huna non duzun marmutxa bat zuk ezagutzen ez duzuna. Dv Dial 18 (It aberetxo, Ur aberetxu, Ip abereska). 

Marmutzen arroltzeak. Dv Lab 27. Arbolei adar alferrak eta marmutza-ohantzeak khentzea. Ib. 205. Ez dut 

behinere ikhusi hainbertze garrathoin eta marmotza odol-edale. Prop 1888, 153. Deus guti zen aurthen biltzeko, 

marmutzek iretsi dituzte oliotze bihikak. Prop 1899, 196. Airetako marmutxa distirantak. Prop 1902, 37. 

Marmutx ferje xango luxek. Prop 1908, 8. Marmutz ulitxek ene loretik ez baitute zer igurik! Ox 174. 

marmutz. v. marmutxa. 

marmux. "(V-oroz), persona muy silenciosa" A. 

marmuzika. v. marmazika. 

marnasi. "Mixtilíneo" Lar. 

maro. "(V, G-azp, AN, BN), paulatinamente, con calma. Se usa sobre todo como superlativo, repitiendo la 

palabra. Maro-maro datoz gizonak mendian bera (AN-larr), los hombres vienen suavemente monte abajo" A. 

maro. v. 1 malo. 

marhobi. v. marrubi. 

marokano. v. marrokano. 

marokuku. v. marrakuku. 

maroma. � Maroma. � Maroma o kuerda lodi bat (B, s. XVIII). BOEans 865. 

marot (V-ger-ple-arr-oroz ap. A), marota (V-ger ap. A). � "Guapo, hermoso" A. 


mende. 

164


marota. v. maluta. 

marotxo (AN, BN ap. A), marotxu (B ap. A Morf 13). � "Maro-marotxo eragin, mecer (la cuna) 

insensiblemente. Parece contracción, por lo menos en AN y BN, de emaro" A. � Maro marotxu, santa Marotxu, 

/ maro marotxuk eramango zaitu. A Morf 13. 

marpil. v. marfil; marpiribil. 

marpiribil (-bill V-gip ap. Iz ArOñ), marpil (-ill V-gip ap. Iz ArOñ). � "Aro de madera que se coloca entre el 

sapiño y la cadena. Marpilla ta zapiñua" Iz ArOñ. Cf. Baraib: "Malpiribil (Araya), sobeo. En Gamboa, 

martiribil en la acepción antedicha y en las de hueco del yugo donde se afianza la lanza del arado y pieza de 

hierro colocada en el yugo para dicho uso; en Urizar, maspiribil". 

1 marra (V, G, AN, L, BN; Urt IV 124, Lar, VocBN, Dv, H), mara (det., Lar). Ref.: A; Iz Ulz. � Tr. 

Documentado tanto al Norte como al Sur desde Axular. En DFrec hay 11 ejs. de marra. �1. Raya, línea; trazo. 

"Venero, línea que señala las horas en los relojes del sol, marra, arraia" Lar. "Raya, línea, [...] arraia, mara", 

"rayar, hacer rayas, [...] marrak egin" Ib. "Marra bat lurrean makhilaz egitea, tracer une ligne [...]. Lumaz 

paperean eginikako marrak, les raies [...]. Basa astoak hanitz marra ditu larruan, asto gureak bat baizik ez, l'âne 

sauvage (la zèbre) a beaucoup de raies sur la peau, [...]. Oihal marra ederrak dituena, toile qui a de belles raies" 

H. � Bartolomeus Marra (1277). Don Johan Marra (1244). Eneco Marra (1200). Fi de Garçia Marra (1330). 

Garcia Marra (1128). Arzam 338. Tota Lopeiz filia de Lope Marra (s. XIII). GLarr 116. � Marra bat eginez 

gora-beheren zurubian, horraraino da zilhegi atsegina, beherago direnek egin dezatela barur. Hb Egia 122. 

Asko marra eta tita badu harrobiak ferdeaz bertzerik. HU Aurp 99. Ahurreko marretatik. Eskualdun Egunaria 

1897, 2 (ap. DRA). Zorrinoak, ile horasta argal batez estaliak, marra urdin bat bizkarrean trebes. JE Bur 13s. 

Aleginduko gera, ba, erarik errexenian jakin-erazten ta ortarako idazti-barruan mar edo irudi batzuek jarriko 

ditugu. Anab EEs 1919, 153. Ots, erderaz "horizonte" deitzen dugun marra? FIr 167. Zerura arraunak jaso 

ditute, / erre dute lêngo marra. "Raya". Or Eus 398 (v. tbn. Aitork 95). "Ogam" horiek pondu eta marra zut edo 

zeihar batzu ziren, harri baten kantoinean bernuzatzen zirenak. Mde Pr 230. Argiek marra beltx bat bazuten 

inguruan eta beste bat erdian. JEtchep 37. Mutikoak makillatxu bat eskuan artu eta lurrean, are auts artean 

lerroak eta marrak egiten ziarduan. Erkiag BatB 55. "Magnificat"en bertso bakoitzak / afoiñu marra darua. 

'Estela'. Gand Elorri 136. Mahats-adar legortuetan, kirio-zirrindaratan sasitzen bada, beti ere marraren 

bakuntasunagatik nagusitzen da. "Trazo". MEIG IX 122s (en colab. con NEtx). v. tbn. Prop 1897, 281. Gazt 

MusIx 69n. 

� (L, BN-ciz-baig ap. A; H). "Raie au jeu de paume qui détermine les limites au delà desquelles la balle est hors 

de jeu et le coup mauvais. Pilotak marra hunkitzen duenean ere, marraz kanpo ez yo izan arren, ezta ona, [...] 

Marra erretzen, irabazi dut, je touche (brûle) la raie, j'ai gagné" H. "Raya que no debe pasar el jugador" A. v. 

pasomarra. � Indarrean badabila pilota, lore, gora, urrun, [...], erretzen ardura marra; zirristan lerratzen lur 

arras, bainan bethi bizi. JE Bur 29s. Marra arrasean ezarri nahi zituen pilota asko beheregi kausitu zaizko. Herr 

19-12-1957, 3. 

� (L-sar ap. A; H). "Buruko ileak marra batez bereztea, séparer les cheveux de la tête d'une raie" H. "Raya del 

peinado" A. v. 1 artesi (2). 

� Signo. � Zenbakera oietan maizenik erabilli oi diran marrak bitzuek dira. ZA RIEV 1928, 584. Antxiñako 

euskaldunak, zenbakiek idatziz azaltzeko, zelako marra edo ikurrak erabiltzen zituzten ez dakigu. Ib. 588. 

� Rasgo. � Beren argitalpenakin Euskadiren gogo-izatasuna gero ta marra biziagoz dagerten yakintzbazkunak. 

Y 1933, 8. Haren aurpegi-ertz malgua, matrailaren marra eztia. Mde HaurB 16. Ikusten zituen berriz 

ere haren aurpegi-marra finak. Ib. 24. � Línea. � Nahasmendu ta bolara txar batzuk gorabera, ba-da marra 

edo lerro jarraitu bat, etengabe gora naiean leiatzen dena eta gora abiatze ori gizarteko matxinada ta 

nahasmenduek ezin dute galerazi. Vill Jaink 47. 

�2. (O-SP 231, SP, Lar, Añ, H). Margen, límite, frontera; término. "Marra, merka, xedea, marque, but. Marra 

edo parra iragaitea, franchir la barrière" SP. "Cancel, término, raya" Lar. "Lindero, linde" Ib. "Amojonar, [...] 

marrak, kozkak paratu, ifiñi" Ib. "Demarcar, [...] marrak [...] ifiñi" Ib. "Limitar, [...] marrak ifiñi" Ib. "Ilimitado, 

[...] marrik eztuena" Ib. "Fin, límite" Añ. "Limitar, poner límites, [...] marra ifini" Ib. "Propasar, [...] muga, 

marra, neurria irago" Ib. "Raya, término, confín" Ib. "Término, mojón" Ib. "Espainia eta Franziaren bitarteko 

marra, la ligne frontière entre l'Espagne et la France" H. Cf. Hubsch TPr2 101. � Aitzitik badirudi ezen zuk 

xedea aitzinatu duzula, marra iragan duzula. Ax 8 (V 4). Badu itsasoak bere xedea, bere marra, bere mugarria 

eta zedarri iakina, zein baita kosta. Ib. 113 (V 75). Beste itxaso orri, paratu zionean Jainkoak ondarrean bere 

marra eta esia. Lar SAugust 10. Neurri, marra ta mugarik ez daben ontasuna. Añ LoraS 130s (v. tbn. CS 84). 

Lagundiko bizibidearen marra edo legerik garaiyenak batu ta zuzendu zituzten. Aran SIgn 95. Erregek bialdu 

nau zeregintxo bategaz Euskal-erriko marra edo mugetaraiño. Ag AL 44. Bildurrak zeuzkan gizonak beren 


mende. 

165


marratik erten gabe. Ag G 101. Zuin-barrenean (marra, muga, raya, marca, límite) datza il adiña bizi. Or Eus 

31. Derry-tik (iparraldean) Waterford-erantz (hegoaldean) doan marra baten haraindiko eremu guztian 

mintzatzen zen. Mde Pr 236. Gurean marra iragan ere egin zela esango nuke. Vill Jaink 162. Mundua izpirituak 

dauka artua. Berak darama xede jakin batera. Xede edo marra ori guk eztugu ezagutzen. Ib. 40. v. tbn. Jnn SBi 

375. 

�3. (V?, G?, L ap. A; Lar, Izt 71r). Marca, señal. "Nota, marca, señal" Lar. � Beste marra mueta bat ere 

ezagutzen da artzaien artean, ardiari ifinten zaiotena [...] zeñari esaten zaion lapur-marra. Izt C 223. Bereala 

zabaltzen da barria mendi osoan, onelako edo alako marra belarrietan dauzkan ardia noren artaldean dagoen. 

Ib. 226s. Bideak / burdi-marraz eta / abere-apatxen oiñazez / ta ur eta lokatzez, / ustelduta dagoz. Gand Elorri 

198. 

�4. Marca, registro, récord. � Idiak bi ordu ta erdian egindako marra, gizonezkoak ondu omen zuten iru ordulaurenean. 

Izt C 246. Peluquin pantzetarra ludian dan marrik (record) aundiena egiña da. Anab EEs 1919, 245. 

Bere marra aurreratzeko asmoa. Id. ib. 245. Arresi-mugak oro gainditu edo zapaldu nai zituzten. Ordurarteko 

marra ondua zuten. Zait Plat 55. 

�5. "Rodeo (AN-5vill)" A Apend. 

- MARRA-ARTEZ. "Rectilíneo, mar arteza, mar zuzena" Lar. 

- MARRAK EGIN. "Marrak egin, dar rodeos (AN-5vill)" A Apend. 

- MARRAN ARI. "Marran haritzea, jouer (faire) à la raie, à qui approchera le plus d'une raie avec un palet, ou 

de grosses pièces de monnaie" H. 

- MARRA-ZUZEN. v. supra MARRA-ARTEZ. 

� Etim. Probablemente de rom. barra. 

2 marra (V arc. ap. A; Zam Voc). � Joya. � Nekaetan dana, marraak ditu. "Quien se trabaja, joyas tiene". RS 

504. Bakalduntzako bitxi ta marrik ederrenen tartian gordeteko aginddu eban. Otx 100. 

3 marra. �1. Figura en Izt C 232 (sin trad.) en una lista de utensilios de labranza. �2. "(?), objeto" A. 

4 marra. "Especie de delantalillo para trabajar" Asp Leiz2. 

5 marra. "Combustible, alli = marra" Dgs-Lar 6. 

6 marra. � (Empleado como eco de parra, con alteración de la consonante inicial). � Parra ta marra: astoakin 

ezkondu bearra (AN-larr). 'Ergelkerietan dabillenak, ezkontza txarra egin oi du'. Inza NaEsZarr 768. 

marra-azi. v. marrarazi. 

marra-bide. v. marrapide. 

marrada. �1. "(V-ger), murmuración" A. �2. "(V-m), ruido al comer" A. 

marradero. v. marragero. 

marraga (Vc, G-goi-to, B, R ap. A; Lar (+ -gea, det.), Añ (+ gea, det.), H), marga (Lar (+ -gea, det.)). � Marga, 

márraga. "Marga, lana burda, jerga con que se hacen medias groseras, bastas, colchones" A. Cf. ConTAV 5.3.1, 

158: "Más siete fanegas de maíz en grano en una bota. Y más en dos cubas baçias de embasar sidra y en dos 

mantas de marraga (Motrico, 1632)". v. marrega. 

- MARRAGAZKO. De márraga. � Praka odolestubak, abarka ta dagokazan kalzerdi marragazkuak ta buruban 

txapela. Mg PAb 117. 

marragero (Vc, G-to, AN? ap. A; Añ), marradero (V-gip ap. Iz ArOñ). �1. Marraguero. "Pelaire, artesano que 

hace la marga" A. "El que hacía mantas para el ganado con lana" Iz ArOñ 173n. � Marrageruben izara latzen 

artian atserengo dot goisartian. Mg PAb 66. �2. "Marraderua, persona que se dedicaba a tintorería y limpieza 

de ropa" Iz ArOñ 173n. 

marrailo, marhallo (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh), maraillo. � Ronco, bronco. � Hartzaren oihua marhaillo da 

eta mehatxazale. "Sourde". Arch Gram 19. Bena ttüttak ezpeitzian erabilten gizuna, Pette etzen khexü hüxtü 

marhaillo baten baizik ez egin ahal ükheitiaz. Eskual 14-8-1908, 3. Jo dü hirur kolpü jakiteko eia marhallo ala 

errege-xupit zenez [zeñia]. Herr 7-3-1957, 3. 


mende.


marrailotu, marhallotu (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). � Enronquecer. � Ibañetako lepuan igaranik, Lüzaiden 

behera sartü gira Arnegin eta Oxkaxetik berriz Ziberua jo, akitürik eta marhallotürik. Herr 4-6-1970, 7. 

marraixu. v. marrazo. 

marraizkatu. "(AN), estrujar" A. v. marruskatu. 

marraizko. � Cepillo. � Esku-langille onen lan-tresnak ez dira asko, arotz-aulki bat, labana, [...] mallua eta 

zepilloa edo marraizkoa. Garm EskL I 132. 

marrajo (V-gip ap. Iz ArOñ 174n; Lar, Añ). � Marrajo, astuto, tramposo. � Sugea zan Jaun Jaungoikoak egin 

zituen lurreko abere guztiak baño marrajoagoa. Ur Gen 3, 1 (Dv, Ol, Ker, Bibl, BiblE maltzur). Predikatzalle ta 

iztun eztitsua zan guztiz, baña Lutero-tar marrajoa orobat. Aran SIgn 98s. Jende ernaia ta marrajo xamarra 

biltzen omen da an. Sor Bar 103. Ez kasoik egiñ orri; ori marrajua da ta. Biyak konponduko gera! Alz STFer 

140. 

- ARRAIN-MARRAJO. "Peces de clase inferior que comen la carnada del aparejo" Ort Voc 136. � --Zelan 

imingot ba? --Eh! partilla de sin saber mujeres imiñi. --Da arraiñ-marrajuena, noix da etxeko ba? Ort Oroig 

122. 

marrajo. v. marrazo. 

marrajotxo, marrajotxu. � Dim. de marrajo. � Zubek ez: baserritarrak. Aterakeri marrajotxuak... Sor Bar 46. 

1 marraka (G-to-bet, AN, L-ain, B, BN, Ae, Sal, S, R; Aq 1027 (AN), Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), marreka, 

merreka (L-sar), parraka (H (BN, S)). Ref.: A (marraka, merreka); A Aezk 296; Lrq; Satr VocP; Iz Ulz (ardiilla); 

Izeta BHizt. � Tr. Documentado al Norte desde el s. XVII. Al Sur se encuentra en textos navarros y en 

Orixe, Lekuona, Etxaide (JJ 6), Ibiñagabeitia y Berrondo. La forma general es marraka; hay marreka en 

Eguiateguy (junto a marraka) y en un ej. de Herria (1-2-1962, 1), y merreka en sendos ejs. de Herria. En DFrec 

hay 3 ejs. de marraka, septentrionales. 

I (Sust.). �1. Balido. "(R-vid), grito, en general, de animales" A. "Marraka, mugido y aún balido" A Aezk 296. 

"Ardi-marraka bat, un balido" Iz Ulz (s.v. ardi-illa). "Ardi marraka franko gure ardi-bordan" Izeta BHizt. Cf. 

VocNav s.v. marraquear. � (Lapurraren) okultazaleei ere inaraziko ziote marraka akerrei bekala (206). LE-Ir. 

Otsoak tarrapata / semeak zalaparta / eta auntzak marraka, / ar giten gu koplaka. Bordel 31. Be, be, be! O 

marraka ederrak! Hb Egia 131. Andresaroko arthaldeko marrakak (L). Orreaga 31 (G-nav, AN-5vill-ulz-arceerro, 

BN-baig, Ae, Sal, S, R marraka; AN-araq balaka, AN-larr marrue, B beoiua). Andriak nigar eta haurrek 

marraka, / et'ezin balaka! "Criant". ChantP 92. Ahuntz marraka bezalako mintzo bat. Prop 1891, 164s. Joareak, 

ardi eta bildotx marrakak ezagun dira noizik behin. Barb Sup 51. Emazte, haurrek marraka, / gizonak berriz 

oihuka. Etcham 187. Axuri bana esku banetan, / entzunez marraka-alaia. Or Eus 225. 6. Abereen marrakaz eta 

atergabeko muukaz, ibaiak, ibai-ertze legortuak eta mendi-maldak oiartzunka ari dira. Ibiñ Virgil 105. Aari ta 

ardien beka-marraka besterik ez dut nik aditzen. "Balidos". Berron Kijote 200. v. tbn. Iratz "Artzaien kantua" 

(ap. DRA). 

� (BN-baig, S; SP � A, VocBN, Dv, Gèze, H), parraka (H (BN, S)). Ref.: Lrq; Satr VocP. Maullido. � "(R), 

rebuzno del burro" A. 

�2. (BN-baig, Sal, S; Dv), marreka, merreka. Ref.: A; Lrq. Grito, chillido, berrido; grito de dolor, gemido, 

lamento. � Mündüko dolore güziei ta marraker gor direnik. Egiat 266 (173 marreka). Ama guziá dá laméntu, 

negár ta marráka sentimentúras. LE Urt ms. 50r (ed. 1846, 142 marranga). Prima horrek bazizün ordian bihotz 

min, / haren marraketarik aisa dügü jakin. Etch 436. Egotx zazei kanpo ulunguetra; non ezbaita izanen beizik 

marraka eta ortzen garraska. Hual Mt 22, 13. Eien oiu, marraka ta birauak. Lh EEs 1915, 234. Tuta, goare, 

xilintxa, oihu, marraka eta garrasia, orro, guzietarik. Barb Sup 122. Laminak [...] marraka samin batean: 

Madarikatu oilarra! Barb Leg 25. Kattalin gorriak ziloan sartu eta lurrez estali... Batere marrakarik gabe hil 

zitunan. JEtchep 44. Aintzina ari zen kantuz, marraka dardarikatsu batean! Lf ELit 191. Malacca! Malacca! 

Berriz haste duk, debrua, hire marraka! "Cri". Ardoy SFran 182. Eta hunek ezin atxikizko merreka-heiagora 

batean: "Laketago zait nigarrez artzea". SoEg Herr 1-6-1967, 1; cf. infra (5)). San Juan larraka, urte guziko 

marraka (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1341. v. tbn. Hb Egia 142. Eskual 19-9-1913 (ap. DRA). � (Uso adj.). � 

Jendeak zenbat aldiz etzuen oraino entzun haren mintzo marraka. Prop 1904, 115 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). Gure gibelean bi mintzo merreka batbatean entzutearekin, Pariseko puska-zakartegiak gogoratu 

zitzauzkitan. Herr 17-5-1962, 4. 


mende. 

167


�3. (R ap. A y ContR). "Bramido, estruendo del trueno" A. "Odei-marraka, el retumbar del trueno" ContR 521. 

� Badu bizpor egun ezdela ixiltan odei marraka. Mdg 140. � Bramido (del viento). � Haizearen marraka 

samina dabilalarik leiho arteketan. GH 1923, 348. 

�4. (Sal ap. A). Chirrido, ruido. "Chirrido del carro" A. � Gainerrean marraka, / urdandei zaharrean kurrinka, 

/ kanpoan antzara tripa gorak karranka: / horra, to, Pelloteiko egonliarren kantika! Phagoteguy "Tresna berri" 

(ap. DRA). � Sonido. � Xirularen marrakarekin. Herr 3-9-1959, 4. 

�5. "(Sal, R), torrente de lágrimas" A. 

II (Adv.). �1. Balando "La oveja bala, marraka" ZMoso 65 (es posible que se trate de sust.). � Ardiak marraka, 

bitartean aamena gal. Or Mi 20. � Maullando. � Gatua marraka eta marraka hasten baita. Herr 14-10-1965, 2. 

�2. "(R), produciendo ruido de tripas" A. 

- MARRAKA-EGILE. (El) que grita, (el) que berrea. � Enzuten dut nik / azantz egile bat / zuhain hortan 

gainen. / Bada marraka egile bat. Normandie (ap. DRA). 

- MARRAKA EGIN (Gèze, Dv). Gritar, berrear; gritar de dolor, gemir; balar; aullar. "Bêler" Gèze. "Marraka 

egitea, vagir, bêler, miauler" Dv. � Aita eta amak nigar franko ta marraka eginik. Egiat 172. Otsoek marraka 

egiten dei Altobiskarrian (R). Orreaga 105 (AN-ulz marraska, B, BN-baig marruma). Ahunza joan dela ikhusi 

duenian, / bere botza kanbiatzen du / eta bere oihu falsian / marrak egitez erraiten du. Arch Fab 149. Haurrek 

marraka egina gatik amak ixilik daude. Prop 1889, 265. � (Con determinantes). � Eztüzü marrakarik eginen, 

diozülarik, elas miserable nizana, ala beita ene hebeko egoitia lüzatü! Mst III 47, 2 (SP oiuz erranen, Ch oihuz 

egonen, Ip oihütüren, Leon oihu eginen). Behar dute troxetan egon, ixter xuxenik izatekotz, asko marraka egin. 

Hb Egia 10s. Ardi bat [...] marraka negartiak egiñaz. Etxde JJ 10. � Soinua jotzen ere ikasi zuen [zinemak]. Are 

gehiago, marraka, marrua, kurrinka [...] eta arrantza egiten ere bai. MIH 328. 

- MARRAKA EGON. "Balar, marraka egon (AN)" Aq 1027. 

- MARRAKAN. Gimiendo, lamentándose. � Frantzian ez da deusere eskasik, aldiz, bitxi dena, oro marrakan 

ari zaizkü, oro oldartzen hunki egiliaren kuntre. Herr 6-7-1961 (ap. DRA). 

- MARRAKAZ (S). Ref.: Lrq; Peillen in VocS. Gritando, berreando; gimiendo. Azkue remite a marraka 

'produciendo ruido de tripas'. "Marrakaz ari, pleurer avec cris" Lrq. "Hurler, aullar, orain marrakaz ari, orrua 

egin diogu" Peillen in VocS 135n. � Praubiak Jinkuaren erresoman sartzen diren thenporan, hurak [aberatsak] 

kanpotik marrakaz egonen beitira. Mst III 58, 10 (SP, Ip marraskaz, Ch oihuz). Ezkapi nahiz itsasoak iresten 

dütianak, güziak herioari ihesi marrakaz. Egiat 158. Kanpaiñan behiz hillen / marrakas Franziarat / behiz 

ützüliren. 'En gémissant'. Xarlem 573. Ni khüñati marrakaz beinian gosia. Etch 172. Ikhustearekin haur ttipi bat 

barnean marrakaz. Dv Ex 2, 6 (Urt nigarrez, Ur, BilbE negarrez). Marrakaz hasi baitzen bulunbaria, lagun oro 

abiatu zitzaizkon ondotik. Hb Egia 133. Akalamian eta marrakaz. Ib. 133. Lamina, berehala, marrakaz badoa 

suphizkiari gora eta han, kanpoan, karrasia min batean biltzen ditu bere lamin-lagunak oro. Barb Leg 24. v. tbn. 

Lek EunD 31. Herr 23-5-1963, 3. 

� (Ae, S). Ref.: A Aezk 296; Lrq. Balando. "Katu, ardi, auntz ta beiak marrakaz" A Aezk 296. � Ardiak eta 

axuriak ikhusten dianian hartza edo otsoa beraganat giten, haren beldurrak iziturik, ikharatzen da eta 

marrakhaz, lasterka ihesi doa. Tt Onsa 136. Auntzak sortzen zizkio bearriak marrakas (209). LE-Ir. Ardiak 

ondotik mee eta mee marrakaz, artzain-or zakurra sahetsetik erausika. Barb Sup 93s. Batño, marrakaz artegin 

daukan / axuriaz oroiturik. "Balando". Or Eus 222s. 

� (Ae, S; SP). Ref.: A Aezk 296; Lrq. Maullando. "Gathua marrakaz dago, le chat crie" SP. "Miauler avec 

persistance" Lrq. � Norbaitek gatu bat marrakaz ari izan dela amets egin badu (Sal). A EY I 117. Katu elurmargo, 

marrakaz isatsa / legunduz atea zaiodan zabali. Or Poem 556. 

� "Odéia márrakaz, el trueno llorando (sic) (R-is)" Iz R 311. 

- MARRAKAZKO. (Adnom.). � Auhenezko, marrakazko eta pleinu ikharagarrizko boz bat aditu izan da 

Ramanen. TB Mt 2, 18 (Leon marraska). 

2 marraka, marka (Lar). �1. "Marca, el territorio que se distingue y más propiamente la separación de 

territorios, es del bascuence marka, que significa a líneas, a rayas" Lar. �2. Trazo. � Guztiz ederto antzetu dozu 

/ lau marrakagaz bere ixatia. Enb 135. 

marraka-aldi. v. marrakaldi. 

marrakalari. � (El) que bala. � Ardi marrakalariak bokadua galtzen du (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1192. 

marrakaldi, marraka-aldi. � Acción de balar (repetidamente). � Axuri otzanei edanarazten zien noizpenkako 

marrakaldi artean. Or Mi 99. Egiñaz beste marraka-aldi bat. "Repique de balidos". Or Eus 239. Noiz-beinkako 

marrakaldi luzez larrealdia eten eta zintzarriari eragin-ala, bidariai begiratzeko itzultzen zuen ardiak burua. 

TAg Uzt 153s. 


mende. 

168


marrakari (gral.; Dv). Ref.: A; Satr VocP. � (El) que bala; gritón; llorón, (el) que berrea; maullador. � Egosia 

ta errea bazaude gatu marrakari aintzu (149). LE-Ir. Oste marrakariari / hain izipera denari, / badirela 

diduritzo / bedere berrogoi otso. "Peuple bêlant". Gy 269. Marrakari bakan dagon artaldea / ibar-zokoan 

zaitzen du. Or JBDei 1919, 253. Axuri borrotua nonai marrakari, / illea bezin ez du betondoa garbi. Or Eus 246. 

Buruzagixka marrakari batzuek. GAlm 1946, 16. Ez pilotari, ez soinuko mutil, doi doia soinu-musika marrakari 

bat. Sokorri Gazte 1962 (Nov.), 1 (ap. DRA). v. tbn. Hb Egia 144. Herr 1-2-1962, 1. Ibiñ Virgil 75. 

1 marrakatu (Dv � A). � Rayar(se), pintar(se) con rayas. � Haurrek bakharrik ekhartzen zituzten arropak 

asko kolore suertez marrakatuak. Dithurbide Ixtorio 130 (ap. DRA). Gatu haundi baten heinekoa, garratoin 

muturra, axeri buztana, ilhea hauts kolore marrakatua. Herr 24-11-1966, 3. v. tbn. Prop 1897, 281. 

2 marrakatu. �1. "Braire" VocS. �2. "(L, BN, S), pousser des cris" Lh. �3. (T-L), merrekatu (T-L). "Bêler", 

"bégueter" T-L. 

3 marrakatu. "(G-to), enronquecerse" A. 

marrakaxta. � (Empleado como eco de errekaxta). Cf. errekasto. � Errekaxta marrakaxta txakur errabiatu. 

Zer da? Garral EEs 1915, 92. 

marrakero. � Embustero, tramposo. � Nahi bada behar ükhen dian, bethi, besten etxen bizitü, etzen 

marrakero, bai aldiz gizon xüxena. Herr 28-8-1958, 3. "Laïques" delako marrakeroak ez diela net deithoragarri, 

laborarien jin bideer so egitez. Herr 24-12-1959, 3. 

marrakida (Lar � H). � "Confín" Lar. "Situation d'un territoire limitrophe à deux pays" H. 

marrakidatu (Lar � H). � "Confinar" Lar. 

marrakide. "Confinante" Lar. 

marrako. "Arañazo. Marrako aundie in zion" Izeta BHizt2. 

marrakots. � Balido. � Marrakotsa da, atzetik / doa artalde dana. Or BM 120. 

marrakuku (L-ain, B, BN-baig-lab; Dv, H (L)), marakuki (Garate 2. a Cont), marakuku (Humb RIEV 1923, 242 

y 1924, 439), marrukuku (L-côte), marrokuku (H (L)), marukuku (S), marruku (AN-gip), marokuku (L, S), 

marokukui (L), marraku. Ref.: A (marrakuku, marrukuku, marükükü); Lh (marokuku); BU Arano (marruku); 

Satr VocP; Iz IzG; Izeta BHizt. � Empanada de harina de maíz y queso. "Muchas veces toman también un trozo 

de borona, lo calientan al fuego, añaden queso y amasan en las manos una bola. Esta bola se llama marakukia y 

de este modo preparan de ordinario su almuerzo" Humb RIEV 1924, 439. "Maíz con queso" Garate 2. a Cont 

RIEV 1933, 100. "Amatxik marrakuku onak iten tu" Izeta BHizt. Cf. VocNav s.v. marracucu. � Thaloa eta 

gasna, marrakuku gaiak, / sendatzen dituztenak sabeleko baiak. Hb Esk 233. Oroitzen hiza, Pello, ze 

marrakukiak yaten ginitien hain goxoki Adartza-ko kaskoan artzain ginelarik? Zub 66. Gasna marrukukuan 

bezain goxoki bizi zirenak. JE GH 1933, 129s. Zer gophortrak, talua broskaturik barnian, zer "marrokukiak", 

gasna dariola! GH 1935, 14. Andik zer karriko ote daku? Gazna marraku guretako? (B). A EY IV 322. Gasna 

gabe nolaz egin talo-boska eta marokuku? Gatxitegi Gazte (Feb.) 1957 (ap. DRA). � Trampa, engaño. � 

Baztandar tuku-tuku, kolkuan mill marrakuku (AN-erro). 'Batari ta besteari ziria nondik sartu dabillenaz esana'. 

Inza NaEsZarr 2280. 

marrakullo. v. marraskilo. 

marrakurrilo (-illo G-azp ap. A). � Caracol. v. marraskilo. � Torrera igotzeko zurgu (eskillara) lan aundiko 

gauza da marrakurrilloen (karakol) eran egiña baita. J.B. Ayerbe EEs 1912, 37. 

marralari, marlari (BeraLzM). � "Dibujante" BeraLzM. 

marra-marra (V-ger, G). Ref.: A; Ort Voc 151. �1. "Onomat. de murmurar" A. v. marmar. �2. Murmurando, 

cuchicheando. � Errezatzen marra-marra. And AUzta 74. �3. (V-m-gip, G). Ref.: A; Elexp Berg. "Comer con 


mende.


torpeza produciendo ruido" A (se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo). "Mutikuak marra-marra 

jaten zittuan sagar berdiak" Elexp Berg. � Belar-bakoitzak marra marra, / nola zaldi batek garagarra, / 

apurtzen zuen bere ortzetan, / biurtzen zuela iriñetan. Mg in VMg 98 (v. tbn. el mismo ej. en Zav Fab RIEV 

1909, 29). 

marramaska (BN-baig ap. Satr VocP), marramiska (BN-baig ap. Satr VocP). � "Arañazo" Satr VocP. v. 1 

harramazka. 

marramiska. v. marramaska. 

marranga (G, AN ap. A; Lar, vEys, Dv, H (V, G)), marranka (AN ap. A). �1. "Enronquecimiento" Lar. 

"Ronquera" Ib. "Enrouement" H. v. marranta. �2. (G, AN ap. A), marranka (AN ap. A � Aq 1200). 

"Ronquido" Aq 1200. � Gari-lasto batekin / ez intzan ibiltzen / marrangaz jendeari / iges eragiten? It Fab 188. 

� (Fig.). "Ronflement. Beribilaren marranga, le ronflement de l'automobile" Lh. �3. Gemido, grito de dolor. v. 

1 marraka (2). � Ama guzia da lamentu, negar ta marranga sentimentuz. LE Urt 142 (ms. 50r marráka). 

marrangai. v. marrankai. 

marrangaro. "D'une manière enrouée, rauque" H, que cita a Larramendi, pero no lo encontramos. 

marrangatsu. � Ronco, bronco. � Eman zaiezu nere ezpañai zure itzera marrangatsua, egin dezaten [...] 

deadar ikaragarriya. Etxeg EE 1884a, 547. 

marrangatu (Lar, Añ (G, AN), H (s.v. marrantatzea)), marrankatu (Aq 1200 (AN)). � "Enronquecer", 

"ronquear" Lar y Añ. � Gizon da emakumeak beingoan pilotuten dira, ta marrangaturik osenduten dabe. 

Euskalduna 1899, 95. � (Part. en función de adj.). "Enronquecido, marrangatua" Lar. "Ronco, de ronquera, [...] 

marrangatua" Ib. � Ots marrangatuaz deadar egiñaz. Arr EE 1882c, 556. 

marranka. v. marranga. 

marrankai (Lar), marrangai (H). � "Roncón, en la gaita, es aquel cañón largo que hace el bajo cuando se toca 

su flauta" Lar. 

marranko. "(Voz, sonido) grave, bajo. Organo batean armonia dago izatean kañon bat lodia, bertze bat mea, 

bat txintxo, bertze bat marranko, bat luzeago bertzea baño (126)" LE-Ir. 

marrankotasun. � Ronquera. � Txintxurriko miñ ta ertxidúra S. Bernardok. Marrankotasúna S. Bernardinok, 

zein sendatu baizue ortaik Ama Birjinak milágros predikazezangátik. LE Ong 68r. 

marrant. � Ronco, ruidoso (?). � Liztorrak dira marrant eta ausikilari. ES 196s. Bertze presuna hauk ere bada 

gisa berean marrant dira ezbaitakite gaizki baizik mintzatzen. Ib. 197. 

marranta (G, AN-gip, L, B, BN-ciz-arb-baig, S; Ht VocGr, Lar, Dv, H, VocB), maranta (SP; -rh- S; VocBN, 

Gèze, Dv (L, s.v. marranga), H), barranta (Casve), parranta (Ae; A Apend). Ref.: A; A Aezk 297; Lrq 

(marhanta); Izeta BHizt; Gte Erd 149s, 172, 193. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde el s. XVII, 

y al Sur en Azkue (Ardi 2) y Enbeita (199). La forma marhanta se encuentra en Duvoisin, Inchauspe, Althabe, 

Barbier, J. Echepare (junto a marranta) y en un ej. de Miroir de la Soule, y marrhanta en Atheka. �1. Ronquera, 

carraspera; constipado, catarro. "Enronquecimiento" Lar. "Ronquera" Ib. "Marranta tzar batek hartua naiz, je 

suis pris d'un mauvais enrouement" H. "Katarroa hartu dut: [...] marranta daukat (AN-gip), [...] marranta bildu 

dut (BN-arb, S)" Gte Erd 149s. "Zintzurrian marranta dut (B), [...] eztarrian marranta ederra daukazu (ANgip), 

marranta bildu dut (BN-ciz)" Ib. 172. "Bronchite, barranta, marranta" Casve. Cf. VocNav: "Marrantxa, 

voz ronca (Vera de Bidasoa)". � Marhanta denean hartzen da eztia urarekin nahaste. Dv Dial 11 (Ip marhanta; 

It kostoma, Ur katarrua). Osto eta liliak tizana huna egiten dü marhantan eta eztül zahartian. Alth Bot 4. Hogoi 

egunez mafrundi-marhanta izigarri batekin egon zela Piarres. Barb Sup 49. Nekeak iragaiten ditugu negu 

hitsean, beti marranta meatxuaren azpian. Zub 121. Marhanta mardotü zitak. Miroir de la Soule 15-7-1967 (ap. 

DRA, s.v. mardotu). v. tbn. Mde Pr 107. 

�2. (B, BN-arb; Lar, Añ (G), Dv, H), marhanta (S; Gèze, vEys), marranto (AN-5vill). (Adj.). Ref.: Lrq 


mende. 

170


(marhanta); Izeta BHizt; Gte Erd 172 y 149s. Ronco; constipado, acatarrado. "Enrhumé (être), marhanta" Gèze. 

"Marhanta da, il est enrhumé" vEys. "Arront marranta" Izeta BHizt. "Burutik berakoa arrapatu det (V-gip, Gazp, 

AN-gip), [...] marranta niz (enrhumé) (BN-arb), arrunt marranto naiz (eztarria gaizki) (AN-5vill)" Gte Erd 

149s. "Eztarria marrantatu zit (AN-gip), marranta niz (BN-arb)" Ib. 172. � O gizon egin bidera alfer eta 

beranta, / iabearen laudatzera ez aizela marranta. EZ Man II 17. Bere boz eihar-marrhantarekin. Atheka 51. 

Zenbeit ardura marranta dira, marfundi, Getariako aldean dioten bezala. Eztulak kitzikatzen ditu noiztenka. JE 

Med 12. Orduan botz gazte marranta batek kantatu zuen illunpetik. Mde Pr 100. � Geroago marhantago doakit 

ene beribila, dio ezpainak daldaratuz. JE Ber 98. 

- MARRANTA-SUHARTU. "Marhanta-sühartia (S; Foix), fluxion de poitrine, pneumonie" Lh. 

- MARRANTAZ. Constipado, acatarrado, ronco. � Marrantaz datorrela esan liteke. Mintzura berria dakar. A 

Ardi 25. 

marrantaro. "Roncamente" Lar. 

marrantatu (G, AN, L, B, BN; Lar, vEys, Dv, H, VocB), marantatu (SP; -rh- S; Arch VocGr, VocBN, Gèze, H). 

Ref.: A; Lrq (marhantatu); Izeta BHizt; Gte Erd 149, 172, 193. � Enronquecer(se); acatarrar(se). "Enrouer" SP 

"Marantatua, enroué" Ib. "Enronquecer, ponerse ronco", "enronquecido, marrangatua, marrantatua" Lar. 

"Ronquear" Ib. "Gaur ihintzak marrantatu nau, le serein (la rosée de la nuit) m'a enroué" H. "Marrantatua dago 

(AN-gip), marranta bildu dut (burutik beheitikoa) (BN-arb, S)" Gte Erd 149s. "Zintzurra marrantatu zait (ANgip-5vill, 

B), marrantatu naiz (BN-ciz), [...] eztarria marrantatu zit (AN-gip)" Ib. 172. � Konzientzia da behin 

ere lohakartzen ezten zerbitzari bat, marrantatzen edo erlasten ezten predikari bat. Ax 426 (V 276). Ikhusiz 

Jaun Erretora unthuts eta marhantatzeko hirriskuan, eztitu ziren. Elsb Fram 73. Beti [...] / eztarrian kanta, / 

ardoz ondo bustita, / etzedin marranta. Or Eus 210. 

marrantatzaile, marhantazale (S ap. Lrq). � "Qui s'enrhume aisément, dans tous mots et toutes formes" Lrq. 

marranteria. � Catarro, constipado. � Marranteria tzar batek joak dauzka Zokotarrak. Herr 4-2-1956 (ap. 

DRA; la ref. es incorrecta). 

marranto. v. marranta. 

marrantu (AN-gip-5vill, B ap. Gte Erd 172). � "Zintzurrian marranta dut (B), zintzurra marrantue ut (AN-gip, 

B), marrantua daukat zintzurra (AN-5vill)" Gte Erd 172. 

marrantza. "Balido" Dasconaguerre (ap. DRA). 

marraño. � Dim. de 1 marra. � Zonbait bilo arinek marraño bat egiten diote [udare-kukoari] bulharrean eta 

sabel-gibelean bertze xerrenda bat trebes. GAlm 1959, 66. 

marrao. v. 2 marro; marru. 

marrapetu. � Subrayar. � Idazleen lehen eginbidea, geroztik, marrapetu ditugun hitz horien ordaintzea 

eskuaran. JE GH 1929, 105. 

marrapide (B ap. A), marra-bide (L ap. Lh). � "Camino en zig-zag" A. "Chemin de lacets" Lh. 

marrarazi, marra-azi. � Hacer pintar. � Trixte-irudi bat nere ezkutuan marra-azteko erabakia. "Hacer pintar". 

Berron Kijote 212. 

marrarte (Lar � H). � "Frontera" Lar. 

- MARRARTEKO (Lar � H). a) "Fronterizo" Lar. b) "Interlineal" Lar. 

marrartear (Lar), marrartetar (H). � "Fronterizo" Lar. 

marras. v. 1 marrats. 

marras. v. 1 marrats. 


mende. 

171


1 marraska (AN, L, BN, S ap. A; SP, Urt I 185, Lar, Lecl, VocBN, Dv, H), marrazka, marriska (H (BN, S)), 

maraxka. � Tr. Empleado sobre todo en la tradición septentrional desde el s. XVII. Al Sur se encuentra en 

Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Iztueta (D 48), en dos versiones alto-navarras de Orreaga, en Echenique, 

Samper, EE, Txirrita e Iraizoz. La forma general es marraska. Hay marrazka en Baratciart (263) y Duvoisin 

(junto a marraska); maraxka en Lizarraga de Elcano (tbn. marraxka) y Xarlem (-ras-), y marriska en Lopez y 

Txirrita (-ix-). En DFrec hay 2 ejs. de marraska. 

�1. Grito, chillido, berrido; bramido; grito de dolor, gemido, lamento; gruñido; llanto. Leiçarraga (Decl a) 7r) da 

marraska como equivalente suletino de auhena. � Airean aditu ziren / auhen eta plaiñuak, / itsas zabalean ere / 

marraska eta oihuak. EZ Noel 98. Zeren eztute enzunen oihurik, nigarrik, marraskarik [...], auhenik eta nigarrik 

baizen. Ax 588 (V 378). Miñ handia egiñen zioen eta marraska ederrik egiñ araziko. He Phil 278. Ixur 

diotzagun haren aitzinean kontrizionezko marraskak haren amodioari bihurtzen diotzaten eskergabetasunentzat. 

JesBihD 11 (ap. DRA). Egiten ezpaziguten nai genuena, marraska ta negar. Mb OtGai I 17. Etzen aditzen 

guzietan hekin hasbeherapen ukigarririk eta marraska arraillagarririk baizen. Lg II 121. Au erran ta il ze 

maraxka bateki (204). LE-Ir. Sobera dun hik nigar egiten, / marraskek haite hanitz itsusten. Arch Fab 195. 

Hunen sangez, / eta marraska miñez, / zauden guti beratuak / motztaille kostumatuak. "Cris". Gy 143. 

Napoleonek dio, behin khenduz maska / pagaraziko ungi bitimen marraska. Hb Esk 160. Ithotzen hari banintz 

urean, zer oihu-marraskak egin netzakeen. Dv LEd 102 (191 marrazka). Deihadar bat entzuna izan da Erraman, 

marraska eta orrobia hainitz. Dv Mt 2, 18 (Echn, Leon marraska; Lç nigar, He marrubiazkoa, TB marrakazko, 

Ker, IBk garrasi). Kan izaneunzu amargurarekin nearregitea eta ortzen marraskara. Samper Mt 13, 50. Hemen 

ere ez da nigar eta marraskarik beizik. Prop 1876-77, 108. Da mendiko ereta, da Andresaroko 

ardien yanba. Marraska miñ bat diruri (AN-5vill). Orreaga 71. Otsuen izigarrizko marraskak (AN-ulz). Ib. 57 

(B, BN-baig marruma, R marraka egin). Oiu eta deiadarrak beizik ez ziren aditzen itsasoaren marraskarekin 

batean. EE 1884a, 314. Han izanen da han marraska eta hortz-karraska. Leon Mt 13, 42 (Echn marraska; Lç, 

He, TB, Dv, Ip, SalabBN nigar). Aren marrixkak zepuan dagon / basakatuak bezela. Tx Auspoa 101, 32. v. tbn. 

Harb 339. SP Phil 56. Gç 178. MarIl 89. Balad 243. 

�2. "(Lc, BN-ciz-baig, Sc), torrente de lágrimas" A. 

- MARRASKA EGIN (Urt V 112), MARRASKEGIN (Urt I 185). Gritar, chillar, berrear; gemir; gruñir. � 

Marraska eginen dute / mendi goren aldera; / mendiak, eror zaitezte. EZ Noel 127. Urdeak [...] oraiño minik 

hartu gabe, ukitzeaz beraz egiten du marraska. Ax 432 (V 281). Unhatuan egin diot, / Iainkoari marraska. Hm 

125. Maraska egiteko lüke / lürrian gizunak / orhitürik eternaleko / damnazionen phenak. 'Pleurer'. Xarlem 169. 

Negar ta marraska egingo duzue zuek, mundua berriz, poztu egingo da. Ir YKBiz 459. � (Con determinantes). � 

Urde kundia animale satsu bat baita, hil nahi dutenian marriska izigarririk egiten dizi. AR 335. 

- MARRASKAN. Chillando, gritando; gimiendo, lamentándo(se). v. MARRASKETAN. � Gizon kaskoin txar 

hari, marraskan bilkura batean jalitzen zautanaz, gogotik beharri-ondoko bat emanen nion... Herr 27-12-1956, 

1. Borthegarai hori badoa, / semearen minez marraskan. Balad 211. 

- MARRASKAZ (S ap. A; SP, Urt V 112), MARAXKAZ. Gritando, berreando; gimiendo, lamentándo(se). 

"Marraskaz hasi da, [il] s'est mis à crier" SP. "Marraskaz hasten dira (S), se echan a llorar" A. � Tr. 

Documentado desde el s. XVII en textos septentrionales y en Lizarraga de Elcano (Ong 65r marraxkas). � 

Marraskaz hasten dire berze guztiak / bere hutsen kausaz Iaunak sutara egotziak. EZ Man I 94. Ni [...] flakatuaz 

nindohan eta bethi egun guzian iharzen ninzen marraskaz. Harb 322s. Hasiko dira deihadarrez, nigarrez eta 

marraskaz. Ax 607 (V 390). Pobreak sar ditezinean Jainkoaren erresuman, hek kanpoan egonen dira 

marraskaz. SP Imit III 58, 10 (Ip marraskaz; Ch oihuz, Mst marrakaz). Min handi eginen zioen, iarriko zen 

marraskaz. SP Phil 277. Marraskaz nago zeren ezagutzen baitut galdu dudan guzia. Mih 116. Akabatu ze 

errabiatzen oius ta maraxkas (201). LE-Ir. Nere bekhatuen karga phisuaren azpian marraskaz nagoela. Dh 89. 

Aizoak hitzkatzen dira biziki, / oihuz, marraskaz / eta debrukaz. Arch Fab 99. Marraska eta orrobia hainitz, 

Errakel marraskaz bere umeen gainean eta gozakaririk ez du nahi izan. Dv Mt 2, 18 (Lç nigarrez). Oihu 

marraskaz eta zalapartan ari zen, nahi zela mintzatu. HU Aurp 48. Bertze emaztea arterat badohakote. "Utz 

ezak, dio marraskaz, othoi utz ezak". Prop 1906, 141. Jakobek aise ezagutu zuen bere seme maitatuaren jauntzia 

eta marraskaz hasi zen. Zerb IxtS 25. v. tbn. Gç 177. Bordel 198. Laph 91. 

- MARRASKETAN. Gimiendo, gritando, berreando. � Emantzen marrasketan, erraten zuela: Absalon ene 

semea! Ene seme Absalon! Lg I 317. Errabian ahalkez estalirik, / gaixtaginak marrasketan daude: / O zatorzte, 

lurrak eta mendiak! Monho 118. Marrasketan egonen da, munduko itsaso guzietan ur den bezenbat nigar isuriko 

du. Dh 152. Eternitate guzikotz su-elementetan dauntza marrasketan eta errabiamenduan. Ib. 121s. 

- NEGAR-MARRASKA. v. negar. 

2 marraska (V-m, G-to-bet ap. A). �1. (Adv.). "Royendo" A. � Giza-suge arek ez eukon gabez marraska 

yarduteko ta kutxara yagitzeko asmurik. "Roer". Or Tormes 55. �2. (Sust.). Roedura. � Eneutson parketan 

olatari arratoe-marraska. Or Tormes 53. 


mende. 

172


marraskal. "Esmirriado, flaco. Ondo marraskala dago andra koittaua" Elexp Berg. 

marraskaldu. "Volverse flaco, esmirriado. Gripiak ziero marraskalduta laga dau" Elexp Berg. 

1 marraskari. Figura en SP, sin trad. 

2 marraskari. � Roedor. � Sugetzar marraskariak / lei-ardoz mozkor nakarre, / ta ene gora-miñak or epel, / 

illotzen taiua darre. Onaind MEOE 719. 

1 marraskatu (V-m, G; Zam Voc), marraxkatu, mirrizkatu (-au V-arr-m). Ref.: (marraskatu, mirrizkau); Iz To. 

�1. Roer. � Asi zan yaten yan-gurea bai leukon, azur bakotxa marrasketan, bere txakurrik onenak baiño obeto. 

Or Tormes 81. Larre-lore gaxoa, urte guzian zure orri ta azia marraskatzen dute. 'Les troupeaux [...] broutent'. 

Or Mi 72. Jardunago ta atsegiñago zait Lizardi. Gaineko azala marraxkatzen eta mamira irixten ikasi bear. TAg 

Y 1933, 23 (Uzt 209 marraskatu). Auen gaiñean, gizon edo txori baten isla nabari zitekean, bestetzuk, 

marraskaturik, benetako arrizko xerra ziruditen, itxasoak ain landu baitzitun. Etxde Itxas 64. Ezurra 

marraskatu. Vill Jaink 113. [Erdarak] euskal barrutiaren mugaldeak marraskatu ez ezik, barrendik jaten ditu 

euskararen erraiak. MEIG VIII 44. �2. Mascullar. � Aleman hizkuntza hura puska bat marraskatzen bainuen. 

StPierre 13. Itunkiro marraskatzen ditu agureak gaztetango egiteak. TAg Uzt 8. �3. "Grincer des dents" Lh. 

2 marraskatu. "Crier, gémir" Lh. 

marraski. v. marrazki. 

marraskilo (-illo V-ger-m-gip), marraskulo (V-m, G), marraskulu, marrakullo (BeraLzM), barraskillo (Vger), 

barrazkuillu (A, s.v. kuillu). Ref.: A (barraskillo, marraskillo, marraskulo); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp 

Berg. � Caracol. "Marraskilluak batzen nausiña Maskuelo" Etxba Eib. � Bare ta marraskulo ta osterantzeko 

mamo txikiak. A BGuzur 153. Marraskillo ta bareak iltera. Echta Jos 68. Zabaldu ebezan ingijak eta gustijetan 

eguan marraskillo-masala. Kk Ab I 63. Ate gorri zurezkoa, / euri zarrek usteldua, / marraskilloek bide biurri / 

dirdaitsuez apaindua. Ldi BB 144. Marraskulu bat zatitu ta bere ganean ipinita osatuten da zaldarra (V-och). A 

EY IV 262. v. tbn. EgutTo 2-7-1918 (ap. DRA). � Caracolillo de mar, magurio. � Aguratxoak kañabereagaz 

atxarrañ batzuk atara naian edo lapa, marraskulo ta lanperna eske. Ag Kr 140 (139 marraskulu). 

- MARRASKILO FRANTSES. "Variedad de caracol que no se recogía en Eibar, debido a su poca carne. 

Marraskillo franzesa ez zan batzen Eibar'en" Etxba Eib. 

- MARRASKILO-JAN. "Comida a base de caracoles. Arimen egunian marraskillo jana dogu Giputza'nian" 

Etxba Eib. 

- MARRASKILO ZURI. "Variedad menuda de caracol. Marraskillo zurixa batzen genduan txorikumiendako 

janari letz" Etxba Eib. 

� Etim. Compuesto de bare; v. FHV 332. 

marraskulo. v. marraskilo. 

marraso. v. marrazo. 

marrastu. v. 1 marraztu. 

marrasu. "(L; Giménés 132), marteau" Lh. 

marrati. v. 2 marti. 

marrati. v. 2 marti. 

1 marrats (V-m? ap. A; BeraLzM), marras (V-ger-m ap. A). � "Arpillera, trapo de cocina" A. � Serbilleta 

orainguen ordian eztaukazu imini baño aus zapi edo marrats bat loitu etzaitian. Mg PAb 55. Erdaldunak: gorde 

eikezuez ondo Cid-en obia ta Lepanto-ko zapi zaarrak. Gure euskerearen ondoan marrasak dirudie oial orrek. 

Ezale 1898, 217b. Ikusgarri agiri dira arbola erreskadak, marratsaren ariak zuta-zearrak oi dituan antzera. 



mende. 

173


2 marrats. � "Glycine" T-L. � Uztaritzen etxe aintzin frangotan marratsa ikus ditake. Zerb GH 1932, 90. 

Zonbat gorosti ferde / gure baratzean, / Zonbat marrats ez daude / arkutik dilindan! Herr 27-2-1964, 4. 

marratto. � Dim. de 1 marra. � Xeheak dira eta batzuetan ez da ageri ile-hartzidura bat baizik, marratto bat 

iduri. Dv Lab 248. 

marratu (T-L). �1. Hacer una raya encima de algo, borrar. "Effacer d'un trait", "biffer" T-L. � Oraino etzela 

hortaz kontentatu, haren izena marraturik eta borraturik Erromarren herronkatik khen zezaken artean. ES 169. 

�2. (Lar, H), martu (H). Rayar, hacer rayas; trazar. � Zaia gris edo erdia txuria ta erdia ximusez marratu 

batzuekin. Elsb LehE 18 (ap. DRA). Bidea marratzen duten tranbiek. JE Ber 90. Zur guri bat zirrizti-zarrasta 

batzutan marratzen duen bezala xitxuketariaren kanibet-puntak. Ib. 63. Marra ditzagun onen eduko lau lerro 

berdin. Zait Plat 65. Nor ote zan gizadiarentzat urte-aroak [...] bere zotzez marratu zituna? "Descripsit". Ibiñ 

Virgil 38. Zebra-abere arin marratu ari bere oinpetako burdiñez meaketan eragiñaz. "Pintada". Berron Kijote 

199. En DFrec hay 8 ejs. de marratu. �3. (Lar � H, Añ), martu (H). "Amojonar", "demarcar", "demarcado, 

marratua", "limitar" Lar. "Apear tierras" Ib. "Coartar, limitar", "coartado, murritua, marratua" Ib. "Tracer une 

ligne de démarcation, restreindre, limiter une autorité, un pouvoir, etc." H. �4. (Añ), martu (Lar). "Notar, 

señalar, marcar" Lar. "Señalar" Añ. �5. (BN-baig, Sal, S; Foix ap. Lh)). Ref.: A; Lh. "Hacer zig-zag. Marratzez 

doha bide hori (Sc), marratuz doha bide hori (BN-baig), ese camino va en zig-zag. Marratüz ebiltea (Sc), andar 

haciendo eses" A. "Marratüz, (marcher) en lignes brisées, (chemin) en lacets, en zigzags" Lh. 

marratxo (Lar), marratxu. � (Dim. de 1 marra). "Rayuela" Lar. � Signo diacrítico. � Azentoa dirudian ori, 

"n"'ren utsunea adierazteko marratxua ez ete-da gero? Eguzk RIEV 1930, 469 (v. tbn. 471). � Guión 

(ortográfico). � Sánchez-Covisa, handikiei omen dagokien marratxoarekin. MEIG VIII 43. 

marratz (V-m ap. A Apend). �1. "Torpe" A Apend. Cf. narras. � Ez da liburuetan idazki-marratz bat ere. 

(Interpr?). Inzag RIEV 1933, 416. �2. "Marrats, marratx, negligée (personne)" Lh. "Marratx, desaliñado" 

BeraLzM. 

marratzaile (-alle Lar). �1. "Apeador de tierras" Lar. �2. marratzale. "Vacilante, zigzagueante. Herriko bozak 

ontsa baino hobeki iragan ziren. Fida ginen jenden zentziaren gatik marratzale guti izanen zela. Herr 26-4- 

1959" DRA. 

marratze (Lar, Añ). � "Apeamiento de tierras" Lar y Añ. "Demarcación" Lar. 

marrau. � Devorar, tragar. � Arrapatu ta marrau! (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1463 (marrau = bereala iretsi, 

klikatu). 

marrauka. v. 2 marruka. 

marraukatu. "Desgañitarse, ojuka, deadarka marraukatu" Lar. 

marrauketu. "Desmandarse, alargarse más de lo justo" Lar. 

marrauza, marraxa. v. 1 marraza. 

marraxkatu. v. 1 marraskatu. 

marraxko (G-nav). � "Garlopín" Ond Bac. 

1 marraza (BN-mix-baig; H (L)), marrauza (L, S; Dv, Foix ap. Lh), maraza (S; SP � vEys, Alth ap. Lh), 

marauza (H (BN, S)), marruza (L-ain), marruze (H (L)), maratz (Arch ms. ap. DRA), marrautz (BeraLzM). 

Ref.: A (marraza, marrauza, marruza); Lh (marrauza, maraza); CEEN 1970, 224 y 225. �1. "Hachereau, 

couperet. Marazaren azpian eman nezake burua" SP. "Espada, cuchilla de verdugo, machete de carnicero" A. 

"La marraza es un machete de mango de madera (Valcarlos)" CEEN 1970, 224. Cf. mairauze. � Ene hasarrea 

jauziko da eta marrauzaz joko zaituztet eta zuen emazteak alhargun izanen dira. Dv Ex 22, 24 (Ol marrauzaz; 

Ur, Ker ezpataz, BiblE gerraz; v. tbn. Num 22, 29). Ez luke ez marrauzaren, ez pozoinaren beldurrik. Dv Telem 


mende. 

174


48. Andre zahar bat zagon gurutze bat eskuan, marauzaz urratu du Santarinek koleran. "Catherine de Navarre" 

(ap. H). Ihautirian zerri gizenduak hiltzen ditugu nabala marraza emanez lephora. Elsb Fram 145. Gizonek 

eman zituzten beren buruak gillotinako marrazari. Ib. 122. Marraza edo puñala hola gorderik ibiltzea. Ducq 268 

(ap. DRA). Kanabera baten puntan marraza bat estekaturik. JE Bur 9n. v. tbn. JMB ELG 30 (marruza). 

�2. (H (L)), marruze (H (L)), marauza (H (BN, S)), marraxa (BN-baig ap. CEEN 1970, 223), marruza (B ap. 

A). "3.º rascador, cuchilla provista de mango por un extremo y fija por el otro, que se usa para hacer choclos; 4.º 

cepillo, instrumento de carpintería" A. "Marruza edo zipilloa, [...] ol txikiak labantzen eta txukuntzen erabilli oi 

dabe" Onaind EEs 1931, 201. "La herramienta empleada en este trabajo, es la siguiente: azuel (zeiria), [...], 

cuchilla de dos mangos (marraxa) y una rústica escuadra de madera (Valcarlos)" CEEN 1970, 223. v. 

marrusketa. 

�3. "Marrauza, marraza, butor, méchante femme" Lh. 

- GANIBET-MARRAZA. Machete; cuchillo grande. � Pikatzen diote burua beren ganibet-marraza handiaz. 

Prop 1892, 165. Lau pusketan erre zuen bere miga [...] eta ganibet marraza alimale batekin pikatzen [zituen] 

haragi thoilak. Herr 18-1-1962, 2. Harek hil du Mixel. Nihaurrek ikusia diot holako kanibeta marraza bat. Ba. 

Sakelan dauka gorderik. Larz Senper 72. 

2 marraza. "(BN-ciz), mantas que cubren la espalda de los bueyes" A. 

marrazatu, marruzatu (B ap. A). � "Acepillar madera" A. 

marrazka. v. 1 marraska. 

marrazkada. "Bayonetazo" BeraLzM. 

marrazketa. � Dibujo, plano. � Lurraldearen marrazketea zazpi ataletan egingo dozue eta marrazketa ori 

neuri ekarriko daustazue. Ker Ios 18, 6 (Ol marraztu). En DFrec hay 5 ejs. 

marrazki, marraski, marrezki (T-L). � Dibujo, figura, pintura. "Dessin" T-L. � Tr. Documentado en autores 

meridionales del s. XX y en Lafitte, que emplea la forma marraski. Hay marrezki en Lizardi, Kirikiño y en un ej. 

de Zeruko Argia. En DFrec hay 55 ejs., meridionales. � Aurren txokoa bere marrezki edo dibujo ederrez berak 

apaintzen digu. ZArg 1926, 167 (ap. DRA; v. tbn. marrazki edo dibujo en Kk Ab II 187 y NEtx LBB 319). 

Marrezkiak (irudiak) zerakusanez (Quijote IX). Ldi RIEV 1929, 209 (Berron Kijote 111 marrazki). Marrazki ta 

irudi oiek irribide ta farrabidetzat jarriak dira. TAg GaGo 88. Elissanburuk xehetasun gehiago badakarzki. 

Nahiz ez duen Bilintxek bezalako emazte-pintura edo marraski luzerik. Lf ELit 74. Xede gabe egiñikako 

marrazkiak edo zirriborroak. Vill Jaink 174. Hemen zegoen egon gizona [...] / ari litsetan xahutzen ari den / 

marrazki beltz asaldatua. Lasa Poem 66. Liburu hau, txukun eta garbiro inprentatua eta marrazkiz apaindua. 

MEIG III 153. Marrazki eta kolatuen erakusketa. MEIG IX 143 (en colab. con NEtx). � Injiñeruak emon eutsen 

marrezki edo diseño bat. Kk Ab II 174. v. tbn. Or Aitork 97. 

- MARRAZKI BIZI. Dibujo animado. � Musika, zineko marrazki bizietan jotzen dan oietakoa. NEtx LBB 187. 

- MARRAZKI-FILM. Película de dibujos animados. � Aspaldidanik dakigu, [...], marrazki-film bat beste 

edozeinen parekoa izan daitekeela asmoz eta ederrez. MEIG I 174. 

- MARRAZKIGINEAN. Dibujando. � Nere hasieratan, marrazkiginean aritu izan nintzen bero-bero. "Dibujé 

mucho". MEIG IX 136 (en colab. con NEtx). 

marrazkiatu. � Pintar, dibujar (?). � Barkatu / ezarren, eznaun ukatu, / bulharrean ganibetez badut dolatu / 

marrazkiatu. Arti EG 1954 (9-10), 133. 

marrazkigin. � Pintor, dibujante. � Marrazkigin: Elorriagatar Xabier. Berron Kijote 1. 

marrazkintza. � Pintura. � Santimamiñeko madeleinetar orma-marrazkintzak. JMB ELG 42. 

marrazo (Dv � A), marraso (FauMar 16), marrazu, marrajo (G-bet ap. Arzdi Peces; Elizdo EEs 1926, 33, 

FauMar 16), marraju (Gc, AN ap. A), marraixu (Vc ap. A), marexu (V-ger ap. Holmer ApuntV), marrasu (L 

ap. Lh). � Marrajo; tiburón. "Egunoro aipatzen ez diren gauzak [...] erdal hitzez izendatzen dira [Gales-en]: 

morgi (marraxua), macrell (berdela), crwban (apo harmatua)" MIH 188. � Tr. Documentado desde mediados 

del s. XIX sobre todo en la literatura meridional. Al Norte únicamente se encuentra en Goyhetche, Zerbitzari 

(marraso) y en sendos ejs. de Herria. � Mundu berri-ketan, / ibilli izan ziren, / eta marrazoen / triparatu ziren. 

Gy 156. Aingire, legatz eta noizipeiñean marrajoren bat edo beste ere arrapatzeko gertaratzen ziran. Elizdo EEs 


mende. 

175


1925, 248. Itsas-oillar, foka ta marrazo dabiltzan zokoetara. 'Requins'. Or Mi 130. Arrain ikharagarri batek, 

marraso bat zitakeen, iretsi zuen profeta. Zerb IxtS 66. Itsas-untzietarik erortzen diren jendentzat lanjer handia 

da gibarta edo marrazoen ahomeneratzea. Herr 12-3-1959, 4. Marrazu (requin) arrantzan Arroxelan. Herr 28-5- 

1959, 1. Marrazo-lantegitik sortzen zan kiratsa kaian barna zabaltzen zan. AGoen Agurea 13. v. tbn. DRA (s.v. 

marraixu). 

- MARRAZO BIRIBIL (Dv � A). "Marrazo biribill, requin" Dv. "Tiburón" A. � Marraso biribil frango ere 

bai, ahoa zabalduak, norbeit eroriko delakoan untziari jarraikitzen direnak. Zerb GH 1925, 79. 

- MARRAZO KANIL (Dv � A; marrasu Lh). "Marrazo kanill, requin à peau bleue" Dv. "Tintorera, tiburón, 

melgacho (Prionace glauca), [...] tintoleta, itxas-otso, marraso kanilla" FauMar 19. "Marrasu kanilla (Giménés 

132), requin" Lh. 

marraztatu, marreztatu (T-L). �1. Pintar, dibujar; delinear. "Dessiner" T-L. v. marraztu. � Badute [...] non 

sudurra marrazta Gangeko ligaz edo behi khorotzez. Hb Egia 60. v. tbn. EG 1958, 71s. �2. "Rayer de plusieurs 

rayures, orner de raies. Oihal ederki marraztatua, étoffe rayé de belles rayures" H. 

marraztatzaile. � Delineante. � Marraztatzalle (delineante) bati esango dizkio etxeak izan bear dituan kaizu 

eta abar. EEs 1930, 22. 

1 marraztu, marrastu, marrestu, marreztu (T-L). � Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX. La 

forma general es marraztu. Lauaxeta y J. Artetxe emplean la forma marreztu. Hay marrastu en M. Atxaga y 

Lasa. Barandiaran emplea marraztu, marrestu y marreztu. En DFrec hay 15 ejs. de marraztu, meridionales. �1. 

Dibujar. "Dessiner" T-L. � Arkitetoak, esate baterako, planoak egiten edo marraztutzen badaki. EEs 1930, 22. 

Neure gorputza esku miakaz / marreztu zendun are ganian. Laux BBa 64. Arzulo-ormaetan dauden artza eta 

bison-atzealdea. Ildoz marraztuak daude. JMB ELG 35 (48 marrestu, 49 marreztu). Suak marraztu du latz ildoa 

ta ez du biotzeko baizik suak ezabatuko. Txill Let 39. Orrelako iduri txarrei begiratu al diezu? Marrastu edo 

dibujatu al dituzu? MAtx Gazt 85. v. tbn. Ol Ios 18, 6. Onaind in Gazt MusIx 154. MEIG IX 136 (en colab. con 

NEtx). Marreztu: J. Artetxe Y 1933, 329. Marrastu: Lasa Poem 77. � (Part. en función de adj.). � Irudiak eta 

Isturitzko artxabal marreztuak. JMB ELG 31. �2. marrestu (Lar � H (+ -rrez-)). "Señalar, es del bascuence 

señalatu, cuyo origen queda explicado, margotu, marrestu, marrezkatu, azgarritu. Esto es en el sentido de poner 

señal y nota" Lar. 

2 marraztu. "Entorpecerse (V-m)" A Apend. Cf. marratz. 

marrea. v. marrega. 

marrega (BNc, S ap. A; Lar, Dv, H), marrea, marhega (BN ap. A � VocBN; H (BN)), marhea, marhera, 

mardera (AN? ap. A). �1. Márrega; tela tosca; cilicio. "Buriel, paño tosco" Lar. "Couverture grossière, en toile 

ou en laine, servant à couvrir des quadrupèdes, des voitures de transport, etc." VocBN. Cf. VocNav s.v. marrega 

y márcega. v. marraga. � Nahiz zurezko untzi, nahiz soineko, larru edo marrega. Dv Lev 11, 32 (Ur zilizio, Ol 

zorro, Ker, BiblE zaku). Pilota plazan pizatzen dituzte ileak, zamaka, mihise eta marregetan inguratuak. Zub 98. 

Erreginaren oihal marheak. GH 1935, 308. Azkeneko bokhatan xuriturik edo xuriarazirik, behi-marherak han 

zauzkan nunbeit Etxeko Anderiak mihisen iduri legundurik. GH 1936, 10. Haren mandoaren bizkarretik ba 

omen zen dilindan marrea txar bat xirdinga zariola. Lf Herr 9-11-1967, 5. � "Linceul de bœuf" Lh. �2. 

"Arpillera (AN-5vill)" A Apend. �3. "Marrea, sábanas que se usan en la recolección (BN-baig)" Satr VocP. 

marreka. v. 1 marraka. 

marrerdi (Lar � H). � Diámetro. 

- MARRERDIKO (Lar � H). Diametral. 

marrerdiro (Lar � H (s.v. marrerdi)). � "Diametralmente" Lar. 

marrestu. v. 1 marraztu. 

marrestura. v. marreztura. 

marrezan. � Biz bada, othoi, zure Maiestatearen plazera, Iauna, iragan denboretan suz eta marrezanez nehork 


mende. 

176


usatu ukhan duenaren orde. (Interpr?). Lç Ins F 7v. 

marrez-apainkera. � Dibujo, pintura. � Santimamiñeko labarrietan dauden margo eta marrez-apainkerak aldi 

onetakoak dira. JMB ELG 36. Erti-lan ederrak egiten ziran Isturitzen (armoldakera eta marrez-apainkera). Ib. 

33. 

marrezja. "Cinca, en el juego de bolos" Lar. 

marrezka. � Dibujando. � Ingia (papera) lur-gañean zabal, marrezka ziarduk (dibujatzen, alegia). Ldi IL 16s. 

marrezkari. � Dibujante. � Duela zonbait urte, hiltzerat zoan Forain deitu marrezkari, ihakin egile aipatua. 

Herr 17-6-1965, 3. 

marrezkatu (Lar � H). � "Señalar, es del bascuence señalatu, cuyo origen queda explicado, margotu, 

marrestu, marrezkatu, azgarritu. Esto es en el sentido de poner señal y nota" Lar. 

marrezki. v. marrazki. 

marrezlan. � Dibujo. � Esku-errañuak eta giza-irudi-antzeko marrezlanak ere badira. JMB ELG 49. 

marreztu. v. 1 marraztu. 

marreztura, marrestura. � Dibujo, pintura. � Eusko-mitologiak darabiltzkian irudiak eta prankokantauritarren 

erti-edo uskurtz-marresturak berdiñak dirala esan gentzake. JMB ELG 51. Giza-antzeko 

marresturak. Ib. 50 (49 marreztura). 

marri (Lar � H). � "Cuesco, hueso de fruta" Lar. 

marriadura (Lar � H). � "Podredumbre" Lar. 

marriategi (Lar � H). � "Pudridero" Lar. 

marriatu (Lar � H, A). � "Pudrir, pudrirse" Lar. "Pourrir, se corrompre" H. "Pudrirse (Humb Mitrid). Debe de 

ser mariatu" A. 

marriatze. "Pudrición" Lar. 

marriska. v. 1 marraska. 

1 marro (AN, L-ain, B, BN-ciz-mix-baig-lab, S; Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (BN), H (L, BN, S)), 

barro (Sal, R). Ref.: A (barro, marro); Lrq; Satr VocP (ardi); Izeta BHizt2. � Tr. Documentado en textos 

septentrionales de los ss. XIX y XX. La única forma atestiguada es marro. �1. Morueco. "Marro, morueco en 

Navarra" Garate 7. a Cont BAP 1957, 51. "Marro au eztugu saltzeko" Izeta BHizt2. Cf. VocNav s.v. marro. � 

Zituen arthatzen artzainak [...] ardiak bere marroekin. Elsb LehE 2 (ap. DRA). Errege dugu jarria, / marro 

bulunba larria. Lander in Onaind MEOE 1094. Balakike gero / [...] nola har bere gain / ardi, marro, bildots. Ox 

91. Ardien erditik atheratzen da marro bat ederra. Barb Sup 94 (v. tbn. Leg 148). Artaldearen aitzinean marroek 

eta zikiroek bere bulunba ozenekin inarrosten dute herria. Zub 97. Jin zen jauzika ahari mutur beltz bat [...]. -- 

Zer duk, marro? Hola burtxoratu haiza? Larz in Zerb Azk 40. Baigurako menditik bada faltatua marro bat. Herr 

26-7-1956, 3. Bildots gehienak salduak ditiagu... Ardiak motz, marroak eman, karnizeroari azken saltzeak egin. 

Larz Iru 74. � (Empleado como sobrenombre). � Elgarreki mila ziren / eta eramaitera utzi dute Marroa, / 

Marro, ene ahari gaizoa! / Jarraikiten zaitadan. "Robin mouton". Arch Fab 137. �2. "(L, BN), homme têtu, 

entêté" Lh. �3. "(L, BN), bourru, violent" Lh. 

- MARRO-ADAR. Cuerno de carnero (usado como trompa o bocina). � Marro adarrak hotsegitean, mendirat 

iganen dira. Bibl Ex 19, 13 (Urt adartronpeta, Ur tronpeta, Dv, BiblE turuta, Ol, Ker adarrots). 

2 marro (V-m, B, Sal ap. A; Zam Voc). �1. Trampa, fraude, engaño. � Ezelango arte, marro eta astruziyagaz. 


mende. 

177


Ur BulaAl 31. Martinek ezauturik Manuren asmua, / zelan etzan besterik ezpada marrua, / diño "Manu, nai ditut 

neuk barriro kontau". AB AmaE 290. Nortzuen arteko marroetan saretu al naute? Ene zoritxarreko! 'Redes'. 

Zait Sof 51. Nire aita marroz il zun. 'Engaño'. Ib. 19. �2. (Dv � A). "Se dit d'une personne qui paie de mine et 

cache son jeu" Dv. "Se dice del que oculta sus planes, del astuto. Aspaldiko marroa nuan ori (G-to), esa idea 

tenía de hace ya tiempo" A (el ej. parece corresponder mejor a la 1. a acepción). �3. (V-ger, B ap. A), marrao (Vger 

ap. A), marrau (V-ger ap. A). "Máscara, persona disfrazada" Ib. � Ako marrauaren arpegija dozuna zeuk! 

Otx 75. 

- MARROA SARTU. "(G), engañar, sorprender" A. � Orduan prinzipeak eta satrapak, marro bat sartu zioten 

erregeari. Ur Dan 6, 6 (Dv maltzurki amainatu). 

- MARRO EGIN (Sal ap. A). Engañar, hacer trampa, fallar. "Axariak zakurrari egin dio marro (Sal), la zorra ha 

engañado al perro" A. � Ez ostu, ez iñori marrorik egin, ez gezurrik esan. Ol Lev 19, 11 (BiblE ez egin 

iruzurrik). Muzin heldu izan dira eiztariok, aroak "marro" egin diyela-ta, usoek ezbeitute nai saretan sartu. Herr 

20-12-1956, 4. � (Det.). � Txerrenak ete doguz emen? Marroak egiten ete dauskuzuez basati ta Indietako 

gizonakaz? Larrak EG 1959, 206. 

3 marro. � "(R), insecto" A. Cf. VocNav: "Marro, [...]. Bicho o gusano en general (Bidángoz)". � Bilin-bolaka 

jausi zanian / lurrera erle-marrua. Enb 166. Lore apaiñak lupu-marro ta / usoak putre bai ditu. Gand Elorri 

102. 

4 marro. �1. "(Sal), huero. Gaztaiña kau marro duk" A. �2. "(Sal), parte casi seca de un árbol" A. 

5 marro. �1. "Alquerque, juego" Lar. �2. "Marrón, la piedra con que se juega al marro, marrorako arria" Lar. 

Cf. VocNav: "Marro, [...]. Juego infantil". �3. "Marrua, subixa, en el juego de la tala el palo inclinado contra la 

pared para hacer pasar por su hueco la tala" Iz ArOñ. "Marro, marrua, el puente de palo que se pone en el juego 

de txirikil" Ib. 

- MARROAN (G-goi ap. A EY IV 350). Al escondite. 

- MARRO EGIN. "Esconderse" A Apend. 

6 marro. "Recodo de caminos (AN-larr)" A Apend. Cf. marroka-marroka. 

marro. v. marru. 

marrobi. v. marrubi; marrubia. 

marroin (Lar � H). � "Puntos en los zapatos, marroinak" Lar. "Instrument dont se servent les cordonniers pour 

prendre la mesure du pied; elle est marqué par des raies" H. 

marroix. v. 1 marroiz. 

1 marroiz (V-m ap. A), marro(i)x, marruiz (V-m ap. A), marrux (V-ger ap. A). � Andrajoso, ajado, 

desaliñado. "Marroiz (V-m), narras (G), maras (V-arr), maiz (Vc) esaten dabe soiñeko asko-erabilli ta 

ezainduagaitik" A Ezale 1897, 150b. � Gizon marroix bat, ain ez-euki ta premiñatua ze, ezeukan zegaz iantzi 

iaio bear iakon zortzigarren umea. Ezale 1897, 397b. Seiaska marroiz (pobre) baten aurrean. Ag Ezale 1897, 

22a. Ez dala jakiñ lekua eta aberatsa, baizik umilla ta marroixa. Ezale 1898, 324a. Gizon marrux edo ez euki 

bat. Ib. 364a. Soiñeko marroix, maiz da pistindunakaz. A Txirrist 140. v. tbn. Marrox: Kk Ab I 25. � (Uso adv.). 

� Zaldun batek ain ederra ta ain marroiz yantzita ikusirik (V-m). A EY II 21. � (Con reduplicación intensiva; 

uso adv.). � Atsotxu bat, marroiz marroiz iantzia. A Ezale 1897, 149b. 

2 marroiz (G-goi ap. A). �1. "Balido" A. v. 1 marraka I. �2. Balando. v. 1 marraka II, marroizka, 2 

marruka. � Inguratu zaizkiyo / marroiz bildoztxuak. EgutTo 7-1-1921 (ap. DRA). 

marroizka. "(G-goi), balando" A. 

marroiztu. � Ajar(se). "Marroiztua zer dan eztakianari oartxu bat. Soiñeko bat, [...] zaartutakoan, izen bi 

daukaz bizkaitarrez: maiztu ta marroiztu" A Ezale 1898, 45a. � Berrogei urteotan, soñean dakartzun yantzia ez 

zaizu marroiztu. Ol Deut 8, 4 (Ker maiztu, BiblE higatu). 


mende. 

178


marroka (V-m, G-azp ap. A EY IV 350), marruka (B ap. A EY IV 350). � Al escondite. � Marroka zan gure 

elizpeko beste olgeta bat. Baraia 131. 

- MARRO-MARROKA, MARRU-MARRUKA (AN-gip ap. A EY IV 350). a) Al escondite. b) "Marromarroka, 

a marros (juego)" Iz ArOñ. 

marroka. v. 1-2 marruka. 

marroka-marroka. � "Bide bihurgunetsua (V-arr, BN-arb), bide biurria da (G-azp), [...] marroka marroka da 

bide ori (AN-5vill)" Gte Erd 293. Cf. 6 marro. 

marrokano, marokano (T-L). � Marroquí. � Marokanoen ala eskualdunen lurretan. Herr 13-1-1963, 2. 

Marokanoen arabera, Magreb haundiak hiri-nagusia Rabat. SoEg Herr 14-2-1963, 1. Autoan baziren lau lagun, 

lauak Paueko alde hortan plantatu marrokano batzu, Marrokarat ari zirenak preseski. Herr 19-9-1996, 7. 

marrokeria (Dv (s.v. marro) � A), marrukeria. �1. "Action par laquelle on joue quelqu'un, on fait son affaire 

aux dépens d'autrui" Dv. "Dolo, trapacería" A. � Marrukerietzaz e-tzen aztu Ulise. Or LEItz 36s. Zaldunan 

erantzuna, iges eiñ guran aren marrukerixeri. Etxba Ibilt 477. �2. "Marrokeri, entêtement" Lh. 

marrokin. � Tafilete. � Haukien larrutik egin ditezke marrokin hautuenak, hertzetarik xirribiken zurda 

hazkarrenak. Hb Egia 132. 

marrokuku. v. marrakuku. 

marrol (Lar � H). � "Pauta" Lar. "Renglonadura de pauta, marroldura, marrolaren lerroa" Ib. "Machine à 

rayer le papier. Règle à régler le papier" H. 

marrolari. v. marrulari. 

marroldu. "Pautar" Lar. "Pautado, marroldua" Ib. 

marroldura. v. marrol. 

marro-marro. "(G), a horcajadas" A. 

marrondora (det.). � "Carrera de árboles, casas, etc." Lar. 

marronka. v. 1 marruka. 

marrosa. v. murrusa. 

marroskatu. v. marruskatu. 

marroste. "Postliminio" Lar. 

marrosudur. "(BN-ciz), nariz aguileña" A. 

marrotasun. � Cualidad o manera de ser del morueco. � Irakurletarik nehork ikusten badu gure kabala 

ñapurra, othoi gure partez erran dezola, marrotasuna ikhasia badu, gurekin lau hilabethe egoitez jendetasuna 

gehixago ere behar zukela ikasi! Herr 24-12-1959, 3. 

marrotsu, marrutsu. � Tramposo. � O! Errakuntza baltz ta marrutsu guzurtia! AB Olerk 553. 

1 marrotu. � Disfrazarse. � Eurok baño obeto marrotuko dira urijetakuak, baña iñor ezta ixango pozago, 

jantzi polit-ederrak erabilli-arren. Kk Ab I 56. 

2 marrotu. � Enfadarse, enojarse. � [De Gaulle] muthur dago eta Oran-eko berriketari bat errezebitzearekin, 


mende. 

179


Amikuztarrek dioten bezala, "nola ez zazko marrotu". SoEg Herr 14-4-1959, 1. Prezioak itzulipurdika erori dira 

[...]. Marrotzerat zoazin, xuxen den bezala, Bretaniako baratzezainak. Herr 25-7-1963, 1. Eman dezagun Rusia 

alde batetik, Angleterra bertze aldetik marrotzen direla. SoEg Herr 15-8-1963, 1. 

marrox. v. 1 marroiz. 

marru (G-goi-to; O-SP 230, SP, Dv (G, AN), H), marro (G, AN; Aq 343 (AN)). Ref.: A (marru, marro); Iz Ulz 

(marro). � Tr. Documentadado en Etcheberri de Ziburu y en textos meridionales desde Lizarraga de Elcano. La 

forma general es marru; hay marrua en Arrue y Etxegarai, y marro en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 6 ejs. 

de marru. �1. Bramido, mugido, rugido; aullido. � Kobrezko zaluiak eta guphela itzez betheak, // eragiten 

daroztela damnatuei husuak / zaldi arin eta zezen munduaren marruak. EZ Man I 103. Egiten zue marroa 

zezenak bekala (24). LE-Ir. Altabiskarko inguruetan sentitzen dire otsuen marruek (AN-gulina). Orreaga 53 (G, 

AN-larr marru; L uhuria, S orro, G-nav garrasi, G-nav julu, AN-araq julubas, AN-ulz marraska, AN-5vill auri, 

L-sar horroaka, B, BN-baig marruma, AN-erro harrama, AN-arce, Sal añuri, Ae ulubio, R marraka). 

Bazetorren zakurra [...] alboraka, makur baño makurrago, ulua ta marrua [...] amorruzko pitsa ta lerdea 

zeriola. Ag G 154. Bi idik [...] bei gazte beltz guria otalurrean ikusi orduko maite-marrua ateratzen dute. Or Mi 

58. Zintzarri, marru, beka ta karaka legor, / iñongo musikari onek ez dio zor. "Mugidos". Or Eus 130. Marru 

estua ateratzen due beiak. TAg Uzt 24. Sasi eta arkaitz baizik ez ager, ez eize-marrurik. "Rugidos de fiera". Or 

Poem 520. Zezen bentzutuaren marru arroa / eta uxo alargunaren / urruma gaixoa. Berron Kijote 153. 

Aberetzarren / marru ikaragarria. "Baladro". Ib. 153. � "(G-to), balido" A. � Zer da ots oi? [...]. Mendiko 

urbolada da, Andresaroko ar-taldean marrue da (AN-larr). Orreaga 51 (L, S, G-nav, AN-5vill-ulz-arce-erro, 

BN-baig, Ae, Sal, R marraka, V beedi, G-nav bee otsa, AN-araq balaka, AN-5vill yanba, L-sar meea, B 

beoiua). 

� + marro (G ap. A), marrao (Vc, G ap. A), marrau (B ap. A; H (L, BN)). Maullido. "Katamotzaren marrau 

izigarria, le terrible miaulement du tigre" H. � Gathu marrau ederra, pare gabea. Canc. pop. (ap. H). Deabruek 

bakarrik uler dizaketen marru ta kisketots eta pio pio ta itz-erdiak ziren. 'Miaulement'. Or Mi 76. v. tbn. NEtx 

LBB 228. 

� (H). Bramido, mugido (del mar). "Haizeen, ekhaitzaren, itsasoaren, ibaiaren, garren [...] marrua, le 

mugissement des vents, de la tempête, de la mer, du fleuve, des flammes" H (s.v. marruma). � Nundikan dator, 

itsas aldetik / alako marru gogorra? EE 1894b, 209. Itsaso guzia guregana zatorren zurrunbiloan, orro ta 

marru, odeitzarrez bildurik. 'Beuglant'. Or Mi 130. Ol-karraska ta itxas-marrua. 'La mer qui mugit'. Ib. 8. Urian, 

itxaso asaldauaren marru asarrearen antzekoa sentidu da. Erkiag BatB 147. v. tbn. Anab Poli 130. 

� Rugido (del tren). � Aditu zituztenian trenen / txistua eta marruak, / geientxuenak saldu zituzten / iriyak eta 

karruak. Tx B II 113. 

�2. (H), marro (Gc ap. A). Grito, chillido, berrido. "Quejido de dolor" A. � Ango zure lamentuak eta márroak 

eta desesperázioak. LE Doc 226s. Au esandakoan asi zan marru ikaragarriak ematen. Miq (ap. H). Gora! Bera! 

Abajo! Txaloak, oiuak, marruak. Ag G 355. Kalerik kale bazijuazten / irrintzi eta marrua / [...] ez ikaratu, 

Julimas'tarrak, / konponduko da karrua. Tx B I 250 (v. tbn. B 244). (Algara ta marru aundiak atereaz) Ori ere 

ba-degu! Lab EEguna 117. Eztarri dena urraturikan (sardiña saltzalea) / zen marru eta marru. ZArg n.º 39, 245 

(ap. DRA). Etxe osoa bete ditek marruz, iskanbillaz ta dunbateko gaitzez. Ldi IL 18. Barreneko lotsaren marrua 

aditzeko. "Bramido". Or Eus 34. Gurasoek erakutsi zigutenez, marrurik ozenenak ez dira beti saminenak. MIH 

138. v. tbn. JAIraz Bizia 123. Jaukol Ipui 18. Anab Poli 115. NEtx LBB 17. 

�3. (A � Lcq 80). "Ruido, chasquido" A. � Marru mintxo ark belarrietan / furrunda gaizto dagio. "Ruido". Or 

Eus 397. 

- MARRU ARI. Rugir, bramar. � [Aize zakarrak] ezigaitz, asarre-astalka, marrao bizi ari dira mendi-sabelean. 

EG 1956 (5-6), 105. 

- MARRU EGIN (G-goi ap. A). a) Bramar, rugir. � Arpoia sartuta, / marru egiten zuan / arek [baliak] miñ 

artuta. Arrantz 32. Afrika ta Amerikako abere guztiak orroa, marru, zaunka, txistu egiten duten. "Braman". Zink 

Crit 79. [Zezenak] gorputza okertzen du ta aserrez marru egiten du ta odol apar ta kei dario. Or Mi 49. Beiak 

dagi marru. "Muge. Or Eus 13. � (Con determinantes). � Abereak ere orroi eta marru izugarriak egiñaz 

zebiltzan. Lard 72. Itsasoa-re marrua ikaragarriyak egiñaz. Etxeg EE 1883b, 552. Baliak egindako / salto ta 

marruak. Arrantz 106. Ugiñek eta aizeak marru ikaragarri egiten dute. Or Mi 150. � Soinua jotzen ere ikasi 

zuen [zinemak]. Are gehiago, marraka, marrua, kurrinka [...] eta arrantza egiten ere bai. MIH 328. b) Gritar, 

gemir, chillar. � Inziria eta marrua izugarriak egiñaz, buruaz pareteak puskatu-bearrean abiatzen zan. Arr GB 

142. Iesus, zu bazoaz ta / Zer egin bia-ugu. / Nigar, zinkuri, zotin, / ai-ai eta marru. Iñarra Ezale 1897, 175. Nere 

biotzak marru bizi zegin ene iduripen guzien aurka. Or Aitork 153s. 

- MARRU(A)Z. Gritando, chillando, berreando; gritando de dolor, gimiendo. � Tr. Las formas con determinante 

(marruaz, marroaz) son las más empleadas; marruz se encuentra sólo en Orixe. � (Infernuan) dago aies, oius, 

marroas, ozkatzen, zatikatzen bere burua (323). LE-Ir. Klamatuko dú, márroas egonen dá ezin sufrítus. LE Doc 

273. Aurrak ziran, illunabarrean asi ziran marruaz ojuka. PArt in Bil 172. Negarrez arrantzaka marruaz asten 


mende.


da eta etortzen da serenua. Sor Gabon 48. Mutilla asi da marruaz, uzten etziyotelako etzaten luze luze lurrian. 

Iraola 64. v. tbn. Arr GB 92 (marruaz). � (marruz G-to, AN-gip). Ref.: A Apend (marruz); Gte Erd 247. 

Bramando, mugiendo. "Beiak marruz daude (AN-gip), beia orroka ai de (B)" Gte Erd 247. � Batista, zer du 

beiak orrela marruaz? Sor Bar 51. Oilloak etxerantza, marruz dabil ergi. "Muge". Or Eus 34. Jeiki adi marruz 

legorra gaintzeko itsasoan, ura! "Bramando". Or Poem 527. � Aullando. � Arkaitz-zuloetako sasi baltz tartean 

otsoren bat marruaz. Ag AL 105. � Ikusirikan, Peillok / mendien barrena / txistu, marru ta keaz / igarotzen 

trena. EA Ezale 1899, 120. 

marrua. v. marru. 

marrualdi. � Acción de bramar, mugir (repetidamente). � Marru estua ateratzen due beiak, goseak eztentatzen 

dituanean. Dorronsoron orratio, marrualdirik ez dezue entzungo. TAg Uzt 24. 

marruatu, marroatu (AN ap. A � Aq 1052 (AN)). � Bramar. 

marrubi (G, AN-larr-araq-erro; SP, Urt III 250, Lar, Añ (G), Lcq 80, LandHizt 371, H, Zam Voc), marubi (AN; 

Aq 438 y 1240 (AN); -rh- H), mahurri (BN-baig, Sal), maurgi (Sal; Dv (Sal)), mauri (AN-larr-ulz, L-sar, B, 

BN-baig, Sal; H; mahu- VocBN, Dv (BN), H), maruri (AN-gip-larr-5vill-ulz, S (-rhu-); Foix ap. Lh), marrobi 

(G-nav, AN-araq; Dv � A), marhobi (H (L)), mauru, maurdi (Sal), marubil (Bera), maduri (AN-larr). Ref.: 

VocPir 687; A (marrubi, marubi, maurgi, mahurri); Lh (marhuri); Satr VocP y Asp Leiz (mauri); Iz IzG 

(marubi), To; Echaide Nav 97; Izeta BHizt (maraurie). � Tr. Documentado en textos meridionales desde el s. 

XIX. Al Norte sólamente se encuentra en Eskualdun Egunaria (1911, 46 (ap. DRA) marhuri), Oxobi y Herria 

(3-10-1963, 3, mauru). La forma general es marrubi. Hay marrubi y marubi en Arrue (ambos en GB 57). �1. 

Fresa. Cf. VocNav: "Marrogui, fresilla silvestre (Artaza)". v. mailubi, mailuki, margu. � Zu zera munduan 

maitiena zaitutana [...], izango zerare marrubi bat milla masustaren erdiyan jarriya. Bil 161. Zumo gozo dun / 

marrubi umua, / zu nere miñarentzat / zera balsamua. Ib. 101. Marrubiak, masustarik elduenak, sagarrik 

zindoenak, gaztañerrerik bigunenak. Ag G 139. Ango gerezi eder, marrubi gozo, belardi mamintsuak! A Ardi 

36. Urhats bat eta urhats bi, / sagar ala marrubi. Ox 101. Bere ezpañetan Jaunak jarri zun / marrubi mardulmardulenaren 

/ gorria. Jaukol Biozk 22. Bego tximirriten egaketa, / beude marrubi-loreak eta / irusta-salla ere 

bego. Ldi BB 114. Mamia du nâsian / oretua, iñolaz, / loreil-laño goiztar ta / marrubi-odolaz. Ib. 56. Aren 

tankera [...]. Otzana, usakumaren antzera. Gozoa, marrubi eldua bestean. Erkiag Arran 97. Etzan lorik artu ta 

oa saskia bete marrubi ekartzera. NEtx LBB 158. Nere amak saski onekin marrubitara bialdu nau. NEtx LBB 

161. v. tbn. Echag 174. Izt C 137. Sor Bar 18. Lab EEguna 68. Laux BBa 74. TAg Y 1933, 24. Etxde JJ 215. 

Gand Elorri 54. Ibiñ Virgil 40. 

� (Referido a la planta). � Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, [...] garau eder gozoakin ondo 

janzitako gerixa, aran, [...] almendra, gaztaña [...] mizpira, marrubi. Izt C 2. 

� (Fig.; empleado para referirse al color rojo). � Egalda zaio bat, ezarri da tentte / ezpain-marrubian, arrosa 

arek uste. Loram 131. Ez al dirudie edurrezkoak ezpain-ondoetako marrubien artetik agiri zaizkon bitxiak? TAg 

Uzt 14. Begiak pozez ler-zori, / laztanka-aotxo-marrubi, / biotza maiteka gori! NEtx LBB 341. Sudur politaren 

azpi, / odol-tanta ala marrubi? Ib. 341. 

�2. "Marrubia, la mûre" Arch VocGr. 

- BARATZE-MARRUBI. "Baratze-malubi (B), baratze-marrubi (G-to, L-ain), [...] fresa de huertas" A (s.v. 

maillugai). 

- BASA-MARRUBI. Fresa silvestre. � Basa-marrubia ttiki-gorri: / zure ao politaren neurri. NEtx LBB 334. 

- MARRUBI BELTZ. "Ballote" T-L. 

- MARRUBIZKO. (Adnom.). (Fig.; empleado para referirse al color rojo). � Marrubizko ezpainarte ezti aetatik. 

TAg Uzt 307. Gartxot semearen marrubizko muxu gorriari begira etzan aspertzen. Sorarrain EG 1954 (5-8), 83. 

marrubia (Lar, H (G)), marrubi (A, que cita a He), marhubi (vEys (L), A), marhubia (SP, H (L)), marrobi 

(Dv). � Grito de dolor; aullido. "Hurlement de loup" vEys. v. marru, marruma. � Ezen bere baithan dire 

hagitz iharrosiren / abreek ere dituzte marhubiak egiñen. EZ Man I 77. Aberatsak, egizue nigar eta marrubia 

heltzerat dohazkitzuen miserien gaiñean. He Iac 5, 1 (Lç urhubi egin, TB oihu handirik aurthiki, Dv orrobiak 

egin, BiblE negar eta aiene egin). Ez da aditzen marrubiarik, hortzen kharraskatzerik eta auhenik baizen. Brtc 

146. 

- MARRUBIAZ. Gritando, chillando. � Bere dolorearen biolentzian egonen dire marrubiaz potzo errabiatuak 

bezala. Ch I 24, 3 (SP orroz eta saingaz, Ip orrokoz, Ol garrasika, Leon marrumaka). 

- MARRUBIAZKO. (Adnom.). � Habarrots handi bat aditu izan da Raman, nigar eta marrubiazkoa. He Mt 2, 

18 (TB marrakazko, Leon marraska). 


mende. 

181


marrubiaga, marhobiaga (H). � "Lieu abondant en fraisiers, ou qui en est planté" H. Lhande da marhobiaka 

citando a Harriet, pero en éste sólo se encuentra marhobiaga. 

marrubiaka (L ap. A; Lar). � Bramando, rugiendo. "Aullar, [...] marrubiaka egotea" Lar. � Erran liteke [...] 

mamu ikharagarri guziak marrubiaka, bat bertziaren gaiñian multzoka bere erraien zarraztakatzen hari direla. 

Atheka 57. 

marrubialari, marhubialari (H). � (El) que ruge. � Deabrua zuen etsaia, lehoin marrubialari bat bezala 

ingurutan baidabiltzue. He 1 Petr 5, 8 (Lç marrumalari). 

marrubiatu (Lar, VocS 135), marhubiatu (H). � "Aullar" Lar. "Hurler, mugir, rugir" H. 

marrubidi (Lar), marhobidi (H). � "Fresal" Lar. � El concejo de la villa de Hernani de la del marubidi (1379). 

Arzam 338. 

marrubi-intxaur (Gc ap. A), marubintxaur (G-azp-to p. A). � "Cierta especie de nuez, la más grande" A. 

marrubiom. � Marrubio. � Marrubiom duzu osoki erremenda iduri duena eta ordinariozki murrailla zaharren 

kontra kausitzen dena. Mong 594. 

marrubiondo, marhobiondo. � Fresal. � Arbola batzu loratzen ari zaizku, marhobi-ondo batzu ere. Herr 21- 

12-1961, 2. 

marrubizale. � Aficionado a las fresas. � Bertaratu dan marrubizaleari gaitza zaio laxter aldendutzera. J.M. 

Tolosa EEs 1913, 113. 

marruekostar. "Marroquí" Lar. 

marruga. v. maruga. 

marruiz. v. 1 marroiz. 

1 marruka (S), marrunka (-rrh- Gèze), maruka (-rh- S; Dv), marhunka (H (S)), marroka (SP � Dv y A, H), 

marronka (H). Ref.: (marrüka, marhüka); Lrq /ma)Rükha) [oxítona]/. �1. Verruga. � Pikho zankhuak emaiten 

din ezniaekin busta egün zunbaitez eta adio marhüka (verrue). Alth Bot 8. Horiek üdüri die marhünka itsusi bat 

begitharte eder batian. Eskual 24-1-1913, 4. �2. "Marrüka (Sc), verrugón de árboles" A. 

- MARHUKA-BELHAR. "(S), ababol, planta con cuya savia se curan las verrugas (bot.)" A. 

2 marruka, marroka, marrauka (H). � Gritando, berreando; rugiendo, bramando. "Marrauka dabila gau 

guzian, il va miaulant toute la nuit" H. � Or dabil marroka, / al dana zurrupa. AzpPr 94. Onako koplatzar au 

botatzen du marruka, eztarria urratzeko zorian. Mok 18. Beiak marruka ler-basora igesegin ta burua zemaika 

itzultzen ziolarik! Or Mi 48. Aurrak ordea, marruka ta ezezka amaren magalean kuskurtzen ziran. Etxde JJ 198. 

v. tbn. Oñatibia Baserria 135. � Bramando, rugiendo (el mar, el viento...). � Europa zârrak iretsi nai zun / 

itsaso bera marruka. Or Eus 203. Ipar-haizea ari zen haizemaka eta marruka. MEIG IX 104. v. tbn. EEs 1926, 

36. ZArg 1957, 317. 

marruka. v. marroka. 

marrukalari. "Arrosor, [...] marrukalária, marrukatzaillea" Urt II 363. 

marrukari, marraukari (H). � "Miauleur, qui miaule remarquablement ou beaucoup" H. 

1 marrukatu. "Abrodere, ausiki, marrukatu" Urt I 39. "Arrodere, [...] marrukatu, muskurkatu" Ib. II 358. 

"Arrod mus panen, arratóñak ogia [...] marrukatzen du" Ib. 364. 

2 marrukatu, marraukatu (H). � "Miauler" H. 


mende. 

182


marrukatzaile. v. marrukalari. 

marrukeria. v. marrokeria. 

marruko. "(AN-5vill), malicia, engaño" A. 

marruku(ku). v. marrakuku. 

marrulari, marrolari (AN ap. A � Aq 1051 (AN)). � "Bramador" Aq 1051. 

marruma (B, BN-ciz-baig ap. A; O-SP 230 � SP, Lar, VocBN, Dv, H), marhuma. � Tr. Documentado al 

Norte desde Leiçarraga. Al Sur únicamente se encuentra en Altuna (19) y Orixe. La forma general es marruma; 

hay marhuma en Prop (junto a marruma). �1. Bramido, rugido, mugido; aullido. "Behiaren marruma" SP. � 

Altabizkarko inguruetan senti dire otsoen izigarrizko marrumak (B). Orreaga 81s (BN-baig marruma). 

[Lehoiek] iharrosten zituzten beren marrumez inguru hetako erreka guziak. Jnn SBi 119. Azinden marhumak 

aditzearekin guziak arditegirat lehiatu ginen. Prop 1898, 266s. Adituko dire, gauaren erdian marmariza ilhunak. 

Borthizten dire emeki emeki eta azkenekotz marruma harrigarri bilhakatzen. Prop 1902, 37. Bet betan, bi 

marruma itsusi entzuten dire eta [...] agertzen dire [...] bi mustro izigarri. Barb Sup 123. v. tbn. Ox 93. � (H). 

Rugido, bramido (del mar, del viento, de una sirena...). "Haizeen, ekhaitzaren, itsasoaren, ibaiaren, garren 

marruma [...], le mugissement des vents, de la tempête, de la mer, du fleuve, des flammes" H. � Bat-batian 

entzuten du izigarrizko marruma-garrasi bat. Zub 71 (ref. a una sirena). Aiten boz eta karrak, iduri itsasmarruma. 

Iratz 176 (v. tbn. 116). Ikustekoak dire orduan haren [errekaren] jauziak, aditzekoa haren marruma. 

Zerb Azk 47. 

�2. (B ap. Izeta BHizt; H). Grito, berrido; grito de dolor, gemido. "Marruma handiekin zagoen, il poussait les 

hauts cris. Haurraren nigar eta marrumak ezin iasainez ixilarazteko io zuen, ne pouvant souffrir les pleurs et les 

hauts cris de l'enfant, [...]" H. � Eztute adituko nigar-marraskarik baizen, marruma izigarririk baizen. Dh 162. 

Aldiz dio lurrari behatzez ematen, / zintzurrean marruma duela ehorzten. Hb Esk 220. Ni galdu eta, farra eta 

marruma egin nahi dutenei. Dv LEd 216. Esauk aditu zituenean aitaren solasak, marruma handi bat egin zuen. 

Dv Gen 27, 34 (Urt deihadar, Ur, Ol, Ker orro, BiblE garrasi). Batek oihu, bertzeak marruma, hor hasten dire 

borroka. HU Zez 59. Ifernu peko gezur marruma, / ez bekigu herrian sar! Iratz in Ardoy SFran 357. v. tbn. JE 

Bur 29. 

- MARRUMA-EGILE. (El) que grita, (el) que berrea, gritón. � Hauk dire egiazko marruma egilleak, / baiña 

begotz apart holako yendeak. "Braillards". Gy 294. 

- MARRUMAZ (SP). a) Bramando, rugiendo, aullando. "Behia.... marrumaz dago" SP. � Deabrua keixu dabila 

gure inguruan, lehoin marrumaz dagoen baten anzora. Lç Ins E 7v. Beiak zuzen-zuzen orroika eta marrumaz 

Betsames-eronz zijoazen. Lard 153. v. tbn. Ch (ed. 1855), 139 (ap. DRA). Barb Sup 182. Or Poem 513. b) 

Gritando, chillando, berreando; gritando de dolor, gimiendo. � Batzuek janbaz, bertze batzuek marrumaz, 

bertzek arrubiaz, bertzek irrintzinaz eta finean bertze batzuek kanta errepikaz. ES 168. Bethi nigar-marrasketan 

eta marrumaz! Dh 167. Debruak entzuten ditut marrumaz, jautsi da, jautsi da Babilonia handia! Dv LEd 217. 

Gauza bera adirazten dute aditzalek, eskuak yoz eta marrumaz. Hb Egia 137. Hiri guzia karraskan, jendea 

oihuka marrumaz, etxetarik kanporat ihes. HU Zez 15. Nigarrez hipaka hasia baitzen aita, marrumaz xutitu zen 

gizagaixoa, ezin egonez gehiago. JE Bur 136. Auhenez eta marrumaz nago, atsekabeek itoa. Iratz 102. Aphur 

baten buruan marrumaz agertzen dire ama-alabak. Larz Senper 132. v. tbn. Gy 212. Prop 1904, 34. Barb Sup 

90. Etcham 131. � Eskoletan haur ttipiak nigar marrumaz zaudek, su ondorat hurbiltzeko beren aldiaren 

aiduru. JE Bur 121. � Bramando (el mar, el viento...). � Hego hil-sistuz, itsas marrumaz, oihan intzirez, dei 

minez. Iratz 125. Aizea eta galerna marrumaz ari direnean othoitz bat heientzat. Othoizlari 1960, 266. 

- MARRUMETAN. Gritando, chillando. � Entzun izan dute Raman / Rakel oihu marrumetan, / umeak 

galdurikan. Ox 67. Azken abereak etxera zoazin ene oinetan, / Bazter guziak zituztela inarrosten marrumetan. 

Barb in Xaramela 161. 

marrumaka (B ap. A), marrumeka (B ap. Izeta BHizt). � Gritando, chillando, berreando. "Bramando (las 

vacas)" A. "Aur au beti marrumeka" Izeta BHizt2. � Marrumaka diotelarik: Bitoria! Bitoria! Dv LEd 192. 

Bildotx-ardiak ditut entzun marrumaka. Barb in Xaramela 127. Zakur errabiatuen pare, gizon bekaiztiak 

marrumaka auhenduren. Leon Imit I 24, 3 (Ch marrubiaz). Urerat marrumaka joaiten eta edan gabe etxerat 

itzultzen?... Joarea. GaztAlm 1934, 48 (ap. DRA). Izarrak su-pindarka, haitz [= haritz] eta errekak / atsegin 

marrumaka. Iratz 131. Behiak marrumaka etxe alde datortzi. Ib. 58. Behia kanpoan, Piarres barnean, biak 

garrasika, marrumaka. Herr 2-4-1959, 4. 

- MARRUMAKAZ. Gritando, berreando, chillando. � Bitartean Helenak orroaz eta marrumakaz ziharduen. 


mende.


Mde Pr 184. 

marrumakari. � (El) que ruge, (el) que brama. � Uhin marrumakarien aitzinean. Mde HaurB 99 (v. tbn. 65). 

marrumakatu. � Mugir. � Ongi-ethorria aditzen du, hamar behik batean marrumakatua. SoEg Herr 14-3- 

1963, 1. 

marrumalari (H). � (El) que ruge. "Qui mugit, beugle, rugit souvent et fort. [...] Par ext., aux personnes, 

principalement aux enfants. Haur marrumalariagorik othe da?" H, que cita a Leiçarraga. � Zuen etsai deabrua, 

lehoin marrumalari bat bezala, zuen inguru dabila. Lç 1 Petr 5, 8 (He marrubialari). 

marrumaño. � Dim. de marruma. � Laminak jausten ziren su-phizkiari beheiti, eta murtxa eta murtxa, 

marrumaño batean artzen ziren. Barb Leg 26. 

marrumari (Lar, Dv � A, H). � "Bramador" Lar. "Qui mugit, beugle, rugit souvent et fort. [...] Par ext., aux 

personnes, principalement aux enfants" H. 

marru-marru (H, A Apend). � "Marru-marru (iatea), manger à pleine bouche et comme quand on rumine" H. 

"(Comer) a dos carrillos" A Apend. 

marrumatu (Lar, H). � "Bramar" Lar. "Beugler, mugir, rugir. Aski marrumatu duenian ixilduko da, quand il 

aura assez beuglé (parlant des animaux et personnes) il se taira" H. 

marrumeka. v. marrumaka. 

marrumeria. � Griterío. � [Baserritarren] mehatxuak berriz zer dira? Obra buztan gabeko mehatxuak, guti 

axola baitu gobernuak holako marrumeriaz! SoEg Herr 27-8-1959, 1. 

marrun. � Marido (en el habla de los gitanos vascos). "(Git.), marido" A. "Marrun, senar" Barb GH 1970, 35. 

v. erromi. 

marrunka. v. 1 marruka. 

marruntxa. "(L?), bestezuela" A. 

marrus. v. marruts. 

marruska (H), murruska (H). �1. (Sust.). "Vif frottement fait avec les mains sur un objet que l'on tient. 

Marruska gogor egile eskua, main qui fait un rude frottement" H. � Ama gaizoak ederki dire beren haurrentzat 

lehertu. / Hoien eskuak zenbeit murruska Donibanekotz egin du! Zerb "Pepe eta Ganizon" (ap. DRA). � "Au fig., 

frottée. Zer marruska eman ginion!, quelle frottée nous lui donnerons!" H. �2. murruzka. (Adv.). 

Chapurreando. � Lehenago frantsesa jakin gabe murruzka, murtzuka, dakitenen irringarri. HU Aurp 216. 2. + 

marruxka. (Sust.). Lima. � Sukarri-aiztoak eta marruxkak. JMB ELG 55 (v. tbn. 38). Marruskaz (igurtziaz), 

ago-bizarra kendu / zorrotz balin bazegoan. "Lima". Or Eus 305. 

(marruska). "(Salvatierra). La pelota que se pica en el ángulo formado por la pared y el suelo, de manera que no 

bote. 'Tirar una marrusca'. De 'marro' o 'marratu', fallar, faltar" Baraib. 

marruskadura. "Froissure" H. 

marruskai (BeraLazM), marroskai (BeraLzM). � "Garlopa, cepillo de carpintero" BeraLzM. 

marruskakizun. "Qui doit être frotté dans les mains, froissé. Hari hastaria marruskakizun da harilgeian ezarri 

aitzinean, l'écheveau de fil doit être froissé dans les mains avant d'être mis au dévidoir" H. 

marruskaldi (H), murruskaldi (L, B ap. A; Dv). � Frotamiento, frote. � "Fiat" txiker bat etorren [...], soiñu 


mende. 

184


durunditsua jo eban, arako gomazko puxika biribillari, gidariak marruskaldi latza egiñaz. Erkiag BatB 87. � (S 

ap. Lrq). Zurra, paliza. � Behar du othe gibeletik jarraiki murruskaldi baten emaiteko pagano atrebituari? 

Etcheb Obrak 18 (ap. DRA). [Behi lasterretan] adineko gizon batek hartu du murruskaldi borthixkoa. Herr 28-2- 

1963, 2. 

marruskatu (G, AN, L, BN, Ae, Sal, S, R; SP (+ -rruz-), Ht VocGr 365, Arch VocGr, Dv, H), marroskatu (R), 

marrusketu (B), murruskatu (AN-5vill, L-ain, B, BN-lab-baig; SP, Urt V 121, Dv, H), murrusketu (B), 

murruxketu. Ref.: A (marroskatu, marruskatu, murruskatu); A Aezk 296; EI 65; Lrq; Satr VocP; Izeta BHizt2 

(marrusketu, murrusketu); Gte Erd 8. � Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga, y al Sur en textos del s. XX 

(tbn. en Ezale). La forma mejor documentada es marruskatu (-rruz- en Lopez y Alzaga, en éste último junto a - 

rrus-). Hay murruskatu en autores septentrionales de los ss. XIX y XX; marruskatu y murruskatu en Duvoisin, 

murruzkatu en Ezale y murruxketu en un refrán recogido por Inza. En DFrec hay 2 ejs. de marruskatu. 

�1. Frotar, restregar; exprimir, estrujar. "Presser entre les mains" Arch VocGr. "Ez dezazula hola marruska 

lephoko hori, ne chiffonnez pas ainsi avec les mains [...]. Ogi buru heldua marruskatuz errexki bihitzen da, l'épi 

de blé mûri s'égrène aisement si on le froisse dans les mains" H. "Oihala lats-harriaren gaiñean murruskatzea" 

Ib. "Cepillar la madera. Marrusketu ongi sorallue" Izeta BHizt2. "Oial busti oi murrusketu ongi" Ib. "Garbitzean 

galtzerdiak murruskatu (AN-5vill), [...] erropa marruskatu eta bihurritu (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 8. "Jabonar 

la ropa. Ongi murrusketu ta garbitzen dire oialak" (Comunicación personal). "Hacer papillas. Artoa 

murrusketuta iten dire zopa beratxak (B)" (Comunicación personal). Cf. VocNav s.v. marroscar, murruscar y 

murrusquiar. � Hasuiñak signifikatzen du nagitasuna: baldin malguki, leunki, [...] ferekatzen eta erabiltzen 

baduzu, erreko zaitu; baiña ez nabasiki eta ausartki hersten eta marruskatzen baduzu. Ax 41 (V 25). Eskuak 

murruskatuz. Hb Esk 208. Gabaz jaikirik, Jedeonek marruskatu zuen ilea eta ophor bat bethe zuen ihintzez. Dv 

Iud 6, 38 (Ol, Ir YKBiz 110 marruskatu; Ker biurtu, BiblE bihurritu). Haren dizipuluek ogi buruak hartzen, eta 

eskuetan murruskatuz jaten zituztela. Dv Lc 6, 1 (Ol marruskatu, Leon murruskatu; IBk e IBe aletu). [Ur] hortaz 

beraz murruskatzen du begithartea. Zby Pel 82. Esku beronekin gora ta bera bular guztia ondo marruskatzeko. 

Anab EEs 1919, 86. Aiztoz marruska dute [txerria] geldi dedin garbi, / orbel gaiñean, lotan dagola dirudi. "Lo 

han raído". Or Eus 137. Morko zabal batean eskuak busti zituan eta beian marruskauaz, lurrez zikindu zituan 

atzamarrak. Ib. 95. Politak dira, izan ere, baina, esku gehiegik marruskatu dituelako edo, zimelduxeak daude. 

MIH 138. Bihar, etzi, datorren astean utziko dut [bihotza], derrigorrekoa baldin bada, ongi marruska dezaten. 

MEIG I 131. v. tbn. AR 306 (-rruz-). Erkiag BatB 45. 

� Atormentar; zurrar, sacudir. � Ezen hek Egipteko rege Faraoren suiekzionean marruskatuak esklabo zeuden 

lekhutik idokirik largoan eta libertate osoan ezarri ukhan ditu. Lç Adv ** 1v. Basaprofeta izanen beitira 

marrüskatürik egün eta gai menten mentetan. Ip Apoc 20, 10 (Lç, He, TB tormentatu, Ur, Ker, BiblE oinazetu). 

Talo, 55 bat urteko baserritar kankallu bat da [...]. Laguna marruskatu gabe ez daki itzegiten. Alz Burr 16. 

Hura bezalako lau murruskaturik eta lihoturik ezarriko zituen gure Superiorak! Etcheb MGaric 201 (ap. DRA). 

Murruxketuko aut! (Ae). 'Apurtuko aut'. Inza NaEsZarr 2353. Ikusleak astindu nahi ditu eta lazki marruskatu, ez 

balakatu. MIH 320. 

� Erosionar. � Gaztañadi ta pagadiak marruskatu dituen erreka garbiaren okerruneak agertzen dira. 

ADonostia Itzald II 11. 

� Acariciar. � Parrez eta Joxe Joakiñi arpegia marruzkatuaz. Alz Burr 29. 

�2. (Lar � H). "Desmenuzar" Lar. � Haren bihotza ürratürik zen, xehekatürik, marrüskatürik, bena nahi zian 

sofritü. Ip Hil 170. � Fracturar(se). � Dena den, lazpabost ezür marruskatü deialako elhia da. Prefosta 

eritegiala eraman die. Herr 5-2-1959, 3. 

�3. (Gc ap. A; Lar Sup, Izt 8v), marroskatu (Sal, R ap. A). "Ajar" Lar Sup. "Estregar, ajar" Ib. � Erromes 

soiñeko marruskatua (ajado) jantzirik, Erromaruntz abiatu zen. Etxde JJ 226. 

�4. + murruskatu (S (Foix) ap. Lh), murruzkatu (L ap. A). Mascullar, chapurrear. � Bekhatu da othoitzik ez 

egitea edo eginik ere, eskarnio bat bezala marruskatzea. Arb Erlis 301. [Ohoin] batzuek, alegia, otoitzean 

zerbeit murruskatzen badautzute ere. HU Zez 35. Orai, frantsesa nolazpeit murruzkatzen hasi orduko, eskuaraz 

mintzatzeko ahalke. Ezale 1897, 174b. Frantses liburu zonbait ere bazituen eta guti edo aski entseatu zen 

anglesaren marruskatzerat. Lf ELit 256. v. tbn. Barb Sup 10 (murruskatu). 

�5. murruskatu. Hacer (algo) de cualquier modo. � Eta lan hura bakharrik ezaxolaki, nolazpeitka egiten, larri 

larria murruskatuz, artatzea balio ez balu bezala. Dih MarH 49 (ap. DRA). 

�6. "(G-to, BN-baig, Sal, R), revolver, embadurnar" A. 

�7. murruskatu. Tratar, analizar. � Mintzaldi eta ikhusteko molde batzuen murruskatzea. Herr 24-5-1962, 2. 

�8. murrusketu (AN-larr ap. Asp Leiz2). Gruñir. Cf. VocNav: "Murrusquiar, gruñir los cerdos cuando tienen 

hambre (Valle de Odieta)". 

marruskatzaile, marruskazale (S ap. Lrq), murruskatzaile (BN-baig ap. A; Dv), murruskatzale (B ap. A). � 

"Celui qui frotte, frictionne, passe le linge au lavoir" Dv. "Frotteur entre les mains" Lrq. "El que frota" A. 


mende. 

185


marrusketa (B ap. Izeta BHizt), marrusket (L, BNc, R ap. A; -rrux- Dv), marruxketa (BN-baig ap. CEEN 

1970, 223 y 225; VocBN, H (det.)), marrosketa (Lc ap. A), marsketa (Bera). �1. Cepillo (de carpintero), 

garlopa. "Marrusketa, zipilloa baño aundiagoa zurgiñarrak labantzeko" Onaind EEs 1931, 201. "Zurgin orrek 

marrusketa ona dauke" Izeta BHizt2. "Lo desbasta por medio de un pequeño cepillo de hierro, marruxketa" 

CEEN 1970, 223. "La primera parte del refinado de la puntera y toda la parte exterior la realizaba con la marraza 

y el terminado lo llevaba a cabo con la marruxketa" Ib. 225. � Marrusketa mii berri bat. HerVal 150. 

Eskualdunak urruntzen zituela [...] etsai lanjerosen ganik eta etsaien beren onetan ari zela, hein batean heien 

gaizkiak marrusketaz karrakatuz eta ahulduz. Lf ELit 206. �2. Masaje, frotamiento. � Legor-marrusketa 

(masaje en seco) txit ona da, baña sendoki egitekotan. Anab EEs 1919, 85. 

marrusketatu (L, BN, S; Foix ap. Lh), marruxketatu (VocBN, H). Ref.: A; Lh. � "Polir avec le petit rabot" 

VocBN. "Pulimentar con el cepillo" A. 

marrusketu. v. marruskatu. 

marrusko. "Paletón de la llave" Lar. 

marruts (Lar � H), marrus (Lar). � "Rodaplancha, especie de guarda en la llaves, marrus mota bat giltzetan" 

Lar. "Guardas de la llave, marrutsak" Ib. 

marrutsu. v. marrotsu. 

marrutzaile, marrotzaile (-alle Aq 1051 (AN), A), martzalle (Bera). � "Bramador Aq 1051. 

marrux. v. 1 marroiz. 

marruxketa. v. marrusketa. 

marruza (G ap. A � Aq 219 (G)). � "Bramido" Aq 219. � Legorte aundi bat izan zan aspaldi batean. 

Nekazariak marruza batean jartzen ziran inguruetako euren solo oriak ikusita. EgutTo 12-9-1919 (ap. DRA). 

- MARRUZA EGIN. "Bramar (G)" Aq 219. 

marruza. v. 1 marraza. 

marruzatu (G ap. A � Aq 219 (G)). � Bramar. 

mars. � Marte. v. marte. � Eta hatzamanik hura eraman zezaten Marsen kharrikara. "Rue de Mars". Lç Act 

17, 19 (Arriand Aremuño; en las demás versiones Areopago). Mars eta Venus elkharrekin ezkontzeaz. Ax 354 (V 

235). "Mars" edo gerlako jainko faltsuarekin frango ados. Ardoy SFran 11. 

marselletar. � Marsellesa (himno nacional francés). � Ikurrin gorri aundiak aizetan zabal erakusten ditue eta 

"Marselletarra" ta "International"-en doiñuak entzun-erazo. Erkiag BatB 145. 

marsketa. v. marrusketa. 

marso. "Cerdo de un año o menos, vulgarmente llamado marso" Htoy Recherches 200. 

marsoka (L ap. A; SP, vEys), masorka (SP, vEys). �1. "Navette du tisseur" SP. "Lanzadera de tejeduría" A. � 

Sare-xulo bakoitza lau ari-gurutzez, / aiñezkak (marsoka, tuta) zenbat zizta, neurtzen asi zaitez. "Lanzadera". Or 

Eus 104. �2. martzoka (Dv � A), martxoka (L-ain ap. A), martxuka (H (L)). "Canule garnie de fil dans la 

navette du tisserand, petit tuyau où le tisserand enroule son fil pour tramer" Dv. "Cánula provista de hilo en la 

lanzadera del telar" A. 

marsoka. v. martxuka. 


mende. 

186


marsopla. v. masopa. 

marta (AN-egüés-ilzarb-olza, BN; Lar (-ea, det.), Izt 55r), martta (Ae, Sal, R). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 378; 

Lh (marta). �1. "Marta, especie de comadreja, es del bascuence martea" Lar. "Garduña, animal" Ib. v. 

katamarta. �2. "Martas, pieles, martak, martalarru" Lar. 

- MARTA-LARRU (BN ap. Lh; Lar). "Martas, pieles" Lar. "(BN; Lf), fourrure" Lh. 

martailu. v. marteilu. 

martar. "Rayano, confinante" Lar. 

marte. � Marte. v. mars. � Marteren suzko eta kharrezko jokho eta harrabots izigarrietara. ES 175. Juno, 

Jupiterren emaztea zala zioela, eta aen ondoren Marte, Venus, Baco [...]. Ub 36. Ez gatxakoz bildur izango, ez 

Marteren kanpuan ez Auzitegijan. Mg PAb 214. Jaungoiko paltso asko, Marte, Jupiter, Baco, Venus [...]. fB Olg 

141. Marte berari bular-barruan izua, beldurra ta ikara sartzeko. Berron Kijote 216. v. tbn. AB AmaE 450. Azc 

PB 302. Ag Kr 201. Or Aitork 78. Gazt MusIx 101. 

marteilatu (T-L), martilatu (Lcc). � "Martillar, martilladu" Lcc. "Marteler" T-L. 

marteilu (-illu SP; -thellu Arch VocGr), martelu (S; Dv), martilu (S; Volt 98 y Urt I 351 (-illu), Foix ap. Lh), 

martailu, martillo (V-ger, AN-olza), matrilu, matrailu. Ref.: Bon-Ond 151; Lh (marteilu); Lrq (martelu); 

Holmer ApuntV (martillo). � Tr. Se documenta al Norte desde mediados del s. XVII. Al Sur se encuentra en un 

texto alto-navarro del s. XVIII recogido en ETZ, en Echagaray (75; en ambos matrillu), y en autores del s. XX. 

Hay marti(l)lu en Haramburu (-il-), INav, Haraneder, J.B. Elissamburu e Iraola (117); marte(l)lu en Duvoisin (elu), 

Larrasquet y Mazéris, martailu en Hiriart-Urruty y matraillu en Ortuzar y Erkiaga (BatB 21). �1. Martillo. 

v. mailu. � Marteillu zillar[r]ezkoak, hauts detzake ate burdinazkoak. O Pr 314. Diamante bat, eta aren gañian 

matrillu bat, golpe andiyak ematen ari zela (Muruzabal, 1761). ETZ 119. Antsiaren ta erranpiaren marteilliaz 

dütü joiten. Egiat 205. Erosi tüt hirur marteillü. Arch Gram 11. Ikharagarriko martilu kolpe bat yotzen baitute 

komentuko athean. Elzb PAd 84 (Po 211 martillu). Zure izena, martailu bat bezala, bi eskuz hartzen badut, 

eskualdun buru gogor batzuetan sar-arazteko itze bat. HU Zez 173. Txo... ortik ezpazuez buruen dakozun soidxie 

auskotzut eskuen dakoten matralluegaz! Ort Oroig 17. Burdin-barra, marteilu, / aizkorak eskutan / zure bortak 

aurtikiz / lurrerat pusketan. Etcham 56. Estrükesa eta martelliak eskian. J.B. Mazéris GH 1933, 302. v. tbn. Zub 

25. � Sextante. � Begiaren eta martilluaren arteko graduei ajustatu behar diotzatzula deklinazioneko thaulak 

egun hartan ematen tuben gradu eta minutak. INav 146. �2. martelu. Mortero. � Errauliak [...] idortu ondoan 

yotzen dira xurru marteluetan. Dv Dial 17 (It almerizean edo motrairuan, Ur almerizian edo motralluan, Ip 

zapharri). 

- MARTEILU-KOLPE. Martillazo, golpe de martillo. � Orhoitzez nagotzu orduko martilu kolpek egin 

zeratzuten dolorea. Harb 301. Orhoit-zaite, Jesus gurutzeari itzatzean, soldaduek eman zituzten martillu kolpeez. 

He Gudu 136. v. tbn. Elzb PAd 5 (martilu-k.). 

- MARTEILU-UKALDI, -KALDU. Martillazo, golpe de martillo. � Entzun zituen eskuak eta oinak itzatzen 

ziozkaten marteilu ukhaldiak. Jnn SBi 44. Anaiaren egoitzako langileek, bere marteilu ukhaldiekin, bihotza 

erdiratu zioketen. Prop 1906, 90. v. tbn. Lrq Larraja RIEV 1935, 141 (martéllü kháldü). 

marteilukatu. "Aes domare, kobreari martillu kolpez jazártzea, kobrea martillukátzea" Urt I 351. 

martelu. v. marteilu. 

martesen. v. martitzen. 

1 marti (V, G-azp; Mic 7v, Añ (V), Mg Nom 68 (V), Zam Voc), martii (V-ple). Ref.: A; EI 311; Iz ArOñ (marti, 

otsaillan); Etxba Eib; Elexp Berg. � Marzo. "Maria martiko, artean udea tatiko, andik aurrera betiko, Nuestra 

Señora de Marzo, [...]" A. "Martiko lora, utza baño oba" Iz ArOñ. "Otsaillan mitxeleta orixak, martixan 

gorularixak" Ib. 196. "Martixan goldatu giñuan soua" Elexp Berg. Cf. Cb EBO 47: "Otsalla , martxoa 

edo martia, aprilla, maiatza [...]".. v. martxo, epail. � Tr. Documentado únicamente en textos vizcaínos desde 

finales del s. XVI (tbn. en Cardaberaz). � Martian zenbatetan, aprilean ainbatetan. RG A 15. Eguzki eta euri, 

marti eguraldi. Ib. A 14. Martiak buztanaz, aprilak bularraz. Ib. A 44. Martien amar gar[r]en egunean. Mic 

ConTAV 197. Martija irugarrena / laijetakua da. DurPl 68. Marti-goizaldetan. Azc PB 175. Eguzkia ta euria, / 

martiko eguraldia. A BGuzur 152. Martiko eguzkijaren antzeko zara zu: igittu ta berotu orduko ibittu. Otx 47. 


mende. 

187


Marti kakatsu, april ederrean sartu naiatzu (V-m). A EY III 160. v. tbn. Akes Ipiñ 10. BEnb NereA 200. 

- MARTI-ANDRA MARI. v. andre. 

- MARTI-GARI (V-arr-och-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. Trigo de marzo, trigo marzal. � Artatxea edo artatxikia 

(erderazko mijo) marti-gariaz batera ereiten dabe Araban. A Ezale 1897, 326. 

- MARTIKO HIL. Mes de marzo. � Umiak aziteko gorde biar dira Martiko illian jaijo diranak. Ur Dial 100 (It 

epaillean, Dv martxoan, Ip martxuan). 

- MARTIKO OILAR. Gallo de marzo. "Es el gallo nacido por marzo de un huevo puesto en el mismo mes" AEF 

1921, 94n. v. marti-oilar. � Bildur aundije eukan zer jazo bier ete jakon eta artu martiko ollar bat, eroan 

zubijen ondora eta esan eutzan: martiko ollartxu gorrije / balijeu zakidez balije (V-ger). AEF 1921, 94. 

� Etim. De lat. martius. 

2 marti (V?, G? ap. A), marrati (Bera). � "Guerrero" A, que cita a Astarloa. "Desafiador, guerrero" Bera. � 

Gudari edo marratiak itxasoa goratutea lurraren txikitasuna neurtutearren dalakoan egongo litzakez. A BeinB 

55. 

martiarri. "(V-ple), piedra que se arrastra en pruebas de bueyes" A. 

martier. v. martiri. 

martii. v. 1 marti. 

martilairu. "Apiastra" Urt II 164. 

martilikazione. "(S; Eskual 12-9-1924), mortification" Lh. 

martillo, -tilu. v. marteilu. 

martimullo (AN-gip, L-côte-ain ap. A; vEys (L)), martin-mullo (Lc ap. A; -ulo H), martimulu (BN ap. Lh). � 

"Rodillo" A. "Tronco que se arrastra en el campo para desterronarlo" Ib. "Sorte de brise-mottes primitif" Lh. v. 

matamullo. 

martin (V-m, G-bet, AN-gip). Ref.: A; Altuna Euzk 1931, 649. �1. "Cierta ave marina, vulg., roldón. 

Seguramente uno de los nombres bautismales que penetraron antes en el país" A. �2. "(V-m, G-bet), martín 

pescador" A. �3. "Martina, pingouin commun (le). [...] Gure itsas-hegietako hegaztina dugu segurki martina" 

Dass-Eliss GH 1925, 276. �4. "Surnom que l'on donne au bélier. Martin, kosk!, martin, cosse!" Lh. Cf. infra 

MARTIN-KOSKA. � Pünimentü handi baten irriskia ümen lüke ihurk ere "martin" jo baleza, ardi zunbait 

klikatü lükelakoz. Herr 16-7-1965, 3. 

- MARTIN ADAR-HANDI. "(G-to), un insecto" A. 

- MARTIN-ARRANTZALE (G ap. A; Arzdi Aves 162). Martín pescador. "Hainitz eskualdetan martinarrantzalea 

erraten diote ur-xori gorriari" Dass-Eliss GH 1923, 419. "Alcyon, ondar-txori, erderaz martinarrantzale" 

Ibiñ Virgil 106. � Tximenetaren gañean martin-arrantzale deritzaion txoria zegoan bizirik gabea. 

Anab Don 224. Martin arrantzalearen kabia. MItziar Txoriak 73. 

- MARTIN-GELDI (G-azp). "Lento, parado, tortuga (fig.). Au martin-geldia! ez dik olio askorik ankatan" Gketx 

Loiola. 

- MARTIN-KONTRA (G-azp). "Contradictor. Au martin-kontra! Sekula ez besteek esaten dutenakin konforme" 

Gketx Loiola. 

- MARTIN-KOSKA. "On emploi l'expression de martinkoska, pour traîter quelqu'un de têtu" Lh. 

- MARTIN-MARIKITU (AN-gip). "Un insecto (cerf volant?)" BU Arano. 

- MARTIN-MONGOLO. "(G-to), arador, insecto" A. 

- MARTIN-ONTZ. "(AN-gip), martín pescador costanero y más blanco que el ordinariamente llamado martin" 

A. v. supra MARTIN-ARRANTZALE. 

- MARTIN PESKADORE. "Alcedo" Urt I 478. 

- MARTIN-SALTALAGAI (G-nav). "Saltamontes" Ond Bac. v. martinsalto. 

- MARTIN-SALTALARI (G-nav). "Martinsaltalaiya, el saltamontes" Iz Als. v. martinsalto. 

- MARTIN-SALTARI. "(AN), langosta de los campos" A. v. martinsalto. 

- MARTIN-TXORI (V-m-gip). Ref.: A; Elexp Berg (markiñota). Martín pescador. v. supra MARTIN- 

ARRANTZALE. 


mende. 

188


martina (G-bet ap. Arzdi Peces; FauMar 58, Zubk Ond). � "Martiña (en Donosti) es Zeus faber o sea el pez 

martín o de San Pedro, gallo marino, que dudo si será el papardo o papalardo" Arzdi Peces. "Martiña, mutxu 

martin, san Martín, gallo francés" Zubk Ond. 

martinar, marttinhar (BN-lab ap. A). � "Cigarra, insecto" A. � Martiñar batek udaurrenkantua asi ezkero. 

'Cigale'. Or Mi 37. Zoriontsutzat augu, zugatz-buruetan, / errege iduri, / intz-tantoak edanaz, abestu oi dukan / 

martiñar ori! Zait Gold 202. Martiñarra iñoiz eltzen ez naizen lerrondo bat zerraten ari da. 'La chicharra sierra 

un pino'. Amez Plat 37. 

martineta (V-gip; Lar (-iñ-), Izt C 199), martinete (V-gip), markiñeta (V-gip), markiñota (V-gip). Ref.: Iz 

UrrAnz (markiñetia), ArOñ (martinete, markiñetia); Etxba Eib; Elexp Berg (markiñota). � Martín pescador. 

"Martineta, martín pescador" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. "Oiñ ez da agertzen martineta, bere kolore 

bizixekin, gure ibai aldietara" Etxba Eib. v. MARTIN-ARRANTZALE, ur-martineta. 

martinete, markinetea (det. (-ia) V-gip ap. Iz ArOñ). � "El martinete (de ferrería)" Iz ArOñ. Cf. CompG f 15v: 

"Hay en esta provincia para la labor del hierro muchas, costosas y grandes herrerías y otras pequeñas que 

vulgarmente llaman martinetes". � Ingude gainean burni-zati bat igunez (martinete) ioten zuen aldizka. Zait 

Plat 54. 

martingala. �1. Martingala, pieza de las calzas que cubría la entrepierna. � Martingalako primeaen barri / zuk 

niri itaunketea / utra da neskak egiteko / pregunta lotsabagea. Lazarraga (B) 1159vb. 

�2. (V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). Artimaña, treta, martingala. "Soldauxka ona pasau dau, ango martingalak 

ondo ikasitta zeuan da" Elexp Berg. � Martingala pixkat ere / egin dezu ikasi, / bestela mundu onetan / ezin 

leike bizi. JanEd II 127. Txurreru oik badute / milla martingala, / edozein bazterretan / jartze'ute txabola. Tx B 

136. Zer gertatzen ote zaio gure Amiel zaharrari [...]? Zer martingala ote dabilki buruan? PPer FLV 1987, 187. 

martingarratz (V-ple ap. A; Zam Voc). � Acedera. 

martingo. (Precedido de Done 'San'). "Martiniega, tributo que se pagaba por San Martín, Done Martingoa" Lar. 

martinklaska. "(Sal, R), una planta. Belar bat da, adar ta lore anixko diona, morroinak bere loreak eskugainean 

jo ta lertarazten dei. Lerteran arroitu bat egiten dabei loreak" A. 

martinlairu. "Alcedo" Urt I 478. 

martin-mullo. v. martimullo. 

martinsalto (AN-olza ap. Bon-Ond 146; -xalto AN-gip-araq ap. A). � Saltamontes. "Langosta de los campos" 

A. v. matxinsalto, MARTIN-SALTALAGAI, M.-SALTALARI, M.-SALTARI. � Xartal, xirriska eta martinsalto 

deitzen diren eta gure tokietan bakharka baizik ikhusten ez ditugun marmutx ferje xango luxek. Prop 1908, 

8. 

martintzar. "(L, BN-mix), palurdo, hombre de sentimientos poco delicados" A. 

marti-oilar (V-arr-och ap. A EY I). � Gallo de marzo. "Marti-oillar, gallo de marzo. Se dice de aquél que canta 

a media noche en punto" A. "Marti-oilarra, martian yaioriko oilarrak dauko izen au" A EY I 67. "Martian 

yaioriko gizonai marti-oilarra olgetan esaten ddake (V-och)" Ib. 67. v. MARTIKO OILAR. � Gixona, martiollar 

gorri-polit bet artu ta kapan barruen burutxue agirien euela, joan ei zen subire (V-arr). AEF 1921, 93. 

Barriro ere kanpaien otsa / iru durundin oiua, / ollotegian marti-ollarren / goizeko kukurrukua. BEnb NereA 77. 

marti-oilartto. � Dim. de marti-oilar. � Marti-oilartto gorria, izan zakidaz balia (V-arr). A EY I 67. Bein, 

norbait deabruak estu ta larri erabilela, erregu auxe egin euan: Marti-oilartto gorria, ointxe nigaz akordaten 

ezpazara, badoa nire bizia (V-arr). Ib. 67. 

marti-oilartxo, marti-oilartxu. � Dim. de marti-oilar. � Marti-ollartxu gorrie, / orain balie, balie, / orain 

balietan espa-sara, / joan da nire bixie (V-arr). AEF 1921, 93 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 


mende. 

189


martiri, martir (Lcc, Lar, Añ, Gèze), martier, martire, martiro, martirio. � Mártir. "Calenda, lección del 

martirologio, martiren irakurtza" Lar. v. zinopa. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde 

Leiçarraga. Al Sur la forma mejor documentada es martiri (martir en Inza (Azalp 113) y Zuzaeta), y al Norte 

martir, aunque es bastante frecuente encontrar dos o incluso tres variantes distintas en un mismo autor: así hay 

martir y martiri en Etcheberri de Ziburu, Uriarte e Iturzaeta; martir (más frecuente), martirio y martiro en 

Leiçarraga; martir y martire en Mendiburu; martire y martiri en Arrese Beitia; martir, martire y martiri en 

Añibarro, y martir y martiro en Haramburu. Hay martier en Bordel. Con vibrante múltiple (martirr-) sólo 

hallamos ejs. seguros en Uriarte y Zerbitzari. En DFrec hay 71 ejs. de martiri, meridionales. � Hiltzen diraden 

martirioen odola. Lç Adv ** 7r (Act 22, 20 martiraren odola). Antipas ene martir fidela heriotara eman izan den 

egunean. Lç Apoc 2, 13 (TB martir; He, BiblE lek(h)uko). Ikhus nezan emaztea [...] martiroén odolaz horditua. 

Lç Apoc 17, 6 (He, TB, Dv, Ip mart(h)ir, Ur (V), Ker martiri, Ur martirren). Martiri gloriosoa (Pamplona, 

1610). TAV 3.1.21, 120. O martir animotsua, / zure odol isuriak / Elizama bistatzen du. EZ Noel 149 (149 

martiri). Martiro saindu guziak, othoitz guretzat. Harb 358 (261 martir). Zeure buruaren begiratze eta bortxatze 

hura da martirio eta martir izaitea. Ax 399 (V 260). Ikuskitzu bere erresoluzionetan ezin inharrozizko martirak. 

SP Phil 528 (He 536 martir). Zer ikhasi behar dügü martir saintietarik? Bp II 124. Apostoluek eta martirek. Ch I 

18, 2 (SP, Mst, Ip, Leon martir). Gelditu ziran Kristo Jaunaren martir egiñak. Mb IArg I 361 (385 martire). 

Kristauak nola hondratzen zituen martiri santuak? Ub 117. Saindu martir eta zeruko saindu eta santa guzien 

izenean (B, s. XVIII). BOEans 915. O martir guztien erregiña! Añ EL 1 209 (229 martireen; CatAN 80 martiri). 

Garbitasuna Jangoikuaren amorez gordeeta arren illten dana, da martiri egiijazko bat. JJMg BasEsc 235. 

Andresek pairatu du gurutzeko heriotzea martir bezala. Jaur 387. Kristauen odola txirrian zijoan eta martiri 

askok zerua irabazten zuten. Lard 493. Orain zeruan gozetan dozu / martiriaren koroia. AB AmaE 190 (188 

martire). Millaka martiren, irakaslen, santuen eta bere beraren arerioen lekukotasuna. Itz Azald 18 (145 

martiri). 

� (s. XX). Zoin izan ziren lehen martirak, Neronen denboran? CatJauf 34. [Bikendik] martiri antzo etsaia geldi 

igurikitzen du. Or Mi 61. San Leon, Baionako aphezpiku eta martira. Zerb IxtS 103 (113 martirrek). Ardien 

amodioak hil zuen Eñaut, martirak Jainkoaren amodioarentzat bezala. JEtchep 57. [Universuak] gizakume asko 

martiri biurtzen ditu. Vill Jaink 119. "Primera"ri iges egitearren, lagunen aitzakiak asmatzen asi zan gure senar 

martiria. NEtx LBB 123. Peru arlotea egiaren eta zuzentasunaren martiri bihurtua. MIH 337. 

v. tbn. Cb Just 10. CrIc 134. Gco II 55. Mg CC 111. AA I 614. fB Ic III 288. Astar II 224. Ur MarIl 61. Ur BulAl 

55. Arr GB 73. Aran SIgn 73. Xe 340. Bv AsL 123. Azc PB 277. Goñi 95. Arrantz 144. KIkG 19. KIkV 28. 

ArgiDL 65. Kk Ab II 181. Ir YKBiz 198. Mde Pr 292. Alt LB 118. Akes Ipiñ 21. Arti MaldanB 206. MAtx Gazt 

60. Martir: Mat 303. Hm 187. Tt Arima 84. Gç 190. CatLav 57 (V 37). Lg II 194. Mih 101. Brtc 268. Zuzaeta 

94. Monho 154. Xarlem 794-795. LE Ong 55r. Dh 274 (170 marthir). UskLiB 140. JesBih 458. MarIl 56 (-th-). 

Hb Esk 141. Laph 139. ChantP 316. Elsb Fram 115. Zby RIEV 1908, 418. Jnn SBi 101. Lap 50 (V 27). Ip Hil 

233. Arb Igand 88. Inza Azalp 113. Ardoy SFran 114. 

� (Usos adv. y predicativos). � Obra onetan enplegatu zen eta azkenean martir hiltzen. Ax 222 (V 147). 

Paubreziak eta elhurrak / martir naute kausituko. Gç 195. Zeren hoiek egün honeki egiaz martir algarreki hil 

erazi baitzütien. Bp II 120. Nausia lur barnian / martier hil otza, / oraino etxekuek / hun dute biotza. Bordel 138. 

Montañesak girela / oro traidoriak, / martier finitzeko / emanez odriak. Ib. 52. Garbitasunaren arthak / martir 

hil-arazia. Zby RIEV 1908, 420. Aphezküpü konsekratü eta gero martir hil zirela. Ip Hil 108. San Martin 

gipuzkoar misionesta, Japonian martir hila 1597 urtean. "Mort martyr". Ardoy SFran 15. v. tbn. Cb Eg III 321. 

Martir: Jnn SBi 98. 

� (G-nav). "Martiretan zazpi sueldo patzen genduben mezi" Iz Als. 

- MARTIRIARENA EGIN. Hacer de mártir. � Teatroan martirarena edo berdin gaixtagin zigortuarena egiten 

zuelarik. Lf in Casve SGrazi 9. 

martiri. v. martirio. 

martiriatu, martiratu (Añ). � Martirizar(se). � Zeure larrua pikatu deratzute eta martiriatu zaituzte. Harb 

139bis. Semeak halaber Iainkoa obeditzeagatik martiriatu ziren. Ib. 251. Espainan Jesusen arerijorik ez dago 

orduban, beste denporetan legez, Teresaren gorputza Jesusgaiti martirijetako. fB Ic II 289. 

martirio (Ht VocGr 383), martiri. � Martirio. � Tr. Documentado al Norte desde el s. XVII; desaparece 

prácticamente en el s. XX, en el que sólo se encuentra un ej. de CatJauf (88). Al Sur se documenta desde 

mediados del s. XVIII. La forma general es martirio (-th- en Argaignarats y Duhalde). Hay martiri (junto a 

martirio) en Etcheberri de Ziburu y Mendiburu; hay además otro ej. de martiri en Uztapide (probablemente 

metri causa). � Elizaren odolezko mendean / hanbat martirio etzen, ez hain latzik lurrean. EZ Man I 72. 

Gorputz guztiaren usain penagarriak / ematen diotza ezin konda ahal martiriak. Ib. 105. Iesusen martirioa. EZ 

Man II 48. Bihotz handiz besarkatu / zuen martirioa. EZ Noel 169. Zeure buruaren begiratze eta bortxatze hura 


mende. 

190


da martirio eta martir izaitea. Ax 399 (V 260). Iesusen bizitze guzia izan da gurutze eta martirio ardurako bat. 

SP Imit II 12, 7 (Ch, Mst, Ip martirio; Leon oinhaze). Andre batek gizon nagi, jokalari, edale edo tabernarekin 

amanzebatu bat baldin badu, zer martirio gogorragorik? Cb Eg III 376. Bizi dira animako martirio gogor baten. 

Mg CC 227. Izan diteke gurutze pisuago ta martirio luzeagorik bizimodu au baño? AA III 377. Martirijoko 

instrumentubak. Astar II 51. Jesus-gatik martirioa artu zuen. Lard 534. Logratzen ez bazaitut / zer martiriyua. 

Bil 137. Bere etsaiak eman zioten / txit martirio portitza. Ud 113. Gure Jaungoikuak beste martirio modu bat 

zeukan bere serbitzari Franziskorentzat. Bv AsL 219. Zer bizitzea edo hobeki errateko, zer martirio luzea! Jnn 

SBi 42. Martirioen koroia. Azc PB 361. Aita San Martin mundu onetan / martirio asko pasea. Tx B I 44. San 

Estebanek mundu onetan / pasa zun zenbat martiri / ta geroztikan ezagutzen det / erri ontako zaindari. Uzt LEG 

II 285. v. tbn. Arg DevB 19. Gç 90. Bp II 123. SermAN 3v. CatLav 75 (V 46). He Gudu 143. Lg II 92. CatLan 

123. Añ LoraS 65. LE Ong 56r. Dh 172. Jaur 390. Izt C 471. Laph 96. CatS 109. Xe 356. Apaol 95. Lap 272 (V 

124). Itz Azald 104. Balad 239. Arrantz 145. SMitx Aranz 144. Mde Po 101. Vill Jaink 160. 

- MARTIRIOKO. De martirio. � Errezibitu zuen martirioko khoroa. CatLav 416 (V 199). Torkuatok martiriko 

tormentuz bizia galtzeko beldurrez galdu zuen bataiko fedea ta bere anima. Mb IArg I 73. Martirioko neke 

arrigarri gogor artan. Ib. 271. Jesu-Kristoren fedeagatik, martirioko eriotza zeramaen kristauak. Ub 117. 

- MARTIRIOZ. Martirizando; mediante martirio(s). � Milla martirioz ditu nekhaturen prestuak. EZ Man I 67. 

Azkenean martirioz / dute hillaraziren. EZ Noel 35. Zer martirioz hil erazi zien? Bp II 122. Jaunak ekusi zuen 

bere Eliz hau lenbizian guztiz aurra ta txikia, andik laster nekez, tormentuz ta martirioz erdi urratua. Mb IArg I 

180. 

- MARTIRIOZKO. De martirio. � Galdatzen darokuzuna martiriozko tresna bat da. Laph 16. 

martirio. v. martiri. 

martirisa. v. martiriza. 

martirisatu. v. martirizatu. 

martiritegi. � Martirologio. v. martirologio. � Aor bada eta Euskalerri osoko martiritegi ortan, beti agertuko 

da, zure izen maitagarri ori ere, goren-gorengo mailletan. Alt LB 113. 

martiritza. � Martirio. � Bere martiritzaren gibelean, bere hasarrearen gibelean, arima oso beltz bat 

ezkutatzen da. Arti Tobera 282. En DFrec hay 4 ejs. 

martiriza, maritirisa.� Martirio. � Synforosaren marthirisaren irakurtza. Birjin 246. Batzuetan marthirisa bat 

bezala pairatzen dudala gabetasun hortaz. Ib. 400. Bere haurren marthirisaren gainean. Ib. 244. 

martirizatu, martirisatu (Gèze), martiriztatu. � Martirizar. � Iainkoaren zerbitzari egiazkoak [...] esteiari 

hiltzen edo martirizatzen dakuskigunean. Lç Adv ** 7r. Lagundu baitzen Jondoni Esteberen martirisatzen. 

CatLav 428 (V 202). Izantzen bertze ek bezala martirizatua (B, s. XVIII). BOEans 895. [San Martin de Loinaz] 

martirizatu zuten Japongo Ugarteetan. Izt C 458s. Fr. Anjel Franziskok aurrez esan bezela, izandu zan Zizilian 

martirizatua. Bv AsL 172. Il baiño len otso odol-zalerik amorratuenek egingo eluketen bezela martiriztatu zuten. 

Alt LB 104 (v. tbn. 119). v. tbn. Xe 367. Martirisatu: CatS 108. Elsb Fram 168. � (Part. en función de adj.). � 

Urthuki zeizien zure khorpitz martirisatün gainerat eskarlatazko manto bat. UskLiB 39. 

martiro. v. martiri. 

martirologio. � Martirologio. v. martiritegi. � Martirologio Erromakoaren kontura. Ber Trat 42v. Otxallarén 

azkén egunéan martirologio romanoak ematen dú fakultáde zelebrátzeko mártir bekála ánitz sazerdote. LE Ong 

67v. 

martisen, -titxen. v. martitzen. 

martitz. �1. Soldado. � Arako Kaio Flaminiok bere martitz edo soldadu igesi juazanak batu gura zituzanian. 

Astar II IV. Oitu zituzanian bere martitzak kartagotarren bildurrik ez eukitera. Ib. XII (v. tbn. XIII). Aurra, gero, 

zutik jaikitzen da illunpean sutara joateko egun berriyaren zai dagoen martitzaren antzean. Etxeg EE 1884a, 

549. Donostiarrai Erregek ematen dioten eskubide ta gallaldia da, ez dutela martitzakin gudara joan bearrik 

izango. Etxeg RIEV 1908, 113. �2. (Adj.). Marcial. � Eta gerozti soñu / martizbat auturik / kanta ta kanta nago 

/ sisne biurturik. Ast in X. Altzibar Bizkaierazko idazle klasikoak (Bilbao, 1992), 227. 


mende. 

191


- MARTITZ-SOINEKO. Uniforme de soldado. � Zazpi milla pare zapata, bost milla martitz-soñeko. Astar II X. 

martitzen (V, G-azp; Lcc, Lar, Añ (V), Mg Nom 69 (V), H (V), Zam Voc), martisen (V-ger-arr-oroz-gip; -tsen 

V-gip), martesen (V-ger-och; vEys (V)), martitxen (V-ger-ple-arr). Ref.: EI 333; Iz UrrAnz (astelena); Holmer 

ApuntV; Iz ArOñ (martisen); Etxba Eib; Elexp Berg. � Martes. "Martitzena zan asteartea edo asteartia, astiak 

iru egun zittuanian" Etxba Eib. Cf. Cb EBO 47: "Domeka, astelena, martitzena, eguaztena [...]". � Tr. 

Documentado en textos vizcaínos desde el s. XVII. La forma que aparece en los textos es martitzen (martizen en 

Gandiaga (Eusk 1956, 212)) y martitxen en Alzola). En DFrec hay 2 ejs. de martitzen. � Martitzen susperroa 

eldu ekizun / Feliperi egiteko gustiok oñean mun. EgiaK 87. Astelen martitzenetan / ondo umilderik / errege 

etxera duaz / piezak arturik. DurPl 114. Martitzena ta barikua egun txarrak dira bear barri bat asteko (V-arr). A 

EY I 51. Martitzeneko ezkontzea, martirioa (V-arr-m). Ib. III 161. Martitzen goizean urten yuen euren ezti-aldia 

egitera. Bilbao IpuiB 14. Urrillaren 20'an martitxenean. Alzola Atalak 109. v. tbn. Cap 135. CrIc 174. Añ EL 1 

220. 

- MARTITZEN GUREN. Martes Santo. "Bizkaiko toki askotan, batez ere Arratia ta Txorierrin, ezarten dautsen 

goitizena: astelen guren, martitzen guren..." A Txirrist 196s. 

� Etim. Para su origen en lat. Martis + egun 'día', v. FHV 491. 

martizar. "Marte, planeta" Lar. 

martizdi. v. martizti. 

marti-zozo. � Mirlo (?). Lo recoge Elexpuru (Berg), sin trad. � Kukuak kuku dagianeko / marti-zozoa kantari. 

BEnb NereA 201. Amona zarrak / negu gorrian bildurrez, / marti-zozoen abestiakaz / gozoz eiten dabe ames. Ib. 

201. 

marti-zozotxo, marti-zozotxu. � Dim. de marti-zozo. � Marti-zozotxu, piku gorrie, / zure abestiak entzunik, / 

baserri, uri, mendi ta zelai / daukazuz pozez beterik. BEnb NereA 201. 

martizti (Izt 48v, que cita a Astar), martizdi, martizte. � Ejército. � Tr. Documentado en textos vizcaínos y 

guipuzcoanos del s. XIX (hay tbn. un ej. de principios del s. XX). En la literatura guipuzcoana se documenta la 

forma martizti y en la vizcaína martizdi (-titzdi en Astarloa). Hay además martizte en Zabala (junto a martizti). 

� Batuten ditu jentadi andijak, egiten dituz eurakaz iru martitzdi edo ejerzitu eskerga. Astar II V. Leorreko 

martizti eta itsasoko armadaetan. Izt C 493. Ezagutu zan Absalonen Martizti andia Dabidenaren eskuetan 

eroriko zala. Lard 200. Dabid il zanean martiztiaren buru utzi zuen Joab. Ib. 208s. Agertu zan Jaizkibel-go 

mendian Españatar martiztia. Zab Gabon 95. Godoen Errege Errodrigo, martizti-samalda aundiakin etorri zan 

Iruñara Euskal-Erriaren nagusi eta jabe egiteko ustean. Etxeg EE 1883b, 550. Pranziako martizte batek eraso 

zionean. Zab EE 1884b, 205. Glori-alabantzak [...] emakume-martizti oni. EE 1884b, 286. Berrogei millako 

martizti edo gerrari-taldea. BPrad EE 1897b, 229. Santua, Santua, Santua da martizdiyen Jaun Jaungoikoa. Itz 

Azald 87. Ondarribi [...] Españaren aldez jazar asko izan ditubana martizti (ekerzitu) arrotzakin. IPrad EEs 

1915, 103. v. tbn. Martizdi: AB AmaE 185. 

martoltza. �1. "Martholtza (BN), mure" H. v. martutz, martxuka. �2. "Murier" H. 

martoltzaondo. � Morera. v. martxukaondo. � Baldin bazinute federik mustarda haziaren bihi bat bezen lodi, 

erran ahal zinezakete martholza ondo huni, deserro zaite eta landa zaite itsasoan. TB Lc 17, 6 (Oteiza masusta 

arbola, Ol, Ker masustondo). 

martopil (Gc ap. A). � "Regalos que se hacen a la recién parida" A. � Bejondaikela, Peillo! Andreari aurrea 

artuta ala?... A ze martopillak egin ditezken ire aurrekalde orrekin! NEtx LBB 177. --Eztaiak ondo, Juana? --Ez 

otz eta ez bero, Katalin. Pake-pakean joan dira. --Martopillak bidean onezkero? --Udaberrian oi-dira loreak. Ib. 

20. � (V-gip ap. Elexp Berg). "Onako batzarrak euren izen egokia dauke: Markiña-aldean batiua, Arratian 

bataiua, Txorierrin andra-ikustea, Gipuzkoako erri batzuetan martopilla" Ezale 1897 163b. "Banquete que se 

hacía en honor a la recién parida y en el que participaban las mujeres de la vecindad. Ama martopillera joan da 

Urrupaiñera" Elexp Berg. 

� Etim. Probablemente de cast. parto + opil (litm. 'torta de parto'). 

martorri (Lar, Izt C 45, Lcq 95, Dv). � "Culantro, hierba" Lar. "Coriandro, cilantro, culantro" Lcq 95. 

"Coriandre" Dv. 


mende. 

192


martosa, -txa, -za. v. martutz. 

martris. "(S; Foix), marquis" Lh. 

martroitu (G-nav ap. A Apend), martxoitu (A DBols). � "Tronzar" A Apend. 

martso. v. martxo. 

martsuka. v. martxuka. 

martta. v. marta. 

marttinhar. v. martinar. 

martu. v. marratu. 

marturio. "Agonistica [= agonal, relativo al certamen] corona, marthurio khoróa" Urt I 460. 

martusa. v. martutz. 

martusera (L ap. A; Lcq 30 (L)). � "Mora" A. 

martutz (SP), martuts (AN; -tus AN-ulz), martosa (AN-araq-erro, B, Sal), martotxa (B; -th- Dv (L) s.v. 

martzoka), martxutx, martuza (AN-ulz-erro-olza; -th- H (+ -thutza)), martzutza (AN-olza), martoza (-th- det. 

H), martutxa (L-sar; -th- det. H), martux (AN-ulz-erro), martusa (Lcq 30). Ref.: Bon-Ond 150; A (martusera); 

A Apend (martus); Satr VocP (martosa); Iz Ulz (martux); JMB At (martutxa); Izeta BHizt (martotxa). �1. Mora. 

"Martotxak gustetzen zaizkit" Izeta BHizt. Cf. VocNav s.v. martusa. v. martxuka, masusta. � Biltzen baitituzte 

arregak, martutsak edo marsokak hezien bazterretan. SP Phil 244 (He 246 marzuza). Udan sagar, martutz eta 

adan basaka. Ox GH 1922, 369. Zer uste duk? Dolarrek, sasitan martxutxek bezala, pusatzen dutela? Larz Iru 

28. v. tbn. Amez Plat 32 (ap. DRA, martuts). �2. "Rampojo, racimo ya desgranado, martutsa" Lar. �3. martotx 

(B ap. A; -th- L ap. A), martotxa (-th- Dv (L) s.v. martzoka), martoza (-th- det., H), martutxa (-th- det., H), 

martutza (-th- H (+ -thuza)). "Mûrier" Dv. "Zarzamora" A. �4. "Zarza. [...] Los labortanos le llaman marthotxa 

y martzoka" Lcq 79. �5. "Martuza, quien lloriquea sin fundamento (Ulzama)" Inza RIEV 1928, 153. 

- MARTUTZ-PIKO, MARTOTZA-PIKO. Morera. � Igan zen marthotza-piko baten gainerat haren ikhusteko, 

ezen handik iragan behar zuen. TB Lc 19, 4 (Leon pikhondo-basa). 

- MARTUTZ-TXORI. "Marthotxa-xori, mûrier, oiseau" Dv. � Martutx-xori eper, kalla denboran, / zu segadan 

edatzen astean, / ni, lorea naiz sorturen bet-betan, / ta gordeko lan-soroetan. A. Etxeberri in Onaind MEOE 447. 

martutzondo, martotsondo. � Morera. v. martxukaondo, masustondo. � Mustarda bihi phikorraren bethe 

fede bazinute, marthots-ondo huni erran zinezokete. Leon Lc 17, 6 (Ol, Ker masustondo). 

martux. v. martutz. 

martuxa (BN-baig ap. A (s.v. martusera)). � Dim. de martutz. � Ama latza ta umea beltza, asmatu erraza. Zer 

ote da? Masusta, martuxa; baita gaztaña ere (AN-larr). Inza NaEsZarr pág. 48. 

martuza. v. martutz. 

martxa (Lar (+ -ea det.), Añ), martxe. � Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados del s. XIX y 

en Bordel y Revol. La forma general es martxa; hay martxe en Bordel. En DFrec hay 32 ejs., meridionales. �1. 

Marcha, recorrido. � Bitoria aldera / berehala martxe, / uste ginuen hiltzen / ginuztela hantxe. Bordel 48. 

Esnatu ginduzten sarjentoak, esanaz, [...] presta gindezela martxarako. Zab Gabon 54. Onerañokoa zan / gaurko 

nere martxa, / biyar arte, etxekoandre, / mallo ori altxa. Tx B 49. Etzan gaitz igartzen tenore aietan norako 

martxa zeraman. Etxde JJ 216. � Procedimiento. � Justiziaren martxa. "Procédure". Revol 64. Gazte zerala 

ikasi dezu / murmuraziyoko martxa, / zure esana sinistekotan / geienak badegu tatxa. Tx B I 266. Gaia nahikoa 

bildu nuen, bai paperean eta bai casette-tan, baina gero, bilduak edo bildu ustekoak argitaratzerakoan, ez nuen 


mende.


ohiturazko martxa segitu. MEIG VI 138. � Marcha, tendencia, curso. � Bakoitzak geren martxari zuzen / bier 

diyogu segitu. EusJok 147. Mundu onetan dijuan martxa / etzait askorik gustatzen. Tx B II 95 (v. tbn. I 139). 

Kondairak badu berezko bide bat, martxa bat, gizonen alegiñak gora-bera. Vill Jaink 169. Daramagun martxan. 

MEIG VII 44. � Atzera eman zuen martxa, kaminoan buelta eginik. Arti Ipuin 78. � Funcionamiento, 

organización, actividad. � Pakoren lanerako zintzotasunak eta begi argiak zuzen zeraman edaritegiko martxa. 

NEtx LBB 63. Anai zarra oker dabil / itxasoko martxan, / bildurra banuen zu- / zenduko ez ote zan. Basarri in 

Uzt Noiz 78. Iraetan e ipiñi dute / martxa ikaragarria, / bertarako ainbat lanekin eta / orain ondo da erria. Uzt 

Sas 56. � Marcha, velocidad. "Zoazi emekiago, arraposki (BN-arb), kotxeak martxa ttikitu du (AN-gip)" Gte 

Erd 145. 

�2. Marcha (pieza musical). Cf. EZTEI-MARTXA, KASKAROT-MARTXA. � Kantabren martxa. Monho 

108. Martxa edo ibil berdiña. Echag 246 (tít.). Goizetik datoz jardiñeruak / kantatzen martxa berriya. Ib. 59. San 

Inazioren martxa. It Fab 201. San Inazio Loiolakoaren ibilineurria edo martxea. Aran SIgn 215. Azaltzen da 

Martzelino mutill koxkorra, txistuka egun ontan etorri dan batolloien martxa. Sor Gabon 48. Gizon bi, San 

Inazio martxa joaz, bata txirolarekin eta bestea atabalarekin. Apaol 122s. Jarri etzak ba jesuiten martxa alu ori 

kantatzen. ABar Goi 31. Eleiz-birian martxa jotzeko. Uzt Sas 105. Abiatzerakoan, Chileko martxa hasi nuen. 

Irmo jarri ziren, negarrez batzuek. MEIG I 60. v. tbn. Izt C 502. Ag G 187. EEs 1913, 107. 

- MARTXA HARTU. Irse, marcharse. � Amerikara martxa artu nuan / sarturik barku batean. Auspoa 135, 

117. Nekez baño ezpada bere / emo'ebanian berbia, / bengo-benguan presentau jaken / martxie artzeko kotxia. 

Auspoa 142, 67. Ta oaiñ Itali aldeko martxa artuko te dun (AN-gip). PPer FLV 1987, 188. 

- MARTXAN. En marcha, en funcionamiento. � Trena martxan asi zanian. SM Zirik 90. Ipiñi eban martxan 

erlojuori. Ib. 67. Iñoiz gertatu izan zan txoperra martxan lurreratzea. Erkiag BatB 44. 

- MARTXA HONETAN. A este paso. � Zakurran ipurtzuloko abertzalea eiñen dun au, azkenen, martxa ontan 

seitzen bado (AN-gip). PPer FLV 1987, 190. 

- ORAINGO MARTXAN. A este paso. � Oingo martxan laster izangotxuk gizonak iretargian. SM Zirik 23. 

martxaita-sagar. "(BN-mix), variedad de manzanas" A. 

martxakula. "Martxaküla (S-saug), pinces pour cueillir des châtaignes" Lh. 

martxal (R ap. A), martzal (-rz- Sal ap. A), maxal (R ap. A). � "Cerdo de menos de un año" A. � Gure zaharamen 

/ eta zainduz, ez jakinik ere, / gure symbol eta gure itzal- / urkhatu hau, urkhabeon martzal. Mde Po 99. 

martxandisa. v. marxandiza. 

martxandot. � Dim. de martxant. � Martxandota zelüti gin bat bezala ikhusirik izan züzün. SGrat 18 (v. tbn. 

17). 

martxant (BN-baig ap. CEEN 1969, 211; Urt), marxant, marxand. � Mercader, vendedor, comerciante. 

"Marxand, trafikari" Lç Decl Mm 3v. "Abietarius negotiator, [...] nortéko martxanta, sapiñ merkataria" Urt I 24. 

� Tr. Documentado en textos septentrionales y en un texto baztanés del s. XVIII. � Marxantak tenpletik 

iraizten. Lç Mc 11, tít.. Daga punta zunzurrera ezarririk, dio marxantari, dugun molsa edo bizia, [...], ordian 

marxant miserabliak, bere onak galtzen ditu. Tt Onsa 63. Eta bai saltzera esklaboetako Ismaeltar martxant 

batzueri (B, s. XVIII). BOEans 780. Etzitiala marxantaren flakeziaz edo nezesitatiaz prebali gaizen balia dien 

beno haboruagoren salzeko edo gütiagoren erosteko. UskLiB 76 (3 martxant). Baionan, Kluzeau, liburu eta 

paper marxantaren baithan. MarIl V. Harri preziatu marxant baten gana / badoa lasterrez. Gy 134. Marxant 

bati, zoinek bilhatzen baiditu perla hunak. SalabBN Mt 13, 45 (Ip sal-erosle). Marco Antonio utzirik heskualdun 

marxant baten etxerat juan zen. Laph 59. Marxant ttipi, zapetain, hargin, [...], peontzan ari zirenak eta bertzeak. 

Elsb Fram 133. Egün berian erosi zian Atharratze martxantenian, barnez gatülu tarro baten heineko godaleta. 

Const 19. Gauzen moldatzalek eta martxantek behar dute berea. Herr 24-3-1960, 4. v. tbn. CerG 3. ECocin 1. 

martxante. � (Lo) que marcha (bien, rápido...). � Gure untziak asko korrietan dau, korri aundikoa da, abilla 

da, martxantea da. Berriat Bermeo 387. 

martxantera, martxandera (V-arr ap. Totor Arr). �1. "Mujer que lleva productos del campo a la ciudad" Totor 

Arr. � Esne-saltzaille, merkatari-baserritarrak, eleizpeko martxanterak [...]. Alzola Atalak 139. �2. "Salsera, 

brujilla. [...] Aidian erabiltzen dau anaia martxantera orrek" Elexp Berg. 

martxatu (Lar). � Marchar(se). � [Jesus] martxatuzé Galileatik eta etorzé Judeáko dermioetarát (Mt 19, 1). 


mende. 

194


BOEanm 1315. Prezisamente martxatu biau / baserrira edo kalera. Tx B II 61. 

martxatu. v. martxotu. 

martxe. v. martxa. 

martxite. v. matxite. 

martxo (V-gip, G, AN, L, B, BN, Ae, S, R; Volt 131, SP, Urt V 207, Lar, Aq p. 63 (G, AN), Añ (G), Mg Nom 

68 (G), Arch VocGr, Gèze, Dv, H, Zam Voc (G); -rxo Ht VocGr), martxu (V-ple, G-azp, AN-gip-5vill-ulz-olza, 

BN-baig, Ae), martsu (AN-olza; -rsu V-gip, G-nav, AN-araq; Lcc), martso (G-azp-goi-to, AN-larr, Ae, Sal; -rso 

V-gip, G-goi, AN-larr, BN-ciz-mix-bard-baig), martzo (V-gip, G-azp-goi, AN-araq-ulz), martzu (-rzu G-nav, 

AN-araq). Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 20; A; EI 310; Lrq; ContR 515 y 529; Ond Bac 403; Echaide Nav 57; Iz 

Als (eakus), Ulz, To, UrrAnz e IzG (ilbeltza); Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos 

(excepto en vizcaíno) desde Leiçarraga. La forma general es martxo. Aguirre de Asteasu y Lardizabal emplean 

marso; hay martzo en EusJok y marzo en Cardaberaz (en ambos casos junto a martxo); martxu en Goñi (junto a 

martxo). En DFrec hay 190 ejs. de martxo y 2 de martzo. 

�1. Marzo. "Martxoa, marzo (Pamplona, 1501)" ASJU 1981, 78. "Andre Dena Maria martxokoa, le jour de 

l'Annonciation" SP. "Marzal, martxokoa, martxoarra" Lar. "A últimos de febrero y mediados de marzo, suele 

hacer mal tiempo, otsaillak buztanaz, martxoak bularraz (G, AN)" Aq p. 63. "Martxoan airea gorri, goizoro 

elurberri (R), en marzo aire fino (litm. rojo), todas las mañanas nueva nieve" A. Cf. Cb EBO 47: "Otsalla , martxoa edo martia, aprilla, maiatza [...]". v. 1 marti, epail. � Aurten 1559. Martxoan Anboisen emanik. Lç 

Ins F 7r. Martxuaren ondarreko bela eginen omen du. (c. 1597). FLV 1993, 465. Marxoko bioleta daritzon lore 

xumea. SP Phil 421s (v. tbn. marsoko biola en AA III 398). Marxoaren hamarrean. INav 162. Zelebratzendá 

Iruñeko obispadogóntan Aingéru guardiakoarén fésta Martxoarén lenbizikoan. LE JMSB 138. Hüme hazteko 

begiratü behar dira martxuan sorthiak. Ip Dial 100 (Dv martxoan; It epaillean, Ur martiko illian). 

Ernalarazteko arorik hobeena da otsailetik martxo artean. Dv Lab 282. Martxoaren 25ean, Anontziazioneko 

egunean. CatJauf 57. Kunplitako ene azken martxoko kartan errana. Mdg 121. Martxo ilabeteko / gauaren 

minean. Etcham 81 (cf. infra MARTXOKO HIL). Martxo gogorrak aurrera ardirik / artaldeetan ezin il. Or Eus 

219. Antzina-antzina urtea martxoz asten bait-zan. Ib. 141n. Martxoko oilarra beste ilhabeteetakoa baino hobea 

da. Martxoko oilandak ere hobeak, arrautza-erruleago (V-och, BN-lab, S). A EY I 67. Gernika, 1952'gn 

urtarrila-martxoa, 18gn zenbakia 34-35 orrialdeetan. Mde Pr 308. Martxuaren erdi aldera, Engrazik bere 

laugarren aurra izan zun. Etxde JJ 180. Martxoak 14. Gardaiatik irteera autokarrean, goizeko seietan. Anab 

Aprika 56. Arantzatzun, 1962, martxoak 22. Vill Jaink 11. Martxoa aurrera zoaien. Izeta DirG 103. Horra nun 

1540-ko martxoaren 14-ean Aita Iñakik deitzen duen. Ardoy SFran 141. Duela mende laurden bat, martxoko 

egun batez. Xa Odol 157. Martxoain erdin gau t'egun berdin (AN-ulz). Inza NaEsZarr 990. 1940ko martxoa 

baino lehen burutua omen zuen tesia. MEIG VIII 85s. 

v. tbn. EZ Eliç XXIV (en la misma pág. tbn. marxo). Harb XII (-rx-). Gç 24. Bp II 96. SermAN 3v. CatLav 49 (V 

32). ETZ 81 (Orrio, 1750). Lar, carta a Mb 281. CatLan 8 (marxüaren). JesBih 468. CatLuz 31. MarIl 5. UskLiB 

6. Jaur 392. Laph 32. Aran SIgn 202. HerVal 191. CatS 100. Ud 127. Zab Gabon 98. Sor Bar 70. Arr May 5. 

Elsb Fram 122 (141 marxo). Jnn SBi II. Goñi 81. EusJok 38. Tx B I 158. Munita 41. Zerb Azk 70. MAtx Gazt 18. 

Salav 77. NEtx LBB 28. Martzo: Cb Just 55 (-rz-). EusJok 97. 

� (Empleado como nombre propio). � Artzaiak aurrez artaldea du, / ardi bakarra atzetikan... / doi-doi bizi da 

Martxok utzita. "Marzo". Or Eus 221. 

�2. "(V-arr-oroz), domingo anterior a carnaval" A. � "(V-ple-arr-oroz), domingo de Carnaval" Zam Voc. 

- AMA BIRJINA MARTXOKO. Fiesta del 25 de marzo. � Ama Birjiña Martxukoaren egunean. Goñi 61. Ama 

Birjiña martxoko, (e)man diok neguari ostiko (AN-ulz). Inza NaEsZarr 992. 

- ANDRE SANTA MARIA MARTXOKO. Fiesta del 25 de marzo. v. ANDRE MARIA MARTXOKO (s.v. 

andre), ANDREDENA MARIA MARTXOKO (s.v. andredena). � --Zoin egünez Jesüs-Krist konzebitü izan 

da? --Andre Santa Maria martxokoan. Bp I 32. 

- MARTXO-BABA. "Haba, baba miarra, marxo baba, zaldi-baba (L)" Lcq 72. 

- MARTXO-GARI (R-uzt), MARTXOGI (S), MARTXA-GARI (Ae, Sal). Ref.: A (martxo-gari, martxa-gari); 

CEEN 1970, 342. "Trigo de marzo" A. 

- MARTXOKO HIL, HILABETE. Mes de marzo. � Marsoko illa izanik, mendietako elurrak urtu ziralako. 

Lard 109. Igaro ziren martxoko ilabetearen ondar egunak. Izeta DirG 110. 

- MARTXO-LAINO (-laño AN-larr ap. Asp Leiz), MARTXA-LAÑO. "Martxolaño, niebla de marzo" Asp Leiz. 

� Aisa dezazke banatu alakoen lanak..., ain nola kea, ain nola martxa-lañuak. LE-Fag. 

- MARTXO-LILI. "(S; Foix), primevère (bot.)" Lh. 

- MARTXO-LINO (SP; -liño Gc ap. A). "Lin de mars" SP. "Bayal, lino de hilaza fina y blanda" A. 


mende. 

195


- MARTXO-LORE. Flor de marzo. � Martxo-lore, pirri-lore (AN-gip). Inza NaEsZarr 833 (v. tbn. 1423 (ANulz)). 

- MARTXO-TXORI. "Martxo-xoria, dryopic noir (le). Okiloa baino handixago da martxo-xoria. Arrak kaskoa 

gorria du, emeak horiska, gainerateko luma beltza dute batek eta bertzeak" Dass-Eliss GH 1923, 417. 

martxoar. "Marzal" Lar. 

martxoatu. � Marcear. "Martxoak maiazten badu, maiatzak martxoatzen du. Proverbio guipuzcoano" DRA (s.v. 

maiaztu). 

martxogi. v. MARTXO-GARI. 

martxoi (G; vEys (-rx-), H (V, G)), martsoi (H (V, G); -rs- Lar, vEys). Ref.: A; EI 212. � Posta, pedazo 

(normalmente de pescado). "Rueda de salmón" Lar. "Tarazón, zatia, puska y si es de pescado, marsoia" Ib. � 

Naiago lukena eun pezetako txartel bat baño legatz-martxoi bat. EgutTo 14-12-1921 (ap. DRA). 

martxoilar (H (BN; s.v. oilarra), Dass-Eliss GH 1923, 596; -ill- Dv; -rxo- Lecl). � "Huppe" Dv. "Bas-oilarrak 

badu bertze izenik ere, deitzen da bardin kukuruxta, argi-oilarra, martxoilarra" Dass-Eliss GH 1923, 596. 

martxoitu. v. martroitu. 

martxoka. v. marsoka; martxuka. 

martxokotiz. "Marzadga, tributo que se pagaba por marzo, martxokotiza" Lar. 

martxoriol. "(V-m), hierba parecida a la albahaca, pero sin su aroma" A. 

martxotu, martxatu. � Marcear, hacer el tiempo propio del mes de marzo. � Martxoak maiaztan badu, 

maiatzak martxoetan du (R). A EY III 161. Martxoak martxatan badu, aprilak lardegiten du (R). Ib. 161. 

martxuka (H), martzuka (L-côte ap. A (s.v. azi); SP (-rz-), Urt III 276, vEys, H (L)), martxoka (Dv), martzoka 

(SP (-rz-), H), marsoka. � Tr. Propio de la tradición septentrional, documentado desde mediados del s. XVII. La 

forma martxuka se encuentra en Zerbitzari y Larzabal. Hay martzuka en Haraneder (ed. 1853) y en un ej. de 

Herria; marsoka en Pouvreau, martzoka en Duvoisin y martsuka en Prop. �1. Mora. "Hazitik bihia, sotzetik 

ziria, berrotik martzuka (L-côte)" A (s.v. azi). v. martutz, masusta. � Biltzen baitituzte arregak, martutsak edo 

marsokak hezien bazterretan. SP Phil 244 (He 246 arregak edo marzuzak; ed. 1853, 206 martzuka). Laharraren 

umea, martzuka. Zerb GH 1936, 306. Laharraren umea, martxuka; pikaren umea, pika. Zerb Azk 79. Errana den 

bezala, martxukaren aita, laharra. Larz Senper 126. 

�2. (L-ain ap. A; H), martzuka (L-côte ap. A; H (L)), martsuka (L-sar ap. A), martzoka (Dv � A, H). Morera. 

� Ordu beretik hasten dira martzoka hosto yaten. Dv Dial 5 (It masust arbolen). Norbeiten martsuka 

adarretarik hausten balin bada. Prop 1905, 272. �3. martzuka (L ap. A; Dv). Cretino. � Zaharraren umea, 

martzuka. "L'enfant du vieux est un crétin". Atheka 200 (parece provenir de una mala lectura de zahar- por 

lahar-). �4. "Zarza. [...] Los labortanos le llaman marthotxa y martzoka" Lcq 79. 

- MARTXUKA-GORRI. "Framboise, martzuka-gorri" T-L. "Baditu [...] 4 edo 5 ara mauru eta "framboises". 

Martzuka-gorria erraiten zaio eskuaraz azken fruitu huni" Herr 3-10-1963, 3. 

- MARTXUKA-TXORI (-xori Dass-Eliss; martzuka-xori SP (-rz-), H; martxoka-xori Dv). "Moineau" SP. 

"Fauvette de jardins (la). Hemen gaindi maiz bat bertzearentzat hartzen ditugu phiko-xoria eta martxuka-xoria. 

[...] Martxuka-xoria edo intxusa-xoria maiz baratzetako sasietan ikusten dugu" Dass-Eliss GH 1924, 343. � 

Martxuka-xori eta karddamiruak kaiolan altxatzen ditutzu, heien errepika airosentzat. Herr 23-9-1965, 1. 

martxuka. v. marsoka. 

martxukaondo, martzukaondo (-hondo H), martzokaondo. � Morera. v. martutzondo, masustondo. � 

Mustarda pikorraren bezenbateko sinhestea bazindute, martzoka ondo horri erran ziniozokete. Dv Lc 17, 6 (Ker 

masustondo). Utz dezaten bertzen ona den lekhuan eta eztezadaten hauts marzuka ondoetako adarrik! Prop 

1905, 271. 


mende. 

196


martxutx. v. martutz. 

martza. �1. "Lindero, linde, muga, mugarri, [...], marra, martza" Lar. �2. "Limitrophe" H. 

1 martzal (V-m ap. Etxabu Ond 115; G-azp), martzel. � Marcial, apuesto, fuerte. "Se dice a un flaco o de un 

flaco como burlando cuando tal flaco hace de fuerte. An zea martzala. Puede ser que tenga que ver con 'marcial'" 

Etxabu Ond 115. � Tr. Documentado en autores meridionales del s. XX. La forma general es martzal; hay 

martzel en Ayerbe. � Martzal diranekin, aundiki aulkietan exeritzea maite dute. Goen Y 1934, 184. Iberg 

martzalaren alaba izatea aintzat daukat. Ib. 99. Eortzitako errege danetarrak zun irudi agurgarri ta martzala. 

Amez Hamlet 17. Lerden eta martzal zuen gizon harek itxura, soin hegitik oinetaraino. Mde Pr 119. Agur, Zizili 

martzala, erloiu jabe izan eta ain barik geratu dana. Erkiag BatB 165. Ara, gure martzala! (G-azp; cf. supra 

Etxabu Ond). � Noble, franco. � Maitale martzala ez da emaian atsedeten. Ol Imit III 6, 2 (SP, Mst noble). 

Nagusi martzala! Itz arraiak dituzu [...], erregeak ongi artuko ditu. Or Mi 10. Gure gazte martzala ez da geldi 

labur. "Noble". Or Eus 36. Sokaburu dagona bai mutil martzala! "Noblote". Ib. 18. Ots! Ots! Errege, idazu, 

yatorriz martzal baitzera. 'Noble en tu linaje'. Zait Sof 98. Erregearen emazte martzalak. 'Legítima'. Ib. 82. 

Etxepare eragin sendoak igitzen zuten gizon zindo ta martzala gendun. Etxde 16 Seme 72. Arpegi martzala 

(noble, franco, sincero) zeukan. Etxde Itxas 125. � (No ref. a personas). � Bere irudimen martzel, gizen eta 

ugariari jare egin bearrean. Ayerb EEs 1915, 263. 

2 martzal. v. martxal. 

martzalle. v. marrutzaile. 

martzel. v. 1 martzal. 

martzo. v. martxo. 

martzoka. v. marsoka; martxuka. 

martzuka. v. martxuka. 

martzuza. v. 1 masusta. 

1 maru. "(V-m), poste" A. 

� Etim. De lat. palus; v. FHV 269. 

2 maru. "(V-gip), suciedad que deja el pericarpio de la nuez" A. 

3 maru. "Maru(a), de poco genio y movimiento. No me acuerdo haber oído dirigido a hombres" Etxbu Ond 115. 

maru. v. 1 mairu. 

maruaga (V-m ap. A), marulaga (V-ger ap. A Apend). � "Poste" A Apend. 

� Etim. De maru + (h)aga 'varal'. 

marubi, -bil. v. marrubi. 

marhubia. v. marrubia. 

maruga (-rh- S ap. A; Gèze, Dv (S)), marruga (S ap. A). �1. Mora. v. martutz, martxuka, masusta. �2. 

"Marhuga (S), fraise, fruit du fraisier" H. 

- MARUGA-TXORI. "Marruga-txori (S), papamoscas, un pájaro" A. 

marugatze (-rh- S ap. A; Gèze, Dv). � Morera. � Berhala hasten dira marhügatziaren ostuetarik jaten. Ip Dial 

5 (It masust arbolen). 


mende. 

197


maruina. � Campana del alba. v. matutia (2. � Eranegun goizean etorri zan oitura bezela egun senti-sentian, 

argi-eskilla edo maruña jo ondorean. EEs 1921, 72. 

maruka. v. 1 marruka. 

marukuku. v. marrakuku. 

marulaga. v. maruaga. 

marhunka. v. 1 marruka. 

maruri. v. marrubi. 

marxand. v. martxant. 

marxandiza (Ht VocGr 383), mar(t)xandisa (-rx- BN-baig ap. CEEN 1969, 211; Urt V 429). � Mercancía, 

mercadería. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde Leiçarraga. Su uso disminuye desde el s. XIX. 

La forma general es marxandiza. Hay marxandisa en Etcheberri de Ziburu y CatLav, y martxandisa en 

Duvoisin. � Ezpaitu haién marxandizatik erosten gehiagorik. Lç Apoc 18, 11 (TB marxandiza; Ur, Ker, BiblE 

salgai). Ikusagun bada baden zenbait adiskiderik duenik zenbait marxandiza unik. Volt 177. Marxandisa 

saltzean ala kontratu falso iragatean. EZ Eliç 153. Ibaiek untzi handiak eta marxandiza aberatsak garraiatzen 

tuzte. SP Phil 242 (He 244 marxandiza). Ollandatik eta bertze lekhuetarik ethortzen diren marxandizak direla 

kausa egiten da merkatalgoa handi bat. ES 110. Salzen dituzten marxandisetan tronpatzen eta enganatzen 

dutenek egiten duten bezala. CatLav 136 (V 71). Marxandizan tronpatzen dütenek. CatLan 95. Bi egun hetan 

luzenaz engaiatzen zirela, / marxandiza eroslearen eskuetaratzera. Gy 166. Tratularien enganatzeko, hoien 

martxandisen arrestatzeagatik. Dv Telem 53. Phisutik phentsatzen du martxandizaz bethea dela. EskLAlm 1862, 

8. Ikustekoa zunan hango erosle-keta! [...] Marxandiza ona din. Herr 10-3-1960, 3. v. tbn. Volt 184. 

� (Fig.). "Marxandiza ona, personne rusée" Hb GH 1929, 89. 

marxant. v. martxant. 

marxel. "(Sc), higo de fruto pequeño y dulce" A. 

marxista. � Marxista. v. marxtar. � Ez da oraindik marxista dei daitekeen linguistikarik. MIH 386. Ez ote du 

inork marxistarik Eibartik kanpora ikusi? Ib. 172. En DFrec hay 51 ejs. 

marxtar. � Marxista, seguidor de Marx. v. marxista. � Españako sozialistak iñoz baño Marxtarrago zirala. 

Eguzk GizAuz 127. Asmu orregaz lanean asi ziran marxtarrak, oka ta porrot egin eben laster. Ib. 68. 

marzan. v. marzen. 

marzen (Lar, H (+ -rtz-)), marzan (H (+ -rtz-)). �1. "Fila" Lar. "Hilera" Ib. �2. "1. marge, bord; [...] 3. limite" 

H. v. margin. 

- MARZEN-BURU. "(Cabo de) fila" Lar. 

- MARZENEAN. "(En) fila" Lar. 

marzoza. v. 1 masusta. 

marzupa. "Zarzamora (L-sar)" Echaide Nav 96. 

marzupla. v. masopa. 

marzusta. v. 1 masusta. 

marzuza. v. 1 masusta. 


mende. 

198


marzuzer. v. masuster. 

mas. v. mahats. 

1 masa (V-gip; Lcc). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Masa. "Amasar, masea egin" Lcc. "Morokilla da arto 

urunakin eiñdako masia" Etxba Eib. "Bezperako masiakin einddako ogixak eztie ain gozuak" Elexp Berg. � 

Irabiatuaz ore edo masa bat egiten danean. Cocinan 24. Laugarren pisotik kalera jausi zan, beste biargin 

batzuek masia eiten euazen askara. SM Zirik 75. �2. "Abondance" VocBN. �3. "Masse de biens à partager" 

VocBN. �4. Masa(s) (de gente). � Orixek erabiltzen ez zuen hizkera batetara itzuliaz, jendea, "masak", dira 

egiazko protagonista, ez izaki bakun batzu. MIH 263. 

2 masa (Michel LPB 145, J.M. de Oyarbide EEs 1921, 131, Barb GH 1970, 35), maza (Lh). � Carne (en el 

habla de los gitanos vascos). 

masa. v. 1 mazi. 

masaier (Ht VocGr), maseje. � "Messager" Ht VocGr 385. � Neska urgulutsua, Mariaren sustengua, / 

protestanten masejentzat satanez hautatua. AstLas 70. 

masaila (V-arr, G, AN-gip-araq; VocCB, Dv, Zam Voc (G); -alla det., Lar, Añ (G), H), mazela (G, AN-5vill, L, 

B, BN-baig; Volt 88 y 93, SP, Urt III 414, Aq 1096, VocBN, Hb ap. Lh, Dv, H (L, BN)), matsail (-all Izt 101v), 

matzail (VocCB � Dv), matzeil (VocCB � Dv), maxaila (-alla Aq 604 (AN)), mazaila (Dv (G), H), maxela 

(Sal, S, R; Gèze, Hb ap. Lh, Dv (S), H (BN, S)). Ref.: VocPir 226; A (masailla, mazela, maxela); Lrq (maxela); 

ContR 521; Iz R 401; Echaide Nav 130; Izeta BHizt (mazela); Gte Erd 226. � Tr. Documentado desde Etcheberri 

de Ziburu. La forma masail(a) es propia de la tradición meridional (en vizcaíno sólo se encuentra en Erkiaga); 

mazela se documenta en textos septentrionales y maxela en suletinos, mixanos y roncaleses (además de en algún 

meridional moderno, como Aresti). En DFrec hay 3 ejs. de masail y 2 de mazel. Para el posible valor expresivo 

(sg. Azkue) de maxela, v. matela. 

�1. Mejilla, carrillo. "Ezkerreko mazelan zaurthua da zaldia" H. v. matraila, matela. � Gutizia erho batez / 

hek gidatzen direla. / Hargatik mazelak brida / banaz zaiztela hersten. EZ Eliç 322. Bethi finik gabe [Iainkoa] 

lauda / haren aho mazelek. Hm 94. Mazelak xuri-gorri. O Po 32. Batean mazelan, bertzean sudurretan 

ausikitzera. SP Phil 455 (He 459 mazela). Apezküpiak konfirmatiari emaiten derio maxelan eskü khaldi bat. Bp I 

65. Maxeletan behera arrollak egin [nigarrek]. AR 170. Lengo antzik ez dute / gaur gure masallak. It 

Fab 97. Norbaitek iotzen bazaitu eskuineko mazelan. HeH Mt 5, 39 (Ur (G), Or, IBk e IBe masail, Ip y Hual 

maxela, Echn mazel, Ol matsail; Lç, TB y Dv mathela, He, Ur (V) y Ker matraila). Esku-tzarrak masallaetan 

ezartzen ziozkaten. Lard 448. Masaill zuri gorri, sagar panpandoja bezelakuakiñ. Alz STFer 117. Masallak 

puztutuaz asnasa artzeko. Iraola 26. Gorrituxe egin zitzaizkion emazteari masailak. A Ardi 69. Urlia dago 

negarrez, / masaila llortu bearrez (G-azp). A CPV 803. Eri-handiek kolore zuri-ilun dute eta mazelak sartuak 

sudur saetsetako zimurdura batean. FIr 191. Masailaren azpilduran. Or QA 176 (v. tbn. Eus 178). Masaileko 

zimur bakanetan. Mde Pr 119. Masailletan beera [malkoak]. Erkiag Arran 186. Musu bat eman zion maxelan. 

Arti Ipuin 84. Orratz luzeak masalletik masallera pasa. Anab Aprika 31s. Eskua masaillari emana zualarik 

buru-austeren bat duanaren antzera. Berron Kijote 202. Ukitzen du ezpainez aitaren masaila. MEIG IX 111. 

v. tbn. AA I 536. Arr GB 69. Camp EE 1883b, 523. Apaol 33. AzpPr 86. Muj RIEV 1907, 207. EEs 1920, 175. 

Ldi UO 54. Ir YKBiz 124. JAIraz Bizia 113. Lek SClar 134. Masail: Otag EE 1882c, 447. ABar Goi 16. Uzt Sas 

279. Etxde JJ 263. Txill Let 68. Ugalde Iltz 33. Mazela: Hb Egia 12. Maxela: UskLiB 38. Mdg 162. 

�2. mazela (Hb ap. Lh, Dv, H), maxaila (Aq 604 (AN)). Nalga. v. ipurmasail. 

�3. mazela (AN, L, BN-baig ap. A; Dv, H), maxela. Ladera, vertiente; cresta. "Croupe de montagne" Dv. 

"Penchant d'une colline, d'une montagne. Iguzkira dagoen mazela" H. v. MENDI-MAZELA. � Ardiak hortxet 

berean ditugu, mazela xoko hortan. Barb Sup 54. Lerdoinen mazelak bethi ta buluziago agertzen zaizkigu. JE 

Ber 17. Errekaren mazelak. Ib. 14. Joan nintzen Baigurako mendira, mazelaz mazela nere ardiak eremaiten 

nituela. "D'une croupe à l'autre". Barb Leg 149. Mondragon eta Eibar-en igaran gira ibar hersi batetarik, eta 

maxela harrigarri batzutan ikusi tugu mahaña bezain zabalko alhorrak. Herr 12-6-1958, 4. Atalaiko lapitzmazelean 

17 urteko mutil bat lerratu da eta itsas egiko arroketan lehertu. Herr 14-7-1966, 2. Montmartreko 

mazelan bazen kaperatto bat. Ardoy SFran 113. 

�4. mazela. "Larre-mazela (L-ain), lindero de un pastizal" A. � Nagusiak, sierraren ondoan aziya jarri zuen 

mazela (zati) aundi batian (AN-5vill). S. Etxarte in Auspoa 77-78, 268. 

�5. "(AN-gip), hoja de hacha" A. 

�6. "Maxela , tocino (Ochagavía)" VocNav. 

- MASAILA-HANDI. "Carrilludo, [...] masallandi" Lar. 


mende. 

199


- MASAILA-ERTZ. Mandíbula. � Zure senar gizajoan masalla ertzak ase eta betean dabillela. Apaol 119. 

- MASAILA-GORRI. De mejillas coloradas. � Yontxu iru urte t'erdiko mutil masailgorri bat dezu. EgutAr 5-5- 

1958 (ap. DRA). 

- MAZELA-KOSKO. "Pómulo (L). Lander" DRA. 

- MAZELA-HORI. "Korkoiñak lau gisatakoak dirade: [...]; lema-txotinak, maxel-ori txiki txikiak [...], de 

branquias rojas" A (s.v. korkoin). 

- MASAILA-TARTE. Zona entre las quijadas. � Masail-tarteko aragia. "Carne que en las quijadas tenía". Or 

Tormes 39. 

- MUSU-MASAILA. v. musu. 

� Etim. De lat. *maxella. 

masailakaldikatu, maxelakaldikatu. � Abofetear. � Bendatu zabeilarik geroz begiak, abofetiatan zabein edo 

maxelakaldikatan zein. Hual Mt 26, 67 (Samper ematen ziazkotzien bofetadak). 

masailako (G; -alla- H), mazelako (BN; SP, Urt I 470, Ht VocGr 426, VocBN, Dv, H), masaileko (G; Lar, Añ 

(G)), maxallako, maxelako (H), mazeleko (B), mazalako (BN-arb), mazallako (H). Ref.: A (masaillako, 

masailleko, mazelako); Gte Erd 114, 304. � Bofetada. "Bofetada", "pescozón", "sopapo" Lar y Añ. � 

Masallekoz desonratua. Cb Eg III 289. Ematen dio Obispoak konfirmatzen danari masalleko bat. Ub 197s. 

Kruelki ezarri darotzu / bisaian mazelakoa. Gç 84. Eta muthillek mazelakoak ematen ziotzaten. He Mc 14, 65 

(Ker matraillako; Dv y Leon mazelakoka). Zenbat bear-ondoko edo masalleko etzituen Jesus Onak artu? Mb 

JBDev 15. Eman zion etsaiak juduari belarrondoko edo maxallako ikaragarri bat. Mg CC 224 (249 masallako). 

Masallako edo belar ondoko gogorrakin eritua. Gco II 28. Eman ziozkan anitz masalleko eta ostiko pobreari. LE 

Urt 333 (ms. 118v bofetáda). Erho marxantaren eskutik harturik / mazelako fin bat hari bi brazekin. Gy 196. 

Mazelako bat eman. Dv Act 23, 2 (IBk muturreko). Masallako bat eman zioten. Lard 524. Masallako izugarri 

bat masallako ura. Mayatzeko illa 20. Eman zion mazelako bat, noizpeit ixil zadiela. Jnn SBi 70. Andriari sei 

masalleko eder erregalatzeko. Iraola 36. Masalleko bat erantsiz neska errukarriari. Etxde AlosT 26. Zer 

mazelakoa bilduko zuen don Alvaro "kapitainak"! Ardoy SFran 305. v. tbn. Masaileko: AJauregi EE 1885b, 

216. Ir YKBiz 475. EA OlBe 111. Ugalde Iltz 48. Mazelako: Prop 1876-77, 18. 

masailakoka (-alla- H), mazelakoka (SP, Urt V 309, H), masailekoka, matsailekoka, maxelakoka (H). � A 

bofetadas. "Mazelakoka hari dira, ils s'entresouffletent" SP. � Satanen aingeru bat bezala niri mazelakoka 

haritzeko. He 2 Cor 12, 7 (Lç ene bufetatzeko, Bibl ene zaflatzeko). Asi zitzaizkan masallekoka. AA III 119. 

Masallekoka, golpeka, oñ puntadaka [...] ta beste modu gaiztoetan [...] tratatua. Echve OngiB 75. Mazelakoka 

ibili dut nere Jainkoa. Dv LEd 112. Masaillekoka erabiltzen niñun. Etxde JJ 143. Masaillekoka lurrera bota. 

Ugalde Iltz 49. Zaintzaileek ere masailekoka hartu zuten. IBk Mc 14, 65 (Dv y Leon mazelakoka, Or e IBe 

masailekoka, Ol matsallekoka; He mazelakoak ematen). 

masailakokakizun, mazelakokakizun (H), maxelakokakizun (H). � "Qu'il faut accabler de soufflets" H. 

masailakokatu, mazelakokatu (H), maxelakokatu (H). � "Frapper à soufflets répétés" H. 

masailakoztatu, mazelakoztatu (SP). � "Souffleter" SP. 

masailalde (-alla- H), mazelalde (Hb ap. Lh, H), masalla alde (H), maxelalde (H), mazallalde (H). �1. "1. le 

côté de la joue. Mazelaldetik lothu zait, il m'a saisi du côté de la joue; 2. joue" H. � Eskini zuen masalla aldea 

kolpeak eramateko. Mg CC 254. �2. mazela alde. "Mazela aldetik iausten den uharra, le torrent qui descend du 

côté du penchant" H. 

masailatsu, mazelatsu (H), maxelatsu (H), mazallatsu (H). � Mofletudo. 

masailatxo, masailtxo. � Dim. de masaila. � Bere masalltxo bietan musu gozoak eman, eta esan zion [...]. Arr 

GB 113. 

masailezur, mazela-hezur (Hb ap. Lh, H), maxelezur (Sal ap. VocPir 227), maxela-hezur (H), masalla-hezur 

(H), mazalla-hezur (H), masalla-azur. � Mandíbula. � Iriki omen ziozkan masalla-ezur biak arras. Izt C 252. 

Oriek ere masailezurra, gure antzera, zorrotza daukate. A Ardi 13. Ik ezin esan daikek nor dan ire adiskide; 

zabaldu ire masalla-azurrok ostera be. Larrak EG 1959, 207. Glaukus-en lo-adarrak [behokak] beren masailezurrekin 

zatitu zituten garai artan. Ibiñ Virgil 99. � "Pommette [...]. Mazela hezurra gorria du sukharra 


mende. 

200


duenak" H. 

masailgain, masalgain. � Mejilla. � Masalgañetako bizarra luze ta zuriya. Sor AKaik 110. 

masaje. � Masaje. � Medikuaren eskua / ariña dalaik pixua: / eun da ogei duro igaro zan / orduko nere gastua, 

/ masajiakin nastua. Ud 22. 

masakrarazi, masakra arazi. � Hacer masacrar, hacer asesinar. � Masakra arazi eta hil arazi zituen [...] haur 

guziak. CatLav 372 (V 179). Neskatxa zahar eta tzar harrek masakraaraziko du Suleau bertze bost gizonekin. 

Elsb Fram 83. 

masakratu (VocBN, Gèze, H), mazakratu. � Masacrar; asesinar. � Zeinek [gastaginek] hilzen eta masakratzen 

[...] baitituzte. Volt 145. Hura hil ustean ditu / haurrak masakraturen. EZ Noel 32. Bere anaie Esauk masakratu 

nahi ziala. Tt Arima 41. Masakratzen Jaunaren ministroak. MarIl 120. Paperean ezartzen dute zonbat presuna 

izan diren girixtinoez masakratuak. Prop 1876-77, 30. Ordu berean izan zen masakratua eta phusketan emana. 

Elsb Fram 92 (79 mazakratu). Girixtinoak alimale basez masakratuak ikhusteko. Herr 2-2-1956, 2. 

masakre (Urt IV 14, Ht VocGr 337, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H), mazakre. � Masacre. � Itsasoan egiten tu 

masakre kruelenak. EZ Man II 157. Inozenten masakrea. CatLav 374 (V 180). Didiek egin masakria / orrible 

handi düzü. Xarlem 1391. Despoblatzen du tokia, / egiten du hagitz masakre handia. Gy 282. Otsoak nihoiz 

trankill ez bere ardi masakretan. Ib. 39. Bertze hiri batzuetan ere izan ziren masakre horietarik. Elsb Fram 103 

(IX mazakre). En DFrec hay 3 ejs. de masakre. 

masal. � Concha. � Gabonzar gabean jandako marraskilloen masalak. Kk Ab I 63. Marraskillo-masala. Ib. 63. 

masal. v. 1 maskal; mazal. 

masalasto. v. mailasto. 

masamorra. v. mazamorra. 

masanko. v. mahatsadalko. 

maseje. v. masaier. 

maseta. v. mazeta. 

masi (V-ger). "Sucio (como barro o lodo)" Holmer ApuntV. v. 2 basi. 

masi. v. 1 mazi. 

masia. "Masia handirik eztut egin" SP (sin trad.). "Cosa. Masia handirik eztut egin (Arch ms.)" DRA. 

masia. v. maixio. 

masiatu. v. maixiatu. 

masitu. "(BN-lab), untar de aceite o de grasa en abundancia. Zapetak masitu ditut" A. 

masitu. v. 1 mazitu. 

masjuri. v. maskuri. 

1 maska (Urt I 271, VocBN, Gèze, Dv, H). �1. Máscara. � Altxaturikan maska (mediados s. XVIII). Urq RIEV 

1923, 157. Maska bat bisaian eta mintzoa mudatua. Gy 103. Napoleonek dio, behin khenduz maska / pagarizko 

ungi bitimen marraska. Hb Esk 160. �2. "Personne masquée. Ikhusi tutzu maskak?" H. � Dantzak, komedia, 


mende. 

201


maska eta auzo herrietako libertimendu profanoak. JesBih 429. Eihara-aldera maska [= astoa lehoiñ larruz 

bestiturik]. Gy 23. Handiak hurren guziak / dire theatreko maskak iduriak. Ib. 314. Ihautiriko maskak ere ibil 

daitezke nahi duten bezala. Elsb Fram 162. � "(Par ext.), personne laide ou mal vêtue, mal coiffée. Hori da 

maska!" H. � Agertzen da Mikaela, modan emana... maska edo mamu bat bezala. Barb Sup 52. 

2 maska (S ap. Lh y Lrq; Foix ap. Lh). � "Petit tas de foin mâché avec le râteau d'une certaine façon" Lrq. 

maskada. v. maskarada. 

maskailu (-illu msLond ap. A). � "Flomis encarnada, maskallua (Phlomis purpurea)" LandHizt 371. 

1 maskal (V, G; Lar, Añ, H), maiskar, masal (V-och), maskar (V, G, AN; Lar, Añ, H), maskel (Lar, H), 

maxkal (V-gip), maxkar (H), mazkal (V-gip, G, AN), mazkar (H). Ref.: A (maskal, masal, maskar, mazkal); Iz 

ArOñ (maxkála); Etxba Eib (mazkala); Elexp Berg (maxkal); Gte Erd 123. �1. Débil, blando, flojo, 

desmejorado; (ref. a cosas) estropeado, ajado, desvirtuado. "Valetudinario, osasun maskala" Lar y Añ. "Flaco, 

maskarra" Lar (tbn. maskela) y Añ. "Aragi mazkalak ditu gizon orrek (G-to), ese hombre tiene blandas carnes" 

A. "Larrosa ori mazkala dago" Etxba Eib. "Ardau au oso maxkala da" Elexp Berg. "Gizen mazkala dago ori (Gazp), 

aragi maxkalekoa da ori (G-azp), aragi mazkalak dauzka orrek (G-azp)" Gte Erd 123. � Zelan egonik ni 

ain gaisorik, ain maskar argaldurik. Añ LoraS 73. Urteten dogu argal, erbal, otz, maskarrak. Ib. 81. Jantzi 

maskalagaz ta lisiba biarrekuagaz. fB Ic III 256. Bere bizitza guztiyan beti izan zan miñkor ta maxkal. Bv AsL 

112. Txakur gosea beziñ maiskar ta igar. Ag G 255. Eguzki gutxiko landare maxkarra. Ib. I. Maiz ibili izan naiz 

eri isuri maskal-artean. A Ardi 96. Inoiz baino zurbilago ta maskalago ikusiarren. A Itzald II 79. Aritz-ondo 

maxkal bat. "Caduco". Mok 21. Maxkal omen zebillen ama egun arietan. TAg Uzt 260. Beste iru [geiso] dagoz 

gelatxuan bertan, maskar ta oriak oneek bere. Erkiag BatB 197. 

� maskar (Lar, Añ), maiskar (G-to ap. A; H), maizkar (Gc ap. A). Pequeño, insignificante. "Ruin, pequeño, 

desmedrado" Lar y Añ. "Maizkar (Gc), maíz ruin, pequeño" A (tal vez cruce con maiz). � Ziertoroagoa izango 

da oen egitade andi obetandezkoak zabaltzea lenago, ni ari naizan txiki maiskar au baino. Izt C 415. 

Txingurriya, gauza txiki ta maxkala izanarren, puska galantaren zale izaten da. Inzag Eusk 1926 (3-4), 125. Nire 

bertso-berri maxkaletan. Zait Gold 123. Zuek uste izaten dezute zeron itxaso maxkala iñongo ederrena dala. EG 

1956 (9-10), 47. Begi mazkalon naiak etzaitu / egundo ikusten betean. Gand Elorri 140. 

� (H), maskel (H), maskar (G-to ap. A). "Triste, d'humeur mélancolique" H. "(Cara) compungida" A. � 

Aurpegi-illun, maxkal, oñaze miñen batek zedukan lur ontan. Or Mi 115. 

� "Mazkar (G-to), (cara) comida de viruela" A. 

� "Maskal, desdentado, afeado (AN-larr)" Inza RIEV 1928, 153. 

� "Jatun txarra da [...], jatun maskala da (G-azp)" Gte Erd 143. v. mirgil. 

� (H), maskel (H). (Utensilio) cascado, abollado, rajado. 

�2. maiskar, mazkal. Feo. � Galairik egokienak bazter bietako endanaetan ifintzeko, eta txiki ta maiskar 

aurkienak erdiko bietarako. Izt D 95. Zeuk irudittu ziñegijan gixonik mazkal ta itxurabakuena baño ezañagua 

naiatzu. "Difforme e mostruoso di vista". Otx 74. 

- MASKAL-ANTZ. Aire enfermizo. � Kendu alde batera beluritasun ta maskal antzak. Erkiag Arran 35. 

- MASKAL-ITXURA. Fealdad, aspecto desagradable. � Baña mazkal itxura onen ordez, adimena zolija eban. 

Otx 11. 

- MASKALTXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Lengusua zurbil ta maskaltxe ikusirik, neronek 

galdetu nion orduan. A Ardi 48. 

2 maskal. �1. "(Vc), trozo de carne entre la ubre y las piernas" A. �2. "(V), ubre de la vaca" A. �3. (Vc, G-nav 

ap. A; Zam Voc). "Cascarria, barro recogido en el ruedo del vestido" A. � Berantz begira ioan Maripa, kaleko 

sakon-uneetan maskalez ez ondatutearren. A BeinB 69. 

- MASKALAK JAN. "(V-ger-m), roer los zancajos, murmurar de alguien" A. � Edo ikasi edo ixilik egon, da 

ikasi nai dabenari ez mazkalak ian. A Ezale 1897, 272b. 

3 maskal (V-arr-gip). �1. Ref.: A; Iz ArOñ. "Hoja seca, especialmente del maíz" A. "La paja del maíz en 

general" Iz ArOñ. �2. "(V-gip), caña del maíz" A. �3. (V-gip ap. A Apend). Envoltorio de la mazorca. 

- MASKAL-ADAR. "(V-m?-oroz), rama que se deja sin cortar al podar árboles, a fin de que suba la savia y no 

se pudra el tronco" A. 

- MASKAL-ERRAMA (A). v. MASKAL-ADAR. 

- MASKAL-ORRI. "(V-arr), hojas producidas por las ramas que se dejan de cortar al podar un árbol" A. 

maskalaldi, mazkalaldi (G ap. A). � Decaimiento. 


mende. 

202


maskalde, maskelde (Lar). � "Flaqueza" Lar. 

maskaldu (G; Lar, H), maskartu (V, G, AN, H), maskeldu (H), maskildu (V-m), maxkaldu (V-gip), maxkartu 

(H), mazkaldu (V-gip, G), mazkartu (H), maiskartu (H), masaldu (V-och), mazkildu. Ref.: A (maskaldu, 

maskartu, maskildu, mazkaldu, masaldu); Iz ArOñ (maxkála); Etxba Eib (mazkaldu); Elexp Berg (maxkaldu). 

�1. Marchitar(se), estropear(se); debilitar(se), decaer, desmejorar. "Deslavar, quitar el vigor" Lar. "Énerver, 

s'énerver" Dv. "2.º (FSeg), ajarse, por ej., la ropa, telas, etc.; 3.º estropearse" A. "Maskildu, abollar, sobar, 

estropear" Ib. "Mazkaldu, ponerse descolorido, decaer, desmedrar" A. "Maxkála dao, maxkálduta dao, está sin 

lozanía (una planta)" Iz ArOñ. "Ez da urtiegaz mazkaltzen ez danik" Etxba Eib. "Txanpana bein zabaldu ezkero, 

maxkaldu eitten da" Elexp Berg. � Tr. Documentado en la tradición meridional. La forma maskaldu (con sus 

variantes -xk- y -zk-) es casi general. Hay maskartu en Añibarro y Erkiaga (que tbn. emplea maskildu y 

mazkildu). � Arerio ain pitin ezetakoak maskartuten badituez aretxik sendoenak. Añ LoraS 108. Arimea oztu, 

epeldu, nagitu, nasaitu ta maskartuten da. Añ MisE 98. Bereala maskaltzen zaizka bere osto ederrak. AA I 596. 

Ama dena ederra, / orain, ai tristea! / maskaldu, eroria, / galdua guzia. M.A. Iñarra Ezale 1898, 109b. 

Aspaldion ezagunean mekotu ta maskaldu zaigu Adrian. A Ardi 87. Mazkaldua arkitzen zaitut... Sendagilleak zer 

dio? Alz Ram 77. Danbolin asia zan maskaltzen ordukoz. Or Eus 364. Aurpegia maxkaldu zitzaidan. 

"Contabuit". Or Aitork 37. Begiak mazkaltzen ditun ta gogoa kikiltzen dun sukarra. Ol Lev 26, 16 (Dv idortu, Ur 

erre, Ker lausotu, Bibl xahutu, BiblE ahuldu). Zure isterra maskalduz ta sabela puztuz. Ol Num 5, 21 (Dv 

ustelarazi, Ker makaldu). Otz onek zarrak il eta gazteak maxkaldu egiten ditu. NEtx Antz 80. Neguko otzak 

lurretako edertasun guziak zimeldu eta aberak maskaltzen dituan bezala. EgutAr 28-2-1958 (ap. DRA). Goizetik 

gabera maskildu ta txigortu daikezun eden zitala. Erkiag Arran 155. Edateko beti gertu dabillen ezkero, 

maskartu ta txatxartu da errime, Nikanor mutil gaztea. Erkiag BatB 174. Jantzi maskildu bat. Ib. 140. Agureari 

[...] bekoki lokuneak masusta gorrizkaz mazkaldu zizkien. (Interpr?). Ibiñ Virgil 48. 

� (Fig.). � Birtute eder au uxaldua, maskaldua eta mastrikatua geratzen da. AA I 596. Etzaio [olerkariari] goigalda 

ez itzali ez maxkaldu. TAg Y 1933, 22. Onengan zituan uziak bertan beera mazkildu ta illagiñean 

bazterrera zituan. Erkiag Arran 176. 

� (Lar, H), maskeldu (H). Encogerse, entristecerse. "Engurruñarse" Lar. � Arpegirik maskaldu bage. Zait Plat 

108. 

� "Rendre ou devenir petit, sans considération, sans valeur" H. 

�2. + mazkaldu. Desfigurar, distorsionar, tergiversar. � Edesgille batzuk, alde batetik eta bestetik, gudaketa au 

mazkaldu ta erabiyatu egin dutela. P. Urkia EEs 1928, 76. Sinespen horrek beansidhearen egiazko etorkia 

maskaldu egiten du. Mde Pr 268. 

maskaldura. �1. "Faiblesse" Lh. � "Tristesse" Lh. �2. "Fêlure" Lh. 

maskalera, maskelera (Lar). � "Flaqueza" Lar. 

maskalgarri (H), maskelgarri (H), maskargarri (H). � "Debilitant, propre à affaiblir, amaigrir" H. 

maskalki (H), maskelki (H). � "Faiblement, sans force, tristement. Nola da aita? Maskalki" H. � "Triste de 

mine, d'humeur" H. 

maskalkiro (Lar, H), maskelkiro (H). � "Desmayadamente" Lar. � (H), maskelkiro (H). "Triste de mine" H. 

maskaltasun (H), maskartasun (Añ, H), maskeltasun (Lar, H), mazkartasun (H), maxkartasun (H), 

maiskartasun (H). � "Flaqueza" Lar y Añ. � "Tristesse d'humeur, mélancolie" H. 

maskar. v. 1 mazkar. 

maskara, mazkara. �1. Máscara. � Konbenienziaren maskararekin eta libertatearekin ez du agertzen eta 

estalzen du iduri itsusi bat (B, s. XVIII). BOEans 934. Orain baina gabilzaz / maskaraz erdiak. Azc PB 199. 

Euskalduna gorputza, / Prantzesa arimea, / au da len esan dodan / geure mazkarea. Ib. 203 (in Ur PoBasc 226 

maskaria). Maskararikan ez daula biar / zuk lango arpeia daukonak. BEnb NereA 33. En DFrec hay 2 ejs. �2. 

Enmascarado, persona disfrazada. � Eskerrak maskara Brakamanen lengusua zala. Iraola 118. �3. + mazkara 

(V-ger-m ap. A). "Atrevido, desvergonzado, cínico" A. "Maskarie. Maskari-ori!, desvergonzado, descarado" Ort 

Voc 141. "Maskarien arpidxe oki, ser desvergonzado" Ib. 141. � Zeuk eztakixu edaten ela? Nongue da 

maskarien arpidun ori! Ort Oroig 127. Maskarien arpidxe be eztako arek txikidxe! Ib. 95. Azalez zakarra, 


mende. 

203


gordiña ta mazkara da [Rabelais], mamiz besterik da, ordea. Zait EG 1954 (5-8), 92. �4. mazkara (Sal ap. A). 

"Ganado vacuno de hocico negro" A. En Garral EEs 1918, 122 aparece Maxkara como nombre propio de una 

vaca. v. maskaro. 

maskarada (S), maskada (GH 1933, 233), maxkada. Ref.: Lh; Lrq. � "Mascarade, cavalcade" Lh. � Hasten 

die hitzartzen ihautiko nula xüti ahal litiuen maskadak. J.B. Mazéris GH 1933, 298. Oraiko maskadetan 

kantiniersak lekhia hartü deie. Id. ib. 307. Huna maxkada horietan pharte harzaliak. Herr 24-2-1955 (ap. DRA). 

Zuberoako maskaradak eta pastoralak nahasten dutelako. Arti Ipuin 58. En DFrec hay 2 ejs. de maskarada, 1 de 

maskaada, 1 de maxkarada y 7, septentrionales, de maskada. 

maskaradakan, maskadakan. � Haciendo mascaradas. � Nuiz hasi da Uskal-Herriko gazteria maskadakan? 

J.B. Mazéris GH 1933, 308. Erauntsi zien maskadakan. Id. ib. 309. 

maskaradakari, maskadakari, maskadakai. � Participante en una mascarada. � Jaun-anderen dantzako aidia 

khanbiatü ahal ükhen die maskadakari zunbaitek. J.B. Mazéris GH 1933, 309. Maskadakaiak behin edan eta 

hasten dira. Id. ib. 300. 

maskaratu (B; H), mazkaratu (Ae, R). Ref.: A (maskaratu, mazkaratu); A Aezk 296. � Tiznar(se) la cara; 

disfrazarse, enmascararse. "Tiznar. Ikatzez mazkaratua dago ene begitartea" A. Cf. VocNav s.v. mascarar y 

mazcarar. � Bata eror-araztea, berzea maskaratzea edo tintaztalzea, aldekoari ximiko egitea. He Phil 

330 (SP 329 beltztea; Harriet deduce de la forma maskaratza, sin duda errata, un verbo maskaratzatu). 

Maskaratu zan Andaluziyako kontrabandisten modura. Iraola 54. Gero lurrari aztaparka eta musuika hasten 

(Bernadeta), bisaia guzia iztilez maskaratzen duela. Sokorri Gazte (Dic.) 1961, 1 (ap. DRA). 

maskaro (S; H, Foix ap. Lh) maxkaro (L-ain, BN, S, R-uzt; Dv, H), mazkaro (S, Ae, R; VocBN, Gèze, Dv). 

Ref.: A (maxkaro, mazkaro); A Aezk 296; Lh; Lrq. �1. "Qualité d'une bête à laine qui a le museau bigarré, de 

plusieurs couleurs" VocBN. "Il se dit d'un mouton, d'un brebis à tête plus ou moins noire et de petite taille" H. 

"Maxkaro: 1.º animal abigarrado de pintas negras y blancas; 2.º animal que tiene pintas cerca del ojo" A. 

"Mazkaro (R), [...] tiznado, manchado" Ib. "Barbouillé" Lh. "Qui a la figure barbouillée" Lrq. � Galduak: [...] 

hiru maxkaro, bat pindarra adarkari, soinburu beltz. Herr 9-2-1956 (ap. DRA, s.v. adarkari). [Ardiari] beltzez 

tintarratu zaio bere buru xuria. Hortarik izena: maxkaroa, pinttoa. Gatxitegi Laborantza 182. � mazkaro (S? 

ap. A; Gèze). "Qui a la figure sale" Gèze. "(S?), sucio" A. �2. maxkaro. Adefesio. "Personne de petite taille, de 

figure brune tirant fortement sur le noir. Ago ixilik maxkaro txarra!, tais-toi, petit noirot!" H. � Gure maxkaro 

hortarik egin "haur muñuñu bat" paregabe. Etcheb MGaric 46 (ap. DRA). �3. mazkaro. Máscara. � Garai 

erromantiko bateko alaba zen --pozoin eta mazkaro eta ezkutunen garaikoa--. Mde Pr 183. 

maskarotu, maxkarotu (Dv). � "Bigarrer d'une façon bizarre" Dv. 

1 maskatu (Urt I 543, Dv, H). � Enmascarar(se). � Hargatik maskatu eta danzatu izatu naiz. EZ Eliç 161. 

Ihautirian deboxak egiten dituzten jendez, maskaturik karrikaz karrika dabilzanez. CatLav 381 (V 184). --Zer 

behar nuke egin maskatzeko? --Ontsa ikuzi ta atorra xuri bat ezarri. Egunaria 22-2-1959 (ap. DRA). Langile 

askok behar dute mozorrotu, maskatu, beren sailari jarraikitzeko. Herr 16-6-1960, 1. v. tbn. Herr 10-12-1998 

(pie de foto). 

2 maskatu (Lcc (-du), Lar, Añ, H (V, G)), maxkatu (Sal ap. A), mazkatu (AN-gip ap. BU Arano). �1. Mascar, 

masticar. � Dozenaka tragatzen / zituen aleak, / maskatu ere gabe / tripazai jaleak. Bil 124. Ogi latz gogor 

artatik apur bat aoan maskatu. Arr GB 24. �2. "Mâcher avec le râteau le foin en petits tas (S)" Lrq. 

maskatzaile, maskazale (S). � "Qui fait des maska" Lrq. 

maskel. v. 1 maskal. 

maskelu (V-arr-gip; Lar, H), maskilo (-illo V-arr), maskilu (Añ (V)), maskulu (V-gip), mazkelo (V-ger-m), 

mazkilo (V-arr-oroz), mazkilu, mazkulu. Ref.: A (maskelu, maskillo, mazkelo, mazkilo); P. Urkia EEs 1930, 8; 

Iz ArOñ (maskelua, maskúlu). �1. "Caldera" Lar. "Caldera [...] si es pequeña como sartén" Añ. "Calderilla en 

que de ordinario se cuece la leche" A. � Maskelua, pertza, burni-pertza. Ag AL 60n. Artzen dabez andik sarten 

bi ta mazkillu bat, onek be zarata egiteko. Kk Ab I 57. Gure eskaratzeko maskeluak. Otx 147. Pertzean edo 

maskeluan egosten ari dan bei-esnea. JMB ELG 86. Kobrezko mazkulua (galdarea) (V-gip). A EY I 174. 


mende. 

204


Mazkelotik ezne irakina ganez eginda. Ib. 246. Laratzuko kakotik dingilizka dago supuruan maskillua bei-esne 

zuriz beterik. Larrak EG 1958, 534. �2. (V-m ap. A Apend), maskilo (V-ger ap. A). "Tamboril en que se asan las 

castañas" A. �3. "Mazkelo (V-arr-gip), fuente de madera" A. �4. (V-ger-gip ap. A), mazkelo (V-arr-ger-m ap. 

A). "Torpe, sin destreza" A. Cf. maskelutzar. 

maskelukada, maskilukada. � Calderada (de leche). � Etxeko andrak ordureko maskillukada ederrak eieukiezan 

laratzuetan irikiten. Lamiñek ezne-katilluek artu zituezanean [...]. Akes Ipiñ 29s. 

maskelutxo, maskilotxu. � Dim. de maskelu. � Esnea egosteko maskilotxue. A BGuzur 156. 

maskelutzar. � (Aum. de maskelu (4)). Torpe, inútil. "Maskelutzar ori, atzo edo baten be ausi ta gaur be bai!" 

A. "Torpazo" Otx voc. � Zentzunbako maskelutzar andi bat baño eztalako nire seme au. "Essendo alquanto 

scemo di cervello". Otx 146. Irabazi be egin dozak-eta eure jasagaz, maskelutzar orrek. Ib. 167. 

(maskilda). "Haz, fajo (Aoiz, Oroz Betelu, Aezcoa)" VocNav. Cf. maxkla. 

maskildu. v. maskaldu. 

maskilla. v. 1 muskil. 

maskilla. v. 1 muskil. 

maskilo (G-nav). � "Racimo de uva" Ond Bac. 

maskilo. v. maskelu; maskuilo; maskuri. 

maskilu. "Maskillu, botones (V-arrig)" A Apend. Relacionado quizá con maskuilo (2). 

maskin. "(B), llorón" A. 

maskor (L-côte ap. A; Deen II 158 , Lar, Aq 316 (G), Dv (V, G), H), maxkor (L-côte-ain ap. A; SP, Dv, 

H), mazkor, maskur (H), maxkur (L? ap. A (que cita a Hb); Urt III 319, H), mazkur (Urt V 259), maixkor (H). 

�1. Concha; valva. "Pechina" Aq 316. Harriet da maxkor, maixkor y maxkur como formas diminutivas. � 

Itsasoak [...] hegira etxatzen zituen maxkorrak, adarxoak, belhar ondoak [...] eta bertze halako nahaskeriak. SP 

Phil 129 (He 132 maxkurrak). Kausitzen baduzu harea xehea zeinbait mazkor ttipi gorri duela. INav 85. Iondoni 

Iakako maskorrak bezalakoak. Ib. 80. Txaberamak darama / gañean maskorra. It Fab 148. Maskorra idurin 

duten arriak. Izt C 50. Itsas bazterreko zilho baterat ur eramaten maxkur batean. Hb Egia XI. Kurkuiloa, 

maxkurrean. Hb GH 1928, 404. Maskor itsusian gordea dagoen perla. Otag EE 1882c, 510. Itxasotik maskorra 

edo txirla baten arturiko uragaz. Itz Azald 26. Emaztekiak maxkor edo arrain-beharri zorrotz batzu eskuan. Prop 

1902, 239. Mazkor edo arrain beharri handi batekin. Ib. 184. Mendi-tontorrean idorotako maskorrak. Zink Crit 

32. Buruban [zangurrubak] beti daruan maskorrari eskerrak. Otx 59. Maskor zulatuak. JMB ELG 31. Maskor 

ximurrak. Ibiñ Virgil 89. Beilaren trastu bitxienak soinean: [...], maxkur, arrosario luze, ez du deusen eskasik. 

Lf ELit 179. Abereak bere maskorra eratzen duen bezela. MEIG IX 136 (en colab. con NEtx). � Crustáceo. 

"Coquillage, la coquille et le poisson qu'elle renferme" H. � Perla-maxkorrek bere arteko zaharrena 

aitzindaritzat eta gidaritzat hautatzen dutela. ES 142. Asi zan [txakurra] maskor jaten. It Dial 21 (Dv maxkor; 

Ur kontxak, Ip arrain-küsküdün). Perlen orde, maxkurrak biltzen zituen. Hb Egia 48. Lukrinoko maskorra. 

"Conchylia". Or JBDei 1919, 253. Goietatik datozen ur lasterrak arrai ta maskor ugari dakarzkite. Anab EEs 

1920, 69. Maskorrak saltzen portuges tratularier. "Coquillages". Ardoy SFran 162. �2. (Deen I 420). Adorno 

metálico de un libro, en forma de protuberancia redonda. 

- MASKOR-ARRAIN. "Algenses pelagiae, maixkur arráñak" Urt I 485. "Cochlea, txirla, maxkur arraña, 

mazkur arraña" Ib. V 259. "Berberion, txirla, [...] maxkur arraña" Ib. III 319. 

- MASKOR-MAILA. Estrato donde se encuentran restos arquelógicos de conchas. � Geok ere Santimamiñen, 

azpiko maskor-mallan, asturtar-antzeko suarri-pikotx eta ziri batzuek billatu ginduzten. JMB ELG 58. 

maskordun. "Conchudo" Lar. 

maskorreria, maxkorreria (L-ain ap. A � Dv). � "Collection de coquillages" Dv. 


mende. 

205


maskorte (Lar � H), maskorta (Izt C 206). � "Galápago, especie de tortuga" Lar. � Ber gaiza lizateke 

tximinoa nahi lükianak maskortiari izkontü. Egiat 225. 

maskortsu (Lar), maxkortsu (SP, sin trad.). � "Conchudo" Lar. 

maskortxo (Lar, H (s.v. maskor)), maskortxu (H, s.v. maskor). � (Dim. de maskor). "Conchilla" Lar. � Nola 

bagak [...] utzitzen zituzten [...] txirlak, maskortxuak. Echve Dev 158 (SP 129 maxkor, He 132 maxkur). � 

"Maskortxoz bular josia, ezta beti Santiagotik etorria, poitrine couverte de coquilles, n'est pas toujours venue de 

St. Jacques" H. � Pequeño crustáceo. � Eta kolore gain-gañekoa / maskortxo batek emana. It Fab 163. 

maskuilo (-ullo Lar, Añ (G), Dv (G), H), maskuilu (-illu G ap. A; H (-ullu)), maskuli (H), maskulo (G-azp ap. 

A), maskulu (H), maskuri (L, BN ap. A; Izt 11r, H), maskurio (L-côte ap. A), maskilo (-illo AN-larr ap. Asp 

Leiz2), maspulo (G-goi ap. A), maxkuru (R ap. A), mazkulu (Gc ap. A), mazkuri (L, B, BN-baig ap. A), 

mazkurio (L-côte ap. A). �1. Ampolla de la piel. "Vexiga, la que se levanta en el cutis y se llena de agua" Lar y 

Añ. AxN explica ikhorzirinak (90) por maskulloak. � Auts onekin egiten dan enplastoak erre eta maskulluak 

ateratzen ditu. It Dial 17 (Ur puslak, Dv phintzak, Ip züsküllü). Ibilli ta ibilli, oiñak egostu yakaz eta oinpeetan 

urbatuak ditu, maskuilluak. Erkiag BatB 115s. �2. (Lar, Añ, H), maskulo (G-goi ap. A; H), maskuilu (H), 

maskulu (H), maskuri (H). "Grano en la cara", "postilla, por los granos" Lar y Añ. "Bouton, pustule" H. 

"Granillos que salen por efecto del calor" A. � Larru-azaleko pikorta, puslo edo maskullu oek legortu eta 

erortzen dirana. Aran-Bago ManMed 224. Puslo edo maskullutan. Ib. 237. Amar edo amabi mazkuri zituenak 

arpegiyan. Iraola 137. �3. maskuilu (Gc, AN ap. A), maskulo (G ap. A), maspulo (G-goi ap. A). "Burbujas a 

flor de agua" A. � Irakiten edo maskulloak botatzen asten bada. It Dial 51 (Dv punpuilak, Ur puspulutxuak, Ip 

küsküllü). Jaboi-urezko maskuloak. Arr Bearg 276 (ap. DRA). Aizezko maskulloak urpetik ateratzen badituzute. 

Anab EEs 1920, 67. Iduri dute gazur-pertzean / lêr-berri diran maskulo. Or Eus 86. �4. maskuri (Dv � A). 

Sabañón. 

- MASKUILO-EGILE. (Lo) que produce ampollas. "Vexijatorio, maskullogillea" Lar. 

maskuilo. v. maskuri. 

maskuiloka. � Burbujeando. � Ontzian ixuriz maskulloka [ref. a la sidra] Onintza in Onaind MEOE 1034. 

maskuilotsu, maskuritsu (Dv � A). � "Qui est sujet aux engelures" Dv. 

maskul. "Manoseado" A Apend. 

maskulatu. � Bascular (?). � Piziak maskula. Herval 170. 

maskuldu. "Manosear" A Apend. 

maskulli. v. maskuri. 

maskulo (V-m ap. A), maskulu (Lar, H). � Caracol. � Maskuloak bezela astitsua. Zink Crit 62. 

- MASKULO-JATE. Caracolada. � Gaubean aparitan / maskulo iatea. Azc PB 235. 

maskulotxo, maskulutxo (Lar). � (Dim. de maskulo). "Caracolillo, caracolito" Lar. � maskullutxu. Caracolillo 

de mar, magurio. � Maskullutxuak, txirlak ta belartxuak bezala utzitzen dirala eramaten. Echve Dev 158. 

maskulu. v. maskelu; muskuilu. 

maskur. �1. De manos agarrotadas. "Gafo de manos, maskurra" Lar Sup. Deducido probablemente de 

maskurtu. �2. "(L?, BN?), callo" A. 

maskur. v. maskor. 

maskuri (G-to; Lar, Añ (G, AN), Izt 120v, Dv (G), H), mazkuri (G, AN-araq; vEys (G)), masjuri (AN-egüés- 


mende. 

206


ilzarb-olza), maskui (G-to-nav), maskurio (G-bet), maskuilo (-ullo H), maskuilu (-ullu H), maskulli (AN-gip), 

maskulu (H), maskulo (H), maskilo (-illo AN-araq), maxkuri. Ref.: Bon-Ond 140; A (mazkuri); Garate BAP 

1949, 361; VocNav (axeri-danza); Iz Als (maskui), To (maskuiye); Satr VocP (maskillo); Zt (comunicación 

personal; maskurio). � Vejiga. "Maskullo haizez hantua" H. Cf. VocNav: "Mascuri, nombre que dan a la vejiga 

del cerdo inflada (Cirauqui)". v. 1 bixika; cf. maskuilo. � Sagardoak [...] maskuri edo puxiga bizkortu eta 

gernua edo usuria eragiten du. Ayerb EEs 1916, 15. Arraien mazkuri ala bixigak. Anab EEs 1920, 68. Esanbearrik 

eztago Etxegurenen maskuri urduriak, abagune oni eskar, artu bide-duan lasa-aldia. Ldi IL 47. Garrian 

maskuri (puxika) bat eukan odolez beteta [...], ezkutuan (V-m). A EY II 283. Bere maskuriko gaitz orrekin [...] 

uxuria odolakin nastutzen asi zaion itxura daukala. JAIraz Joañixio 164. Mutikoer zarta zarta ez zen, ez, 

"mazkuri". Gurbindo "Kilik, Zaldiki-Maldikik" (ap. DRA; parece referirse a la vejiga inflada con la que pegan 

los cabezudos). Orratza sarturiko puxika edo mazkuri arro arola lez. Erkiag Arran 95. Koipez betetako maskuri 

bat, puxika bat. NEtx LBB 186. Globoa ez da nolanahikoa, gaurko gure begiek ikusten dituztenen antzeko 

maxkuri haizatua. MEIG I 170. 

- MASKURIA HUSTU. "Hacer aguas menores, maskuria ustu [...] (G-goi, AN-larr)" A EY III 241. 

maskuri. v. maskuilo. 

maskurikada. "Vexigazo" Lar. 

maskurio. � "Chirlo de mar (FSeg)" A. � Iateko arrain, txirla, maskurio-ta ao-gozagarriak ugari ziran bertako 

itsasoan. Zait Plat 14. 

maskurio. v. maskuri. 

maskurtu. � Ampollarse. "Hacerse ampollas en la mano, maskurtu" Izt 11r. Sg. Azkue, que cita el ej. de 

Axular, "encallecer", aunque 'ampollarse' parece convenir mejor al texto. Sg. Oihenart (O-SP 230), a quien 

siguen Pouvreau, Duvoisin y Azkue, y que seguramente lo toma del mismo texto, "s'endurcir. Eskuak 

maskurtzen dira, quand on ne peut les plier". Larramendi (Sup), que traduce "(hacerse) gafo", tiene tbn. muy 

probablemente como fuente a Axular. Cf. maskuilo. � Halakoari eta haiñari [usatuari] etzaitza hain fite eskuak 

maskurtzen, ikhorzirinak egiten, eta ez haragiak ethentzen eta ez minberatzen. Ax 90 (V 61). 

masma, masmau. v. marasma. 

masoi, masoe. � Masón. v. framazon. � Protestantia zeinda masoi artekua. AB AmaE 347. Lur-erbesteko 

masoiak. Azc PB 363. Masoen kontrakoak. Itz Azald 212. Masoi-arpegia eukala. A BGuzur 114. Masoien 

eskumakil izan zala. Or SCruz 139. Masoiak eta protestanteak / alkar arturik dabiltza. Tx B I 52. Masoiak 

zirala-ta. Enb 36. Ez masoiak baizik tripazaiak besterik ez zeratela. Lab EEguna 65. Halako masoi usaina edo 

dariolako [Durkheim-i]. MIH 396. � + mazoin. Masón, albañil. � Erdi Aroko hargin-igeltseroek, hots masoi 

edo mazoinek. MEIG V 110. 

masoitzar. � Aum. de masoi. � Habanatiko masoitzar amurratu baten itzulpena. A Ardi 122. 

masoka (SP � Dv y A). � "Masoka , instrument de ferrerie" SP (Azkue interpreta como palatal la 

doble s de Pouvreau). 

masokista. � Masoquista. � Masokistak: --Min egidak! Sadikuak: --Ez! Mde Pr 68. 

mason (Sal, R ap. A), masun (Sal ap. A Apend), mazon (Lh). � "Pan de comuña con un poco de harina, se hace 

para los perros" A. 

masoneria. � Masonería. � Zer da masoneria? Itz Azald 54. 

masopa (Izt C 206 � H), mazopa (V-ger-m, G-bet ap. A; Lar, H), mazopla (AN-gip ap. A), marsopla (Elizdo 

EEs 1926, 34), marzupla (Lh). � Marsopa. "Peces grandes, negros, malos, vulg., arroaque" A. "Marzupla (L; 

Lf), dauphin, orque, souffleur (pois.)" Lh. "Marzupla, dauphin" Lf GAlm 1957, 33. Harriet, para la forma 

mazopa, cita a Pouvreau, pero no lo encontramos. � Izurdia ta masopa. Inzag RIEV 1923, 504. Mazopak ere 

txikiyak janaz / bokoia añako aliak. Tx B II 97. Masopak / mendebalderuntz / ihesi joan direla. Lasa Poem 108. 


mende. 

207


masorka. v. marsoka; mozorka. 

maspasatu. v. mahaspasatu. 

maspatze. v. MAHATS-BATZE. 

maspil. v. 2 azpil. 

maspildu. v. mazpildu. 

maspreza (SP (que cita a O) � vEys y H), mapreza (Urt, Dv). � Bauprés. "Aplustre, [...] maprezako bandera, 

untzi aitziñeko bandera" Urt II 167. "Beaupré" Dv. � Haurraren eriak erakusten zuen untzi-aintzinean, 

masprezaren ondoa. GAlm 1961, 54 (ap. DRA). 

maspulo. v. maskuilo. 

1 masta (V, G, L ap. A; SP, Deen I 19, Urt II 243, Lar, Añ, VocBN, Dv, H), maste, mastra (V-m, L-ain ap. A), 

mastre. � Tr. Documentado en textos septentrionales y meridionales desde mediados del s. XVIII. En DFrec 

hay 18 ejs. �1. Mástil. � Unziaren bi mastak. INav 56. Zur luzeak edo mastak. Mb IArg I 199. Eta masta 

jautsirik, hala ziren eramanak. Dv Act 27, 17 (Lç y TB belak, He berga nausia, Ol zapiak, Ker oialak). Untzia 

zihoakun nahi zen bezala / Masta denak trebeska, xirxiketan bela / Gosea xopan eta leihorra urrunsko. Hb in 

Onaind MEOE 497. Mastarik gabe bazabillan [untzia]. EE 1884a, 314. Orratza galdua; mastak eroriak. Lap 15 

(V 9). Gure untzi ttikiak etzuen masta bat baizik. Prop 1892, 226. Gure ontziek masta bi eukazan. A BGuzur 142. 

Maste ta aize-oialak. Ag Kr 197. Mastaren lokarriak edo sokak. Echta Jos 203. Iru mastadun ontzi ederra. Kk 

Ab I 80. Ontzi-mastak. Mde HaurB 5. Kirrinka dago masta. Gazt MusIx 79. Untxitxo onek jo abenian / itxasua ta 

mastrian / orduterantxik iriltzarri [sic] zan / Grazianatxu neuria (V-arr). Balad 140. �2. Asta. � Ezarri zuen 

Moisek / masta gaiñean sugea. Gç 66. �3. "Mastra (B), apéndice a modo de escalera que se pone al carro para 

transportar grandes cargas de helecho" A. 

- MASTA-HAGA. Mástil. � Horra non mariñel batek masta-haga baten puntatik egiten duen oihu: "Lurra, 

hara lurra!" HU Aurp 51. 

- MASTA HANDI. Palo mayor. � Igande guziez egiten zuen predikua masta handiaren ondotik. Laph 199. 

- MASTA-MAHAI. Cofa, plataforma de lo alto de un mástil. � Umore txarrez jartzen zenean, masta-maira 

joan eta antxen egoten zen. "Cofa". Etxde Itxas 156. 

- MASTA NAGUSI (nausi SP, sin trad.). Palo mayor. � Maste nausia erasten gebiltzala. Ag Kr 103. Ausi ta 

jausi zan masta nagosia. Echta Jos 203. 

- MASTA-OIHAL. Vela. � Itsas-egoz ta mast-oialez, txoria egoz bezala, dabiltzan ontzi andiak. Mb IArg II 

278. Ontziak zituen sokak, anastak eta mast-oialak. Ib. 280. 

- MASTA-TANTAI. Mástil. � Lema ta endaitzak okertuta edo zatiturik, mastatantaiak kikoloka. Erkiag Arran 

78. 

- MASTA-ZIRI. "(AN-gip), cuñas con que se afianza el mástil de las lanchas" A. 

2 masta. "(S; Foix), baiser" Lh. 

mastaba. � Mastaba. � Mastaba onen baitan gordetzen diren misteri guziak. Etxde Egan 1961 (1-3), 80. 

mastabide. � Camino de cuerdas entre los palos (?). � Igo ziran mastabidera. Echta EEs 1912, 137. 

mastadi. � Arboladura. � Mastadi liraiña zeukan eta bela txipi asko. Etxde Itxas 144. 

mastagai, mastragei (V-m ap. A). � "Troncos de que se hacen los mástiles" A. 

mastagaineko. "Masteleros, en el navío" Lar. 

mastaka. "(S), avec force baisers" Lh. 

mastakatu. v. mastekatu. 


mende. 

208


mastakatu. v. mastekatu. 

masta-masta (S ap. A; H), maxta-maxta. �1. "Masta masta iaten hari ziren" H. "A dos carrillos (comer)" A. � 

Büria altxatzen die [behiek] bere alha artetik, edo so dagotza esnaur masta masta. GH 1929, 173. Eta bere 

usaiako xokoan ttottoturik maxta-maxta jaten. Erdozainzy-Etchart "Larrazkena" (ap. DRA). �2. Besuqueando. 

"Besuqueo voraz. Lacombe" DRA. � Ezpainak masta-masta ariaren bortxaz osoki markestuak. Etcheb MGaric 

98 (ap. DRA). 

mastaño. � Dim. de 1 masta. � Habil hara ta habil hunat, / mastaño horren gainera (BN-mix). A CPV 959 

(tbn. mastaño en versiones de Hasparren y St. Jean de Luz in Balad 88 y 89). 

1 mastar. "(V-oroz), divieso" A. 

2 mastar. � "(Vc), cubo del centro de la rueda" A. 

- MASTAR-AINEPER. Pezón del cubo de la rueda. � Mastar-añeperra erdi-erditik zartatuz. 'El extremo del 

eje'. Zait Sof 30. 

mastatu, masta (L-côte... ap. A). � "Mezclar, revolver, confundir" A. � Sotoan edo arnotegian mutila ari da 

botoila betatzen, hau jasta eta hura masta. Egunaria 7-4-1969 (ap. DRA). 

mastegi. v. mahastegi. 

mastekatu (Sal, S, R; Arch VocGr, Gèze, H), mastakatu (H), maztekatu (VocS 137), mastikatu (V-gip; Urt V 

409), mahastekatu (VocBN (-tst-), H), mastrikatu (G-azp). Ref.: A; Lrq; Iz IzG (erropia); Elexp Berg. �1. 

Morder; masticar. � Eta mastakatzen zituztén bere mihiak dolorearen handiz. "[Ils] mâchaient". Lç Apoc 16, 10 

(He y TB ausiki, Dv, Ur (V y G), Ip y Echn jan, Ol ozka ari, Ker aginka egin, IBk e IBe hozka egin). Behar dea 

mahastekatü Ostia seindia? CatLan 140. Ñiska ñaska arroitu egiten zion mastekatako tenpran. Mdg 132. � 

(Fig.). � Berrogei urthean mina mementoan igaraiten dena dereikü bethi megopiak mahastekatzen ta arra 

mahastekatzen. Egiat 250. � Mascullar. "Españula ere amiñi bat mastekatzen zian (BN-ciz)" Gte Erd 73. � 

Debrien lanak zituen frantses hori ezin mastekatuz. Ox 191. �2. "Sucer" Ht VocGr 428. �3. "Mastakatu (BNlab), 

besucar, besar repetidamente. Haur hoi utzazu mastakatu gabe" A. � Musu harekin [iguzkiak] mendiak 

maiteki mastakaturik. Barb Piar I 111. 

mastekatzaile. � Mascador. � Pipazailen edo mastekatzailen belhar maite baliosa [tabakoa]. Prop 1895, 82. 

mastelari. "Masteleros, en el navío" Lar. 

mastellaka. "(R), ovillo que se forma dando muchas vueltas con el hilo en una dirección y luego otras muchas 

en sentido opuesto; al revés de ailliko, que se hace como la pelota" A. 

masteri. v. mahastegi. 

mastero (SP (sin trad.), Dv). � "Mât d'artimon" Dv. 

masteta (V-ger). "Nombres de bancos de proa a popa: a) Aurre (V-m), aurretosta (V, G) [...] i) Masteta (V-ger)" 

A, s.v. tosta. 

masti. "(L), mâtin" vEys. 

masti. v. mahasti. 

mastik (Urt, VocBN, Gèze), mastika (T-L). � "Colla, kola, bizka, mastika" Urt V 313. "Mastic" T-L. 

mastikatu (VocBN, Gèze). � "Mastiquer, garnir de mastic les fentes ou les jointures des vaisseaux formés de 

diverses pièces, afin d'empêcher le passage des liquides" VocBN. 


mende. 

209


mastikatu. v. mastekatu. 

mastin. � Mastín. � Artzaiak lokartu zren ta txakur mastina ere bai. ZMoso 41. Artsalde batez agertu zaikun 

gure korliala mastin txakurko bat. Ib. 40. Otsoen kontra emateko bazren txakur andiak ta diaitzen zren mastinak. 

Ib. 35. 

masto (Sal, R). Ref.: VocPir 356; A; ContR 521; EAEL 37. � "Macho. Txerri masto, mando masto, eper masto" 

A. 

mastoste. "Remero de trainera que se coloca en el puesto central, es decir, en séptimo lugar" Echaide Orio 124. 

mastra (V-gip; A): Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. � "Hojarasca en las plantas" A (que no cita fuente). "Follaje de 

las plantas, sobre todo hablando de hortalizas. Patatak aurten mastra aundixa dauke" Elexp Berg. 

mastra. v. 1 masta. 

mastraka (V-gip). �1. "Comido muchas veces por el ganado, como los árboles" Iz ArOñ. �2. "Persona o planta 

baja y ancha, que no llega a donde debiera" Iz ArOñ. 

mastraka. v. matraka. 

mastrakatu. v. mastrikatu. 

mastrana (V-m, G-bet; FauMar), matrana (G-bet). Ref.: Arzdi Peces; Zubk Ond 237. � "(Phycis tinca)" Arzdi 

Peces. "Brótola de fango" FauMar 55 y Zubk Ond 237. Cf. matran. 

mastrekatu. Figura en SP, sin trad. 

mastrikagarri. "Marchitable" Lar. 

mastrikatu (Lar � H), maistrekatu. �1. "Marchitar" Lar. � [Lirio bat bezalakoa dan] birtute eder au uxaldua, 

maskaldua eta mastrikatua geratzen da. AA I 596. Landare ederra, beti erbala eta umilla, beti miñez, 

mastrikatua dago; etzaio ia gelditzen ez lorerik eta ez orririk. Otag EE 1882c, 510. Oso mastrika udaberriko 

lore arantz gabekoak. Id. ib. 280 (en Onaind MEOE 372 aparece copiado mastriki). Añ erraz mastrikatu eta 

galtzen dan lore minbera. Arr Bearg 447 (ap. DRA). Olio tantoa zabalkorra dan bezelaxe, edari txirristadak 

gorputz barruko gi me biguñ guziak maistrekatu egiten ditu. Ayerb EEs 1916, 15. Gure izkuntza, amaikatxok 

mastrikatu naiean erabilli dute; alaz guziz-ere, zenbat eta mastrikatuago eta orduantxe ta usai gozuagoa bota 

izan digu. EEs 1917, 130. �2. (G; Lar, H), mastrakatu (G-azp-to). Ref.: A (mastrakatu); Iz IzG (erropia). 

"Estrujar", "apeñuscar, ajar apretando con las manos" Lar. "Manosear, estrujar" A, que cita Arrue. "Erropia 

mastrakau ondo, estrujar bien la ropa mientras se la está lavando" Iz IzG. v. marruskatu. �3. Oprimir. � Eta 

ikhusiz hetarik bat zeini bidegabe egiten baitzioten, hartu zuen haren phartia, eta mendekatu zuen mastrikaturik 

zena, Ejipzianoa hilzez. TB Act 7, 24 (Lç bidegabe hartzen zuena, He gaixki trataua, Dv bidegabe egartzen 

zuenari, IBe zapaldua). �4. Machacar. � Mastrikatzen dira almerizean gibelerraiak. Cocinan 14. 

mastrikatu. v. mastekatu. 

mastrikea (det., Lar � H). �1. "Marchitura, [...] mastrikea" Lar. �2. mastrika (Lar � H). "Estrujón" Lar. 

mastru. v. maistru. 

mastuku. "Mastükü, elhepide, solaspide berri bat" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

masturi. v. maiasturu. 

masun. v. mason. 


mende. 

210


masurta, masusa. v. 1 masusta. 

1 masusta (V, G, AN-gip-larr; Lcc, Lar, Añ, Dv (V, G), H, Zam Voc), maxusta (+ -xux- AN-larr), maraxuxa 

(maa- BN-baig), maazuza (Lh (BN)), masustra (V-ger), masusa (Ae, S; H), masurta (+ -zur- G-nav), 

ma(t)zusta (G-to), masosta (G-nav (-soz-), AN-araq), marzusta (L; Lcq 30), marzuza (BN-baig, Sal, R; SP, s.v. 

martutzak), marzuzi, marzoza (Sal), martzuza (AN-ilzarb; H (BN)), matsutsa (AN-5vill), matsuts (AN-5vill, 

Ae), matxutx (AN-5vill-ulz), matust (AN-larr), maxoxa (BN-baig), maxuxa (AN-ulz, Ae), maxurta (G-nav), 

mazurtza (AN-gip-5vill, BN-baig (-rz-), Ae), mazuza (R; VocBN, Dv (BN), H), mazuzta (BN; vEys, Dv, H), 

mazuztra. Ref.: VocPir 685, 686 y 685n; Bon-Ond 150; Alth Bot 14; A (masusta, maaxuxa, masustra, masusa, 

marzusta, matsutsa, maxoxa, mazuza, mazuzta); A Apend (marzoza); Lrq (masusa); Arzdi PlantR (marzuza); 

Ond Bac (maxurta); Satr VocP (mazurza); Iz To (matzusta), ArOñ, UrrAnz, Als (masurtak), IzG (matxutxe), R 

310; Echaide Nav 96; Etxba Eib; Asp Leiz (masuste); Elexp Berg. 

�1. Mora, zarzamora. "Çarçamora" Lcc. v. martuka, martutz, martxuka. � Izango zerare marrubi bat milla 

masustaren erdiyan jarriya. Bil 161. Bigunago zegoan sasiko masustarik elduena baño. Ag G 40. Malubiak ta 

marzuziak bazterretan. Garral EEs 1921, 106. Masustetan aurpegia ubelduta. Or Mi 25. Ezpainondoak masustaugelduz 

beztuta. TAg Uzt 156. Ababatxoa ttunttulun berde; / ababatxoa masusta. Canc. pop. in Lek SClar 137 

(mazuztra en otra versión de DRA). Masusta koloreko arpegi ura. JAIraz Bizia 89. Masustak, elduegiak. Gand 

Elorri 17. Bekoki lokuneak masusta gorrizkaz mazkaldu zizkien. Ibiñ Virgil 48. v. tbn. Izt C 137. Arti MaldanB 

196. � Orixe dun, ba, ez izan ta bai uste, sasipeko masuste (AN-larr). 'Ese es lo que no se pensaba'. Inza Eusk 

1928, 108 (en NaEsZarr 503 explica "buru arro ameslaria"). 

�2. (Lar, s.v. mora). Morera. � (Arbole) diskretoena da masusta edo mora (61). LE-Ir. � Zarza. � Aitzondo 

ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, izakiak doaindurik berenez ematen dituzten garau eder gozoakin ondo 

janzitako gerixa, aran [...], masusta, baixaran. Izt C 2. 

�3. marzuza (R-uzt). Ref.: ContR 533; Iz R 292. Fresa. 

�4. "Masuste, persona emotiva, que llora fácilmente" Asp Leiz. v. infra MASUSTA ZAHAR. 

�5. "Mujer dispuesta a tomarse cualquier libertad" Iz ArOñ. 

- MASUSTA-ARBOLA (H). Morera. v. MASUSTA-ZUHAITZ. � Esango diozute masusta arbola oni: atera 

zaitez suztarretik. Oteiza Lc 17, 6 (Brunet masusta arbol; Ker masustondo). Bereala asten dira masust arbolen 

ostoa jaten. It Dial 5 (Ur masusta arbola; Dv martzoka, Ip marhügatze). Morera zeritzaiona bera, masustaarbola. 

Munita 26. 

- MASUSTA BELTZ. a) "Masustrabaltz (V?, msLond), morera, moral" A. b) Pettanek itsutuki maite zuen 

bildotx bat, maraxuxa beltxa bezain beltxa. SoEg Herr 10-4-1958, 1 (DRA traduce "mora (fruto)"). 

- MASUSTA-GORRI. "Masustragorri (V?, msLond), frambueso" A. 

- MASUSTA-LORE. Flor de zarzamora. � Masusta-lorez jantzirik / goitik datorkion garra. NEtx LBB 264. 

- MASUSTAPEAN. Bajo la morera. � Goiz batez masustapean esan-itz goxoekin ametsetan. 'Sous le mûrier'. 

Or Mi 53. 

- MASUSTA-SASI. Zarza. "Mata" Añ. � Masusta-sasia dago loretan. Ldi BB 118. 

- MASUSTA TXIKER. � Masusta txikarra. Mg PAb 188 (en una lista de arbustos; cf. masustabe). 

- MASUSTA-TXORI (Izt C 199; maxuxe-xori BN-baig ap. A; mazuz-xori BN ap. A; mahazuza xori Darric ap. 

DRA). "Curuja o curruca, gorrión del género silvia" A. "Papamoscas, un pájaro" Ib. "Becafigo, parafigo (Darric)" 

DRA. � (Fig.). Presumida. � Orain ere zu, beti bezelako mazuztxori ta txirripixtiña. Alz Burr 18s. 

- MASUSTA ZAHAR. "Quien llora sin fundamento (AN-larr)" Gte Erd 153. 

- MASUSTA-ZUHAITZ. Morera. v. MASUSTA-ARBOLA. � Masusta-zuhaitz honi esango zeniokete: [...]. 

IBk Lc 17, 6. 

2 masusta (L-sar ap. A), matzuzta (SP � H), matxusta (Arch ap. DRA). � "Sorte de mal, feu volage" SP. 

"Granos de la piel que producen gran comezón" A. DRA traduce como "fuego fatuo", pero sin duda debe tratarse 

de una mala interpretación de "feu volage". v. 2 basasto. 

masustabe (V ap. A, que cita a Mg y Ur), masusta-habe. � Morera. � Masustabia. Mg PAb 188 (en una lista 

de árboles). Txiribirijen arrak masusta abiaren orrija [jaten daben] legez. Ur Dial 15s (It masust arbola). 

masustakala, masustrakala (G-goi). � "Pájaro con el canto del chimbo y del ruiseñor" A Apend. 

masuster (Lcq 146), marzuzer (SP, Lar (s.v. mora), Lcq 146, H (-rtz-)). �1. Morera. � Erran ahal zinezakeote 

marzuzér huni: Erroetarik ilkhi adi. Lç Lc 17, 6 (Ker masustondo). �2. "Mora, frutal del moral, [...] marzuzera" 

Lar. 


mende. 

211


masustondo, mazustondo. � Morera. � An ikusi nexka masustondo gañean. Or Mi 17. Masustondo oni "errotik 

atera ta itxasora alda adi" zuek esan ezkero. Ol Lc 17, 6 (Ir YKBiz 310 y Ker masustondo; Lç marzuzér, He 

mora ondo, TB martholza ondo, Dv martzoka ondo, Oteiza, Brunet masusta arbol(a), Leon marthots-ondo, Or 

piku zoro, IBk masusta zuhaitz). Mazustondo orritsu baten abar tartean. AEmil AndreM 141. 

masustra. v. 1 masusta. 

mata. �1. "Braña o mata" Lcc. �2. "Bouquet de fleurs ou feuilles" H. 

matahami (BN-mix, S; Dv, que cita a SP), matahame (S), mataami (BN-lab). Ref.: A; Lrq; EAEL 133. �1. 

"Especie de buñuelo" A. "Crêpe" Lrq. "Matahami (mot béarnais, qui correspond au français 'matefaim'), crêpe. 

Crêpe se traduit généralement par kruxpeta (mot gascon d'origine)" GH 1933, 233. v. kausera. � Lardoz 

matahamiak janen dütügü. Broussain ms. (ap. DRA). Ihautiria zenaz geroz, hanitz etxetan egin zituzten ere 

matahamiak --jastatzeko doi-- bai eta han-hemenka kauserak. JE GH 1933, 128. � (Fig.). � [Kuntsellü 

jeneralak eman dü] 5 milliu iazarriez hunki herrientako [Urdiñarbe, Müsküldy-ek] beitükie matahame hortan 

parthe. Herr 28-5-1959, 3. �2. "(S; Foix), crème" Lh. 

� Etim. Del gasc. matahàmi "abat-faim, mets pesant, copieux; pièce de résistance d'un repas; pâtisserie lourde, 

grosse omelette" (Palay). 

matadegi. � Matadero. v. mataderia. � Matadegiko ondakiñak, arrai-iriña-eta eman bear zaizkie jaterakoan. 

NekIr 98s. 

matadera. � "Feuillure" Dv. "Ranura, encaje, canal que se abre en un madero, piedra u otro material para hacer 

un ensamble" A. 

mataderia (G-azp; Lar), matari. � Matadero. Cf. Echaide Orio 124. v. matadegi, matadero. � Mataderiya 

non dan badaki. Tx B II 96. Mataderian ikusten diran bei argal eta koipe ori-kolore txarrekoak. Oñatibia 

Baserria 18. Etxean da beirik ederrena, [...] uztarrirako utzi edo mataderira saldu bearra izaten da askotan. 

Oñatibia Baserria Ib. 129. Esnea saldu ta... matarira / sei-zortzi eramanaldi. Basarri Auspoa 55, 65. Mataderiko 

sarrera. Uzt Sas 200. 

matadero, mataderu. � Matadero. v. mataderia. � Mataderu aretan azur bat edo beste lortzen eutsan. Erkiag 

BatB 49. 

matadura. � Matadura. � Astean bein balezarzue / auts otza ta brasea, / agaz osatu lekidizu / matadurako 

frezea. Lazarraga (B) 1159vb. Ille guziya juana, / dana pelatuba, / matadura bat badu / pasten neurrikua. Noe 

41. 

matagin (G-nav). Ref.: A; Iz Als. � Colmillo. v. letagin. 

matail. v. matela. 

matail. v. matela. 

mataina. "Matañe, mollejas, en Zaldibia" Garate 7. a Cont BAP 1957, 51. 

mataka. �1. "Combat à mort" H (que cita el ej. de Laphitz de mataka aldi). �2. "(BN-arb), luchando (?). Joka 

mataka ari izan dira, se han pegado con furia" A. 

matakabras. "Hala deitzen dio zenbaitek, [...] haize hotzenari, izotz-beltza dakarrenari. Matakabras baiño 

okerraua. Oso okerra, bihurria. Zuen mutiko ori matakabras baiño okerraua dok" Elexp Berg. 

matakaldi (L, BN ap. A; Dv), mataka-aldi (H). � "Lucha (?)" A. Duvoisin, Harriet y Azkue citan el ej. de 

Laphitz. � Bainan deabruarekin behar zuen oraino mataka aldi bat egin. Laph 70. 

matakan. "Garrote para apretar sacos de carbón" A Apend. 


mende. 

212


matakatu (Dv � A). � "Se battre, se livrer à une lutte violente" Dv. 

matakuzki. v. matazuzki. 

matala. v. matela. 

matalaz (Urt Gram 25, Arch VocGr, Gèze, Dv), matelaz (Ht VocGr 383), matelas (SP, Lar Sup), matalatz (B, 

BN-baig), mattalazo, matazal (G-nav). Ref.: Satr VocP (matalatz); Garbiz Lezo 102; Izeta BHizt2 (matalatz). � 

Colchón. "Goatzeain matalatza ondatue dago" Izeta BHizt2. Ondarra (Bac 405) niega el uso en Bacaicoa de la 

var. matazal que trae Garbizu. Cf. JE Bur 189 matelas usado entre comillas, parece que como término no vasco. 

� Zu guri zauntza / Matalazean, / Ban' en' etzauntza / Da lur hasean. O Po in Vin 103 (aparece en un 

cuadernillo impreso separadamente, con variantes respecto a los otros ejemplares). Matalaza gau guziez 

bazterrerat zuela uzten eta taularen gainean zela etzaten. Elsb JBBizia 50. Haurren ohe guziak matalaz 

bederarekin. HU Zez 165. Haur ttipien etzangian, mattalazoaren eta hartan gañen ezari oihalaren artia kasetaz 

forratzen deia. Eskual 24-4-1908, 4. Oheko matelaza, egur azal hezez egina. StPierre 24. Müble eta matalazak 

geletarik ganerrerat hüsten. Herr 21-3-1957, 3. Har-azu bizkarrean zure matalaza. P. Charritton Gazte Junio 

1958 (ap. DRA). Dena lili gorrail, matalaz perde batean xixtatuak bezala. JEtchep 43. 

- MATALAZ-AZAL. "Matalaz-axal, toile de matelas" Dv. 

mataldi. "Violente rosée de coups (S)" Lrq. 

matalezur. v. matelezur. 

matalgi. v. materalki. 

matalin. v. mantelina. 

matalote. � Jamelgo. � Lastanarekin enkontra nezan / [S]an Juanen aurrean / [be]re iru matalotekin / [g]auza 

galanta joean. Lazarraga (B) 1204v. 

mataluki. "(V-ple), chuleta, carne de costado" A. 

matamataloka (L-ain ap. A; H). � "Matamataloka (haritzea), jouer à la main chaude" H. "Juego de muchachos, 

que consiste en arrojar uno de ellos una pelota contra los demás" A. 

matamullo. "(BN-ciz), pisón para ajustar las piedras del pavimento" A. v. martimullo. 

1 matanta (AN-gip ap. A). � "Gaitz bageko lotutxoai suntsunak deritzaie; geldi eskukoiai, matantak" M.A. 

Iñarra Ezale 1897, 340a. "Lento, de poca actividad" A. 

2 matanta. "En varios pueblos de L llaman así a la tía, tomando la palabra del francés 'ma tante'" A. 

matantza. � "Estrago de muertos, matanza andia" Lcc. � Cuernabacako malantzak [sic], / Españolentzat 

garratzak. Azc PB 197 (in Ur PoBasc 245 matantzak). 

matapeduil. "(S-saug), pouce" Lh. 

mataputxa, matapitxa, matapixa (G ap. A), matxopeta (AN-gip ap. A). � "Palo para matar merluzas y atunes" 

A. "Mataputxa, palo mata pez" Elizdo EEs 1926, 31. � Txistas gañera, arraia jota iltzeko mataputxa edo 

arrantaborta zeritzan makill antzerako bat. Elizdo EEs 1925, 248. Arrantzari batek mazo (matapitxa) batez, 

atunak bentzuten ditu, buruan joz. Gazte Dic. 1956 (ap. DRA). 

mataputxeta (V-ger ap. A), matapuxeta (V ap. A). � Palo para matar atunes y merluzas. 

mataratzu. v. matratzu. 


mende. 

213


matari. �1. "(G-goi), recado" A. �2. "(V-m), recadista" A. 

matari. v. mataderia. 

matarki (-th- SP (sin trad.), H). � Tristemente (?). "Violemment, fortement" H (que cita a EZ). � Bortz sensuez 

atsegiña bozki hartu duena / hala matharki lezean penatzen da presuna. EZ Man I 106 (PAlt: 'aurreko bertsoaren 

bozki-ren kontrakoa da'). 

matarla. v. matraila. 

� mataro. v. matarro. 

matarra (det.). Figura en SP, sin trad. 

matarralki. v. materalki. 

matarraski (V-gip, G), matarraska (V-ger-m-gip). Ref.: A (matarraski, matarraska); Urkia EEs 1930, 24; J. 

Etxeberria EEs 1931, 42; Iz ArOñ, To, UrrAnz. �1. "Rasero, pieza de hierro para limpiar la artesa" A. 

"Matarraski da oramaian gelditzen diran ora-ondarrak biltzeko belakitxo bat" And Auspoa 52-53, 179 nota. 

"Para recoger residuos de masa", "tableta con mango en el centro, que sirve para recoger escoria, broza, etc." Iz 

ArOñ. � Gazteen poltsak irazki, / gurasoak matarraski. And AUzta 136. Gazteen poltsak zela diran irazki, aita 

ta amak etxeko zorrak pagatzeko diru-ondarrak zintzo batu bear. Ori da matarraski. Ib. 136n. �2. "Matarraska 

(V-ger-arr-oroz), persona activa, trabajosa" A. �3. "Matarraska; matarraska ori! expresión insultante" Ort Voc 

141. � Zorrak pagaiñe iñoitxik berbetan ibil barik... matarraski ori. Ort Oroig 45. 

matarraza (G-goi). "Para recoger los residuos de la harina hacen uso de matarraza, escobilla de plumas" Arin 

AEF 1960, 70. 

matarro (V-och ap. A Apend; Añ (V)), matarru (A Apend). � "Papirote" Añ. "Cozque" A Apend. "Matarru, 

cozque con el dedo en la frente" Ib. Azkue copia erróneamente de Añibarro mataro. 

matartu. Mathartzea, figura en SP, sin trad. 

matasa. v. mataza. 

matasare. v. matazura. 

mataska. "Riña, agarrada fuerte (BN-baig)" Satr VocP. 

matats. v. mataza. 

matatu (VocS 138, VocBN), matutu. �1. Sojuzgar, dominar. "Opprimer" VocS. "Mater" VocBN y Gèze. � Bere 

gutiziak mortifikatzen edo matutzen dituenak. He Gudu 58. Gorphutzak [...] behar du izan matutua, flakatua eta 

hebaindua barurez. Ib. 114. Kasu hartan gorpitzak mathatu beharzi, biziuaren ithurburia denaz geroz. AR 388. 

Poznan-eko grebak matatu zituen armada rusoak. Herr 27-8-1959, 4. �2. "Mater de coups (S)" Lrq. � Har 

biluetarik eta ereman barrukurat eta han untsa mata. AstLas 27. �3. Aplastar. � Etzuen frango beltzek bezala 

sudurra matatua, lehertua. JEtchep 84. �4. (Part. en función de adj.). Mate, sin brillo, triste. � Idekitzen dituzte 

begiak, begi ilhaun eta matatu batzu. Barb Sup 124. 

matatxa. v. mataza. 

matatxerri. � "Matanza del cerdo (Montaña)" VocNav. � Prestatzen du etxeko-andriak "mata-txerria". Garral 

EEs 1920, 28. 

matatza. v. mataza. 


mende. 

214


matatzaile, matazale (S). � "Qui roue de coups violents" Lrq. 

matausta. "(G-azp), depósito en el centro de una lancha" A. 

mataza (V, G, AN-ulz, B, S; Lar, Dv (V, G), H (V, G, S), Zam Voc; -th- Gèze, Dv (S)), matasa (V-ger-m-gip, 

G-azp; Lcc, Mic 7v, Añ), mataxa (AN-ulz, B, BN-ciz, Sal; -th- S), matax (AN-gip), matatza, matatxa. Ref.: A 

(mataza, matasa); Lrq (mathaza); Garbiz Lezo 104; Iz IzG, LinOñ 182, ArOñ (matasa), Als (lixibí), Ulz 

(mataxá); Etxba Eib (matasia); Izeta BHizt (mataxa); Elexp Berg. �1. Madeja. Según Garbizu (Lezo 104 nota), 

en Lezo matax tiene valor diminutivo. "Matazuran izpia artuz egiten da mataza" H. "Zortzi lixiba ero ber 

zituben zuritzeko matazak" Iz Als (s.v. lixibi). "Matasia ezegintzen lagundu netsan" Etxba Eib. � Tr. 

Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XIX. Al Norte sólo se encuentra en Inchauspe. � 

Itxoroskiti atera ta daruez matasak austietara. Mg PAb 139. Nire konzienzia egongo da mataza nastau 

moropildu bat legez. Añ EL 


mende. 

1 24. Khotxeian haria hartürik, egiten da mathaza. Ip Dial 6 (It y Ur mataza; Dv 

hastari). An zan matasa arildu ezin egin zana. AB AmaE 450. Beren matazak irutera olara batutzen ziran. Arr 

EE 1882a, 101. Abade iaunak arilduta eukan / mataza naste guztia. Azc PB 170. Matasa bat azkatutea baizen 

gatxa. A BGuzur 149. Ezta iñun ikusten ez matasarik, ez ardazketarik eta ez arilketarik. Ag Kr 131. Matatxa 

bezelako emakumek gustatzen zitzaizkan. Alz Bern 58. Agur nire matatzak / eta amukoa. JanEd II 42. Betiko 

gorubaz edurren matatza / eunduten diñardu ortzijan. "Hila en los cielos los copos de nieve". Laux BBa 6. Eta 

antziñako ipuin-matazak / ariltzen dira beinguan. "Udazken abestia" (ap. DRA). Ezta errez jardutia mataza 

askatuten, buru bijak badagoz marapillo baten. Otx 32. Seda-mataza ariltzen ari da. Or Eus 335. Mataza nastu 

ta biurritu baño len, aria ondo arildu ta albañatzea dagokio edeslari ikasiari. TAg Uzt 16. Gure bizitza-mataza 

gutxitzen goaz, eta eriotz-mulloa ariltzen. NEtx Antz 107. Ordurarteko maitekeri-ariak matasa biurtzea. Erkiag 

Arran 160. Artilezko mataza pare bat. Arti Tobera 271. Berriketea balitz ardatza, etxea bethe mataza. Osk Kurl 

55. Artu itzan mataza auek. NEtx LBB 161. Has gaitezen bada, zenbaitek nahasi baino nahasiago nahi lukeen 

mataza askatzen eta biltzen. MIH 385. v. tbn. Ldi UO 49. Zait Plat 40 (20 matasa). Lab SuEm 193. Azurm HitzB 

65. Berron Kijote 116. Matasa: CrIc 59. fB Ic III 317. 

� (A, que cita a FSeg), matasa (V-ger-m-gip; Lar, Añ), mataxa (BN-ciz, Sal; -th- S). Ref.: A (matasa); Etxba 

Eib (matasia). (Fig.). Lío, embrollo, caos. "(Madeja sin) cuenda, negocio enredoso, alasaibageko matasa" Lar. 

"Intrincado [...] (metafórico)" Añ. "Embrollo, asunto enredado" A. "An urten daben matasia, zuzendu ezindakua, 

el enredo que allí surgió [...]" Etxba Eib. Sólo incluimos aquí los ejs. más alejados del significado original. � 

Zenbat arima [...] katigatu oi ditubeen pekatubaren sare edo matasaan. JJMg Mayatz 112. Eskriben mataza eta 

somakari gezurrezkoen kontra. Arr Bearg 155 (ap. DRA). Zer zan ango lazka ta matasea! Ag AL 27. Itz-mataza 

guztia baño sendoago Joanesen galdera larria entzun zan. Ag G 288. Gixadi-buru egiñik txerrenak / sortu 

dauzan matasa, gorroto-edenak. Enb 209. Orixe jakin ezkero, matazea askatuta dago. Eguzk GizAuz 136. Gizon 

odolkideen oien artean ere lazka-mataza au eraiki ta irozo duk. Zait Sof 184. Etzunan bereizten ango mataza. Or 

QA 109. Ortxe egoan untze, matasa ta atsekabea. Erkiag Arran 129. Eztaukat lehengo dudetako mataza. Arti 

MaldanB 204. Edena sortu oi dauan eziñikusi ta matasea. Erkiag BatB 89. Alperrik ibilliko dira sofismak eta 

matazak saillean asmatzen. Vill Jaink 47. Bere bizitzan naikoa korapillo ta mataza sortuko zuan nobela bat. 

NEtx LBB 18. 

� Tema, materia de conversación, de narración, etc. � Ua nâsteko, Mikelek daki / zer mataza bear jarri 

[aitonari]. Or Eus 309. Ta emen daukagu poema osoaren matasa mugatua. Onaind in Gazt MusIx 153. 

� + matasa, matats. (Fig., referido a objetos que recuerdan una madeja). Cf. infra (4). � Odei matasa baltzak. 

Ag AL 77. Eguzkiaren argi-matatsetatik banatzen diran urrezko albañuak. Elizdo EEs 1929, 175. Urrezko 

mataza dirdaitsua [illeak] esku-atseginkatzen zun bitartean. TAg Uzt 122. Bakoizka asiko natxin mataza 

ariltzen, odeieri nagokala. Or QA 75. Ke-mataza. NEtx LBB 95. v. tbn. Zait Plat 90. 

� (Fig., refiriéndose a una sucesión, un conjunto sucesivo). � Bilbon asita, erririk-erri / asi du kanta-mataza. 

NEtx LBB 287. 

�2. (V-gip, G-goi). Ref.: JMB At; Elexp Berg. Copo de nieve. "Mataza galantak zien goizian" Elexp Berg. v. 

ELUR-MATAZA. � Gaiztakerige dago zelaiko matatza. "El copo del prado". Laux BBa 122. 

�3. (V-ger-m, G-to ap. A), matasa (V-ger-m ap. A), mataxa (BN-ciz, Sal, S (-th-) ap. A). "Tempestad de 

granizo. Al decir sólo mataza, refiriéndose al tiempo, se entiende del granizo; siendo preciso anteponer la 

palabra edur para referirse a la nieve. Matazea da, graniza copiosamente. Edur-matazea da, nieva en 

abundancia" A. 

�4. "(V, Sc), copo de lino" A. 

�5. "Matax (AN-gip), barrita de dulce" Garbiz Lezo 104. � Ez uste berak txotxoak orren errez egiten ziranik. 

Ezta mataxak ere. Anab Poli 76. Alako mataza zuriak egin eta guraizeakin klix, klax, aidean joaten ziran txotxo 

zuriak. Ib. 76s. 

- BIDE-MATAZA. v. bide. 

- ILE-MATAZA, -MATAZADUN. v. ile. 

- MATAZA-KORDEL (V-ger-arr ap. A; matasa-k. V-ger-arr ap. A). Hilo con que se envuelve la madeja.


- MATAZA-MAMI. Centro de la madeja. � Egillearentzako aria bazan, ez zuretzat ez neretzat matas-mamia 

arkitzeko ez da naiko [poema txiki orren aria]. Aitzol in Ldi UO 7. 

- ODOL-MATAZA. v. odol. 

� Etim. Cf. lat. mataxa y sus resultados bearneses matàcho, matàsso, etc. 

matazaka, mataxaka (R ap. A). �1. Ovillo que se forma dando vueltas en una dirección y luego en otra. �2. A 

copos. � Elurra asi zan gilboka ta matazaka (G-to). Inza Eusk 1928, 233. 

matazal. v. matalaz. 

matazaño. � Dim. de mataza. � Matazaño bat in diat eta tabernarako erdia (B). A EY IV 79. 

matazare. v. matazura. 

matazari (V-m, AN-gip ap. A), matasari (V-ger-m, G-to ap. A). �1. Hilo con que se envuelve la madeja. �2. 

Hilo enmadejado. � Astea luze gan dun Maria, non dun asteko matazaria? (B). A EY IV 79. 

matazari. v. matazura. 

matazatu (Lar, H), matasatu (Aq 431 (G), Añ (V); -aatu V-gip ap. Iz LinOñ 182). � "Aspar" Lar, Aq y Añ. Cf. 

VocNav s.v. matasar (Oroz-Betelu). � Arijak biar dau matasatu itxoroskijan. Mg PAb 139. � (H, que cita a 

Mg). Embrollar. � Zelan garbitu konzienzija ain matasadu ta naastuba? Mg CO 270 (CC 180 matasatu). Gure 

berbeta gozo, bakar, zaar, santsu au beste berbetatxu nastau batzuk matasatu nai izango daue. A Ezale 1897, 

52b. 

matazatxo. "Cadejo, madeja pequeña, para devanar" Lar. 

matazura (G; Lar, Añ (G), Dv (G), H), matazur, matazuri (G-azp-to-bet), matazare (Ae), matazari (AN; Aq 

430 (AN)), matasare (A Apend). Ref.: A (matazari, matazura); A Aezk 296. � Aspa para enmadejar hilo. 

"Devanadera en sentido horizontal" A Apend. � Arilkai, matazur eta linaiakin. AA I 572. Matazuran izpia 

artuaz, egiten da mataza [izpia] askatzen dijoan bezela. It Dial 6 (Ur ikoroskijan, Dv hastalkaian, Ip khotxeian). 

� "Matazare, aparato para hacer vencejos con juncos o con paja de centeno (Ae)" VocNav. 

matazuraketa. "Astalketa aritzea, matazuraketan, ikorosketan jardutea, dévider, mettre du fil en écheveau" H 

s.v. astalketa (tras hari-zuntza). 

matazuratu (H), matazaritu (Aq 431 (AN)). � Aspar. v. matazatu. � (H). Embrollar. "Bekatu andiekin 

matazuratuak daudenak (Mg)" H. 

matazuzki (G-goi), matazuski (VocZeg 287), matazurki (Izt C 233), matakuzki (G-azp), matakuski (V-gip). 

Ref.: A; JMB AEF 1928, 15; Iz LinOñ 181s. �1. "Aspa para enmadejar hilo" A. v. matazura. � Eztaroie gaur 

nire ume-urte gozoetako ardatz, goru ta matazuzkirik. Ag Kr 131. Matazuzkian aria bere bidetik eraman ez, eta 

txori-burua sortzen dan bezala. Zait Plat 40. �2. (G-goi). "Ardatzean egindako ariak zuritzeko eran jarriaz 

egiten dan ari txorta" J. Etxeberria EEs 1931, 42. 

matazuzkitu, matakuzkitu (G-azp ap. Iz LinOñ 182). � Enmadejar en un aspa. 

mateir. v. materia. 

matela (AN-5vill-ulz-erro-burg, L-sar, B, BN, Ae, Sal, S; SP, Lar, Aq 604 (AN), Izt 22v, H; -th- Ht VocGr 376, 

Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), matel (AN-ulz-mer, L-ain, B, BN, Ae; -th- Lecl), matail (-all AN-larr-5villaraq-ulz; 

Izt 22v (-all)), matala (H (V, G)). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 226; A (matel); Lrq (mathela); Iz Ulz 

(matéla); Echaide Nav 130; Gte Erd 225. �1. Carrillo, mejilla. "Matela ostokiak (BN-lab), carrillos frescos y 

rollizos" A. "Mathela, augmentatif de maxela" Lrq. En S, Sal y R (sg. A) significa "carrillo grande", a diferencia 

de mazela y maxela "carrillo pequeñito". v. masaila. � Tr. Documentado desde Leiçarraga en textos orientales. 

Hay algún ej. occidental en el s. XX. La forma matail se encuentra en Orixe y T. Agirre (Uzt 157). � Baldin 

norbeitek io baheza eure eskuineko mathelán. Lç Mt 5, 39 (TB, Dv mat(h)ela; He, Ur (V) y Ker matraila, HeH 


mende. 

216


mazela, Ur (G), Or, IBk e IBe masail, Ip y Hual maxela, Echn mazel, Ol matsail). Presuna ianzaharrak, mathela 

gogortuak edo horzkitua dagoenak. Ax 490 (V 317). Zure matel bietan / ondo ifinirik [jazmiña eta karmiña]. 

Gamiz 204. Berzéak zafladabát / mateléan ematén. LE Kop 167. Ekhiak bezala brillatzen ahien mathelen 

kolorik. Etch 524. Mathela lodi eta molde on batetakoak. Elsb Fram 166. Ikusi bazinute hunen min izigarria, 

nolakoa zen! [...] gorri, beltz, ubel, halako zain batzuek zaukatela matelari. HU Aurp 186. Bi musu eman diozkat 

bere matela gorriño hetan. Barb Sup 54. Matail bakoitzetan xuloa. Or Mi 7. Matel beroan hotx bat senditu nuen. 

JEtchep 111. v. tbn. Arch Gram 56. JE Bur 29 (Ber 71 matel). Zub 94. Zerb IxtS 36. Matel: Iratz 118. Osk Kurl 

184. �2. Mandíbula. v. matelezur. � Eta aldiz mathelak / ber kolpiaz [otsoari] jauzerazten. Arch Fab 169. �3. 

"Joue, partie latérale, ordinairement plate d'un objet qui présente deux faces. Xirrita baten bi matelak, les deux 

joues d'une poulie" H. � Gasnaren bi mathelak hurbiltzen dituzte suiari. GH 1935, 13. 

- MATELA-GAIN. Mejilla. � Matail-gañetako sukarra itzali eziñik. TAg Uzt 60. 

- MATELA-GORRI (BN ap. A). a) Variedad de ciruela. b) (Adv.). Con las mejillas coloradas. � Neska gazte 

batzuk, beoka zurien gañean zangalatrau datoz laugainka, bular-arnaska ta matail-gorri. Or Mi 49. 

- MATELA-GORRIÑO. De mejillas coloradas. � Neskato gazte gurbil, eder, mathela gorriño bat. JE Ber 35. 

- MATELA-KOSKO. Pómulo. � Matela koskoak gorri gorriñoa. JE Bur 80. 

- MATELA-OSKI. v. mateloski. 

� Etim. En último término de lat. *maxella. De vasc. maxela, tomado como diminutivo, se habrá llegado, a 

través de mattela, a un supuesto primitivo mat(h)ela. 

matelaburu, matailburu. � Carrillo. � Parre-garaian matailburuetan irtetzen zitzaizkon xokondo-uneak. TAg 

Uzt 215. 

matelagabetu, matelgabetu (Lar). � "Descarrillar" Lar. 

matelagorritu, matailgorritu. � Ponersele (a alguien) las mejillas coloradas. � Matailgorritu dira, noski, 

emakumeak ere. Au da sargoria! TAg Uzt 81. 

matelako (-th- BN, S; H; -th- VocBN, Gèze, Dv), mateleko (B), mataileko (-all- AN-larr), mataleko (Lar). Ref.: 

A; Echaide Nav 130; Izeta BHizt (mateleko). � Bofetada. "Main detzut mateleko bat" Izeta BHizt. � Emánzio 

Jesusi ministroetáik batek presénte zegónak zaflada edo matelekobát (Io 18, 22). LE in BOEanm 1269 (en la ed. 

de 1868, sólo zaflada). Ukhan dituen mathelakoez eta egin dituen erorikoez. Hazparneko Kalbarioa 210 (ap. 

DRA). 

matelakoka (H). � A bofetadas. 

matelalde. "Côté de la joue" H. 

matelatsu. "Joufflu" H. 

matelaz. v. matalaz. 

matelezur (AN-5vill-ulz-erro, L-sar, B, BN-bard-baig, Ae, -azur AN-erro; Dv (BN-bard)), matalezur (AN-gip), 

matela-hezur (H), matailezur (-all- AN-larr-5vill-ulz), mateilezur (G-nav). Ref.: VocPir 227; A (matel-ezur, 

matalezur); Iz Ulz (matéla); Echaide Nav 131; Izeta BHizt. �1. Mandíbula. "Matalezur, hueso maxilar" A. 

"Matelezurre seko, koloreak berde" Izeta BHizt. v. masailezur. � Mathel hezurra seko [mandoak]. ChantP 86. 

Yuan zen supliziorat bere mathela hezurra dilingan. Elsb Fram 125. Matel-ezurrak hertsiak, buru-sahetsak 

zabalak. Zub 47. Matail-ezurrai soil eragiñez. Or Eus 319. Ar yaunaren menpeko da, matelezur gabe. 

"Chapless". Amez Hamlet 156. Alako ukabilka eman zidan matel ezurretan. "Las quijadas". Berron Kijote 184. 

�2. Mejilla. � Asko matel-hezur gorritu ziren. Lf Murtuts 46. 

matelezurreko (AN-5vill, B, BN), matelezurko (B). Ref.: A; Gte Erd 304; Izeta BHizt2 (matelezurko). � 

Bofetada. "Matelezurreko ederra eman zion (AN-5vill)" Gte Erd 304 (junto a mazalako, matelako y zaplaztako, 

de otras zonas). "Main datzut matelezurko bat, kuskoizu" Izeta BHizt2. v. matelako. � Zittiozten 

matelezurrekuak ematten (Lesaka, 1857). ETZ 253. 

mateloski (BN-baig ap. A; T-L), matela-oski (BN-baig ap. A). � "Carrillazos, papos grandes" A. "Matelaoskiak 

(BN-baig), carrillos de monja boba" A (s.v. oski). "Abajoue" T-L. 


mende. 

217


matematika (T-L). � Matemática. � Filosofiaz, mathematikaz eta poesiaz arrozoinatzea. ES 177. Matematikak 

naiz pilosopiak ez du oituraekin ar-emanik. Or Y 1934, 85. Beste bidetatik abiatzen bada matematika. Txill Let 

126. Latinez ziren erakusten jakitate guziak matematikaraino! Ardoy SFran 94. Matematika eta linguistikaren 

harremanak. MIH 193. En DFrec hay 25 ejs. � (Pl.). � Matematika zallak dira oiek. Sor Bar 95. Matematikak 

areago ikasteko gogoa zuen. Zait Plat 14. Newton-i gogoko zitzaizkion matematikak. Vill Jaink 85. 

Matimatiketako ekaian huts bat utzi dute. Herr 17-6-1965, 1. Matematikak ikasteaz gainera. MIH 199. v. tbn. 

Txill Let 56. Osk Kurl 119. � (Como primer miembro de comp.). � Besterik dira Matematika-lerroak; ez dira 

aragi-begiek eman ditidan aien erraiñuak. Or Aitork 259. 

matematikalari. � (Sust.). Matématico. � Musikalari ta matematikalaririk gorengoena. Zait Plat 12. 

matematiko. �1. (Adj.). Matemático. � Badirela linguistikak ez bezalako egiturak dituzten jakiteak, 

matematikoak buru direla. MIH 194. �2. (Sust.). Matemático. � Zeru gure urbilenetik, baita ilargiaren zerua, 

lurreraño badire 120620 millak. [...] Ya emendik aitzina matematikoek ez dute aurkitzen reglarik negurtzeko (B, 

s. XVIII). BOEans 703. Orduko aizatuak nitun matematikuen azti-gezur eta amets gaizto. Or Aitork 161. 

Matematikoak, injineroak, linguistak eta abar. MIH 196. En DFrec hay 14 ejs. 

materalki (Lar), materalgi (V-ger-m; Lar), matarralki (V-gip), matalgi (V-ger-gip), matalki (V-m-gip). Ref.: A 

(materalgi, matalgi); Urkia EEs 1930, 24. � "Varillas de cerner", "(palo sobre el que se) cierne" Lar. "Palo sobre 

el cual se agita el cedazo en la artesa" A. "Baia erabiltzeko oramai-gañean alde batetik bestera jartzen dan 

oltxoa" Urkia EEs 1930, 24. 

materdun. v. materiadun. 

materia (Lcc, Urt II 76), materi, mateir. �1. Materia, tema. "Demuestra, materia irakutstekoa" Lcc. � Tr. 

Documentado en todos los dialectos. En DFrec hay 12 ejs. de materia. � Baskoek [...] duten bere lengoajian 

[...] zerbait doktrina eta [...] kantatzeko eta denbora igaraiteko materia. E 7s. Bere predikazionean traktatzen 

duen materiaren araura. Lç Ins A 1r. Gizonaren azken fiñez hartzen dut materia. EZ Man I 41. Zeren materia 

haur baita hain handia eta luzea. Ax 339 (V 226). Zure kanten materia. Gç 111. Asko liburu handiren 

bethetzeko materiarik aski. ES 190. Igandean nolabait eskapatuko naz ni emendik, eta egongo gera biok mateir 

orren gañean (Donostia, 1761). ETZ 115 (cf. ib. 115 igandean bien artean disponituko degu). Engana ez 

zaitezen hain materia inportantean. Brtc 165. Materia eder batez / nahi niz egün minzatü. Xarlem 1490. 

Erlixioneko materietan jakintsun. Jaur 407. Zer suiet edo materia aphez baten kaskoaren eta astien okupatzeko! 

Gy VIII. Meditazioneen materia berezia. Lap 240 (V 108). v. tbn. He Gudu 137. Tt Arima 3. MarIl 129. 

� Materia, motivo. � Zuezaz gloriatzeko materia handia dut. "J'ai de quoi". Lç 2 Cor 7, 4 (He burupe, TB 

arrazoin, Ker bide; IBk e IBe harrobide). Bizitze guztian dugun materia frankorik / behin eta berriz ere zuen 

laudatzekorik. EZ Man II 137. Ediren bezate zure baithan bere bozkarioaren materia. Gç 54. 

� Materia, cuestión, asunto. � Eraki ote digon inori falso testimoniorik materi grabean edo gauza andian. OA 

167. [Bekhatua mortala da] noiz ere materia handia baita. Catlav 164 (V 84). Mortal da osoki borontario eta 

materia inportantaren gañian denian. CatLan 112. v. tbn. CatAe 54. CatSal 55. CatR 55. 

� (Lcc, Ht VocGr 383, VocBN). Materia, material. � Zurez, harriz eta bertze añhitz materiaz. Mat 103. Dirade 

espiritu sollak gorputzik eta materiarik batere bage. Ber Doc 139r. Sakramendu haren lehen materia eta 

kanpotikoa. Tt Onsa 22. --Zein da Konfirmazioniaren materia? --Krisma saintia. Bp I 64. Ezta beraz kürütxiaren 

materia adoratzen? Bp II 51. Hala nola egiazko filosofian materia eta forma baitira gorphutzaren lehen 

hatsapenak. ES 127. Izarrak baiño materia lodiago batetarik egiñak [kometak]. He Phil 178 (SP 176 materia). 

Zerén gu bekála gizón zire ta materia berékoak. LE Prog 114. Materiaz egina den mundu hunen mugetan. Lap 4 

(V 4). Bizigabeko materia. Vill Jaink 152. Materia utsaren eta bizitzaren artean ba-da leize bat. Ib. 64. � 

Material (de trabajo). � Eskalanpu egiliak / ebasten tü materiak. Etch 306 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 281). 

�2. (V, AN-larr, B; Lcc, SP, VocBN, Añ (V)). Ref.: A; Asp Leiz2 (materittu). Pus. "Podre" Lcc y Añ. "Postema" 

Añ. � Baldin senti badiozute abzes bilduma edo materiarik duela. Mong 591. Zauri izugarriak, usteltasunak 

edo materi loi itsusiak ere. Mb IArg I 128. Sarnaz, materiyaz eta kostraz beterik. Zuzaeta 65. Usteltasun o 

materiari erran nion: zu zara nere aita (B, s. XVIII). BOEans 861. Zeinbat materija atsitu, zeinbat usteltasun. 

fB Ic II 234. Deus ez zinuten hatzeman odolztaturik, materiaz guti edo aski bederen zikindurik? HU Aurp 185. 

Ez zauririk, ez materirik, ez oñazeririk, etzitzaion ezertxo-re gelditu. Goñi 57. Pikorño bat jadanik matariak 

horitzen hasia. JE Med 47. 

�3. "Exemple d'écriture" SP � vEys. 

- MATERIAZKO. Material. � Ontasun partikular eta materiazko guzietara. SP Imit III 53, 3 (Ch munduko). 

Materizko lanetan ari dan langillearen tresna. Vill in Gand Elorri 14. Materiazko estalki gogorrean barrena. 



mende. 

218


materiadun, materdun. �1. Purulento. � Bada kendu ziozkan bere zauri materdun ta eritasun guziak. Mb IArg 

I 195. �2. Material, dotado de materia. � Materiadun izakia, toki eta une jakin batean kokaturik bizi da. Vill 

Jaink 66. 

materiagabe, materigabe. � Inmaterial. � Izaki materi gabea ezin, beraz, materiatik etorri. Vill Jaink 70. � 

(Uso sust.). (Lo) inmaterial. � Ulermenarekin materi gabea atzemaiten baldin badut. Vill Jaink 67. Materia 

gabearen almena, fakultatea. Ib. 65. 

- MATERIAGABEKO. Inmaterial. � Materigabeko izaki oiek. Vill Jaink 66. Gure arima illezkorra eta materia 

gabekoa dela. Ib. 59. � (Uso sust.). � Materi gabekoa sortzea, izaki orokorrak eta abstraktuak moldatzea. Vill 

Jaink 72. 

materiagabekiro, materigabekiro. � Inmaterialmente. � Izaki batzu [...] materigabekiro, izpiritualkiro sortu oi 

ditugu gure buruan. Vill Jaink 65s. 

materiagarri. Figura en SP, sin trad. 

material. � Tr. Documentado en textos septentrionales y meridionales. En DFrec hay 60 ejs. de material y 7 de 

materiale. �1. (Adj.). Material. � Ogi eta mahatsarno material ikhusten, hunkitzen eta gozatzen ditugunak. Lç 

Ins F 5v. Minzo naiz Eliza material hetan biltzen diren iende bathaiatuaz. Mat 66. Mundu material 

desberdinetan. Mde Pr 351. Evoluzio material baten elburua. Vill Jaink 73. �2. (V-gip), materiale, materiel (Vgip). 

Ref.: Etxba Eib; SM EiTec1 (ultzegiña); Elexp Berg. (Sust.). Material. "Ultzegiñak, materixalan faltaz estu 

ta larri ei dabiz" SM EiTec1. "Materiala aiuntamentuak ipintzen dau eta eskulana noberak" Elexp Berg. � 

Gobernadore jaunen / disposizinuan / dagoz materijala / fabrika guztijan. DurPl 113. Aginduten deutsanari 

badatorkijo kalterik gei edo materijaletan. Astar II 161. Badire zurginak holako baten egitea beren gain har 

lirotenak [...] oro berek forni, eta oraino merkeago, zerbitzatu eta materiala berentzat geldi. Zby RIEV 1908, 87. 

Zurginek gastatan dei berze materialetan adornu isartako. Mdg 131. Materiale zeñekin egiten dan imajiña 

(Larrainzar, 1906). FLV 1988, 283. Eman ezkero materiala [...] / denborarekin egingo nuke / Markesen 

palaziyua. Tx B 44. Iñor pasaiten ote zan material [zur] orrekin (V-gip). Gand Eusk 1956, 207. Materialak sarri 

berotu biar. SM Zirik 69. Nik beti saltzen ditut / material fiñak [esnea]. Xa EzinB 104. � "Dícese de los troncos 

destinados a la serrería. Guk apartatzen dou ba, materielerako ero papelerarako" Elexp Berg. � Nere asto zar 

triste gaixoa / ez material biguña. Noe 29. 

materialismo, materialismu. � Materialismo. � Gaikeri edo materialismoa. Eguzk GizAuz 47. Utsaren urrengo 

baita materialismuak bere alde atera dezaken guztia. Vill Jaink 67. Materialismoarekikoa ez zait, egia esan, 

gehiegi axola. MEIG VI 115. En DFrec hay 4 ejs. de materialismo. 

materialista. � Materialista. � Guztia geia dala diñoen geitarrak edo materialistak. Itz Azald 206. 

Materialistek erranen dute, eskierki, herrien sineskeriak baizik ez direla. Mde Pr 270. Nik eskolan maiz aditzen 

nituan irakasle materialistak. Vill Jaink 35. Bunge da, dudarik gabe, materialista. MEIG VI 115s. En DFrec 

hay 4 ejs. 

materialki. "Materialmente" LE Doc voc. 

materiatar, materitar. � Material. � Beste izaki batzuk, berez materitar izanarren, materigabekiro, 

izpiritualkiro sortu oi ditugu. Vill Jaink 65. 

materiatasun. � Materialidad. � Materiatasunez gabetua aurkitzen da orain. Vill Jaink 66. 

materiatsu. "Plein de pus" Lh. 

materiatu (SP, VocBN), materitu (-ttu AN-larr ap. Asp Leiz2). � "Formarse pus en la herida" Asp Leiz2. � 

[Job] arkitzen zen orduen okollu bastar arretan materiturik eta podre bat egiñik (Intza, 1801). ETZ 179. � Esnea 

[...] horitzen eta materiatzen da, usain tzar bat botatzen duela. Gatxitegi Laborantza 169. 

materiazale, materizale. � Materialista. � Materiazale mekanizaileek diotenez bestalde. Mde Pr 350s. Gaurko 

gizarte materizale ontan. LMuj BideG 14. 


mende. 

219


materigabe. v. materiagabe. 

materitu. v. materiatu. 

materos. � Marinero. � Pilotia banderaren ekharle, lauretan hogei portüges ta ehün bat berze jende, güziak 

harmatürik, hen landan materosak ta maiñata gerla etzakienak zabiltzan. Egiat 158. 

materri. v. maketerri. 

matiats. "(G-goi), plumero para limpiar la artesa en que se opera con harina" JMB At. 

matik. � Hartarakotx har ezazue aloez matik eta alun, untza bana. (Interpr?). Mong 593. 

matila. v. maratila. 

matio. v. matoi. 

matiz. "Matiz" Lar (que supone origen vasco a la voz castellana). 

matizatu. "Matizar, matizatu, kolore ederrez tistierazo" Lar. 

(matizera). "Matorral (R)" VocNav. 

1 mato (H (-th-, BN), T-L). � "Gros bâton" H. "Épieu, matho", "gourdin, mato" T-L. � Buruak hausten dituzte 

mato batzuekin. Prop 1895, 104. Ikusteak berak eman zerautan gogora ez ote nuen nere matoarekin perekatuko. 

StPierre 16. Libertatea dute mihian eta matoak eskuan. GaztAlm 1934, 9 (ap. DRA). Zuen mato haundiekin 

eman zinezakete, lehen Zantiago Konpoztelarat bazoazin beilari sainduak! SoEg EG 1958, 163. 

2 mato. "(BN-mix), cierto juego" A. 

matoi (V-gip, G-bet, R; Lar, Izt C 221, H (G)), matoin (V-arr, B, BN-baig; O VocPo, SP, H; -th- L, BN, S; Dv, 

H), matori (AN-araq), maton (Sal), matue (V-gip), matuin (-th- BN; VocBN � Dv, H), mato (Sal), matu ([-u 

acentuada y nasal] -th- S; H (S)), matio (Sal), mantoin (L-ain; -th- Dv). Ref.: A (mantoin, matoi, maton, mathu); 

Lh; PT 232; Iz ArOñ (matúe); Echaide Nav 159; Satr CEEN 1969, 171; Izeta BHizt (matoña). 

�1. "Espèce de fromage gras" O VocPo y SP. "La leche ya próxima, y en estado de hacerse queso" Lar (s.v. 

queso). "Pâte provenant du lait qu'on a séparé du petit lait, lequel n'est pas encore devenu fromage" VocBN. 

"Leche cuajada para hacer queso" A. "Matoin (B), queso fresco" Ib. "Cuajada, (AN-araq), matorie" Echaide Nav 

159. "(La) cuajada después de quitar el suero antes de prensar" Iz ArOñ. "Queso sin terminar de hacer" Izeta 

BHizt. Cf. VocNav s.v. matón. � Zeinek eskuan matoina / zeinek soina / gasnaz bete daroa. O Po 59. Isartan dei 

mukulu batian; kari erraiten dabei matoI))a. Mdg 136. Mathu gizen zonbait egin. Eskual 10-4-1908, 3. Zigortuxe 

denian "mathoña", ahurraz xehe xehia phorroskatzen dute. GH 1935, 13. Bear dan aña gogortzen danean 

kutxilloakin matoia ebai-sumitzera jaso (V-gip). AEF 1955, 165. �2. "Matoin (B, BN-baig), bodoque, persona 

de poca viveza" A. 

matoitsu, mantointsu (-th- Dv � A). � "Riche en matière caséeuse, en parlant du lait" Dv. 

matoitu, mantoindu (L ap. A; -th- Dv). � "Cuajarse la leche" A. 

matoixko, matuxko. � Dim. de matoin. � Orai egiten diren gaznak mathuxko eli bat dira maiatzian egiten 

ziren errota handien althian. Eskual 2-7-1909, 3. 

matoka. "Terre végétale et fumier pourris en pile" Dv. 

matoka. v. matuka. 


mende. 

220


maton. v. matoi. 

matordu (V-ger-m, G-azp): Ref.: A; Etxabu Ond 118. � Comida en gral. "Hora de comer" Etxabu Ond. v. 

jatordu. � Matordua elduko ez elduko begira egon barik. Erkiag BatB 59. Gero ta eskasagoak ditu 

matorduetako janariak. Ib. 174. 

matori. v. matoi. 

matorral. "(Vc, Gc, AN-5vill), ramaje corto y cerrado que nace de los pies de los árboles y arbustos cortados del 

pie" A. 

matotx (B ap. A). � Mora, zarzamora. v. masusta. 

matragin. v. matrailagin. 

matraila (V, G-azp, AN-gip-larr, L-côte; SP, Lar, Añ (V), VocZeg 286, Dv (V, G), H, Zam Voc), matrail (Vger, 

G-to; Dv (V, G)), matrella (G-nav), matarla (V-m). Ref.: A (matrailla, matarla); Iz ArOñ (matráillaak), 

UrrAnz (matralla), To; Echaide Nav 130; Holmer ApuntV (matrail); Etxba Eib y Elexp Berg (matrailla); Gte Erd 

225. � Tr. Documentado en autores meridionales (en su mayoría vizcaínos) y algunos septentrionales. Los 

autores septentrionales --excepto Haraneder-- y el meridional Ortuzar lo emplean con el significado de 

'mandíbula, quijada'. En DFrec hay 9 ejs. de matrail, meridionales. �1. Mejilla, carrillo. "Cara" Holmer ApuntV. 

"Gizon bapua dago matrailla ederrekin" Elexp Berg. "Matralletan bi musu eman zizkion" Gte Erd 225s. v. 

masaila. � Norbaitek jotzen bazaitu eskuiñeko matraillan. He Mt 5, 39 (Ur (V) matrallan, Ker matraillan; Lç 

mathelán). Pozezko malkuakaz bere matrallaak bustiten eutsazala. JJMg BasEsc 23s. Ene matrailla zuria / non 

dok? Zav Fab RIEV 1907, 95. Bere matralletako kolore biziarekin. Otag EE 1881b, 85. Zer dozu matrallara 

jasorik eskua? AB AmaE 314. Matralla ubeldua. Arr May 27. Arpegi baten bizi daitezan / matraila biak batean. 

Azc PB 122. Emoten deutsala zaplako bat bere matrallan. Itz Azald 132. Matralletako gorriunea. Ag Kr 220. 

Matralla-ziar negar-anpulubak jausten yakozan. Altuna 13. Zeure matrail-lorea / zimeldubaz dua. Laux AB 68. 

Osasun gabeko matrail zurbil baten aurrean. ABar Goi 20. Bere ezpaiñakin andregaiaren matrail leguna estutu. 

Etxde JJ 65. Matraila gorrituak. Mde HaurB 55. Trapu baltz batekin matralla lotuta. SM Zirik 127. Matarlan 

beera yoiakozan negar-tantak. Erkiag Arran 107. v. tbn. Zuzaeta 159. A BGuzur 154. Echta Jos 333. Kk Ab I 31. 

JanEd II 144. TAg Uzt 45. Txill Let 47. Bilbao IpuiB 14. And AUzta 119. Erkiag BatB 16. Matrail: Or Eus 178. 

Zait Sof 195. NEtx Antz 148. Lab SuEm 213. Salav 29. Etxba Ibilt 468. 

�2. (L ap. A; H). Quijada. v. matrailezur. � Lurrean aurkhitu zuen asto baten matraillarekin hil zituen milla 

filistindar. Lg I 228. Matrailla hauts ezozu. "La mâchoire". Gy 38. Astokume baten matrailaz xahutu ditut. Dv 

Iud 15, 16 (Ol y BiblE matrailezur, Ker matraillazur). Gaineko matrailaren hegitik zatxizkila 

[hortzak]. JE Bur 19. Behereko matrailaren azpia. JE Med 45. Atra-aten mazaitxut matralle ausko-tzut! Ort 

Oroig 105. Asto matrail zahar batekin. Zerb IxtS 48. 

- MATRAILA-GAIN. Mejilla. � Larrosa gorrien margo ederrak urten eutsen matrailla gaiñetara. Ag AL 53. 

- MATRAILA-GORRI (+ matrail- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Matraill-gorrixa, de pómulos rosados. 

Neskatxa gazte eder matraill-gorrixa" Etxba Eib. "Potolo matrailla-gorri bat da jefia" Elexp Berg. � Ikusizuz 

lau gizon / matraila-gorriak. Azc PB 347. Umetxo [...] matralla-gorri, begi-urdin, galant, gaztaña margoko ule 

ederdun bat. Echta Jos 15s. Seasketan aur matrail-gorriak. NEtx Antz 118. � (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp 

Berg. "Sagar matrail gorrixa" Etxba Eib. 

- MATRAILA-TXULO. Hoyuelo de las mejilas. � Laztan eskea dezu / matrail-txuloetan. NEtx LBB 337. 

- MATRAILA-UKALDI. Dentellada. � Bi edo hiru matrail ukhaldiz hil eta puskatu zuten [lehoinek]. Jnn SBi 

177. 

� Etim. Para su origen y, en particular, para la explicación de la vibrante -r- por repercusión de líquidas, v. FHV 

188. 

matrailagin (V; Añ (V)), matraila-agin (Añ (V)), matragin (AN-araq). Ref.: A (matraillagin, erro); A Apend 

(matragin); Holmer ApuntV. � Muela. "Quixal, quixar", "muela, diente grande" Añ. "Lau erroko sustrai mandoa 

euki dau nire matraillagiñak (V)" A (s.v. erro). � Agiñak ta ortzak, matralla-agiñak. Mg PAb 86. Gipuzkoan 

agiña albokoari edo Bizkaiko matrailla-agiñakaitik esaten da. A Ezale 1897, 165n. 

matrailako (V; Urt I 470, Añ (V), H), matraileko (V-gip, G-azp; Lar, Añ, Zam Man 100), matarlako. Ref.: A 

(matraillako); Etxba Eib (matraillekua); Elexp Berg (matrailleko). � "Bofetada", "sopapo" Lar. "Pescozón" Lar 

y Añ. "Coup sur la mâchoire. Coup sur la joue, soufflet" H. � Matrallakoz desonraduba, kañaberiagaz eridua. 


mende. 

221


Oe (ed. 1787, ap. H). Eun ta ogei matrallako. Añ EL 1 211. Arpegija matrallakoakaz baltziturik. Zav Serm I 159. 

Nun artu zituzan matrallako eta belarrondoko andiak. Itz Azald 34. Matarlako andi bat emon eta negarrez utzi 

eban. Erkiag Arran 54. Iñoiz matralleko piñ bat erantsi ziena. MAtx Gazt 76. v. tbn. Matraileko: SM Zirik 90. 

Basarri 145. 

matrailakoka. "Colaphizare, [...] mazelákoka, matraillakoka haritu" Urt V 309. 

matrailalbo (V ap. A), matralla-albo. � Pómulo. � Arpegi gorrista, ta matralla albuak gizen gizenak. Mg PAb 

192s. 

matrailalde, matralla-alde. � Mejilla. � Matralla alde aek ez dagoz alan eginda makallao saldia artuta. Mg 

PAb 193. 

matrailatxo, matrailtxo. � Dim. de matraila. � Ain baitziran borobil ta gorristak bere matrailtxoak. Etxde JJ 

215. 

matrailertz. "Matraillertz (Vc), mejilla" A. 

matrailetaratu. � Llevar a las mejillas. � Kerixa askok ez dabe kolore ain gorririk izango, neskatoak 

matrailletaratu zituanak baiño. Erkiag BatB 54. 

matrailezur (G-to, AN-gip-larr-araq; Lar), matrailazur (V; Añ, Zam Voc), matraila-azur, matral-ezur, 

matralazur. Ref.: A (matraillezur, matraillazur); Iz ArOñ (matráillaak), To; Echaide Nav 131; Etxba Eib y 

Elexp Berg (matraillazur). � Mandíbula, quijada. "Quixada" Lar y Añ. "Jo ta lokatu zetsan matraillazurra" 

Etxba Eib. "Matraillazurra apurtu zotsan ekubilkara batekin" Elexp Berg. � Matrall-ezurreko agin batean. 

Lard 143. Lurrean harrapatu zuen matraila-hezur bati. Dv Iud 15, 15 (Ol y BiblE matrailezur, Ker 

matraillazur). Haren matrail hezurrak ari balire talo bero jaten. HU Aurp 200. Asto baten matrallezurra. 

EgutTo 15-3-1929 (ap. DRA). Matral-ezurrik gelditu gabe / pasatu dituk bi ordu. Tx B 102. Behereko matrailhezurra. 

JE Med 37. Giza-enda onen matrail-ezur bat arkitu zan. JMB ELG 18. Gixon aen garazur, matralazur 

eta ankazurrak lurpetan aurkitu dauz. EG 1950 (3-4), 30. Giza-matrail azurrek, euren agin da guzti. Akes Ipiñ 

15. Aren matrailla-azurretako oiak. Erkiag BatB 26. � + matrailazur (V-gip ap. Iz ArOñ). "Matráillazurrak, los 

pómulos" Iz ArOñ. � Bere matrallezurretatik erortzeko zorian [negar malkoa]. Otag EE 1882c, 582. 

matrailondo, matarlondo. � Mejilla. � Eta matarlondoak gorri gorri egin yakozan. Erkiag Arran 98. 

matrailondoko. � Bofetada. � Mutiko lotsabageari matraillondoko guri bat emon. Erkiag BatB 44. 

matraka (V, G-bet), maatraka (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (maátraka); Etxba Eib. I (Sust.). �1. Carraca. 

"Matraca que se hacía sonar desde el Jueves Santo hasta la Resurrección. Kanpaien ordez, matrakia entzuten 

zan" Etxba Eib. �2. (Vc, Gc ap. A). Disputa, altercado. "Gizon au beti dabil matrakan (V-ger)" A. � Beste 

matraken bat sortzen ez badigute! Sor AuOst 94. Atara eben osalarijok eta lagikarijok matraka galanta, areik 

euren ogibidiaren aldez, oneik eurena goratu biarrez. Kk Ab I 18. Matrakan nekez asten zan. Ib. 31. Ta or asten 

da euren arteko / asarre ta matrakea. Ormaetxe Ipuin 6. Egunean baiño egunean ezdabaida ta matraka 

gogorragoak eukezan-da. Bilbao IpuiB 146. Jesusek judioekaz euki eban matraka bat. EgutAr 30-3-1963 (ap. 

DRA). � (BN-baig). Queja. "Matraka, dar la lata" Satr VocP. � Orrela matrakez betiak zaudezte beti. Sor Bar 

22 (refiriéndose a sus continuas quejas). Ai betikoa ezpalitz / aman matrakea, / laster egingo neuke / nik 

mirinakea. Azc PB 178. �3. "(R), cencerrada" A. 

II (Adj.). �1. "(BN, S), vulgaire, gros. Hau emazte matraka!, quelle dondon!" Lh. �2. (V-gip, AN-gip), 

mastraka (V-gip). Ref.: Garbiz Lezo 103; Iz ArOñ (maatraka, mastraka); Elexp Berg. "Muchacha revoltosa" 

Garbiz Lezo 103. "Chica atrevida" Iz ArOñ. "Len formala zan baiña matraka majua eindda dago" Elexp Berg. � 

Emaztea [...] matraka samarra omen hunan gaztetan. PPer FLV 1987, 187. � (Mujer) indócil. � Bermioko 

andra matraka batek zeukan gizona gaixo edo makaldua. And AUzta 45. � matrako. (Con marca de género). 

"Indócil, huraño (aplicado a los chicos)" Iz ArOñ nota 199. �3. "Se dice de la persona repetidora e insistente. 

Sekulako matrakia dozu alabia" Etxba Eib. 

matrakakeria (V-gip ap. Elexp Berg). � Travesura. "Baiña guk matrakakerixak an be aundi-aundi-aundixak 

eiñ giñuzen" Elexp Berg. 


mende. 

222


matrakala. � "(V-ger), lío, bullanga, pretexto para armar pendencia" Otx Voc. � Olako matrakalarik geiago ez 

entzuteko, zorijoneko burubegittallu ori zatittutia gura dau. Otx 23. 

matrakalari. � Pendenciero, disputador, discutidor. � Paula-ta gogaituta beraz? Geiagotxuago egoezan gure 

matrakalariok. Bilbao IpuiB 145. Etxe barruan emazte matrakalariagaz bizi izatea. Ker Prov 25, 24 (Dv 

mokokari, Ol y BiblE liskarti). 

matrakatu. "Maltratar, golpear a alguien" Elexp Berg. Cf. matrazatu. 

matrakeria. � Aspaviento, comedia. � Amorraiari isetsetik eldu ta lengo matrakeriak berak egiten asi zan. 

Muj PAm 44. 

matrako. v. matraka. 

matrakoso. "Pendenciero" Totor Arr. 

matran (L-côte ap. A; Urt II 164, Dv, FauMar 26). � "Ange, poisson" Dv. "Pez ángel, angelote, mermejuela 

(Squatina squatina)" FauMar. v. tramana. � 50 kiloko arrain eder bat, kostatarrek matran (ange de mer) 

deitzen dituztenetarik. Herr 1-8-1968, 2. 

matrana. v. mastrana. 

matratzu (V ap. A � msOch; Izt 48r), mataratzu (V ap. A � msOch; Izt 46v y 48r), mataratsu (Añ (V)). � 

"Trebejos, cosas que embarazan" Añ. "Espantajos, trebejos" msOch 10. "Obstáculos, impedimenta, bagage" A. 

"Mataratzu, estorbos, impedimenta" Ib. 

matraz (SP), matrazu (V arc. ap. A; Lar Sup). � Saeta. "Flèche, trait qui a la tête grosse" SP. "Virote, especie 

de saeta" Lar. Azkue, que lo toma de RS, interpreta "virote" erróneamente como "pieza de hierro mediante la 

cual se fija la cadena a la argolla". La -z- de RS podría representar una africada -tz-. v. tragaza. � Cupido, nola 

dozu orrein gaxki / zeure matraz doraduok / gobernaetan? Lazarraga 1145v. Urdeen buztanez matrazu onik ez. 

"Virote". RS 51 (tbn. 485, con la var. txarri). Matrazu orrek urte ezeban karkax orretarean. Ib. 228. Arku 

bandatutik desarraturik dohazin matrazak. Harb 254s. Halzez matraz hunik ez. Bela 28. 

- MATRAZ-UKALDI. Flechazo. � Matraz ukaldiz zaurturik eta kolpaturik. Tt Onsa 16. 

matraza. �1. "(L-ain), arado de cinco, siete o nueve púas" A. �2. (Dv, H). Especie de azadón. "Houe" Dv. 

"Bêche" H. �3. (Dv � A). Red dispuesta en semicírculo. "Seine" Dv. 

matrazatu. "Matrazau, asenderear, maltratar personas y aún árboles" A Apend. 

matrazu. v. matraz. 

matrikula. �1. "Matrícula, matrikulea" Lcc. �2. Matrícula (académica). � Onezkero bost egun baño 

eztaukodaz matrikulak egiteko. Kk Ab I 110s. En DFrec hay 25 ejs. �3. + matrikulu. Palabrería. � Nor da, 

eskualde huntan guzian, ala matrikulaz ala obraz nere heineraino hel ditekenik? EGAlm 1903, 43. Joan den 

urtheko sorgin bera mintzatu nahi zaiku aurthen ere, eta urrundik egortzen dauzkigu aroari buruz egin dituen 

matrikulak. EOnAlm 1905, 13 (ap. DRA). Kuku, kuku, emazteek mila matrikulu. Zerb GH 1936, 305. Begi handi 

batzu egin zituzten ba herriko gizonek, ezin ontsa xilatuz guarda ondoaren matrikula. Lf Murtuts 16. �4. 

Astucia. � Matrikula frango bazuen / horien abileziak. Mattin 38. �5. Evasiva. � Askotan uste izaten degu / 

guzia badakigula, / [...] baña umeak galdez astean / amar milla matrikula. Auspoa 98-99, 102. 

matrikulatu. �1. "Matricular, matrikuladu" Lcc. �2. Matricular(se) (en unos estudios). � Matrikulau biar 

badok erreski arin ibilliko az. Kk Ab I 111. En DFrec hay 24 ejs. �3. Pensar, maquinar (?). � [Axeria] ez da 

sorhaio; / hau matrikula, / hura karkula, / hurbiltzen zaio. Ox 120. 

matrilu. v. marteilu. 

matrimonio (Lcc), matrimonino. �1. Matrimonio. v. ezkontza. � Tr. Documentado sólo en textos 


mende. 

223


meridionales. No hay prácticamente ejs. del s. XX. � Zazpigarrena matrimoniñoa. Bet 13. Zer ondasun ematen 

diote matrimonioak ezkonzen diradenei? Ber Doc 161v. Ea matrimonio santua artu eban kontentua eta 

deletaziñoa arzaiterren. Cap 112s. Matrimonioko karga andiak. OA 76. Matrimonioan gizon ta andreak, jakiña 

da, guziak dute beren gurutzea. Cb Eg III 376s. Matrimonioari dagokan garbitasuna. AA III 395. Matrimonioko 

estaduba. JJMg BasEsc 123. Argitara emotia gure matrimonioko frutuba. Ib. 18. Anaia bidezkoak edo 

matrimoniokoak. Lard 135. Matrimonioko aurreneko urtietan. Bv AsL 23. Ezkontza urikorra edo matrimonio 

zibila. Itz Azald 53. Matrimonioa ez litzake geiago batasun bat. Vill Jaink 163. v. tbn. Arz 25 (49 matrimonino). 

El 10. Iraz 35. CatBurg 33. Ub 221. Añ CatAN 56. fB Ic III 312. CatB 53. CatBus 28. CatAe 52. CatSal 53. CatR 

61. Xe 277. PE 138. Azc PB 330. CatUlz 37. Matrimonino: VJ 11. CatLlo 54. 

�2. Matrimonio (esposos). v. SENAR-EMAZTE. � Zeinbat matrimonio alkarren gorrotuan iminten ez ditubee 

otsegin enbusteru batek. fB Ic II 212. Matrimoniyo batek / orlako kriantza. JanEd I 55. Matrimoniyo ondo 

artubak / alkarri asko zor diyo. PE 135. � Matrimonijoko personaak dagozanian. JJMg BasEsc 201. 

matrona. �1. Matrona. � Beste etxeandre edo matrona bere adiskideak santak arriturik zeuzkan. Cb Eg III 

373. Ala gertatu zitzaion matrona desgraziatu uni (B, s. XVIII). BOEans 689. Bertzea aldiz partitzen da 

matrona bat iduri. Gy 58. �2. Patrona. � Parisko korteko Patrona edo Matrona Santa Jenobeba [egin zuen 

Jainkoak]. Cb Eg III 347. 

mats. v. mahats. 

matsadi. v. mahatsadi. 

matsail. v. masaila. 

matsakillo. v. mahatsakio. 

matsanko. v. mahatsadalko. 

matsano. v. mahatsardo. 

matsare. v. mahatsare. 

matsasko. v. mahatsasko. 

matsatu. v. 2 matxatu. 

matserako. v. mahatserako. 

matsertu. v. matzertu. 

matsikatu. v. matxikatu. 

matsiki. v. mahatsiki. 

matsima, maxima (Urt III 233). � Máxima, sentencia. � Tr. Casi exclusivamente septentrional --al Sur sólo lo 

emplea Azkue (Ardi 115), como explicación de itzur--, su uso parece extinguirse antes del s. XX. Se mantiene la 

grafía -x- de los textos, sin que se pueda establecer claramente el sonido que representa. La grafía -ts- sólo se 

encuentra en Elissamburu. � Zeren Theolojiaren maxima baita: Sacramenta none legis conferunt gratiam ex 

opere operato obicem non ponentibus. Tt Arima 64. Zeren maxima saindu horietarik hastandu naizen. Ch III 23, 

4 (SP dotrina, Mst zük erakutsi gaiza, Ol irakaspide). Ebanjelioko maxima guzien segitzea. CatLav 218 (V 110). 

Maitatü behar ditiela haren maxima güziak. CatLan 126. Erresumako lehenbiziko maxima prinzipal horiek. 

Revol 97. Jainkoarentzat bizitzeko maximak eta manuak. Dh 133. Zenbatgarren maxima nahi den hartu liburuan 

direnetarik. MarIl 20. Matsimarik galkorrenak, doktrinarik faltsoenak. Elsb Fram 69. v. tbn. He Gudu 45. Brtc 

201. Jaur 132. 

matsoko. v. mahatsoko. 


mende. 

224


matsol. v. mahatsol. 

mats-pil. v. mazpil. 

matsur. v. mahatsur. 

matsutsa. v. 1 masusta. 

mattalazo. v. matalaz. 

matte. v. maite. 

matto (R-uzt ap. A). � (Dim. de ma). "Beso en la mano. Se dice aún fuera del lenguaje infantil" A. v. 1 matxo. 

� Mutil bana artuta / festatik etxera / [...] matto goxuak eman / askoren antzera. Auspoa 93, 128. 

matu(e), matuin. v. matoi. 

matuka (BN-mix ap. A), matoka (BN ap. A; Dv). � "Tierra formada de abono, arena y cal" A. 

maturia (Lar, Añ, Dv (G)), maturi (G? ap. A; H (G)). � Escrófula. "Lamparón" Lar y Añ. � Maturiak, txoriak 

eta beste onelako aunditsuak biguindu bear dira loizokiakin. It Dial 79 (Ur lanparoiak, Dv ithurriak, Ip 

gohenüzürrak). Urdallekoarentzat, maturia eta beste miñentzat. Ib. 79. Maturi edo lanparoia. Arr ASIgn 24 (ap. 

DRA). 

maturiadun, maturidun (H). � "Écrouelleux, scrofuleux" H. 

matust. v. 1 masusta. 

matuta. v. matutia. 

matutia (Lar), matutina (T-L), madubi (Lcc). �1. (Pl.). Maitines, oración del amanecer. "Maitines" Lcc y Lar. 

"Matines, matutinak" T-L. � Matutina gau-erditsu inguruan hartua. EZ Man II 43. Bere orenak erraitera, da 

iakiteko, matutinak [...] eta konpletak. Harb 431. Zazpi orduak derizten Dabiden Salmoak edo kantak; eta dira 

Bezperak, Konpletak, Matutiak, Prima, Terzia, Sesta eta Nona. Ub 164. Nik han matütiñak / khantatüren tiñat. 

Etch 278. Gure elizkizun zaharrak, matutiñak, meza, bezpera eta eliz-bira latiñez izan nahi ditugu. Mde Pr 253n. 

v. tbn. Matutina: Hm 40s. Arg DevB 23. � (G-to; -i G-azp), matutina (G-azp), matuta (G-azp-goi-to-bet). Ref.: 

A (matuta); AEF 1924, 79; Gketx Loiola (matuti, matutiña). (Sing.). "Campana del alba" A. "Matutiya, el 

Angelus de la Aurora" AEF 1924, 79. "Campana del alba; toque matutino del ángelus. Matutia jo. Matutia ari 

da" Gketx Loiola. � Sorgina ezin igitu izaten ei da matutea jo ezkero. A EY I 379. Alan, alan / matutiak goizan / 

egun berrira deitzen / du esna gaitezan. SMitx Aranz 11. �2. "Matutiñ (L-ain), gresca, camorra" A. 

matuts. �1. "Neska matuts ori! ¡esa chica revoltosa, inquieta!" Ayerb EEs 1915, 222. � Ta, or datorren [ollo] 

matuts, suats, ori...? "Revoltosa". JKort EuskOl 1931, 38. �2. "Pisua, nagitsua, astuna. Euri matutsa, lluvia 

espesa" Ayerb EEs 1915, 222. 

matutu. v. matatu. 

matxain. "Traía por sus armas cinco destrales o hachas de carpintero [...] porque en vascuence tanto quiere decir 

matxain como en castellano 'machano'" IC II 470. 

matxakaran (B), maxakan (G-goi-to), matxakan (G-to). Ref.: A; SMuj EEs 1921, 27; Iz To (matxakanak); 

Izeta BHizt2. � Endrino. "Sasi oi matxakaranaz betea dago" Izeta BHizt2. v. basakaran, maxaran. � Arañón. 

Cf. VocNav s.v. machacarana. � Maxakana (baxarana) bezin ttiki ta gaxi. Garbiz EEs 1929, 101. 

matxakarandu, maxakandu. � Amargarse. � Aspaldian nere biotza maxakandua dabil, ta minkatz-aldi onetan 

bertatik jausten dan aleak naitaez garratz ta gaxia izan bear. Garbiz EEs 1929, 101. 


mende. 

225


matxakatu. "Machacar" Lar (que lo deriva de ma(ha)ts). � Au prejitutakoan, matxakatzen da biziro motralluan. 

Cocinan 31. 

matxal. "(V-arr), vómito" A. 

matxalen. � (Mujer) indecente. � Sarri matxalen izatera etortzen dira, ta au... lizuna dan gauza da. M.A. 

Iñarra Ezale 1897, 340a. 

matxan. "Verenda mulieris (V-ger-m)" A Apend. 

matxango (V-m ap. A). � Mono; (fig.) persona fea. � Itxurabako matxango onen aldian milla bidar yaiuago 

nazan oneri. "Non sono mostruoso". Otx 76. Ako matxango buru-andija agertu yakuna berton! Ib. 146. 

matxantto. � Dim. de matxan. � Ezti bakhanez bethea / zure matxantto maitea. Mde Po 95. 

1 matxar (V-gip, L-côte), matzer (Dv, A). Ref.: A; Elexp Berg. I (Adj.). �1. "Deforme, defectuoso" A. 

"Defectuoso, deforme, de mala calidad. Bastante matxarrak dare aurten tomatiak" Elexp Berg. � (Ref. a 

personas). � Gizon matxarra bera ta ezaña baño ezañagua. "Difforme". Otx 11. Itxura matxarreko andratxu 

batek. "Di aspetto molto difforme". Ib. 105. �2. (V-arr-arrig-oroz-m-gip, R-uzt ap. A; Izt 107v). "Ruin, bajo, 

despreciable" A. � Egiñen aipagarrienak egitearren, emakume matxarrena bezela, iltzera omen dijoa. 'De 

indigna manera'. Zait Sof 180. �3. "(V-m?-oroz?), enjuto, encogido" A. �4. "(L-côte), bezudo, hocicudo" A. �5. 

matxer. "(L), desportillado" Lander (ap. DRA). Cf. matzertu. 

II (Sust.). �1. "(V-oroz-m), castaña hueca" A. �2. (V-m-gip), txamar (V-gip). Ref.: A (matxar, txamar); Elexp 

Berg. "Mazorca desgranada de maíz" A. "Txamar (V-gip), mazorquita de maíz de pocos granos" Ib. "Mazorca de 

maíz defectuosa. Matxarrak txalei emuten jakue" Elexp Berg. 

2 matxar (G-to-bet, R-uzt). Ref.: A; Zt. � "Acial, tenazas de madera para abrir erizos de castaña" A. "Tenazas 

para coger o recoger erizos de castañas (no para abrir)" Zt (comunicación personal). v. 1 matxarde. 

3 matxar. "Edúr-matxarra, el poco de nieve. Edúr-txamarra" Iz ArOñ. "Edur-matxarra, nevada pequeña y 

mala" Ib. 

matxarda. v. matxarde. 

matxardatu (SP (sin trad.), que cita a EZ). Cf. matxarde. 

matxarde (AN, L, B, BN, S, R-uzt; SP, Urt I 192, H), matxarda (S; Gèze � Dv, H), matxardi (S). Ref.: A 

(matxarde, matxarda); Lh (matxarro); Izeta BHizt2. 

I (Sust.). �1. Apoyo en forma de horca. "Puntal para sostener ramas abatidas" A. "Horquilla colocada para 

sostener las ramas repletas de frutos. Sagarrondo orri matxardia patu diogu" Izeta BHizt2. � "Fulcrum" SP. �2. 

(L? ap. A � Urt Gram 24). Tenedor. "Fourchette, matxardea" Urt Gram 24 (reemplazado por sarfurtxa). �3. 

(G, AN-5vill, B, S), matxarda (V-gip, G-goi-to-bet), motxarde (Aq 294 (G, AN)), motxarda (-ia det., V-gip). 

Ref.: A (matxarde, matxarda); Urkia EEs 1930, 48; Lrq; Arin AEF 1960, 73; Iz To (matxarda), UrrAnz 

(motxardia); Zt. "Horquilla o tenacilla de palo con que se desgrana el erizo de castaña" Aq 294. "Matxarde, 

matxarda, tenazas para coger o recoger erizos de castañas (no para abrir)" Zt (comunicación personal). � 

Matxardea. Izt C 232 (en una lista de utensilios). Lakatz-biltzeko matxarda (bi-ortzekoa) dizu / Garazik etxean 

âztu. Or Eus 74. Gaztain-urtume urtxilarekin / egiten dio matxarda. Ib. 76. � "Matxarda baño areago jarduten 

da (G-azp)" Gte Erd 291 (junto a berriketari, berritsu, eleketari izan, de otras zonas). Cf. infra II (2). �4. (H), 

motxarde (Aq 293 (AN)). Horquilla. Cf. VocNav s.v. macharde. � Sarde edo matxarde hoik raketaren pareko 

tresna batzuk ziren. Herr 5-9-1957, 3. �5. (BN-arb-ad; Dv, A), matxarda, matxarre (AN-erro, Ae), matxarra 

(H). Ref.: A Aezk 296; JMB AEF 1926, 16; EI 385; CEEN 1970, 350. "Parrilla de mano en que se cuecen las 

tortas de maíz" A. Cf. VocNav: "Machadre, utensilio de cocina para tostar el talo o torta de maíz (Garralda, 

Aezcoa)". v. 1 matxarro. � Erropa-maia kuperrezko matxardarekin. Ol Ex 35, 16 (Dv krisel, Ur erreja, Ker 

ondope, Bibl y BiblE sare). Kuperrezko matxarde bat sare irudiz. Ib. 27, 4. �6. "Partie courte et fourchue du 

brancard d'une charrette" H. �7. matxarda (G-nav). "Tronco con muescas para subir a árboles" Ond Bac. Cf. 

VocNav: "Macharda: escalera rústica hecha con un tronco delgado y clavijas laterales. Se usa comúnmente para 

subir a los árboles y colocar los cimbeles en la caza de palomas (Barranca)". �8. Tenazas. � Matxarda bat 

eskuan artu ta sutan goritzen daukan karaitz potor bati eltzen dio. ZArg 1958, 174. 


mende. 

226


II (Adj.). �1. (BN ap. A � VocBN; Gèze). "Fourchu" VocBN y Gèze. "Ahorquillado" A. �2. matxarda (G-goiazp-to 

ap. A), motxarda (-ia det, V-gip ap. Iz UrrAnz). "Lenguaraz, criticona" A. "La mujer ligera, dura y 

charlatana" Iz UrrAnz. �3. matxarda (G-goi). "Mujer pegajosa, en el sentido de fácil en echar la mano y agarrar 

o tocar al hombre" Gketx Loiola. �4. motxarda (V-gip). "Dícese de las niñas revoltosas y de carácter. Nungua 

da neskatilla motxarda belendriñ au?" Elexp Berg. 

matxarra. v. matxarde. 

1 matxarratu (L-côte, BN-baig ap. A; VocBN, Dv), matzarratu. � "Faire rôtir les galettes de maïs au feu, sur le 

gril à ce destiné" VocBN. "Hacer asar las tortas sobre una parrilla a mano" A. � [Gasnaren] bi alderdiak horitu 

eta matzarratuxe direnian, ustei barneko inguruniaren aldi, gisa berian jokhatuz. GH 1935, 13. 

2 matxarratu. "(L-côte), desportillar, romper el morro de un jarro" A. 

1 matxarro (L-côte, BN-baig, S; VocBN, Dv, H). Ref.: A; EI 385. � "Parrilla con mango y sin pies en que se 

asan las tortas delgadas de maíz" A. v. matxarde I (5). � Matxarro berri bat. HerVal 142. Matxarro bat 

buruberritu. Ib. 157. Matxarroan erretako berengenak. Or Mi 89. Etxolatik yautsi zuzun behin artzain bat bere 

puskak harturik, bena matxarroa etxolan hantzirik utzi zizin (BN-ciz). A EY II 415. Aratsean xerri-zango bat 

ukan zuten matxarroan errea. GAlm 1957, 59. 

2 matxarro. "(S-saug), fourchée de branches et de fascines pour four à chaux" Lh. 

matxarrokari. "(S-saug), ouvrier qui met les fagots dans le four à chaux" Lh. 

matxartu. v. matzertu. 

matxate. v. matxite. 

matxati. v. mahatsati. 

1 matxatu (Lar, Añ). � Machacar. "Machar" Lar. "Remachar" Añ. 

2 matxatu (L-côte ap. A), matsatu (S (Foix) ap. Lh). � "Masticar" A. 

matxekor. "Coquillage" Lf GAlm 1957, 33. 

matxer. v. 1 matxar. 

1 matxet. "(V-m), zurdo" A. 

2 matxet. "(V-ger), cierta vela muy pequeña, algo mayor que la llamada burriketa txiki" A. 

matxetada. "Machetazo" Lar. 

matxetaina. "Matxetaiña (V-m), la [manzana] más pequeña y temprana" A (s.v. sagar). 

matxete. v. matxite. 

matxetin. "Matxetiñ (G-to), camorra, gresca" A. 

matxika-belari. � Roedor de mallas (empleado como nombre propio). Cf. matxikatu. � Matxika-belari 

bihurtzen da fiña / gathu presunera-gana. "Ronge-maille retourne au chat". Gy 246. 

matxikatu (BN-mix, S ap. Lh), matzikatu (L ap. Lh; Dv), matsikatu (S (Foix) ap. Lh). �1. "Aplastar y 

deformar un objeto con las manos o con los dientes" A. "Écraser" Lh. �2. "Matxikatu (L-côte), atarazar, dar un 

tajo a las castañas para que cuezan mejor" A. �3. Golpear con fuerza. � Hazpandarrak bere zafla handiez pilota 


mende. 

227


matxikatzen zuen. Herr 12-9-1957, 3. Pilota matxikatuz [...], artea ari dute ttipitzen. Herr 16-7-1959, 3. 

matxiko. � A horcajadas. � Ta artu matxiko (a horcajadas) ta aidean leizean gora atera zuan [sorgiñak 

mutilla]. AIr EuskIp 54 (tbn., con alguna var., en JMB OC II 65 (ap. ELok 241)). 

matxikosalto. � "(V-m), langosta de los campos" A. � Ona emen [sapoak] sarrien iaten dabezan piztiak: iñurri 

edo txingurriak [...], matxiko-saltoak eta pizti ta mamu guzti onen arrautzak. A Ezale 1898, 127b. 

matxikunka. v. maxikunka. 

matxilgo. "Matxilgo!, expresión que se usa al hallar alguna cosa" Ort Voc 141. 

matxin. v. matxino. �1. Ferrón, obrero de una ferrería. Cf. Lar: "Machín, así se llama en Bascuence a Martín 

entre los rústicos y olaguizones". Cf. Or Eus 211: "Matxin" itzetik dator / zuzen "matxinada". � Kintaleko 

maillua / matxin batek dantza. Or Eus 210. �2. "(V-m, Gc), nombre que se usa para llamar al carnero" A. � 

Matxin akerra makerrakoren aker adar okerra baño. Mg PAb 176. �3. Rebelde, sublevado. � Etorri zinan 

1936garrenean Matxin bat. Or QA 77. �4. "Matxíña, el mazo grande de hierro de las ferrerías antiguas" Iz 

ArOñ. 

matxina. � Grúa. � Arako matxiña --grua-- andiaren ingurura eldu ziranean. Erkiag Arran 100. 

matxinada (V-ger, G-to ap. A; Añ, Izt 109v, Lh, Zam Voc; maxi- Hb ap. Lh, H). � Revuelta, motín; revolución. 

"Motín", "tumulto" Añ. Lh, s.v. maxinada, cita tbn. a Gèze, pero no lo encontramos. � Tr. Documentado en 

textos meridionales desde finales del s. XVIII. En DFrec hay 19 ejs. � Ekusiko dira gerrak, matxinadak, gosiak, 

izurriak. msOñ 15v. Baketuteko bere soldaduben artian jagi zan matxinada osoa. Mg PAb 208. Matxinada 

gogor bat sortu zan. Lard 323. Agintarien kontra jagiteari eta matxiñadeari. Itz Azald 208. 1830 urteko 

matxinada. Ldi IL 165. Maiz sortzen zuten matxinada edo naspillen bat beren nausi arrotz aien aurka. Ir YKBiz 

287. Errusikoaren antzeko matxiñadak. Eguzk GizAuz 136. Baraba au urijan erasotako matxiñadeagattik [...] 

zijegean giltzapetuba leguan. Arriand Lc 23, 19 (IBk. IBe matxinada). Españiko matxinadaz ez mundu guziko 

gudaz etxunat amets zakarrik batere egin. Or QA 101. Matxinadak egin. Mde Pr 33. Egundoko matxiñadaren 

bat sortuko ete zan mutillen artean. Erkiag Arran 54. Frantziako matxinada aundiko gizonak. Vill Jaink 132. 

Errian matxinadaren bat sortu ez daiten. Ker Mt 26, 5 (Lç tumulto, He altaramendu, TB mugidura, Ip albarot, 

Echn nastura, Ol, Or zalaparta, Leon tarrapata, BiblE iskanbila). Herrian izandako matxinadagatik [...] 

zeukaten expetxean. IBk Lc 23, 19 (IBe matxinada; Lç mutinazione, He sedizione, TB asaldura, Dv bihurrialdi). 

Azkoiti-Azpeitietako matxinada Madrilgo Esquilache uxatu zuten zalaparten oihartzuna izan zela. MEIG I 192. 

v. tbn. JBDei 1919, 229. Zink Crit 71. Inza Azalp 16. Kk Ab II 38. Otx 24. Goen Y 1934, 90. Zait Plat 76. � 

(Fig.). � Zer zan aren barruan sortu edo sartu zan matxiñada ta zalaparta! Erkiag Arran 172. Naien 

matxinadan. Gand Elorri 166. 

matxinada-zale. � Rebelde, revolucionario. v. matxinzale. � Gizartekeriak matxiñada-zale be eztau izan bear, 

Macdonald-en eretxiz. Eguzk GizAuz 75. 

matxinar. � Rebelde. � Uriko matxiñada baten norbait il ebala-ta, beste matxiñarrakaz espetxean egoan. Ker 

EMeza 212 (ap. DRA). 

matxinatu. � Rebelarse, amotinarse. � Soldadu aldra jagi ta matxinatu jakozanak. Mg PAb 208. Jaungoikoari 

berari jarki eta matxinatu jakolako [demoninoa]. Itz Azald 185. Orduan Bizkaitarrak iarki ta matxinatu zirean. 

A Ezale 137a. Errija matxiñatu eztedintzat. Arriand Mc 14, 2 (Ol zalapartarik errian sortu ez dedin). � (Part. en 

función de adj.). � Soldadu matxinatubai. Mg PAb 207 (VersBasc 14 matxinatuai). Cubako erri matxinatuari. 

Ezale 1897, 31a. 

matxinbelar, matxin-bedar (V-m ap. A). � Acedera. 

matxingar (V-och ap. A). � Acedera. 

matxingarratz (V), matxingarratze (V-gip), matxingarratx (V-gip). Ref.: A (aza, matxin-bedar); Arzdi Plant1 

278; Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100; Iz UrrAnz (matxíngarratxa); Etxba Eib; Elexp Berg. � Acedera. 


mende. 

228


"Eskolakuak giñanian, matxin-garratzak batzen genduzen, egarrixa kentzeko" Etxba Eib. � Ik, txotxo, 

matxingarratzak yan dozak. A BGuzur 111. 

matxingonagorri (V-gip). Ref.: EI 381; Etxba Eib. � Mariquita. "Matxingonagorri bixar euskilari, bixar 

euskixa etatze ezpok infernura juan adi (V-gip)" EI 386. "La coccinela. Es nombrada con este estribillo: Eurixa 

ta euzkixa, Martiko egualdixa; euzkixa ta eurixa, matxin-gona-gorrixa" Etxba Eib. 

matxingorri (V-ger-m-gip). Ref.: A; Elexp Berg. �1. Mariquita, coccinela. �2. Demonio. � Erodes, erromatar 

gudariak, matxingorriak, Apostoluak, Malko, Barrabas eta abar abar eleiz-antzezkizun orietan azaltzen dira. 

Lab EEs 1923, 102. 

matxingorringo, matxingorrigo (V-gip ap. A). �1. "Saltamontes" A. � Arein solo-frutuak matxingorrigoari 

emon eutsazanean. Ker Ps 78, 46. Arrak itzi ebana, / matxingorrigoak jan eban. Ker Ioel 1, 4 (Dv xartal, Ol otti, 

BiblE matxinsalto). �2. (V-gip ap. Iz ArOñ; A Apend). "Coccinela" Iz ArOñ. 

matxinkalaña. "Matxínkalaña baiño lusíao don, v. gr.: se dice de una raíz larga que no se puede sacar" Iz ArOñ. 

matxinkirrillo. "(V-och), caracol. En V-och se recrean los niños dirigiendo al caracol esta fórmula y 

ejecutándole: Matxin, adarrak ataraizak, bestela ilgo aut" A. 

matxin-mahats. "(G-to-bet), nueva vid silvestre" A. 

matxino. v. matxin. �1. Rebelde, amotinado. � Gurago eubela [...] matxino eta eriotzagilla zan Barrabas 

baño. msOñ 11r. Matxinoak Azpeitin / Jesus-zigortzaile. Or Eus 211. Mendi-lerroko basagerlari, / langile ta 

matxino. Azurm HitzB 63. � (Uso adj.). "(V-gip; FSeg), rebelde, levantisco, huraño" A. �2. Ferrón, obrero de 

una ferrería. � Matxinoen poza / beti, tiriki-tauki, / mailluaren otsa. Or Eus 211. �3. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; 

SM EiTec1, EiTec2 130, 134. "Martillo pilón para estampar" Etxba Eib. "Prensa de forja, martillo pilón" SM 

EiTec1. �4. Saltamontes. � Matxiño guztiak txin txin txin hasi ziran saltoka. Osk Kurl 205. Hartu matxiñozainaren 

txapela. Ib. 205. �5. "Animal fuerte" Iz ArOñ. �6. "Mote con que se llama a los de Araoz" Iz ArOñ. 

matxinokeria. "Matxíñokeixaak, dar palizas, etc." Iz ArOñ (s.v. matxiño). 

matxinoti (V ap. Arzdi). � Martín pescador. "(Alcedo ispida)" Arzdi Aves 162. 

matxin-saltari (V-gip ap. A), matxino-saltalari (G-goi ap. A), matxin-saltulari (V-arr-oroz ap. A). � 

Saltamontes. 

matxinsalto (V-m-gip, G-goi-to, AN-larr), matxisalto (Lar, Hb ap. Lh, H), matxitxalto (Lar, H (-chal-)). Ref.: 

A; Elexp Berg. � Saltamontes; langosta. "Caballeta, insecto como langosta, que no hace daño" Lar. "Saltaren, 

especie de langosta" Ib. "Saltamontes, langosta de campo" A. v. martinsalto. � Matxin-salto bat ikusi duenak. 

Vill Jaink 73. Matxinsaltoek dena jan dute. BiblE Am 7, 1 (Dv xartal, Ol otti, Ker matxingorrigo). 

matxin-saltokari (V-gip), matxin-saltokalari (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (matxin-saltokaixa); Etxba Eib; Vill 

(comunicación personal; matxin saltokalarixa). � Saltamontes. 

matxin-sukalde (Gc ap. A; Hb ap. Lh), matxisukalde (Añ, H (+ -kh-)), matxitxukalde (Lar, H (-chu-)). � 

Casero, que no sale de casa. "Trashoguero, perezoso" Lar. "Torreznero, que no sale de sobre el fuego" Lar y Añ 

(� A, aunque éste da la forma matxin-). "Casero, el hombre que sale poco de casa" A. Azkue da tbn. matxinsuzale, 

que dice tomar de Añibarro, pero éste trae sólo su zalea. 

matxintapakari. "Matxíntapakaarixa, el carnero" Iz ArOñ (s.v. tapakaarixa). 

matxinzale, matxintzale. � Rebelde. v. matxinada-zale. � Gaztetasuna berez dun matxintzale, naiz ta alboan 

zirikatzaillerik ez euki. Amez Hamlet 34. 

matxisalto. v. matxinsalto. 


mende. 

229


matxisukalde. v. matxin-sukalde. 

matxita (G-nav ap. A). � Mariposa. v. mitxeleta. 

matxite (Saug Voc, H), matxete (Lar), matxet (V-gip ap. Elexp Berg), matxate (H). � Machete. "1. coutelas, 

épée courte et large, briquet; 2. couperet de cuisine, de boucher" H. � Etsai errabiatuen kontrako matxitea. EZ 

Man II 79. Baioneta, ezpata, matxite, aingura, nekazaritzako erremienta eta beste lankai asko. Izt C 219. Epaki 

zioten eskuiko besoa arras matxetearekin. Ib. 316. Basamortu ontan bidea irikitzeko aizkora bañan matxetea 

obea dala. JAIraz Bizia 43. Esku-langille onen lan-tresnak auek dituzu: matxetea, labana, eztena. Garm EskL I 

52. � (SP � Dv), martxite (BN ap. A � VocBN � Dv; H (BN)). "Puda handi bat, grande serpe" SP. "Serpe, 

outil recourbé pour tailler la vigne" VocBN. 

matxitxalto. v. matxinsalto. 

matxitxukalde. v. matxin-sukalde. 

1 matxo (V-gip, G-azp), maatxo (V-gip, G-azp). Ref.: Iz ArOñ (maatxo); Etxba Eib (matxua, ma); Gketx Loiola 

(maatxo); Elexp Berg. � Dim. de ma. "En lenguaje infantil, beso, besito. Matxua emon detsa bere laguntxuari" 

Etxba Eib. "Maátxo bat, un besito (de niño)" Iz ArOñ. "Osculo, besito, beso suave (no es exclusivam. puer.)" 

Gketx Loiola. v. matto. 

2 matxo. � Grande (?). � Alako baten iru ardor matxo ikusi doguz (iru ardor aundi). Berriat Bermeo 391. 

matxoi (V-gip), matxoe (V-gip). � "Refuerzo exterior, hecho de cemento o piedra, de una casa" Elexp Berg. 

matxoka. � Por manojos. � Bil zazue lenik iraka, eta lot zazue matxoka erretzeko. Echn Mt 13, 30 (Lç azautoz, 

He zametan, HeH zamaka, Dv y Ol espalka, Ur eskumenetan, Ip eskütaka, Leon ezpalka, IBk balatan). 

1 matxola (Dv � A, H). �1. Muleta. "Béquille" Dv. v. makola, makulu. � Behar nuela halere ikusi, ahal 

bezala, matxolen puntan, herrestatu nintzakon. Lf GH 1927, 495. � "En général, bâton de bois plus ou moins 

long et fort, portant une courbure, un croc, une fourche à son bout" H. �2. "Pelle recourbée au bout, à l'usage des 

fourniers" H. �3. matxol (L-ain ap. A). "Acial, tenacillas de madera que sirven para abrir el erizo de la castaña" 

A. v. 2 matxar. 

2 matxola (Hb ap. Lh, H (S)). � "Gerbe" Lh. "Tige de maïs avec ses feuilles sèches, servant à fourrage" H. 

matxopeta. v. mataputxa. 

matxorra (V-m-gip, G, AN, BN-mix; Lcc, Lar, H). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. � (Mujer o hembra) estéril. 

"1.º machorra; 2.º mujer que no tiene las reglas" A. Larramendi la da como voz de origen vasco (derivada de 

emetxo y orra). "Biae edarra dok baiña etxakixat matxorria eztoskun urten biar" Elexp Berg. � (V-gip). 

Marimacho. "Mujer con aspecto masculino. Aiztak izenarren, bata señorita utsa ta bestia berriz matxorria" 

Elexp Berg. � "Matxorra" deitzen omen ziotenan, marimutil horietakoa zelako edo. PPer FLV 1987, 187. 

matxorratu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (matxórraatu); Elexp Berg. � "Volverse estéril una hembra" Iz ArOñ. 

"Matxorratu ein ddok, ekaiztu ein ddok" Elexp Berg. 

matxota. � Gavilla. � Lasto zama kozkor bat, matxota multxo batez egina. Larz Herr 21-12-1967, 4. 

matxuka. "(V-ger-ple-arr-oroz), estacas metidas en tierra para hacer parras" A. Cf. MAHATS-ORKO. 

matxuko. "(V-arr), picador, tajo de cocina" A. 

matxunga. "(G-to), ganga, buena ocasión" A. v. mantxunga. 

matxur. � Orrelako egunak ditu, orain beiñeon, mutil matxur eta alperrak. (Interpr?). Erkiag BatB 183. 


mende. 

230


matxura (H), matxure (Lar � H, Dv ). � Accidente. "Azar", "desgracia" Lar. La -e final del tema está 

apoyada por el der. matxureti. � (V, G, AN-larr; VocZeg 287), maxura (G-azp, AN-gip), maetxuri (V-m). Ref.: 

A; A Apend (maetxuri); Asp Leiz (moldakaitz); Gte Erd 284. Avería; (hablando de animados) achaque, mal, 

enfermedad, herida. "Matxure au moldakaitze da" Asp Leiz. "Zahartzera azaltzen dira maxurak eta ajeak" Gte 

Erd 284. Cf. ExtJG 1785, 100: "Han tenido repetidas maechuras los barquines". � Ezagutuko dute / agudo, 

ordea, / burni ta mandoaren / matxura gordea. Izt Po 138. Matxurarik etzaio / azaldu berari [fogonerurari]. PE 

121. Miñ zion beatza, iñolako matxura gabe [...] agertu. Arr May 152. Matxuretan biar egiteebenean 

irebazteeben itzelak eta urtzalleak zortzi errial egunean. R. Murga EE 1895b, 518. Ogetabost egunetan egon 

zirean kalte edo matxura guztiak zuzenduten. Echta Jos 205. Egun batian gelditurikan [erlojua] / zeguen 

matxurarekin. Tx B I 70. Erropari urraldi, zirritu ta gañerantzeko maxurak konpontzen ari zen. Etxde JJ 79. 

Ezin-konponduzko matxurak sortzen eta gehitzen ari gara, gutxieneko kontuan. MEIG VII 43. � (H, que cita a 

Izt)). Maldad. � Zirriki marraka asi zan [Napoleon] bere barrunpe lizunean zeukan matxura gordea 

agertaratzen. Izt C 404. 

matxurati (H), matxureti (Lar). � "Azaroso" Lar. 

matxuratu (AN-gip, -ure- AN-larr). Ref.: Asp Leiz; Gte Erd 125. � Estropear(se), averiar(se). "Makina 

matxuratua dago (AN-gip)" Gte Erd 125. � Juan zan kotxian matxuratu ta / etorriya da bestian. Auspoa 73, 34. 

matxurka. "Matxúrka bat, tabla sobre la cual se prensa el queso" Iz ArOñ. 

matxusta. v. 2 masusta. 

matxutx. v. 1 masusta. 

matzail. v. masaila. 

matzar. � Ez duk Satan ez bertzerik izanen haren jabe / ez eta ere matzarrik, izanik ere lizun / Josepen barne 

argia ezar lironik ilun. (Interpr?). Iratz Othoizlari 1958, 193. 

matzarratu. v. 1 matxarratu. 

matzatondo (Lh). � Planta de roble melojo, rebollo. v. ametzondo. 

matzdui. v. mahasti. 

matzer. v. 1 matxar. 

matzertu (SP), matxartu, matsertu (SP). � Desportillar(se). "Matzertua, puska bat saietsetik idekirik" SP. v. 

makestu. � Eltze matzertu edo makhestu batzuekin. Prop 1894, 79. Suan ere bazuten, [...] eltze zahar bat dena 

matzertua. Prop 1895, 162. Usu ithurrira doan pagarra hausten da edo matzertzen. Zerb GH 1936, 416. � (Dv 

� A). "Deformar" A. � Ez az galantu, ez az matxartu, sortu ezkero, / beti bardiña, beti, beti bat az egunero. AB 

Olerk 91 (dirigiéndose al Sol). 

matzikatu. v. matxikatu. 

matzinpelat (Dv, A). � "Manchas en las piernas por haberse calentado demasiado cerca del fuego" A. 

matzitu. "(L-sar), tajar, hacer muescas, por ej. en una mesa" A. 

matzoan. � En masa. � Etsaia matzoan heldu da. Barb Piar II 179. 

matzuzta. v. 2 masusta. 

1 mau (Vc, S ap. A). �1. Mordedura. �2. "(V-ple, B), acción de comer (voc. puer.)" A. 


mende. 

231


- MAU EGIN (Vc ap. A). a) "Morder (voc. puer.)" A. b) Comer. � Orra or pipiak mau eiten dabez / jausten 

yatzuzan anpurrak. Zam EEs 1917, 198. 

- MAU-MAU. "(Vc, G, AN, L-ain, BN-baig, R-uzt), comer" A (se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un 

verbo). "Mau-mau jaten dute ortzik gabeak (BN-baig), los que no tienen dientes comen masticando mucho" Ib. 

(s.v. mau). � Eutsi txotxoa: mau mau, ederra. Zam EEs 1917, 198. 

2 mau (L, B ap. A; Dv, H). �1. Maullido. �2. (H). Ladrido. 

- MAU EGIN. Maullar. � Jaiera geiegi artu diozu edari goxo edo bizkor ari: [...] eta ondoren geratu zera 

arako mau egiten duan gauzatxo arekin. AA II 359. 

3 mau. "(L, BN S), robo (voc. puer.)" A. 

4 mau. "Torcido, se dice de cosas mal colocadas. Txapel mau bat, un sombrero viejo y mal puesto" A. 

5 mau. � "(V-m, G), interjección de incredulidad, de desconfianza" A. � Asmatuko duela / igarkizuntxo au / 

lengoa bezin errez / biargin batek? mau! Ibaizabal n.º 14, 4. 

- MAU-MAU. "(V-m, Gc, AN), exclamación de sospecha vehemente o de incredulidad" A. � Egun-sentia 

baiño lenago? Mau mau! Ezta inpernuko deabrua baintz bere. A BeinB 87. Lo ta akulea?, mau mau (V-m). A 

EY III 280. 

mahu. v. maho. 

mauba (Lar, H). �1. "Ladra, ladrido" Lar. �2. maubia (Lar, H). "Gañido, aullido de perro y otros animales" 

Lar. 

maubari (Lar, H). �1. Ladrador. "Zakur maubari gaitzesgarria" H. �2. maubialari (H). Aullador. 

maubatu (Lar, H, A (que cita a Humb)). �1. Ladrar. �2. maubiatu (Lar, H). "Gañir, aullar perros, &c." Lar. 

maubi. v. mailubi. 

� mauderresa. v. manderres. 

maugrenaie. � Mala disposición. � Mündü huntako miseriak, maugrenaie gabe, soferi zintzan. Mst III 

18, 1 (SP kontrako gogorik gabe, Ch bihotz onez, Ol aserre izateke). 

maugurio. v. magurio. 

1 mauka (G-to-bet ap. A). �1. Suerte, (buena) oportunidad, ganga. � Zer da au? --dio ojuka-- / Au bai dala 

mauka! / Onelako fortuna / munduan nork dauka? It Fab 36. --Ura mauka, e? --Bai, jauna, bai. Etzan munduan 

guretzat [bakallabakin egindako tortilla baño] gauza oberik. Sor Bar 78. Dena urria balitz zer mauka! Alz STFer 

131. Graziyak udaran egiten diran festa ederrari [...] izateko nai degun bezelako mauka debaldeko jendiakin. 

Iraola 104. "Koma" guziak jan egin bear dira ta gobernadorearentzat gerturiko bazkaria ere bai. Au mauka! Lab 

EEguna 110. Mauka txar, Garatxoneko. "Mala suerte". Or Eus 61 ("lectio epistolae Uitziko"). Egundoko mauka 

[beorrak] agertzen zaio [azeriari]. NEtx LBB 187. �2. "(B), ganancia ilícita" A. � Ontarako [...] mauka edo 

tranpa asko egiten dituzte dirugilleak. A Ezale 1898, 133b. 

2 mauka (R ap. A; Dv, H). �1. Maullando. "Mauka ari den gatua, le chat qui miaule" A. � Mauka ta mauka aremeak 

/ izorkeria egiten eliz-zaharreko paret bazterrean. "Los dos sexos en guerra". Lasa Poem 70. �2. "Mauka 

haritzea, être à aboyer" H (s.v. mauba). 

1 mahuka (gral. (-e AN-ulz y B); SP; mau- Lcc, Lar, H (V, G)), mahunga (BN-mix; Arch VocGr, Dv, H), 

mahunka (Urt IV 467), mainka (R), mahanka (S; H), mahoka, mahonga, mouka (Ae). Ref.: A (mauka, 

mahanka, mainka, mahunga); A Aezk 296; Lrq (mahanka); Iz Ulz; Izeta BHizt2 (mauke). �1. Manga. "--Aita, 

zer ekarri? --Besoa mahankan, ezin utziz han (S, pop.)" A. "Ator unek mauke llagurrek tu" Izeta BHizt2. � 

Atera eben rabel bat bere maukarean. Lazarraga 1146r. Mahokaberik egizu. "Sans manches". Volt 266. 

Emakumiak beren kamisa edo txaramela mauka loi utsian. msOñ 194v. Liburu hori [...] bethi beso mahunken 


mende. 

232


barnean ibiltzen zuen. Prop 1876-77, 76. Tornuz egoki egiñak diruriten besoak, zeñaren itxurak duen egiaz 

mauka estuaren [...] antza. Otag EE 1882c, 578. Bere besoetako mahongak altxaturik ukondoetaraino. Elsb 

Fram 148. Eskutur maukiagaz ezpanak igortzi. Ag Kr 49. Idun-mauketan lerro gorriak. Ag G 93. Eror-erazi 

zian godaleta sotena mahankalat. Const 18. Etxeko eun zuri-garbizko mauka zabal, gorontz urdiñ-arre. Mok 16. 

Kolkoan eta mauketan. Or Tormes 77. Mainka luzeago ezik besoa (R). 'La manga más larga que el brazo'. A EY 

III 108. Mahungak ukondoraino bildurik. Lf Murtuts 52. 

�2. Colador. � Kidari itsuak, eltxobáten pasátzeko maunka billa, ta bitárteo irésten kamélloak. LE Urt ms. 86v. 

�3. "Mahunga (BN-mix), remanga para pescar" A. 

- MAHUKA-HAS (mahungahas L, BN, S, Sal, R; maukas B; maunkas B). Ref.: A Morf 12 LL; Izeta BHizt 590 

y 593. "En mangas de camisa. Maukas gan ginen" Izeta BHizt. "Denbora ederrakin denak maunkas" Ib. 593. v. 

ATORRA-MAHUKA-HAS. 

- MAHUKADUN. "Alicula, haur jáka mahunkadúna" Urt I 488. 

- MAHUKA ESEKI (H; maukeseki Lar). "Manga perdida" Lar. 

- MAHUKA-GABE. Sin mangas. � Aphez handiak bazuen oraino arropa labur, mahunka gabe bat. Lg I 162. 

- MAHUKAK GOITITU (L-ain, B), M. GOITU (AN-5vill). Ref.: A; Gte Erd 21. Remangarse. 

- MAHUKAK JASO (G-to ap. A). Remangarse. 

- MAHUKA-LARGO (BN-baig ap. A). Laxo, indulgente. � Haritchabalet, beste apezak oro bezala arauz, 

mahanka largo zen bekatore txipien eretzeko. Const 29. 

- MAHUKA-LAXO (AN ap. A � Aq 853 (AN)). Indulgente. "Absolvederas" Aq. 

- MAHUKAN IZAN. "Norbait mahungan izatea (L), avoir quelqu'un dans sa manche" H. 

- MAHUKA HUTSEAN (maukutsean V, G, AN ap. A; Zam Man 56; mankutsian AN-ulz ap. Iz Ulz). En mangas 

de camisa. � Jatorritik dute oitura, txamarrak janzi bage bizkarretik zinzilika dituztela, mauka-utsean plazan 

egotekoa. Izt C 253s. Otsailien gizona mauko utsean ikustea baño obe, otsoa arditan ikustea (AN-araq). Satr 

CEEN 1969, 76. 

- MAHUKA HUTSIK (V, G; maukutsik V, G, B; Zam Man 56; maunkutsik B; makutsik AN-larr, B). Ref.: A 

(mahuka, maukutsik); Asp Leiz (makutsik); Izeta BHizt 590 y 593. En mangas de camisa. "Zu maunkutsik ibiltzen 

zara" Izeta BHizt. � Sagardo asi-berria maukutsik (jakea erantzirik) edan nai luketela. A Ibaiz 11-5-1902, 1. 

Gizon [...] bi zetozen enparantzara, makutxik. Ag G 97. Makutsik eta dituen apainduriak soñean ipiñita. Ib. 248. 

Ikusiko dituk tokan jokatzen, maukutsik. A Ardi 40. Io ta ke ari dirade maukutsean arnaska. Zait BGold 10. 

Maukutsik eta lepokorik gabe. JAIraz Bizia 64. Makutsik leio aldera egiten du. NEtx LBB 107. v. tbn. Lab 

EEguna 108 (makutsik). Anab Poli 56 (maukutsik). 

- MAHUKA-ZABAL (V, G, B ap. A; Aq 853 (G); mainka- R ap. A). Indulgente. "Absolvederas" Aq. 

� Etim. Para su origen en un lat. *manuca (no manica), v. FLV 1974, 189. 

2 mahuka. � Aullido. � Abre guzien orroak, marrumak eta mahukak. Iratz 137. Amonatxoa dute Bilbaon 

ehortzi... / Zer oihu, zer mahukak zaizkioten jauzi! Iratz GH 1967, 236. 

mahuka-haste, mokhaste. � (Precedido de atorra). Acción de ponerse en mangas de camisa. � Athor 

mokhastea aiphatu ginuen, bainan ez ginen hortaratu, frango fresko baitzen barne hartan. GH 1959, 309. 

mahukada. "Mangonada" Lar. 

maukagile. � Mugidor. � Arroka aundi baten puntatik erortzen dan ujol maukagilleak. Otag EE 1882c, 511. 

mauka-mauka. � "(G), voz onomatópica que denota el ruido de devorar. Mauka-mauka ari zera jaten (G-goi)" 

A (s.v. mauka). v. mauta-mauta, mauska-mauska, mausta-mausta. � Beregandu zituan iaki guztiak mauka 

mauka iaten ziarduan. Ag AL 82. Gezur-agindun apaiz burutxuriak ere mauka-mauka ari ziran beti. A Ardi 47. 

Zakurrak mauka-mauka irentsi baño len. Zait Sof 166. Mauka-mauka jaten ari zen motiko bat. Etxde JJ 197. 

Mauka-mauka ari dira bertan millaka ardi-buru. Eston Iz 159. � (Fig.). � Joran bat mauka-mauka ausnartuten 

neban bidean. Azurm in Gand Elorri 71. 

maukari (Lar, Dv � A, H). � "Maullador" Lar. 

maukera (Lar, H (G)). � "Impertinencia" Lar. Se trata sin duda de una inferencia de Larramendi, a partir del 

refrán (ya recogido por Isasti) aukeraren maukera, atzenean okerra, que traduce (s.v. elección) "el que es 

impertinente en sus elecciones, al cabo escoge lo peor". En realidad se trata de un mero eco de aukera. Cf. 

naukera. v. AUKERAREN MAUKERA. � Beren palta, utsaldi eta maukera gogaikarriak onez eramanaz. Arr 

Bearg 403 (ap. DRA). 


mende. 

233


maukerati (Lar, Izt 61v, H). � "Impertinente" Lar. "Sot, niais" H. 

maukeratiro. "Impertinentemente" Lar. "Sottement" H. 

maukeratu. "Rehusar, maukeratu, ezautu, errebestu" Izt. 

mahukerdi (B), mainkerdi (S, R). Ref.: A (maukerdi, mainkerdi); Izeta BHizt 591. � "Manguito" A. "Maukerdi 

politek tuzu" Izeta BHizt. 

mauki. "(V-ger), hierba de San Bonifacio" A. 

mauki-mauki. "(V-m), zampar, comer a dos carrillos" A. v. mauka-mauka. 

mahukustu, makustu (AN-larr). � "Ponerse en mangas de camisa" Asp Leiz. 

maula (L? ap. A; Lar, Añ, Dv, H), maulea (det., Añ). �1. "Maula, engaño" Lar y Añ. "Fraude, tromperie" Dv. 

� Uste zinduen menturaz zure gezur eta maula tzarrak bethikotzat gordeak zintuela. Dv LEd 271. Maularik ez 

egin. Dv Mc 10, 19 (Lç damu, He, TB y Leon bidegabe, Ol iruzur, Or tranpa, Ker zuzenbage, IBk azpikeria, IBe 

kalte). �2. (Lar, H), maulea (det., Lar). "Maula, lo que uno se halla insulsamente, y sin trabajo" Lar. v. 1 

mauka. 

- MAULA SARTU. Engañar. � Nik ez diyot sartutzen / iñori maula, / baziñikizun fami- / likua nitzala. Auspoa 

140, 36. 

- MAULAZ. Fraudulentamente. � Zeren maulaz altxatua izatu bainaiz Hebrearren lurretik. Dv Gen 40, 15 (Urt 

ebatsia, Ur lapurretaz, Ol ostuka, Ker y BiblE indarrez). 

- MAULAZKO (Dv � A). "Frauduleux. Maulazko irabaziak, les gains frauduleux, provenant de tromperies" 

Dv. 

maulagile. "Maulero, engañador, maulagillea" Lar y Añ. 

maulari. "Maulero, el que vende retazos" Lar. 

maulategi. "Maulería, en que se venden retazos de varias telas" Lar. 

maulati (L? ap. A � Dv). � "Qui a l'habitude de faire des fraudes, des tromperies" Dv. � Gezur barraiatzen 

hari da lekhuko maulatia. Dv Prov 14, 5 (Ol oker, Ker guzurtsu, BiblE faltsu). 

mauleria. "Maulería, arte para engañar" Lar. 

maulero. "Maulero, engañador, maulerua" Añ. 

mauletar (S ap. Lh). � Natural de Mauleón. � Euskaltzale mauletar honen gandik. Mde Pr 185. Mauletarren 

ezpañetan frantzes izkera gero ta ugaltzenago ari zen. Etxde JJ 203. Mauletarrak aspaldian xapel horren 

ondotik zabiltzan. Herr 27-2-1958, 3. Arnaut Oihenart, mauletarra, 1592an jaio zen. MIH 235. 

mauli, maulubi. v. mailubi. 

mauli. v. mailubi. 

mauliki. v. mailuki. 

maulixu. v. magurio. 

maulubi. v. mailubi. 

mahuma (BN-baig ap. A; Lecl, Dv, H). � "Cauchemar" Lecl, Dv y H. "Pesadilla, opresión del corazón y 


mende. 

234


dificultad de respirar durante el sueño" A. � "Mauma (BN-baig), ser mitológico que se relaciona con el sueño" 

Satr VocP. � Agertzen dire taulen artetik jaliak balire bezala, bi mustro izigarri, Mahuma eta Inguma. Barb Sup 

123. Mahuma, mahuma, ez nuk hire beldur; / Jainkoarekin etzaten nuk, / Ama Birjinarekin jaikitzen nuk. Barb 

Piar I 98. 

mahumar, mahumatar. v. mahomatar. 

mahumetano. v. mahometano. 

maun. v. mahon. 

maundi. v. handi-mandi. 

mahunga. v. 1 mahuka. 

maunkuka. � (?). � Abiatzen dire gure beilariak. Batto intzirika eta hasperenka, maunkuka eta andarkoka. 

Herr 31-3-1960 (ap. DRA, s.v. andarkoka). 

maun-maun (B ap. A). � Onomat. de comer a dos carrillos. v. mauka-mauka. 

mauña (G-goi ap. A; VocZeg). � "La campana que toca al alba, mauñe" VocZeg 286. "Campanada del alba" A. 

v. matutia. 

maupegi. "De buena apariencia" A Apend. "Gizon maupegia, hombre robusto en apariencia" Ib. 

maureko. "Cabestro, animal que guía, maurekoa" Lcc. 

maurgi, mahurri. v. marrubi. 

mauri. v. 1 mairu; marrubi. 

maurio. v. magurio. 

maurotar. v. mairutar. 

maurria, maurre (Sal ap. A). �1. "Bramido de las bestias. Maurre egiten xu lotsaturik dagonean, martzaka 

bertzaiñez (Sal)" A. Cf. VocNav: "Maurriar, mugir (Zona de Eslava)". � Zer die begik oiek ainbeste maurria? 

(Sal). "¿Qué tienen esas vacas tanto mugir?". AEF 1955, 22. �2. "Maurre, ruido intenso del mar, del agua de una 

presa, del trueno, del fuego en los incendios" A, que cita el VocBN, donde no lo encontramos. 

- MAURRIA EGIN. Mugir. � Berriz egiten badie maurria begiek (Sal). AEF 1955, 22. 

maurtu. v. mortu. 

mauru. v. 1 mairu. 

1 mausa (V-m-gip, G-azp, AN-olza; Lar, H), maus (V-m). Ref.: Bon-Ond 152; A (maus); A Apend (ziorri); 

Elexp Berg. � "Yezgo", "escandice, planta semejante al saúco" Lar. "Mausa, osilapikoa, audura, yezgo mayor" 

Izt C 46. "Sauquillo (Bot.)" A. Usado tbn. en el cast. de Tierra Estella (ap. VocNav). 

- MAUSA-BELAR. "Mausa-bedar (G-azp), sauquillo (Bot.)" A. 

2 mausa (H). � Engaño. "Tromperie, fraude, dol. Nola ezkutatu Iangoikoari tranpa edo mausa oiek? (Mg)" H. 

� Euren pekatu ta mausarik isillenak agertu. CrIc 34. Zerren [...] gura leuskiuezan iruntzi eragin konfesore 

gaisuei euren mausa ta guzurrak. Ib. 86. 

mausar (G), mauzar (G-to). Ref.: A; Iz To; Zt. � "(Gc), tierra de aluvión [...]. Arbola orrek ematen dik, 

mausarra dik eta" A. "Limo que dejan en las riberas las riadas, sobre todo con mucha hoja podrida" Zt 


mende. 

235


(comunicación personal). � Zogi-mausarrak, / ulorratzako enbor t'egurrak / irentsi ditu, mami t'ezurrak, / 

betetzen eztan zure [= itsasoaren] zintzurrak. Inzag EEs 1912, 211s. Gezu batean, zugatz orrek igali goxoak 

emango ditu, erri-mausarra du-ta. Zait EG 1950 (1), 9. Itsasora dioazten ibaiek baso-mendietako lurrak eta 

arkoskoak eraman-ala eramaten dituzte, ta onetara sortzen dira luiziak eta mausarrak. Zait Plat 37s. 

mausari (V-ger ap. A; Dv (V)). � Pícaro; ladrón. "Salteador" A. Duvoisin, que cita los ejs. de Uriarte, traduce 

"mauvais coquin" y "rusé". Cf. 2 mausa. � Zelataka eguan / nosbait basuan / ezkutaurik azerija / gaisto 

mausarija. Ur CancB III 84 (Mant traduce "infame salteador, pícaro dañador"). Azeri begi argi ta mausarija. Ib. 

94 (Mant: "marrullera"). Mausaria ez da etortzen, ostu, il ta sakailtzeko baño. Ol Io 10, 10 (Lç, He, Dv y Leon 

ohoin, LE, Or, Ker, IBk e IBe lapur). Orrenbesteko ogena egiten nola azartu mausaria? 'Ladrón'. Zait Sof 60. 

- MAUSARI-SAIL. Banda de ladrones. � Atomatu ta il egin zutela zion, batek bakarrik ez, ordea, mausarisaillak 

baño. Zait Sof 60. 

mausati. "Trompeur, fourbe" H. 

mauser. � Máuser (tipo de fusil). � Oraingo mauser ainbat baziran / orduko lizar-makillak. Tx B II 54. Batzuk 

mauserrak gertu, besteak sable sendoak aidean. Erkiag BatB 146. 

mauska-mauska. � Onomat. de comer vorazmente. v. mauka-mauka. � Txekor gorri lodiak, belar gozoa 

mauska mauska jaten. Ag G 16. Mauska-mauska belar-jaten dabiltzen ardi txuriak. AEmil AndreM 18. 

mausoleo. � Mausoleo. � Ejiptoko mausoleorik aundiena. Etxde Egan 1955 (1-3), 76. Beste mausoleu bat ere 

bazela Djeser-en. Id. ib. 77. 

mausta-mausta. � Onomat. de comer vorazmente. v. mauka-mauka. � Ogia uts-utsik mausta-mausta jatia 

modukua. SM Zirik 41. 

maustin (Lcc). � Mastín. "Maestín de ganado" Lcc. 

mauta-mauta. � "(V-arr-oroz-m), onomat. del acto de devorar la comida, comer a dos carrillos" A. v. maukamauka. 

� Txanbolinen emazteari [...] askotan mauta mauta jan eutsan txakurrak labarako gertu eukan artoorea 

(V-m). A EY II 91. 

1 mauts (V-m ap. A, que cita el msOch), mautz (Izt). �1. "Gordinflona y desagradable mujer" Izt 56r. "Mujer 

gordinflona" A. � Ba dau alako gomutatxua, ostera, arako "mautsa" andra totolo arentzat. Erkiag BatB 198. 

�2. (V-m). Ref.: A; AEF 1960, 21. "Pececillo negro, de entre peñas" A. 

2 mauts. "(V-arr), hormiguero" A. 

mauts. v. magitxa. 

mautsi. v. HAUTSI-MAUTSI. 

mautu. v. AUTU-MAUTU. 

mahutu, marantu, mantu. � Morir, (trans.) matar (en el habla de los gitanos vascos). "Mort [seguramente 

part.], marantu" Michel LPB 145. "Tuer, mahutzia" VocBoh111. "Mautu, mahutu (git.), morir" A. "Il, mantu" R. 

Berraondo EEs 1921, 196. 

mauzi. v. AUZI-MAUZI, JAUZI-MAUZI. 

mauzkin. � (De interpr. no segura; relacionado quizá con 1 mozkin). � Egün horietan zinestto toleatu beita 

zozialixten kuntre, mauzkin nahiz arrazoekin, Pau Berginek 100 milliard hoboroen irabazteko bidia erakasten 

deio. Herr 19-12-1957, 3. 

max. v. 1 maiz. 


mende. 

236


maxa. "Planta vivaz silvestre que da nombre a Maxamendi. Kalamua, beste batzuentzat maxa-mendixa" Etxba 

Eib. 

maxadore (B). "Embudo. Lan au maxadoriakin inen dugu" Izeta BHizt2. v. inbutu. 

maxaila. v. masaila. 

maxakan. v. matxakaran. 

maxal. v. martxal. 

maxallako. v. masailako. 

maxandera. "Enfermedad contraída por contagio del ganado lanar" A Apend. 

maxaran (R), maisaran (R). Ref.: VocPir 573; A (maxaran, maisaran). � Endrino. La forma maisaran se debe 

seguramente a una reconstrucción fonética de Azkue. v. matxakaran. 

maxardela. "(Lf), thon à pectorales fourchues" Lh. 

maxati. v. mahatsati. 

maxeatu. v. maixiatu. 

maxela. v. masaila. 

maxelaran (Sal ap. VocPir 573). � Endrino. v. maxaran. 

maxelatu. "(?), abigarrar" A. 

maxia, maxiatu. v. maixio, maixiatu. 

maxiaka. v. maixioka. 

maxiaketa. v. maixiaketa. 

maxiatu. v. maixiatu. 

maxika. v. maixioka. 

maxikun (Hb ap. Lh, H), matxikun (H). � "Coup de poing (SP � O)" H (pero Pouvreau solo trae maxikunka). 

maxikunka (SP (que cita a O) � H y A), matxikunka (H). � "À coups de poing" SP. 

maxima. v. matsima. 

maxina (AN-gip, L; T-L). � Máquina. "Locomotive" T-L. v. makina. � Terroristei bere parte / kario gostako 

zaizte / maxina infernalak. Monho 66. Maxina handi plaiñ bat hortz lüze-lüze batzüez harmatüa. Arch Gram 70. 

Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize erroten anaiak. Hb Egia 137. Murloin alimale baten itxura emanen 

ziotela aintzineko maxinari. Lf Egan 1955 (5-6), 10. Ene maxinan [bizikletan] murruer buruz / juanki tximixta 

bezala. Xa EzinB 27. Baserri ona daukagu eta / maxina berriak erosi. Mattin in Xa EzinB 130. 

maxineria. � Maquinaria. v. makineria. � Maixturu edo menuisier atelier bat, bere maxineria eta tresneria 

guziarekin. Herr 13-10-1955, 3. 


mende. 

237


maxio. v. maixio. 

maxitu. v. maixiatu; 1 mazitu. 

maxkada. v. maskarada. 

maxkaro. v. maskaro. 

maxkatu. v. 2 maskatu. 

maxkin (B). "Quien lloriquea mucho (se dice de niños)" Inza RIEV 1928, 153. 

maxkla. "(Sal), brazado, gavilla (de helecho)" A. Cf. (maskilda). 

maxkor. v. maskor. 

maxkur. �1. "(R-uzt), pan mal hecho" A. �2. maizkur. "(R), ázimo, pan no fermentado" A. 

maxkur. v. maskor. 

maxkuri. v. maskuri. 

maxkuru. v. maskuilo. 

maxmausare. v. marasma. 

� maxoka. v. masoka. 

maxoxa. v. 1 masusta. 

maxpaxa. v. mahaspasa. 

maxpil. "Paloma silvestre (AN-ulz)" A Apend. 

maxta-maxta. v. masta-masta. 

maxter. v. maizter. 

maxtru. v. maistru. 

maxturintza. v. maiasturuntza. 

maxu. v. maisu. 

maxukari. v. mazukari. 

maxukre. v. 1 maxurka. 

maxura. v. matxura. 

1 maxurka, maxukre (B ap. Izeta BHizt). � "Mora, zarzamora. Zein goxoak diren maxukreak" Izeta BHizt. v. 

martutz. � Ale (pikor) ez aundia eta sudur txiki txikia. Zer da? [...] Masusta (maxurka). ZArg 1956, 20. 

2 maxurka. v. 1 mazurka; mozorka. 


mende. 

238


maxurta. v. 1 masusta. 

1 maza. v. 2 masa. 

2 maza. "Ziriak jotzeko gabi aztuna (V-gip)" Urkia EEs 1930, 26. 

maza. v. karamasa; 1 naza. 

mazadura (L, B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. � "Contusión" VocB. "Abolladura. Auto berriai anbateko 

mazadure in diote" Izeta BHizt2. 

mazaila. v. masaila. 

mazakratu. v. masakratu. 

mazal (V-ple-arr-oroz-m ap. A; Zam Voc), masal (V-arr ap. A). �1. "Persona afable, de buen carácter, noble" A. 

� Oso mendu oneko emakumea, masala berez, apal, zintzo, esaneko, ixill, baketsu ta ona. Ag Kr 53. Ama samur 

au alai, mazal, adikor eta laztantsua izan zan beti. Eguzk LorIl 172. Nigaz beti ixan dalako mazal. Otx 97. Mutil 

mazalak isil-gorde bat / ezin koka biotzean. Or Eus 223. Gizon mardul, zabalkote, zuri-gorri ta mazala zendun 

Azkue jauna. Ibarg EG 1958 (5-6), 510. Gabontzaren emazteak, maratz eta mazala emoten dau. Erkiag BatB 

123. � "Mazala, txarri gorrien azala (V-arrig)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. � Agradable, suave. � Urdin 

dago zerua, egoa da mazal. "Agradable". Or Poem 535. Aizearen arnasak nere arpegia birbizten du; nagikeriz 

bezela kulunka adaburuak labur eta mazal. Txill Let 26. Euzkiestaia, / ilaun zuria / garitzan lez, / bare ta mazal / 

zabiltz, tai barik, / on eginez. Onaind "Zorionbidetik" (ap. DRA). �2. "(V-m), tierra lozana" A. 

mazalako. v. masailako. 

mazaltasun (Zam Voc). � Nobleza (de sentimientos...). � Ezagutzen zuen arraintzalearen mazaltasuna. Ataño 

MLanak 97 (v. tbn. 137). 

mazamorra (Lar � Lcq 171). �1. "Mazamorra, comida que se da a los galeotes [...] viene de azamorra, y 

significa berza rabiosa" Lar. �2. (V-ger), masamorra (V-ger). Ref.: A (masamorra); Ort Voc 140; Holmer 

ApuntV. "Raba o masa que se esparce como cebo para pescar sardinas" A. "Masamorra, amasijo heecho con 

cabezas de pescado y que se emplea de carnada para la pesca de la sardina" Ort Voc 140. "Masamorrie yo, 

preparar la masamorra" Ib. 140. v. mazi. � Masamorrie yoten yueten ba aix. Ort Oroig 18. �3. masamorra (Vger). 

Lío, follón. "An arma zala masamorrarik! Se emplea cuando se da cuenta de algún lío o cuestión que se 

suscitó" Ort Voc 135. � An armazalako masamorrarik! Buzkentza dala ta eztala, asten dozak enbra bi? Ort 

Oroig 46. 

mazapan (Ht VocGr 383), mazapen (VocBN), mazapoi (V-gip ap. Elexp Berg). � Mazapán. � Arno fiñ, likur, 

xokolot eta mazapanetan. Gy 100. Mazapanezko aingira edo sube polit bat. Sor Gabon 46. Mazapanezko 

enpanadak. Cocinan 49. Gezur horiek iresten zituen, hala da, mazapen puska batzu bezala. Barb Sup 9. 

Mazapena bezalako gizon bat baita. Ib. 65. Mazapena bezain oneko gizon minbera horrek. Herr 31-1-1957, 1. 

mazapla. "(R-uzt), cuadril, pedazo de tela que ponen las costureras en el sobaco por evitar frunces" A. 

mazapoi. v. mazapan. 

1 mazatu (G-goi), mazaatu (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (maazatu), LinOñ 177. �1. Macear, golpear con un mazo. 

"Espadar el lino" A. "Golpearlo mucho con el mazo" Iz ArOñ. � Erko sagar osoak tinkatzen, eta Izartxo Erkok 

zanpatutakoak mazatuz. Eston Iz 48. �2. (L-sar B, ap. A; VocB). "Causar contusiones" VocB y A. � (L, B). Ref.: 

A; Izeta BHizt2. Abollar. "Pitxerra mazatute" Izeta BHizt2. 

2 mazatu (BN ap. A), mazeatu (H). � Cerner. Cf. maze. 


mende. 

239


maze (AN, BN-baig, Ae; Añ (AN), VocBN, Dv (BN)), mazea (Aq 782 y 1103 (AN), H; -ia Saug Voc, O-SP 

225). Ref.: A; Satr VocP (baia); Iz Ulz; Echaide Nav 186; CEEN 1970, 339 y 349. � Cedazo. "Mazia xuria, 

kutsabia" Saug Voc 705. "Okhin berriak mazea xuri" H. "(Cedazo) para harina" Satr VocP (s.v. baia). v. bahe. 

- MAZE-HAGA. "(BN-baig), palo sobre el que se cierne el cedazo" A. 

- MAZE LARRI. Cedazo de agujeros grandes. � Zenbat (bekatu) txikitako pasatuak maze-larrian, ikusko dire 

andiak! (287). LE-Ir. Emen maze-larrian guk pasalapasa; an ez ala, baizik atratzen da irin flore florea (239). Ib. 

mazeatu. v. 2 mazatu. 

mazedoniano. � Macedonio. � Gayo eta Aristarke mazedonianoak, Paulen bideko lagunak. Lç Act 19, 29. v. 

tbn. TB Act 27, 2. 

mazedoniar. � Macedonio. � Mazedoniar hark hura zerabillan berekin. EZ Eliç XVII. Gayus eta Aristarke 

mazedoniarrak. He Acto 19, 29 (IBk mazedoniar). Mazedoniar gizon bat. Dv Act 16, 9 (Ker mazedoniar). 

Mazedoniar handiak behialako orapiloa askatu zuen bezalaxe. MIH 378. 

mazedonien. � Macedonio. � Mazedonien gizon bat. TB Act 16, 9. 

mazedoniendar. � Macedonio. � Gaius eta Aristarka mazedoniendarrak. TB Act 19, 29. 

mazegile (H), mazeagile (BN ap. A; Aq 1104 (AN)). � "Cedacero" A. 

mazela. v. masaila. 

mazero. � Macero (de una corporación). � Aguazil nagusiak / baita mazeroak. Echag 232. Ni ez noa Erriko 

etxetik Elizara mazero artean. Lab EEguna 109. 

mazeta (V-gip ap. Elexp Berg; H), maseta (SP � vEys). � Mazo. "Mailloche, gros maillet de fer ou de bois" H. 

"Mazeta esaten dautseen egur-adar legun bat be erabilten dabe narrua jo ta biguntzen" Onaind EEs 1930, 204. � 

Mazeta berri bat. HerVal 170. Mazeta bat bi buriak arriñaturik. Ib. 197. 

mazga-mazga. "(Sal), onomat. del acto de comer" A. 

1 mazi (V, G, L-côte; Aq 76 (V), Zam Voc), masi (V-ger), masa (G). Ref.: A (mazi, masa); Ort Voc 141; 

Holmer ApuntV. � Raba, cebo para atraer la pesca. "Masidxe, amasijo hecho con raba o huevas de bacalao" Ort 

Voc 141. Cf. Echaide Orio 124. � Palu, ta erremu, bela ta kordel, / masia ta ura bere bai. Azc PB 64 (in Ur 

PoBasc 217 masija). Masia bota bear bazan bota dogu masia ugari. Ag Kr 150. Masia emongo ebala esanarren, 

ezieban Anjelek iñondik iñora Antonirentzat masirik emon. Ib. 156. Asi arrikatzetik eta patente eta 

mazietaraiñokoak [zorrak] bere. Erkiag Arran 113s. 

- MAZI EGIN (V-m, L-côte ap. A; masa e. G ap. A). Echar la raba. � Aurrean mariñeru bat dago mazi egiten 

(karnada bizia itxasora botetan, debaldeko arraiña atunari jaten emoten). Berriat Bermeo 390. 

- MAZIKO. De cebo, para cebo. � Masiyako txardiñ ederra pillan. Inzag RIEV 1923, 505. 

- MAZIKO TXALUPA. "(V-m), lanchas que van a echar raba a alta mar" A. 

- MAZIRA (JOAN, etc.). Ir, etc. a echar cebo. � � Bederatzi urte neukazanean, eruan nituan lenengo neure 

aitak masira. Ag Kr 88. 

2 mazi. �1. "(S; Foix), paresseux" Lh. �2. Astuto. � Galtxa gorri maziak zazpi egin ahalak egiten dütü. Herr 

24-3-1960, 3. Hartza pherestü da eta franko mazi. Herr 19-9-1963, 3. 

3 mazi (V-ger). "Macizo" Holmer ApuntV. 

maziki. � Astutamente. � Jinko gabekoek zazpi egin ahalak egotxi dütiela, maziki, izpiritietarik Jinkoaren 

uxutzeko. Herr 22-11-1962, 3. 

mazinau. "(S; Foix), caisse à farine, au moulin" Lh. 

1 mazitu, masitu (S (Foix) ap. Lh). �1. Machacar; triturar. "Triturer" Lh. "Masitxu, hacer papilla una cosa (V- 


mende. 

240


ger)" Ort Voc 141. � Bati, muturra hautsi zion eta besteari mazitu. Larz Otoizlari 1967 (n.º 49), 34. �2. (S ap. 

Lh), masitu (L-ain ap. A). "Ajarse un objeto" A. "Abîmer" Lh. �3. (S ap. Lh), maxitu (S ap. Lh). "Manger" Lh. 

- MAZI-MAZI EGIN. Machacar. � Arrautzazal, gorringo, zuringo [...] ta abar mazi-mazi egin dittuz otzara 

barruban. Otx 139. 

2 mazitu. "(V, G), arrojar la raba para atraer peces" A. 

mazizale (V-ger). "El que 'maciza' o echa la raba" Holmer ApuntV. 

mazizatu. v. maixiatu. 

mazka. � "(S), montoncito de forraje" A. (Relacionado probablemente con bazka). � Xemartik berak haxia 

egiten du, haxe bat ederra eta mazken erdian gordatzen zahagi eta makhila. GH 1931, 111. 

mazkal. v. 1 maskal. 

1 mazkar (G-goi ap. A; Aq (G), VocZeg 286, H), maskar (G-goi ap. A). � "Zarbo o lamprea pequeñita de los 

ríos" Aq p. 64. "Coto, pececito de gusto" VocZeg. Harriet, que cita el ej. de Iztueta, traduce "coquillage", 

creyéndolo var. de maskor. � Zergaitik ibai andiakin erreka zistor-etarañoko guztiak dituen ezkalu, mazkar, 

aingira ta amorraiz osotoro josiak. Izt C 201s. Perka ta mazkar arrantzara yoan, eta perka ta mazkarren yanari 

izatea gertatu. Or Mi 63. 

2 mazkar. "(G-to), árbol nudoso" A. 

mazkar. v. 1 maskal. 

mazkara. v. maskara. 

� mazkaratzatu. v. maskaratu. 

mazkaro. v. maskaro. 

mazkatu. � "(S-saug), mettre le foin en petits monceaux" Lh. Cf. mazka. � Sohuala hel eta arrunt haxe hun 

baten phasta bil eta mazkatzen die. GH 1931, 111. 

mazkatu. v. 1 bazkatu; 2 maskatu. 

mazkelo. v. maskelu. 

mazkilada. "(V-ger), tiznadura, acción y efecto de tiznarse" A. 

mazkildu (V-ger-m, Sal ap. A). �1. "Revolver, embadurnar" A. Cf. saskil-maskil egindda daukoz prakak 

"impegolato" (Otx 139). �2. (V-ger ap. A; Zam Voc). "Tiznar" A. 

mazkildu. v. maskaldu. 

mazkilkatu. "(Sal), tajar, hacer muescas por ejemplo en una mesa" A. 

mazkilo. v. maskelu. 

mazko. AxN explica zerdazko (57) por mazko. 

mazkor. "(L-sar), huero. Gaztaiña mazkorrak" A. 

mazkor. v. maskor. 


mende. 

241


mazkulu. v. maskelu; maskuilo. 

mazkuri. v. maskuilo; maskuri. 

mazmarro. �1. "Escudo de armas (AN-larr)" A Apend. "Escudo de armas [...]; Barabar (Baraibar) deritzaion 

urixkoan beintzat, itz oso ezondua" A Aezk 184n. � Naparroako errege batek aetzei mazmarrotako basurde bat 

eman zakote. A Aezk 184. Mazmarroak etxeetan, agota nor zan ta nor etzan yakiteko ipini ziren (AN-larr). A EY 

I 353. � Mazmarroduna bazan, apaiz egiten zuin, bestela ez (AN-larr). A EY I 353. �2. Escudo. � Ezpatak 

goiti, bata bere mazmarroakin, bertzea berriz burkoakin. AIr RIEV 1928, 603 (Anab ib. 610 ikurdi). 

1 mazo (V-ple-m-gip; VocBN), mazu (AN-gip; Lcc). Ref.: Urkia EEs 1930, 26 y 27; BU Arano (esol-mazua); Iz 

ArOñ, LinOñ 178; Elexp Berg. � Mazo; maza. "Maça para maçar" Lcc. "Massue" VocBN. "Palo que se emplea 

para destripar terrones" A. "Arta-buruak artojaikian jotzeko makil ala zurezko gabia" Urkia EEs 1930, 27. � 

Tenaza eta mazoak, soka eta garroteak, / lanzak, zihi mokodunak, ezten ere luzeak. EZ Man I 103. Gabiko oneek 

daruez trimin trimin egitera erruki baga zur-mallu edo mazubaz. Mg PAb 138. Astosapin ta mazu / azpijan juari. 

Ib. 144. Uropanoen zizpak ez direla hekien mazoak baino ikharagarriago. Prop 1906, 107. Danboliñetik atera 

[gaztañak], ta mazoz mai-gañean zanpatu. Munita 49. Burni-ziria, borra (mazo aundi bat), txondar mazoa [...]. 

Garm EskL I 84. Pila-mazuak izan bearrean. Berron Kijote 227. Pila-errota baten mazu-otsak. Ib. 229. � (Fig.). 

Mazazo, fuerte golpe. � Urrengo mazuak, / ez oso gozuak [...] / Bernardok jasuak. AzpPr 109. Bi saltoetan jarri 

ziyola / ark merezi zun mazua. EusJok II 150. Asko pentsatzen ez dan garaian / emango digu mazua 

[Jaungoikuak]. Tx B I 253. Iru urte da artu zutela / izugarrizko mazua, / negarrez egon ziran orduban, / etzuten 

egun gozua. Auspoa 61, 113. 

- MAZOPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Zona situada bajo el mazo. � Liortuta daruez [gabikuak] / gero 

mazupera. Mg PAb 143. 

- MAZO-UKALDI. Mazazo. � Ezpaitira mazo-ukaldiz zeetu-errezak mokor oek. TAg Uzt 265. 

2 mazo (Dv � A, H). �1. "(Pain) frais, très levé" Dv. "Mou au toucher, cédant facilement à la pression. Ogi 

mazoa, pain frais, tendre. Ohe mazoa, lit mou. Pilota mazoa, paume douce, non dure. Oihal mazoa, drap doux, 

moelleux" H. �2. (V-m ap. A; Dv). "Dodu" Dv. "Regordete y fuerte" A. �3. "(V-m), torpe" A. 

mazoin. v. masoi. 

mazon. v. mason. 

mazopa. v. masopa. 

mazorka. v. mozorka. 

mazota (AN-5vill ap. Caro CEEN 1969, 222). � Gavilla de trigo. 

mazotasun. "Qualité de ce qui est mou au toucher, cède facilement à la pression, est tendre; doux, moelleux" H. 

mazotu. "Rendre ou devenir mou, tendre, doux, moelleux; faire perdre ou perdre de sa dureté, rigidité, asperité, 

etc. Pilota mazotzen da erabiliz, la paume devient moins dure [...]. Ogi zaharra berotuz mazotzea, rendre moins 

dur [...]" H. 

mazotxo. � Dim. de 1 mazo. � Auek dira abarkagille onen tresnak: trapezoide tankerako moldeak; urkilla; 

aiztoa, [...] eta zurezko mazotxo bat. Garm EskL III 86. 

mazpil. v. 2 azpil. 

mazpildu (G-to-bet, AN-gip, Lc ap. A; Lar, H), azpildu (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz (azpildu). �1. "(Morder la) 

castaña para que no salte asándola" Lar. "En G-to distinguen entre mazpildu 'dejar las castañas medio peladas' y 

koxkatu 'tajar castañas'" A. "Tajar las castañas para que cuezan mejor" Asp Leiz. �2. (V-gip ap. SM EiTec2), 

maspildu (V-arr-arrig-oroz-m-gip, G-goi-to, L-ain ap. A; Dv). "Déformer un vas de metal" Dv. "Abollar, 

estropear, sobar" A. "Pieza delikau askori berunakin obatu biar izaten jakok mazpildu eztein" SM EiTec2 137n. 


mende. 

242


� Gazisagarrak bilketan mazpildu ta mallatu ez ditezen. TAg Uzt 279. [Sagar gezak] bilketan zearo mazpilduta 

gelditu arren, etzaio ajola aundirik. Ib. 279s. �3. (V-gip, G-azp), maspildu (V-gip). Ref.: SM EiTec2 

137; Iz ArOñ (maspílddu, mazpilddu); Etxba Eib; Gketx Loiola; Elexp Berg (mazpilddu). Aplastar. "Estrujar, 

aprensar, magullar" SM EiTec2 137. "Onek piezok estanpadorian pixkat mazpildu biarra jaukagu" SM EiTec2 

137n. "Mallukiakin uts einda, atza mazpildu eban" Etxba Eib. "Sugeari burua mazpildu" Gketx Loiola. "Sakuan 

sartu ezkero mazpilddu eitten die sagarrak" Elexp Berg. 

- MAZPIL-MAZPIL EGIN. Estrujar, aplastar. "An irutxurrian lekua eitxeko, bertan daren txatarrak mazpilmazpil 

eixak" SM EiTec2 137. "Máspill-máspill eiñ, aplastar mucho" Iz ArOñ. � Bizkar... mazpil-mazpil einda 

(V-och). "La espalda acardenalada". JMB ap. Bouda CEEN 1972, 54. 

mazpildura, maspildura (Dv � A). � "Déformation d'un vase" Dv. 

mazpilune. "Golpe, abolladura. Ezkerreko aldian dauka mazpillunia kotxiak" Elexp Berg. 

maztaildu. � Aplastar. � Iru batentzat izanik [ingelesak], maztaildu bear zinduzten, mailluak sega bezala. 

'Écraser'. Or Mi 9. 

mazte. v. emazte. 

maztegi. v. mahastegi. 

maztekatu. v. mastekatu. 

mazti. v. mahasti. 

maztranga. "(V-m), pez semejante a la raya, más dañino, tiene un aguijón muy duro sobre la cola, vulg. chuchu" 

A. 

mazu. v. 1 mazo. 

mazueka. "(R), cierta clase de uva muy apreciada" A. 

mazukari (V-arr-oroz-m ap. A; Mg PAb 134 � Zubiau Burd 108), maxukari (Lar Cor 68). �1. "Cuatro o cinco 

dentellones [...] en el huso de la gabia [...] maxukariak " Lar Cor 68. "Palos como de un pie de largo que 

se fijan al mazo (gabi-ardatz) de las ferrerías" A. "Dentellones del eje de levas que acccionan sobre los brazos de 

los fuelles o bien en el extremo del mango del mazo" Zubiau Burd 108. �2. "(V-m), macero" A. 

mazur. v. HEZUR-MAZUR. 

mazura (BN ap. A � VocBN). �1. Mora. v. 1 masusta. �2. "(R-uzt), fresa" A. 

1 mazurka, maxurka. � Mazurca (baile). � Dela polka, dela maxurka. Zby RIEV 1908, 84. 

2 mazurka. "(R-uzt), gorro de lana de niños" A. Usado tbn. en el cast. de Obanos y la Cuenca de Pamplona (ap. 

VocNav). 

3 mazurka. v. mozorka. 

mazuta (T-L). � Mazut, residuo de la destilación del petróleo. � Olioz eta mazutez betherik ziren untziak. Herr 

20-10-1960, 3. 

mazuza, -zuzta. v. 1 masusta. 

mazuza. v. 1 masusta. 

mazuzta. v. 1 masusta. 


mende. 

243


1 me (L, BNc ap. A; Lcc). � "Hato de ganado, me asco [mano B]" Lcc. "Oveja (voc. puer.)" A. v. bee (2). 

2 me. "Sobrepeliz, (c.) sobrepeliza, me zuri gana" Añ (el significado de me es oscuro). 

me. v. bee; mea. 

mea (Vc, Gc ap. A; Mic 9v, Urt IV 98, Lar, Añ, H (L), Zam Voc), mia (Dv, H (BN, S)), me (B ap. A; VocB), pea 

(VocZeg 287). �1. Mineral. "Vena de hierro y otros metales" Lar y Añ. � Tr. Documentado desde principios del 

s. XVII; las formas mea y mia se emplean tanto al Norte como al Sur en proporción similar. Hay además mehe 

en un ej. de Mendiburu (junto a mea, det.), mee en Ezale, y me no ambiguo en Zinkunegi (Crit 34). En DFrec 

hay 7 ejs. de mea. � Ditutzula beraz hanbat esker nola harea / kostan baita [...] eta lurrean mea. EZ Man II 

116. Hunat lezetako meak, hunat harri biziak / Iainkoaren laudatzera zaikidete guztiak. Ib. 18. Lur bihotzeko 

mea. Ib. 130 (este ej. podría corresponder quizás tbn. a la 2. a acepción). O ze estratajamea / eroateko mea! 

BBizk 28. Zuok ere bazaozke or / gure mearik baga. Ib. 23. Ateratzen ezpada lurpeko urre-mea. Mb OtGai 9, 7. 

[Sulezean] egon bear genuen burutik oñeraño [..] su ta gar egiñak eta olako ago ta mehe urtua bezain urtuak. 

Mb IArg I 317. Urtzalliak bete biar dau sutegija miaz. Mg PAb 126. Zerren urtu eragiten daben mia sutegijan. 

Ib. 126. Ikatzgiten, mea ateratzen, burnigintzan [jardun]. Izt C 183. Mia galanki atera dezatela arrobikoak. Ag 

G 217. Mia pilla ugariak. Ib. 216. Mea-atarate, eroate, saltze eta beste arazu guztiak. Alt EEs 1917, 44. Meatze 

zuloetan, mea ateratzen. FIr 135 (134 y 140 mia). Mea xeatzeko lantegietan. Ib. 135. Garrak urtzen ditu burni ta 

burni baño gogorrago diran miak edo metalak. EG 1950 (9-10), 27. Mea-mota guztiak atomuen bilduma 

besterik eztira. Vill Jaink 64. Mea [...] Bizkaian zegoen, Somorrostron batez ere. MEIG V 91. v. tbn. Añ NekeA 

225. Garayalde Elezar 75. Mia: EEs 1913, 247. � Halatan dirudi naturalezaren Autorak ere ezarri duela 

[eskualduna] burdina eta altzairu meapean [...] hetaz baliatzeko eta harmatzeko. ES 116. 

�2. (O-SP 230, SP, Lecl), mia (V, BN ap. A; VocBN, Dv), mee. Mina. "Mines de fer, argent, etc." O-SP 230. 

"Mea burdin egiteko, mine, minière à fer" SP. "Mine d'or" Lecl. v. meatze. � Señale ageri bat duzu Jinkoak 

bere egoitza zure ariman egiten diela [...] eta [...] idiren duzula mia balioz haren egiazko zaina. AR 34. Peruko 

urre-miak. Gy 81. [Aberats] zilhar eta urhez / lur barnetako mietan. Zby RIEV 1909, 398. [Amerikan] miak 

dagoz ugari. Azc PB 209 (in Ur PoBasc 263 minak). Mutillen artean Somorrostroko mee edo miñetara ioateko 

zer andia dago. Ezale 1898, 251a. [Madagazkarren] non nahi burdin miak badire; bai urhe miak ere han 

hemenka. Prop 1902, 76. Klondykako urre mietan. JE Bur 206. Mietarako edo beste edozein lanetarako 

langilleak bear ebezala? GMant LEItz 62. 

- MEA-ABONO. Abono químico. � Kimika-abonoak. Mia-abonoak izenez ezagututako abono abek [...]. NekIr 

28. 

- MEA-BIDE. "(L), galerie de mine" Lh. v. MEA-ZULO. 

- MEA-BURDINA. Hierro. "Koldea mie burrinezko (AN-erro)" EI 104. 

- MEA BURDINAZKO. Mineral de hierro. v. BURDIN-MEA. � Bada marmola eta mea burdinazko. Hb Esk 

83. 

- MEADUN. a) (Lo) que tiene mineral. � Iturrigorriren urjaiotz meaduna. Otag EE 1882c, 448n. b) (El) que 

tiene minas. � Idatzi ei eutsen abade orrek [...] Bilboko meadun yaun batzuei. Alt EEs 1917, 44. 

- MEA-GIZON (L ap. Lh; miagizon T-L). Minero. � Burdina da funtsean oraiko aberastasuna; huni ere 

aspaldi ohartuak zaizko miagizonak. GH 1921, 126. 

- MEA-GORRI. "Cinnabaris, indiagoma, meagorria" Urt V 44 . 

- MEA-MARRA. Filón, veta. � Añada edo mia-marra nagusiena gero eta urrez ta zilarrez gabeago arkitzen 

zuten. FIr 135. 

- MEA-PUTZU. "Ex terrae cavernus ferrum clicimus, mephutzutarik [...] burdiña atheratzen dugu" Urt IV 325s. 

v. meategi, meatoki. 

- MEA-TROKO. Mineral. � [Lurrak] loraak eta usaindun bedarrak agertu ta mea-trokoak (Diruaren gurasoak) 

gorde. A Ezale 1898, 195a. 

- MEAZKO. Figura en SP, sin trad. 

- MEA-ZULO (V, G ap. A), M.-ZILO (L ap. Lh). "Galería de mina" A. � Basoak diran bitartean izango dira 

mia-zuloetarako zuntoiak. Munita 140. 

� Etim. De rom. (o lat.) vena. 

mea-harri, mearri (Lar). � Mineral. "Alcohol, piedra mineral" Lar. � Zidar aletxu dizdiratsu ugari agiri zituan 

mea-arri zatirik [...] bikaiñena. Alt EE 1917, 44 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

meadun. � Propietario de minas. � Iru illebete onetan Gortalde meadunaren katanarru-kusan dabil. A Latsibi 

149. 


mende. 

244


meaera (Lar, H (V, G)). � "Atenuación" Lar. "Amaigrissement, amincissement, aiguisement" H. 

meagaña. "Magaña, defecto del cañón por mal fundido" Lar. 

mehagarri. "Qui est propre à, ou que l'on peut amincir, aiguiser" H. 

meagile (L ap. Lh), miagile (T-L). � Minero. 

meagune. "(L), gisement de minerai" Lh. 

mehagune. v. mehegune. 

mehail (BN ap. A), megail (Lar). �1. "Megalla singifica endeble y delicado" Lar (s.v. mella). "Delgado" A. � 

Ez litake sinhets aintzinetik pirripitaduna erori gabe egon ditakela bi zango baizik ez dauzkan bere xamarixka 

mehailaren gainean. SoEg Herr 17-4-1958, 1 (ref. a la bicicleta). Begiak erne zituen, begitartea beltx, mehail eta 

idor. JEtchep 79. �2. megail (Lar � H). "Mella, [...] mella, megalla, akatsa" Lar. "Brèche" H. 

mehaildu, megaildu (Lar � H). � "Mellar" Lar. v. mellatu. 

meaile (-aille G ap. A; -alle Lar, Añ (G), H (V, G)), meailla (V-m ap. A). � "El uno preparando la vena ya 

quemada en la arragua y desmenuzándola con un martillo pequeño y se llama meallea o mealle, preparador de la 

vena" Lar Cor 71. "Herrero, el aprestador" Lar y Añ. "Criado de ferrones encargado de desmenuzar mineral" A. 

"Mealla: ola-gizonen morroia, meatza txikitzen duena" EG 1952 (11), 22. � Meallea ere esaten zaio, berak mea 

txikitu bear izaten dualako. Garayalde Elezar 75. 

mehailo. � Delgado, flaco. v. mehail, mehakoil. � Huna oiloak, haurrak bilhuzirik, xerri mehaillo batzu 

heiekin baltsan lohian. Prop 1891, 69. 

meaiola. "(V-arr), criado de ferrones encargado de desmenuzar mineral" A. v. meaile. 

1 meaka. "Efecto o mancha que deja la vena del hierro a los que andan con ella" Lar (s.v. maca). 

2 meaka (V-ple-m ap. A; AN-gip). � "Puesta de tocino, capa delgada carnosa de tocino" A. 

1 mehaka (O-SP 230, SP, Dv, H (+ mea- V, G), A). �1. "Un chemin étroit, aucunes disent qu'il signifie une 

éminence" O-SP 230. "(O), pas défilé" Dv. "Desfiladero, camino angosto" A. Harriet, y de éste pasa a Lhande, 

trae además "Mehakea (L, BN), vigne" citando el ej. de EZ. � Vaga Meaqua (Roncesvalles, 1284). VM 45. Ariz 

Meaca (1284). Arzam 339. En Meacaur (1475). Ib. 339. � Mehakeek ere iasanen eztute ardantzerik, / ezta 

ordokiek ere abuztutan garbarik. EZ Man I 89. Eskualdunak estrosada preparaturik mendi mehaka gainean. ES 

114. Emengo meakan ilten ditubez berrogei, ango esturan larogei, bide zigor baten eun. Astar II VI (v. tbn. IX). 

Lepo ala meaka ori bere bi egaletan zuaitzez yosiya da txukunki. EEs 1916, 318. Zelaia edo malda den, ordoki 

edo mendi [...] urtsu edo arritsu, lepoa edo meaka. FIr 166. Pilistarren sail bat sortu zan, Mikmas-ko 

meakaruntz. Ol 1 Sam 13, 23 (BiblE Mikmaseko menditarterantz). �2. (AN-larr). "Encrucijada de muchos 

caminos" Asp ANaf. 

- ZINTZUR-MEHAKA. v. zintzur. 

� Etim. Derivado de mehe. 

2 mehaka (V-ger-ple-arr-oroz-m, AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, BN-mix, Ae, Sal, R; Lar, Aq 256 (AN), H), miaka, 

beaka (G), mieka (V-ger), meako (Mdg 162). Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 272; A (mehaka, mieka); Echaide Nav 

138; Iz R 404; PMuj (beaka). �1. Ijada, costado; cadera. "Costado", "hijada" Lar. "(Dolor de) costado, [...] 

meakako miña" Ib. "Barraz lertu gra bi meakatarik (R), nos hemos reventado de risa de las dos hijadas" A (s.v. 

barraxko). v. aldaka, almaka, saihets. � Miaketarik ler egin biarrez asi zan barreka. Otx 147. Eltzen dio 

laister [gazteari] meaketatik [...] ta [...] yaurtitzen du burutik atzera. Or Mi 59. Meaketan pike-tximika zuten 

arkazteak. Ib. 42. Labainak ditu meakak. "Sus caderas". Or Eus 86. [Zaldiari] meaka barrenak zotin luze batekin 

tenkatzen zaizkio. Ibiñ Virgil 104 (v. tbn. 52). Zebra-abere arin marratu ari bere oinpetako burdiñez meaketan 

eragiñaz. "Bate las ijadas con los herrados carcaños". Berron Kijote 199. �2. "Meaka, la parte de la piel 


mende. 

245


pendiente entre el muslo y la tripa de la vaca y donde se la examina para ver si está gorda" Iz To. 

- MEHAKAKO HEZUR (AN-ulz; m. izur R-is). Ref.: Iz Ulz, R 404. "Meakako ezúrre, el hueso de la cadera" Iz 

Ulz. v. mehakezur. 

- ZANGO-MEHAKA. v. zango. 

meakari. "Efecto o mancha que deja la vena del hierro a los que andan con ella y se ve especialmente en los 

meakaris o meatzalles de las herrerías" Lar (s.v. maca). 

meaketa. � (Con ines.). Buscando mineral. � 700 langile meatze zuloetan, mea ateratzen eta meaketan. FIr 

135. 

mehakezur. � Cadera. � Baratzatik zetorren, esku bat meakezurrean, saskia bete barazkirekin. Or Mi 69. 

Zutitu zen astiro, eskua meakezurrean. Ib. 75. Garbiketa-ontzia meakezurrean tinkaturik zeramakiala. TAg Uzt 

164 (v. tbn. 12). Besoak meakezurretan eta buru zut. Eston Iz 48. 

meaki. � Mineral. v. mea. � --Zer da bada [...]? --Al daiteken meakirik eder eta aberatsena. Alt EEs 1917, 44. 

mehakizun. "Que l'on doit, qui est à amincir, aiguiser" H. 

meako. v. 2 mehaka. 

mehakoil (BN-mix-baig), mehankoil (BN-mix, S), meharakoil. Ref.: A (mehakoil, mehankoil); Lrq (mehankoil 

[oxítona]). � "Esbelto, delgado" A. "Mehankoil, descarnado" Ib. "Maigrichon" Lrq. � [Burdin labettoen] khe 

buru mehakoilak. Prop 1898, 182 (ap. DRA). Guzien aintzinean zohazkun gizon meharakoil arin batzu. Prop 

1901, 84. Gure muthikoetarik bat aski gothorra zen gu bezalako bi Uropano mehakoilen aldizkatuz eremateko. 

Prop 1909, 71. 

mealkatu. "(R), hilvanar" A. 

meamekeria. "Melindre, demasiada delicadeza" Lar. 

meametsu. "Melindroso" Lar. 

mean (G-azp ap. A), mian (G-azp ap. A). � "Ijada de peces" A. v. 2 mehaka. 

mehankoil. v. mehakoil. 

meao. v. 1 miau. 

mehar (V-ger-m, G-to-nav, AN-egüés-ilzarb-olza, L, B, BN, Sal, S, R-uzt; Saug Voc, Ht VocGr 356, Lar, Lecl, 

VocBN, Gèze, H, VocB, Mdg 163, ZMoso 67, Zam Voc), medar (G, AN; H (V, G)), meiar (AN-gip), miar (AN- 

5vill-ulz), bedar (V; Añ, H (V)), berar (V; Aq), melar (G-azp-goi). Ref.: Bon-Ond 154; A (mear, medar, meiar, 

melar, bedar, berar); Iz Als, To, Ulz (miar), ArOñ (bedar), R 292; Etxba Eib (bedar); Izeta BHizt. � Tr. En la 

literatura septentrional sólo se documenta mehar. En la tradición guipuzcoana hay tanto mear (desde Lardizabal) 

como medar (desde Iztueta; tbn. en Azkue (BeinB 91), Orixe (Tormes 33) y Erkiaga) y, menos frecuente, melar; 

hay bedar en los vizcaínos Añibarro, Astarloa, Uriarte, Arrese Beitia, D. Agirre y Enbeita, y miar en un ej. de 

AzpPr. En DFrec hay 2 ejs. de mehar. 

�1. Estrecho, angosto; ajustado. "Bide meharra, chemin étroit. Ondoan zabal eta puntan mehar" SP. "Angosto" 

Aq 965. v. estu, hertsi. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos desde la primera mitad del 

s. XVII. � Eunce mearra. ms. Pamplona p. 279 XCIX. � Leze aho meharrak. EZ Man I 102. Gida nazazue / har 

xidor meharrean. EZ Eliç 76. [Piramideak] ondoan zabal eta puntan mehar [ziren]. Ax 26 (V 15). Parabisura 

ioaiteko bidea, bide hertsia, meharra eta gaitza dela. Ib. 483s (V 312). Ioan behar duzu muillatzerat [...] 

lehenbiziko punta meharraren gerizerat. INav 135. [Igarenaren eta jitekoaren arteko] pundu eta momento bakoitz 

hura hanbat da labur, mehar eta ezdeus, non [...]. Tt Onsa 99. Presondegi estu, mear, illun [...]. Mb IArg I 254. 

Karzela guzis mear batera (B, s. XVIII). BOEans 838. Zuste lengo romanoek baso batzuk, ondoak mear, punta 

zorrotz ta agoa lazki zabal. LE-Ir (s.v. ixuri). Estu-bedarra da zeruko atea. Añ EL 1 55. Gure animak dauzka / 

igaro bearrak / zubi altu luzeak / eta txit melarrak. Izt Po 55. Baldin ordeka bazan medarra, deituko zioten 


mende. 

246


ibarra. Izt C 22. Zulo onen ataka da medarra. Ib. 73. Aramako erria laburra ta medarra bada ere [...]. Ib. 79. 

Zeñ estua eta mearra dan bizitzara daraman bidea! Ur (G) Mt 7, 14 (Ur (V) estuba ta bedarra, Lard 385 estua 

eta mearra). Oh zer ersi da borta eta zer mear senda. Hual Mt 7, 14. Sarztie atari mearretik. Samper Mt 7, 13. 

Erdiko arrailadura edo erreka meharra du eta ez barna. Dv Lab 44. Emakume bat aiñ ondo egiña / ez zabal, ez 

bedarra. AB AmaE 227. 

� (s. XX). Etxe txikia, etxe medarra, mendipe añubean. Ag G 323 (Kr 19 bedar). Oñetako medarrez esiturik. Ib. 

373. Zubi mehar batean. Barb Sup 149. Geienak dira eurak morrosko ederrak, / Txanka-me, praka-nasai, 

sorbalda-bedarrak. Enb 30. Erreka txar mehar barna bat nasaiki urez bethea. JE Ber 39. Zurezko mahain luxe 

mehar bat. Ib. 69. Lur-xerranga mehar batzu. Ib. 10. Karrika zahar eta mehar horiek. Zub 89. Ordoki luze eta 

mehar hura mendien artean. Ib. 119. Kokotza meharra eta aintzinatua, sudurrari urbildu nahia. Ib. 47. Bertze 

dorre bat, meharra eta guzietarik goorena bazen. Ib. 83. Mendiarteko lur-zati medarretan. TAg Uzt 266. Dupin 

mehar mainguño bat. Lf Murtuts 9. Ain leku estu medarrean. Erkiag Arran 37. Tenpeko arkaitz medarra zuten 

bidetxiorrik estuena beste errietara bidegiteko. Zait Plat 116. Aitz-zulo mear baten barruan. Vill Jaink 125. 

Ofizina mehar eta ilun batean. Arti Ipuin 35. Toki mear ontan ibilli bear onek eragozten dit gai oni ekitea. Ibiñ 

Virgil 110. Adabegian bertan alegia, ebaki mear bat egiten da. Ib. 84. Bearra, gauza miarra (AN-5vill). Inza 

NaEsZarr 1733. Zeru-zerrenda mehar bat. MIH 130. Eskual Herria bezalako eskualde mehar edo estu batean. 

MEIG IV 54. [Muga] mehar xamarrak. MEIG I 239. Sargori da [...] gela meihar hartan. Ib. 180. v. tbn. FIr 169. 

Ir YKBiz 138. Ldi IL 44. Melar: JMB ELG 30. 

� Estricto, rígido; limitado. � Estimatzen duzu [Iainkoa] dela hertsi, mehar, eskas eta abazizios. Ax 149 (V 97). 

Gure asabek munduari buruz zeukaten ideia mearra ta estua zan oso. Erkiña ta sinplista. Vill Jaink 42. Beste 

inor baino gogo-meharragoa. MIH 271. Lekuko gai hori lekuko ikuspegi meharrez tratatuko bagenu [...]. MEIG 

VIII 65. � Irri mehar tzar batekin jalitzen da. Larz Senper 66. � Hurrengo silabako bokal meharra zela medio. 

MEIG VI 191. � (Uso sust. tras posesivo). "Bide horren meharra, l'étroitesse de cette route" Lh. � [Euskalliteratura] 

bere mehar-murritzean ez dela guk uste genduen bezain urria. MIH 281. 

� (Usos predicativos y advs.). � Biderik zabalenak bedar dituzuzala. Astar II 122. Aldia, esan dugunez, aski 

mehar mugatua dagoelako. MEIG IV 135. 

�2. (B ap. Izeta BHizt2; SP, Urt I 122, Lar, Dv, H, Zam Voc), bedar (V-gip ap. Iz ArOñ), migar (V-ger? ap. A), 

melar (V-gip ap. Iz UrrAnz). Delgado; fino. "2. [...] Gerri meharra, taille mince. Neskatxa meharra, fille fluette; 

3. aigu. Ezten moko meharra, alène à pointe aiguë" H. "Txarri-melárra, cerdo estrecho; bei melárra" Iz ArOñ. 

"Zein mearra den gizon oi" Izeta BHizt2. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos (salvo en 

vizcaíno) desde la segunda mitad del s. XVII. � Miguel Mearra (1366). Arzam 339. � [Eskua] hain xuri zein 

elhurra, / oina [...] / meharr' eta laburra. O Po 38 (v. tbn. 26). Zazpi ogiburu mehar. Urt Gen 41, 6 (Dv, BiblE 

mehar; Ur, Ol Ker me(e)). Bei igar-mear berak beste gizen ederretara joan ta [...]. Mb IArg I 392. Indarrez ahul 

eta / gorphutzez meharra. Bordel 103 (tbn. en Ox 205). Bi platutxa mehar. Gy 30. [Haritzari] uzten zaizko 

zenbait adar mehar. Dv Lab 374. Ogia lodi den tokian, ondoa mehar, bihia txar eta guti. Ib. 55. Drain meharrek 

ur soberakina ekhartzen dute drain nausietara. Ib. 113. Altu, plaku, medar luze-luze bat zan gazte au. Aran SIgn 

60. Oraiñ ogei bat urte / Udarregi zarrak / junturak ez zituen / oso miarrak. AzpPr 86. [Gizona] buru apal, kokat 

herdoil, zango mehar, higatu bat omen da. HU Aurp 130. Korpiz me bat edo mear bat sotanaz tapatruk. Mdg 

142. Golko jori, esku legun, oin-lepo mehar [...] etzuen itxureaz deusen eskasik. JE Bur 95s. Amiamoko: / dena 

zangar, / luze, mehar / dena lepho / eta moko. Ox 125s. Sudur mehar luxe, kokots lirain [...]. JE Ber 46. Gizon 

bat zen lerdena, luze eta mear. FIr 131. Haren idun mehar zuria ere ferekatu zuen. Mde HaurB 16. Aurpegi 

polita [...], gerri meharra. Ib. 30. Beso medarrak. Etxde AlosT 54. Arbolik medarrena. Ib. 40. Medar eta zaintsu 

[zan Piarres]. Etxde JJ 9. Elgarretarik ez urrun, [gatuaren begien] bi argi luxe ta mehar. JEtchep 37. Iltze bat 

baiño melarragoa aiz eta! EgutAr 13-1-1963 (ap. DRA). Gorputz melarrak zeuzkaten baña / belaun-buruetan 

indar. Basarri 97. Oi gaupean kanposantua, / pinu melarraren gosea / ta zeru-min santua. Azurm HitzB 55. Lau 

orma iaso, tellatu mear batez estali. Ibiñ Virgil 113. v. tbn. Elzb Po 206. Iraola 116. Zub 105. Lf Murtuts 47. 

Medar: Arrantz 110. Melar: Ayerb EEs 1912, 17. NEtx LBB 124. Uzt Sas 356. BasoM 63. 

� (Uso predicativo). � [Beiak] belar jaten ta jaten hari ta ere, beti arkitzen zirala igar ta mear. Mb IArg I 392. 

Mari Joxepa beti melar. Peillo, berriz, alakotxe sabel zorroa erakusten. NEtx LBB 176. 

� Zinion --Axular-- / [...] Eskuara bazen txar, / meharra, / zela zuelakotz / eskualdunen indar / [...] beharra. Ox 

85. 

� (Lar), medar (Dv, que cita a Bil). "Sutil", "tenue" Lar. � Nere biyotza dago esperantza medar baten gañian. 

Bil 160. Ezin esan leike aize medar artan, otzak [...] bi lagunen biotzak zer zioten. JAIraz Bizia 49. Ai Zu, aize 

mea, nola zer aize mei ta medarra; nola ukitzen gaituzu ain mearo, Iainko-Seme itza. Or QA 182. 

� (Sonido, ruido) agudo, estridente. "Agudo" Lar. � [Sugeek] xixtu mehar bat egiten zuten. JEtchep 18. 

� Afilado. � Baso galduen erdian / kare-arrizko mendiak / gorri, aizto ta mutur, iparrak / melar zorroztu 

sarriak. 'Tenazmente afilados por el áspero norte'. Gand Elorri 38. Melarrak eta garratzak / bizi ditudan / 

arantzak. 'Agudas y amargas'. Ib. 194. 

� Euskal-idazleen familia mehar baina nabar xamarrean. MEIG I 234. 

- MEHAR-MANKA. Parte delgada del hilo. "Ariaren "miar-mankaak" edo "me-unaak"; andik biurtuezkero 


mende. 

247


"tirt" eteten zan aria" Iz LinOñ 181. 

� Etim. Derivado de mehe. 

meharakoil. v. mehakoil. 

meharazi (Urt III 53). � Hacer adelgazar. � Behin gizendu den ardia meharazten baduzu behinere ez da 

gehiago gizenduko behar bezala. Dv Lab 278. 

mehardura (SP (sin trad.), Ht VocGr, Dv � A). � "Étrécissement" Ht VocGr 356. "Amincissement, gracilité" 

Dv. "Adelgazamiento" A. 

mehargarri (H), medargarri (H), bedargarri (H). � "Qui peut, qui se peut rendre étroit, mince, aigu" H. 

mehargune (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. � Paso estrecho, angosto. "Meargune ortaik ezin pasa" Izeta BHizt2. � 

Han xahutzen zituztela Karlomanen gudulariak mehargune batian iragaiten zirelarik. Zub 30. Izigarrizko zintzur 

mehargune ertsi batean gira, oian beltzez estalia. Ib. 118. Molukasko itxasartean sartu giñan, Giloloko 

estugunetik [...] eta Ombay-ko meargunetik (estugune, estrecho). Etxde Itxas 70. � (Fig.). Estrechez. � Beste 

moral oiek, beren itzul-inguru, meargune ta okerrune guztiekin. Vill Jaink 95. 

mearin (Lar � H). � "Cendal, tela" Lar. 

meharke (mea- Lar � H). � "Cuello de vasija, redoma, mearkea" Lar. 

meharkera (mea- Lar � H). � "Adelgazamiento" Lar. 

meharki (Lar, H), medarki (H), bedarki (H). � "Agudamente" Lar. "Delgadamente" Ib. "D'une manière étroite, 

mince, aigue" H. 

meharkiro (Lar, H), medarkiro (H), bedarkiro (H). � "Agudamente" Lar. "Delgadamente" Ib. "D'une manière 

étroite, mince, aigue" H. 

meharkizun (H (+ mea-)), medarkizun (H), bedarkizun (H). � "Qu'il faut, qui se doit rendre étroit, mince, 

aigu" H. 

meharkoi. "(Fácil, dispuesto a) adelgazarse, [...] mearkoia" Lar. 

meharkor (Lar, H), medarkor (H (V, G)), bedarkor (H (V)). � "(Fácil, dispuesto a) adelgazarse" Lar. "Qui 

facilement devient étroit, mince, aigu" H. 

meharkuna (det.; mea- Lar � H). � "Adelgazamiento" Lar. 

meharo. � Sutilmente. � Guzia mearo ukituz, Zugan urrupatzen bezala duzu. Or QA 182. Ai Zu, aize mea, [...] 

nola ukitzen gaituzu ain mearo, Iainko-Seme Itza. Ib. 182. 

meharpen (Dv � A). � "Action d'amincir" Dv. "Adelgazamiento" A. 

meharragotu. "Adelgazar más" Lar. 

meharrarazi. "Attenuare facere, [...] meharrarazi, mengoarazi" Urt III 54. 

meharregitu. "Adelgazar demasiado" Lar. 

meharrera (B), medarrera (V), bedarrera (V). Ref.: A; A Morf 113. � "Angostura" A. 

meharreri (B, BN-baig; H (L, BN, S)), miarreri (AN-ulz), mehaieri (BN-baig), mearrei (G-to), meharri (H). 


mende. 

248


Ref.: A (meharreri, mehaieri, mearrei); Lh (meharreri, meharri); Iz Ulz (miarreri). � "Disentería" A. "Mearrei, 

enfermedad de ovejas: se les cura poniéndolas boca arriba y refrescándoles con agua" Ib. "La enfermedad de las 

ovejas por la que se les ponen los intestinos amarillos" Iz Ulz. � Lakasta handi horiek ardien odola edaten dute 

eta ordainez pozoina sartzen, hortarik heldu baita hainbertze ezagutua den meharreria. Herr 13-10-1960, 3. 

Beste mintzairetan ere badira izen arruntak: [...] meharreria, pissement de sang. Herr 17-3-1966, 4. 

mearri. v. mea-harri. 

meharrot (S ap. Lrq [oxítona]). � "Maigrichon (plus une nuance de mésestime)" Lrq. � Zakhur gose-jankin, 

meharrot, zauritsu eta dolugarri. Eskual 3-1-1913 (ap. DRA). Gizon meharrot, ttipi bat, oro zaiñ. GAlm 1937, 

55 (ap. DRA). 

mehartasun (V, G, AN ap. A; SP, Urt II 94, Lar, H (L, BN, S), VocB), medartasun (H), bedartasun (H). �1. 

Estrechez, angostura. "Bidearen mehartasuna eta buruz gora" SP. � [Iainkoaren zerbitzatzeko bideak] zenbait 

mehartasun eta buruz gora ere baitu. Ax 519 (V 334). �2. (Lar, Dv � A, H (L, BN, S)). "État d'amincissement, 

de gracilité" Dv. "État, qualité de ce qui est [...] mince, aigu" H. "Delgadez" A. �3. "Agudeza, [...] meartasuna" 

Lar. �4. "Tenuidad, [...] meartasuna" Lar. 

mehartu (gral.; SP (sin trad.), Ht VocGr 356, Lar, Lecl, VocBN, H, VocB), medartu (H), bedartu (V-gip; H). 

Ref.: A; Etxba Eib (bedartu); Izeta BHizt2. �1. Estrechar(se), angostar(se) (sentidos prop. y fig.). "Esixak 

jartziakin zerbaitt bedartu eiñ dogu sailla" Etxba Eib. "Aman gonia alabiari jartzeko, pizkat bedartutzia biar 

izan dau barrenetik" Ib. "Meartu te ondatu" Izeta BHizt2. � Ule larregiyak labañiaz kendu ta; betuliak be 

bedartu puska bat. EEs 1914, 173. Bakakit nondik igaro [erreka] busti barik, arako atan asko medartzen da ta. 

"Se estrecha". Or Tormes 33 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Bizirik zegoela hitz hori ["jopu"] Bizkai aldean, 

zertxobait meharturik bada ere bere adieran. MEIG I 225. Zinemaren barrena eta gogoa mehartzen eta 

agortzen ari direlako edo. Ib. 141. Ez luke inork esango landu gogo zuen gaia mehartu beharrean aurkitu denik. 

MEIG III 126. Hizkuntzaren lurrak eta mugak mehartu eta murriztu ahala. MEIG VI 48. Ez dio maitasun horrek 

gogoa mehartu batere. MIH 148. En DFrec hay 2 ejs. de mehartu. � Zerurantz medartzen dan karraxi antzeko 

egarria. "Que se estira como grito hacia el cielo". LMuj BideG 52. �2. (c. sg. A; Urt, Lar, Dv, H), medartu (H), 

bedartu (H), berartu (V-ple ap. A; Aq 127 (G)). Adelgazar(se), afinar(se). "Acuminare", "acuere" Urt I 122s. 

"Attenuare" Ib. III 51. "Adelgazar" Aq. "Rendre ou devenir mince, grêle" Dv. "1. [...] amaigrir. Guti ianak 

ahariak mehartzen ditu, [...]. 2. devenir fluet, maigre. Handitzearekin mehartzen ohi dira gazteak, [...]; devenir 

aigu, mince. [...] Sutegian gori eta bigun badadi burdina, errexki mehartzen da ingudean, [...]" H. � Ta zure 

gorputza noizbait meartzen edo laburtzen bada, an bertan biltzen da zure anima ere. Mb OtGai I 110. Burua 

zurizka, bizarra zuria, sudurra medartua. JAIraz Bizia 87. � Itxutzen du espiritua zerutikako argiak gutituz..., 

mehartzen du Jainkoaren alderako [...] indiferenziez. JesBihD 28 (ap. DRA). � Afilar. "Xorrotx harrian 

mehartzen dira orratzak" H. �3. "Sutilizar" Lar. 

mehartxo. "Delgadito, meetxoa, meartxoa" Lar. 

mehartza (mea- Lar � H). �1. "Relex de pared, que en lo alto la hace menos gruesa" Lar. �2. "Sutileza, 

sutilidad" Lar. 

mehartzaile (Lar y H). � "Adelgazador, [...] meartzallea" Lar. "Meartzallea, celui qui amincit, aiguise au 

laminoir, à l'enclume, à la pierre à aiguiser" H. 

mehartzatu (mea- Lar � H). � "Relexar la pared" Lar. 

mehartze (Lar, H), medartze (H), bedartze (H). � "Adelgazamiento", "extenuación" Lar. "L'action de rendre ou 

de devenir étroit, mince, aigu, fluet, maigre" H. 

mea-saski (AN-larr ap. Asp Leiz), meazki (G-nav ap. A Apend), miazi (AN-gip ap. EAEL 142), pea-saski 

(SMuj). � "Cesto para tierra y legumbres" A Apend. "Cesto terrero" Asp Leiz. "Pea-saskie: cesta-copa. Litm., 

cesta para mineral" SMuj. Cf. VocNav: "Miaskia: cesto pequeño hecho con tiras de corteza de castaño 

(Santesteban)". v. miasari. 

mehasdura. "Mehatsdura, amincissement" Dv. 


mende. 

249


measintxa. "(V-m, G-goi), aforo, prueba de alimentos. Measintxan dabil, anda probando, aforando" A. 

mehaskera, meazkera (Lar). � "Adelgazamiento" Lar. 

mehasketa, meazketa. � Acción de diezmar, de dejar ralo. � Munduan gizonak meaztu bearra dago, gerrate 

bat ez ete da etorriko meazketa ori egiteko? (V). DRA (s.v. meaztu). 

mehaski. "D'une manière mince, aiguisée, aigue, élancée et fluette à un certain degré non exagéré" H. 

mehaskiro, meazkiro (H (G)). � "D'une manière mince, aiguisée, aigue, élancée et fluette à un certain degré non 

exagéré" H. 

mehaskuna (det.). � "Adelgazamiento, [...] meekuna, meazkuna" Lar. 

mehasle. "Qui aiguise, qui amincit (S)" Lrq. Cf. mehastaile. 

mehasño. � Dim. de mehats. � Ikusten baduzue [...] mitrero ttipi mehasño bat, segur gure Xoane ditekela. 

Barb Sup 99s. 

mehasta. v. mehaxta. 

mehastaile (-stzalle H), meaztzalle (Lar, H). � "Adelgazador" Lar. Cf. mehasle. 

mehastari (H), meaztari (Lar � H). � "Adelgazador" Lar. 

mehastasun (Dv, H), meaztasun (H (G)). � "Qualité de ce qui est mince, aiguise, aigu, élancé, fluet" H. 

"Mehatstasun, état de maigreur, d'amincissement" Dv. 

mehastatu (V-arr). � Dejar ralo. "Meastau. Ba landarak sarratu dausen lekuetati batzuk atara, espabe estire 

asten" Ibarra Dima. v. mehastu. 

mehaste, meaztze (Lar). � "Adelgazamiento" Lar. 

mehastto. � Dim. de mehats. � Gizun gazte mehastto horrek izan behar dü erakatsi dian beno hobe. Eskual 10- 

7-1908, 3. 

mehastu (Lar, Izt 44r), meaztu (V-arr; Zam Voc), miastu (V-gip), miaztu (V), mieztu (V-gip), biestu (G-nav). 

Ref.: A (miaztu, mintegi); Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156; Iz Als (biets), ArOñ (miastu, miaztu); Ond Bac 

(biestu); Etxba Eib (miaztu); Elexp Berg (mieztu); Gte Erd 164. �1. Ralear; dejar ralo. "Ralear", "arralar" Lar. 

"Enrarecer" Lar, Izt y A. "Txirpi meaztua da mintegia (V-arr), el semillero es una chirpia enrarecida, menos 

espesa" A (s.v. mintegi). "Plantak sarri denian, biestu in ber, cuando las plantas están demasiado tupidas, hay 

que ralear" Ond Bac. "Hacer la entresaca de árboles en un bosque" Iz ArOñ. "Zeroyan jarixuakin lagun aregaz, 

miaztu dittu bere ondasunak, [...] casi ha agotado sus bienes" Etxba Eib. "Udako sikutiagaz miatztu da iturri au, 

[...] ha disminuído esta fuente" Ib. "Erremolatxa miezten dabill Julien" Elexp Berg. "Ilea mehaztu jako (V-arr)" 

Gte Erd 164. � Lazkan ebilzan gizon-piloak, zer egoan ikustearren, euren aldraak meaztu ebezan. A Ezale 

1897, 52b. Ta bidenabar, obenaren kutsu ta azterrenak mieztuaz, arein zoriona indartu ta ugaritu egiten da. 

Ibarg Geroko 95. Lur-barnea agortu edo mehastu delakotz, gainetik emanikan ere nahi den bezanbat ongailu. 

Herr (ap. DRA). Artoak mieztu, bildur barik, arto ona artzeko. EgutAr 1-6-1959 (ap. DRA). Jaki ongarriok 

murritzak eta meaztuak zirudien, baiña suaren lanak egiñiko urritzea izango zalakoan egoten zan. Erkiag BatB 

25. Begiak lausotu yakazan eta arnasea bakandu, meaztu. Ib. 106. Munduan gizonak meaztu bearra dago, 

gerrate bat ez ete da etorriko meazketa ori egiteko? (V). DRA. �2. (BN, S; VocS 130, Gèze, Dv, H), mehatstu 

(VocBN), meaztu (Lar). Ref.: A; Lrq /meha)s!te/. "Adelgazar", "atenuar" Lar. "1. amincir, aiguiser, rendre aigu; 

rendre élancé, mince, fluet; 2. s'amincir, s'aiguiser" H. 

meate (Aq � A). � "Relleno o morcilla que no es de sangre" Aq 602. 


mende. 

250


meategi (V-m ap. A Apend), miategi, metegi (Urt IV 326). � "Mina; depósito de mineral en ferrerías" A Apend. 

v. meatoki. � Ikazgelaak; gabitegija; miategija. Mg PAb 135. 

meatilla (Lar (+ -ea det.), H (V, G)). � "Beatilla, tela delgada de lino" Lar. "Toca, especie de beatilla" Ib. 

"(Duc[ange], Lf), mousseline fine de lin" Lh. v. beatila. � Lur sagar gordina meatilla edo musolina baten 

gainean heda ditake. GAlm 1955, 31. Ogi-puska lodi bat meatilla (mousseline) batez inguraturik. Egunaria 16- 

3-1971 (ap. DRA). 

meatoki (V, G, AN, L), metoki (Urt). Ref.: A; Lh. � Mina. "Ex terrae cavernus ferrum clicimus, mephutzutarik, 

metokitarik [...] metegietarik burdiña atheratzen dugu" Urt IV 325s. "Paraje minero" A. v. meatze. � Meatoki 

ta oletako langilleak. Eguzk GizAuz 30. Somorrostro aldeko meatokietan. Ib. 158. v. tbn. Alt EEs 1917, 44. 

meats (Sal, R ap. A), meatz (Sal ap. A). � "Empanada, torta hecha con algo de carne o de pescado" A. "Meatz, 

una torta pequeña" Ib. 

mehats (BN-ciz-arb, Sal, S ap. A; VocBN, Dv, H), mehatx, megatx (V ap. A), meatxa (Sc ap. A), meatz (Saug 

Voc), miatz (V-gip ap. Etxba Eib). � Tr. Emplean mehats los autores septentrionales (mehatx en Oxobi); al Sur 

hay megatx en Micoleta y Gandiaga, meatz en Añibarro, E.M. Azcue, EEs, Erkiaga y Villasante, miats en 

Moguel, miets en Azkue y un ej. de EgutAr, mietz en Kirikiño y meatx en Munita. �1. Delgado; fino. "Oinetako 

mehats, escarpin" Dv. "Delgado, estrecho" A. "Megatx, demasiado delgado" Ib. "Negu gorrixan soñeku miatz 

miatzakin dabil koittaua" Etxba Eib. � Tr. Documentado en Micoleta, Gandiaga y en textos septentrionales. � 

[Jakea] megatx da otz onegazko. "Es delgado". Mic 12v. [Behi onak] lephoa mehatsa eta zalhua. Dv Lab 250. 

[Ogi] ximur, mehats eta erreka barnenarekin. Ib. 46. Zaiadun beltz mehatx bat egon da nagusi / pilotari hoberik 

ez baitut ikusi. Ox 159. Mutiko luze mehats bat. JE Ber 45. [Filosofo gaztea] herratua bezala zen, egunetik 

egunerat hitsago eta mehatsago. Lf ELit 273. Mutiko mehats luxe batentzat. Zerb Azk 116. Bajoian keia gora / 

urreraiño lodi, / megatx urrutira. Gand Elorri 183. Garbi ta megatx, beti jostari / zenbiltzan aintxe. 'Pura, grácil 

y festiva'. Ib. 134. Mutiko mehats kolore zurpail batek. JEtchep 103. Gizon mehats larru hori bat. Ardoy SFran 

200. v. tbn. Ducq 34 (ap. DRA). Prop 1911, 182 (ap. DRA). 

�2. (B; Lar), meatz (V, L; Añ, Zam Voc), miatz (V-gip), miats (V; Mg PAbVoc � Izt 47r y 102v), miets (V), 

mietz (V-gip), biets (G-nav). Ref.: A (meatx, meatz, miats, miets); Lh (meatz); Iz UrrAnz (mietz), ArOñ (miatz), 

Als y Ond Bac (biets); Elexp Berg (mietz); Gte Erd 164. Escaso; ralo. "Ralo", "raro" Lar. "Raro, separado, 

escaso" Añ. "Ule meatz, pelo ralo, poco espeso" A. "Meats (B), raquítico" Ib. "Oso mietz dago piñua zuen 

basuan" Elexp Berg. v. bakan. � Frutu gitxi, urri ta meatzak emongo ditu [aziak]. Añ LoraS 184. Bakizu gizona 

/ gauza meatza dana mediku bat ona. Azc PB 252. Bixerra mietza ta buruba txikitxua. Kk Ab I 30. Landareak 

aulak eta meatxak zeudela ta azpiko iñausketa egiñaz indartu zituzten. Munita 62. [Sagarrak, madariak] miets 

badagoz, ortuari kalte aundirik egin barik [...] ori gauza ona da baserrirako. EgutAr 1-11-1959 (ap. DRA). 

Buruko uleak bere, meatzago ta makalago daukaz. Erkiag BatB 201. � (Con reduplicación intensiva). "Oraiñ 

ulea meatz-meatz eukiarren, txikitan ondo zarratu zeukan ba zuk, alabatxu (V-ger)" A (s.v. zarratu). � Nire 

erakusbidea bere modukoa ta mietsa daila askok esango daue. "Sui generis y raro". A Gram VIII. 

�3. miats, meatz (V-arr ap. A EY III 329), miatz (V-gip ap. Etxba Eib). (Uso adv.). Con poca frecuencia, raras 

veces, raramente. "Meatz etorten naz ona, raras veces suelo venir acá (V-arr)" A EY III 329. � Ijeliak bere 

uragiaz darabill gabija miats edo sarri zelan gura daben. Mg PAb 127. Orain sarri garbitu arren [...] zer 

izango litzateke meatz ta luzero garbitu ezik? Añ LoraS 36. Batuten bazara lagun gaistoakaz; meatz konfesetan 

bazara [...]. Añ MisE 99 (v. tbn. 149). [Divorzioa] lendabizi nekez ta meatz emango zela esanarren, gero senaremazteak 

eskatu utsarekin eman oi dela. Vill Jaink 161. � "Premiosamente, escasamente. Miatz dabil aren 

emotia" Etxba Eib. 

�4. Tacaño. � Ez ari, mutill, izan meatza (escaso, tacaño); / ugari ikatza / jaurti zak gure sutegira. EEs 1913, 

248. 

�5. (Adj.). "Sára, galbáa miátza, red, criba de agujeros grandes" Iz ArOñ. 

- MEHATS EGIN. a) "Raras veces, hacerlo raras veces, meatz egin" Izt 102r. b) "Miatz eiñ, tejer ralo (la 

telaraña)" Iz ArOñ. 

- MEHATS-ERREKA. "Mietz erreka, riachuelo intermitente" (Vill, comunicación personal, 6-8-1956). 

- MEHATSETAN. "Meatzetan, raras veces" A Morf 229. 

mehatsagotu, meazagotu (Lar). � "Adelgazar más" Lar. 

mehatsaldi, miatzaldi (V-gip). � "Azkenengo miatzaldixa, la última entresaca (de plantas)" Iz ArOñ. 


mende. 

251


mehatsegitu, meazegitu (Lar). � "Adelgazar demasiado" Lar. 

mehatsune (mea- Lar � H). � "Entresaca de árboles en los montes" Lar. "Raleza" Ib. "Desigualdad [...] en lo 

tejido" Ib. 

mehatsunetu (mea- Lar � H). � "Entresacar en los montes" Lar. "Ralear" Ib. 

meatu. "Meatzen naiz" figura en SP tras "mea, [...] mine" y meazko, sin traducción. 

mehatu. v. mehetu. 

mehatx. v. mehats. 

meatxa. "(R), hilacha" A. 

meatxa. v. mehatxu. 

mehatxagarri (Dv � A), miatxagarri. � Amenazador. � Mintzo bagiñtez [...] zuben galgarriyaren deseiuz, au 

bai litzakela gogorra eta miatxagarria, biño [...] (Zugarramurdi, 1875). ETZ 293. 

mehatxakida. "Conminación" Lar. 

mehatxakidatu. "Conminar" Lar. 

mehatxale. "Amenazador" Lar. v. mehatxari. 

mehatxari (SP, Lar), meaxtari (Lar DVC 265 ). � Amenazador. � S. Franzisko Xabier-en hitz 

mehatxariak Fernandez bekatariari sartu zion beldurra. Mb IArg II 332. 

mehatxatu (G, AN, L, BN, Sal, S; SP, Urt V 436, Ht VocGr, Lar, Aq 1444 y 1446, VocS 137, Añ (G, AN), Izt 

105r, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, Foix ap. Lh), miatxatu, meazatu, meaxtu. Ref.: A; Lh. � Tr. 

Documentado en la tradición septentrional desde Leiçarraga; en la meridional se encuentra en Iztueta (C 344), en 

un texto de Lesaca de 1857 (ETZ 254 miatxatu), en Bilintx (meaxtu), Soroa (AKaik 119), Beovide (meazatu), 

Illarramendi y Aresti (Tobera 283). Me(h)atxatu es la forma general. En DFrec hay 5 ejs. de mehatxatu, 

meridionales. �1. Amenazar, conminar; reprender, increpar. "Tratar mal a uno de palabra" Aq 1444. 

"Reprehender" Añ. v. amenazatu, menazatu. � Eta mehatxa zezan deabrua Iesusek eta ilkhi zedin harenganik. 

"Iesus menaça". Lç Mt 17, 18 (He, TB, Ip, Echn, SalabBN me(h)atxatu; Dv larderiatu, Hual amenazatu, Samper 

amanazatu, Ur (G) erriertan egin, Leon manatu, Or errita egin, Ol akar egin, Ker agiraka egin, IBk gogor 

hitzegin, IBe gogor egin). Eta mehatxatzen zuten anhitzek ixil ledin. Lç Mc 10, 48 (He mehatxuz zegozkon). 

Ifernuko pena, zeñes meatxatzen baitu. Ber Doc 164r. Bañan egiten ezpadut kontu zure legeaz, / mehatxatzen 

nauzu pena fiñamendu gabeaz. EZ Man II 71. Ierusalemen erdian / zinduen predikatu / bere bizitze gaixtoaz / 

Herodes mehatxatu. EZ Noel 166. Mehatxatzen naute xikanatzeaz. Volt 230. Mehatxatuek oraño 

jaten dute ogia. "Los amenazados comen aún pan". Ib. 231. Gaztigu hunetzaz mehatxatu zituen gure Iainkoak 

bere manamenduen hautsailleak. Ax 433 (V 282). Iondone Paulok ere mehatxatu zituen Galaziako iendeak, 

erraiten zerauela: [...] Ha galatar zentzu gabeak, nork erhotu eta liluratu zaituzte? Ib. 276 (V 184). Erakutsu 

zutan den garra / [...] izterbegia puxatuz / eta zinez mehatxatuz. O Po 45. Ez gaitutzu bethi ere mehatxaturen. 

"Comminaberis". SP Imit III 16, 2. Gaizki hillen girela mehatxatzen [gitu] [...] haren doktrina saindia 

mesperetxa badezagu. Tt Onsa 60s. Mehatxatu zian eta exortatu paubrer amoina egitera. Tt Arima 125. 

Gaitutzu / herioaz mehatxatzen / ezpagare banket dibino / bizi huntara ethortzen. Gç 112. Mehatxatu nauten aldi 

guzietan [...]. "Ideo in omni reprehensione". Ch III 46, 5 (SP hutsak erakusi izan zaizkidanean, Mst mehatxü 

orotan). Nahi dugu hek garraski mehatxa ditezen eta ez dugu geronek nahi mehatxatuak izan. "Stricte 

corrigantur". Ch I 16, 3 (Mst gaztigü garratzik ükhen lezen). Mehatxa zazu [zure burua]. "Admone teipsum". Ib. 

25, 11. Meatxatzen, eritzen, injuriatzen duenak. El 55. Jotzeaz mehatxatzen. Brtc 59. Mehatxatzen duzu 

fundituko duzula zure tenplu seindua profanatuko duena. Dh 85. Haur bat bada oihuz hasten / amak otsoaz du 

fite mehatxatzen. Gy 239. Reinaldo alderatu zaiote bitartean eta aurrera dator zirkazianua meaxtuaz. 

"Prorrumpiendo en amenazas ya desde lejos contra el sarraceno". Bil 165. Eta gaztigu hortaz zerentzat naiz 


mende. 

252


mehatxatua? Laph 113. Meazatu zuan Santuak bat bateko eriotzarekin. Bv AsL 183. Nai nuen esan geiago 

bañan an joan da meatxatuaz eta marmar dariola. Ill Testim 12. [Etsaiak] azkarki oldarturik / gaitu 

mehatxatzen. Etcham 130. [Gudulariak] bertze gizon bat meatxatzen zuten urbil zadin etxeko atari aldera. FIr 

139. Eta mehatxatu zuen Alvaro behar zen baimena ez bazuen emaiten... eskumikatuko zuela! Ardoy SFran 259. 

v. tbn. Hm 196. Bp I 17. CatLav 152 (V 77). He Gudu 98. LE Matr5 301. CatS 52. Prop 1876-77, 17. Ip Hil 130. 

Elsb Fram 70. Mde HaurB 83. 

�2. Amenazar, conducir el ganado � Hargatik laborariak denbora hartan idiak mehatxatzen dituenian ez ditu 

bere lekutik mobi araziko, eta kolpia duen lekhua maiz freskatuko dio ur hotzez. Mong 590. 

mehatxatzaile, mehatxazale. � (El, lo) que amenaza, encoleriza, hace enfadar. � Nihork bere hutsa aithortzen 

duenean [...] errexki [...] ditu [...] kontentatzen bere mehatxatzailleak. "Sibi irascentibus". Ch II 2, 2 (SP 

haserretzen zaizkonak). Hartzaren oihüa marhaillo da eta mehatxazale. "Menaçante". Arch Gram 19. 

mehatxu (L, B, BN, S; SP, Urt V 434, Ht VocGr 384, Aq 956 (AN) y 1445, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, 

Dv, H), meatxa (G; Lar, Añ (G, AN), Izt VocC). Ref.: A (meatxu, meatxa); Lh; Satr VocP; Izeta BHizt2. � 

Amenaza; reprensión. v. beaza, dixidu. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Leiçarraga. Al 

Sur se encuentra en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, en un texto de Lesaca de mediados del s. XIX (ETZ 255 

miatxu) y en algunos autores modernos. Me(h)atxu es la forma gral. Hay además un ej. de miatxu (v. ref. supra) 

y, salvo errata, mehaxu en sendos ejs. de Tartas y Etcheberri de Sara. En DFrec hay 36 ejs. de mehatxu. � Eta 

mehatxurekin debeta zitzan ezlezaten manifesta. Lç Mt 12, 16. Mehatxu bat ezarten du dioela: [...]. Lç Ins D 3v. 

Ikhasia aizen gero eztagien faltarik / Iainkoaren aitziñean eztuken mehatxurik. EZ Man I 137. Mehatxu 

handiarekin / hitza zioten egin: / Pilatus, etsi ezazu / Jesus kondemnatzera / edo ezperen [...]. EZ Noel 96. Ordea 

benturaz mehatxu hek, eztira mehatxu baizen izanen. Ax 617 (V 397). Mehatxu poruzuak gupida ditu eskuak. 

"Celui qui menace avec grand bruit". O Pr 315 (v tbn. Po 45). Mehatxü orotan behar nikezün ümiliatü. "Ideo in 

omni reprehensione". Mst III 46, 5. Zure mehatxu, adirazte ta onezko kastigu guziez irri egin [dut]. Mb IArg I 

122. Heien mehatxu handiak, guziak alferretan izan ziren. Lg I 354. Bear da meatxu bezanbat loxentxu (116). 

LE-Ir. Tiranoen mehatxu eta pertsekuzione guziei kasurik egin gabe. Jaur 390. Mehatxüreki galthatü. '[Ils] 

demandèrent avec menaces'. Etch 348 (tbn. en ChantP 334). Ez zen behatü nahi aita eta amen aholkier ez 

mehatxier. Ip Hil 55. Gezur, ahopaldi itsusi eta mehatxu dariotela. HU Zez 99. Han berean, nere beharri 

ondoan, mehatxu batean bezala, boz bera entzun nuen. "Comme dans une menace". Barb Leg 149. Ezetz eta 

ezetz ihardetsi zuen mehatxu guzien gatik. Zerb IxtS 75. Oro elhe dorpe, oro mehatxu [...] alabaren kontra. Lf 

Murtuts 53. Ez nuela orratio mehatxu bat ere atera. Mde Pr 105. Mila mehatxurekin Morori galdetu zioten 

Uztaritzeko karrikarat gida zetzan. Zerb Azk 35. Neguko ekaitzean [...] meatxu izugarria [da arbolen igitzea]. 

Txill Let 32. 

v. tbn. Ch III 35, 2. Egiat 225. Brtc 178. ETZ 279 (Luzaide, 1869). Prop 1876-77, 4. Ox 197. Vill Jaink 161. 

Ardoy SFran 259. 

� Turkoekin gerla mehatxuak zirelakotz. Laph 168. Fedea flakatzen hari da gure Eskual-herrian? [...] Bada hor 

mehatxu bat. Lap VII (V 2). Heriotzaren mehatxuak nun nahi barrandatzen gitik. Zub 62. 

- MEHATXU EGIN (Urt V 436). Amenazar. � Zeinek [...] gaizki egiten zeraukatenean, ezpaitzuen mehatxurik 

egiten. Lç 1 Petr 2, 23 (TB, IBe mehatxurik egiten; He dixidurik egin, Dv dixidurik arthiki). Auheretan igorri 

gutuzu mehatxu egitera gizon hari, gizon hura eztuzu beldur nehoren. Tt Arima 55. Zenbatenás yágo meátxu 

itenzióten uztekó fedea, sándak yago defénda ta lauda. LE Doc 197. Petirisantsi egin zioten / mehatxu, erasi: / 

[...] ez duk eginen ihesi! Etcham 187. � (Con modificadores). � Eta hari egiten derautza bere mehatxuak eta 

egotzten derautza maradizinoak. Ax 585 (V 376). Mehatxu hori bera egin du gure salbatzailiak guri orori: [...]. 

Tt Onsa 28. Baina haren malezia ororen oroz goiti zoela, [...] agertu da [...] eta mehaxu handirik egin bere 

abariziaz. Tt Arima 123. Egiten derien mehatxürik handiena da ütziren dütiala [...] bere hitz saintiaren gosian. 

Bp I 18. Mehatxürik garratzenak egin biziuaren kuntre. CatS IV. Halako mehatxuak zituzten ere eginak [...]: 

Ravachol hiltzen badaukute, erreko dugu burregoa. HU Aurp 46. Asko lotsatu nahi zituen / mehatxu batzu 

eginik. Mattin 92. v. tbn. Mb IArg II 332. Lap 146 (V 65). � Zuri mehatxü egilen kuntre erraiteko düzüna. 

"Exprobrantibus tibi". Mst III 13, 3. 

- MEHATXUZ. "Par menaces" SP. "Batzuk balakuz, bertzeak meatxuz (BN-baig)" CEEN 1969, 201. v. 

mehatxuka. � Defenda diezegun mehatxuz eztakizkión gehiagorik minza izen horretan nehori-ere. Lç Act 4, 17 

(IBe mehatxuz debeka diezaiegun, He, TB mehatxurekin; Dv larderia detzagun). Lausenguz edo mehatxuz / 

hartara lixturturik. EZ Eliç 117. Haien züzenen gordazaliak bortxaz, mehatxüz edo nola nahi. FPrS 26. Jendeak 

bortxaz bereganatzen zituelarikan, batzuek mehaxuz eta bertze batzuek lausenguz. ES 389. Ene ungi egiñak 

esker gaitzez pagatuak izatu dire. [...] ene doktrina afruntuz eta mehatxus. "Reprehensiones". Ch III 18, 1. 

[Gurasoak] bada esanez, mehatxuz ta behar den aldian zeatuz, adirazten dio bere zenzatu ta ondu beharra. Mb 

IArg I 119. Mehatxuz esaiozu: deabru txarra [...]. Mb IArg II 288. Han enganioz eta mehatxuz herxatuak atxiki 

zituzten. Laph 106. Beren errabian mehatxuz hasi ziren Haritchabaleten kontre. Const 31. "Isabela, kontuz!" 

esan zion mehatxuz. Mde HaurB 42. Zihorra mehatxuz astinduz otseinaren buruaren gainetik. Ib. 85. Erakutsi 


mende.


nien mehatxuz ukabila. Arti MaldanB 196. 

- MEHATXUZKO (AN, BN, S ap. A; Urt, Dv), MEATXAZKO (Lar, Añ (AN)). "Comminativus, dixiduzkoa, 

mehatxuzkoa" Urt V 434. "Juramento [...] conminatorio, meatxazkoa" Lar y Añ. "Mehatxuzko hitzak, paroles de 

menace" Dv. � Halaber, badira bertze iuramentuak, batzuk mehatxuzkoak eta bai maradizinozkoak ere. Ax 258 

(V 172; v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Jainkoaren hitz on eta mehatxuzkoak. Lap 410 (V 187). 

mehatxuka. � Amenazando. v. MEHATXUZ. � Azienda ez da oihuka, larderiaka, mehatxuka eta joka erabili 

nahi, bainan bai eztiki. Dv Lab 224. Eta ukhamiloak bildurik, hasten zaiote mehatxuka, orroaz. Barb Sup 47 (v. 

tbn. 26). 

meatz. v. meats; mehats; meatze. 

meatzaile. v. meakari. 

mehatzaile (-alle H), mehetzaile (Lar, H). � "Adelgazador" Lar. "Il se peut dire de celui qui amincit, aiguise un 

objet quelconque par n'importe quel moyen" H. 

meatzar. "Calamina, piedra calaminar, meatzar oria" Lar. 

meatzari (G? ap. A; Lar � H), miatzari. � Minero. � Zeudela meatzari batzuk zulatzen oian bat atratzeko 

meatza (243). LE-Ir. Aurpegi balzdun miatzarijoi / ator pikotxa lepo-ganian. Laux AB 79 (v. tbn. 80 y 81). En 

DFrec hay 8 ejs. v. tbn. Zink Crit 33. Azurm HitzB 64. 

meatze (G, AN, Ae; Lar, H), miatze, meatz (Izt 73v), meatza (V-gip (det.), G-nav), miatza, peatza. Ref.: A; A 

Aezk 296; A Apend (meatza); Etxba Eib (meatza). �1. Mina. "Mina de metales", "almadén" Lar. "Arrugía, mina 

de oro muy honda, urre meatzea" Ib. "Bizkaiko meatzak zenbat burdiña emon daben, erromatarren denboratik 

ona" Etxba Eib. v. meategi, meatoki. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII y al Norte en 

Etcheberri de Sara y Eguiateguy. Meatze es la forma mejor atestiguada. Hay además ejs. no ambiguos de meatza 

en Lizarraga de Elcano, de miatza en Urruzuno, miatze en F. Irigaray (junto al más frec. meatze) y Lauaxeta, y 

meatz en Alzaga, I. Pradere (EEs 1915, 121), Olabide y Mirande (en éste con aspiración). En DFrec hay 2 ejs. de 

meatze y 20 de meatz. � Baldin gutizios bazarete loriaz aberasteko, eskoletako urre meatzetan [...] trabailla 

zaitezte. ES 188. Meatzeetan arkitzen diran urre-zillar, topazio [...]. Mb OtGai I 66. Ürrhezko meatze bat. Egiat 

212. Dira urrezko merezimentu asko atera geinkezan mina edo meatzea. Añ LoraS 56. Zillar, urre edo 

diamanteen meatze aiñ [...] baliotsurik. AA III 363. Aretxabaletako mugapean arkitzen da meatze bat zillar 

bizia ematen dabena. Izt C 74 (52 urrezko meatze). Miatzaren (minaren) bat arkitu al zuan? Urruz EEs 1915, 

285. Geroago eta gutiago ematen zaben miatzeak. FIr 135. Meatzeko langileak. Ib. 137. Meatz, mina batzuen 

jabe zala. Alz Txib 84. Ene Bizkaiko miatze gorri. Laux AB 79. Orduan nundikan-nai / [...] mendiak meatza ta / 

basoak ikatza. "Minas de hierro y carbón". Or Eus 210. Urre meatze dut Aralar. Or Poem 521. Lurpeko ur, 

mehatz e.a. Mde Pr 312. Urre gorrizko meatzak. BEnb NereA 97. Bizi gabeko arri ta meatzetan. Vill Jaink 73. 

Kuper ta zillarrezko arri-meatzak. 'Des filons d'argent et des mines de cuivre'. Ibiñ Virgil 85. Mehatze ugaririk 

bagenuen lurpean. MEIG III 94 (tanto en este ej. como en el citado infra la -h- se debe al editor). v. tbn. EEs 

1913, 247 (meatzetatik). Zink Crit 32. � Ortxe arkitu dudala [...] pozgarrien gordairua ta denpora-pasagarrien 

meatza. "Una mina de pasatiempos". Berron Kijote 81. � (Como primer miembro de comp.). "Barra de oro, de 

plata, meatze-urrea, meatze-zillarra" Lar. � Mutilloako meatze-mendian jaiotzen dira iturri asko. Izt C 100. -- 

Meatz lanik Gipuzkoan bai al da? --Meatz lanak ere Gipuzkoan badira eta esangarriak dira [...] Zerain ta 

Mutiloako meatz lanak. Urroz EEs 1915, 59. Meatz-bazkunetako txartelak. TAg GaGo 67. [Gure asabek] 

mehatze lanetan ere bazekiten zerbait. MEIG III 46. 

�2. Mineral; metal. � Zeudela meatzari batzuk zulatzen oian bat atratzeko meatza (243). LE-Ir. Urre meatza 

billa zulaturik lur zati bat. LE-Fag. Mealla: ola-gizonen morroia, meatza txikitzen duena. EG 1952 (11), 22. Ez 

egin zuretzat meatz urtuzko yainkorik. Ol Ex 34, 17 (Dv jainko urthurik, BiblE metal urtuzko idolorik). � 

Lurbarnean ére burriña, zillár, úrre ta bérze metále ta gauza meátzak. LE Doc 124. 

- BURDIN-MEATZE. v. burdina. 

- MEATZEKO KRISTAL. "Cristal de roca, meatzeko kristala, leiarra" Lar. 

- MEATZEZKO. (Adnom.). � Mehatzezko elkarguntza honela dator. "Armonía mineralizada". MEIG IX 119 

(en colab. con NEtx; la -h- se debe al editor). 

- MEATZE-ZULO. Pozo minero. � Diru askoren gostuz egindako meatze zulo andiak. Izt C 64 (v. tbn. 66 y 

70). Aspe-Arrazolan bazan meatze-zulo bat. Or SCruz 48. 700 langile meatze zuloetan, mea ateratzen eta 

meaketan. FIr 135. 


mende. 

254


meatzekindari (Izt VocC), meatzkindari. � Minero. � Izen andiko meatze burni likurtasuarena, zeñari esaten 

dioten meatzekindariak, izoztua. Izt C 72. Karobi zale eta meatzkindari onak. IPrad EEs 1915, 121. 

meatzerri. � Pueblo minero. � Mendixka gain batetik "San Pedro Analco" delako meatzerria ikusi zuten. FIr 

151. 

meau, meautu. v. 1 miau, miautu. 

mehaxka. � Delgaducho. � Gorputz erpil eta mehaxka. Lf EG 1956 (1-2), 56. 

mehaxta (-ea- G-to, L-ain), mehasta (B). Ref.: A e Izeta BHizt2 (measta). � Delgado. "Delgaducho" A. 

"Mutiko measta gure Patxiko" Izeta BHizt2. v. mehe, mehar, mehats. � Iparbeltzak biurritutako makal 

meaxtak. "Flacos chopos". Mok 13. 

meaxtu, meazatu. v. mehatxatu. 

meazki. v. mea-saski. 

mehazki (V-arr), mehazti (V-gip, G-goi), miazti, miezki (V-m), miezti (V). Ref.: A (meazki, meazti, miezki); A 

Apend. � "Flacucho" A. "Delgaducho" A Apend. � O Kañabera argal, miazti, ikarakorra. VMg 79. 

meazkin. "(G-azp), hiel" A. v. 1 behazun. 

meaztar (Lar � H). � "Mineral, adjetivo" Lar. "Métallique" H. � Erromerian dator jendea / Lezoko 

Kristorengana / [...] dijoazenak ta datozenak / Lezon daukate meaztarra, / biotz barrendik egiñarekin / beren 

damuaz negarra. Echag 216 (de interpr. no segura). 

meazte, measte. � Mineral, metal. v. mea, meatze (2). � Lurrera jetxi zaitezte eta bere barruan sartu zaitezte 

eta ikusiko dezute nolako measte ugariak, urre, zidar, burdiña [...]. Kortazar Serm 188. 

meaztegi. � Almacén de mineral (?). � Lantegiak, meaztegiak eta bazterretako meatze, lurrupe-zulo eta 

oianak. FIr 134. 

mehazti. v. mehazki. 

meaztu. � Mineralizar. � Mehaztutako musika. "Música mineralizada". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx; la - 

h- es debida al editor). 

meaztu. v. mehastu. 

mebarna (Lar), mebarne (H). � "Membranas, esta voz que es latina, viene con poca variedad del bascuence 

mebarnak" Lar. "Túnica, la telilla o película, mebarna , faintza, metartea" Ib. 

mebarnari. "Panículo, cierta membrana" Lar. 

mebarnatsu. "Membranoso" Lar. 

medagai. "Tirante, un cuartón más delgado, medagaia" Lar. 

medaila (S ap. Lrq (-alla); H; -illa Urt I 332; -alla Lar, Añ, Gèze, H), medeila (-illa S (Foix) ap. Lh; -illa Urt II 

335), medela, meralla. � Medalla. v. domina. � Tr. Documentado desde la segunda mitad del s. XVII tanto al 

Norte como al Sur. Medaila es la forma gral. al Norte y medalla al Sur; hay además medella en Inchauspe (junto 

a medailla) y en una balada vizcaína recogida en Balad (60), y meralla en Mocoroa (Damu 25). En DFrec hay 7 

ejs. (5 septentrionales) de medaila y 1 de medalla. � Luziaren medall onekin S. Franzisko Xabier-ek egin zituen 

milagro anitz. Mb IArg II 310. Auxe da irabazi neban medallea / eskumako oñagaz utsik geratzea. AB AmaE 


mende. 

255


255. Bulharrian zian Ama Birjinaren medailla. Ip Hil 12 (11 medella). Ohorezko medaila. HU Zez 100. Domiño 

edo medalla bat. Inza Azalp 11. Diploma eta medelak emanak izan dira. Herr 31-3-1960, 2. Medalla edo 

kondekorazio nabarmen bat. Vill Jaink 103. v. tbn. Tt Onsa 156. MarIl 91. Cb Eg III 249. Astar I 4. Jnn SBi 51. 

Prop 1906, 47. Barb Sup 177. ArgiDL 136. Mde Pr 88. Lf ELit 262. 

medailadun. � Condecorado. � Gero [ehorzketan] gerlari ohiak, medailadunak, Legionekoak, Patronajak eta 

gaineratiko obra edo batasunak. Herr 4-4-1963, 1. 

medailatu (-alla- L, BN, S ap. Lh). � Condecorar. � Mgr. Terrier jaun apezpikuak hortako medailatu zuen [...] 

Diosesako zerbitzari on eta jarraiki bezala. Lf ELit 257. 

medailatxo, merallatxo. � Dim. de medaila. � Sobratzen danarekin merallatxo bat ekarriko dizut. Moc Damu 

8. 

medailatzar. "Medallón, medallatzarra" Lar. 

medar. v. mehar. 

medeagarri. �1. "Propre à réparer" Dv. � Nere zorigaitzaren medeagarri nahi nuke [...]. Dv LEd 205. Hola 

hartzen du [lurrak] bere onkhailu medeagarria. Dv Lab 183. Lurra medeatzen dutenak deitzen dituzte 

medeagarriak. Ib. 182. �2. "(?), cosa que debe ser reparada" A. 

medeakizun (Dv � A). � "Qui peut être réparé" Dv. "Reparable, cosa que puede ser reparada" A. 

medeantza (Dv � A). � "Réparation, changement en bien" Dv. � Hargatik ekhartzen dute medeantza guti 

gibelerakoan, bereziki [...] urriki zinezkorik gabe dabiltzanean. Dv Imit 276 (ap. DRA). 

medeapen (Dv � A). � "Satisfacción, reparación" A. � Zer eginen darotzuet eta zer izanen da zuen 

bidegabearen medeapena? Dv 2 Sam 21, 3 (BiblE zerez ordain diezazueket). 

medeatu (L? ap. A; Dv), mederatu (O-SP 230, SP, H, A). � "Réparer, se réparer, corriger" Dv. "Corregir, 

enmendar, reparar" A. "Mederatu (ms. O), aprovecharse, enmendarse" Ib. Cf. medratu. � Pasione terriblea 

pairatu du gure Iaunak, ala baina gure bihotzak ez mederatzen, [...], gure konzienziak ez onzen. Harb 138 bis. 

Huna bada, Jauna, bekhatore handi galdu bat non naizen; othoi, medea nezazu. Dv LEd 80 (Cb Eg II 39 

erremedia nazazu). Zu medea zaitezentzat. Ib. 93. Zeren jakinez geroz nola eginak diren lur onak hartarik ezagut 

baititake nola medea daitekeen lur txarra. Dv Lab 17. Gisuak ez du lurra gizentzen, bai ordean medeatzen. Ib. 

182. Heia zaharrak ahalaz medeatu behar dira. Ib. 216. 

medeila. v. medaila. 

medeku. v. mediku. 

mederatu. "(L-côte), enflaquecerse, ir a menos" A. v. mehetu, mendratu. 

mederatu. v. medeatu; medratu. 

medezi (Gèze), medezin. � Médico. v. bedezi. � Medezin barberek [...]. Tt Arima 75. Luk medezi saintia, 

Jondane Pauleren lagüna. Bp II 118. Ene Jinko Jauna, arimen zelüko medezia. Mst III 50, 5 (SP midiku, Ch 

miriku). v. tbn. CatS IV. Ip Hil 151. Const 41. Herr 7-7-1960, 3. 

medezi. v. bedezi. 

medezina. v. medizina. 

medialin (V-gip). "Pared medianera. Gure etxiak bi metro zabalerako medialiña dauka" Elexp Berg. v. meelin. 


mende. 

256


medialuna. � Medialuna, desjarretadera (?). � Medialunak duruak 19. HerVal 216. 

medi-amarra. "Cuerda para atar las medias. (No se emplea para expresar liga)" Totor Arr. 

medianda. v. merienda. 

medianero. � Intermediario, intercesor, mediador. "Bitarteko: mediador. En idéntico contexto de un sermón de 

1782 dice medianero" LE Orden 30. � Egin bear dugu orazio aingiruei eta sanduei? --Bai gure medianeroei 

bekala. El 46 (Iraz 27 medianero edo faborezitzalle, CatOrb2 955, CatAe 40, CatSal 41 y CatR 41 medianero). 

Paratzen tugúlaik [sanduak] Kristorén atzétik gure medianéro. LE in BOEanm 808. 

1 mediano. � Medo, natural de Media. v. mediar. � Parthianoék eta medianoék eta elamiték [...]. Lç Act 2, 9 

(He mediakoek). 

2 mediano. � Mediano. Cf. MEIG VII 40: "Niri orobat gertatu zitzaidan delako ertain-ekin [...]. Hobe nukeen 

mediano edo esan balidate, erderaz ere bai baitakit ezinbestean". � Fabore medianoa o fabore aundi o 

exzelentea (B, s. XVIII). BOEans 862. Presentatukodá arima án, [...] on badá, gaixto badá, mediano badá, ya 

eztaike erremédia. LE Urt ms. 2r. � (Forma de fem.). "Mediana, merluza pequeña, pero mayor que la 

pescadilla" Echaide Orio 125. 

mediante, meriante. � Mediante. � Bertsuak ipintzera / obligatu naute / zer motibo dan askok / jakin biaute: / 

burruka-prueba bat / da meriante. F. Iturzaeta Auspoa 86-87, 74. 

- DELA (DIRELA) MEDIANTE. Mediante, por mediación de; con motivo de, a causa de. � Sakramentu 

Santuen medios edo Sakramentu Santuek direala mediante. VJ 9. Zergatik pekatua dala mediante aparta 

gaitzakean zeruko gloriatik. Iraz 62. [Esperanzea eman zigun] esperatzeko gloria [...] Jaungoikoaren grazia eta 

geure obra onak diradela mediante. CatCeg 50. Baño ire tema dala mediante zeukagu geienean Sakramentua 

argi bage. Zab Gabon 61. Palenka partidua / dala mediante / enreratuba bada / makiña bat jente. EusJok II 27. 

Bertso berriyak ateratzeko / lenguan esan dirate, / Azpeitiyako korrika-apustu / ori dala mediante. EusJok 153 

(v. tbn. en contexto simlar JanEd II 97 dala mediante). Txerria dala mediante naiz / bertsuak jartzen asia. Tx B I 

161 (tbn. en SM Zirik 60). � (Tras sust., sin dela). � Jaungoikoaren miserikordia mediante, estadu graziazkoan 

arkitzea. OA 72. Zerren pekatua mediante merezitzen dituan ifernuko pena [fin bageak]. Ib. 143 (v. tbn. 136). � 

(Precedido de instr.). � Zeñaz mediante arkitzen geraden Jaungoikoaren adiskide. OA 39. 

- MEDIANTE DELA (DIRELA). Mediante, por mediación de. � [Jaungoikoak] Jesu Kristoren merezimentuak 

mediante diralarikan, salbatuko nabela. OA 52. Proponitzen det emendatzea, aren grazia mediante dala. Iraz 

69s. 

mediar, mediatar, meditar. � Medo, natural de Media. v. 1 mediano, medo. � Besteak meditarrak ziran, 

besteak elamitak. Mb IArg I 356 (v. tbn. 342). Parthiarrek, Mediarrek, Elamdarrek [...]. Dv Act 2, 9 (Ker, IBk, 

BiblE mediar). Mediatarren errietan. Ibiñ Virgil 111. v. tbn. Berron Kijote 199 (mediatar). 

medida, medira. � Medida. � Jar zazu segira, / artuaz medira, / egin eskojira / nai dezun tokira. AzpPr 100. 

Neriak [...] ogei ta bostetik / bera zedukan medida. EusJok 25. 

mediebalista. � Medievalista. � Bedier frantses mediebalistak. Mde Pr 257. 

medika. � Medicina, medicamento. v. medizina. � Botztaroa da tristeziaren medika segürrena. Egiat 232. 

Medika sendogarriak. Ib. 225. 

medikantza. � Medicina (ciencia, profesión). � Ez degu uste medikantzak izan bear duala besterik ez 

bezelakoa. Aran-Bago ManMed 209. Medikantza ala laborantzan, azken urthe hautan, aiphatzen dute maiz p h . 

Gatxitegi Laborantza 29. 

medikatu. � Medicar. � Doloriak medikatzen ziradiala bere bihotzian ükhen zian amorio soberanaz. Egiat 

237. 

mediku (V-gip, G-azp, AN-gip, BN-arb, S; Lcc, Arch VocGr, Dv, H), miriku (L, BN, S; Urt I 161, H), midiku 

(SP, Ht VocGr, Lecl, Dv), mediko (V-ger; Volt 94, H (V, G)), meriku, mihiku, medeku, mendiku, meiku (G- 


mende. 

257


azp), maiku (G-nav). Ref.: Lh (mediku, miriku); Iz ArOñ, Als (maiku); Etxba Eib; Gketx Loiola (famatu, iztun); 

Holmer ApuntV (mediku); Elexp Berg; Gte Erd 59 y 272. � Médico. "Midikuaren hutsak estaltzentu lurrak" SP. 

"Meiku berria oso iztuna da" Gketx Loiola (s.v. iztun). v. atxeter, bedezi, dotore, medezi, osagile, osalari, 

sendagile. � Tr. De uso gral. en autores de todas las épocas y dialectos. Al Sur mediku es la forma gral., si bien 

hay mendiku en una carta guipuzcoana de principios del s. XVII, mediko en Moguel, miriku en Arana, meriku en 

Orixe (Eus 49 y Aitork 126), y meiku en Txillardegi (Let 140), en la mayoría de ellos junto a mediku. Al Norte se 

documentan mediku y miriku ya desde los primeros textos en autores de todas las épocas; hay midiku en textos 

no suletinos de los ss. XVII y XVIII y en Duvoisin (LEd 67), medeku en Archu (Gram 3), y mihiku en Larzabal 

(Senper 40 y 114), Guilsou (Pettan mihiku (1951)) y en un ej. de Herria (11-1-1962, 4). En DFrec hay 73 ejs. de 

mediku, 3 de mediko, 2 de midiku y 1 de miriku. En textos meridionales frecuentemente se emplea junto a 

osagile, osalari, sendagile, etc.: Osagilla edo mediko (Mg CC 190), sendagille edo mediku (VMg 43 y Arr May 

95s), medikubak edo osalarijak (fB Ic III 273), osagilla edo medikuak (Ur MarIl 86). 

� Oso diradenék eztute medikuren beharrik. Lç Mt 9, 12 (He miriku, TB, SalabBN, Leon mediku; Dv sendakin, 

Ur (G) sendatzalle, Hual, Samper dotore, Ip atxeter, Ol, Ker osagille, IBk, IBe sendagile). Egun askotan bearko 

dozu / zeure aldean medikua. Lazarraga 1143v. Zeren baldin ni eri banaiz, zu zara midikua. Mat 277. Damurik 

etzekutsala anaia medikuak / hark begia hertsiz gero egin tutzun bersuak. In EZ Man I 2. Eritasun luzeak eta 

zaharrak nekhatzen du midikua. Ax 84 (V 57; 285 (V 191) mediku). Behar diote midiku espiritualari [...] 

aditzera eman [...]. SP Phil 158. Zure mediku zerukoa ta erremedio bakarra. Cb Eg III 289. Miriku bati fidatzen 

gaizko osasunaz. Dh 235. Gogoratu zelan egoten dan gaiso bat mediku osagillea itxadoten. Añ LoraS 72. Itandu 

beijo mediku edo barberu edo zirujaubari. Astar II 243. Ez det nik sendatzeko / mediku bearrik. It Fab 132. 

Miriku edo sendagille Sarako irakasle J.D. Etxeberri. Aran SIgn 208. Mediku jauna. Azc PB 254. Jaun Adrien 

Dutournier dotor miriku [...] goretsiak. Lander RIEV 1914, 159. Marañon mediku aipatua. Zub 34. Emen 

gaiabizak batzuk, medikurik mediku. Bilbao IpuiB 267. Bestentzat mediku, ta beretzat barbero ere ez (AN-larr). 

Inza NaEsZarr 213. Medikuen zabarkeriak eta sendagairik ezak zuen errua. MEIG IX 98. 

v. tbn. Tt Onsa 158. Mong 585. Mb IArg I 131. Zuzaeta 67. Gy 100. Laph 199. Elsb Fram 184. HU Aurp 78. 

FLV 1988, 273 (Larrainzar, 1905). JE Bur 91. StPierre 18. Ox 202 (22 miriku). Barb Leg 136. Mde Pr 313. 

Mattin 80. JEtchep 24. Ardoy SFran 94. Xa Odol 161. Miriku: Arbill 137. Gç 203. ES 403. Ch III 50, 5. CatLav 

156 (V 79). Lg II 216. Jaur 127. Hb Egia 134. Elzb PAd 60. Lap 60 (V 31). Jnn SBi 137. Lf Murtuts 32. Zerb 

Azk 87. Midiku: Harb 186. Hm 198. Brtc 70. Mendiku: ConTAV 5.2.9, 124 y 125 (Azpeitia, 1622). 

� (Como primer miembro de comp.). � Mediku karreran gastautako diruak. SM Zirik 52. Nork sartu nau [...] 

ni mediku lanetan? NEtx LBB 188. Begi zorrotza zuen, mediku-begia. MEIG IX 107. Beti zaigu atsegin medikugaiak 

[...] irakurtzea. MEIG I 149. 

� "Sasi-medikua, el curandero" Iz ArOñ. � Huna gure basa-mirikuaren landare maitatuenak: [...]. Zerb Azk 88. 

Zaharrek izen hori emaiten zioten [...] donatu edo basa-medikueri. Herr 16-5-1963, 1. 

- MEDIKUA(REN)GANA JOAN... Ir... al médico. "Esan eutson joateko medikoagaina (V-ger)" Holmer ApuntV 

ASJU 1969, 186. � Eria midikuagana, probea aberatsagana, eskalea emailleagana. Mat 247s. Midikuagana 

ioan nahi gabez eztela sendatzen. Ax 545 (V 350). Eztira sendatzen, zeren ezpaitira enseiatzen, ezpaitira 

midikuagana konseillatzera. Ib. 529 (V 340). Laster egiten dute midikuagana gure senda arazitzeko. SP Phil 

426s (He 431 medikuagana). Xerapirengana lenago joan diteke medikuarengana baño. Lab EEguna 76. Hobe 

duela berehala medikuaren gana joaitea. Barb Sup 103. v. tbn. JE Bur 191. Mirikuarengana(t): Arg DevB 198. 

Lf Murtuts 37. � [Lepineux, Sorcier!] Medikuenganat! Jarraik eni! JEtchep 104. 

- MEDIKUARENEAN, MEDIKUARENERA... (EGON, HELDU...). (Llegar, estar...) en el, al... médico. � 

Eldu zan medikuarenera [...] eta [...] atara eban medikua ogetik. Kk Ab II 8. Andra bat egon ei zan bein 

medikuanian da [...]. SM Zirik 81. 

- MEDIKU ESPRES. Médico especialista. � Ezin bertzean, balakatuz behar da ereman haurra Baionarat 

mediku espresarenganat. JE Med 68. Mediku espresak ixtorioa xeheki jakiten balin badu familiako medikuaren 

ganik, ez du urrats alferrik erabiliko. Ib. 68. 

- MEDIKUKOA (det.). "Medikokua, casa del médico. Plaza barrixan zan Medikokua" Etxba Eib. 

- MEDIKURA JOAN... Ir... al médico. � Lehenbailehen hobe dela holakoetan [...] joaitea medikura. HU Aurp 

184. Medikurat gabe egon da sei, zazpi urte. Ib. 184. � Urliak billatuz aitzaki, / zoro-merikura nindun eramaki. 

Or Poem 548. 

- MEDIKU(E)TARA. Al médico. � Giriztinoek bide egin behar dutela arimako mirikutarat hei bere barneak 

agerzekotzat. Lg II 173. Noizbait hatik, medikuetarat behar ukhan zuen eta medikuek herriko airea manatu 

zioten. Laph 140. Zerbait duena doala [...] beti hortan ari diren medikuetarat, Baionan baitira hiru halakoak. JE 

Med 15. Ez min guziegatik osakinetarat (edo mihikuetarat). Herr 23-2-1956, 3. 

� [Kolerari] egin behar zaika guardia: [...] egin behar da laster midiku-midizinetara, ahal diratekeien 

erremedioetara. Ax 285 (V 190). 

- MEDIKUZKO. (Adnom.). � [Arimeak] bilatuten dau / eginik bide-erdia / medikuzko zubia / ta igarota zubiau 

/ penak edo gloria. Azc PB 265. 


mende. 

258


medikugo, mihikugoa. � Profesión de médico. � Zer irabazten duzu hola, zure mihikugoa gordez? Guilsou 

GH 1951, 54. 

medikuketa. � (Con ines.). En busca del médico. � Gaitza oriek, geienetan eta leenengo orduetan ere argi eta 

garbi berexten ditugulakoz, azkar medikuketan ibili bear dugu. FIr 171. Zoazi medikuketa. Jauna hiltzen ari da. 

GAlm 1964, 51. � Geienetan, medikuketan eta erremediotan ibiliak direnetan gertatzen oi da urdail zulatzea. 

FIr 171. 

medikuntza (Bon), midikuntza (Lar Sup), mirikuntza. �1. Medicamento. � Narrio zahartua, zauri gaizkoatua 

ezta pontu batetako midikuntzaz sendatzen. Ax 93 (V 63; v. tbn. en contexto similar ES 182 mirikuntza). � 

Zeren [...] oinhazeak hillez gero ezta sendagai, ezta sendakizun eta ez midikuntzatan ibiltzeaz probetxurik. Ax 

425 (V 275). �2. (Añ, Dv, H), mirikuntza (H), midikuntza (SP, Dv, H), mihikuntza. Medicina (ciencia, 

profesión). v. medikutza. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde principios del s. XIX; al Sur lo 

emplean algunos autores modernos. En DFrec hay 18 ejs. de medikuntza. � Ditut ere ikhusi nere bidaiean / asko 

yende aditu sabant medikuntzan. Gy 76 (v. tbn. 75). Bazakitzan ere musika, mirikuntza eta xifrak! Hb Egia 61. 

Behinere ez zituen medikuntzako tituluak hartu. HU Aurp 78. Nola baitzakien mirikuntza pixka bat ere [...]. Prop 

1906, 16. Medikuntza duk ofizioetan ederrena. JE Bur 126. Medikuntza han [Aragonen] ikasirik. Zub 33. Joanes 

Etcheberri aipatzen baitugu, ez dugu baitezpada goresten haren medikuntzarengatik, bainan bere eskuarazko 

obrengatik. Lf ELit 147. Medikuntzako estudioak. Arti Ipuin 76. Nire hezurretako zauritzar sakonok / 

medikuntza-legean ezin dira konpon. Arti MaldanB 226. Medikuntzak jauzi handia egin duelakoan biziaren 

salbatzeko. Othoizlari 1962, 475. Bilboko medikuntza fakultatea. MEIG IX 26. v. tbn. Herr 2-10-1958, 1. 

Mirikuntza: Dh 117. 

- MEDIKUNTZAN (ARI, IBILI, IKASI...). (Ejercer, estudiar...) (la) medicina. "Midikuntzan ari da, il fait de la 

médecine" Lh. "Medikuntzan ikasterat Pariserat iragan da (BN-arb)" Gte Erd 272. � Miarritzen, Baionan eta 

nun-nahi ibiliki zen mirikuntzan. Zerb Azk 87. [Etxeberri Sarakoa] Nafarroako Beran genuen 1716an, gero 

Hondarribian eta azkenik, medikuntzan beti, Azkoitian. MEIG VI 55. 

medikusa. � "Doctoresse" T-L. � Abokatsa, medikusa, nik dakita zer eta "zertsa" oraino? HU Eskual 30-5- 

1913, 1. Medikusa aleman bat bortxaz hartzen dute. Herr 24-7-1958, 4. Soldado amerikano bati agradatu zaio 

medikusa bat. Herr 12-5-1960, 4. 

medikutiar. � Partidario, seguidor del médico. � Hemen ditugu gizon bi. Esan didate hauk direla herriaren 

alderdi bien arimak. Medikutiarrak eta alkatiarrak. Arti Tobera 282. 

medikutu. � Hacerse médico. � Eskolak [...] Paueko jesuitetan hartu zituzken eta medikutzeko erakaspenak 

Frantziako Tolosan. Lf ELit 146. 

medikutza. � Medicina (ciencia, profesión). v. medikuntza (2). � Medikutza laga nuela badakizu. Lab 

EEguna 63 (v. tbn. 73). Jan da edanian dirua emotiari be, tira [...] baña, zeri ta medikutzari. SM Zirik 52. 

Orretarako dituk ire batxillerrok, jakituriok eta medikutzok? Ib. 52. Einsteinek fisika edo Flemingek medikutzan 

asmatu [...] dutenen pareko zerbait. MIH 205. En DFrec hay 2 ejs. 

medikutzar. � Aumen de mediku. � Medikutzar bi baltzez jantzita. Azc in Ur PoBasc 237 (PB 241 mediku 

andi bi). 

medio (L, BN, S ap. Lh). �1. (Sust.). Medio. � Tr. Documentado en Beriayn, Etcheberri de Ziburu y algunos 

autores de léxico poco cuidado de los ss. XVIII, XIX y principios del XX. Posteriormente lo emplea tbn. 

Villasante. En DFrec hay 76 ejs., la mayoría de d(ir)ela medio. � Zer medios erdesten da? Ber Doc 170v. 

Zerengatik illkhitzera baitute desiratzen / Iongoikoak ordinatu probetxos medioez. EZ Man I 121 (cf. infra 

MEDIOZ). Bear ditudan medio guztiak emango dirauztala. OA 52s. Medio güzietzaz errekeitatzen. Egiat 189. 

Berze medioz obratüren ziala. Ib. 219. Guziéi utzitígu salbátzeko médioak. LE Prog 96 (v. tbn. 116). Ainbeste 

okasiño eta mediyo. Zuzaeta 161. Asmo edo fin ona eta medio egokiak. Gco II 86. Bizimodu on bat egiteko medio 

eragille eta laguntasun andiak. Gco I 400. Legiak eskintzen dituban medijo guztiakin. fB Ic II 168. Pekatuak 

parketako mediyoak. CatLlo 27s. Beste medio hoberik ez edireiten. Arch Fab 97. Lehen ibili dira / disputa 

bilatzen, / indarren medioz / ziren baliatzen. Bordel 150. Zenbat medioz barkatzen zaio? CatUlz 43. Laster artu 

zirian / medio barriak: / itxi arriari ta / akuluka biak. EusJok II 114. Xedeen eta medioen arteko kidetasun 

arrigarri ori nola esplikatu? Vill Jaink 62. v. tbn. ZBulda 45. El 87. Urqz 6. He Gudu 171. 

�2. (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 74), merio. (Precedido de completiva). A causa de, por causa de, con motivo 


mende. 

259


de; mediante. "Hura dela medio, grâces à lui" Lh. � Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XIX, 

fundamentalmente en autores populares y bersolaris. Al Norte lo emplean Duvoisin, J.B. Elissamburu, 

Etchamendi, Etchepare de Jatsu y Mattin (43 merio). � Adanen pekatuba dala mediyo. Zuzaeta 80. Piestia ta 

dantzia dala medijo baseerri etxeetan egiten diran kastu alperrikakuak. fB Olg 96. Ta bera dala medijo, 

daukagu zeruko esperantzia. fB Ic I 32. Eta hori dela medio, nere hoben guziez damu hartzen dut. Dv LEd 78. 

Sobra dakit, / zer dala meriyo / errezibitzen nazun / orlako seriyo. Bil 100. Galtzalliaren pamili orrek / setari 

segitu dio, / gero baikuntza egin digue / lan ori dela medio. PE 43 (136 meriyo). Anima asko salbatutzen da / 

limosna dala mediyo. Ud 141 (87 meriyo). Laburrago iruditu zitzaitan bide hori, nere laguna zela medio. Elzb 

PAd 35. Zu zerala mediyo / sortu ziran gerrak. AzpPr 52 (98 meriyo). Arbola eder bat dala mediyo / jartzera 

nua bertsuak. Tx B I 49. Manuel etzan asko estutu / gauz ori zala meriyo. Tx B II 81. Pena hau dela medio gare 

/ beraz hemen dohakabe. Etcham 36. Nola moldatua zuen [...] artalde hori? Emeki-emeki [...] bere lana dela 

medio. JEtchep 52. Terreno batzuek zirala medio zuten auzi ori. Uzt Sas 339 (325 merio). Eta zenbaiten jokabide 

zentzugabea dela medio, sortu da bitasuna, batasunaren truk. MEIG VIII 46. Haiengandik jaiotzez, kromosomak 

direla medio edo, jaso ditugunak. MEIG IX 61 (III 122 zirela merio). Paga albanitza [...] ni naizela medio 

sofritu dituzuen nekeak! Ib. 98. v. tbn. CatLlo 56. Legaz 66. CatUlz 6. Etxde JJ 243. Merio: EusJok 24 y II 90. 

Xe 233. Arrantz 125. JanEd II 102. � (Precedido de -lako). � Zu zeralako meriyo baldin / juaten banaiz lur 

azpira [...]. Bil 107. Farrez lertu biarrik / [...] gure istoriko ate ori / zalako meriyo. JanEd II 123. Zori gaiztoko 

gerra zibilla / sortu zalako meriyo / lau probentziyak gelditu giñan / fetxaz beteta seriyo. Tx B II 52. Etxe asko 

ustu ziraden / ori zalako merio. Uzt Sas 246. 

�3. (Precedido de oración de relativo). Por medio de, mediante; por causa de, a causa de. v. infra MEDIOZ (b). 

� Tr. Documentado en bersolaris y autores populares guipuzcoanos desde mediados del s. XIX. � Orrenbeste 

graziya / dituen meriyo, / arentzako gordia / zenbat amoriyo. Bil 47. Ez du txoriyak sentimentu geiago artzen 

[...] zeukan kabia norbaitek ostu dion meriyo. Ib. 157. Gaur nago seriyo / kontu txarrak atera / diran meriyo. 

AzpPr 58. Desprezio bat egin / diraten meriyo / bi bertsolari gabiltz / oso seriyo. Imaz Auspoa 24, 142. � 

(Precedido de gen.). v. infra MEDIOZ (a). � Noizbait, esanen meriyo, dana azaldu zanian [...]. Iraola 97. 

Lastima da [...] / bere meriyo / alperrik galtzia. Ib. 61 (v. tbn. 65). Zure meriyo estu nagola, / arren sinizta 

nazazu. Iraola EE 1880a 113. Zuri etzaizu ajolik baño / askori inporta zaio, / orrenbeste itz eragitia / salsera 

baten mediyo. Tx B I 265. Eskatzen dizut luzaro / zure Amaren medio / [...] bedeinka zazula. Azurm HitzB 54. � 

(Precedido de absoluto). � Jakitea zabaltzearekin, idazte-irakurtzeak medio, ez ziotela babeslekurik 

indartsuenek haize berriei gogor egingo. MEIG VI 56. 

- MEDIOAREKIN. (Precedido de gen.). Por medio de, mediante. v. infra MEDIOZ. � Gizonaren medioareki / 

lasterrez atzamanen diela / uste ukeiten du behala. Arch Fab 153. 

- MEDIOZ (L, BN, S; Urt, Ht VocGr 388, Lecl, Dv). Ref.: Lh; Lrq. a) (Precedido de gen.). Por medio de, 

mediante. "Bona tua venia, [...] zure bidez, zure laguntzarekiñ, [...] zure medioz" Urt III 382. "Hirur presuna 

kontent idukitzen ditu [...] emetasunaren medioz" Ib. I 326. "Zure medioz, grâces à vous, par votre intervention. 

Diruaren medioz, par le moyen de l'argent" Dv. "Bidez, medioz, par l'intermédiaire de" Lf Gram 381. "Haren 

medioz, grâces à lui" Lh. � Tr. Documentado en autores orientales desde la primera mitad del s. XVII, y en VJ 

(9), Ochoa de Arin (15), Irazusta (36), Urquizu (20), Guerrico (II 36) y CatLlo (54). � Zeñen medios Iaungoikoa 

minzatu baizen. Ber Trat 45r. Pazienziaren medioz goaz zureganat. Ch III 18, 3. Librü hunen medioz ezagüt 

erazirik. Mst XV. Zeren Apostolien medioz [...] ministeriua eta fedia jin izan baitira [...] gütaraino. CatLan 53 

(v. tbn. 139). Zeren bekatuaren medioz galtzen da zerua. CatB 66. Kofesione hun baten medioz behar da 

konzenzia xahatü. CatS 76. Jaun aundi egin dire / gerlaren medioz. Bordel 181. Piarresek, zenbait salto eta 

burfurien medioz etsaieri harmak pausarazi ondoan [...]. Elzb PAd 53. Egizü, zure othoitzen medioz, egon gitian 

bethi khiristi hun. Ip Hil 167. Jaun errientek dutela beren eskuko Frantzia, bozen medioz. HU Zez 210. Bere 

eskolaren medioz heldua sardiangorat. JEtchep 89. Paper botigak! Zenbeit gizentzen da horien medioz. Larz Iru 

40. Dela hitz sortuen medioz, dela bestetariko hitz "arrotzen" bitartez. MEIG VII 187. v. tbn. INav 136. Tt Onsa 

160. CatLav 363 (V 175). El 48 (-os). He Gudu 116. Mih 103. AR 64 . Brtc 261. Egiat 251. LE Prog 

96 (-os). UskLiB 24. CatLuz 22. MarIl 132. Jaur 172. Etch 246. Dv LEd 144. CatAe 52 (-os). CatR y CatSal 53. 

Lap 30 (V 17). Elsb Fram 158. CatUlz 37. CatJauf 92. Etcham 210. Lf in Zait Plat XIV. 

� (Precedido de dat.). � Bainan, haizeari medioz, aditurik kanta errepikaz zagola [...]. Elzb PAd 5. 

b) (Precedido de oración de rel.). Ya que, porque, debido a que, a causa de que. � Tr. Documentado en autores 

populares y bersolaris guipuzcoanos desde finales del s. XIX. � Erregu egin zazu, / Ama, gugatikan, / irten 

geran medioz / bada Zugatikan. PE 104 (v. tbn. 96 merioz). Obedentzirik eztan medioz / orra zenbaten galera. 

Noe 76. Gauza oek onela diran medioz eta agintariak bear bezela erreparoak jartzen ez dituztelako [...]. 

"Debido a ésto principalmente". Aran-Bago ManMed 209. Orra amasei bertso berri / [...] motibo asko dauren 

medioz / egin nintuen tentatu / pasadizuen amarretik bat / alare ez det kontatu. EusJok 42. Santa Agedak 

kulparik gabe / orra zer paraderuak, / gorrotu artu zion medioz / ereje majaderuak! Ud 118. Alper aundi bat 

zeran meriyoz / iñork etzaitu artuta. Imaz Auspoa 24, 157. Mingaiñ zikiña dezun mediyoz / badira naiko 

mudantzak. Tx B I 266. 


mende. 

260


medioluto. "Lenengo bel-beltz ibiltze zuan urtebetian da gero medio-lutua eruate zuan" Elexp Berg. 

medira. v. medida. 

medisent (T-L). � Maldiciente. "Médisant" T-L. � Kolerusak, medisentak [...]. Mercy 25. Ihes egin ezazü [...] 

medisenten konpañari. UskLiB 78. Guzien yuiatzale / dira medisentak. Bordel 169. v. tbn. CantIzp (ed. 1813), 

55. Gy 77. 

medisentzia (Gèze (-nz-)). � Maledicencia. � Berekiñ dakharzkela medisenzia eta gezurra. He Gudu 146. Ikusi 

dut kalumniatua eta medisentziaz larrutua. Brtc 209. Gezur xumeak, medisentzia arinak. Dh 140. Medisentzia 

hori / ez da ene aldetik, / bainan salatariak / badira nunbaitik. Bordel 170. Medisentziaz bekhatu egiten da 

lagunaren hutsak beharrik gabe agertuz. CatJauf 82. v. tbn. CatLav 128 (V 68). Mih 65 (medizenzia). CatLan 97 

(-nz-). AR 436. CantIzp (ed. 1813), 55. UskLiB 97 (-nz-). SalabBN Mt 15, 19. CatS 48 (-nz-). 

- MEDISENTZIAZKO. (Adnom.). � Baldin nahasia bazare [...] medisentziazko, jelosiazko auhin muthiriez 

[...]. MarIl 101. Zer egin behar da medisenziazko bekhatiala ez erorteko? CatS 48. 

meditar. v. mediar. 

meditatu (Urt V 120). � Meditar, pensar (sobre). (Acompañado gralmte. de complemento directo). � Tr. 

Documentado, desde Leiçarraga, en autores labortanos y bajo-navarros hasta finales del s. XIX. Al Sur se 

encuentra en Urquizu, CrIc (173 -tau) y en un texto baztanés del s. XVIII. � Etzaretela aitzinetik ansiatan zer 

erranen duzuen eta ez albeitzinezate medita. Lç Mc 13, 11 (TB ez haren gainean gogoetarik egin). Egun oroz 

Iainkoaren obrák meditatu behar dirade. Lç Ins D 5v. Meditatzen tudanean hain errefau iustuak / harritzen naiz. 

EZ Man I 34. Nahi baduzu gure Salbatzaillea gurutzean meditatu, kasu emanen duzu kalbarioko mendian zarela 

eta [...]. SP Phil 102. Meditatzen duenean Jesu-Kristoren bizitze saindua [...]. Ch I 25, 6. Onelako gauza on 

asko meditau leiz. Urqz 19. Oxala orai erranik heldu naizena ungi meditatua eta gogoan hartua balitz. He Gudu 

50. Kontsidera eta astiroki medita zatzu [...] hitz hauk. Brtc 140. Zergatik meditatu eta konsideratzen baitugu 

serioski egi ok, ez gaituzte utziko beñere bekatuan erortzera (B, s. XVIII). BOEans 783. Misterio handi hejen 

gainean meditatzeko. Jaur 161. Othoitz hori guzia laiteke [...] arthoski meditatzekoa. Lap 237 (V 106). v. tbn. 

Harb 47. Arg DevB III. Mih 86. CatLan 136. AR 156. Dh 101. MarIl 127 y 129. Arb Igand 176. 

meditatzaile. � El que medita, hace una meditación. � Baldin meditatzallearen entendimentua arkitzen bada 

instruitua. Cb Meza 161. 

meditatze. � Meditación. � Ofizio saindu huntan / bere meditatzia / zuen bethi bere baithan / mundua 

trufatzea. Arg DevB 94. Hartan bere miseriaz, / bere meditatzean / bazekutsan ageriaz / nola mirail batean. Ib. 

156. 

meditazio, meditazione (T-L), meditazino(e). � Meditación. v. gogarte. � Tr. Documentado al Norte desde 

Leiçarraga; al Sur lo emplean Ochoa de Arin (129), Urquizu (20 -zino), Moguel (CC 190), Añibarro, Arrue (May 

8) y Villasante. � Iainkoaren obrén meditazionea. Lç Ins D 5v. Gure espirituak solas egin duenean 

meditazionez zenbait misterioren gainean [...]. SP Phil 108 (He 110 meditazionean gogoz ibilli ondoan). 

Meditazionea pasione saiñduaren gaiñean. Arg DevB 195. Zuhurtze ororen gehiena da, herioaren meditazionia. 

Tt Onsa 18. Meditazione karsuenean baziñaudez ere, berehala alxa zaite. Mih 91. Meditazionea heriotzeaz. Brtc 

111. Meditazionetako liburua. Dh 110. Meditaziño edo gogarteak dituan librutxo bat. Añ LoraS 90. 

Meditazionea ifernuaz. Jaur 123. Sarthu zen barna ezarian / meditazione huntan. Gy 238. v. tbn. Meditazione: 

Gç 201. He Gudu 116. UskLiB 71. JesBih 427. MarIl 19. Laph 191. Lap 240 (V 108). Arb Igand 176. Jnn SBi 

82. Meditazino: Hm 201. Meditazinoe: CrIc 174. 

- MEDITAZIOAN. Meditando; en la meditación. "Circunrodere, [...] meditazioan, meditazionean [...] egotea" 

Urt IV 121. � Kausituko duzu denborarik asko [...] meditazionean egoteko. Ch I 20, 1 (SP meditazione onik 

egiteko). Eta guziarekiñ egoten gare luze meditazionean. He Gudu 169s. Denbora othoitzean eta meditazionean 

zaraman. Mih 13. Gaizki liteke, meditazionean egotea gatik bere eginbideari huts-egitea. Dh 100. 

- MEDITAZIO(A) EGIN. Meditar. v. meditatu. � Baldin oraino usatua ezpazara meditazione egiten [...]. SP 

Phil 32. Meditazionea egin behar dela emeki eta pausatuz. Ib. 234. Kontenta zaite beraz orduan meditazione 

egiteaz [...] pasionearen gaiñean. He Gudu 116. Meditazioa luzaro ezin egin dutenak [...]. Cb Eg II 10. Ez 

dakite nola egin meditazionea. Brtc 6. Meditazione egitea gure azken finen gainean. Dh 52. Kofesatzeko 

egunean guziek eginen dute meditazionea. Ib. 99. Meditazion[i]aren egiteko erregla. UskLiB 61. v. tbn. 

Meditazione: Mih 87. AR 156. JesBih 323. � (Con determinantes). � Bakhar-lekuan sarturik eginen duzu 


mende. 

261


meditazione bat. SP Phil 504. [Obra eder hau] autorak egiñ tuen meditazione luze batzuen efetu bat dela. In Ch 

pról. Eta atenzionerekin heien gañean meditazioneak egin. Mih 86. Egin egunean hirur meditazione. Dh 63. 

Ongi izanen da meditazioneak egitea gizonaren laur azken finez. Ib. 63. Hekien gainean meditazione on bat 

egitea. Ib. 58. Egizü beste egünez beno haboro meditazione. UskLiB 78. Meditazione hau ongi egitekotzat. MarIl 

62. Egin dezagun [...] meditazione pixka bat egun guziz. Jnn SBi 83. v. tbn. He Gudu 142. Brtc 10. Mg CC 190. 

Jaur 110. Meditazino: Harb 43. 

- MEDITAZIO-GAI. Tema de meditación. � Badugu emen, alafede, ikasbide marduleko meditazio-gaia. Vill 

Jaink 129. Ez da meditazio gai alferra. MIH 380n. Meditazio gai egokia. MEIG III 110. 

- MEDITAZIOKO. (Adnom.). � Meditazioneko gradurik gorenean. SP Imit III 51, 1. Meditazioneko denbora. 

AR 156. Meditazioneko exerzizioa. Dh 93. Meditazioneko pratika salbagarritik urruntzen. Ib. 93. Erregla horren 

aplikazionia meditazioneko süjet orori partikülarrian. UskLiB 65. 

mediterraneotar, mediterranetar. � (Adj.). Mediterráneo. � Mediterranetar enda labur bat, Ipar Afrikatik 

jina. Mde Pr 221. Mediterranetar handiak. Hauek ere Ipar Afrikatik etorriak, Megalitoen kulturaren ekarleak 

izan ziren. Ib. 221. Mediterraneotarren gorrotorik eduki gabe. Arti Ipuin 45. 

meditu (AN-5vill ap. Echaide Nav 78). � Medir. � Nere animaliya / dago indartsua, [...] / ez bazaio meditzen / 

obeki pentsua, / ostikoren batekin / ilko dik atsua. Noe 62. 

medium. � Medium. � Mediuma transan dagoela, konortegabe. Mde Pr 331. Mediumaren indarrak du ekarri 

[gauzakia]. Ib. 336. � Ikertzalea ohartzen da [...] hurbil dagoela neskatila edo mutil bat, berak uste gabean 

mediumean ari. Mde Pr 337 . 

mediumtasun. � Cualidad de medium. � Ezen gazteak gizaloratzen direnean, mediumtasuna baletorkieke 

zenbait aldiz. Mde Pr 337s. Ezen bere mediumtasuna lanean den gehienetan, egoera berezi batean dugu medium 

delakoa. Ib. 320. 

- MEDIUMTASUN-ALDI. � Mediumtasun aldietan entzuten diren hotsak. Mde Pr 337. 

medizina, midizina (SP), miritzina (SP, Urt I 102), miizina, medezina, melezina (Lcc), merezina, meretzin, 

meretxin. � Tr. Documentado desde Leiçarraga tanto al Norte como al Sur; son muy escasos los ejs. del s. XX. 

Axular emplea medizina y midizina, y Astarloa medizina y medezina (menos frec.). Hay tbn. medezina en 

Lazarraga, Capanaga (62), Tartas (Arima 58) y Belepeyre (I 89); midizina en Materre (110); miritzina en 

Pouvreau; miizina en Duhale, medeziñ en Xenpelar (quizá metri causa), merezina en Mendigacha y Berrondo, y 

meretziñ y meretxiñ en Urruzuno. En DFrec hay 6 ejs. de medizina. �1. Medicina, medicamento. "Miritzina, 

medecine, edaria" SP. "Midizina eskuarra, medecine prête, à la main" Ib. "Cataplasma, implestrua, miritziña" 

Urt IV 294. Cf. merezima. v. botika (2). � Spirituz eri diradenén medizina bat eta remedio bat dela. Lç Ins B 

4r. Suplikaetan natxazu degidazula remedioa emun, medezinea zu zarean gero. Lazarraga 1152v. Eman zerauen 

anhitz midizina eta erremedio. Ax 109 (V 72; 570 (V 365) medizina). Zauri handiek denbora luzetako miizinak 

galdetzen dituzte. Dh 463. Obedizazu midikua, haretzatzu miritzinak. SP Phil 196. Medizina osagarriak. Añ 

LoraS 14. Emongo deutsaz biar dituzan osagei edo medizinak. Astar II 222 (II 18 medezina). [Betroiak] sabelian 

du miñ / iñork ase eziñ, / artuari muziñ, / eztu nai edoziñ; / atzetik biar ditu / zazpi medeziñ. Xe 295. Zertako 

bada orain agindu / dieta ta meretziña? Urruz EE 1881c, 216. Eskerrak botigako mereziner. Mdg 122. 

Sendatzeko bear du / artu meretxiña. Urruz Bertsol 8-5-1932, 212. Merezina dalakoa eman omen zioten elururez 

eta ondarrez egiña. "Una destas que llaman melecinas". Berron Kijote 169. v. tbn. LasBer 16. El 65. FLV 

1988, 273 (Larrainzar, 1905). Osk Kurl 119. 

�2. Medicina (ciencia). � [...] esaten du Hipokrates, medizinaren gurasoak. AA III 374. 

- MEDIZINA-XAFLA. "Agglutinamentum, miritzin xafla" Urt I 431. 

medizinal. "Medicinal cosa, gauza medizinala" Lcc. 

medizinatu, midizinatu, miritzinatu (Urt). � Medicarse. "Cataplasmare, miritziñatu, implestratu" Urt IV 296. 

� [Midikua ere] bertzeren abisuz eta ordenantzaz midizinatzen eta errekaitatzen da. Ax 319 (V 211). 

medizinatxo, meretzintxo. � Dim. de medizina. � Jarri ezazu dietan / bazkari-ordez meretzintxo bat / urakiñ 

amabietan. Urruz EE 1881c, 216. 

medo. � Medo, natural de Media. v. mediar. � An arkitzen ziran partoak, medoak eta elamitak. Lard 481. 

Medoen lurraldea. Ibiñ Virgil 85. v. tbn. IBe Act 2, 9. 


mende. 

262


medo. v. peldo. 

medra (Lar), medera (Lar � H). � "Medra" Lar. 

medrainu. � Castaña pequeña. � Gaztaiñak nekez etorri ziran / baiña sobra medrañua (gaztaiña-ale kaskarra). 

And Auspoa 52-53, 240. 

medrakaitz (G-to-bet ap. A), merekaitz (AN-gip-5vill ap. A). � "Animal que crece o medra poco" A. 

medratu (Lcc (-du), Lar), mederatu (Lar � H). � (Aux. intrans.). Medrar. Cf. medeatu. � Andre faltaz eniz 

hilen [...]. / Heki ezin medra naite, bai gal neure arima. E 227. Guri gauza obeagoak emateko eta ala medra 

gaitezen. Ber Trat 58v. Itzul drazon obeturik eta medraturik. Ib. 58r. Oh kodizija, iños aseetan ez dana, baña 

munduban bere gitxi medrau oi dana! JJMg BasEsc 172. � (Aux. trans.). "Txalak etzeban bape medratzen da 

okelara saldu dou" Elexp Berg. "Orrek, dan fiñakin, desiertuan be medrauko leukek" Ib. � (Con objeto.). � Eze 

eztuela aren haziendak gutiago balioko, aitzetik Iaun onek medratuko dio. Ber Trat 59r. Zeure zerbitzariak 

hondasun guzian medratzen dituzula. Ib. 76r. 

medratxu. v. bederatzi. 

mee. v. bee; mea. 

mehe (V, L, B, BN, S; SP, Urt V 21, Ht VocGr, Lar, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), me (V, G, 

AN, Ae, Sal, R; Lcc (mano B), Mic 6r, Lar, Añ, Dv (G), H (V, G), Zam Voc), mei (V), be (Lcc). Ref.: Bon-Ond 

155; A (mee, me, mei); A Apend (me); Lrq /me)he)/; ContR 521 y 533; Iz To (loriye), Als (laino), Ulz (mea), R 292 

y 310, ArOñ; Etxba Eib (meia); Elexp Berg (mee); Gte Erd 164. � Tr. Documentado en autores de todas las 

épocas y dialectos desde mediados del s. XVII. Mehe es la forma propia de la tradición septentrional. Al Sur mee 

predomina en los textos más antiguos, si bien durante los ss. XIX y XX, tanto mee como me se documentan en 

proporción similar, alternando ambas formas en algunos autores. Con todo, ya desde los primeros textos 

(Larramendi, Mendiburu, Cardaberaz...) se observa el uso frecuente de mee como tema nudo pero mea para el 

det. (alternando a veces con meea en un mismo autor). Emplean sólo me, pero mei- ante vocal: J.A. y J.J. Moguel 

(BasEsc 114), E.M. Azcue, D. Agirre, Kirikiño (Ab I 57), Bilbao. Hay sólo mei en Otxolua (91) y N. Etxaniz, y 

mei ante consonante en Orixe (junto al menos frec. me(e)) y D. Agirre (Kr 125). Lauaxeta emplea mee (BBa 80), 

pero mi- ante vocal. En DFrec hay 16 ejs. de mee, 1 de me y 1 de meia (det.). 

�1. Delgado, fino; tenue; flaco. "Hari mehea, fil délié" SP. "Tafilete, larru me" Lar (v. tbn. s.v. retorta). "Hila, 

cierta tripa delgada, este mee bat" Ib. "Zapatillas, zapatatxo mee politak" Ib. "Débil, (c.) erbala, argala, mea" 

Añ. "1. [...] Zaldi, aratxe, haur, begitharte... mehea, cheval, veau, enfant, visage... maigre; 3. mince, effilé. Erhi, 

gerri meheak, doigts, taille effilés, minces. Fin, délié. Esku, oial, eun mea, [...]. Fluet. Neskatxa luze mehea, fille 

longue et fluette. [...] 5. [...] Aiguisé, qui coupe bien. Segaren aho mehea, fil d'une faux bien aiguisée" H. "Meen 

(V, G, AN), (lo) más delgado" A. "Laino mea, la nube tenue" Iz Als. "Bizi diran gauzak izaten dira argalak; 

ostianguak meiak" Etxba Eib. "Ule mea deuko, pelo fino (V-arr, G-azp)" Gte Erd 164. Cf. IC II 322: 

"Llamándola Mena que quiere decir que es la más delgada tierra de la comarca". � Abraham Mehe (Estella, 

1325). FLV 2009, 119. Aznar mea (1360). Arzam 339. 

� Ioanetak zaia oial mehez. "Drap fin". O Pr 268. Adats ikustekoa / [...] leunez, baitare mehez, / zetaren 

gainekoa. O Po 26. Et'ezta lodi [gorphutza] / ez mehe soberarik. Ib. 31. Begirautzu hurbilzetik bidean ikusiko 

duzun punta meheari zeren punta beraren gainean itsasoak hautsten baitu. INav 113. [Eskualdunak] eztira hain 

iharrak eta meheak nola eguerdi-aldekoak. ES 121. Adar mee ostodunak. Mb IArg I 268 (195 mea). Mintz txito 

me ta etenerraza. Mg PAb 85. Eztabil zu legez [...] oñetako meiakaz. Ib. 45. [Ilar] mehenak saltsaturik / aita 

semei zerbitzatzen. 'Les plus maigres'. Monho 36. Bideriozko ontzi argal me bat. Añ LoraS 114 (118 mee). Berna 

ain me, argal ta mamigabeak. VMg 54. Ari me bat erraz etetzen da. Ib. 70. [Doatsuaren gorputza] geratuko da 

añ garbi ta mea non espiritu utsa baliz bezala sartu ta irten litekean edozeñ tokitatik. AA III 539 (v. tbn. en 

contexto similar Or QA 201 mei ta sarkor). Larmintz leun me guriak. Izt C 28. Piper me pizkor ta gizen 

gezarotsuak. Ib. 155. Euli me, luze, berdaisa bat. It Dial 15 (Ur, Ip, me(h)e; Dv lerden). [Galburu] meak eta 

erreak joak. Ur Gen 41, 6 (Ol, Ker mee; Urt, Dv, BiblE mehar). Zazpi bei me-argal, ezur-uts egiñak. Lard 53. 

Ointxo politak, gerriya mia. Bil 37. Urte bi igaro ziran / egur me garra lez. Azc in Ur PoBasc 188. Bere 

atzamarrak, luze ta meiak. Ib. 122. Gizon luze me bat. Sor Bar 77. Lodien kulpak ditu / pagatutzen miak. Urruz 

Urz 62. Emazteki luxe eta mehe bat. Elzb PAd 21s. Otsoa mehe bezein / zakhurra lodi zen. Zby RIEV 1908, 769. 

Jantzi me-urratuari josi ziozkaten [...] arabaki lodi batzuek. Bv AsL 185. 


mende. 

263


� (s. XX). Bata upela baño lodiago, mallastua baño meiago bestea. Ag Kr 222. Ezpeitira akhitzen nun ezten 

jatian / haboroxik gizentzen mehek galtzen tratian. Xikito 4. Korpiz me bat edo mear bat. Mdg 142. Burni me 

argizko ume-txintxarria. Ag G 106. Amarauna baño meiagoa. Ib. 52. Sei oestalki, zuri, me ta garbiak. Ib. 52. 

Gizon sabel mehiari eta emazte ezpain mehiari ez fida (BN). Lander Eusk 1925, 51. Sur me luze ta begi zolijak. 

Enb 136. Oro laño / mê batek estalia. Ldi BB 64. Aots bizi-pitzatu batek eztarri meea lakartu ta eten-bear 

ziolarik. Ldi IL 29. Yaunaenean dagoan ixiltasuna, / otoitzai ego mêak ematen dizkana! Ldi UO 55. Tatar-bizar 

beltz mehe luzeari. Mde Pr 102s. Zabaltzen zen haien aitzinean ondar zuri mehea. Mde HaurB 98. Ezpain 

meiak. NEtx Antz 136. Maiztarrarentzat izango da [...] lenengo urtetan egin oi dan egur me guzia. Munita 109. 

Odei me bat. Txill Let 59. Iguzki erreinu mehe bat atheratzerat zoan. JEtchep 101. [Ardia] bortuko belar 

meheari tiraka. Ib. 55. Sare mee orren barnera. Vill Jaink 50. Zure beso ta txanka me orrek / ezin izan 

indartsuak. BEnb NereA 210. Hemeretzi urte ditu, gogoa erne, bihotza bero, sakola mehe. "La poche peu 

garnie". Ardoy SFran 85. Artalde mehe zonbaiten marrakak. Ib. 33. Oial mee leun-leuna. Berron Kijote 179. 

Andre ona me. Gure etxerako meegie (AN-ulz). Inza NaEsZarr 923. Larmintz mehea. MIH 88. [Martyk] ez ditu 

neskatxak [...] liluratzen [...] lodixkoa delako. Gu ere [...] mehegiak aurkitzen gaituzte aukeran. Ib. 325. 

v. tbn. Ub 201. Arch Fab 185. It Fab 258. Gy 48. Dv Lab 360. Laph 164. ChantP 238. AB AmaE 452. Jnn SBi 

175. HU Aurp 132. JE Bur 94. Barb Sup 97. A Ardi 120. Zub 47. Zerb IxtS 26. Gand Elorri 48. Osk Kurl 204. 

Izeta DirG 19. Erkiag BatB 121. Arti MaldanB 198. Me: LE-Ir. Arr GB 6. AB AmaE 463. Iraola 14. Tx B I 32. 

FIr 156. Or Eus 358. TAg Uzt 37. EA OlBe 95. Mde Po 42. Akes Ipiñ 23. Ugalde Iltz 18. Anab Aprika 92. Ibiñ 

Virgil 96. ZMoso 64. 

� Tristurak beti kolore diferentea hartzen duela [...]: hori zabala batzutan, urdin mehea bestetan. PPer Harrip 

61. 

� (Con reduplicación intensiva). "Me mea, delgado" Lar (s.v. manto). "Me mea, delicado, delgado" Ib. (s.v. 

metralla). � Eun me-mez eta sedaz txit ederki apaindutzen zana. Lard 418. Zirauna legezko saretxalopa [...], 

me-meiak eurak. Ag Kr 37. Argizari-ttalo me-meaz. Or Tormes 19. Narruzko amantal me-me ta birrist argi 

egitebana. Kk Ab II 14. Zurgin-lerroak ikusi ditut mei-meiak amaraun-sare antzo. Or Aitork 259. [Taloak] mehemeheak 

eta ongi erreak. Osk Kurl 94. v. tbn. A BGuzur 154 (mee-mee). 

� (Usos predicativo y adv.). "Zabaldu mée-mée, extiende muy delgado" Iz ArOñ. � [Eskuetako larrua] mehe, 

leun eta bera bazuen [...]. Ax 32 (V 19). Gerria duze mea / eta oña txiki. Gamiz 204. Ah zeñ meea aria an iruten 

dan! Cb Eg II 287. Esaten da [mirubak] me iruten dabela, txito zuurra ta arte andijetakua dalako [...] 

txitatxubak atrapetako. Mg PAb 180 (v. tbn. 175). Pikazatzu filet trantxak arras mehe. ECocin 6. Ogi axala 

mehe pikatua. Ib. 3. Esnetarako artoa, me me zeñek ebaki? Ag G 28. Gerria mehe tinkatuz, / hatsik ere ezin 

hartuz. Etcham 98. v. tbn. Markiegi in Ldi IL 8. Gorputzez mehe ta liraiña iruditu bazitzaion [...]. Etxde JJ 84. 

Teillatu goietatik arin, mee, zee, ke biribilduak igoten eben. Erkiag Arran 11. Zer dala-ta, Rozinante, orren mee 

zaude? Berron Kijote 30. v. tbn. Arch Fab 81. 

� (Uso sust., precedido de gen.). � Ori da agurearen meia! Kk Ab II 10. 

� Estrecho, angosto. � Khirats eta urrin gaixto [...] / igaten zaio sudurpill mehetan barrena. EZ Man I 105. 

Hantxet, alhor mehe batean [...] iraulden ari. Barb Sup 168. Ihizgorriri behera, ur erreka mehe bat jausten zen, 

harroketan sartua. JEtchep 15 (v. tbn. en contexto similar JE Ber 17 lats mehe bat; v. mehar). � (Conciencia), 

estricta, rígida. � Eta konzientzia mee baten jabe izatera etorri denari, zer ematen zaio saritzat? [...] Zenbat eta 

gorago igo birtutean, ainbat eta bortitzago izan oi da konzientziaren ausikia. Vill Jaink 106s. 

� Afilado. � Ezten ere luzeak / orraze eta xarrantxak baita orratz meheak. EZ Man I 103. [Ifernuan] ezen arma 

mehea / sarthuagatikan ezta fiñatzen bizitzea. Ib. 111. 

� (Dv, H, Lh). (Ref. al viento, aire...). Tenue, ligero, suave; cortante. "Haize mehea, bise" Dv. "Haize mehe 

batek begithartea ebakitzen zaukun, un vent vif, pénétrant et froid" H. "Haize mehe hunek hormatzen nu, ce petit 

vent me glace" Lh. "Ezpainak ebaki nahi ditu aize mii onek (AN-5vill)" Gte Erd 148. � Aire mehe batre ez 

korrunpitua / bañan maiatzeko lore guztiz urrindatua. EZ Man I 135 (Harriet traduce "subtil"; podría quizás tbn. 

interpretarse como 'claro, transparente': v. infra el apartado de ejs. con este sentido; v. tbn. EZ Man I 88 y 91). 

Aize mee leun bat. Mb IArg I 368. Iparraldeko aize otz da meiak. Ag Kr 77. Haize mehe figura bat heldu zitzaion 

[...] zango aztaletara. Barb Sup 46. Aize mei baten ufakoaz. 'Vent subtil'. Or Mi 125. Axe miak. "El aura". Laux 

AB 72. Ipar-aize meeak dantzan ziarduan [...] zuaitz goraetan. Erkiag Arran 168s. Aizearen ats mea, / txindor 

eztiaren maite-leloa. "El aspirar del aire". Onaind in Gazt MusIx 210. Atheka batzuetarik haize mehe bat heldu 

zen. Hezurretaraino sartu nahi zuen. JEtchep 98. Aize meearekin naasten dan kea bezala. Ibiñ Virgil 117. 

Noizean behin haize mehearen hotzikarak inarrosten zuen. MEIG IX 94. v. tbn. Camp EE 1882a, 34. Me: AB 

AmaE 150. Etxde JJ 10. 

� Ipar aisia gozo mee dator. AB AmaE 22. Me-me jotzen zun aizeak betik gora. EG 1958, 34. 

� (Ref. a cosas no materiales). Delicado, tenue, endeble, frágil, de poca consistencia. � Egiazko Iainkoa [...] 

ogiaren eta arnoaren iduri eta itxura mehe batzuen azpian. SP Imit IV 2, 5. Orra bada nere sermoi-gaia. Ondo 

mea eta segalla, zeñaren [...] apaintzeko grazia askoren bearra daukat. Lar SAgust 5. Filigranazko birtute fiña, 

mea. Cb Just 13. Ukha eztaiteke emaztiek gizonek beno bihotza hobiago diela, hen izairia delakoz mehiago. 

Egiat 218. Arima presontegian dagoelarik bere khorpitzian [...] gozomen mehia die gaizetan. Ib. 166. Bertute 


mende. 

264


argal meak. Añ LoraS 108. Amen-omenak funtsa mehe dik. Ox 207. Izpiritu mei, beste mundukoak, gaiaren eta 

itxuraren bitartekoak. Or Mi 71. Itz ariña, itz mea, egalaria, alkoolaren izpiritua bezala gora dijoana. Vill in 

Gand Elorri 13. Hizkuntza ez da hor goien bi hegalez airean dabilen izpiritu mehea. MIH 392. � Etsaien 

arabera ere, lehen eliza-gizonek mehe zuten izpiritua, bazen soseko hainitz. Hb Egia 152. Bihotz ilhunhari mehe 

dario sari. Ib. 73. Naia mee daruat. "Mi voluntad está muy enflaquecida". Laux BBa 4. 

� (Lar, Añ). (Ref. a la voz, sonido, ruido...). Agudo, estridente; tenue. � [Jesusek] egiten dizkigu geren biotzera 

bere txistu meak. Mb IArg I 310. Goi goitiko deadar me ta erdi negarrezkoan, katuaren aueneko miauaren 

irudira. Ag Kr 133. [Beste bi ezkilak] ots goi meagodun dirala, meaezkilak. A Ardi 45. Irrati-otsak diran bezin 

arin eta meak. Aitzol in Ldi UO 5. Bi mintzo mehe idorrek akulatzen gituzten. JE Ber 98. Enbor edo illatiak 

egiten duten menasta-ots me-meaz. JMB ELG 86. Gure arrebak mintzo mee ta garbiz [...] kantatzen zuelarik. Or 

Mi 19. Erle-soiñua baiño meiago / dan marmari zorakorra. "Tenue". Or Poem 554. Umetxu baten abotsa 

irudian bereak: me-meia, fin-fiña. Bilbao IpuiB 186 (v. tbn. 263). Kanta mee, intziri samur uxterren igesiak. 

Erkiag Arran 149. Neska-abots mehe batekin. Osk Kurl 175. Erran zuen [...] boz mehe batekin. JEtchep 105. 

Oian-arteko barrendik mintzo mee batzuk ateratzen zirala iruditu zitzaion. Berron Kijote 57. � "Hablar con 

suavidad: (c.) me, eme, gozo berba, itz egin" Añ. � Mehegi mintzatzea ere ezta eskuararena, zeren hala mintzo 

direnak mintzo baitira mihiaren puntaz, eta ezpainak bilduz; ustez ezen franzesezko mintzairan bezala eginez. 

ES 134 (v. tbn. 133 y 135). 

� (Lar, Añ, Dv, H). Ligero, poco denso; claro, transparente. "Claro, no espeso" Lar y Añ. "Esne mehea, lait 

clair" Dv. "Salda mehea, bouillon clair; arno mehea, vin sans couleur ni force, petit vin" H. � Txistu mea, nai 

loditzarra berriz irentsia gatik [...]. Mg CC 228. Jaunak bere apairuko / moillia mehe bat zien. "Un brouet 

clair". Arch Fab 145. Zeru me eder garbi alaia. 'Transparente, hermoso, limpio'. Izt C 24. Egiten duzu krema bat 

banillan ez sobera mehia. ECocin 36. Juduek nehon irabaztekotz, han behar zuten irabazi. Bertzetan saltsa mehe 

egin dute. HU Zez 90 (v. algún otro ej. de la misma expr. en SALTSA MEHE, s.v. saltsa). Bulharrak gain 

hetako aire meheaz ezin asez. JE Bur 161. Harpeko ur hotx mehe garbitik edan. Ib. 158. Kafesne mee ta baltza 

edan dau. Erkiag BatB 110. Aireko argi-une, geldiz irri nare, / zabaldi meian eder: apar edo esne. Gand Elorri 

127. 

� Suave, delicado. Cf. Dgs-Lar 10: "Examen. Es bascuence. Esan-mee, decir con delicadeza". � Hitz leun-meak 

eta begitarte ezin egoki obegoak ematen dioten atseginz [...] guziarekin. Mb IArg I 240s. Nola uste dezu? Bakez 

ta hitz mee zenbait leneko aldian bezala ari esatera? Mb IArg II 332. Zeruko hitz eder mee-meak. Mb OtGai III 

203. Erne biziko naz zure dei eta txistar leun meeak aditzeko. Mb (ap. H, que traduce "douces et insensibles"). 

Lurreko janari meez ta atseginez asetzen diranak. Mb (ap. H, que traduce "délicats"). Orain an datza bere mai 

mee batean len ongi asetzen zen Ebanjelioko aberatsa. Mb (ap. H, que traduce "table délicate"). Arratsa dagon 

me, odol-litsa, urria! "Que fina está la tarde con la franja de sangre transformada en oro". Laux AB 42. Itzaren 

ukitu legun eta mea, esan-al baiño meagoa! Or QA 182. Ukitu mehe! "Toque delicado". Or in Gazt MusIx 216. 

Oi errealdi mee! "¡Oh cauterio suave!". Gazt MusIx 213. 

� (Fuego, luz...) tenue, suave, de poca intensidad. � Su-xu me bat etzakegu / sofri mundu hontan, / nola behar 

den egon / hango su-lametan! Bordel 200. Zeure argi miak / agertzen eustalako [...]. Laux BBa 68. Ta 

barrupean argixka mee bat biztu zitzaidan. Ldi IL 134. Kristau bikainduek sumatu oi dute noizean bein beren 

izate osoan [...] argitasun mee bezalako bat. Or QA 178. Arima, oien ustez zer zan? Su mee bat, putz bat edo 

arnas bat. Vill Jaink 59. 

� (H). (Comida, cena, etc.) frugal, ligera, escasa; (comida) de vigilia, de abstinencia. "Maigre, où il n'entre ni 

viande, ni graisse. Ianhari, barazkari mehea" H. � Bainan hartuz yakia, arthoz gehiago, / ezdu nahi ondoan 

egin meheago. Hb Esk 178. Denbora haietan seminarioko bizigarria mehe eta xuhur zen. Const 19. Etxean eltzemê. 

"Puchero de poca enjundia". Or Eus 38. Apairu mehea zuketela, ni beldur. "Que le repas fût maigre". Ardoy 

SFran 115. 

� Irri hits mehe bainan goxo batek ideki zaizkon ezpanak. JE Bur 123. (Irri mehe batekin). Ha, ha! Larz Iru 132. 

� Zoazte lepo ta buru humill meekin ta damuz beteak konfesor jaun baten oñetara. Mb IArg I 92. 

�2. (V, L, B, BN, S ap. A), me (V, G, AN, Sal, R ap. A; Izt). Ref.: A (mee, me). Sutil, agudo, penetrante, 

perspicaz. "Agudo, zorrotza, argia, mea" Izt. "Mihi mehea, langue aiguë, méchante" H. � Baña zeiñ ere dan 

[gaia] goi, mee, ondatsu ala oi darabilzu [...] beargai errazen bat baliz bezala. Lar, carta a Mb 277. Zeñean 

darasaten eztala gure Euskera gauza andi, mee, goi diranak adirazteko. Ib. 278. A. Larramendik [itz] oriek eta 

askoz meago ta gaitzagoak bere dikzionarioan ederki dakartzi. Cb EBO 46. Jaungoikoaren [...] dotrina, 

Zizeronen egitekoen aldean, zeñ gauza mea, preziatu ta andia dan edozeñek dakus. Ib. 59. Gauza illun, gauza me 

Teologoai arazo asko ematen diena. AA III 554. Anziñaerako gauza balioso goi me diradenak. 'Sutiles'. Izt C 

217 (v. tbn. 7). [Atsoaren] miña zan beti meia ta zorrotza. AB AmaE 236. Ateraldi ta arrazoi-modu berri ta mee 

ustekabeko arekin izutu-xamarra geratu zan. Aran SIgn 59s. Kondaira pollit mee baten inguruan egilleak 

euskaldun nekazariaren bizitzako egikizun geienak josi ditu. Lh Itzald II 110. Asmo mee lurrungeak lagun. 

"Sutiles ideas apenas nubladas". Aitzol in Laux BBa X. Gaurdaño entzungeko, iduri mee-goitarrak. "Sublimes y 

sutiles imágenes". Ib. XIV. Baña, erderaz batez ere eman oi-digu bere gogamen zoli-meearen berri. Ldi IL 89. Itz 

au iñolako sarkor eta mee da, anima bera ukitzen baitu. Or QA 183. Ikuste mee ta zorrotzekoa biurtu oi da bere 


mende. 

265


sailleko gauzetan. Vill Jaink 35. Orori oar gatzaio, goarpen zorrotzenai, meenai, barne-zentzumenez senti oi 

danari ere. Gazt MusIx 169. � Duela meago bista ikusteko galdu duen ondasuna (315). 'Tiene más fina la vista'. 

LE-Ir. 

�3. Fino, aplicado. � Onela munduaren desprezioan, umildade ta obedienzian aurreratu zan, ta txit mea ta 

puntuala izandu zan [Estanislao]. Cb Just 112. 

�4. (V-gip; VocB), me (V-m, B). Ref.: A (mee, me, mei); A Apend (me). "Pobre en Francia" VocB. "El pobre" A. 

"Me (B), escaso de recursos" Ib. "Meien, lo más pobre" Ib. "Iente mea, gente sencilla (V-m)" A Apend. � 

Nekezale, beargin [...] jostun ta onelako jende me ta bekokiko izerdi larriarekin ogia billatu bear duteenai. Mg 

CC IV. [Yudizioko egunean] eskoatara egongo dira onak; eta bear bada nik orain ezetan ez daukadazan 

nekatutxu apal, mee asko. Añ EL 2 52 (EL 1 46 pobretxu humill asko). � (Uso adv.). "Mee edo pobre zagoan, il 

était pauvre" H. � Pobretxu edo mee bizi dirian senar emaztiak. fB Ic III 351. Othe diteken nago nihon 

langilerik, / lan dorphe egiteko hain mehe bizirik. Hb Esk 88. 

�5. (L, BN, S; VocB). Ref.: A; Lh; Satr VocP. Abstinencia de comer carne; comida de vigilia. "Los franceses 

llaman a la vigilia" VocB. "Abstinencia de carnes, comida de vigilia" A. "Mehea bethi sori, le maigre est toujours 

autorisé; [...] mehea hautsi, manquer à l'abstinence. Mehea begiratu, observer l'abstinence" Lh. v. infra MEHE- 

EGILE, MEHE EGIN, MEHE-EGUN... � Mendez mende nihori khoroa ematen, / mehe ala aisian errege 

egoten. Hb Esk 39 (cf. supra (4)). Gizon gazte batek mehe galdetzen du ostatu batean. Lagun batek hirriz eta 

trufaz erraten dio: meheko zare holatan? Hb Egia 36 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Zertako manatzen 

daizku elizak barura eta mehea? CatJauf 88. Ogi joiten bezala aphez bat hasi zen / mehe pür behar zela ikhasi 

egiten. // [...] Pribatü behar dügü gizenetik aurthen. Xikito 2. Egun barur, bihar mehe. / Sortuz geroz ez dut uste 

/ hertzea duela bethe. Ox 102. Alabainan jana xuhur: / bethi mehe, usu barur. Ib. 121. Ago lo ta jango duk me. 

Etxde JJ 149. 

�6. (AN, L, BN, S, R ap. A). "Paraje poco fértil" A. "Maigre, aride, peu fertile. Phentze mehe hunek ez du 

emaiten" Lh. Cf. LUR MEHE. � Larre mehe idorretan. Dv Lab 36. 

�7. (Urt I 407, H), me (V, G, AN, Sal, R ap. A). "Ur mehetan oinez iragaiten ahal da ibaia, en eaux basses" H. 

"Poco profundo. Kan ura me dago, kantik igan gitian (Sal), allí el agua está poco profunda, pasemos por allí" A. 

� Eguzkiaren sartaldeko urak txit estu eta meak dira [...] eta urmeunetik noiznai igaro litezkeanak. Arr EE 

1885b, 472. Ur mehez mehe / garbi den hare. Ox 126. [Izai gorriak] lur eta aize, me-ezkoak ditu naien; ez da 

txillar-zale. Munita 83. 

�8. "Pris substantivement, la partie maigre de la chair. Emadazu niri mehetik, etzaut gizena lakhet, donnez-moi, 

à moi, du maigre" H. 

�9. "Meen (Vc), lo más barato" A. v. behe (4). � "Me-men (V; Ast), último precio, el más barato" A. 

- LODI-MEHE, LUR MEHE. v. lodi, lur. 

- MEHE HARTU. "Me artu, mirar con indiferencia o con desprecio [...], tomar por el pito de un sereno o coger 

de primo" SM EiTec1 146 nota. "Ezta pozik juan, me-artu dabela pentsau dau ta" Ib. (s.v. barauts). 

- MEHE-EGILE. Abstinente. � Mehe egile horiek etzirena harrak bezain gizen? "Abstinent". Ardoy SFran 221. 

- MEHE EGIN (L, BN, S ap. Lh; Dv, H). Hacer abstinencia. "Mehe egitea, faire maigre" Dv. � Zer adinetan 

hasi behar da mehe egiten? CatJauf 88. Barur eta mehe egiteko moldeak. Lap 348 (V 159). Zerua beartzeko ein 

bear dala mei. "Hay que hacer abstinencia". Or Eus 248. v. tbn. Dih GirLeg 65. 

- MEHE-EGUN (L, BN, S ap. A; Dv, H). "Jour maigre" Dv. "Día de abstinencia de carnes" A. � Ez du meheegunean 

/ sartuko [...] / xingar-hezurrik eltzean. Elzb Po 196. Barur egunak mehe egun dire fededun guzientzat. 

CatJauf 88. Mehe egünez etzen Santa Grazialat agertzen. Const 37. Mei-eguna diagu etxean maizegi. Or Eus 39. 

Guk aragi dugularik, me-egun (AN-erro). 'Aragia bakanetan izaten eta orduan Eliz-legez edo eritasunez, ezin 

jan'. Inza NaEsZarr 2255. Me-egunian gizen yaten duena, zerurako ez da ona (B). Ib. 2062. v. tbn. Lap 348 (V 

159). 

- MEHE IZAN. (Aux. intrans. bipersonal). "Maigre, insuffisant. Hanbat nekheren saritzat ematen dautazu esker 

mila bat. Mehe zaut, [...] cela me semble maigre" H. 

- MEHE JAN. "Mehe egitea, iatea, faire, manger maigre" H. v. MEHE EGIN. 

- MEHE-MEHEA. a) En capas delgadas, finas. � Ur hartaz bustitzen dira abere azpiak, mehe-mehea hedatzen 

diren arabera samats-tokian. Dv Lab 160s. [Pasta] hedatzen duzu mehe-mehia makhil biribilarekin. ECocin 43. 

b) (Ref. a los labios). � Hirria ezin gehiago atxikiz, ezpainak mehe mehea, erran nion beraz: [...]. Barb Sup VIII. 

Batixta [...] hortzak hirrikan zagon, ezpainak mehe mehea. Ib. 130. 

- MEHEKO. a) "Qui est du maigre. Meheko gauzak, les mets maigres" Dv. � Meheko gisan egiteko, ez eman 

xingarrik eta urinaren plazan emazu olioa. ECocin 23. b) (El) que guarda abstinencia. � Mehekoak ez 

direnentzat ere badela astean ortzirale bat. Eskual 24-1-1913, 2. v. supra (5) un ej. de Hiribarren. 

- MEHEKO EGUN. Día de abstinencia. v. MEHE-EGUN. � Meheko-egunetan ez / ez jan haragirik. 

Misionetako (Pau 1911), 22 (ap. DRA). 

- MEHEN-MEHENEAN. En lo más delgado. � Intxaur-ondoaren gerriak meen-meenean daukan tokian 

neurtzen ditu 4 metro. EgutTo 3-1-1918 (ap. DRA). 

- MEHETAN GELDITU. Quedarse en nada. � Joanbolai ta irrigilleak al kabo gelditzen dire meetan; aize anitz 


mende. 

266


ta funtsa guti (139). 'Los casquivanos y burlones al fin se quedan en nada'. LE-Ir. 

- MEHETIK. � Orroaz, irri karrasiaz, zintzurra mehetik ethentzerainokoan. (Interpr?). JE Bur 150. 

- MEHEXAGO. Algo más delgado. � Eskual-ginarri, hemen lodixago, han mehexago den hura. HU Aurp 215. 

� Etim. De vasc. *bene. 

meheagotu. "Adelgazar más, meeagotu" Lar. 

mehealdi. � Epoca de penuria, de pobreza. � [Gurasoak] zartzaroan begiratu, eta premiña ta mee aldietan 

lagundu. Añ EL 2 140. 

mehegitu. "Adelgazar demasiado, meegitu" Lar. 

mehego. "(BN, S, R), flacura, delgadez, sutileza" A. 

mehegune (BN-baig), mehagune (BN-ciz-mix), megune (B, Sal), meune (V-ger, G-to; mehu- S). Ref.: A 

(mehegune, mehagune, megune, meune); Lrq (mehüne). �1. Vado. "Endroi étroit (S)" Lrq. � Atakatu zituen 

Españako soldaduak [...] Bidasoako ibaiaren me-une eta zubitik. Izt C 389. Badaki [ibaiaren] zoin 

mehegunetarat heda; pirogulariak manatzen ditu. Prop 1902, 133. �2. (BN-baig), mehagune (BN-ciz-mix), 

megune (B, Sal), meune (G-to; mehu- S), mee-una, meuna (V-gip). Ref.: A (mehegune, mehagune, megune, 

meune); Iz LinOñ 181; Etxba Eib (meuna). "Trecho de delgadez, p. ej. en la extremidad de un palo, etc." A. 

"Parte delgada de cuerdas, paños" Ib. "Ona emen egurraren lodi-meuneak, meenetik asita lodieneragiñokoak, he 

aquí las partes delgadas y gruesas del leño" Ib. (s.v. egur). "Punto débil. Arixa meunatik etetzen da" Etxba Eib. 

"Ariaren "miar-mankaak" edo "me-unaak"; andik biurtuezkero "tirt" eteten zan aria" Iz LinOñ 181. � Ari 

desberdin egiñaren lodigune ta meegunea: nodos y vientres. Or Eus 104n. Mee-unatik goria (lepotik gorakoa), 

gizonik geienak alperrik daukate. And AUzta 103. �3. (BN-baig ap. A), mehagune (BN-ciz-mix ap. A; Lh), 

megune (B, Sal ap. A). "Rato de escasez, p. ej. en ciertos meses del año" A. "Journées les plus courtes de 

l'année" Lh. 

mehekara (mee- AN-l [?] ap. A Apend, s.v. kara), mekara (Ae ap. A Aezk 296). � "Debilucho, delgadito" A 

Aezk 296. 

mehekari. "(L, BN, S), qui aime le maigre" Lh. 

mehekera. "Adelgazamiento, [...] meekera, meazkera" Lar. 

mehekeria. "Aliment maigre. Mehekeriarik eztezaket ian" H. 

meheketa, beketa (Lcc). � "Delgadez, beketea" Lcc. 

1 meheki (Lar (mee-), H (+ mee-)). �1. Delgadamente, finamente; en capas, láminas, etc. delgadas. "Hari 

meheki iruna, fil filé mince et fin. Oihal meheki ehoa, [...]. Athorra meheki iosia, chemise cousue fin, à petits 

points" H. � Handi denean [ardiaren] gaitza, ilea pikatzen / eta lixiba ura meheki ixurtzen. Hb Esk 

231. Bota zaitzu amandak berorik eta heda zaitzu meheki. ECocin 38. Mêki zabaltzen dute. "Se le extiende en 

capas delgadas". Or Eus 103. �2. "Agudamente, [...] meekiro, meeki" Lar. �3. + meki. Delicadamente, 

dulcemente, suavemente. � Leunki ta meeki adiraziz ongi dagokana. Aski ezpada deikunz leun-mee hau, ots 

egiten dio gogorkixeago. Mb IArg I 121. Hau da gauzak meeki eragiteko ta bake on bat izateko biderik onenonena. 

Ib. 180. [Senarrak andreari] egin behar dituen gauz guzietan indarrak emanez, argi egiñez ta dezaken 

alde guzietara ongi ta meki lagunzea. Ib. 181. Esan eutson meki, itzak izpi-antzo: [...]. "Con voz de rayo de sol". 

Laux AB 43. �4. Zein meeki pizatzen tuen Jangoikoak obra onak (290). 'Cuan por menudo pesa Dios las obras 

buenas'. LE-Ir. �5. (Urt, H). Escasamente. "Attenuate, gaxoki, miserableki, [...] meheki" Urt III 51. 

"Maigrement, pauvrement. Meeki bizi gara, zergatik gitxi degun, nous vivons pauvrement [...]" H. � [Aphezak] 

bakharrik ez balire bizitzen sobreki, / ohoreak luzkete eginen meheki. Hb Esk 196. 

- MEHE-MEHEKI. a) Con paciencia, resignación. � Horduko neke-egarri ta naigabe guziak me-meeki [...] 

arzeko grazia [eskatu]. Mb IArg I 191. Me-meki ta pazienzi andian artuz geren buruen nekagiro guziak. Ib. 229. 

Tormentu guziak me-meki eramatea. Ib. 385 (154 y II 354 mee-meki). � (mehe-mehekitxo). � Kalte ta txarkeri 

guziak Jangoikoaren izenean [...] me-mekitxo arzea dela zeruko bidea. Mb IArg I 270. b) + MEKI (R-uzt ap. A). 

Frugalmente. "(Vivir) apuradamente" A. � [Arinki ibilzea] galerazten zuten jan-edanak utzi ta me-meeki janez. 

Mb IArg I 217. c) Delicadamente, suavemente. � Jesusen Bihotza billatu ta bere burua aren gañean me-meeki 


mende. 

267


ezarzea. Mb IArg I 127. 

2 meheki (H (+ mee-)). � (Sust.). "1. chair maigre. Nahi duzu mehekia ala gizenkia, [...]; 2. aliment maigre. 

Mehekirik eztut iaten mehe egunetan baizen, je ne mange du maigre [...]" H. 

mehekiro (mee- Lar (mee-), H (+ mee-)), mekiro. � Delicadamente. "Agudamente", "delgadamente", 

"sutilmente" Lar. "Meekiro azia dan aurra; meekiro iaten duan aberatsa, l'enfant qui est délicatement élevé, 

[...]" H. � Santuak txit meekiro edo delikadu iruten zuen. Cb Senar 50. Neskatxak mekiro / eragin dautso 

dardari. "Le ha sonreído tan dulcemente que le hace temblar de pasión". Laux AB 97. 

mehekoi. �1. "(Fácil, dispuesto a) adelgazarse, [...] meekoia, mearkoia" Lar. �2. "Mehekoia, meekoia, qui aime 

les aliments maigres, la partie maigre des viandes. Mehekoia naiz, ez gizenkoia" H. �3. "Qui aime les choses 

délicates" H. 

mehekor (Lar (mee-), H (+ mee V, G)), mehakor (S ap. Lrq; H). � "(Fácil, dispuesto a) adelgazarse" Lar. "Qui 

facilement s'amaigrit, perd de son embonpoint" H. "Mehakorra, qui aisément se prête à être aminci, aiguisé" Ib. 

mehekuna (det.; Lar (mee-), H (+ mee-)). � "Adelgazamiento" Lar. "1. amaigrissement, amincissement, 

aiguisement; 2. état d'amaigrissement, d'amincissement, d'acuité" H. 

meelin. "Meeliña, la pared que separa dos viviendas" Iz ArOñ. v. medialin. 

meheño. � Dim. de mehe. � Harrasi hertsi meheño baten pare doa xut goiti hesia. Eskual 22-1-1909, 2. Haize 

meheño bat firurikan heldu zautala ipharretik. Barb Sup 13. Bere xingar zafla meheñoarekin. Ib. 76. Gogapenak 

elkar bil-ari mêñoa / beñola zaik eten. 'El hilo sutil'. Ldi BB 80. Arno arin meheño bat. Herr 26-7-1956, 2. 

mehesko. v. mehexko. 

mehetari. "Adelgazador, [...] meetaria" Lar. 

mehetasun (AN, L, BN, S; Urt I 147, Ht VocGr 381, Lar (mee-), Lecl, H (+ mee-), VocB), metasun (V, G, AN; 

Zam Voc). Ref.: A (mehetasun, metasun); Etxba Eib (metasun). �1. Delgadez. "Meheatasun (sic), 

enflaquecimiento" VocB. "Debilidad, estado de flaqueza" A. "Bere metasunan ziar argixa ikusten zan" Etxba 

Eib. � [Behiak] bere mehetasun eta itsusitasun berean tontotuak zauden. Dv Gen 41, 21. [Don Quijoteren] 

meetasuna, aren bizkarrezur-utsa. Ldi RIEV 1929, 209. Theresak ez zuen [...] adin horretako haurrek duten 

mehetasuna erakusten, nahiz [...] ez zen oraindik formatua. Mde HaurB 18. Bere gerri liraiñaren mehetasuna. 

Etxde JJ 27. � Sutileza (una de las cuatro dotes de los cuerpos gloriosos). � [Gorputz zorionekoaren lau 

doteak:] minezgarritasuna, meetasuna, bizkortasuna eta argitasuna. Itz Azald 42. v. tbn. Mb OtGai III 126. � 

"Qualité de ce qui est [...] maigre (en parlant de chaux, de terre); pénétrant, vif (en parlant de l'air); peu 

substantiel (en parlant de sauce, de bouillon); peu fort ou peu foncé (en parlant de vin); peu volumineux, peu 

perçant (en parlant de voix, de son)" H. 

�2. (H; mee- Lar, Añ, Izt 34v, H). Sutileza, delicadeza. "Tenuidad", "agudeza" Lar y Añ. � Etzaitezela 

meetasun andiaz onetan ibilli, esanik, au edo beste okasiño edo adiskidetasuna [...] ontsua dala zuentzat. Añ 

LoraS 22. Santa Maria Madalena etzan izango dana, onenbeste puntu ta meetasunaz begiratu izan baleutso bere 

onra ta on-eretxiari. Ib. 24. Metasunez edo idurizko sakontasunez gogaltzea. "Con sutileza". Zink Crit 1. Zure 

Iainko-izan orren meetasunez nere animaren guneraiño sartzen baitzera. Or QA 182. Ioanesek alegiñak egin 

ditu gure anima ta itz ori meetasunik meenekin alderatzen. Ib. 181. 

�3. (Vc, AN ap. A; H, que cita el ej. de Mg), metasun (V, G, AN ap. A). "Penuria, escasez" A. � Gurago 

dabeela alango fortuna edo zorijon mundukuak euki baño, gelditutia leengo meetasun ta probrezan? Mg CO 

245 (v. tbn. CC 168). 

mehetegi. � Lugar de abstinencia (como nombre de casa). � Mehetegiko xakurra, / [...] larrutik hurbil hezurra, 

/ urthe guzia barura, / zeren zen toki xuhurra. Zby RIEV 1909, 103 (tbn. en Etcham 199). 

mehetto. � Dim. de mehe. � Makhila mehetto batekin eman dezotela zurra aldi bat ona. Elzb PAd 61. 

mehetu (V, G, AN, L, BN, Sal, S; VocBN, H; mee- Lar Añ, H (V, G)), mehatu (gral.; SP, Urt III 51, Ht VocGr, 


mende. 

268


Lecl, VocBN, Gèze, H; mea- Mic 5r, Lar, Añ, VocB), metu (V-gip; Zam Voc), beatu (Lcc), betu (Lcc). Ref.: A 

(meatu); Lrq (mehatu); Etxba Eib (metu); Iz ArOñ; Gte Erd 301. � (Aux. trans. e intrans.). Adelgazar, 

enflaquecer; hacer(se) más fino. "Mehatzea, amenuiser. Mehatu zara, devenu maigre" SP. "Adelgazar", 

"atenuar", "extenuar", "sutilizar" Lar y Añ. "Aguzar" Añ. "Asko metu da arixa eta eten biarrian dago" Etxba 

Eib. "Urria metutzia al da, sinistu ezindako neurrira, es posible adelgazar el oro [...]" Ib. "Ametzari azala 

mehatuz joan zako (BN-ciz)" Gte Erd 301. v. argaldu, mehartu, mehastu. � Tr. Documentado al Norte desde 

la primera mitad del s. XVII; al Sur se encuentra en Añibarro y algunos otros autores desde finales del s. XIX. 

La forma propia de la tradición septentrional es mehatu (salvo para Etcheberri de Ziburu y Goyhetche que 

emplean mehetu). Al Sur meetu supera ligeramente a meatu. Hay además metu en D. Agirre, Lauaxeta, Lizardi, 

en un ej. de Ezale y en BasoM, y meitu en Orixe (junto a meatu). � Huna itzala / non den mehetzen, / alba 

gorria / berriz agertzen. EZ Eliç 199. Ene ahuenak halako fazoinez mehatu naute non ene hezurrak lothurik 

baitaudez ene larruari. Gç 47. [Orduan idia] mehatzen baita hetikatua balitz bezala. Mong 587. [Bakezko 

yuieak] makhurrik gehienak zituen xuxentzen / eta abokatentzat gaphoinak mehatzen. Hb Esk 110. Hain gizon 

askarra lehen, orai hola mehatua; kasik itxurarik batere gabe! Prop 1976-77, 38. Orra non dan eguzkia! [...] 

Laiñoa metzen dijoa! Ezale 1898, 198b. [Burdin ziria] eremaitea gero ungidearen gainerat [...] mailu ukaldika 

mehatzeko. JE Bur 59. Urte xarrek biak hunkitzen eta mehatzen, araberan. Ib. 118. Janik bazka on / etzen beldur 

meha. Ox 99. [Uhina] lehertzetik ahuldua, izurrak izurraren ondotik mehatua. JE Ber 79 (v. tbn. 16). Zonbait 

egun hartan beti mehatzen ari zen emazteki tristea eta indarrak ere bazoazkion. Lf Murtuts 32. Ni naiz ola 

zarrean deitua igela; nik meetzen det burnia nai dedan bezela. NEtx Antz 18. Janarien urritasunez urdailla 

mehetzen eta zimurtzen joan zitzaion. Etxde JJ 183. Azpian genduzkan itzala luzatzen ari da eta mehetzen. MIH 

294. v. tbn. Mehatu: Dv Lab 278. Barb Sup VI. 

� Perder fertilidad (la tierra). � Uholde hartzaz gero lurra ere mehatua eta flakatua gelditu zen. Ax 119 (V 79). 

Xori ongarria erabili ondoan lurrak mehatu eta agortu zeraizkotela. Dv Lab 175 (v. tbn. 178). v. tbn. Mehatu: 

Zby EE 1893b, 409. 

� Zeren batzuek mintzo baitira hitza luzatuz. Bertzeek laburtuz. Bertze batzuek mehe edo hitza mehatuz, eta 

finean bertze batzuek mintzoa lodiegi eginez. ES 133. 

� Afinar (el entendimiento). � Elexako Aita Santuak meatu dituez euren adimentuak, zorroztu ta ondo euren 

lumak, andizketako Ama Birjiñaren alabanzak. Añ MisE 121. 

� Afinar, suavizar (la voz). � Hunen mintzoa harturik / eta boza meheturik [...]. Gy 113. 

� Flaquear (la paciencia, caridad, etc.). � Adiskideen eroapena meetu ta eteteko zorian ipinten dodala. Ezale 

1897, 151a. Karitatea ari zaiku mehatzen. Herr 16-4-1959, 4. 

� mehatu (Dv � A, H), metu. Afilar. "Sega mehatzea, amincir, rendre tranchant le fil d'une faux. Orratzaren 

mokoa mehatzea, aiguiser le point d'une aiguille" H. � Metu egixak agiñak! "Afila esos tus dientes". Laux AB 

57 (v. tbn. 93). Idazkortzak metu. Ldi IL 71. 

� Aligerar. "Ur gehiegik salda mehatzen du" H. "Ura geittuta metutzen dabe esnia" Etxba Eib. "Esnia metzia 

ura geittuta" Ib. � Gero, mosaikari ongi behatuz ere, ez zitzaioen nihondik iduritzen, koloreak hedatuz, 

mehatuz, legunduz egina zela baizik. Prop 1908, 40 (ap. DRA). Zabaletakoen odola metu egin dala uste det. Ag 

G 224. Odolak meetutzeko / zerbait bear degu. Auspoa 94, 99. 

� Gastar, desgastar. � Isturitzen arkitu izan diran [...] lurgorrizko tresnatxo batzuek: danak, erabilliaz labandu 

eta meatuak zeuden. JMB ELG 46s. Igurtziz erabilliaz meatutako burdin-artxabalak. Ib. 30. 

� mehatu, meitu. Hacerse ligero, sutil. � Itzali bedi nai badu itxura; [...] meatu bedi, argi biur bedi, itzungi 

bedi. Or QA 165. Itz au iñolako sarkor eta mee da, anima bera ukitzen baitu. Anima [...] garbitu ta meatu baita 

onara orduko. Ib. 183. Munduari uko egin dioten aiek bestek ez dute sumatuko Zure ukitu legun ori, beraiek ere 

meitzen dirala, mea mearekin egokituz. Ib. 182 (v. tbn. en la misma pág. otro ej. de meitu). 

� "Elurrak meatu egin dira (G-goi, AN-gip-5vill, B), elurra mehetu egin da (G-azp)" Gte Erd 89 (junto a 

elurrak asko urtu dira, lurmendu dau, etc., de otras zonas). � Gero, elurrak kendu ez baiñan bajatu egin zituan 

asko; elurrak metu egin zituan. BasoM 93. 

� Ralear. "Ileak mehatu zazko (BN-baig)" Gte Erd 164 (junto a ilea mehaztu, illea arindu, illea txartu, etc., de 

otras zonas). 

mehetxa. "Meetxa (V-m), delgaducho" A. 

mehetxo (G-azp ap. Gte Erd; Urt, Lar (mee-)), mehetxu, metxo (Lar, s.v. emmechar), metxu. � (Dim. de mehe). 

"Ciccum, [...] larru mehea, larru mehetxoa" Urt V 21. "Delgadito" Lar. "Agnus [...] ala derizte argizki meetxo 

biribil batzuez eginikako bildotxai" Ib. "Haize mehetxoago atera du (G-azp)" Gte Erd 148. � Adar metxo bat. It 

Fab 144. [Talo] mehetxuak / [...] arintxo erretakoak. AB AmaE 369. Aize meetxu batek igurtzia. Erkiag Arran 7. 

Zigarro argal eta metxu bat. Erkiag BatB 18. 

mehetzaile. v. mehatzaile. 


mende. 

269


mehetze. "Adelgazamiento, meetze" Lar. 

mee-una. v. mehegune. 

mehexko, mehesko (B, BN-ciz ap. A). �1. "Flacucho" A. � (Uso adv.). Finamente, en una capa delgada. � 

[Pasta] hedatzen makhil biribilarekin mehexko. ECocin 46. �2. "Mehesko (L, BN, S), assez maigre" Lh. 

megail. v. mehail. 

megalitiko. � Megalítico. � Megalitiko-aroaren erlijioa. Vill Jaink 21. Megalitiko-aroko gizon auetan. Ib. 21. 

megalito, megalitos. � Megalito. � Megalitos edo urraida-aldian. JMB ELG 74. Urraida-aldiari iñoiz 

megalitos-aldia deitzen diogu. Ib. 74n. Megalitos-aldiko euskotarrak. Ib. 87. Hauek ere Ipar Afrikatik etorriak, 

megalitoen kulturaren ekarleak izan ziren. Mde Pr 221. 

megatx. v. mehats. 

megazin. "(Git.), enfant" "Megazin, haur" Barb GH 1970, 35. v. gazin. 

megin (Lar � H). � "Apacible", "pacífico", "mego" Lar. v. tbn. Lar: megindari "pacificador"; meginde 

"apacibilidad", "pacificación"; megindero "apaciblemente"; meginduro "pacíficamente"; megingarri "aplacable", 

"placable"; meginkor "placable"; megintsuro "pacíficamente"; megintze placación". 

megindu. � "Amansar, aplacar", "apaciguar", "pacificar" Lar. � "Megir los huevos" Lar. 

megope (Lar � H). � "Espíritu", "inteligencia, sustancia espiritual" Lar. "(TB), esprit" Lh. Cf. AG 954: "Los 

literatos euskeldunes más leídos suelen hoy sustituir el Espirittu Santuba por el Megope Doatsuba". v. espiritu. 

� Zer den konbeni megopiari ta arrazoari. Egiat 261. Megopiaren ta khorpitzaren obra jarraikietan. Ib. 233. 

Homerek ere, lürreko megopia guzia zianak dereikü [...] erraiten [...]. Ib. 271. Danak biotz ta megope edo 

espiritu bat-berarekiñ. Aran SIgn 74. Auxe da jakiñ nai deguna: ia nolatan megope-santuak erakutsi ote dizun. 

Ib. 59. Mendi-megopea [...] ebillan / batetik bestera egan jiraka. AB AmaE 364. Ze besok, ze megopek bultza ta 

zuzentzen dauz? Ib. 432. Adanen seme larri oneri / barka Me]n[gope zorionduna. Urroz EE 1902b, 299. 

Megopeko (espíritu) ekersiaren bitartez. Ag Lar 552. Gelditu zan gizona anima biziagaz, dana megopekoa edo 

espirituzkoa. Kortazar Serm 34. 

megopear. � "Espiritual" Lar. v. megopeki. � Gure borondatia edo naia megopearra edo espirituala beita. 

Harispe EE 1884a, 317. Betezarri espiritual edo megopear unkitua izanen niola. Ib. 317. 

megopeki. � "Espiritual" A Gram 365. v. megopear. � [Izen] bizidunak, gauzazkoak, lekukiak, megopeki ta 

ustezkoak. "Espirituales e ideales". A Gram 51. 

megopera. "Espiritualidad" Lar. 

megopetu. "Espiritualizar, constituir en grado espiritual" Lar. 

mei. "(G-azp-goi), heces" A. v. bein. 

mei. v. mehe. 

meiar. v. mehar. 

meiki. v. 1 maki. 

meikitasun. � Falta de convicción, flojedad. � Yoten dozuen aideok, yo aren azur gazteak meikitasunaz. "With 

lameness". Larrak EG 1958, 308. 


mende. 

270


meiku. v. mediku. 

meilatu. v. 1 melatu. 

meilloratu. "(BN), volver en sí, recobrar el sentido" A. 

meillu. v. 1 milu. 

meindeikio. v. mendekio. 

meinku. v. maingu. 

meisu. v. maisu. 

meixu. v. maisu. 

meizakinde. � Metafísica. v. meizetakinde. � Meizakindiaren edo Metafisikaren medioz. Egiat 207. 

meizetakin (Lar � H). � "Metafísico" Lar. 

meizetakinde (Lar � H). � "Metafísica" Lar. 

mejilloi (V-gip), mejilloe (V-gip). Ref.: Elexp Berg. � Mejillón. 

mejora (V-gip ap. Elexp Berg). � Mejora, ganancia. "Txalak oiñ arte baiño mejora aundixagoik ezpadauka 

saldu eingou" Elexp Berg. � Legeren batzuk diraz / berriak etorri / mejorak emoteko / galdu dabenari. EusJok 

II 80. Sarri egiten diraz / errietan probak, / parte biak jarririk / defensore onak. / Gañera alkate ta / presente 

daozanak, / mejorak jasoteko / geiago direnak. Ib. 83. Beren animak desanparatu / etsaiarentzat mejora. Xe 

344. Apustutxo bat jokatu zaigu / Donostiyako partian / [...] irabaziyak mejora eta / galduarentzat kaltian. 

EusJok 145. 

- MEJORA EGIN. Mejorar. � [Alde batera aitortzen dizut / mesede egiten dezuna]. Nik esan dizut alde batera / 

eiten dezula mejora / bañan [...]. In Xa EzinB 125. Bertsolaritza / egiten ai dan mejora. Uzt Sas 271. 

- MEJORAN. Mejorando, ganando peso. "Mejoran dagon biorra zela saldu leike?" Elexp Berg. 

mejoragarri. � (Lo) que mejora, beneficia. � Lenengo alaba eta / gero emaztiak: / orrek eztira, Martzeliño, / 

etxe-mejoragarriak. EusJok II 123. 

mejoratu (V-gip, G-azp, AN-gip-ulz). Ref.: Iz Ulz (jangoikuak); Elexp Berg (mejorau); Gte Erd 258. � 

Mejorar. "Mejoratuik zaude zu aspaldin, gaztetu intzara" Iz Ulz 434. "Josek mejorau egin du aurpegira (G-azp), 

arpegira mejoratu da (AN-gip)" Gte Erd 258. � Eben atseden eta gero / joan zatezke, kaballero, / andiro 

mejoradurik. Lazarraga (B) 1201vb. Komekátzea aldátu ta mejoratu gábe. LE Prog 106. Ta ikusi ordúko bát 

mejorátzen berla diote inbidia. Ib. 110. Lendabiziko bear ginuzke / baserriyak mejoratu. Uzt Auspoa 43, 119. En 


1 mejoria (SP, Dv, mei- H (L), Lh). � "Maîtrise, supériorité. Zure mejoriara ethorri da" SP. "Supériorité; au 

fig., ascendant, autorité. Ene mejorian da, il est sous ma dépendance. Gaixtaginen mejoriara eroria naiz, je suis 

tombé à la merci des méchants. Uhinen mejorian (He), à la merci des flots" Dv. "Majorité" Lh. � Iesukristo 

konsidera zazu bere etsaien errabiamenduaren meyoriarat eroria. ExIzp (ap. H). Arima flakoek [...] uzten 

diotzatela bere buruak eramatera batean doloreari, bertzean konsolamenduari, fortunaren uhiñen mejoriara. He 

Phil 133 (SP 130 uhinek nahi duten aldera). 

2 mejoria. "Mejoría. Operau barrixan mejorixia euki zeban. Ekonomixiak eztauka mejorixa itxuraik" Elexp 

Berg. 

meka (BN-bard ap. A � Dv (BN-bard)). � Gangoso. 


mende. 

271


meka. v. beeka. 

mekanika (L, BN, S), bekanika. Ref.: Lh; Lrq. �1. Máquina (empleado en algunos ejs. para referirse en 

particular al carro, coche o máquina agrícola). � Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XIX, 

principalmente en autores modernos. La forma suletina bekanika no se atestigua hasta la segunda mitad del s. 

XX. � Mekanika abill bat laster dute egiña / airetan goateko gure pelegriña. / [Hegaztinek] emaiten diote 

trebeskara ahoan / zaro bat hortzen artean [...] / hartzen dute zaroa buru banetarik [...]. Gy 256. Mekanika 

doanean [...]. "Aussitôt que le char chemine". Ib. 179 (v. tbn. 213). Gizonak mekanika dire, maxina bat, haize 

erroten anaiak. Hb Egia 137. Bordako mekanikandako. HerVal 222. Mekanikako halaber, fabrika larrienetako 

itzulikatze emaile [...] ur-lasterrak ere botheretsuenetarik baditu. Prop 1906, 164s. Dela harozgo, dela zurgintza, 

dela mekanika egite, ofizio baitezpadako guzien irakastea. JE Bur 53. Gari-joiteko mekanika erosia badaukana. 

JE Ber 30 (18 ogi-joiteko mekanikak). Hor, heldu zaiku ondorat, bere mekanikari harro-aldi bat emanik, 

bigarren otoaren jabea. Ib. 97s. Bigarren otomobilaren gidariak aithortzen dauka [...] berearen mekanikari 

hauteman daizkola [...] hats-bahidura batzu. Ib. 88. Hari esker ziren bada lantegiak usutu, mekanikak ezarri 

miliunka. JE GH 1932, 498. Anartean aintzina ari ziren jos eta jos eta jos. Memento batez ez zen mekanikaren 

arrabotsaz bertzerik adituko. Lf Murtuts 45. Josteko mekanika egilea. Lf Egan 1955 (5-6), 10. Baten erraniala, 

gizonek die amurratü Errepüblika bekanika. Herr 24-5-1956, 3. Eginik izan ziren besta-egingia barne bat, gero 

suehaiteko bekaniken atherbia eta esnekagia bat. Herr 27-2-1958, 3. Aitzina zeñiak, barranbaz, bekanika batez 

ari eraziko dütü. Herr 26-10-1961, 3. Hasten da belharren biltzen mekanikarekin. JEtchep 48 (v. tbn. 50). 

Bekanika beltz handia ukhuatu zen Bidegañeko arabotu plaza txipin. Le Miroir de la Soule 24-7-1993, 1. � 

Xutik hadi gibeleko bi zangoen gaiñean [...]. / Gero kokotsa tinkatuz paparoaren kontra / adarren mekanika iduk 

ezak goiti txutxuta. Gy 42. � "Frein" Lh. 

�2. (BN-baig ap. Satr VocP). "Au fig. Gizon mekanika, homme bizarre" Lh. "Entrometido, que revuelve todo" 

Satr VocP. 

�3. Mecánica. � Higikera lehertuen anatomia bihurri honek badu bere baitan munduko mekanika-laburpena. 

"Mecánica del universo". MEIG IX 127 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 10 ejs., meridionales. 

- MEKANIKAZ. "Mécaniquement" T-L. v. mekanikoki. � [Batzuetan itzulpenak] mekanikaz ere, nolabait 

esan, egin daitezkeelarik. In MEIG VI 30. 

- MEKANIKAZKO. Mecánico. � Bide-pahiteko botxietan arroilla egiten [...] bekanikazko binbaletakin eta tiro 

arhin eli batekin. Herr 4-4-1957 (ap. DRA, s.v. binbalet). 

mekanikeria (L, BN, S ap. Lh). � "1.º mécanisme; 2.º ensemble d'outils" Lh. � Buru-barnean bada 

mekanikeria bat, erran ez ditaken bezalakoa. Harek du manatzen gorputz guzia. JE Med 20. Haur gorputzño bat 

azkenean sortu izan da, bere mekanikeria guziarekin. Ib. 19. Kusku-etxe batean gordeko zirela mekanikeria 

guztiak. Lf Egan 1955 (5-6), 10. Gero eta gehiagoko mekanikeriak muntatzen dituzte zapeten egiteko. Herr 13- 

10-1960, 2. 

mekaniko. �1. (Adj.). Mecánico. � Gauza ttipi, mekaniko, inpertinente guziak erorzen dire ama pobrearen 

gañean (B, s. XVIII). BOEans 772. �2. mekaniku. (Sust.). Mecánico. � Makiña baten aurrean lanean ari den 

mekanikua bezalatsu. Vill Jaink 33 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). En DFrec hay 11 ejs. de mekaniko y 1 de 

mekaniku. 

mekanikoki. � Mecánicamente. � Ez ote dugu ihardespen hori inguruko hizkuntzetarik mekanikoki itzuli, 

euskararen izaera aski gogoan eduki gabe? MEIG VIII 105. En DFrec hay 4 ejs. 

mekanismo, mekanismu. � Mecanismo. � Or ikusten dugu mekanismu alimale onen erdian egotzia. Vill Jaink 

119. En DFrec hay 9 ejs. de mekanismo. 

mekanizaile. � Mecanicista. � Materiazale mekanizaileek diotenez bestalde, psukhê hori ez dela ekaiaren 

gain-fenomenu bat. Mde Pr 350. 

mekanizient (T-L). � Mecánico. � Ofiziale mota guzietarik behar dira zerbitzu hortan: mekanizient, 

tornatzale, tuiotzale [...]. Herr 18-12-1958, 1. 

mekanizier. �1. Mecánico. � Makhur ttipia, mekanizier batek esku itzulian xuxentzekoa. Herr 2-2-1956, 4. �2. 

Maquinista, conductor de tren. � Mekanizierak ez daki zer iragaiten den erdiko bagonetan. Herr 18-2-1965, 1, 


mende. 

272


mekaniziergoa. � Mecánica, oficio de mecánico. � Mekaniziergoa batere ez dakiena. Herr 2-2-1956, 4. 

mekano. � Mecano. � Gero nire mekanoarekin dostatuko gaituk. Arti Ipuin 26 (v. tbn. 28). 

mekari. v. beekari. 

mekasen. � (Interjección para expresar disgusto o enfado). � "Ez e'iñ hori hor mekasen!" eta iletatik tiratzen 

zuan. Osk Kurl 200. 

mekatxis (V-gip ap. Elexp Berg). � (Interjección para expresar asombro o enfado). "Mekatxis la mar, ez ikutu 

nere jarroi txinua" Elexp Berg. � Eztu tronpeta biarrik, arrayietan, aitzera emateko zer egin duten! Mekatxis! 

Iraola 23. 

mekauben. "Conocida maldición proveniente de 'me cago en'. Mekauben! Etortzen banok orra ik artu biaittuk 

artzekuak" Elexp Berg. 

mekaubenka. "Maldiciendo. Autuakin zangara sartu dok eta an geratu dok mekaubenka baten" Elexp Berg. 

mekel. "(V-m), débil" A. v. makal. 

mekelemux. "(V-gip), canijo. Se dice en sentido burlesco y familiar, sin artículo, como nombre propio. Ara or 

mekelemux, he ahí el flaco, el canijo" A. 

mekena. � (Como eco de zekena 'tacaño', con alteración de la consonante inicial). � --Txanpon bat... [...] --Ezta 

arditikan ere. --Zekena, mekena, inpernuban zaudena. Sor Gabon 28. 

mekero. "(AN-5vill), legaña dura" A. 

meki. v. 1 maki. 

mekiro. v. mehekiro. 

meko (V-ple-arr-arrig-oroz-al). Ref.: A; EAEL 213. �1. "Enclenque, débil" A. � Ume koskorra izan zanetik 

agure mekoa zan arteraño! Ag G 204. Urtez bete beteak [...] morroia nagusia baño indarge ta mekoago 

[zegoan]. Ib. 133 (v. tbn. 375). Bera azaltzeko arnasa oro txiro ta itz oro meko dirian maitasuna dautzut; neurriz 

gora maite zaut. Larrak EG 1958, 266. �2. (V-gip-och, G-goi ap. A), meku (V-ple-gip ap. A). "Quiebra" A. 

- MEKO EGIN (V-gip). "Hacer quiebra, detenerse en medio de un trabajo, negocio, etc., faltándole fuerzas para 

continuar la tarea emprendida" A. "Meko ein xok (se ha derrengado, ha quedado sin fuerzas): cuando la 

caballería queda sin poder con la carga. [...] Eztau mékoik eitten" Iz ArOñ. � Meko egindako ire indarrak. 

Larrak EG 1958 (3-4), 328. 

- MEKO-MEKO EGON, BIZI. a) "Meko-meko eon (estar sin fuerzas, sin energías): eziñian eon" Iz ArOñ. � 

[Euskera] mirabe jantzita, meko-meko ta ozta-ozta bizi da. A EEs 1916, 109. b) "Estar entre dos aguas, mekomeko 

egon (V-och)" A EY III 241. 

mekoilo. "Borrachera (G-goi)" A Apend. 

mekoka. "Mekoka-mekoka (V-ple), meleka-meleka, de buena o mala gana (V)" A EY III 294. 

mekotu. � Debilitar(se). � Pekingo Agintaria iauregian sartuta dauke erdi-katigu ta oso mekotu edo 

indargaturik. Ezale 1898, 384a. Olatuak geroago ta indartsuagoak geroago ta mekotuagoak gengozan gu. Ag 

Kr 91. Ur azalean alegiñak egiten oso mekotuta gero, ito egiñ ziran. Ib. 208. Aspaldion ezagunean mekotu ta 

maskaldu zaigu Adrian. A Ardi 87. 

mekotx. v. mingots. 

meku. v. meko. 


mende. 

273


melada. � Paliza. "Meladea atara, pasadia emon (V-ger)" Comunicación personal de G. Bilbao. � Urrengo 

goizean egunaren sentikeran jaigi gara danok. Listo gagoz faenarako. Meladea atarako deutsagu atunari. 

Berriat Bermeo 390. 

melaka (Izt C 46), meloka (Lar � Lcq 90), moloka (Lcq 90). � Melón. 

melankoliko. � Melancólico. v. melankoniatsu. � Debozioneak kausatzentuela humore melankolikoak eta ezin 

sufrituak (B, s. XVIII). BOEans 846. 

melankonia (Urt II 157), melankolia (Urt III 21), melankoliña, milinkonia (Añ). � Melancolía. v. 

malenkonia. � Espirituko melankolia hain barren batek hura akometatu zuen, non [...]. SP Phil 499s (He 507 

melankonia; v. tbn. SP Phil 466 melankolia). Munduko tristezia / melankoliña da / ta au geixo modubau / onan 

kenduko da. DurPl 93. Biziko naiz ni holaxe / melankoliarik gabe. Gy 289. Gaixoa bazagon beraz / hartua 

melankoliaz. Ib. 116. Dezu alaitzen begia / kentzen melankonia. Ag G 311s (cf. nota: "A. Meager-en itzak"). 

melankoniatsu, melankoliatsu. � Melancólico. v. melankonios. � Othe da gogorik iokariena baino 

tristeagorik [...] eta melankoliatsuagorik? SP Phil 369 (He 372 melankoliatsu; v. tbn. He Phil 432 

malenkoliatsu). 

melankoniatu, melankoliatu. � Entristecer(se), poner(se) melancólico. � Begiratzentu bizitze apartatua 

daramatenak melankoniatzetik. SP Phil 9 (He 8 khentzen diote tristizia). � (Part. en función de adj.). 

Melancólico. v. melankonios, melankoniatsu. � Zeren nola bera triste eta melankoliatua baita eta izanen [...]. 

SP Phil 466. Akusatuko gaitu itxurazkoak eta melankoliatuak garelako. Ib. 427 (He 432 malenkoliatsu). Gure 

azinda triste melankoliatua. Gy 117. 

melankonios (Urt II 158), melankolios (Urt I 92). � Melancólico. v. melankoniatsu. � Debozioneak emaiten 

dituela humore melankoniosak eta ezin pairatuzkoak. SP Phil 7. 

melanzia (det., Lar � H). � "Espontón" Lar. 

melar. v. mehar. 

1 melatu (Urt, Lh), meilatu (S? ap. A; Lecl, Dv, H; mella- Ht VocGr, Lar). � (Aux. intrans.). Ocuparse de. 

"Carere rebus urbanis, [...] hiriko egitekoetan ez sartu, ez nahasi, ez melatu" Urt IV 246. "Emprender" Lar. 

"Entreprendre, se mêler de" Lh. � Bat bedera mela bedi duen ofizioaz / eta giristiño dena prestu izatekoaz. EZ 

Man I 3. Hark bezanbat hik eztakik, kontentadi heureaz / eta elizakoak bere mela beite arteaz. Ib. 33. 

Gobernatzen baitire desordenatuki deus ez eginez, bainan melatuz egokikitzen ez zaiotenaz. TB 2 Thes 3, 11 (He 

hei behatzen ez zaizten gauzetan sartzen direnak). Atso bat ere melatu saltsa huntan zauku sartu / aspaldiko 

ofizioa trakaseria du. AstLas 70. 

2 melatu (BN-mix ap. Lh), malatu (S (Foix) ap. Lh). �1. "1.º mûrir (pomme)"; 2.º confire (fruits, etc.)" Lh. Cf. 

VocNav: "Meláu, dícese del fruto resequido [...]. Llaman meladico al higo medio seco (Cáseda)". v. merlatu. � 

Egizue dekozionea piko melatuz arnoarekin batean. Mong 591. Iko melauak. A BGuzur 115. Mahats melatuz 

jorikako pudding tinki bat. JE Ber 28. Kamineteko ahan-malatiak nurk jan tü? GaztAlm 1934, 112 (ap. DRA). 

Bihotza piko melatua bezala idortzen zaio. Othoizlari 1962, 434. �2. (V-arr-gip, G-azp). Ref.: Iz ArOñ y Elexp 

Berg (melau); Gte Erd 175. Empapar(se), calar(se). "Mojarse" Garate 5. 


mende. 

a Cont RIEV 1935, 351. "Melauta 

gelditu giñan karreria ikusten" Elexp Berg. "Melauta dago (V-arr), melauta etorri da (V-arr), oillo melaua 

bezela etorri da (G-azp)" Gte Erd 175. v. bustipelatu, pelatu. � Ala biarrez, ondo melatuta, baña atara zan 

[ibaitik]. SM Zirik 135. � "Se utiliza, por poner un ejemplo, cuando se remojan unos pimientos rojos hasta que 

quedan completamente blandos (V-gip)" Oregi (comunicación personal). �3. (V-gip). Emborracharse. "Aura 

domekero melauta ibiltzen da" Elexp Berg. �4. (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). (Uso sust.). "Se dice del 

remojón. Arrate egunian artu genduan melau ederra arrasalde erdixan eiñ eban zaparradiakin" Etxba Eib. 

"Kriston melatua artu giñuan Urbixatik Arantzazura bittartian" Elexp Berg. 

- MELA-MELA. (Uso predicativo). a) Empapado, calado. � Eiñalako euriak artuta mela-mela (blei-blei) jo ei 

eben ango etxe batera. SM Zirik 47. b) Emborrachado. "Mela-mela zeren, barrutik eta kanpotik" Elexp Berg. 

- MELA-MELA EGIN (V-gip ap. Elexp Berg), MELATU-MELATU EGIN (V-gip ap. Etxba Eib). a) Calar(se), 

empapar(se). "Melau melau eiñda eldu gara txabola batera, izan dan zaparradiagaz" Etxba Eib. "Mela-mela


eindda etorri da umia eskolatik" Elexp Berg. � Jausi zan [...] masia eiten euazen askara. [...] atara eben 

irabolikaz mela-mela einda. SM Zirik 75. b) Emborracharse. "Illuntzeko zortziretarako mela-mela eindda zeuan" 

Elexp Berg. 

melatu. v. 1 malatu. 

melaza. � Melaza. � Belarra ondo gordetzeko, melaza nasten diote. Oñatibia Baserria 39. 

- MELAZA-MELAZA EGIN. Poner(se) blando y pegajoso. � Kandelea [...] ezti ta abarrez melaza-melaza 

egindda eguan, eta ore au zintzurrera eldueran kokatu egin yakon. "Quella cura cosí melata gli s'impastï nella 

gola". Otx 166. 

meldo(na), meldu. v. peldo. 

meleixka. � Puntilloso, quisquilloso. � Zine-atxikitzalek ez dituzte gehiago filmak onhartzen bi begiak hetsirik; 

kilika eta meleixka bilakatzen ari dira. Herr 13-4-1961, 4. 

meleka (T-L), milika (V ap. A; Mg PAbVoc y Nom 66, Añ (V), H (V, G)). �1. (Aplicado a personas, tbn. a sus 

gestos, acciones, etc.). Melindroso. "Mignard" T-L. v. melenga, gupera. � Maisuba, ondo milika ta buperia 

zagoz. Mg PAb 58. Zer duala-ta orren milika ta bupera eure buruba agertu gura? Otx 64s. Kaskoin hirietako 

moldeak, dena dantza berri eta jestu meleka. Sokorri Gazte 1960 (Mayo), 1. [Xalbadorrek] ez zeukan nigar 

meleka, ez haur nigarra edo gaixo nigarra. Gizon nigarra bai ordea! Larre in Xa Odol 18. � (Uso sust., tras 

gen.). � Gizonaren milika ta buperia! Mg PAb 117. �2. "Milika (V-ger), andar con impertinencias, quejoso" A 

(se trata, obviamente, de una expr. adv., no de un verbo). �3. "Milika (V...), desperdicio, residuo. Egur-milika 

(V-m), desperdicios de leña" A. 

- MELEKA-MELEKA (B ap. A; VocB), MILIKA-MILIKA (L, BN-ciz-baig ap. A), MELAKA-MELAKA (B 

ap. Izeta BHizt2), MALAKA-MALAKA (B ap. Izeta BHizt2). "Comer sin ansia, indicando que come sin gana y 

por necesidad" VocB. "Milika-milika, andar con impertinencias, comer sin ganas" A. "Zu beti melaka-melaka 

ezin yanez, [...]. Ze ai zara malaka-malaka ezin yanez" Izeta BHizt2. 

melekeria (T-L), milikeria (Vc ap. A). � Melindre, delicadeza exagerada. "Impertinencia, exigencia pueril" A. 

"Mignardises" T-L. � Milikerijen artian ez da aragi sendorik egiten. Mg PAb 59. Ijituek eztituzte izaten olako 

milikeririk, eztute gorputzik zaintzen, eztute ganoraz jaten. Alt LB 34. Melekeriak gabe (erretorak) gidatu ditu 

arimak zeruko bidean, batzuetan beharbada borthitz aire batekin. Herr 23-2-1956 (ap. DRA). 

mele-mele. "Apático, persona de poco garbo y carácter. Aura mele-mele samarra da, ta etxat txokatzen. Gutxi 

erabilia" Elexp Berg. 

melena. � Melena. � Adatsik, melenarik eta bai ete dau guk lez? Euzk 1930, 485. Melena eta bizardunakin / 

gustora dira ibilten. BEnb NereA 220. 

melena. v. 1 belena. 

melenga (L, BN), milinga (BN-ciz-baig), melinga (BN-arb), milinka (L-côte), melenge (Sal, R), mellenge 

(Sal). Ref.: A (melenga, melenge, melina, milinga); Lh. � (Aplicado a personas, animales, a sus gestos, acciones, 

etc.). Melindroso. "Mintzo melenga, manera de hablar dulzarrona y empalagosa" A. "Melinga, apático, muelle, 

empalagoso" Ib. "Milinga, milinka, parco, de poco comer. Mintzo milinga (BN-baig), conversación lánguida" Ib. 

v. meleka. � Nere xakurra dena lausengu heldu zitzaitakan ondorat, gathu milinga bat bezala. Barb Piar I 88. 

Halako elhe nigarti melenga batzu bazauzkan, uli bati ere min egiteko lanjerrak lotsatzen balu bezala. Herr 31- 

1-1957, 1. Ez dinat jende larri horiek bezalakoa bilakatu nai. Itsusiak ditun, melengak. "Jainkoa Sotoetan" Herr 

Folletón 20 (ap. DRA). Ohiko lagun goxo, airosak, bere adixkidetto melingak. Etcheb MGaric 93 (ap. DRA). � 

"Denbora melinga (BN-arb), tiempo caracterizado por lloviznas de larga duración" A. � En el comer. � Ba 

ekian onek, iñoiz edo bein jateko aozuri ta milingen gogorik izan ezkero, nun zuzendu ta aurkitu, aragi illen 

antzean biziak bere. Erkiag BatB 138. 

- MILINGA BATEAN. De manera melindrosa. � [Joanesek] lehenago, milinga batean, gauza hoberenak doi 

doia hunkitzen baizik ez zituen, eta orai, orotarik jaten. Barb Sup 101. 

melengatu, melingatu (BN-mix ap. A). � "Debilitarse física o moral o intelectualmente" A. � milingatu. 

"Chipoter, à table", "pignocher" T-L. 


mende. 

275


melerki (Lar � Dv). � "Pepino" Lar. 

melerkidi. "Pepinar" Lar. 

meletxiko. "(V-ple-arr-oroz-al), vencejo" A. v. belatxiko. 

melezia. v. malizia. 

1 melga (A (que cita a Alth), Casve). � Variedad; especie. "Especie" A. "Espèce, ika, kente, melga, mota" 

Casve. � Sagartzia. Melgak dira: uzta sagara, arneta beltxa eta xuria, [...] teilla sagara, pea sagara. Alth Bot 

18. Subertiak edo melgak dira: iskiribeta, korbua, klaberia, [...], klamadana, tanata. Ib. 24. 

2 melga. � Alfalfa, mielga. Cf. VocNav s.v. melga mierga, miergo y mielgo. � Melga zuti, urdin, loredun 

tartean. 'Luzernes touffues'. Or Mi 108. 

melgera (V-ger ap. A). � "Comida poco sustanciosa, sosa, insípida. Se dice también de personas zonzas, poco 

graciosas, apáticas" A. � Bateri oiña zapaldu eutsan [...]. Beste bateri botoiaren aria urratu bere jake melgeran. 

(Interpr?). Erkiag BatB 29. 

melin. v. 1 malin. 

melindre (Lar, H (V, G)). � "Melindre" Lar. 

melindres (V-gip), melendres (V-gip). Ref.: Elexp Berg. � "Melindres abiadoria ere bai. [...] Llaman así 

algunos a la libélula. An, bajatok melendres abiadoria" Elexp Berg. 

melindretsu (Lar, H (V, G)). � "Melindroso" Lar. 

melinga. v. melenga. 

melino. v. 1 malin. 

meliria (Lar, Izt C 46, H, Lcq 115 ), melira (Aizk � Lcq 163). � "Ephemero, hierba" Lar. 

"(Lysimachia ephemerum), efemero" Lcq 115. "(Iris faetidissima), efemero, lirio hediondo, lirio fétido" Ib. 163. 

melismatiko. � Melismático. � Euskal doinua silabikoa dela batipat ez melismatikoa. MEIG IV 100. 

meliza (S ap. Alth Bot � Lh). � "Mélisse" Alth Bot 13. 

melka. v. mielga. 

mella (Lar, H (V, G)). � "Mella" Lar. "Cassure, fissure ou défaut dans un vase ou objet semblable. Il se prend au 

fig. pour défaut" H. � Bére Ama Maria geldituzéla donzélla óso edér mellarikgábe. LE Doc 35 (v. tbn. in 

BOEanm 543). 

- MELLA EGIN (AN-larr ap. Asp Leiz). Hacer mella, producir impresión. "Aita il zitzaion eta etzion mellarik 

egin" Asp Leiz. � Badirudi, kalloak egin, ta nagoela onelako konsiderazio dan fuerteenak ere niri mellarik ez 

egiteko. Cb Eg II 97 (Dv LEd 175 ukirik eman). Meátxuek eta kastigoek eztúte mellarík egín txipittoarén biótz 

ándian. LE JMSB 170. Illak ta gortuak Jaunaren itzak mella egiteko. AA III 365 (v. tbn. 392). [Gauz aiek] biziro 

mella andia egin zioten. Arr GB 83 (98 mella gogorra, 130 guzizko mella). Udaberriak kanpoari eragiten dion 

aldaera zoragarriari begiraturik, aurrari mella andia egin zitzaion. Ib. 54. Eta onen itzak alaingo mella gazte 

aren biotzean egiñ zuten non [...]. Arr May 179. Modu onetan [...] indartzen dira birikak ez mellarik egiteko 

moduan aize otzak. Aran-Bago ManMed 250. v. tbn. BOEans 263 (B, 1782). � (mella eragin). � Guziaz ere 

gañerakoai onek mellaren izpirik eragiten eztie. Arr GB 71. 

mellatu. "Mellar" Lar. v. MELLA EGIN. 


mende. 

276


mellista. � Mellista (partidario de Vázquez de Mella). � Kontserba, integro, mellista, / katolikuak diñoe: [...]. 

Enb 173. 

melodi(a) (Urt). � Melodía. "Canor, melodia, [...] kanta melodiosoa" Urt IV 154. Cf. Lander RIEV 1912, 556: 

Mehe-lodi (mélodie) guzietan. � Enzun zitzan melodiá eta danzak. Lç Lc 15, 25 (He kanta, TB, Dv, Leon 

kantu). Melodi gergoritarrak. Lek SClar 106. Abesti melodiaren billa. Azurm in Gand Elorri 117. Bi notaz soilik 

melodi luze bat asma dezala. Osk Kurl 48. Eta bihotzari / enadak, kantari, / melodiak esaten dizkio legunki. Arti 

MaldanB 214 (216 melodi). En DFrec hay 12 ejs. v. tbn. EEs 1913, 107. Zarate ELit 83. Melodi: Lf ELit 70. 

melodioso (Urt). v. melodia. 

melodrama. � Melodrama. � Noiz ez da izan melodrama ugari Chaplinen zineman? MIH 318 (v. tbn. otro ej. 

en la misma pág.). 

meloi (V, G; Lcc, Lar, Añ, Izt C 46, Lcq 90, H (V, G)), meloe (V), meloin (L; SP, Urt Gram 22, Dv, H (L, BN)), 

melu (S), melon (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R), meloio (Izt C 46), moloi (Lar, H). Ref.: Bon-Ond 150; Alth 

Bot 13; A (meloe); Lh (meloin, melu); Lrq /melu) [oxítona]/; Elexp Berg (meloe). � Melón. "Melonero, el que los 

vende, meloi-saltzallea" Lar. "Amelonado, meloi gisakoa" Ib. � Begiratzen dira bekhatu egitetik, eriak meloin 

iatetik bezala. SP Phil 27 (He 26 meloiñ). Non baitu kaskoa meloi bat iduri. Gy 20. Gogora heldu zaziku hango 

konkonbreak, meloinak, phorruak, tipulak, baratxuriak. Dv Num 11, 5 (Ker, BiblE meloi; Ol yankui). Melon 

deitzen zuten hura gure alorretako balitz. Zub 70. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. Echve Dev 41. Echag 174. 

ArgEgut 1922, 7. 

- MELOI-XERRA. "Meloi xerra, une tranche de melon" H (s.v. xerra). 

meloiaga. "Melonar" Lar. 

meloidi (Lar � H). � "Melonar" Lar. 

meloin. v. meloi. 

meloitxo. "Meloncito, meloncillo" Lar. 

meloizain (H), meloizai (Lar, H). � "Melonero, el que los guarda" Lar. 

meloka. v. melaka. 

melokotoi (V-gip), melokotoe (V-gip), melakotoin (Urt V 12, Dv), melakotoe (V-gip), milikitoi (Añ), 

melekoton (AN-egüés-olza, Sal, R), melakoton (AN-ilzarb), meleketon (Ae). Ref.: Bon-Ond 150; VocPir 673; 

Urkia EEs 1930, 47; Elexp Berg (melokotoe). �1. Melocotón. v. milekota, mertxika. � Laranjak, limoñak, / 

melokotoi, aranak [...]. Echag 174. Melokotoi ta priskuak. Ur PoBasc 227 (Azc PB 288 millekotak). Yaiotzekon 

melokotoi pote baten sartzeko moukok itunan kasik, biño [...] nere bular gaxok eerki zupatu zizkitenan (AN-gip). 

PPer FLV 1987, 191s. v. tbn. Iraola 98. Munita 64. Salav 12. � (V-gip, G-azp). "Artaburu, txorimalo. Gure 

amari eta, entzun izan diogu esaten, zerbait ahazten zitzaigunean eta abar. Ogixa aaztuta etorri aiz, melokotoioi 

alakuoi" Elexp Berg. �2. "Melón, [...] milikitoia" Añ. �3. (V-gip). "Borrachera. Melokotoi ederrakin zebitzen 

bixak pe jaixetan" Elexp Berg. 

meltxo. (Como eco de eltxo 'mosquito'). "Eltxo ta meltxo, moscas, mosquitos y otros bichos. [...] Beroneri esker, 

etxakuz sartuten kaltegarri asko: euli, eltxo ta meltxorik asko (EgutAr 26-10-1959)" DRA. 

1 memelo (V; Añ), memel (V-ger). Ref.: A; A Apend (memel); Elexp Berg. � "Fatuo, lelo, insustancial" A. "1.º 

persona enclenque; 2.º cosa sencilla" A Apend. "Laga notsan liburua galdu dau memeluorrek alakuorrek" Elexp 

Berg. � Otseñak memelotzat etsitta, belarrondokuak emon. Belaustegi JZ 1921, 112. Eu az i txori trauskija, 

astotzar memelo ori! Otx 173. � memela (V-m-gip). Ref.: A; Elexp Berg. (Forma de fem.). � (Ref. a la 

llovizna). v. EURI-MEMEL. � Euskal xirimiri baldan eta memel onekin. LMuj BideG 86. 

2 memelo. "(L), pomme douce" Lh, que cita a Azkue, pero no lo encontramos. 


mende. 

277


memelotxo, memelotxu. � Dim. de 1 memelo. � Bai, txotxo. Au zoragarrizko memelotxuba! Otx 113. 

memento (V-ger-arr-oroz, L, BN, S; Añ, Izt 75r, VocBN, Gèze, Dv), mement (S; Gèze), mementu, mimentu. 

Ref.: A; Lh; Lrq. � Momento. "Minuto de tiempo, erizpia, (c.) instante, minuto bat, memento bat" Añ. v. 

momentu. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde la primera mitad del s. XVII, donde se 

encuentran tanto memento (más frec.) como mement, alternando ambas formas en algunos autores; hay además, 

salvo errata, por lo menos un ej. de memen en Chourio (memen bat-). Al Sur se documenta en Capanaga (144), 

Añibarro (EL 


mende. 

1 48), R.M. Azcue, Orixe (Eus 333), Villasante (Jaink 179) y en un texto aezcoano de 1794 (BOEae 

185). Hay mimentu en un texto baztanés de 1792 (BOEans 372 y 251). En DFrec hay 20 ejs. (8 sept.) de 

memento y 11 de mementu. � Noiz izanen dela uste duk / hire azken mementoa? Gç 102. Zer mement gozoak 

iragaten dituzten elkharrekin! Dh 177 (76 memento). Aditzen du [...] sentenzia; mement berean kausitzen da 

sekulakotz suzko lezetan ehortzia. Ib. 154. Memento galdua ez da behin ere erreparatzen. MarIl 29. Mement 

bateko plazeragatik. Jaur 117 (132 memento). Utz erakitzera memento bat ongi estalirik. ECocin 48. Egia 

errateko, lehen mementoan, beldurra izan nuen. Elzb PAd 66 (Po 209 mement). Eztü bere bizian mementorik 

galdü. Ip Hil 192. Memento baten pairamena / gero betiko zoriona. Etcham 92. Etsipena nagusitzenago zitzaion 

memento oroz. Mde HaurB 86. Eta probatuko dut / memento gutxian / Urtain botako duala / jota kokotzian. 

Mattin 142. Badira ere mementoak, hobe baitira zauri batzu ez kitzikatu. Larz Senper 124. Memento batez uste 

nuen / baninduala mundutik. Xa EzinB 28 (Odol 303 mement). Hiltzeko mementoan. Casve SGrazi 12. Ez nuke 

auzi horretan sartu nahi mementu honetan. MEIG IX 71. v. tbn. Mst I 23, 5. CatLan 35. AstLas 31 (45 mement). 

Brtc 11. Mercy 6. Monho 104. Xarlem 580 (1470 mement). CatLuz 37. JesBih 411. UskLiB 12 (69 mement). Etch 

656. Gy 153 (151 mement). Dv LEd 174. Bordel 204. CatS IX. Lap 18 (V 10). Elsb Fram 60. Jnn SBi 160. 

CatJauf 128. Barb Leg 145. Zerb IxtS 109. Lf Murtuts 45. JEtchep 70. Ardoy SFran 221. Mement: He Gudu 4. 

AR 132. Monho 102. ETZ 287 (Orreaga, s. XIX). Arch Fab 233. Arb Igand 178. 

� "Mementos de la Misa, mementoak, Mezatako oroitzapenak" Lar. � Errakezu zuk ere apheza lehen 

mementoan dagoen bizkitartean othoitz hau. EZ Eliç 49. Sanctus erran-ondoan. [...] Lehenbiziko Mementoan. 

[...] Oztia saindua altxatzean. Arb Igand 199. v. tbn. Tt Onsa 80. Brtc 25. MarIl 53. 

- MEMENTOAN. a) Enseguida, al momento. � Behar deitazut eman / mementian zue izena. AstLas 62. Batere 

konsideratü gabe / oro erho mementian. Xarlem 780 (453 mementuan). Allo jaunak mementian / behar dügü 

phartitü. Ib. 545. Behar dizügü parthitü, / Lombardiarat orai / mementian abiatü. Ib. 737. Halarik ere osoki da 

banoa eta ez deusa, mementoan dohanaz geroz. Jaur 144. Erranen deiziet mementin, / nik zer ikhusi düdan 

Pauerako bidin. Etch 270. Behar dü hunat mementin jin. Ib. 358. Urhatsa hatte dakharte, / mementean hemen 

dire. Gy 137. v. tbn. Egiat 261. Dh 138 (mementean). b) Ahora, en este momento; por el momento. � 

Mementoan apezen pagaz da solas. Bainan zer derasat? Atzo zen edo herenegun apezen pagazko solas hori. HU 

Zez 143. Bihar, bihar! Bainan mementoan zer ez dugu jasan behar! JEtchep 70. Orai sos poxi baten igortzen 

hasia nako, mementoan lanik gabe omen baita. Ib. 91 (v. tbn. 88). --Zer lanetarik bizi da? --Ho! Ahal duen 

bezala! Mementoan, zapeta ziratzetik. Larz Iru 104 (v. tbn. 128). Mementoan, baditut zer-nahi bisita egiteko han 

direnen familietarat. Ib. 138. Zazpiak apez nahi zuten, bainan mementoan apezgoa batek zuen bakarrik ukana. 

"Pour le moment". Ardoy SFran 112. c) En el momento. � Gehientsuen ustea da beste nehork mementoan jakin 

ez duen gertakari handi hori gertatu zela 1533 urtean. "Sur le moment". Ardoy SFran 110s. 

- MEMENTO BATEAN (m. baten Añ, s.v. instante). En un momento, en un instante, al instante, enseguida. v. 

MEMENTOAN (a), MEMENTO BATEZ. � Atzazal-artean / puskatuten da ardia / memento batean. Azc PB 

69. 

- MEMENTO BATEN BURUAN. � Meménto baten büín eman ziuá Barbiébórda zénài besáinko khaldü bat. 

"Au bout d'un moment, il donna un coup de coude". Lrq Larraja RIEV 1935, 140. 

- MEMENTO BATEZ. En un momento, en un instante, al instante, enseguida. v. MEMENTO BATEAN, 

MEMENTOAN (a). � Heriotzeko hirriskuan memen batez iragaten den atsegiñagatik. Ch III 12, 4. Ezezta 

liroke memento batez nahi balü. CatLan 28. Berrehun eta hogoi eta / hamabi presuna / mement batez funditu 

dira. Balad 244. Oihanian zühaiñak hasi karrazkatzen, / mement batez güziak zankhaz gora zien. Xikito 7. v. 

tbn. Jaur 175. CatS 19. Elsb Fram 101. Zerb IxtS 112. 

- MEMENTOKO. a) "Mementoko iruntziko dogu okela-zati ori, ain gara gose! devoraremos al instante (litm.: 

para el momento) ese pedazo de carne. ¡Tan hambrientos estamos!" A. b) De momento, por el momento. v. 

MEMENTOKOTZ. � Mementoko hoik ere / etsitua dute. Mattin 52. Etsitu zuen Frantsesek... mementoko. "Pour 

le moment". Ardoy SFran 217. c) (Adnom.). Del momento. � Aita Saindu berri baten hautatzea deliberatu 

zuten, mementokoaren hautua bortxazkoa zelakotz etzela bali. Zerb IxtS 107. d) (Adnom.). Provisional. 

"Mementoko auzapeza (BN-arb)" Gte Erd 263 (junto a oraingo bakarrik, denbora puxka bateko, aldi baterako 

etc., de otras zonas). 

- MEMENTOKOTZ. De momento, por el momento. � Mementokotz ene geroaz ez dakit deus segurrik! Larz Iru 

104. Mementokotz, ez daki berak zer egin. Larz Senper 46. 

- MEMENTOTIK MEMENTORA. Por momentos. � Bere seindutasuna mementetik mementera doblezkatuz ta


birazkatuz eraman zuen. Dh 263. Maithagune ta kharra bethi mementetik mementera emendatuz [...] zoazin. Ib. 

263. 

mementoka. � Por momentos. � [Printzesak] mementoka ez du gehiago kalipurik. Ganixek eta Manuelek behar 

dute bizkarrean karreatu paketa bezala. Lf ELit 211. Ferrinek partida ona; mementoka inharrosi ditu 

kontrakoak. Herr 10-10-1957, 2. v. tbn. Herr 24-12-1959, 2. 

mementokal. � Cada momento. � Ezin bazite mementokal zure büriaren ezagützian sar, sar zite [...] gütienetik 

egünian behin. Mst I 19, 4 (Ch instant guziez, Ip bethiere). Erregiña bat palazio batetan mementokal hortara 

doanian bezala. Egiat 184. 

mementoro. � Continuamente, a cada momento. � Zeren gure etsaiek baigitie tentatzen orduoro eta 

mementoro (Izal, 1727). BOEsal 221. 

mementotto. � Dim. de memento. � Ez nuela mementotto bat ere begien aitzinetik galdu nahiko. Birjin 518. 

Hortan eman diteke etzan-aitzinekotzat seinalatua den mementotto hura. Dh 59. 

memeria. "(S-saug), ramassis de gens, pègre, plèbe" Lh. 

memnotar. "Memnonidas, aves fabulosas" Lar. 

memor (G-azp? ap. A), mimor (V-gip ap. A e Iz ArOñ). � "Orzuelo" A. "Mimor, mímorra, el granito del borde 

del párpado" Iz ArOñ. 

memorable. � Memorable. � Konserbatzeagatik sekulan akzione ain memorable bat geroko denbora guzietan 

(B, s. XVIII). BOEans 887. 

memoratu (BN-lab, S). Ref.: A; Lrq. �1. "Volver en sí, cobrar el sentido después de un desmayo" A. 

"Reprendre ses sens" Lrq. �2. "(S; Foix), se rappeler" Lh. 

memoria, memorio. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur ya desde los primeros textos. La forma 

propia de la tradición meridional es memoria (memori en algunos bersolaris guizpucoanos del s. XIX y en 

Uztapide, Aresti y Salaverria). En los textos septentrionales se documentan tanto memoria como memorio desde 

los primeros textos, siendo algo más frecuente la segunda. En DFrec hay 11 ejs. de memoria, meridionales. �1. 

Memorial; inventario. v. memorial. � Memorian daroaezan gauzak erosita [...]. fJZ 99. Huna nun den nik 

behar dudanaren memoriua: esko, larru, liñoa, kobrea. "Le memorial". Volt 179. Emanes gero erregeri 

memoria bat artan aditzera ematen diogula zer deseatzen dugun. Ber Doc 135v. Memoria ene [u]gazaben trapu 

ikuzleak eruan egizanena. Mic 14v. Trevouxko Memoria famatuetan, antxe datoz atereak eta isuriak euzkeraren 

alde esan ditudan guziak. Lar, carta a Gandara 162. 

�2. (Lcc), memorio (SP, Urt I 191), memori (V-ger, AN-ulz). Ref.: Iz Ulz (jangoikuak); Holmer ApuntV. 

Memoria, facultad de recordar (en algunos ejs. de Xenpelar 'entendimiento'). "Memori txarrá daukét" Iz Ulz 434. 

� Tr. A partir de la segunda mitad del s. XIX, su empleo se reduce a escritores meridionales, casi 

exclusivamente a autores populares y bersolaris. � Bere irudi propiara gure arima kreatu / memoriaz, 

borondatez, endelgiaz goarnitu. E 11. Haren beraren ungi retenitzera eta edukitera gure memorioak moldatu eta 

konfermatu. Lç ABC B 2r. Adimendua itsutu zaikala, memoria nahasi zaikala. Ax 358 (V 237). [Bekhatuak] 

flakatzen du memorioa. Ib. 83 (V 57). Eta fida ezpazara zure memorioaz eskiribuz emazu. SP Phil 24 (He 23 

memorioaz). Memoria, entendimentua ta borondatea. Cb CatV 60 (CatB 80, CatLlo 83, CatBus 36, CatAe 66, 

CatR y CatSal 67, CatUlz 52 memoria, Añ CatAN 62 memoria edo oroipena). Memorio güti dütener erakatsi 

behar zesten aktuak. CatLan 160. O zer memória, ikastekó kóplak ta kánta banoak! LE Prog 116. Jaungoikoak 

eman dizue memoria edo oroimena beraz akordatzeko. Gco I 394 (v. tbn. II 60). Zentzua arras flakatua / 

memorioa galdua. Gy 170. Etzeukan memori illa. Xe 370. Anima galdu baten [...] / naigabe aundiyak / zer diran 

eziñ konsideratu / gizonaren memoriyak. Ib. 385. Argitasun au memoriyara / ango maisuak emana / orientalen 

kristau egin zan. Ib. 335. Ederki asko betia dauka / memoriko almazena. PE 29. Azkarra dago memoriz. Ib. 28. 

Memori argiya du. AzpPr 113. Memori trebia. Ib. 115. Begiyak ernai memori ona. Tx B I 25. Memoriya auldu, / 

izketa moteldu. Tx in Imaz Auspoa 24, 139. Gure memori flakoan. Arti MaldanB 229. Memoria galtzen bezala 

du. Larz Senper 92. Sugarrak zonbat eta zonbat etzauzkan lurrean etzanak, nahasiak, memorioa galduak. Ardoy 

SFran 154. Au zer dan ezin esan lezake / nere memori urriak. Uzt Sas 321. Etzuan iñoiz memoririk galdu. Ib. 

315. v. tbn. Mat 233. Ber Trat 59v. Harb 187 (125 memorio). Cap 115. OA 133. Arz 45. El 15. Iraz 45. SermAN 


mende. 

279


1v. Monho 136. Mg CC 172. Dh 81. Astar II 199. UskLiB 109. It Fab 182. Azc PB 166. Balad 229. Ud 109. 

Lasa Poem 64. Memorio: EZ Man I 15. Arg DevB 227. Tt Arima XV. Gç 119. ES 184. Brtc 78. Jaur 203. Elzb 

PAd 11. Elsb Fram 165. Mattin 71. Xa in Uzt Noiz 26. Memori: JanEd I 24. EusJok 65. 

�3. + memorio (Urt V 416). Memoria, recuerdo. � Hire Seme maitearen memorio saindu hunen zelebratzeko 

grazia. Lç Ins A 4r. Hire ontasunaren [...] memorioa inprimitua [...] baitauke gure bihotzetan. Lç ABC B 4v. 

Zuk, barriz, nigaz ez daukazu / bapere memoriarik. Lazarraga 1184r. Traidoreonen redeagaz / ez neben 

memoriarik. Ib. (B) 1197vb. Esan didate eztela deus memoriarik Londresen esan den armada orrezaz. (c. 1597). 

FLV 1993, 451. Odolezko sakrifizioaren memoria pitzteagatik. Harb 289. [Tunikak bere gerrikoarekin] Birjina 

Andreak bere seme Iaunari egin zerokan arroparen memorioa eta kolorea du. Ib. 452s. Orrekin aztuko da / 

Alexandro Andia / Ponpeion izena / Zesarren memoria (1658). ConTAV 5.1.5, 93. [Herioaren] beldurra eta 

haren memoria zure bihotzian sarturik orhituko zira zure hilziaz. Tt Onsa 154. Ezta oraino hil [...] Jeneral handi 

haren memoria. Ib. 3. Saindu hekin memorioa edo orhoitzapena ohoratzeagatik. CatLav 149 (V 76). Egun triste 

edo egun illunaren memoriak bildur andiaz beteko ditu. Cb Eg II 201 (v. tbn. 200). Senideak eta gurasoak bai ta 

orien memoria ere pozik larga zituena. Cb Just 9. [Mezak] sakrifizio andi onen oroizmen edo memoria berritzen 

du. Ub 200. Kentzen duela igarotako lizenzien memoria ta oroipena. AA III 396. 

- MEMORIA EGIN. Recordar. � Estaltzen eta ohortziten baititu gure bekhatuak, hezaz memoriorik ere ez 

egitekotán. Lç Ins D 1v. Bethiere hizaz memorio egiten dudalarik neure orazionetan. Lç Philem 1, 4. Memorio 

egin dugu gurutzeko ofrendaz, / sakrifizio odolsua figuraturik mezaz. EZ Man II 51. Partikularkiro [mezak] 

egiten baitu memoria denbora denaren konforme nola Eguberrietan Iesu Kristoren jaiotzeaz, gero [...]. Ber Trat 

26v. Egin bear deb memoria eta kontua atera: konsentidu ote deban [...]. OA 146. 

- MEMORIA IZAN. Recordar, tener en mente. � Pausu gabe baitut memorio hizaz neure orazionetan gau eta 

egun. Lç 2 Tim 1, 3 (He orhoitzen bainaiz). Dugun bethi memorio / gabaz eta egunaz, / geure hillgarri herio / 

begietan dugunaz. Arg DevB 148. 

- MEMORIAK EGIN. Recordar, memorar. � Zure memoriak egin / dituzte gaur elizan, / eznadien hasarra / 

ostopo baten gisan. Arti MaldanB 222. 

- MEMORIA(TA)N. (Precedido de gen.). En memoria (de), en recuerdo (de). � Haur egizue ene memoriotan. 

Lç Ins B 3r (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Hunek egin duena ere kontaturen da hunen memoriotan. Lç Mt 

26, 13 (Samper aren memoriatan, Hual aren memorian; He, TB, Dv, Leon hunen orhoitzapenetan). Egin zedin 

aren memorian. Ber Trat 10r. Aren majestadearen memorian eta representazioan. OA 45. Meza oneeek ez jakez 

opa [...] Santu arei, ezpada Jaungoikuari, santu aren gomuta edo memorijan ezkerrak emoten jakazala. Astar II 

52 (v. tbn. 210). 

- MEMORIA(TA)N HARTU. Memorizar; recordar. � Ebanjelio saindu hunen enzuteaz, ikhusteaz, irakurtzeaz 

eta memoriotan harturik obratan ezarteaz [...]. Lç Adv ** 6r. [Abisa zaitea errosarioan] Pater erraitean 

Iainkozko izaite bat [...] memorioan harzera. Harb 40. Mudantza berririk ez / memoriyan artu. Xe 399. Ikasi nai 

dituenak / artu memoriyan / jaian kantatutzeko / sagardotegiyan. Ud 18s. � (Con adj.). � Konfesorien kontseju 

onak / memorian ondo artu. In Xe 351. 

- MEMORIAN EDUKI. Recordar, tener en la memoria. � Bear dugula ezarri biotzaren erdian eta iduki 

memorian. Ber Trat 55v. Gau eta egun idukitzak hautxek memorioan. EZ Man I 17 (v. tbn. Man II 202). 

Benturaz pekatu mortal bat edo asko memorian eukezala, eztituezan konfesadu maliziaz. Cap 88. Ote zedukan 

horduan personaren bat memorian. OA 161. 

- MEMORIAN EGON. Conservar la memoria, tener buena memoria. v. MEMORIA OSOAN IZAN. � Baldin 

oraiño adimendua on badu, memorioan eta akhorduan badago, nahasten ezpada [...]. Ax 196 (V 131). 

[Gezurtiak] batari eta bertzeari zer ihardetsiko dioen aitzinetik pansatua eduki behar du [...], akhorduan eta 

memorioan egon behar du. Ib. 514 (V 331). 

- MEMORIAN EKARRI. Traer a la memoria. v. MEMORIARA EKARRI. --Munduak nola tentatzen gaitu? -- 

[...] gauzak memorian ekarriz. Ber Doc 174r. 

- MEMORIA OSOAN IZAN. Conservar la memoria. v. MEMORIAN EGON. � --Eta? Ezagutu zitia? Zer nahi 

zuen? --Memorio osoan da. Larz Senper 118. 

- MEMORIA(TA)RA EKARRI, EMAN, ETORRI... Traer, ir, venir... a la memoria, recordar. � Eta Babilon 

handiá ethor zedin memoriotara Iainkoaren aitzinean. Lç Apoc 16, 19 (He ethorri izan zitzaion gogorat; v. tbn. 

El 94 memoriara etorri). Egin ditudan bekatuak neure memoriora ekharri. Mat 312 (v. tbn. Ber Trat 12r, OA 69, 

Arz 51, Iraz 60 memoriara ekarri, VJ 10 memoriera ekarri). Bear dituz memoriara ekarri pensamentuak, 

berbaak [...] Cap 102. Gurutzeko eriotza gure oroizmen edo memoriara erakarten duana. Ub 200. Astian zeinbat 

bider jausten zinian ekarri zinai memoriyara. Zuzaeta 46. Datorkizu gomuta edo memorijara orduban euki 

zenduban [...] gustua. Astar II 135. Artian egin dituzan pekatuak memoriyara ekartia. CatLlo 61. 

- MEMORIATAN IZAN (intrans.). Ser recordado. � Hire elemosinák memoriotan dituk Iainkoaren aitzinean. 

Lç Act 10, 31 (TB Jainkoa orhoitu da zure amoinez; v. tbn. Lç Act 10, 4). 

- MEMORIAZ, MEMORIOZ (SP, sin trad.). De memoria. v. buruz (2). � Memorias ikasteko. El 1. Zeren 

egiñak diran gogoz ta memoriz artzeko nekerik bage. Mb IArg I 54. Memoriaz jakite utsa [...] baita loro batek 

ere egin dezakeen gauza da. AA III 588 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Azkar ikasten nituan memoriz. Salav 


mende. 

280


42. v. tbn. OA VIII. 

- MEMORIAZKO. Figura en SP (-ozko), sin trad. 

memorial, memoriale (Lcc). � Memorial, escrito de petición o demanda. v. memoria. � Ikus zadan zure 

memorialea, iakin dezadanzat zenbaten eske zauden. Volt 178s. Ama Birjiñaren memorial edo karta ori kolkoan 

eraman zuen. Cb Just 123. Ifinten dau memorial bat, egiten dau erregu bat. Zuzaeta 112. Memorial bat sartuko 

zioagu Españiako Gobernuari esanaz [...]. Zab Gabon 54. v. tbn. Añ LoraS 44. Tx B I 52. 

memoriatxo. � Dim. de memoria. � Asmoa artzen det [...] egunero nere buruan erabiltzeko Zuk egin 

dizkidatzun mesedeen memoriatxo bat. Cb Meza 110s. 

memorio. v. memoria. 

1 men (S ap. Lrq; Lar, H), mene (AN, S; SP, Lar, Añ), mein (H). Ref.: Alth in Lander RIEV 1911, 600; A 

(mene); Lrq (men). � Tr. Las formas del tipo menean, menera, menetik, etc., se documentan en la tradición 

septentrional ya desde Dechepare, aunque escasamente en suletino, donde sólo hay algún ej. en CatS y Casenave 

(SGrazi 82 menean); al Sur se encuentra en Lizarraga de Elcano (Doc 33 menean), Hualde, CatB (29 menetik), 

Iturriaga, Erkiaga y Anabitarte (cf. tbn. el empleo de meneko (q.v.) en autores meridionales). La forma meineko 

se encuentra en MarIl. Como sust. pleno se atestigua sólo en Mendiburu, EConst y Zerbitzari. En DFrec hay 2 

ejs. de men. 

� "Menea, puissance, autorité" SP. "Mena, pouvoir, Jainkoaren menean, ene menean da" Ib. "Autoridad", 

"jurisdicción, poder sobre otro", "mando, poder, imperio" Lar. "Alcaldía, alkatearen menea, barrutia" Ib. "Brazo 

eclesiástico, eleizaren menea, besoa" Ib. "Democracia, gobierno popular, uritar menea" Ib. "Aristocracia, 

gobierno de muchos nobles, jaun menea" Ib. "Declinar jurisdición, norbaiten meneari uko egitea" Ib. "Gure 

mena, y significa nuestra fuerza, potestad, dominio" Ib. (s.v. gumena). "Poder, dominio", "potestad" Lar, Añ. 

"Pairatu zuen Pilatosen menaren pean, il souffrit sous l'autorité de Pilatos" H. "Juridiction. Mot très rare; on dit 

généralement esküpe" Lrq. Cf. meneko. � Naiago izandu zuen Judasek [...] galdurik ekusi Jesus, ezen ez bere 

amaren, Maria Madalenaren edo [...] edozein besteren baitan edo mene onean. Mb OtGai II 246 (cf. infra 

MENEAN). Lege ezarteko menea aurkitzen da Uribatzarreagan Erregerekin batera. EConst 39. 

Hamabortzgarren mendean Tamerlan gerlari tartaro famatuak zafratu zituen jitoak eta menetik urrundu. Zerb 

Azk 14 (cf. infra MENETIK). 

� (Tema nudo, tras gen.). Bajo el poder de, bajo el dominio de. v. infra MENEAN. � [Gure herri maitea] bere 

gain beharra, bertzen men dagola. Xa Odol 179. 

- ENE, ZURE... MENERA(T) UTZI. Dejar solo, dejar por mi, tu... cuenta. Cf. infra MENERA. � Ez nazazuela 

ni zuen zerbitzaria, abandona edo ene menera utz. He Gudu 93. Iduri zuenean Jesus heienganik urruntzen zela 

eta erran behar bada bere menerat uzten zituela, orduan ezagutzen zuten bere herbaltasun guzia. Mih 125. 

- MENAGO. Más al alcance, más a mano (?). � Gorputza baino ezagut-errexago dela arima; eta gorpuzkia 

baino menago izpiritu edo gogoa. Lf in Zait Plat XXII. 

- MENEAN (AN, L, B, BN, S, R; SP, Lar, Dv, H), MEINEAN (H). Ref.: A; Gte Erd 223; Izeta BHizt2. a) 

(Precedido de gen.). (Estar, vivir, caer...) bajo el poder de, bajo la autoridad de, bajo el dominio de, a cargo de, 

en poder de, en manos de; depender de. "Jainkoaren menean erortzea, tomber entre les mains de Dieux" SP. "(A 

tu) obediencia, zure menean, menera" Lar. "Debaxo de tu protección, dominio, &c. zure menean" Ib. "Ez da 

haren menean horren egitea, il n'est pas en son pouvoir de faire cela" Dv. "Zure menean (meinean) dituzun 

onthasunak, les biens qui sont en votre possession, pouvoir" H. "Karen menean eztur utzuren gaiza korren egite 

(R-uzt), no dejaré a cargo de aquél el hacer eso" A. v. MENDEAN. � [Etsaiaren] menian ezpanengo nik nukeien 

zuzena. E 232. [Iainkoa] xidorrik ezten lekhuan orratzaren menean / lehorra bistatik ioanik gida zazu [untzia] 

urean. EZ Man II 132. Nahiago zuen iende gaixto batzuen eskuetan erori, Iainkoaren miserikordiaren menean 

baiño. Ax 146 (V 96). [Daniel] lehoin gose-minduak bere menean eta atzaparren artean edukiz gero [...]. Ib. 

131 (V 86). Iainkoak kreatu dituela [emazteak] halakoak, non zuen menean daudezila, ohore eta errespetu 

geiago eman diazazueten. SP Phil 395 (He 400 zuen menean eta beharrean). Gauza hori osoki zure menian 

duzu. AR (ap. H). [Billdu ziren] egiterako gerla, haren menean / bakotxak bere moldean. Gy 154. Ikhasia ez 

huzkur yartzeko lanean, / ohointza izaten da alferren menean. Hb Esk 167. Nork utziko zituen bere [...] ontasun 

gaindiak? Nor yarriko zen berthute hertsien menean? Hb Egia 88. Arthaldetto bat daukat an nere menean. Elzb 

Po 192. Eta zure senharraren menean eta haren nausitasunaren pean izanen zare. Lap 132 (V 61). Portugaleko 

erreginak, bi aitorenseme bazituen bere menean. Arb Igand 104. Hanbat gaixtoago apezen menean gazteria 

idukiko duen erresumarentzat! JE Bur 55. Luzazago iduki baituke iguzkiak bere argi beroaren menean. Ib. 85. 

Behinere bezain azkar lotzen dira guduari, hainbertze diruren gorabehera heien menean dela orhoitzeak 

berotzen dituelarik aitzina. Ib. 32. Girixtinoki naute altxatu / artarik handienean, / atxikiz bere menean / beti 

erakuspenean. Etcham 96. Berrogoi urthe hartan Israelitak beren menean zagozkaten filistindarrak. Zerb IxtS 


mende. 

281


48. Nikanor-ek arrokeriz lez erakutsi nai deutsa antxiñako laguntzarrari badaukala bere menean neskatilla zer 

bat. Erkiag BatB 179. Gaztigu garratzenen menean, ez dute [...] bertze lan bihirik hartzen ahalko. Lf in Zait Plat 

XVII. Ikusiz hor bere menean, aspaldian ukana etzuen partida. "Là sous sa coupe". Ardoy SFran 180. v. tbn. 

CatLav 26 (V 20). � (Precedido tema nominal nudo). � Nihor gutik munduan hain gorphutz sanoa [...] / ikusten 

dire hetan, bizi luzenean / ezdirenak izatu, miriku menean. Hb Esk 186. 

� (Sin que le preceda gen.). "(Los que están en) obediencia, menean daudenak" Lar. "Adjudicar, eskuperatu, 

meneratu [...] menean paratu" Ib. � Geiena dakitenak / gaurko egunean, / idukitzen oi dute / mundua menean. It 

Fab 103. Haurren begiek, haurren irriek ez gauzkatea menean? Ox 71. Behar ditugu bideak hartu populu 

horren menean atxikitzeko! Zerb IxtS 32. 

b) (L, BN, R ap. A; VocBN, Dv). (Precedido o no de gen.). Al alcance (de), a mano; a tiro de, a distancia de. 

"Men, portée, distance à la portée" VocBN. "Eskuaren menean, à portée de la main" Dv. "(Al) arbitrio, alcance. 

Eskuaren menean, al alcance de la mano" A. � Iakiteko duzu Berthumeko irlatik atherat badela baxa bat peza 

kolpe baten menean. INav 54. [Zikiro ederrena, gizenena,] ase on baten gaia neretzat menean. Gy 236 (en boca 

de un cuervo; v. tbn. 163). Gripaminok baderroie: / [...] Othoi, hurbillago yar zakizkidate. / [...] Ikhusi orduko 

menean partidak [...]. Ib. 234s. [Oiloei] egarria etzaiote jasanarazi behar; [...] premia da ura menean izan 

dezaten bethi. Dv Lab 288. San Iñazioren ganbarak eta komentuko elizak murrua arte zuten; murrua urrarazi 

zuen Salbatzaile dibinoa bethi bere menean ukhaiteko. Laph 191. Pilota guziak pareta horrek plaza barnean 

atxik letzazke, zola hartako erreturnalariaren menean. Zby RIEV 1908, 86. Fededunen menean Elizak ezartzen 

dituela Saindutzeko behar diren guziak. CatJauf 66. Alhapide guziak ukan ditzatengatik menean, hurbil. JE Bur 

49. Kurutzefika bat eskuaren menean; urruntxago [...]. Ib. 188. Zorigaitz, tokien hustera ez aski goiz ernaturik, 

makila-palangaren menean egon zireneri! Barb Sup 146. [Ihiztariak urtsoa] orai du menean, / harma begipean. 

Ox 102. Eskuineko mathelan jotzen bazitu nehork, menean emozu ezkerrekoa ere. Leon Mt 5, 39. Ez ote zuen 

hartu nahi menean zuen "errege bide" bakarra? "Qui était à sa portée?". Ardoy SFran 286. Hiri nausitik ez hain 

urrun, zaldi trosta baten menean. "À distance d'un trot de cheval". Ib. 61. 

� (Precedido de sust. vbal. con suf. -t(z)eko). � Garbiki mintzatzeko eta orok aditzeko menean, izenda ditzagun 

beren izenez erhokeria batzu. JE Bur 47. Merkatua hasi gabe ezarria da athean [...] orok ikakurtzeko menean, 

zenbat egin dezaken egun hartan kiloak. Ib. 172. Landa zak lurrean, orok ikusteko menean. Zerb IxtS 42. � (Con 

reduplicación intensiva). "Men menean duzu, lot zakizko, vous l'avez tout à portée, tout près, saisissez le" H. 

- MENEAZ. "Autorizadamente" Lar. 

- MENEKO. v. meneko. 

- MENEPEAN. (Ines.). Bajo el dominio de, bajo la autoridad de. v. supra MENEAN. � Nula deitzen dira 

Jinkuari menepian egon ziren aingüriak? CatS 21. 

- MENERA (BN-lab ap. Gte Erd 223; Lar, Dv), MENERAT. (Precedido de gen.). a) (Traer, dejar, ir...) a manos 

de, al dominio de, bajo el dominio de, bajo la autoridad de, bajo el poder de. "Bere menera ekharriko du, 

l'amenera en sa puissance" SP. "(A tu) obediencia, zure menean, menera" Lar. AxN explica men (190), por 

menera (v. ej. de Ax en 2 men (3)). � Orduan Iainkoa exaltaturen da eta kreatura guzia haren botherearen eta 

handitasunaren menera humiliaturen. Lç Ins E 5v. Aithortzen dut zoaztela / munduaren artera / ardiantxa 

mansoak nola / otso goseen menera. EZ Noel 114. Ez nazazula utz gaizki / erraleen menera / bañan har ezazu 

[...] / ene defensa. EZ Eliç 238. Etsaien menera / eztuela utziren. Ib. 258 (tbn. en Arb Igand 86). [Iosef 

patriarkaren anaiek] guti usterik, bere anaia salduaren beharrera eta menera ethorri ziren. Ax 328 (V 218). 

Scipionek konkestatu zuela eta bere menera ekharri Espainia guztia. ES 98. Erromarrek Espainia irabazi eta 

bere menera zutenean. Ib. 401. Etsaien menera eror zitezin beldurrez. Ib. 111. Libertate osoa ematen bait diote 

bere bihotzari [...] eta libratzen Satanen tronperien menera. He Gudu 33 (v. tbn. 101). Zuhurzat eta yakinzat 

daukagun gizon baten menerat oso osoak ematen gare. Mih 105. Bada oraino ñaurek, ez bainaz beizik gizon bat 

izaririk berzen meniara. Hual Mt 8, 9 (Lç berzeren meneko). Elizaren menerat bil zitzan hango jendeak. JE Ber 

68n. Bixtan duk ere batzuetan aztaparrak pixka bat pisuegi hedatzen ditiagula gure menerat bildu ihizieri. Larz 

Senper 24. Goiz aretan, sozio bi zuritu zituan, bere menera jarri. Erkiag BatB 19. Betiereko Ederra nehork ezin 

ikus ez bada bera bet-betan jausten gizon-gogoaren menerat. Lf in Zait Plat XX. 

b) (H), MEINERA (H). Al alcance de. "À la portée, à portée. Ene menera heldu bada, menera heldu bazaut, s'il 

vient à ma portée, s'il me vient à portée (de manière à pouvoir le saisir, en faire à ma volonté)" H. � Hemen 

kausitzen dire giristinoak jakin behar dituen egia premiatsuenak [...] mintzaira garbi batean, izpiritu guzien 

menerat ekharriak. In Lap II. [Eriari] tronaduratik eskuen menera jauts bekio soka bat azkarra ziri bat datxikola 

beherean trebes. JE Bur 189. 

- MENETIK. (Precedido de gen.). (Salir, librar...) del dominio de, del alcance de. � Iangoikoa, zuk begira 

etsaiaren menetik. E 235. Ioaiten aizenean eure partida kontrastarekin majistratuagana, enseia adi bidean 

haren menetik ilkhiten. "D'être delivré de lui". Lç Lc 12, 58 (TB harzazu hartarik libratzea). Damnazione 

eternalaren menetik ilkhirik bizitze eternalaren ukhaiteko. Lç Adv ** 6r. Goardatuko zituela ur eta uholde 

guzien menetik eta arriskutik. ES 389. Suzana nork du libratu / [...] korronpitzaileen menetik? Monho 148. 

Bekhatuko heriotzetik eta debruaren menetik atherarik. Dh 148. Zaude urrunsko bethi zoroen menetik. Gy 196. 

Itsaso handia da hedatzen negutik / herria beiratzeko lasterken menetik. Hb Esk 86. Ikhusten baduzu belharra 


mende. 

282


iragaiten hari dela [...] ebaki zazu laster [...] eta khen zazu uraren menetik. Dv Lab 124. Abilenak ihes egin 

zuela eta bertzea [...] ezin urrundu zela aski laster Manuelen sagardearen menetik. Elzb PAd 45s. Bigarren 

ohantze bat, zointan amaren menetik urrundu gazteek haren mintzoa baitute entzunen. JE Bur 212. v. tbn. Harb 

360. Hm 127. � (Precedido de tema nominal nudo). � Populu salbatzeko gosete menetik. Hb Esk 63. 

- MENEZ. (Precedido de bere). Espontáneamente, por su propia iniciativa. � Non, usterik gutxienean, bere 

menez, asten dan Poli. [...] "Inazio gure patroi aundiya [...]". Anab Poli 88. 

2 men (SP, Gèze), mein (H). �1. Momento, instante, época, sazón. (Los ejs. de meneko en Etcheberri de Ziburu 

podrían quizá interpretarse como 'oportuno, conveniente, adecuado'). � Tr. Documentado en Etcheberri de 

Ziburu, Argaignarats, Haraneder, CantIzp e Inchauspe. � [Hillak bitzturen dire]. Guztiak iaikiren dire adin 

gordiñenean / eta gizonak indarra gehien duenean. / Haurrak bada men hartara dire aitziñaturen / eta agureak 

ere harat gibelaturen. EZ Man I 81. [Arimari falta ariña] zaio azkeneko menean barkhatua. Ib. 117. Hura ohi da 

Iaunaren sentenzia larria / hill beharrari menean iustuki egotzia. Ib. 48. Bañan hargatik ez tituk barkhatzen huts 

larriak [...]. / Eztela aski meneko gaixtoen urrikia. Ib. 52. Iongoikoak deklaratzen daroe sentenzia / ezagutza 

galtzerako menean egotzia. Ib. 58. Baita eri naizenean apheza abisatzera / sakramendu menekoak dathordan 

ematera. EZ Man II 52 (H, s.v. meneko, traduce: "les derniers sacraments"). Arren bada andre kredit / guztiz 

handitakoa / ardiats diezaguzu / fabore menekoa. EZ Eliç 397. [Gure Iauna, itsasoan] ez ondora bai ondora / 

menera hurbilduak / eman zintuen salbora / zure dizipuluak. Arg DevB 215. Espos-arroparen eragiteko, ez egon, 

espos dibinoaren aiñtziñera goateko menean yauntzi behar duzun mugaraiño. He Gudu 125. Iaunaren aitzinera 

agertzeko menean. He Gudu (ap. H, que traduce: "au moment de paraître"). Zu zaitudan menetik. 'Du moment 

que je vous possède'. CantIzp (ap. H). Galtatzen deizüt zure lagüngoa ene biziaren azken meneko, phüntü 

izigarri hartako. Ip Hil 261. Birjina Maria, bere konzebizioneko lehen menian [...]. Ib. 14. Eta gure hiltzeko 

menian merezi dezagün haren ahotik entzütia: [...]. Ib. 131. Amak haren sortzeko menian amets egin zian sorthü 

ziala otso hüme bat. Ib. 54 (éste ej. podría quizás corresponder a MENEAN (v. infra)). 

�2. (L ap. A, que cita a Ax). Momento difícil, trance. � Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu, Axular y 

Duhalde. � [Eliz-Amaren Lege Sainduak] Sathan ere iziturik bidaltzen dik lezera / eta etsaia erkhartzen nahi 

dugun menera. (Interpr?). EZ Man I 28. Arren zeruetan adi zazu ene othoitza / zein egiten baitut menak 

khexaturik bihotza. EZ Man II 115. Egiten ezpadut kontu zure legeaz / mehatxatzen nauzu pena fiñamendu 

gabeaz. / Men hartan naiz (Iongoikoa) huts egin dut legean. Ib. 71. O Iainko Semea, arren / [...] zaren ene 

ararteko / herstura eta menean. EZ Noel 142. Ez gaitzatzula bada othoi, / abandona menean, / bañan zagozkigu 

hurbill / bethiere aldean. EZ Eliç 290. Orduan da mena, orduan da mina, orduan da azken adina eta peril 

guztien gaiñeko perila. 'Entonces es el extremo, entonces es el momento crítico'. Ax 188 (V 127). Juduek hilarazi 

zuten Jesu-Kristo, bere nahitarat hiltzeko menean ezarri zena. Dh 222. Juduek gisa guzietara eskarniatu 

[...] zuten Jesu-Kristo. Giristino sakrilejoak are tratamendu izigarriagoen errezebitzeko menean ezartzen du. Ib. 

221. 

�3. (B, BN; H, que cita el ej. de Ax). Ref.: A; A Apend. "Necesidad" A. "(B), dependencia" A Apend. � 

[Aberatsak] nehoren men gabe, berak baitu bere dina eta behar duena. Ax 190 (V 128). 

- MENEAN. (Precedido de sintagma vbal. con suf. -t(z)eko). A punto de. "Hiltzeko menean zelarik, quand il se 

trouva en danger de mourir. Zurubitik erortzeko menean izan naiz, j'ai été sur le point de tomber de l'échelle" Dv 

� A. v. infra MEN-MENEAN (c). � Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu, Argaignarats y autores 

septentrionales de los ss. XVIII y XIX. Son escasos los ejs. del s. XX. � Ezen gose gaitzez gare fiñatzeko 

menean. EZ Man II 146. Ikhusteko non nabillan / ala zure ondotik, / ala menean nabillan / hastanzeko bidetik. 

Arg DevB 229. Gure artha guzia behar da izan gure bizia gehiago saindutzea [...] gure nekheen saria izateko 

menean bagiñe bezala. Ch I 19, 6. Bere erregelatik urruntzen dena osoki galtzeko menean da. Ib. 25, 7 (SP 

erorteko peril agerian da). Lauster egizu ni laguntzera; ene etsaien eskuetara erortzeko menean naiz. He Gudu 

115 (v. tbn. 136). Ikhusi zuenean hiri hura hartua izateko menean, su eman zioen bere palazioari. Lg I 347. 

Armada oso bat galdua izateko menean aurkhitzen zen ur eskasez. Ib. 369. [Aingeruak] adiarazi zarotzun 

Jinkoaren ama billakatzeko menean ziñela. Mih 29. Zerutik desterratua eta ifernuko surat erortzeko menean, 

horra zure estatua. Brtc 172. Jesu-Kristori, / hiltzeko menean / zenean jarri / baratze batean, / odolez izerdi, / 

zitzaion etorri / zerutik aingeru bat. Monho 94. Gogorxko zerbaitek yotzeko menean / zu kausi zaitezkenean / 

kolpea hartzetik zu begiratzeko. Gy 92. Afrikanoek [...] [Espainiarat] egin zuten gaindi, / zortzigarren mendea 

hasteko menean. Hb Esk 49. [Nola] hiltzeko menean den bezperan oilasko hexur bat zintzurrean gelditurik! Elzb 

PAd 60. Eritü zen ama hori eta hilzeko menian jarri. Ip Hil 115. Urean egotua naiz bi orenez, eta zenbat aldiz 

ur-zolarat jausteko menean. Prop 1905, 233. Eta gero, lephoa eta bizkarra hausteko menean, izerditan, 

odoletan. Barb Leg 141. � (Precedido de part.). � Yuliano kondeak alaba kaustean / esposatuagabe, haur egin 

menean [...]. Hb Esk 49. Gero hainitzek lana, zorren pagatzeko; / erreka yo menean, khexamenak yoko. Ib. 209. 

- MEN IZAN (intrans.). "(BN), tener necesidad. Hori ezta nehoren men, no tiene necesidad de nadie" A. "(L), 

désir violent, soif de" Lh. � Presondegian dagona ba daki eta edozeren men izango dana, edozeren bearrizana 

izango dauana. Erkiag BatB 194. 

- MEN-MEN. a) Momento, instante. � Ez men men bat ere zu gabe. Arbill III 21, 21. Eta oren eta men men 


mende. 

283


guzian. "Per singulos dies et momenta temporum". Arbill IV 17, 13 (Ch IV 17, 4 egun guziez eta momentu 

guziez ere). b) "Justo, ajustado, (c.) diña, doia, men mena" Añ. "(Ni) más ni menos, doi doia, men mena" Ib. 

- MEN-MENEAN (SP, vEys, Lh). a) "Au même instant" SP. "Men menen etorri da, il est arrivé juste à point" 

vEys. "Au même moment, au moment même, juste à point" Lh. � Egia dela [aphez] guztiek hilltzeko orenean / 

[falten] absolbitzeko eskua dutela men menean. EZ Man I 22 (Harriet traduce: "[ils] ont tout à leur disposition le 

pouvoir d'absoudre"; cf. MEN-MENEAN s.v. 1 menean). Eta manatu duen men menean bere burua 

obediarazten duela. Arbill IV 5, 5. b) (Lar, Lar Sup, Añ, msLond ap. A). "Llegar a los últimos lances, aprietos, 

men menean jarri" Lar. "(A más no) poder, men menean, etsi etsian" Ib. (tbn. en Añ). "Ultimo, en lo último, 

apretado" Ib. (tbn. en Añ). "Justamente, ajustadamente" Añ. "Cabal, cabalmente" Ib. "(msLond), ten con ten, 

justamente" A. � Orai bada, orai men menean iarri gabe, sukharrak nahasi gabe eta eritasuna iaundu gabe, 

egintzatzu gero egin gogo ditutzun ongiak eta deskarguak. Ax 218 (V 145). c) (L, BN-ciz-baig, R ap. A). A 

punto de. "Atzemateko men-menean, a punto de cogerlo" A. � Gure ahalak ahitzeko men menean ditugularik. 

Prop 1906, 79. � "Mendian gora zoan ta, men-menean zelarik, erroiztu ta amildu zen (L-ain), [...] estando a 

punto de llegar" A. 

- MEN-MENERA. "Llegar a los últimos lances, aprietos, [...] men menera etorri" Lar. "Au dernier moment" 

vEys, que cita el ej. de Axular. � Miserikordios da Iainkoa, maite gaitu, on derizku [...] men menera 

gaitezinean eztiazaigu falta. Ax 136s (V 89). 

3 men. � (Precio) mínimo. v. mehe (9). � Gauza batek balio du prezio erdikoan ogei, gorenean ogei ta bi, 

menenean emezortzi (199). 'Al precio más bajo'. LE-Ir. Dezake sal ogei ta bitan, ta yago ez; dezake erosi 

emezortzitan, gutiagotan ez; ta ark pasatzen dena andik ta onek faltatzen dena meneraño beaute errestituitu 

arimaren penan (199). 'Para llegar al precio mínimo'. Ib. 

4 men (V, G-to, AN, B; Añ, H (V), Zam Voc). Ref.: A; Iz ArOñ; Inza EsZarr 177; Izeta BHizt2. �1. "Sencillo, 

fino" Añ. "Dócil, fino, obediente" A. "Humilde. Men-mena, menagua, muy manso, dócil, humilde" Iz ArOñ. 

Según el editor, se encuentra tbn. en el Urteco de Lizarraga de Elcano. Cf. ben. � Beste edozeinbere seme 

umilena baiño bere menago edo obedientiago. Astar I app. VIII. Begiraturik bere arpegi menera / zirudian 

eukala aingeruarena. AB AmaE 320. Eutsi zurrut bat Txomin / neure auzo men da ona. Azc PB 90 (in Ur 

PoBasc 230 neure auzo ona). Aitan antzeko alabaak eta Aman atzeko semeak izaten direala seme-alabarik 

zintzo ta men da zoritsuenak. A BGuzur 108. Izan zaitez otzana, mena eta esanekoa. Itz Azald 203 (v. tbn. 104). 

Zintzo, mena, zotill, zuzen, apal [dakusgu]. Ayerb EEs 1912, 179. [Mendiko aur, Urbia] zein zara artaldeokin / 

men ta gustagarri / basoko Birjiñaren / laguntzaille garbi. 'Venusta y seductora'. Gand Elorri 65 (v. tbn. otro ej. 

en la misma pág.). O Birjiña, goi-eskeari / "bai" zintzo beziñ mena eman zeniona. "Humilde". Gazt MusIx 137. 

Ondo mena ta jasoa degu Fray Luis elerti doaiez. Ib. 59. � Bein batez joan zaio Eleder men-mena. 

"Humildemente". Or Eus 373. �2. "Candidez, sencillez, (c.) toles bagea, men-mena" Añ. 

- MEN EGIN (menegin Lar, H). Obedecer. � Tr. Documentado en la tradición meridional desde finales del s. 

XIX. En DFrec hay 7 ejs. � Nork ohoratzen ditu gurasoak? Menegiten, laguntzen eta begiratzen [...] dituenak. 

Legaz 27. Zeñi menegitera edo obedezitzera guziok gaude bearturik. Ib. 18. Ikusi nuan menegintzen gozoro 

nagusi zar eta urdurituai. Ag Lar 558. Norberen gogoz ugazabari men egitten eztautsona, nekatu egitten da. Otx 

117. Nor ote da au, aizeai ta itsasoari agintzen ta aiek men-egiten dioten au? (Mt 8, 27). Ir YKBiz 188. Aita 

Santuaren irakaspenai men egin bear dautse ta menik eztagioena [...]. Eguzk GizAuz 158. Zure nai betikorrari 

men egiñez. "Serviens" Or Aitork 309. Maisueri men egitea agintzen baitzidaten. "Obtemperare". Ib. 20. 

Errespetuz edo bildurrez danok men egiten zioten. Etxde JJ 40. Zarrari men egitian / irabazten du gaztiak. BEnb 

NereA 83. v. tbn. BPrad EEs 1914, 218. Zait Sof 189. Mde HaurB 37. � Men egitentxe zun, baiña berriro beure 

oldarrez zetorren. "Cedebatque mihi paululum". Or Aitork 236. Sortzaileari baiño sorkarieri men egiñago 

diotenak. Ib. 169. 

- MEN ON. Respeto. � Men ona zor bazaio munduan iñori / Jainkoaren ordeko agintariari. "Se debe respeto". 

Or Eus 18. 

5 men. � Facultad, capacidad. � Bemallakoena izan da orain arteko jolasketa [...]. Baño [...] Lope Ibañez 

Okerra, bere menak ondo jakinda [...]. A EEs 1917, 210. --Zer da irudimena? --Len menakaz (sentzun) artuneko 

era oarkarrak barriztuteko ta eurakin naste barriak egiteko gaitasuna. EEs 1925, 83. Gizonaren gorputz-menak 

onixek dira: ikusmena, entzumena, [...] usaimena. EEs 1931, 19. Baititu iguzkiak / zernai tauparazteko / men 

zoragarriak. 'Virtud'. Ldi BB 158. Sorgortzen zaizkio atzaraldiko Oroimena eta Adimena [...] bai eta ahaztutzen 

du bi men hoiek gogoratzen zioten gauza guzien hil-behar hura. Mde Pr 372. � Menak ixildu ziran, eldu zan 

goznarra. "Acalláronse las pasiones". Laux BBa 98. 

6 men. "(L-côte), con grandes ganas de hacer" A. 


mende. 

284


7 men. "(G-goi), mina" A. v. mea. 

men. v. ben; omen. 

1 mena. "(V-m), cubierta interior del colchón. No se suelta sino para lavar la lana" A. 

2 mena. "(S; Arch), pero" A. v. baina. 

3 mena. � Almena. � Nengoala menaetan. Lazarraga 1197r. Eiz ona / itxi dinat menaetan. Ib. 1197r. 

menade (Lar, Añ, H). � "Realidad, ingenuidad, verdad" Lar y Añ. 

menaia. v. menaiu. 

menaiatu. v. manaiatu. 

menaieria. � Zoo. "Menayeria, da establimendu handi bat, Parisen eta asko bertze hiri handitan aurkitzen dena, 

zeinetan hazten eta arthatzen baitire munduko toki urrunenetarik bildurikako animale arraro eta salbaienak" Gy 

279n. � Ziduritzon epher hari / behar zuela iguriki / kariño eta tratu ona [...]. Duda gabe egiñen zuzten ohoreak 

/ hek menaieriakoak. Gy 278s. 

menaitza. v. benaitza. 

menaiu. �1. Boda, casamiento. � Ikhusi izan ditut nik asko menaiu; / ez zait zalegarri xoil bat iduritu. 

"Hymens". Gy 203. Barkoxeko merian diren paperek erakusten dute menaiu hortan sei haur sortu zirela. Lf ELit 

172. �2. + menaia. Menaje, ajuar. � Orduan zuen kuxian / bere menaiua hark harat eraman. "Pénates". Gy 232 

(v. tbn. 202). Oraiko andrekin dut... / kasik etsitzeko: / Botaka nabilate / moden segitzeko. / Tinduz emokatuak, / 

erdi-beztitzeko! / Zer etxekandre-gaiak / menaian sartzeko. Etcham 222. � Provisiones. � Lusagar, gaztena, 

ilar, / esne, arto eta xingar... / menaiu horrek emanen dauku / gorputzean indar! Etcham 189. 

menaiu. v. manaiu. 

menaje. v. manaiu. 

menaki. v. benazki. 

menaldeera (Lar � H). � "Rebeldía", "rebelión" Lar. 

menaldeti (Lar � H). � "Rebelde" Lar. � Errebeldea edo menaldetia [...] malizia ikasi duena. LE Urt 36 (ms. 

13v errebél). Abere gaizto bat bezela bridaztatuko zenduket: menaldeti bat bezela tratatuko zenduket. Kortazar 

Serm 11. 

menaldetu (Lar � H). � Rebelarse. � Kastillan zirelakoz jendiak menaldetü. Egiat 179. 

menaldi. �1. "Severidad" Lar. �2. (H), benaldi (H). "Grave, sérieux, sévère" H. 

menaldiro (Lar � H), benaldiro (H). � "Severamente" Lar. "Sévèrement, sérieusement" H, que cita el ej. de 

LE. � Oni erran zion mutikoak sebero edo menaldiro: [...]. LE Urt 35 (ms. 13r sebéro). 

menaldiza (det., Lar), menalditza (det., H), benalditza (det., H). � "Severo" Lar. 

menaldiztu (Lar � H). � "Severizarse" Lar. 

menaldu (BeraLzM). Neol. creado por AG hacia 1896. � "Menaldu (facultar, dar poder), de men (facultad)" AG 

2335. "Delegar" BeraLzM. 


mende. 

285


menamendu. v. manamendu. 

menande (Lar � H), benande (H). � "Autoridad", "representación, autoridad", "crédito, estimación, autoridad" 

Lar. � Salamancak dakizkian eta zabaltzen dituan menandearekin. Ag Lar 550. 

- MENANDEKO (Lar, H), MENANDEZKO (Lar), BENANDEKO (H). "(Hombre) autorizado, respetable" Lar. 

menandegetu (Lar � H). � "Desacreditar" Lar. 

menandetu (Lar, VocCB (s.v. izendatu) � Dv, H). � "Autorizar", "acreditar" Lar. 

menapertu. "Avasallar" Lar. 

menarau (Lar � H). � "Juro, menaraua [...]; jurista, el que tiene juro, menarauduna" Lar. 

menarru (Lar � H). � "Virilla", "vitella" Lar. 

menasdilista. "Lentejuela" Lar. 

menaskin (-iñ Lar � H). � "Metalario", "químico" Lar. � Lau urte dira [...] Juan Bautista Dumas, menaskiñ 

jakintsuak ziola: [...]. Ant EE 1884a, 422. 

menaskindari, menaskidari (Izt VocC). � Químico. � Menaskindari batek, urre, zillar ta beste edozein 

menasta [...] garbiro bereisten dituen bezin ondo. Izt C 7. 

menaskintza (Lar), menazkintza. � "Química, arte de preparar metales" Lar. "Químico, lo que pertenece a la 

química, menaskintzakoa" Ib. � Ez dezagun zororo azpiratu nai izan Jaungoikoaren neurtezdea menazkintzako 

lantegi estu batean. "Laboratorio químico". Otag EE 1884a, 312. Jakituria [...] zeru goietako izarretakoan eta 

menaskintzakoetakoan [...] egin izan diran aurrerapen [andiak]. Itz Azald 209. 

menaslora (Lar, Izt VocC), menastalora (Dv). � "Caparrosa" Lar. "Vitriolo, caparrosa" Izt VocC. "Sulfate de 

cuivre" Dv. � Badira meatzeak [...] menaslora, bermejoia eta likurta ematen dituztenak. Izt C 69. Batzuek diote 

menaslora urak ondorio hobeak dituela bertze errekituek baino. Dv Lab 50. v. tbn. Menaslora: IPrad EEs 1915, 

121. 

- MENASLORADUN. � Iturri bat burni ur otz menasloraduna ematen dabena. 'De vitriolo'. Izt C 98. Erri 

onen mugapean badira ur menasloradunak ere iori. Ib. 99. 

- MENASLORA BERDE. Vitriolo verde, sulfato de hierro. � Uretan urtharazten duzu libera bat menaslora 

berde. Dv Lab 160. 

- MENASLORA URDIN. Vitriolo azul, sulfato de cobre. � --Nik ez dakit zer den menaslora urdina. -- 

Frantsesek deitzen dute sulfate de cuivre. Dv Lab 49. 

menasloratu. � Sulfatar. � Erain dezake zathi bat hazi menasloratuarekin. Dv Lab 50. 

menaspen. � Autoridad. � Maite ditudala hanitz ene menaspeneko diren haurrak. Prop 1897, 105. 

menasta (Lar, Añ, Izt VocC, Dv, H), menast (vEys), menaste (Lar), menazte. � "Metal", "mineral" Lar. 

"Fundición, menasteak urtzea" Ib. � Tr. Documentado al Sur en Larramendi, Aguirre de Asteasu, Iztueta y en 

autores de la segunda mitad del s. XIX y primera del s. XX. Al Norte lo emplea Duvoisin. Hay menast como 

primer miembro de compuesto en Larramendi e I. Pradere, y seguido de adjetivo en Aguirre de Asteasu y 

Etxegaray. Iturzaeta emplea menazte. � Menast urtua molde batean sartuko baliz bezala. AA III 540 (v. tbn. 

Etxeg EE 1882c, 562 menast urtuak). Urre, zillar ta beste edozein menasta. Izt C 7. Zilharrik eta kobre 

menastarik Jaunari eskaini ziozkan. Dv Ex 35, 24 (BiblE brontzea). Menazteak urtuteko aldiyetan. Itz Azald 93. 

Orrelako menasta darabilkite oraindik ere Urbasako artzaiak beren ardiak margozteko. JMB ELG 47. v. tbn. 

BPrad EE 1897b, 455. EEs 1913, 247. � (Como primer miembro de comp.). � Gure egille andiari [...] menast 

ol sendo au jasotzen diogu. "Tabla sólida de metal". Lar DT LXXXII. Zer menasta mueta ateratzen zuten garbiro 

ez badakigu ere. Izt C 66. Neure jakintza laburrak [...] menasta gauzetan. R. Murga EE 1895b, 491. Menastur 

osasungarri eta ureztegiko sendetxeak. IPrad EEs 1915, 101. Garai onetan agertu ziran lenengo menasta-gauzak 


mende.


(eztenak, ezku-uztaiak [...]). JMB ELG 71. Ez bait zan arteraño lur eta menasta-ontzirik iñon sortu. Ib. 44. 

Illatiak egiten duten menasta-ots me-meaz. Ib. 86. Menasta-tresnak. Ib. 75. 

- MENASTA-GARAI. Edad de los metales. � Neolitos edo arlaban-garaia; eta azkenik menasta-garaia. JMB 

ELG 13. Menastagaraiko artzaiak, danak euskaldunak izan ziran. Ib. 25. 

- MENASTAKO. "Metálico, menastekoa, metaillukoa" Lar. 

- MENASTAZKO. (Adnom.). "Almirez, amireza, menastazko motrairua" Lar. "Copa, brasero de metal, kopa, 

menastezko suontzia" Ib. � Geroztiko euskaldunak menastazko aizkorai ezarri zizkioten. JMB ELG 84. 

menastarri. � "Piedra del toque", "quixo" Lar. � Pazienzia edo eroapena da menast-arria zeinetan ezagutzen 

dan humiltasuna. Añ LoraS 167. Herejetzarren tranpa ta arti-magañai igarritzeko menastarririk seguruena. 

'Piedra de toque'. Aran SIgn 99. 

menastori (Lar), menaste ori (Lar). � "Azofar, latón" Lar. "Alchimia, cualquier metal dorado, menaste oria" Ib. 

menastoriki. "Oropel" Lar. 

menastorikin. "Latonero" Lar. 

menastorri (Lar � H). � "Lámina, plancha" Lar. "Hoja de metal, menast-orria" Ib. � (Con -ko, adnom.). 

"Lámina, pintura, menastorriko anzestea, lamina" Lar. 

menastorrikin. "Laminero" Lar. 

menatasun. � Obediencia (?). � Emakume pekatari gajo ura Jesusen aurrean ikusteak on-gura, menatasuna 

eta naikunde beraak biotzean sortutzen ditula. Ayerb EEs 1915, 291. 

menats. "(Sal), cabellera" A. 

menatu (Lar � H). � "Formalizarse" Lar. 

menhatu. v. 1 manatu. 

menatura. "(L-ain), vulva, abertura externa de la vagina" A. 

menausle (Lar � H). � "Desobediente", "inobediente" Lar. 

menauste. "Desobediencia", "inobediencia" Lar. 

menautsi (Lar � H). � "Desobedecer" Lar. 

menaz. v. benaz. 

menaza. v. menazu. 

menazatu (Añ). � Amenazar. v. mehatxatu. � Katixak / nizu menazatzen / adarrak deistadala / luzerik eginen. 

AstLas 58. Menazatzen naik deitzez / jujiaren aitzinila. Ib. 56. Charlesek galthatü zeion arreba, menazatzen 

zialarik gerla eginen zeiola ezpazeion emaiten. Ip Hil 42. 

menazpiko (Añ, H). � "Vasallo, (c.) menpekoa, men-azpikoa, mendekoa" Añ. 

menazpikotu. Harriet lo da como sin. de mendetu (q.v.). 

menazu (Añ), menaza (Añ). � "Amenaza", "reprensión" Añ. � [Juramentu] zemaizkoa, gatxezkoa, 

menazuzkoa. Añ MisE 196. En DFrec hay 2 ejs. de menazu. 

menbrana. � Membrana. � Oneek dira neure ustez zure kutisa, kutikulia ta menbranak. Mg PAb 85 (en boca 


mende.


de Maisu Juan; corregido por Peru (ib. 85) en mintzak). 

menbre. v. mienbro. 

menbren. v. mendre. 

menbro. v. mienbro. 

1 menda (V, G, AN, L, Ae, Sal; SP, Lar, Izt C 46, Lcq 128, H (G)), menta (R), benda (V-gip, AN-ilzarb-olza). 

Ref.: Bon-Ond 148; VocPir 607; A; Elexp Berg (menda). � Menta. "Hierbabuena" Lar, Añ e Izt C 46. Cf. menda 

en VocNav y Echaide Orio 125. v. ahamenta. � Tr. Menda es la única forma documentada en textos 

occidentales. Al Norte hay menda en Haraneder y Duvoisin y ment(h)a en Leiçarraga, TB, SalabBN y Leon. � 

Baradizu menda berde (Oración popular navarra, s. XIV). TAV 2.2.15. Menta eta anisa eta kuminoa. Lç Mt 23, 

23 (He, Dv, Ur, Samper, IBk, IBe menda, TB, SalabBN, Leon mentha; Hual, Echn belar ona, Ip ahamenta, Or 

batan-belar, Ker aizpatan; Ol iñuntzi; v. tbn. Lç Lc 11, 42 menthá). Nere biyotzak amoriyua / mendak usaia 

bezela. Bil 133. Menda, aneta ta kuminoa usai oneko iru belar ziran. Ir YKBiz 401n. v. tbn. Añ MisE 147. Izt C 

46. Ag G 151. Tx B III 56. Kk Ab II 52. Anab Aprika 62. � "Benda (Digitalis purpurea), dedalera (en Aralar 

navarro)" Arzdi Plant1 274. 

- MENDA-BELAR. "Menta. Gure belai bazterretan mendabelar franko" Izeta BHizt2. 

- MENDA BELTZ (G, AN ap. A; Lcq 129). "(Mentha rubra), menda-belza [...] aludiendo al color verde oscuro 

de la planta" Lcq 129. . 

- MENDA DULTZE. "Apiastrum, erle belharra, menta dultzéa" Urt II 164. 

- MENDA-ERRATZ (-erretz G-azp), MENDA-ESKOBA (V-gip ap. AntzHizk). Escoba hecha con menta. 

- MENDA FIN (V-gip ap. Elexp Berg; G-goi). "Hierbabuena. [...] Mendia baiño ostro zorrotxauakin, luxenkia" 

Elexp Berg. 

- MENDA SAMUR (Lar, Izt C 46, Lcq 129). "Sándalo, hierba, especie de hierba buena" Lar. "(Mentha citrata), 

sándalo" Lcq 129. 

2 menda (Vc ap. A; Zam Voc), mendea (det.; Lar). � "Maquila, lo que se da al molinero. [...] Laka, moturka, 

mendea" Lar. "Maquila, barato que cobra el molinero. Gariari larogeta amasei librako zazpi kendu oi deutsez 

mendatzat, artoari barriz euneko amar (V-ger), la maquila de trigo es de siete por cada noventa y seis libras, 

mas por el maíz exigen el diez por ciento" A. v. 2 benda. � Eijo onduan, bere laka edo mendia errotarijak 

artuta, darue urunzorrua etxera. Mg PAb 151. 

3 menda (V-arr-oroz-m, AN-gip). Ref.: A; BU Arano. � Venda. v. 1 benda. 

mendabako. "Mendabako aretxa, árbol bravío, no injertado" A. v. mentatzeke. 

mendabal. v. mendebal. 

mendaina (Lar, Añ (G), H (G)). � Vendimia. v. mendema. � Mendainako edo maats biltzeko tenoria 

hurbiltzearekin. Prop 1893, 176. Ogi eta belhar pikatzetan, mendainetan. EgunO 36 (ap. DRA). 

mendainari (Lar � H). � "Vendimiador" Lar. 

mendaindu (Lar), mendaintu (VocS 144). � Vendimiar. 

mendaitz, pendaitz (ph- BN ap. A; VocBN, H (+ ph-)). � Peñasco, peña. "Rocher pendant, qui surplombe" H. 

"Roca que presenta una punta avanzada" A. � Bitartean mendaitzak astintzen dute laño-maindirea. Or Mi 20. 

Likeu otzeko mendaitzak ere negar zegiten. "Saxa Lycaei". Ibiñ Virgil 62. 

mendal (V-ger-ple-arr-al ap. A), bendal (V-arr ap. Totor Arr), mendel (V-arr? ap. A). � "Honda" A. 

mendar. "(Pulicaria dysenterica). Etxea garbitzeko erabiltzen da hau ere, baina usain gabekoa da" Elexp Berg. 

1 mendaro (Lar � H). �1. Resignación. � Sufritzen dituzte izigarrizko oñazeak, baño miragarrizko mendaro 

ta konformidadearekin. Legaz 56. �2. "(Adv. de modo), resignadamente, con resignación" VocCB � Dv. � 


mende. 

288


Emengo poz guziak mendaro utzirik. Otag CancB III 336. Makurtu ari / Apal, mendaro, Jaungoikoaren 

aginduari. A. Arruti in Onaind MEOE 818. 

2 mendaro (Lar, msLond ap. A, Izt C 46, Lcq 130, H). � "Mayorana", "almoradux" Lar. "Marjolaine" H. 

"(Origanum majorana), mejorana" Lcq 130. "(Satureia hortensis), ajedrea, hierba de la Virgen" Arzdi Plant1 

278. 

3 mendaro (Lar � H). � "Serranía" Lar. "Serrano, mendarokoa" Ib. 

mendarotar. "Serrano" Lar. 

mendarotu (Lar � H). � "Resignarse" Lar. � Orregatik ikusitzen nau lasai eta mendarotua. "Resignada". Otag 

EE 1881b, 110. Nik ikusi zaituztet oso mendaroturik zuen lan neketsuetan. Ag EE 1898, 300. 

mendarrosau (msLond ap. A). � "Balsamita, mendarrosauba (Tanacetum balsamita)" LandHizt 366. 

mendarte. v. mendiarte. 

mendaski (Lar, Izt C 46, Lcq 52 y 105, H). � "Sisimbrio" Lar. "(Sisymbrium officinale), hierba de los cantores, 

sisimbrio, hierba de San Alberto" Lcq 52. "(Tanacetum balsamita), balsamita, [...] hierba de Santa María, menta 

romana" Ib. 105. 

mendate, mendi-ate. � Puerto de montaña. � Izpegi-mendatea bitarteko aldapa igo degu. Ldi IL 47. Iguntzako 

mendatean barrena Santa Garaziko mendi zulora eldu zen. Etxde JJ 191. Leizagako mendateruntz abiatzeko 

asmoz. EG 1958, 65. Sakomody mendi-atea arrapatu genuan, 916 metroko goia. Anab Aprika 21. v. Mendi-ate: 

EG 1956 (7-8), 57. 

mendatu. � Vengar. v. bengatu, mendekatu. � --Zer da ira? Mendatzeko apetitu desordenatu bat. El 84. 

mendatu. v. 1 bendatu; mentatu. 

mendaza (Aizk � Lcq). � "(Mentha rotundifolia), mastranzo, mentastro, padrastros, mentatequina, hierba 

buena de burro" Lcq 129. 

mendazpi (Lar, Añ, H). � "Vasallaje" Lar y Añ. 

mendazpiko (Lar, H). � "Vasallo" Lar. 

mendazpitu (Lar, VocS 143, H). � "Manciparse, sujetarse", "sujetar, someter" Lar. "Soumettre" VocS. 

menddere (Sal, R ap. A). � "Melindroso, delicado, impertinente. Haur menddere, gurentu denean alfer da, niño 

criado delicadamente, cuando crece es inútil. Oihenart dice haur merda (Pr 220)" A. 

1 mende (SP, Dv, H, A), mente (S, R ap. A). � Tr. La forma mende es casi general; mente se documenta en 

autores suletinos y roncaleses, y bende en T. Etxebarria. 

�1. Vida (de una persona), tiempo de vida. "Bere mende guzian, durant toute sa vie" SP. "Ene mente guzuan, en 

toda mi vida" A. "Nere mendea hola hola eremanen dut, je passerai ma vie dans cet état" Lh. "Gizonaren 

mendea laburra da" Asp ANaf. � Tr. Documentado en Dechepare, Leiçarraga, Tartas, en algunos autores 

labortanos clásicos, y en Maister, Mendigacha y en Prop. 

� Elas, amoros gaixoa, hire enganatuia, / erhogoatan badaramak eure mende guzia! E 97 (v. tbn. 93). Ni 

bezala anhitz duzu halakorik munduian / mende oro dohatenik bethi banaglorian. Ib. 101. Hanbat ongi nik 

eginik zuier zuein mendian, / esker hon bat ukhen eztut zuieganik bizian. Ib. 65. Merezi baitu gure mende guzia 

hartara gogoatuki aphlika dezagun. Lç Adv ** 8v. Hura zuen mende guzian zerbitza eta ohora ahal 

dezazuentzat. Lç Ins B 6v. Errebela nadinean ezar nazazu bide zuzenean, goberna nazazu neure mende apur 

honetan. Mat 298. [Ifernuratzean] bere mendean tentatu duten Spirituak / lotzen zaizko nola lehoñ sukharrez 

zoratuak. EZ Man I 93. [Bekhatuez urriki duena] errezibituko dela zeruko erresuman / mendea eramateko 

dohatsuen billduman. Ib. 54. Iaun puxanta, egidazu fabore berezia / konfrarian irauteko neure mende guztia. EZ 


mende.


Man II 65. --Seme bat izanen duzu [...] / --Eta nola (egin zion) / ahal duket semea, / ethorri denaz geroztik / ene 

azken mendea? EZ Noel 162. Bizi behar dudan neure / mende gañerakoan, / hobeki nadintzat zure / enplega 

zerbitzoan. EZ Eliç 72. Bere mende guztian gaixto izaten den bat eritu denean [...]. Ax 207 (V 139). Gizon bati 

zeure mende guztian etsaigoa eduki diozunean. Ib. 450 (V 294). Behar genduke [...] salbamenduko bidea hartu 

eta hartan, gelditzen zaikun geure mende aphurra enplegatu. Ib. 562 (V 359). Lo egin dute eta amets lurrian, 

bere denbora oro loan [...] igaran dute [...]. Zure mendian heldu zira, gauaz loan zure ohian amets egiten. Tt 

Onsa 106. Batzuk bere mende guzian [...]. SP Imit I 13, 6 (Mst bizi diren thenpora orotan, Ip bere bizi orotan). 

Penarik ez pairatzea, hori eztagoka mende hunetako bizitzeari. SP Imit III 25, 2 (Mst mundu huntan, Ip, Pi 

hebenko / oraingo bizitze, Ol oraingo biztaldi). Inspirazioneak iraun baleza ere bizi garen mende guzian [...]. SP 

Phil 150 (He 152 bizi gareñoko guzian). Ah zerbütxa ahal bazintzat ene menteko egün oroz. Mst III 10, 4 (Ch 

ene biziko egunetan; v. tbn. Mst III 18, 2). Hindustan guzian ez da galduko, orai bizi direnen mendez, haren 

orhoitzapena. Prop 1906, 124. Ene mente guziuan eta anitxez leintarik kemen izaguntan da zunrezko trafikiua, 

geroago eta aboroago. Mdg 137. Ñore mentian adexkiderik andien ekunduana. Ib. 127. � Ezen denbora mende 

hunetako penak eztira [...]. "Passiones huius tenporis". SP Imit II 12, 10. � Arren eta haurrak / orotan gehienik 

arthatu beharrak / etziten itsu geldi, eskeko bidean, / ez yakinez norat yo biziko mendean. Hb Esk 134. 

� Jesus, geroko mendeko aita, urrikal zakizkigu. Dh 78. � Han da bizi aspaldi aphez bat hautua / [...] 

bizkarreko mendeak guti du izitzen, / aphexkak zaizko hari oraiko gazteak. Hb Esk 144. 

�2. (G-azp, AN-5vill, L, B, BN; Urt III 200, Ht VocGr, Lar Sup, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), 

mente (S; Gèze, Dv (S)), bende. Ref.: A (mende, mente); Lh y Lrq (mente); Gte Erd 219. Siglo; época, tiempo. 

"Ez gara bi mendetako, nous ne sont pas pour vivre deux siècles" SP (cf. infra el ej. de Ax 11). "(Siglos) 

dorados, urrezko mendeak" Lar. "Haren mendeko gizonak, les hommes de son siècle, ses contemporains" Dv. 

"Lehenago mendeek ikhusi eztutena eta ethorkizunekoek ikhusiko eztutena, [...]. Ondikozko mendeetan bizi ziren, 

[...]. Mende gogorrak dohaz, [...]" H. "Hau da mende huntako ohointzarik handiena (BN-lab)" Gte Erd. v. 

ehunki, gizaldi. � Tr. Documentado al Norte en autores de todas las épocas y dialectos desde Etcheberri de 

Ziburu; ambas acepciones 'siglo' y 'época, tiempo' se encuentran ya desde los primeros textos. Al Sur se 

documenta en Larramendi, Ubillos (v. infra MENDE(R)EN MENDE(ET)AN) y autores del s. XX, en todos ellos 

con el significado de 'siglo'. Los únicos ejs. meridionales no ambiguos de 'época, tiempo' corresponden a 

Larramendi y Orixe. En DFrec hay 347 ejs. (30 septentrionales) de mende 'siglo'. � [Iesusek] ere ordañez ditu 

betheren ontasunez / mende urrezkoa lehen itzulirik egunez. EZ Man I 76. Behiala, Elizaren odolezko mendean 

[...]. Ib. 72. Geroztik egotu ziren / ondoko mendeetan / nihork ere iakin gabe [...]. EZ Noel 169. Mendea da ehun 

urthe. EZ Eliç XXV. Haren iustu omenak du / mendeetan iraunen. Ib. 258. Egundaiñoz geroz, lege guztietan eta 

mende guztietan usatu da eta usatzen da kofesatzea. Ax 523 (V 337). [Egizu kontu] fin gabeko mende hartzaz. 

Ib. 605 (V 389). Zeren nola ezpaikara bi mendetako [...]. 'Como no somos de dos épocas distintas'. Ib. 11 (V 5). 

Anhitz milla urthe, anhitz mende du hemen gaudezilla. Ib. 606 (V 389). Hastetik ezarri zeitzun / Iauna zuri 

tronua: / oraino menderik etzen / eta bai zu iaundua. Hm 83s. Franzes Borgia gure mendeko gizon handi hark 

[...]. SP Phil 132. Isaak eta Errebeka [...] lehenagoko mendetako ezkonduen parerik garbiena. Ib. 400 (He 404 

denbora zaharreko). [Jaunaren] laudorioa hedatzen baita mende gustietara. Gç 48. Mendeak baiño luzeago / 

direnaz geroz orenak. Ib. 176. Eta nola asko kritika mende huntan baita [...]. Mong 585. Eskuarak bere 

lehenbiziko mendean eta gero ondoan ere [...]. ES 101. Nik ezagutu ditut mende guziak baiño lehenago. "Ante 

saecula". Ch III 58, 3. Ezen xumeak altxatuko dire millen artean, biziko dire millaka men[de?] eta bekhatoreak 

[...] hillen dire sekulakotz. "Minimus erit in mille". Ib. 58, 9 (SP xipiena helduko da milletara). Orduan gabaren 

aldia; orduan illunak agintzeko mendea. Lar SAgust 7. Ene heriotzearen orhoitzapena iragan dadin, mende 

guzien akhabantzaraino. Lg II 254. Erre behar izatea ifernuko zolan munduan oren iragaten den bezanbat 

mendeez. Ib. 191. Mende guzietan Jainkoak [...] punitu du lohikeria. Brtc 221. Emagun gizonak oraiko mendetan 

duken bizitzerik luzena lauretan hogoi urthe, ehun urthe. Dh 199. Bertzeak ez dira biztuko menden azkenean 

baizen. Jaur 367 (v. tbn. 202). Mende bederatzian. Hb Esk 83. Irakurri ditutzu Yesusen mirakuluen kontra 

mendetan erran direnak? Hb Egia 52. Eta ahalke gorria eramateko mendetan bere egintza goibelengatik. Ib. 7. 

Hitz hoitan, mende guziek ezagutu dute Erromako aphezpikuen nausitasuna. Ib. 108. Mintzo dire lehen mendeak 

pozoatzaile eta enganatzailez. Ib. 144. Azken mendean, afari baten artetik, mintzo zen Yainkoaz yaun multzu bat. 

Ib. 3. Lehen, orain eta bethi, mende guziak hasi baino lehenagodanik maithatu izan zaitut. Dv LEd 43 (Cb Eg II 

16 nere eternidade guztitik). Hau da gorphutza, bere mendean barurean eta Jainkoaren araberako lanetan 

higatu duzuna. Ib. 259 (Cb Eg II 146 denbora batean). Mende bat egon da liburu hau gutaz ezagutua izan gabe. 

Ib. VI. Ezin-erranezko oinhaze zorrotzak gorputz guzian! Oi hau mendea! Eta bethi iraunen duena! Ib. 220. 

Gisu-labe zilhoek iduri dute Moisen mendean eginak. Dv Lab 188. Hori dakikegu gutaz aitzineko mende eta 

gizonen eginmoldetik. Arb Igand 122. Lehengo mende eta jende dohatsuak gogoan jarririk. HU Zez 82. 

� (s. XX). Gure nahikundea litake, mendeak eskoletxe mota hoier buruz hartzera doan sailak utz baleza bakotxa 

bere buruaren jabe. JE Bur 53. Hilak zituztela lehengo mendetan harri heien azpian ehortzen. JE Ber 23. 

[Hiriak] lehengo itxura begiratua du. [...] Iduri bailuke oraiko mendeaz ez duela den gutieneko axolarik. 

StPierre 39. Aspaldiko urthetan nehor guti zoan zerurat, jendea tzarturik mendea galgarri egina zelakotz. Barb 

Sup 133. Iragan mendearen erditsutan. Ib. 146. Amaseigarren mende edo eunkian. Inza Azalp 94 (v. tbn. Eguzk 


mende. 

290


GizAuz 77 mende edo eunki). Mende huntako josteta tzarrek / arima dute zikintzen. Etcham 240. Hor zen sortu 

1491an, duela lau mende baino gehixago. JE Ber 56. Ari dugun mende gaizto usteldu ontan. 'Aux temps où nous 

sommes, temps mauvais'. Or Mi 79. Mendeak bazoazin. 'Le temps courut'. Ib. 138. Urteak eta mende luzeak 

zear. Ldi IL 53. Berri gaiten mende berriekin. Iratz 34. Bertzekilako mendeak baino / egun bat hobe zutarik 

hurbil. Ib. 104. Eskual-herria bere legekin bizi zen mende ederrak. Lf Murtuts 50. Bortzgarren mendearen 

ondarrerat. Zerb IxtS 101. Mende luzetan zeruko pakez gantzutua degu errixka atsegiña. NEtx Antz 151. Irlanda 

berriz bere gain jarri da, mendetako engelandarren uztarria egotzirik. Mde Pr 238. Zu baitzera mende guzien 

Egille ta antolatzaille. "Omnium saeculorum". Or Aitork 316. Segundu zitzaizkidan miñutuak; eta mendeak ere, 

nik uste, berdintsu. Txill Let 39. XV-gn eta XVI-gn mende artekoak. Gazt MusIx 160. Urrezko mendeen aita. 

"Siglos de oro". Ib. 109. Sei-zazpi mende Kristo jaio aurretik. Vill Jaink 32. Mendeen asieratik azkenerarte, 

munduaren bazter batetik besteraiño. Ib. 178. Bortua beti berdin mendengatik: etxola, harrokak, arbolak. 

JEtchep 55. Alta, sei urthe ez dira ba mende bat! Larz Iru 112. Pago-besoak, [...] / oroiketari eman diote; / joan 

mendeak gaztearoa / il zuten. Biar... zer ote? NEtx LBB 254. Aspaldiko mendetan. "Si longtemps". Ardoy SFran 

50. Hamaseigarren mende hastean. Ib. 37. XVIII-garren bendiaren barruan. Etxba Ibilt 453. Amodioan deus 

etzuela aldatu mende berriak. Xa Odol 322. XVIII. mendearen lehen urteetan. MEIG VI 52. Bekatu larria 

litzateke noski mendeari eta garaiari dagokion giro jakin hori ez itzultzea. MEIG III 106. 

v. tbn. Harb 420. CatLav 24 (V 19). He Gudu 41. Monho 52. MarIl 1. Gy 252. Zby RIEV 1908, 606. Jnn SBi 51. 

Laph 130. Elzb PAd 72. Elsb Fram 63. CatJauf 21. Prop 1906, 81. Ox 160. Zub 81. FIr 163. Izeta DirG 13. Zait 

Plat 28. Erkiag BatB 61. Ibiñ Virgil 42. Alzola Atalak 114. Berron Kijote 125. Mente: Ip Hil 92. Casve SGrazi 

128. 

� (Sólo o acompañado de mila, miloi... para expresar un período de tiempo muy largo). "Long espace de temps 

indeterminé. Mende batez eztuzu eginen lan hori, [...]. Mendeak iraunen duen etxea egin duzu" H. v. infra 

MENDEAK ETA MENDEAK. � Milla menderen ondoan ere ezta parada faltako zerbaiten berretzeko. ES 194. 

Bizi bedi milla mendez. Betiko pakea Fernandori. Lar Fueros 8. Lurrean hare izpi bezanbat milla million 

mendez [erre]! Lg II 191. Miliun menderen ondoan orobat izanen naiz. Brtc 156. Mendez eta milium mendez 

damnatuak pairatu dituzketela ifernuko thormenta lazgarriak. Dh 166 (167 mila menderik barnean). Mendeak 

behar ziren, orduko denboran / herrixka egiteko, zituzten haizkoran; / non zen orai bezala hargin, karpinterik? 

Hb Esk 10. Jainkoak etzerotala ez ehun menderen oinhazeak ez hurbilik ere galdatu. Dv LEd 217. � "Espace de 

temps que l'on trouve long. Non egon zira? Mende huntan etzaitugu ikhusi, [...]" H. 

� "Il se prend pour éternité" H, que cita a Gç. v. infra MENDE HANDIAN. � Beraz sekula eta bethi / 

izendatzen duk mendea / edo ezperen deitzen dituk / biak eternitatea. Gç 175. 

� (Como primer miembro de comp.). � Dirdaiez ikus egiña / mende-neurle dugun kurpil ariña. Ldi BB 138. 

XVII gn. mende-asieraño. Gazt MusIx 160. XVI gn. mende-erdialdeko olertikera. Ib. 160. XVII gn. mendeondarrean. 

Vill Jaink 43. Bosgerren mente hastian. Casve SGrazi 24. Mende-azkenetako idazleak. MIH 363. 

Zaharra izateko [...] aski baitzen [...] azken mende-bihurgunekoa izatea. MEIG VII 168. 

� Generación; conjunto de personas de una época. Cf. gizamende. � Egiaz erraiten drauzuet eztela iraganen 

mende haur gauza hauk guziok egin daitezkeno. "Cet âge" Lç Mt 24, 34 (He jenderazione, Dv gizate, BiblE 

gizaldi honetakoak hil baino lehen). Jenerazionea, signifikazione komunaz berzalde hartzen da adinagatik eta 

mendeagatik. Lç Decl a) 3r. Kaltetik defenda zazu / gure galkor mendea, / eta zeure primezaren / benedika 

jendea. Hm 76. Boz bitezi jendeak, / huna salbo mendeak. Ib. 103s. Zure iustiziez ere / boz ditezin jendeak / 

zeren xuxentzen ditutzun / lehen-gero mendeak. Ib. 90. Hau aspaldi zinioen / agindu jendeari: / promes hau 

aitzindu zeikan, / pobluen mendeari. Ib. 173s. Goza edo hil beraz! Labur eta on! [...] Atseginek ustelduz 

gizontasuna, akhabo litezke laster mendeak. Hb Egia 122. Erakusteko mente güzier eztiala deus arrafüsatzen 

ahal bere amari. Ip Hil 149. 

�3. "Siècle, monde (dans la langue ecclésiastique). Mendean bizi direnak, ceux qui vivent dans ce siècle (sens 

très rare)" Lh. � Probidenzia benedikatzen dute eta bere zorthea ez lezakete ganbia mendeko dohatsuen 

zorthearekin. Mih 108. Profeta batek dioen bezala nahiago du Yaunaren etxean beheratua egon ezen ez 

mendeko umien ohore eta distiaduraz bere burua inguratua ikusi. Ib. 93. 

�4. "Duración. Orain egiten diren etxeek ez dute menderik" Asp ANaf. Cf. supra (1). 

- BETIKO (BETIEREKO) MENDETAN, SEKULAKO MENDE(E)(T)AN. Eternamente, por los siglos de los 

siglos. � Moment bateko nau penak neureganik irautzten, / nola bada sekulako mendetan dut iraunen? EZ Man 

I 100. Tormentak sofri detzala sekulako mendean. Ib. 97. Adora zaitzatela beti / sekulako mendeetan. Gç 207. 

Haren maitatzeko zeruan bethiereko mendetan. MarIl 105. Nere Jauna erregina bedi bethiko mendetan. Dv LEd 

17. Nahiago dugu [...] atsegin ezdeus batzuz gozatu orai berean ezen-ez bethiereko mendetan. Jnn SBi 142. 

- EGUN ETA MENDE. v. 2 egun. 

- ERDI-MENDE. Edad Media. � Erdi-Mendeko egille-izenbako ereduzko ipuiñetan, [...] Chaucer-en 

Cantorberyko ipuñetan. Alzola Atalak 148. [Laktantiu eta Augustin deunari] iarraituz erdi-mendean ere 

Kistoren igarletzat aitortzen zuten. Ibiñ Virgil 42. � (Pl.). � Erdi mendeotan kornubiera aski bizi bazen ere. 

Mde Pr 252. Erdi-mendeetako kornubitar testuak. Ib. 258. 

- INOIZKO MENDETAN. Jamás. � Nihoizko mendetan hillen ezten [konszienziaren harra]. EZ Man I 101. 


mende. 

291


- MENDEAK ETA MENDEAK. Mucho tiempo, una eternidad. � Mendeak eta mendeak ditik, Pello, 

Espainiako errege handi batek [...] egin-arazi zuela [...]. Elzb PAd 58. Mendeak eta mendeak behar zituen bere 

hartarik den gutiena zeiharkatzeko. JE Bur 176. 

- MENDEAK JOAN (ETA) MENDEAK JIN (ETORRI). Un siglo tras otro. � Mendeak joan, mendeak jin, 

Jondoni Murtutsen alderako debozionea ez omen zen batere ttipitu. Lf Murtuts 3. Mendeak joan eta mendeak 

etorri ez zuela [...] ondadea galera gaitzik gabe gorde. MEIG VIII 54. 

- MENDEAK MENDE. Eternamente; de siglo en siglo. � Mendeak mende, betierekotz, gizonen artean. Erkiag 

Arran 152. Iru izan dirala mundua mundu eta mendeak mende eutsi dioten olerkariak: Homer [...]. Ibiñ Virgil 

22. 

- MENDE HANDIAN (H). Eternamente. � Jesus Adoragarria, / duzula mende handian / egun bezala gloria. 

Gç 145 (v. tbn. 146). Zaren Jaun mende handian. Ib. 25. 

- MENDEAN MENDE. "Mentian mente (Sc), por los siglos de los siglos" A. 

- MENDE BETIEREKOETAN. Eternamente. � Gizona da izate bat lurrean haste duena eta mende 

bethierekoetan iraun beharra. Hb Egia IX. 

- MENDEEN GAUEAN, MENDETAKO GAUEAN. En la noche de los tiempos. � Mendetako gauean 

asmatuak ziren hari darraizkon egintza edo alegiak. Hb Egia 71. Nola ordean, menden gau eta sinheste 

goibelean gizon bakhar batek [...] atzemanen zuen erakuspen bat guziz gorakoa? Ib. 9. 

- MENDE(R)EN MENDE(E)(T)AN (Añ, vEys, VocBN, Dv, H, A). Eternamente, en toda la eternidad; (en frases 

negativas) nunca, jamás; de siglo en siglo. "(Por los) siglos de los siglos [...] mendeen mendeetan" Añ. 

"Eternamente (G)" Ib. "Menderen mendetan, dans la nuit des temps" VocBN. "Menderen mendetan, dans les 

siècles des siècles" Dv. "Aux siècles des siècles" H. "Menderen mendetan, en la noche de los tiempos" A. � 

Dutela egun eta bethi eta mendeen mendetan izatu duten gloria hastean. Gç 43 (57 mendeen mendeetan). Adora 

dezagun mendeen mendetan. Zby RIEV 1908, 209. Irrintzinak baduela menderen mendetan iraun duen soinu 

bat. JE Bur 150. Zuri xoilki laudorio [...] negurririk gabeko menderen mendetan. Leon Imit III 40, 5 (Ip 

bethiereko menten mentetan; Mst müga gabezko thenpora orotan). Ez da / agortzen menden mendean. "Jamás". 

Or BM 76 (Poem 527 menderen mendetan, Mi 138 mendeen mendetan). Platon deitua izanen da menderen 

mendetan [...] gizon azkar hori. Lf in Zait Plat XIII. Gure artzain zenduak, menderen mendetan / zure ardi 

leialak zirenak lur huntan. Xa Odol 238. Euskara [...] ez da erabilia izan menderen mendetan hainbat eta 

hainbat eremutan. MEIG VII 187. Ez du inork menderen mendetan deus aldatzeko baimenik izango. MIH 396. 

v. tbn. Menderen mendetan: Hb Esk 64. Jnn SBi 5. CatJauf 14. Iratz 181. Zerb IxtS 92. Mendeen mendetan: Ub 

140. MarIl 127. 

- MENDE(R)EN MENDE GUZ(T)IETAN. Eternamente, en toda la eternidad; por los siglos de los siglos. � 

Zeiña bizi eta Jaun baita zurekin batean, mendeen mende gustietan. Gç 218. Gero zeruan mendeen mende 

guzietan zorionekoak izan ditezen. Ub 222. [Fruitu] menderen-mende guzietan, bere zorion handitan, gozatuko 

dituztenak. Dh 182. v. tbn. Menderen mende g.: Brtc 271. MarIl 48. Dv LEd 60. CatJauf 10. Mend(e)en mende 

g.: Brtc 20. Arb Igand 194. 

- MENDE(R)EN MENDE(TA)RAINO. Hasta el fin de los siglos. � Egunero dugu kristauôk berritzen mendên 

menderaiño. "Hasta el fin de los siglos". Or Poem 537. [Ikurrina] laztanago baitukegu menderen menderaino. 

Zait BGold 5. Asieratik mendeen mendetaraiño. Or Aitork 190. 

- MENDE(R)EN MENDEZ (Dv). Eternamente; de siglo en siglo. � Eta atsegina iraupen gabea eta gaztigua 

menderen mendez. Dv LEd 227. Bi izenak, bat erdarazkoa, bertzea mendeen mendez herritarrek ahoan 

zerbilaten eskuarazkoa. JE Ber 38. 

- MENDEEN HONDARRE(TA)RAINO. Eternamente; hasta el fin de los siglos. � Betidanik eta mendeen 

ondarreraño goranaiaren oñaze bizia berekin ibilliko duna. Ldi IL 24 (v. tbn. 54). Iraun begie mendeen 

ondarretaraiño! Erkiag Arran 40. 

- MENDE ERDI, MENDERDI. Medio siglo; mitad de siglo. � Haren apheztasunak / mende erdia du. Zby 

RIEV 1908, 607. Azken menderdiko berpizkundea. Mde Pr 235 (117 menderdi, 43 mende erdiz). Bertan iragan 

mende erdian ikasi izan dabe [...]. Erkiag Arran 133. Platon iaio baino menderdi lenago. Zait Plat 39 (v. tbn. 

30). XVI gn. mende-erdiko gaztel-olertikera. Gazt MusIx 161. Mende erdi bat beteko dut nik / mundu huntan 

berehala. Xa EzinB 122. Goizegi da [...] igaro berria dugun mende erdia aztertzeko. MIH 61. 

- MENDE ETA MENDETAN. Durante mucho tiempo. � Haren izena mende eta mendetan kontserbatu [zen]. 

Elsb Fram 145. 

- MENDE ETERNALETAN. Eternamente, en toda la eternidad. � Sartzen dire zeruko erresuman / [...] 

gozatzeko mende eternaletan / egiazko zorionaz. "Le siècle éternel". Monho 120. 

- MENDE FIN GABEAN. Eternamente. � [Piztuko da] eta mende fin gabean / dohatsuki biziko. EZ Noel 121 

(158 sekulako mendea). 

- MENDE GUZIAK. La eternidad; todos los tiempos. � Badakit zuk zerorek xoilki tutzula mende guziak baño 

urthe luzeagoak. Gç 49. Madarazino ezin ganbiatuzkoa, sasoin, urthe, mende guziak eta sekulakotasuna bera 

serratzen ituena. SP Phil 53 (He 55 denbora guziak). Urthe banaka batzu beheramenduan ta mende guziak 

zeruko goratasunean. Dh 179 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 


mende. 

292


- MENDE GUZIAN. Eternamente. � Benedika zaitzatela aingeruek [...] eta lorifika mende guzian. Harb 222. 

- MENDE GUZTIEN MENDEAN, MENDE GUZIEN MENDEZ. Por los siglos de los siglos. � Jainko 

bakharrak duela ohore eta gloria mende gustien mendean. Gç 223. Mende guzien mendez ire gaituk. Amen. Or 

Eus 287. Bizi zaitezte pake-pakean / mende guzien mendean. Ib. 362. 

- MENDE GUZIETAKO. Eterno. � Hekien gozoa, hekien zoriona mende guzietakoa ta eternala izanen da. Dh 

179. 

- MENDE GUZIETAKO MENDETAN. Eternamente, en toda la eternidad; por los siglos de los siglos. � Salba 

gaitzan mende guzietako mendetan bizi denak. EZ Eliç 214. Zuri xoilki zor zaizkitzu [...] ohoreak [...] eta loria 

mende guzietako mendetan. Ch III 40, 6 (Ol beti betidaño, Pi amaibako egunetan). v. tbn. Brtc 20. 

- MENDE GUZIETAN, MENDE GUZTIEZ. Eternamente; por los siglos de los siglos, por todos los siglos. � 

Mende gustiez erreko au / ifernu goriko brasak. Gç 174. Ene Iauna [...] zaren benedikatua orai eta mende 

guzietan. Ch III 50, 1 (SP orai eta bethierekotz). Orai ta hemendik aitzina mende guzietan. Dh 80. Goretsia izan 

dedila zure ontasuna mende guzietan eta handik harat ere bai zeru gainetan! Dv LEd 120 (Cb Eg II 64 

eternidade guzian). Ene biziak dirauno eta mende guzietan. CatJauf 20. 

- MENDEKO (L ap. A; Dv). "Mendeko gauzak, les choses du temps, temporelles" Dv. "(Cosa) temporal" A. 

"Secular" A Apend. 

- MENDE MENDEKOETAN. Por los siglos de los siglos. � Orai eta beti / mente mentekoetan. O Po 64. 

- MENDE-MUGAKARI. Con motivo del centenario. � Beilariak miliunka ethorriko dira Lurdera Ama 

Birjinaren agerkarien mende mugakari. GAlm 1958, 11. 

- MENDE OROTAN. Por todos los siglos. � Oraidanik, ment'orotan. O Po 52. 

- MENDEREN MENDE. Por los siglos de los siglos; eternamente. "De siglo en siglo" A. � Jainkoaz menderen 

mende gozatuko garen errepausu perfetera. He Gudu 103. Menderen mende goretsia eta ospatua izan zaitezela. 

Dv LEd 132. Menderen mende eta bethi. Amen. Ib. 72. Eskual-herriari estekatuak oro bihotzez, menderen 

mende. HU Aurp 196. Eta etsaigo harrek iraunen dik menderen mende. Jnn SBi 1. Menderen mende, eliz artako 

eliz gizonek [...] Orreagako Ama Birjinaren omena [...] edatu zuten. FIr 163. Beso aietan menderen mende / 

zorionez gerta zaite. "Por los siglos de los siglos". Or Eus 414. Eusko-baratzan lore eze zimel-eziña ditekela 

menderen-mende. Markiegi in Ldi IL 8. Gau-egunaz ta menderen mende kantari. Iratz 104. Menderen mende 

iraun dezala / gure batasun miragarriak. Etcham 120. Menderen mende ermitauak izan dire Euskal-Herrian. 

Zerb Azk 45. Haren egia menderen mende nausi doa. Ardoy SFran 347. Menderen mende iraun du euskarak. 

MEIG VII 41. v. tbn. Lg II 184. Dh 206. Hb Egia 111. Lap 65 (V 33). JE Bur 196. � (Con -ko, adnom.). � 

Mendeen mendeko Errege (Apoc 15, 3). "Rex saeculorum". Or QA 209 (He, Dv mende(e)tako errege, Ur (V, G) 

gizaldi(j)en errege). 

- MENDEREN MENDEENTZAT. Por los siglos de los siglos. � Bihotzez eta menderen mendeentzat 

benedikatzen ditut Nere Eskualdun adixkideak. Barb Sup 165s. 

- MENDEREN MENDE GUZIETAKOTZAT. Por los siglos de los siglos, eternamente. � Ezin gogoan har 

diteken bezalako zorion batean [izanen dire], eta hori menderen mende guzietakotzat. Dh 200. 

- MENDERIK MENDE. De siglo en siglo. � Orregatik [...] da olerkari aundi Bergili ere, menderik mende eutsi 

diona. Ibiñ Virgil 25. Euskaldun guztiok menderik mende darabilzkigun fruitu, kolore eta triste. MIH 77. 

- MENDETAKO, MENDE GUZIETAKO. Eternamente, por los siglos de los siglos. � Kontsolamendurik gabe, 

erremediorik gabe, hats arterik gabe eta mendetako, eta behin bethiko. Dv LEd 225 (Cb Eg II 125 eternidade 

guzirako). Hitzeman dian bezala gure aitasoer, Abrahami eta haren ondokoer mente güzietako. Ip Hil 79. 

- MENDETAKO MENDE GUZIETAN. Por los siglos de los siglos, por todos los siglos. � Zeiñek erregiñatzen 

baitute zurekiñ mendetako mende guzietan. Ch III 5, 1 (SP sekula sekuloronekotz). Benedikatu dut 

zure bihotz dibinoa mendetako mende guzietan. Hala biz. JesBih 439. v. tbn. Dh 80. 

- MENDETAKO MENDETAN. Por los siglos de los siglos, por todos los siglos. � Eta adoratzen dutela 

mendetako mendetan bizi dena. Ch III 58, 8. Izan nadintzat zurekin, bethi mendetako mendetan. MarIl 81. v. tbn. 

Dh 84. JesBih 437. CatLuz 40. 

- MENDETARIK MENDETARAINO. Por los siglos de los siglos, eternamente. � Eta faboreak ezpaitira 

sekulan gutituko [...] eta mendetarik mendetaraino iraunen baitute. Harb 75. 

- MENDETIK MENDERA. Por los siglos de los siglos; de siglo en siglo. � Zeñean bizi zeran ta erregiñatzen 

dezun [...] Espiritu Santuaren batasunean, Jainkoa mendetik mendera. Alabiz. CatBurg 47. [Kantauriako 

itsasoak] mendetik mendera Eskualerriari eremanak daizkon ahamenak! JE Ber 79. Izen berak behar litazke 

mendetik menderat etxe beretan kausitu! Zerb Azk 30. 

- MENDETSU. (Aprox. de mende). � [Oxalde] orai duela mendetsu bat drixolari jaunen jaun bazabilan. Ox 

201. 

- MENDEZ. Por los siglos de los siglos. "Siècle. Peu connu sauf dans sa forme mentez, de très longtemps (litm. 

durant un siècle)" Lrq. � Kongregazionea Jainkoak lagunt dezala mendez. Prop 1906, 126. Gerthakari hoik [...] 

ezarri zituen [...] liburu ederrenetarik batean. Irakurriko dire mendez. Ib. 117. 

- MENDE ZAHAR. (Pl.). Epoca antigua, tiempos pasados. � [Tereo] mende zaharretako errege bat. Gy 231n. 

Mende zaharretan ez ziren zaldiak / sortzez munduratzen gizonen sehiak. Ib. 144. Ez dire ikusi mende zaharretan 


mende. 

293


[...] ez mahometano eta grekak ere. Hb Egia 109 (v. tbn. Esk 138). Gure aitaso kantabreak / mende 

zaharrenetan / gu orai gisa hedatuak. Elzb Po 198. � "Mende zaharra, l'antiquité" Dv. � Mende zaharrean 

etziren xoilki yuduak igurikitzen zutenak zeruko norbait. Hb Egia 49 (Azkue, citando el ej. de Hb, da la 

acepción: "Testamento (antiguo o nuevo)"). 

- MENDEZ MENDE (SP, Lar, Añ (G), H, A). De siglo en siglo; por los siglos de los siglos. � Lekhu dolorezko 

hunetan [...] mendez mende sekulakotzat geldi nadilla. Ax 595 (V 383). Espiritu Saiñduarekin bizi zarena 

mendez mende, amen. Arg DevB 224. Plumak iskiribatzen tuen gauzak mendez mende diraute. ES 151. Hark du 

abiarazi berritan pilota, / mendez mende Eskaldun gurako yosteta. Hb Esk 126. Eta haren hontarzüna hedatzen 

da mentez mente haren beldür direnetara. Ip Hil 79. [Harriak] haize, euriek [...] mendez-mende ñabar-likistuak. 

JE Ber 18. Gizadiak mendez mende uste izan du lurra [...] geldirik zegoela. Vill Jaink 28. Metaturik daude 

elkarren gainka mendez mende eta gizaldiz gizaldi lehenaren hondakin zaharkituak. MEIG VIII 62. v. tbn. Harb 

321. Hm 165. Legaz 65. Arb Igand 62. ETZ 289 (Orreaga, s. XIX). Iratz 11. Or QA 59. Berron Kijote 148. � 

(Con -ko, adnom.). � Entzun Axular eta erretor saindu guzien ostea, / eta gain hautan moldatu hauen mendez 

mendeko jendea. Iratz 176. Mendez-mendeko aurrerapide etengabeko ori. Vill Jaink 183 (v. tbn. 156). 

2 mende (Vc, Gc ap. A; Lar, Añ, H, Zam Voc), menpe (Lar, Añ, Izt 40r, Dv, H (V, G)), bende (V-gip ap. A 

Apend). � Tr. Poco usado como sust. pleno; se documenta en autores occidentales desde la primera mitad del s. 

XVIII (v. infra MENDETIK), casi exclusivamente en las construcciones con mende (tema nudo), mendean, 

mendetik, mendeko precedidas de gen. La forma mende (ya en Irazusta) es de uso más general que menpe (ya en 

Ubillos) en todas las épocas, alternando ambas en varios autores. Además de éstas, hay para autores 

occidentales, menbe en Arana Goiri, Kirikiño, Altuna, Orixe, Lizardi e Ibargutxi, y bende en msOñ, f. Bartolomé 

y Atutxa. Al Norte los únicos ejs. encontrados corresponden a menpe en Eguiateguy, Arradoy, Leon y Casenave 

(cf. tbn. menpeko, menperatu, menpetu (qq.vv.) en Eguiateguy, Inchauspe, J. Etchepare y Zubiri); hay tbn. 

mende en Xalbador y en unos versos compuestos, en parte, en guipuzcoano. En DFrec hay 45 ejs. de mende y 53 

de menpe, todos ellos meridionales. 

�1. "Jurisdicción, poder sobre otro", "poder, dominio", "potestad", "mando, poder, imperio", "posesión" Lar y 

Añ. "Estado, país, dominio" Lar. "Debaxo de tu protección, dominio &c., zure menean, zure mendearen azpian" 

Ib. "Ducado, estado del duque, dukearen menpea, barrutia" Ib. "Potencias de la tierra, munduko mendeak, 

almenak" Ib. "Patria potestad, (c.) aita-mendea, menea" Añ. "Dominio, autoridad" A. v. eskumende. � Besteri 

emon gura baga [...] [iru exerzituen] mende edo aginzia, bera dator Españara. Astar II V. Betiko glorijaren 

menpe edo posesinoe artutera. Astar I 89 (64 menpe edo poderijuen beian). Bestiek baño eskubide, mende, 

diñade, honra edo nobleza eukitiak arrokeriaz beteten dau gizona. Astar (ap. H). Jaungoikoak baldiñ badauko 

menpea edo jabetasuna kriatura guzietan. Kortazar Serm 34. Guzien gaiñ daukazun mendearen aginduz. 

"Ordine imperii tui". Or Aitork 394. � "Potestades, cuarto Coro, Zeruko mendeak" Lar. � Birtuteak edo Angeru 

indartsuak eta Potestadeak edo Angeru zeruko mendeak. Itz Azald 75. 

�2. (AN-larr ap. Asp Leiz2; Lar, Añ, H (V, G)), menpe (V, G ap. A; Lar, H, Zam Voc). Servidumbre. 

"Esclavitud", "vasallaje, mendazpia, menpea" Lar. "Cautiverio, esclavitud" Añ. "Subordinación" A. 

"Sometimiento, esclavitud. Eztauke mende txarra gizon mozkor orrekin" Asp Leiz2. � Batzuen garaia bestien 

menpea. Ag AL 165. Menpe artan erortzeko. "Servitutem". Or Aitork 147. 

�3. (V-gip, G-azp-to, AN-gip), menpe (V-gip, G-goi), menbe. Ref.: A Apend; Gte Erd 79, 223 y 253. 

(Precedido de gen.). "Sometido. Obispoaren mende dago (G-to)" A Apend. "Nere menpe da (V-gip)" Gte Erd 

223. v. infra MENDEAN. � Zeure mende ta agindupian mundu guztija [euki]. Ur MarIl 11s. Beti bezela zure / 

mende nakazula. Bil 99. Sizilian zan jaiua / Cataniako juezen mende / igaro martiriyua. Ud 113. Obligaziyo 

askoren mende / bizi gera gurasuak. PE 24. Ikusi ez dezan bere gurasoen etxea iñoren mende. Apaol 89. 

Abadeak bere mende artu nindun. Or Tormes 37. Ortatik nai duzuten guzia ar zazute / ta gaiñerako pesta utzi 

gure mende. Or Eus 28. Zer pena ematen dizun / aren mende egon biarrak! Tx B 180. Zerutarako jaioak eta / ez 

egoteko ire mende. SMitx Aranz 71. Gelditu ziran izuaren mende. Etxde AlosT 46. Otxandak bere mende 

baitzeukan Beltran. Ib. 58. Ez dut oien mende bizi nai otzepel. Or Poem 537 (tbn. en Zait Plat 152). Barrua, 

astuntasun baten menpe ebalarik. Erkiag Arran 183 (67 mende). Etzan iñoren mende egoteko jaioa. Etxde JJ 90. 

Nagikerien mende gaudenak. Basarri 50. Illargi bera gizonen mende / pelota baten antzera. Ib. 189. Iraetatik 

Zeztua tarte / gertatu dan pikardia, / ainbat kristaurek uraren mende / beren eriotz larria. Ib. 105. Andrien 

mende bear / bizitza guztian. And AUzta 134. Gaitzaren mende. NEtx LBB 54. Izarrak ezkutu dira / goibelaren 

mende. Ib. 359. Beldurran mende dago / zurbil zurbil. Lab SuEm 192. Ur-lasterraren mende bere burua uzten du 

eraman dezan. Ibiñ Virgil 103. Dauzkazun doai oro dituzu gu danon mende ezarri / zure gogoa eta bihotza, 

adimendu ta eztarri. Xa Odol 312. Onetxen mende erori zan. Berron Kijote 169. Linguistika filologiaren mende 

agertzen zaigu gurean. MEIG VIII 120. Geroaren mende geldi bedi, bada, azken hitza. MEIG VII 95. v. tbn. Sor 

Bar 16. Xe 243. Noe 30. EusJok 23. Tx B II 141. JMB ELG 55. EA OlBe 39. Zait Sof 117. Anab Poli 7. Gazt 

MusIx 77. Uzt Sas 21. Menpe: Berron Kijote 157. Menbe: Ibarg Geroko 146. 

� (Sin que le preceda gen.). � Mendi-gañean jaikia, / Laburdi dana mende duela. SMitx Aranz 225. Oien bidez 

Jaunak / itxas sumiña baitauka mende. "Tiene aprisionada". Gazt MusIx 123. 


mende. 

294


� (Precedido de sust. en caso absoluto). � Españatar artian / Katalanak nausi / ixan dira; baña gaur / Euzko 

menpe jausi. [...] / Euzkotarrari baña / zeñek irabazi? Enb 123. Zenbat arrantzale irentsi ote ditu Kantauriko 

itxasoak bere olatu [...] artean [...] mende arturik! MAtx Gazt 96. Ni samintzeko, erio-mende, / biurtu uan 

[Ama] ezur eta auts. NEtx LBB 246. 

�4. "Mende egiten da, es paraje hondo" A Apend. 

- MENDEAN (V, G, L, B; Lar, Añ, Dv), MENPEAN (V-gip, BN-arb, S; Añ, Foix ap. Lh), BENDEAN (V-gip), 

BENPEAN (V-gip). Ref.: A; Lh (mende, menpian); Iz ArOñ, Etxba Eib y Elexp Berg (bendian); Gte Erd 223. 

(Precedido de gen.). (Estar, vivir, caer...) bajo el poder de, bajo la autoridad de, bajo el dominio de, a cargo de, 

en poder de, en manos de. "(Estar debajo de la) palamenta, iñoren mendean egotea" Lar. "Debajo de tu 

protección, dominio: (c.) zure mendean, bean, menpean [...]" Añ. "Nere mendean dago, il est sous ma 

domination" Lh. � Tr. Documentado en autores occidentales (tbn. en Goñi, Inza e Iraizoz) desde mediados del s. 

XVIII. Hay un sólo ej. de mendetan, metri causa, en Orixe (Eus 253). � Zure itzalaren azpian, zure mendean 

bizi dira. Lar SAgust 16. Padezitu zuen Ponzio Pilatosen mendean. CatBurg 5 (Ub 105, ArgiDL 15 mendean, 

KIkV 12 menpean). Luzaro egon zan gatibu Ijiton, Faraonen menpean. Ub 23. [Luis] amandrearen aldean ta 

bere aioaren mendean azi zan. Cb Just 25s. Espirituaren mendean eduki bear genduan gorputzaren griña 

gaiztoa. Gco II 58. Emakumeak egon bear duala gizonaren mendean. AA II 90. Ezteigula itxi jausten 

demoninuaren menpian. Astar II 285. Nafarroako Erresuman, Iruñaren menpean dagoen Basaburu txikiko 

ibarrean. Izt C 117. Israeltarrak Filistintarren mendean erori ziran. Lard 151. Orduan Mejiko zegoan 

españatarren mendean. Zab Gabon 92. Bere mendean daukaz aingeruak, gizonak eta inpernutar guziak. Ag AL 

142 (Kr 32 menpean). [Jaungoikoaren Semea] ogetamar urteraño egon zan Jose eta Mariaren mendean, eroaten 

ebala bizitza isil eta ezkutu bat. Itz Azald 32. Nik eztot iñon mendian egon gura. Ag G 353. Aldra bakotxak 

eukola bere menbian bidiaren zati bat antxe lapurretan ekiteko. Kk Ab I 116 (II 110 menpean). Emen Jaunaren 

mendean bizi gera. A Ardi 82. Lazarori ezkutari baten menbean yazo yakona. Or Tormes 63 (Mi 61 menpean). 

Yainkoaren aserrearen mendean dago. Ir YKBIz 66. Zintzo [...] zijoan ontzia, arraunaldi indartsuen mendean. 

TAg Uzt 232s. Bizi naizen artean emakume baten menpean ez naun egongo. Zait Sof 175. Zure mendean 

naukazula nai dezuana egiteko. JAIraz Bizia 125. Lenen gabean, / begi-biotzak loaren mendean. Etxde AlosT 

96s. [Zugatzak] auntzen mendean jarri ezkero, auntzak kalterik egiten al die? Munita 131. 588 erri zeuzkan bere 

mendean. Ib. 32. Ik nere mendean bizi bear dek, nik agintzen ditena egiñez. Salav 29. Ta burutapen aien 

mendean [...] lo artu zuan. NEtx LBB 16. Diruaren mendean dagoen mundu hartan. MIH 319 (MEIG IX 133 

(en colab. con NEtx) menpean). 

v. tbn. GavS 3. Zuzaeta 157. Mg CC 223. VMg 98. JJMg BasEsc 34. Zav Fab RIEV 1909, 29. Echve (ap. Dv). It 

Fab 221. Ur MarIl 66 (124 menpean). Bil 32. Aran SIgn 107. Xe 205. Bv AsL 97. AB AmaE 465 (445 menpean). 

Azc PB 3 (309 menpean). PE 25. Ud 128. Goñi 78. KIkG 24. Inza Azalp 122. Jaukol Biozk 24. Tx B II 44. Enb 

164. Otx 109. Ol Lc 2, 51. Lab EEguna 91. JMB ELG 98. MAtx Gazt 85 (15 menpean). Basarri 76. Ibiñ Virgil 

71 (84 menpean). Uzt LEG II 309. Menpean: Echta Jos 355. Ill Pill 31. ArgiDL 89. Eguzk GizAuz 115. EA OlBe 

21. Mde Pr 282. Bilbao IpuiB 243. Akes Ipiñ 7. Izeta DirG 122. Vill Jaink 163. Lasa Poem 117. Casve SGrazi 

80. IBk Mt 8, 9. Menbean: AG 623. Altuna 77. Bendean: msOñ 4. fB Ic III 232. Larrak EG 1959 (3-6), 194. 

Atutxa Mugarra (ap. DRA). 

� (Con determinantes). � Andrea, zure mende gozoan bizitzeko zori ona degunok [...]. GavS 3. Non haiñbeste 

milion jendetan, zure menpe lotsagarri handian direnetan [...]. Egiat 239. Naijago dozula zeure arerijuen menpe 

gogor eta kruelian geratu. Astar II 227. Eta bereala iñoren mende gogorrean erortzen ziran. Lard 123. Onen 

mende nekagarrian emezortzi urte zeramazkiten. Ib. 124 (123 mende lotsagarrian). Euskalerri gaxoa aren [Mari 

Gaiztoren] asmaketa txarren mende gorrian bizi da. NEtx Antz 11. Bere mende gorrian artu zituan Xegundo ta 

Xegundoren [ondasunak]. NEtx LBB 122. 

� (Con suf. de comparación). � [Kexka ederrik bazuen Dionisiok,] itzetan eta bulkoetan altsu zan Platon 

arrotzaren mendeanago ikusten baitzuen Dion. Zait Plat 18s. 

� (Sin que le preceda gen.). "Menden hartuta dauka (AN-gip), [...] ondo menpean dauka (V-gip)" Gte Erd 223. 

"Semiak bendian dauka aitta" Elexp Berg. � Batera edo bestera gorputza nekatu ta mendean iduki bear degu. 

AA III 616. [Gurarijak] bein artuten badabe bendian gizona edo emakumia [...]. fB Ic II 257. Sekulako mendean 

/ arturik etsaia / Jesus maitagarriyak / gugana du deia. Echag 66. Non-nai beti, mendean / bizi dan jendeak, / 

bazkatutzen oi ditu / bere erregeak. It Fab 51. Ainbeste kalte gogorren egillea mendean artu zutenean, txit poztu 

ziran. Lard 143. Mendean zaitudala / nai zaitut adiskide. JanEd I 34. Mendean daudenak obeditzen ikasten dute. 

Etxeg in Ag AL 5. Beti menpean ibili ezeittean da noizbait agintari be izan eittean. Echta Jos 156. Zorigaitzeko 

edari onek / mendian artzen gaitu ta. Tx B III 68 (v. tbn. I 185). Eta aren barnean bat baita aholkuz nagusi 

dana, ta bestea mendean esaneko dana. Or Aitork 419. Griña ta lera guziak mendean arturik zeukaten. Etxde JJ 

39. Biotzeko min andi batek menpean artu dau. Erkiag Arran 72. Beste mutil bi artu ditu menpean. Erkiag BatB 

149. Laguntza bearra dau / menpean dagonak. BEnb NereA 254. Errenditzeko esan zion [...]. --Aski mendean 

nago bai, bernezurra autsia. "Harto rendido estoy". Berron Kijote 210 (62 menpean). Berak zeuzkan mendean 

soldadu ongi hezi horiek. MIH 46s. Badakizu, menpean bizi garenok [...]. MEIG I 95. v. tbn. Xe 288. AB AmaE 

444. A BeinB 35. Arrantz 27. ArgiDL 158. Enb 197. Uzt Sas 326. Menpean: Eguzk GizAuz 183. Ker Num 24, 


mende. 

295


19. 

� (Precedido de sust. absoluto). "Diru mendean jarri da jendea (G-azp)" Gte Erd 255. � Diogun guzi-guzia [...] 

Eliz Ama Santaren iritzi-mendean jartzen degu. Aran SIgn II. Ez du bere burua su-mendean utzi. "Presa de las 

llamas". Or Eus 287. Andra zapuztu bat bezela, nere gizonaren madarikapen-mendean lur jota. NEtx Antz 83. 

- MENDE-HERRI. � Erri-lurretik alde egi bage / biur zindezen mende-erri. "Quedases pueblo dominado". Or 

Eus 255. 

- MENDEKO, MENPEKO. (Adnom.; precedido de gen.). Cf. mendeko. � Baionako Apaiz Pikoaren mendeko 

Elizetan. AA II 85. [Deabruaren] mendeko billauak egin gera. Gco I 397. Karga ta obligazinoia bere mendeko 

kristinaubeei imiñteko. JJMg BasEsc 203. Nork bere menpeko alor guztiak dauzka arreta andiarekin [...] 

esituak. Izt C 26. Erreinu au izanik Erromarren mendeko bazterrik bikañenena. Lard 532. Eta bere mendeko 

apaiz guziak bilduta [...] esan zien: [...]. Goñi 38. Erromaren menpeko erridi edo erreino guzietan. Inza Azalp 

88 (90 mendeko). Euskeraz jauntza, au da, jaun baten mendeko erridia, lurraldea ta erritaldea. Ib. 135. Fraideetxe 

bat zun / [...] bere mendeko lurrekin. Or Eus 204s. Euren menpeko langilleak. Eguzk GizAuz 159. Baditut 

halaber ene menpeko soldadoak. Leon Lc 7, 8. Nikanor, Gabontzaren menpeko morroia! Erkiag BatB 123. 

Besten mendeko eleiza zana / biurtu zaie Parroki. Basarri 19. Zonbait egunez gelditu zen Shimatsuren menpeko 

buruzagi baten etxean. Ardoy SFran 224. v. tbn. Bv AsL 148 (195 menpeko). Ag AL 95. Itz Azald 106. 

Menpeko: Echta Jos 271. Izeta DirG 76. Zait Plat 16. BEnb NereA 165. Casve SGrazi 154. Berron Kijote 102. � 

--Gaur arbola aundiak zeudek gure parean eta oiekin lan gogorra izango diagu! Beste batzuetan arbola 

txikiagoak [...] ta: --Gaur lan mendekoa zeukagu, arbol politak dituk-eta! BasoM 101. � (Sin que le preceda 

gen.). Subordinado. � Epaikaria ez dago bere tegian. Menpeko arduradunaz berba egin dabe. Erkiag BatB 197. 

� (Oración) subordinada. "Posesivo, pronombre, menpekoa" Lar. � Mendeko perpausean. MEIG VI 151. 

[Perpaus] nagusiak eta mendekoak bereizten direla. Ib. 143. � "Erraz manejatzeko moduko objetua. Mendeko 

egur bat. [...] Sendua eztanian, meetxua danian" Elexp Berg. 

- MENDERA (H). (Precedido de gen.). (Traer, dejar, ir, venir...) a manos de, al dominio de, bajo el dominio de, 

bajo la autoridad de, bajo el poder de. � Aren mende edo eskuetara [...] monje bat etorri zan. Cb Eg II 201. 

Aurtxo orrek / sortua zera / ta orren mendera / bizi artean / zaude zuek. GavS 19. Eztezala permititu deabruak 

berriz bere mendera gaitzan. Gco I 448. Deabruaren mendera biurtu zerate. Gco II 10. Goseak obligaturik [...] 

beraren mendera etorri ziran. Ib. 69. Igarotzen dira berriro bekatuaren mendera eta etsaiaren taldera. AA III 

425. Zer gisatan ilduratu ta mendera ekarri izan dituen beren gorputzak Santuak. Ib. 614. Juduen Erreñua 

Erromatarren mendera zanean. Ib. 519. Bere anditasunaren lotsagarritzat eukan [...] Kantauriko lur puskia 

bere menpera ez egotia. Astar II V. Edo krijaduben batzuk edo beste zure menpera dagozanen batzuk. Ib. 148. 

Ibilli batzuk egin zituen jende guzia bere mendera ekartzeko. Lard 540. Ezi bada gorputzaren griñak, ekarri 

eskura, au da arrazoe ta Iangoikuaren legiaren mendera. JJMg Mayatz (ap. H). Joan zitzaizkion Santa Kruzi 

Berara [...] arren zetorrela Lizarragaren menpera. Or SCruz 90. Izkiluaren mendera urreratu gabe [...] 

maltzurrak baitira piztitxu oek. TAg Uzt 90. Europaren sartalde guztia Germanen menperat erortzen zelarik. 

Mde Pr 227 (v. tbn. 270). Metala nahiz zura, luzaro landu beharra dago, gure mendera erakar ditzagun. MEIG 

IX 139 (en colab. con NEtx). v. tbn. JAIraz Bizia 16. � (Sin que le preceda gen.). � Aurki mendera ditu Erio 

garratzak. "Bien pronto los dominará la cruel muerte". Or Eus 247. Il-bildur onek mendera ditu / ni lako 

ezigabeak. "Acaba por doblegar" Ib. 122. Menpera baitiogu gure adimena. "Submittimus ei nostrum 

intellectum". Or Aitork 405. 

- MENPE-SARI. "Feudo, (c.) menpesaria, mepondea" Añ. 

- MENDETIK (H). (Precedido de gen.). (Salir, librar...) del dominio de, de las manos de. � Redimitu ginduan / 

gure pekatuetatik / ta etsaiaren mendetik. Iraz 2. Gu erosi ta ateratzearren pekatuaren mendetik. CatBurg 3 

(Legaz 1 mendetik; CatBurg 17 menpetik). Heren Erriak ta Erritarrak Griegoen menpetik ateratzea. Ub 56. 

Diabrubaren mendetik urten genduban. JJMg BasEsc 47. Libra gaitzala demonioaren mendetik. Gco I 448. 

Ijitoen mendetik atera zituan Jaunak bere Israeldar maiteak. AA III 396. Oek nekez irtengo dira bekatuaren 

mendetik. Ib. 482. Gizon-odolzaleen mendetik igesegiteagatik. Lard 539. Saulek sorgintza eta aztintzan zebiltzan 

guziak bere mendetik kendu izan zituen. Ib. 180. Zein da atera zinduzana Luziferren mendetik? Ur MarIl 15. 

Aterako zaitu aren mende ta erpeetatik. Ib. 75. Libraturik Franzisko aitaren mendetik, bakardadia nai zuan 

billatu. Bv AsL 49. [Seme] adi zazu zure aitaren esana nere mendetik zoazkitan orduan. Ag G 47. Kondearen 

mendetik iges egitearren. NEtx Antz 56. Bruto handi hark azkeneko erregeren mendetik atera zituen erromarrak. 

MIH 314. v. tbn. Añ CatAN 23. Itz Azald 68. Inza Azalp 63. KIkG 17. Ir YKBiz 286. ABar Goi 44. Or Poem 544 

(554 menpetik). Menpetik: Izt C 494. Azc PB 337 (-rik). KIkV 25. Enb 123. Gand Elorri 179. Bendetik: msOñ 

238v. � "Desposeer, [...] menpetik kendu" Lar. � Ta besteren gogo-menbetik / yare-gagizu usu, geurea gaiturik! 

Ldi BB 166. 

- MENDEZ. "Bertzen mendez bizi da (B)" Gte Erd 223. 

� Etim. Para el posible origen de menpe en mende (interpretación popular de -de como sufijo, sustitución por el 

suf. más "claro" -pe...), v. SHLV I 445s. 

3 mende. "(Sal), vecindad formada por familias que en el monte poseen bordas próximas" JMB At. 


mende. 

296


mendeal. v. mendebal. 

mendebal (V, G, AN, L; Urt, Lar Sup, Dv, H), mendabal (B; VocB), bendabal (V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh), 

bendebal (V-gip), mendeal (Lh), mendemal (R), mendial (L-côte). Ref.: A (mendebal, mendabal, mendemal); 

Lh (mendial); Iz UrrAnz, ArOñ (bendebala); Asp Leiz; Etxba Eib (mendabal, bendabala); Satr CEEN 1969, 71; 

Elexp Berg; Gte Erd 212. � Tr. Documentado al Norte en Axular, INav, Harispe e Iratzeder, y al Sur en algunos 

autores desde finales del s. XIX. La forma gral. es mendebal; hay además bendebal en INav, bendabal en Uriarte 

y Txirrita, mendeal en J. Etchepare e Iratzeder, y mendabal en Etxaide y Lasa. En DFrec hay 42 ejs. de 

mendebal. �1. Viento del oeste; vendaval. "Altanus, mendebála, itsasoko haizéa" Urt I 536. "Itsasoko aizea, 

mendebala sortzen da, sale aire de mar, vendaval (V, G, AN, BN)" A EY IV 207. "El viento noroeste" Iz UrrAnz. 

"Tiempo húmedo con niebla" Asp Leiz. "Cuando hay humedad en las piedras, bendebala baator" Iz ArOñ. 

"Mendabala dabill eta orma guztiak bustixak dagoz" Etxba Eib. "Viento del Oeste. Mendebalak joten dabenian, 

eurixa laster. [...] Gaur ezingou pelotan jokatu; mendebalak jo dau ta lurra labana dago" Elexp Berg. "Gizon 

hori peste pestea duk (AN-5vill) [...], mendebaleko trumoia baino zakarrago da (G-azp)" Gte Erd 212. Cf. 

mendabal en VocNav y Echaide Orio 125. v. infra MENDEBAL-HAIZE. � Zuhaitza norat ere erortzen baita, 

nahiz iguzki haizerat edo mendebalerat. "Aquilonem". Ax 603s (V 388). Nahi baduzu muillatu Getarian eta 

baldin baduzu haizea bendebala, ez hurbil sobera [...]. INav 11. Iakiteko duzu nahi baduzu sarthu Baionan 

barna bendebalarekin emanen diozu aphur bat amor cap de Paum kalleri. Ib. 16. Nahi baduzu muillatu 

Balsanimen barrena muillazazu 7 brasetan. Lekhuba ona da bendeballarekin. Ib. 55 (52 bendebalez). 

Mendebalak jotzian / gero erretira. Arrantz 100. Eguzkiak darabilz / planetak bornuan / ta euria mendebalak / 

urreti inguruan. Azc PB 153 (in Ur PoBasc 268 bendabalak). Mendebal gogorraren putzak. A BeinB 59. 

Mendeal eta hegoak soinuz errekaz erreka. Iratz 50. Sustarriko leporaño eldu ziran mendabalaren orru tartean. 

Etxde JJ 259. Zorigaiztoko mendabala sorturik [...] antziñako indarrarekin berritu zitzaion griña gaizto au. Ib. 

162. Bat-batean etorri zan erasoa ta mendebalak nere zorion-ostro guziak lau aldetara barreiatu zituen. NEtx 

Antz 82 (v. tbn. LBB 250). Euri antza dago. Nordestetik dator aizea. Aize oneri mendebala deituten deutsagu. 

Berriat Bermeo 387. Egoaize aundi bat atera zuan. Arek kendu elurrak danak. Mendi altu oietan elurra 

urtutzeko ez dago olako mendebalik; egoaizea onena. BasoM 93. Haizeka ari diren ipar beltzak eta mendebal 

gorriak [...]. MEIG VI 98. Mendebaletan burrunda-doinuz nabaritzen dugu. "Bajo los vendabales [sic]". MEIG 

IX 139 (en colab. con NEtx). v. tbn. Harispe EE 1884a, 314. Mendabal: Lasa Poem 93. � "Denbora mendebal 

da (ustela) (AN-5vill) [...], denbora mendebal dago (paretak eta izerditan daudelarik) (B)" Gte Erd 86. 

�2. (V, G, ap. A; H), mendeal, mendial (vEys). Occidente, oeste. v. infra MENDEBAL-ALDE. � Bat egin 

iguzkia eta mendebala. Hb Esk 24. Distiatzen du eguzkitik mendebalerat. Hb Egia 115. Ipharreko eta 

mendebaleko artera begiz yarria. Dv Dial 82 (It, Ur sartalde, Ip ekhitzalgia). Mendealerat buruz goazi. JE Ber 

39 (v. tbn. 40 y 74). Mendebal huntan liburu eta kantuek [...] higuingarritzat zauzkaten. Lf in Casve SGrazi 10. 

Mendebaleko zibilizazio honetan. MEIG VIII 29. v. tbn. Elzb Po 213. Ardoy SFran 220. 

�3. "(AN-araq), deshielo" Satr VocP. 

- MENDEBAL-HAIZE. Vendaval. � Han jotzen ditu kontristak, / Bendebal haize konpristak. (1798). BertsZB 

97 (en la vers. de DRA: Han jotzen ditu kontrestak / mendebal haize tenpestak). Gero tenpestade bat / mendebalaizian. 

Arrantz 90. Bi aldetarat ixurkia berdin dute estalgiek. Ursuiak maldatzen ditu ipar ala mendeal haizetik. 

JE Bur 25. 

- MENDEBAL-ALDE (Dv). Occidente, oeste. v. mendebalde. � Bidasoa da sortzen mendebal aldean / 

Espania duela berexten jaustean. Hb Esk 86 (tbn. en Zerb Azk 48). Mendebal aldeko Nafar-beheretar 

mintzairan. Lander RIEV 1914-1917, 157. Itxasua zitzaigun / asarretzen asi / bendabal aldetik zan / aizia 

nagusi. Tx in Imaz Auspoa 24, 52. Bagoazi zalu munhoari behera, mendeal-alderat. JE Ber 24 (v. tbn. 50). 

Bereizkuntza hau hobeki gorde zuten mendebal aldeko euskaldunek. MEIG IV 96. Mendebal-aldeko hizkuntza 

zeltikoetarako joera. MEIG VIII 85. Mendebal aldetik agertzen zaigun giputza. MEIG IX 150. v. tbn. Dv Lab 

332. 

- MENDEBAL-LAINO. "Mendebal-laiño, niebla que va de montaña en montaña" A (s.v. laiño). 

- MENDEBAL-XORI. "Phalarope dentelé" Dass-Eliss GH 1925, 96. � Arrain ttipi frango garbitzen du 

mendeal-xoriak. Dass-Eliss GH 1925, 97. 

mendebalde. � Oeste, occidente. v. mendebal (2). � Mendebalderuntz / ihesi joan direla. Lasa Poem 108. 

Mendebaldeko hizkuntzetan. MEIG VII 182. Mendebaldeko erromar inperioaren barren-barrenean. In MEIG 

VI 33. Mendebaldean, Ekialdeko Elizan ez bezala [...]. Ib. 31. En DFrec hay 18 ejs., meridionales. 

mendebaldu (G-azp, AN-larr). � Entrar el viento del oeste, ponerse situación del oeste. "Ponerse el tiempo 

húmedo y con niebla. Eguraldia mendebaldu du" Asp Leiz. "[Otzak segituko du] mendebaltzen ez badu" (Gazp). 


mende. 

297


mendebaltiar. � Occidental. � Ruso hartzak nahiago du [...] lausengu eta irriz egitea mendebaltiarreri buruz. 

Herr 27-8-1959, 4. 

mendeburu. �1. Centenario. "Centenaire, anniversaire, mende-buru" T-L. � Leo XIII. aita sainduaren otsaldia. 

Frantziaren bataioko XIVgarren mende burukotzat egina. Zby RIEV 1908, 605. Frantsesen hiltzeko laugarren 

mendeburua. "Quatrième centenaire". Ardoy SFran 269. �2. Fin de siglo. � Honelatsuko asmoa [...] zuen noski 

Azkuek, joan den mendeburuan. MEIG IV 130. �3. Aitak, Seme laztana, mende-buruetan, / giza-jantziz ekusan 

begitu aretan / zeu artu zindun gogoz asmo bikaiñetan / alako Semearen Ama zintekezan. (Interpr?). Gand Elorri 

133. 

mendego, menpego (Lar). �1. "Clientela" Lar. �2. Autoridad. � Mendego aundia ez balu eta iendeketa aundia 

umiltasun sainduaren altzora ez balerakar. "Si nec tanto apice auctoritatis emineret". Or Aitork 133s. 

mendeiko. "Pañal (AN-araq)" Satr VocP. 

1 mendeka (Lar, H), mendika. � Venganza. v. mendeku. � Ebastia da arren bekhatü mortala, barkhatzen 

eztena non gaiza ebatsia ezteno ützüli bere lekhiala, berzela dago Jinkoaren mendika egunkal. Egiat 200. Zonbat 

ta zonbat gerthaldi Jinkoaren mendikaz ta bizioen kastigoaz ezteia mündia betherik. Ib. 201. Bene-benetan dala 

bai mendeka osoa Iaungoikoen atsegintasuna. Ag AL 40. Mendeka edo benganza bategaitik. Kortazar Serm 35. 

- MENDEKA-EGARRI. Sed de venganza. � Mendeka-egarria zen ote, eta ergelak eskandalizatzeko irrikia? 

Mde HaurB 60. 

2 mendeka. � Por siglos. � [Liburu] lorategirik gehienak bestela bereiziak agertu ohi dira, abezez ala 

mendeka. MEIG III 144. 

mendekagarri. "Qui peut être vengé" H 

mendekaitz. � Invencible, inexpugnable. � Jasoiñak (cimiento) arri-biziyan ezarritako gaztelu mendekaitz 

beti. EEs 1913, 211. Arkaitz mendekaitzaren aurrean. "Non exsuperabile saxum". Ibiñ Virgil 95. 

mendekakizun. "Qui doit être, qui est à venger" H. 

mendekakoi. "Vengeur, qui aime la vengeance" H. 

mendekakor. "Vengativo" Lar. 

mendekalari. "Bisultor, mendekalari doblea, bien mendekalária" Urt III 348. v. mendekari. 

mendekaldi (L, B ap. A; Dv). � "Acto de venganza" A. 

mendekaleku. Figura en SP, sin trad. 

mendekantza. � Venganza. v. mendeku. � Azkenean, mendekantzaren momentoa etorri zitzaiolakotz. Mde 

HaurB 40. Mendekantza eskatzen zuten deiadarrak. Arti Tobera 279. Mendekantza zikina! Ib. 272 (v. tbn. 

MaldanB 217). 

mendekarazi. "(L), faire supporter" Lh. 

mendekari (L, BN ap. A; SP, Urt Gram 42, Lar, Ht VocGr 437, Lecl, Arch VocGr, Dv, H), bendekari (Hb ap. 

Lh), bendakari (V-gip ap. Etxba Eib), mendakari (V-gip ap. Etxba Eib). � Vengador, vengativo. "Espiritu 

sapotsua eta bendakarixa, alperrik eskoladuna izan" Etxba Eib. v. mendekalari, mendekati, mendekatzaile, 

mendekor, mendekos. � Tr. Con excepción de bendekari en Hiribarren, mendekari es la única forma 

documentada en los textos. � Ezen Iainkoaren zerbitzari duk, mendekari hiratan, gaizki egiten duenaren 

gainean. Lç Rom 13, 4 (TB gaistaginez mendekatzeko). Ez da nihoiz-ere flakatuko bethi zehatzen dituen beso 

mendekaria. Brtc 148. Funsgabeak dire herratsu eta mendekariek ekhartzen dituzten arrazoinak etsaikoan 

egoteko. Ib. 211. Baketiarraren eta mendekariaren artean ihardukia. Monho 130 (v. tbn. 132). Zeren eta Jauna 


mende.


gauza horien guzien mendekaria baita. TB 1 Thes 4, 6 (IBk, IBe mendekari; BiblE guzti horiez mendekatzen 

dena). Gizatxar mendekari / dollor kaltetsua. Echag 161. Emagun ez dituztela buru gogorrak, ez bendekariak, ez 

hisi gaxtokoak. Hb Egia 155 (v. tbn. 136). v. tbn. CantIzp (ed. 1868), 107. 

mendekateza (det.). "Inulto, no vengado" Lar. 

mendekati (AN, L, BN ap. A; Lar, Añ (G, AN)). � Vengativo. v. mendekari. � Mendekatia ta gorrotosoak 

irauten dituala egunak, illak ta urteak mendekatzeko. Kortazar Serm 245. 

mendekatu (AN, L, BN, S, R; SP, Urt II 274, VocS 144, Añ (G, AN), Izt 121r, Gèze, VocBN, Dv, H), bendekatu 

(Hb ap. Lh, H), mendikatu, mendeka, menekatu. Ref.: Bon-Ond 160; A; Lh; Lrq; Satr VocP. � Tr. 

Documentado al Norte desde Dechepare en autores de todas las épocas y dialectos; al Sur se encuentra en textos 

alto-navarros, en las traducciones a los dialectos aezcoano, salacenco y roncalés del catecismo de Astete, y en 

Iztueta, Otaegi (mendeka), Echeita e Ibiñagabeitia. En cuanto a la distribución de variantes, además del gral. 

mendekatu, hay mendikatu en Leiçarraga (junto al frec. mendekatu), Eguiateguy (223) y StJul (148, ap. DRA), 

bendekatu en Haraneder (junto a mendekatu) e Hiribarren, mendakatu en T. Etxebarria y menekatu en un texto 

baztanés del s. XVIII. En DFrec hay 3 ejs. de mendekatu, septentrionales. En lo referente al auxiliar, entre los 

ejs. no ambiguos, emplean la construcción intrans. con complemento instrumental, Leiçarraga, Axular, 

Etcheberri de Sara, CatLav, Eguiateguy, TB, Archu, Echeita, Zubiri y Lafitte; aux. intrans. (unipers. o bipers.) 

con complemento dativo, Larreguy, Hiribarren, Laphitz, Bordel, StJul y Xalbador; hay tbn. un ej. con ines. en 

Leiçarraga, de complemento con suf. -ganik en Beriayn, expr. con -(r)en kontra mendekatu en Harizmendi (100) 

y Tartas, así como aux. intrans. sin complemento en Haraneder. La construcción trans. (con complemento bien 

ref. al mal u ofensa a vengar, bien a la persona a vengar) se documenta en Leiçarraga, Haramburu, Tartas, 

Haraneder, CatLav, Mihura, Monho, JesBih, Iztueta, Goyhetche, Lafitte, Mirande, Leon, T. Etxebarria e 

Ibiñagabeitia. El complemento directo de los ejs. de Dechepare y Gasteluçar hace referencia a la persona de 

quien se venga el sujeto de la oración. 

�1. (Aux. trans. e intrans.). Vengarse (de); vengar (a). "Mendekatuko natzaio, je me vengerai de lui" H. "Afruntu 

hori mendekatuko dut, je vengerai cet affront; [...] Jainkoa mendekatuko dut bestek egiten diozkaten gaizkiez, je 

vengerai Dieu des fautes que les autres font contre Lui; [...] Mendekatuko zaio il se vengera de lui" Lh. v. 

apendu, aspertu (3), bengatu. � Pazienzia dugun eta Ieinkoak gizan aiuta / malizian dabilena berak diro 

mendeka. E 235. Hunen beraren moienez izan baitá gogorgoá ematu, haserretasuna amatigatu [...] mendekioa 

mendekatu. Lç Adv ** 8r. Gure etsaiéz mendeka lekhuan haién ona [...] prokuratu gogo baitugu. Lç Ins A 3v. 

Eztela hura ofensatzen dutenez mendekaturen solament. Ib. D 3v. Mendekaturen da haien gorputzetan, edo dela 

goiz hil eraziz edo [...]. Ib. D 6v. Eta ikhusirik iniuria hartzen zuen bat, defenda zezan eta mendeka bidegabe 

hartzen zuena, Ejiptianoa iorik. Lç Act 7, 24 (He bendekatu, TB, IBe mendekatu). Mendekatzeko desiraz [...] 

betherik ibiltzea. Mat 170. Uste dutenek galzen dutela beren honratik baldin mendeka ezpadaitez [..] injuria bat 

erran dionaganik. Ber Trat 54v. Zenbat bihotz-ukhaldi errezibitu behar du bere etsaiaz mendekatzeko? Ax 513 

(V 331). Oraidanik mendekatutzat dadukat neure burua eta gelditzen naiz [...] sosegatua. Ib. 334 (V 221). 

Haserretasunak, mendekatu nahiak, barreneko hegigoak [...]. Ib. 279 (V 187). Han mendekatu, punitu [zian] 

gobernadore handi haren hilzia. Tt Onsa 3. Haien kontre mendekatzen da furioski. Tt Arima 124. [Jesus haurra] 

zuk mendekatuko tutzu / gizon gustien etsaiak, / gustiei zuk idekiko / gloriako ithurriak. Gç 65. Errezibitu zuen 

bidegabeaz eta laidoaz mendekatzeko parada bilha zebilan. ES 113. Uholde hartan galdu zirenen heriotzeez 

mendekatu gogo zuen. Ib. 389. Bendekatu izan baidu bere zerbitzarien odola. He Apoc 19, 2 (TB, BiblE 

mendekatu du; Dv aspertu, Ur (G, V) benga(t)u). Etzaiteztela bendeka. He Rom 12, 19 (TB ez zaiteztela 

mendeka; Bibl, IBk, IBe ez egin mendekurik). Hartu zuten xedea benjamintarrei yazartzeko eta hei 

mendekatzeko. Lg I 239. Bere etsaiaz nagi [= nahi] izan menekatuz (B, s. XVIII). BOEans 803. Mendeka detzan 

hei egiten zaizten inyustiziak. Mih 108. [Kolerak] ekartzen baigitü mendekatzera. CatLan 117. Eta nik mantsoki 

guziak / sofri mendekatu gabe? Monho 132. Bildu behar zituan / bere lagunen odolaz / arrazoin galdatzeko, / 

hire bizi kriminelaz / heien mendekatzeko. 'Les venger de ta vie criminelle'. Ib. 44. 

� (s. XIX). [Jauna] noiz ere ene krima gordeak mendekatuak izanen baitire, eta orduan emanen dautazut zure 

bakezko musua. JesBih 450. Bena aita orano ez ase mendekatzez, / jaun horier galthatü [...] / presu begiratzeko 

librantxaik ükhen gabez. Etch 142. Falsukeria hortzaz mendekatzeko. Arch Fab 147. Maitaro naiko zuten / 

Euskara ikusi, / baldin bear bezala / balute ikasi: / ezagutzen eztana / mendekatzen asi, / nola nai zuten bada / 

baza irabazi? Izt Po 142. Heriotze harrek mendekatzen zuen, / erregiñak aspaldisko / semea eta andrea 

baitziotzan itho. Gy 213. Zuen erregina mendeka zazue. / Traidore hau ezazue / sakrifika hemen bertan. Ib. 214. 

Irakia darite, orroaz, saltoka / erreak eta nori ez yakin bendeka. Hb Esk 224. Bendekatuz, gaizkia berratuz. Hb 

GH 1928, 397. Mendekatzeko apetito desordenatu bat. CatSal 63 (CatBurg 40, CatAe 62, Legaz 48 

mendekatzeko, CatR 63 mendekatako). Hasarratu ziren Iñazioren kontra eta mendekatu behar zitzaizkola 

hitzartu zuten. Laph 74 (v. tbn. 178). Adiskide bezala / behar zuten izan / elgarri mendekatzen / ez balira aizan. 


mende. 

299


Bordel 169. Arrigorriagako deseigoa mendeka nairik. "Ansioso de vengar". Otag EE 1881b, 59. 

� (s. XX). Zelan edo alan mendekatuko zireala eurakaz. Echta Jos 75. Eta itsuskeria hori egin dik itaz 

mendekatzeko eta trufatzeko. Zub 63. Behar zirela ederki mendekatu herriari egin laido itsusi baino itsusiago 

hortaz. Lf Murtuts 14. Jaun meraren astoak zuen laidoaren mendekatzeko ohorea. Ib. 15. Egin zaion irain hori 

apentzeko, mendekatzeko, zernahi egitera prest geratzen dela. Mde Pr 174. Erremedixua guran lenago aren 

zorokerixia mendakatzia baño. Etxba Ibilt 463. Bere emaztearen galera gogorkiro mendekatuz. Ibiñ Virgil 116. 

[Zezen] garaitua [...] bere alkea luzaz deitoratuz; garailleak egin dizkion zauriakgatik, baita ere galdu eta 

mendeka ezin duen maitagarriagatik. Ib. 98. Jainkoa, otoi, ez dadiela gaurkoan eni mendeka. Xa Odol 343. 

v. tbn. Harb 347. Brtc 213. SP Phil 27. CatLav 177 (V 92) y 184 (V 94). LE-Ir (23). TB Rom 13, 4. Añ CatAN 

58. Jaur 378. CatJauf 16. ETZ 288 (Orreaga, s. XIX). Kortazar Serm 245. Etcham 210. Leon Lc 18, 8. Or Aitork 

101. Zerb Azk 99. Arti MaldanB 220. 

� Oroz baliatuko zela emakumea bere burua mendekatzekotz. Mde HaurB 77. 

�2. (AN, L-ain, BN-ciz-baig, S, R ap. A; VocBN, H (BN)), mendikatu. "Mériter par son travail. Sehi horrek 

bere soldatak ontsa mendekatuak ditu, ce domestique a bien mérité ses gages" VocBN. "Bere saria ontsa 

mendekatu du, il a sa paie, son salaire bien mérité" H. "Ogia ontsa mendekaturik jaten du horrek, ese come el 

pan bien ganado" A. � Hunez irakasten gara eztezagun berzeren ogia gure desira [...] lejitimoki irabazirik eta 

mendikaturik baizen. Lç Ins E 6r. Ongi mendekatuik dauke yaten duena (AN-erro). "Bien ganado tiene el pan 

que come". Inza Eusk 1927, 143. 

�3. (Sust.). Salario, jornal. � Sehiei eta langilei bere mendekatua goratzea. Harb 34 (Bp I 57 bere sarien eta 

bekhülarien ükhatzia). 

�4. "(BN), tomar el desquite. Mahatsez mendekatzea, comer mucha uva, saciar este deseo" A. "Gauza hortaz 

mendekatuak dira, ils en ont assez" Lh. 

�5. "(L, BN, S), s'acharner. Lanari mendekatzen da, il s'acharne à la besogne" Lh. 

�6. "Dominar (BN-baig)" Satr VocP. 

� Etim. De lat. vindicare; cf. vendegar en Berceo. 

mendekatzaile (L, BN, S ap. A; SP (-aille), Dv, H; -alle Lar, Añ (G, AN), H), mendekatzale (B ap. A), 

bendekatzaile, mendekazale (S ap. Lrq). � Vengador. v. mendekari. � Ezen Iauna gauza hauen guzién 

mendekazale da. Lç 1 Thes 4, 6 (He bendekatzaille). Galdegitea: (Mendekatzaillari) [...] (Gaizkierrailleari) [...] 

(Abariziosari). Gç 166. Etsaia eta haren mendekatzailea. Dih MarH 99 (ap. DRA). Gure merari etzaio deus 

ahazten, eta mendekazale hütsa da. ArmUs 1892, 131. Mendekatzale bat bere burutarik eman da zuzena 

sustengatu beharrez. Herr 14-8-1958, 4. 

mendekatze, mendakatze. � Venganza. v. mendeku. � Aitzingibel behaturik gibelatzen baitzara mendekatze 

hartarik. Ax 273 (V 182). Pentsau eban bere mendekatze gaiztuan. Etxba Ibilt 478 (v. tbn. en la misma pág. 

mendakatze gogorra). 

mendekide (-kh- L ap. A; Dv). � "(Laph, Larram), contemporain" Dv. 

mendekio (BN-baig ap. A; SP, Lar, Dv, H), meindeikio, mendekigo. � Venganza. v. mendeku. � Tr. 

Atestiguado ya en Leiçarraga, no vuelve a documentarse hasta finales del s. XVIII, época a partir de la cual se 

encuentra en algunos autores septentrionales, principalmente del s. XX. Al Sur lo emplean tbn. Otaegi e Iraizoz. 

La forma meindeikio se atestigua en un ej. de CatLan y mendekigo en Prop. � Mendekioari eta gaitzerraiteari 

ihes egiteko. Lç 1 Petr 3 (tít). Ezen eskribatua da: niri mendekioa, nik dut rendaturen. Lç Rom 12, 19. 

Bekhaizkoz eta mendekioz itsutua. Laph 132. Gazte noble oriei artu erazitzeko D. Sanchorenganako bear 

bezelako mendekio bat. Otag EE 1881b, 107. Bertze aphez paganoen mendekigoa. Prop 1905, 18. Asperkunde 

(mendekio) egunak. Ir YKBiz 409. Denek onhartu zuten mendekio handi hori. Lf Murtuts 14. Urrikal hetaz [...]. 

Ez beste mendekiorik bila. Ardoy SFran 338. Mendekioa lortu beharrez ez dut galduko astirik. Xa Odol 270. v. 

tbn. JE Bur 36. Prop 1905, 20. 

- MENDEKIOA EGIN. Vengarse. � Erraiten drauzuet ezen haién mendekioa eginen duela sarri. Lç Lc 18, 8 

(Leon mendekatuko dituela). Den gutieneko mendekiorik nehori egin gabe. HU Aurp 87. 

- MENDEKIOZ (SP), MEINDEIKIOZ. "Par vengeance" SP. � Neor gaizki minzatzen denian hodioz, inbidiaz 

eta meindeikioz. CatLan 97. Orduan zituzten kenduak, mendekioz, hango presuner frantseseri Frantziak igorri 

bixkotxak. StPierre 29. Balentriaka bezala eta mendekioz ere bai, xakurrari joan zitzaion aintzinera. Barb Sup 

104. Andere xaharrak emaiten zion kexaduraren mendekioz edo [...]. Mde Pr 153. Atso xahar horrek Peio hil 

zezaken mendekioz. JEtchep 20. Mendekioz ari zen. Ardoy SFran 138. v. tbn. Lf ELit 104. 

- MENDEKIOZKO (SP). (Adnom.). "Mendekiozko eguna, le jour de vengeance" SP. � Ezen mendekiozko 

egunak dirade hauk. Lç Lc 21, 22 (TB mendekiozko). Barne guzia eritua du [...] mendekiozko su beltzean jarria. 

Arb Igand 105. v. tbn. Otag EE 1882c, 478. 


mende. 

300


mendekios. v. mendekos. 

mendekiotu. � Vengar(se). v. mendekatu. � Bere alde datorkiola mendekiotzeko patuonezko bidea. Otag EE 

1882c, 579. 

mendeko (V, L; Lar, Añ, Izt, Dv (G), H (V, G), Zam Voc), menpeko (V, G, L, BN, S; Lar, Añ, vEys, Dv (que 

cita a Mant), H (V, G), Zam Voc), bendeko (V-gip), menbeko. Ref.: A (mendeko, menpeko); Lh (mendeko, 

menpeko); Etxba Eib (bendekua); Elexp Berg (bendeko). � Tr. Documentado en autores occidentales desde la 

segunda mitad del s. XVIII, así como en Goñi (80), Inza (Azalp 11), Iraizoz, Izeta y en un texto de Larrainzar de 

1905 (FLV 1988, 269). Mendeko y menpeko son las formas más empleadas y se encuentran en proporción similar 

ya desde los primeros textos, alternando ambas en muchos de los autores. Hay además bendeko en msOñ (21v) y 

menbeko en Kirikiño, Enbeita y Lizardi. Al Norte los únicos ejs. documentados corresponden a mendeko en 

Duvoisin y menpeko en Inchauspe (Hil 108), J. Etchepare y Leon. En DFrec hay 17 ejs. de mendeko y 31 de 

menpeko, todos ellos meridionales. 

�1. Subordinado, inferior; súbdito; siervo. "Esclavo", "vasallo", "siervo" Lar y Añ. "Absoluto, askatua, iñoren 

mendeko eztana" Izt. "Elizaren mendekoak, les fidèles" Lh. v. meneko. � Bada orañ, zure damu gorrian, 

kastiguaren mendeko izango zera. Cb Eg II 41 (Dv LEd 85 mendeko). Amorioz artuaz mendeko ta beragokoak. 

VMg 19. Errege bat ez dala izango errege bere mendekoak laguntzen ezpadioe. Ib. 61. Dabid zan Errege ta 

beragatik, bere mendeko guzien burua. AA III 549. Zetako nai dozu izan ugazaba ain gogor orren menpeko edo 

esklabo? Astar II 227. Bere anaien mendekoen mendekoa izango da. Ur Gen 9, 25 (Urt muthillen muthill, Dv 

sehien sehia, Ol yopuen yopu, Ker morroien morroi, BiblE esklabuen esklabu). Zu zara demonioaren serbitzari 

ta menpekua. Ur MarIl 26s. Mende ta eskupekoen bizitzea. Añ CS 61 (LoraS 117 menpeko). Ugazaba, mendeko, 

tratulari nai nekazari. JJMg Mayatz (ap. H). Milla baserri-etxe bezalatsu kontatzen dira Donostiaren 

menpekoak. Izt C 181. Geiago arrotu zan, eta serbitzari eta mendeko bat zala azturik [...]. Lard 16s. Bere 

mendeko guziak pakerik gozoenean bizi ziran. Ib. 211. Nagusi izan baño mendeko da oba. AB AmaE 407. 

Morroi edo mendeko izan bearko eieban. Ag Kr 181. Ogei menpeko [...] eukazan etxaguntzan. Echta Jos 335. 

Menpeko batzuek xirula joiten zeieten. JE Bur 93 (v. tbn. Ber 33). Bereterburu jaunari beraren adiskide ta 

mendeko Andres Artesarri apaizak. A Ardi 75. Danak zeure menbeko / ein nai dozuzala. Kk Ab II 84. Zârrez 

birrumetu danez gero / menbeko darabil lênak. 'Es juguete del pasado'. Ldi BB 148. Lekaretxeko Aba nagusi / ta 

bere menbekoeri. Enb 85 (147 menpeko). Menpekuak jaun on eta zuzentzat ixango dabe euki. Otx 100. Ez gera 

egundaño iñoren mendeko (morroi) izan. Ir YKBiz 323. Emaztea lagun, ez mendeko izan diten. Or Eus 363. 

Gipuzkoa Naparroako erregeren mendeko zan. Etxde AlosT 38. Eninduzun uzten ene bururakizunen mendeko. 

Or Aitork 164 (150 menpeko). Sarjentoa ta bere mendekoak pipertuta zeuden. NEtx Antz 141. Jaunak geure 

menpeko / egin eban lurra. Gand Elorri 158. Bakotxa da nagosi ta menpeko; iñor ez goian, edota guztiak. Erkiag 

BatB 173. Anima, dudan oro / eman nion mendeko. Or in Gazt MusIx 200. Kezka onek bere menpeko zerabilen. 

Zait Plat 117 (Sof 130 mendeko). Euskaldunok ez dugu, herri gaietan izan ezik, kultura berezirik: mendeko gara. 

MIH 115. Besteren mirabe eta mendeko bihurtuko da. MEIG VIII 65. Euskara mendeko ikusten dut gero eta 

mendekoago erdararen. MEIG VII 41. 

v. tbn. Mg CC 241. CrIc 69 (32 menpeko). Gco II 47 (32 menpeko). JJMg BasEsc 284. Arr GB 32 (90 menpeko). 

Itz Azald 32 (136 menpeko). KIkV 67. KIkG 54. Tx B II 97. SMitx Aranz 21. Mde Pr 179 (HaurB 37 menpeko). 

Etxde JJ 232 (106 menpeko). Izeta DirG 58 (97 menpeko). Vill Jaink 177 (93 menpeko). NEtx LBB 168 (Nola 34 

menpeko). Menpeko: Ub 113. AB AmaE 191. Bv AsL 203. Kortazar Serm 341. Or, Leon, Ker e IBe Mt 8, 9. 

BEnb NereA 103. Casve SGrazi 154. 

� (Precedido de dat.). � Zure liburuaren aginpideari menpeko zaizkion mintzoetan. "Subiectis auctoritate libri 

tui". Or Aitork 406. Oieri gogo-menpeko zaizkienak. "Spiritaliter subduntur eis". Ib. 405. Ementxe dago, makur 

edo zuzen, bizitzako legeari menpeko. Gand Elorri 30. 

� benpeko. "Bide guzia hartuz joan da (BN-arb) [...] bide guzia benpeko artuta (G-azp)" Gte Erd 247. 

�2. Servidumbre. v. mendekotasun. � Balditzen zan ene menpekoaz. "Servitutem meam". Or Aitork 147. 

mendekor (Añ (G, AN), Arch VocGr), mendakor (V-gip ap. Etxba Eib), bendakor (V-gip ap. Etxba Eib). � 

"Vengativo" Añ. "Gizon bendakorra, iñoiz parkatzerik ez daukana" Etxba Eib. "Vengador. Sapua gordetzen 

eban mendakorra zan a gaiztua, [...] un vengativo que guardaba los rencores" Ib. 

mendekos, mendekoso, mendekios, mendekius (S (Foix) ap. Lh), mendekus (S ap. Lrq [oxítona]). � 

Vengativo, vengador. v. mendekari. � Iainkoa mendekiós. Lç 1 Thes 4 (tít.). Lukurariak [...], mendekosak [...] 

nagiak. EZ Man I 109. Hantxe [...] mendekoso eta herraz betheak / berze partean ohoñak. Ib. 92. Bere egitez 

iauzkor eta mendekos diren presunak baldin berehala [...] mendekatzen ezpadira [...]. Ax 280 (V 187). O biótz 

txárr mendekósoak. LE Urt ms. 61r. Da azitze gaistoa ixilarasteko erratea: "Emazu listu! emain diogu kok kok!" 


mende. 

301


ta alako mendekuak, zeren ala egiten da mendekoso aurra (115). LE-Ir (s.v. azitze). Alemanak beitira / 

españulak bezala, / bere pekuen mendekus. Etch 478 (tbn. en Etxde JJ 271). � (Forma con palat. expresiva). � 

Ez daitezela izan hain mendekoxoak. PPer Egunk 22-10-1991. 

mendekoste (L, BN, S ap. A; SP, Urt I 344, Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, Dv, H (L, BN, S)), pentekoste (ph- S 

ap. Lh; Gèze), pentekostes, pentakoste, phintakoste (Sc ap. A). � (Día de) Pentecostés. Cf. pentekoste en 

Echaide Orio. � Tr. Documentado desde Leiçarraga en la tradición septentrional; son menos frec. los ejs. 

meridionales. Mendekoste es la forma propia de la mayoría de los autores septentrionales no suletinos (tbn. en 

Orixe, N. Etxaniz e IBe). Hay pentekoste en autores suletinos (con aspiración en CatS e Inchauspe, y junto a 

pentakoste en UskLiB), en los labortanos Etcheberri de Ziburu (Eliç XXXVIII), Argaignarats (DevB 243), 

Gasteluçar (95) y Haraneder (en éste junto a mendekoste), y en los meridionales KIkV (78), KIkG (63), Iraizoz 

(YKBiz 102), Olabide, Orixe y Kerexeta. Hay pentekostes en Aguirre de Asteasu (II 44), Lardizabal (522), 

Arana, Inza e IBk. � Egonen naiz Efesen mendekoste arteno. Lç 1 Cor 16, 8 (He Pentekoste, TB, Dv, Bibl, IBe 

Mendekoste, Ker Pentekoste, IBk Pentekostes). Bazkoz, mendekostez eta eguerriz kofesaturik. Ax 533 (V 343). 

Mendekoste aitzineko astea. Dh 64 (v. tbn. Laph 153 mendekoste aitzineko). Pentakoste ondoko lehen igantian. 

UskLiB 189 (153 pentekoste). Mendekoste bezpera eguna. JesBih 402. [Yuduek] Sinaiko mendian ardietsi legea 

gogoratzen zuen mendekostek. Hb Egia 5. Mendekoste ondoan. CatJauf 109. Mendekoste arratsez. Ox 25. 

Mendekoste gereziak, zer gerezi onak! Lehen gereziak. JEtchep 18. Mirakuluz mintzatu ahal izan dela 

apostoluak mendekostez bezala. Ardoy SFran 301. v. tbn. Harb e) 5r. Hm 186. CatLav 148 (V 76). Jaur 196. 

HerVal 144. Zerb IxtS 97 (115 mendekozte). Pentekoste: Bp II 70. 

� (Pl.). � Pentekostetan, Bera zerura igon eta amargarren egunean [...]. KIkV 35 (KIkG 23 pentekostetan). 

Arnas Saindua mendekostetan / Kristoren bidez bialdu. "El día de Pentecostés". Or BM 54. Pentekostetaraño, 

berriz, Epeson egongo naiz. Ol 1 Cor 16, 8. 

- MENDEKOSTE EGUN, MENDEKOSTEKO EGUN. Día de Pentecostés. � Eta ethorri zenean Mendekoste 

eguna [...]. Lç Act 2, 1 (TB, IBe Mendekoste egun, Ol, Ker Pentekoste egun, IBk Pentekostes-egun). Konplitu 

zirenean Mendekosteko egunak [...]. He Act 2, 1 (Dv Mendekosteko egunak). Mendekoste eguna zen egun hura 

zeintan Jainkoak eman baitzioten Israeltarrei bere legea. Jaur 197. v. tbn. Harb 53. Mat 281. ES 393. CatLav 54 

(V 35). CatLan 48. JesBih 469. CatLuz 31. Hb Egia 97. Lap 289 (V 132). CatJauf 30. Zerb IxtS 97. Pentekoste 

egun: EZ Noel 143. CatS 105 (ph-). Ip Hil 189 (ph-). Pentekostes egun: Inza Azalp 84. Pentakoste egün: UskLiB 

187. 

- MENDEKOSTE FESTA, MENDEKOSTEKO FESTA. Fiesta de Pentecostés. � Phentekosteko bestaz. CatS 

105 (tbn. 105 Phentekoste b.). Mendekoste bestetan. Or Poem 552. v. tbn. Mendekoste besta: Harb e) 6r. Bordel 

77. NEtx LBB 169. M. pesta: ChantP 308. 

- MENDEKOSTE PAZKO. Pascua de Pentecostés. � Asensio ta Pentekostes Pazkoa bitartean. Aran SIgn 75. 

Pentekoste Pazkoatik Irutasun egunera. Or MB 31. 

- MENDEKOSTE ZAHAR. "(BN-mix), domingo siguiente al de Pentecostés" A. 

mendekotasun (H), menpekotasun (H), menpekotarzun, bendekotasun. � Servidumbre, sumisión. 

"Dépendance, servitude" H. � Faraonen mendekotasuna edo katiberioa. Gco I 277. Bakartadea ta 

mendekotasuna dira eginbiderik [...] eragillena semealaben aziera onerako. Itz Berb I 170. Sozietate 

lagüntzalen eta intres hen artian, bada gehiengua eta menpekotarzün bat zuintan arrazu-küntiak behar beitü 

bethi aitzinian ebili, bihotz-küntiak undotik. ArmUs 1907, 109 (ap. DRA). Bendenkotasuna azkatasun-zale dan 

besteko zaletasunaz nire biotzean: eutsi esku au. Larrak EG 1959, 213. Merezi luketen menperatzaile ohiek [sic] 

menpekotasuna zer zan orai ikastea. Osk Kurl 159. Garaitu egiten zituzten [...] euren etsaiak menpekotasunetik 

azke gelditurik. Ib. 159. Mendekotasun horrek, delako diglosiak, bestela egin zion kalte euskarari. MEIG VII 41 

(v. tbn. otro ej. en la misma pág.). � "Menpekotarzun (R), tutela" A. 

mendeku (L, B, BN, S; SP, Urt II 274, Lar, Añ (G, AN), Izt 121r, Gèze, Dv, H), bendeku (Hb ap. Lh, H), 

mendeki (Lh). Ref.: A; Lrq; Izeta BHizt. � Venganza. "(BN), desquite" A. v. bengantza, mendeka, 

mendekantza, mendekatze, mendekio. � Tr. Documentado al Norte desde principios del s. XVII, apenas se 

encuentran ejs. del s. XX. Al Sur lo emplean Mendiburu, Lizarraga de Elcano (Kop 113), Guerrico, Iza (EE 

1881a, 186) y algunos autores modernos. Mendeku es la forma general; bendeku se encuentra en Mendiburu, 

Guerrico (II 27) e Hiribarren (Esk 57), y ambas formas en Etcheberri de Ziburu, Baratciart y Haraneder. En 

DFrec hay 4 ejs. de mendeku y 1 de mendeko. � Erraiten da laur bekhatu hauk mendeku eske daudela zeren 

[...] bere egileen kontra iaikitzen baitira. Mat 31 (v. tbn. en contexto similar Bp I 57 mendekü oihüz, CatLan 118 

mendekü galdeiten). Niholatan mendekurik eztezagun desira. EZ Man I 15. Lau bizio bendeku eskailleak. EZ 

Man II 201. Bidegabeki haserretzea eta mendeku bilha ibiltzea. Ax 274 (V 183). Zure kontra Iainkoak armatzen 

du bere mendekua. SP Phil 324 (He 325 hiri aspertu nahi zain). Bekatuz ill-erazi zaituzte zu [...] zere aragiaren, 

zeren hondraren, zere ondasunen edo zere bendeku makurren naikunde galduak? Mb OtGai II 201. Niri dagot 


mende. 

302


bendekua eta nik dut eginen. He Rom 12, 19 (Bibl, IBe mendeku; He Phil 535 mendeku). Haren kontra goraki 

dago beraz mendeku galdez. Dh 137. Ordin haren mendekik izan zeistan hasi. 'Ses vengeances s'exercèrent sur 

moi'. Etch 176. Bendekuari, bendeku jari. "La vengeance ne demeure pas sans vengeance". Hb GH 1928, 397. 

Mendeku edo bengantza-naia. Or Aitork 291. Pentsatu genuen mendeku bila zoala. Arti Tobera 286. Zonbaitek, 

ase nahiz beren mendekua, / non nahi sortzen dute bizi irrixkua. Xa Odol 251. v. tbn. Harb 33. Lg II 208. MarIl 

90. Jaur 105. Gy 281. Mde HaurB 107. Gazt MusIx 99. 

- MENDEKU(A) HARTU. Vengarse. v. mendekatu. � Eztezazula mendekurik har gure bekhatuez. Harb 354. 

Errezibitzen dituzten bidegabe handiez mendeku hartuko dute. Ax 568 (V 364). Erraz aserratu edo bendeku 

artzekoa. Gco I 418. Bendekua artzeko griña [...] erabageak. Gco II 51. 

- MENDEKU(A) EGIN. Vengarse. v. mendekatu. � Niri dagot bendekua eta nik dut eginen. He Rom 12, 19 

(IBk ez egin zeuen eskuz mendekurik, BiblE ez egin mendekurik). Eta hiltzen banute, nitaz mendeku egin behar 

duzue. Elsb Fram 119. 

- MENDEKUZ (B ap. Izeta BHizt2; SP). Por verganza. "Mendekuz il zuten gizon bat" Izeta BHizt2. � Eta gero 

handik hartako herraz eta mendekuz bere iauregi ederra erre zioten. Ax 7 (V 3). Nork ere koleraz, mendekuz 

edo herraz erranen baitioke bere anaiari [...]. ES 120. Onen aita Julen kondeak, mendekuz mairutarrei otsegin 

zien. Gazt MusIx 66. v. tbn. Arti MaldanB 230. IBk Act 7, 24. Bendekuz: Hb Esk 49. 

- MENDEKUZKO. "Qui est de vengeance" Dv. � Iainkoa haserretuko da: eta gero mendekuzko egunean, 

heriotzeko denboran [...]. Ax 76 (V 51). Bada bertze [hira] bat borondate gaixtozkoa, mendekuzkoa. Ib. 278 (V 

186). Zeren mendekuzko egunak baiditezke orduan. He Lc 21, 22 (Leon gaztigu-egunak, Or bengantza egunak, 

IBk, IBe zigor-egunak). Mendekuzko zenbat desira! Brtc 126 (32 bendekuzko). [Bekatu] dala deshonestidade 

edo loikeriakoa, dala bendekuzkoa. Gco II 4. Mendekuzko desira. MarIl 57. Mendekuzko zuzia / [...] izeki 

zitzaidan. Arti MaldanB 192. 

mendekuka. � Con ánimo de venganza. � Harri perfektu batek ez omen du etxerik osatzen, baina bai harri 

koxkor trakets askok. Hala entzun nion behin mendekuka zetorren idazle bati. PPer Harrip 63. 

mendel (V-ger-arr-oroz-m, G ap. A; Aq 755 (G), Izt 86v). �1. "Orillo, una tira de paño de distino color que la 

pieza a que se agrega" A. � Zelan baista oiala, alakoa mendela. RS 20. Soiñekoan mendel aundiak daroez. Ker 

EMeza 127 (ap. DRA). � Banda condecorativa. � Apala bete txalin zeduzkanan lasterraldien idazkuntzakin eta 

abeetan dilindan zeuden mendelak ikusita [...]. 'Tant d'écharpes'. Or Mi 13. �2. (V-arr ap. A; Aq 755 (V)). 

Arpillera. �3. "(V-ger-m), faja de niños" A. 

- GONA-MENDEL. v. gona. 

mendel. v. mendal. 

mendema (H (BN)), mendima (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 163), mendimia, mindemina, mendimina 

(-iña V-ger ap. A Apend), mendeña (Urt Gram 33). � Vendimia. "Autumnus, [...] mendeña denbora, mendeñ 

egiteko denbora" Urt III 224. Cf. VocNav s.v. mendima y mendimia. v. bendimina. � Urbildu zelaik mendima 

denbora, bializitué bere mutilak errentarietará gorátzerá ardanzeain frútua (Mt 21, 34). BOEanm 1321 (Echn 

fruitu sasoiña, Leon mahats biltzeko aroa). Laiatzea, eraikitzea, igita, mendima ta gañarakoak (69). LE-Ir (s.v. 

alzurtu). Eta botatu zuen mendimia Yangoikoain kolerako kupel aundira. Echn Apoc 14, 19 (Ur (V) 

mindemiñia)). 

- MENDEMA-EGILE. Vendimiador. v. beruinzale, mendematzaile. � Bihi billtzaillen eta mendeña 

egillenaren parekoak. He Phil XI (SP e) 3r beruinzale). 

mendemal. v. mendebal. 

mendematu (SP, Lar, Añ, H), mendimiatu, mindeminatu, bendematu (Añ), mendamatu (H (BN)). � 

Vendimiar. Cf. VocNav s.v. mendemar, vendemar y mendebar. v. beruinatu. � Ezen elhorrietarik eztute biltzen 

fikorik, ezeta saparretarik mendematzen mahatsik. Lç Lc 6, 44 (He, TB, Dv, Oteiza, Brunet, Leon, Ol bildu, Ker 

batu, IBk, IBe hartu). Mendema itzak lurreko mahastiko mulkhoak. Lç Apoc 14, 18. Eta sartu zuen aingiruak 

bere igitei zorrotza lurrean eta mendimiatu zuen lurreko mastia. Echn Apoc 14, 19 (Lç mendema zezan, Ur (V) 

mindemiñau; Ur (G) bildu). 

mendematzaile, mendematzale (Lar), mendamatzaille (H). � Vendimiador. 

mendemuga. � Cambio de siglo. � Horren truk, ez zioten euskaldunek [...], ez maitasunik ez goramenik ukatu, 

etxe-inguruko giroa azken mende-mugan aldatu arte. MEIG VII 67s. Orduantxe, mende-mugaren aldamenean 


mende. 

303


hasi ziren halabeharrez argitaratzen, Espainian eta gaztelaniaz, Hervásen liburu trinkoak. MEIG VI 48s. XIX. 

mendean, mende-mugaren aldamenean gehienez, Mogeldarrenak ditugu eta gero. Ib. 56. 

mendepe. � "Cautividad", "esclavitud", "jurisdicción sobre otro" Añ. � Faraon errege gogorraren mendepetik 

[...] atera zituelako. Añ MisE 44. 

mendepeko. � "Esclavo" Añ. v. mendeko. � Bekatu mortalak egiten gaituz deabruaren serbitzari, otsein ta 

mendepekoak. Añ MisE 120. 

mendeperatu. "Avasallar" Lar. 

mendepetu. "Avasallar" Añ. 

mendera (Lar, Añ, H). � "Autoridad", "sujeción" Lar y Añ. "Autorizadamente, menderaz" Lar. "Hombre 

autorizado, respetable, [...] menderazkoa" Ib. 

menderaezin, menderatu-ezin. � Invencible; incontrolable. � Su menderatu-eziña baño laisterrago. Zait Sof 

62. Zaldun menderatu-eziña. "Invencible". Berron Kijote 145. 

menderagabe. � Indomable, incontrolable. � Betiko mendera-gabe arrek gogoan jotzen nindula esan nion eta 

karlisten alderdia berak ondatu zula. Or SCruz 114 (ref. al cura Santa Cruz). 

menderagarri (H), menperagarri (H (V, G)). � "Qui l'on peut soumettre, assujettir" H. 

menderakaitz. � Difícil de dominar, indomable. AxN explica zakartsua eta hazkari gaitza (490) por 

me[n]derakaitza. � Kantauriko itsaso menderakaitza. TAg Uzt 68. Menderakaitza ta neketsua da agian 

mendiaren bizkarra. Ib. 89. Iñoren semea biurri, mendera-kaitz ta aita amaen esanekoa ez balitz. Ol Deut 21, 18 

(Ker zuzendu-ezin). Baña edozein enseiu, drama, nobela, artikulu naiz poemetan agiri zaio [Unamunori] 

edonoizko menderakaitza, edonongo "bera". SMitx Unam XV. Griña menderakaitzak. MAtx Gazt 26 (v. tbn. 

otro ej. en la misma pág.). Nori bere barruan bakardadeak sortzen dizkion deabru menderakaitzak. MEIG I 153. 

En DFrec hay 2 ejs. de menderakaitz y 2 de menperakaitz. 

menderakizun (H), menperakizun (H). � "Qui l'on doit, qui est à soumettre, assujettir" H. 

menderarazi. � Hacer dominar. � Aditza da liburuaren muina eta aditza menderaraztera doaz batez ere 

egilearen eginahalak. MEIG III 154. 

menderatasun. � Sumisión, servidumbre. � Aita Santuaganako menderatasun eta obeditzearekin. J. Goenaga 

Aita San Inazio 98 (ap. DRA). 

menderatu (V, G; Izt 114r, vEys, H, Zam Voc), menperatu (V, G, BN-arb; Lar, Añ, Dv, H (V, G), Zam Voc), 

benderatu (-au V-gip; bendeatu V-arr), mendeatu. Ref.: A (menderatu, menperatu); Iz To (lana), ArOñ y 

UrrAnz (benderatu); Etxba Eib (benderatu); Elexp Berg (benderau); Gte Erd 79, 127, 213, 230 y 274. � Tr. La 

forma general es menderatu (mendeatu en algunos ejs. de EusJok (24) y de Txirrita (B I 97)). Hay menperatu en 

CatBurg (45), Iztueta (en éste junto a mende-) y algunos autores del s. XX (alternando con mendeen varios de 

ellos); benderatu en Larrakoetxea (EG 1959, 202), S. Martin (Zirik 9) y T. Etxebarria (Ibilt 485). En DFrec hay 

67 ejs. de menderatu y 43 de menperatu, todos ellos meridionales. 

�1. Dominar, someter; conquistar. "Avasallar" Lar y Añ. "Sojuzgar" Lar. "Loak menderatu nindun (G-azp)" Gte 

Erd 213. � Tr. Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII y en Zubiri (126 menpe-) y 

Xalbador. En Aguirre de Asteasu y Txirrita hay ejs. de mendera, participio. � Garaitzen dezu, lautzen ta 

menderatzen [nekea]. Lar, carta a Mb 278. Deabruak, aragiak eta munduak menderatuko zaitue. Gco II 81. 

Griña edo pasio eragabeak ezi edo menderatu. Gco I 432. [Etsaiak] ez dira sosegatuko zu mendera artean. AA 

III 573. Barauak, zilizio ta beste gorputza menderatzeko nekeak. Ib. 561. Zeren gaitzak osotoro mendera badu 

gorputza eziñ senda diteke mirari gabe. AA I 541. Menderatzen ta ezitzen gaituzubez Iangoikuak emon 

eutsubeen jakituriagaz. JJMg Mayatz (ap. H). Idisko izuak adarretatik oratu eta menderatu oi zituela. Izt C 247. 

Eztala beiñ ere izan erbestekoen uztarripera menperatua. Ib. IV. Zedrongo Ibarrerañoko guzia menderatu zuten. 

Lard 542. Eta bereala menderatu zituen eta morrontzarik gogorrenean ogei urtez iduki. Ib. 124. Bilintxek etorri 


mende. 

304


aundiya zeukan, beriala menderatu zuben beste bertsolariya. Bil 174. Mendera zazu zere burua. Aran SIgn 47. 

Txispaz ezin zana, itzez nai zuan menderatu. Bv AsL 215. Utzi pekaturako / dauden biziyuak / menderatu ez 

gaitzan / kondenaziyuak. Ud 131. Kanpeon ori or utzi emen du / ziaro mendeatuta. EusJok II 143. Gu menderatu 

ta euren legeen azpian ipiñi gura gaituelako. Ag AL 13. 

� (s. XX). Prantzian, eun gaizkilletik 72, edariak menderatutakoak izan oi dira. Ayerb EEs 1916, 31. Ezarianezarian 

biotz osoa menderatu zioten Peru-Fermiñi. Mok 8. Garaitu eta menderatuko ditugu aragiaren griña 

okerrak. ArgiDL 135. Gaur menderatu genezaken Sunbilla. Or SCruz 111. Idi oietxek mendera nairik / 

badaukazu zuk premia. Tx B 230 (v. tbn. I 174). Nere nai au ezin menperatu det. Alz Ram 64. Logaleak 

menperatu du. Ib. 25. Oraintxe ezin menderatu dut lemea, dio lemazainak. Or Mi 62s. Andre batek ez au 

menderatu, bañan ezta ik ere ireganatu. ABar Goi 55. Nola menderatu aizearen ufada? TAg Uzt 39. Iturriotzko 

mendi-galdorra menderatu zuenean [...]. Ib. 84. Ire aragikerizko griñak ezin mendera badituk, alde egin zak. 

Etxde JJ 115. Ez dezake [...] gizonak emaztea menperatu, bizi-laguntzat euki baiño. Ib. 143. Bosten artean gizon 

bakarra errez menderatuko diagu. NEtx Antz 16. Etsaiak menderatzeko. Ib. 27. Menderatu zure griñak. Matx 

Gazt 35. Norberak zer menderatzen duan obeki eta sail ura landu bear dualako. Vill Jaink 10s (152 menperatu). 

Izan zituen bere lanak latiña menderatzen. Vill in Gand Elorri 18. Ardien eritasunak nola menderatu. Ibiñ Virgil 

94. Erromatarrak Aigipto menderatu zutenean. Ib. 44. Orpheuk ere ez nau bertsogintzan menperatuko. Ib. 43. 

Emakume batentzat ba al da menderatutako senarra baiño jostaillu bitxiagorik? NEtx LBB 123s. Ederki 

menderatzen zituzten eskuarteko lan guziak. Ib. 94. Eni iduritzen, bere buruaz segur denak mendera dezazkela 

zainak. Xa Odol 63. Menderatu-berriak diran erresuma ta probintzietan. Berron Kijote 166. Krispiñek bi 

oiñakin jo zuen indarrez gure Potzolo. Au bere zamak menderatu zuen ta [...] ia erori zan ortzaz gora. Ataño 

MLanak 132s. Ez ditu hitzak menderatu, hitzekin borroka bizian ari da. MIH 303. Giza mintzoak menderatu 

duen gailurrik garaiena. Ib. 174. Ez du ohiturak menderatuko. Ib. 299. Erazozpenak menderatzeko. MEIG III 

91. 

v. tbn. Ur MarIl 50. JanEd I 32 y II 118. Arr May 143. AB AmaE 44. Sor Bar 84. A BeinB 37. Urruz Urz 13. Itz 

Azald 191. Markiegi in Ldi IL 10. Zait Sof 124 (Plat 52 menperatu). SMitx Aranz 19. JAIraz Bizia 110. Ugalde 

Iltz 53. Izeta DirG 100 (78 menperatu). Anab Poli 28. And AUzta 112. Salav 26. Lab SuEm 190. Uzt Sas 163. 

Menperatu: Zink Crit 52. JMB ELG 49. Txill Let 114. Erkiag BatB 132. Osk Kurl 159. BEnb NereA 94. 

� Cf. infra (2). � Agintari edo gidari ditugu[n]ai gere iritzi ta naitasuna menderatzen. Aran SIgn 47. 

[Arantzazuko Amandrea,] Oñaz ta Ganboarrak danok bat artuta / menderatzen dizugu aoz-bera ezpata. SMitx 

Aranz 33. Eta adimen gorengoari arrazoizko ekiña menperatu zenion gizonari emaztea bezala. Or Aitork 421. 

� (Part. en función de adj.). "Sojuzgado, menperatua" Lar. � Etsai menderatuentzat txit onak [zirudien]. Ag AL 

24. Euzko-Abenda menperatu au. Enb 111. Usain txarreko suge higuingarri batzu ziran euren etsaiak 

menperatuentzat. Osk Kurl 159. Besteen aintzinean menperatutzat baño nahiago zuten menperatzailetzat 

agertzea. Ib. 159. 

� "Autorizar, aprobar y engrandecer menandetu, menderatu" Lar. 

� "(V-ger), pagar las deudas de una casa" A. 

�2. (H), menperatu (H), benderatu (-au V-gip ap. Elexp Berg). (Aux. intrans.). Someterse, rendirse. 

"Aplacarse, sosegarse. Zuk segi ola, nere edadera orduko benderauko za" Elexp Berg. � Tr. Documentado en 

autores occidentales desde principios del s. XIX. � Atsegiñetara menderatu bage. Gco II 64. Baldin Israeltaar 

batek goituten beeban [Goliat] Filisteuak menderatuko zirala. JJMg BasEsc 176. [Portua] menperatzen zaio 

itsaso andiari emekiro pozkida bete betean. Izt C 119. Titok bizia eskeñi zien bereala menderatzen 

bazitzaiozkan. Lard 546. Kastigu oiekin Juduak biguntzen etziran menderatzera. Ib. 544. Jainkoagana 

menderatu zan. 'Se rindió a Dios'. Aran SIgn 55. Griñak errazoiaren azpian eta errazoia Jaungoikoari 

menderaturik. Itz Azald 189. Euren gurasoai menderatuten ez jakezan semealabak. Ib. 94s. Zein ote duk au, aize 

ta itxasoa menderatzen zazkiok eta? Ol Mt 8, 27. Allanderi abagune guzitan menderatu zitzaion gizona. Etxde JJ 

83. Poliki-poliki bizimodu berriari menderatu zitzaion. Ib. 182. Norbait oekide eukitzearren menderatuko 

zitzaion besterik ezean. Ib. 169. Zuri menderatuko ote zaizu urrutiko Thule? Ibiñ Virgil 70. Guzia harengana 

dator eta berari menderatzen zaio. MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). 

- EZIN MENDERATUZKO. Invencible; incontrolable. v. menderakaitz. � Badut, haatik, goganbehar bat, 

ezin-menderatuzkoa. MEIG IX 100. 

- MENDERA-SAMARTU. Dominar algo, bastante. � --Nolatan da lana, Juan? --Mendera-samartu degu 

gaurkoa. NEtx Antz 13. 

- MENDERATZAKA. Sin dominar, sin someter. "(G), independiente" A, que cita el ej. de Lard. � [Buruzari 

onek] Canaantar geienak menderatu zituen, baña banaka batzuek or-emen menderatzaka geratu zitzaiozkan. 

Lard 121. "Intentoaren erdia", noski, hor gelditu baitziren bizkaitar prestuagoak menderatzaka. MEIG V 92. 

� Etim. Las etimologías latinas propuestas para mende-/menperatu y meneratu (lat. imperare, venerari) no son 

necesarias. Pueden explicarse perfectamente con men/mende/menpe + -ra + -tu (cf. eskuratu, etxeratu, etc.). 

menderatu-ezin. v. menderaezin. 


mende. 

305


menderatzaile (-alle H), menperatzaile (-alle Lar, H (V, G)), benderatzaile (V-gip ap. Etxba Eib). � (El, lo) 

que domina, somete; dominante. "Sojuzgador" Lar. "Conquistador. Benderatzallien artian, Alejandro bat, 

Mazedoniakua, izan zan aundiñetarikua" Etxba Eib. � Geren alkarkidezko jostallu ta gutiperak, aundizki ta 

gallen izaten zaizkigula, ta gure zoriaren menderatzalle, are, itxumuzgariak. Elizdo EEs 1929, 181. 

Yakobengandik sortuko da menderatzallea. Ol Num 24, 19 (BiblE menperatzailea; Dv nausi jarriko dena). 

Allande berriz gizon garaikor eta menderatzallea zan. Etxde JJ 68. Besteen aintzinean menperatutzat baño 

nahiago zuten menperatzailetzat agertzea. Osk Kurl 159 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Persiko 

menperatzaileek [...] axalez bakarrik aldatua zuten ango erria. Zait Plat 13. [Brutok] baztertuko du 

menderatzailea. MIH 314 (ref. a César). Gaurko askatzaileen artean baitago biharko menderatzaileen hazia. 

MEIG I 176 (v. tbn. 254). En DFrec hay un ej. de menderatzaile y 3 de menperatzail(l)e. 

menderatze. � Sometimiento. � Sansonen menderatzea. Lard 145 (tít.). Zenbat bazterren menderatzea. Ib. 121 

(tít.). Izan bear geradela [...] Jaungoikoaren morrontza [...] eta gere griñaen bridatze ta menderatzean 

iraunkorrak. Aran SIgn 47. 

menderaztari. � (El) que domina, somete. v. menderatzaile. � Baña guzien menderaztari, Jainko Donea, 

Indartsua ta Illezkorra da. Elizdo EEs 1929, 181. 

menderdi. v. MENDE ERDI. 

menderstu. v. mendestu. 

mendertsi. �1. "Oprimir, mendestu, mendersi" Lar. �2. "Opresión, mendersia" Lar. 

mendertsitu. "Opprimer, pressurer" H. v. mendestu. 

mendertxi (AN-egüés ap. A, que cita a LE). � "Avasallar" LE Urt voc. "Trillar" A. � [Garia] igitáias ebáki, 

estrázien péan mendértxi, io ta irindu errótan. LE Urt ms. 26r. 

mendesi. "Callejón, encañada de montes" Lar. 

mendesle (Lar � H). � "Opresor" Lar. 

mendesta. "Viento este muy blando (V-m)" A Apend. 

mendestari (Lar � H). � "Opresor" Lar. 

mendestu (Lar, Añ, H, Lh (que cita el TB)), menderstu (H, que cita a Lar). �1. "Oprimir" Lar y Añ. "Opprimer, 

pressurer" H. � Zorthü gaitzaz ziradian portügesak haiñ mendestü non batek ere bihürtzera ezpeitzian bihotza 

enjogi. Egiat 160. Bizkitartean aberatsek ez othe zaituztete mendesten? TB Iac 2, 6 (Lç tiranizatu, He, Ol zapatu, 

Dv zaphatu, Ker estutu, IBk, IBe zapaldu). � "Oprimido, azpiratua, mendestua" Izt 84v. "Subordinado" Ib. 

113v. �2. "Opresión" Lar. 

mendetasun (V; Añ, Izt 68r, H), menpetasun (V, G, L, BN, S; Añ, Dv (V, G)). Ref.: A (mende-, menpe-); Lh 

(menpe-). �1. Sumisión, subordinación, acatamiento. "Cautividad", "servidumbre", "vasallaje", "esclavitud" Añ. 

"Katea ta mendetasun lotsagarria urratzen" Izt 68r. � Tr. Documentado en autores meridionales desde 

principios del s. XIX. Parece que la forma menpetasun (ya en CrIc y Añibarro) gana terreno a mendetasun en 

textos del s. XX. En DFrec hay 11 ejs. de menpetasun. � Agintari nagusiari zor deutsazuben mendetasuna. Mg 

PAb 210 (v. tbn. en contexto similar AA III 336 mendetasuna zor, CrIc 50, KIkV 36, ArgiDL 33, KIkG 24 

menpetasuna zor). Gugan [...] geitu dedilla beraganako bildur, lotsa [...] ta menpetasuna. Añ MisE 37. Iausi ez 

ditian arimak pekatu mortalaren menpetasun zorigaistokoenian. JJMg Mayatz (ap. H). Arrixkuak agintzaritzaan, 

arrixkua mendetasunean. Ib. (ap. H). Eta zazpi urtez mendetasun gogorrean bizi izan ziran. Lard 126. Errukiz 

begiratu eta mendetasun lotsagarri artatik atera zitzala. Ib. 139. Menpetasun edo obedienzijaren saritzat. Ur 

MarIl 102. Erregutzen dizut biotzeko mendetasun guziaz. Ant ZerBid (ap. H). Iru itz-eskañiak: biartasuna, 

mendetasuna ta garbitasuna. Bv AsL 173. Pobrearen pazienzia eta mendetasuna. Ezale 1899, 1a. Eleizeaganako 

mendetasun errime eta lotsa andikoa izan bear da. Itz Azald 54. Jaungoikoari emoten deutsagu begirauneko eta 

mendetasuneko kultu osoa. Ib. 73. Zailtasun guzia menpetasun ori ezagutzen datza. "Dependencia". Zink Crit 


mende. 

306


33. Zuzendari erneari menpetasun-guraz eta maitetasunaz. Jaukol Biozk III. Agintzen duten erri-gizonai 

mendetasuna gorde ta esana egiteko. Munita 31. Seme-alabak aita-amen menpean, menpetasun orren ordaiñez 

ardurak eta maite agiriak jasotzen dituz. Vill Jaink 163. Erregearekiko menpetasuna. Ibiñ Virgil 107. Len iarei 

ziran lepoak menpetasunera oituz gero [...]. Ib. 97. Mendetasun ezin-eramanak borrokara daramatza. MEIG I 

176. v. tbn. J. Artetxe Y 1933, 326. Lek SClar 139. � (Con -zko, adnom.). � Garbitasunezko eskeintzai 

mendetasunezko edo obedientzikoa ezartzea. Manzi GPatroi 167. �2. "(Gc), autoridad" A. 

- MENPETASUNA HARTU. Tomar posesión (de un mando, cargo...). � Izandu zan goiagotua Obispo 

Kartajena Indiaetakora, zeñaren menpetasuna artu zeban milla seieun ta berrogeigarrenean. Izt C 487. Alonso 

erregea [...] igaro zan [...] Ataungo eta beste gaztelu Probinzia onen mugapean arkitzen ziradenetara 

menpetasuna artzera. Ib. 287. 

mendetu (L ap. Lh; Izt 70v), menpetu (V, G ap. A; Lar, Aq 1442, Añ, vEys (G), H), bendetu, bendau (V-och 

ap. A), menbetu. � Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVIII hasta principios del 

XX y en Lhande. La forma menpetu es la mejor atestiguada. Hay además mendetu en Arana, A. Donostia y 

Lhande (EEs 1915, 235), bendau en Arrese Beitia, bendetu en f. Bartolomé y menbetu en autores aranistas. �1. 

Dominar, someter. "Dominar", "imperar, mandar", "poseer" Lar y Añ. "Subordinar, menpetu; subordinado, 

menpetua" Aq 1442. "Rendir, sujetar" Añ. "Poner bajo su mando" Izt 70v. "Bendau, domar, dominar" A. v. 

menderatu. � Zorionekoak mansoak, zerren oiek menpetuko duten lurra (Mt 5, 4). CatBurg 44 (Cb CatV 62 

poseidu edo menpetu, Ur menpetu). Munduko altsubak bendetu legijez gizonak, lotu ta karzelatu legijez. fB Ic III 

293 (v. tbn. II 49). Naibaga gogorrez bete eban Octaviano agintarija, ezin menpetutiak Bizkaitarrak. Astar II 

VII. Erromako / enperadoreak / nai ebazan menpetu / euskaldun zagaiak. Zav Fab RIEV 1907, 92. Gaztelu onen 

mendetzeak Dabiden otsa bazter guzietara barreatu zuen. Lard 187. Modestak modu onaz bendau badau aita / 

Prantziskak aserratu oi dau agiraka. AB AmaE 320. Onek lango gizonak / topetan dira aurrez, / menpetuta 

daukenak / mundua negarrez. Azc PB 348. [Españarrak] emeretzigarren gixaldi onetan menbetu ta zatittu 

gaiozak. AG 623. Aintzargiz bekokia burestundaba darakus, erriak eta erri-bakaldunak menbetuaz. Arriaga 

Lekob 26. Eriotzea menpetu ta betiko bizitza ekarri dauskun Salbatzallea. Eguzk LEItz 121. Euskalduna beti 

kantari ari da; etxean, elizan, [...] tolarean sagarrak mendetu egiten duenean. ADonostia Itzald II 10. Senarra 

bezela, sui-gaia ere oso menpetu dezu. Alz Burr 17. Amerika be menpetu eban indarrez. Enb 163. v. tbn. Arriand 

JEL 1907, 21 (menbetu). 

�2. + menpetu (Lar). (Aux. trans.). Someterse, rendirse. "Manciparse, sujetarse" Lar. � Eztaitelakoz lürrian 

arimalik plazeraz gizona beno khoiagorik [...] ezetare betere meskabier menpetüagorik. Egiat 237. Batzuk 

menpetu edo humildau iakozan Jangoikuari. CrIc 15. Etzan orrenbesterekin ere mendetutzat eman deabru 

gaixtoa. Aran SIgn 25. Bat-baten menpetu nintzan / lo gozo baten eztira. Ib. 212. Jinkoaren boronthatiaren egin 

nahia, hari menpetürik osoki egoitia. Ip Hil 184 (v. tbn. 13). 

- EZIN MENPETUZKO. Invencible, indomable. � Erromako tropa oste ezin menpetuzkoak. Lh EEs 1915, 235. 

mendeurren. "También se usa este sufijo con algún tema no numeral: urteurren (V) aniversario. Cabría decir 

mendeurren por el centenario" A Morf 249. 

mendezko. �1. Rendición. � [Santa Kruzek] esan zidan [...] bere mendezkoa firmatuko zula. Or SCruz 115. 

�2. Súbdito. v. mendeko. � Geiegiz izango zaion zergarik (kargarik) mendezkoari ezarri bear etzaio. Elizdo 

EEs 1929, 180. 

mendi (gral.; Lcc, Volt 96, Mic 8r, SP, Urt V 224, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, 

VocB, Zam Voc), mindi (AN-5vill, BN-mix). Ref.: VocPir 117; Bon-Ond 138; A; EI 198; Lh; Lrq; Iz Als, R 293 

y 310, Ulz, UrrAnz, ArOñ; Satr VocP (baso); Etxba Eib; Echaide Nav 318s.; Holmer ApuntV; Elexp Berg. � 

Monte, montaña; campo (en oposición a pueblo, ciudad). "Cerro, monte" Lcc. "Cuesta arriba, mendiagora (C)" 

Ib. "Cuesta abajo, mendiabera" Ib. "Tramontar, mendiak igaro" Lar. "Xuxen zazu mendirako jatekoa, préparez 

les vivres pour la montagne" Dv. "Baso (AN-araq), arbolado próximo al pueblo, en contraposición a mendi que 

es la sierra" Satr VocP. "Mendiak mendia eztau bear, baiña gizonak gizona bai (prov. V, G)" A (cf. infra RG). 

"Mendi zelaia, el monte raso, sin árboles" Iz Als. "Mendísoilla, monte sin árboles" Iz ArOñ. "Mendi gorrixa, 

monte pelado" Etxba Eib. 

� Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. Hay mendia, con -a constitutiva, en unos versos de Soroa 

(AKaik 111) y en un ej. de Alzaga (STFer 139). En DFrec hay 331 ejs. de mendi. Para la abundante toponimia 

medieval v. Arzam 340, 341 y 342. Cuando va acompañado de nombre propio la expresión -ko mendia es 

prácticamente la única documentada hasta finales del s. XIX: Leiçarraga (Lc 19, 37 Olibatzetako m.), Materre 

(190 Kalbarioko m.), Larramendi (SAgust 15 Tabor-eko m.), Larreguy (I 236 Ephraingo m.), Añibarro (LoraS 40 

Alpesko m.), Arana (SIgn 87 Apeninoko mendiyak), con excepción de algún ej. de Belapeyre (II 73 Sinai m., pero 

II 49 Kalbarioko m.) e Iztueta (C 54 Aldaba m., pero 135 Hernioko m.). A partir de esta época parece que se hace 


mende. 

307


más frec. la construcción sin suf. -ko. Con todo, se encuentra -ko mendia en algunos autores, aunque alternando 

en la mayoría de ellos con la construcción sin suf. -ko: Arrese Beitia (AmaE 432 Sinaiko m. / 142 Parnaso m.), 

Zabala (Gabon 95 Jaizkibelgo m. / 106 Jaizkibel-m.), Beovide (AsL 116 Alvernako m. / 142 Alverna m.), Inza 

(Azalp 76 Olibeteko m. / 124 Tabor m.), Txirrita (B II 121 Kalbarioko m. / B II 92 Ezkio m.), Orixe (Poem 549 

Siongo m. / Eus 388 Urguill-m.), Iratzeder (46 Larrungo m. / 135 Aralar m.), S. Mitxelena (Aranz 113 

Kalbarioko m. / 111 Kalbario-m.), Zerbitzari (Azk 36 Larrungo m.), Izeta (DirG 103 Alpeseko mendietan) y 

Arradoy (SFran 288 Aralar-eko m. / 16 Aralar m.). Hay tbn. algunos pocos ejs. de mendi antepuesto al nombre: 

Axular (6 (V 3) Mendi Pirinioetan), ConTAV (5.1.5, 93 (1658) goazen Mairu errira, [...] mendi Adlanteraño), 

Etcheberri de Sara (113), Iztueta (C 120 mendi Pirineo) y Urquizu (14 mendi Kalbarioko bidean). 

� Mendi altuan erurra daidi. Lazarraga (B) 1205r. Mendiak mendia bear eztau baia gizonak gizona bai. RG B 

45. Hala hek ere salbatu nahiz bere bizia / mendira egiten zuten alferrik ihesia. EZ Man I 95. Giristinoaren 

perfekzioneko mendia neurrigabeki dela gora. SP Phil 431s. Ikusiko duzu Cabobiesos gaiñetik, mendi biribil bat. 

INav 97. Arza da mendian dabilzan animal [...] gaiztoenetatik bat. Mb IArg I 145. Zer dolore izan diteke onen 

parerik? Obe litzake mendiak azpian ni betiko ondatzea. Cb Eg II 114. Eta balute fede gehiago gai litezkela 

mendiak errotarik atherarik [...]. Lg II 170. Irten ziran jendartetik ta sartu ziran mendi eremu basoetan. Ub 118. 

Beira kontra egitetik / [...] mendiak bere lekutik / aldaratzen tuen bozari. Monho 114. Naiz etxean, naiz soroan, 

naiz mendian, beti arkitzen zerala zure Jaungoikoaren aurrean. AA III 310. Zortzikoa kantari / menditik kalera / 

Donostiyara pozez / gaur etorri gera. Echag 80. Ahargo zabala, / mendi komünala / oro dezan zerra. Etch 550. 

Mendi baten gainean egina den hiria alde guzietarik ikhusten da. Jaur 395. Gipuzkoako mendi gogor latz 

goitituak. Izt C 32. Zizurkilgo mendian arkitzen da meatze zulo bat. Ib. 66. Arthalde guziak ez dira mendian 

hazten. Dv Lab 273. Etzaten da gizona ohean. [...] Mendi batek lehertu nahi du gorphutza, sukharrak hartu du 

burua. Hb Egia 62. [Yainkoa] mendi eta izarrak baino lehen zen. Ib. 13. Ez dire barrikak mahaineko, ez 

mendiak gizonen sorbaldetako. Ib. 30s. Aski azkar othe zare mendiz mendi holako bide baten egiteko? Laph 26. 

Guzurra esan neban mendian, / ni baño lenago zan errian. AB AmaE 243. Ezeban iñok esango mendian iaio ta 

mendian azia zanik. Ag AL 61. 

� (s. XX). Azken aldian, artzaintzan jardun zuen mendietan. Goñi 23. Mendian dagoz aizerik osasuntsuenak. Ag 

Kr 213. Mendirik mendi ibilli zen egurastuten. Echta Jos 228. Ikuste nazu mendirako moduan jantziya ez nagola. 

Ill Pill 6. Mendia lakhet zautan gazte nitzelarik. Ox 19. Txirripio-eiza... / Mendilauetan, / ondar-munoz muno, / 

makurka, geldi, / eskuan su-izkillu. Ldi UO 31. Mendi batera igo zan otoitz egitera. Ir YKBiz 116. Bospasei ordu 

mendiz ibilikan. Zub 53. Mendia utzi eta hirian / zer ote zeie gertatzen? Etcham 228. Baserriak bizia eman-da, / 

mendiak ninduan azi. Lek EunD 41. Trikuarri asko mendi aundien gañetan daude. JMB ELG 68. Mendian yaio 

ta mendian bizi diran basa-eizeak. Zait Sof 170. Euskera-mota berezienak / entzuten dira mendian. SMitx Aranz 

190. Ez dio bere lanari utzi, ez eleizakoari ez da menditakoari. F. Labayen in Munita 9. Piztien janaritzat 

mendira botaten badoguz, oba. Bilbao IpuiB 212. Basoan edo mendian gazte nagi asko baiño gogorrago aritzen 

zen. Etxde JJ 232. Mendian bizi ezin diranak / sallean datoz kalera. Basarri 129. Euskera zarrak mendian dauka 

/ lenengo bere jarleku. BEnb NereA 115. Maduria esaten zaio, mendia eztanari. Launeko lekua, leku beia. And 

AUzta 94. Mendiyetan erdera / indartzen ari da. Uzt Noiz 73. Emen mendian etzan egiten / euskera beste itzikan. 

Uzt EBT 98. Nor nahik bezain ongi badakit mendiko berri. Gau osoak iragan ditut askotan horietan gaindi. Xa 

Odol 171. 

� (Como término de comparación, para calificar algo o alguien de gran magnitud, de grandes proporciones, 

etc.). � Bekhatuak ageriko dira mendiak bezain handi, eta zure debozionea xoil xipi. SP Phil 48. [Euskaldunak] 

aitek utzi larreak bethi zaindu ditu, / mendiak bezin sendo deusek ez airatu. Hb Esk 39. Mendia bezalako gizon 

bat. Hb Egia 131 (v. tbn. 137). Agertu ziraden olatu batzuek mendiyak bezelakoak. Apaol 56. Mendielako olatu 

batek eroan eban ontziko nagosia. Echta Jos 203 (v. tbn. 95 y ss.). Mendia bezen gorako oihaleria bazuten. Barb 

Leg 60. Mutil galanta, mendia lakoxea. Erkiag Arran 27. Untzixka bat, mendia bezain gorako uhain batek iretsia 

zuela. Ardoy SFran 246. � Bada ezta humiltasun handirik uliak badaduka ez deus bat dela mendi baten aldean. 

SP Phil 517. 

� (Lar, H). "(Prometer montes de) oro, urrezko mendiak agindu" Lar. "Il se dit d'un amas quelconque comparé à 

une montagne par exagération. Omen ditu diruzko mendiak" H. � Hareasko mendi bat. INav 55. Harri mendi 

batzubek baitire erriberan. Ib. 60. Urezko olast-mendi batek azpian artu ta ontzi guzia ondatzera zetorren. Mb 

IArg II 280. Eta aetatik uste zituban urrezko mendiak edo ondasunak [...]. Cb EBO 43. Jainkoa da bakarrik / 

esanekoa / [...] Beste guztiak / urre mendiak esan / emon arrak. Zav Fab RIEV 1907, 98. Pyreneak baizen 

handiko gezur mendi baten iresteko. Hb Egia 143. Ez dagizubela esan urrezko mendi bategaiti [...]. Mg PAb 

200. Pullankazo bi, kobrezko mendi bat auts biyurtzeko aski ziranak. Bil 164. [Itsasoan] ur-mendi izugarria 

yeikitzen da. Or Mi 130 (v. tbn. ur-mendi en EA OlBe 74, TAg Uzt 231 y NEtx LBB 241). 

� Ara andrazko mendia, ara andra mendia. IC II 55 (en la explicación del nombre Andramendi). 

� (Como medida de cantidad). � Mendi bat urre eskañiko balizuteke ere? Echve OngiB 32. Bet-betan [...] pin, 

patapun! Mendi bat dupa erortzen zaiote zerutik bezala. Lf Murtuts 16. 

� (Como primer miembro de comp., copulativos o de dependencia). "Mendi gasna, fromage de montagne" H. 

"Mendi-orkarixa, la que crece fuera del trigal" Iz ArOñ (s.v. orkari). Cf. VocNav: "Mendisulafraia, clavel 


mende. 

308


silvestre [...] (Vera)". � Mendi-aran[a]k gustiak baino / ene koitaok naguzi. Lazarraga (B) 1205r. Beragaitik 

izaten du mendi-aza onek [Aralar mendikoak] ain jaso andia uda azkenean. Izt C 158. Mendi atxen artean 

gorderik. AB AmaE 26. Oso egiña zegoan Joanes mendi-oiarzun guztietara. Ag G 2 (v. tbn. 46). Arrizko menditxabola. 

Jaukol Biozk 53. Baso ta mendi-arruak bera. Enb 49. Zonbait kilometra pastu ondoan agertzen zaizkigu 

mendi arkaitzak eta ezpeldunak. Zub 117. Euskal-erriko mendi gurdien karranka. Alz Ram 100. Ameriketan 

euskaldun askok / dauzka begiyak argiyak, / an daude beren aziendakin / mendi-ixkiñan jarriyak. Tx B II 40. 

[Eguzkiari] amar edo amabi oinkada gelditzen zitzaizkan mendi-muga ukitzeko. TAg Uzt 267. Izar dirdirak 

tanpez hil, mendi arkaitzak ur-araz. Iratz 137. Itsas, mendi azantzak dauzkatzu, Euskara. Ib. 11. Mendi harrokak 

bezein tematsu. Ib. 176. Mendi leizeak soinuz, zeru gaina sutan. Ib. 12. Mendi-gudu baten / eguzkiek [...] / ene 

soin haur [...] / garrez jo lezaten. Mde Po 53. [Zuaitzak] ez die mendi-ezurrai, arkaitzai agertzen uzten. Munita 

136. Mendi-oiñarriak ikara dauzkazu. Or Aitork 291s. Mendi babesean gordetako auzo paketsu ura. Etxde JJ 

237. Zuberoko mendi-sabeletan zaildutako bi gizaseme sendoak. Ib. 140. Landa atsegiñetan, mendi-orkaitzetan, 

ibai ta iturrietan. Gazt MusIx 166. Zure semiak kaikuarekin / or dabiz mendi-plazetan, / baserri alde didar 

egiñaz / azaleko amesetan. BEnb NereA 212. Mendi-soro batean arbi-jorran zebillen gizon bat. And AUzta 57. 

Naizta ugoldeak mendi-zatiak iraulka eraman. Ibiñ Virgil 99. Bada arzulo aundi bat, mendi-ezponda baten 

alboan. "Exesi latere in montis". Ib. 115. Iru bide Iobek zotukatu zuen mendi-pillo ori bere tximistarekin. Ib. 75. 

Mendi axala goiz argiz zilar / egun atari denean. NEtx LBB 338. Orduak joaten zitzaizkien aurreko mendi 

Gurutzeari begira. Ib. 93. Gar: mendi-jainko bat, Dianaren mailan emana. Lf CEEN 1973, 126. 

� "Dans quelques localités de la Haute-Navarre, mendi se dit pour bois, forêt. À Osinaga, on donne à la fois les 

deux significations" Dv. � Iratiko, itsasua beño aundiagoko mendiaren ostuak (AN-gulina). Orreaga 54 (66 y 

70 (AN-5vill) mendi; 46 (AN-araq), 58 (AN-ulz) baso, 50 (AN-larr), 62 (AN-5vill), 90 (AN-erro) y 94 (ANarce) 

oian). 

- ELUR-MENDI. v. elur. 

- MENDI-ABERE. "Fiera, (c.) larra edo mendi aberea" Añ. 

- MENDI-ADAR. � Andurio deitzaion mendi-adar Ataun, Zaldibia eta Lazkauren mugapekoan. Izt C 195. 

- MENDI-AIRE, MENDI-HAIZE, MENDIKO AIRE, MENDIKO HAIZE. Aire, brisa de la montaña, del 

campo; viento de la montaña. � Mendiko axe bigun garbijak / indartuko dauz zuen birijak. Enb 69. Mendiko axe 

zorrotz onek eragindda. Otx 110. Emengo mendi-aize osasuntsu au ondo letorkiela. TAg Uzt 155. Mendiko aize 

guriaz ase dittezen. Etxde AlosT 55. Egiazko euskal-eliza [...], itsasoko eta mendiko haize eroenak desafiatzen 

dituena! Zerb Azk 13. Uri aundietako jendeak itxas-aizea ta mendi-aidea egarri izaten duan sasoia. NEtx Antz 

154. Mendiko aizeak eztigu kalterik egingo. NEtx LBB 59. Irurak osasunez, irurak mendiko aidez indartuak. Ib. 

95. v. tbn. Laux AB 19 (mendiko axe). 

- MENDI-AKALDE. Cráter. � Pholus eta mendi-akalde zabaletik Lapitarrei zemaika zegoen Hyleus. "Magno 

cratere". Ibiñ Virgil 91. 

- MENDIAK EGIN (G-azp ap. Gte Erd 104 y 116), MENDI BAT EGIN, MENDI EGIN. Hacer una montaña (de 

un grano de arena). "Uskeri batekin mendiak eiten ditu (G-azp)" Gte Erd 116. � Aipatzea kasik bitxi zitaken 

gauza batetarik eginen zuen mendi bat, sagutik otsoa, ulitik arranoa. HU Zez 54. Au ao aundi! Arri koskorra 

mendi egingo zenduke zuk. NEtx Antz 128. � "Ezer gabe, mendiak (G-azp)" Gte Erd 104. 

- MENDI-ALABA, MENDIKO ALABA. Mujer nacida en el monte, en el campo. � Mendian biziko da mendiko 

alabea, mendirako iaioa izango da ta. Ag AL 112. I ez aiz Ameriketakoa. I, Euskalerriko mendi-alaba aiz. NEtx 

LBB 49. 

- MENDI-ALDAPA, MENDI-ALDATS. Pendiente de montaña. � Mendi-aldatsean [...] Josuerekin batu zan. 

Lard 80. Sasi ta otaz beteriko mendi-aldapa idorra. Eguzk GizAuz 132 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). [Ikusi 

zeikiezan] Praisku ta Mari Pepa, besotik artuta, mendi-aldapari jarrai. Bilbao IpuiB 85. 

- MENDI-ALDERDI. Zona de montaña. v. mendialde. � Higan gaiten aphur bat mendi alderdirat, / itsasuko 

yendeaz zerbeit erraterat. Hb Esk 140. 

- MENDI ANAIA. (Pl.). Montes hermanos. � Mendi anaiak lenbizi: Ernio ta Izarraitz, Aralar ta Gorbea [...]. 

Ag G 10s. Mendi anaien gañetik dago / Aizkorri, guzien buru. / Lau probintzitan zerra luzeak / erroak ezartzen 

ditu. SMitx Aranz 84. 

- MENDI-HARAN. (Pl.). Montes y valles. � Maitasunaren billa / mendi-aran orreik zear noake. Onaind in 

Gazt MusIx 203. 

- MENDI-ARBOLA. Arbol forestal. v. MENDI-ZUHAITZ. � Mendi-arbola, basoa, oiana, nai-ta-naiezkoa da. 

Munita 19. 

- MENDIAREN HARAINDI. (Con suf. local de declinación, en sing.). Ultrapuertos, lugar al otro lado de los 

montes. v. MENDIAREN BESTE ALDE. � Mendiaren haindian gauza ederrak badirela. JEtchep 17. 

- MENDIAREN BESTE ALDE, MENDI(E)Z BESTE ALDE. (En casos locales de declinación, en sing.). 

Ultrapuertos, lugar al otro lado de los montes. � Ez [dira] haatik mendiez bertzaldean ohi direnak bezain onak. 

JE Ber 37. Otxalde, Etxahun eta Boryel ziren mendiz bertze aldeko iru pertsulari aipatuenak. Zub 58. Egun 

hortan etortzen dira mendiz bertze aldekoak, Benafarroakoak. Ib. 78. Haurrean maiz nindoan harrokeri gora, / 

mendiez bertzaldeko hatsez betetzeko. Iratz 135. Tolosako Handia, Manuel eta Txikito de Azpeitia agertu 


mende. 

309


zitzaizkoten mendiz bertzaldetik. Zerb Azk 111. Ezin sinhetsizko gauzak badirela mendiaren bestaldean. JEtchep 

16. Emaztetzat hartu behar zuen mendiz bestaldeko andere bat. Ardoy SFran 38. Nafarran gaindi mendiz 

bestalderat bere armadekin helduz. Ib. 49. Mendiz bestaldetik heldu zitzazkon 791 liberako horiek. Ib. 75s. 

- MENDI-BASERRI. Caserío. � Alaiki bizi zan Lasturretako mendi-baserri zarpillean. TAg Uzt 290. Mendibaserri 

batek izaten / baidu bere alderdia, / beren mendiko ganaduari / egin bear zaio guardia. Uzt Sas 246. 

- MENDI-BASO. a) Bosque. � [Siriarrak] lagun berri oiek mendi-baso batera bialdu zituzten. Lard 539. b) 

(Pl.). Montes y bosques. � Erdue arin ezkotutera, / mendi basook ta larrak. AB AmaE 34. Mendi basoetan 

diran abere, pizti ta [...]. Ag G 3. Canada ta Euskalerriko mendi-basoen antza. A Ardi 58. Maizter-mendi 

basoetan piñua aldatu nai bada [...]. Munita 109. Berreun da ogei ta iru ektarea-lur ditu-erri onek mendibasoetarako. 

Ib. 116. Abots hau galduko zen mendi basoetan. Xa Odol 317. v. tbn. Otx 181. 

- MENDI-BAZKARI. Comida campestre. � Inguruetara atera ziran, beren mendi-bazkari aietako bat egitera. 

Or SCruz 94. 

- MENDI-BAZTER. Lugar, zona de montaña. � Azaltzen zan etsaia mendi-baztar guzietatik. Or SCruz 43. 

[Igesegiten zien] argia baño len mendi baztarretara. Ib. 55. Egun askotan ixan zittubezen iñon diran jai ta 

jolasak mendi bazter areitan. Otx 183. Mendi bazterren batean bere anaia xixparekin il zezakean. Etxde JJ 116. 

Eskolarako baiño gogo aundiago izango ebala [...] antxe, mendi bazterrean ibilteko ta egoteko. Erkiag BatB 21. 

- MENDI-BEHE. Bajo monte. � Esaten zaio mendi-beko basoa, baldin zugatz edo arbol moztuetatik ateratako 

kimuaz arbolak ugaritu badira [...], mendi-goiko basoa, baldin eskuz erein ala landatzetik egiña bada. NekIr 61. 

- MENDI-BEHI (G-goi, S), MENDIKO BEHI. Ref.: A; JMB At; AEF 1955, 70. "Vaca silvestre" A. "Vaca que 

se echa al monte para que se alimente allí durante el verano y otoño" JMB At. Cf. tbn. mendibei en VocNav. � 

Esan zion gizonari: Gure mendiko bei gorritxoa atean dago orroaka. Gizonak erantzun zion: [...] Mendiko 

beirik ezta orain etxera etorri. And AUzta 38. 

- MENDI-BELAR. � Neronek egin ninan edari au [...]. Iru mendi-belar mota ditin. 'Trois herbes de montagne'. 

Or Mi 34s. 

- MENDI-BESANGA. Cadena montañosa. v. mendilerro. � Izaro sail kopurutsua ta izpazter zabala mendibesanga 

larrien artean. Zait Plat 37. Likeu, Arkadiko mendi-besanga. Ibiñ Virgil 64. Orroit Aralar mendibesangan 

galluru bat Alar deitzen dutela. Lf CEEN 1973, 125. 

- MENDI-BETIZU. Vaca silvestre. � Atera zituzten bi zezen koxkor batera, mendi-betizu oietakoak. Salav 50. 

- MENDI-BIDE. a) "Puerto en las montañas, mendibidea" Lar y Añ. b) Sendero, senda. � Mendi-bide txiorretan 

zama andiak nora nai erabilteko. Izt C 185. Kalbarioko mendi / bide gogorrian. Xe 357. Mendibide-lokatzak 

abarka zakarrez gaindu ondoren. Markiegi in Ldi IL 9. Laxturko mendi-bide biurrietan. Etxde AlosT 13 (JJ 195 

mendibide). Leitza amabi kilometroko mendi-bidea idikitzen ari da. Munita 113. Berok mendi-bide zakar oietan 

ibilliko al dira, ba? NEtx LBB 59. v. tbn. EE 1882c, 379. Goñi 10. Echta Jos 108. Lek EunD 22. 

- MENDI-BITXIDOR. Sendero. v. MENDI-BIDE. � Mendi-bitxidor berdiok, / arin or duaz kantari. Laux AB 

51. 

- MENDI-BIZKAR (gral.). Ref.: A; Lh; Elexp Berg. Loma. "Mendibizk [sic], toda la cordillera del monte 

mirando desde abajo, cumbre que haga vertiente a dos lados" VocB. "1.º terre-plein, petit plateau; 2.º (S; Foix), 

coteau" Lh. � Bi haize errota, zeiñak baitire mendi biskar baten gaiñean. INav 50. Hala du mendi bizkarretan / 

eskualdunak etxea. Elzb Po 199. Goizean eguzkiak mendi bizkarrak gora igo arte. Echta Jos 20. Ego-aizea 

bitartean, mendi-bizkarrak garbitzen ari zan. NEtx LBB 60. v. tbn. Jnn SBi 54. TAg Uzt 153. Zait Sof 184. 


- MENDI-BURRIOI, M.-GURRIOI (AN-gip ap. A). "Un pájaro" A. 

- MENDI-BURU (Urt V 339). "Mendi-buruan, en la cima del monte" A Morf 599. v. infra MENDI-GAIN, M.- 

PUNTA. � Agindu eban, etxean, bidean, soloan eta mendi-buruatan krutzeak ifini egiezala. Añ MisE 7. Mendiburuko 

arkaitz-gañean kabia daukan / arranoaren antzera. Jaukol Biozk 74 (v. tbn. 69). Mendi gallurra, mendi 

buru. FIr 166. Zerutik hurbil, mendi buruan gogoetan naiz egoki. Iratz 71. v. tbn. TAg Uzt 258. EA OlBe 49. 

- MENDI-HEGAL (V-gip ap. Elexp Berg; H), MENDI-HEGI. Falda, ladera del monte. v. MENDI-MAZELA. 

� Mendi egalera jaitsirik. Mb IArg I 251. Mendi egaletan gora ta gora, gaillurretaraiño. Ag AL 41. [Urkiolan] 

laster agertzen dira mendi egian, maitxo banatan [...] ur gozatuaren emale txukunak. Ag G 179. Mendi-egaletan 

/ urtu da elurra. Jaukol Biozk 93. [Landareska andana handi bat] mendi-hegitik erregebideraino. JE Ber 40. 

Errezilgo etxeak, mendi-egaleko aldapan. TAg Uzt 90. Mendi-hegietan barrena bezala dabiltza, gailurrak 

bazterrean utziaz. MEIG VI 59. v. tbn. M. hegal: Etxde JJ 12. Salav 10. � (mendi-hegalpean). � Larre eder bat 

nekusan mendi-egal-pean. Jaukol Biozk 96. 

- MENDI-EGUN. Día de monte. � Mendi-eguna diagu biar eta, Ernioraño joateko asmoa zeukagu. TAg Uzt 

71. Mendi-eguna zun [...] Azpeitiko gazte-aldra batek. Ib. 34s. 

- MENDI-EHIZA (-eiza Lar, Añ), M.-IHIZI (H). "Montería, caza" Lar y Añ. "Gibier de montagne" H. 

- MENDI-ELUR. Nieve de montaña. � Au mendi-edurra dok, au maduran etxok egingo! And AUzta 94. 

- MENDI-EPAITZ. "La línea divisoria de dos vertientes del monte" Iz ArOñ. 

- MENDI-ERPIN. Cima del monte. v. MENDI-GAILUR. � Mendi erpin garaiak. Erkiag Arran 185. Jo begizartaka 

mendi-erpiñak. Onaind in Gazt MusIx 206. 


mende. 

310


- MENDI-ERRESKADA. Cordillera, cadena montañosa. v. mendilerro. � Pirineoetako mendi-erreskadeak. A 

BeinB 35. Artxanda-mendi errezkada guztia karlistena zan. Kk Ab II 46. 

- MENDI-ERROITZ. Precipicio. � Azken Judizioko mendi-erroiza iduri zuen toki hartan guzian: ez lore bat, ez 

arbola ihartu bat. Barb Piar II 139. 

- MENDI-HERRONKA. "Mendi herroka (Sc), cordillera" A. 

- MENDI-ERTZ, MENDERTZ (V-gip ap. Iz ArOñ). a) "Horizonte" Iz ArOñ. � Eguzkijaren zati bat dakust / 

mendi ertzetik urtena. Enb 48. b) Mendi-ertzeko gaztia arratsak dakar geldiro. "El joven que vive junto al 

monte". Laux BBa 32. 

- MENDI-ESPALDA. "Ladera superior de un monte. Azkonabittan, mendi-espaldan dauke piñurixa" Elexp 

Berg. 

- MENDI-ESTUNTZA. Neol. creado por AG en 1897. Cordillera. � Bizkargittik Barrikarantz zabaltzen dan 

mendi-estuntza edo kateko ganera. AG 1487. 

- MENDI-ETXE (V-gip, G-azp-to). Ref.: A; Iz ArOñ. "Casa de aldea" A. "Caserío apartado" Iz ArOñ. � 

Aldegin zuan lapur gaiztuak orduan bere mendi-etxera. Bv AsL 149. 

- MENDIEZ ALDE HAU. (En casos locales de decl.). Lugar aquende los montes. � Barbier mendiez alde 

huntarik eta bertzetik Domingo Agirre. JE Ber 100. Ihesi joan da joan ama; / laster mendiez alde huntarat 

besoetan baderama. Iratz 26. 

- MENDI-FAMILIA. Familia de monte, de campo. � Kaletan gañezkatu baño-len / millaka mendi famili. 

Basarri 130. 

- MENDI-GAILUR (V-gip ap. Elexp Berg). Cima, cumbre, alto del monte. "Cresta del monte. Lenengo mendigaillurra 

artu giñuan eta gaiñik gain joan giñan tontorreraiño. Zenbaitek tontor, punta zentzuan ere badarabil" 

Elexp Berg. v. gailur. � Mendi gallurrak zuriz jantzirik. Enb 106. Mendi-gallurren batetik bera botateko 

asmotan egon. Bilbao IpuiB 86. Naiz errekaldeak, naiz mendigallurrak. Munita 111. Sisiforen arkaitza alegia, 

mendi-gaillurrera iaso eta berriz maldan bera erortzen zena. Ibiñ Virgil 106. v. tbn. Ag AL 52. Otx 110. FIr 166. 

Ldi IL 29. TAg Uzt 95. Mde Pr 304. Erkiag Arran 94. MAtx Gazt 39. Ugalde Iltz 14. Arti MaldanB 190. BEnb 

NereA 160. Basarri 11. Onaind in Gazt MusIx 149. Salav 79. NEtx LBB 338. Uzt Sas 63. BiblE Gen 8, 5. 

- MENDI-GAIN (gral.; Urt V 339, VocB), MENDI-GANE. Ref.: A; Lh; Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. Cima, 

cumbre, alto del monte. v. MENDI-BURU, M.-PUNTA. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y 

dialectos. � Ezin estal daite zibitate mendi gainean iarria. Lç Mt 5, 14 (TB mendi gain batean, Dv, Ur, Ip, Ir 

YKBiz 120, IBk, IBe mendi gainean; Ol, Ker mendi-tontorrean, Leon mendi kaskoan). Alfer ihesi egiten zuten 

mendi gañera. EZ Man I 95. Jesusek mendi gainean egin izan zuen prediku guziz ederra. Lg II 149. Eramaten du 

mendi gaiñ guziz goi batera. AA III 548. Gatzagako mendi gañetik Ondarribiako Higer-en bukaeraraño. Izt C 

24. Mendi gañ batean [...] sakrifikatu zezala. Lard 24. [Haritza] ongi heldu da zoletan eta maldetan, bainan ez 

mendi gainetan. Dv Lab 317. Joan ziran mendi gañeraño. Zab Gabon 90. Artzaiak mendi gañetatik jeisten dira 

kantari. Sor AKaik 111. Behar zuen garreiatu gurutze dorphe bat mendi gain hartarat. Jnn SBi 6. Ardien biltzera 

helduak direlarik mendi gain batetarat. JE Bur 150. Olibeteko mendi gañean eseririk. Inza Azalp 80. Urkiolako 

mendi gañeko / eleizatxuan. Enb 151 (v. tbn. 175). Jo zuten mendi gain bat nondik ikusi bai zuten Magdalena 

iria. FIr 152. Nola artaldeak yausten dituzten mendi gainetako alapidetatik. Zub 97. Bidea, mendi gañean zijoan, 

iru milla metrotikan gora. JAIraz Bizia 81. [Aritz txurtendunak] mendi-gañak naiago tarteak baño. Munita 44. 

Mendi gañeko bake-bizitzaz / ondo ausnartzen badogu [...]. BEnb NereA 115. Mendi gaiñik-gain miruak egan. 

Ib. 40. Mendi gaiñeko aize bigunetan murgil. Onaind in Gazt MusIx 147. Mendi gaiña zapaldu zutenean [...]. 

NEtx LBB 160. Jazdanikan aurtenerat bortitza zaut mendi gaina, / geiago luzaz ez nitaite izan lehengo artzaina. 

Xa Odol 104. Frutua duten zugaitzarekin / ornituta mendi-gaiñak. Uzt Sas 287 (v. tbn. LEG II 307). 

v. tbn. SP Phil 482. Mb IArg I 368. Ub 41. VMg 74. Gy 73. Hb Egia 80. Zby RIEV 1908, 757. Elzb Po 202. AB 

AmaE 25. Arb Igand 67. Ag Kr 46. Barb Sup 37. EusJok II 137. Ox 91. Jaukol Biozk 93. Kk Ab II 41. Etcham 

186. Ldi BB 18. Lek EunD 22. Or Eus 85. TAg Uzt 278. Iratz 135. EA OlBe 39. SMitx Aranz 59. Akes Ipiñ 31. 

Anab Poli 115. Osk Kurl 83. Ibiñ Virgil 56. Casve SGrazi 20. Mendigane: Echta Jos 39. Alzola Atalak 46. 

- MENDI-GALDOR, MENDI-GANDOR. Cima, cumbre, alto del monte. v. galdor (2). � [Eguzki indargetuak] 

azkenengo argi-orratzak mendi gandorrari sartzen zegoan. Ag G 281. Iturriotzko mendi-galdorra menderatu 

zuenean [...]. TAg Uzt 84. v. tbn. Or Mi 100 (mendi-galdor). 

- MENDI-GANGAR. Cresta de monte. � Agertu da edurra mendigangarretan. Alzola Atalak 79. 

- MENDI-GARAI (V-gip, L, BN, S). Ref.: Lh; Etxba Eib. "Cime, sommet" Lh. "Mendi-garaixan agiri da 

Elgeta, Ubedatik beittuta, [...] en lo alto de un cerro" Etxba Eib. v. MENDI-GAIN. 

- MENDI-GIRO. a) Atmósfera de campo, de montaña. � Egualdi ozkarbiagorik, mendigiro jatorragorik nekez 

topa zitekean urteko egunetan. Etxde JJ 10. Mendigiro garbiak gogortutako morrosko [...] zaintsua. Ib. 14. b) 

Ambiente de la montaña, del campo. � Euskal herriko mendi giroa irakurleari sumarazi nahi diogunean. MIH 

115. 

- MENDI-GIZON (H), MENDIKO GIZON. Hombre de la montaña, de campo. � Azkenean mendiko / gizon 

basatiak / egi au sinistatzen / oi dute guztiak. It Fab 160. [Azoka eta demetan] agertzen da gure mendi-gizona 

bera dan bezela, batere estalki gabe. Ag G 80. Jainkoak zu kaletar ez baiño mendigizon egin zinduala. Mok 10. 


mende. 

311


[Eiztariak eta apaiza] mendigizon bizkorrak ziran [eta bereala atzeman zuten gandorra]. TAg Uzt 76. Ainbat eta 

ainbat baserrik itxi dituzte beren ateak. [...] Mendi gizonak kalera datozkigu. Basarri 127. Kaleko ta mendiko 

gizon arrunta. Vill Jaink 35. Mendiko gizona zan gaiñera, ta nola jetxi erri aldeko zuloetara? NEtx LBB 99. v. 

tbn. Etxde JJ 44. Larre in Xa Odol 13. 

- MENDI-GOI. Cima, cumbre, alto del monte. Cf. mendigoizale. v. MENDI-BEHE, MENDI-GAIN. � Mendi 

goi gañean zaldi ta beor askatuak irrintzika. Ag Kr 205. Eguzkia badoa / mendi-tartera: / mendi goiak gorritzen 

/ ta illuna, bêra. Jaukol Biozk 51. Bakarrik mendi-goian. "En la cumbre de la montaña". Laux BBa 24. Elur zuria 

mara-mara mendi goian. NEtx LBB 223. v. tbn. EA Txindor 12. 

- MENDI-GOIEN. Cima, cumbre, alto del monte. v. MENDI-GAIN. � Basaburu urrutitxo egiten zitzaion 

mendi goienean. NEtx LBB 72 (v. tbn. 12). 

- MENDI-GUARDA. Guarda forestal, guarda rural. � Xandarmak, mendi-guardak eta Ayuntamentuko jaunak 

[...] agintzen dena egin deien enkargatuak gelditzen dirala. Goñi 73. 

- MENDI-IBAR. (Pl.). Montes y valles. � Ezta galduko gure txistularia gure mendi-ibarrak Euskalerri diran 

artean. Alzola Atalak 91. 

- MENDI-IBILALDI, MENDI-IBILI (V-gip ap. SM EiTec1 146 y Elexp Berg). Caminata por el monte. "Mendiibilli 

bat eiñ ondoren, etxerunzkuan [...]" SM EiTec1 146. "Paseo por el monte. Medikuak esan dost mendi-ibilli 

batzuk komeni jatala" Elexp Berg. � Mendi ibillalditan zaildu gabe zegon. Etxde JJ 259. Tripi au bajatze alde, 

lantzian bein, mendi ibilli bat eitxen asi nok. SM Zirik 57. 

- MENDI-IGAILE. Montañero. v. mendigoizale, mendizale. � Mendi-igaile horiek. Herr 11-12-1958, 1. 

- MENDI-ILARA (G-azp ap. Gketx Loiola; -ilera V-gip ap. Etxba Eib). "Cadena de montes, cordillera" Gketx 

Loiola. "Pirineuak esaten jakon mendi-illariak eitten dau muga, Frantzian eta Españian artian" Etxba Eib. v. 

mendilerro. 

- MENDI-KARDU. "El cardo punzante bajo que crece en el monte" Iz ArOñ. 

- MENDI-KASKO (L, BN, S ap. Lh; Dv), MENDI-KAXKO. Cima, alto del monte. "Harroka-zergada batek 

inguratzen du mendi kaskoa, une ceinture de rochers entoure le sommet de la montagne" Dv (s.v. zergada). v. 

MENDI-GAIN. � Mendi kaskoak agertu ziren. Dv Gen 8, 5. Noizpeit aurkhitu zuen mendi kasko batean gaztelu 

zahar bat. Jnn SBi 124. Proesione bat egin behar zen herritik mendi kasko batetara. Bar Sup 137. Agertzen 

zaizkigu mendi-kasko zorrotz batzu, zuri-zuria, lerro-lerro. JE Ber 41. Larrungo mendi kaxkoan. Iratz 131. v. 

tbn. Ox 79. Leon Mt 5, 14. Izeta DirG 55. Etxde JJ 9. JEtchep 54. Ardoy SFran 98. Xa Odol 88. 

- MENDI-KATE. Cordillera, cadena montañosa. v. mendilerro. � Asi da agertzen / ingurûn mendi-katea. / 

Guratz, Arrite [...]. Or Eus 298 (v. tbn. 302). v. supra un ej. de AG en MENDI-ESTUNTZA. 

- MENDI-KATU. "Chaus, [...] mendi gathua, basa gathua" Urt IV 467. 

- MENDIKO (L, BN, S ap. Lh; Lar, Dv). Relativo a la montaña, al campo. "Montero, cazador del monte, 

mendiko eistaria" Lar. � In uilla etenim que uocitatur Mendicoa (1000). Garcia de Mendicoa (1350). Arzam 

341. � Mendiko hermitañuak / kapitanzat daroela / Elias gizon santua (1610). TAV 3.1.21, 121. Larreetako ta 

mendiko belar ta osto guziak. Mb IArg I 119. Beste modu limuri ori da mendiko beokentzat. AA II 84. Bazkatuko 

du mendiko gisara gaiak agintzen dion moduan. Izt C 227. Mendiko yanariek indarra handia. Hb Esk 17. Zure 

baithan Maria, / berthutea dago, / mendiko ithurria / baino garbiago. Zby RIEV 1908, 288. Errebelatuak ginen 

mendiko ardi batzuen pare. Jnn SBi 4. Mendiko bide gaixtoetarik. Ib. 108. Mendiko bakardadia geiago 

maitaturik. Bv AsL 126. Berdiñ berdiñ jo degu / nagusi-morroyak, / aurrian arturikan / mendiko arriyak / 

alkarrekin gustora / gera etorriyak. PE 116. Gizon beltz txiki gaizto bat bada or / mendiko etxe zar batian. 

EusJok 110. 

� (s. XX). Ez aiz mendikoa, eztidurik gutarra. Ag G 116. Agur, nere mendiko bizimodu alaia! Ill Pill 25. Soizak 

mendiko belharretarik / nola bizi den epherra. Ox 143. Garbitasunez, / mendiko ura iduri. Ib. 23. Mendiko garobiltzailleak 

eta larraiñeko dantza-lagunak. Mok 8. Itxasoko bitsa baxen zurijak eta mendiko edurra baño 

zurijaguak. Altuna 33. Arratsaldean / exeri lasai / mendiko zelai epelan. Jaukol Biozk 25. Uriko zaratak 

kezkatuten dabe / mendiko lilura. Laux BBa 118. Mendiko errekatxuetan bustialdija artzen ebala. Kk Ab II 98. 

Mendiko alaitasuna. Enb 38. Burubaz makurkeri batzuk mendiko erara bakandereari egiñez. Otx 148. Mendiko 

ixakerea etxagoko uriko bixikereari. Ib. 114. Eusko anaiak uretan ziran / mendiko artzaien kide. / Alkartasuna 

egiña zuten / beti zitezen aiskide. Or Eus 204. Mendiko pakea asaldatzera. Lek EunD 50. Yesusen itzaldi edo 

prediku luze, mendiko itzaldia deritzana. Ir YKBiz 118n (Lg II 145 mendiko predikua, SMitx Aranz 240, Munita 

154 mendiko itzaldi). Jauntzia mendiko elhurra bezen xuri [zuen]. Zerb IxtS 91. Mendiko euskerak darion garo 

usai mardula. Etxde AlosT 7. Amasei urteak bete berritan, mendiko marrubi xoragarri iduri zun. Etxde JJ 215. 

Mendiko bakartadean negarrez. Bilbao IpuiB 212. Mendiko ibillaldiak bakarrik egitea gustatzen zaizkio. Vill in 

Gand Elorri 19. Mendiko itur-urak. Gand Elorri 210. Mendiko artzain ttipieri katixima zenbeit eginez. Zerb Azk 

45. Estalpe artan baserritarrak eta kaletarrak [...] naspil gozoa zebillen mendiko usaiarekin. Anab Poli 80. Ha! 

Zer hau! Mendiko minak hartu hi ere? Larz Iru 90. Mendiko baso ainubean. Zait Plat 25 (v. tbn. mendiko baso 

en Munita 140 y Alzola Atalak 83). Iru gauza dira munduan alperrik galtzen diranak: mendiko egurra, 

alperraren indarra eta pobriaren arrazoia. And AUzta 98. Mendiko ikullu zaitzalleak. Ibiñ Virgil 116. Mendiko 

belar zapaldugabea bazkari zutela. NEtx LBB 93. Nola mendiko basarri baten / jaiotakuak geraden. Uzt Sas 57. 


mende. 

312


Bertsotan hasi eta hamar urte pasan / jardun nuen mendiko ikas molde basan. Xa Odol 315. Kaleko, baserriko, 

mendiko ta non-nahiko hizkerak duen [...] jatortasuna. MEIG IX 49. 

- MENDIKO ANDRE. Mujer de la montaña, de campo. � Mendiko andrea ixateko, andra zorrotza zara zeu, 

gero. Otx 109. 

- MENDIKO GANADU. Ganado que se echa al monte. v. MENDI-BEHI. � Mendi-baserri batek izaten / baidu 

bere alderdia, / beren mendiko ganaduari / egin bear zaio guardia. Uzt Sas 246 (v. tbn. 285). 

- MENDIKO GAUZA. (Pl.). Trabajos, quehaceres del monte. � Nere semeak esaten dirate [...] jetsi nedilla 

Zabaletara [...] baño eztet nai. Danak baño geiago naiz mendiko gauzetan ta ezta arrotasuna. Ag G 8. 

- MENDIKO JENDE. Gente de campo. � Makiña bat parre egin oi du mendiko jendeak, gai auetan kalekumeok 

oi degun ezjakiñaren kontura. NEtx LBB 20. 

- MENDI-KOLKO. Ladera del monte. � Irrintz-oiuka / nabillen aldi berean / mendi-kolkoak erantzuten dit / ots 

alai bete-betean. EA OlBe 21. 

- MENDIKO MOXAL. Potro salvaje. � A zer tamala! Mendiko motxala ezin gurdiari lotu, noski. Anab Poli 76. 

- MENDIKO SEME. Hombre nacido en el monte, en el campo. � Argia ta pixkorra zetorren mendiko semea. 

NEtx LBB 36. 

- MENDIKO USO-BELAR (urso belhar S ap. Alth Bot 11 � A). "Lotier corniculé, mendiko urso belharra" 

Alth Bot 11. "Cuernecillo" A. v. tbn. Zerb GH 1932, 87. 

- MENDIKO ZEREGIN. Trabajo del campo, del monte, quehacer(es) del campo, del monte. � Mendiko 

zeregiña baño besterik etzekiala, irakurtzen ondo ikasi gabe. Ag G 253. 

- MENDI-LAINO. "Mendi-laiño, niebla de los altos (V-gip)" Iz IzG (s.v. erlaiño). 

- MENDI-LAN (gral.), MENDIKO LAN. Ref.: A; Lh. "Trabajo de afuera, y más generalmente trabajo 

campestre" A. � Kemen emaztekia orobat trabajatan da, nola gizakia, mendi lanetan. Mdg 137 (v. tbn. 132). 

Balle kontra ezdaiteke xin emaztekirik serbutxatra; ezbaidakiei mendiko lanetarik. Ib. 137. Mendi-lanetan asko 

dabiltzanak badakite zuaitzaren luzera oker aundi gabe artzen. Munita 150 (v. tbn. 85). Orduan ekartzen ziran / 

garo-mordoska obiak. // Jendiak gogoz egiten zuan / orduan mendiko lana. Uzt Sas 80. v. tbn. Bilbao IpuiB 43. 

- MENDI-LANDARE. Planta silvestre. � Txilingarro esaten diote otearen antzeko mendi-landare bati. 

Aranzazu n.º 419 (1964), 4. 

- MENDI-LANGOSTA. Saltamontes. � Larrapote edo mendi-langostak eta bas-eztia janaritzat. Lard 371. 

- MENDI-LARRE. Pastizal, prado. � Piarresek Belhaudiko mendi-larretan idoro zun ogibidea. Etxde JJ 247. 

- MENDI-LEPO (AN-ulz, L, B, BN, S; VocB). Ref.: A; Lh; Iz Ulz. "El centro bajo entre dos montes o entre dos 

alturas de un mismo monte" VocB. "Vertiente de una montaña" A. "El paso alto entre montes" Iz Ulz. � Yadan 

ibilli zaiztenak mendi lepho illun hetan. Atheka 5. Errekari goiti, mendi lepoeri buruz. Zub 101. Noizko ordean 

helduko gira mendi-leporaino? JE Ber 13. Bide luzean / ibar, egi ta mendilepoak / utzirik laister atzean. EA EEs 

1924, 193. Montoko izeneko mendi-lepotik igaro ondoren Gaztelondo aldera beraka asi zen. Etxde JJ 83. 

- MENDI-LORE, MENDIKO LORE. Flor silvestre. � Garo ta mendi-lore usaia. Ag G 373. Mendiko lore 

guziak ezagunak zitzaizkion. NEtx LBB 95. v. tbn. Lab EEguna 71 (mendi-lore). 

- MENDI-LUR. Terreno, tierra de monte. � [Erriak] txillardi zabal, itsasti andi eta beste zenbait mendilur gozo 

saldu bearrean arkitu diralako. Izt C 177. Doarikako mendi lurretan [...] olo zartaratxo onak biltzen dituztelako. 

Ib. 30. [Ataunek] baditu bi milla ta emezortzi ektarea mendi-lur. Munita 113. Or daude berdez jantzirik, / mendilurreri 

etzaie palta / garaiko apaingarririk. Basarri 72. 

- MENDI-MAGAL. Ladera, falda del monte. v. MENDI-MAZELA. � Amets egin, bai, / amets!... mendimagalean. 

EA OlBe 87. 

- MENDI-MAKILA. Bastón de monte. � Mendi-makilla eskuan artu eta artzanorari ots eginda [...]. Etxde JJ 5. 

- MENDI-MALDA (BN ap. Lh). Falda, ladera del monte. "Pente" Lh. v. MENDI-MAZELA. � Mendi-malda 

beera / badut baratza eskuz landua. Gazt MusIx 77. Eize-billa mendi-maldatan. NEtx LBB 21. v. tbn. Ibiñ Virgil 

105. 

- MENDI-MAZELA (L, BN, S; VocBN y Dv (s.v. mazela)), MENDI-MAXELA (Arch ms. ap DRA (s.v. 

maxela)). Ref.: A (mazela); Lh (mazela, mendi). Falda, ladera del monte. � Aurkhitu zuen mendi mazela batean, 

harroka bizian eginikako zilho bat. Jnn SBi 114. Ardiak, mendi mazelan, / belhar onez ase. Ox 91. Bagoazi 

karraskan mendi-mazela bati goiti. JE Ber 13. Nun nahi arthaldiak nabarritüko dütü, mendi maxeletan, sohuetan 

edo bortü goretan alhan ari. Béhéty GH 1931, 447. Suiaren argia eta khia, gora eta lotsagarri, baduatza mendimaxelari 

goiti. Herr 20-12-1956, 3. v. tbn. Prop 1906, 163. Lander RIEV 1911, 594. Zub 101. JEtchep 15. 

- MENDI-MEHAKA. Paso estrecho entre montes. � Eskualdunak estrosada preparaturik mendi mehaka 

gainean. ES 114. 

- MENDI-MENDI. (En casos locales de decl., en sing.). "Mendi-mendiyan, en pleno monte" BeraLzM. � Nere 

artzaia beste mendi-mendiko artzairen bat baño aurreragokoa da. Ag G II. Mendi-mendian eskuak garbi daude, 

bihotzak osoak. Ox 32. Uztailaz mendi-mendian / pago batzuen azpian. Ib. 29. Aidean, eder usoa, / mendimendian 

pagoa. Ldi UO 16. Mendi-mendiko urjaiotz edo / iturri bizi gardena / bezin garbiya. EA OlBe 41. Aize 

garbi ta osasungarria etxetik kanpo, mendi-mendian billatu oi dun bezala. Etxde JJ 56. Irurak mendi-mendiko 

izena zuten. Aitak, Arkaitz; amak, Iturri [...]. NEtx LBB 93. 


mende. 

313


- MENDI-MORDO. Macizo montañoso. � Zegoan erritik eun bat kilometrotara Monserrat antzeko mendimordo 

agiri zan "Chiujus-shan". A. Zavala in Goñi 13. 

- MENDI MOTZ. Monte mocho, sin pico. � Auek dituzu mendi motzak, gaña zelaia dutenak. Auen ondoan 

beste mendi-mutur zorrotzak arkitzen dira. Anab Aprika 8. Bideaz beste aldetik mendi motza dago eta 

bizilekuentzat toki medarra danez, an ez dago etxerik, sail luzean. Erkiag BatB 119. 

- MENDI-MUINO. a) Colina. v. muino. � Mendi-muño batera igo zan. Lard 379. Bidelariak mendimuño 

batetik pasatako bideari [...] begiratzen dion bezela. Ezale 1899, 1b. Mendi muño kaska-motza. Lasa Poem 66. 

b) Ur gardena darion / mendi-muño ikusle. "Al monte y al collado". Gazt MusIx 195 (v. tbn. Onaind in Gazt 

MusIx 210 mendi-muiño). 

- MENDI-MUTIL (G ap. A; Izt 14v). a) Muchacho de la montaña, de campo. "Armados los mozos que andaban 

por montes contra la constitución, mendi-mutillak" Izt. "Muchacho montaraz" A. � Eta batalla beti bezela / 

mendi-mutillen aldera: / erromatarrak iya guztiak / erori ziran lurrera. Izt Po 145. Txit azkarrak dira 

Gipuzkoako mendi mutilak. Izt C 250. Lagun guztiak baserrietako umeak dira, mendi mutillak. Ag G 58. Mendimutil, 

eskolarik ez, berez argia. Muj PAm 6. Euzkera zarra mendijan dago, / Jaungoikuari begira. / Mendijan 

dagon alaitasunaz, / mendi-mutillok, nun dira? Enb 38. Ikastaldi horiek ez ziren mendi-mutil harentzat izan, 

behinola Eneko Loiolakoarentzat bezala. MIH 260. b) "Mendi-muthil (L), garde-forestier" Lh. c) (AN-5vill). 

Leñador. v. BASO-MUTIL (b). 

- MENDI-MUTUR. Cima, alto del monte. v. MENDI-GAIN. � Mendi-muturrean, aritz-ondo maxkal bat. Mok 

21. [Mendi motzen] ondoan beste mendi-mutur zorrotzak arkitzen dira. Anab Aprika 8. [Aideplano 

bonbarderoak] inguru aietako mendi-muturrak jartzen zituzten patata egiteko moduan gorrituta. Salav 89. Mendi 

muturrik izkutueneraino sartu zaizkigu [erdaldunak]. MEIG VIII 45. 

- MENDI-NABA. "Falda del monte. Mendi-naba (BN-ciz)" A Apend (s.v. naba). 

- MENDI-NESKA. Muchacha de la montaña, del campo. � Mendi-neska baitzen, Crautik ozta barreitu da aren 

izena. 'Une fille de la glèbe'. Or Mi 3 (v. tbn. 43). 

- MENDI-OILAR (V-gip, G, L, BN, R-uzt; Lar, Añ, Izt C 199, H, Arzdi Aves 162 y 164). Ref.: A; Lh; SM 

EiPáj. "Cogujada" Lar y Añ. "Cochevis, alouette crêtée, huppée" H. "(Galerida cristata), cogujada" Arzdi Aves 

164. "(Upupa epops), abubilla" Ib. 162. "Urogallo (Tetrao urogallus)" SM EiPáj. 

- MENDI-OIN. Pie de la montaña. � Mendi oin guzia da ithurritan gaindiz. Hb Esk 97. [Debari abestia] mendi 

oñean zauden / seaska txuria. NEtx LBB 362. Mendi-oinetako zabaldegi lauetan mugitzen garenoi. MEIG IV 75. 

- MENDI-ONDO, MENTONDO (V-gip ap. Iz ArOñ). Ladera del monte; lugar cerca del monte. "Burdínkuzko 

mentónduan, en el monte cerca de Burdinkutz" Iz ArOñ. � Abiatu zan jendea mendi ondoetatik ibar zabaletara 

jesten. Izt C 3. Goialdeko erri txiki mendi-ondoetakoak. Ib. 143. Eta Horeb-ko mendi-ondoan zegoan erri 

Rafidin zeritzanera ziranean [...]. Lard 75. Eta Betfage zeritzan Olibeteko mendi-ondora eldu zanean [...]. Ib. 

428. Hautse zien mendi ondoa [...] eta eraiki [...] xapela. Ip Hil 201. Gogoratzen zaio bide zabal bat egitea 

Doniane Garazitik [...] Astobizkar mendi ondoraino. Zub 126. 

- MENDI-ORDEKA. (Pl.). Montes y llanuras. � Artzaiak elkarri jotzen dioten lelo-aideren bat dirudi, mendiordeka 

artean jo eta erantzun dabilena. "A través de montes y llanuras". MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). 

- MENDI-OSTATU. Posada, fonda de montaña. � Mendi-ostatuak, oialezko txosnak, ogi, ardo, aragi, bakallao 

[...] ta gizon jatunez ugariegi bezela. Ag G 179. 

- MENDI-PAPATS. "Mendi papatsa [...], partie arrondie en une montagne qui rend la montée plus difficile; 

usuellement, il se prend pour un côté, un revers de montagne" H s.v. papatsa. 

- MENDI-PARETA. Pared del monte. � [Erreka] hertsatzen duten mendi-pareta goraskoak. JE Ber 12. Mendipareta 

sekula baino buluziago zaiku agertzen. Ib. 40. 

- MENDI-PARROKI. Parroquia rural. � Eibarko Aginaga mendi-parrokira joan zan erretore. F. Labayen in 

Munita 7. 

- MENDI-PUNTA (V-gip ap. Elexp Berg; Urt). Cima, cumbre, alto del monte. "Colliculus, mendi punta, mendi 

gaña, mendi burua" Urt V 339. v. MENDI-GAIN. � Hamargarren illhabeteko lehen egunean mendi puntak 

agertu izan ziren. Urt Gen 8, 5. Beizamakua naiz ni, / mendi-puntakua. EusJok 83. Mendi puntari buruz abiatu. 

Zerb IxtS 20 (v. tbn. Azk 43). Bazuan / aitonak denbora / aixa juaten zana / mendi-puntan gora. Uzt Sas 196. v. 

tbn. PE 116. Ugalde Iltz 14. 

- MENDIRA-BIDE. Camino que lleva al monte. � Done Eufemiako mendira-bidea artu eben. A BeinB 77. 

- MENDIRIK HARTU EZ, MENDIRIK EZIN HARTU. "Ezteu hartzen mendirik hemen (V-arr), ezin dau artu 

mendirik (V-arr), Euskalerritik kanpora ezin emen deu mendirik artu (V-arr)" Gte Erd 142 (junto a Euskalerritik 

kanpora ez du laketzen, Euskalerritik kanpora ezin deu burutu, etc., de otras zonas). 

- MENDIRUNZKO. (Adnom. de mendiruntz). � Bestaldetik Txanbolin agertu zan mendiruzko itxuran. SM 

Zirik 57. 

- MENDI-SAIHETS. Falda, ladera del monte. v. MENDI-MAZELA. � Genesaretko itxas baztarrean eta 

Olibeteko mendi saietsean. Inza Azalp 76. 

- MENDI-SAIL. a) Grupo de montes. � Iparraldeko mendi-saillak ere izara beltzetan bill-bill egitera dijoaz 

beren tontorrak. Mok 21. b) Terreno de monte. � Badira mendi-sail aundiak ezeren etekiñik gabe dauzkaten 


mende. 

314


erriak. Munita 112 (v. tbn. 114). Zoritxarrez mendi-sail asko billatzen da soill-soill. Ib. 95. 

- MENDI-SAKON. "Mendi-zakon (G-goi), barranco" A. 

- MENDI-SALDO. "(BN-baig, Sc), cordillera, cadena de montañas" A. v. mendilerro. 

- MENDI-SOKA. Cordillera, cadena montañosa. v. mendilerro. � Gathes deitzen duten [...] mendi-soka luze 

batek, bi aldetarat berezten du eskualde hura guzia. Prop 1906, 110. 

- MENDI-SORBALDA. Loma. � Aizurdi-mendi-sorbalda-ganean luze luze etzunda. A BGuzur 107 (v. tbn. 

108). 

- MENDI-SUKAR. � Bidean, ezin borthizkiago mendi-sukhar aiphu ginduenak hartu zuen. [...]. Lastakia xoil 

baten gainean eman zuen azken hatsa. Prop 1906, 121 (ref. a una fiebre contraída en la selva). 

- MENDITIK HARANZKO. a) "Tramontano, menditik aronzkoa" Lar. b) MENDIT-HARANZKO. 

"Ultrapuertos, mendit-aronzkoa, portutik aronzkoa" Lar. 

- MENDITIK HONANZKO. "Cismontano, menditunonzkoa, menditononzkoa" Lar. 

- MENDI-TINI (th- S ap. Lh). Cima, cumbre, alto del monte. v. MENDI-GAIN. � Kalbariako mendi tinian. Tt 

Onsa 114. Mendi thinitik ditiagü ikhusiren. Egiat 200. Igain zen Olibetako mendi thiniala. Ip Hil 188 (v. tbn. 

187). 

- MENDI-TONTOR (V, G, L, BN). Ref.: A; Lh; Elexp Berg. Cima, cumbre, alto del monte. v. MENDI-GAIN. 

� Aralarko mendi tontorrean. Izt C 156. Igo zan mendi-tontor batera. Lard 76. Kantabriako mendi tontor 

altubetan. Aran SIgn 213. Alako edertasunetan oituba egongo da Errezilgo mendi-tontorretan. Alz Bern 50. 

Mendi-tontorrak elurrez zuri. NEtx LBB 368. Mendi tontorretan izkutatu beste biderik ez du. In MEIG VI 37. v. 

tbn. Zab Gabon 105. AB AmaE 45. Ag Kr 213. A Ardi 72. Or Mi 26. TAg Uzt 76. EA OlBe 27. Zait Sof 88. 

Munita 21. Ol Gen 8, 5. Erkiag Arran 186. Vill in Gand Elorri 16. Ugalde Iltz 14. Osk Kurl 87. Vill Jaink 31. 

Uzt Sas 169. Alzola Atalak 85. Ker Gen 8, 5. � (mendi-ttonttor). � Mendi-ttonttor baten gañean, saletxe txiki 

bat zegon. JAIraz Bizia 114. 

- MENDI-TREN. Tren de montaña. � Zertako utzi dugu [Larrungo] mendi-trein hura egiterat? Zerb Azk 46. 

- MENDI-TTUTTURRU (AN, L-ain, BN-baig), M.-TXUTXURRU (R-uzt ap. A). Cima del monte. v. MENDI- 

GAIN. 

- MENDI-TXOKO, M.-XOKO, M.-ZOKO (AN-ulz ap. Iz Ulz). "Mendizokó bat, una hondonada" Iz Ulz. � 

Horrela iragan zituenean hiru urthe bere mendi zokhoan, igan zen mendiaren gainerat. Jnn SBi 85. Mendi 

xokoan edo zelhaiaren erdian. JE Bur 105. Goizetik helduak dira [merkatura laborariak], argiko jaikirik mendi 

xokoan. Ib. 169. Gure mendi-zoko guzietan gorderik zauden ohoinek. JE Ber 15. Zure mendi zokotik jauts zite 

pertsutan. Iratz 12. Bet-betan haizea heldu da mendizokotik. Lf Murtuts 2. Eta enoatzen ziren mendi xoko 

heietan. Aseak ziren bethi gauza beren ikusteaz. JEtchep 16 (17 mendi zoko). Gu gelditu giñan Villarrealko 

inguruko mendi-txoko batean. Salav 81 (98 mendi zoko). Otso gaiztua mendi-zokoan / ardura triste da bizi. 

Mattin in Xa EzinB 95. 

- MENDI-TXORRU. "Mendi-txorru (Carduekis citrinela), verderón serrano" MItziar Txoriak 155. 

- MENDI-TXUNTXUR (V-gip ap. Iz ArOñ; Izt). Cima, cumbre del monte. "Mendi txuntxurra (se dijo del 

montecillo pequeño donde está el castillo de San Sebastián)" Izt 32v. "Mendítxuntxurrak, las crestas o picos de 

los montes" Iz ArOñ. v. MENDI-GAIN. � Mendi txintxur oek berenez ematen dituzten lore indartsu ugariak. Izt 

C III. Aldaba deitzen zaion mendi txuntxurrean. Ib. 260. Mendi txuntxurrak diren legetxe gorri jarriten. AB 

AmaE 439. Mendi-txuntxurrean irrintzi banakaren baten oiartzuna. A Ardi 130. 

- MENDI-UR. "(BN-mix), agua torrencial que baja de los montes" A. 

- MENDI-USAIN. Olor a monte, a campo. � Oizko aize ederra artutakoan, euskereak bere garbiago ta mendiusaiñekoagoa 

urtengo dauala eure orri-artean. A Ezale 1899, 3b. Euskera garbi, erraz, mendi-usainekoz. A 

Ardi 81. Ori eztozu pekatu. / Mendi-usañez eskubak / ezin daikezuz orbandu. Laux AB 65. [Liburuxka] jator, 

mendi usai sarkorrez beterikako hau. MEIG II 125. 

- MENDI-USO (AN, L-ain, R-uzt). Ref.: A; Lh. "Paloma torcaz, litm., paloma de montaña" A. � (mendiusotxo). 

� Zuriz jantzita, mendi-usotxo / baten antzera. Jaukol Biozk 8. 

- MENDI XORROTX (AN, L, BN; VocB), MENDI ZORROTZ (L, BN, S). Ref.: A; Lh (mendi). "Pico, monte 

puntiagudo" A. 

- MENDI(E)Z HARAINDI. (En casos locales de decl., en sing.). Ultrapuertos. � Iguzkia jausten ari zela eta 

gutien buruan mendiz araindian itzaliko zitzaiola. FIr 147. Ikusiko duzie eremu mehar bat, mendiz haraindik, 

Benafarroan barna sartzen dena. Zub 57. Mendiz hainditik etor bekigu, etor, haren hats beroa. Iratz 182. � 

(Con -ko, adnom.). Ultramontano, tramontano. � Mendiez haraindiko gure haurride zonbaitekin. JE Ber 97. 

Mendiez-haraindiko eskualdetan. Ib. 7. Mendiz araindikoek ezagutzen dituzte Boryelen pertsuak. Zub 59. 

- MENDIZ HARUNZKO. Tramontano. � Mendiz harunzkoa ote nintzen ziren beldur, Burgos-Palencia 

aldekoa, maqueto bat beraz. MEIG IX 149. 

- MENDI-ZELAI. (Pl.). Montes y prados. � Probinzia onetako mendi-zelai ta plazaetan kantatzen [...] 

diradenak. Izt C 216. Mendi zelaietan, / txabola, legorpe ta / bide ingurubetan. Echag 64. Jaungoiko Bera 

mendi-zelaiak / dauzkana lorez jantzirik. Balad 238. Guziak ixil daude / mendi zelaietan. Etcham 194. Mendi 

zelaiak ixil-ixilik / gauan. BEnb NereA 76. Mendi-zelaietan jauzketa ibiltzen usatua. JEtchep 20. v. tbn. Or Eus 


mende. 

315


32. Etxde JJ 103. Gazt MusIx 166. 

- MENDI-ZERRENDA. Cordillera, cadena montañosa. v. mendilerro. � Itsasoaren arteko urlezoitzat (dique) 

jo zuan mendi-zerrenda erpiñ au ikusi zuenean. M.A. Iñarra EE 1892b, 560. Mendiak ikusten asi giñan: Atlaseko 

mendi-zerrenda zan. Anab Aprika 101 (v. tbn. 21). 

- MENDI-ZERRI. Cerdo de montaña. � Probinzia onetako mendi-zerriak obeak dirala Erriberaetakoak baino. 

Izt C 186s. 

- MENDI-ZINTZUR. Garganta, paso estrecho entre montañas. � Zuek zeiñek yadan ikusi baiditutzue mendi 

zintzur illun hek. BOEl 216 (se trata de Atheka, una versión diferente de la de 1870). 

Sokorritik, Beloketik, / Olandoitik, / mendi zintzur orotarik, / agurka eta deika / ari zaitzu [...] / Euskaldunarima. 

Iratz 191. 

- MENDIZKO. "Qui est de montagne. Mendizko bidea, le chemin de montagne, qui passe par la montagne" Dv. 

- MENDI-ZOLA. Falda del monte, pie del monte. � Mendi zolan Beherrobi, / gorago nunbait Egurgi. Ox 23. 

Urtsu-mendi zolatik tuta-soinu ozen bat [aditzen dugu]. JE Ber 102. Mendi zolan han die beren "roulota", radio 

eta su-gazarekin. Larz Iru 58. 

- MENDI-ZUHAITZ, MENDIKO ZUHAITZ. Arbol forestal. � Oroituko naizen! Iru urte! Mendiko zugatzak 

iru aldiz loretzen ikusi. Alz Ram 51. [Auntzak] iristen dituan kimu [...] guziak galduko dizkio [igali zugatzari]. 

Berdin mendiko zuaitz landare gazteakin. Munita 131. Zuaitzak bi eratakoak dituzu: mendi-zugatzak (erderazko 

árboles forestales) eta baratz-zugatzak (erderazko árboles frutales). Ib. 15 (v. tbn. 16ss.). 

- MENDI-ZULO, M.-ZILO. Hondonada; agujero, cueva en el monte. v. MENDI-TXOKO. � [Gure Euskara 

jakintsua] mendi zuloak utzirik agertuko da mundu osoaren aurrera. Izt C 8. Jarraitu omen zion [...] txara zabal 

andia igarorik mendi zulo guztiak barrena. Ib. 250. [Mendiaren] arrizko ta burnizko erraiak eguzkitara 

ateratzen ai dira ta gure umeak, mendi zuloetatik zear dijoazkigu, eztakit nora. Ag G 189. Guziak mendizulo ta 

arkaitzetan izkutatu ziran. Ol Apoc 6, 15 (Ker artzulo). Iguntzako mendatean barrena, Santa Garaziko mendi 

zulora eldu zen. Etxde JJ 191. Gorputza berak ezagutzen zun mendizulo batean ezkutatu. Ib. 116. Alta ikusi 

behar zutela! Mendi zilo hortan ere enoatuak ziren. JEtchep 17. Kuku bat hauteman nuen mendi zilo batetarik. 

Ib. 111. 

- MENDI(E)Z HUNAINDIKO. Cismontano. � Mendiez hunaindiko Eskualdunek. JE Ber 10. Haitz horren 

itzalean bizi zen, mendiz hunaindiko Nafarra guziarekin Doniane Garazi. Ardoy SFran 37. 

- MENDI ZUT (L, BN, S), MENDI XUT (gral.; H, VocB), MENDI TXUT (R-uzt), MENDI XUTXUT (+ zutzut 

Urt V 224). Ref.: A (mendisut, menditxut); Lh (mendi). "Clivus" Urt V 224. "Mendi soila, xuta, gora, montagne 

nue, escarpée, haute" H. "Monte de mucha pendiente" A. "Pic" Lh. � Arradoia da Garaziko mendi xut eta 

harrizu bat. O Pr 506. Mendi txütetara ta botxü zorrotzetara heltü ziradianian, han hek behar larrapoka gaintü. 

Egiat 159. Zeru goiaño oan / mendizut. "Sierra que vas al cielo altísima". Gazt MusIx 117. 

� Etim. Para su origen en un *menti y su posible relación con lat. mons, v. SHLV I 53. 

1 mendialde (gral.; Lcc, Dv). Ref.: A; Lh. �1. Zona de montaña. "Ladera de cuesta" Lcc (B). "Mendialdeko, qui 

appartient au voisinage de la montagne" Dv. Cf. mentalde. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. 

XIX; al Norte se encuentra en Leiçarraga e Hiribarren (Esk 228). En DFrec hay 5 ejs. � Sancho Martinez de 

Mendalde (1322). Arzam 341. � Eta zen han mendi aldean urdalde handi bat alha zenik. "Vers les montagnes". 

Lç Mc 5, 11. Mendi alderontz biak / joaten asten dira. It Fab 232. Sartu zan gizon bat mendi aldeko edo 

nekazari gisakua. Bv AsL 140. Urittarrak barik baserrittarrak edo beñipein mendi aldekuak. Otx 104. 

Nekazaritzako irakurraldiak. Mendi-aldeko ikastolaentzat. NekIr (tít.). Mendi aldera jo zuten. FIr 143. Yudeako 

mendialde guzian zabaldu ziran berri auek. Ir YKBiz 12. Mendialdetik igesika zijoazkiguk gazteak urietara. TAg 

Uzt 84. Zenbat aldiz egin ote dute kaletarrak mendi-aldera atera ta [...]. Munita 55. Negarra dago mendi 

aldean, / negarra dago errian. Basarri 104. Villarreal aldeko mendietara eraman giñuzten eta mendi alde aietan 

gebiltzala [...]. Salav 79. Mendi aldeetatik ugari ikusten dira su-txondorrak. Alzola Atalak 81. Mendi-alde artan 

egokitu zitzaion neke ta lanari besoak ukatzeke. NEtx LBB 16. Mendi aldera begira. Uzt Sas 106. Eta ez zuala 

joan-bear ere [...] mendi-alde ura guzia garbitu arte. Berron Kijote 162. Judeako mendialde guztian zabaldu zen 

gertatuaren berri. BiblE Lc 1, 65 (Ol, Ker, IBk mendialde). v. tbn. PE 123. Ag G 14. Ill Pill 7. Inza Azalp 69. 

Jaukol Biozk 12. Kk Ab II 28. Lek EunD 32. Bilbao IpuiB 236. Etxde JJ 128. Anab Poli 134. Gazt MusIx 187. 

�2. (Uso adv.). Hacia la zona de montaña. � Eskuinetarik harana badarraikigu luzatuz, bainan zabaldu gabe 

hanbat, konkor berak erakusten dauzkigularik mendi-alde. JE Ber 84. Izarrak mendi alde dagotzi bildurik. Iratz 

39. Ihes egin nuen mendi alde, Lorentzo enekin neramala. Xa Odol 37. 

2 mendialde. v. menditalde. 

mendialdi. � Excursión, paseo por el monte; temporada en el monte. � Sor zait barruan larrera-miña; / ta 

aspaldi ez ta, mendi-aldi. 'Tras una larga ausencia, vuelvo al monte'. Ldi BB 110. Mendialdia zutenentzat 

bazkaritakoak gaitzen. TAg Uzt 75. Ezpaitzun pentsatzen emaztea bere udarako mendialdiaz baliatuko zanik 


mende. 

316


orrelako saldukeria egiteko. Etxde JJ 124. 

mendiarotz. "Aprendiz de carpintero (V)" A Apend. 

mendiarro (V-ger-m-gip), menditarro (V-arr). Ref.: A (mendiarro, menditarro); Iz ArOñ. � "Barranca" A. 

"Barranco" Ib. "Hondonada alargada entre montes" Iz ArOñ. 

mendiarroska. "(V-och), barranca" A. 

mendiarte (V-gip, L, BN, S; VocS 144), mendarte (Lar), menditarte (S). Ref.: Lh (mendi); Etxba Eib; Elexp 

Berg. � Lugar entre montañas, entre montes; zona de montaña. "Cañada", "serranía" Lar. "Serrano, 

mendartekoa" Ib. "Ravin, vallée" Lh. "Valle. Eibar mendi-arte estu baten dago, errekian luzetara" Etxba Eib. 

"Valle estrecho" Elexp Berg. � Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII, principalmente en autores 

meridionales. Mendiarte y menditarte son las formas más empleadas, ambas en proporción similar, pero la 

segunda sólo en textos vizcaínos y guipuzcoanos. Hay mendarte en Larramendi, Brunet, Etxegaray, Lauaxeta y 

S. Mitxelena. � Menditartea, Bideederragua (Roncesvalles, 1284). TAV 2.1.8. � Hi ta hire ballerakoak 

besterik ezpaliz mendarte oietan. Lar Cor 300. [Euskera] menditarte oietan, beti nasgabe, beti garbi [...] gorde 

izandu da. Cb EBO 6. Mendi arteko txabola baten. fB Ic I 52. Mendi tarte oetan geienean da [aize ezetxoa]. Izt 

C 24. Ez sar mendi arterat ikusteko Sara. Hb Esk 97. Judeako mendarte guzian itzegiten zan gauza abezaz. 

Brunet Lc 1, 65. Erri auxe dalako mendi artietan. AB AmaE 414. Mendarteetan lo egiten zuten usuak. Etxeg EE 

1882c, 562. Gordetzera handik urrun ziren mendi arte batzuetarat. Jnn SBi 127. Mendi arteko herrirat. Ib. 38. 

� (s. XX). [Orixe izango zan neure bizimodua] mendi tartetik urten ezpaneu. Ag Kr 122. Hantxet zen erretor 

[...] mendi arte batean, Euskal-Herriaren mugan mugan. Barb Sup 33. [Diru egitea] emen dek zalla, mendi tarte 

auetan. Ag G 251. Mendi tartean jaio ta barrenak kalera bultzatzen ez. Mok 6. Apaizak berak izkutatu zun 

menditarte aietan zauritu gizagajoa. Or SCruz 43. Emen zabaldietan degu gerra ta ez mendi-tartean, Gipuzkoan 

bezela. Ib. 137. Liberalak [...] iñon ziran aterabideak, menditarteak, errege-bideak, zirrikuak arrapatuz, aren 

atzetik zebiltzan. Ib. 55. Eguzkia sartu da / mendi-tartean. Jaukol Biozk 52. Baña mendarte onetan / mattale onik 

eztaukon. "Montañas". Laux AB 50. Bidia gero eta haratago sartzen da mendi artetan. Zub 117s. Emen, gure 

mendi tarte abetan. Alz Ram 82. Menditarte baten sartu arren mendiyen beste aldetik ikusi [tramankulu orrek]; 

baita atxulo baten sartuta be. Kk Ab II 135. Gure mendiartean ta zelaietan barna ibiliak izanarren. A Y 1934, 

10. Zarautz, erregintxo antzean, mendiarteko txokondoan etzinda. TAg Uzt 49s. Ene! Orduko mendarte ixilla! / 

Bakarte erdiragarria! SMitx Aranz 102 (179 mendi-artean). Imiriozko menditarte malkarretik egunez igaro. 

Txill Let 141s. Mendi arteko / basetxe baldar galduan. Gand Elorri 109. Mendi artean bakar utzirik / jaio 

ziraden erria. Basarri 135. Mendi tarteetatik atera ta Baztan-aldeko zabalunean asi ziran. Anab Poli 72. Juana, 

gure mendi-artetik beiñere irten gabea. NEtx LBB 29. Gure mendiartean kokaturik eta gorderik bizitzeko. "Au 

milieu de nos montagnes". Ardoy SFran 284. Modi eta Uztarrotzeko mendiarteetan errekatxo bat doia 

Otsagiruntz. Alzola Atalak 39. Hedatzen da begitara [...] / mendiarte bat zabala. 'Un vast cirque de montagne'. 

Casve SGrazi 72. v. tbn. Balad 50. Menditarte: Tx B II 212. JAIraz Bizia 47. Osk Kurl 83. Zait Plat 37. 

mendiartetar. "Serrano, [...] mendartetarra" Lar. 

mendi-ate. v. mendate. 

mendi-bitarte (V, G, L, BN, S). Ref.: A y Lh. � "Hondonada" A. "Ravin, vallée" Lh. 

mendidi (V? ap. A), mendidui (V? ap. A). � "Cordillera" A. � Mendidiak lautu. fB Ic II 295 (ap. A, pero lo 

que se lee es lautu zituban [...] mendi guztiak). 

mendieta. "Région montagneuse" H. 

mendigainzale. � Montañero. v. mendizale, mendigoizale. � Mendigainzaleek behar lukete pidaia eder hori 

egin. Zub 127. 

mendigo. � Mendigo. � Otoizten zion Abrahani bial ziotzala Lazaro mendigoa (B, s. XVIII). BOEans 868. 

mendigoizale (V-gip), mendigoxale. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � Montañero. "Mendigoizalea, hitz berri bat 

da [...] bainan zer erran nahi othe du? Mendigainetan ibiltzea maite duena" Zerb Herr 26-8-1957, 4. "Gaurko 

mendigoizaliak juaten dira Pirineuak ziar eta baita Alpesetara be" Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. mendigoizale y 


mende.


mendigoizal. � Zornotzako, Arratiako ta Gazteizko mendigoizaliak atzo ziran Baltzolako kobak ikusten juateko. 

Kk Ab II 97. Jel-etsai aurka gure Mendigoxaliak. Enb 56. Euzkadiko gaztedi / mendigoxale-aldrak. Ib. 205. 

Mendigoxaliak / lendakari dauke / Atxuri ospetsuba. Ib. 35. Mendigoxaliarena (tít.). "El romance del 

mendigoxale". Laux AB 51. Emendik egun batzuetara jaiak gertutzera Donostiko mendigoizaleak omen datoz. 

Lab EEguna 75. Mendigoizale, pelotari, ostikolari, arraunlari [...]. A Y 1934, 17. Mendigoizalea! Txantxetan 

ere poxpolorik ez bota basoan. Munita 138. v. tbn. EA EEs 1924, 246. En DFrec hay 14 ejs. 

mendigoizaletasun. � Afición a la montaña. � Berezkoa du euskaldunak mendigoizaletasuna, goi-leia bizia. 

EgutAr 18-7-1958 (ap. DRA). 

mendigoxale. v. mendigoizale. 

mendiguren. � Alto del monte. � Batuten dituz albait isilen mendigurenian eta bidien parian arri eta atx pilo 

andijak eta dago zelataka nos iragoten dirian Franzesak [...]. Arri eskergak eta atx ikaragarrijak datoz mendija 

beera bilinbolaka. Astar II X. 

mendika. "Par amas comme des montagnes. Amerikan biltzen da ogia mendika, en Amérique, on récolte le 

froment par montagnes" H. 

mendika. v. 1 mendeka. 

mendikari (AN, R ap. A). � "Montaraz, aficionado al monte. Eperraren umea, mendikari" A. "Mendikari, 

alpinista" A Morf 13 G. � Pan mendikariakin batutakoren batek. 'Al padre Pan que vaga por los montes'. Zait 

Sof 88. 

mendiketa. "Serie de montañas. Mendiketa gaitza du Aezkoak (Ae)" A Apend. 

mendiketari (A Apend). � Aficionado al monte, montañero. v. mendikari. 

mendiku. v. mediku. 

mendikume (V-ger ap. A). �1. "Colina" A. � Motriku-aldeko mendi-tontor edo mendikume ori Santa Kurtz da. 

A Txirrist 271. �2. mendiume. "(R), animales silvestres" A. �3. "Mendiume (L, BN, S), sauvageon, petit 

montagnard" Lh. 

mendilerro (BN-baig ap. A). � Cordillera. � Mendi-lerroz eta ibai-uaitzez estalia. Zink Crit 64. Pyrénées 

mendi-lerro izigarriaren hunaindiko mail konkorrak. JE Ber 42. Zonbat eta zonbat mendi-lerroek inguratzen 

duten jaustera goazin ibarra! Ib. 52. Euskal mendi-lerroak. SMitx Aranz 35. Pirenetako mendi-lerroetarik. Zerb 

Azk 43. Mendi-lerroko basagerlari / [...] otsoaren gisa dabil izu. Azurm HitzB 63. 

mendima. v. mendema. 

mendimiatu. v. mendematu. 

mendiño. � (Dim. de mendi). "Colliculus, menditxoa, [...] mendiñoa" Urt V 339. � Mendiak eta mendiñoak, 

benedika zazei Jeina (R). CantTP 19 (BN-mix mendiñuak; V muruak, G muñoak, L, BN-baig mendixkak, B, S 

mendiskak). Igeldo deitzen duten mendiñoa. JE Ber 85. 

mendipe. � Lugar bajo el monte o montaña. � Mendipeko ibar batean belarra jaten. VMg 81. Etxe txikia, etxe 

medarra, mendipe añubean. Ag G 323. Mendipe hoitan oihan bat beso zerurat luze badaude [...] / bi aldetarik 

Euskal-Herrian auhenez ari dirade. Iratz 71. Mendipe baten dago / Uzpitxa-Jauregi. BEnb NereA 49. � Ez da 

len edo gero ango olast-mendiperen batean lertzen ta ondatzen ez den ontzirik. Mb IArg II 277. 

mendirakari. "Mendírakaari, (animal) que tira al despejado del monte" Iz ArOñ. 

mendirakoi (V, G, AN, L, BN, S). Ref.: A; Lh. � "Montaraz" A. "Qui aime à aller à la montagne" Lh. � 

Probinzia onetako nekatzalle zintzo argiak jaiotzatik dira mendirakoiak. Izt C 169. 


mende. 

318


mendiraro. "Son frases corrientes aprendidas de nuestros mayores, gaur eztago mendirarorik, hoy no hace 

tiempo para el monte" A Morf 587. 

mendiratu (gral.; Lar, Dv). Ref.: A; Lh. � Ir o llevar al monte. "Amontarse" Lar. "Se rendre à la montagne" Dv. 

� Ardiak mendiratu ta etxeratu zanean [...]. Echta Jos 297 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Errodrigori, doan 

bezela / mendiratzen artaldea / nai estu batek ozkatzen dio [biozpea]. SMitx Aranz 29. � Ustez-uste gabe 

Jelboeko mendira nintzan eta Saul ezpata-gañean zetzan. Lard 183. 

mendiri (BN ap. A; Dv (BN), que remite a mendialde). � "Cerca del monte" A. v. mendialde. 

mendiska. v. mendixka. 

mendiskar. "Cerrero, libre y suelto, mendiskarra" Lar. 

mendiskatsu (Dv, A). � "Montuoso" A. 

menditalde (AN, BN), mendialde (B). Ref.: A (mendialde, menditalde); Lh. � Grupo de montañas. � Leireko 

mendialde kozkorra. "La rude chaîne montagneuse de Leyre". Ardoy SFran 63 (v. tbn. 150). 

menditar (gral.; Ht VocGr 387, Lar, Lecl, Arch VocGr, Dv, H, Zam Voc), mendiar (Lar, H). Ref.: A; Lrq; Iz 

ArOñ. � (Sust. y adj.). Montañés. "Montaraz", "montés", "montañés" Lar. "2. [...] Menditar hazturak, mœurs 

montagnardes. Menditar zangoak, jambes montagnardes; 3. sauvage, farouche. Zezen, gathu mendiarra, taureau, 

chat sauvage; 4. Menditarrak iautsi dira, les montagnards sont descendus" H. "Mendíttarrak, los del caserío" Iz 

ArOñ. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean Hiribarren, J. Etchepare 

(Bur 157), Zubiri, Etchepare de Jatsu, Lafitte (in Casve SGrazi 7) y Arradoy. Menditar es la única forma 

encontrada en los textos. Acompañando a un sustantivo, se documenta tanto antepuesto como pospuesto a éste. 

Al primer grupo corresponden los ejs. de Hiribarren (Esk 30 menditar haurrekin), Zabala (Gabon 86 menditar 

neskatxa), D. Agirre (AL 127 menditar gizakote), J. Etchepare (Bur 193 menditar laborari), Garitaonandia 

(Usand 38 menditar adiskide), N. Etxaniz (Antz 145 menditar korso), M. Atxaga y Etchepare de Jatsu. Pospuesto 

al nombre se encuente en Iztueta (C 121 bost erri menditarretatik), D. Agirre (AL 120 arraza menditarra), L. 

Jauregi, T. Agirre (Uzt 88 artzai menditar ezjakiñari) y Gandiaga (Elorri 67 iturri menditarra). En DFrec hay 2 

ejs. de menditar. � Eskualdun menditarren errietan egiten nituen misio zenbait. Mb IArg I 51. Otsua da oitsua, 

leku oi edo goi zalea, menditarra. Mg PAb 174. Hiritarrek menditarrak ez ditutzue hastio. HU Aurp 208. Urira 

iñoz jatzi zanian bere menditik, menditar batentzat beti ikusgarri ixan oi diran gauzaen ondotik [...]. Kk Ab I 51. 

Sorbaldaz azkarra, menditarra ibilkeraz. A Ardi 56. Jaun Onak bekit / urte askotan / nere bizitz menditarra. 

Jaukol Biozk 27. Nafarroako menditarrek Uztailian dutela ardien ile moxtea. Zub 97. Menditar eta erritar ez 

danak zenbait itz eta gauza ez ditu bear bada ain ongi konprenituko. Or Eus 78n. Apain, mardul eta menditar 

datorkizu [liburua]. F. Labayen in Munita 5. [...] erantzun zion senarrak menditar bati dagokion jakitez. Etxde 

JJ 99. Baña korsoa zan, eta menditarra. NEtx Antz 145. Ordura arte menditar utsa izanik izan zituen bere lanak 

latiña menderatzen. Vill in Gand Elorri 18. Zertako polkak / menditar gaztien artian? / Erdaldetik datoz / oitura 

garbien kaltian. MAtx Gazt 64. Menditar boza: idorra, ortziaren ikararekin. JEtchep 16. Etzen mariñela 

Frantses, bainan menditarra. Ardoy SFran 150. 

v. tbn. CartAnd 381. Echag 268. Izt C 218. AB AmaE 119. Otag EE 1882c, 534. Prop 1883, 264. Arr EE 1885b, 

474. Enb 176. Laux AB 98. FIr 167. EA OlBe 23. Mde Pr 262. 

menditarro. v. mendiarro. 

menditarte. v. mendiarte. 

menditartu (c. sg. A; Dv). � "Hacerse montañés o establecerse en la montaña" A. 

menditeria. � Cordillera. v. mendilerro. � Zulatu beie Españiarrak eta Frantsezak menditeri latz ori. A BeinB 

35s. Pirineoetako menditeria. Ib. 36. 

menditsu (gral.; SP, Urt V 223, Lar, Gèze, Dv, H, Zam Voc), mendizu, menditzu (H, que cita a Lç). Ref.: A; Lh; 

Elexp Berg. � Montañoso. "Herri menditsua, pays montagneux" SP. � Iudako herri mendizu orotan. "Par tout 


mende. 

319


le pays des montagnes de Iuda". Lç Lc 1, 65 (He mendietako herri, Dv basaburu, Brunet mendarte, Ol, Ker, IBk, 

BiblE mendialde, Leon basherri, IBe goierri). Leku goi edo mendit[s]ubetan. Mg PAb 182. Bazter menditsu 

oietan. Lard 11n. Aragon menditsua. Hb Esk 78. Lekhü ordokietan abere handia eta menditsietan txipia. Ip Dial 

92. Menditzua da, ta arro itzelak, lapur-tokitzat alalakuak edo guztiz egokiyak daukazana. EEs 1915, 15. Bazter 

itsusiak zinez, zoko menditsu, oro patar. FIr 134. Ain menditsua ta ausia dan Españiako lurren erdiak. Munita 

145. Leku menditsu baten. Salav 13. v. tbn. AB AmaE 379. Muj PAm 5. Or SCruz 132. JMB ELG 63. Zub 117. 

Etxde JJ 248. Vill in Gand Elorri 12. 

menditta. "(S), montagneux" Lh. 

menditto. � Dim. de mendi. � Argia hasten denean, / menditto baten gainean. Elzb Po 195 (tbn. en Barb Sup 

106 y Zerb Azk 11). Menditto baten gainean hurbil zeru gainari. Iratz 53. 

menditu. � Convertir(se) en monte. � Frantsesek oro badetzakete: mendiak zilha, zelhaiak mendi, itsasoak 

huts. Hb Egia 150. � 

�� 

menditxo (Urt V 339, Lar), menditxu. � Dim. de mendi. "Montañeta", "montecillo" Lar. � Alajañena! 

Orrelako menditxo bat bagiñu, andi andia izan eztare. Ag G 252. Menditxo zabal bat, piñudoi eta agatztoi basoz 

beterik. Alzola Atalak 82. v. tbn. AB AmaE 185. Uzt Sas 44. Menditxu: Laux BBa 20. 

menditzar. � Aum. de mendi. � Ondarrezko menditzarrakaz / beterik dagotzu urezko landa. AB AmaE 380. 

Anbotoko mendi entzutetsua, zaarren zarraz burua murrituta daukan menditzarra. A Ezale 1897, 19a. Illazki 

betea [...] ezkerraldeko menditzarren ostian ostentzen da. Arriaga Lekob 13. Santa Marta izena duan 

menditzarra. JAIraz Bizia 37. v. tbn. Ibiñ Virgil 83. 

menditze. Zona montañosa, montes, conjunto de montes (?). � Feniziarrak lehen hetan [Iberiarretan] 

agertzean, / non nahi zen dirua hekin menditzean; / ezdeuskerien kontra zuten ganbiatzen / balios zitekela guti 

gogoratzen. Hb Esk 15 (en la ed. de P. Altuna se interpreta como "haiek metatzean, pilatzean"). 

mendiume. v. mendikume. 

mendixka (Dv, H), mendiska (V-m, G, L, BN ap. A; Lar, Añ (G), Gèze, H), mendizka (SP � vEys). � Colina, 

montículo. "Cerro", "collado" Lar y Añ. "Cerrillo", "altozano", "alcor" Lar. v. muino. � Tr. Documentado en 

Leiçarraga, Haraneder, Larreguy y en autores meridionales y septentrionales a partir de mediados del s. XIX. 

Mendixka es la forma mejor atestiguada. En DFrec hay 2 ejs. de mendixka. � Haran guzia betheren da eta 

mendi eta mendiska guzia beheraturen da. Lç Lc 3, 5 (He mendizka; TB, Brunet bizkar, Oteiza tontor, Ol, Ker, 

IBk, IBe muino). Baldin bazan mendiskaren bat bukatzen zana musturrean deituko zioten Mugia. Izt C 22. 

Bizpahiru mendixka, bulharrak iduri. Hb Esk 91. Mendiak eta mendiskak, benedika zazue Yauna (B). CantTP 19 

(L, BN-baig mendixkak, S mendiskak). Mendixkak gurutzatuz. Echn Cant 2, 8. Ai Golgotha mendiska, 

mendi gaixtoena! Ox 20 (166 mendixka). Lubiziek jandako mendixka bizkar-gorriak. Mok 13s. Lurralde emea! 

Mendixka bigun utsek bulartua. Ldi IL 44. Muño ta mendixka sail bat. Ib. 37. Mendixka apal baten gibeletik. JE 

Ber 51. Mendixkaren mazelan. Ib. 11. Badira ondar-añoak eun metroko goia dutenak. Ta denboraz, aizea dalata, 

mendixka oriek mugitu egiten dira. Anab Aprika 8. v. tbn. Gy 138. Elzb PAd 2. Prop 1876-77, 58. HU Zez 

45. Inza Azalp 75. FIr 143. Or Mi 43 (33 mendiska). Barb Leg 142. TAg Uzt 233. Zerb IxtS 60. SMitx Aranz 225. 

Erkiag Arran 8 (BatB 19 mendiska). Larz Iru 148. And AUzta 54. NEtx LBB 372. Ardoy SFran 233. Xa Odol 

89. Berron Kijote 213. Lf CEEN 1973, 125. Mendiska: AB AmaE 451. Otag EE 1882c, 581. A Ardi VI. Const 38. 

Mendizka: Lg I 289. Bv AsL 184. 

- MENDIXKA-GAIN. Alto, cima de la colina. � Egunak argi dagi mendixka ganian. Laux BBa 14. Mendixka 

gain batetik [...] meatzerria ikusi zuten. FIr 151. 

- MENDIXKA-LERRO. Cadena de colinas. � Ipar ala eguerdi-aldetik hesten duten mendixka lerroek. JE Ber 

36. Han, bazterretako bi mendixka-lerroak larre murritz idor batzu ziren luzetasun gehienean. Ib. 39. 

- MENDIXKA-TXUNTXUR. Alto, cima de la colina. � Egi deritzaion mendiska-txuntxurrean. A Ardi 62. 

mendixkatxo, mendiskatxo. � Dim. de mendixka. � Gaur eleiza arkitzen dan mendiskatxoan, anziñako 

denboran izandu zala arte-arboldegi aundi bat. RArt EE 1887a, 424. Tolosara bideko Egi deritzaion 

mendiskatxoan. A Ardi 107. 

mendixko. "(Sal, R), colina, montículo" A. v. mendixka. 


mende. 

320


mendixkot (L, BN, S ap. A y Lh). � "Colina, montículo" A. v. mendixka. 

mendizain, mendizai. � Guarda forestal. � Edozein mendi-zaiak errez iritxiko dizu baimen ori. Munita 59. 

Mendizaiak jabeari adieraziko dio ta aginduko zuaitzak garbitzeko. Ib. 95. 

mendizaintza, mendizaitza. � Oficio de guarda forestal. � Azkenik, ona mendi-zaitzan eta landaretzan urte 

askotan dabillen batek esana. Munita 43. 

mendizale (V-gip; Lh). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Aficionado al monte, montañero. v. mendigoizale. � 

Gizon txarrak gutxitan oi dira mendizale. Ag G 10. Mendizale naiz, gero ta geigo. EA Txindor 8. Mendizaleak 

[...] / kantarako du gogaldi. "Nuestro montañero". Or Eus 89. Mendizale gaitza da oraino 74 urthetan. Herr 11- 

12-1958, 1. [Platon] orobat mendi-zale ta baso-zale genuen zorionez. Zait Plat 20. Mendi-zaleak izan gaitezan / 

garbi nai bogu jokatu. BEnb NereA 115. Entzun al diezu [...] eskizale ala mendizaleeri beren gogozko 

aundikeriak esaten? Anab Aprika 68. En DFrec hay 27 ejs. v. tbn. Enb 68. Ldi BB 120. TAg Uzt 96. Munita 131. 

Basarri 159. �2. Montañés. � [Zeiñ armak bildurrez jo ditu Erromako tropak?]. Euskaldunen mendian agertu 

ote dire Germania edo Gallietako gudari-lerroak baño gudari-lerro aundiagokuak? Mendizale oien artetik 

altxatu ote dire [...]. Lh EEs 1915, 235. 

mendizio. � Bendición. v. bedeinkazio. � Aita Eternuan mendiziyua / Seme Dibinun amoriua (AN-5vill). 

CEEN 1972, 12. 

mendizka. v. mendixka. 

mendoi (BN ap. A; Dv, A Apend). � "Tertre. Le même probablement que munthoin" Dv, que cita el ej. de Laph. 

"Montón. Elhur-mendoi bat erori da (BN-baig), ha caído un montón de nieve. Lur-mendoi (BN-baig), montón 

de tierra en lo alto que amenaza derrumbarse" A. "Mendoi, amas volumineux quelconque, évoquant les contours 

d'une montagne" JE Ber Voc. "Hur-mendoi eta turrusta guziak (Casanave de Baigorri)" A Apend. � Itsas zolatik 

atheratzen da ur mendoi bat, botheresu eta mutiri. Laph 223 (v. tbn. en contexto similar Monzon Urrundik 109 

ur-mendoi). [Haranak] jin giren eskualderat ez du [...] lur-mendoi batzuez bertzerik. JE Ber 76. Arteka haren 

erditik xutitzen zen mendoi kazkar arkaizdun bat, iduriz itsasoaren oldarra hobeki hausteko oraino. Ib. 84. 

Aizeak ieki ala, itsasoko ur-mendoiak iñarrosten [...] asten dira. Ibiñ Virgil 77. 

mendoitz. v. pendoitz. 

mendolatz. "Mendolatza, una variedad de castaña" Asp Leiz. 

mendortz (AN-egüés ap. Bon-Ond 138). � Alba, aurora. � Jaióze urriarén zorzigarrénean aur preziosogúra, 

mendórtz árgi edérra, ekárzeko irúzki dibinoa mundúra. LE Doc 146. Ortáko estimazágun irúzki dibinoarén 

mendórtz edérra, ta Ama Maria. Ib. 32. Gau nola ilunarén / ondóan argía, / jaiótze egunarén / mendórtza 

Maria, / guzíen onkía / gozo ta alegría. LE Kop 28. 

mendotz. v. pendoitz. 

mendragarri. � Denigrante. � Nihork hurren ez ditugu gure oldez hartu nahi humiliagarri eta mendragarri 

[diren gaitzak]. He Phil 216 (SP 214 beheramenduzkoez). 

mendrarazi. "Attenuare facere, [...] ttipieragin, mendrarazi, mendre eragin" Urt III 53. 

mendratu (AN-gip-5vill, B; SP, Urt, Lar, VocS 143, Dv � A, H), mendretu (AN, L, BN; H (L, BN, S)). Ref.: A 

y Lh (mendretu); Asp Gehi; Gte Erd 128; Izeta BHizt2. � Desmedrar(se), debilitar(se), disminuir; desacreditar. 

"Comminuere, [...] gutitu, mendratu, beheratu" Urt V 438. "Attenuare" Ib. III 51. "Despreciar, humillar" Asp 

Gehi. "Beti mendratzen ari da (AN-gip-5vill), ez da inor hola mendratu behar (AN-gip-5vill)" Gte Erd 128 

(junto a aren izena beti aotan dabilkie, inor ez da horrela ahotan hartu behar, etc., de otras zonas). � Tr. 

Documentado al Norte desde la primera mitad del s. XVIII. Al Sur lo emplean bersolaris guipuzcoanos de finales 

del s. XIX y primera mitad del XX, todos ellos con el sentido de 'desacreditar'. Todos los autores emplean la 

forma mendratu, excepto Maister que emplea mendretu. En DFrec hay 2 ejs. de mendratu. � Beira zaite zure 


mende. 

321


merezimendua gutitzetik eta zure khoroa mendratzetik zure pairu eskasez. Ch III 36, 3 (SP zure khoroa guti xipi 

dezazun, Mst zure khorua hert). Tristezia bano batez zure osagarria mendretzen düzü. Mst III 27, 2 (Ch ahitzen 

zare). Ez da ahantzi behar Haranburu yauna, / zuzen eta nobleki yuiatzen duena: / holakoek ez dute kargua 

mendratzen. Hb Esk 152. [Etsai batzu] haren doktrina eta haren mirakulluak mendratzen eta abaxatzen bethi 

hari zirenak. Andredena Mariaren 169 (ap. DRA). [Kofesio jeneralean] gauza batzu ez dituela aski xeheki erran, 

bertze batzu mendratu, bertze batzu ahantzi. Laph 43. Ez balu gaztigu horrek Jainkoaren loria mendratu behar 

[...]. Ib. 115. Usteko dute Iruñe nik galdu dudala; mendratuko naute, erranen dute ihes nabilala. Ib. 22. Fedea 

lehendanik / mendratua baita. Zby RIEV 1909, 107. Jesus ez da hausten, ostia haustean, / ez eta mendratzen, 

hura gutitzean. Id. ib. 1908, 210. [Eskualdunak] itsusten eta mendratzen beizik ez du bere burua [...] [arrotzen] 

berrikeriak ederragotzat hartuz. Ib. 84. Batek bertzea, bere izaitean eta perfezionetan ttipi eta mendra lezake. 

Lap 83 (V 41). Egon zitela eskoletan, ibili gabe, herriz herri, etxez etxe [...] beren buruak mendratuz, aphalduz, 

zenbaitek desohoratuz. Elsb Fram 151. Yuduak eta framazonak obra gaixto beraren egiten ari dira [...] 

Frantziaren aphaltzen, mendratzen, azkenean [...] ezeztatzeko. Ib. 157. [Mende hunen kutsuak] ttipitu eta 

mendratu izan ditu gure bizimolde zahar giristinioak. Arb Igand 49. Kulpa gabe ari zera / nere aita mendratzen. 

AzpPr 73 (v. tbn. 84). 

� (s. XX). Nere buruban etzan asmorik / iñor e mendratutzeko. EusJok II 73. Ez ditugu ez eskuara, ez herria, ez 

gure sinhestea mendratuko. Ox 207. Gerria mehe tinkatuz, / hatsik ere ezin hartuz, / beti nindoan mendratuz. 

Etcham 98. Frankoek beren desohorea mendratu nahiz [...] erran zuten eskualdunek moruen laguntza ukan 

zutela. Zub 31. Prezisamente zu mendratzeko / ez ditut jartzen bertsuak. Tx B I 216 (v. tbn. 225). Gizon 

mendratzen, jende tronpatzen / ari izan dela aski. Zerb Azk 105. Azantzako semea nik ez dut mendratzen / bere 

parerik ez du pilota botatzen. "Perkain eta Azantza" (ap. DRA). Anartean, [...] ez batere Azkaindarren 

mendratzeko, ez baitute den gutienik mendratzea merexi. Herr 19-9-1957, 3. Berriek bozik aski ez bilduz, / 

zaharrak aise pasatu, / orai ondotik hari zauzkigu / guk ina nahiz mendratu. Mattin 65. Etzuen segur afera 

horrek Frantsesen larderia mendratu! "Ne diminua pas le prestige". Ardoy SFran 199. Osagarriz mendratua 

baita. Xa Odol 51 (v. tbn. 49). Hor gudu bat bezala ereman behar duzu [...]. Zure tokia ahal bezain ongi zaindu 

eta bertzearena mendratu. Ib. 61. Jendek izanagatik gutaz erraiteko / hargatik sort herria ez dut mendratuko. Ib. 

93. 

mendre (AN-ulz-arce-burg, L, B, BN, S; SP, Urt III 404, Lar, Dv, H, VocB), menbren (B). Ref.: A; Lh; Lrq; Iz 

Ulz (yayotzetik); Satr VocP; EAEL 213; Izeta BHizt2. � (Aplicado a personas y cosas). Pequeño; débil; inferior, 

de calidad inferior; menor. "Laur mendreak, les quatre ordres mineurs" SP. "Accensus, sarjanta, ofizialemendrea" 

Urt I 72. "Brevissimus, [...] mendreena, xoil, hagitz laburra, mendrea" Ib. III 407. "Chico", 

"menudo", "pequeño" Lar. "Uzta mendrea, récolte petite. Haur mendrea, enfant peu fort, débile. Makhila 

mendrea, bâteau mince. Fortuna mendrea, fortune peu considérable" H. "Yaio bazen mendre samarra [...] bat, 

bi kilo, geiago etzittuen izéin" Iz Ulz 455. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. 

� Ezen zertan berze Elizák baino mendreago izan zarete? Lç 2 Cor 12, 13 (He zer da ezen bertze Elizek baiño 

gutiago izatu duzuenik?). Lebitak ziraden mendreago eta zerbitzu beheragotara deithuak. Lç Decl a) 6r. 

Serbitzaria mendreago da nausia baino. SP Phil 272 (He 275 mendreago). Ene tribaillu mendriari eta aphurrari 

rekonpensu handiagorik enuke desiratzen lurrian. Tt Onsa 175. Gizon bezala mendriago zen eta apalago eziez 

Ienkoa. Ib. 119. [Mundu hontako penak dira] arhin eta mendre. Tt Arima 65. Bi gaitzetarik bethiere mendreena 

hautatu behar omen da. Arbill III 12, 6. Zure burutik ilerik mendreenaren eror arasteko. Ib. 46, 10. Ez egin 

obrarik mendreena zure laguntza eta zure grazia gabe. Gç 26. Baldin norbaitek lituelarik bi ezpata, bata baino 

bertzea hobea [...] mendreago hura erabiltzen balu egun guztiaz [...]. ES 102. Bertze hainitz autor arrotz 

mendreagori ohore hunen emaiteaz batere dudarik egiten eztutelarikan. Ib. 147. Iainkoak beraz egin zituen bi 

argizagi handi, argizagi handiena [...], eta mendrea gauaren gañean erregiñatzeko. Urt Gen 1, 16 (Dv 

ttipiagoa). Besteren kheñürik mendreniala plegatzia. Mst III 49, 5. Gure obra hun kostümatietarik mendrenian 

hüts egitia. Mst I 19, 2 (Ip eginbide txipienetan). Luzea zen [...] bidea, guziz emazte gazte gorphutz mendre 

batentzat. Lg II 121. Gutien uste dugunean hauts daiteken yarro mendre batetan. Mih 7. Ene argi eta ezagutza 

mendre eta flakoak. Ib. 105. Traba mendrenak baratzen nau. Ib. 114. Progotxu gehiago dela gauza mendreak 

obedienziaz egitea ezen ez handiak gure nahi propioaz. Ib. 74. Zeruko argizagietarik, sorhotako lorerik 

mendrenerañokoan. Ib. 39. Iauna, zure graziarik mendreena hain gehiagoki baliosa da. Brtc 33 (tbn. en MarIl 

59). Manera laño eta arrunt batez, haurrik mendrenak endelga ahal ditzakeen bezala. In CatLan 3. --Zoin dira 

Ordena mendriak? --Akolitaren, exorzistaren, irakurtzaliaren [...]. CatLan 157. Haren egintzarik mendrenak, 

erakhaste salbagarriez betheak dire. MarIl 108. Berthutezko akzionerik mendrenak [...] merezitzen ditu 

laudorioak. Jaur 104. Yokoan ere ez fortuna, / ez faborerik mendrena. Gy 313. Haizerik mendrenak, / apenaz urgaiña 

ximurtzen duenak. Ib. 172. Mende jende mendre (tít.). Zby RIEV 1909, 107. Arras delikatua edo mendrea 

zelakotz, bathaiatua izan zen sortzeko egunean berean. Joanes Batista Dohatsuaren bizia 2 (ap. DRA). 

Ezterenzubi ez daukat / herrietan mendrena; / gehiago ere diot: / hura dut nik maitena. Etcham 109. Haur baten 

gorpu mendre, bere ahultasunean hain hukigarria. Mde HaurB 37. Izanagatik pobre, mendre ala sosdun / 

Eskualdunen parerik ba ote da nehun? Gazte 1958 (n.º 20), 3. Eman dioten izen mendreaz nekez ditaike 


mende. 

322


kontsola. Xa Odol 261. 

- DEN MENDREN (H), DEMENDREN (Chaho), DREMENDEN, DREMENDREN (Chaho). a) (El) menor, (el) 

más mínimo. "Une petite quantité, la moindre quantité: den-mendren, -a, ce qu'il y a de moindre. [...] On dit 

aussi bien dremendren" Chaho. "Diru den mendrenik balin baduzu, eman diezadazu, si vous avez le moindre 

argent, donnez le moi" H. � Tr. Hay den mendren en Chourio, Maister, MarIl, Jauretche, J.B. Elissamburu, 

Zalduby, Inchauspe, Etchamendi, Mirande y Etchepare de Jatsu; demendren en ChantP, Arbelbide, Darthayet, 

Oxobi, Constantin y Zerbitzari y, junto a dremenden, en López y Eguiateguy (que emplea sobre todo dre-), y 

sólo dremenden en M. Elissamburu y Zubiri. � Ni naiz zure zerbitzarietan den mendreena. Ch III 3, 6. Den 

mendren indarrak eta bühürtziak eitz erazitzen diztadazü, eta faltala erorten nüzü. Mst III 55, 3 (SP apur, Ch 

den xumeena, Ip txipi). Demendren tentazionen aiziak egozten eta eremaiten gitizi. AR 290. Sofritzeko 

dremenden parada heltzen bazee. Ib. 26. Meskabü demendrenaz bihotza flakatzen zereitzaner ta marrakaz 

doakaberik eztiela diroiener kasü dremendenian. Egiat 161. Eztezagün lohizta gure gloria bizio aurritu dereikien 

dremendenaz. Ib. 201. Begira zaitzala bekhatuaren notha den mendreenetarik. MarIl 28. Ez du egundeino 

okasionerik den mendrena eman haren urratzeko. Jaur 384 (387 den mendreenetan). Egündano ükhen banü 

demendren leiñhüria [Agotena] / enündüzün ausartüren begila so'gitera. ChantP 174. Beldurrez den mendren 

harrabotsa eginez. Elzb PAd 71. Hi denmendren haizeak / hauka hor etzanik. Zby RIEV 1908, 771. Demendren 

gogoeta lohiak harritzen du. Arb Erlis 6. Versaillako bilzarreak ez zuela dremenden podorerik izigarrikeria 

horien egiteko. Elsb Fram 61s (v. tbn. 157). Mariak ez zian üzten grazia hetarik den mendrena galtzera. Ip Hil 

197s. Ez dut zure orhoitzapen seiñale demendrenik izatu. Darthayet Manuel 412 (ap. DRA). Bainan bihotz 

batean ez demendren herrik, / ez eta solasetan sobera... bipherrik! Ox 181. Demendren ükorik gabe, 

Haritchabaletek ihardetsi zeron: "Apez nintzan". Const 27. Dremenden makurrak iduri zitzaizko [laborariari] 

nahigabe haundi baten heinekoak. Zub 122. Barnea bezain eder / gaineko axala, / ez dezoket atzeman / den 

mendren itzala. Etcham 214. Den mendren lotsarik gabe. Mde HaurB 98. Denmendren haize kolpean lurrerat 

heldu ziren. JEtchep 55s. � Den emaitzarik mendreena, estima zazu handi. SP Imit II 10, 5 (Ch xumeena). 

b) Una pizca. Cf. DEN MENDRENA. � Eta otseina, sorbaldak den mendren eraikiz alde egitera zoalarik, 

gaineratu zuen: [...]. Mde HaurB 49. 

- DEN MENDRENA (H), DEMENDRENA. (En) lo más mínimo. "Den mendrena eztu entzun nahi izan, il n'a 

voulu écouter le moins du monde. Eztut den mendrena iatekorik, je n'ai pas du tout d'aliments" H (s.v. mendre). 

"Den mendrena higi baladi, s'il bougeait tant soi peu" Lf Gram 330. � Baiña den mendrena bere begiak 

apartatzen badituzte. Tt Onsa 66. Beretzat osoki dagonera, dremendena eztiala ihurentzat haren adiskidegoak 

habiarik. Egiat 213. Lotsak eztereioke dremendena ikhara emaiten. Ib. 255. Ez dezakegu onhets den mendrena, 

eta memento batentzat ere, Maria bekatuaz zikindua izan zaitekela. Lap 171s (V 76). Guziz Eskualdun zainik ez 

dik den mendrena. Zby RIEV 1909, 233. Hitzemana ba, biharko sendatzen banaiz; bainan ez, den mendrena, 

gaur itzul balakiat min pitta pitta bat. Barb Sup 35. 

- DEN MENDRENEKO (T-L), DEMENDRENEKO. (Adnom.). "(Le) moins" T-L. � Sekulan ez da izanen hura 

baithan [...] ez hutsik, ez den mendreneko inperfekzionerik. MarIl 78s. Bere idi gaizoetarik bati eman 

demendreneko txista bat. Eskual 11-4-1913, 2. Etzion nihork demendreneko errenkurarik aditu halere. Zerb IxtS 

60. Borrokan berriz hasteko den mendreneko gogorik ez zuten gehiago. Lf Murtuts 18. Den mendreneko thonak. 

Etcheb MGaric 34. Ixtudiant guziena da bere profezur, nausien ongi zorkatzea eta dremendeneko lokiarik 

hatxemanez geroz [...] haste balentriaka nihunereko gezur, eskarnio, espantu-ta karkailak! Etcheb Obrak 118. 

- DEN MENDRENIK, DEMENDRENIK. (Con negación). Ni lo más mínimo, en lo más mínimo. � Khorpitza 

etzen, sükre undarrer esker, demendrenik ere ürrintzen hasirik. Eskual 3-4-1908, 3. [Ardoa] ona zen, arras ona, 

den mendreenik urtatu gabekoa. Barb Sup 131. Den mendrenik kexatu gabe. Ib. 38. Libertitzeko, ihur 

demendrenik kolpatü gabe erraiten den gezürra ez da arauz bekatü handia. Const 20. Hitaz dremendenik 

trufatzea etziak gogoratu ere. Zub 50. Lan hartarik den mendrenik ez gero galtzeko. Barb Leg 61. � Mendiez bi 

aldetako eskualdunek ulertzen ahal duten errexki [bere eskuara], dremendenik neketasunik gabe. Zub 94. 

- MENDREENA. Lo mínimo, como mínimo. � Eta kausituko duzu baxa-marean khanalean mendreena 3 

brasa. INav 20. 

- MENDRENEKO. (Adnom.). (El) menor, (el) más mínimo. � Ez da mendreneko dudarik. Herr 22-10-1959, 1. 

- MENDRENETIK. Por lo menos. � Ezpadirozu boztarioreki, mendrenetik pazentziareki soferi ezazü. "Ad 

minus". Mst III 57, 2. Mendrenetik aments hori dateke iseiüñu hunen egiliak [...] zuretako galthatüren dian 

grazia. Mst XXII. 

- MENDREN MENDRENA. (El) menor, (el) más mínimo. � Eztit merexi konsolazionerik mendren mendrena. 

Mst III 52, 1 (Ip den konsoliorik txipiena). Oro zuriak dütüzü eta zü gabe ezin ihurk ükheiten ahal dizü mendren 

mendrena. Ib. 22, 2 (Ip deüs). 

- MENDREN MENDRENAREN ERE. En lo más mínimo, ni lo más mínimo. � Bena bazikit eta aithortzen dit 

eztirodala, mendren mendrenaren ere, behar den eskerrik eman. "Nec pro minimo puncto". Mst III 22, 1 (Ip 

enizala haizü zure hunki txipienaren ere behar bezala esker emaiteko). 

� mendre. "Mendre según Araquistain significa agalla (?) del atún y parece puede significar los menudillos de 


mende. 

323


los peces, aunque los de la merluza se llaman benuziak" A. Sin embargo, Araquistain (191) escribe en realidad: 

"Zorra del atún, mendreskea". v. 1 mendrezka. 

mendretasun (AN, L, BN ap. A; Urt, Lar, Dv, H, VocB), mendretarzun. � "Brevitas, [...] mendretásuna, 

txikitasuna" Urt III 407. "Pequeñez" Lar. "Faiblesse physique" Dv. "Debilidad" VocB y A. � [Kulparen] 

reparazione hark behar zian bi kondizione, mendretarzuna eta bardintarzuna, biak bazutian [Iesu-Kristok], 

mendretarzuna gizon bezala [...]. Tt Onsa 120. Aphaltasuna da gure baitan guk uste ez dugularik den 

mendretasuna, herbaltasuna eta beheramendua. He Phil 215. Ihi gaixoa zagon / hanxet ukhurtua; / gero ikhusi 

nuen / berriz xutitua, / bere mendretasunaz / beraz salbatua. Zby RIEV 1908, 772. [Emazteak] sortzetik duen 

mendretasunaz. Xa Odol 273. 

mendretsi, mendre etsi. � Menospreciar. � Ea nahiago duen bertzeek hura mespreza eta mendre ets dezaten 

ezen ez ohora dezaten. SP Imit III 7, 5. [Laguna] mesprezatuz eta mendreetsiz. SP Phil 340. Pairatzen ditugun 

gaitzetarik batzu direla mendretsiak eta bertzeak direla ohorezkoak. Ib. 214 (He 216 laidotsuak eta 

humiliagarriak). 

mendretu. v. mendratu. 

mendretzaile, mendrezale. � (Lo) que desmedra, menoscaba. � Guk ditugu aborritzen [...] Iesus Kristék bere 

herioaz eta pasioneaz egin duen sakrifizioaren mendrezale eta ezeztazale bezala, gizonék bere buruen Iainkoa 

baithan redemitzeko presumitzen dituztén berze moién guziak. Lç Ins G 5r. 

1 mendrezka (V, G ap. A), mendreska (Aq 191). � "Zorra del atún, mendreskea (G), y parece puede significar 

los menudillos de los peces, aunque a los menudillos de la merluza llamamos benuziak (G)" Aq 191. "Ijada del 

atún" A. � 

�� 

2 mendrezka. "(AN-5vill), panal de miel" A. Cf. tbn. con el mismo sentido mendresca (Baztán) en VocNav. � 

Mendrezkak legez ezti dari. JKort EG 1956 (3-4), 16. 

1 mendu (Vc ap. A). � Carácter; inclinación, propensión. "Azeri zarrari ulea joan, menduak ez (V), al raposo 

viejo se le va el pelo, las inclinaciones no" A. � Tr. Documentado en autores occidentales, principalmente 

vizcaínos, desde finales del s. XIX. � [Euskereari] zor dautsagu oraindino oitura onak, mendu maitagarriak 

[...] geure artean eukitea. Ezale 1897, 113b. [Antonio de Trueba] laster asi zan zaletasunak eta mendua 

erakusten. Ezale 1899, 9a. Añ zan bera zintzoa, apala, baketsua ta mendu onekoa. Ag Kr 88 (v. tbn. en contexto 

similar Otx 150 mendu oneko). Naiago ebala senar ona [...] mendu (carácter, índole) txarretakoa ondasunakaz 

baño. Echta Jos 52. Karlosek lenagoko menduak ebazan aldean da bere izaera aserrekorraz [...]. Ib. 105. Mati, 

mendu gaiztokoa dala. Ib. 229. Amak neurtuko ditu neskatxa ezagunen menduak (carácter, prenda). Ag G 35. 

Apostularien indar, mendu ta almenak obeto dakizkitelako. Ib. 81. Txoratzen aiton-amonak illobatxoaren mendu 

ta zerzeladak nai añan ezin jasoaz. Ib. 136. Izatez, menduz zan orrelakotxea. A EEs 1916, 306. Zuri zer ardura 

dautsu ni ondo azija ala mendu txarreko ixatiak? Otx 54. Emakume gustijak dozuz [...] mattagarri eta [...] 

mendu onaenakaz ornidubak. Ib. 30. Aldartea ta gogoa eraberritzen zaizkonean. Mendu berri batez izaera 

txertatzen danean. TAg Uzt 52. Eta gure espirituak, geure-geure menduaren espirituak [...]. SMitx Unam 32. 

Aiurri, mendu ta izakera atsegiña dau. Erkiag Arran 118. Leengo izateaz aaztu ta mendu barriz orniduko dau 

bere aiurria. Erkiag BatB 182. v. tbn. Ezale 1897, 335a. Eguzk LEItz 125. 

2 mendu (AN-larr ap. A; Dv, VocB). �1. Vencer, someter; controlar. "Mendu, mentze, vaincre" Dv. "Someter al 

parecer ajeno, pero no bajo" VocB. "Vencer. Loaz mendua, vencido del sueño" A. � Pajeak, loaz menduak, 

erantzuten ez dio (AN-5vill). Orreaga 63 (71 (AN-5vill) loak garaitua). Piko bat etzuten galtzen [dantzan]: 

oinen, soinaren, gogoaren beraren ibilera bizia mentzen zioten eta zaintzen, neurtuz, musika-soinuak. JE Ber 94. 

Beharbada auzo-erresumek menduko dute bortxaz gure Eskual-herri xume maitea. Lf Murtuts 51. �2. "(L-ain, 

B), someterse" A. � Osto bat ez da igitzen denik. Zeruko izarrez bertze zer guziek iduri lukete [...] oraiko itxura 

geldiari bethiereko menduak. JE Ber 99. �3. "(Vc), educar" A. � Ikasle baldar ta piper-zaleak ezi ta mendu 

nairik. Erkiag BatB 18. 

mendu. v. mentatu; 1 mentu. 

mendul. "(V-m), robusto, rollizo" A. 


mende. 

324


mendura. � Injerto. v. 1 mentu. � Sagar, madari, okaran eta abar mendura, oinxe eztitu leikez ondoen. 

EgutAr 1-4-1958 (ap. DRA). 

mene. v. 1 men. 

menea. � Protestación, declaración del ánimo firme en orden a ejecutar alguna cosa. � Eskribitzalliaren menea 

edo protestia. [tít.]. Berbaldi [...] oneetan datzan gustija [...] ifinten dot Elexa [...] Erromakuen [...] 

korrekzinoiera. Astar II 292. 

meneatu. v. maneatu. 

menegikiro (Lar � H). � "Obedientemente" Lar. 

menegile (-ille Lar � H). � "Obediente" Lar. 

meneginde (Lar � H). � Obediencia. � Ta erregeren izenari betuste ta menegindea zor deutse guztiak. Ag AL 

157 (v. tbn. Lar 548). Begirune ta menegindea zor deutsagula. Kk Ab II 114. 

menekar (Lar � H). � "Laudemio" Lar. 

menekatu. v. mendekatu. 

menekia. v. menekio. 

menekiatu (Lar � H). � "Obsequiar" Lar. 

menekio (Lar � H), menekia. � "Obsequio. [...] Estoy a tu servicio, zure [...] menekioan nago" Lar. � Neskatx 

garbiak [...] ontzat artutzen ditu galaiaren menekio edo serbitzak. Otag EE 1882c, 536. Agertu dezaiogun 

[Jeukristori] gure esker ona, atsegiñ emanaz gure menekioakiñ. Ant JesBi 140. On Trinitario Ruiz Capdepon, 

oso bitore jaun, ekadoiaren ekidariari menekioa. Agorrillaren bederatzigarren eguneko bazkaria. (1894). Egan 

1955 (3-4), 45. Nai zuala toki artan eleiza egitea bere serbitza edo menekiarako. Ag EE 1895b, 76. Auzokoai 

egiten iakozan menekioak (obsequios) ezin eroanik egoten diran umeak legez. Ag AL 146. Erlijioak presentatzen 

digu gure adorazio eta menekioak eman dizaizkagun, Jaungoiko bat [...] gu salbatzeko. Ezale 1899, 2a. 

menekiogile (-ille Lar � H). � "Obsequiante" Lar. 

menekioti (Lar, H). � "Obsequioso", "servicial" Lar. 

menekiotiro (Lar � H). � "Obsequiosamente", "servicialmente" Lar. 

menekiro. � Respetuosamente. � Menekiro une oro eta eskaera oek berritu nai dizkitzut nere eriotzaraño. Ant 

JesBi 55. 

meneko (B, L; SP, Dv). Ref.: A; Gte Erd 223; Izeta BHizt2. Cf. artameneko. v. mendeko. � Tr. Documentado 

desde Leiçarraga, se encuentra en autores septentrionales y navarros. En textos guipuzcoanos y vizcaínos lo 

hallamos Larramendi y V. Moguel, y más modernamente en Orixe, Gaztelu y Erkiaga. En DFrec hay 6 ejs. 

I (Pred.). � (Tema nudo, tras gen.). Dependiente de, subordinado a. "Mana zatzu zure meneko ezarriak direnak, 

commandez ceux qui sont placés sous vos ordres. Ez naiz ni zure meneko, moi, je ne dépends pas de vous" Dv. 

"Meneko (B, L), súbdito" A. "Bertzeain meneko da (B)" Gte Erd 223. "Eztut izen nai orren meneko" Izeta 

BHizt2. � Ezen ni ere gizon nauk, berzeren meneko. Lç Mt 8, 9 (Echn bertze baten meneko; He bertzeren 

manuaren azpian, Dv bertzeen manuko, Ip besteren manüpeko, Ol besteren mendean, Or menpeko, Ker, IBe 

menpeko(a), IBk besteren menpean). Deabruaren tiraniaren eta botherearen meneko egin. Lç Adv *** 1v. 

Herioaren puisanzaren meneko gelditu. Ib. ** 7v. Bere meneko dakuski / Bazter gorak iautsirik. Hm 38. Manera 

hartan haren gathibu eta meneko iarten garela. SP Phil 415 (He 419 Jainkoaren gathibutasunean). Hekien 

azpiko eta meneko ziren erresumetan. ES 401. Batzuek eta bertzeak bere meneko eta azpiko, trebutari eta billau 

eragin nahi izan zituen. Ib. 113. Bilha zazue bethi zuen umeen eta zuen meneko direnen salbamendua. Lg I 254. 


mende. 

325


Bere meneko zituen populuak altxatzen dire haren kontra. Ib. 313. Ahalaz hekien irudiaren meneko egiten gara, 

hartzen ditugu hekien inklinazioneak. Mih 3. Ardura ikhusten da, puxantena betbetan, / guzien meneko egiña. 

Gy 102. Franzia ez da nahi Kosaken meneko. Hb Esk 160. Ez baitu deus orai artio irabazi bertze edozoin jende 

arrotzen iduriko edo meneko jarriz. Zby RIEV 1908, 84. Erromako enperadoren meneko baitziren juduak. Jnn 

SBi 9. Behar zuela egin komentu berri bat haren meneko ziren herrietan. Ib. 107. Jarri zinen bizi guziko / 

Iñazioren meneko. Jnn in Ardoy SFran 351. Zalu itzul nezazu / hartu nauzun lekura / [...] hori ezin egina / [...] 

ene meneko zira. Balad 138s. Debruak bentzutuz geroz, haren meneko zen gizona. CatJauf 22. Bazterrak oro 

bere meneko baitzituen. StPierre 25. [Darius sendakina] gauaz ala egunaz, edozoin tenorez, eriaren meneko zen 

bethi. Barb Sup 67. [Iruña] Espainiaren meneko izanagatik, berez-bere dabil asko zeretan. JE Ber 27. Abere 

guziak bezala arras gizonaren meneko zen. Zerb IxtS 9. Bi mende huntan ohoinaren meneko dira Xuberotarrak. 

Lf Murtuts 50. Bertzen meneko izaitea ontsa izanaren biharamuna omen da. Ib. 35. Hobe zuen Zoriaren meneko 

utz zezan bere burua. Mde HaurB 95. Arima, dudan guzia, / Aren meneko jarduki baita. "Se ha empleado en su 

servicio". Gazt MusIx 191. Bizkitartean, izanik ere beste errege baten meneko, bizi zen halere Nafarra herria. 

Ardoy SFran 106. � (Con dat.). � Beraz [Monika] garbi ta gartxu, Zuk gurasoeri meneko zenegiela ez 

gurasoek ua Zuri, ezkon-adiñera zanean [...]. "Subdita parentibus". Or Aitork 228. 

� (BN-arb; Dv, H). (Referido a cosas). Dependiente de; que está al alcance de. "Ez da gizonen nahiaren meneko 

(Haramb.), ce n'est pas au pouvoir de la volonté humaine" Dv. "Atzeman dezaket, ene meneko da, je peux saisir 

cela, c'est à ma portée" H. "Hori Pariseko bulegoen meneko da (BN-arb)" Gte Erd 223. � Gauza hori osoki zure 

meneko duzu. Nahi baduzu egin dirozu. AR 146. Lehen hori iragana / berriz ez itzultzeko / eta geroren mentura / 

ez da gure meneko. 'Qui ne dépend pas de nous'. Monho 104. Bestak dire Elizen meneko, / bertze egun guziak 

arrunt lanetako. Hb Esk 180. Errient ona baino hobe aita ona, / haren meneko baita yaiura lehena. Ib. 167. 

Mende bizi eta bizia uzteko / ez da behar dainurik bulharren meneko. Ib. 17. [Makhilaren] puntan dire amuak 

[zezenari] lephotik sartzeko, / lasterkan, egon gabe adarren meneko. Ib. 224. Ez dire gizonen meneko bizi luzea, 

bakea, zoriona [...] behar orduko uriak. Hb Egia 9. Ezagutza hori nor nahiren meneko da. Ib. 114. [Eliza 

bestetan] dantzak berak [...] [alkatearen] manuaren meneko dire. Zby RIEV 1908, 85. Iduk bitza 

gobernamenduak bere meneko esku-lan etxe zenbeit. JE Bur 53. Bada bertze molde bat, ororen meneko, etsenplu 

onaren emaitea, ele ederrenak baino gehiago. JEtchep 14. � Fidelak erakhar arazteko lehia handi baten izaitera 

exerzizio saindu horrentzat, zeina aurkitzen baita guzien meinekoa [sic]. MarIl 129. 

� Otso horren iduri / da esker gabea, / guziz meneko badu / ongi egilea. Zby RIEV 1908, 768. Gaua jabeturik 

da: meneko du lurra. Ox 77. Mundua hor dut meneko, / hedatua enetako. Etcham 74. Baditiat lau langile 

meneko. Larz Iru 70. 

II (Adnom.). � (Tras gen.). Sujeto a, dependiente de. � Ezen ni nauk berzeren meneko gizon. Lç Lc 7, 8 (He 

bertzeren azpikoa). Gure egille andiari, bere meneko Euskaldunak menast ol sendo au jasotzen diogu. Lar DT 

LXXXII. Bere meneko fraide guzientzat eztitasuna bera zen. Jnn SBi 55 (v. tbn. 165). Absalon jarraiki zitzaion 

bere meneko gerlariekin. Zerb IxtS 55s. Aitoren semeek bereziki bazutela beren meneko etxe bat baino gehiago. 

Ardoy SFran 46. v. tbn. Lf in Zait Plat XXI. 

� Gure familiyako edo meneko personaren bat (Lesaka, 1857). ETZ 254. 

� (Tras tema nominal nudo). � [Jesusek] gogoan dauka nolako duen zoria / eta zergatik zuen hautatu gorphutz 

meneko bizia. Ox 78. 

� (Uso sust., tras gen.). "Ene menekoa da, il est sous mon pouvoir" SP. "Papista [...], aita santuaren menekoa" 

Lar. "Ministro bat bere meneko guziekin, un ministre avec tous ses sous-ordres" Dv. "Gizon horrek joka 

derabilzka bere meneko guziak, cet homme bat tous ceux qui lui sont inférieurs en force" Ib. "Gure menekoak 

gure buruak bezala artha detzagun agintzen daroku Iaunak" H. Cf. infra (IV). � Halaber goraiak ere bere 

menekoei nahi duena onhets-arazten deraue. ES 107. Nausienak eta etxeko andrenak [eginbideak] bere sehien 

eta bere menekoen alderat. CatLav 122 (V 67). Errege bat ez dala izango Errege, bere menekoak laguntzen 

ezpadioe. VMg 61. Sehiak eta bertze bere menekoak. Dh 68. Bekatu egiten dute bere menekoen aitzinean 

madarikatzen duten guratsoak eta goienekoak. Legaz 29. Buruzagiek aginduak emanak beren menekoeri, ilik 

edo bizirik gure gizona arraptzeko. FIr 148. Nabukodonozor eta bere menekoeri [...] debekatu zioten. Zerb IxtS 

69. Sokraten dizipulu eta menekotzat emaiten zuen bere burua. Lf in Zait Plat XIV. 

� (Referido a cosas). � Sokratek, bizi zenean, ohart-arazi zuen, sentsuek hauteman gauzetarik haraindian, 

bazirela bertze batzu, adimendu bakarraren menekoak. Zait Plat XXI. 

� (Tras tema nominal nudo). "Aristocrático, jaun menekoa" Lar. � Hek eta bertze yende herrietakoa, / beira 

nihoiz yartzetik gaxto menekoa. Hb Esk 170. 

III (Como adj. pleno). �1. Que está en poder (de), al alcance de; a su cargo. � Baita eri naizenean apheza 

abisatzera, / Sakramendu menekoak dathordan ematera. EZ Man II 52 (Harriet traduce: "les derniers 

sacrements"). Arren bada andre kredit / Guztiz handitakoa, / Ardiats diezaguzu, / Fabore menekoa. EZ Eliç 397. 

�2. Menor, inferior en una escala. � Zazpi dire ordenak, laur menékoak deitzen dirénak Grado, ta berze irúrak 

goragókoak. LE Orden 32. 

�3. Servicial, obediente. � [Zeregin] orretarako Nikanor-ek bai topau bere [...] mutiko meneko ta eskurakoiak. 

Erkiag BatB 35. Arako biotz bigun eta meneko ziran mutiko beratz eta ikaratiai. Ib. 20. 


mende. 

326


IV (Como sust. pleno). � "Súbdito, menekoa" Lar, Añ y VocB. "Nagusi eta meneko, maître et serviteur. Gurhaso 

eta meneko, père ou mère et enfant" H. � Eztitekela eman bizitzeko erregelarik, guzientzat, sehientzat eta etxeko 

umentzat, aitzindarientzat eta menekoentzat [...] ongi joanen denik. Dh 46. Eta zer obligezio tute ok, umiaren eta 

menekoaren baiten? CatUlz 30. Iguzkiaren eta izarren egile dena ilhunik, / Diren guziak meneko eta berak, orai, 

ez lagunik / Gudukatzeko duen guduan, esku eman dezokenik. Ox 77. 

menekotasun (H). � Sumisión. "Qualité de celui qui est sujet, subordonné, inférieur; dépendance, servitude" H. 

� Lana da minarizko ta Jainkoak ezarri duen arrimuaren alderako menekotasunezko egintza bat. Birjin 70. 

Menekotasunekin hartzen zituen etxeko jazarkhondeak. "Soumission". Ib. 128. Bethiere aphalesgunean eta 

menekotasunean haren idukitzeko. Ib. 592. 

menekotu. "1. réduire à son autorité, puissance, possession, portée. 2. devenir sujet, subordonné, inférieur; 

devenir possession de quelqu'un; être placé à la portée" H. 

menelauki (Lar � H). � "Tetrarquía" Lar. 

menelaur (Lar � H). � "Tetrarca" Lar. 

meneno. v. beneno. 

meneo, menio. � Meneo. � Oraingo danza nastuetan neska mutil gazte zoroak dituezan orakadak, bulzadak, 

eskukak, meneoak [...]. Añ MisE 245. Alkar ez joko, bai joko, neska ta mutil, menio desonestubak [...] geratu 

bagarik egiten deutseezala alkarri. fB Olg 67. Mosu egiteko ta oratuteko meniuak. Ib. 68. 

menera. "Sujeción, menea, menera" Lar. 

meneragarri. "1. qui se peut rendre soumis, obéissant, que l'on peut assujettir, dompter; 2. chose, moyen, action 

propre à soumettre, assujettir, rendre docile, obéissant" H. 

menerakizun. "Qu'il faut, qui est à soumettre, assujettir, rendre docile, obéissant. Et au sens intransitif: qui doit 

se soumettre, venir à obéissance" H. 

menerakor. "Docile, obéissant, soumet, qui obéit, se soumet volontiers" H. 

1 meneratu (AN-ulz, L; SP, Lar, H). Ref.: A; Iz Ulz. �1. Dominar, someter. "Sujetar, someter", "apoderarse", 

"apropiarse" Lar. "Indarrez baino hobeki eztitasunez meneratuko dituzu abere basenak, [...]. Auzitan ginituen 

onthasunak azkenean meneratu ditugu, [...] nous les avons recouvres" H. "Dominar (el trabajo)" Iz Ulz. � Eror 

bedi kalteori / etsai minon gainera. / Gal itzatzu promes legez / ez natzaten menera. Hm 116. Hatsarrean 

bazirudien [...] izaro garaitua bere garaitzaileak meneratzekotan zela. Mde Pr 209. Gure begiakin mundua 

inguratu, zulatu, erraietako bere ezkutuak azaldu, meneratu eta berari agindu. Vill Jaink 129. En DFrec hay 6 

ejs. � (Precedido de posesivo). "Hura bere meneraz gero, apres l'avoir reduit en son pouvoir. [...] Ene menerako 

zaitut, je vous reduirais en mon pouvoir" SP. � Komunzki sendoenak edo anzatsuenak garaitzen du bertzea, 

bere meneratzen du, azpiratzen du. Ax 205 (V 138). Galdegin zeraukatenean ea zergatik hala bere meneraz 

gero etzituen bere etsai Argiboak desegin [...]. Ib. 29 (V 17). �2. "Adjudicar, eskuperatu, meneratu, [...]. Le 

adjudicaron lo que parecía justo [...] meneratu zioten zilegi zana" Lar. "Meneratu zerautan bezain laster eman 

nioen ukhaldia, sitôt qu'il me vint à portée je lui lançai le coup" H. �3. (L ap. A; Lar, H). "Allanarse, sujetarse" 

Lar. "Sumiso, meneratua" Ib. "Behin ozartu eta muthiritu haurrak gaitz da menera diten" H. "Ponerse [...] bajo 

el poder de" A. � Bere alaba meneratuak obedituko ziola. "Sumisa hija". Otag EE 1881b, 62. � "Menerako, en 

destination ou direction de la puissance d'autrui. Ez naiz zure menerako, je ne viendrai pas sous votre puissance" 

Dv. �4. "(B), sujetar" A. 

� Etim. v. menderatu. 

2 meneratu (L ap. A; SP, Dv). �1. Poner(se) a punto de. "Ezkontzeko meneratzen denean, quand il se mettra à 

même de se marier. Hiltzeko meneratua (Gy), arrivé aux portes de la mort" Dv. � Eta halatan minari 

errendaturik, erditzeko meneratzen denean [...]. Ax 79 (V 53; citado por SP que traduce "venant au point 

d'accoucher"). [Ikhusi zuela] suge bat hilla bezala / hotzak arras pasatua [...] / sentimenduz gabetua / hilltzeko 

meneratua. Gy 161. �2. Tener necesidad de, estar a falta de. � Obretan ere elkharren behartzen eta meneratzen 

direnean, elkharri ahalez heltzen zaitza. 'Cuando se necesitan y tienen que recurrir el uno al otro'. Ax 324s (V 


mende.


215). Gizon bati zeure mende guztian etsaigoa eduki diozunean [...]: zer esperantza ahal dukezu gero haren 

baithan haren behartzen eta meneratzen zarenean? Ib. 450s (V 294; citado por SP, sin trad.)). �3. Llegar a su 

fin. "Errakia meneratua dago, le rôti est arrivé à point. Eria meneratzen denean, quand le malade vient à être à 

l'extrémité. Oraino leze ilhunean barna zirelarik, argia meneratu zitzaioten, [...] la lumière fut au moment de 

leur manquer" H. 

3 meneratu. � Erranen derautzut Yainkoak berak deklaratzen darokula eskribu Sainduetan debozino alaia eta 

emaille arraia dituela meneratzen. (Interpr?). Gy IX. 

1 meneratzaile (-aille H (+ -alle)). � "Celui qui assujettit, soumet, dompte, fait rentrer en la possession, réduit à 

l'obéissance, met à portée" H. 

2 meneratzaile (-aille H (+ -alle)). � "Celui qui [...] réduit à l'extremité, amène au point, au moment de" H. 

meneratze. "Adjudicación", "allanamiento" Lar. 

menesprezio. v. menosprezio. 

menestra. � Menestra. � Botatzen zaio urdai-azpiari menestra. Cocinan 34. Bainazko menestra. Ib. 37. 

meneta (L-côte ap. A Apend), beneta. � Beato, santurrón. � Hirur gizon sakratu / ahal tuzte koplatu / zenbait 

meneta ausartek / edo debot hipokritek. Monho 52 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Munduaz unhatzea bego 

zaharrentzat, / fraide, serora eta beneta sinplentzat. "Celestin eta Cecilia" (1808). In Monho 54n. 

menetan. v. benetan. 

menga. "Planta con hoja parecida a la del boj" A Apend. 

mengaizo. v. bengaizo. 

mengal. v. 1 mengel. 

mengala, bengala (Lar). � "Vengala, un velo muy delgado" Lar. � Zazpigarren gurrutzea. / Zego bada beterik 

/ odolez haurtegia, / gelditu da guztia / mengalan markaturik, / bere pagua arturik / doaie kontent andrea 

(Arruitz, s. XVIII). ETZ 172s (ref. al episodio en el que Verónica enjuga el rostro de Jesucristo; en otra versión 

de FLV 1988, 149 (Ibero, comienzos s. XIX) mengalon markaturik). 

mengaldu. "Adelgazar, en Andoain" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 

mengantza. v. bengantza. 

mengatu (AG 2335), menkatu (BeraLzM). Neol. creado por AG hacia 1896. � "Mengatu (emancipar), de men 

(facultad)" AG 2335. "Librar, libertar" BeraLzM. 

menge. "Independiente, menge, azke, lokabe [...]" BeraLzM. 

mengeki. � Independientemente. � Urrea metala da, gure ezagutzez mengeki; ona emen gauzaldeko egia. 

"Independiente de nuestro conocimiento". Zink Crit 5n. 

1 mengel (V-ple-arr-oroz-gip, G-goi, L-ain, B), mengal (V-arr), mendel (R), mingil (BN-baig), mergal (Varrig), 

mengol (A Apend). Ref.: A (mengel, mendel, mergal, mingil); Totor Arr (mengal); Iz ArOñ; Etxba Eib; 

Etxabu Ond 115; Elexp Berg. � (Aplicado a personas y cosas). "Cosa efímera" A. "Persona débil" Ib. "Mergal, 

frágil, quebradizo" Ib. "Raquítico" A Apend. "Tejido delgado, de poco cuerpo" Totor Arr. "Persona sin sustancia, 

inútil" Iz ArOñ. "Tenue, de poco espesor o consistencia. Mengela urten detsa soñeku orrek" Etxba Eib. "Material 

flojo" Etxabu Ond 115. Cf. VocNav s.v. mengue. Cf. mangel. � [Udazkeneko orrien] bizitza zistrin mengela. Ag 

AL 108. Emakuma erkin, zurbil, [...] mengel, laru, makal [...]. A Ezale 1897, 53a. Oial mengelak. Ag Kr 100. 


mende. 

328


[Ume] txiki, mengel, indarge ta makalak. Ag G 73. Amilla mengelak sorbaldan. Ib. 82. Gizaseme mengel oni, zer 

agintzen didazu egiteko? Zait Sof 135. Gorputzak aisago zegion men gogoaren naikari mengelari. 

"Tenuissimae". Or Aitork 201. Baso, erreka, zelai... oro itzal. / Gizabidearen gaiak mengal. B. Aurre Apraiz 

Olerti 1959, 201. Euli mengel ta buztarri mingarridunok. Erkiag BatB 40. Seska mengelez basa doiñu bat iotera 

saiatuko naiz. Ibiñ Virgil 48. � (Uso sust., tras gen.). � Orretxegatik galdu zun bizkaitarrak liskarra; ez noski 

bere besoaren mengelez, ez kemen gutxiagoz. SMitx Unam 32. 

2 mengel. "Tocino de la hijada [sic] (V-ger)" A Apend. 

mengeldu (V-m, AN-larr). Ref.: Asp Leiz y Leiz2; Zubk Ond. � "Debilitarse" Asp Leiz. "1) achocharse; 2) 

cogerse media borrachera. Mengelduik atera zien ostatutik" Asp Leiz2. 

mengelto. � Dim. de 1 mengel. � [Xirimiri], laiñoen aurtxo mengelto. Gand Elorri 60. 

mengenillo. "Insustancial, apocado. Orren anaia mengenillo samar bat zuan da fraille sartu zuan Arantzazun, 

gerria akabau zanian" Elexp Berg. 

mengila. v. mingila. 

mengo (V-gip), mengu (V-gip). � "Mengo, méngua, mengu txaarra dxakok, (la) pega: deseo de vengarse. 

Bauko méngua, eztauko ménguik, no tiene intención (?) de vengarse" Iz ArOñ. 

mengo. v. mengoa. 

mengoa (BN-mix, S ap. A; SP, Lar, Añ, Gèze), mengo (Sc ap. A), mengua (VocBN, H (BN, S)). �1. Necesidad, 

menester; falta, carencia. "Besoin, nécessité. Zer mengoa duzu iakiteko?" SP. "Menester, bearra, mengoa, 

premia" Lar. "Mengua, falta de alguna cosa" Ib. "Necesidad de lo que hace falta" Ib. "Mengoarik aurkhitzen 

baduzu zure diruan, si vous trouvez quelque manque dans votre argent. Mengoa handia du onthasunean, 

egitekoetan, il a une grande diminution [...]" H. � Tr. Documentado en Leiçarraga, en autores septentrionales de 

los ss. XVII y XVIII y en Duhalde (cf. tbn. infra MENGOA HANDITAKO en Duvoisin y MENGOAN en 

CatS). La forma mengua la emplean Maister, CatS e Inchauspe. � Gure egiteko eta mengoa orotan aiuta 

gaitzán. Lç ABC B 6r. Eztute ioaiteko mengoarik. Lç Mt 14, 16. Ikhuzia denak eztik mengoarik oinak ikhuz 

ditzan baizen. Lç Io 13, 10. Krist mengoa gabe hil izan da. Lç Gal 2, 21 (He alferrik). Arimentzat gure othoitzak 

entzun etzatzu aurthen. / Beregainki adizazu Iaun ona oraingoa, / eta sutik libra zazu handi duen mengoa. EZ 

Man II 98. Mengoa gabe [...] zin egitea da mortal. Harb 165. Ordenakoek bere manamenduak begiratuko 

dituztelako botuaren azpian mengoaz kanpoan ez begiratzea bekhatu mortal egiten dute. Ib. 448. Barur eguna 

mengoa gabe hautsten dute. Ax 56 (V 37). Zer mengoa nuen nik, egiteko hautan sartzeko? Ib. 282 (V 188). O 

ezpazendu sekulan mengoarik iateko, edateko edo lo egiteko. SP Imit I 25, 9 (Mst menguarik). Eztuzu mengoarik 

nihork irakas diazazun. SP Imit III 50, 6. Mengoarik eta premiarik gabe. ES 185. Gure flakezia eta gure ajütü 

mengua. Mst XVIII. Bere menguaren araur Jinkuaren graziaren sokhorriaz lagüntiak. Ib. V. [Ene hitzen] mengua 

handi bat ükhenen düzü. Mst III 3, 4 (Ip hen beharra). Mengua dit, zük azkar eta konsola nazazün. Ib. 5, 2 (Ip 

beharra badit). Mengoarik gabe bertzei kontra jarriz. Dh 144. � (Ht VocGr, Lecl). "Raison, mengua, zuzena; 

[...] quelle raison avez vous là, zer mengua duzu zuk han; quel intêret avez vous, zer mengua duzu" Ht VocGr 

413. � "Mengua, véase descrédito, mengoa" Lar. � "Défaut, vice. Mengoarik gabeko zaldia, cheval sans défaut" 

H. 

�2. (BN-ciz ap. A Apend; Gèze � Dv, H (S)), mengua (S ap. Lrq). "Désir" Gèze. "Envie" Ib. "Zer mengua düzü 

jateko?" Arch ms. (ap. DRA). "Zure mengoari ihardetsiko zaio, on répondra à votre désir" Lh. "Désir dévorant 

d'un aliment, d'une boisson (seul sens restreint de ce mot, dans la contrée)" Lrq. "Apetito" A Apend. � Ohoinek 

[...] / diruaren zeiniaz / eta haren mengoaz / mando diruduna dute baratzen. Arch Fab 79. Emaiten beitü jateko 

mengua. Ip Dial 69 (Dv yateko gogoa, It jateko zalea, Ur jateko gogua). 

- MENGOA HANDI IZAN. "Mengoa handi da, il importe fort" Dv. 

- MENGOA HANDITAKO. Muy necesario. � Hain inportanzia eta mengoa handitako ebanjelio huni 

iarreikiteaz eta behatzeaz errekeiturik eztugu eginen? Lç Adv ** 6r. Oi Jauna, egia hau zeinen den egia eta 

mengoa handitakoa! Dv LEd 126 (Cb Eg II 66 zeñ inportantea au!). Mengoa handitako gauzaz mintzatzera 

nohakizu. Dv Lab 365. Gauza aski mengoa handitakoa da xehetasunetan sartzekotzat. Ib. 311. 

- MENGOA IZAN. a) (Trans.). Necesitar. � Gure ogiaren bakez iateko behar eta mengoa ditugun gauza guziák 

emaiten drauzkigualarik. Lç Ins A 3v. Gure loa ezten [...] soberanziatako [...] baina solament gure naturaren 

frajilitateak mengoa duenaren araura. Lç ABC B 4v. Eztitarzünaren handitarzünak ahatz erazitzen zeien 


mende. 

329


khorpitzaren süstengatzeko mengua zien hazkürriaren hartzia. Mst I 18, 3 (Ip behar zien). � Emadazü grazia 

hañ handi eta salbatü izateko hañ mengua düdala erakutsi deitazün haur. Mst III 55, 1 (Ip beharrezko dela). b) 

(Intrans.). (Precedido de gen.). Estar necesitado de, tener necesidad de; desear, envidiar. "Diru poxi baten mengo 

nuzu, j'ai besoin d'un peu d'argent" Lh. � Zeren ezpeita [...] ihur ere besteren mengua eztenik. Mst I 16, 4 (Ip 

besteren behar eztenik). Zure apairu ederren mengoa enuzu. Arch Fab 83. Enuzu mengoa plazeren / lotsareki 

hartzen direnen. Ib. 87. � (Con complemento instr.). "Mengoa naiz zutaz gehiagoz [...]: j'ai besoin de vous, de 

plus" H. c) (Intrans. unipersonal de 3. a pers. sing., seguido de oración de subjuntivo o sust. vbal. con suf. -t(z)ea). 

Es necesario. � Etzén mengoarik gehiagorik lurrean konbersa lezan. Lç Ins C 6r. Ezta mengoarik zerbait 

hobeagorik bilha dezan Iesusganik kanpoan. SP Imit I 25, 6. Mengoa da egin detzadan ni igorri izan nauenaren 

obrak, eguna deiño. He Io 9, 4 (TB behar dut). Komuniatzeko mengoa da eta nesesario bekhatu mortalik ez 

izatea. He Phil 169 (SP 167 behar da). 

- MENGOAN BIZI (H), IZAN. (Estar, vivir) necesitado (de). "Mengoan bizi direnak laguntzea, soulager ceux 

qui sont dans la misère, la nécessité" H. v. MENGOA IZAN (b). � Eta memento oroz, Jinkuaren sokhorriaren 

menguan beikira. CatS 65. 

- MENGOAZKO. Necesario. � Etxekoen erranak ez sinhestea, oihuz hek ibentzea eta bera ere gauza 

xarragatik oihuz egoitea da benial. Mengoazkoa denean konfesa beza. Harb 176. 

mengoadura. "Atrophia, hira, langiadura, mengoadura" Urt III 32. 

mengoagabe. � Innecesario. � Ezen [...] Legea konplitzen ezpadugu ere, eztela gauza mengoa gabea, zeren 

gureganik halako perfekzione bat galdegiten duen. Lç Ins E 1r. 

- MENGOAGABEKO. Innecesario. "Ambage, ambages, solas luzéa, unhagárria, [...] mengoagabeko solasak" 

Urt II 17. � Barur egunean mengoa gabeko gauza debekatu iatea da mortal. Harb 175. Ez bide duzu [...] 

mengoa gabeko beilla luzeegirik [hartzen]?. SP Phil 518 (He 525 behar gabeko). 

mengoagarri. "Qui peut ou qui se peut diminuer, amoindrir, etc." H. 

mengoakiro. "Menguadamente, sin crédito" Lar. 

mengoakizun. "Qui l'on doit, qui est à diminuer, amoindrir, etc." H. 

mengoakor. "Qui se diminue, s'amoindrit, éprouve du déchet avec facilité" H. 

mengoarazi. "Attenuare facere, [...] meharrarazi, ttipieragin, mengoarazi" Urt III 54. "Comminuere" Ib. V 438. 

mengoatasun. "État de ce qui est diminué, amoindri, décrédité (en parlant de la réputation des personnes et 

valeur des choses)" H. 

mengoatu (SP, Urt, H), menguatu (VocBN, H). �1. "Etxea mengoatuko da" SP (Dv traduce "la maison souffrira 

(un dommage)"). "Comminuere, [...] beheratu, mengoatu, mengoarazi" Urt V 438. "Attenuare" Ib. III 51. 

"Amoindrir, rendre moins fort" VocBN. "1. diminuer, amoindrir, faire éprouver du déchet. Alferkeriak 

mengoatzen ditu onthasunik handienak, [...]. Faire contracter un vice, un défaut. Gaizki erabiltzeaz menguatu du 

zamaria, [...]. Au moral, décréditer. Norbaiten omen ona mengoatzea, [...]; 2. intrans., se diminuer, s'amoindrir, 

éprouver du déchet. Ingoiti iakiak untsa menguaturi dutuzu, [...]. Décréditer, éprouver du déchet. Behin 

menguatzen den omena nekez bihurtzen da, [...]. Maiz saltzera atheratzen den gauza aldi oroz menguatuaz doha" 

H. "1.º [...] Lur-meta hori ere mengoatuko dute, ils feront baisser ce tas de terre aussi; 2.º affaiblir. Urak arnoa 

mengoatzen du, l'eau affaiblit le vin; 3.º [...]. Erori horrek mengoatu zuen, cette chute l'avait diminué; 4.º 

discréditer. Gaixtakeriak ez du gizona mengoatzen baizik, la maladie ne fait que déshonorer son homme" Lh. � 

Zer da mihi gaixtoaren / nihon ere parerik? / [...] Beso sendo baten fletxak / eztira hanbat bortitz. / Brasa goriak 

eztiro, / hanbat mengoa hagitz. Hm 125s. 

�2. (SP (sin trad.) � Dv y A). "Nihork enau mengoatzen hala egitera" SP (Dv traduce "personne ne m'oblige à 

agir ainsi"). 

�3. Necesitar. "Verse necesitado. Etxea menguatuko da nitzaz Arch ms." DRA. � Bi mothikok, sakela hutsik, / 

diru mengoaturik [...]. "Pressés d'argent". Arch Fab 177. � (Lar). (Part. en función de adj.). Necesitado. 

"Menesteroso" Lar. � Hañ gogo hunez behar düzü izan menguatü eta praube nula ükhentsü eta aberats. Mst III 

17, 2 (Ip besarkatü behar düzü gabezia eta praubezia). 

mengua. v. mengoa. 


mende. 

330


menguadu. "Menguados en las medias y calcetas, menguaduak, urritasiak" Lar. 

meni(a) (V arc. sg. A; Lar Sup, Lh, Zam Voc). � Tregua. "Treguas, meniak" Lar Sup. "(Eskual 1918) trêve, 

armistice" Lh. � Butroeko meniak gaiti ez iskilosai etxi. RS 404. Meni ta gentza-itxok, ba, dan-danak ezezten 

dozuez-ala? "Proposiciones de tregua y paz". Arriaga Lekob 34. Zeure idazki jakingarrija / idatzi zeustan 

orduan, / itz ain sakonak igartiarren / sarija agintzen zenduan, / amabosteko epiaz [...]. / Orretarako neure 

almenak / asti gitxigaz neukazan; / au lortu baño ixentauriko / menia lenau bete zan. Enb 129. 

� Etim. En último término de lat. venia. Su -n- indica que entró tarde en la lengua. 

meniatu. v. maneatu. 

menindu (BeraLzM). Neol. creado por AG hacia 1896. � "Meninddu (exonerar, destituir), de men (facultad)" 

AG 2333. "Exonerar, zamaindu, menindu" BeraLzM. 

meninge. � Meninge. � Kolpeak meningean / ez dirade txit on, / antxen sortu zitzaidan, / niri congestión. Izt Po 

65. 

meningitis, meninsita. � Meningitis. � Meningitis burutik berakoa esaten diyotena, oso sarri ikusten degu. 

IArt Itzald II 57. Meningitis duten aurrek [...]. FIr 192. Meningitis delakoak. Ib. 190. Meninsita ukaldi batek 

ereman du zonbeit orenik barne. Herr 28-11-1957, 2. 

menino. � Menino. � Prinzipe Don Diegoren paje edo menino egin zituen. Cb Just 36. 

menio. v. meneo. 

menirri (Lar � H). � "Quixote, hombre ridículamente serio, kixotea, menirria" Lar. 

menjatu. v. bengatu. 

menkaio. "(V-gip), persona débil, enclenque" A. 

menor, menore. � Menor. v. minur. � Gu, fraide menorak, Santa Klarako serorak eta penitenziako debotak. 

Harb 414s. Segitu nai dituzte / aberatsen legeak, / mantenduko balitu / jende menoreak. JanEd I 17. 

menos (G-azp ap. Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100), menux. �1. Pequeño, simple, sencillo, modesto. � [Gure 

Erredenptoreak Ama Marieri eta bere Aite ordeari] pensa aldeiteken gauzerik menosenetan eta humillenetan 

[obeditzen ziotela] (Ororbia, 1758). ETZ 110. Jente menuxa, beargiña, langillea, nekazalea. Erkiag BatB 13. �2. 

(G-azp), menox (G-azp), menus(a) (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (menus); Gketx Loiola; Elexp Berg (menusa). 

"Deteriorado, gastado, con hilachas, etc." Iz ArOñ. "Erropa menoxa jazten du orrek geienetan" Gketx Loiola. 

"De poca calidad. Sagar asko batu gou aurten, baiña menusa samarra" Elexp Berg. 

menoskabari. "Menoscabador" Lar. 

menoskabe (Lar � H (s.v. meskaboa)). � "Menoscabo" Lar. 

menoskabetu (Lar), menoskabatu (H, que cita a Lar). � "Menoscabar" Lar. v. meskabatu. 

menospreziarazi, menosprezia erazi. � Hacer menospreciar. � Nehor munduaren arauez ohora edo 

menosprezia eraziten duen kanpotiko aparenziá. Lç Decl a) 5r. 

menospreziatu (Lcc (-du), Urt I 516 y II 169), menespreziatu. � Menospreciar. v. gutxietsi, mesprezatu. � 

Enazazula, othoi, iraitz eta ez menosprezia. E 73. Eta hautsi eta menospreziatu ukhan dute haren Legea. Lç Adv 

** 2r. Begirauzue menosprezia eztezazuen xipi hautarik bat. Lç Mt 18, 10 (He mezprezatu, TB arbuiatu, 

Samper, Hual despreziatu, Ip gütietsi, Ur gutxitan iduki, SalabBN mesperetxatu). Eztitzadan probreak 

menesprezia. Harb 241. Ez iñor bere menospreziadu. Cap 126. Len menospreziatu zutenak oraiñ zituan 


mende. 

331


maitatzalle. Bv AsL 87. v. tbn. Ber Trat 88v. Urqz 68 (-du). BOEans 854 (B, s. XVIII). Zuzaeta 136. 

menospreziatzaile, menospreziazale, menospreza(t)zale. � (El) que menosprecia. v. menosprezor. � Ezen 

eztuela sufrituren nehork hura menosprezia dezan eta menospreziazaleak punituren dituela. Lç Ins D 4v. 

Ikhusazue menosprezatzaleák eta mirets ezazue. Lç Act 13, 41 (He izpiritu mesprezantak, TB trufariak). 

Iainkoaren egiaren menosprezazalén punizionea. Lç Rom 1 (tít.). 

menosprezio (Lcc, H), menosprezi, menesprezio. � Menosprecio. v. mesprezio. � Menosprezioa 

menospreziatu. Lç Adv ** 8r. Badakit niri neure gaixtakeriak menesprezio baderaut zuri zeure ontasunak 

Iainkoaren [...] aitzinean prezio deratzula. Harb 149. Personaren batez egin ote deban burla eta menosprezio 

edo persegitu. OA 147. [Sakramentu] onek bagarik gizona ezin salba leiteke, ajola kabaz edo menosprezios isten 

baditu. Cb CatV 47 (Bet 13 menosprezioagaiti, Iraz 35, CatR y CatSal 51, CatUlz 36 menosprezioz, CatAe 50 

menosprezios). Egiten deutsazu mespresa edo menosprezijua. Astar II 26. Munduko gauzen menospreziua. Bv 

AsL 65. Pello desafioka / aspaldi asiya, / zertan egingo zaio / menospreziya? AzpPr 29. v. tbn. BOEans 854 (B, 

s. XVIII). Zuzaeta 155. � Ea saldu eban difuntuen gauzarik menospreziotan eta balio eban baño ultra 

gitxiagotan. "A menos precio y mucho menos de lo que valían". Cap 114. 

menosprezor, menesprezor. � (El) que menosprecia. v. menospreziatzaile. � Zeruko loriaz gozatzen dira eta 

orai eztaude urrikitan egun batez ordena hunen menesprezorak egonen diren bezala. Harb 420. 

menostu (G-azp, B), menustu (V-gip), belustu (V-gip). Ref.: A (aie); Gketx Loiola; Iz ArOñ y Elexp Berg 

(menustu). � "Nai duzun bezin gizon ona da; bainan tanta laket duelakotz menosten da: ajea du edanera (B), 

[...] por lo que le gusta el vino desmerece: tiene vicio a beber" A (s.v. aie). "Deteriorarse. (De aplicación, diría 

que exclusiva, a la ropa)" Gketx Loiola. "Disminuirse una cosa, ajarse (una ropa) con el uso. Belústu, belúsketan, 

ponerse deslucidas para presentar, v. gr., las manzanas con los magullamientos, etc." Iz ArOñ. "Perder la calidad, 

venir a menos. Menustu dok pa eskastu eitten danian. Edozer gauza, erropia, personia, pareta bat, ero edozer 

gauza" Elexp Berg. 

menox. v. menos. 

menpe. v. 2 mende. 

menpede (Lar � H). � "Servidumbre" Lar. 

menpedetu. "Réduire ou se réduire à un état de sujetion, de dépendance, de servitude" H. 

menpedun (Lar, H). � "Dominante", "potentado" Lar. � Izanik bera guzion argaltasuna indartu duana 

gañerako erreinu eta menpedun guzien arrigarriak [...] egiteraño. EConst 3s. 

menpegarri. �1. "Qui peut assujettir, soumettre à l'autorité, réduire en la possession" H. �2. "Qui peut être 

assujetti, réduit en la possession" H. 

menpekiro (Lar � H). � "Proprietariamente" Lar. 

menpekizun. "(V, G), qui l'on doit, qui est à assujettir, réduire à son autorité, à sa possession" H. 

menpekogarri. � Posible subordinado, súbdito. � Opari ta eskain kilikariak egiñaz zirikatu ta limurtu oi zituan 

bere jarraitzaille ta menpekogarriak. Erkiag BatB 18. 

menpekotu. � Someter. v. menderatu. � Menpekotu ditutzu gauza guziak haren oinen azpian. TB He 2, 8 (He 

gauza guziak eman diotzatzu oinen azpirat). Menpekotuak [ginen] gutizia lizunei eta gozarroei. TB Tit 3, 3. 

menpelari, menpetari (Lar, vEys, H). � "Dominador", "imperante", "proprietario" Lar. v. menderatzaile. � 

[Jauna] zara beraren zedro zuzenen menpelaria, / zara beraren mendi altuen Jaun ta Jaube. AB AmaE 439. 

menperanahi. � Deseo de sumisión. � [Lizarragak] nere gogo ona ta menpera-naia aintzat artu gabe, 

Goizuetara jo zun. Or SCruz 98. 


mende. 

332


menperatari (Lar), menberatari. � Dominador. "Sojuzgador" Lar. NeolAG da menbetari como neol. aparecido 

en un poema de AG escrito en 1888, y remite para el ej. a lagatasungoi donde encontramos menberatari y no 

menbetari. � Badatoz burdiñaz jantzijak [...] / Badira arek menberatarijak, / lagatasungoiak gara gu. AG 

"Kantauritarrak" (ap. NeolAG). 

menpetari. v. menpelari. 

menpeti (Lar � H). � "Imperioso" Lar. 

menpetiro (Lar � H). � "Imperiosamente" Lar. � Badakizié ezi nazionein prínzipek menpetzen tustelá beren 

puebloak eta aien jaun andiek ezitzen-tuztelá menpetiró (Mt 20, 25). BOEanm 1319 (Ur eskubidearekin 

darabiltzatela). 

menpetsu. "Imperioso" Lar. 

menpetza. � Sumisión, servidumbre. � Menpetza erosteko baiño, askatasuna iristeko gutxigo bearko dugu. 

Goen Y 1934, 186. Garbitasunezko ezpata zorrotz ori, / menpetza oro apurtzen duzun ori. Ibiñ EG 1957 (1-2), 

71. 

menpetzaile (-alle Lar � H), menpezalle. � "Dominador", "poseedor" Lar. � Dominazinoak edo Angeru 

menpetzalleak. Itz Azald 75. Menpezalle guztiak euren mendien aurretik igaroten ikusten dabezan enda 

zaarraren semeak. Euskalduna 1899, 95. 

menpetze. �1. "Dominación" Lar. �2. (En la expr. menpetzea egin 'someterse, subordinarse'). � Pürifikatzeko 

edo xahatzeko legiari menpetzia egin zianian, Maria eta Josef abiatü ziren haurraren Jinkoari eskentzera. Ip Hil 

117. 

mens. v. ments. 

mensaje. � Mensaje. � Arritu zan / agur egin eutsenian / onelango mensajia / nok ete leikian. Balad 197. 

mensajero (Lcc), mensajer. � Mensajero. "Porta cartas, mensajeroa, karteroa" Lcc. � Seguranza zure 

señoriari gastigatzeko Akiza bidaldu nuen mensajer bat. (c. 1597). FLV 1993, 454. Noiz eta ellegatu zitzaion 

mensajero bat Saul eta bere adiskide aundi Jonatasen eriotzearen notiziarekin (B, s. XVIII). BOEans 874. 

Arteko mensajeruak / ez dabiltza debalde. Bordel 88. Nor emen mensajerua? / San Garbriel aingerua. Balad 

193. Nire geznarija (mensajerua) ixango zintzakez. Altuna 15. 

menskeria, mentskeria. � Tontería, bobería, necedad. � Holako mentskeriak erran behar ere! Herr 26-2-1959, 

4. Alde bat hautsiak oraino oso direla asmatzea, menskeria bailitake. SoEg Herr 24-8-1961, 1. Aitari kondatzen 

dio ametsa, bainan Pedrok dauka menskeria dela. Herr 15-8-1963, 3. Zer uste dun, jostagura nizala, 

menskeriako? Egunaria 18-9-1964 (ap. DRA). 

menskilakeria. � Tontería, bobería, necedad. � Etzazula oixtiko sardiant harek bezalako menskilakeriarik 

egin. JEtchep 94. 

mensle. "Qui s'absente" Lrq. 

menstu (S ap. Lrq; H), mentstu (VocBN, H). �1. (Aux. intrans. unipers. y bipers.). Faltar. "Leonek bere zor oroz 

pagatu nahi nindien, bena Napoleon bat mentstu zako, eta kito egin dut, [...] mais un Napoléon lui a manqué" 

VocBN. "Ardietarik bat menstu zako, il lui a manqué un de ses brebis. Asteko ogitik laurdena menstu zaku, il 

nous a manqué la quarte de notre pain de la semaine" H. "1.º s'absenter; 2.º devenir manquant; 3.º manquer" Lrq. 

� Uste gabezko thürbürarzün bat zure borthala jin den bezañ sarri, konsellia eta indarra mensten zaitzü. Mst 

III 57, 1 (Ch eskasten). Remarkatüren [...] dü eia ardüra bilkhüretarik mensten direnez süjet gabe. Mercy 38. 

�2. (L, BN, S ap. Lh; Dv (BN)). "S'affaiblir du cerveau" Dv. "Devenir imbécile" Lh. � Hil ditu Herodes tzarrak 

/ Bethlehem guziko haurrak [...]. / Ama gazteak auhenez, / mensturik minaren minez. Ox 67. Atsegin hartzen 

zuen ikustea gradoak gizona zonbatetaraino mensten ahal duten. [...] burua gradoek eta handitasunak xoratua. 


mende. 

333


JEtchep 89. 

1 menta (L-ain, BN-lab ap. A; Dv, H). � Aceptación, éxito, fama. "Gauza horrek badu menta, cette chose a de 

la vogue, est recherchée. Menta txarra du, elle a mauvais cours. Ez du aurthen mentarik, elle n'est pas recherchée 

cette année" Dv. Cf. 2 benta. � Nahiz ez den zezena Eskaldun yosteta, / Donestia, Iruñan menta handiz baita. 

Hb Esk 219. Menta handiak ditu kolore gorriak, / hartaz dire Eskaldun gustu bereziak. Ib. 188 (136 menta 

handiak izan). Baionan badu menta Novion maiteak / mirikuntza beztitzen haren berthuteak. Ib. 112. Kanpozale 

baikare geroak lazten nu, / bainan itzal litake arrotzaren menta. Iratz 11. Hortik hasi zen harrobietako onjoen 

jin-araztea, orai izigarriko menta baitute. GAlm 1958, 21. � "Vente, débit. Badu menta arraiak? le poisson, a-til 

du débit?" H. � Horrela hirur ilabetez goizago hasten dire arraintzan [...] eta diru edo menta ederrik biltzen 

sakolarat. GH 1923, 271. 

- MENTAN. a) En boga. � Bilbao du [Bizkaiak] lehena hiri guzietan / Asturiako ilek daukatena mentan. Hb 

Esk 83. Lehenago arima deus etzen. Gorphutzak ziren mentan; bainan fedeak itho du lurreko eskola. Hb Egia 

90. Orduan zen ehortzi zitoien izena, / Sartzen zirela mentan andre eta yauna. Hb in BOEl 97. b) En abundancia. 

� Hamabortzgarren Louis zen behar handitan; / inguruan zituen tzar guziak mentan. Hb Esk 99. Baldar-apheza 

bada gizon yeloskorra, / iduritzen zaiona oro dela hura, / bazter guziak ditu herritan nahasten, / eta urtheren 

mentan iraka ematen. Ib. 193 (Interpr?). Lothu ziren langileak soka eta palenkei [...]. Oihu khirats zarion 

inginadore bati, xiztu min bertze bati. Mentan ziren sorbalda, zango, beso, buru. Hb Egia 150. 

2 menta. � Posibilidad, peligro (de). � Galpen hain izigarria da hori, non horren mentak berak ikharan ezarri 

behar baikintuzke. Dv LEd 236 (Cb Eg II 133 non gizon batek bakarrik kondenatu bear balu ere). Eta nola 

ezartzen dut askotan nere arima bere galpeneko mentan? Ib. 252 (Cb Eg II galtzeko perillean; v. tbn. Dv LEd 

154 zure galpeneko mentan jarri). Oi nere arima, baldin heldua bazinade ifernuko athera eta hango presondegi 

ilhunera erortzeko-mentan. Ib. 233. � Edozeinek aphurtto bat ere hemengo thormentak froga baletza, munduko 

ontasun guziakgatik ez laite haukien mentan jarriren. Dv LEd 219. 

3 menta. [Laura] gizartean beti aiñ atzeka izan bada, aiñ menta ixilla, elurra bezin otza, [...] mintzorik 

gozoenentzat batere oiarzun gabea. (Interpr?). Ag EEs 1917, 200. 

menta. v. 1 benta. 

mentadun (L, BN ap. A; Dv). � "Qui a du cours, de la vogue; qui est recherché" Dv. "Lo que tiene boga" A. 

? mentagarri. � Jesus menta-garriaren [...] zenbait ainztura [sic] edo imajina, Iñauterietako mozorroen [...] 

aintzurak edo imajina diruditenak. Mb OtGai 9, 88 (es probable que esté por maitagarri). 

mentaja. v. bentaja. 

mental. � Mental. � Bihotzeko othoitza deitzen da orazione mentala, ahozkua deitzen da othoitza bokala. 

CatLan 67 (v. tbn. en contexto similar con orazio: SP Phil 116, Tt Arima 2, CatLav 323 (V 160), Cb Eg II 10, 

Zuzaeta 109, Gco I 384, Ur MarIl 5, Añ EL 2 89 y Arr May 11). En DFrec hay 3 ejs. 

mentalde. � Terrenos, tierras. Cf. VocNav: "Mental, superficie de terreno (Ochagavía)". (Quizá de mendi-alde). 

� [Amaberjina Muskildakua dago] Muskildako oian bizkarrian, [...] aritzen artian, erria ta mentaldiak begira. 

Garral EEs 1921, 107. 

mentalin. v. mantelina. 

mentalista. � Mentalista. � [Gogoa] ingelesez mind deritzana [da] eta Language and mind liburu baten 

azalean ipini zuena mentalista da, nolazpait ere. MEIG VI 117 (v. tbn. 114). 

mentalitate, mentalidade. � Mentalidad. � Mentalidade antziñakoa duk ik. Txill Let 85. Ejiptotar gizona 

mentalitate-sistema onen mendeko zen. Etxde Egan 1961 (1-3), 83. En DFrec hay 9 ejs. de mentalitate y 1 de 

mentalidade. 

mentalki. � Mentalmente. � Noiz ere desir hori baitugu representatzen bihotzez edo mihiz, mentalki eta 

bokalki [...]. Tt Arima 5. 


mende. 

334


mentana. v. 1-2 bentana. 

mentasun (V, G, AN ap. A; Zam Voc). � "Docilidad" A. 

mentasun. v. benetasun. 

mentatsu (L, BN ap. A; Dv). � "Qui a beaucoup de vogue, grand cours; qui est fort recherché" Dv. "Lo que 

tiene mucha boga" A. 

mentatu (-au V-oroz-gip), mendatu (-au V-arr; Zam Voc, Garate 6. a Cont BAP 1949, 361), mendu (V-ple), 

menda (V-arr), mentutu (V-gip; Añ (V), H (V, G)). Ref.: A (mentau, mendau, menda, mendu); Iz ArOñ 

(mentútu); Etxba Eib y Elexp Berg (mentau). � Injertar. "Enxerir", "inxerir" Añ. "Erderazko 'injertar' euskeraz 

gisa askotara esaten da: [...] mendu edo mendau edo mentau (Arratian, Orozkon)" Ezale 1897, 340. "Fruturako 

arbolak mentau biarra izaten dabe" Etxba Eib. "Arbolak mentatziak jakin biarra dauka" Ib. � Eztitu edo 

mentau leikez madari, sagar, okaran eta onein antzekoak. Karmengo Amaren Egutegia 1952, 52 (ap. DRA). 

Sarri zen basoan edo landara-sartzen edo landara-yorran, bai arratuten, bai mentatuten. Akes Ipiñ 34. � (Fig.). 

� Kendu daiola deabruari munduan osturik daukan erreinua: bekatuaz mendu dituan bekatariak larga daizala. 

Añ MisE 50. � "Entroncar, mentutu, aidetu" Lar y Añ. 

mentatzeke (V-gip ap. Elexp Berg), mentatzaga (V-m ap. A). � "1.º (V-m), una variedad de cereza; litm. no 

injertada; 2.º (V-m) árbol bravío" A. "Baso-sagarrak mentatzekiak die" Elexp Berg. v. mendabako. 

mente. v. 1 mende. 

mentegi (Lar � H). � "Foro, tribunal" Lar. 

mentendu. v. mantendu. 

mentika. � Ez dagoela birtutea [...] begiz ekusten diran gauzetan; eta andiena diruditenak ere ez dira ezertako, 

barren onaren mentikak ezpadira, ta ezpadatoz barrengo eta egiazko birtutetik. (Interpr?). Mb JBDev 318. 

mentolatz. � Cierta clase de castaña. � Gaztain mentolatzaren mokadua, arraultze gorringoaren pare (ANlarr). 


menton. "Calamintha, mentóna, basa menta" Urt IV 38. 

mentondo (Lar � Lcq 40 y H). � "Nudo en los árboles" Lar. "Sutura o coyuntura de diversas partes del tallo 

monocotiledón, formando nudos en el conjunto de su unión" Lcq 40. � Jeseren zigor loratua, jatorrizko 

pekatuaren mentondo gabe Karmengo lora baratzan sustraitu. Arr Carmengo 30 (ap. DRA). 

mentondo. v. MENDI-ONDO. 

ments (S; VocBN, Gèze, Dv (BN, S), Foix ap. Lh), mens (BN, R-uzt, S). Ref.: A (mens); Lh; Lrq; Gte Erd 122 y 

148. � Tr. Documentado, desde el s. XVII, en textos bajo-navarros y suletinos. Al Sur lo emplea Orixe. La 

forma mens se documenta en Tartas, Mercy, CatLan y algún ej. de Xarlem. En DFrec hay 3 ejs. de ments. �1. 

Carencia, falta, déficit; defecto. "Zure lanak ments bat badu, votre travail a un défaut. Egundainotik ukhen du 

adimendian ments bat, [...] un défaut, quelque chose d'incomplet dans l'intelligence" H. "Aurthen mentsa dizügü, 

cette année nous sommes en déficit" Lh. "Heben ez da deuseren mentsik (S)" Gte Erd 122. "Egungo egunean 

euskaraz ez jakitea ments handia da (S)" Ib. 148. "Amaren mentsa sentitzen du (S)" Ib. 121. Cf. ILE-MENTS. � 

Lanaren mensa eta falta reparatzen [...] diala langiliaren intenzione [...] honak. Tt Onsa 6. Zeren gaiza orotan 

edireiten beita zerbait ments. Mst III 27, 2. Gaiza thenporaletarik ments handirik ükhen dit. Ib. 18, 1 (Ip izan 

nüzü bizigarrien gabezia handian). Natüra mentsaz eta phenaz plañitzen da berhala, graziak fermoki gabezia 

soferitzen dü. Ib. 54, 6. [Konseillerek] prioriaren mensian badükeie lehen plaza. Mercy 39. Konfraria eztelakoz 

ezaririk persona amuinala kostümatürik direnen mensen edo besüñen fornitzeko. Ib. 42. Eta hel baledi zonbait 

konfrai [...] ezin asestitzen lizan [...] abertitüren dü beste zonbait haren mensa betha ahal dezan. Ib. 30s. 

Debozione haren [...] uken nahia zutan pitzaraztera intsea zite eta hala eginez zure mentsak honituko tuzu. AR 

205. Büria odol mentsez da hazten, hotzak bilhoaren zaiñak tinkatziareki dütü xütitzen. Egiat 249. Alarguntsatuz 


mende. 

335


geroztik / hanitz tristi nuzu / mentz bat gaiaz et beti / borogatzen beitut. AstLas 45. Ene anaien mentsa / ükhen 

dizüt heben. Xarlem 396. Ürhe eta zillarez / girade kargatürik, / bizi gireneko muyenez / ezpeitügü mentsik. Ib. 

1248. Sarrasi / mensik eztizügü. 'Ce ne sont pas les Sarrasins qui nous manquent'. Ib. 1449. Besteren mentsak 

ikhusten tugu, ez aldiz guriak. 'Mes frères m'ont manqué'. Arch Fab 183. Zure mentsian ditzat nik / ahal 

nüntiano geiñhatü. 'En votre absence'. Casve SGrazi 140. 

� (Ref. a la hora). "Hiruak hogei ments (S)" Gte Erd 244 (junto a hiruak hogei minuta gatik, guti, etc., de otras 

zonas). 

�2. + mense. (Tema nudo). En falta. v. infra MENTSIK. � Arhan sobera janik tripa sorterazi, / gero etzatekian 

ardier jarraiki / gai hartan hirur hogei zütian ments ützi. 'Il lui en manqua soixante'. Etch 338. Artzainek ahatzi 

zizien grisilla ganeko olhan. Gaian [...] grisilla mense ediziten dizie. "Ils trouverent le gril de moins". EE 1883b, 

384. 

�3. (L, BN, S, R-uzt; Dv), mens (Sal; VocBN). Ref.: A (mens, ments); Lh; Gte Erd 287. (Aplicado a personas y 

cosas). Bobo, tonto, simple. "Faible d'esprit, imbécile" VocBN. "Ments hortarik ez duk deusik atherako, tu ne 

tireras rien de cet imbécile" Lh. "Ments-aide (S-saug), air hébété" Ib. v. BURUTIK MENTS, buru-ments. � 

Nehork ez dezake sustenga gauza hori serioski, non ez den arras mentsa edo non ez duen izpiritua osoki 

makhurra. Elsb Fram 152. Bigarren errepublika, 1848koa, izan zen mentsa edo erhoska. Ib. 131. Ikusiko die [...] 

ez nizala [...] tetela, ergela edo mentsa, bainan [...] buru bipilekoa. Zub 69. [Gizon] erdi mentsa, erdi ergela. Ib. 

21. Badira sendotzen ez diren erho edo mentsak. Herr 24-12-1959, 2. Ikusten dut etzirela mentsa. [...] Etzira 

bethi soldado ttipi izaiten ahal. JEtchep 94. Nihaur ere irriz ari nuk ene ele mentseri. Ib. 67. Gazteko kezka 

ments guziak kondatzen nauzkitzun zuri. Xa Odol 103. 

- MENTSIK. En falta. "Heben ez da deus mentsik, orotarik bada! (S)" Gte Erd 122 (junto a ezer ez dela falta 

iruditzen zait, etc., de otras zonas). � Badüt diharü franko / eztüt deus ere mensik. Xarlem 1091. Han ez zen 

deus mentsik / maitia zu baizik. Canc. pop. in Lander RIEV 1912, 555. 

- MENTS IZAN (mens BNc, Sc ap. A; H). a) (Aux. trans. bipers.). "Beharrena ments dut, le plus nécessaire me 

fait défaut" H. "Faltar. Mens diat, me falta" A. � Nik ments dütüdanen ororen süplitzeko ükhezü huntarzüna. 

Mst III 10, 4. Grazia ments badüt [...] faltala erorten nüzü. Ib. 55, 3. Kanpotiko gaizak oro ments zütien, bena 

barnia graziaz [...] betherik zien. Mst I 18, 3. Zure sastifatzeko / ments dizügü diharia. Xarlem 1081. Zer! Bethi 

ments dutek / zonbait ene arrez saldotik? "Toujours il me manquera quelqu'un de ce peuple imbécile?". Arch 

Fab 137. Deusik ments etzuten. "Rien ne manquant au festin". Ib. 87. [Neurtitzak] leguntasuna ments edo palta 

dute. Or EEs 1927, 248. b) (Aux. intrans. unipers. de 3. a pers.). Faltar. "Arthaldean ardi bat ments da, un brebis 

manque dans le troupeau" H. � Lekhiak eztizü ihur azkartzen, ments denian ezpiritiaren debozionia. Mst III 27, 

3 (Ip debozionia eskaz dianari). Zenbat gaitz izen, ainbat gaitz, ezer ezpaita ments. 'Ninguno falta'. Zait Sof 93. 

� [Herioaren beldurra] baduzu, aski duzu, hura gabe, bertziak oro guti balio, bat mens, oro mens, manqua uno, 

manqua todo. Tt Onsa 18. c) (H). (Aux. intrans. unipers.). Estar falto de, tener necesidad de. � --Zergatik 

erraiten düzü Jinkua eztela nehoren mens? --Zeren [...] gauza güzien nausi baita, nun ezpaitü deüsen beharrik. 

CatLan 23. Jinkuaren perfekzionetarik huna zonbait: eternitatia, nihoren ments ez izatia, huntarzuna [...]. 

CatLan (ap. H). Gosia zien handia / gose ments ezpeita haxeria. Arch Fab 147. Sabelak zerbait ments direnian / 

khorpitz guzia da minian. Ib. 119. 

mentsaldi. "(L, BN, S): 1.º moment de crise (crise pécuniaire, crise du sucre, etc.); 2.º moment de folie. 

Mentsaldiak baditu, il a des moments de folies" Lh. 

mentsdura. � Defecto, pega. � Iseia zite besteren mentsdüren eta zer nahi beita flakeziaren süstengatzera. 

"Defectus". Mst I 16, 2 (Ip erraitekoen eta eskazeria ororen). Bestiak gogotik nahi gintikezü mentsdürarik gabe. 

"Perfectos". Ib. 16, 2. 

mentsgarri. � Embriagador. � Iguzki eta ilhargi xarmagarriekin [...] tilluraren usain gozo mentsgarriarekin. 

JEtchep 27. 

mentsu. � Dócil, manso, obediente (?). Cf. 4 men. � [Beste karnabak] egaka joan ziran mentsu, sasirik sasi 

[...], jaki bearra nun idoroko. Ag EEs 1917, 211. [Elizarako sarreran] idi gizen bat zegoan geldi ta mentsu, eliz 

barruko eresiketak entzuten bezela. Ag RIEV 1918, 69. 

mentsune. � Falta, carencia. � Ororen bürian, gorotzaren mentsünia deregü süpli-erazten hunkallü arrotzer. 

Eskual 7-2-1908, 4. 

1 mentu (V-oroz-och-gip, G, B; Lar, Aq 1403, Añ, H (V, G)), mendu (V-ple-arr-arrig-oroz-m, G-azp; Aq 1403, 

H (V, G), Zam Voc), metu (G). Ref.: A (mentu, mendu, metu); Iz ArOñ; Elexp Berg; Izeta BHizt2. 

�1. Injerto. "Aguja, púa tierna para inxerir" Lar. "Púa de inxerir" Añ. "Sagar mentuak ekarrittut Narbaizatik" 


mende. 

336


Elexp Berg. "Xerto ona iteko mentu ona bear" Izeta BHizt2. Cf. menduba en Echaide Orio 125. v. txerto. � Tr. 

Documentado en la tradición meridional. La forma general es mentu; los únicos autores que emplean mendu son 

Moguel y P. Perurena. � Eztitzen danean madari [...] eder bat irasagar baten ondo edo oñean, ekusiko dezu 

nola irasagarrak ez duen aldatzen madari mendua irasagar izatera ta bai madari [...] menduak irasagarra 

madari arbola izatera. Mg CC 218. Mentu oek [...] asiko dira beren alsuma ederrak botatzen: loratuko [...] 

dira. AA III 37. Mentu onak billatzen / saia egiñala / gero ondo txertatu / esan dan bezela. PE 130. Txertotarako 

artu bear ditugun mentuak urteko pujak izan bear dute. EEs 1917, 52. Abe edo zugatzai mentua ezarten yaken 

antzera. Kk Ab I 21 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Gizonaren gogoan [...] derrigorrean txertatu nahi izan 

[...] [diren kontzeptuak dira] baina, sekulan ez dute mendurik hartu, ez kimurik sortu. PPer Harrip 55. 

� "Codadura de vid, aien mentua" Lar. 

� "Mentu gaiztoko mutilla, garçon qui est une méchante engeance" H. Cf. infra (2). 

� "Metu (G-goi), púa o brote de la vid" A. "Metu (L), bouture" Lh. 

�2. (Lar, Izt 91r). "(Mal) engendro, muchacho avieso, mentu gaistoa" Lar. "Perillán, mentu ederra" Ib. "¡(Ha 

que buena) pécora! ha zer mentua!" Ib. "(Buena) partida, buena alaja, ha zer mentua!" Ib. "(Gentil) pieza, [...] ha 

zer mentua!" Ib. � Jauna: ez diot nik, niri berak egin didan adiña gaitz baizik opa izan. Baliaki nolako mentua 

dan. AA II 112. 

- MENTU-BERRITU. Injertar. � Gure arbola dago / indarrak aituta, / lorerik eztuala / [...] ia ostatutzen dan / 

mentu berrituta. PE 130. 

2 mentu. "(R-vid) juicio, entendimiento. Gizon korren mentua zer txiki da! ¡Qué escaso es el entendimiento de 

ese hombre!" A. 

mentugorri. "(V-ple-oroz, G-to), variedad de castañas; litm.: de púa roja" A. 

mentularri. "(AN-gip), variedad de castañas" A. 

mentulier. "Obrero ambulante" Darric (ap. DRA). 

mentumotz. "(V-ple-oroz, G-to), otra variedad de castañas; litm.: de púa corta" A. 

mentura (L, BN, S; Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), bentura (SP, Urt I 77). Ref.: 

A; Lh. � Tr. Documentado desde Lazarraga; poco usado fuera de las expresiones adverbiales menturaz, 

menturan, etc. Al Norte se documenta bentura en autores labortanos hasta principios del s. XVIII (aunque hay 

mentura en INav y CatLav, y ambas formas en Chourio); desde esta fecha y hasta nuestros días mentura es la 

forma predominante; sólo se encuentra bentura en algunos autores suletinos, entre los que hay mentura en 

AstLas, UskLiB, ChantP y en un texto suletino de Mirande (Pr 38), y ambas formas en Archu), y mentura en el 

resto. Al Sur se documenta casi exclusivamente bentura hasta principios del s. XIX; a partir de esta época hay 

tanto bentura como mentura, siendo algo más frecuente la primera forma y alternando ambas en algunos autores 

(F. Bartolomé, Iztueta, Urruzuno y Arrese Beitia). En DFrec hay 23 ejs. (16 septentrionales) de mentura y 2 de 

bentura. 

�1. Ventura, azar, acaso, casualidad; suerte, destino; empresa incierta. "Hasard", "incertitude", "péril" Ht VocGr. 

"Fortune, [...]; bonne fortune, zori ona, mentura ona" Ib. "Mentura da ethor dadin, c'est chose incertaine qu'il 

vienne; [...] Mentura lagundu zaio, la fortune l'a accompagné. Mentura ederra izan du, il a eu une heureuse 

(belle) fortune" H. AxN explica sendagailla (550) por benturaona. v. halabehar. � Konpañiatzat tristurea / 

askotan legez arturik, / giatzat barriz benturea. Lazarraga (B) 1181rb. Ezeren lotsa-bildur baga / esazu zeure 

benturea, / zer gaxaesun edo zer llaga. Ib. (B) 1182rb. Konsideraturik suerte eta bentura ain ditxa anditako au. 

Ber Trat 42v. Zure bentura bada mendikuarekin ezko[n]zea (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124. Inkuntru 

dohakabea! Bentura madarikatua! Oren gaixtoa da Iauna ofensatzea. Harb 192. Kurajia una[k], izitzen du 

bentura gastua. "Mauvaise aventure". Volt 150. Zeure salbamendua, [...], iben dezazula benturan? Eztuzu 

pensatzen bentura horrek, benturaz, bentura gaixtoa emanen deratzula? Ax 73 (V 49). Zergatik ezkara benturak 

utzirik segurean iokatuko? Ib. 74 (V 49). Erhoa, halako gloria / hik uste parabisuan? / Eta bitartean utzten duk / 

benturaren hirriskuan? Gç 103. Gero-ren mentura / ez da gure meneko. Monho 104. Geroko mentura / nik banu 

segurra, / egin nio hura / anitzen gustura. Bordel 107. Mentürak xurieraz baleza ertzokeria horietarik bat. "Si le 

hasard réalisait une de ces folies". Arch Gram 59. Gaurtik biharrera egiteko handi hau uztea zuhurtzia othe da? 

[...] Eternitate guzia mentura baten gainean uztea. Dv LEd 212 (v. tbn. en contexto similar Brtc 177 mentura 

baten gainean arriskatu, Dh 211 mentura baten gainean kontatu). Eternitate guzia dihoa hunetan, eta sekula 

guzietako zerua edo ifernua. Ai zer mentura. Dv LEd 190 (Cb Eg II 104 zer izua!). Azienda laster gizenarazten 

baduzu [...] lasterrago sarthuko zare dirutan; mentura txar gutiago dukezu, ephea laburrago delakotz. Dv Lab 

258s. Anjelika bere mentura tristiaren testigu duela. Bil 162. Axularrek erakusten dauku zertako ez den 


mende. 

337


luzamendutan ibili behar: Lehenik, geroko uzten den konbertsionea mentura txarrean delakotz. Lf ELit 116. 

Euskararentzat mentura txarra beraz Azkainen. Zerb Azk 31. Norbait haren gaztigua ez da mentura bainan 

segura. Larz Senper 108. 

� Posibilidad. � --Beharko dutela beraz ezkondu gabe egon? --Ez dakit bada! Auzo herrietan mentura zerbait 

balitz oraino! Bainan ez. Orotan gizon eskasia. Lf Murtuts 44s. Heriotzea berdin, hitz-pide nasaia: bata hiltzeko 

menturak ikharatzen; bertzea bozkariatzen. Lf ELit 89. Lan zikinak, bestek nahi ez dituztenak, sekulan 

aberasteko menturarik gabe. JEtchep 72. Holako komentu batek ez lukeen irauteko mentura handirik. Lf in Zait 

Plat XVIII. Larogei aphez badituzte eta hoitan hogi-ta-hamar beltz denik. Ba omen da fraidegai mentura: heien 

moldatzen izanen da lan. Othoizlari 1963, 501. [Maiatzaren] 22an sortua: begia argi; ezpaina lore; ezkontza 

ederraren mentura. Herr 12-5-1966, 3. 

�2. (Lar, Añ, H). "Aventura" Lar y Añ. "Mentura handiak iragan ditu itsasoan" H. � Mentura liburu ederrak 

irakurtzea maitea zuen orduan; baina berak ez zuen sekulan menturarik ukan. Mde Pr 150. Bentura berriren bat 

ba zetorkiola uste izan zuan. "Creyó que alguna nueva aventura le venía". Berron Kijote 191. Goiz da oraindik 

[...] illabete bat besterik ez bait-da bentura-billa gabiltzala. Ib. 175. [Gure hizkuntzak ere bere tokia] aurkitu 

behar du hizkuntz artean: handikeriazko menturarik gabe. In MEIG VI 45. 

�3. (Añ). Dicha. "Ventura, fortuna, felicidad: (c.) ben- o mentura" Añ. � Badabere, ditxaz desditxadua, / jaio 

bide ninzan ain tenporatan / zeinaz benturea estaldu jatan. Lazarraga (B) 1193rb. Ainbat bentura, nundik, nik 

nundi? Acto 13 (v. tbn. 17). 

- MENTURAKO (Lar), BENTURAKO. a) Afortunado. "Aventurado" Lar. Cf. la explicación de benturako umea 

que da Azkue en EY I 189s. � I jaio intzanean, etzekiat nori otu zitzaion ik "benturako umea" izan bear uela. A 

Ardi 19. Eta gero "benturako umea" nik egin nuela; ni begizko ta sorginkeri sinesle naizela. Ib. 27. b) (Ht VocGr 

� Lecl � A, Dv, H). "Incertain" Ht VocGr. "Incertain, douteux; qui depend du hasard plus ou moins. 

Menturako egitekoetan eztut usterik" H. � Gure gisa bizi nai ginuen; [...] ta ez presuna larri tripustel 

higuingarrien ala menturako Jainko baten legeen arabera. Herr 15-12-1960, 4. c) "Aventurero" Lar DVC 265. 

- MENTURAN, BENTURAN. a) Al azar, a la ventura; a merced del azar, del destino. v. MENTURARA. � 

Probetxaturen garén ala ez iakin gabe benturán othoitz egin behar dugu, ala segur behar gara izan gure 

othoitzák enzunen diradela. Lç Ins E 3r. Zeure salbamendua, hanbat dihoatzun gauza [...] iben dezazula 

benturan? Ax 73 (V 49; v. tbn. 77 (V 51) benturan ibeni). Goberna gaitezin, igurikiko ezpaileraku bezala, eta 

halatan ez benturan, baiña segurean izanen gara. Ib. 74s (V 49). Deskansurik ez duke / lurreko denboran; / 

hemengua gal eta / bertzia menturan. Bordel 141. Aberatstu nahiz betan, / daukatena segurean / duten ezartzen 

menturan. Gy 93. Hobe dela ukhaitea, / sos bakhar bat eskuetan / ezen ez hamar menturan. Ib. 83. 

b) (Precedido de gen.). A merced de. � Ethorkizuneko gauzak, fortunaren eskuan eta benturan daudezinak, nahi 

ditutzu oraindik gobernatu. Ax 66 (V 43; v. tbn. 76 (V 50) bertzeren benturan egon). Segur bezala daukat, 

ifernura ioaiten diren gehienak, gero baten benturan iarririk, [...] ioaiten direla. Ib. 75 (V 50). Oi egun beltz 

auhendagarria, zeinetan [...] gaztigu [...] akhabantzagabeen menturan jarri izan bainintzen! Dv LEd 123. 

[Ardiak] gure xakur onaren menturan utziak ditut. Barb Sup 52. Hizkuntza baten menturan dena, murritz 

gelditzen da egun / hargatik bertze zonbaitño ere ahalaz ikas ditzagun. Xa Odol 28. � Baionako hiria, orduko 

denboran, / lehenago bezala atzezko menturan; / badakigu guziek zer diren laphurrak. Hb Esk 42. 

c) (Lcc). Por ventura, quizás, acaso. "Acaso, benturan" Lcc. "Por aventura, benturan" Ib. v. MENTURAZ (a). � 

Benturan purgatorioetaratzen banaiz ere [...] berehala handik atheratzeko, hunenbat meza eta trentena eman 

arazi diatzadala. Ax 235 (V 157). Benturan dira iru Iaungoiko? "¿Son, por ventura, tres Dioses?". Cap 27. 

Benturan pekatu eragin al baleie? Ib. 69. 

d) (BN-arb-baig). Ref.: Satr VocP; Gte Erd 171. Con la esperanza de; pensando en. "Geroko menturan ezin utz" 

Satr VocP. "Amak zerbait emanen dakola esperantxan da (BN-arb), haurra zerbaiten menturan da (BN-arb)" 

Gte Erd 171. � Nihoiz segurekoa, / airekoaren menturan ez dela utztekoa. Gy 29. Ohartzen dire laster zer 

zorokeria den eskuko xoriaren uztea airekoaren menturan. Arb Igand 27. Itsuka yuan nindukan, asto bat larre 

agorturat yuaiten den bezala alatzeko menturan. Zub 50. Andrea ez dut nik hartu geroko menturan, / neguaz 

pentsa gabe maitatu dut udan. Xa Odol 342. Haur sortu berri bat gauazko sedenean, norbaitek bilduko duelako 

menturan, nork edo nork utzi ohi duen bezala. Ib. 171. 

e) En peligro de. � [Erleak] bide luzean ere galtzeko menturan dira. Dv Lab 296. Ilea bakhan duen idia berotua 

daiteke eta eritzeko menturan. Ib. 236. 

- MENTURARA(T) (H), BENTURARA (SP). Al azar, a la ventura. "Menturara erran diot bai, [...]; menturara 

iokhatu dut, j'ai parie à la bonne aventure" H. v. MENTURAN (a). � Ihiztari, bethi menturala, miran aitzinetik 

deus hartu gabe, thiratzen dutenak iduri. AR (ap. H, s.v. mira). Gauza guzietan Jaunaren esku miragarria 

zebillen, eta etzan ezer ere benturara eta ustekabean egiten. Lard 463. Borreruak eskua saskian ezartzen du eta 

haizto bat menturara elkitzen. Mde Pr 77. � Bere menturarat largatu zuten flexa batek atzeman zuen Akab, eta 

sarthu zitzaion bulharretan barna. Lg I 362. � Desafioa handiago eta ihardoki nahiago, bazoazin [pilotariak] 

berek jokatzen zuten diruaren irabazteko edo galtzeko menturarat. Zby RIEV 1908, 87. � (En la expr. 

Jainkoaren menturara 'a la buena de Dios'). � Abiatzen gira berriz, nihoiz baino eztikiago aldi huntan, 

Jainkoaren menturalat. JE Ber 88. 


mende. 

338


- MENTURAREN MENTURAN. � Nola geroko benturaren benturan benturaturik galtzen garen. Ax 68 (V 

44). Menturaren menturan zerbait nahiz jakin [...] / artzainek gain behera dute laster egin. Ox 66. Geroko 

menturaren menturan menturatzeko orde, orai beretik eskain dezagun gure bizia. Egunaria 21-11-1967 (ap. 

DRA). 

- MENTURAZ (V, G-goi, L, BN, S; Lcc, Ht VocGr, Lar, Añ, Izt 96r, Lecl, Dv, H; mentüz S), BENTURAZ 

(gral.; SP, Añ, Izt 96r, Hb ap. Lh). Ref.: A (benturaz, menturaz); Lh (mentüz); Lrq /bentüas/; Satr VocP; Gte Erd 

237. a) Quizás, acaso, por ventura. "Quizá, menturaz bai" Lcc. "Tal vez, acaso, (c.) bearbada, benturaz, 

menturaz" Añ (v. tbn. s.v. (por) ventura). "Menturaz ez litazke joan Ameriketarat (BN-arb)" Gte Erd 237. Cf. 

Lar Cor 300s. v. agian, beharbada, MENTURAN (c). � Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. 

XVII. Al Sur se encuentra en Capanaga, Cardaberaz y en autores de los ss. XIX y XX. � Eztut bekhaturik egin 

nahi, zeren benturaz hetan nengoela, neure azken egunak atrapa nintzake. Ax 68 (V 45). Ez benturaz baiña 

seguraz kondenatuko zarela. Ib. 71 (V 47). Zergatik diozu: benturaz bai? Zeren batzutan gerthatzen baita. Ib. 74 

(V 49). Benturaz egun hillen gara, benturaz bihar. Ib. 64 (V 42). Zerren benturaz egin dituez konfesiñoak, ezer 

balio ezebenak, benturaz pekatu mortal bat. "Acaso [...] quizá". Cap 88. Egun hau ere benturaz azken eguna 

izanen da zuretzat. Gç 35. Sentitzen dut ene erraiñetan dolore borthitz bat; [...] eta benturaz baita sendoa parte 

xoil bat ene gorphutz gustian. Ib. 45. Uste duzu benturaz hañitz gauza ikhasi ditutzula eta ungi dakizkitzula. Ch I 

2, 3 (III 27, 3 menturaz). "Bearbada" batean, "benturaz denbora izango det" batean uztea, ondo izango da? Cb 

Eg II 118. Laster egizue ordean, menturaz gero ez da muga izanen. Mih 6. Adio orai plazerak / bentüraz 

sekülakoz / emazten amuriu[a] dela kausa / bentüraz beiniz trunpatüko. Xarlem 1106. Zergatik eztiogu esaten 

gure Jaungoikoari, Aita nerea, ezpada Aita gurea? Benturaz ezta bakoitzaren Aita? Gco I 409. Etzare ahalge 

[...] mundutar izateaz? Menturaz ere holakoa izatea loria zaitzu. Dh 212. Infernuko subagaz goriturik daukazu 

zeure bijotza, eta benturaz baita zeure aragija bere. Astar II 146. Benturaz misterioa egingo dezu, tiroteoen bat 

egin dalako berriaren ondorean. CartAnd 388. Eta fortunaz bera / aberasten bada, / len baño gaizkiago / 

benturaz bizi da. It Fab 165. [Garauak] izan oi dira Gipuzkoan ugari, nola beste edozein tokitan, edo benturaz 

guriagoak. Izt C 154 (157 menturaz). Menturaz elorriak matsik ematen du edo larrak pikurik? Lard 385. Izan 

zen Iberia bi zathi egina; / Zeltiberia batek beiratu izena; / menturaz bertze kantal deithu Kantabria. Hb Esk 16. 

Baldin heia zikhin uzten baduzu, azienda ez da hilen menturaz; menturaz bai. Nork daki? Dv Lab 219. Indazüt 

pot bat, ene maitia, / mentüraz date azkena. ChantP 270. Ama, indazüt athorra, / mentüraz sekülakua. Ib. 214 

(tbn. en Balad 80 y Or Eus 17; A CPV 518 (Sal) benturaz). Asko dira, menturaz, nitaz urrikaltzen. Elzb Po 192. 

Iges egin du benturaz loak zure begi ederretatik ere? Otag EE 1882c, 535 (Id. ib. 1881b, 58 menturaz). 

� (s. XX). Urriñeko intxaurrak ots andiak daukez, / bertara eldu eta benturaz baperez. AB AmaE 309 (400 

menturaz). Gorroto gaizto gabe / bizitu gaitian / menturaz eriyotza / degu bat-batian. Ud 95. Nun dira nere 

amalau urte nituaneko pensamentu aiek! Benturaz gaur apaiz izango nintzan. Moc Damu 10. Pekatuan oera / 

etzitzen bazera, / benturaz infernuan / esnatuko zera. In A Ardi 108. Georges Lacombe, euskal-jakintsunetan 

menturaz handiena. Zerb Azk 59. Menturaz eguerditan hemen izanen gituk. JEtchep 100. Menturaz, egunen 

batean [...]. Vill Jaink 170 (v. tbn. 125). Hortarik ere ageri baita menturaz ez dela ogitik bakarrik bizi gizona. 

Ardoy SFran 189. [Jinkuak] beitzütie begiratü larrützetik, / bai ere bentüaz arimen galtzetik. Casve SGrazi 120. 

[Adiskideren] bat edo bestetxo oraindik gelditzen zaidalakoan bainago, benturaz oker. MIH 212. 

v. tbn. INav 85 (menturas). ES 400. CatLav A 5v (V 6). Acto 231. He Gudu 86. AR 116. Brtc 179. Monho 126. 

Mg PAb 194. Añ EL 1 69. fB Ic II 197 (I 84 benturaz). JesBih 393. UskLiB 91. Arch Fab 7 (221 benturaz). 

AstLas 51. Ur MarIl 85. Bil 93. Bordel 151. Balad 232. Arr May 100. Zab Gabon 91. Urruz Urz 25 (Zer 93 

benturaz). AJauregi EE 1885b, 175. Lap 13 (V 8). Arb Igand 45. Jnn SBi 146. HU Aurp 86. Echta Jos 191. Barb 

Sup 72. Ox 206 y 202. Lf Murtuts 35. Mde Pr 53. Azurm HitzB 59. Benturaz: Saug 1. Arg DevB 173. Etch 606. 

Echn Mt 11, 23. Xe 176. Const 15s. Gand Elorri 184. 

� Iainkoak etzioen halakorik erran; etzioen benturarik aiphatu. [...]. "Benturaz" hura Ebak berak berretu eta 

iratxeki zeraukan. Ax 72 (V 48; v. tbn. 73 (V 49)). 

b) (Lh). Por azar. � Puta semea, on bada, benturaz, gaxto bada, sorkuraz. O Pr 399. Benturaz bezela igaro zan 

andik Birjiña Maria, eta aur eder arren pena ekustean, galdetu zion [...]. Zab Gabon 80s. 

- MENTURAZKO (H), BENTURAZKO (SP (sin trad.), Urt I 77). a) Relativo al azar, casual. "Accidentalis, 

benturazkóa, kasuzkóa, suertezkóa" Urt I 77. � "Gertha zedin", ezarri dugun lekhuan, Grekak emaiten du, egin 

zedin; [...] ez [...] benturazko edo tropuzko gauza dela erran nahi dugulakotz, baina lengoajean moldezkoago 

itzeukiz. Lç Decl a) 3v. b) Dudoso, inseguro. � Munduko egitekoez dohanean, badakizu segur denaren hartzen, 

menturazkoak utzirik. Brtc 177. Zertako nahi duzu galtzerat utzi oraino denbora baliosa eta segurki duzuna, 

dudazko, menturazko denbora batez baliatzeko? Ib. 176s. Menturazko ahaidetasun hori zehazkiago ikert. Mde 

Pr 220. Bidean hartu dut, menturazko harnasa / eztaukat lehengo dudetako mataza. (Interpr?). Arti MaldanB 

204. 

- MENTURETAN. Acaso, quizás, por ventura. v. MENTURAZ (a). � Zarean esadazu, donzellea, / kastaz 

benturaetan amazona. Lazarraga 1187r. Benturaetan, / ez al nax, bada, / jauna, ni? Ib. (B) 1203v. Iakiteko duzu 

baldin bazare menturetan ere Flandresko kostan [...]. INav 61. Menturetan Eskual-herrian izan da den herririk 

xumerenik [...] fede katholikaren amoreagatik odola azken xortarainokaon [...] isuri etzakenik? ES 122. Eta 


mende. 

339


baldin menturetan gertha badadi [...]. Ib. 194. 

menturadun. "Heureux, qui le hasard favorise. Au sens de l'esp. 'venturoso'" H. 

menturakabe, menturakaitz. � "Malaventurado, infeliz" Lar DVC 265. 

menturari. "Venturero, aventurero" Lar y Añ. 

menturatsu. "Venturoso" Lar. 

menturatu (L, BN, S; Ht VocGr 370, Lar, VocS 134, Añ, Lecl, VocBN, Gèze, H), benturatu (S; SP, Urt III 125, 

Lar, Añ, Dv, Hb ap. Lh). Ref.: A (menturatu, bentüratü); Lh; Lrq /bentüa/. � Aventurar(se), atreverse. (El 

complemento es por lo gral. un alativo (en la mayoría de los casos sust. vbal. con suf. -t(z)era); hay además -tzea 

en Zubiri (102) y -t(z)en en Uriarte y (junto a -t(z)era) en Xalbador (Odol 281)). "Arriesgar, [...] ben- o 

menturatu" Añ. v. ausartu. � Tr. Documentado al Norte en autores de todas las épocas ya desde Dechepare; al 

Sur lo emplean Uriarte, Lardizabal y Arrue. A partir de mediados del s. XIX en la tradición septentrional sólo se 

documenta la forma menturatu. Los escritores meridionales emplean benturatu (Lardizabal junto al menos frec. 

menturatu). Sólo Axular y Arradoy (un único ej.) emplean este verbo como transitivo, además del normal 

intransitivo. � Nik hura nola, nahi nuke hark banenza onhetsi; / ezin benturatuz nago, beldur dakion gaitzi. E 

143. Eta nehork ezin ihardets ziezoion hitzik; ez nehor etzekión bentura gehiagorik [...] interrogatzera. Lç Mt 

22, 46 (TB, SalabBN, Leon menturatu; HeH ausartatu, He, Echn, Hual atrebitu, Ip, IBk ausartu, Ol bekokirik 

izan). Gauza izigarria da [...] bekhatu mortalean dagoela, gauaren iragaitera benturatzea. Ax 546 (V 351). 

Zure gerizan doha, zure itzalaren azpian benturatzen da; errezibi ezazu bada. Ib. 10 (V 5). Nola geroko 

benturaren benturan benturaturik galtzen garen. Ib. 68 (V 44). [Eztakizu] nork bere duen guztiaren benturatzea, 

erhokeria handia dela? Ib. 73 (V 49). Halatan hartu dut gogo, lehenbiziko parte hunen, lehenik benturatzeko, 

eta berri iakitera bezala aitzinerat igortzeko. Ib. 16 (V 6). Bentura dadinak harza, eztadinak ez eta barza. "Celui 

qui s'aventure". O Pr 88 (cf. Saug 124: bentura zadinak hartza, / etzadinak, ez eta phartza). Nur niz ni zureki 

bentüra nadin mintzatzera? Mst III 3, 5 (Ch, Ip ausar(ta)tzeko). Ez nintzen orai ere obra huni lotzera 

menturatuko. Brtc 7. Adanek erantzun zion, etzala agertzera benturatzen, larrugorrian zegoalako. Lard 4 (401 

menturatu). Etzan iñor benturatu galdetzera. Ib. 377. Etzan ere iñor benturatu egun artatik geiago berari 

galdetzen. Ur (G) Mt 22, 46 (Ur (V) azartu). Ama laztana, esperatzera ere ni eziñ bentura nitekean mesede eta 

grazia bat egiñ didazun ezkero. Arr May 177. Gaixtaginetarik bat ez zen menturatu haren hunkitzera. Elsb Fram 

86. Xinhaurria hormarat / aldiz menturatzen, / gaixoak ez zakien / irriskua zer zen. Etcham 114. Paul Raymond 

jakintsuna ez da menturatu holako xehetasunetarat, bainan bertze batzu eman dauzku. Zerb Azk 6 (v. tbn. IxtS 

53). Etzen menturatzen bakar-bakarrik kaperarat jausterat. JEtchep 108. Nor menturako zaio lehen harriaren 

botatzerat? Ardoy SFran 300. Deliberatu zuten agerian egin etzitakena [...] "alegian" menturatuko zutela. Ib. 

249. 

v. tbn. CatLav 267 (V 134). Lg II 222. Mih 66. AR 252. Monho 72. Dv LEd 52. ETZ 284 (Luzaide, 1869). Prop 

1876-77, 63. Zby RIEV 1908, 766. ChantP 340. Jnn SBi 141. Prop 1906, 24. Ox 179. Barb Leg 22. Lf ELit 108. 

Mde HaurB 88. Munita 76. Xa Odol 203. Benturatu: Gy 111. 

- MENTURATZEKE. Sin atreverse. � Neskatoaren aurpegiari begiratzera menturatzeke. Mde HaurB 92. 

menturazale, benturazale (S ap. Lrq). � Aventurero. � Zaldun bentura-zalea zera da, ez bat eta ez bi, 

ebaindua naiz enperadore izaten dana. Berron Kijote 174. Bentura-zaleen bizilegea baiño zaillagorik ez bait-da 

beste bat munduan. Ib. 228. Menturazaleen sasoia amaitu den. BAtx Etiopia (ed. 1983), 60. 

mentutxe. "(AN-gip), variedad de castañas" A. 

mentza (Lar). � "Sutileza, sutilidad, mentzia [sic], meartza" Lar. � Mentzaren doaia, au da, nondik nai igaro al 

izateko doaia. Arr CDoc 47 (ap. EG 1958, 390). 

mentzagi. v. berantzagi. 

mentze, mendutze. � Educación, perfección. � Uste degu beronekin guztiyok juango gerala egizko 

berbizkunderuntz edo itz argiyagoetan, gure adimenaren mendutze alderuntz. EEs 1916, 234. 

mentzio (Urt), mentzione (Urt). � (Con egin). Hacer mención, mencionar. "Commemoratio, [...] aiphamena, 

mentzioa, mentzionea" Urt V 416. � Zergatik bada menzione egiten da bizitze eternalaz solament eta ez 


mende. 

340


ifernuaz? Lç Ins C 8v. Zeren ezpaita hemen menzionerik egiten gure redenpzionearen substanzia propriaz 

baizen. Ib. C 4r. v. tbn. Tt Onsa 125. Haiez mentzione egiten dizigü, haien othoitzeko Jinkuaren aitzinian. 

UskLiB 29s. 

mentzionatu. � Badakizu, Iauna, zure izen sainduaren aithorrean hil dela, [...] eta zuk ordenatu derakuzun 

legeaz menzionatu dela. (Interpr?). Harb 244. 

mentzitu. � Mencionar, nombrar. � Lexanzüko kantiniersa, ene ustez, egün mentzitzen dütügün güzien lilia. 

Eskual 17-1-1913, 4. 

mentzutu. v. bentzutu. 

menu. � Menu. � Eztiozu buruan sartuko "menu" oietako itz arroak eztirela deus ere. Vill Jaink 130. 

menudenzia. � Menudencia, detalle. � Ez daduka jente komunak [...] onenbeste menudenziarekin misterio au 

ikastera eta jakitera obligaziorik. OA 32. 

menus(a). v. menos. 

menuser. v. benuzer. 

menux (L, BN, S), mekux (S-saug). Ref.: A; Lh (menux, mekux); Lrq /me)nüs# [oxítona]/. � "Casquivano" A. "1.º 

écervelé, braque; 2.º nigaud" Lh. "Simplet, bête" Ib. � Oroek dakigünaz, biarnesek büria gogor... eta berheziki 

ezkünt-errabiak, beren sorgoaz dien menüx aidia borthiztenago. GH 1931, 469. Hau diagü, Gaixtakin, / emazte 

dena menüxa. Casve SGrazi 46. 

menux. v. menos. 

menuxka (S-saug), menuxko (S-saug). � "Un peu nigaud" Lh. 

menuzergo. v. benuzergo. 

menzagi. v. berantzagi. 

menzai (G-nav), mensai (A Apend). � "Serenata de tamborileros" A Apend. "Jira de tamborileros que anuncian 

al anochecher la fiesta del siguiente día" (G-nav). 

menzaki. v. berantzagi. 

menzu (Lar), mentzu (H, que cita a Lar). � "Mando, poder, imperio" Lar. 

meño. � (Más)... que. v. baino. � Xoko kontan dago Otxagabi [...] 750 metro itxasua meño gorago. Garral EEs 

1921, 106. 

meobi. "(V, G), mine, excavation pratiqué pour l'extraction d'un minerai" H. 

meortarri. "Talco" Lar. 

meoskari (Lar � H (meois-)). � "Silbador" Lar. 

meoskatu (Lar � H (meois-)). � "Silbar" Lar. 

meoxka (Lar � H (meois-)). � "Silbo" Lar. 

meoxkai (Lar � H (meos-)). � "Silbato" Lar. 


mende. 

341


mepondar. � "Feudal" Lar. � Ziralako bada, mondragoitarrak orduko jaun mepondar edo feudalen etsai. AB 

EE 1896b, 22. 

meponde (Lar, Añ, H). � "Feudo" Lar. 

mera (L-côte, BN-ciz-arb-ad-baig-lab, S), maira. Ref.: EAEL 39; Gte Erd 13. � Alcalde. v. alkate, auzapez. � 

Yaun meraren edo alkaldiaren partetik (Orzaiz, 1792). RIEV 1934, 688. Errepüblikak eman ziküzün meratako 

jin berri bat mürdürükari handi. SGrat 18s. Jaun mera edo auzapezak beharko dutela sinatu. HU Zez 124. 

Herriko mera egin zuten. Barb Sup 41. Mera batek badauka / obligazione. Xa EzinB 109. En DFrec hay 26 ejs., 

8 de ellos septentrionales, de mera. v. tbn. Elsb Fram 92. JE Bur 183. Ox 189. Lf Murtuts 5. Mattin 80. Larz 

Senper 104. Casve SGrazi 48. Herr 23-4-1998, 1. Maira: AstLas 36. Revol 150. � Ützi zeron, juan ahal zeno, 

lehen urratsa kantaderian eta merako lanetan. Const 41. 

merago. � Alcaldía, cargo de alcalde. � Etxeko jaun handi batek ikhusiko dü hor bidexkanda aisa bat orai 

berian meraguala heltzeko. Pette Chibero GH 1930, 163. Erakutsiko diotet hor zonbaiti zer den mera bat herrian 

eta zer den meragoko karguaren betetzea... Larz GH 1955, 30. 

meralla. v. medaila. 

merda (BN ap. A; SP, Dv y H, que citan a O), merde (Dv). � "Mirigosa, nourri trop délicatement, douillet, en 

Basse Navarre l'on dit merda" O-SP 230. "Melindroso, alimentado demasiado delicadamente" A. Duvoisin dice 

que la palabra no se ha perdido, pues la emplea Goyhetche en sus fábulas; pero, salvo error, no hay tal en 

Goyhetche: quizá se trate de mendrea. � Haur merda, gurentu denean alfer da. "Nourri trop délicatement". O 

Pr 220. 

merda. v. 2 merla. 

merdatu. "Gâter (les enfants)" Lh. 

merdatu. v. merlatu. 

merde. v. merda. 

merdekatu. "(BN-lab), aplastarse, se dice de frutas. Adanak merdekatu dira zare hortan, las ciruelas se han 

aplastado en ese cesto" A. 

merejitu. v. merezitu. 

mereka. � (Empleado como eco de phereka; v. ferekatu). � Bainan, / mainan, / phereka, / mereka, / hain 

arthoski goxatua, / zen bezala, mainatua, / mandoak bere burua / zaukan, / [...] sobera / gora! Ox 96. 

merekaitz. v. medrakaitz. 

merellu. v. 1 milu. 

merenda. v. merienda. 

merendatu. v. meriendatu. 

merendoi. � Merendona, merendola. � Ganeko eguna igaro dozu karta jokoan, boletan, pelotan, eizan, 

merendoietan. Añ MisE 243. 

1 merendu (G-nav, AN-5vill-ulz), berendu (AN-larr-5vill-ulz-erro, L-sar, B, Ae), bendu (G-nav). Ref.: Ond 

Bac 390; Iz Als (bendu), Ulz; Echaide Nav 167. � Merienda. v. merienda. � Obéki errespondatzen 

zutenendáko guardatzenzué bere almórzua ta meréndua. LE JMSB 326. --Liburu zarrean egon deizke konseju 


mende. 

342


onak. --Zartari zarrean ere bai berendu onak (AN). Inza EsZarr 167. Jainkok arrasalde on, berendu prepatu al 

tzute o? PPer Trapuan pupua (Donostia, 2001), 212. 

2 merendu, berendu. � Merendar. � Eseri dira lagun koadrila iturri ondoan berentzera. PPer Trapuan pupua 

(Donostia, 2001), 169. 

merenge. �1. Merengue. � Batitzen dira arrautza zuringoak merengearentzat bezela. Cocinan 52. --Kargatua 

ekarriko dute? --Bai, merengiakin. --Zertako? --Arpegira tiratzeko. Iraola 106s. v. tbn. Anab Poli 77. �2. 

"Insustancial, apocado. Konde zarran semia, ate-krixketia paiñeluakin eldu iñok kontatoik euki ezteixen da, 

olako merenge bat zuan" Elexp Berg. 

meretxin, -tzin. v. medizina. 

merexi. v. merezi. 

merezdun. v. merezidun. 

merezi (H), merexi (L-ain, B, BN, R ap. A; H). � Tr. Para la distribución de variantes v. merezi izan. �1. 

(Sust.). Merecido. "Nagiek eta langilek bere saria ukhan dute bere mereziaren arabera" H. "Ebastale batek 

zankoa austan dionean erraitan da: karek bere merexia ekun dik (R), [...] aquél ha tenido su merecido" A. � 

Emanen dioela bere obren arauaz bere merezia. Mat 63. Huna non duzuen bada ere orai zeuen merezia, zeuen 

ordain pagua. Ax 439s (V 286). Ah, nere etsairik mortalena! Nik emango dizut zure merezia. Cb Eg II 59. O 

denboraren ergaia, merezi edo desmereziaren akaballa! Ib. 97 (Dv LEd 174 merezien edo desmerezien). 

Mündian ükhen dezan / bere merexia. Xarlem 1365. Zeru-lurrak haren kontra harmatu behar litezke, ifernuak 

iretsi behar luke: horra haren merezia. Dh 206. [Agertu zitzaien Jaungoikoa] egin zuten pekatuaren merezia 

emateko. Goñi 95. Lau egün Barkoxen janak / dütinak igaraiten / entzün gabe merexiak / segür ezta phartitzen. 

In Mde Pr 187. Baiñan artuko duk oraindik ire merezia. Etxde JJ 145n. Merezia artu diat. NEtx LBB 187. 

�2. (Lar). (Adj.). Merecido. � Arren barkha diozotzu hutsen pena goitiak, / sarri eman dietzatzun kantiko 

mereziak. EZ Man II 95. Ematen zitzaitzun / ohore merezia. EZ Noel 92. Berok irurak dute / onra mereziya. PE 

112. Itzul lanetan irabazi duen entzute merezia. MIH 354. 

�3. (SP), merexi (S ap. Lrq; VocBN, Gèze). (Sust.). Mérito. "Bere merezirik eztio eskaini, il ne lui a rien 

présenté dégât à son mérite" SP. v. merezimendu. � Sentenzia hunen fiña da gauza xoil bidea, / merezien 

eredura saria ematea. EZ Man I 61 (v. tbn. 83). Egin gaitzatzu, othoi, zeure / merezietan partale. EZ Noel 171. 

Badakhusat klarki / zuk egin liburuan / merezi hainitzak / ditutzula zeruan. Hm in Harb e) 3v. Ezi aspaldi du 

haren / merezi handiaren / ezagutza dudala / et'en'eskasgoaren. O Po 39. Zenbatenaz agudotzenago baitzare 

pairatzera [...] merezi geiago duzu. SP Imit III 19, 2 (Ch merezimendu). Nola batbederaren mereziak zure baitan 

neurtuak eta ordenatuak baitira. Ib. 22, 3 (Mst mereximentü). [Nahi nuke ene debota, dela gizon dela emakume] 

aphareillatua lizen graziaz, ederkitasunaz eta mereziez. SP Phil 334 (He 336 merezimenduz). Kreatüra dohatsü 

bat, merexi hanitz diana, graziaz eta berthütez bethia. Bp I 122 (v. tbn. II 89). Zoin egotziren baitütü sü 

bethierekoala, gaztigatzeko bere merexien arau. Ib. 36. Misterio hek ezin konprenituzkoak dituk, aithortzen diat, 

fedeak ordean gal lezakek bere merezia; gizonak bere adimenduaz hek [...] explika ahal baletza, dohatsu ikusi 

gabe sinhetsi izan dutenak. Mih 38. O ene Jainkoa! ene mereziei begiratzen badiozute, ez duket esparantzarik 

plazatua izateko Erresuma hartan. Brtc 29. Yuyearen yustizia / eta hunen merezia. "La candeur du juge, ainsi 

que son mérite". Gy 319. Gazte bizitza lasaiko batzuek gizatxarkeri pisuenetakoak egiten ziozkaten, zerekin 

merezi asko eta zer eraman ez gutxi alegia ematen ziotela. 'Dándole harto en que merecer y ejercitar la 

paciencia'. Aran SIgn 50s. Eta zure duintasunak merezi duan mereziaren mereziak. "Y os hacen merecedora del 

merecimiento que merece la vuestra grandeza". Berron Kijote 32. Ni baino duinago direnek ikusi [...] dituzte [...] 

lan bikain honen alde onak eta mereziak. MEIG II 83. v. tbn. Harb 98. Merexi: FPrS 17. 

- MEREZIAN. (Con part.). En vez de. � Aita familiazkoak emaiten badu [...] bianda defendiaturik iatera bere 

[...] zerbutzarier [...], bekhatu mortal egiten du, zeren partizipant rendatzen baita haien bekhatian, harzatz 

hurak korrijitu merexian. Tt Arima 74. --Nork hausten dü manü haur? --Bestez langiten ari denak, merexian 

Jinkoa hetan onsa zerbütxatü. Bp I 110. Jinko salbazale huna, zoiñek hanbat maite ükhen benai [...], merexian 

nik ere ene aldian maite ükhen, ofensatu ükhen dit. Othoitze eta cantica espiritualak Zubero herrico (1734), 20. 

- MEREZIETARA. Por los méritos de. � Iongoiko iauna, egiguzu [...] osasunaz gozatzeko faborea. [...] Iesus 

Kristo gure iaun eta zure seme, zurekin eta spiritu sainduarekin, bethi bizi eta agintzen duenaren merezietara. 

Halabiz. EZ Eliç 392 (Duvoisin traduce "par les mérites de Notre Seigneur Jésus-Christ"; v. tbn. en contexto 

similar 204, 213 y 270). 

- MEREZI-EZ. Inmerecido. � Uste ez'eneko amesa / iñolaz merezi-eza! / Betorkit, o bai, ordu onean, / zure 

gozo ta babesa. SMitx Aranz 132. 


mende. 

343


- MEREZI IZAN. v. merezi izan. 

- MEREZI ONEZ (SP, Dv, A). Merecidamente. � Merezi onez arintasunez akusa ahal neinde, baldin [...] 

zerbait exkusa bereren eman ezpaneza. Lç Dedic * 5r. Merezi onez zaituzte / aingeruek laudatzen. EZ Noel 140 

(v. tbn. Man I 2). Baldin bihurtu banio / gaizkiari gaizkia [...] merezi onez ostika / nentzatela lurrean, / fiñean 

merezi onez / errabill herrautsean. EZ Eliç 306s. Merezi onez hala gertatzen zaie. SP Imit III 12, 3. Zein merezi 

onez kanta ahal dezakete halako arima doatsuek: [...]. SP Phil 294 (He 295 merezi onez). Zerok ikus, orain, 

merezi onez irabazi zuen ala ez. MEIG III 78. Hain merezi onez ohorezko euskaltzain izendatua izan zen 

euskalari honengan. MEIG VIII 79. 

- MEREZI ONEZKO. Meritorio. � Amudio geiago ekharri diote bertute merezi onezko hari [...] bertze guziei 

baino. SP Phil 198 (He 200 bertute preziatu hori). 

- MEREZIZ. a) Merecidamente. v. MEREZI ONEZ. � Maledikzione guziak gure gainera eror balitez ere, [...] 

aithortzen diagu zuzen onez eta mereziz gintukeela. Lç Ins A 6r. Mereziz dagoka ezin estima diten ohorea. Hm 

210. Mereziz zigorra ukaiteko. "Iuste poenas luerem". Or Aitork 157. b) + MEREXIEZ. Por los méritos de. v. 

MEREZIETARA. � Sekulako heriotzetik libro izateko, Iesus Kristo gure Iaun eta zure Seme, zurekin eta Spiritu 

Sainduarekin [...] bizi eta agintzen duen beraren mereziz eta bitartekoz. Halabiz. EZ Eliç 295. Jesüs-Krist gure 

Jaunaren merexiez bizi eta hil nadin Jinkoaren grazian. Bp I 130. 

- MEREZIZKO. a) Meritorio. � Botu prometatua egin ahal dezakeiela ez konplitzea bekhatu mortal da, baldin 

botua gauza merezizkoagatik egina bada. Harb 162s. O Iainkoaren elizako Apez eta Ipizpiku merezizkoa [...] 

othoitz egiozu Iainkoari guregatik. SP Phil b 2v. b) Digno. � [San Bernardoren ama] halako semearen 

merezizko ama baitzen. SP Phil 401 (He 403 halako seme baten izatea ere merezi zuenak). 

mereziarazi, merexi erazi. � Hacer merecedor de. � Hura da bekhatu bat [...] merezi arazten baitaroku 

sekulako ifernua. CatLav 163 (V 83). Bake hark merezi-arazi zion Salomoni baketiarraren deithura. Lg I 329. 

Sari eta golardo hautetsiago baten mereziarazteko. Mih 98. Onhesten dut herioa, hiltzea merezi arazi dautedan 

bekhatuentzat. JesBih 455. Jainkoak igortzen dauzku eritasunak, gure bekhatuen gaztigatzeko, guri merezi 

arazteko pazientziaren bidez, gu munduaz desgusta arazteko. (Interpr?). Jaur 130 (v. tbn. 363). [Bekhatü 

murtalak] ifernia merexi eraziten beiteikü. CatS 54. v. tbn. Ch I 11, 4. Brtc 166. 

merezibide. � Medio de merecer (?). � [Jaunak Barbarrojaren] katibutasuneko perilletik gorde bazuen ere, 

merezibidea eman zion Genovan leorreratu baño leen [...] estura-larrian ipiñi zituen ekaitz beltz baten bidez. 

'Permitió que antes de aportar a Génova se viese envuelto en'. Aran SIgn 87. 

merezidun, merezdun (L? ap. A; Dv), merexidun, merexdun. � Merecedor, digno. v. merezient. � Ainadin 

merezidun gertha. SP Imit III 56, 4 (Ch gai errenda nazazu). Ezen bizitze hau [...] penagarri delarik, zure 

graziak egiten du merezidun. Ch III 18, 2 (SP merezimendu handitakoa da). Egiten du digno o merexidun infernuko tormentuez (B, s. XVIII). BOEans 800. Merezdun balinbada etxe hura, zuenganikako bakea haren 

gainera da jautsiren. Dv Mt 10, 13 (Or merezidun; He merezitzen badu, TB gai bada, SalabBN digno, IBe 

merezi badu, BiblE duin). Etxe ura mereziduna bada, zuen pakea etorriko da aren gañera. Ir YKBiz 196. Gure 

doluminak nahi ditugu [...] hel-arazi familia merezidun horri. Herr 24-12-1959, 2. Aita merexdunena. Herr 9-6- 

1960, 1. 

merezidundu, merezdundu (Dv). � "Merezduntze, acquérir du mérite" Dv. 

merezient (SP). � Merecedor, digno. v. merezidun. � Merezient eta digne garatekeien bezala zuen konpañiara 

heltzeko. Mat 306. Orduan etzara iaten duzun ogiaren ere merezient. Ax 567 (V 363). Estimatzen baitira 

sekulako biziaz gozatzeko gai eta merezient. SP Imit III 55, 4 (Ch merezitzen dute bizitze eternala). [Jesus] gloria 

handiago baten merezient idukia izan da Moises baiño. He He 3, 3 (Dv merezdun). 

merezientasun. Figura en SP, sin trad. 

mereziera. � Mérito. v. merezimendu. � Santu onen mereziera ta santutasuna agertu ta sinistarazi zituen gure 

Jaunak. Aran SIgn 83. Ainbeste barau, damukizun, birtute ta merezierarekin aberastua zegoan ezkero, santua 

zala iñolaz ere. Ib. 24. Ispiritu jakintsuenetako oien merezierak. San Miguel Goiangueru Excelsis-coaren 

bederatzi urrena (Tolosa 1891), 25. 

merezietsi. � Hacer merecedor de. � Maiz ikhusten dugu nola gure predikari batzuek ekhartzen tuzten bere 

predikuetan Axularren obratikako parte batzuek [...] ordea eztiote mereziesten erraitea: hau Axular famatuak 

dio. ES 147. 


mende. 

344


merezigabe (SP), merexigabe. �1. Indigno. � O zein merezigabea naizen! SP Phil 41 (He 41 zein handia den 

[...] ene indignitatea). Nik Arsio, Laburdiko iphizpiku merezigabeak eta humilak [...]. "Indignus et humilis". ES 

160. Hañ praube eta merexi gabe bat har dezazün zure zerbütxaritako [üdüri zitazü gauza miragarri bat]. Mst III 

10, 2 (SP merezigabe; Ip esteiari eta ezdeus bat). �2. Indignidad. "Ene merezigabea, mon indignité" SP. � Iar 

zaite Iainkoaren presenzian, ezagutezazu zure merezigabea. SP Phil 138 (He 141 merezi-gabea eta 

indignotasuna). 

- MEREZIGABEKO (SP). Indigno. � Kreatura ezdeus eta merezigabeko bat naizelarik. SP Phil 73 (He 75 

kreatura indigne). 

merezigabetasun. Figura en SP, sin trad. 

merezigarri (Añ). �1. Meritorio. � Azaldu zedin are geiago zeiñ merezigarriak diran predikatzallien oñ 

arrastuak. Bv AsL 98. �2. Merecedor. � [Grazia santuegingilleak] gure egite onak egiten dituz irabazigarri edo 

merezigarri bizitza betikorako. Itz Azald 127 (v. tbn. 153). �3. Cualidad de ser merecedor. � Ba ote zan 

beretzat borroka baten merezigarri aundiago zunik Gaxuxa baiño? Etxde JJ 36. 

merezi izan (V, G, AN, L, BN, S; SP, Urt V 431, Lar, Añ, Dv, H (s.v. merezitu)), merexi izan (L-ain, B, BN, R, 

S; VocBN, Gèze, VocB). Ref.: A (merezi i., merexi, merezi ukan); Lh; Lrq (merexi-ükhen); Iz Als (tainbeste), Ulz 

(merexi), ArOñ (meresi); Elexp Berg; Gte Erd 220. �1. Merecer. (Cuando lleva como complemento un verbo, se 

trata en la mayoría de los casos de un sust. vbal. -t(z)ea o, menos frec., de un subjuntivo; hay además el 

participio o radical en algunos autores antiguos; hay tbn., salvo errata, un ej. de sust. vbal. -t(z)en en Pouvreau 

(Imit I 19, 7 eztugula oraino merezi loria handi haren ardietsten)). v. merezitu, meritatu. � Tr. De uso gral. en 

de todas las épocas y dialectos. Merezi es la forma gral.; hay merexi en Axular, en textos suletinos, alto-navarros 

y en el catecismo de Laneufville (118). En DFrec hay 113 ejs. (7 septentrionales) de merezi y 5, sept., de merexi. 

� Pot bat, othoi, egidazu [...], nik zugatik dudan penek hura merexi dute. E 169 (v. tbn. 51). Hil merezi du. Lç 

Mt 26, 66 (He, BiblE heriotz(e)a merezi, Echn eriotzea merexi, Dv, Leon hiltzea merezi). Zehatu izateko merezi 

dukeen gauzak egin [dituen zerbitzaria]. Lç Lc 12, 48. [Dela obra bat] ongi eskiribatua eta merexi duena 

ibil dadin [...] guztien eskuetan. Ax in Mat XVII. Berzela duk mereziren itsasoan sartzean / lehen baño gehiago 

nekha adin bertzean. EZ Man II 160. Merezia da aitzineko fabore ttipiez konturik egiten eztuenari, eztakitzan 

eman handiak. Ax 103 (V 69). Gezurtiak zer du merezi? Egia erraitean ez sinhetsi. O Pr 191. Berzek baño 

geiago / bizi merezi zuenak (1666). TAV 3.1.28. Bekhatu bat egiñ ondoan, / ifernua dut merezi. Gç 216. 

Etzialakoz Iesüs-Krist bezala hil merexi. Bp II 122 (I 88 erre merexi, pero II 45 parte ükheitia merexi). Hunen 

erranak merezi du urrezko letrez iskiribatzea. ES 171. Onelako ditxarik nik nerez ez det merezi. Cb Eg II 81. 

Gure Jinkuek badakie / gük zer dügün merexi. Xarlem 1116. Ez dau zeruko betiko sarijak merezi, iragotia 

edozein atsakaba? Mg CO 283. Jainkoarentzat bizi eztenak, eztu merezi bizitzea. Dh 206. [Jaungoikuak] merezi 

baño [...] neke geijago bialduten deustaz. Astar II 35. Orrenbeste meritu / eztozu merezi. EusJok II 84. Kaztigu 

hau, dio, legez dut merezi. Gy 107. Erre nadila, ez badu horrek erretzea merezi! Laph 90. Gazte onek egingo 

ditu gauza aundiak: mereziko ditu onra ugariak. Bv AsL 28. Ez dugu merezi, hala da, entzunak izaitea. Arb 

Igand 194. Ez lukete nehork hitzik ihardestea ere merezi. HU Zez 107. Jauna, ez dut merezi ene baithan sar 

zaiten. CatJauf 19. Nekeak ez al du merezi atsedena? Mok 10. Oraingo mutil txurrak / zer duten merexi: / urean 

beratuta / lexiban egosi (AN). Canc. pop. in A EY IV 70 (tbn. en las versión de Oyarzun recogida en AEF (1930, 

43) y la de Cegama de Iz ArOñ 191). Lege orretxen urratzalleak / urkatzea du merezi. Etxde JJ 176. Holako [...] 

pilotariak merezi izanen zuen gutartean omen handiago baten uztea. Zerb Azk 115. Merezitako zigorra. Bilbao 

IpuiB 258. Guraso izenik zuk / ez dezu merezi. Basarri 180. Gaztaiñiak merezi dabela urregorrizko atxurrakin 

jorraketia. And AUzta 58. Ongi merexia zuten denak ere afari eder ura. Izeta DirG 49. Martiñek etzaitu merezi. 

NEtx LBB 23. Ondo merezitta izango zenduke illgo baziñuez. Etxba Ibilt 481. Idatziz ipintea merezi dabe berak 

esaten ebazan gertaerak. Alzola Atalak 101. Ez nuen hanbat merexi, bainan urrikaldu zen ordea. Xa Odol 328 

(v. tbn. EzinB 58). Saiatu diren guztiek zorion beroak merezi dituzte. MIH 353. Kontatzea merezi du liburu 

horren kondairak. MEIG VII 61. 

v. tbn. Zuzaeta 66. Ip Hil 255. AstLas 73. CatB 65. Bordel 140 (118 merexi). Legaz 6. CatUlz 5. Mattin 27 (70 

merexi). Merexi i.: Ber Doc 126r. Tt Onsa 13. El 7 (). Mst III 47, 3. AstLas 30. ETZ 83 (Muruzabal, 1751) 

(). Egiat 199. Mercy 3. LE Prog 102. LE Ong 18 (). UskLiB 99. Echn Mt 10, 13. Etch 458. Arch Fab 

207. CatS 108. CatR 9. CatAe 8. CatSal 9. UNLilia 20. Balad 185. Izeta DirG 84. 

� Zergaitik merezi deuskuzan / [...] gugandik gaur artu dagizan / gloriak Nobia [Salzedo] jaunak. AB AmaE 

147. � --Ba eta zu Jainkoak punitu!... Zuk Iruñan muntra galdu! ... Merexi! Merexi! JE Ber 103. 

� (Uso impersonal; en algunos de los ejs. podría quizás suponerse un sujeto no explícito; el único ej. de sust. 

vbal. en caso ergativo, quizás forzado por la rima, corresponde a Basarri). Merecer la pena. "Liburu ori 

irakurtzea merezi du (V-arr, G-azp), [...] merezi du hori egitea (V-arr, G-azp, B, BN-ciz)" Gte Erd 220. "Merezi 


mende. 

345


du liburu ori leitzek (AN-gip), ori egitiek merezi dau (V-gip, G-goi)" Ib. 220. � Haren ohoria nolakoa den 

hemen agerraraztia / iduritzen zaut merezi duela orotara zabaltzia. AstLas 65. Uste izan baitzuen merezi zuela 

harentzat galdegitea Aita Sainduaganik aprobazionea. JesBih 389. Oien artean [...] emen aitatzea merezi duena 

Sabako erregiña izan zan. Lard 213s. Geren animaz oroi gaitezen, / ez du galtzerik merezi. Xe 343. Eztu merexi 

ixar bakotxaren izenik. Mdg 131. Orain artian ori / ez dator itxusi, / kanpeonatua du, / laister irabazi; / ori 

abonatzia / ez al du merezi? EusJok II 162. Bein izanik ere, etzun merezi Zuk argi egitea. Or Aitork 380. Itz 

gozoz [...] ezer iritxi ote-zitekean? Merezi zuan ikustea. NEtx Antz 142. Kala eblitzekoz eztu merezi gari eritea. 

ZMoso 54. Ez gaitzala gu artaño poztu / inbentu asko sortzeak, / merezi baitu zer ondorenak, / datozkigun 

pentsatzeak. Basarri 131. Merezi zuen, beraz, Bergiliren lan osoa euskeratzea. Ibiñ Virgil 22. Iltzaillea nor dan 

ez dedilla iñundik agertu al izan [...]. Bestela, eztu ortan sartzerik merezi. NEtx LBB 110. Euskera au da gure 

izkuntza, / ikasi gendun gazterik, / ez du merezi zabarkerian / orain galtzera uzterik. Uzt Sas 291. Merezi luke 

ikerlana puntu horietan ere [...] sakontzea. MEIG V 107. 

�2. Hacer merecedor de. � Eztela egiazko fediaren ageriz pratikatzez bezik Elizako entrada [...] eta finian 

Zerüko gloria guri merexi ahal dezakeünik. CatLan 127. Gurutzean garaittu dittu Jesukristok gure etsaiak; antxe 

merexi dizkigu Jesukristok zeruko doaiak eta graziak. Inza Azalp 15. � Ongi egiñek gaizki merezi du askorekin 

(AN-larr). Inza NaEsZarr 77. 

mereziki (AN, L, BN, S ap. A; Dv). � Merecidamente. 

merezikizun. �1. "Meritorio" Añ. � Ta egiten dau izan ditezala merezikizun ta balio andikoak gure egitekorik 

txikienak. Añ LoraS 69. �2. Mérito. � Ispiritu altxatueneko oien merezikizunak. San Miguel Goiangueru 

Excelsis-coaren bederatzi urrena (Tolosa 1891), 24. 

merezile (Lar � H). � "Meritorio", "merecedor" Lar. � Pekatu mortalian dauden aietatik egiñdako obra onak 

ez dire merezilliak (1863). BOEans 654. 

merezima. "(R), lavativa" A. Cf. medizina. 

merezimendu (AN, L, B, BN; SP, Urt IV 235, Lar, Dv, H), merezimentu (V, Sal, S, R; Lcc), mereximendu (Ht 

VocGr 385, Lecl, Arch VocGr, VocBN, H, VocB), mereximentu (S; Gèze, Foix ap. Lh), merezimintu. Ref.: A 

(merezimendu); Lh y Lrq (mereximentü); Elexp Berg (merezimentu); Izeta BHizt2. � Merecimiento, mérito. 

"Mereximentien eretxikitia, appliquer les mérites" Lh. AxN explica buruperik (545) por merezimenturik. � Tr. 

De uso gral. en autores de todas las épocas y dialectos ya desde Leiçarraga; apenas se encuentran ejs. 

meridionales de la segunda mitad del s. XX. Merezimendu es la forma propia de la tradición labortana y bajonavarra 

(tbn. en algunos autores meridionales) y merezimentu de la occidental. En textos suletinos hay 

mereximentü (alternando con el menos frec. merezimentü en Inchauspe); en textos navarros mereximentu, 

merezimentu y merezimendu. Hay además mereximendu en textos mixanos, en Materre (tbn. merezimendu) y 

Etchepare de Jatsu; merezimientu en VJ (11 y 16), y merezimintu en Uriarte (BulaAl 23, junto a merezimentu 

(14)). En DFrec hay 18 ejs. de merezimendu. 

� Gure othoitzak [...] enzunen dituála ez gure dignitatea eta merezimendua konsideratuz, baina [...]. Lç Ins A 

5r. Dama galantak, ni ez nax digno, / ez dot merezimenturik . Lazarraga 1175v. Zure semearen 

pasioneko mereximenduez ongi probetxatzeko garazia. Mat 222 (149 merezimendu). Nahi ditu Iainkoak zure 

obrak eta merezimenduak [...] egiazkoak direnz frogatu. Ax 305s (V 203). Manera eta bide hartaz 

merezimendurekin hurbil ahal zaitezken Iainkoari Sakrifizio egitera. SP Imit IV 7, 3 (Ch egiñen zare gai). 

Eskualduna letretako eginbidetan ere eztela, harmetan baino merezimendu gutiagokoa. ES 119. Akzione haiñitz 

merezimendu handitakoek eta hobeagoek. He Gudu 72. Nik ezagützen zitit bat bederaren mereximentiak. Mst III 

58, 3. Zer merezimendu dukezue maite zaituztenak maitatzeaz? Lg II 147. Gizonaren loria egiazkoa, 

merezimendu bakharra, datza Jinkoaren beldurrean. Mih 27. --Noren mereximendüz erremetitiak dira bekatiak? 

--Jesü-Kristoren mereximendiez. CatLan 57 (tbn., salvo errata, 108 merximendü). Nik mereximéntu / zuréak 

kontátu / naitut supliméntu / nereén. LE Kop 135. Bertute, merezimendu, / dituzkegun apurrak / Jaunak emaiten 

dauzkigu. Monho 106. Merezimentu andiko gauzia. JJMg BasEsc 183. Ez bakarrik etzan jausiko tentazinoian, 

baña irabaziko zituzan merezimentu andijak. Astar II 265. Obedientzia, merezimenduz, bertze zure sakrifizio 

guziez goragokoa da. MarIl 30. Enezazüla trata ene mereximentien arau. UskLiB 101. Jakintsun bixtadunak 

baino merezimendu gehiago duela itsuak. HU Aurp 189. Etimologias bascongadas bere eskutikakoak baditu. Ez 

da erreiz jakitea zer merezimendutako diren. Lander RIEV 1907, 433. Jesukristoren merezimenduaz barkatzen 

dittu Eleizak pekatuak. Inza Azalp 109. Zilkorainoko bizar baten ibiltzea bera ez ote da merezimendu bat? Zerb 

Azk 45. Denak ados ziren erraiteko mereximendu handiak bazituela. JEtchep 52. Merezimendu arau badoazke 

herritarrak nor goiti, nor beheiti. Lf in Zait Plat XVII. Mila esker zuk uste duzun baino merezimendu 

gutxiagorekin [...] aitortzen didazun izenagatik. MIH 216. Ohiturazko [...] omen da honelako okasio larrietan 


mende. 

346


sartzen denaren merezimenduak banan-banan aipatzea. MEIG IV 109. 

v. tbn. EZ Man II 171. Harb 60. Arg DevB 227. Gç 118. Ch I 25, 3. Ub 191. Brtc 102. Añ EL 1 233 (EL 2 245 y 

CatAN 72 -mentu). Dh 72. Astar II 50. JesBih 454. CatLuz 41. Jaur 132. Gy 288. Dv LEd 145. Legaz 66. Elzb 

PAd 46. Arb Igand 92. Jnn SBi 95. CatJauf 60. Mde Pr 351. Ardoy SFran 347. Merezimentu: Cap 68. OA 44. 

Urqz 27. Arz 54. Iraz 59. Cb Eg II 78. Zuzaeta 51. msOñ 9r. Mg CC 127. Gco I 450. AA III 361. fB Ic I 35. 

CatB 70. CatLlo 92. CatBus 54. Arr May 126. Bv AsL 84. Ip Hil 197 (256 -ximentu; salvo errata 74 

merezementia). AB EE 1896b, 17. Itz Azald 62. CatUlz 54. Mereximentu: Ber Doc 104r. El 89 . Egiat 

276. Mercy 4. AstLas 10. Etch 566. LE Ong 58v . CatAria 455 . CatS 63. Mereximendu: AR 

31. Meresimentu: LE Matr2 80. 

- MEREZIMENDUZKO, MEREZIMENDUKO (Dv). Meritorio; provechoso. � Trabailuen eta 

merezimenduzko obren bidez. ES 107. Jainkoaren amudioz egiten diren gauzak merezimenduzkoak dire, xumeak 

[...] iduri arren. Ch I 15, 1 (SP probetxugarri). Ez dire obedienzia guziak merezimenduzkoak. Mih 74. Molde 

hortan egiten ditutzun lanez merezimenduzko tresorik handienak ardietsiko ditutzu. Brtc 12 (v. tbn. 

merezimenduzko tresor en JesBih 394, MarIl 118, Jaur 345). Zer nahasmenduen ariaz Jaunaren eguna izanen da 

[...] debruaren eguna [...] izan behar bidean zuretzat merezimenduzko eta santifizionezko egun bat. EgunO in 

Arb Igand 188. 

merezimendudun. "Commemorabilis, [...] miragárria, admirablea, merezimendu duna" Urt V 415. 

merezimendugabe. "Merezimendugabe ou merezimendugabeko, dépourvu de mérite" Dv. 

merezimendugai, merezimendugei. � Motivo de mérito.� Jainkoak igorri zioen gaitza haren aintzineko 

merezimendu gaitzat balia-araztea. Birjin 318. Merezimendugei handi bat zaio. Ib. 398. 

merezimendutsu (L ap. A; Dv), merezimentutsu. � "Méritant" Dv. "Persona de mucho mérito" A. AxN explica 

merezient (218), por merezimentutsu. � Trabaillua da zeinaren bidez gizona egiten baita merezimendutsu. ES 

184. Betri de Axular [...] Jaun Errotor zen, merezimendutsu hark eskuaraz moldaturikako liburua. 

"Meritissimo". Ib. 147. Asko euskalzale zahar merezimendutsu [...] aiphu dituzte. Lander RIEV 1911, 592. 

merezina. v. medizina. 

mereziro. "Merecidamente" Lar. 

merezitasun, merexitarzun. � Merecimiento. � Zeren obra on eginak bekatu mortalian daudenen ganik ez 

baidra merexitarzun eta ez ere satisfazitarzun. Hual in ASJU 1992, 514. 

merezitu (Lcc (-du), SP, Urt V 431, Añ (-du), Izt 66r, Dv, H), merexitu (BN-baig, S; Ht VocGr 385, Lecl, 

VocBN, H), merejitu. Ref.: Lh y Lrq (merexitu). � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur en autores de 

todas las épocas y dialectos. La forma mejor atestiguada es merezitu. Hay merexitu en autores suletinos, mixanos 

y alto-navarros, así como en Dechepare, Salaberry, Etchepare de Jatsu y Xalbador. Salvo errata hay tbn. merizitu 

en Duhalde, junto al frec. merezitu. En DFrec hay un ej. de merezitu y 2 de merexitu. �1. Merecer. (Cuando 

lleva como complemento un verbo, se trata en la mayoría de los casos de un sust. vbal. -t(z)ea o de un 

subjuntivo; part. en Dechepare). "Merecedora cosa, gauza merezietan debena" Lcc. v. merezi izan. � Orhit adi 

nola duian egin anhitz bekhatu, / heien kausaz merexitu anhitzetan hondatu. E 31s. Hark hartu ukhan baitu bere 

gain, guk merezitu genduen maledikzionea. Lç ABC B 8v. Nik merezidu ez badot bere, / ez nagizula anzitu. 

Lazarraga 1146v. Ene laztanak merezidu dau / oi asko abantajarik. Ib. 1183r. Ni ere nauzula / 

iustuki gastigatu / zergatik hala bainuen / neronek merezitu. EZ Eliç 226. Zu legez Kuruzeau merezidurik / 

Hespañan eztago zaldun bizirik. EgiaK 89. Behintzat merezitzeaz denaz bezanbatean, eztuela barkhamendurik 

merezi. Ax 99 (V 68). Nola merexitüren dügü ohore hori? Bp II 110. Khoroa galdegiten duzu merezitu baino 

lehen? ES 107. Zer merexitü düt ene bekhatientako [...] sü eternala baizik? Mst III 52, 2. Ez dugu merezitzen, 

hala da, entzunak izatea. Brtc 20 (tbn. en MarIl 48). Infernura botatzaka ainbeste bider mereziurik [sic]. CrIc 

157. Hortaz merezitzen duguna da, guganik urrun dadin. Dh 211 (48 merizitu). Itxasoko ondarreetara boteetia 

merezidu dau. fB Ic I 91. Artzaiteko bakotxak merezietan daben [...] kastigua. CatLlo 28. Phena guziek irabazia 

/ umen die merexitia. Arch Fab 235. Zeren etsiak merexitan badu xinen da xen bakia arengana. Hual Mt 10, 13 

(Samper merexitzen badu; BOEanm 1295 merexi balimadú). Santuen erroldean jarria izatea merezitu zuen. Arr 

May 151. Algarrekin goza dezen eternitatian merezitü dien saria. Ip Hil 207 (16 merexi-). Bainan sor-herriko 

jendearen eskerren merezitzeko behar da bertzerik. HU Aurp 173. Ene bekhatuez ifernua merezitu dut. CatJauf 

18. Ederki merezitua izango du. Iraola 72. Marmol-harria merezitua dutelarik. Lander RIEV 1911, 592. Ez ete 


mende. 

347


geunkan gero ondo mereziduta alako bazkaritxua? Bilbao IpuiB 108. Ez dakit merexitua dutan adixkidantza 

hori. Xa Odol 55. 

v. tbn. SP Imit II 12, 10. Gç 112. VJ 9. OA 40. Ch III 10, 2. He Gudu 94. Cb Eg II 136 (CatV 80 -zidu). Lg II 

110. Mih 98. Zuzaeta 67 (-zidu). Monho 118. AstLas 61 (31 merexi-). Mg CC 147. Gco I 401. TB Mt 26, 66. 

CatLuz 32. JesBih 462. Jaur 150. Gy 21. Dv LEd 203. Elzb PAd 36. Bordel 198. Elsb Fram 84. Balad 119 (116 

merexi-). Barb Sup 16. Tx B 176. SMitx Aranz 125. Mde HaurB 77. Zerb IxtS 74. Arti Ipuin 65. Etxba Ibilt 477. 

Merexitu: El 56 (). CatLan 113. AR 318s. Mercy 17. LE Mt 5 22 (). Xarlem 1364. UskLiB 

70. Etch 340. SalabBN Mt 26, 66. ASJU 1992, 469 (Ae ). CatS 55. Legaz 35. Const 18. JEtchep 14. 

Merezidu: Cap 8. Urqz 42. Arz 22. Acto 248. DurPl 113. Añ EL 1 178. fB Olg 12. AB AmaE 454. Kk Ab II 110. 

� (H), merexitu (H). (Uso sust.). Merecido. � Hark orori emanen dik bere merexituia. E 245. Zein gure 

merezituaren araura punitu. Lç ABC A 7v. Ezen egin ditugunén merezituak rezebitzen zitiagu. Lç Lc 23, 41 (He 

merezitu izan duguna, Dv gure egintzek merezitu saria). [Iesus Krist] inozent eta hogen gabe deklaratzen da 

iujearen ahoz, aditzera emaiteagatik ezen eztuela bere merezituakgatik sufritzen, baina gureakgatik. Lç Ins C 4r. 

Bakotxari bere mereziduba emoten deutsanian. fB Ic I 46. � (Uso sust.). Mérito. � Gure Iaunaren Aitak [...] 

iusto eta saindu gadutzala Iesus Krist bere Seme gure Iaunaren merezituaren eta satisfakzionearen berthutez. Lç 

Adv *** 3r. O nere Jainkoa! Nere merezitueri begiratzen baderauezu ez duket esparantzarik 

izaiteko erresuma hartan. Arb Igand 202. � (Part. en función de adj.). Digno. � [Jinkoak Birjina] adelatü diala 

[...] [Semiaren] egongia merexitü baten izateko. Bp II 90. 

�2. (Aux. trans. tripersonal). Hacer merecedor de. � Gurutzean ofrezitu zenean merexitu zizkigun ondasunak. 

Ber Trat 18v. Guri [...] eskapa erazitzeko salbazale adorabliak merexitü deikün gloria eternala. Mst 

XVII. Zuk diszipilu maitenari merezitu diozu Jesusen adiskidetasuna. Mih 22. [Bekatü mortala da] Jinkuaren 

adiskidetarzüna galaraazten eta ifernia merexiten dauküna. CatLan 111 (v. tbn. 8). Zenbat gostarik merezitu 

daukun Jainko-gizonak zeruko loria hura. Dh 173. Gure ahal guziak egin ditzagun berak merezitu daukun plaza 

ardiestekotzat. Jaur 186. [Semia gizun egin izan da] bethiereko bizitziaren guri merexitzeko. CatS 4. Jesus 

Jaunak merezitu darozkigun ezin erranezko atseginez eta zorionaz. Jnn SBi 142. Jasaiteko hainbertze bekhatuk 

merezitu darozkiguten gaztigu handiak Ib. Guretzat gizon egin eta / hil zarena, Jesus ona, / Zuk merezituz baizen 

ez da / salbatzen ahal gizona. Zby RIEV 1908, 207. 2. v. tbn. Ip Hil 215. CatJauf 60. Merexitü: UskLiB 85. 

merezituki. "D'une façon méritée" Dv. 

merezitzaile (-alle Lar), merezitzalla, merexizale (S ap. Lrq). � Merecedor, digno. � [Pekatu ilgarriak] egiten 

gaituz zorigatx betikoen duin eta merezitzalla. Itz Azald 136 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

merezizio, merexizio. � Mérito, merecimiento. v. merezimendu. � --Beras, merexizios beartu obra 

on goiek guziok ofrezitu? --Jangoikoaren honra eta glorietan eiten badira bai, jauna; berzala ez, jauna 

(Garralda, 1864). BOEae 117. 

mergatz (V, arc. ap. A). � "Desabrido" A. � Egia da latz ta garratz ta mergatz. "Aspera y agra y desabrida". 

RS 518. Eskar-ordez, ona bere itz mergatzak. BAizk Ipuin 19. Egia garratz eta mergatza dan arren, egia beti. 

Eguzk GizAuz 162. Bizitzako bidezka medar ta mergatzetan aurrerantz ekiteko. Erkiag Arran 196. Bakar-izketa 

gorian, zalantza ta ezpai mergatzez orniduak. Onaind in Gazt MusIx 154. Zer esan Baken lakoin ñabarretaz, 

otso mergatz eta zakurretaz? Ibiñ Virgil 99. 

meria. � Ayuntamiento, casa consistorial. � Herri pobre bateko / meria zitaken, / barneko zoladura, / lur 

hutsez baitzuten. Etcham 61. Zoazte denak haurraren laguntzerat, dela meriarat, dela elizarat. Lf Murtuts 53. 

Orai artean meriarekin bat zagoen suprefetegia. Herr 24-10-1957, 2. Behar da baitezpada merian deklaratu 

eritasun hori. Gatxitegi Laborantza 169. En DFrec hay 2 ejs., septentrionales. v. tbn. Mattin 66. 

meriandatu. v. meriendatu. 

meriandatu. v. meriendatu. 

meriante. v. mediante. 

merienda (V-gip, AN-gip-larr), merenda (Lcc), merianda, medianda, merinda (G-azp). Ref.: Echaide Nav 167; 

Elexp Berg. � Merienda. "Meriendetan, en la merienda, merendando. Meriendetan bi bokadillo jaittu" Elexp 

Berg. v. 1 merendu. � Tr. Documentado en textos occidentales desde comienzos del s. XIX. � Izentau oi da 

egubarte bat [...] merijandia egiteko. JJMg BasEsc 125. Etortzen danian, eskeñi akiyon merienda. Moc Damu 


mende. 

348


29. Azkari (merienda) on bat eginda. Kk Ab I 95 (II 41 merienda). Merenda ori egin genduen / elkartasun 

ederrian. Tx B I 76. Merienda eder bat bota. Bilbao IpuiB 272 (tbn. 272 medianda). Amonak [...] egin zuan 

danentzako txokolatea. Eta merienda ori egin ondoren [...]. And AUzta 73. Merienda pixka bat egin eta etxera 

danok zintzo. Salav 42. v. tbn. Astar II 150 (merijenda). JanEd I 56 y II 68. Ud 34. PE 54. Tellei Txiki in Tx B 

134. Lab EEguna 111. Uzt Sas 339. Merianda: SM Zirik 23. 

- MERIENDA-ASKARI. Merienda. � Erri onetako gazte batzuk merienda-askari bat egitea asmau eben. 

Alzola Atalak 53 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

meriendatu (AN-larr), merendatu (G-bet, AN-ulz, B; -du Lcc), berendatu (AN-larr-ulz-erro, B, Ae), 

meriandatu, merindatu (G-azp). Ref.: EI 149; Echaide Nav 167. � Merendar. � [Neskatilla batzuk] lotsa 

gitxigaz ta merijendeetan ikusten dira iños etxe ezkutubetan mutillakaz. JJMg BasEsc 121. Iturriozko ango zelai 

eder artan merendatzea. Sor Bar 78. [Iru akuri] amak kazuelan jarri, / merendatuaz kontu politak / esan 

genizkan elkarri. Tx B I 75. Noiz nai jango leuke arek, meriandatze alde, idi-anka bat perra ta guzti. SM Zirik 

70. Gizajua, zu portau zera. Atoz ona meriendaitzera. And AUzta 53. v. tbn. JanEd II 102. Kk Ab II 41. Salav 

45. 

meriendatxo, meriendatxu. � Dim. de merienda. � Meriendatxoa edo amarretakoa emon. Bilbao IpuiB 199. 

Zer deritxazu alako meriendatxu bat ipiñiko ba zeuskit? Erkiag BatB 151. 

merika-gatz. "Variedad de manzana (Itza 83)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. 

merikarrain. "(V-m), un pez pequeño, blanco, de barras negras; litm., pez de América" A. 

meriku. v. mediku. 

merindade. � "Merindad" Añ. � Merindade bateko amarren guztijak. Astar II 173. Merindade guztiko / udako 

lorea. Azc PB 129. En DFrec hay 12 ejs. de merindade y 1 de merindate. 

merino. v. merio. 

merino. v. merio. 

1 meriñake. "(Vc, G), lancha parecida a la trainera, algo menor, vulg. cachalote. De treinta años a esta parte está 

en desuso" A. 

2 meriñake. v. miriñake. 

merio (G-azp; Lcc, Lar, Añ), merino (SP, Urt V 224, Añ), meño (VocZeg 285). � "Almotacén" Lcc. "Sergent de 

village qui ajourne sans écrit" SP. "Merino" Lar y Añ. "Merino, el que cuida del ganado y de los pastos" Lar. 

"Alguacil" VocZeg. Cf. MEIG I 228: "[Merio hitza] egungo egunean bizi dela dirudi, atzenduxea horratik, 

Azkoiti-Azpeiti aldean behintzat". v. ibar-jaun. � Sent Miquel lo Vieil Meriotegui. FGN s. XIV, p. 673 Ultrap 

13. Uhart Meriotegui. Ib. 15. � Hala nola meriñoak bere etxetik lekhora / atheratzean ohoña eskua emanik 

lephora. EZ Man I 93. Abogadu, eskribau eta merioak. GavS 32s. Juan Lopez de Urroz Merio mendietakoa. Izt 

C 292. Meriyo izan ez ta / nai alkate. Auspoa 86-87, 74. Alkate eta urrengoak, meriyo edo aguazilla. Auspoa 23, 

15. Korrejidoreak, auzi auek erabakitzeko, merino bat eta amabi auzi-epaile bear ditu. A Y 1934, 5. Ez dago 

hemen esan beharrik [...] merioak izan zuela beste izen bat Bizkaian, zerbait gehiago zenean. MEIG I 228. 

� Etim. De cast. merino. 

merio. v. medio. 

merioar. "Merino, carnero, ari merioarra" Lar. 

meriomende (Lar, Añ), merinomende (Añ). � "Merindad, jurisdicción y territorio del merino" Lar y Añ. � 

Erri onetako semiak eta meriomendekuak eta baita bere Bizkai guztikuak euskaldun onak zirialako. Baertel 9 (v. 

tbn. 6). Busturiako meriomende guzian. "Merindad". Otag EE 1881b, 85 (v. tbn. 113). 

merita. � Mérito. v. merezimendu. � [Iesus, indazu grazia zure baitan pausatzeko] merita eta desir guzien 


mende. 

349


gainetik. SP Imit III 21, 1 (Ch merezimendu). 

meritatu. �1. (Aux. trans. tripersonal). Hacer merecedor de. v. merezi izan (2), merezitu (2). � [Obra onak 

eztiradela] Iainkoak bere haurretan eduki gaitzan merita diezagutenzát. Lç Ins G 5r. Iubileu, perdonanza eta 

jeneralki barkamendu eta salbamendu meritatu ustezko berze manera guzia. Ib. G 5v. Zeure heriotzeaz eta 

pasione sainduaz meritatu darotazu parabisua. Hm 213. �2. (SP, H (BN, S)). (Aux. trans. bipersonal). Merecer. 

� Gezurtiak zer du meritatu? Egia derranean gezurtatu. O Pr 191. Horko loria dezagun / bide hunez merita. 

Hm 188. Ene tribaillu aphurrak eztu meritatzen zuk phena har dezazun haren irakhurtzeko. Tt Onsa 6. �3. 

Hacer poseedor de méritos (sentido religioso). � [Orazioniak] badu indar meritatzeko, satisfatzeko eta 

inpetratzeko. Tt Arima 44. [Elizak] ordenatu du barura, pena haien mundu hontan pagatzeko eta satisfatzeko. 

Mundu hontan deno gizona meritatzen ahal du. Ib. 65. 

meritorio. � Meritorio. � Ezpaitziren enplegatzen [...] akzione ederretan eta meritorio direnetan. Tt Onsa 75 

(v. tbn. Arima 22ss.; hay además, salvo errata, un ej. de meritoria en Arima 44). v. tbn. ASJU 1992, 470 (Ae, s. 

XIX). 

meritu (V-gip ap. Elexp Berg; SP), merito. � Mérito. "Zazpi ume azi baittu, eztauka merittu makala" Elexp 

Berg. v. merezimendu. � Tr. Documentado al Norte en Leiçarraga, en autores del s. XVII y en AstLas, 

Goyhetche y Zalduby. Al Sur se encuentra en Cardaberaz, en un texto baztanés del s. XVIII (BOEans 821), en 

Añibarro (EL 1 65), Guerrico y autores desde la segunda mitad del s. XIX, principalmente bersolaris y textos 

populares. Meritu es la forma gral. Hay merito en Cardaberaz (junto a meritu), Guerrico y JanEd (I 23). En 

DFrec hay 23 ejs. de meritu y 1 de merito, todos ellos meridionales. � Gure merituz ezin goga dezakegula 

Iainkoa guri ungi egitera. Lç Ins D 1r. Anhitz obra on egiten dute eta bai meritu ere erdiesten. Ax 153 (V 101). 

Jesukristoren pasioneko meritua eta balioa. Ib. 527 (V 339). [Sainduak] eztira loriatzen bere merituez. SP Imit 

III 58, 8 (Ch merezimendu). Ona testamentu balioso ta merito andiko bat. Cb Eg III 223. Neke guziak pazienzia 

ta meritoaz eramateko. Ib. 368 (Just 138 meritu). Emaztiari burian/ adarren egitia dela/ meritu handi bat 

lurrian. AstLas 22. Mesederik batere eskatzeko, meritorik batere ez degunak. Gco I 407. Bethi atsegin bat da 

erakurtzen dena aise konprenitzea. Hauk ere badukete bere meritua. Gy XII. Beste mundurako merituak irabazi. 

Bv AsL 133. Frantzian [...] plekariak sahetseko paretarik gabe artzen dire Espainian baino meritu 

gehixagorekin. Zby RIEV 1908, 85. Meritu aundiyak daduzka oraiñ / eskolan erakustiak. EusJok 26 (v. tbn. II 

84 y 51). Ez ei eukan meritu makala [...] aiñ ederto eitiak. SM Zirik 103. Egillearen erruak edo merituak 

eskatzen duen aiñaan. Vill Jaink 104. Otoitzaldian egiñ oriek oro "bestek eragiñak" balira [...] ez leuke batere 

meriturik. Or in Gazt MusIx 46. v. tbn. Harb 453. Hm 111. Tt Arima 40. CartAnd 375. AB AmaE 399. Sor Bar 

38. Arrantz 36. Enb 80. Tx B 124. Bilbao IpuiB 228. Basarri 60. Osk Kurl 168. Uzt LEG I 339. 

� (Con suf. de comparación). � Aldez gehiago da eta merituago, probeari [...] emaitea. Ax 228 (V 151; v. tbn. 

240 (V 161)). 

- MERITU GABE. (Adj.). Sin mérito. � Egiten dituan obra onak dira obra illak, meritu bageak. Gco II 8. 

- MERITU GABEKO. Sin mérito. � Irakatsiko leuskigula zerura joateko era polit bat! Ta ez uste gero meritu 

bagako erarik. Bai zera meritu bagakorik! Bilbao IpuiB 88. 

- MERITUZKO. Meritorio. � Bainan ezta gauza itsusia, aitzitik merituzkoa da, bere esposaren obeditzea. SP 

Phil 166. 

merka. "(G-nav), saetín" A. 

merka. v. 1 marka. 

merkaderia (Lar � H). � "Mercadería, los géneros" Lar. "Tragín, acarreo de mercaduría, merkaderien 

karraioa" Ib. "Mercadear, merkaderian, merkatalgoan ari, ibilli" Ib. v. marxandiza. � Nior ere engañatu duzun 

ya saltzean, ya erostean, ya merkaderien kalidadean (B, s. XVIII). BOEans 836. Bere Galeonean merkaderia 

arturik Cadiza zijoala [...]. Izt C 425. Zeren ez ditu geijago erosiko euren merkaderijak. Ur Apoc (V) 18, 11 (Lç, 

TB marxandiza, Ur, Ker, BiblE salgai). 

merkadu. v. 1 merkatu. 

merkaduri (SP � Dv). � "Marchand" SP. v. merkatari. 

merkaduria (Lcc, Lar, Añ). �1. Comercio, trato, negocio. "Mercaduría" Lcc. "Mercadería, mercaduría [...] 

merkaduria, merkatalgoa, y significa el empleo", "mercancía, [...]. Lat., mercatura" Lar. "Mercaderia, -duria: (c.) 


mende. 

350


merkaduria, saldu erostea" Añ. v. merkataritza. � Ez dezazuela egin ene Aitaren etxeaz merkaduriako etxe 

bat. He Io 2, 16 (TB, Dv tratuko lekhu / etxe, LE merkatalgoaren etxe, Leon merkatu-toki). [Joango dirade] 

batzuek egi ta Erlijioz / jende gaistoak ontzera, / besteak berriz merkaduriyaz / urre ta perla biltzera. Aran 

CancB III 288. �2. (Lar � H). "Mercancías, merkaduriak" Lar. "Mostrador en las tiendas, merkadurietako 

maia" Ib. � Oraindik ezin gastiga nitzakoie zure señoriari zer kantitate merkaduria denz. (c. 1597). FLV 1993, 

466. Illze ona, merkaduria. "El morir bueno, cosa de valor". RIs 51. Pasatzea merkatariak Japonen barrena, 

merkaduriak iraunen ez dutenak saltzera (B, s. XVIII). BOEans 892. 

merkaduriatu (SP � Dv). � Ajustar un precio; regatear. "Marchander" SP. � Hobe da lehen-bailehen [...] 

[kolera] gureganik khenzea ezen ez harekiñ merkaduriatu eta ibarniatu nahi izatea. He Phil 235 (SP 233 harekin 

bai-ezean iartzea). Errezibitu dituzte hogoi eta hamar diru peza, zeiñak baitziren merkaduriatua izan denaren 

prezioa eta Israelgo umeek merkaduriatu zutenarena. He Mt 27, 9 (Dv merkatiatu [...] erosi). 

merkakin. "Marchand" H, que dice tomarlo de Larramendi, pero no lo encontramos. 

merkakindar. "Mercantil" Lar. 

merkalin (V-gip, G). Ref.: A (sagar); Elexp Berg (merkaliña). � "[Manzana] pequeña, puntiaguda, dura y 

agria" A (s.v. sagar). "Variedad de manzana dulce" Elexp Berg. 

merkante. 

� Barco mercante. � Zeru-ertzean merkante aundi bat bisteratu dogu. Berriat Bermeo 389. 

merkantza. � Mercancía. � Itsasoan galduko ziran oialdiak eta merkantzak. Mb IArg II 345. 

merkarazi (H), merkerazo (H (V, G)). � Hacer abaratar. "Gora zedukan aratxea, merkarazi diot" H. � Bertze 

zer guziak goratzen ari direlarik, laborantzako salgaiak merkaraziz. Herr 24-3-1960, 4. 

merkarigo. � "Comercio" Lar. � Orduban egin zituben olak eta zabaldu eben mundutik euroren banernearen 

merkarigoa. R. Murga EE 1895b, 492. 

merkaritu. "Comerciar" Lar. 

merkataduri. � Comerciante, tratante. v. merkaduri. � Tratuaren erdia egin denaz gero bigarren 

merkataduriarekin lehenekoa higointzen denean. SP Phil 399 (He 403 merkatari). 

merkatalgo(a) (-go AN, L, BN, S ap. A; Dv, H (+ -kh-); -goa (det.) SP y Lar), merkatalgua (-kh- S ap. Lrq), 

merkatarigo (A Morf 67), merkatalko (Urt). �1. Comercio, negocio. "Carbonarius, [...] ikhatz merkaturian hari 

dena, ikhatz merkatalkoan hari dena", "carbonarium negotium exercere, [...] ikhatz merkatalkoan haritu" Urt IV 

228. "Mercadear, merkaderian, merkatalgoan ari, ibilli", "mercancía, [...]. Lat., mercatura" Lar. v. 

merkataritza. � Tr. Documentado en autores labortanos antiguos y en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 39 

ejs., meridionales. � Ioan zitezen bata bere bordarat eta berzea bere merkatalgoarát. Lç Mt 22, 5 (He 

merkatalgo; TB, Dv, SalabBN, Leon tratu, Ip sal-eroste, Ol garatz, Ker arazo, IBk sal-erosketa, IBe negozio). 

Eztagizuela ene Aitaren etxeaz merkatalgoatako etxe. Lç Io 2, 16 (LE merkatalgoarén etxea). Eta egonen gara 

han urthe bat eta merkhatalgoa eginen dugu. Lç Iac 4, 13 (He merkatalgoan ari). Merkatalgoa, sal-erosia fite da 

egin. Ax 612 (V 394). [Eman baliazo diru suma bat] tratuan eta merkatalgoan erabil lezan. Ib. 164 (V 110). 

Manatu zuen Solonek, etzezala nehork usain merkatalgoatan trata. 'En negocios de perfumes'. Ib. 414 (V 269). 

Frantziatik [...] ethortzen diren marxandizak direla kausa egiten da merkatalgoa handi bat. ES 110 (v. tbn. 166). 

�2. Mercancía. � Ea zenbana saltzen zen fruitua, zer balio zuen merkatalgoak. Ax 388 (V 254). Aita 

merkhatütik sartzen da, bere merkhatalguak oro bere karrosan. Egunaria 23-5-1955 (ap. DRA). 

merkatantza. � Comercio. v. merkatalgo(a). � Beste zenbaitek arzen dute merkatanzako bidea ta saldu-erosiz 

[...]. Mb IArg I 221. 

merkatari (V, G, AN, L, Sal; Lcc, SP, Urt I 24, Lar, Añ, H (+ -kh-)), merkatalari (H), merketari (V-gip). Ref.: 

A; Elexp Berg (merketari). �1. Comerciante, mercader. "(Hacer) oídos de mercader, belarriak gortu, ezaditu 

egin, merkatari belarriak egin" Lar. "Pañero, oialaria, oial merkataria" Ib. v. tratulari. � Tr. Documentado al 


mende. 

351


Norte principalmente en autores antiguos. Al Sur se encuentra en Beriayn y autores desde mediados del s. XVIII. 

En DFrec hay 23 ejs. de merkatari, meridionales.s � Pero Bon Mercatori (1330). Arzam 342. Sancho Mercatari 

(Artaxona, s. XIV). � Eta lurreko merkhatariak haren delizietako abrastasunetik abrastu izan dirade. Lç Apoc 

18, 3 (He, Ur, Ker, IBk, IBe merkatari; TB, Dv tratulari, Ip, Ol salerosle). Banua molzaraño merkatari gizun 

presto baten billa. "Marchand". Volt 173. Nola merkatariak tenplutik khasatu zituen. EZ Noel 89. Merkatari 

batzuek egiten dituzte sal-erosi nahasiak. Ax 421 (V 273). Neguan hotzari eta udan beroari beldur zaiona ezta 

ez zaldun, ez merkatari ona. O Pr 546. Hau bera egiñen luke merkatari diru zaleak. Mb IArg I 320. Merkatari 

bati edo tratuban dabilen bati. Astar II 171. Merkatari tratatan dion bati perla finatan. Hual Mt 13, 45 (Samper 

merkatari; Echn gizon komertziante). Bere ordeko merkatari edo diru egille jarri zituenetatik bat alperra atera 

zitzaion (Mt 15, 26). Inza Azalp 12. Merkatariari erri-aginduak eguartean saltzen uzten diola. Or Aitork 64. 

Bere burua Mauleko burjes eta merkatari bezala agertu zuena. MIH 236. 

v. tbn. Ber Doc 108r. SP Phil 111. Gç 204. Urt Gen 23, 16. FLV 1989, 111 (Munarriz, s. XVIII). LE Kop 113. 

Mg CO 247. Añ MisE 31. Gco II 69. AA III 330. It Fab 164. Izt C 62. Lard 512. Sor AKaik 121. Aran SIgn 65. 

Arr May 168. Azc PB 320. ChantP 90. Arb Igand 74 (102 -kh-). Itz Azald 139. Zerb IxtS 25. Berron Kijote 63. 

� (Como primer miembro de comp.). � Egiten du bere lan hau ekusi ditugun merkatari-langille lasaien gisan. 

Mb IArg I 81. Esne-saltzaille, merkatari-baserritarrak, eleizpeko martxanterak. Alzola Atalak 139. 

� (Fig.). "Merkatai politxe da!, ¡Menuda alhaja es!" Etxabu Ond 106. 

�2. (V-ple-gip), merketari. Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib. Comprador. � Tr. Documentado en Voltoire, f. 

Bartolomé y en autores meridionales del s. XX. Hay merketari en Erkiaga. � Merkatu una[k] atratzen du 

molzetik dirua eta merkatariak erakarzen du dendara. "Les chalands". Volt 256. Euskeeran liburu egitia [...] 

asko kostata bere, sarri uts egin. Salduteko merkatari gitxi. fB Ic I VI (quizá podría corresponder a la 1. a 

acepción). [Zure auzoak ez dauka zegaz zorra pagau]. Egiten zatxakoz (au guztiau jakinik) gauza aren merkatari, 

zorra pagetako, diruba eskuban eskinita. fB Ic II 247 (v. tbn. 246). --[Lontziok] erosi naiko du Larteieta. [...] -- 

Jabia're saldu naian ote dabillen nago. --Ba, laster izango du merkataria nere ustez. Urruz Zer 40. Jarri da 

kantari, / zer modutan egin dan / asto-merkatari [...] / bost pezetan nola dun / astoa erosi. Noe 66. Asto eme bat 

Lejonan / egon da saltzeko / merkataria naikua / izen du artzeko, / nok kobratu asko ta / gutxi pagatzeko. Ib. 87 

(v. tbn. 49). [Jesukristok] artu gaittu guztiok, alditan izateko bere soldadu edo gudari [...] ta beti zeru aberatsa 

erosteko merkatari edo erostun. Inza Azalp 11. Saltzaille zaarragoak ez eben oiturarik, albista-paperak oiuka 

agertzeko. [...] Lenengo ekitaldi ori merketariz ugaria izan zan mutikoarentzat. Erkiag BatB 31 (v. tbn. 85). 

Jaunak! Abere-tratuetan / bazatorzkidate, esanen dut benetan: / Eznaiz merkataria, eztut erosten nik. Arti 

MaldanB 209. Erosi eta diru onean pagatu egin dut. Saldu baino lehen gauza erakutsi diot merkatariari, eta 

honek prezio gertua pagatzen zuela zekien. Arti Ipuin 56. Donostiako erria zuen / [Artikutza mendiak] [...] 

merkatari, / eta erosi bear zitzaion, / Azillona markesari. Uzt Sas 283. Emen pasatzen dira, / milla gertakari, / 

mundu ontako gizon / danak pekatari; / iñork ez du egin nai / oien merkatari, / ezer supritu ezin / batak besteari. 

Ib. 298. � "Pretendiente, por fig. Merkatarixa agertu jako gure neska-zarrari. Etxba Eib. 

merkatarikintza (Lar, Añ, H). � "Mercancía" Lar y Añ. "Métier de commerçant, négociant, marchand" H. v. 

merkaduria, merkatalgo(a). 

merkataritxo. "Aginator, saltzaillétxoa, [...] merkatarítxoa" Urt I 438s. 

merkataritza (V, G ap. A; Añ, H (+ -kh-)). � Comercio. "Merkataritzan aberastua, enrichi dans le commerce" 

H. v. merkatalgo(a), merkaduria. � [Kanpotarrak iritar karta iristeko] egon bearra dute españatarrekin 

ezkondurik [...] edo jarri merkataritzan [...]. EConst 26. Pilipinasko merkataritzak bear zituen ontziak. Izt C 

127. Merkataritza erori bezin laster, nekazaritza asi izan zan altxatzen. Ib. 180. Ontzidi andi gudarakoak eta 

merkataritzarakoak. Ib. 128. Itsasoak ematen zuenetik bizi ziran: batzuek arrantzan, besteak merkataritzan. 

Etxeg RIEV 1908, 111. Merkataritza-Ganberan, maiatzaren 6an. Herr 30-4-1998, 5. Ingelesa da oraindik 

hizkuntza ofiziala merkataritzan. MIH 186. En DFrec hay 17 ejs., meridionales. 

- MERKATARITZAN EGIN. Comerciar. � Emongo balijakoz milla dukat gizon bati tratu edo merkataritzan 

egin dagijan [...]. Astar II 172. 

merkatatu (H + (-kh-)), merkatiatu (Dv). �1. Ajustar un precio; regatear. "Marchander" Dv. "Ongi 

merka[ta]tu ondoan, ez nuen erosi, après l'avoir bien marchandé, je ne l'achetai pas" H. � Hartu dituzte hogoi 

eta hamar zilharrezko, merkatiatu izan denaren eta Israelgo umeek erosi dutenaren saria. Dv Mt 27, 9 (Lç, TB 

estimatu, He merkaduriatu). �2. "Commercer, faire le négoce. Zer hari da zure semea? merkatatzen, que fait 

votre fils? Il fait le commerce" H. 

merkatatzaile (H (+ -kh-)). � "Marchandeur" H. 


mende. 

352


merkatiatu. v. merkatatu. 

merkatsari. "(Sc), objeto de venta" A. 

1 merkatu (gral.; SP, Añ, VocZeg 287, H; -kh- Ht VocGr 383, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv), merkadu (Lar, 

H). Ref.: A; Lrq (merkhatü); EAEL 70; Elexp Berg (merkaua). � Mercado (ref. a la compra y venta, reunión de 

gente, lugar...). "Merkatutik heldu da, il vient du marché" SP. "Merkatu handi zen egun, il y avait grand marché 

aujourd'hui [...]. Idi, ardi, belhar merkhatua, marché aux bœufs, aux brebis, [...]" H. � Tr. Documentado en 

autores de todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. Emplean la forma con aspiración, Leiçarraga, 

Belapeyre (I 100), Eguiateguy (243), Etchahun (624), Duvoisin (Lab 255), J.B. Elissamburu (PAd 2), Arbelbide 

(Igand 42) y Casenave. En DFrec hay 103 ejs. de merkatu. � Domingo Mercatuco (1169). Luchaire Sur les 

noms 168. � Apioren merkhaturano. "Marché d'Appius". Lç Act 28, 15 (He merkatu; TB, Dv plaza). 

Merkhatuan iarririk dauden [haurtxoak]. "Marchés". Lç Mt 11, 16 (He, TB, Dv, Hual, Ip, SalabBN, Or, IBk, IBe 

plaza (publiko)). Oi onezkero / ez da merkatu bearrik; [...] / ez ara eroan, / barrundiarra, frutarik. Lazarraga 

1202r. Bere kaltetan zorigaitzekoa merkatura doa. O Pr 493. Merkaturik merkatu / ez naz neu ibilten. Zav Fab 

RIEV 1909, 37. Aldamar-sagarrak: beretakorik gitxi agertzen da merkatu agirikoetara. Izt C 145. Merkatudun 

herriak (tít.). Hb Esk 107. Hasparnen egiten da merkatu handia. Ib. 107. Ostiraletan duzu Garruzen merkhatu. 

ChantP 398. Dela herriko besta, dela merkatu edo feria. HU Zez 66. Fan dra Nabaskozeko merkatiuara [...] 

arraultze saltra. Mdg 152. Merkatua zen. Karrika, ostatu, botiga, oro alhan. JE Bur 191. Astelehen guzietako 

merkatuetara bazoan xuxen. Barb Sup 167. Merkatua zabaltzen zala adierazoteban kanpaiak. Kk Ab II 109 (117 

zeian edo merkatuan). Iruña-inguruko abere-merkatu handienetarik bat. JE Ber 24. Iruñeko xerri merkatu 

aipatuaren ikusterat. Zub 71. Merkatuko berriak kondatzen. Mde HaurB 31. Nere Aitaren etxea ez biurtu 

merkatu. Or Io 2, 16. Ele-merkatutik [...] aldegiñik, mintza-maisuagoa uztea erabaki nuan. Or Aitork 212. 

Merkatu estalia, arkupea. Anab Poli 76. Azoka edo merkatua. Anab Aprika 29. Iopuen zeian (merkatu). Zait Plat 

19. [Santa Grazi] gaberik ezin egin / Atharratzeko merkhatia. Casve SGrazi 20. Harri-jasak hondatu duen uzta 

ez da merkatuan saltzen. MEIG II 68. 

v. tbn. Saug 139. AstLas 30. JJMg BasEsc 121. Bordel 95. Arch Fab 227. It Fab 169. Gy 262. HerVal 176. Itz 

Azald 209. Balad 110. Ox 196. Altuna 56. Etcham 97. Eguzk GizAuz 131. Lf Murtuts 49. Zerb Azk 41. JEtchep 

44. Arti MaldanB 208. Ardoy SFran 189. 

� (Como primer miembro de comp.). � Besoak uztarturik [...] [behiari] beira daude / hauzotar alfer handi, 

merkatu axkide. Hb Esk 117. Ezdu tokiak egin merkatu omena / hertsiki ikusten da yende biltzen dena. Ib. 107. 

Igande eta merkatu arratsetako erretreta. HU Zez 207. Astelehena zen, Donianeko merkatu-arratsa. Barb Sup 

179. Merkatu-atherbe bat [zen]. JE Ber 44. Ez egin nire Aitaren Etxea merkatu-etxe. Ker Io 2, 16 (IBe merkatuetxe; 

Dv tratuko etxe, Ol, IBk azoka-etxe). Igan merkhatü goizian. Casve SGrazi 108. 

� "Au pluriel, foires, marché qui dure plusieurs jours. Garrotzeko merkatuak hurbil dira, les foires de Garritz 

sont proches" H. 

� "Economía. Mercado, originador de la demanda. Lelengo gerra nausixan, Orienteko merkau guztiak galdu 

genduzen Eibartarrok" Etxba Eib. � Trusts edo Kartels orreik merkatuen jabe egin ziran. Eguzk GizAuz 23. 

Lantegi andietatik urteiten ziran gauza guztiak saltzeko estadu bakotxean bear beste merkatu ez egoala-ta, nai ta 

ez atzerrietako merkatuetara jo bear. Ib. 23s. Merkatu eragile diren Ipar-amerikanoen eskua. MEIG VIII 37. 

- MERKATU BELTZ. Mercado negro. Cf. merkatu beltz en MIH 188, como explicación de gal. marchnad ddu, 

ingl. black market. � Lapurreta, merkatu beltza ta gañerakoak. Or QA 89. 

- MERKATU EGIN. "Marché, vent ou achat. Egin duzue merkatu? avez-vous fait marché?" H. 

- MERKATU-EGUN (Lecl, Dv). Día de mercado. � Jaieguna dala arimarako asko irabazteko feria edo 

merkatu eguna. Añ MisE 249. Merkatu egun batez, Donianen. Barb Sup 147. Merkatu eguneko yendeketa. Zub 

105. v. tbn. JE Bur 171. Kk Ab I 70. 

- MERKATUKO PLAZA. Plaza del mercado. v. MERKATU-PLAZA. � Eraman zitzaten merkhatuko plazara 

Majistratuetara. "Place du marché". Lç Act 16, 19 (He gaztelu, TB, Dv plaza, IBk enparantza, IBe hiriko 

plaza). "Santa Maria" Ospitalea eta azkenik "Merkatuko Plaza". Ardoy SFran 40. 

- MERKATU-LEKU. Plaza del mercado. v. MERKATU-TOKI. � Eta Udaletxe-aurrera ta merkatu-lekura 

urten ebaneko [...]. Kk Ab II 57. 

- MERKATU ON. a) Buen precio. � Merkatu una[k] atratzen du molzetik dirua. "Le bon marché". Volt 256. b) 

Buen negocio. � Eta halako ergela izan naiz [...] salneurri osoan ordaintzeko zure iritzia hartu gabe. Ezin aurki 

zindezkedan eta beldur nintzen merkatu on bat gal. Mde Pr 106s. 

- MERKATU-PLAZA. Plaza del mercado. v. MERKATUKO PLAZA. � Merkatu plazan yanari batzuk erosi 

ondoren. Izeta DirG 116. 

- MERKATU-TOKI. Plaza del mercado. � Urriñan ere bada merkatu tokia, / ezbaitu nola plazak edertzen 

herria. Hb Esk 122. Hori azoka da, baratzeko-gauzen merkatu-tokia. JE Ber 44. Ene Aitaren etxeaz etzazuela 

merkatu-toki bat egin. Leon Io 2, 16 (IBe merkatu-etxe). 

� Etim. De lat. mercatu. 


mende.


2 merkatu (gral.; SP (-kh-), Lar (s.v. mercar), Arch VocGr, VocBN, Dv, H, Zam Voc), merketu (V-gip, G-azpbet; 

Urt II 116, Lar, Añ, H). Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg. � Abaratar(se). "Ogia merkhatzen da. Dirua 

merkhatu da" SP. "Nahi baduzu saldu, merkatu beharko duzu zure salkaria, [...]. Bihia merkatu da, le grain a 

baissé" H. � Tr. Documentado en autores occidentales desde principios del s. XIX. Merkatu es la única forma 

atestiguada. En DFrec hay 4 ejs. de merkatu. � [Artoa, garia, baba] merkatzen diranean [...]. AA II 182. 

Ugaritasunak [sagardoa] merkatzera dakarrenean. Izt C 142s. Poz aundi bat artu zun / Tolosako erriyak, / 

merkatu ziralako / ordun erariyak. Auspoa 7, 26. Karutxua eritzi zetsan, da gizonak erregutu zetsan: --Zerbait 

merkatuko destazu baña. SM Zirik 16. Urte batetik bestera ziaro merkatu ziran, jo eben beia, eta orduan danak 

beorrak saldu gura. And AUzta 97. Ogia merkatuteko. Erkiag BatB 70. Bei ori bear dezu / derrior merkatu, / nai 

ez badezu berriz / atzera zuk artu. Uzt Sas 237. v. tbn. Astar II 167. AB AmaE 213. Iraola 18. Munita 71. � (Uso 

sust.). "Rabais. Gauzen merkatuak ere ez gitu ontsa utzi, la baisse des prix ne nous a pas non plus favorisés" Lh. 

� "Generalizarse, hacerse corriente. Orain berbena asko merkatu da; leen erri aundietan egiten ziran eta orain 

edozein erri-koxkorretan" Gketx Loiola. 

merkatu. v. markatu. 

merkatukari (-kh- BN, S ap. A; VocBN (-kh-), H (+ -kh-)), merkatulari (L ap. A). � "El aficionado a 

frecuentar los mercados" A. � Gizon gazte, lorios, merkhatukaria, / Jan edan onen zale eta jokhairia. Dib EEs 

1911, 169. 

merkaturia (Urt, Lar). � Mercado, plaza. "Forum boarium, idi merkatúria, idien merkatúria" Urt III 368. 

"Comercari, [...] merkaturian haritu, behar diren gauzak erosi" Ib. 430. "Agoranomus, [...] merkaturiako 

janhariei balio emaillea, [...] merkaturiako kleríkoa" Ib. I 461. "Emporio" Lar. 

merkaturiatu. "Comercari, [...] negoziatu, negozioan haritu, [...] merkaturiatu" Urt V 430. 

merkaturiazain. "Annonae praefectus, merkaturizáña" Urt II 117. 

merkatzale (BN-ciz, S). Ref.: A; Lh; Lrq (-kh-). � "Comerciante, mercader" A. "Qui va au marché" Lh y Lrq. 

� Artzañ hurak zütien ardiek trunpatü, / goiz batez juan eta arratsen ez sarthü; / merkhatzale ziradin hurak 

abiatü, / ilhiak zütiela behar engajatü. 'Elles s'acheminèrent vers le marché'. Etch 346 (tbn. en ChantP 332). 

Merkatzalia zinena / zu ere, arren, Katixa, / egin duzia hunto / arren, merkatia. AstLas 45. Erditan, 

merkhatuetan derabiltzanak ez derabiltza merkhatzale, baina ikhuska. GH 1936, 9. Igan merkhatü goizian [...] / 

etxenkuek jakin gabetarik, merkhatzale juan nintzan. Casve SGrazi 108. 

merkazain, merkazai (Lar). � "Corredor en compras, ventas, &c." Lar. 

merkazaingo, merkazaigo (Lar). � "Correduría" Lar. 

1 merke (gral.; Mic 5v, SP (-kh-), Urt I 25, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, Zam Voc). Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ; Etxba 

Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. �1. (Adj.). Barato. "Merkhe da, c'est bon marché" SP. "Gauza merkeak 

ondorio txarra, la chose à bon marché a pauvre effet" Dv. "Gauza merkea hainitzetan gora heldu da" H. "Bon 

marché, ruine, [...] gauza merke, ez dirauke" Herr 17-1-1957, 4. � Tr. Documentado al Sur desde finales del s. 

XVI; al Norte se encuentra en Duvoisin (Lab 99), Arbelbide (Igand 41), Oxobi y Etchepare de Jatsu (29). En 

DFrec hay 69 ejs. � Erroango oiala, merke dala gora da. "El paño de Roan, siendo barato es caro" RG A 28. 

Merke baliz bezala erosi zuen. Cb Eg II 161. Eztá kário, bai mérke edér. LE Ong 58v. Ta da merkeena modu 

onetako etxe gobernuba. JJMg BasEsc 113. Au da janari mueta bat aiñ merkea [...] eta osasuntsua, ezik [...]. Izt 

C 150. Bizimodu merkea. AB AmaE 303. Onela ostatu merke oni gusto artu zion. Bv AsL 52. Eraman du 

erretratatzalle merke baten etxera erretratatzera. Iraola 25. Gaitz izango dezu ba [txal] ona ta merkea billatzen. 

Ag G 87. Orain non topatuko det orren morroi merkia. Ill Pill 17. Arropa merkeena dela kharionik / eta karioen 

hura azkenian merkenik. Ox 205. Zenbeit kontseilu merke dauzkitzut eskaintzen! Ib. 176. Oso merkia izango ei 

da [...], edozeñek erosi al izatekua. Kk Ab II 135. Astoa baño abere oberik jaio ez zala. [...] Lanean ugaria; 

jaten merkea. JAIraz Joañixio 17 (v. tbn. Bizia 33). Ori dala janaririk onena ta merkiena. And AUzta 58. 

Italiako zinemak errezeta merke eta erraza barreatu du film ikusgarriak egiteko. MEIG I 171. Edizio merke 

horietako bat. MEIG IX 78. v. tbn. Añ EL 1 137. Astar II 160. Echag 143. AB AmaE 299. Noe 39. Tx B III 41. 

JMB ELG 123. SM Zirik 114. Erkiag BatB 148. Osk Kurl 216. NEtx LBB 48. Ibiñ Virgil 73. Lazkano in Uzt 

Noiz 80. 


mende. 

354


� (Mujer) fácil (?). � Lekutan egozan bere errian ezaguturiko neskatxa [...] ikutu-bageak eta uri aundiko 

emakume merkeak! Erkiag BatB 136. � (Palabra) sin valor. � Zer balio dute hitzetik hortzera barreiatzen ari 

garen hutsaren hurrengo hitz merke horiek? MIH 137. Eman nizkion hitzak merkeak dira eta ez nuen uste [...] 

gogoan zeukan liburu hura eskuetan daukazun liburu hau izan zitekeenik. Ib. 297. � (Uso sust.). v. merketasun. 

� Erranen duzu diru hainitz behar laitekeela. Bainan garastiak badu bere merkea. Merkearen bilha 

gabiltzalarik, maiz garastia atzematen dugu. Dv Lab 189. Edan ardura gabe / --dio--, merke nago. [...] Asi eta 

naiago / merkeaz pozturik, / denbora gutxi barru / ongi beroturik. JanEd II 16. Merkeak garestia berekin du 

(AN-ulz). Inza NaEsZarr 1251. 

�2. (V-ger-ple-gip, AN-ulz; SP, Lar, H). Ref.: Iz Ulz, UrrAnz; Etxba Eib; Holmer ApuntV. (Usos predicativos y 

adverbiales). "Merkhe erostea, acheter à bon marché" SP. "Merkhe saltzea, vendre à bon marché" Ib. "Abaratar, 

merketu, merke ifini" Lar. "Merke erosia merke sal diteke" H. "Merke da ogia, le froment ou le pain est bon 

marché" Ib. � Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII; son relativamente escasos los ejs. 

septentrionales a partir del s. XVIII (cf. infra MERKEENERAT, MERKEENIK Y MERKEXEAGO). � Merke 

egiten baderautazu etorriko naiz maizago. Volt 244. Gareztiegi gauzak saldu tut eta merkeegi [...] erosi. EZ Eliç 

154. Lotuten ditubezala nekazale gaixuak emotera merke gari edo artua. Mg CO 163. [Begiratzen dezu] tela ona 

edo gaiztoa dan, merkea edo garestia dagoan. AA III 440. Arotzak ugari ta / merke dauzka gaiak, / egiteko 

apalak. Echag 144. Bear zuten guzia txit merke ematen zien. Lard 54. Oraiko grado hori / atzeman du merke. 

Bordel 139. Ostatuba on dago, / ona eta merke. PE 113. Nik ez daukat nere izerdia orren merke gizonari 

saltzeko. Bv AsL 53. Ahal bezen merke erosi. HU Zez 28. Xakhur gaixoa holakoz / merke hazten zutelakotz, / 

tripa hutsik [...] pleinuz zagon egun oroz. Zby RIEV 1909, 103 (v. tbn. 1908, 87). Bizitzeko behar dituzten guziak 

horrela ukan ditzaten gatik nasaiki eta merke. JE Bur 116 (v. tbn. Ber 49). Orra tabakoa merke artzeko [...] 

aukerea. Ag G 252 (v. tbn. Kr 70). Arkumea merke dabillelako. Ib. 348. Kostako dana kosta, / garesti naiz 

merke. Urruz Zer 85. Astoak merke-xamar erosi. Muj PAm 59. Merke, oso merke salgai jarri da. ArgiDL 7. Hori 

merke eginen duk; / bi oilasko gaztetan truk! Etcham 200. Ain merke zegaitik saldu? Eguzk GizAuz 136. Bilboti 

onakoa amar erlean egiten oan. Merke eritxirik [...]. Akes Ipiñ 22. Eztakit ongi zergatik eman / nuen bizitza hain 

merke. Arti MaldanB 219. Lenago karu gendun guzurra / gaur dogula erdi merke. BEnb NereA 217. Haren 

izkribuak merke eta eroso argitara ondoan. MEIG VIII 103. v. tbn. SP Phil 382. Gç 204. Mb IArg I 187. GavS 

34. Cb Eg II 150. Xarlem 783. AA II 182. fB Ic II 247. Astar II 160. Añ EL 2 151. Dv LEd 265. Izt C 51. It, Ur e 

Ip Dial 114. Xe 296. Sor Gabon 33. Enb 164. Goñi 115. Echta Jos 336. Iraola 31. Arrantz 25. 128. Noe 71. Ud 

25. AzpPr 114. JanEd I 20 y II 143. Kk Ab II 66. Or Eus 420. Munita 71. Etxde JJ 62. Mattin 23. SM Zirik 59. 

Erkiag BatB 67. Larz Iru 38. NEtx LBB 70. Uzt Sas 244. Alzola Atalak 53. Xa EzinB 118. 

� (Con reduplicación intensiva). � Emango dizkizut [zintzarriak] merke merke! Alz STFer 114. Jinkoa eta 

beren kontzientzia merke merke sal litzazketen. HU Aurp 139. Bitoriatik ekarri ditugu, ta ez merke merke. Ag G 

50. Atzerritik ekarriko dute merke-merke. Munita 71. � Eiheazaiñ badia aphez edo debrü / batak janen bestia 

ahal balin badü. // Oro akort beitia jenten phipiltzeko / Ütziz merke merkia hobe guretako. Xikito 10. 

� Fácilmente, sin contemplaciones; en abundancia. "Au fig. Hitzak merke ditu, egintzak gora, il a les paroles 

bon marché, les actions chères" H. "Persona muy habladora, xardoki merke" ZMoso 68. � Tr. Documentado en 

autores septentrionales, y en f. Bartolomé, Arrue y Orixe. � Zeren zure dohainak hain bizarki, hain merkhe, 

hain gogotik partitzen tutzun. SP Imit III 22, 3 (Ch liberalki, dohaiñik eta gogotik). Sobra galdetzen othe zaio 

bada, ordenatzen zaionean bere falten higuintzea eta kofesatzea? Merkeago izan othe zezaken galdu duen 

grazia? Brtc 159. Doble karga bademote, laster abereari, / eta baldiñ eziñdua, badago hura nagi, / merke bastoi 

ukhaldia. Gy 121. Ezditeke baratze arraiagorik. Haize oro eztiak dire, uri oro aberatsak, [...] hirriak merke, 

osasun hautuak. Hb Egia 31. Nexkatuak gerlan ta / mutillak pake, / amorante solasa / dabilate merke. Bordel 

170. Zer miñgarria añ laster, añ erraz, añ merke eta añ errukarri pekatu gabeko egoera galtzea! Arr May 76. 

Dakiguna da, behin ezagutuz geroz, merke uzten zituela bazterrerat xede gaixtoko gizonak. HU Aurp 154. 

Desordrerik izan dela ez dugu entzun, gauaz mozkorra merke zela karriketan. Eskual 23-5-1913, 2. Munduko 

jeloskorrak has bite, has, trufan, / merke nahi badute zafraldi bat ukan! Ox 157 (v. tbn. 117). Errekan arraina 

merke, / bil-errex amurik gabe. Ib. 23. Ezer etzitekela jalki baserritarren abotik Santa Cruzek gero zigortuko 

zitun bildurrez... Merke-samar asmatua da ori. Or SCruz 11. Apustu egin, irabazi, ta, / itza merke, erri-zokora. 

"Vuelve palabrero". Or Eus 400. Hezur ta larru doala kantuz eta eske, / munduko bidetan bilduz jende trufa 

merke. Iratz 189. Trufa merke zuten bai haurrek, "gezurra zariotela" oihuka! "Ils avaient la moquerie facile". 

Ardoy SFran 231. Bainan hor ere jenden trufak berdin merke. "Les moqueries des gens pleuvaient 

pareillement". Ib. 232. � Orraitino naiko dabee dantza zaliak [...] presko preskorik ta merke merke sinistu 

daijegun, orrako piestetan [...] ezdabeela pekaturik egiten. fB Olg 184s. 

� [Muntra karioak] lau urtez, hausten badira, urririk erreparatzen ditut... Bainan gero, bixtan da, badira 

merkeak, bainan merkeak merke lan, eta hausten badira, Jesus! JEtchep 29. 

- MERKE BAINO MERKEAGO. Baratísimo. � Orduan ikusten ziren pinturak Parisen. Merke baino merkeago 

gainera. MIH 130. 

- MERKEENERAT. Al modo más barato, al mejor precio. � Eskola berria egin zuten kaperaren aintzinean. Eta 

gero, merkeenerat, kaperan sartzeko atheaz nahi izan ziren baliatu, eskolan sartzeko. Barb Sup 137. [Nere 


mende. 

355


aitatxok hezur xuxentzen bazakien]. Merkeenerat ari, orduan orai bezala, sekulako jendea heldu zitzaion beraz. 

Ib. 171. 

- MERKEENIK. (El, lo) más barato; de la manera más barata, al mejor precio. � Azken-buruan xurrago da: 

egur idorra erabiliz atherako zare merkeenik. Dv Lab 377. Jakiten dute neskato gazteek nola ditazken 

merkeenik, bakotxa bere heinaren arabera, apaint. JE Bur 70. Soinekorik beharrenak han ediren baititzazke 

merkeenik. Ib. 210. Arropa merkeena dela kharionik / eta karioen hura azkenian merkenik. Ox 205. [Ogi-joiteko 

mekanikak ezagutuarren] etxekoz-etxeko egiten den lana da merkeenik. JE Ber 18. � Drainak ere badira, ahalik 

merkeenik eginak. Dv Lab 117. 

- MERKEXEAGO. Un poco más barato. � Ebili niz Oloruen, / olho erosten manduen; / Hüllantxiago 

merkexiago. Etch 416. Merkexeagoa bear det. Billatuko aldegu, aukera badagota. Ag G 87. Badinat Jinkoari 

othoitz bat egina / [...] Guhauri merkexago igorriz xardina. Ox 164. 

- MERKE-ZURRIAN (G, L). Ref.: A Apend; A EY III 293; Iz To; Elexp Berg. A buen precio. "Erostea merke 

zurrian, acheter une chose bon marché, en trompant le venduer" H s.v. zurra. "En baratillo" A Apend. "Aberats 

zurrian, a fuer de rico; merke-zurrian, a fuer de barato (G, L)" A EY III 293. "Por causa de ser baratos" A Morf 

399. "Merkezurriñ ibilli, artu, andar a comprar lo más barato posible" Iz To. "Mirando a la peseta, racaneando. 

Txaketa au merkezurrian erosittakua don da alakua urten jon" Elexp Berg. Berrondo emplea la forma facticia 

zuurrean. � Danak merke zurriyan / nai zuten erosi. Noe 42. Or sartu dira [tranbian], Tolosarako bi, merke 

zurriyan. Iraola 19. Gaztelu ura merke-zurrian erosi zun kapitanak. "Por muy poco dinero". Etxde Itxas 254. 

Bata saldu ta bestea baitu, merke-zuurrean emanaz danak, diru-mordoxka polita egin zuan. "Malbaratándolas 

todas". Berron Kijote 88. 

� Etim. De lat. merx, mercem; para las dificultades semánticas de esta etimología, v. FLV 1974, 206. 

2 merke. "(BN-baig), especie de buñuelo" A. 

3 merke. � Agur Erregina / guztiz berregina. / Gabrielen hitzaz / behar nola trazaz, / iguzu bakea / Ebaren 

merkea. (Interpr?). Hm 160. 

merkealdi (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � "Baja de precios. Merkealdixa darabill arraiñak, asko 

ataratzen dabelako aspaldi" Etxba Eib. "Aspaldixan piñuak merkealdixa dauka" Elexp Berg. 

merkearozko. v. merkezaro. 

merke-sur. "(B), husmeador de lo barato" A. Cf. MERKE-ZURRIAN. 

merketasun (H, BeraLzM). � "Qualité de ce qui est bon marché, d'un bas prix" H. "Baratura" BeraLzM. � 

Saloskiak [...] arintasun ta merketasunez ekartzeko biderik egokienak. "Con presteza y baratura". Zink Crit 4. 

merketrefe. � Mequetrefe. � --Eltzen badizut galtzen ipurditik sartuko zaitut emen, Merke Trefe! --Zer, Merke 

Trefe neri? Iraola 87 (v. tbn. 89). 

merketu. v. 2 merkatu. 

merketxo (Lar), merketxu. � (Dim. de 1 merke). "Baratillo" Lar. � Erosten ziela merketxo garagarra ta garia. 

AA II 193. Onelakoak jarri lezakek / merketxo aize-errota / iri eskerrak, orain zekiat / zergatik aizen Porrota. 

Urruz Urz 35. Arrotzak merketxuago lan-egiten ebela-ta. Eguzk GizAuz 160. Etxe merketxuagoak eukiteko. Ib. 

165. � Biali oi zituan Santuak bere semiak eskera askotan bakoitzaren jaioterrira obeto lotsa kentziagatik. Ala 

asko aldiz eramankizunak merketxo ta ugari izan arren [...] pozik eramaten zituzten. Bv AsL 63. 

merkezale. "Regateador. Aiñ merkezalia zan eze, mezak be Markiñako frallieri" Etxba Eib. 

merkezaro (V-ger, G-bet). Ref.: A (merke); A Apend. � "Merkezaroan oillaskotxu bi erosiko doguz (V-ger), 

compraremos dos pollitos cuando estén baratos" A. "Merkezaroan (G-bet), en baratillo" A Apend. 

- MERKEZAROZKO. "Merkearozko (G-goi), de género barato" JMB At. 

merkezurri (G-to). � Ganga. "Merkezurriñ ibilli, artu, andar a comprar lo más barato posible; oi da 

merkezurriya" Iz To. Cf. MERKE-ZURRIAN (s.v. 1 merke). 


mende. 

356


merkol. � "Avariento (B)" Inza EsZarr 177. � Bazter guziek iretsi nai tuen merkola da ori (AN-erro). 'Deusek 

ere asetzen ez duena'. Inza NaEsZarr 2215. 

merkuriar (Lar � Aizk). �1. "Mercurial, perteneciente a Mercurio" Lar. �2. (Aizk � Lcq), merkurial. "Planta 

anua cuyo tallo es de un pie de alto, esquinuda, nudosa, lisa y vestida de ramas" Aizk. "(Mercurialis perenis), 

mercurial oficinal", "(Mercurialis anua), mercurial medicinal, mercurial anual" Lcq 145. � Egizü lehenik salda 

bat / malbaz gimaubaz / merkurialaz parietara. StJul 234 (ap. DRA, s.v. muhuilu). 

merkurio-izar. "Mercurio, planeta" Lar. 

merkuriol. "(V-m), mercurial?, planta de bayas negras, parecida a las del pimiento" A. v. merkuriar (2). 

merkux. "De aspecto raquítico y genio malo (V-arr)" DRA. 

1 merla (L-sar-ain, B, BN-ciz; SP, Dv, H (L, BN, S)), marla (BN-baig, S; H (L)). Ref.: A (merla, marla); JMB 

At. � "Terre noire et grasse pour fertiliser les champs" SP. "Marga, tierra calcárea mezclada de arcilla" A. 

"Merla (L-sar), marga azulada. Lapitz, es marga en general" JMB At. � Hauts, ongarri, kisu eta marla. Hb Egia 

132. Gisukiak dira gisu-harria [...] merla, laphitza, igeltsua. Dv Lab 18 (v. tbn. 203). Lapitzak, marlak, 

igeltsuak, kledak badute guti aski gisu. Gatxitegi Laborantza 27. 

- MERLA-HARRI (B ap. Izeta BHizt2). "Marga. Mendi zoko ortan badugu merla-arrie" Izeta BHizt2. � Badira 

merla harriak gisu hainitz dagokatenak. Dv Dial 51 (It, Ur tuparri, Ip lapitz). 

- MERLA-HOBI (H), MARLA-HOBI (H). "Marnière" H. 

2 merla, merda (BN ap. Lh). � "1.º (BN), mûr (fruit); 2.º confit. Mahats-merda, raisins secs" Lh. 

merlan. "Merlán, sarreta, [...] (Merlangius merlangus); letxera (G-bet), merlana" FauMar 52. "Merlan" Lf GAlm 

1957, 33. 

merlatsu (H), marlatsu (H). � "Marneux" H. 

merlatu (L? ap. A; Urt, Dv, H), merdatu (Lh), marlatu. � Secar. "Carica, kariafikoa, fiko merlatua" Urt IV 248. 

"Aran merlatua, pruneau" Dv. "Mahats merlatua, raisin sec, séché" H. "1.º mûrir (fruit); 2.º confire" Lh. v. 2 

melatu. � Ez dute janen ez mahats freskorik ez merlaturik. Dv Num 6, 3 (Ker, BiblE ma(h)aspasa). Biper 

beltxa, mahats, adan merlatuak. ECocin 20. Abrikot idortu edo merlatua. Prop 1896, 172 (ap. DRA). Ahan 

txarrak hola hola marla ahal ditake, bena mami güti eta exür handi lükete. Alth Bot 20. Orotarik jan eta, / nahi 

berriz jastatu / adan, piko merlatu. Ox 108. v. tbn. GH 1932, 310. 

merlaztatu (AN, L, BN ap. A; SP (sin trad.), Dv, H), marlaztatu (S (Foix) ap. Lh; H). � "Marner" Dv. 

"Margar, echar marga a los terrenos" A. 

merlenka (V-m, G-bet ap. A), merlinka (AN-gip ap. A). � "Un pez marino, la pescadilla?" A. 

merluza. v. marluz. 

merma (V-gip ap. Elexp Berg; Lar (+ -mea), Añ), lerma (Gc, AN-5vill, L-ain ap. A), berma (Hb ap. Lh). � 

Merma. "Déchet, perte, diminution" Lh. "Patatiak merma asko dauka aurten (aprobetxagarria ez dena, ustela 

edo matxarra delako)" Elexp Berg. � Orduko prezioa eskatu dezakezu, baña beeratu bear dezu zerbait 

mermakgatik. AA II 189. Baña atera bear dituzu prezio onetatik mermak eta gordetzeko nekeak. Ib.190. � 

"Emonak mermi [= merma det.] dau, decimos cuando alguien ha sido corto en dar" Etxabu Ond 105. 

mermatu (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ), lermatu (G, L, B ap. A), bermatu (Sal, R ap. A; Lar). � (Aux. trans. 

e intrans.). Mermar, disminuir. "Perretxikuak asko mermatzen dabe sartaiñian" Elexp Berg. � Itxura galdu zuan 

/ gero egonian, / mermatu ta txikitu / bigundu zanian. Arrantz 107. Zekorra bidez anbat lermatu ez dedin. "No 

mermase tanto". Or Eus 357. Erramunek jartzen duen hitz zerrenda unibertsal guzia B letraz idazteak, nik uste, 

euskaldunon unibertsaltasuna ez duela batere lermatzen. PPer Egunk 19-9-1991. 

mermelada. v. marmelada. 


mende. 

357


mermena. v. berbena. 

mermiondo. "(Vc), una clase de uva negra, hermosa y abundante en zumo" A. 

mero (V, G, AN-egüés-ilzarb-olza; Lar, Izt C 204, H, Arzdi Peces), meru (Izt C 206, Dv � A, H, FauMar). 

Ref.: Bon-Ond 145; A. � "Mero (pez)" A. "(Epinephelus gigas), de la familia de los pércidos" Arzdi Peces. 

"Cherna (Polypirion americanum)" FauMar 62. "Corvina, berruguete (Pseudosciaena hololepidota), antesa, 

merua, berrugeta" Ib. 65. v. andeja. 

merreka. v. 1 marraka. 

merro (V-arr-oroz-och, G-goi ap. A). �1. "Pilongo, persona delgada y débil" A. � Emen eztago ez txarakarik, 

ez ezetariko zugatz merrorik be eguraldiaren erasotik nobere burua yagoteko. Larrak EG 1959, 205. �2. 

"Merrua, se dice de la oveja que tiene morro pequeño y de mal aspecto" Iz ArOñ. 

- MERRO-MERRO EGON. "Estar muy serio y callado (para hacer luego una mala jugada)" Iz ArOñ. 

merrotu. � Menguar. � Oindik aurrera nire zori ona iristuz eta merrotuz yoango da. Larrak EG 1959, 184. 

mersede. v. mesede. 

mersika. v. mertxika. 

mertxede. v. mesede. 

mertxeria. �1. "Mercería, comercio de cosas menudas" Lar. Cf. merzeria. �2. "Mercero, mertxeroa, mertxeria. 

Lat., propola" Lar. 

mertxero (AN-gip ap. BU Arano; Lar). � "Mercero" Lar. "Vendedor ambulante de cacharros" BU Arano. v. 

merzer. 

mertxes (Lar), merzes (Añ). � "(Muchas) mercedes, expresión de dar gracias" Lar y Añ. v. MILA MESEDE 

(s.v. mesede). 

mertxika (G, L-ain, B, BN-ciz; Urt II 333, H, Lcq 76 (L)), merxika (B; SP, Arch VocGr, vEys), mersika, 

mirtxika (H, Arzdi Plant1 278), mirxika (Ht VocGr, H), mixtika (BN-mix-baig), mixika (A Apend). Ref.: Bon; 

A (mertxika, mixtika); Izeta BHizt2 (merxike). � Melocotón (tbn. el mismo árbol). "Mirxikaren axalaren ederra! 

Barnean du hexurra gogorra (Chant. pop.)" H. "Melocotonero, duraznero, pérsigo" Lcq 75s. v. muxika. � Tr. 

Documentado desde mediados del s. XIX. Mertxika es la forma mejor atestiguada. Hay además merxika en 

ECocin y en una balada suletina recogida en ChantP. � [Xirula-xerthoa] zuhamu xerthatzeko hain da ona, non 

gaztainek onhesten baitute, hala-hola heltzaurrak, mertxikak [...]. Dv Lab 387. Emozu kanela puxka bat eta 

merxika hexur zenbeit. ECocin 53. Merxika marmelada. Ib. 60. Merxikaren floriaren ederra! ChantP 392. 

Zenbeit sagar-ondo, madari, tuaxa edo mersika. EGAlm 1895, 21. [Amanda ondoa] toaxa edo mertxikaz biga 

zabal da, haren iduriko. JE Bur 82. Iratzea mertxikaz bethe jarriko, / Zezen beltza zazpi xahalez erdiko. Ox 122. 

Egundaino etzuen ikusi ainbeste udare, mertxika eta sagar. Zub 70. [Neskatxaren] bular biribila mertxikaaralde 

eldugabea zen. 'Une pêche double'. Or Mi 7 (v. tbn. Tormes 105). Loran zan mertxika. Laux BBa 134. v. 

tbn. Hb Esk 189. Bera EEs 1915, 215. Ldi UO 27. Lf Murtuts 8. SoEg Herr 19-12-1957, 1. Arti MaldanB 196. 

- MERTXIKA-TXORI (-xori BN-lab ap. Lh). "Bouvreuil" Lh. � Mertxika-xoriak ere gure jakinean baditu 

bertze izen batzu. Dass-Eliss GH 1923, 758. 

� Etim. De lat. persica. 

mertxikadoi. � Melocotonar. � Mundua mertxika urhe bat da, Jauna, zeruko mertxikadoian. SoEg Herr 19-12- 

1957, 1. 

mertxikatze (BN ap. Lh). � "Pêcher" Lh. � Badituzte ere sagardi, mahastiak [...] hala nola mertxikatze, 

intzaurtze eta zitrointzeak. Prop 1896, 172 (ap. DRA). Mertxikatzeak behar du lur ona eta guziz sanoa. Gatxitegi 

Laborantza 120. 


mende. 

358


mertxikondo (T-L), mertxika-ondo (hondo H), mirtxika hondo (H), mirxikahondo (Lecl). � Melocotonero. 

"Pêcher, arbre" T-L. � Mertxik ondo zahar bat baitut baratzean. Ox 147. Baratz onetan amabi mertxikondo 

egozan. Altuna 43. Mertxikondua dago loretsu. Laux AB 96. Fruitu gozoz betetzen ziren hamabi mertxikaondo. 

MEIG IX 102. 

mertxil. v. mertzil. 

mertzi (G-azp), mertxi (V-gip). � "Gracias. Mertxi erregaluagatik" Elexp Berg. 

mertzil (H (BN)), mertxil, merzil (BN-ciz ap. A; VocBN � Dv). � "Mou, flasque" VocBN. "Blando, flojo" A. 

� Mertxilla ta belaxka-itxurakoa izan arren, zimela zan mutilla. TAg Uzt 65. 

mertzildu (H), merzildu (BN-ciz ap. A; VocBN, Dv). � "Devenir mou, flasque" Dv. "Reblandecerse, aflojarse. 

Mahatsa beroarekin mertziltzen tzu, la uva se reblandece con el calor" A. � Baña badut zure aurka, mertzildu 

zaizun lengo maitakuntza. Ol Apoc 2, 4. Eguzki-aldeko ekandu mizkeak, eladetarren lengo gogo zorrotza 

mertzildurik (bigundu, beratu) zeukaten. Zait Plat 31. 

mertziltasun. "Qualité de ce qui est flasque, mou" H. 

meru. v. mero. 

merxika. v. mertxika. 

merzed(e). "Merced, Orden de la Merced, Merzedeko ordena" Lar. 

- MERZEDEKO FRAILE. Fraile mercedario. � Mercedko praille bat aurkitu neban. Or Tormes 103. 

- MERZEDETAKO AMA BIRJINA. Virgen de la Merced. � [Ama Birjiña] Errosariokoa, Karmengoa, 

Merzedetakoa. Gco I 465. 

merzedetar, merzedtar. � Mercedario. � Arantzasun lenengoz Merzedetarrak egon ziran. GMant LEItz 61n. 

Lazarori Mercedtar praile baten menbean yazo yakona. Or Tormes 103. 

merzedtar. v. merzedetar. 

merzenario. �1. Mercenario, jornalero, asalariado. � Eta merzenarioak ihes egiten du, zeren merzenario baita 

eta ezpaitu ardién ansiarik. Lç Io 10, 13 (He soldatakoak, TB alokairiarra). Eure Eliza guziak [...] begiratu otso 

harraparien ahotik, bai eta merzenario eta alokazer ororen menetik. Lç Ins A 2v (v. tbn. A 7v). En DFrec hay 4 

ejs. �2. "Mercedario, mercenario, religioso de la Merced, merzenarioa" Lar. v. merzedetar. 

merzer (SP), merzeru (Añ). � Mercero. "Mercier" SP. v. mertxero. � Tratatzeko [...] merkatariekin, merzer 

onak, xapelgiliak [...]. "Marchands [...] merciers, chapeliers". Volt 242s. 

merzeria (Lcc), merzereria (SP). � Mercancías de poco valor y entidad. "Mercería" Lcc. "Mercerie" SP. � 

Begira nago zure denda hain ongi garnitua eta probeditua merzeriaz. "De mercerie". Volt 243. Nahi darautazu 

kredit egin [...] zure merzeriatik? "De votre marchandise?". Ib. 247s. Nos [...] salduko dituguz merzerijak? Astar 

II 173. Merzeria. Bonetak. Pariseko artikuluak. GAlm 1946, 7. 

merzeru. v. merzer. 

mesaier, mesanjer (Urt). � Mensajero. "Anabasius, mesanjera, sarijanta" Urt II 72. v. mandatari, mensajero, 

mezuler. � [Bolurrak] nahi dianian arrogatu marxanta, bideianta, pasanta eta mesaiera [...]. Tt Onsa 62s. 

mesana (G-azp ap. AEF 1960, 47; Lar). � "Mesana, el árbol de popa" Lar. "Es muy raro hacer uso de vela en 

bote o batel; se hace en las embarcaciones mayores o motoras. A esta vela le llaman mesana" AEF 1960, 47. 

mesanagain. "Sobremesana en el navío" Lar. 


mende. 

359


mesanotxe (V-gip, G-azp-bet), mesaonotxe (V-gip). � "Mesilla de noche. Mesaonotxe gaiñian dago zure 

erlojua" Elexp Berg. 

mesatu. "Mesar, mesadu" Lcc. "Mesadura, mesaitea" Ib. 

mesatu. v. mezutu. 

mesdemoisel. � Señorita. � Ixtillu galantak edukiko ditugu inudeekin eta mesdemoiselekin. Arti Ipuin 84. 

mesede (V, G; Lcc, Mic 7v, Lar, Añ, Dv (V, G), H (V, G), Zam Voc), mertxede (B, R; Lar, H), mersede, 

merxede (O-SP 230, SP), mertzede (H), mesere. Ref.: A (mesede, mertxede); Elexp Berg. � Tr. Mesede es la 

forma propia de la tradición meridional (aunque hay mersede en sendos textos navarros 1564 y 1645, y en 

CatUlz (22); mertxede en los versos de Carlos V y los hidalgos de Soravilla y en algunos textos navarros; mesere 

en algunos bersolaris y textos populares gipuzcoanos, y mezede en T. Etxebarria y Anabitarte). En la tradición 

septentrional, se encuentra mertxede en Leiçarraga, en una carta bajo-navarra de fines del s. XVI y en otras 

labortanas de la misma época, y en Belapeyre; merxede en Etcheberri de Ziburu, Haramburu y Pouvreau, y 

merzede en Voltoire. Salvo errata, hay tbn. un ej. de mesade en Moguel (PAb 189 mesadia), junto al frec. 

mesede. En DFrec hay 61 ejs. de mesede, meridionales. 

�1. Favor, merced; beneficio. "Grâce, faveur" SP. "Merced, dádiva, gracia, beneficio" Lar. "Iongoikoaren 

mertzedeaz, par la grâce de Dieu. Iangoikoak egin merxedeak, les faveurs [...]" H. "Mesede bat eskatzera nator" 

Elexp Berg. AxN explica ofizio (317) por mesede. � Tr. De uso gral. en la tradición meridional desde la primera 

mitad del s. XVII. Al Norte se documenta en Leiçarraga, Haramburu (267 merxede) y Pouvreau. � Zeren bere 

graziagatik eta mertxedeagatik on baitarizku. Lç Ins D 1v. Iainkoaren probidenzia bereziaren merxede hutsaren 

azpian behar dugula iarri. SP Phil 489. Ezagutzen ezpadaue, / alango mesedea, / axe bai banidadea. BBizk 7. 

Jainkoagana biotza jasotzea, mesede eske. CatBurg 21. Ez ete dakije zeinbat mesede dakarrezan [Misinuak]? 

Mg CO 295. Mesedeak dituzu artu? / Ez zaiteala iñoiz aztu. VMg 43. Kaltezko ta mesede bagako gurari asko. fB 

Ic II 267 (v. tbn. III 366). Mesede bat eskatu / bear dizut. It Fab 148. Ze mesede andijak dakazan Marijaren 

deboziñuak. Ur MarIl 46. Zer egin etziekiten, artutako mesede andi ari zegozkion esker onak emateko. Lard 427 

(v. tbn. 69). Nik zor diot mesede gogoangarri bat Birjiña Guadalupekoari. Zab Gabon 102. [Dema] ikustera 

juan giñan / makiña bat jente, / gorputzak mesedeik ez, / patrikadak kalte. Ud 120. Eta esaniko prestaerak euki 

baga komulgetara doianak, artuten dau bere Jesukristo? Bai, Jauna; baña onera eta mesede baga. Itz Azald 158 

(v. tbn. 91). Burruka orrek mesede baño kalte geiago lekarkela. Eguzk GizAuz 82. Adarretan tinko ezarritako 

kabitik txorikumeei mesedea datorkien bezalaxe. Vill Jaink 161 (v. tbn. 167). Zenbat mesede lortu ditugun / Zu 

jarriz bitartekotzat. Basarri 8. Aitak eta amak egiten zizkiguten maitasunezko zenbait mesede eta beren muxu 

gozoak gogoratuta. Salav 25s. Bertsotan erriz erri ibiltzeko mesede aundirik zegoanik ez nuan pentsatu izan, 

papeletan bertso asko jarrita. [...] Papeletan bein jartzen dezun bertsoa ez da zurea. Uzt Sas 19 (345 mesere). 

Inork mesede eta miraririk eskatuko ez dion erlikia bezala. In MEIG VI 45. 

v. tbn. Ber Trat 27v. TAV 3.1.26 (1638). Cap 34. OA 55. Arz 41. Urqz 6. Iraz 50. Lar SAgust 16. Acto 459. Cb 

Eg II 25. Ub 59. AA I 454. JJMg BasEsc 60. Astar II 280. Añ EL 2 31. CatLlo 74. Echag 222. Izt C 181. CatBus 

55. Arr May 97. Bv AsL 154. PE 133. JanEd II 117. Urruz Zer 19. KIkV 85. KIkG 68. ArgiDL 44. Or SCruz 131. 

Enb 79. Otx 90. Munita 39. NEtx Antz 66. Akes Ipiñ 11. Bilbao IpuiB 208. Etxde JJ 154. Gand Elorri 137. Arti 

Tobera 283. Erkiag BatB 68. Anab Poli 80. SM Zirik 16. MAtx Gazt 76. BEnb NereA 40. And AUzta 48. Alzola 

Atalak 8. Berron Kijote 123. Mertxede: El 62. LE Prog 100. CatSal 33. CatR 39. CatAe 32. Mesere: Ill Testim 

27. 

� Mesede ustez ibilli eta / zenbaitek ez du eskerrik. PE 41. Mesede-ustez asi zan eta / etorri zaio kaltia. Tx B I 

180. 

� (Precedido de dat.). Merced a, gracias a. � Orain badozu mea, / Oropesari mesedea. BBizk 27. 

� --Illabeteko Baserritarra-ra suskribitu ta askoz merkiago aterako zait ala, ez da? --Bai; gutxienaz izango dezu 

lau duroren meseria illian. Iraola 31. � Baño nik besteakin mezede txarra neukan, eta [...] ez nien jaramonik 

egiten. Anab Aprika 82. � Baña senarra, gizon askon antzera, emaztiari gura zetsan guztiagaz, zan azkonarra 

[...] eta ari biar zetsan mezedia, sarri auzuan eitten eban. Etxba Ibilt 469. 

�2. (G-bet ap. Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351; Lar, Añ, H, A Apend), mertxede (Lar), mersede. (Como 

tratamiento o título de cortesía). (Su, vuesa, vuestra) merced. "Nola dago vide [sic] mertxedea" Ech 449v. "Para 

hablar con los sacerdotes y otras personas de respeto se le añade el decir zure mersedea u orre mersedea". 

(Alsasua, 1645). FLV 2005, 315. "Vuesa merced, [...] bere mesede, mertxedea" Lar (Añ berorren mesedea). 

"Con perdón de Vmd., [...] zure mesedearen, berorren lizenziaz" Añ (s.v. salva). "Formule de politesse. Zure 

mesedeak nai dabela" H. "Mertxede da apezer errespeto andiago ekuteko ezik berze guzoner" Mdg 125. "Jaiki 

bitez beon mesedeak, hagan el favor de levantarse vuestra mercedes (serora de Orio)" Garate 5. a Cont RIEV 


mende. 

360


1935, 351. � Aen mesedea serbidu izaten lizala. Lazarraga 1142v. Zure mesedeorr[i]. Ib. 1138r. Mesedeori 

serbietako / eztot nik intereserik. Ib. 1195r. Jauna: erremerziatzen derauzut zeiei zure mertxediak hainberze 

kuidado baitu nizaz. (1595). FLV 1993, 449. Zure mesede oriek bida[l]du zidan kartaren [...] (Azkoitia, 1596). 

ETZ 33. Zure merzedea sar dadilla dendan. "Entre V.M.". Volt 251 (v. tbn. 210s). Zeure mesede ori ondo dago? 

Mic 13r. Zer nai daude almorzadu orren mesedeok? Ib. 13r. Orren mesede ori. Ib. 13r. Aren mertxedearen itz 

batek anitz egiten du edoziñ ere gauzetan (1693). ConTAV 5.2.9, 138. Orren mesediori serbitzeko ni naiz Jauna. 

Acto 254. Sazerdoteari [...] esan eutsan: Eta, jauna, zure mesedeak etorkizuna bazau? Cb EBO 43. Beraren 

mesedea. "Su Reverencia". Izt, carta a JJMg 19. Eta jakin bear du / bere mesedeak: [...]. It Fab 118 (46 berorren 

mesedeak). Au aditu ondoren, / aren mesedea, / asi zan piskabana / artzen asnasea. Ib. 119. [Esopo zan] 

jakintsun andia / eta lendabiziko / onen mesedeak / mintzarazo zituen / ederki abereak. Ib. 17. Bedorren 

Mesedea jakiñaren gañean ifintera [gatoz]. Izt C 406. Igan den ilabetian, nik, orren mertxediari eskribitu 

nauneko antzineko egunetan [...]. Mdg 125 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). 

- MESEDEAN. a) (Precedido de gen.). A merced de. "Uhinen merxedean dabiltza gorputzak" SP. � Eztezazula 

permeti itsaso urdiñean, / gure gorputzak dabilltzan uhiñen merxedean. EZ Man II 144. Haren diszipüliak ihesi 

joan ziren eta gai orotan [Jesüs-Krist] soldadoen mertxedian ützirik [...]. Bp II 47. b) En beneficio de, en 

provecho de. � [Lana egin dute] batzuentzako mesedean da / bestientzako kaltean. EusJok 59. Irribarrez 

diardutso [Birjina Mariari] / landako loreak [...]. / Lurreko abereak / bere mesedean / jaio ta arrazkero / dagoz 

ardurean. Balad 204 (de interpr. no segura). 

- MESEDE HANDIKO. Beneficioso, de gran ayuda. � [Zure] obra onak izango dira guretzat bere mesede 

andikuak. JJMg BasEsc 220s. [Erakutsiko deutsut sazerdotetzako sakramentuba] ze mesede andikua dan. fB Ic 

III 282. 

- MESEDE EGIN (V-arr-gip, G-azp-goi, AN-5vill). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 220. � Tr. Bien 

documentado en la literatura meridional desde el s. XVI. Al Norte sólo lo hallamos en unas cartas labortanas 

(que muestran tbn. rasgos más occidentales) de finales de dicho siglo, y en Belapeyre y Xalbador. a) Favorecer; 

hacer un favor. "Merxede eginen derautazu, vous me ferez plaisir" SP. "Mesede eiñen pagua, ate ostian palua" 

Etxba Eib. "Erretirua artziak mesede ein ddotsa" Elexp Berg. "Arazo horrek mesede egingo digu" Gte Erd 220. 

� Zure señoriaren karta emen batu zait(a) kontentu asko eman baitit, askotant [sic] el dadila nire mertxede 

egitera. (c. 1597). FLV 1993, 451 (tal vez por niri, pero, aunque no se incluye facsímil de esta carta en la ed. de 

Satrustegi que citamos, ni en la de J. M. Floristán FLV 1993, 177-219, la grafía habitual para -i en estas cartas es 

, lo que parece excluir un error de lectura). Nola atrebitzen den eskatzera erregeri mertxede egin drazon. Ber 

Trat 27v. Kirie eleison: grekez: O Jauna, egigüzü mertxede! Bp II 62. Amabi berso oneek / entzun dituzanak / 

mesede egin beide / Abe Marija bat / orain errezetiak. DurPl 106. Guk bere Majestadeai inzógun mertxéde. LE 

Doc 108s. Ezin konta al dira Jaunak onra ta mesede egiten ez dienak eta betiko galtzen diranak. AA III 263. 

Bati mesede egiterren [...] guzurra esaten bada besteren baten kalte andijan [...]. Astar II 184. Egin biar 

deutsagu mesede premiña daukanian. fB Ic I 96. Neuri mesede baino ez deust egin. fB Ic II 191. Barau egitea 

[...], mirariak egitea, nekatuai ta gaixoai mesede egitea. Añ EL 2 214s. Eta alabai mesede egin zien Ijitoa aitak 

ezagutu naiez, beregana eraman zuen. Lard 66. Orra mesede eginda zer eskerrak. Sor AKaik 122. Eta 

komulgeteak mesede egiten deutsenak, zer egin bear dabe [...] mesede geiago artuteko? Itz Azald 158. Beti 

izango naz zeuen otseña, mesede egin al dotsuedan guztian. Echta Jos 134. Langilleai mesede egiteko [legea]. 

Eguzk GizAuz 32. Norbaiti mesede egin balezaioke, pozik eskeiñiko diot. NEtx Nola 3. Mesede egiteko ta 

laguntzeko beti prest. NEtx Antz 137. Laguntzar bateri mesede egitearren. Erkiag Arran 164. Ez dot uste kalterik 

egingo deutsunik. Mesede bai, ziur. Bilbao IpuiB 10. Niri mesede egitera etorri zan baiña kalte egin dit. And 

AUzta 62. Bide ortatik jarraitzeak mesede egiten digu. Vill Jaink 80. Gauza gatxa da mesede egiten / iñori kalte 

egin barik. BEnb NereA 113. Guziei mesede egiten ziolakoan. NEtx LBB 72. Zuri mesede egin beharrez / alperalperrik 

gabiltza! Xa EzinB 126. v. tbn. Zuzaeta 59. Salav 105. Berron Kijote 125. Mertxede e.: ETZ 172 

(Arruitz, s. XVIII). FLV 1988, 148 (Ibero, s. XIX). Mesere e.: Uzt Sas 344. 

� (Con determinantes). "Makiñatxo bat mesede eiñdako gizona bere denbora guztian" Etxba Eib. � Erregutu 

eutsan Silvairi legiola ain mesede andia. Lazarraga 1142v. Zerren egin deustan mesedea. Ib. (B) 1180vb. Egin 

digun ondasunas eta mertxede ain andias. Ber Doc 160r. Erregek egiten diezte soldadu andiei ontart eta mesede 

luzeak. Mb IArg I 387. Nik merezi baño mesede andiago egiten didate. Cb Eg II 137. Gráziak ematentiót [...] 

intidan mertxéde guzíes. LE Prog 98. Eginen zaikula aunitz mertxede (B, s. XVIII). BOEans 255. Gaitz baño 

mesede geiago egin diot. VMg 38. O Jaungoikoa! Zu mesedeak egiten ugariegia zera! Arr GB 107 (v. tbn. 38). 

Berak egiten deutsuelako / ezin kontala mesede. AB AmaE 466. Mertxede kaur egin daiguk, yik guri egin nai 

onaren paku. Mdg 170. Deabruak damu artu egian, buldeak an egingo eban mesedeagaz. "Del bien que allí se 

hiciera". Or Tormes 115. Ez etortzearekin mesede aundi bat egiten digu. Lab EEguna 110. Gizarteari on eta 

mesede andiak egin dautsazanak. Eguzk GizAuz 44. Iñori laguntzeko edo mesede bat egiteko irrikitzen egoten 

zana. Etxde JJ 98. Ez liguke danoi ere mesede txarra eginen. Ib. 123. Mesede bat egingo al zeuskit? Bilbao 

IpuiB 129. Neurriztasun onek mesede besterik ezpaitigu egingo. Vill Jaink 77. Erlijioak bere mesedea egin zion 

gizadiari. Ib. 76. Premiz arkitu izan danari / mesede asko egiña. Basarri 30. Mesede ederra egingo niotekek nik 

nere gurasoai etxean banego! Salav 72. Amaika mesede egindako gizona, auxe! NEtx LBB 5. Mesede asko egin 


mende. 

361


dizkio lehen gure hizkuntzari. MEIG III 61. v. tbn. Cap 128. Arz 60. Iraz 51. GavS 7. CrIc 45. Mg CC 217. Añ 

CatAN 75. Añ EL 1 163. Gco I 394. AA III 340. fB Ic I 50. Astar II 289. CatLlo 98. Izt C 101. CatBus 59. Ur 

MarIl 69. Lard 167. Aran SIgn 109. Apaol 90. Legaz 50. Azc PB 129. Bv AsL 222. A BGuzur 141. Goñi 96. 

Echta Jos 363. ArgiDL 70. Inza Azalp 15. Tx B 167. Enb 86. Otx 110. SMitx Aranz 236. Munita 90. Arti Tobera 

267. Anab Aprika 72. Etxba Ibilt 464. Alzola Atalak 106. Berron Kijote 188. Mertxede: ETZ 282 (Luzaide, 

1869). Mesere: Iraola 94. 

b) Hacer el favor de. (Lleva como complemento un sust. vbal. con suf. instr. -t(z)eaz (sobre todo en los ejs. más 

antiguos) o det. -t(z)ea; hay tbn. algunos ejs. de -t(z)eko y de -t(z)en, e incluso alguno de part.). � Ezteietara 

mersede egiguzu etorri. (Eraul, 1564). FLV 1991, 288. Dio ezen Erregeren maiestateak eman diola konpania bat 

eta zenbait pika bidalzeaz mertxede dagiodala [por dagioela??]. (c. 1597). FLV 1993, 465. Mesede egin digue 

igarotzen / dotoreak ta aitak (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9., 125. --Jauna, mesede egin begit konfesetiaz. --Bai 

pozik. Mg CO 185. Egin ziran mesede biraltzeaz [bi sagardo bonbilla]. Izt C 144 (v. tbn. 83). Eskatuten eutsan 

Marijari egijola mesede bein bakarrik erakustia. Ur MarIl 97. Azkenengo berbaldijari jarraitutiaz egidazu 

mesede. "Hazme el gusto". Ur Dial 48 (It egidazu atsegin). Baldin seme izateko mesedea egiten bazion [...]. Lard 

148. Ia egingo diyon mesere / [...] itxogotia. Bil 78. Mitxel, naikoa dot ta, egizu mesede / berbok zeure barruan 

egitea gorde. AB AmaE 242. [Eskatzen zion Mariari] aurtxo Jesus erakusteaz mesede egiñ zegiola. Arr May 

114. Egizu ba mesede esatea zegaittik [...]. Echta Jos 271. Egingo al dezu mesere anka oiek [...] beste nonbait 

jartzia? Iraola 64. Egingo al nazu mesere ematia baso bat ur? Ib. 29 (20 egingo al dirazu mesere). Eskribitu 

egiñ bearko diot [...] egiñ dezala mesede bialdu eraztiaz [...] erretratua. Urruz Zer 73. Augaitik zerbait emotia 

mesede egin biar daustak, gitxi badok be. Kk Ab I 14. Kristau zintzoa izanaz irauteko mesedea egiguzu. ArgiDL 

66. Egin ezadazute mezedea nerekin zerbait edatea. Anab Aprika 83. Pixkat kantatzeko mesedea egin bear 

diguzu. Berron Kijote 126. Geur afariten etorritia / egin bazeinke mesede. Balad 140. Egiñ zazu mesere / neri 

esatia / nundik erosi dezun / erloju-katia. Uzt LEG II 265. 

c) Errege jauna, egiezu / alkabalez mertxede (1588). "Azedles merçed de las alcabalas". TAV 3.1.17. 

- MESEDE-ESKE(AN), MESETESKE(AN) (V-ger ap. A; meseteske A Morf 69 y 605). "Beti azkanerako egin 

barik isten dozuz gauzak ta gero or ibilten zara jo ta su, meseteskean, iñor gogaituten (V-ger), [...] revolviendo 

cielos y tierra, pidiendo favores, incomodando a otros" A. � Nagozu mesede eske onerean aurrera on eretxi 

degidazula. Lazarraga 1152v. 

- MESEDE IZAN (trans. bipers.). Ser beneficioso para, ser provechoso para. � Ustez mesede zubelakuan / atera 

zaio dañua. EusJok II 59. Lenago ori egiñ bagendu / oraiñ mesede genduban. Ud 140. Asko saltzia mesere du / 

ta al dezubenak erosi. PE 141. Mesede du artuak zergatik intza sartzen zaio artoari eta freskoago egoten da. Sor 

Bar 47. Pentsatu det gauza oiek / paperan jartzia / mesere dedalako / eskolatzia. AzpPr 113. Egiñalak egin 

nizkion, gure euskera gaxoak mesede zula ta. Or SCruz 8. Estropada bat izandu degu / Donostiyako partian; / 

irabaztunak mesede zuten / galtzallientzat kaltian. Tx B II 177. Sega loditu zaiok; berriro / pikatzea dik mesede. 

"Es menester adelgazarla". Or Eus 308. Polik euskeraz jakitea mezede degu. Anab Poli 89. Donostian ainbeste 

euri egingo ez balu, mezede izango genuke ere. Anab Aprika 25. � [Garoa] busti baiño len aterperatuko 

bagendu, mesede ederra giñakek. NEtx LBB 22. 

- MESEDERAKO. (Precedido de gen.). Para beneficio de, para provecho de. v. MESEDETARAKO. � 

Bautismua da batiatuten danaren mesederako. Konpesinoia ondo konpesetan danaren mesederako. fB Ic III 

300. Eta alan, batzuen egite onak dira besten mesederako. Itz Azald 44. Arto ta masti / sagar ta aranak, / gure 

mesederako / egin ditu danak. JanEd II 110. Bere ta berien mesederako ondoen deritxona egiteko. Eguzk GizAuz 

145. Gizartearen onerako eta mesederako diren dotriña batzuk. Vill Jaink 159. Izan liteke mesererako / da izan 

liteke kaltean. Uzt EBT 86. Eta euskal literaturaren mesederako deus onik jaio bazen han [...]. MEIG IV 127. 

- MESEDETAN. En beneficio de, en provecho de. � Askoren meseretan / egindako promesa / suerte onarekiñ / 

konserbatu beza. Arrantz 133. Horrelakoak gertatu ohi ziren [...] ez entzuleen laguntza eta mesedetan. MEIG 

VII 42. 

- MESEDETARAKO. Para beneficio de, para provecho de. v. MESEDERAKO. � Nik, bakar-bakarrik zer dan 

zure mesedetarako ta zer dan zure kalterako esango dizut. MAtx Gazt 65. Horiek gorabehera, guztion 

mesedetarako izango da noski liburu hau. MEIG III 47. 

- MESEDE-TOKI. Propiciatorio. � Kutxa onen gañean zegoan Propiziatorioa edo mesede-tokia. Lard 82s. 

- MESEDEZ (V-ger-gip; A). Ref.: Holmer ApuntV; Elexp Berg. a) Por favor. v. 2 arren, FABOREZ (b). � Tr. 

Documentado en autores meridionales sobre todo desde finales del s. XIX. � Sazerdote jaun batek mesedez beñ 

eskatu zidan [...]. Cb Eg III 348. Arren zabaldu begit mesedez atea. AB AmaE 321. Eskribitu naun kartan, erran 

naun, mertxedez eskribi laztadala. Mdg 143. Mesedez eskatuten deutsut. Echta Jos 46. Mesedez, zaldi au eukiko 

daustazu apur baten? Kk Ab I 8. Ez nagizue, mesedez, geiago jo. Erkiag BatB 188. Isildu zaite mesedez. Berron 

Kijote 217. Barka, mesedez, aipamenaren luzea. MEIG V 96. v. tbn. It Fab 55. A BGuzur 115. Moc Damu 34. 

Altuna 34. Mde Pr 170. JAIraz Bizia 123. Bilbao IpuiB 34. SM Zirik 112. Osk Kurl 22. Arti MaldanB 223. 

MAtx Gazt 92. Arti Ipuin 27. Salav 104. Lab SuEm 211. Etxba Ibilt 464. Uzt Sas 240. Meserez: Uzt LEG I 287. 

� --Badakit andre su-emailletzat artzen nazula. --Mesedez! Nik olakorik esan al dizut? Lab SuEm 179. � Por 

misericordia. � [Jesusek] ezin aurkitu dabela edolabere mesedez, gau bateko ostatua. Ur MarIl 97. 


mende. 

362


b) (Precedido de gen.). En beneficio de, en provecho de. � Saiatzen da egiñalez / bere nekian meserez / gizaixua 

bere kargua / galdu bildurrez. Xe 238. 

- MESEDEZ ETA FABOREZ. "Por favor. Ixilik egon ari, mesedez eta faborez" Elexp Berg. 

- MESEDEZKO. De favor. � Txarri-erdia gizon antzera jantzi dabe txapel eta antioju-baltz da guzti, eta 

Pausuko automobill-taxisean sartu mesedezko pasaporte-papelakin. Alzola Atalak 56. 

- MESEDEZKO ETXE. Casa de misericordia, casa de beneficencia. � Limosnak izaten dira geisotegietarako, 

mesedezko-etxetarako eta umezurtzen tokietarako. Itz Azald 119. 

- MILA MESEDE. Mil gracias, muchas gracias. � Nire kantua gura dabena / betor neurekin bordera. / Eskerrik 

asko mila mesede / estot olako usterik, / etxean nabe aitak eta amak / ni ondo estimaturik. Balad 135. 

mesedegarri (V-arr ap. Gte Erd 24). � Beneficioso, provechoso. � Norentzat izango da mesedegarri ta ona 

konfesino jenerala? Mg CO 239. Aberetxu mesedegarriak dira erliak. "Utiles". Ur Dial 10 (It gaionak, Dv 

baliosak, Ip baliusak). Barregarri geienak izaten dira [...] etxerako baiño kanpokoentzat mesedegarriagoak. 

Ezale 1899, 13b. Zelako irakatsi mesedegarria atera bear dogu emendik? Itz Azald 130. Kaltegarri dan ori 

kendu bear ei da ta mesedegarri danari bakean itxi. Eguzk GizAuz 74. Erabagi mesedegarri bat. Akes Ipiñ 27. 

[Geiegizko edan-bearra] lagun urkoak eta gizarte osoak ez du mesedegarri. MAtx Gazt 78. Beharbada guztiak 

baino mesedegarriago izango delakoan nago azkeneko liburu hau. MEIG III 61. v. tbn. Añ EL 2 185. JJMg 

BasEsc (ed. 1845), 153. Erkiag BatB 130. 

mesedegile (-ille Añ), mesedegilla, mesede-egile. � Bienhechor, benefactor. "Favorecedor", "benéfico" Añ. � 

Mesedegilleak zeguan tokira bear zuena bialdutzen zioten. Aran SIgn 65. Frankmasoneria ez da alkartasun 

ongilla eta mesedegilla bat. Itz Azald 213. Esker-ontasuna, ongillai eta mesedegillai zor deutseguna [egin]. Ib. 

183. Olak serbitzeko egiñak dira, nik ere aen antzera, mesede egille izan nai dut. Vill in Gand Elorri 16. 

Mesedegille baldin bazera, / zuk on egindako danak / ago betian jarriko dizute / ongille fiñaren famak. And 

AUzta 151. 

mesedegin. � (Lo) que favorece, beneficia. v. mesedegile. � Jaungoikuaren bijotz biguna ta mesedegina. fB Ic 

III 267. 

mesedetsu. � Beneficioso, provechoso. � --Eta pekatu ariñak autortu bear doguz? Ez, Jauna; baña ondo eta 

mesedetsua da. Itz Azald 154. 

mesedetu (Añ). � Favorecer. � Eta onela, bera bere Jangoikoak mesedetu, ontartu ta faborezitu eban. Añ 

GGero 161. Zer egingo deutse, bada, Jangoikoak bere maitetasuna gaiti pobreak sokorridu ta mesedetuten 

dituenai? Ib. 164. Zerbait nere bizimodua zuzentzeaz Jaungoikoak mesedetu ninduanean [...]. Aran SIgn 18. 

Angeruen Erregiñ txit itzaltsuak [...] mesedetu ta ikustalditu zuen [...] gozotasunez anima [...] murgildurik. Ib. 

12. � (Part. en función de adj. y sust.). Favorecido, beneficiado. � Nork nai sentitzen du geiago adiskide ta 

mesedetu baten aldetik artzen dan naigabe edo injuria. Mg CC 244s. Kristau ain mesedetuak. Ib. 245. Zeuroen 

adiskide mesedetu batek egiten deutsuenean esker-bagetasun txikien bat! Añ LoraS 112. Azkenean emon eutsan 

pagu gaistoa erri mesedetu onek. Añ NekeA 261. Tabita il zan, bere mesedetu guziak negarrez utzita. Lard 497. 

Ama Birjiña guziz Santaren seme leial eta mesedetua. Aran SIgn 15. 

mesedetxo, mesedetxu. � Dim. de mesede. � Beste mesedetxo bat nai dot eskatzea. AB AmaE 303. Jauna, nik 

bedorri mesedetxu bat eskatuko neuskio ba. Erkiag BatB 47. v. tbn. Mesedetxu: Bilbao IpuiB 24. 

mesedezain. "Ahijado, a quien uno apadrina y favorece, nere, zure, aren mesedezaia, onbegira" Lar. 

meseteske(an). v. MESEDE-ESKE(AN). 

mesfida (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq. � "Méfiant. Holako jendekin zaude bethi mesfida, avec de telles gens, soyez 

toujours méfiant" Lh. "Qui se méfie (action isolée et non qualité permanente)" Lrq. � Halako khorteziak basa 

errege batetan zen mesfida Souza. Egiat 159. Zuhurra zaiola bethi / mesfida yende arrotzari. Gy 275. Jauna 

üdüri zitadazü / eni mesfida zirela. Mustafa (ap. DRA). 

mesfidakor. � Desconfiado. � Haren begiak oraindik mesfidakor ziren. Mde HaurB 43. 

mesfidantza (SP (-nz-), T-L), mezfidantzia, mesfidantzia (-nz- Lecl), mesfidenxa, mesfientzia, mesfidantxa (S 

(Foix) ap. Lh). � Desconfianza. "Méfiance" T-L. � Ezbaitire heldu nork bere buruaz duen mezfidantziatik. He 


mende. 

363


Gudu 166 (SP 150 ezfidanza). Traditzen ari inzeintadala / baniña mesfidenxa. Xarlem 648. Eta bazakien 

segurantza dela / mesfidantzaren alaba. Gy 250 (v. tbn. 247). Bihotzean haren aldera alatzen zituen mesfidantza 

eta susmoak. Mde HaurB 70. Beti ernai eduki behar genukeen mesfidantza lokar araziz. MEIG VI 133. En 

DFrec hay 8 ejs. de mesfidantza. v. tbn. Mesfientzia: JesBih 453. 

mesfidarazi. � Hacer desconfiar. "Iñor errezelatu erazi gabe ibilli (G-azp), nehor mesfiarazi gabe (BN-arb)" 

Gte Erd 276. 

mesfidatu (L, BN, S; SP, Foix ap. Lh), mexfidatu, mezfidatu (BN-arb). Ref.: Lh; Lrq; Gte Erd 221. � (Aux. 

intrans.). Desconfiar. "Se défier, se méfier" Lh. "Mesfida zite hontaz (BN-arb) [...] mesfida zite horren baitan 

(BN-arb), horri mesfida zite (S)" Gte Erd 221. � Mezfida gaiten geure buruaz. He Gudu 171. Koraje har ezazü, 

etzitiala mesfida. Mst III 35, 3. Jinkuaren huntarzünaz mexfidatürik. CatLan 84s. Eta zure iduripenaz zaite 

mesfida bethi. Gy 57. Etxean phitsik salatu gabe! Mesfidatua nintzen ba! Larz Iru 24. Mesfidatzeko zutaz errana 

zautaten. Ib. 38. En DFrec hay 2 ejs. de mesfidatu. 

mesfidatzaile, mesfidazale (S ap. Lrq). � "De caractère méfiant" Lrq. v. mesfidakor. 

mesianismo. � Mesianismo. � Zer deritzozu zurekin egin den mesianismoari buruz? In MEIG IX 80. 

mesias, mesia. � Mesías. � Mesias handi hunen ethortea [...] berant esten zutenak. Lç Adv ** 3r. Zuregatik 

altxatu zen gurutzera mesia. EZ Man I 54 (67 mesias). Hura zela Jinkuak gizoner hitz-eman zien mesiasa. 

CatLan 41. Etzuen ezagutu nai izan Jesu-Kristo mesias edo Salbatzalletzat. AA III 476. v. tbn. TAV 3.1.21, 34 

(Pamplona, 1610). Cap 22. El 22. Mb IArg I 344. Acto 157. Lg II 280 (127 mesia). Ub 40. Monho 142 (92 

mesia). Echag 66. Jaur 156. Lard 439. Jnn SBi 2. Ip Hil 117. CatJauf 23. Barb Sup 163. Balad 236. Inza Azalp 

55. Zerb IxtS 24. Mesia: Bp II 15. Hb Egia 78. CatS 24. UNLilia 12. Ir YKBiz 150. 

mesire. � Señor, mi señor. � Jaun argitü eta uhuragarri Messire François Revolekua, Olorueko Aphezküpü. 

Mercy 10. 

meskabalatu, meska(a)latu, mesklaatu. � Herir, lastimar; estropear, desgraciar. v. meskabatu. � Hargin 

batek bere lanean mesklaatzen du besoa eta eihartzen zaio. Arb Bok 328. Madarizione guziak jautsiko direla 

gure kabalen gainera, abere, xerri, oilo eta kunixo guzien meskabalatzeko. GAlm 1953, 38 (ap. DRA). Meza 

emana izanen da, gerletako meskalatu handientzat. Herr 12-5-1960, 2. Eskuak untsa badituzte [pilotariak] eta 

iragan igandeko partidak ez meskaalatu, partida geitza eginen daukutela ez da dudarik. Herr 4-4-1963, 2. 

meskabatu (BN-mix, S; VocBN, Gèze, Dv, H), meskaratu, meskatu, meskabi(tu) (S), mexkabu (S-saug). Ref.: 

A (meskabatü); Lh (meskabatu, mexkabü); Lrq (meskabi). � Herir(se), lastimar(se); estropear(se). "Subir un mal 

par accident" VocBN. "Meskabatu duzu gathelu hori, vous avez détérioré cette écuelle. Seme barraiatzale horrek 

laster meskabatuko du aitak utzi onthasuna, ce fils dissipateur entamera vite [...]. Berautzu, lasterregi erabilliz, 

zaldia meskaba, prenez garde de causer quelque mal au cheval [...]. Maiz meskabatzen dire mendian abereak, les 

bestiaux souvent se blessent, périssent par accident sur la montagne" H. "Experimentar una desgracia" A. Cf. 

neskaberazi. v. meskabalatu. � Atzident gaixtoz bere arthaldea meskaratzen zaiote eta zituzten ontasun guziak 

galzen dituzte. CerG 123. Ürhent dakiola [lanthareari hazkurria] lürpian delarik, llabürski meskabiren da. 

Eskual 30-10-1908, 4. [Aita] berdin gogorra zela zakurrentzat [...] alferrak zirelakotz edo hatzemanik izanak 

ardien ausikika meskaratzen (blesser). JE Bur 11. Klaberak ez zaundala gehiago pizteko-makilaz meskaratuko 

begitartea. Ib. 73s. Batzuetan meskatuz ilhortzen dira behiak. Gatxitegi Laborantza 169. Hartz eli-batek hamar 

bat ardi meskaratü dütiela. Herr 15-7-1965, 3. � Ororen buru, legea ez dute hanbat kanbiatu, are gutiago 

meskaratu. Herr 30-1-1958, 1. 

meskabatzaile (H (+ -alle)). � "Celui qui détériore" H. 

meskabu (BN, S; VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H), meskabo (H), mexkabu (S-saug), miskabi (BN; Hb ap. Lh). 

Ref.: A; Lh (mexkabü, miskabi); Lrq. � "Mal accidentel" VocBN. "Accident" Dv. "1. détérioration, perte; 2. 

malheur, mésaventure, accident" H. "Desgracia, accidente" A. � Begira, othoi, meskabutik ene gorputz pobria. 

E 79. Meskabü demendrenaz bihotza flakatzen zereitzaner. Egiat 161. Ezi helgei diren meskabier, inhur bihurt 

eztaiteke. Ib. 249. 

- MESKABUZ. "Meskabuz hil tziku-zun semea, se nos murió el hijo por accidente" A. 


mende. 

364


meskaratu. v. meskabatu. 

meskaratze. � Accidente, desgracia. v. meskabu. � Nola burdin-bidetan meskaratzeak biziki bakhanago dire 

zaldiekilakoak eta karrosetakoak baino. Eskualdun Egunaria 1899, 18 (ap. DRA). 

meskatu. v. meskabatu. 

meskila. "Mezcla, pasta. Gizonik hoberenak izan direnak konduz goitituko kantonamendua. Molde horiek direla 

medio, meskila berexixko hirugarren jenerazionian gira. Herr 18-12-1962" DRA. 

meskindu. v. mizkindu. 

mesklaatu. v. meskabalatu. 

mesmeru. v. 1 mizpira. 

mesmerzale. � Seguidor del médico alemán Mesmer. � Mesmerzaleek lortzen zituzten sendaketak [...] ez 

baitziren maizenean gorputz-eritasunenak. Mde Pr 312 (v. tbn. 313). 

mesnadari. "Mesnadero" Lar. 

mesokefaldun. � Mesocefálico. � [Enda onetako] geienak burua ez luze eta ez zabal, ia borobilla dute 

(mesokefaldunak). JMB ELG 64. 

mesolitos. � Mesolitos. � Mesolitos edo Epipaleolitos garaia. JMB ELG 13. 

mesorkilla. � Cañuto, jeringa. � Joanes obera noa miña sentitzen det buruan / medizina bat arren indazu [...]. 

// Berealaxen eranzun zion: non ote da mesorkillea? "¿Adonde está el cañuto o la jeringa?". LasBer 576. 

mespera. v. bezpera. 

mesperetxu. v. mespretxu. 

mespilu. v. 1 mizpira. 

mespretxu, mesperetxu (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H), mesp(e)rexu, mesperetzu, mezprezu (Dv), 

mespetxu (-ph- S ap. Lh). � Desprecio. "1.º mépris, dédain; 2.º semonce, réprimande" Lh. v. mesprezio. � Tr. 

Documentado en textos suletinos, mixanos y en CatLuz. En DFrec hay 2 ejs. de mespretxu y sendos de mesprezu 

y mexpretxu. � Milla des-ohore eta milla mesperexu [...] egin zioen. Tt Onsa 53 (en la misma pág. mesprexu). 

Hilzerakoan hari [Jesusi] egin [baitzeritzen] mesperetxü hanitz. Bp II 40. Egian aithortzen dit, trüfak eta 

mesperetxiak merexi dütüdala. Mst III 52, 2. Behar düzü zure büriaren egiazko mesperetxü oso bat hartü. Ib. 13, 

1. Ohoren mespretxia, mündü huntako huntarzünen ezaxolakeria. CatLan 41. v. tbn. Egiat 244. Mesperetxü: 

Mercy 23. UskLiB 98. CatS 59. Mesperetzu: AR 126. Etch 178. � (Con egin). � Eta pazentziareki zuri eginen 

zeitzien mesperetxiak soferi zintzan. Mst III 13, 3. Emazte güziek dereie mespetxü franko egiten. Egiat 211. 

- MESPERETXU-GAI. Objeto de desprecio. � Mesperetxü gei baten, ninzan heki geroz. 'J'étais objet de 

mépris'. Etch 174. 

- MESPERETXUTAN. Despreciando a. � Lehen behar du bizia jokatu eziez deus egin, ez barura hautse 

fediaren mesperetxutan. Tt Arima 73. 

- MESPRETXUZ. Por desprecio. � [Bortz sakramenduak gabe] ezin salba daiteke gizona uzten baditu 

mespretxuz, bertze biak dira borondatezkoak. CatLuz 21. 

mespreza (Izt 36v), mezpreza (Lar, Añ (G), H), mesperesa (Lh), mespresa. � Desprecio, menosprecio. � 

Ifinten deutsazu bekoskua [...], egiten deutsazu mespresa edo menosprezijua. Astar II 26. Izen onegaz dei egiten 

eutsen Franzesak mespresaz. Ib. XI. [Jesukristok] igaro biar zituan iraiñak, mezprezak [...] ta eriotza 

lotsagarria. Kortazar Serm 408. 

mesprezagarri (Urt), mesperetxagarri (L, BN, S ap, Lh; H), mespretxagarri, mezprezagarri (Lar, Dv). � 


mende. 

365


Despreciable. "Commictilis, tzárra, mesprezagárria" Urt V 432. "Digne d'être grondé" Lh. � 

Merezimenduskoak dire, xumeak eta mesprezagarriak iduri arren. Ch I 15, 1 (SP ezdeus, Ip gutiesgarri; Ch III 

32, 3 mezprezagarri). Herrautsa bezaiñ mespresagarria. He Gudu 138 (Phil 63 mesprexagarri). Zer diteke bada 

bekhatua baino mesprezagarriagorik? Dh 106. Ezdeustarzüna beno mesperetxagarriago nizana. UskLiB 105s. 

v. tbn. Mesperetxagarri: Mst III 5, 7. Mespretxagarri: Jaur 199. 

mesprezagarriki. "Aspernanter, arbuiagarriki, mespreziagarriki, mespreziorekiñ" Urt II 420. 

mesprezakizun, mesperatxakizun (H, Lh (L, BN, S)). � "Qu'il faut mépriser" H. "Qu'il faut gronder" Lh. 

mesprezakor. � Susceptible. � Bada naturalezaz jende arinik [...], bertzeak mesprezakor dira, bertzeak 

haserrekor. SP Phil 87 (He 89 despitatzeko eta hasarratzeko errexak). 

mesprezalari. "Arrogans, [...] mesprezatzaillea, [...] mesprezalária" Urt II 359. 

mesprezant. � Despreciador. v. mesprezatzaile. � Ikusazue, izpiritu mesprezantak, eta harri zaitezte. "Videte 

contemptores". He Act 13, 41. 

mesprezarazi, mezpreza-arazi, mesperetxa erazi. � Hacer despreciar. � Zeren herstura handitik / naukezun 

librarazi / Eta neure etsai kruelak / begiz mezprezarazi. EZ Eliç 207. Zeren Iesusen amudioak mespreza arasten 

baitio gizonari bere burua. SP Imit II 1, 6. v. tbn. Mezpreza-arazi: Brtc 215. Mesperetxa erazi: Mst III 4, 2. 

mesprezari, mezprezari (Lar, Dv, H). � "Despreciador" Lar. "Celui que méprise par habitude" Dv. 

mesprezatu (S (Foix) ap. Lh; Urt II 169), mespresatu, mezprezatu (Lar, Dv, H (V, G)), mespreziatu (Urt I 516 

y II 461), mezpreziatu (Añ (G)), mesperetxatu (S ap. Lrq; VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H), mesperexatu, 

mezperezatu, mesperatxatu (VocS 137), mespretxatu (S ap. Gte Erd 139; H), mesprexatu (T-L), mespexatu (ph- 

S (Foix) ap. Lh). � Despreciar, menospreciar. "Réprimander, gronder" Lh. "Décrier", "dédaigner" T-L. � Tr. 

Documentado al Norte desde principios del s. XVII. Al Sur se encuentra la forma mezprezatu en CatBurg (41), 

Campión (EE 1882a, 67), C. Otaegi (EE 1882c, 478), A. Arzac (EE 1884a, 37) y Kortazar (Serm 410); 

mezpreziatu en Lizarraga de Elcano (Ong 117v) y mespreziatu en Moguel (CC 139). En DFrec hay 4 ejs. de 

mesprezatu, 10 de mespretxatu, 3 de mesprexatu y sendos de mespretsatu, mespreziatu, mezprezatu y 

mezpreziatu. � Zure bihotz handiak / mesprezatu zituen peril / izigarri guztiak. EZ Noel 149 (Man I 4 

mesprezia-, I 30 mezprezia-, I 83 mezpreza-; Eliç 159 mezpereza-). Nahi badüzü bizitze eternala gozatü 

mesperetxa ezazü oraiko bizitzia. Mst III 56, 2 (SP mesprezatu, Ch mezprezatu; Ip gutietsi, Leon erdeinatu). 

Huts xumeak mespretxatzen dituena laster eroriko da handietan. MarIl 28 (63 mespresa-). Bilha dezagun 

Jainkoaren estimua eta mespreza gizonena. Jaur 144 (109 mespretxatu). Goardia emazie mesperetxatzez ttipi 

hotarik. SalabBN Mt 18, 10 (He mezprezatu; Lç menospreziatu, TB arbuiatu, Samper despreziatu, Ip gütietsi). 

Nehor ez mespretxa ta denak kantuz xora / bertzerik etzitzautzun etortzen gogora. Xa Odol 189 (EzinB 90 

mesprezia-). v. tbn. Gç 143 (57 mespresa-, 168 mespretxa-). ES 199 (97 mesprezia-). CatLav 108 (V 60). Dh 89. 

JesBih 436. Elsb Fram 60. Mespresatu: He Gudu 147 (Phil 63 mesprexa-). Mezprezatu: Brtc 171. Gy 226. 

Mesperetxatu: Bp II 47. AR 424. Mercy 23. UskLiB 18 (26 mespretxa-). CatS 48. Mespretxatu: CatLan 118 (129 

mesprexa-). Mb OtGai III 106. Egiat 212. Mde Pr 352. Mesprexatu: Mat 169. Mesperexatu: Tt Arima 84 (123 

mesperaxa-). Xarlem 945. 

� (Part. en función de adj.). � Ni nüzü zure zerbütxari txipi ezinago praube bat, har mesperetxatü bat. Mst III 3, 

5 (SP xixari ezdeusa). Zunbat nahi beita txipi eta mesperetxatü diren, abantallus gerthatzen dira. Mst I 15, 1 (Ch 

mesprezagarri). Larrua ageri dabilan pobre eta mezprezatua. Brtc 207. Zure ohore mesprezatua. Dh 82. 

- MESPREZATZEKO. Despreciable. v. mesprezagarri. � Dohakabe hura mesprezatzekoa da eta trufatzekoa. 

SP Imit IV 10, 2. Desir mesprezatzekoak. SP Phil 60 (He 63 mesprexagarri). 

mesprezatzaile (Urt II 359 y 419), mezprezatzaile (Lar (-alle), Dv, H (-alle)), mesperetxatzaile (H), 

mespretxatzaile (H), mesperetxazale (S ap. Lrq). � (El) que desprecia. "Despreciador" Lar. "Mépriseur" H. "Qui 

gronde" Lh. v. mesprezant. � Gure eskualdun eskuararen mesprezatzailleak. ES 171. Ahalgisunez estaliko ditu 

heien mesprezatzaileak. Jaur 137. 

mesprezio (Urt II 359 y 420), mesp(e)rexio, mezprezio (Añ (G), Dv, H (V, G)). � Tr. Documentado en autores 

labortanos y bajo-navarros (tbn. en Tartas) desde la primera mitad del s. XVII. Son escasos los ejs. desde 

mediados del s. XIX. Al Sur lo emplean CatBurg, Legaz y Villasante. 


mende. 

366


� Desprecio, menosprecio. "Aspernatio, mesprezioa, mesprezatzea" Urt II 420. "Arrogans, [...] mesprezioz 

bethea" Ib. 359. v. desprezio, mespretxu. � Pazienzia indazu / othoi mezprezioan. EZ Eliç 54 (Noel 153 

mesprezio). Zenbat mesprezio, zenbat pobrezia [...] behar izan zituen pairatu. SP Phil 281. Bere emastearen 

mesperexioak. Tt Onsa 53. Ez duzula harentzat mespreziorik [...] eta abhorrimendurik baizen. He Gudu 113. 

Gaxtaginari mesprezio guziarekin behatzen zioela. Dh 262. Munduarentzako mesprezioa. Jaur 370. Biziaren 

hitsa ta larua ongi frogatu ondoren arrokeriazko mezprezioan [gorde]. Vill Jaink 137. Gure asabek erromanoen 

"deus" hitza mesprezio edo erdainuzkotzat hartu zuten. Lf CEEN 1973, 130. v. tbn. Arbill III 52, 11. Gç 85. ES 

147. CatLav 68 (V 42). MarIl 8. Mezprezio: Ch III 13, 3. Brtc 22. Lap 394 (V 179). � (Con egin). � Guziz 

behar duzu mesprezio handi bat egin zure buruaz. SP Imit III 13, 1. Ikusiko da klarki [...] Iainkoaz egin zuten 

mesprezioa. SP Phil 52 (He 54 egiñ dioten afruntua eta mesprexioa). Mespreziorik egiten badu zure senharraz 

[...]. Ib. 398 (He senharraz gibelondorik eta mespreziorik egin). Nihork haren kontra arbuiorik ez mezpreziorik 

ezin egin dezaken maneran. ES 148. Behar duzu oraino onetsi, zutaz egiten duten mespresioa. He Gudu 85. 

[Entseia sentitzerat] zer mesprezio egin dugun hartaz. Dh 60. 

- MESPREZIO IZAN (trans. bipers.). Despreciar. v. mesprezatu. � Zure baithan tut, o Jainkoa / nahi tudan 

ontasunak; / Mesprezio tut zuregatik / munduko handitasunak. Gç 169. 

- MESPREZIOZ. Por desprecio. � Enatzaio heldu izan ahal bezala, ansigabez, edo bihotz gogorrez edo 

mesprezioz. SP Phil 157 (He 159 mespresioz). Ajolakabez ta mezprezioz uzten baditu [sakramentuak]. CatBurg 

33. Mezprezioz orai arte / zuri homaia egiñ gabe / arauz egotu naizela. Gy 75. Aukezaz edo mezprezioz uzten 

baditu. Legaz 36. 

- MESPREZIOZKO. (Adnom.). � Mezpreziozko irriparreaz. Vill Jaink 122. 

mesta. "(Sal, R), cualquier reunión" A. Cf. festa. 

mestakuru. � (Empleado como eco de estakuru, con alteración de la inicial). v. estakuru. � Orai estakuru, 

gero mestakuru, egunetik-egunerat gibelatu zuen [...] bere agintzaren bethatzea. GH 1932, 483. 

mestedahas. "(S; Foix), gérant" Lh. 

mestedostal. � Maestresala. � Eta dastatu zuenean mestedostalak ur mahatsarno egin izan zena [...]. "Maître 

d'hôtel". Lç Io 2, 9 (He estaietako nausi, BiblE mahaizain). 

mestera. "Estanque (Argitzailea, 13-8-1911). Lacombe, ms." DRA. 

mestilluna (det.). Figura en SP, sin trad. 

mestisa (Lar � H). � "Desaliño" Lar. 

mestisatu (Lar � H). � "Desaliñar" Lar. 

mestisoro. "Desaliñadamente" Lar. 

mestitu. v. meztitu. 

mesto (L ap. Lh; Lcc, Lar Sup, Añ, H). � "Hollejo de legumbres, mestoan azala" Lcc. "Legumbre" Lar Sup y 

Añ. Cf. VocNav: "Mestos. Llaman así a los cereales de menor categoría, como yero, veza, etc. (Artaza)". 

mestru. v. maistru. 

mestua. v. mestura. 

mestura (B, BN-baig, Sal, S; SP, VocS 140, VocBN, Dv (BN, S), H), mestua, mextura (BN; VocB). Ref.: A; 

Lrq; JMB Eusko Folklore 38, 3.ºs., n.º 11; Satr VocP. �1. "Pain fait avec du maïs cuit au four, dans des vases 

grossiers ou dans des cercles en fer ou en bois" VocBN. "Méture, pain fait de blé d'Inde mélé avec du seigle. Il 

s'emploie aussi couramment pour pain de ma¨is, sans mélange de seigle ou autre farine" H. "Borona, pan de maíz 

fermentado. Mestura jan eta tristura (Sal), se come la borona y se siente la tristeza. Algunos lo usan en 

diminutivo, mextura" A. "Torta de harina de maíz y menudilla" Satr VocP. Cf. VocNav s.v. mestura. � Hurak 

kuntent dirade ardu edan gabe, / mestüraz eta broiaz asia badie. Etch 374. Pasta: Har zazu ahur bat mestura 


mende. 

367


lemami, hurtaraz zazu hirur laurden burra. ECocin 15. Mestura xerra bat gorriturik, xigorturik. Eskualdun 

Egunaria 1878, 8 (ap. DRA). Laborari etxe bakhotxak zerbütxatzen zian bere labia ogi eta mestüaren egiteko. 

Béhéty GH 1933, 91. Gaztainarik ez zenean haatik, eznea hartzen günüan, eta mestüra axal bat edo biga miusat 

gisa ezarririk, ederki jaten. K. Oxibar in ZIZ 47. 

�2. "(R-uzt), legumbres, en general" A. Cf. VocNav s.v. mestura. 

�3. "Admistio, mestura, nahastúra" Urt I 199. 

- MESTURA-OPIL. "Mestur(a)-ophil (S), pain de maïs" Lh. 

mesu. v. maisu. 

mesura (V-ple, Sc ap. A; Lcc, SP). � Medida. "Mesura" Lcc. "Desmesuradamete, mesura baga" Ib. "Mesur 

gabe edo mesurarik gabe" SP. � Andriak hon deritzanari ezpadaki mesura / ni lehenik eta gero amoros oro 

galdu da. E 223. Zeñak, al egian kortesia eta mesura guztiaz, saludadu zituan. Lazarraga 1142v. Arbre ttipi hura 

da gure bizia edo gure biziaren izaria eta mesura. Tt Onsa 96 (v. tbn. 46). Jujia: Ikusazu plaga / har dezadan 

mesura, / eta gero ezar dezan / erregian prozedura. AstLas 26. Ikhus dezan nulaz aidiari ber lastertarzünaren 

eta ber "mesuraren" üztez nota zunbait lekhüz khanbiatürik izan diren. J.B. Mazéris GH 1933, 308. Zelialat 

yuaiteko, mesara [¿errata por mesura?] bat hauts yan behar züzün hinkaüka, bizi guzian (S-no). "Una medida de 

ceniza". A EY I 242. 

mesuragabe, mesurgabe. � Sin medida. � Itsasoko legeak, onak on, eta gaistoak mesur gabeak. "Las malas sin 

medida". RIs 54. 

mesuratu (SP). � Medir. � Jinkoak berak baizik ezpeitü mesüratzen ahal zer heinetara heltü diren haren 

merezimentiak. Ip Hil 198. Peziaren mesüratzeko behar diren tresnak. Herr 4-6-1970, 6. � "Mesurado, 

mesuradua" Lcc. "Mesuradamente, mesuradua legez" Ib. 

meta (gral.; SP, Lar, Añ (V), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), mieta (AN-5vill). Ref.: A (meta, mieta); 

Lrq; Iz UrrAnz, ArOñ, To; Satr CEEN 1969, 210; Satr VocP; Izeta BHizt; JMB At; Elexp Berg; Gte Erd 223. � 

Montón, pila; almiar. "Con montañas, peñas y piedras grandes, hechas a modo de pirámides, a quien en mi 

lenguaje llamaban meta" Ech 62r. "Metatik urratzea hedatzeko, éparpiller pour etendre" SP. "Banco de arena, 

ondarpilla, meta, montoia" Lar. "Meda", "niara" Ib. "Amontonar [...] metak [...] egin" Ib. "Haz, manojo de trigo, 

leña, etc." Añ. "Iratze metazko lerro, rangée de piles de fougère" Dv. "Metako haga, la perche de la pile" Ib. 

"Ikhusle metak heldu ziren, il venait des tas de spectateurs" H. Cf. meta y meto en VocNav y meta en Echaide 

Orio 125. v. pila. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur desde principios del s. XIX (v. infra METAN). 

Meta es la única forma atestiguada. En DFrec hay 3 ejs. de meta. � Eta egin egurrezko sendor ta meta andi bat, 

zeu erretako infernuan. Ur MarIl 30. Abar heze meta handi baten pean. Gy 108. Fiñatu maltzurrak zueneko 

arenga / lausengari meta hasi zen bibaka. Ib. 159. Ongarri meta batez egiten tronua. Hb Esk 227. Ikusi zuen 

Booz, meta-ondo batean etzaten. Lard 161. Ogi meten gainean. Dv Dial 33 (It gari pilla, Ur gari pillo, Ip ogi 

athe). Oi nola meta gaitz baten azpian lehertua [...] naukaten! Dv LEd 63 (Cb Eg II 28 karga eragin baten 

gisan). Hauts meta handi bat. Ib. 252 (Id. 141 auts pilla). Nere bekhatuen meta izigarria. Ib. 265. Lur eta 

ilhargiak baino handiagoko meta egiten zuten [gorphutzak]. Hb Egia 63. Zuhamu osto metak. Ib. 154. [Treflak] 

erdi idorrak direnean, meta ttipitan ezartzen dira. Dv Lab 96. Bolbora meta. Laph 91. Gaixtagin meta bat heldu 

zela haren hartzera. Prop 1876-77, 6 (v. tbn. 132). Esan lei direala / odeizko metak mendi ikaragarriak. AB 

AmaE 432. Zelan zirean anabasitu, / areriozko soldadu aldra ta pilluak, / ezin ezautu zeikean meta berarizkorik, 

/ ebiltzalako ganora baga banatuak. Ib. 449. Egur meta bat gaitza. Jnn SBi 160 (v. tbn. en contexto similar 

Altuna 84 egur-meta). Itsas bazterrean urak berak estali zuen hare meta batez. Ib. 153. 

� (s. XX). Harateko xokoan, lur-ikatzaren meta, beltz dixtirant. JE Bur 59. Nola eginak ote dira beraren 

ondasun-meta oriek? A Ardi 24s. Ogi meta gaineko xoriak. Ox 37. Eta ogiak meta batean ezarririk. Barb Leg 

60. Jende zikoitz hek loriatu ziren. Zer urhe eta zilar meta behar zuten arratsean! Ib. 61. Zernai egingo zuen / 

izan balu beta, / aidian eraman du, / Xerrairen meta. Tx B III 131. Artzain batek hiru hartz / oren batez hilik 

[...]. Mañex berearekin / han baitzen bipilik. / Lau hartz ezarri tuzte / metara bildurik. Etcham 233. Or dabiz 

danak kurtzietara / ekarten azpigarriak. / Etxe onduan egin dituez / meta ikaragarriak. Enb 174. Bizkarretik 

beherago dugun haragi meta artan, ze zigorrada [...] eman zakoten. Zub 63. Kuia haundi meta baten inguruan. 

Ib. 70. Frantsesek ezartzen dute esku bat harrian, eta Erronkarikoek berea haren gainean; gero berriz 

frantsesek [...], metaren gainian azkenik [...]. Ib. 54. Euskal ikasketa meta pillatzeko aurrerakada aundia. Y 

1933, 6. Lengo izen zar batez, oraindik ere metari "txoxa" esaten diogu. Or Eus 45n. Urtearen azkenerako [...] 

[amar milla laurlekotara] ezpagiña ere, gure Bazkun euskozale nagusiek meta urri ori osa-eziñik eztute. Ldi IL 

96. Adi-adi egon zitzaien meta baten gibeletik. Etxde JJ 228. Ondar-metak eraikiketan. Txill Let 49. Naiko lan 

baitzedukan diru-metak pilatzen. Arti Ipuin 24. Meta aundian galburu batzuk gora-beera, igarri bere ez. Erkiag 


mende. 

368


BatB 161. Lagun metea bakanduten asi da. Ib. 147. Dolar meta pixkorra ere bildu bide duk hik! Larz Iru 112. 

Belar eta zakar-metak. Salav 28. Dirua gastatzen aisago da / metara biltzea baino. Xa EzinB 132. Edozein 

belar-pila ez da meta, ezta han-hemendikako idazlan sorta ere aldizkaria. MIH 136. Liburu berrien kritika 

lanean hasten naizen bakoitzean, meta aurkitzen dut pilatua mahai gainean. MEIG III 121. Madrilera bidali 

zituen paper-metak. MEIG I 260. 

v. tbn. Bordel 61. Lap 339 (V 155). HerVal 163. Zerb IxtS 32. Berron Kijote 82. 

� "Borne, amas de pierres, colonne, etc., servant à indiquer une limite. Syn. muga, zedarria" H. 

- HARRI-META, BELAR-M., GAR-M., GARI-M., GARO-M., JAKI-M, LASTO-M. v. harri, belar, gar, gari, 

garo, 1 jaki, lastameta. 

- META-HAGA (G-to, L, S; H), METAGA. Ref.: A; Lrq; Iz To (meta(a)ga). "Palo vertical a cuyo rededor se 

forma la pira de leña destinada a carbón" A. "Metagea, au be erabilten dabe baserrian, garimetai, bedarmetai, 

egurmetai ta lastometai erdian ipinteko" Onaind EEs 1930, 203. v. META-ZIRI. � Neurtitz-metagan txindor 

[...] / papar arro abesten / ari zait biziki. EA OlBe 96. Oraindik ezpaitiok / bertso-metagari / biltze-lan ondoreko 

/ potorik ipiñi. Ib. 96. 

- META-BIHUR. "Metabiurre, rama de roble, llamada biur para atar por la extremidad superior las pilas o 

montones de maíz con su planta" Asp Leiz. 

- META-LASTO. "Beta lastoa ou meta lastoa, pile de paille" O-SP 223. Cf. begilasto. v. lastameta. � 

Unhatuxeak ere ginen, bertzalde, oren huntan xutik, Xurittoineko meta lastoari kontra egonik. Barb Sup 111. 

- META-MUTIL. "Gavilla grande de maíz, atada por la extremidad superior, alrededor de la cual se coloca el 

maíz para formar la criba" Asp Leiz (v. tbn. Asp Leiz2). 

- METAN. En montones; en un montón, amontonado; en grupo. � Garijak ebagirik / bakotxak soluan, / metan 

ifinten dituez / lau, bost, sei lekutan. DurPl 69. Egun batez ikhusirik itsas-kosta hegian / tresor asko zaudezila 

deskargatuak metan [...]. Gy 82. Ez badute urrea hark bezala metan, / odol garbiagoa daukate zainetan. Hb Esk 

187. Ogia ez da hedatu behar. Metan ezartzen da. Dv Lab 52. Laborariak huts handia egiten du gorbela metan 

utziz usteltzera. Ib. 179. Tronpetearen durundu otsa ugar ebillan / alderdi bitan indarrak ziran metan jarri. AB 

AmaE 447. Oro metan hartuz, ontsa ditazke oro, diren ber. Banazka hartuz [...]. JE Bur 108. Beha zoin pollit 

emaiten duten herriko etxeek, xuri xuria, metan. Ib. 162. Haren haur xume heiek, / ilundu ondoan, / metan 

emaiten dire / supazter xokoan. Etcham 174. Eriosuar biltzen ai lute [belarra]/ metan ez bada, maillean. "Si no 

es en montones, en ringles". Or Eus 296s. Alde batian artoa loran, / bestian garia metan. Uzt LEG II 74. 

- META-TXORRO (G-to; -txurru G-to-bet), METXORRO (G-to). Ref.: A (matatxoe, metatxurru); Iz To. 

"Montoncitos de hierba" A. "Montón pequeño de haces verticales de trigo cuando amenaza lluvia" Iz To. v. 

metatxoe. 

- META-ZIRI (B, BN-baig). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Palo central del almiar. Metaziri ederrak in tugu" Izeta 

BHizt2. Cf. tbn. meta-ziri en VocNav. v. META-HAGA. � Arri andiek bakotxa bere lekuan ezartzeko ez dela 

goiantien lana; oraiko gizonek metaziriz lagunduz egin dezakete. FIr GH 1921, 575. 

� Etim. De lat. meta. 

meta. v. 2 beta. 

metadura (L, B ap. A; Dv). � "Empilement" Dv. "Apilamiento" A. 

metaera. "Amontonamiento" Lar. 

metaeuskara. � Metaeuskara. � Honako hau, ordea, [...] ez da euskara, metaeuskara baizik. MEIG VIII 30. 

metafisika (T-L), metapisika, metapisike, metapisi. � Metafísica. � Meizakindiaren edo metafisikaren medioz. 

Egiat 207. Magu, kabalista eta horrelakoen metafisikaren jarduna. Mde Pr 342. Erakleitoren metapisia. Zait 

Plat 124. Platonek asmatutako metapisikaren muina. Ib. 6 (26 metapisike-auzi). Poesiaren lagun hurko den gure 

metafisika. MIH 386. v. tbn. MSIgn 347. Or in Gazt MusIx 10. Vill Jaink 76. 

metafisikari, metafisikalari. � Metafísico, el que profesa la metafísica. v. metafisikazale. � Zeren gizonaren 

izateaz egia zerbait irakats bailiezagukete [...] jakintzak egiztatu egiek, metafisikari hutsen ametsek ez antzo. 

Mde Pr 319 (352 metafisikalari). 

metafisikazale. � Metafísico, el que profesa la metafísica. v. metafisikari. � Platon bezalako ederzale, 

ongizale eta metafisikazale bati. Lf in Zait Plat XXI. 

metafisiko, metafisiku. � Metafísico. � Poema erotiko-metaphysikoa duzu, ulhergaitz samarra. Mde Pr 199. -- 


mende. 

369


Metafisiku zaude. --Ez bait-dut ba jaten. "Metafísico estáis". Berron Kijote 30. En DFrec hay 3 ejs. de 

metafisiko. 

metafora. � Metáfora. � Guztiarekin, metaforaz, sainduki eraman zuen denboraren lehen partea deit daiteke 

gaztetasuna, ondokoa, adin ona [...]. EZ Man II 181. Tropo edo aldaera [...], metafora deritzana bezala. Cb 

EBO 39. Nun arzaiaren egokikilde edo metaphoraren azpian estaltzen diran [...]. GavS 22. Gizon batzuk piztiak 

bezalakoak direla esatea, metafora bat baizik ezta. Vill Jaink 72. Metafora hori metafora baldin bada. MEIG I 


metaforiko. � Metafórico. � Galdegai horien galderak, beraz, aski metaforikoak ditugu. MEIG VI 148. 

metaga. v. META-HAGA. 

metagnomia. � Conocimiento supranormal. � Metagnomi edo araungaindiko ezagutza. Mde Pr 324. Garbiikustea 

edo ikus-metagnomia. Ib. 323. "Gogo-neurketa" edo uki-metagnomia. Ib. 325. � (Con -zko, adnom.). � 

Telepati eta metagnomizko gertariak. Mde Pr 350. 

metagnomilari. � Persona capaz de conocimiento supranormal. � Oroimen hortan ditu metagnomilariak 

ikasten dituen berriak hartzen. Mde Pr 346. Uki-metagnomilariak jakiten dituen berriak giza-berjakintza-petiko 

batetik jasotzen baditu [...]. Ib. 327. 

metailkin. "Metalario, menaskiña, metailkiña" Lar. 

metailu (-illu Lar). �1. "Metal" Lar. � Suak berun ta metallu urtu guziak baño geiago erretzen du. Cb Eg II 

121. �2. (Izt 71v). Medalla. Cf. Lar: "Medalla es voz Bascongada, medalla, medallea, cuya raíz es metallua". � 

Bere [...] kabelleruai emoniko metallu edo medalla honratsu bat. Astar I 4. Eranzatu zeban metallu batean 

Jeneral Lezo belauniko. 'Medalla'. Izt C 464. Metallu au agertaratu zeban Maisu Florezek. Ib. 464. 

- METAILUKO. "Metálico, menastekoa, metaillukoa" Lar. 

metahizkuntza. � Metalenguaje. � Literatur hizkuntzak meta-hizkuntza bat osatzen du. In MEIG VIII 29. 

Metahizkuntza hizkera berezia da. MEIG VIII 29. 

metaka (B, BN-arb-baig; Lar, H). Ref.: A; Gte Erd 223. �1. A montones. "Au fig. Metaka atzematen ginituen 

xoriak saretan, [...]. Dirua derabila metaka, [...]" H. "En grandes grupos" A. "Jendea metaka jin da (BN-arb)" 

Gte Erd 223. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde mediados del s. XIX. Al Sur lo emplea 

Azkue. � Mende luzen ondoan hemen hezur zuri / agertuko metaka yende izigarri. Hb Esk 62. Gizon eta emazte, 

zahar eta haur, denak metaka [...] eliza ttipian. Prop 1876-77, 142. Metaka behar nuke izan dirua. Prop 1876- 

77, 152. Jendea bezperan bezala metaka bildu zen. Prop 1880b, 19. Aberats zikhoitz batek / metaka diruak / 

bethi oso zaduzkan / kutxan giltzatuak. Zby RIEV 1908, 764. Ilhuntzetan [...] ikusten ohi nintuen [peludoak] 

metaka jalgitzen tegietarik. JE Bur 13. Erromarren aldiko ta lenagoko tresna ta atu, iskilo ta lanabas, metaka 

azaldu ebazan. A EEs 1916, 111. Beren lagunetarik metaka bazituzten galduak. StPierre 22. Rusianoek metaka 

beren izena paper baten zolan ezarri zuten. Paper hura [...] joan zen Rusiako gobernamenduraino. Ib. 34. 

Metaka sartzen da atzerritarra [Donostian]. JE Ber 85. Metaka emaiten ditu heien liburuetan kausitu 

[etsenpluak]. Lf ELit 122. Koplariak metaka ziren lehenago / bihi bat ere ez da sortzen gehiago. Xa Odol 119. 

Gainti orotarik gira / saldo handian heltüren, / kharriketarik metaka / tulupustaz bortxatüren. Casve SGrazi 152. 

Baditugu gainera [hitz berriak] geureganatuak eta etxerakotuak ditugunak metaka. MEIG VI 61. �2. En 

montones. "Par tas. Hiratzeak mendian metaka ezartzen dira" H. � Artoa ere itaiez ebakitzen da Uitzin eta 

metaka eraikitzen alorrean. Or Eus 45n. � Batzuek gisua landetan ezartzen dute meta ttipika eta lurrez 

estaltzen. Dv Lab 184. 

metakatu. "Mettre par tas. Ogiak metakatzea, mettre le froment par tas" H. 

metakidin. "Qui doit être, qui est à être mis en meule, en tas" H. 

metakizun. "Qui doit être, qui est à être mis en meule, en tas" H. 

metal (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Deen I 294 , Urt I 352), metale (L ap. Lh). �1. Metal. "Cobre" 


mende. 

370


Deen I 294. � Tr. Documentado en Etcheberri de Ziburu y en autores, principalmente meridionales, desde 

mediados del s. XVIII. Lizarraga de Elcano (Doc 124) emplea la forma metale (cf. tbn. metaleki, s.v. metalki). 

En DFrec hay 51 ejs. de metal y 1 de metale. � Zilhar eta metal horiz kadira obratuak. EZ Man I 87. Berun edo 

metal urtuaz beterikako putzuak. Cb Eg II 205. Urrezkua, ez metal basto urre estalkiz legez egiña. Mg CO 62. 

Metal gorizko zezenak. Añ LoraS 117. Parabisutik ta metal onetik igaroten dirian urak legez, osasuntsuak ta 

preziatuak dira. Añ NekeA 234 (cf. infra (3)). Zeinbat mendi, urrea, zidarra, metala ta arria emoten dabenak. 

Añ MisE 28. Dukado bat, / karraka bat, edo luis bat [...] metal zathi hek guziak. Gy 217. Metala urtu. Lard 100. 

Adimenak bai dazau urrea metala dala. Zink Crit 5n. Burdiña zaarrak eta metal-txatarrak. Erkiag BatB 154. 

Itsas-ontzi aintzinako kobrearen metal zaharrak / ez du [...]. Lasa Poem 62. Hainbeste metal soinu urrutitik, 

karraxiak albotik. Ib. 100. Metala nahiz zura, luzaro landu beharra dago. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). 

Metal-orea hoztu ta "nigredo" mailara heltzen denean. Ib. 123. v. tbn. Lg I 332. BOEans 704 (B, s. XVIII). fB 

Ic I 41. A Y 1934, 10. Ibiñ Virgil 106. Uzt Sas 168. � Non da orai moneda eder hura? [...] Guk paper gehiago 

ikhusten dugu diru baino. Egia da hatik oraino segurik, paperrak diru metalea balio duela. Elsb Fram 156. � 

metala (L, BN, S ap. Lh). "Métal vulgaire, par oppos. à métal précieux. Erheztun hori ez da urhea, metala da, 

cette bague n'est pas en or, mais en 'métal'" Lh.� --¿Qué tal? --Ez urre ta ez metal (AN-larr). 'Ni fú ni fa'. Inza 

Eusk 1928 (II), 93. 

�2. metale (BN-ciz, Sal, S, R; Gèze, Dv (S), H (BN, S)). Ref.: A; Lrq. "Clochette de vache" Dv. "Campanilla o 

cencerro de vaca" A. "Akerrak ermaten tienak [tzintzerriak] dra anitz andi [...] eta berze batzuk txikin xago 

ermaten tien auntzek diaitzen dra metaleak" ZMoso 34s. Cf. VocNav: "Metal, cencerro grande (Roncal, 

Salazar)". Cf. metaledun. � Adardünak oro ez diragotza Atharratzeri hüillan, ezi bortü bidian ürhats bat ezin 

ditake egin metale handi zonbaiteki bürü egin gabe. Eskual 29-8-1913, 4. 

�3. "(Vc, G), mineral, hablando de aguas. Ur metala, el agua mineral. Algunos, tal vez los más, dicen metalura" 

A. v. infra METAL-UR. 

�4. metale (B, BN-arb ap. A). "Alhaja, prenda. Se dice de personas en sentido irónico. Zu, zer metalea! 

¡valiente alhaja está usted!" A. 

�5. "Metale, marmite en fonte (S)" Lrq. 

- METAL-HARRI (BN-baig). "Eran preferibles [las piedras] ferruginosas (metal harriak)" Satr CEEN 1969, 

172. 

- METALEZKO (T-L). De metal, metálico. � Metalezko aldarea. Lg I 331. Giza-itxura bat zen gerriraiñokoa, / 

metal edo zurezkoa. Gy 315. Agindu zion, metalezko suge bat egin zezala. Lard 100. Metalezko sügia, 

Khürütxiaren señalia. CatS XI. Metalezko ttutta luxe bat. JE Med 37. Metalezko medaila handiak. Mde Pr 88. 

Metalezko botoi diztiragarriak. Etxde JJ 173. Metalezko zatiak eta apurrak. Erkiag BatB 133. 

� (Instrumento de viento) de la famila del metal. � Alde batean metalezko yoareak (instrumentuak): kornetin, 

bonbardino, tronboi ta abar; beste aldean zurezkoak: txirola, klarinete, oboe ta besteren bat. A Y 1934, 9. 

- METAL-ITURRI. Fuente ferruginosa. � Atxurkulu azpiko metaliturri inguruan. Alzola Atalak 36. 

- METAL-UR (V-gip ap. Elexp Berg). Agua ferruginosa. "Existen otras fuentes consideradas como medicinales. 

Metal-urak, aguas minerales, es el nombre vasco" Satr CEEN 1969, 97. "Kanpazarko itturriko metalura eran 

dot" Elexp Berg. v. BURDIN-UR. � Metal ura da onena. Ur Dial 85 (It burnia daukan ura). Porru ta 

gaztañakaz metalura edanda. AB AmaE 238. 

metale. v. metal. 

metaledun (BN, S, R ap. A; Dv, H). � "Qui porte une clochette" Dv. "Julo, animal que lleva el cencerro" A. Cf. 

metal (2). 

metalgintza. � Metalurgia. � [Andoaindarren] bizipidea da: laborantza, metalgintza, oialgintza, 

kimikolangintza, papergintza, zurgintza, etxegintza eta ximist-argilangintza. Larz Herr 5-3-1966, 4. 

metaliko, metaliku. � Metálico. v. METALEZKO. � Argi ta poesizko arrats metalikuan. "Tarde metálica". 

LMuj BideG 210. En DFrec hay 3 ejs. de metaliko. 

metalki (T-L), metaleki. � Material metálico. "Métal, non précieux" T-L. � Hezurkia edo metalekia balin bada, 

radioarekin ikus ditake itzal beltx bat. JE Med 61. 

metamorfosis. � Metamorfosis. � Papertxo onetxek osotu eban Epikoren aldakuntza edo metamorfosis. A 

Latsibi 146. Hemen gizakiak / arrain bilakatu dira / metamorfosis luze baten ondoren. Lasa Poem 108. 

metaño. � Dim. de meta. � Egizu jauzi bat selhaurura; han zinaukan lur-sagar metañoa nola den ja 

beheititzen ari? Iraunen othe dautzu zaharrak, berria jin arte? Eskual 5-2-1909, 2. 


mende.


metape (Lar, H). � "Pilastra" Lar. 

metapsikologia. � Metapsicología. � Gaur nahiago dute meta edo parapsikologi esan, hots, psikologi 

gaindikoa. Mde Pr 317. 

metaratu. � Recoger en montones, amontonar. � Berriz belarra metara bear / nai ainbat igartu gabe. "Hay 

que recogerla en montones". Or Eus 296. 

metarazi. � Hacer reunir, hacer acumular. � Bizkitartean hoinbertze zaku ogi eta arthok, usaiako idi eta behi 

saltzek, [...] diru-alde pollita metarazirik diozkate. Herr 7-7-1966, 1. 

metarri (V-ger? ap. A; Lar, Añ, Izt, H). � "Pilar", "poste", "obelisco" Lar. "Columna de piedra" Añ e Izt. Cf. 

betarri. v. harroin, HARRI-META (b). � Estu eben ain irme metarrira, ze [...]. Añ EL 1 212. Metarri edo 

koluna eder bat. Añ MisE 98. Piramide galantak / edo metarriyak / plazaren bi aldetan / berdin ipiniyak. Echag 

87. Erkulesen metarri ospatsuetatik. Otag EE 1882c, 414. Pillara edo metarri-atzetik. A BeinB 90. Toki artan 

bertan nun aingeruak sartu zuten lurrian metarri edo pillarra. Kortazar Serm 420 (v. tbn. 411). Metarri-gaiñeko 

Ama. "Madre del Pilar". A RIEV 1909, 159. 

metarte. "Túnica, la telilla o película, menbrana, faintza, metartea" Lar. 

metateorema. � Metateorema. � Teoria bateko teoremen egituraz ari den esaldi bat, adibidez, ez da teorema, 

metateorema baizik. MEIG VIII 30. 

1 metatu (gral.; SP, Lar, VocS, VocBN, Dv, H, Foix ap. Lh, Zam Voc). Ref.: A; Lh; Iz ArOñ (metáatu); Etxba 

Eib; Elexp Berg. � Amontonar(se), apilar(se), acumular(se), reunir(se). "Metatzea, metak egitea, mettre en 

mulons" SP. "Ramasser, methatü" VocS. "Belharrak metatzekoak dire, les foins sont à mettre en piles. Biziarekin 

galdu du onthasun metatzeko lehia, il a perdu avec la vie l'ambition d'amasser des biens" Dv. "Lastoa metatzea, 

mettre la paille en meule. [...] Ongarria metatzea, mettre le fumier en un tas" H. "Reunir, amontonar la cosecha. 

Gari-azauak, bedar sikua eta basuetako iria, etxe inguruan metatzen dittue" Etxba Eib. � Tr. Documentado 

desde principios del s. XIX, principalmente en autores septentrionales. El primer testimonio meridional es de 

finales del s. XIX. � En Metatuaga (1290). Arzam 342. � Ez metatu ohorek / ez zuen titulu gorek / ez dute 

hiltzetik / begiratzen. Monho 140. Dirua ezta behar metatua iduki; / haiñ guti leihotik kanporat aurtiki. Gy 218. 

Gaizkia gaizkiaren gainera metatu. Dv LEd 6. Lur ustela samatsa bezala metatzen dute. Dv Lab 184. Lau 

hilabethez mendietan ez da elhurra hurtzen: han dago metatua eta hormatua. Prop 1884, 202. Ze bizkor [...] 

direan [odeiak] metatuten! AB AmaE 431. Goiz guziez [...] letra multzo bat, hamar hamabortzetaraino eginik 

lerroan, metatuak, askaldu gabe. HU Aurp 123. Untzi erabiliak besoen artean metaturik zeramatzatela aldi 

bakotx, garbiez ordainkatzeko. JE Bur 131. Palaz urratzen zuten, zohikatuz, zohiak gero metatzeko. Ib. 9. 

Haurrez eta jende larriz berehala zernahi metatu zen. StPierre 21s. Piarres iratze metatzen ari zela. Zub 63. 

Garoak bil zituten, egurrak metatu. Or Eus 99. Gorrotoa metatzen ari baita biotzetan. Or QA 85. [Peronek] 

legeak metatu ditu erlisioneari kalte egiteko. Herr 25-5-1955, 1. Lurgañean odeiak Nik metatzean ostadarra 

odeietan ageriko da. Ol Gen 9, 14 (Ker batu). Zer jende-multzoak ez dituzte metatu Rusoek Nasser-en bidean 

oihuka. Herr 15-5-1958, 1. Urteak ioan, urteak etorri, metatuz doa zarren iakintza. Zait Plat 73. Atzeratuak ditu 

zorrok eta metatuaz metatuaz doazan ezkero [...]. Erkiag BatB 152. Forma gabeko zabala, betetasun bat, baiña 

ez izakia izakiaren gain metatuz osatzen dena. Vill Jaink 139. Kanpoan jendea metatua, beha zagon. Ardoy 

SFran 165. Aritz eta lizar enborrak metatzen ditute supazterrera iraulka eramateko. Ibiñ Virgil 101s. Jendea 

metatu zen ene ingurura. Xa Odol 232. Indarra metatu izan da indarraren gain menderik mende. MIH 146. 

Honek, izan ere, bildu eta metatuko zizkizuen hango eta hemengo aberastasunak. MEIG VI 79. v. tbn. Ag G 26. 

A Ardi 13. Lf Murtuts 16. Mde Pr 112. Txill Let 27. � Itsasoko uhinak baino nere bekhatuak metatuagoak 

direla. Dv LEd 67s (Cb Eg II 31 itxasoko ondarrak baño [...] geiago dirala). 

2 metatu. "Podar" Iz Als. 

metatxiki. "(L-sar), cerro" A. 

metatxo (Lar, Añ (G)), metatxu (Vc ap. A). � (Dim. de meta). "Manojo, atado ya con su tramojo" Lar. 

"Pequeño montón de trigo" A. � Galburu-metatxoa ere, legeak zion eran, eskeñi bazitzaion [Jainkoari]. Lard 

110. Arretaz tolesten ditu aitonak metatxoetan gari-eskuteak. TAg Uzt 81. 


mende. 

372


metatxoe. "(V-m), montoncitos de hierba" A. v. META-TXORRO. 

metatzaile (Lar, H (+ -alle)). � "Amontonador" Lar. "Qui met en meule, en tas. Metatzaile on bat zira" H. � 

Iritxi ziren bordara [...] artzai, buruxka-billtzaile, metatzaile. 'Entasseurs de gerbes'. Or Mi 111. 

metaxka (T-L), metaska (T-L). � (Dim. de meta). "Meulette" T-L. � Sartu giren errekako mazeletarik batean 

bizpahiru zilokek, lur-xuri metaska bederarekin aitzinean [...]. JE Ber 8. 

metazur (Lar � H). � "Zapata de pilar o columna, metazura, abegoia" Lar. 

metenpsikosis. � Metempsicosis. � Metenpsikosi edo gogo-aldaketa. Zait Plat 70. v. tbn. Vill Jaink 97. 

Metenpsikosi: Mde Pr 351. 

meteorologia. � Meteorología. � Meteorologia: Izarrak ikertu bear dira aiek erakusten baiditute erein-aroak. 

Ibiñ Virgil 69. 

metitu. � Meterse. � Utzi detzagun aparte tokiyok guziyek, meti gattezen Eliza Katolikuan bizi direnekin, eta 

ikusiko dugu [...] (Lesaka, 1857). ETZ 257. Ez gerade metitu / enplio txarretan. AzpPr 26. Ez metitzia obe / 

orlakuakin. Ib. 126. Erozein moduz metitzen dira / baztarrak enredatzera. Tx B I 234. 

metoda. v. metodo. 

metodiko. � Metódico. � Ikusten zuen gusua [...] irakurtzen, estudiatzen [...] (metodikoa baitzen gizontxoa). 

Mde HaurB 83. 

metodista. � Metodista. � Metodistek Galestarren artean bertako hizkuntzan predikatzen bazuten. Mde Pr 

254s. 

metodo, metodu, metoda. � Método. � Zenbatenaz metoda hau aurkhituko baituzu gaitzagoa [...]. He Gudu 

159. Kondenatuen eraiteko metoduak urkatzea eta lepo egitea dira. Mde Pr 76. Haiek beren metoduak 

enplegatzen dituzte [konfesa arazteko]. Arti Tobera 281. Beren metoduak eta prozedurak esperimentalak dira. 

Vill Jaink 68. Orain arte sortu diren metoduek badituzte beren muga jakinak. MEIG I 239 (MEIG VIII 64 

metodo). En DFrec hay 131 ejs. de metodo y 4 de metodu. v. tbn. Methoda: Tt Arima 2. 

metol (V?, G? ap. A; Lar � H, Añ). �1. "Columna de madera" Lar. "Poste, columna de madera" A. � 

Barandeste antzeko metolakiñ sostengatua. Ag EE 1895b, 74. �2. "(V?, G?), montón de tablas. Es más 

conforme al genio de la lengua la palabra olmeta, y además, usual" A. 

metoladi. "Columnario" Lar. 

metondo. "El lugar donde ha estado la meta o pila de maíz, trigo, helecho, etc." Asp Leiz. 

metorra (det.). "Espadaña de campanario" Lar. 

1 metra (Lar � H, LandHizt 371). � Fresa. Cf. Baraib Voc (ap. DRA): "Fresa de monte (Llodio)". 

2 metra. � Señor (como tratamiento de cortesía). � Bonjour, Metra / graziak gorda izazü, / mintzatü nahi 

züntükegü. Balad 115. 

3 metra. v. 1 metro. 

metralla (Lar, Añ), mitralla (T-L). � Metralla. � Azkenekotz gillotinak / ez ezpatak, ez lanternak / ezin 

akabatuz lanak / mitralla zen hautatu. Monho 64. Balak, polbora ta metrallak. Añ MisE 118. Kanoi mitraillaz 

[...] hiltzen zituzten. Elsb Fram 118. Metralla-puska batek saietsean jo eta zulo aundi bat egin omen zion. Salav 

65. 


mende. 

373


metrifikatu. � Metrificar, versificar. � Koplarik ondo ordenaetan / abilidade badozu, / orain egin dan ortots 

andiau / metrifikadu egizu. Lazarraga (B) 1180rb. 

metrika. � Métrica. � Aipa dezagun, lenengo, kantaren metrika, kantaren neurria. Lek SClar 123 (v. tbn. otro 

ej. en la misma pág.). Artikulu horretan Arestiren metrikaz mintzatzen naiz. MEIG IV 89 (v. tbn. MEIG VIII 

102). 

metriko. � Métrico. � Azaleko partiketa hauek, dela gramatikoa edo dela metrikoa. MEIG VI 143. 

1 metro (V-arr-gip, G-azp-gip, AN-5vill, B), metra (L, BN, S), metre (BN-arb; H), metru. Ref.: Urkia EEs 

1930, 29; Lh y Lrq (metra); Elexp Berg; Gte Erd 215. �1. Metro (medida de longitud). � Tr. Documentado 

desde mediados del s. XIX. Metro es la forma propia de la tradición meridional y metra de la septentrional 

(metre en Arbelbide (Igand 129) y Oxobi (192)). Hay además metru en un ej. de Mirande (junto a metro). En 

DFrec hay 143 ejs., meridionales, de metro y 7, septentrionales, de metra. � Metra bat naski eskas diteken 

makhila. Hb Esk 224. Hameka metra lüze eta laur metra eta erdi largo. Ip Hil 137s. Bortz metra gorako pareta. 

Zby RIEV 1908, 86. Luzeerea 29 neurkin edo metrokoa da. A Ezale 1898, 10. Ehun metraren luzetasunean. JE 

Ber 36. Berreun bat metro andik / elizarakoa. SMitx Aranz 121. Zortzireun bat metro kubiko. Munita 65. Gizon 

oiek ez dira / biak metro bana. Uzt LEG II 127. Metro ta erdi luzeko kuadroa. MIH 130. Ahotan hartzen dituzun 

gaiak, berriz, ez dira ez metroz ez kanaz neurtzen. Ib. 215. v. tbn. Goñi 46. Arrantz 108. Noe 74. Tx B 194. FIr 

145. Ir YKBiz 213. Kk Ab II 155. Or Eus 356. Mde Pr 113 (292 metru). NEtx Antz 30. Akes Ipiñ 23. JAIraz Bizia 

82. Bilbao IpuiB 233. Etxde JJ 154. Erkiag Arran 195. Ugalde Iltz 66. Arti Tobera 276. Anab Aprika 101. Osk 

Kurl 148. Vill Jaink 117. Basarri 92. And AUzta 97. Salav 26. Alzola Atalak 39. Metra: Barb Sup 41. Lf Murtuts 

20. Zerb Azk 17. JEtchep 83. Ardoy SFran 152. 

�2. Metro, medida de los versos. � [Bertsolariak] neurkin edo metro biguna darabil: noiz-nai luzatzen zaio bost 

zentimetroz, noiz-nai beste ainbestez moztu. Ldi IL 46. 

�3. Cinta métrica. � Metro bat eskuan, deneer izari hartzen. Zub 116. Sakelik ere ez du, arotz-arkeologoek 

daramaten metroa gordetzeko, dena neurtu behar baitute hoek. MEIG I 109. � Bizitza gauza gaiztotzat jotzeko, 

bera baiño ezereza dela obe jakiteko, neurri edo metro bat bear da euki nai ta naiez. Bi-biak bear dira neurtu 

metro orrekin. Vill Jaink 137. 

- METRO-KUADRATU, M.-KUADRO. "Metro-kuadrau, metro cuadrado" Elexp Berg. � Sei metro kuadro. 

SM Zirik 106. Gain-gañean belarra zanpatuta edukitzeko, metro-kuadro bakoitzeko 200 kilo arri edo zerbait 

jartzea ona da. Oñatibia Baserria 36. 

- METRO-KUBIKO. "Metro cúbico. Zenbat metrokubiko ete dago baso onetan?" Elexp Berg. 

2 metro. � Metro (medio de transporte). � Mayi atera zen eta etorri bezala "Metroa" artu ta goan zen bere 

etxera. Izeta DirG 116. --Etxe alde abiatu bearko diat. --Ba, exti-extia ganen gaitun metrorat, nai badun. Herr 8- 

3-1962, 4. Metro geldi-tokian baitziren telefonako liburu alimala batzu jendearen zerbitzuko. Herr 22-3-1962, 4. 

metroka. � Por metros. � Liburuak metroka erosten dituzten [aberastu berriak]. MIH 209. 

metsikano. v. mexikano. 

metu. v. 1 mentu. 

metulaza (det.; G-goi). � "Del grupo que llaman [castaña] berde o beregaztiña [...] tenemos ataloa (grano 

crecido y bueno) [...] metulaza (grano muy sabroso)" Arin AEF 1960, 73. 

1 metxa (V, G, AN, R-uzt; SP, Lar, Añ, H), mitxa (AN, L, BN, S, R; SP, Deen I 136 , Gèze, Dv, H). 

Ref.: A (metxa, mitxa); Urkia EEs 1930, 49; Elexp Berg. �1. "Mèche de lampe" SP. "Mecha de candil, 

lámpara", "torcida" Lar y Añ. v. 1 dunda. � Tr. Documentado desde mediados del s. XVIII. Metxa es la forma 

propia de la tradición meridional y mitxa de la septentrional (tbn. en Echenique y Oskillaso). � Metxaren suak 

barreneko polbora ukitu horduko [...]. Mb IArg I 255. Ungi hilla ez den mitxa baten pare gure pasioneak bethi 

erna daitezke. Mih 8. Kandela baten metxa o pabiloari (B, s. XVIII). BOEans 852. Metxan igotzen dan [olioa]. 

It Dial 45 (Ur metxa, Dv, Ip mitxa). Metxa irazekiak, polbora. Izt C 352. Kea darian metxa. Ur Mt 12, 20 (He, 

TB, Dv, Echn, SalabBN mitxa, Ur (V), Samper, Or, IBk, IBe metxa; Lç lihoa, Ip mükia, Leon drunda, Ol zunda, 

Ker argi-aria). Ez othe den hor piztua gerla jauz-araziko duen mitxa. Herr 11-6-1959, 1. Hodia petardo bat zan, 

eta lokarri zathia, mitxea edo bihurria. Osk Kurl 49. Metxa neurtzen. [...] Tiro egiteko erakoa! Zart! Lertuko 

duana. Lab SuEm 203. Metxa-soka eskuan arturik. Ib. 196. Metxa-pizkarria. Ib. 196. v. tbn. AB AmaE 390. 


mende. 

374


Erkiag BatB 42. Mitxa: Jaur 378. � "Mitxa atzemate, découvrir la mèche: découvrir une intrigue" Hb GH 1929, 

92. � "Mecha de heridas", "mecha de mosquete", "mecha de tocino para mechar" Lar. � mitxa (BN ap. Lh; H). 

"Il se dit de matières inflammables et à moitié brulées, préparées pour le briquet. Zure dunda mitxarik gabe da, 

votre étui à mèche est sans mèche" H. "Allumette" Lh. � Mutilak zigarreta bat piztu nahi izan zuen [...]; bi 

mitxa erabili behar izan zituen heltzekotz. Mde Pr 153. � (Fig.). � Ba, egiazki, arno gaitza da hau! Zer mitxa 

duen!!! Larz GH 1934, 487. 

�2. (En frases negativas). Nada; (ni) pío. � Irten zan anai Esteban ibaitik [...]; jarraitu zion Santuari, zeguan 

bezela, metxa legorrik gabe, bustia oso. Bv AsL 206s. Ezer ez, jauna, ezer ez. Nigandik ez du beñepiñ metxik ere 

jakingo. Sor Bar 107. 

�3. (AN-gip-5vill ap. A), mitxa (AN, L, BN, S, R ap. A; VocBN). "Charpie" VocBN. "Hilacha" A. 

�4. "Mitxa (L-ain), bolsilla de estopa para cerrar agujeros en vez de la espita" A. 

2 metxa (BN-baig). "Los agujeros, donde van los dientes [del travesaño], los consigue con una broca (metxa)" 

Satr CEEN 1970, 224. 

metxabelar (bedar V? ap. A � msLond). � "Candillera, metxabedarra (Phlomis Licnitis)" LandHizt 367. 

metxal. "(V-ger), baladí, cosa de poco valor. Ur metxala, agua desvirtuada. Ari metxala, hilo que se rompe 

pronto" A. 

metxatu. "Mechar, aves, &c." Lar. 

metxatzar. "Mechón" Lar. 

metxe (?). � Ta natua bere metxean edatzeke badago, zauriaren orbana da. Ol Lev 13, 23 (Ker leengo lekuan, 

BiblE toki berean). 

metxerre. "Jugador que queda el último, ganando todos los demás (V-m)" A Apend. 

metxeuski. "Serpentín de mosquete" Lar. 

metxorratz. "Mechera, aguja para mechar" Lar. 

metxorro. "Mechero de candil, &c." Lar. 

metxorro. v. META-TXORRO. 

metxorrotu. "Poner las haces en esa forma [= en montones pequeños]" Iz To. 

metxura. "(V-ger-arr), avena" A. 

metxurigain. "Sobrepelliz, sobrepelliza, metxurigaña" Lar. 

metzikano. v. mexikano. 

meuble. v. 1 muble. 

mehula. v. muhuilu. 

meune. v. mehegune. 

meutsitu. "Desvanecer" Lar. 

mexana. v. mezana. 

mexfidatu. v. mesfidatu. 


mende. 

375


mexikano, metsikano (T-L), metzikano. � Mejicano. � Emen mexicano ta chileno arlote batzuez landan [...]. 

A Ardi 18. Horrengatik Metsikanoek erranen dautzute [...]. Zerb GH 1925, 348. Adrien, pipa-xango, lehertzeko 

karkarietan ari da, [...] bere metzikano galtza luze ertsiak tarratatzeko irriskuan. Larz GH 1964, 91. 

mexikotar. � Mejicano. � España ta mexikotarrak euken gudu gogorra alkarregaz. Echta Jos 187. Reyes de Z., 

mexikotar medium haundiaren bidez. Mde Pr 325. 

mexkabu. v. meskabatu, meskabu. 

mexki. "(Sc), goloso" A. v. mizkin. 

mexu. v. maisu. 

meza (gral.; Lcc, Mic 8r , SP, Urt II 227, Ht VocGr, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB, 

Zam Voc), misa. Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ (mesa), R 310; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. �1. Misa. 

"Celebrar misa, mezea zelebradu" Lcc. "San Lorenzo egunian mezia izaten zan Urkiko ermittan" Etxba Eib. Cf. 

BAP 1959, 27: "Por tierra de Alsasua y las Amescuas, la oyó como término corriente: "Vamos a mezetas" era ir a 

las fiestas del pueblo", y VocNav: "Mezetas o mecetas: fiestas patronales de los pueblos de la Montaña" (v. tbn. 

Garate 6. 


mende. 

a Cont BAP 1949, 361). � Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. Además de en Mendiburu 

(cf. por ej. IArg I 314 mez batean), hay mez en varias expresiones verbales, ante posposición, o en compuestos: 

mez aitzin, mez aurre, mez emaile, mez eman, mez entzun, mez esan, mez ondo, mez oste (v. ejs. infra). Seguido 

de adj., hay mez osoa en Añibarro (EL 1 130) y Aguirre de Asteasu (II 49). El único ej. de misa corresponde a 

Micoleta (14r; cf. mesa en su vocabulario). En DFrec hay 244 ejs. de meza. � Zeren Mezá haraitzinadanik 

halako estimatan izan baita non [...]. Lç Ins B 5r. Nori aprobetxatzen diote mezek? El 62. Kulpaz meza bat 

galduagatik. Cb Eg II 148. Olan egoteko obe ez genduke etsean meza bagarik gelditutea? Añ EL 2 96. Zoazte, 

meza akabi da. UskLiB 31. Etxerat goizik heltzeko estakuruan, mezarik gabe lotzen dire bideari. Arb Igand 101. 

Beti dago norbait Urkiolan meza bat eskeintzen. Ag G 178. Mezea egin baño len adierazo, / [Sakristauak] jarten 

dabe ontzia beterikan oso. Enb 162. Meza-barruko jaunartze artan lortzen degu [...]. SMitx Aranz 171. 

Egunoroko meza etzun utsegiten. Or Aitork 116. Goizeko bederatzietan eliza nagusian meza bat izaten da. 

Erkiag Arran 35. Emaztekiak apezari meza bat galdatu zuen gatu gaixo heientzat! JEtchep 35. Meza luze ta 

aspergarri zaie. MAtx Gazt 96. Meza-otordua. Ib. 95 (tít). Ok dira esamesak ez pagatzeko mezak. Arti OC I 583 

(ap. ELok 343). v. tbn. EZ Man I 67. Kk Ab II 68. Ill Testim 5. Etcham 194. Tx B I 42. Uzt Sas 110. 

�2. Misa (composición musical). � Ia illabetean ibilten dira meza barriren bat ikasten Arranondoko erezlari 

guztiak. Ag Kr 47. Ezagutzen al dezu Medel, Hermannen meza? Bakonde (solo) ederrak ditu. A Ardi 134. Ederki 

abestu zuten Goikoetxearen meza. Muj PAm 8. Zubiaurrek egiñiko meza bat kantetan eben. Alzola Atalak 77. 

[Perossik] horretarako egin zituen bere mezak: errazak. MIH 155. 

- ALBAKO MEZA. Misa de alba. v. GOIZ-MEZA. � Zer da bat egotea / albako Mezatan / ikusten gizon ta 

andra / arrausika eleizan! Azc PB 326. Apaizak urten eban gelatik altararantz, albako mezea 

esateko. Erkiag Arran 157. v. tbn. GAlm 1931, 44. 

- ARGIKO MEZA. "La messe du point du jour" SP. v. ALBAKO MEZA. 

- ARTEKO MEZA. "Messe d'entre la première et la grande" SP. � Goiz-mezatik lekhora, meza-nagusia baino 

lehen, bazuan, denbora hartan, meza bat, artekomeza deitzen zena. Elzb PAd 21. 

- EGUERDIKO MEZA. "Messe de midi" SP. 

- ESKER-MEZA, ESPOS-MEZA, FRAIDE MEZAKO, GOIZ-MEZA, GOTZAIN-MEZA, IHAR-MEZA, HIL- 

MEZA, HILEN MEZA, LAPUR-MEZA, LEHEN MEZA, LEHENENGO MEZA. v. esker, espos, fraide, goiz, 

gotzain, ihartu, 1 hil, lapur, lehen, lehenengo. 

- GOIZEKO MEZA. "La messe du matin" SP. v. GOIZ-MEZA (s.v. goiz). 

- MEZA ADITU (H). Oir misa. "Meza entzutea, aditzea, entendre la messe" H. v. MEZA ENTZUN. � Meza 

beraz adizakek egun hekin goizean / eta gañerako eguna enplega obra onean. EZ Man II 202 (v. tbn. I 31 meza 

aditu). 

- MEZA-AITZIN, MEZ(A)-AINTZIN. (En casos locales de decl. sing.). Tiempo de antes de misa. v. MEZA- 

AURRE. � Meza aitziñeko eta ondoko othoitzak. EZ Eliç 33. Mez-aintzineko othoitza. Dv LEd 1. Gau-erdiko 

meza aintzinean. Barb Sup 13. Meza aintzineko ezkila. Lf Murtuts 35. v. tbn. Meza aitzin: Brtc 9. Elzb PAd 20. 

- MEZA HANDI. Misa mayor. v. MEZA NAGUSI. � Meza handia entzüten dian egün batez [...]. Ip Hil 50. 

Igánte góiz batez [...] méza handíti elkhitzín. Lrq Larraja RIEV 1935, 143. Meza aundia bukatu eta / txistulariak 

plazara. Uzt Sas 45. 

- MEZA APAL (H). Misa breve, misa que se celebra sin canto. "Meza aphala, messe basse" H. v. MEZA IXIL. 

� --Aski deia bethi igantez edo aldizko meza apal baten enzütia? --Ez; [...] Parropia Meza enzün behar dü hirur


Igantetarik batez. Bp I 108. v. tbn. Mercy 34. 

- MEZA-ARDO, MEZAKO ARDO. Vino empleado en la Consagración. � Jaun erretorak ere ez du bertzerik 

nahi mezako arnoarentzat. Barb Sup 22. Meza-ardo on gozoa. Osk Kurl 178. 

- MEZA ARI. Celebrarse la misa. � Meza zen hari aldarean, / belhauniko zen othoitzean. Elzb Po 185. --Nola 

entzun bear da Meza? --Meza ari dan tokian, gauza onen bati adi [...] egonaz. KIkG 61. Seiretako meza ari zan 

orduantxe. NEtx LBB 27. Gure Jeinkoak entzuten dauku / meza ari zaukunean / [...] denek lenguaia berian. 

Mattin 118. 

- MEZA ARIN. Misa breve, misa que se celebra sin canto. v. MEZA IXIL. � [Jaijegunetan] meza arin bat 

enzunda, ta meza nagusi gitxitan izango zara. Mg PAb 161. Meza arin bat enzun, errosarijo bat itoka esan [...]. 

Mg CO 285. Gorde ondo domeka ta jaiak: ez geratu meza arin bateaz. Añ EL 1 78. � Meza arintxo bat enzun. 

Mg CC 189. 

- MEZA-ARTE. (Empleado sobre todo en casos locales de decl., en sing.). Tiempo de misa. v. MEZA- 

DENBORA. � Aurrerantzean enzun eikezu Meza sarriago [...]. Orra emen meza arterako adibide, gogarte ta 

oraziñoak. Añ EL 1 88 (v. tbn. 92). Edanean, jokoan, meza arteak, eta bezperetako denbora igarotzeak. AA III 

575. [Lagun egiten diozu etxeko neskatxari] jolas gaiztoetan ibiltzen meza artean. Ib. 554. Bardin izango da, 

beste onenbeste itxiten badau meza artian edo erdijan. Astar II 197. Beren begi baltz biak / mesa-arte guztian / 

euki ebazan Marik / iosita arpegian. Azc PB 156 (in Ur PoBasc 268 denpora guztiyan). --Noiz emaiten da Jesu- 

Kristo Gorphutz-Sainduan? --Meza artean, Aphezak Kontsekrazioneko hitzak akhabatzearekin. CatJauf 111. 

Ontsa baino hobeki egon zira meza-artean. Lf Murtuts 26. 

- MEZA-HASTE. Comienzo de la misa. � Sakramendu saindua egonen da agerian, meza hastetik bezperak 

ondo artean. JesBih 466. Bertze egun batez, meza haste batean [...]. Laph 173. 

- MEZA ATERA (SP, H). Encargar una misa. "Meza baten atheratzea, faire dire une messe" SP s.v. athera. 

"Meza atheratzea, faire dire (sortir) une messe" H. � Zure izenean dugu meza atheraturen / eta darotzugu esker 

ordaña bihurturen. EZ Man II 148. Ateraten deutsa meza bat San Antoniori. Astar II 51s. Mezaak atera ta 

entzunaz. Ur MarIl 94. Purgatorioko animaren alde meza bat ateratzea. Arr May 11. Aterako zizkan al zituan 

mezak. Urruz Zer 13. Ori barkatzeko duro erdi-banako bi meza atera bearrean zera. Muj PAm 71. Fabrikan 

bertan dirua bildu / an ateratzeko meza. Tx B I 35. v. tbn. Mg CO 258. AA I 506. JJMg BasEsc 19. Azc PB 146. 

KIkV 93. Kk Ab II 76. Munita 125. And AUzta 82. Uzt Auspoa 22, 114. � (meza aterazi). � Ateraziko diogu San 

Nikolasko apaizari meza bat Jaungoikuaren naia ezagutzeko. Bv AsL 60. v. tbn. Ag G 371. 

- MEZA ATERARAZI. Mandar decir misa. � Bigar goizian ateraziko diogu San Nikolasko apaizari meza bat 

Jaungoikuaren naia ezagutzeko. Bv AsL 60. 

- MEZA-AURRE (V-gip ap. Etxba Eib), MEZ AURRE. (En casos locales de decl. sing.). "Meza-aurre, tiempo 

que precede a la misa y sirve de tertulia al vecindario" Etxba Eib. � Eskuak mez aurrean garbieteak [...]. Añ 

EL 1 88. Mesa aurrean, mesa ostean. Echta Jos 278. Meza aurretik itzegin nai nuen Garatzirekin. Lab EEguna 

110. Meza-aurreti, inguruan badute ekuskari. Or Eus 250. v. tbn. ArgiDL 53. � Beluko meza aurretxuan. Bilbao 

IpuiB 236. 

- MEZA-BAI. "Celebret, meza-bai, meza-baimen" T-L. 

- MEZA BERRI (Lar, Añ (+ barri)). Primera misa que oficia un sacerdote. "Missa nueva" Lar y Añ. v. LEHEN 

MEZA, LEHENENGO MEZA. � Meza berriko (tít.). [...] Eliz-Amaz ordenatu Aphez gaztearena. EZ Man II 57. 

Leonen meza berri-egunean. A Ardi 88. Lenengoz antzeztu zan "Ezkonduko al naz" / gero "Meza barria". Enb 

196. Uriartetar Lukiri. Meza barriz. Ib. 113. Gallastegitar Eusebio apaizak bere Meza Berri egunerako pozpozik 

deitzen zaitu. NEtx Nola 37. Bere meza-barriko urre-eztaietan. Bilbao IpuiB 1. En DFrec hay 2 ejs. de 

mezaberri. v. tbn. Balad 53. Ag G 348. Lab EEguna 78. Gand Elorri 15. Basarri 21. Mesa barri: Ezale 1897, 

230a. 

- MEZA-BEZPERA. (Pl.). Misa y vísperas. v. bezpera (2). � Lau kongreganist egonen dire meza bezperen 

artean, sakramendu sainduaren adoratzen. JesBih 416. Meza-bezperetako denboran kanpo lanetan [ari]. Arb 

Igand 55 (423 meza bezperak artean). Ez naiz mintzo meza bezperen entzuteaz. HU Zez 11. Urte guziko Meza- 

Bezperak. Or MB (tít. de la obra). v. tbn. Lf Murtuts 24. Or QA 144. 

- MEZA-BITARTE. (Empleado sobre todo en casos locales de decl., en sing.). Tiempo de misa. "Meza 

bitartean, durante la misa" A Morf 164. v. MEZA-DENBORA. � Kataliñ, meza bitarte guztian ezta negarrez 

naikotu. Ag G 340. Domeka baten, meza bitarteko bere itzaldiyan [...]. Kk Ab II 173. Sarrerako ateondoan 

jartzen dira, meza bitartean gizonezkoak zutik. TAg Uzt 25. Txistua atera eta Salbea jo nuen meza bitartean. 

MEIG I 61. 

- MEZA-DANGA. "(L, BN, S), sonnerie qui annonce la messe" Lh. 

- MEZA-DEI (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq. "Son de cloche qui annonce la messe" Lrq. v. MEZA-EZKILA. � 

Geroko egün batez, meza-deia entzünik, sarthü zen [...] elizan. Ip Hil 49. 

- MEZA-DENBORA. Tiempo de misa. v. MEZA-ARTE, M.-BITARTE, MEZAKO DENBORA, MEZATAKO 

DENBORA. � Meza denborako othoitziak. UskLiB 3. Keñuka egon zan / meza denbora guziyan. PE 81. Nahi 

ukan dute meza denboran bortaz jabetu. HU Zez 128. Meza-denbora urbildua da; / jende barnera da asi. Or Eus 

228. Etzan entzuten eztul txiki bat ere meza-denbora guztian. Salav 80. v. tbn. AA III 339. Const 28. Xa Odol 


mende. 

377


285. 

- MEZA DEUN, MEZA DONE. Santa Misa. v. MEZA SANTU. � Jaioro Meza Deuna entzuteko. KIkV 65. 

Meza Deuna laguntzen / ikasi neban umetan. Gand Elorri 108. v. tbn. KIkG 53. Meza Done: KIkG 52. ArgiDL 

54. Etxde JJ 221. MAtx Gazt 98. 

- MEZA-DIRU (V, G-nav). Ref.: A; Iz Als (fan); Elexp Berg. "Estipendio de misa" A. "Faten gindan 

Santamartiritáa eta an meza-diruba osasuna ta bakiandako eman" Iz Als (s.v. fan). "El dinero que se recoge 

para decir misas en favor de un fallecido. Elizpian batuittue meza-diruak" Elexp Berg. v. MEZA-SARI. � 

Adiskide egiazkuak ezpadira [...] bijuaz nai badabee tabernara meza dirubagaz. JJMg BasEsc 275. 

- MEZADUN. a) "Mezadun, ordenado de misa" DRA. b) "Mezadun izan, asistir a funerales y encargar misa pro 

difunto (V-ple)" A EY III 294. 

- MEZA-EGUN. Día de misa. � Esan deutsazu ez jakinez [...] lagunari meza egunian ez dala meza eguna. fB Ic 

II 172. Aritzaki ona dago / meza-egunean, / botilla tapatzeko / manteliña pean. JanEd II 22. 

- MEZA HELDU. "Servir la messe" Lh. 

- MEZA-EMAILE (L, BN, S; emalle Añ), MEZEMOLLE (Añ). Ref.: Lh; Lrq. (El) que da misa, oficia la misa. 

"Preste", "celebrante" Añ. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII; al Norte se encuentra sólo en 

Arradoy. Hay mez e. en Mendiburu, Ubillos, Añibarro (EL 


mende. 

1 106 mez emolle, junto a meza-emolle (EL 2 184)), 

Aguirre de Asteasu (I 522 mez-emalle) y Arradoy. � Zaldun prinzipe batek zuen etxean beste anitzen gisan, bere 

mez-emallea. Mb IArg I 128. Sazerdoteak edo mez-emalleak dira obispoari laguntzeko. Ub 217. Apaiz mezaemalle 

ori Santa Kruz dek. Or SCruz 128. Meza-emale azkarra eta / konfesorea jatorra. Tx B II 187. Pierre 

Favre da mez-emaile. Ardoy SFran 115 (143 meza emaile). v. tbn. Gco I 428. Izt C 67. TAg Uzt 26. NEtx Nola 

37. M.-emale: A Ardi 127. Meza-emole: Mg CO 230. M.-ematalle: Uzt Sas 315. M.-emotzalle: Itz Azald 91. 

- MEZA EMAN (V-arr-gip, G-azp, L, BN, S; H; emon V-gip), MEZ EMAN. Ref.: Lh; Lrq; Gand Eusk 1956, 

215; Iz ArOñ (kukurruku, txutxurrutxuka); Etxb Eib y Elexp Berg (mezia emon); Gte Erd 247. Dar misa, oficiar 

misa. v. MEZA ESAN. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Es menos frec. al Norte, donde 

se encuentra en Haramburu y en otros autores desde la primera mitad del s. XIX. Hay mez e. en Ubillos, 

Añibarro (EL 2 98) y Barandiaran. � Apez Anaiak hil egunean meza bat emanen dio, eta hil meza. Harb 438. 

Mez-emalleak, mez-ematean esaten dituan orazioak. Ub 165. Egun batean, meza ematen zegoala [...]. Mg CC 

204 (CO 185 meza emon). Mezaren emaiteko oren bat ez zuen sobera. Laph 191. Baimena eskaturik zeukan [...] 

meza kanpoan emateko. Zab Gabon 105. Etzuen nihoiz huts egiten mezaren ematea. Jnn SBi 53. Kaperaño 

batean meza eman. HU Aurp 97. Mez'emateko liburu-azpiko aulkie palta. JMB OC II 405 (ap. ELok 216: "ezer 

egiteko premiazkoena falta"). Zazpiretan ematen zun meza Martin apaizak. TAg Uzt 110. Meza eman berrian, 

nagusiek izan zuten gure olerkaria Napolesera bialtzeko asmoa. Vill in Gand Elorri 18. Ez duela, hortakotz, 

mezarik emaiten gatuentzat. JEtchep 35. Meza bat eman zen umezurtz gizagaisoaren alde. Arti Ipuin 29. Beittu 

eban nun mezia emongo eban. Etxba Ibilt 463. Aldare gainean eman zen meza gau-erdian. MEIG I 76. v. tbn. 

Mb IArg I 128. Cb Just 44. AA I 550. JesBih 403. Izt C 52. Hb Esk 138. Aran SIgn 105. Zab Gabon 101. Xe 

371. Bv AsL 179. Elsb Fram 111. CatJauf 116. JE Bur 193. Ag G 334. A Ardi 76. Barb Leg 124. Tx B 172. 

ABar Goi 16. Lab EEguna 78. Or Mi 77. Iratz 144. Munita 7. Zerb Azk 85. MAtx Gazt 97. Basarri 21. Salav 79. 

Ardoy SFran 239. Meza emon: Añ EL 2 95. Kk Ab II 68. 

- MEZA EMANARAZI. Hacer celebrar misa, encargar misa. � [Purgatoriotik] atheratzeko hunenbat meza eta 

trentena eman arazi diatzadala. Ax 235 (V 157). Hilentzat biziek meza batzuen emanarazteko. HU Zez 151. 

Kofesioan penitentziatzat erran dautazu, lau meza urthean emanazteko hil dutanarentzat. Larz Senper 34. v. tbn. 

Elsb Fram 111. 

- MEZA-EMATE. Celebración de la misa. v. MEZA-ERRAITE. � Meza emaite guzian bozkariozko 

nigarretarik ez zen baratu. Laph 169. 

- MEZA-ENTZULE. Persona que asiste a misa. v. mezatar, mezazale. � Frutu au ezta gitxituten meza enzulak 

geitu arren. Astar II 214. Alki horietan dira jartzen meza-entzuleak. JE Ber 60. v. tbn. Itz Azald 91. A Ardi 48. 

MAtx Gazt 97. 

- MEZA ENTZUN (V-gip ap. Etxba Eib; Lar (s.v. oir), Izt 83v, H), MEZ ENTZUN (mezenzun Izt 83v). Oir 

misa, asistir a misa. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Hay mez entzun en Añibarro y CatLlo 

(88). Cf. tbn. Etch 388: "Sarrantzen mez'entzunen". � Debotoro enzutera / Birjinearen mezea. Lazarraga (B) 

1204v. Meza osoa enzutea. Bet 11. Meza enzun gabe besta egunean utzten dute. Ax 57 (V 37). Jainkoak nola 

punitzen / meza gaizki entzuna? Gç 166. Meza enzün debotki. Bp I 55. Meza behar bezala entzuteko 

preparazionea. Brtc 16. Egunóro enzuten zué meza. LE Prog 98. Meza bat edo beste enzun debozino baga. Mg 

CO 82. Zoaz mez entzutera. Añ EL 2 16. Meza ezin enzun dabenak egin beike orazinoe bere [etxean]. Astar II 

203. Elizan egon naiz mezaren entzuten. Arb Igand 125. Ara sartu zirean / meza bat entzuten. Azc PB 142. San 

Antoniyon / biyok entzuteko meza. Tx B II 137. Zer lenguaietan meza entzun / Jeinkoak ez dauku erran. Xa in 

Mattin 118. v. tbn. EZ Man II 56. Zuzaeta 99. � --Zoin meza enzütekoago dügü? --Nork bere Parropiakoa. Bp II 

10. 

- MEZA-ENTZUTE. Acción de oir misa, de asistir a misa. � Egiten dituzte sermoi-aditze, mez-enzute, 

kongregaziora joate [...]. Mb IArg I 288 (v. tbn. 155). Kofesioak, komunioneak, meza-entzuteak, zein hozki [...]


eztitut egiten? Dh 120. Baraubak edo limosnak edo [...] bederatzi eguneko meza entzutia. fB Ic III 317. v. tbn. 

Lg II 197. AA II 48. 

- MEZA ERAKUTSI. "Meza erakutsia, messe publique, chantée, montrée" H. 

- MEZA-ERASALE, MESA ERASAN, MEZA ERASO, MEZA-ERASOLE, MEZA-ERASOTZAILE. v. 

erasale, 2 erasan (2), v. 2 eraso (2), 2 erasotzaile. 

- MEZA-ERRAILE, MEZARRALE (Lcc). (El) que dice misa, da misa. "Sacerdote" Lcc. v. MEZA-ESALE. � 

Beha ezazu meza errailleak egiten duena. Mat 196. Aphez meza errailiareki. UskLiB 30. v. tbn. Ber Trat 95r. � 

Aphez meza luzaro erralleez gaizkia erran tut. EZ Eliç 146. 

- MEZA-ERRAITE. Celebración de la misa. v. MEZA-EMATE. � Hainitz Elizetan, / argia pizten dute, Meza 

erratetan / urtheak diraueino eta erakusten, / hilak ez dituela sekulakotz uzten. Hb Esk 199. 

- MEZA ERRAN (L-côte ap. Lh; H). Decir misa, dar misa. v. MEZA EMAN. � Tr. Documentado en autores 

orientales desde principios del s. XVII. � Meza ezta publikoki erranen. EZ Man I 67. Meza erraiteko kaliza, 

aldaretik harturik [...]. Ax 262 (V 175). Apez egin zare eta konsekratua zara meza erraiteko. SP Imit IV 5, 2 

(Mst meza erraiteko, Ip mezaren erraiteko; Leon mezaren emaiteko, Pi mesea emoteko). Igaran zadin eliza 

baten aldian, zointan Meza erraiten ari baitzen. AR 247. Saintien uhuretan mezak erraiten direnian. UskLiB 29. 

Pariseko Aphezküpiak meza erran zian. Ip Hil 24. Meza hori erran deneko bertze bat hasten da eta hura ere 

entzuten du. Arb Igand 106. Hoinbertze urte hautan beha nindagon, meza hau erran beharrez zeruan sartzeko! 

Barb Leg 126. v. tbn. Harb 290. Ber Trat 97r. Tt Arima 51. Bp II 17. JesBih 403. UskLiB 33. Etch 390. Hb Esk 

142. CatS 72. Arb Igand 89. Elsb Fram 109. Xikito 4. Mdg 125. Balad 210. Zerb Azk 77. 

- MEZA ERRANARAZI. "Faire dire (sortir) une messe" H. v. MEZA ATERA, M. ESANARAZI. � Urthe 

guziaz erranaraziko dira hirur meza ordenako biziak gatik. Harb 439. Erran eraziko da Birjina Saintaren meza 

botozko bat. Mercy 33 (v. tbn. 34). 

- MEZA-ESALE (Lar, Añ). (El) que dice misa, da misa. "Preste" Lar y Añ. v. MEZA-ERRAILE. � Sazerdotia 

dalako meza esalia. fB Ic III 292 (v. tbn. 297). 

- MEZA ESAN (Lcc (s.v. misa), Lar). Decir misa, dar misa. "Celebrante, apaiza, meza esaten duenean" Lar. v. 

MEZA EMAN, M. ERRAN. � Tr. Documentado en autores occidentales desde Lazarraga. � Oi debozio / gutxi 

zeukan tenpluan / sazerdoteak / meza esate orduan. Lazarraga 1199v. Erreberenzia eta garbitasuna zeinegaz eta 

Meza esan bear dan. Cap 141. Jaiki ta meza esan zuen. Cb Just 73. Mesa esateko limosna [eman]. AA I 507. 

[Garizuman] janzi beltzakin esaten ziran Mezak. AA III 454. Meza esaten daguan sazerdotia. fB Ic III 287 (296 

mezia esan). Nok parkatuko ditu pekatubak? Nok esango ditu mezak? Ib. 305. Berak irakutsi eutsen apostolubai 

zelan meza esango eben. Astar II 209 (199 mezia esan). [Bulda bat] non Paulo irugarrenak ematen dion Don 

Rodrigori meza esateko lizenzia. Izt C 485. Ez al dakik oraindikan meza esateko dagoala Don Jose? Apaol 41. 

Mesea esandakoan. Azc PB 156. [Galdetu zaiozu Birjiñari] ia mezak esatea nai duen. Goñi 33. Kristo zeruan 

dago / Mezea esaten / Aingeru San Gabriel / Mezea erasoten. Balad 192. v. tbn. Mg CC 206. Añ EL 1 85. JJMg 

BasEsc 66. Bv AsL 57. Ag Kr 222. Mez esan: Ub 187. Akes Ipiñ 14. 

- MEZA ESANARAZI. Encargar una misa, hacer celebrar una misa. v. MEZA ATERA, MEZA 

ERRANARAZI. � [Meza nagusietara datorrenak] frutu gutxiago ote du meza esan erazten duanak baño? AA I 

507. Meza bat esan araziko degu. NEtx Antz 150. 

- MEZA-ESKAINTZE. Ofertorio. � Meza-eskeintzekoan etzan azpillean txuri bat ere yausten a oartu barik. 

"Cuando al ofertorio". Or Tormes 39. 

- MEZA-EZKILA, MEZAKO EZKILA (izkil Dv). Campana que anuncia la misa. "Cloche de la messe" Dv. v. 

MEZA-DANGA, M.-DEI, M.-KANPAI, M.-TXILIN, M.-ZEINU. � Meza izkila aditzean bihotzez aphezari 

iunta zaite. Brtc 14. Mezako ezkilla aditu. Arr GB 14. Solasian ziarduten meza-ezkilla jo zai. Etxde JJ 33. v. tbn. 

Mezako ezkil: EgunO in Arb Igand 179. 

- MEZA IKUSI (V arc., G-bet ap. A; Izt 83v; ekusi H (V, G), que cita el ej. de AA). "Mezea ikusi, asistir a misa" 

A (s.v. ikusi). "Entendre la messe" H. v. MEZA ENTZUN. � Iges egingo due Meza nagusietatik eta goiz-Meza 

nolerebait ekusita ezkutatuko dira zuloren batean. AA II 49. 

- MEZA IXIL (SP, H, VocB). Misa que se celebra sin canto. "[Misa] rezada" VocB. v. MEZA ARIN, M. APAL, 

M. LABUR, M. LASTER. � Igandearen santifikatzeko ez othe da aski meza ixil bat entzutea? Arb Igand 162 

(v. tbn. HU Zez 31 meza ixil). Goizeko sei, zazpi ta bederatzietan egongo dira Meza isillak. Ezale 1898, 270a. 

Uitzin ez dun Meza Nagusirik ez lapur-mezarik, ez Meza ixilik eren ondoren errespontsu gaberik. Or QA 111. � 

Ikustean arrotzak elizan daudela, / [...] meza ixilarekin geldi ditezela / edo gure hizkuntza ikas dezatela. Xa 

Odol 242. 

- MEZA-KANPAI. Campana que anuncia la misa. v. MEZA-EZKILA. � Meza-ezkilla (meza-kanpaia) goianbeian 

joka asi zen. Etxde JJ 150. 

- MEZA-KANTARI. "Missacantano" Lar y Añ. "Chantre, celui qui chante au lutrin" Lh. 

- MEZA KANTATU. a) Cantar misa. "Chanter au lutrin pendant la messe" Lh. � Sazerdotiak lagun jantzijak 

daukazanian mezia kantetako [...]. fB Ic III 286. Kardinal jauna, meza nagusia kantatzera zijuakiela. Bv AsL 

192. [Erabaki zan] kanta zedilla meza bat Maria dontzella txit garbiaren [...] onran. Ib. 200. Igande guziez 

behar zuten meza kantatu, pestetan ere ba. Zerb Azk 44. v. tbn. Basarri 23. b) (H). Misa cantada. � Meza 


mende. 

379


kantatuetan. Ber Trat 125r. Konfrariak erran eraziren dü [...] meza khantatü bat. Mercy 34. Meza kantauba 

sazerdotiak esaten dabenian [...]. fB Ic III 287. Orduan meza kantatuak emaiten ziren aste egun batzuetan ere. 

Xa Odol 29. v. tbn. MarIl 17. 

- MEZAKO. a) "Qui appartient à la messe" Dv. � Mezako misterioak eta ofizioak. Ber Trat 31v. Meza entzuteko 

othoitzak mezako zeremonien arauera. EZ Eliç 36. Mezako benedizinoa harzean. Harb 316. b) (V-gip). Ref.: Iz 

ArOñ; Elexp Berg. (Sacerdote, fraile, etc.) que puede oficiar misa. "Mezako "a-dao" [?], está estudiando para 

misa. Berori mezakua da? ¿es Padre?" Iz ArOñ. "Arantzazun erdixak inguru leguak eta erdixak mezakuak" Elexp 

Berg. v. FRAIDE MEZAKO. � San Geminianoko Pedro eta Oton, biek mezakuak [...]; Ayuto eta Akursio anai 

leguak. Bv AsL 207. Urdiñez errezkan iru [pralle] mezakoak, / txuriz, aien ondo, iru lagungoak. SMitx Aranz 

174. 

- MEZAKOAN (AN-ulz ap. A Morf 164). En misa, durante la misa. v. MEZATAKOAN. � Zer egin bear den 

Mezakoan eta nola egon. Ber Trat 121v. Mezakoan ekusten zuen meza ematen zionaren aingerua. Mb IArg I 128 

(v. tbn. 129). Sermoi edo Mezakoan / naiz Apaizaren altzoan. Or Eus 184. Mezakoan Zuri egin oi ditizugun 

otoitz aietan. Or Aitork 236s. 

- MEZAKO DENBORA. Tiempo de misa. v. MEZA-DENBORA. � Aithortzen ditut mezako denbora sainduan 

egin ditudan huts guziak. Brtc 242. Baldin mezako denbora igarotzen bada erausian [...]. AA II 48. Zelakua izan 

biar dan mezako denporan euki biar dan gorputzeko egoera. Astar II 198. v. tbn. Mg CC 154. CatB 49. Elzb 

PAd 19. Mezako thenpora: UskLiB 32. � [Egon] mezako denboratsu hura Jainkoa baithan bildua. Dh 53. 

- MEZAKO OIHAL. Paño de misa. � Mezako oihala bulharretara hedatzen deraukote [eriari] eta Ostia- 

Saindua han ezartzen. Arb Igand 116. 

- MEZAKO HOSTIA. Hostia que se ofrece en misa. � Eskeinzen ziola Jangoikoari mezako hostia. Mb IArg I 

128s (v. tbn. AA I 470). 

- MEZAKO OTOITZ, MEZATAKO OTOI. Oración de misa. � Giristinoen mezako othoitzak lehen partekoak. 

EZ Man II 48. Egitzue mezako othoitzak elizan bazinete bezala. EgunO in Arb Igand 181. Mezatako otoietara 

erne egon. TAg Uzt 26. v. tbn. Mb IArg I 80. Elsb Fram 134. 

- MEZAKO SAKRIFIZIO. Sacrificio de la Misa. v. MEZAREN SAKRIFIZIO, MEZA-SAKRIFIZIO. � 

Mezako sakrifizioan Jesüsek isurtzen dia bere odola. Bp I 76. Zer da mezako sakrifizioa khurutzeko sakrifizioari 

buruz? CatJauf 112. v. tbn. Ber Trat 70r. Harb 310. FPrS 11. CatLan 61. Brtc 239. Ub 202. Dh 226. Gco I 384. 

AA I 492. JJMg BasEsc 45. Astar II 216. CatLuz 30. MarIl 18. UskLiB 43. Jaur 375. CatS 37. Ip Hil 191. Arb 

Igand 93. Zerb IxtS 18. 

- MEZA LABUR. Misa breve, misa que se celebra sin canto. v. MEZA IXIL. � Ez gaitezin arrankura Meza 

luzea dela eta are gutiago ibil gaitezin Meza laburren bilha. CatLav 273 (V 136). Erraz utziko zituan Meza 

nagusi [...] guztiak. Meza labur bat goizean entzun ta kito. Ag G 19. 

- MEZA-LAGUN. "(V), monacillo, monaguillo, ayudante de misa" A. v. MEZA-LAGUNTZAILE. 

- MEZA LAGUNDU (V-gip, G-azp; Lar, Añ, H). Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg. "Ayudar a misa" Lar y Añ. 

"Meza laguntzea, servir la messe (aider à la dire)" H. "Mutiko au [...] beti azkeneko geldituko da, ea mezalaguntzetik 

libratzen dan" Gketx Loiola (s.v. eroso). Cf. Jnn SBi 93: Goiz aldera hasirik, bazituen mezak 

laguntzeko. v. MEZA ZERBITZATU. � Munduko berriketa guziak badakizkizu eta Meza laguntzen ez? Lar Cor 

19. Meza laguntzeko modua. Legaz 59. Meza ari denek lagundu nai. Or Eus 423 (v. tbn. Poem 529). 

Arantzazuko elizan, mutiko garaian meza laguntzen zuaneko oroigarriak. Vill in Gand Elorri 15. v. tbn. Hb Egia 

126. CatUlz 56. KIkG 84. ArgiDL 137. Gand Elorri 108. � Diakono edo mezara laguntzen zuan ministro eleiz 

gizonak. Mg CC 154. Edo mezia esatera, edo meziari lagundutera [juan leitekiala]. fB Olg 166. 

- MEZA-LAGUNTZA. Acción de ayudar a misa. � Meza-laguntza gogoko jatan / garai amesti aretan. Gand 

Elorri 109. 

- MEZA-LAGUNTZAILE (V-gip, G, AN-gip-ulz, L-sar; laguntzale G-nav, AN-larr-araq-ulz-erro, B; -alle Lar, 

Añ y H; m.-launtzale AN-larr-araq-ulz), MEZA-LAGUNZALE (AN-ulz, Sal). Ref.: A (meza-lagun); Echaide 

Nav 209; Etxba Eib. Acólito, monaguillo. "Missario, el que ayuda a Misa" Lar. "Missario, acólito" Añ. v. 

MEZA-ZERBITZARI. � Epistolariak, akolitoak edo meza-lagunzalleak, irakurleak. Ub 220. Meza lagunzailia 

edo Akolituba. fB Ic III 285. Meza-laguntzaile gisa hartu ninduen. Alzola Atalak 120. v. tbn. Mg CO 230. 

ArgiDL 46. Or QA 114. 

- MEZA LASTER. "Meza lasterra, messe prompte, courte" H. v. MEZA IXIL. 

- MEZA-LIBURU (V-gip ap. Urkia EEs 1930, 29), MEZAKO LIBURU (libru Añ), MEZATA(RA)KO 

LIBURU, MEZETAKO LIBURU. Misal. � Idikiazi zioten apaiz Jaunari iru aldiz meza-liburua. Bv AsL 60. 

Nonbait esan duzu --Meza liburuan noski-- [...]. MEIG VIII 52. v. tbn. Or Eus 335. Ker in MEIG III 127. 

Mezako liburu: Laph 191. Mezatako liburu: Moc Damu 13. Mezatarako liburu: Ag G 54. Mezetako liburu: Sor 

Bar 71. 

- MEZA-MAILA. "Gradual entre la epístola y evangelio, se llama así, porque en lo antiguo se cantaba junto a las 

gradas del púlpito, mezamalla" Lar. 

- MEZA MANATU. "Demander une messe" Lh. 

- MEZA-MUSIKA. Misa (composición musical). v. supra (2). � Meza-musika, Medelek lurbira guztiko 


mende. 

380


onentzat zeukalako, Pradorena. A Ardi 127. 

- MEZA-MUTIL (V, L-côte; Zam Voc). Ref.: A; Lh. Monaguillo. v. MEZA-LAGUNTZAILE. � 

[Bereterburuak] berarengana eraman zuen, berarekin bizi izatera, bere mezamutil ta lankidetxo izatera. A Itzald 

II 70. Belar-giro baita, mezamutillak uts. "Faltan los monaguillos". Or Poem 529. 

- MEZAN (AN-ulz), MEZARA (V [no oroz-och], G-goi-azp, AN-sept-arce-erro-gulina, L, B, BN [no mix-baig], 

Ae, Sal, S, R), MEZATIK. Ref.: EI 60; Iz Ulz (meza), R 292 y 310; Gte Erd 221. (Estar, ir, venir...) en, de, a... 

misa. "Entre vascos orientales y altonavarros dicen [...] mezatik y mezara por mezatatik (venir) de Misa y 

Mezatara (ir) a Misa" A Morf 486. "Xuaitan nun mezára, voy a la misa (R-uzt)" Iz R 292. v. MEZATAN, 

MEZETAN. � Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XVII, tanto al Norte como al Sur. � Eztela joan 

bear Mezara gogo gaitzes. Ber Trat 19r (125v mezatik, 8r mezan). Mezan gerthatzen diren gauza batzuetako 

othoitzak. EZ Man II 209 (50 mezatik). Mezara faltatzea. Harb 174 (tbn. 174 mezatik). Mezan algarreki 

elhestariek bekhatü egiten dieia? Bp I 107. Mezan arretarik gabe [egon]. Legaz 32. Erdu mezara. Astar II 215 

(200 mezatik). Eta gero, mezan, ah! han bertze gizon bat naiz. Arb Igand 118 (90 mezatik). Toki askotako ientea 

etorten da mezara. Ag AL 81. Mezarako biar izaten diran gauzak. Kk Ab II 70. Jainkoak egun on dizula; 

mezara? FIr 156. [Higenauten] haurrak tortxoak eskuan mezalat hertsatuz. Lf Murtuts 49. Mezatik atheratzean. 

Ib. 25. Zortziretako mezara joaten zan. Alzola Atalak 66 (57 mezatik). Behin Ameriketan mezan izan nintzan. Xa 

Odol 242. 

v. tbn. Mezan: Mat 132. Gç 39. VJ 11 (mesaan). SermAN 4r. Mb IArg I 79. Cb Just 32. CatLan 140. Brtc 14. Ub 

200 (217 mezara). Añ EL 1 49 (87 mezara y mezatik). AA I 495. Dh 224. JesBih 470. UskLiB 34. Jaur 358. CatS 

74. Arr May 11. AB AmaE 218 (tbn. 218 mezatik). Zby RIEV 1908, 210. Itz Azald 144. Barb Sup 6. CatJauf 113. 

Inza Azalp 152. Or Eus 15 (tbn. 15 mezara). SMitx Aranz 141. Ugalde Iltz 27. Mattin 47. Casve SGrazi 120. 

Mezara: Dv LEd 210. Hb Egia 128. Elzb PAd 19. FLV 1988, 283 (Larrainzar, 1906). EusJok II 123. Jaukol 

Biozk 49. Akes Ipiñ 29. JEtchep 108. Xa EzinB 90. Mezatik: Zub 78. Ardoy SFran 115. 

� Lehen mezan komuniatzen du. Laph 34. Lehen mezara zabilan. Zby RIEV 1909, 231. Lehenbizko mezara 

zihoazin. Arb Igand 53. Gau-erdiko mezarat joan nintzen. Barb Sup 16. 

- MEZA NAGUSI (G; Lar, Añ, H; nagosi V; nausi V-gip, L, BN; SP, Lecl, Arch VocGr, VocB). Ref.: A (meza); 

Gketx Loiola (jaikia); Etxba Eib y Elexp Berg (meza nausi). Misa mayor. "Meza-nausittan irakorten dira ezkondeixak" 

Etxba Eib. v. MEZA HANDI. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos, salvo en 

textos suletinos. � Meza nausirik eztut entzun. EZ Eliç 146. --Zein Meza behar da bereziki entzun? --Herriko 

Meza Nausia egin ahal bezanbatean. CatLav 147 (V 76). Herriko Meza Nausia enzüten eztütenak [...]. CatLan 

103. Meza nagusietara etortzea guziok egin dezakegun gauza da. AA III 411. Bere denboran asi zen meza 

nagusia, pontifikala deritzaiona. Goñi 113. Igande goiz baten meza nagusi ostian. Kk Ab I 34. Meza nagusi eder 

bat abestutzekoak dirala badakit. Lab EEguna 77. Amar t'erdietan / dago meza nagusia. Uzt Noiz 18. 

Ingurutxoko dantzariek prozesio batean dabiltzala dirudite edo meza nagusia ematen. Zurrun, buru-iritzi. MEIG 

I 165. v. tbn. Cb Eg III 353. Mg PAb 94. JJMg BasEsc 96. Astar II 78. Izt C 211. Elzb PAd 21. Zab Gabon 97. 

Bv AsL 191. Arb Igand 137. Prop 1902, 199. Moc Damu 24. Ag G 19. Urruz Zer 96. A Ardi 139. PE 112. 

ArgiDL 10. Muj PAm 8. Tx B II 149 (B 122 m. nausi). Alz Ram 39. Or Eus 424 (144 m. nausi). TAg Uzt 24. 

Bilbao IpuiB 236. Etxde JJ 103. Anab Aprika 80. Izeta DirG 65. Basarri 353. NEtx LBB 58. Alzola Atalak 57. 

Meza nausi: Ub 183. Brtc 15. fB Olg 40. JesBih 416. AB AmaE 234. HU Zez 184. Barb Sup 5. Iraola 56. Zub 78. 

Lf Murtuts 25. Akes Ipiñ 20. ZMoso 45. Meza nagosi: Erkiag Arran 189. 

- MEZA OIHUKATU. Cantar misa. v. MEZA KANTATU. � Gaur bereter egin bear balute, eluke mezarik 

oiukatu (cantar) al izango. A Ardi 25. 

- MEZA-ONDO (VocBN s.v. ondo), MEZONDO. (En casos locales de decl. sing.). Tiempo de después de misa. 

� Mezondoko othoitza. Harb 317. Meza aitziñeko eta ondoko othoitzak. EZ Eliç 33. Ala mezan ala meza 

onduan. CatLan 140. Mezatan edo meza ondoan erausian. AA III 339 (I 498 mezondoan). Mez-ondoko othoitza. 

Dv LEd 20. Meza ondoan, elkharrekin elizatik atheratu eta [...]. Elzb PAd 20. Ziñ ori egiten baitute Irakasleak 

eskola idekitze egunean, Mezondoan. Or QA 108. Ta Meza Ondoko otoitzean Leo XIIIgarrenak [esan yun]: [...]. 

Ib. 56. Meza ondoan jokatu bear zuten pillota-partidaz mintzatzen. Etxde JJ 33. v. tbn. Apaol 42. Mg CC 128. 

Barb Sup 6. A Ardi 78. Lf Murtuts 9. NEtx Antz 155. 

- MEZA-ONDOREN, M. ONDORE(NE)AN. Después de misa. Cf. MEZA-ONDO. � Mez-ondoren iru aldiz 

esanda. ArgiDL 76. Meza ondoren itxarongo dizut. Etxde JJ 34. v. tbn. Meza ondorean: Or Eus 223. Meza 

ondorenean: TAg Uzt 110. 

- MEZA-ONTZI. (Pl.). Recipientes (vinajera, cáliz, patena, etc.) empleados para la celebración de la misa. � 

Gau ta egun biraoka [...]: Yesukristo, aldareko Meza-ontzi guziak banaka, Ama Birjiña [...]. Or QA 87. 

- MEZA-ORDU. Tiempo de misa. � Meza-orduan [...] [neskameari] bere nobioa joan zitzaion. And AUzta 42. 

- MEZA-OSTE, MEZ-OSTE. (En casos locales de decl. sing.). Tiempo de después de misa. "Meza ostian da 

bazkaixa" Elexp Berg s.v. oste. v. MEZA-ONDO. � Meza ostian esan eutseen alkarri [...]. Mg CO 186. 

Mezosteko aurreskuba. Euzk 1930, 460. Meza osteko txistu ta danboliñaren akordurik be barik. Bilbao IpuiB 

238. Mez-ostean, San Pedron irudie andetan artu ta [...]. Akes Ipiñ 21. Meza ostian erriko tabernara [joaten 

zan]. Alzola Atalak 57. v. tbn. Echta Jos 278. 


mende. 

381


- MEZARA. v. MEZAN. 

- MEZA-SAKRIFIZIO, MEZAREN SAKRIFIZIO. Sacrificio de la Misa. v. MEZAKO SAKRIFIZIO. � Zer 

ofrezitzen diogu Jaungoikoari meza sakrifizio santu orretan? OA 57. Irteten da apaiza Mezaren Sakrifizio 

izugarria eskeintzera. AA I 519. v. tbn. Tt Onsa 80. SP Phil 136. Arr May 174. 

- MEZA SANTA. Santa misa. v. MEZA SANTU. � Beinbere ez uts egin Meza Santa adoragarria. Añ EL 1 12. 

v. tbn. AA I 524. Lard 433. 

- MEZA SANTU, M. SAINDU, M. SAINTU. Santa misa. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y 

dialectos. Para la distribución de variantes v. santu. � Non tutzue Meza Saindu, barur eta limosnak? EZ Man I 

124. Meza Sainduko othoitzak. Brtc 16. Egunero entzuten izan dau Meza Santua. Alzola Atalak 103. 

- MEZA-SARI (gral.; SP, Izt 106). Ref.: A; Lrq. "Salaire de messe" SP. "Estipendio de misa" A. v. MEZA- 

DIRU. � Meza sari bat Yuanes surginain. HerVal 227. Ebats herrietan elizarenak ziren apez-etxeak; ebats 

arimentzat utzi meza sariak. HU Zez 151 (v. tbn. 188). --Zetako da arroitzea? --Apezeindako. --Zetako du 

apezak? --Mezasaritako. A Aezk 224. � Urte buruetako hil meza saritzat "Nafarrako ehun sos" behar ziren 

eman. Ardoy SFran 42. 

- MEZA-SOINEKO. Casulla. � Meza bukatu danean, apaizak, meza soñeko ta guzti, elizako burni-leiora jetxi 

dira. Ag G 340. 

- MEZATAKO. (Sacerdote, fraile, etc.) que puede oficiar misa. v. MEZAKO. � Apaiz mezatako, Diakono ta 

Subdiakonoak. CatBurg 38. 

- MEZATAKOAN. "Mientras o a la hora de la misa" A. v. MEZAKOAN. � Eskatzen balitzaio bear bezela 

mezatakoan, Jainkoak emango luke. Mb JBDev (ed. 1900), 285. 

- MEZATAKO DENBORA. Tiempo de misa. v. MEZA-DENBORA. � Mezatako denboran Aita gurea [...] 

esaten danean. Gco I 451. v. tbn. AA III 339. 

- MEZATAKO OROITZAPEN. "Mementos de la Misa, mementoak, Mezatako oroitzapenak" Lar. 

- MEZATAKO ZUZENDE (Lar), MEZATAKO ARAUDE (Lar). "Liturgia" Lar. 

- MEZATAN (V-gip ap. Etxba Eib; Izt 73v), MEZATARA (V-ger-och-m-gip, G-goi-to, AN-gip-5vill-ulz ap. EI 

60; Añ), MEZATATIK. (Estar, ir, venir...) en, de, a... misa. "Tañer a misa, mezatara soñutu, jo" Añ. "Mezatan 

dira etxeko nausi guztiak" Etxba Eib. v. supra MEZAN. � Tr. Documentado en autores meridionales desde 

mediados del s. XVIII. � Mezatara datozen aldi guzietan. AA I 524 (III 339 mezatan). Mezatan bazagoz, egon 

zaitekez lotsa onean. Añ EL 2 56 (16 mezatara). Urten daroagu mezatarik leen baxen otzago. Ib. 97. Predikatu 

zezala mezatan lapurretaren gañean. Zab Gabon 76 (57 mezatara). Ioan zan mesatara. Azc PB 166 (326 

mesatan). Zortziretako mesatan egon zan. Echta Jos 249. Mezatara baño len. Ag G 179. Acapulcon, gaberdiko 

mezatan [...] euskeraz oiukatu zuela. A Ardi 112 (60 mezatara). Gosaldutakoan nere mezatara etortzen da. Ib. 

30. Mezatarako prestatu. Anab Poli 80. Mezatatik atera. And AUzta 102 (106 mezatara). Urten zanian 

amaiketako mezatara. Etxba Ibilt 471. v. tbn. Cb EBO 53. Ub 184. Mg CC 215. fB Ic III 286 (I 317 mezatara). 

Itz Azald 91. Enb 163. ArgiDL 142. Bilbao IpuiB 124 (236 mezatarantz). MAtx Gazt 90. BEnb NereA 105. 

Mezatara: Astar II 199. AB AmaE 356. Urruz Urz 32. KIkV 74. Moc Damu 26 (22 mezatatik). Kk Ab II 68 (I 10 

mezatarako). TAg Uzt 23. Vill Jaink 27. Mezatarako: Or Tormes 107. Mezatatik: Erkiag Arran 190. 

- MEZATARA. v. MEZATAN. 

- MEZATARAKO BOTA. "Contribuir para misas. Después de las honras fúnebres y antes del banquete funeral, 

los asistentes contribuían a las misas que en el año habían de celebrarse a la intención del difunto. Mezatarako 

bota dot bestiak beste" Etxba Eib. 

- MEZATATIK. v. MEZATAN. 

- MEZATIK. v. MEZAN. 

- MEZA-TXILIN. "Esquila que toca a misa. Bigarren meza-txiliña izan da" Etxba Eib. v. MEZA-EZKILA. 

- MEZA URGATZI. "Mezurgaitztea, aider à dire la messe" SP. v. MEZA LAGUNDU. 

- MEZAZ. "Mezaz ara joan dira, han ido allí a misa" A Apend. 

- MEZA-ZEINU. "Mezazeinia, tocar a misa (BN-baig)" Satr VocP (se trata, obviamente, de un sust., no de un 

verbo). v. MEZA-EZKILA. 

- MEZA-ZERBITZARI (H), MEZA-ZERBITZATZAILE (H). Acólito, monaguillo. v. MEZA-LAGUNTZAILE. 

� Aitak nahi zükian meza zerbütxari sar-erazi [mutikua]. Const 35. Meza zerbutxari, zeñuzañ, argizañ, lurzañ, 

oihustazale, herriko kuntzeller ofizio horik joan erazi dütü begithartia arrier. Herr 5-5-1960 (ap. DRA, s.v. 

argizañ). 

- MEZA ZERBITZATU. "Meza laguntzea, servir la messe (aider à la dire)" H. v. MEZA LAGUNDU. 

- MEZAZ ORDENATU, ORDENDU. Ordenar(se) de misa. � Ordendu diteke bat bertatik mezaz, beste 

ordenarik artu gabe? Ub 220. Aita San Pranziskuba ordenau zan diakonu. Baina ez zan azartu mezaz 

ordenetara. fB Ic III 303. Sazerdotiai esaten deutsee [...] Obispo jaunak Mezaz ordenetan ditubanian: [...]. Ib. 

297. 

- MEZETAN (V-gip, G-bet), MEZETARA (V-ger-arr-m-gip, G-azp-goi-to-bet, AN-gip-arce), MEZETATIK 

(G-bet). Ref.: EI 60; Elexp Berg; Gte Erd 221. a) (Estar, ir, venir...) en, de, a... misa. v. supra MEZAN. � Tr. 

Documentado en autores meridionales del s. XX. � Zaindu egik etxea, ni mezetara bitartean. Or Tormes 73. Ez 


mende. 

382


naiz izandu mezetan. Tx B II 209. Bedeikatu ditute gurutzak mezetan. "En la Misa". Or Eus 289 (QA 114 

mezetara). Bere etxe-atarian itxoiten zion igandero [...] mezetarakoan. Etxde JJ 32 (147 mezetan). Ordu 

batetako mezetara ioan. Zait Plat 82. Mezetatik ateratzean. Anab Poli 127 (45 mezetara). Mezetan daude denak. 

MAtx Gazt 96. Mezetara edo norabait joan bear zuanean. Salav 28 (42 mezetatik). v. tbn. Mezetara: Lab 

EEguna 77. Lek SClar 132. And AUzta 86. Etxba Ibilt 460. Uzt Sas 111. Mezetatik: Ldi UO 42. b) "Gaur 

mezetara goaz (= funerales) (B)" Gte Erd 221. 

- OILAR-MEZA. v. oilar. 

meza-erdi. v. mezerdi. 

mezaeta. "Missal" Lar y Añ. 

mezakal. � Por cada misa. � Mezakal phüntü bat solamente irakur ezazü eta egon zite haren meditazionian. 

UskLiB 37. 

mezaliar. � Asistente a la misa. v. mezatiar. � Mezaliarrak khantatzen ari erazi. Herr 7-9-1961, 3. Milla 

botztariorekin mezaliarrek entzün zien orgañak, aspaldian loharñaz hartürik zirenak: [...]. Herr 18-10-1962, 3. 

mezana (O-SP 230 � SP � H, A, que cita a O), mexana (AN-gip ap. A; Dv). "Mezana, kofia luze bat. Un 

bandeau de toile fine que les femmes mettent au front par dessus leur coiffure quand elles vont dans la rue" SP. 

"(AN-gip), toca o roseta que las nodrizas llevan en la cabeza" A. 

mezandari. "Preste" Lar. 

mezaraso. "Ayudar a misa, (c.) mezaraso, meza lagundu" Añ. v. MEZA ERASO. 

mezatar, mezatiar (L, BN, S ap. Lh; SP). � Asistente a la misa. "Personne qui assiste à la messe. Mezatiarren 

beha gaude, nous attendons ceux qui ont été à la messe" Lh. v. MEZA-ENTZULE. � Mezatiarrek ez 

baitezakete ikus aldarea. JE Ber 22. Kanpoan eguzkiak kixkaldu bear. Mezatarrak zabaldu ziran. Anab Poli 80. 

mezatu. � Poseer sexualmente (?) (cf. fr. baiser). � Erregek deliberatu baitzian andere eder haren bere emaste 

eta esposa lejitimotan mezatzera. Tt Onsa 123. Sara neure esposa mezatu nuien lehen gauian [...]. Tt Arima 80. 

mezatu. v. mezutu. 

mezatxo, mezatxu. � Dim. de meza. � Mezatxu bat enzun debozino baga. Mg CO 289 (CC 192 mezatxo). 

Egunero entzuteban mezatxu bat. Ag Kr 88. v. tbn. Ill Testim 5 (4 mesatxo). 

mezazale (S). Ref.: Lh; Lrq. � "Assistant à la messe" Lh. Cf. Testamento de Libro 2.º de Difuntos de Atauri in 

LzG Eus 1973, 150 (anejo a sus Voces Alavesas): "En lugar de la caridad de pan y vino, que en los entierros 

suele darse a los concurrentes y de los mezatazales o asistencia a misa que suelen practicar los interesados, se 

celebren por su alma [...] y se omitan dch. caridad y Mezatazales (1804)". Cf. tbn. misatazales con el mismo 

sentido en otro testamento de 1812 ref. tbn. en el mismo libro. v. MEZA-ENTZULE. � Bi oren behar ziren 

Pasioniaren kantatzeko eta mezazaliak etziren debeiatzen. Const 40. 

mezenas. � "Mecenas, se llama el que patrocina a los hombres de letras" Lar. � Halaber koleraren 

iraungitzeko, on da, adiskide baten, Mezenas baten aldakan izaitea. Ax 317 (V 211). 

mezerdi (AN-larr), meza-erdi. Ref.: A; Asp Leiz2. � Consagración; mitad de la misa. v. mezerdiko. � 

Epistola don Ramonek [...] Sorondok ebanjeliyua [...] Meza erdiyan genduben / predikadoria. PE 112s. Eta 

mezerdiazkero bai al da ostian ogirik eta kalizan ardorik? KIkG 70. Zer dago ostian mezerdiko itzak esan baño 

lenago? KIkV 89 (KIkG 70 mezerdiko itzak). Mezerdi-itzak esatean. "Las palabras de la Consagración". Or Eus 

418. Mezerdian. "En la Consagración". Ib. 348. Jainko-iguzkiak giza-laiotza / mezerdiz argituz gero [...]. SMitx 

Aranz 175. Meza erdira eldutea neke andi izan yakon arren, gure Jaunaren zerutikako jatsiera doatsua berretu 

arte, antxen iraun eban. Erkiag Arran 158. Elizan, Meza erdirutz [...]. Etxba Ibilt 460. 

mezerdiko (V-m, G-goi-to ap. A), meza-erdiko. Ref.: A; Asp Leiz2. � "Consagración" A. "Toque de campana 


mende. 

383


de la consagración de la misa" Asp Leiz2. v. mezerdi. � Mezerdikoan Kristo ber-bera biur dalarik ogia. Or Eus 

417. Bere burua ilerazi zuen Axular-ek Mezaerdikoan. JMB 23-7-1954 (comunicación personal). 

mezfidantzia. v. mesfidantza. 

mezgutxitu. "Dissolver en partes menudas" Lar. 

mezirurki. "Terno de misa" Lar. 

mezitu. v. mezutu. 

mezizen. � (Empleado como eco de ezizen). � Neuk bere zuk ipiñiriko ezizen edo mezizenagaz barre baiño 

egiñ eztodalako. A Ezale 1899, 122n. 

mezkino. v. mizkino. 

mezkita (Lar). � Mezquita. � Mauruak sarzen diradenean beren mezkitan. Ber Trat 30v. Arabiar eliza edo 

mezkita zaarra. Anab Aprika 14. Mezkitaetako dorre luze lautuak. Ib. 53. 

mezkla. � Mezcla. � [Komerziante eta likoristak] ikusiak dauzkat / zer modutan egiten / ari diran mezklak. 

JanEd I 28. 

mezklante. � Mezclador. � Sagardo-egille ta / ardo-mezklanteak. JanEd I 84. 

mezklatu, mesklatu. � Mezclar. � Kausituko duzu harea mesklatua gorriarekin eta khristail xeheak. INav 117 

(v. tbn. 82). 

mezkontentkara. � Algo descontento, algo contrariado. � [Errege] nola ordukotz mezkontent kara baitzen 

Erreginhaz eta bere ispiritian hartzaz zerbait jelozkeria erabilten baitzien [...]. AR 246. 

mezola (Lar � H). � "Plantilla" Lar. 

mezondo. v. MEZA-ONDO. 

mezpera. v. bezpera. 

mezp(e)rezatu. v. mesprezatu. 

mezpreziatu. v. mesprezatu. 

mezprezio. v. mesprezio. 

meztidura (Vc ap. A; H), mestidura (H), beztidura (G, L, BN, S ap. A), beztitura (A). � Mortaja. "[Ilen] 

yantzien izen euskerazkoa meztidura zan, eta diotenez ostegun ta ostirale gurenez bedeinkatuak izaten ziran" A 

EY I 234. Cf. beztidura. � Il-janzi edo meztidura utsakin. Lard 536. Pedro Antonek atera dit meztidura 

(iljantzia) ta soñean jarri det apur baten. Ag G 213. 

meztigarri. "Mortaja, meztigarrija" Dgs-Lar 11. v. meztidura. 

meztitu (V ap. A; Lar, Añ, Izt 75r, H), mestitu (Izt 11r, H), beztitu (G, L, BN, R, S ap. A), bestitu (Lc ap. A). � 

Amortajar. Cf. beztitu. � Izara zuri bategaz mestidu edo amortajauta. Oe 158. Zegaz meztitu ta jazten dabe? 

[gorpu illa]. Ill-janzi zatar eten bateaz edo habitu zar bateaz. Añ EL 1 34 (EL 2 39 meztidu). Bere gorputz illa 

meztituteko, izaria bere inok karidadez emonda, dauka. fB Ic I 73 (v. tbn. II 232). Meztitzen dute gorpuz 

miserablea. LE Urt 3 (ms. 1v mortaxatzeunte). Illa meztiturik zegoan bere gelan. LE (ap. H). Lizartzako amaalabek 

beztiturik Oihanaldeko andrearen gorphutza han zen orai. Barb Piar II 197. Etzuen Frantsesek ukhan hil 

zeinurik. [...]. Apez jauntzi zonbait untzitik ekarririk, Antoniok beztitu zuen, kutxa batean ezarri. Ardoy SFran 


mende. 

384


267. Irudimena bizirik behar genuke gure artean, ez hilik eta liburu-orri iharretan meztiturik. MEIG III 152. 

meztitzaile (V ap. A; Lar, H), beztitzaile (A), beztizale (Foix ap. Lh), bestitzaile (V-gip ap. Etxba Eib). � 

"Amortajador" Lar. "La que se dedicaba a vestir los difuntos para el enterramiento. Bestitzallia bera ariko da 

arotzari deitzen, neurrix artzeko" Etxba Eib. � Gerotxoago, ila yazteko, meztitzaileak eldu ziran. A EY II 110. 

meztitze, mestitze (H). � "Ensevelissement d'un mort" H. 

mezu (AN-egüés, L, B, BN, S, R; SP, Ht VocGr 330, 385 y 393, Lar, Arch VocGr, VocBN, Gèze, H). Ref.: A; 

Lrq; Iz R 293; Izeta BHizt. �1. Mensaje, recado, aviso, comisión. "Zure mezura laster egin nahia naiz" SP. 

"Amonestación", "aviso", "denunciación, aviso", "orden, mandamiento" Lar. "Bidali zerautan mezua bihur 

nindadila etxerat, il m'envoya message [...]. Mezu bat badut zuri dakhardana, j'ai une commission que je vous 

apporte" H. Cf. MEIG VII 65: "Beste hitz ezagun bat badagoela gogoraturik "mandatu" esateko, mezu alegia". v. 

mandatu. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Dechepare. Al Sur se encuentra en Lizarraga 

de Elcano, Mendigacha y autores modernos. En DFrec hay 31 ejs. � Egin oroz rezebitu gure merexituia / erioa 

dauginian, baita haren mezuia. E 35. Aharrausi usua, gose edo lo-mezua. O Pr 11. Errege hark entzun zian 

bezain fite profetaren ahotik bere herioaren berria eta mezia [...]. Tt Onsa 49. Zerutik izan zuen / mezu dibinoa, 

/ ez zuela izanen / agorren laidoa. Gç 67. Lehenik zeuen bihotzetan errezibi detzatzuen, orai aiphatzera 

daramatzadan bi mezu hauk. ES 187. Eman zuela mezua edo manamendua hitz arrotza khendurik haren lekhuan 

herrikoa ezarriko zela. Ib. 165. Mariagana bidaldu izan zen mezu edo enbaxada handiaz [...] eskerrak [...] 

Jainkoari bihur diotzotzu. He Gudu 143. Jinkoaren mezütik haratko bazirade, zeren honat jin zirade? Egiat 179 

(cf. infra MEZUZ). Mezü bat hartü dit zuretako / Halihatanek emana. Xarlem 1031. Jaunak igorriren dü zelütik 

mezia. Etch 656. Kurrierez heldu zuen orotara mezua. Gy 153. Eta lotan izanik Herodesengana ez bihurtzeko 

mezua, bertze bide batetarik itzuli ziren. Dv Mt 2, 12 (HeH mezu izanik, Leon mezua ukan; He, Samper abisu, 

Hual abiso, SalabBN abis, TB abisatu, Ip mezütü, IBk albiste, IBe ohar). Komentuko anaia bat ethorri zitzaion 

mezu batez. Laph 232. Aingürü handienetarik bati eman zeion mezia, joan ledin berriaren eramaitera. Ip Hil 69. 

� (s. XX). Eltan bada faitra Frantziara [...] mezu oil beztad. 'Envíeme aviso'. Mdg 129. Uste dud orren 

maitetarzunian, ez daitadala ukaten mezu gidatia. 'Que no me negará el enviarme aviso'. Ib. 152. Ogetabat urte 

mugara eldu zanean, agintarien mezu ta deia jasoteko unea orduko [...]. Erkiag BatB 26. Pekatu-bide ematen 

dutenengatik bai al dakizu nolako mezu ikaragarriak esan dituan Jaungoikoak? MAtx Gazt 85s. [Frai Luisen 

ertia] ondo korapillotsu dala esan bear [...]; mezuaz ere bere bere dugu. Gazt MusIx 68. Etzion nehork mezurik 

helarazia egun hartan. Ardoy SFran 199. Zein mezu astun dakarte / hodeiek. Azurm HitzB 40. Han bi amoros 

zoin amultsuki zauden elgarri begira; / heien arteko mezu guziak zatozkidan beharrira. Xa Odol 320. Jainkoari 

mezu hau diot helarazi. Ib. 246. Ezaguna da harako "poetikotasunaz" Jakobsonek dioen hura: mezuan bertan, 

mandatuaren hitzez-hitzezkoan datzala honen izaera. MEIG IV 87. Bere barruko eremu zakarren irudimen-mezu 

izkutua. MEIG IX 117 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Bp I 122. Lg I 207. AR 247. LE-Ir (130, s.v. erastun). CatJauf 57. Barb Sup 166. Zerb IxtS 64. Txill Let 

63. NEtx LBB 32. 

� (Dv, H). "Message secret" Dv. "Atoz, esanen dizut mezu bat, venez, je vous dirait un secret" H. Cf. mezuka. 

� Han arizan zitzun luzaz ez dezakezit zer yestu egiten, zer mezu elgarri beharrira adi-arazten. Elsb Fram 174. 

�2. (Gèze; H y A, que citan a O). Mensajero, recadista. "Messager", "commissionnaire" Gèze. v. mezulari. � 

Ikhusirik ezen [...] kreatura guziak ahal ziratekeela Iainkoaren gloriáz testimonio eta mezu gizon guziak 

baithara. Lç Adv **1r. Otsoak eztu bera iduri mezurik. 'El lobo no tiene recadista a su semejanza'. Saug 11bis. 

Mezu egin nezan herabea, berant ioan zedin, eta baratx, eta itzul deus gabea. "J'employai pour messager le 

paresseux". O Pr 316. Mezu bat heldu da kanpotik eta dio Iob saindiari gisa huntan: [...] Ni ihesi eskapaturik 

heldu niz zuri berriaren kondatzera. Tt Onsa 51 (v. tbn. 52ss). [Gure Iaunak abertitzen gitu] ene mezia baita 

herioa, zien aldian da, heldu da, meziaren ondoan heldu nitz. Ib. 59. Mezü igorri berhala / Donaphaleü hirila / 

Musde Lojieren xerkhara. 'Un messager'. ChantP 318. Gabriel mezü saintiak / Maria salütatü dü. UNLilia 10. 

- MEZU(A) EGIN. Transmitir, comunicar un mensaje o recado. � Bestia [...] joaiten duzu [...] erregeren 

meziaren egitera [...] eta ihardesten dirakozie erregeren ordria edo mania egin dutela. AR 247. Egin mezia / 

Xarlemañaren kortian. 'Porte message à'. Xarlem 480. Adrian aita Saintiari / zure mezia eginik. Ib. 145. Honat 

lasterka beitira jiten / berri horren ekhartera, / meziaren egitera. Arch Fab 113. [Muthilak] bere mezua egin 

duenean, Aita Iñaziok erraiten dio: Ontsa da, bazohazke. Laph 242 (v. tbn. 249). Bazuela mezu edo mandatu bat 

egiteko. Jnn SBi 52. Sankristiarat erakarri zuen, mezu handi bat egin behar ziola. Hola eta hola erran zion: [...]. 

Lf Murtuts 24. Eta opa zukeana mezu eginik, andrak eta semetxoak alde egiteko agindu zuen. Zait Plat 107. 

- MEZU(A) IGORRI (B ap. A; mezu egorri L ap. A). "Avisar, enviar aviso" A. � Eta Miletetik mezu igorririk 

Efesera, dei zitzan Elizako Anzianoak. Lç Act 20, 17 (He mezua igorri; Dv igorri, TB egorri, BiblE mandatua 

bidali). Eta partzunerrer daie egortzen mezu: [...]. Gy 61. Probintzier mezu egorri zioten [...] froguak nola 

eginen ziren. Ib. 212 (v. tbn. 233). Amak berehala mezua igorri zion Erregeari [...] bi xakur izan zituela 


mende. 

385


erreginak. Barb Leg 68. Zoinek igortzen daut mezua? Lf Murtuts 29. 

- MEZU LASTER. Telegrama. � Morde Delpech-ek... izan du Hong-Kongo hiritik mezulaster bat, jakinaratzen 

diotena... Prop 1898, 145 (ap. DRA). 

- MEZUZ (SP, H). (Precedido de gen.). Por mandato de, por orden de. "Zure mezuz, par votre ordre" SP. � 

Ikhusi dugu eta irakurri, Iaun Bikario Jeneralen mezuz [...] liburutxo hau. In EZ Noel 20. Ene jaun 

iphizpikuaren mezuz arthoski irakurri dut liburu hau. ES 146. Aingeru bat hedatu zait Jainkoaren mezuz eta 

erran darot [...]. Lg I 344. Haren mezuz han sar arazi behar zituen. Lg (ap. H). Juntaturik ténpluan 

Jangoikoaren mezus. LE Matr6 273. 

� Etim. En último término de lat. missum, con evolución románica representada en el vocalismo en -e-. 

mezudun (AN, L, BN, S, R ap. A; Dv), mezadun (Ht VocGr). � "Commissaire" Ht VocGr. "Celui qui est 

chargé d'un message" Dv. "Mensajero, comisionado" A. 

mezugile (L ap. Lh; H), mezu-egile (L ap. Lh). � Mensajero. "Egor diezadazu mezugile bat, envoyez-moi un 

messager, un commissionnaire" H. v. mezulari. � Huna non dathorren mezugile berariazko bat Birjiniaren 

aitaren arreba baten ganik. "Un exprès". Birjin 131. Izitzen da, zeruko mezugilea bere aitzinean gizonaren 

iduriarekin agertzen ikhusteaz. Dh 477. Egun batez Jeinkotiararen etxera / arrathoin-populu mezu egiliak / 

amoinatto baten galthatzera / jin ziren. "Des députés du peuple rat". Arch Fab 211. Berri horiek gobernadoreari 

eman behar ziozkan mezu-egileak [...]. Prop 1904, 277. 

mezuka (L-ain, BNc, Sc, R ap. A; VocBN, Dv, H). � "Parlant en secret à l'oreille" VocBN. "Mezuka mintzatzea, 

parler secrètement, à voix basse" Dv. "Mezuka hari dira beharrira, ils sont à se dire des secrets à l'oreille" H. 

"1.º hablando en secreto o al oído; 2.º enviando recados" A. � Ikhusi zituzten elgarri beharrirat mintzatzen. 

Nausiak berak mezuka baizik ez ziren elgarrekin mintzo. Laph 112. Aingeruak brrandan xahar maiteari! / Bertze 

guziak kantuz errepikan ari... / Atxo ona mezuka Ama Birjinari. Barb RIEV 1908, 126. [Biritxiak] mezuka 

elgarri, zimikoka, irriz, erasian. JE Bur 79. Jaun erretora begira zer gizon zitzakoten mezuka elgarri. Ib. 183. 

Orroitzapen horiek / mezuka ni baitan, / nola neure burua, / zaindu behar dutan. Etcham 72. 

mezukari. v. mezulari. 

mezukida. "Commonitorio, abisukida, mezukida" Lar. 

mezulari (L, B; Lar, Dv, H), mezukari. Ref.: A; Izeta BHizt. � Mensajero. "Monitor" Lar. v. mandatari, mezu 

(2), mezugile, mezuler, mezutzaile. � Gobernamenduaren mezukariak, Chinaren eta Corearen artean berrika 

dabiltzanak. Prop 1880b, 20 (28 mezukari). Han ziren berehala bi mezulari. Prop 1897, 15. Henry irugarrenaren 

mezularia (mensajero). A Ardi 56. Ondotik igorri ziozkaten mezulariak, erraiterat: [...]. Leon Lc 19, 14 (He 

deputatuak, DvHtoy mezutzaleak, Oteiza enbajada bat, Brunet bialkiñ bat, Ol geznariak, Or, Ker, IBk, IBe 

mandatariak). Mezulari heldu niz... Hots, norbaitek aiphatu zauzkit niri, baizik-eta zure ezagutzak egin nahi 

lituzkeela! Lf Murtuts 29. Profetak [...] ez dire mandatari edo mezulariak baizik. Zerb IxtS 64. Gaizki izango 

ziren aiek nere biotzaren mezulari zintzo. Txill Let 58. Jainkoaren aingeru edo mezulari gisa. Ardoy SFran 110. 

En DFrec hay 6 ejs. de mezulari. v. tbn. Atheka 83. 

mezuler (S ap. Lh; Gèze, Foix ap. Lh). � Mensajero. "Mezüler et mezütü son inusités. [...] au lieu de mezüler, 

messager, se dit mezüzale" Lrq. v. mezulari. � Goraintzi erraile Angleser / ni naika ezarten mezüler? ChantP 

206 (en versión bajo-navarra de Michel LBP 295 tbn. mezuler). Jaisten zaie zelütik Jinkoaren mezülera. Ip Hil 

96 (v. tbn. 97). 

mezutu (L, B, BN, S ap. A; Ht VocGr 330, Lar, VocS37, VocBN, Dv (BN), H), mezitu, mezatu (H), mesatu 

(Lar). �1. Avisar, anunciar, comunicar; ordenar. "Advertir a otro, avisar", "amonestar", "denunciar, avisar" Lar. 

"Mandar, agindu, mesatu" Ib. "Mezu ou mieux meza diezaguzun bezain laster ethorriko gauzkitzu, sitôt que vous 

nous passerez avis" H. Cf. Lrq: "Mezüler et mezütü son inusités. [...] au lieu de mezütü on dit igorri mezia, 

envoyer le message". � Tr. Documentado en Dechepare y algunos autores septentrionales desde la segunda 

mitad del s. XVIII. Al Sur se encuentra en una traducción alto-navarra del Evangelio de Mateo, en Samper y en 

Iza. Mezutu es la forma gral.; hay mezitü en varios ejs. suletinos de Herria. En DFrec hay 3 ejs. de mezutu. � 

Iaun erregek mezu nenzan ioan nengion bertarik. E 231. [Jainkoak lehen egunean] zerua eta lurra kreatu eta 

mezutu izan zuen egin zadin argia. Lg I 13 (v. tbn. en contexto similar 14). Erran zioten Jesus biztu zela, ikhusi 

zuela berak eta hartaz mezutua zela berri handi haren dizipuluei eramaterat. Lg II 287. Eta zegolaik úra jarririk 

bere tribunalean, mezutuzió bere emazteak: [...] (Mt 27, 19). BOEanm 1337 (Samper mezutu; Echn gaztigatu). 


mende. 

386


Oihu minez ezkillak / mezutzen du jadan, / gizon bat herioak / duela eraman. J.B. Camoussarry ASJU 1988, 405. 

Eta mezütürik lotarik elitian ützül Herodesenganat, beste bide batetarik ützüli ziren. Ip Mt 2, 12. Bere lagun 

guzier mezutu zioten Iñaziok Errumarat ethor ziten. Laph 174. Erregeak bere gortheko jaun batekin mezutzen 

baitio haren ikhusteko gutizia handitan dela. Ib. 219. Mezututen deutsut euntari biziya nazala. "Yo os apercivo 

[sic] que soy un capitán vivo". Iza EE 1881a, 236. Zer aita eternalak / dereizü mezütü? UNLilia 6. Hunek mezitü 

dü goberniak mendütüko dütiala [...]. Herr 15-9-1955, 3. Jaun merak mezitzen dü 9 orenetan zabaltüko dela 

Maule-Gañeko kabale merkhatia. Herr 14-1-1960, 3. Ilhortzen badira behi bat baino gehiago, behar da [....] 

mezutu marexala. Gatxitegi Laborantza 169. Izkibatzen ez nizün ikhasi, / nula behar züntüdan mezütü. Casve 

SGrazi 42. v. tbn. Mezitü: Herr 7-9-1961, 4. 

�2. Enviar. "Zuregana mezutu nau, il m'a envoyé vers vous" SP. � Eman zioten apostoluen izena. Izen hunek 

mezutua erran nahi du. Lg II 143. Izan behar zirenaz geroz alde guzietarat egorriak eta mezutuak 

predikatzekotzat [...] ebanyelio saindua. Ib. 143. 

mezutzaile (L ap. A; H; -alle Lar, Dv, H), mezutzale (B ap. A), mezuzale (S ap. Lrq). � Mensajero. 

"Amonestador" Lar. "Monens, qui donne un advertissement" Dv. v. mezulari. � Ondotik igorri ziozkaten 

bidalkinak edo mezutzaleak erranez: [...]. DvHtoy Lc 19, 14. 

1 mi. � Mi (nota musical). � Ut, re, mi, fa, sol, la, si / oju ta garraixi. Izt Po 74. Orduan kantau doguz / 

Ozamako ninfak / lengo aldietako / la, si, do, re, mi, fak. Azc PB 208. Do, re, mi, fa, sol, la, si, do; / zapetazolatik 

zilo. (BN-lab). 

2 mi. "[Letra] M, m; [sonidos que representan] m español en mar, mes, mil, moro, musa; [nombre] mi" AG 827. 

v. 2 eme. 

mi. v. mihi. 

mia. v. 1 biga; mea. 

mia. v. 1 biga. 

mia-aldi, mialdi (T-L). � Acción de registrar. "Battue" T-L. � Egin-egina egunaz, ezen gauaz, emaiten 

niotekan mia-aldi ona nere atsoaren jatekoei. Prop 1895, 219. 

miagre. v. binagre. 

miail. v. mirail. 

miaka. � Buscando; examinando. � Hasi zen arrainka, / sakekin miaka. Ox 129. Bainan alferrik zoko miaka / 

bilatzen du bere haurra. Etcham 124. Emazu behi bat hiltzen dela. Oraiko egunean miaka ariko gintazke ean ez 

diogun bada azienda gaixoari zerbeit pozoinki eman. Larz GH 1936, 400. Gizonkia hasten baizaiote beren 

baitan miaka, ikerka, zer estakuru bilha, Heletako feiriarat abiatzeko. SoEg Herr 2-12-1965, 1. 

miaka. v. 2 mehaka. 

miaketa. � Registro. v. miatze. � Miaketan asi dira eta txikienaren sakuan erregearen edontziya agertu da. 

EEs 1913, 66. Miaketan diardute ta Biedermann-en baezpako gela atarian bizikleta zaar bi daudela oartzen 

dute. Lab SuEm 182. Karabineroek egin zuten otobuza miaketa bat. Larz Herr 23-5-1968, 7. En DFrec hay 3 ejs. 

miakor. � (Lo) que sirve para mirar, observar (?). � Bainan nitarik urrun behere hortan daude oraino izarretan 

gorenak, gizonek beren luneta-tresna, miakor, xorrotxenekin behin ere ikusi ez dituztenak. Herr 26-2-1959, 4. 

miale (Lar � H). � "Molleja, especie de glándula" Lar. Cf. Lar: "Molleja, mollejón, demasiadamente blando, 

flojo, mialetxarra". 

mian. v. mean. 

mianbro. v. mienbro. 


mende. 

387


miao. v. 1 miau. 

miar. v. mehar. 

miara. "Lubricante" Elizdo EEs 1926, 32 (en una lista de peces). 

miarazi, mia-arazi. � Hacer registrar. � De Lancrek erretor-etxea mia-arazi zuen. Zerb Azk 94. 

miari. v. mihi-hari. 

miarma. v. armiarma. 

miarmalore, miermalora (V ap. A � msLond). � "Axenux o nigila, miermaloria (Nigela damacena)" LandHizt 

366. Cf. armiarma. 

miarritz (BN-lab ap. Lh; Dv, A), minarritz, miarritx (BN, S ap. Lh; H (BN, S)). � "Bergeronnette, lavandière, 

hoche-queue" H. "Hortelano, un pájaro muy apreciado por lo delicado de su carne" A. � Deithu zuen bere 

etxera / minarritzez asetzera. "Ortolans". Gy 35. Esaten dian, miarritz beltzaran, / Ormazuloko Marraskillok / 

lapur-jaten dituala, ire / baratzako uraza xamurrok! Olerti 1959, 205. 

miarriztar. � Natural de Biarritz. � Serora trufatzaile komisario miarriztarra. HU Zez 128. Labat jaun 

miarriztarra. HU Aurp 169. Atxiki handian, adinekoetan, miarritztarrak ariko dira Bagneres herriko 

Bigordanoen kontra. Herr 29-7-1965, 2. 

miasari (AN-gip ap. BU Arano), peasare (G-goi ap. A), peazare (G-goi ap. EAEL 142). � "Cesto que se lleva 

al hombro" A. "Miasariya, cesto pequeño hecho de zumitzak para hierba, etc." BU Arano. 

miastu. v. mehastu. 

miats. v. mehats. 

miatu (G, BN-arb-baig, S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Gte Erd 269. �1. Examinar, analizar; registrar; mirar, 

observar. "Kuartoko baztarrak miatu zituen (G-azp), [...] ontsa miatu du ganbera (BN-arb), [...] xeheki miatu 

behar dugu (BN-arb)" Gte Erd 269. v. miratu, arakatu, aztertu. � Tr. Documentado en todos los dialectos, 

salvo en vizcaíno y suletino, desde el s. XIX. Hay mihatu, con aspiración, en F. Irigaray y en un ej. de Othoizlari 

(1963, 500). En DFrec hay 24 ejs. de miatu, 13 de ellos septentrionales. � Egingo ditut arrazkoak, nekatu zan 

orretarako miatzen ta moldatzen larrua. VMg 62s. Argiya eskuan zeukalarikan / miatu zuan oi-pia. PE 83. Yo 

harat, yo hunat, miatuko zituzten xeheki oihanak. Elsb Fram 71. Haitz barne kofa miatuz, / besoa zuten atxeman. 

Zby RIEV 1908, 419. Erriko agintariai dagokie [...] tabernak miatzea zer nolako espirituak dauzkaten salgai. 

Ayerb EEs 1916, 46. Orai miatzen dute pilota den guri. Ox 181. Berorrengana zijoazen korreoak nik miatzen 

nitun. Or SCruz 129. Bereziki eriaren ezagutza mihatu behar du, handik atera beharko du argi eta garbi jakin 

behar duena. FIr 193. Ongi miatzen baldin banazu / otzian badet indarra. Tx B II 116. Kalietan poltsak miatzen 

dabiltza mutill gaiztuak. Ib. 66. Hemen mia, han ikher: non nahi zakuak, urhez betheak. Barb Leg 130. Eriaren 

mihiari behako bat, foltsuak mia, beharria bizkarrari kontra eman. Lf Murtuts 32. Aitak eskuz mia banindeza 

iruzurletzat etsiko nau. 'Senserit'. Ol Gen 27, 12 (Ker, BiblE ukitu). Ondo miatu al dituk inguruak, Isasi? NEtx 

Antz 24. Leiza-zulo sakonak / sator baten gisan / miatzeko ezpaitu / kupirarik izan. Basarri 54. Miatu nizkan 

zirrikito guztiak. Anab Aprika 48. Analizatu, odol otzean miatu orrela lilluratzen gaituan izakia. Vill Jaink 128. 

Hobe [da] oraino, landatzen hasi baino lehen, mia dezan, dakien baten etxean nola egiten [diren] landare 

landatzeak. Gatxitegi Laborantza 113. Miatzen baldin baditugu ipuin bilduma handiak. Lf ELit 65. Bazter 

guziak miaturik, hatzeman du nonbait ene pertsuak zakarzkien kazeta. Xa Odol 88. v. tbn. Jnn SBi 458. Prop 

1892, 14. EGAlm 1895, 15 (ap. DRA). Zub 41. JAIraz Bizia 63. Auspoa 127, 74. Etxde JJ 258. Mde Pr 321. Txill 

Let 42. Larz Iru 44. Salav 82. 

� (Aux. intrans.). � Lehenik miatuko niz Kanbo huntan, / hemen ez badut hatxemaiten, Luhusoko errekan. Ox 

205s. � Miatzen da, eta: "ez, ez, ez dut deusik kausitzen". "Elle se fouille". Barb Leg 23. 

� Buscar, procurar, facilitar. � Ez diot nik okaxionerik miatuko, berak ez badaut miatzen. Larz HilEspos 142. 

�2. "(BN-baig), probar, calcular, tantear" A. 


mende. 

388


�3. "(R-uzt), azuzar, por ej. los perros" A. 

miatxatu. v. mehatxatu. 

miatz. v. mehats. 

miatza. v. meatze. 

miatzaile, miatzale (T-L). �1. Observador, examinador; investigador. "Fouilleur" T-L. � Mintzairen zeretan 

geien dakitenak, denak eskualtzale suharrak, miatzaile burukoiak. Zub 18. Herriko gazte gehienak ezkiladorrean 

zain egon ziren noiz agertuko ziren miatzaileak. Zerb Azk 16. � Othoitz egile gaitza zen, eta bertzalde 

liburu miatzale kartsua. Lf ELit 205. �2. Buscador (de oro...). � Garai batean miatzalleak ugari ziran, bañan 

olak egiten asi diranean, denak urre lan ori utzi egin dute. JAIraz Bizia 77. �3. Husmeador. � Soldadu batzuk 

hartu naute beren artean eta ereman beren aitzindariarengana, baizik-eta bazter miatzaile gaixto bat nintzela. 

Prop 1895, 57. Alta etzen bere baitarik saltsa miatzaile ez nahasle! Ardoy SFran 221. �4. "Inspector [de 

policía]: miatzaille, barneatzaille, ertzain-buru" NEtx LBB 110. 

miatze (T-L). � Examen; registro. "Fouille", "investigation" T-L. � Egun guziez egin behar den konzientziako 

mihatze edo etsamina. Arb Erlis 364. Gogai-ta mintzo-miatze ortaz alde, labur-nai ere badezu Lizardi. Markiegi 

in Ldi IL 12. 1906ean eliza-miatzeak eginarazi zituelarik orduko gobernamendu higuingarriak. Zerb Azk 16. 

miatze. v. biñatze. 

1 miau (V, G, L; SP, H), miao (V, G), meao (V-arr; Zam Voc), meau (G, BN, Sal). Ref.: A (meao, meau, miao, 

miau); Lh (meau); Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Onomat. de maullido; maullido. "Le cri du chat quand il demande 

à manger" SP. � Aizerien illetak, katamotzen miao izugarriak. VMg 50. Geroztik galtzen diat / osoro burua, / 

aditzen dedanean / katuen miaua. It Fab 38. Katuak mi-a-u, mi-au / txakurrak berriz au, au, au. Urruz Urz 27. 

Goi goitiko deadar me ta erdi negarrezkoan, katuaren aueneko miauaren irudira. Ag Kr 133. Guziyak farrez asi 

ziran miau-miau egiñaz. Iraola 37. Mutil batek zaunk ta beste batek miau. Apalategi 98. Yoan nintzan merkatura, 

/ erosi neban txakurtxoa, / txakurtxoak au au au, / katutxoak miau miau miau (V). A EY IV 327. Katuen miau 

bat be ez da entzuten inguruan. Bilbao IpuiB 276. Katua mai azpitik, miau! (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1770. 

�2. "(Sal), gato (voc. puer.)" A. 

2 miau (L ap. A (cita a Ax y Añ); SP (cita a Ax), Lar Sup, Añ, H (cita a Ax)). � "Emazte miaua, femme qui 

demande toujours" SP. "Pedigüeña" Lar Sup. "Pedidor" Añ. � Zeren amorantea, eta guztiz amorante miaua eta 

eskalea, huntzadarra bezala da. Ax 360 (V 238). 

3 miau. "[Blintx, le vanneau]. Lapurdiko hegal batean minota, miaua eta miauta ere erraten diote" GH 1925, 34. 

Cf. Urt IV 410: "Cepphus, haize xoria, itsas miau xória". 

miaugile. � Maullador. � Gathu miau gilea, ihizlaria tristia. Arch ms. (ap. DRA). 

miauka (V, G, L, BN, S, R-uzt; Lar, Añ), miaoka, meaoka (V-arr), meauka (G, Sal). Ref.: A (meaoka, meauka, 

miauka); Lh (miauka, meauka); Iz ArOñ; Elexp Berg. �1. Maullando. "Maullar, miauka asi, egon" Lar (v. tbn. 

Añ). "Mayando (los gatos)" A. � Persekuziña dauka / katuba miaoka, / ostera etxeko andria / beti agiraka. 

DurPl 49. Gexua daguan etxian katubak miauka edo txakurrak zaunkaka badagoz, laster il biar dabela. Astar II 

41. Zorgin-aldra luze luze luze bat, santzoka, uluka, irrintzaka, miauka, intzirika, orroika. A BeinB 57. Beste 

seirak banan banan erantzuten eutsen: txakurra zanak zaunkaka, katua zanak meauka. A Txirrist 48. Batean 

zakurra zaunkaka ta katua miauka. Apalategi 98. �2. (Sust.). Maullido. � Katu gosetiak, / Miauka larriak. 

JKort in Onaind MEOE 949. Boza extitzen eta emalditzen dute, iduri alditxartzerat ari direla, edo imitatuz gatu 

eme amorosen miauka trixtea. Herr 9-6-1960, 3. 

miaukalari. v. miaukari. 

miaukari (H), meaukari (G, BN ap. A; Aq 88 (G)), miaukalari. � Maullador. "Gatu miaukari gaitzesgarri" H. 

� Katu miaukalaria, ezta izango eiztaria. EgutAr 4-9-1957 (ap. DRA; miaukari en otra versión sg. DRA). 


mende. 

389


miaukots. "Maullido, maullo" Lar. 

miaulari (H). � Maullador. "Gatu miaulari ederrenetarik da, il est des plus beaux miauleurs parmi les chats" H. 

� Bateko leioen baten ikusiriko katu miaularien bat zala, besteko [...]. Bilbao IpuiB 88. 

miaul(d)i. v. mihauri. 

mihauri (L, B; Lar, H (+ miauri)), mihuri (BN-mix-baig; VocBN), muhuri (S; Casve), miauli (AN-gip), 

minauri (B; A), mirauli (G-to, AN-gip), minaurri (B), miaurri (B), miauldi (B). Ref.: A (miauli, miauri, 

minauri, mirauli, mihuri, muhuri); Lrq (muhuri); Izeta BHizt2 (miauri). �1. Grano (de frutos). "Abierto, la 

castaña, nuez y otras frutas cuando llegan a tal sazón, miauria" Lar. "Grano de castaña. Miaulitan dago, está 

desgranándose" A. "Grano de castaña. Miauri oiek bildu. [...] Miñauriek bildu zakure" Izeta BHizt2. "Grain 

(fruit)" Casve. � Mindegia egiterakoan hezkurra eta gaztaina mihauria buztantzera uzten dira. Dv Lab 339. 

Aihena halere haboroetan untsa lilitü da, morkhuak eta muhuriak untsa hazi. ArmUs 1900, 72. Mahats-morkho 

batetan zer ikhusten da? Bi gaiza: muhuriak eta muhuri-lothgiak, xankhoak. Eskual 17-11-1905 (ap. A). Xiruli, / 

xirula, / negu bethean mihuri, / xoxoek huntzan uztaila. Ox 132. [Aasea] beresietan miauri edo gaztaña 

landarakaz estrabeak egin eta gero onekaz otzarak, zaranak eta otarrak egiteko egokia da. Onaind EEs 1931, 

55. Nola mahats mihuriak molkoan. Gatxitegi Laborantza 164. �2. "Mihauria, miauria, châtaigne, noix que se 

détache de son enveloppe et tombe de l'arbre. Gaztaña mihauriak eztira izaten ohi hoberenetarik, les châtaignes 

qui tombent de l'arbre sortant de la bogue ne sont pas d'ordinaire des meilleures" H. �3. "Hollejo" Lar. "Il se dit 

encore de l'enveloppe elle même qui reste sans le fruit" H. �4. "Mihuri (Sal), pequeñito (se dice de las pulgas). 

Kuso-miuri bat" A. 

mihauri. v. mihaurtu. 

mihaurkatu, muhurkatu (S ap. Lrq). � "Cosser [= écosser]" Lrq. "Mu(h)urkatu, deshollejar castañas (S)" 

Darric ms. (ap. DRA). 

mihaurkatzaile. "Muhurkazale, cosseur (S)" Lrq. 

miaurri. v. mihauri. 

mihaurtu (SP (mia-), Ht VocGr 354, Lar, H), mihauritu (AN, L ap. A; Dv, H), mihurtu (BN-baig ap. A; H), 

mihauri (H). � "Ilharren miaurtzea, écosser des pois, krixkiltzea" SP. "Abrirse el erizo con su castaña o la 

corteza con la nuez" Lar. "Mihaurtzen diren gaztenak, châtaignes qui abandonnent leur bogue. Xalkhe onthuak 

errexki mihaurtuko dira, les cosses mûres s'égrèneront aisément" H. "Faire sortir les fruits de leur enveloppe, les 

égrener, les écosser. Hari zen ilhar mihaurtzen" Ib. "Desgranar, despojar castañas de su erizo, las judías de la 

vaina, el maíz del panizo" A. "También se ha usado de un artefacto, como un "burro" (arto miaurtzeko astua) 

[...] sobre el que se echaban las mazorcas, que restregaban dos hombres, uno a cada lado, utilizando a veces 

palos y aun varas de hierro (AN-5vill)" CEEN 1969, 221. 

miaustu. "Desgranar (G-nav)" A Apend. v. mihaurtu. 

miauta. v. minauta. 

miautu, meautu (Aq 88 (G)). � "Mayar el gato" Aq 88. 

miazetu. "(R), lamer" A. v. miazkatu. 

miazgarri. � (Lo) que invita a lamer (degustar). � Amaika ao-goxoen miazgarri dituzu aren biotz-begien 

emaitz yoriak! Markiegi in Ldi IL 8. 

miazi. v. mea-saski. 

miazka. � Lamiendo, chupando. v. mizkaka. � Miazka gozotan, / asegi nazkatan. (Interpr?). "Lo poco agrada, 

lo mucho enfada". Ayerb EEs 1916, 154 . Ikus biotz ene / miazka / samin-ondorearen / mingotza. Muxika 

"Samin-ondorea" (ap. DRA). Irureun izan ziran ura eskuan artu ta andik miazka edan zutenak. Ol Iud 7, 6 (Ker 


mende. 

390


miazkatu). 

miazkada. � Lametón. � Ontziyak berak, arpegi gorputzak kresalaren luzaroko miaskadarekin zurikatuta, 

kobast zorrotzago, argalago dirudite. ZArg 1957, 189. 

miazkagarri. � Sabroso (digno de lamer). � Juan Ramón Jiménez-ek, adibidez, zenbat orrialde legunki 

miazkagarriak dauzkan! LMuj Olerti 1960, 196s. 

miazkatu (V (-au), G; Mg PAbVoc, Izt 67r, Dv (G, s.v. miaztu), H, Zam Voc), miezkatu (-au V-m), miinazkatu 

(V; msOch ap. A, Izt 67r), miazketu (VocCB � Dv (V)), mizkatu (V-ger, G), mizketu (V-ger), mixkatu. Ref.: A 

(miaska, miazkatu, miezkau, miinazkatu); Holmer ApuntV (mizkatu). � Lamer, degustar. v. miaztu, miztu. � Tr. 

Documentado en textos meridionales desde comienzos del s. XIX. En Mirande hay mihazkatu (con -h- debida al 

editor). En DFrec hay 4 ejs. de miazkatu. � Miazkauko dituzu atzak gozuaren gozoz. Mg PAb 70. Miazkatzen 

ziozkala eskuak ta arpegia. VMg 20. Zakurren erara ura miazkatzen dutenak, alde batean ipiñiko dituzu (Iud 7, 

5). Lard 129 (Ker, BiblE miazkatu; Ur milliskatu). [Erliak] ezkotasuna miasketan dabe musturrian dauken 

tronpa bategaz. Ur Dial 12 (It txupatzen, Dv, Ip hurrupatzen). Eztirik eztiena miazkatzen daude. Ag G 373 (v. 

tbn. Kr 139). Ezpañak miazkatzen. Ib. 347. Beatzak ere, gozoaren gozoz, miazkatu baietz? A Ardi 115. Ezpanak 

be miazkau ebazan. Kk Ab II 22. Irakorri beza irakurleak astiro miazkatuz. TAg Y 1933, 24. Eusko-erriak 

edestia-zear miazkatu aal izan duan zorionaren sustraia lege oietan gorderik dago. Y 1934, 50. Gar luzeago 

batek haren aztal eztia mihazkatuz. Mde HaurB 7. Mingaiñarekin mizkatzen zutela. Etxde JJ 261. Ura eskuan 

miazkatu duten irureun oriekin yareingo zaituzt. Ol Iud 7, 7 (Ker miazkatu; Dv milikatu). Nolan dago zure 

zindotasuna? Zure oñetakoak miazketan itxi egistazu. Ni enaz izango orren otsein; ori ezta adoretsu. Larrak EG 

1959, 214. Atsegiñaren utsa ta oiñazea miazkatuz, gorputzari atsedena eman nai dio. Vill Jaink 138. Txakurrak 

[...] zauriak miazkatzen eutsoezan. Ker Lc 16, 21 (Oteiza miasten). v. tbn. Otx 65. Loram 117. Erkiag BatB 82. 

Onaind in Gazt MusIx 149. BiblE Lc 16, 21. � Itxas-ondoan ugiñak jarrairo miazkatzen duten ondartzak. TAg 

Uzt 9. Ortzea goibel agertzen da. Odei-talde arreak mendien tontorrak mizkatzen dituzte. EG 1958, 70. Gorantz 

naukazu argi jagia mizkatzen. Gand Elorri 131. Goi ta be aldetik gure lurra miazkatzen duen itsasoa gogoraziko 

ote dizut? Ibiñ Virgil 85. Batzuk onura guztiak mixketan / --sakelak diruz beterik-- / eta enpaiduak neketsu / 

janari apurrik aurkitu ezinik. Aurre-Apraiz "Ixilik" (ap. DRA). � Etzaio ere aztuko, beiak ain miazka-atsegin 

izan oi duen gatz-koskorra aska-baztarrean jartzea. TAg Uzt 24. 

� Etim. De mi-az 'con la lengua' (instr. sing.) + -ka + -tu. 

miazkatzaile. � Lamedor. � Egin arako okerreri ona, [...] ta ni, zure Kaliban, betiko zure oñetakoen 

miazkatzalle egingo nauena. Larrak EG 1959, 230. 

miazketa (Lcc), mizketa. � Acción de lamer. "Lamedura, miazketea" Lcc. � Lore zimel gañetan / ingumak ari, 

gozo-miazketan. Ldi BB 128. Txakurraren mizketak be gaixoa itxi oi dabe. EgutAr 16-4-1962 (ap. DRA). 

miazketu. v. miazkatu. 

miazlari. � Lamedor. � Erletxo bakar, / lorerik lore / arduratsu egalari; / loreleketan / Jaunak jarri zun / eztigaia 

miazlari. X. Peña "Erle bakarzale" (ap. DRA). 

miaztatu, miestatu (-au V-gip ap. Etxba Eib). � Lamer. "Katu-emiak miestatuaz garbittu eta apaintzen dittu 

bere umiak" Etxba Eib. v. miazkatu, miaztu. � Niri lukainka-usain goxua barruan sartu yatan, usaiña bakarra 

miaztauko ba neban bere. "Gozar". Or Tormes 27. Miazta zazute ta ikus zein gozo dan Jauna. Or MB 548. 

miazti. v. mehazki. 

miaztoi (H), biaztoi (H (BN)). � "Vigne" H. 

miaztu (V-arr-gip, G; Lcc, Lar Sup, Añ, Dv, H (V, G)), minaztu (G-goi), mieztu (V-gip). Ref.: A (miaztu, 

minaztu); Elexp Berg. � Lamer. "Beixak eskua miaztu dotsa umiai" Elexp Berg. v. miazkatu. � Etortzen ziran 

zakurrak eta miasten zioten llagak. Oteiza Lc 16, 21 (Ur miaztzen [sic]; Lç, He limikatu, TB, Dv, Ol, Leon 

mil(l)ikatu, Brunet milliskatu, Ker, BiblE miazkatu). Azalak zanpatu, mamiak miaztu, loreak usandu, orriak 

igortzi. Izt C 165. Llagak miazten zirala. MSIgn 345. Asi zan miastutzen emekiro Androkloren belaunak eta 

eskubak. EE 1884b, 102. Asi yakon beronen kiñau odoleztua mieztuten. Alt EEs 1912, 128. Utzi zadazute 

goxokia pittin bat miazten. Ldi IL 116. Ego txabalez jarririk / eztigai ona miazten dago. EA OlBe 26. Oartzeke 


mende. 

391


beatzak miaztu egin zitun. Zink EG 1956 (9-10), 55. Aldika ezpañak miazten ditu. NEtx Antz 143. Bein berenik, 

proatu egin nai zenduke sagar-lizunetik. Bein miaztutakoan geiago zirikaldirik izango ez dezulakoan! MAtx 

Gazt 44. v. tbn. Azc PB 106. 

� Etim. De mi-az 'con la lengua' (instr. sing.) + -tu. 

miaztun. v. 1 behazun. 

midabe. v. mirabe. 

midiku, midizina. v. mediku, medizina. 

midura. v. mihura. 

mieitz. "Chillido" A Aezk 296. v. tbn. A Apend. 

mieizka. "Chillando (Ae)" A Apend. 

mieka. v. 2 mehaka. 

mielero. � Mielero. � Biajantiak ez ezik afiladore, mielero ta komeriantiak pe bai. SM Zirik 14. 

mielga (V-ger-m-gip; Arzdi Peces, FauMar 22), mielka (G; Lar Izt C 205, H, Elizdo EEs 1926, 33, Arzdi 

Peces), melka (L; Dv, FauMar 22). Ref.: A (mielga, melka); Ort Voc 141; Lh (melka); Etxba Eib; AEF 1960, 21, 

45. � "Mielga, pez marino del órden de selacios, sin escamas, comestible, pero poco apreciado" A. "Pescado de 

mar de poco valor comercial. Mielgia eta kolarixua, narrua kendu biarreko arraiñak" Etxba Eib. "Mielga, ferrón 

(Squalus acanthias)" FauMar 22. "Galludo, ferrón (Squalus fernandinus)" Ib. 22. � Mariñelak itxasotik / 

dakarren guztia, [...] / nai txirla, nai mielgia, / baita angillia. DurPl 60. Mielka ta putanua / eta kolaiua, / oiek 

ematen dute / ernegaziyua. Arrantz 25. � (Como insulto). � Uutik, mielga ustel gosekilla! Ag Kr 69. 

mielka. v. mielga. 

mieloi, mielu. v. 1 milu. 

miena. "(V-gip), puesta del tocino, capa delgada del tocino" A. v. meaka. 

mienbro (AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; Lcc, SP, Urt III 341), menbro (L, BN, S; Urt III 341, Dv), 

mianbro, menbru (S; Gèze), menbre. Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 206; Lh (menbro). � Tr. Documentado desde 

Leiçarraga en todos los dialectos. Los únicos ejs. del s. XX corresponden al catecismo de Ulzama, al de Jauffret 

y a un texto de Prop. En la tradición meridional sólo se atestigua la forma mienbro (en CatBurg junto a menbro). 

Los autores labortanos y bajo-navarros emplean sobre todo menbro; hay mienbro en Materre, Etcheberri de 

Ziburu (junto a mianbro y menbro), Haranburu (311), Axular, Pouvreau (Phil 55), Etcheberri de Sara (208), 

CatLav (95 (V 55)) y Duhalde (junto a menbro). Entre los suletinos hay menbro en Belapeyre (I 115) y AstLas 

(69), menbrü en Tartas (Onsa 146), Inchauspe (Hil 209) y CatS, y menbre en Xarlem. En DFrec hay 2 ejs. de 

mienbro y 1 de menbro. 

�1. Miembro, parte del cuerpo. "Membre. Lau menbretarik sangratu" Lh. v. atal. � Hetan zetzan eri, itsu, 

maingu, menbro eihardun mulzo handia. Lç Io 5, 3. Nola gorputz batetan anhitz menbro baitugu, eta menbro 

guziék ezpaitute operazione bat bera. Lç Rom 12, 4. Nola gorputzeko mienbroek ere izaiten baitute gozo eta 

parte elkharren ontasunetan. Mat 71s. Mianbro guztiak dire gogorturik gelditzen. EZ Man I 46 (32 mienbro; 

Eliç 64 menbro). Gorpuz baten mienbruek legez. VJ 9. Gorputz batetako mienbroak eta parteak baikara. Ax 315 

(V 209). Zertako Jainkoak eman dizku zentzuak ta beste gañerako mienbro edo bizikaiak? CatBurg 42 (20 

menbro, Iraz 44 mienbroak). Bere mienbroak izostuak eta ormatuak, bere biotza agonian (B, s. XVIII). BOEans 

794. Ta nolako buruaren mienbroa zeran? Cb Eg III 382. Mienbro txiki bát dá mia, baña itentu dañu andiak. LE 

Prog 122. Nondik jaiotzen da [...]? Guziak gorputz baten mienbro bizikai ta puskak izatetik. Ub 150. Laur 

anaiek laur menbretarik / esteka. Xarlem 1366. Gorputzeko beste zati edo mienbro guzietako dolore edo oñaze 

guztiz andiak. Gco I 359. Zer da azkenean giristino bat? Jesu-Kristoren mienbro sakratu bat. Dh 255 (228 

menbro). Kristio fiel guziek diela parte berzen ontarzun espiritualetan, korputz baten mienbro bezala, zoin baita 

Elizara. CatSal 31 (Cb CatV 28, CatAe 30, CatR 31, CatUlz 21 mienbro, CatLuz 13 menbro). Odilon oraino 


mende. 

392


haurra zen bere gisako paralesia batek hartu ziozkanean kasik menbro guziak. Jnn SBi 52. Mariadas-ekin 

batean hasi ginen haren [eriaren] menbroen harraskatzen. Prop 1906, 11. v. tbn. Cap 36. OA 43. El 41. Menbro: 

He Gudu 92. CatLan 55. Brtc 101. Jaur 126. Bordel 49. Gy 143. Elsb Fram 60. 

� "(BN-ciz), verenda mulieris" Lh. 

�2. (Urt I 448). Miembro (de una organización, asociación...). "Elizaren menbro" Lh. v. kide. � Baptismoaz 

bere Elizako menbro egiten gaituenean. Lç Ins A 8v. Eleizaren mienbro egiten diraden aentzat. OA 41. Bere 

haurrak bezala maite zituen konpainiako menbro guziak. Laph 234. Elizaren menbrü orori. CatS 34. Elkharrekin 

bilduak direnean familiako menbro guziak. Ip in Jnn SBi II. Multzo hetan menbro gehienik zuena zen Girondins 

deitzen zirenena. Elsb Fram 122. Elizaren menbro guziek fede bera dutela. CatJauf 66. v. tbn. Menbro: Revol 

127. JesBih 459. Elzb PAd 85. Lap 343 (V 157). � Estatua eri dela banatu du berria / [...] askiko da duda gabe, 

haren sendarazteko, / zenbait menbro pikatzea bertzen kontserbatzeko. Monho 56. 

- MIENBRO-LAGUN. Comiembro. � Zuék bada, kristiók, zaráte Kristorén gorputzgáu ta elkárren miénbrolágun. 

LE in BOEanm 207. 

mierle (Lar, Añ, H (G)). �1. "Garduña" Lar. "Garduño" Añ. �2. "(V-arr-oroz), marta, alimaña de lomo negro, 

pecho blanco, ojos vivos" A. 

mierlu. v. 1 milu. 

miesa. v. mihise. 

mieta. v. meta. 

mieztu. v. mehastu. 

miga. v. 2 biga. 

migadoin. v. migodoin. 

migantxa. v. bigantxa. 

migaro. � Bígaro. "Littorine" Lf GAlm 1957, 33. 

migatsa. v. bigantxa. 

migatxa. v. bigantxa. 

migelo. v. 1 milu. 

migetto. v. bigatto. 

miginota (det.). � "Espèce de chapeau de femme" H (que cita a SP, pero no lo encontramos). 

migodoin (Dv � A), migadoin (BN-ciz), bigodain (BN-mix, S; H (L)), bidogain (BN-mix, S), migodain. Ref.: 

A (bidogain, bigodain, migadoin); Lh (bidogañ). � "Cheptel" Dv. "Bigodain, a medias, en aparcería. Kabaleak 

bigodain, emaiten dira (BN-mix), el ganado se da en aparcería" A. "Bidogain, arrendamiento de ganado" Ib. 

"(Donner, prendre) en ferme" Lh. � Du cheptel et mi-gain (miey-goa-danherik) des bestiaux (1520). Htoy 

Recherches 415 (ap. Arzam 343). � Arras gauza ona da, gizon gaztek bere burasoekin akort goiz danik bere 

khonduko behi edo ardi holako zerbait kabale haz dezaten, migodain atxekiz. Eskualdun Egunaria 1849, 17 (ap. 

DRA). 

migor (V-m ap. A), mior (V-m ap. A). � "Flacucho" A. v. mehar. � Ostera bere jan biarkok arto lizuna eure 

muskilletan buztitta, mustur zittal mior-orrek. Ezale 1897, 180b. 

migronelatze (S ap. A � Alth Bot 8). � "Granado (bot.)" A. 


mende. 

393


migruela. "(S; Foix), grenade" Lh. 

migura. v. mihura. 

miguru (V? ap. A, que cita a Mg). �1. "Pasión" Dgs-Lar 9. "Codicia" A. �2. "(V-ger-m), codicioso, ávido" A. 

� Yaurotseiñak berebat gorgots bitez, ez aoñabar, ez ardozalegi, ez miguru. Ol 1 Tim 3, 8 (Lç guthizioso, He 

irabazte lizunei darraitenak, TB gutizios, Ker diruzaleak, BiblE irabazi zikinei emanak). Gotzaiak [...] akatsik 

gabe izan bear du, ba; ez arro, ez ardozale, ez zakar, ez miguru. Ol Tit 1, 7. 

migurutasun. "Pasión" Dgs-Lar 9. 

migustu (Lar � H). � "Gusto, uno de los cinco sentidos" Lar. 

mihi (V-oroz, G, L, BN, S; Volt 89, SP, Deen I 80, Urt I 42, Ht VocGr 313, Lar, Aq p. 63, Mg Nom (G), Lecl, 

Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), mi (G, AN, Ae, Sal, R; Lcc, Lar, Añ (AN), Dv (G, AN), H (V, G), Mdg 

163), miin (V-m-gip; Mg Nom (V), Dv (V), Zam Voc), min (V, G-goi; Lar, Añ (V), H (V, G), Zam Voc; miñ Dv 

(V)). Ref.: Bon-Ond 140; VocPir 237; A (mi, mihi, miin, min); A Apend (mina); Lrq /m¸)h¸)/; Iz Ulz (mingáñe), 

Als (mi), R 292 y 310, ArOñ (míiña); Etxba Eib (miña); Holmer ApuntV (min); EAEL 8; Elexp Berg (miñ). 

� Tr. De uso general en la tradición septentrional. Al Sur apenas se documenta en autores guipuzcoanos (hay mi 

en los refranes de Isasti (mingañ en C), en Cardaberaz (Eg III 370) y Ubillos; mi(h)i en Moguel (CC), Aguirre de 

Asteasu, Orixe y N. Etxaniz (LBB 188), y mihin en Aresti (Tobera 287)). Es más frecuente entre los vizcaínos, 

cuya forma es mi(i)n desde el s. XVII. En los refranes recogidos por Garibay y en RS las formas documentadas 

son sin -n, pero seguramente con nasalización de la vocal; no parece darse este fenómeno en mii que emplea 

Lazarraga (miia ifini). Para el dialecto alto-navarro hay mi en Beriayn, Lizarraga de Elcano, en un texto de 

Larrasoaña del s. XVIII (ETZ 58) y en Zubiri (en éste junto a mihi), y mi(h)i en Mendiburu y en un texto 

baztanés del s. XVIII (BOEans 799). En DFrec hay 13 ejs. de mihi y 1 de miin. �1. Lengua. "Mihiraz gero, 

mihiaren mokoraz gero, gibelatu dut, après m'être venu sur le bout de la langue, je l'ai retenu" SP. "(No tiene) 

pepita en la lengua, kiorik ezteu miyan" Lar. "Cada uno piensa donde le duele, aoak non deu miña ara dia miia 

. En Navarra se dice orak non du miña, ara darama miia " Aq pág. 63. "Mihi mokoan, 

muthurrean, puntan dut, bainan ez zaut heldu, je l'ai au bout de la langue [...]. Mihiak laster eginik erran du, il 

l'a dit la langue lui ayant échappé" H. "Mihi duena heltzen da Parisera (S)" A. "Eztauko mina mintokian ori 

goratuteko, no tiene lengua para alabarle" A Apend. Cf. Garibay (ms. Cc 79, p. 71s.; v. FHV 48): "Aquella 

dicción miña, que significa lengua, se ha de pronunciar algo con las narices, supliendo la n de la tilde con ellas, 

cosa muy usada en esta lengua en muchas dicciones, porque si se escribiese con la n, diría mina, que significa 

dolor y amargura". v. mingain. 

� Bridatzen eztuelarik bere mihia. Lç Iac 1, 26 (He, TB, Dv, BiblE mihia, Ker miiña; Ol mingaña). Aginean min 

dabenak mi¸)a ara. RG a 53. Miiak ze bez buruen kalte. RS 271. Gogoa miak salatu. RIs 39 (C mingañak). Mihi 

duena Erromara dua. Volt 141. Begiak, mia eta berze sentidoak. Ber Trat 59v. Iongoikoa, gida zazu arren ene 

mihia. EZ Man I 41. Txeldor bagarik miñak farfulleteko, / ez Domingo Egikori itxadeiteko. (Interpr?). EgiaK 87. 

Hortzek mihia autsikitzen dutenean. Ax 315 (V 209). Horak non mina han mihia. O Pr 249 (v. tbn. mihia en 

Saug 32). Gaizki errailleak mihi aurtiki batez hirur heriotze egiten ohi tu. SP Phil 352. [Etxeberri Ziburukoak] 

mihia libre eta sufle du eta ausartki mintzo da. ES 192. Mihia nola ungi goberna eta erregela daiteken. He Gudu 

146. Zere mihira datorkizuna esatea. Mb IArg I 72. Mienbro txiki bát dá mia, baña itentu dañu andiak. LE Prog 

122. Gaur gabean egin miñagaz bost krutze lurrean. Añ EL 1 60. Zenbat denboran iduki bear da ostia Santua 

mihiaren gañean? AA I 459 (CCErac (ed. 1900), 145 (ap. A) mii). Au zuzen esaten dabena, miiñak 

larrapastadarik egin baga, miñ garbikua da, ez motela. Mg PAb 176. Sikatuten jako miña. Mg CO 78 (CC 254 

mii). Eledin fida emaztiari, / ez arduari, ez mihiari. Xarlem 1484. Auzo miin gaistodun batek. fB Ic II 212. 

Eztauka gizon batek gauza oberik, ez txarragorik miina baño. Astar II 108. Mihia zilatu zaio. "La langue lui a 

fouché: il a lâché une parole contre son intention". Hb GH 1929, 29. Inbusteria franku / miña agirian. Noe 108. 

Xerriaren burua, beharriak, muthurra eta mihia. ECocin 11. Batzuetan nola egiten diren etsaiak, mihia dela 

medio. Elzb PAd 29. Jendeak etzuen aski mihi Jesusen laudatzeko. Jnn SBi 24. Jesus Jaun harrek berak laxa 

dezautzula mihia, eta eman dezautzula mintzoa. Ib. 131. Beharriak aditzeko, mihia mintzateko. Arb Igand 149s. 

Miña ixillik daroat, baiña neure adimena ta biotza berbetan. Ag AL 158. Lotsagalduak [...], miñ txarrekoak [...] 

ta gaisto itxura andikoak izanarren. Ag Kr 171. Erdaldunek betidanik mia latza izan dute beren erresumatik 

kanpoko izenen ikasteko. Zub 45. Goraintzi etxekoer eta kasu mihiari. Ib. 73. Solasik garbienez / beterik mihia. 

Etcham 176. Zangoa baiño miia ariñago. Or Eus 75 (Aitork 366 mihi). r dardaraduna, l ainbakoa ta min-uiakin 

egiten dogun abotsa. Eguzk RIEV 1924, 593. Mihia ahotik erdi aterarik. Mde Pr 158. Ondo eiña, sutan badot 

miña. Etxba Ibilt 488. Orrek mii altzairetue du (AN-erro). 'Mingain zorrotza, mintzo gogor bizia'. Inza NaEzZarr 

2242. Eztu miian erdoirik (G-nav). 'Mingaiña lasa du'. Ib. 159. Ori ez da bere miitik galduko (AN-erro). 'Bere 


mende. 

394


esanetan zuurra ta kontuzkoa da'. Ib. 2322. 

v. tbn. Miin: Zuzaeta 88 (tbn. 88 min, 95 miñ). Ur BulaAl 43. Miiñ: A BeinB 72 (43 miñ). Miñ: AB AmaE 145. 

Kk Ab I 49. 

� Irakurleak ez dira guziak mihi batekoak, batzuek behar dute hordu erdi bat besteak laurden batez irakurriko 

dutenerako. Mb OtGai I pról. 

� (Con seres inanimados). � Han jin arte irin ophilño xuria, / eskuarak ez, ez du galduko mihia. Ox 122. 

� (Ref. a las personas, al modo de hablar). "Urhezko mihia, langue d'or, dorée" H. v. MIHI-GAIZTO, MIHI- 

LUZE, MIHI-TXAR... � Oba da goarda ditean exilik, orko miiokaiti, zerren milla bider geiago dala dan baño 

esango dabee. fJZ 98. Mihi guziak konfesa dezan ezen Iaun dela Iesus Krist. Lç Phil 2, 11 (He, TB, BiblE mihi; 

Ol mingain). Agertu eta hik ixiltzen tuk mihiak. EZ Man I 45. Ederki erraiten du San Krisostomo, urrezko mihi 

hark. Ax 437 (V 285). Hargati erran zian Errumeko mihi ederrak. Tt Onsa 172. Soinu gozoa eta eztia egiten 

dute manyurak eta psalterioak, ordea hek biak baino abantaillatuagoa da mihi eztia eta gozoa (Eccli 40, 21). 

'Lingua'. ES 383 (Dv, BiblE mihi, Ker miin; Ol mingain). Gothorki enferratu behar zaie mihi phozoatu hekiei. 

Dh 74. Gorroto deutsala, dino Jaungoikuak, miin enbusterubari. fB Ic II 214. Geijenian miin gaiski-esalaak 

beste mundura juan oi dira. Ib. 192. Iges egizu onelako miin galdubakgandik. Astar II 194. Miin murmuralarijak 

dinue. Ib. 196. Guzietan diote goraki aithorra / mihi gutik dutela hain dohain ederra. Hb Esk 126. Zizeron, 

Erroma zaharreko mihi ederrenak, zion [...]. Hb Egia 1. Miñ asko ibili da / berbaz zuen kontra. EusJok II 116. 

Miñe dako arek luzie. Ort Oroig 89. Zer mia duen orrek! (AN-ulz). "¡Qué charlatán!". Inza Eusk 1927, 154. Ez 

uste gero erranera mamidunak mihi jakintsuenetarik ikasiko ditugula bakarrik. FIr 161. Aitortzen du mihi 

kaxkar onek Zure aunditasuna. Or Aitork 340. Orixe iñoen miin zitalak. Erkiag BatB 23. � Ala ere, baziran 

emaztearen gonapekotan sartzen ziran ziraun-mihiak ere. NEtx LBB 124. 

� "Il se dit de certaines objets qui ont forme de langue" H. � Eta ager zekizkien suaren anzoko mihi partituak. 

Lç Act 2, 3 (He, TB, Dv, Ol, BiblE mi(h)i, Ker miiñak). Suaren kharrazko mihi / batzuekin gisara. EZ Noel 118. 

Suzko mihi argiez / erre nahi tu gorphutzak. Gç 95. Suz egiñak ziruditen anitz mihi. Mb IArg I 356. Jaiotzen dira 

alabaña bizien anzik ez dutela ta guziz moldakaitzak eta bere mihi-mingañez ta neke andiarekin moldatzen ta 

azitzen ditu [arzak]. Ib. 145 (mihi-mingañ es aquí una pareja de sinónimos). Mihi-mingañen itxura zuten gar 

zatietan [...] agertu zen aldi onetan Espiritu Santua. Ib. 366. Une artan agertu ziran, suezkoak zirudien mi 

batzuek, ta jarri ziran apostoluen gañean. Ub 97. Su-antzeko mihiak banatu ziran. Or Aitork 399. v. tbn. Bp I 85. 

ES 393. Jaur 198. CatS 31. Ip Dial 189. Lap 298 (V 135). CatJauf 63. 

� Zintzurra han hertsitzen duten bi mihi zail, mehe, xuri, frantsesez "cordes vocales" deitzen ohi direnei esker. 

JE Med 58. 

� Ez adilla itzul haize guztietara, ezen hala ezagutzen duk bekhatorea bi mihitan. EZ Eliç 184. Eztiazadazula utz 

[ahoan] bi aldetako mihirik. SP Imit III 45, 4. 

�2. (SP, H), miin (Dv (V)). Lengua, idioma. "Bi mihitakoa, qui a deux langues. Hainitz mihitakoa, qui a 

plusieurs langues" SP. "Le P. Uriarte l'emploie au fig., dans le sens de langue, idiome" Dv (no lo encontramos en 

Uriarte). � Ebanjeliza liezenzat lurreko habitantei eta nazione eta leinu eta mihi eta populu guziari. Lç Apoc 

14, 6 (He erdara, TB, Ker, BiblE hizkuntza, Dv mintzaia, Ol izkera). Guztiak hitz eta mihi / diferentetakoak. EZ 

Noel 33. Gizon hauk nola zaizkigu / geure mihiz mintzatzen? Ib. 118. Min guztien ta iakiteen gorazallea (1638). 

TAV 3.1.26. Arrain gaixoak bere mihian, / erraiten derio nigarrez. Arch Fab 157. Bi mihiren gramatika, uskara 

eta franzesa. Arch Gram (tít). Urthe multzu egoten eskola handitan, / mihi arrotz zenbeitez ikhasi mintzatzen, / 

eskaraz yakin gabe kasik irakurtzen. Hb Esk 4. O mihi ederrena, hasterik gabea, / nork erran ez duiala lurrean 

parea! Ib. 4. 

�3. (L, BN; SP, Dv, H), min, miin (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ (míiñ). "Badajo de una campana o de campanilla" 

A. v. JOARE-MIHI, KANPAI-M. � Zinzarri mihi gabea holtzean higa. O Pr 436. Txintxarri min bagea sasian 

usteldu. msOch 253 (ap. A EY III 225). Eskilan miaz bere atsa ermanez xoko guzietra. Garral EEs 1921, 107. 

Ezkilaren mihia kausitu zuten. Barb Sup 140. --Pernando! Eskuan daramazun txotx ori, elbiak izutzeko al dezu? 

--Ez, ez. Zintzarrien miak ixiltzeko det. Muj PAm 73. Dirudije tamalez / min bako arranak. Enb 69. Ezurrezko 

yoale miian txori ta lore ta nai bezanbat edergailu egiten zitun. Or Mi 44. Usu, urrats-oro zintzarri-mîa / giltz 

osoan jo dezake. Or Eus 221. 

�4. Lengua (de tierra). v. LUR-MIHI. � Apur bat amor egiten diozula Grabeko puntari, zeren mihi bat baitu. 

INav 128. Bere gauza guziak lur-mihi miko haren gainerat ezarri zituzten. Prop 1888, 37 (ap. DRA; la ref. es 

incorrecta). 

�5. Voz. "Mihi ozena, voix retentissante" SP. "Mihi ozena" Arch ms. (ap. DRA). 

�6. (L, BNc ap. A; Dv, H, A Apend). "Languette d'une planche que reçoit la mortaise d'une autre planche" H. 

"Chaflán, espiga de mortaja. Mihietan ezarri (BN-baig), mihietan sartu (L-ain), ensamblar tablones" A. "Mihi, 

más bien que chaflán es esquina" A Apend. � Dornadurako taulak mihietan sarthu behar dira eta artekak 

tapatu. Dv Lab 218. Oholek sahetsetan izan betzate bi mihi, zeinen bidez ohol bat iratxikiko baita bertzeari. 

"Incastraturae". Dv Ex 26, 17 (Bibl mihi, Ker miin; Ur akats, Ol opo, BiblE mingain). Lau taula puska mihietan, 

ontsa ondoratzen den athe batekin, aski bailitazke. JE Bur 190. 

�7. (S ap. Lh; Dv, H, Foix ap. Lh). Hoja (de navaja). "Mihi beratza duen kanibeta" H. � Glaza zaitzu karamelu 


mende. 

395


horrekin erdi hoztu direnean, ganibet mihi batekin. ECocin 41. 

�8. (BN-baig ap. A; Dv, H). "Pêne d'une serrure [...]. Sarraila mihi hautsia, serrure qui a la pêne cassé" H. 

"Lengüeta de cerraja" A. 

�9. "En botanique, nombre de plantes portent le nom de mihia, langue, joint à un nom d'animal. Bildots-, ardi-, 

idi-, orein-, xakur-, gathu-... mihia" H. v. ARDI-, BILDOTS-, IDI-... MIHI. 

�10. "Languette, dans divers objets (souliers, soufflets, instruments de musique, etc.)" Lh. "Míiñ, míiña, la 

lengua de los zapatos y botas. Zapata-miiña" Iz ArOñ. 

- AHO-MIHI. v. aho. 

- BI-MIHIKOTASUN. v. bi-mihikotasun. 

- GOLDE-MIHI. v. golde. 

- MIHIA HARTU. "Trabarse la lengua, miña artu" Añ. 

- MIHIA ATERA. a) "Mihia atheratzea, braver quelqu'un, lui faire une grimace. Horren gainean mihia athera 

zioen" H. � --Zer merezi dabe onelako gaiski esala eskandalagarriak? --Ondotik mina atera ta belenatza batera 

botatia. CrIc 59. Eskuaz burua igurtzi ta mihia athera zion fraileari atzetik. Osk Kurl 76. b) "Se fatiguer. Lana 

egin duzu, bainan mihia atheratu duzu" H. � "Miñe kanpora atarata ibilli, laborar en trabajo muy penoso (Vger)" 

Ort Voc 140. 

- MIHIA IPINI. Hablar (de, sobre). � Dama galantak, ni ez nax digno, / ez dot merezimenturik / zuetan miiau 

ifinterako. Lazarraga 1175v. Nigan miirik badafinzu. Ib. 1201v. 

- MIHIA LERRATU. "Mihia lerraturik erran dut, je l'ai dit, la langue m'ayant glissé" H (s.v. lerratzea). � 

Mihia lerratzen bazaio uste gabetarik, larderia zazu eztakit zer egin balu bezala. HU Aurp 202. 

- MIHIAN, MIHI(E)TAN. a) (Con verbos como izan, eduki, erabili...). "Ienden mihitan ibiltzea, (aller dans les 

langues des gens), fournir sujet de parler aux méchantes langues" H. � Tr. La forma con art. sing. es claramente 

la mejor documentada. � Izanen tugu bethi / zuen izenak mihian. Gç 134. Gogoan bat eta mihian bertze bat. ES 

382. Batzuek bethi dute Jainkoa bere mihitan. Ch III 4, 5 (SP ahoan, Mst ahuan). Zenbat baidugu ere othoitz 

labur hau maiz mihian, ez ditu gutiago galdetzen gure atentzionea eta gure errespektua. Lg II 100s. Etzuen hura 

baizen, ez mihian, ez gogoan. Dh 241. Mintzatzeko badakhar mihitan hautua. Hb Esk 153. Jainkoaren izen 

saindua bethi mihian. Laph 95s. Mihian dutzun elhe ederrak bihotzian bazintu menturaz. ChantP 326. Astakeriak 

miiñean artuten dabezala esan dautsat arratsaldean. A BeinB 71. [Etsaiek] hartaz mintzo zirelarik mihian 

zutena. HU Aurp 115. Zenbaiten mihietan gaizki erabilia. Ib. 112. Bazabilan haurren mihietan berri hau. JE Bur 

63. Ori beraxe mitan derabilate [...] erromatarren atzetik etorri zaizkigun denbora guzietako etsaiak. Lh EEs 

1915, 243. Erri guztiko miñien dabillen gauzie da ta. Ort Oroig 69. Mihitan zabiltzan erran-merranak. Zub 85. 

Jeloskorrek ardura / hau dute mihian: [...]. Etcham 208. Mila mehatxu mihian. Zerb IxtS 48. Ez duk alferretan 

eta beharrik gabe mihian erabiliko Jainkoaren izena. Ib. 38. Mihian erabilliz maiz zure izena, / hillen gare 

bakean. In SMitx Aranz 226. Guretik deus ez duen hizkuntza mihian. Xa Odol 224. b) "Heien bizitze berria 

guzien mihian laudagarria zen (Laph), au dire de chachun, leur nouvelle vie était digne d'éloge" Dv � A. � 

Zure burua Jainkoar eta izpiritual errendatuko duzu, ez xoillki izenez eta munduaren mihietan, baiñan oraiño 

izanez. He Gudu 89. 

- MIHI-ARIN. Murmurador. Cf. Mg PAb 60s.: Baña irritu, aserrakor, sutsu ta miñarinekuak euki lei gerora 

damukizuna. � Nor da orrek guzurrok esaten dittuan miñ-ariña? Echta Jos 109. Miñ-ariñak esaebelako Josetxo 

txarto egoala ta etzala biziko. Ib. 344. Erri guztietan izaten dira olako miñariñak. Ib. 224. 

- MIHIAZ. (Precedido de gen.). Por boca de, por medio de. � Pletiatu ziren luze; / ez abokaten mihiaz, / baiña 

bakotxa bereaz. Gy 324. 

- MIHI-AZPI. Dorso de la lengua. � Idiak edo behiak mihi azpia hantua duenean zer egin behar den. Mong 

589. Mihi azpian gurutze bat ba omen dute [saludadoreek]. Zerb Azk 91. 

- MIHI DEUNGA. v. MIHI GAIZTO. 

- MIHI-EZPAIN. (Pl.). Lengua y labios. � Neuri beinikpein, berez lez, biotzetik miin-ezpanetara etorten yatan 

otoia. ZArg 1958, 110. 

- MIHI GAIZTO (Lc, BN-ciz-baig, Sal ap. A; Arch VocGr; m.-gaixto SP), MIIN DEUNGA, MIIN DONGA, 

MINDONGA (Lar). Mala lengua; (como comp.) murmurador. "Mondonga de Palacio, mindonga" Lar. � Mi 

gestoa da minago mintea bano. RS 169. Asko da mihi gaixtoen kontrako iende onen alderakotzat fama onean 

egoitea. Ax 445 (V 291). Mihi gaixtoari alkatea urkari. O Pr 644. Arima zinetan giristino dutenek mesprezatzen 

ohi tuzte mihi gaixtoen uholdeak. SP Phil 224 (He 225 mihi gaxtoen). Eztugula izan behar mihi gaixtoen beldur. 

Ch III 28, tít. (SP gaizki errailleen, Mst mardalleren mihien, Ol maxiolarien). Menturaz geijago ezin esan eukian 

berba gitxiagotan miin deungen kontra. fB Ic II 205. Ze erremedijo, bada, alako miin gaistuaganik norberaren 

ondria zaintuteko? Ib. 202. Miin dongiak aserratuten ditu bakian egozanak. Astar II 110. Oxala mihi gaitztorik / 

ez balitz gorthetan baizik! Gy 76. Mihi gaixtoek salhatu baitadate. JE Bur 145. Kattalin mutxurdina, mihi gaxtoa 

eta bekaitzkorra. Zub 107. Berak salatzen baitzion semeari neskameen mihi gaiztoa. Or Aitork 229. Mii 

gaiztoak, olerkari daitekenari, kalterik ekar ez dezaion. Ibiñ Virgil 52. Parisetik Nafarraraino heldua zitaken 

mihi gaixtoek hedatu fama txar bat. Ardoy SFran 119. Bainan zoazi zu gezurtien eta mihi gaixtoen ixilarazterat! 

Ib. 138. v. tbn. Hm 125. ES 197. Etch 378. Larz Senper 52. 


mende. 

396


- MIHI GARBIKO. "Bien hablado. Karreterua izan arren min garbikua zan" Elexp Berg. 

- MIHI-JARIO. Hablador, parlanchín. � Buru-yario ta mihi-yario gogorra baita prantsesa. Or QA 103. 

- MIHI LASTER (SP, sin trad.). Lengua ligera. � Fiñean ez othe da han edo hemen zenbait izpiritu hertsi edo 

mihi laster derrakenik: fableak, fableak! Gy VIII. 

- MIHI-LAZO. De lengua suelta, ligera. � Haize elheketari, haize mihi-lazo! / Erradak, bada, nortaz hizan hola 

mintzo. Lf GH 1930, 139. 

- MIHI LETRANT. "Mihi letranta, langue diserte" SP. 

- MIHI-LODI. v. MIHI-ZABAL. 

- MIHI-LOTU (min-l. V ap. A � msOch; min- Añ (miñ-), Izt 115r, Dv (V)). Tartamudo. 

- MIHI-LUZE (L, Sal, S, R; -lüz S; m.-luz H), MIN-LUZE (V, AN). Ref.: A (mihi, mihi-luze, min-luze); Lrq 

(mihi). "Persona sin secretos, de lengua larga" A. "Mihi-luzeak eskua labur (S), el de lengua larga tiene corta la 

mano" Ib. (En los ejs. es probable que haya tanto compuestos como tbn. sust. + adj.). � Bildur izatekua da miin 

luze eta txar oneek beti dagozala pekatu mortalian. Astar II 189. Ez asko txarrago etorri azan bidetik atzera 

baiñua, miñ luziori. A BGuzur 120. Mihi lüziek erabili dütien eletarik zerbait baizik. Const 13. Dardaraka, 

ikaraka, laudarduan, izuturik jarten diran barritsu, minluze, prakestuak. Erkiag Arran 117. Honi, mihin luze 

honi, lotsa gabeko honi, ehun zihor kolpe emaizkiozue nere partez. Arti Tobera 287. Emakume begiluze, jakinai 

ta minluze. EG 1952 (3-4), 28. Ez bazituen oro salatu / emazte mihi luziak. Mattin 38. � Zeuen emakumiak 

ezpadira gauze, / guriakaitik, zetan zabiltze min-luze? Enb 145. 

- MIHI-LUZEKERIA. Charlatanería. � Nere mihi-luzekeria ahal bezala peraxatu nuen, erranez familia guzitan 

izaiten direla gorabeherak. Larz Herr 29-8-1968, 5. 

- MIHI-MALTZUR. Murmurador. � Mihi-maltzur maxiolariek itzali ordez biziro berotzen ginduten. Or Aitork 

213. 

- MIHI-MOTEL. Tartamudo. Cf.: Kk Ab I 101: "Erdi tartaka min motelaz esaten ebala [...]". � Burrukan 

bizkor izana da, ta / ez mihi-motel eletan. Or Eus 302. Mî-motelari bezala, kantan / mingaiña aska zitzaiona. Ib. 

195. 

- MIHI-MOTZ (Lc ap. A; -motx BN-mix ap. A). "Balbuciente, naturalmente o por efecto del vino" A. 

- MIHIPEKO ZAIN. "Mihipeko zaina, frenillo de la lengua. Mihipeko zaina ongi moztu zioten, es un hablador" 

DRA. v. mihipeko. 

- MIHI-SOINU. � Barrungo itzaren adierazte ortaz gaiñera, badute izkera guziek beren mintzoa edo mihisoiñua. 

"La parte sonante del habla". Or in Gazt MusIx 14. 

- MIHI-SUDUR. (Pl.). Lengua y nariz. � Mihi-sudurrak hormatu balauzkitzue segurik! Barb Sup 111. 

- MIHITIK JOAN. "Mihitik doat, j'ai sur le bout de la langue" SP. 

- MIHI TXAR, MIHI TZAR. Mala lengua; (como comp.) murmurador. � Mihi / tzarren errana da hori. Gy 

276. Iraun baneu alargun beste urte bian, / mutu egongo ziran miñ txarrak errian? AB AmaE 335. Hauzoko 

mihi tzarrek erraten ziteian damu zela segurki doña Inkarnazionek ez izatea haurrik. Elzb PAd 58. Belztua 

izatea mihi tzar baten solhasaren gatik. Jnn SBi 61. Mihi tzarra da denen / zikhintzailea. Zby RIEV 1909, 106. 

Xo, xo, mihi tzarra! JE Bur 100. 

- MIHI-UKALDI, MIHIKALDI. Murmuración, habladuría; pulla. � Hala balitz eneki, enikezü gizonen 

gaistokeriaren beldürrik, ez mihi kaldien axolik. Ip Imit III 45, 3 (Ch mihi gaixtoen kolpeak, Mst elhe zorrotzek, 

Ol itz-zartadak, Leon solas tzarrek). [Bertsularisak] phiztu ziren azkarki elgarren kontra eta hasarre gorriak 

ereman zuten beren gudua, dena mihi-ukaldi eta dena piko. GAlm 1951, 42. Zaharo-kaldiak zauri bat du egiten, 

ta mihi-kaldiak hezurrak hausten. "La médisance, la calomnie sont plus funestes qu'une blessure". Herr 10-11- 

1960, 4. 

- MIHIZ (Dv � A). Oralmente, de viva voz. "Mihiz errozu, dites-lui cela de vive voix" Dv. "Iainkoak argitu 

gaitu diola Iondone Pauloren mihiz" H. � Asko da mihiz othoitz egitea, ala spiritua eta bihotza ere nezesario 

dirade? Lç Ins E 2r. Etzen mintzo bakharrik mihiz, haren urrikia bihotzaren zolatik heldu zen. Lg I 308. Bi 

gisatara egin dieitezu [othoitza], mihiz eta bihotzez. AR 106. Ez hitzez edo mihiz, bainan obraz eta egiaz. Brtc 

208. Ene bihotzeko sendimentien mihiz erakusteko. UskLiB 109. Behar da othoitz egin oraino ahoz eta mihiz. 

Jnn SBi 82. Ordu litake eskuarari gei den amodioa eman baginezo, jarraik baginitzozko mihiz, lumaz, bihotzez. 

JE Bur 178. Lumaz eta mihiz. Or Aitork 342. Pesimista direnetatik asko eta asko mihiz bakarrik azaltzen dira 

pesimistak. Vill Jaink 137. Mihiz esplikatzia posible balitz. Balad 118. v. tbn. He Gudu 30. Mst I 19, 4. Mih 66. 

Monho 90. Dh 249. JesBih 448. Jaur 137. Hb Esk 109. Gy 136. 

- MIHI-ZABAL (BN-baig, Sal, S; mizabal R). Ref.: A (mihi-zabal, mizabal); Lrq (mihi). a) "Mihi lodia, zabala, 

langue grasse, large, qui ne prononce pas distinctement" H. "De lengua trabada, por el vino o naturalmente" A. 

"Mizabal (R), ceceoso" Ib. "Mihi-zabal, qui zézaie" Lrq. b) Doala bada helduan-heldu ene ixtorioñoa, diot mihizabal 

ihardesten, eta hauxe badarit nolazpait: [...]. JE Ber 33. 

- MIHI-ZAIN. "Raninas, venas de la lengua, mizainak" Lar. 

- MIHI-ZATAR. "Miñ-zatarra, mal hablado, obsceno. Ezagutu dan miñ-zatarrena, Peralta batena" Etxba Eib. 

� "Min zatarra euki arren gaitzik bareko personia da" Elexp Berg. 

- MIHI ZATARREKO. "Malablado. Familixa guztia die min zatarrekuak" Elexp Berg. 


mende. 

397


- MIHI-ZIKIN (L, S ap. Lh), MIHI-ZIKI (L-ain, S ap. A). Maldiciente. � Ostez dire hein batean kriketak, ostez 

mihi zikhinak, lagun yorratzaleak, yokolari ezin unhatuak, aita itsuak, ama lazoak, nausi gogorrak. Hb Egia 

136. 

- MIHIZKO (Dv � A), MIINAZKO. (Adnom.). Oral, verbal. "Mihizko hitzak, paroles de bouche. Mihizko 

othoitza, prière verbale" A. � Mihizko eta ezpiritüzko orazione saintietan. Mst I 18, 1. Amore utsa ta illa dela 

hitzezko ta mihizko maitanza. Mb IArg 104. Miizko bekatuez guarda zaite ongi (B, s. XVIII). BOEans 799. 

Mihizkua [othoitza] nahi bada huna eta seindia den [...] ezkituzu hartzaz minzaturen. AR 106. Zeinegaz aituten 

emoten deuskun Jaungoikuak miinazko pekatubai deutseen gorrotua. fB Ic II 210. 

- MIHI-ZORROTZ (L-ain ap. A), MIN-ZORROTZ (Vc, Sal ap. A). "Murmurador" A. 

- MIHI-ZURI (L, BN, S ap. Lh). 1. "Flatteur" Lrq. 2. "(L, BN, S), homme peu franc" Lh. 

- MIHI ZURIKO. "Meloso en el hablar" Elexp Berg. 

� Etim. Probablemente de *bini. 

mihi-hari (G, L; H (s.v. miari)), miari (G-goi; Lar, H), minari (V-gip). Ref.: A (miiari); Lh; SMuj EEs 1921, 

105; Elexp Berg (miñari). � Frenillo de la lengua. v. mihipeko. 

mihi-arrain, miarrai (FauMar 102, Zubk Ond 237). � Lenguado. � Ontzixka ura ebakiz zoaien, mihi-arraina 

bezain ixil. Or Mi 117. 

mihi-azpiko (L ap. A), minazpiko (V-ger-ple ap. A Apend). � "Frenillo de la lengua" A. v. mihipeko. 

mihi-bakar. � Monótono. � [Neurtitza] joale-antzo miin-bakarra (monótono) dena. Or EEs 1927, 192. 

mihidun (SP, Lh), miindun. �1. "Mihiduna Erromara doa, qui langue a, à Rome va" SP. "Miindun, provisto de 

lengua" A Ardi voc. "1.º qui a une langue. Mihiduna da, mintza bedi, il a une langue, qu'il parle" Lh. � Apaiz 

gazte aietarik batek (burujabea da ta miinduna apaiz hura) esan zigunez "exámetro" osoa izateko iztxo bat bear 

omen du artitz onek. A Ardi 79. Mintzo oro, izenak dionaz, miindun edo soñudun da. Or LEItz 44. Othoi, 

mihidun guziek egin dezatela propaganda ez xoilki herrian. Herr 19-3-1959, 3. �2. "Bavard" Lh. 

mihidura (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. �1. "Lengüeta de la cerraja" A. �2. "(S; Foix), jointure" Lh. �3. 

"Mihidüa, langage inconvenant ou violent (S)" Lrq. � Temus delakoz ixilik ezin egon, moldegaitz delakoz 

mihidüra arrunt, hanitxez arruntegi 'Nika'-rentako. Eskual 28-2-1913, 3. 

mihierdi. "Mierdi (R), tartamudo; litm., de media lengua" A. 

mihi-ezten. � Aguijón (de la lengua). � Beltxak zorroztu zuen bere mî-eztena. Or Eus 14. 

mihigabe. �1. "Deslenguado, migabea" Lar. �2. Desprovisto de lengua. � Girgileria huts eta mihi-gabe 

batzuek othe dire? Hb Egia 39. 

mihigorri, mingorri. �1. "Mingorri, dragón (V-m)" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. �2. mingorri (V-m). 

Demonio. 

mihigrana. Figura en SP, sin trad., tras grana. 

mihika. "(L, BN, S), à coup de langue" Lh. 

mihikaldi. v. MIHI-UKALDI. 

mihikari, mikari (Lar). � "Probador de gusto o paladar" Lar. 

mihikatu, mikatu (Lar � H (s.v. mihi)). �1. "Probar gustando" Lar. �2. (L, BN, S ap. Lh), mikatu (H (V, G)). 

"Lécher" H. v. miazkatu, miaztatu. �3. "Flatter" Lh. �4. "Bêcher (quelqu'un)" Lh. �5. "Aiguiser en biseau" 

Lh. 

mihiki. "(L, BN, S), morceau de langue (boucherie)" Lh. 


mende. 

398


mihiki-saltsa (Sc ap. A). � "Reprensión; litm., salsa de carne de lengua" A. � Ukeiten dit / nik gordinik sopa, / 

eta desertatako / mihiki saltsa. AstLas 53. 

mihiko. "(BN-ciz), enfermedad del ganado; se les hinchan los ojos, orejas y sobre todo los cartílagos de la nariz" 

A. 

mihiku. v. mediku. 

miillu. v. 1 milu. 

mihimen (BN, S; Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H), mimen (V, BN, R; Lcq 153, Dv (BN, S), H, 

Zam Voc), mimin (V-arr; Añ (V)), maimen (V-ger), bihimen (H s.v. zumea), bimen (A s.v. zumea). Ref.: Alth 

Bot 16; A (maimen, mihimen, mimen, mimin); Lrq /m¸)h¸)men/. �1. Mimbre. Cf. A Morf 27: "Derivados 

morfológicos propiamente tales, existentes en toponimia, no recuerdo más que tza y tzu, [...]: Okarantza, 

Mimentza, Buztintza...". � Aiziak arbolerik handienak erruetarik egotzten edo aurtikiten; bena kanaberak, 

arbole gazte mehiak eta mihimenak zalhutzen tuzu. AR 397. Entzuten dan zumenen (mimenen) brina zoliak 

bildurtu lei. Zav Seerm I 52 (tbn. zumen ib. 75). Gain aldean, ingurua bazagokaten, azkargailu eta edergailu, 

zume edo mihimen adar artharekin bihurtu batzuek. Prop 1899, 206. Ogüst [pilotaria] mihimena bezain zail, 

bixta bezain zalhe, etsitü gabe pelotaren undotik. Eskual 14-2-1908, 3. Ara non ikusten dauan Bertoldin eskubete 

mimenegaz bere burubari eiuak emoten. Otx 160. [Maskadako Zamaltzañak] gerrikuan estekirik ekhartzen dü 

zamaia, mihimenez eginik eta oihal gorriz belhañetarano mandolatürik. J.B. Mazéris GH 1933, 301. Saratsak 

mimenak ugari, zumarrak ostoak, mirtuak zigor sendoak, zuandorra, berriz, gudurako onena. Ibiñ Virgil 91. v. 

tbn. Mimen: Pilota Heskual-herriko josteta nausia (1907) (ap. DRA). �2. + maimen (V-ger ap. A), bimin. 

"Cordel, cuerda blanca que forma parte del aparejo de pescar merluza y otros peces" A. � Sansonek esan zion: 

"Zazpi bimiñeko itsuta zee ta gordiñez lotu baniñute, beste edozein bezain makal nintzake". Ol Iud 16, 7. Zazpi 

bimin eze ta gordin ekarri zizkioten. Ib. 16, 8 (Dv sokha, Ker soka). � "Maimenak, tiranteak, tirantes" Elizdo 

EEs 1926, 31. � [Batel txikian] maimena deitzen zioten soka edo tirantea bear zan. Maimenaren seno edo 

gerriyan kortxo bat ipintzen zuten, teinkean edo tesoan egon zediñ. Elizdo EEs 1926, 7. 

� Etim. De lat. vimen, con asimilación de nasalidad. La forma mihimen puede deberse a cruce con mihi 'lengua'. 

mihimenar. "Mimenar (V-arr, R-uzt), mimbre áspero y rompedizo; litm., mimbre macho. Hay en Bilbao un 

paraje llamado por los naturales Mimenarreta y por los advenedizos 'los Mimbres'" A. 

miin. v. mihi. 

miinazkatu. v. miazkatu. 

miingan(e). v. mingain. 

mihiondo (L, BN, S ap. Lh), miñondo (V, BN ap. A). � "Base de la lengua" A. 

mihiondoko (L, BN, S), minondoko (S, R, miñ- V-ger-m, Sal), miondoko (Sal). Ref.: A (minondoko, 

miñondoko, miondoko); Lh. �1. "Frenillo de la lengua" A. v. mihipeko. �2. "Miondoko, glosantra[x] (Sal)" A 

Apend. Cf. VocNav: "Miondoco, enfermedad de los bueyes que les ataca a los ojos (Valle de Urraúl Alto)". 

mihipeko (BN, S), miinpeko (V), minpeko (V-m-gip, Sal; Zam Man 100), mipeko (R). Ref.: A (miinpeko, 

minpeko, mipeko); Iz ArOñ (minpéeko); Elexp Berg (minpeko). �1. "Frenillo de la lengua" A. "Minpekoik ez 

euki, no tener pelos en la lengua. Arraiñua! Kontzejal berrixorrek eztauka minpekoik" Elexp Berg. v. 

MIHIPEKO ZAIN (s.v. mihi). �2. "Minpekua, glosantrax" Iz ArOñ. "Minpekua, naturia aundittu" Ib. � Txakur 

amatua da, / ixena du Blanko, / eztauka minpekorik / artua [= artoa] badauko. Noe 93 (de interpr. no segura). 

mihira(tu). � Venir a la lengua. � Jesus berari esan zerozten mihira zitzaizten blasfemi ta injuri guziak. Mb 

IArg I 261. 

miisa. v. mihise. 


mende. 

399


miisa. v. mihise. 

mihise (L, BN, S; Volt 91, SP, Ht VocGr 313, Arch VocGr, VocBN, Dv, H (L, BN, S)), miesa (V; Mic 7v, Añ, H 

(V), Zam Voc), miisa (G-azp-bet; Lar, Añ, H (G, BN)), mise (L-sar, B, R-uzt; Dv (AN)), misa (H (V, G)), mixe 

(AN-ulz), mihizi (BN-baig). Ref.: A (miesa, miisa, mise); Lrq /m¸)h¸)s!e/; EI 210; Echaide Nav 198; Iz IzG; 

Holmer ApuntV (miesa). �1. Sábana, sudario; tela, lienzo. "Bocadillo, lienzo, [...] miisa", "sábana, [...] mihisa" 

Lar. "Gasa", "lienzo" Añ. � Tr. Documentado en todos los dialectos (en guipuzcoano sólo en Aguirre de Asteasu 

(miisa y misa)). Mihise es la variante septentrional y miesa la vizcaína (tbn. empleada por Tapia Perurena). Los 

alto-navarros Lizarraga de Elcano e Iraizoz emplean mise (en el último junto a miise); hay tbn. mise en un texto 

de Ezcabarte del s. XVIII y en otro roncalés del s. XIX (BOEr 150). � Estal zezan mihise batez. Lç Lc 23, 53 

(He, TB, Dv mihise, Leon hil mihise, Ker miesaz; Oteiza maindira, Brunet maindire, Ol izarez, BiblE izara). 

Huna non den mihisea, / huna oraino lumatxa. EZ Noel 106. Zego bada beterik, / odoles autergia / gelditu da 

guzia / misean markaturik (Ezcabarte, s. XVIII). PrehEtn 267. Estali zuen gorphutz saindu hura mihise xahu 

batez. Lg II 282. Zer gura zenduke? Miesa utsez egiña? Mg PAb 117. Mise txuri piska baten gañean (39). LE-Ir. 

Ezpadaukazu ispillua miisa edo sareren batekin ongi estalia, laster goroztuko due euliak. AA I 602 (II 275 

misa). Oijal, miesa, galzerdi, zinta edo beste edozeinbere gauza mareadu, sitsak jan edo ustelduba. Astar II 166. 

Ikhusi zuen zerua zabaldua, eta untzi bat yausten zela haren gainerat mihise bat bezala. TB Act 10, 11 (He 

dafaila). Ütz ezak oithian / mihisia plegian. Etch 276. Gorphutza harturik, mihise xuri batean inguratu zuen 

Josepek. Dv Mt 27, 59 (SalabBN mihise; Echn maindire, Samper mandre). Printze ttipiaren oheko mihiseak 

anhitz lekhutan zilhatuak ziren. Elsb Fram 107. Ai, nok leukezan urrezko orratza, / urre-miesa ta aria, / urrez asi 

eta amaituteko / ume onentzat iantzia. A BeinB 47. Haren khorpitza üngüratü zian mihisia. Ip Hil 206. Gure 

apaiz berriarentzat erosi ditut miesa zuri eder auek. A Ardi 76. Mihisea jaunzten du burutik eta zangoetaraino. 

Barb Sup 115. Ezetariko edergallu bakuak, baña miesa onez egiñak. Otx 125. Aurrerontz kurtu zan ta ikusi 

zituen miiseak lurrean yarriak. Ir YKBiz 519s (307 mise). Amabost urtetik asi ta gorakoak ziran an miesa ta 

eunak. Erkiag Arran 137. Norbaitek hil behar badu, mixkandisek mihise bat hedatzen dute, hila haren gainerat 

eror dadin. Lf in Casve SGrazi 13s. v. tbn. Saug 134. Hm 210. Tt Onsa 144. Bp II 52. Elzb Po 199. Jnn SBi 385. 

HU Zez 165. JE Bur 190. Zub 98. Balad 176. JEtchep 24. Xa Odol 19. Miesa: TP EuskOl 1931, 69. 

� "Txarrantxikin bi klase, ee? Bat fina geatzen zana, txarrantxan geatzen zana, fina; eta besti pixkat bastuogu; 

estupi eta mísi esaten zizaiyon. Fina, misi; misa gutxi" Iz Als 82. 

�2. "(BN-baig), chemise de femme" Lh. 

- HIL-MIHISE. v. hil. 

- MIHISE-ARROPA ZURI. (Pl.). Ropa blanca. � Ur aska andia, beti urez betea, soiñekoak, eunak, mantak, 

miesa-erropa zuriak txaboiaz edo kuztoreaz garbitu ta joteko. Erkiag Arran 134. Mies-erropa zuriak atonduten 

ta adabakiak ipinten ziarduan Iñesek. Ib. 127. 

- MIHISE-BAZTER. "(R-uzt), orillo del lienzo" A. 

- MIHISE-KANA. Vara de lienzo. "Ariari zegokion baño miesa-kana geiago arkitu zuen egorik" H. � Bost 

errealeko mieza-kanea zegan emoten dozue bada? Ezale 1898, 199b. Zegan emongo daustazu onetariko miezakana 

bat? Ib. 199b. 

- MIHISEZKO. (Adnom.). "De lienzo o tela gruesa. Miesazko izarak" Holmer ApuntV. "Las sábanas y fundas 

antiguas son de lienzo (miseskoak) (Ae)" CEEN 1970, 358. � Pare bi fraka miesazkoak. Mic 14v. Ez dot ez 

eunezko, ez miesazko izararik biar, ez artulezko burkorik. Mg PAb 66. Miesazko alkondareagaz egiten doguna 

eztogu egingo gure arimeko alkondareaz, zein dan gure konzienzia? Añ LoraS 46. Artu-zúte bada Jesúsen 

gorpútza ta inguratu-zúte misésko maindrees aromaéki. LE Io 19, 40. 

mihise-oihal. v. mihistoihal. 

mihiskando (O VocPo � SP � H (BN), Dv y A). � "Lienzo pequeño" A. � Gauherditan / Iesus iaio zekion, / 

mihiskando oihal lodiz, / abel odiz / ohakoa zegion. O Po 59s. 

mihis-mahas. � Mezcladamente. v. nihis-nahas. � Berriz ere beharko duela jende-oldearekin nahasi, mihismaas 

bizi. Herr 19-8-1965 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

mihistoihal (SP), mihise-oihal. � Sudario. v. HIL-MIHISE. � Har zezaten orduan Iesusen gorputza eta lot 

zezaten hura mihistoihalez aromatezko usainekin. "Linges". Lç Io 19, 40 (He mihise oihal; TB, Dv oihal, LE 

misésko maindrees, HeH oihal, Ol miesaz, Leon hil-mihisetan, Ker zapiakaz, BiblE oihal-zerrendaz). 

mihistxo. "Sabanilla" Lar. 

mihitaño (H). � Dim. de mihitara. � Sorho hartako belharretik / mihitaño bat muztu nuela nik. "La largeur de 


mende.


ma langue". Arch Fab 207. 

mihitara. "(L), ce que peut tenir la langue" H. 

mihitoki, mintoki (V-ger). � "Ori goratuteko eztauko onek mina mintokian, para ponderar a ése no tiene éste la 

lengua en la boca (V-ger)" A EY III 253. "Mintoki, boca (V-mi [?], pop.)" A Apend. 

mihitsu (Sc ap. A; SP, Dv, H). � Deslenguado. "Qui a beaucoup de langue, bavard" H. "Hablador" A. � Gizon 

mihitsuak ez du lurrean urhats onik eginen. "Linguosus". Dv Ps 139, 12 (Ol mingain-gaiztorik, Ker miintxarrekorik, 

BiblE gaizkiesaleek). 

mihitxo. "Lenguecilla" Lar. 

mihixain, mixain (R ap. A). � "Lengua expedita. Zer mixain du korrek! Onki gentu zabein bai mipekoa. ¡Qué 

lengua tan expedita tiene ésa! Bien le quitaron, sí, el frenillo de la lengua" A. 

mihizi. v. mihise. 

miizina. v. medizina. 

mihizlardekatu. "Satiriser, mihizlardekatü" VocS. 

mihizorro. "Mizorro (R), base de la lengua" A. 

mihiztadura (Dv � A). � "Ensambladura, unión a muesca y lengüeta de los tablones" A. � Bi mihiztadura 

baziren ohol bakharka, bata bertzeari iratxikiak izan zitezentzat. Dv Ex 36, 22 (Ol opo, Ker miin, BiblE 

mingain). Bi oin ezartzen ziren ohol bakharraren azpian, bi izkinetan, non-ere akhabatzen baitzen izkinetan 

sahetsen mihiztadura. Ib. 24. 

mihiztatu (BN-ciz-baig ap. A; Dv). �1. "Assembler à mortaise et languette; mettre le battant aux clochettes" 

Dv. "Reunir o ensamblar tablones a muesca y lengüeta" A. �2. "(L, BN, S), poner badajo a una campana o 

campanilla o cencerro" A. 

mija. � Iglesia (en el habla de los gitanos vascos). "Mija, eliza" Barb GH 1970, 35. 

mijale. v. minjale. 

mijo (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 149). � Mijo. 

1 mika (V, G; Lcc, Izt C 199, H (G), Arzdi Aves 163, Zam Voc), pika (AN-gip, L-ain, B, BN, S; SP, Dv, H (+ 

ph-); ph- Arch VocGr, VocBN, Gèze), fika (L-sar; Volt 46, SP, Urt Gram 21, Lar, H), mike, miki (Lar, Añ, H 

(s.v. pika), Arzdi Aves 163). Ref.: A (fika, mika, pika); Altuna Euzk 1931, 649; Lrq (phika); A EY III 309; Etxba 

Eib; SM EiPáj; Iz ArOñ, To; Holmer ApuntV; Elexp Berg. �1. Urraca. "Hurraca", "picaza, ave, mika, fika, 

mikia. [...] Picaza es parlera y de mucha lengua, y a los habladores por esto llamamos también mikiak" Lar y Añ. 

"Hay picazas que llamamos micas, porque son muy parleras, de miia, lengua" Lar Cor 42. "Phika bezain ohoina, 

voleur comme (autant que) une pie" H. "Pikaren umeak pika (BN-baig), [...]. Pika bezen ergela (BN-lab), muy 

ligero, frívolo; litm., fatuo como la picaza. Pikaren umea ñabar (Sc), la cría de la urraca (es) abigarrada" A. Cf. 

Echaide Orio 125. � Tr. La única variante meridional es mika (mike en Enbeita). Al Norte pika es la forma más 

general; hay fika en Barbier (junto a pika) y en sendos ejs. labortanos de MEOE y AEF. � Indak mika bat orban 

baga, diada neskea gaxpaga. RS 174. Erroiak mikeari uz-pelza. Ib. 464. Pika nolako, umea halako. O Pr 396. 

Ikhusirik damnatia zela doktor handi haren arima, haren gorpitza, bela piker hiriz kanporat eman, eta urtiki 

zuten. Tt Onsa 92. Egarritu zan mika bat ta irten zuen ur billa. VMg 84. Okilla eta fika usoen onetan, / bertze 

txorietara dire gatekotan. In Onaind MEOE 446. Baso itzalean mika zarren kurriska garratzak entzuten ziran. 

Ag AL 54. Bele bat beltza, / pika bezen ohoina. Ox 86. Abendaz bardin eztireala / usuak eta erroijak, / ez miru, 

mike, aitz-arrano ta / txindortxu papar gorrijak. Enb 122. 150 mila segurik behar dira, eta sos hori ez da 

pikaren buztanean kausitzen. Gazte (Enero) 1958 (ap. DRA). Bele, pika, garratoin eta urtxintxak ederki goxatzen 

ziren. JEtchep 48. Mika arrapakariaren antzera. Erkiag BatB 21. Pikaren umia pika. Ardoy SFran 24. Gizon 


mende. 

401


zekenaren nahiz mika lapurraren gisa handik eta hemendik bildu dituen hala-holako ondasunei amorruz lotua. 

MEIG VII 93. v. tbn. MItziar Txoriak 185. Pika: Gy 180 (ph-). Dass-Eliss GH 1923, 594 (ph-). Barb Sup 56. 

Zerb Azk 79. 

� Galtza batzu, asko landetako mamu edo marika batzuek ez baitzuzketen nahiko bele-fiken iziarazteko ere. 

Barb Sup VII. 

� "Ezta pikaren azken-umea (BN-lab), no es advenedizo" A. � Ikusiko die adixkideek ez nizala pikaren azken 

umia, ez eta ere irri egiteko errekaitu bat. Zub 69. Ez bide zen fikaren azken umea, gure kanpañarra! (L). AEF 

1934, 98. Ba, ta ez dela pikaren azken umea; bertze mihikuek ez dute horren zapeta zolako zikina ere balio. 

Guilsou GH 1951, 97. 

�2. "Mika bat, míkia, el ave marina que otros llaman egabera o parecida y que llega aquí por la primavera" Iz 

ArOñ. 

�3. (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Melindroso. Jaten oso mikia da zuen mutilla" Etxba Eib. 

"Gure neskatillia mika samarra da jaten" Elexp Berg. (Podría relacionarse tbn. con 2 mika). v. 3 miko (2). 

- PIKA-HABIA. Nido de urraca. � Primaderako pika-kafia umaldia johan-eta. GH 1974, 106. 

- PIKA-BABA (S ap. A; Alth Bot). "Ellebore, pikababa" Alth Bot 7. "Eléboro" A. "Zenbeit bakarrek otsobelharra 

erraten badiote lupu-belharrari bertze bakhar batzu badire phika-baba deitzen dutenak" Zerb GH 1931, 

226. 

- PIKA-BUZTAN. a) Pusilánime; tonto. "Pika buztana bezen ergela (BN-lab), muy ligero, frívolo; litm., fatuo 

como la cola de la picaza" A. � Zuzenez segurki erraiten da holako horietaz direla pika-buztanak, ezen 

kameluak derabilzka, haizeak pikaren buztana derabilkan bezen errexki. Barb Sup 56. Aita batek luken 

bihozminik handiena nuke ene semetarik batek hartzen balitu aitzinean dugun pika-buztan horren manerak. JE 

Ber 72. Holakuak ditügü deitzen phika-buztan! GH 1930, 510. Jende perttoli, pika-buxtan batzuek hedoietan 

gora altxatzen zituzten gisa hortako balentria ederrak! Etcheb MGaric 229 (ap. DRA). � Trixte paketa. 

Borondaterik gabeko pika buztana! D. Landart Anaiaren azken hitzak (Donostia, 1999), 171. � Bixtan da 

erresumetako jaun minixtroak ez direla, eskualdunak erran liron bezala, phika buztanaren umeak! SoEg Herr 

24-4-1958, 1. b) Estribo de carruaje. "Karrosetan zangoaren igaitean, finkatzeko burdinari erraiten dakote 

lekutan pikabuztana [...] zerbeitez izen bereko xoriaren buztana gogoratzen duelakoan" Eskual 31-7-1908, 2. 

- PIKA-KUREBA. "(Hb), sorte de pigeon sauvage au plumage cendré mêlé de rouge, aux pattes rouges" Lh. 

� Etim. De lat. pica. 

2 mika. �1. "(V-m), pepita, granillo que a las gallinas les sale en la vena de la lengua" A. �2. "(Vc, Gc), la 

gallina misma que es enferma a consecuencia de la pepita" A. �3. (V). Ref.: A Apend; Iz ArOñ; Elexp Berg. 

"Estar de muda un ave" A Apend. "Ollómikia, la que está de muda" Iz ArOñ (s.v. mika bat). "Gallina que está 

con la muda. Mikak txabolan lagaittut" Elexp Berg. � v. un ej. de uso adv. (mika dáre) en Iz UrrAnz s.v. mikatu. 

�4. "Míkia arrapau, coger la borrachera" Iz ArOñ. �5. "(V-ger-arr-oroz-m), llorón" A. 

- MIKA-ALDI (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. a) "Epoca en que la gallina está de muda y no pone huevos. 

Oillo onek ia bigarren mikaaldixa dabe" Elexp Berg. � Ollarrari egingo ziela nobedaderen bat leku aldatzeak, 

eta illebetetxo batean etzutela arrautzik egingo, mika aldi izango zutela. Urruz Zer 28. b) "Temporada en que 

una persona, una niña casi siempre, está sin apetito, nerviosa o quisquillosa. Gure neskatilliak egundoko 

mikaaldixa dauka aspaldi onetan. Ez jan, ez patxaraik..." Elexp Berg. 

3 mika. "Pan espeso, sin levadura, con huevos y anís" Premorena ms. (ap. DRA). 

mikahazkin, pikahazkin (S; Foix ap. Lh). Ref.: A y Lh (pikahazkin). � "Espigas de maíz que primero maduran, 

las comen las picazas; litm., alimento de picazas" A. 

mikado. � Micado, emperador de Japón. � Japoniako Mikado, hori da enperadoreak, handizki prezatu du Aita- 

Sainduaren ikustatea. Prop 1906, 145. "Darai" edo "Mikado" deitzen zutenak larderia guti zuen. Ardoy SFran 

234. Horra zertaratua zen Frantsesek Japoniako Nausi lehen uste zuen "GO NARA" dohakabea: ezen hola zuen 

izena orduko "Mikado"-ak. Ib. 235. 

mikaera. "Probadura" Lar. 

mikakeria. �1. "Melindre. Mikakerixia ugari badarabil beintzat ume orrek" Etxba Eib. �2. pikakeria. Acción 

propia de la urraca. � Horrek erran nahi duke pikak ez dezakela pikakeriarik baizik egin. Ardoy SFran 24. 

mikalet (S ap. Lh y Lrq). �1. (Sust.). "Garnement. Mikalet hun bat, un bon garnement" Lh. � Beltzeia oro 

buhame jaunaren esküpian izana gatik, mikalet arraio hunen edertzeko da. J.B. Mazéris GH 1933, 304. �2. 

(Adj.). Pícaro, malicioso. � Erdi dantzaz erdi kheñü mikaletez jeiraikitzen zaitze hiru "mañitxalak". J.B. 


mende. 

402


Mazéris GH 1933, 302. 

mikalta (Lar � H). � "Plaga" Lar. � Erraten degu Jaungoikoaren eskutik datozela zuzen-zuzen desgraziak, 

izurriak, mikaltak, eritasun ta beste onelakoak. LE Urt 12 (ms. 5r plágak, eritásun ta alákoak). 

mikaño, pikaño (L, BN, S ap. Lh). �1. (Dim. de mika). "Petite pie" Lh. �2. "Pikaño (L, BN, S), gueux, 

vagabond" Lh. 

mikatu (V, G ap. A), miketu. �1. "Ponerse una gallina enferma de pepita" A. �2. "(V-arr), mimar" A. �3. (Vgip, 

G-azp). Ref.: Iz UrrAnz, ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 21. "Ponerse de muda (las gallinas). Mika dáre, 

mikatzen (V-gip)" Iz UrrAnz. "Mikáatu, mikáaketan dia, se les caen las plumas a las gallinas y quedan como 

inútiles. Se curan" Iz ArOñ. "Olloa mikauta dago (V-gip, G-azp)" Gte Erd 21. � Ollasko dotoriaz, / ollanda 

polita [...]. Miketu baño lenau / ori bai-nekijan / "Andutz" sartuko zana / gure kopradijan. Enb 199. �4. 

"Mikátuta xaok, se dice de la mujer cuando tiene trastorno" Iz ArOñ. � "Neska bati gaztetasuna joan. Bein 

berrogei bat urteako emakumia mikatu itten da" AntzHizk. �5. (V-gip), mikotu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp 

Berg. "Quedarse sin gana para nada (la persona)" Iz ArOñ. "Txikittan danetik jaten zeban, baiña aspaldixan ziero 

mikatuta dago" Elexp Berg. 

mikatx. v. mikatz. 

mikatz (V-gip, G), miketz (G-to), minkaitz (G, -kh- L?, BN?; Lar), mingatz (V-gip, S; Gèze, Dv (S), H (BN, 

S)), mikatx (G-goi), minkatz (V-gip), minkats (V, G), minkatx (G-to, AN-gip-ulz, L-ain; Lar, Dv, H), mingatx 

(V-gip, S; H (BN, S)). Ref.: A (mikatz, mikatx, mingatz, minkaitz, minkats); Lh (mingatx); Iz IzG (minkatx), 

ArOñ (minkótza), To (miketza); Etxba Eib (mingatz); Elexp Berg. �1. Amargo (sentidos prop. y fig.). "Picante 

de la pimienta", "agrete" Lar. "Acido, amargo. Esixetako arantziak emoten dittuan aranak, benetan dira 

mingatxak" Etxba Eib. "Sagar berdiak, gaztaiña gordiñak, mikatzak izaten die" Elexp Berg. Leiçarraga (Decl a) 

7v) da mingatz como equivalente suletino de karmin. v. mingots. � Tr. Documentado casi exclusivamente en 

textos guipuzcoanos. Las formas mikatz (Apaolaza, Lizardi, Etxaide, Gandiaga y Uztapide) y minkaitz (Iztueta, 

D. Aguirre (junto a minkatx), Zaitegi (Sof 123) e Ibiñagabeitia) son las más frecuentes. Hay minkatz en Bilintx y 

Orixe (junto a minkatx), y mingatz en Etxaide. En DFrec hay 2 ejs. de mikatz. � Gogo bage artutako edari 

minkaitzak. Izt C 178. Asko dira penak / [...] biazuna baño're / minkatzago denak. Bil 95. Negarra ez da aiñ 

mikatza ondasunekin danean. Apaol 35. Oroipen mikatzak aztu egin bear dituk. Ib. 76. Barruko ar bat, izakai 

bat, gazi-geza, lakatz-leuna, gozo-minkaitza. Ag G 141 (in Ezale 1897, 127a minkatx). Susmotsu ta izerdi 

patsetan igaro zitzaizkon orduak, ordu minkaitzak. Ib. 155. Ala baita mikatz, sagar bat elduka. Ldi BB 80 (26 

minkatz). Matail-arroseri iintza xeia ta minkatxa zirtatzen zion. Or Mi 121 (Aitork 157 minkatz). Otsalizar eta 

mizpira minkatzak. Ib. 122. Edonoren zakarkeri ta iraiñak baiño mikatzagoak izan oi ziran Piarresek legunlegun 

sartu oi zitun eztenkadak. Etxde JJ 77. Irribelar minkaitzez adatsa apaindurik. Ibiñ Virgil 49. Zure urtiak 

izan dirade / mikatzak edo gaziak. Uzt Sas 138. � (Ref. a personas). � Nagusiak aspaldi botako luke olako 

morroi mingatza bere erruki ezpalitz. Etxde JJ 269. � Ta, aide igarrean, krazlari, / erroi mikatzak egarri. Gand 

Elorri 96. � (Uso adv.). � Martiñen izena aitatu orduko, muker ta minkaitz, aldegin zion amandreari. Ag G 

268. 

�2. minkaitz (Lar, Añ, H). "Tormento" Lar y Añ. � Ifernuko minkaitzen beldurkhunde handi batetarat. Birjin 

50. 

�3. minkaitz, mingatz (S; Gèze � Dv), mingatx, minkatz (V-gip, G). Ref.: A (mingatz, minkatz); Iz ArOñ 

(minkótza). Amargor. "Acidez, ácido" A. "Agrillo" Ib. "Minkátza dauko biástunak, tiene (gusto) amargo la hiel" 

Iz ArOñ. � Berhezi behar da gaña eta ezari untzi batetan mingatz gozo bat har dezan artio. Ip Dial 84 (It gazi 

antz, Ur garratz gozo, Dv garratz iduri gozo). Zeru goxo onek lurreko minkaitza / ez galtzen! "Amargor". Or 

Poem 557. � Bi urteren orde, bortz urte atxiki baitute preso, ez da harritzeko barne guzia kedar, kirets eta 

mingatx baitzuen. Lf ELit 174. 

�4. "Mingatx (S), cierta cereza agria" A. 

- HIRORRI-MINKATX. v. hiruorri. 

- MIKATZ IZAN. "Minkhaitz izan (L?; Dv), ofenderse, tener pena o dolor" A. � Langilia galthoz ari zaio eta 

sordei mingatx leite, ogia kharioago balü. Herr 25-5-1955, 3. 

- MIKATZ-ZALE. Aficionado a lo amargo. � --Mokau goxoegia aukeratu den, Matilde. --I mikatz-zalea al-aiz, 

Zezili? NEtx LBB 133. 

mikatzagotu. � Volverse más amargo. � Berdin duk oporra / lênean onen; / agortzenago ta / mikatzagotzen. 

Ldi UO 27. 


mende. 

403


mikatzaldi, minkaitzaldi (-kh- Dv � A). � "Mal humor" A. � Aspaldian nere biotza maxakandua dabil ta 

minkatz-aldi onetan [...]. Garbiz EEs 1929, 101. 

mikatzarazi, mingatz erazi. �1. Hacer fermentar (?). � [Altxatüraziaren] propitajia den bezala orhiaren hant 

eta mingatz erazitzekua. Mst XVI. �2. minkaitzarazi (-kh- Dv). "Irriter, causer de l'irritation" Dv. 

mikazdura, minkaizdura (Dv). �1. "Irritation" Dv. �2. mingaizdura, mingatzdura (S (Foix) ap. Lh). 

Amargura. � Ez xoilki khorpitzen barneko phartiak oro, bena orano gogoko gozotarzün, ala mingaizdüra, ala 

nahikariak ere ikhusi eta irakur ahal izanen dira. Eskual 24-4-1908, 4. 

mikazkatu, minkaizkatu (Hb ap. Lh). � "Faire du mal" Lh. 

mikazkeria. � "Minkaizkeria: 1. ce qui provient d'irritabilité, de facilité à se piquer; 2. injure, litter. discours, 

parole de méchante langue. Mikaizkeriaz erran du, il l'a dit par piquerie" H. 

mikazki, mingazki. � Amargamente. � Seme hura, zure bihotzeko tresor batkoitza, galdü ükhen düzü eta hirur 

egünez mingazki nigarstatü eta arranküra handienarekin txerkhatü düzü. Ip Hil 135s. 

mikazkor, minkaizkor (Lar, H), mingaxkor (H). �1. "(Fácil de) resentirse, minkaiskorra" Lar. "Sensible, 

hombre fácil de resentirse, minkaizkorra" Ib. �2. "Minkaizkorra, qui devient facilement acide, aigre. Arnoa 

ahulago eta minkaizkorrago, plus le vin est faible, plus il s'aigrit aisément" H. 

mikazkorgarri, minkaizkorgarri (H), mingaxkorgarri (H). � "Qui peut contracter facilement de l'aigreur, au 

phy[sique] et au mor[al]" H. 

mikazkortasun, minkaizkortasun (H), mingaxkortasun (H). � "Minkaizkortasuna, qualité de ce qui s'aigrit 

aisément, de celui qui aisément se pique, s'irrite" H. 

mikazkortu, minkaxkortu (H). � Volverse amargo. 

mikaztasun, minka(i)ztasun, mikatztasun, minkaxtasun (Dv). � Amargor, amargura (sdos. prop. y fig.). � Eterakhusten 

zuen ber-izairaren minkhaztasun guzia. "Son naturel caustique". Birjin 178. Zer izango zan aren 

minkaiztasuna esnatu zanean...! Baserritarra 5-1-1907 (ap. DRA). Ardoa bakarrik artu zuan, ardo pixka bat bere 

animako mikaztasuna itotzeagatik. Ag G 56. Gartxot alakoxe zulo batean kuxkurtuta loaren zai, barruko 

mikaztasuna ito eziñik. Sorarrain Elezar 14. Atsegale orietan minkaztasun gogorrak egari oi nitun. Or Aitork 

134. Egosita, mikatztasun ori kentzen zaio [indi-gaztañari]. Oñatibia Baserria 82. Asarrekor izatea, animako 

minkaiztasuna. Or in Gazt MusIx 36. 

mikaztu, minkaiztu (Lar, Añ, H; -kh- Dv � A), minkaistu (Lar), minkaxtu (Dv). �1. Amargar(se); irritar(se). 

"Disgustar", "picarse", "resentirse", "avinagrar", "desabrir", "picarse los licores" Lar. "Picante de la pimienta, (c.) 

minkaiztu, mindu, erre" Añ (no parece ser un uso sust., a pesar del aparente equivalente castellano). "Eguraldi 

beroak esnea laster minkaizten du, un temps chaud fait aigrir vite le lait. [...] Eguraldi haukiekin atzoko salda 

egungotzat minkaiztua da, [...]. 2. au fig., faire que quelqu'un se pique, s'irrite, s'offense. Gutik minkaizten du, 

peu de chose le pique, l'offense, le fâche" H. "Enfadar, irritar" A. � Bidezko errazoi indar andiko au bere 

arpegira ematean miñkaiztu zan lazki jenerala. Izt C 380. Berautzu guri gehiago mintza, beldurrez gizonak, 

gogoa minkhaizturik, bihur dakizkitzun. Dv Iud 18, 25 (Ol suminduta, BiblE beren onetik irtenda). Sazerdoteen 

prinzipe edo buruak eskubide santu arrez minkaiztu eta salbatzallearen kontra aserratu. Arr Bearg 174 (ap. 

DRA). Aiñ denbora laburrean, zenbat sentimentu miñkaistuak! zenbat esperanza aize biurtuak! Ant Ezale 1899, 

1b. Zure belarrietan barna txirrist eginik, biotza mikaztu dizu. Goen Y 1934, 184. � (Uso sust.). "Recrudecer, 

hacerse picante el frío. Mikaztu bat emango digu oraindik eguraldi onek" Gketx Loiola. 

�2. minkaiztu. Atormentar. � Hainitz aldiz izan naiz hetaz minkaiztua. "Tourmentée". Birjin 116. Egin ezazu 

alegiña zure burutik botatzeko minkaiztutzen zaituzten irudi triste oriek. EE 1881b, 110. Galaiaren zañetan 

berotzen da odola, burutazio gaiztoak minkaizten dute. "Le atormentan". Otag EE 1882c, 579. 

mike. v. 1 mika. 

mikela. � "(V-m), congrio, pez de mar" A. � Oneri iratxeki bear zazkio itsasoko erroselak, legatzak, mikelak, 


mende. 

404


sardiñak, bokartak. Bera EEs 1915, 215. 

mikelete (V, G, AN). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Miquelete, miembro de la milicia foral de Guipúzcoa. 

"Miquelete, militar dependiente de las diputaciones vascas" A. � Eskatuko die beren mendeko serbitzari, 

enpleatu, mikelete, bidezai (kaminero), foral, telefonista edo edozeñ izenekiñ dauzkatzitenak, jakiñ dezatela gure 

euskera. EEs 1916, 94s. Lapurrak beti jakiteben mikeletiak nundik nora ebiltzan. Kk Ab I 114. Arabako miñoi, 

Bizkaiko foral ta Gipuzkoako mikeletetan eun bat. A LEItz 5. Batalloi bat bialdu zun Ernialdera mikelete 

askorekin. Or SCruz 25. Atzetik mikeletiak ditudala. Lab EEguna 109. Joan zan errizaia mikeletearengana ta 

andik pixka bateko mikelete bikoarekin azaldu zan. Anab Poli 120. Etxeak mendietan egin eta mikeleteak bertan 

jarri, baserritarren kontrabandoa zainketako. And AUzta 95. v. tbn. Ill Testim 22. Tx B II 64. �2. "(V-arr), 

amapola (bot.)" A. 

mikelu. "(L-côte), espantajo" A. 

miketa. "(S; Foix), oseille" Lh. 

miketu. v. mikatu. 

miki (AN-gip, B ap. A; Añ, H (V; s.v. mika)). � "Poquillo, miki bat (V)" Añ. "Piltraja, poquitín" A. v. 1 miko. 

� Ematen digu [...] ogi-miki baten idurian bere gorputza. Mb OtGai III 109. 

miki. v. 1 mika. 

mikilla. v. makila. 

mikin (Lar, H (V, G; + mihikin)). � "Crítico, hablador afectado" Lar. "Cultísimo, txit mikina" Ib. "En général et 

litter., qui a de la langue, parle aisément; bavard; éloquent" H. 

mikinde. v. mikinera. 

mikindero (Lar � H (s.v. mihi)). � "Cultamente, mikindero, mikinkiro" Lar. 

mikinera (Lar � H). � "Cultura en el hablar, mekindea [sic, por mikindea], mikinera" Lar. 

mikinkiro. v. mikindero. 

mikirikio. "Mikirikixo xaok, está en cuclillas" Iz ArOñ. v. kukulumuxu, mukukixo. 

mikita. v. mikitta. 

mikita. v. mikitta. 

mikitta (VocBN, Dv (BN)), mikita (H). � "Diminutif de miko, tout petit morceau" Dv. v. mikota, pikitta. 

1 miko (L, BN; VocBN, Dv (BN), H (L)). Ref.: A; Lh; Satr VocP; Gte Erd 143. �1. (Gralmte. en frases 

negativas). Pizca. "Ogi miko bat, une miette de pain" H. "Mikorik eztu (BN-lab), no tiene nada, ni pizca" A. "Ez 

da haize mikorik (BN-arb)" Gte Erd 143. v. miki. � Tr. Documentado únicamente en textos septentrionales; hay 

un ejemplo de Euskal Esnalea de dudosa interpretación. En DFrec hay 3 ejs. � Niri ez, ez eta erlisione mikorik 

eta ardit baten zentzurik duen nehori. HU Zez 108. Holako zenbat, bereziki erlisione-mikorik ez duten hoitan! 

Eskual 16-12-1904 (ap. A). Bere buruaren urkatzeko aiher mikorik ez zuen izan. Barb Sup 100. Hetan eztut 

alafede / sineste mikorik. Etcham 139. Orhe mikoa egiten da berehala... ogi bat, aintzinekoa baino ere 

ederragoa. Barb Leg 140. Marrumaño batean artzen ziren, supazterreko puxka-miko guziak azkeneraino jan 

arte. Ib. 26. Goizeko othoitza eta arrosariua zohatzilarik emaiten zituzten elgarrekin, gelditu gabe ere jaten 

beren mikua. GH 1936, 11. Inguru guziak ihintz mikorik gabe idor-agorrak zaudelarik. Zerb IxtS 46. Nehoren 

laguntza mikorik gabe. Lf Murtuts 35. Bazakien [...] borondate miko batekin etzezakela huts-egin. Herr 26-7- 

1956, 3. Arroltzarekin arnoak ez du gostu mikorik. Herr 19-9-1957, 2. Ez dut ideia mikorik! JEtchep 90. Nik ez 

nuen pertsu horien gehiago eskuratzeko esperantza mikorik. Xa Odol 88. v. tbn. JE Ber 67. Othoizlari 1961, 


mende.


347. Ardoy SFran 286. � (Con reduplicación intensiva). � Illuntzean kamañea joaten dienean gaztai miko miko 

bat janaz. (Interpr?). EEs 1913, 344. Biko, biko, biko berriz, horra sei, / miko, miko, pixka, pixka baten gei. Ox 

111. Bertze orhe miko miko bat puskaz ttikiagoa emaiten du suan. Barb Leg 140. �2. (Adj.). Pequeño, 

insignificante. � Bederatzi urtheko haur miko txar batek. Eskual 14-8-1908, 2. Katalin ohartu gabe, tarratan 

doa / urradura mikoa! Ox 183. Mixelen gorputz miko gaixoa / [...] biziki urrun atxeman dute / ibai-birako 

batean. Etcham 124. Arras mikoa zauku gure aphezpikuari Vicomte Fortin Sanz-ek eginikako lehen emaitza 

hura. GH 1932, 412. �3. Tierno, dulce (?). � Xoria haurrari so dago eta haurra xoriari so. Zer gauza mikoa. 

JEtchep 25. 

2 miko. �1. "(R-uzt), fiebre puerperal" A. �2. "(R-uzt), carbunclo" A. �3. "(V-ple), excusas" A. 

3 miko. �1. "Pisaverde (V-ger)" A Apend. �2. (V-gip ap. Elexp Berg). "Melindroso en el comer. Txikittan 

mikua intzan i galanta" Elexp Berg. v. 1 mika (3). 

miko. v. KOKO MIKO, XOKO-MIKO. 

mikolas. v. nikolas. 

mikolas. v. nikolas. 

mikometro. "Perdoi [= tolerancia] gutxiko gauzentzat, kalibria baño mikometrua (micrómetro) neurtzaille obia 

dok; neurrixa ziurrao artu lekialako" SM EiTec2 138. 

mikoño. "Mikoño bat, un poquitín (BN-ciz)" A Apend. 

mikota. � Pequeño, insignificante. � Hain xuxen, bertze haur mikota hura menean gerthatu. Eskual 3-1-1908 

(ap. DRA). Arrunt eskasak diren herri mikota batzu omen lezazkete bakarrik auzoek irets. Herr 26-5-1966, 4. 

mikote. v. zozo-mikote. 

mikots. v. mingots. 

mikotu. � Achicarse, empequeñecerse. � Urtzen baizik ez ziren ari eta mikotzen [frantses soldado batzuen 

gorphutzak], egun guziez gehiago. Barb Piar II 167. 

mikotu. v. mikatu. 

mikotx. v. mingots. 

mikra. � Micra. � Kizkiñak neurtzeko neurria, "mikra" deritza: milimetro baten aneigarrena da. Zait RIEV 

1933, 62. 

mikro. � Micrófono. � Oihuz dio Larzabal jaun bikariak mikrotik. Herr 15-9-1955, 1. Mikroa aldiz merke 

ginuen, eta beharriak tutaturik atxiki gaituzte. Herr 4-9-1958, 3. Guk, kantu eta elhe pollitak entzun nai, eta 

mikroak tirrit eta tarrat egiten guri... Gazte (junio) 1960, 8. 

mikrobio, mikroba (T-L). � Microbio. � Aleman batek eta frantses batek, kasik batean, atzeman zuten 

difteriaren mikrobioa. JE Med 58. Tuberkulosaren mikrobioa. Ib. 118. Zikinkeriak mamorro oso txiki batzuek 

izaten dituzte, mikrokioak [sic] deitzen dietenak. NekIr 92. Beroak mikrobioeri ugaritzen ta azitzen laguntzen 

bai-dien. Ib. 93. Errekitu hek guziak lurreko mikrobek desegiten dituzte. Herr 8-9-1955, 4. Eman opioa bildurrik 

gabe indio txepel oiei, ogi pozoitua Australiakoei, mikrobio txarrez jositako maindireak Afrikako beltzei. Vill 

Jaink 85s. Formiku azidua erabiltzen dute [...], mikrobio edo gaitz-xomorro oiek galarazten ditualako. Oñatibia 

Baserria 38. Mikroba batek du aldiz emaiten ilhortze kotsuduna, "brucellose" deitzen dena. Gatxitegi 

Laborantza 169 (v. tbn. 139). 

mikrofonista. � Microfonista (en música). � Schomberg mikrofonista. A priori-ko jokabideak ditu maizenik. 

MIH 156. 


mende.


mikrogramo, mikrograma. � Microgramo. � Hain dira poxi ttipiak, nun vitaminen izaria ez baita grama 

bainan mikrograma, erran nahi baita, grama baten miliungarren partea. Gatxitegi Laborantza 142. 

mikro-hiztegi. � Micro-diccionario. � Hiztegi orokorrak, ordea, mikro-hiztegi-lanen premian daude. MEIG 

VIII 103. 

mikrokosmos, mikroskosmo. � Microcosmos. � Korputz humanua da mundu txikar bat edo mikroskosmua. 

Mg PAb 84. Guretako bakoitza mundu oso bat da: mikrokosmos. Vill Jaink 57. 

mikrolito. � Microlito. � Kapsa-tarren langairik berezienak suarrizko arkaxkar edo mikrolitoak ziran. JMB 

ELG 29s. 

mikroskopio, mikroskopa, mikrozkopa. � Microscopio. � Begiratu zien biai mikroskopioarekin eta etzuan aen 

artean diferenziarik batere arkitu. ErleG 51s. Delako zelula eta hari-piruak ez ditazke ikus mikroskopa azkar 

batzuekin baizik. JE Med 37 (v. tbn. 31). Badira mikrobio batzu hain ttipiak, non mikroskoparekin ere ez 

baititazke ikus. Ib. 114. Izakirik ttikienak, sogailuxkoz, mikroskopioaren bidez, aztertzen ta ikertzen ditugun 

kazkartxoenak ere [...]. Zait Plat 37. Mikrozkopa edo larga-bista. Gatxitegi Laborantza 22. 

- MIKROSKOPIOPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Lugar bajo el microscopio. � Txikikuskin edo 

mikroskopiopean epitelium antzeko mintz bat zela ohartu dira. Mde Pr 333. 

mikrosoinu. � Micrófono. � Doiñua aldatzen da ta Igon mikrosoiñura dator presaka. NEtx LBB 198 (v. tbn. 

199). Zutikako mikrosoiñu aurrean izketan. Ib. 194. 

1 miku. � Urraca (?). v. 1 mika. � Ni enok zozo, ez birigarro, / eztakit, ba, abesten oik baxen arro. / Eztirudit, 

ba, kuku ez miku. Enb 191. 

2 miku. �1. "Míku, míkua, el pico de las aves" Iz ArOñ. v. moko. �2. "Míkua, el puño curvo del bastón" Iz 

ArOñ. 

mikuin (-iñ BN-mix ap. A). � Codicioso. � Baiña nere anima doakabea ez zan aien mikuin, obeak ugari 

bainitun. Or Aitork 46. 

mikuinkeria. � Codicia. � Biotza dute mikuinkerian azita, biraogarri dira. Ol 2 Petr 2, 14. Gizon yator, 

Yainkoaren beldur, egizale ta mikuinkeriaren etsai diranak aukeratu itzazu. Ol Ex 18, 21 (Dv jaramankeria, Ur 

zekentasuna, Ker esku-azpikeria). 

mikuintzar. � Aumen. de mikuin. � Txikienetik aundieneraño mikuintzar dira guziak. Ol Ier 8, 10 (Ker 

norberaren ona billatzen diardue). 

mikuka. "Mikuka, a picotazos" Iz ArOñ (s.v. míku). v. mokoka. 

mikunkeria. "(L, BN), lloriqueo" A. 

mil. � (Como eco de hil 'morir'). � --Au baneki, ni iltzeko ere pozik. --Ze il ta mil? A Ardi 91. 

1 mila (gral.; Lcc, VocBN, Gèze, Dv, H; -ll- Volt 96, SP, Mic 8r, Urt I 126, Ht VocGr, Lar, Añ, H), mile (ANerro, 

B, -ll- V, G-azp-nav, AN-larr-ulz-olza; -ll- Zam Voc), milia. Ref.: Bon-Ond 154; A; Lrq; Iz Ulz (mílle), 

ArOñ (mílla); Echaide Nav 370; Etxba Eib y Elexp Berg (milla); EAEL 182. � Tr. De uso general en todas las 

épocas y dialectos. Hay mille en los vizcaínos Enbeita (79), Kirikiño, Akesolo y Bilbao (IpuiB 165), y en un ej. 

de N. Etxaniz (seguramente por razones de rima), en todos, salvo en Akesolo, junto a milla. Hay milia en 

Voltoire y millia en Chourio (III 5, 4) y UskLiB. En DFrec hay 349 ejs. de mila y 145, meridionales, de milla. 

�1. Mil. (Se incluyen tbn. los ejs. de mila precedido de numeral). "Por mil dicen mila" (Tabla de numerales del 

s. XVI). FLV 2008, 298. "Por 1700 mila eta zazpieun o amazaspieun" Ib. 298. "Mílle izer, mil estrellas" Iz Ulz. 

"Infanteriako milla soldadurekin (G-goi, BN-arb)" Gte Erd 221. v. anei. � Mila gizon gaixtorik da emazte 

batendako. E 123. Mila urte igarota / ura bere bidean (1566). TAV 3.1.1. Prometatzen draukunean ezen gure 

eta gure generazionearen Iainko izanen dela, bai milla generazionetarano. Lç Ins B 1r. Mila lekutan zulatua. 


mende. 

407


Lazarraga (B) 1154vb. Batek milla balio eta millak bat ere ez. RIs 13. Nola egin liteke hamar milia eskutu 

kobratzeko? Volt 195s. Hamar milla gelditzen ziren bakharrik. Lg I 211. An arkitzen ziran iru mill gizon ta 

andre bezala. Mb IArg I 360. Bost millak joan ondoan. Ib. 252. Dabidek amar milla ill ditu. Gco II 69. 

Munduaren asieratik lenengo bi milla eta bost eun urtean etzan izan letraz ezarritako lege eta aginterik. AA II 

40. Mila-milium dohatsuk. Dh 184. Egia horren süstengütan, millia bizi balinbanütü, oro eman nitzakezü. 

UskLiB 105. Bearko dirala berreun ta iru milla, larogei ta lau erreal. Izt C 84. Igoko zebala amabi milla 

dukatera. Ib. 118 (57 berrogei milla dukatetaraño). Hiru mila dizipulu bildu baitzizaizkon gutienerat. Hb Egia 

67. Sei millaren lekuan berreun milla eskatu baziñuz ere ez giñan ikaratuko eta tori sei millak. Urruz Urz 17. 

Erosi zinituztenaz geroz bi urtherik barnean orduan inprimarazi nituen bi milak. Jnn SBi V. Zazpi mille arabar. 

Enb 32. Zer dozak niretzat zortzi mille, naiz amar mille ogerleko. Kk Ab II 125. Mila duroan saldu nai du. ABar 

Goi 32. Mila dukat neban isil poltsea. Balad 45. Esaten da 13 milla pezetan saldu dala. Munita 65. Gaurko 

prezioan amar mille peseta dire. Akes Ipiñ 24. Ongi ordaindua da / bederatzi millan. Uzt Sas 236. Zazpi mila 

duro zor dizkidazu. MIH 387. Mila durotan. MEIG IV 58. 

� (Formando parte de un adnom.). � Gehién balio zuena zen sei milla drakmatako. Lç Decl a) 6v. Bi milla 

urteko bizitza. Cb Eg II 90. Milla berreun berrogei ta sei oñeko bidea. Izt C 88. Lau mila urthetako populu 

berbera. Hb Esk 25. Mila liberako billeta. Hb Egia 20. Ni balin banintz premu zenbeit etxetako / edo etxeko 

seme mila luisetako. ChantP 222. Sei milla errealeko papera. Urruz Urz 18. Bakotxak bortz ehun edo mila 

liberako batez. HU Zez 45. Lau milla duroko dotia. Moc Damu 22. Hanitz mila liberakoren tratua. JE Bur 173. 

Milla dukatekoa. Ag G 37. Mila dollarreko txartel hura. A Ardi 29. Milla laurlekokua. Kk Ab I 110. Orduko 

tratuetan zerbeit zen gero zazpi mila liberakoa. Ox 200. Lau milla duroko burruntziak. Alz Burr 41. Amar milla 

pesetako zakela. Ldi IL 106. Iru milla urtetako krakak estalia. JAIraz Bizia 18. Ogeita iru milla duroko "libra 

txokolatea". Munita 70. Sartu milla pezetakoa sakelean. NEtx LBB 73. Bi mila hitzeko hiztegi berria. Ugalde in 

MEIG IX 53. v. tbn. EusJok 157. Mde Pr 292. Erkiag BatB 3. Arti Tobera 262. 

� (Postpuesto al sustantivo). � Atsekabe milla zaizkitzu yautsiren. Gy 319. Ointxo politak, gerriya mia, / 

graziya milla petxuan. Bil 37. Estraperloko kajoitik bota / peseta pare bat mille. NEtx LBB 369. 

� Anaié, badakusak zenbat milla diraden iudu sinhetsi dutenak. Lç Act 21, 20 (He, TB, Dv zenbat mila; Ol 

zeinbeste milla). Anbat milla pena baituzu / enegatikan hautatu. Gç 105. Gerla batez ikusten düzü / zunbat milla 

hiltzen den. Xarlem 810. Doi doia arkituko dira ainbeste millaren artean eun salbatuko diranak. AA III 284. 

Inguruban dagoz ainbat milla millinoe aingeru. Astar II 206. Ez al dakizu oinbeste milla dirala kaliak? Or QA 

84. Zenbait mila [mintzatzaile] Ring-eko eskualdean. Mde Pr 239. Zonbat mila ditutzu salbatu? Ardoy SFran 

355. 

� (Ref. al año). � Milla sei ehun eta berrogoi eta bigarrenean. ES 99. Mila zazpi ehun eta hogoi eta hamabian. 

CatLav A 4v (V 5). Mila zazpi ehun lauetan hogoi eta hemezortzian. JesBih 390. Milla zazpieun ogei ta 

zortzigarreneraño egon zana. Izt C 501. Mila sei ehun eta berroita hamekan. Hb Esk 119. Mila zortzi ehun 

hemeretzian. ChantP 262. Milla zortzi eunekin / laroi ta amairuban. Ud 125. Urtharrilaren laua zelarik, eta mila 

bortz ehun eta hogoi eta zortzia. Jnn SBi 83. Mila bostehün eta hirur hogei eta bederatzian. Ip Hil 201. Milla eta 

zortzireun eta larogei ta amabigarrenian. Alz STFer 126. Milla ta bederatziregun da / berrogei ta amairuan. 

Uzt Sas 161. Mila bederatzirehun inguruan gauzak franko aldatzen dira. MEIG IV 67. Hori mila zortzirehun 

inguruko kontua da. Ib. 68. 

�2. (Con valor enfático). "(De buena) voluntad, milla amorez" Lar y Añ. "Txiki, mill-apur egin, dejar en mil 

pedazos, hacer añicos. Txiki, mill-apur eginda utzi du nexkak plater-pilla" Gketx Loiola. "Milla alde egon ez, 

alde handirik egon ez. Presidente bata izan, bestia izan, eztago milla alde" Elexp Berg (s.v. alde). � Amoretan 

plazer baten mila dira dolore. E 87. Mila bider. Lazarraga 1138r. Hil zuten pobre bat eta milia gaiski egin zuten 

oihan baten aldean. Volt 148. Milla bozkariorekin / amak errezibitu. EZ Noel 79. Milla bekhatu, malizia eta 

enganamendu. Ax 164 (V 111). Zeren lurrak, ehun milla millaren ere, eduki ahal dezakeien artho bihi kontu 

baino, urthe gehiago egonen baitira. Ib. 604 (V 388). San Luisek, Santa Monikak eta bertze ehun millak zure 

deia dute. SP Phil 69. Mila artifizio, mila inbenzione, mila finezia gure inganatzeko. Tt Onsa 168. Milla pena tut 

sofritzen. Gç 217. Halakoak egiten tu eta obretan atheratzen millia gauza. "Multa". Ch III 5, 4 (SP hainitz 

gauza, Mst hanitx, Ol asko). Benturosoa milla bider ni. Acto 5. Sal ispillu urreztatuz ta beste mill edergarriz 

apaindua. Mb IArg I 376. Mill neke ta tormenturekin. Ib. 360. Bein, birretan, iru bider eta milla bider. Zuzaeta 

49. Bihotza mila xagrinez bethea. Brtc 119. Infernuko etsaiak egiten dute alegina milla aldetara berenganatzeko 

anima. Mg CC 212. Milla pena ta naigabe. Ib. 147. Erakutsi zeñion besteari bekatua, onek beste biri, biak lauri, 

lauak ogeiri ta ogeiak millari. AA III 562. Jose, Jakoren semiak, Mardokeok, Jonatasek ta millak alan. fB Ic II 

278. Nai batek bakarrik enzun daijala, nai millak enzun daijela. Astar II 214. Ezartzen du arima mila gaitzen 

irrixkutan. Jaur 133. Mila plazerreki, / ilhiak deitziegü emanen hümeki. Etch 350 (v. tbn. mila plazereki en 

AstLas 46). Ofizio bat ongi / bear da ikasi, / ez milla ofizio / eta millak gaizki. It Fab 108. Ez, Jauna, ez, 

lehenago hil mil aldiz. Dv LEd 78. Horra, horra! diote mila botzek. Laph 220. Saiatu ondorean bada santuak 

milla arte ta modu. Aran SIgn 71. Holako mila gur eta solas eder, hitz legun, irri zuri eta pereku... HU Zez 99. 

Balenbadaki milla puska egin bear dutela arren korputza (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 272. Milla bidar 

astunagoa. Ag Kr 76. Milla urtean segitu duten / fueroak kendu dituzte. Tx B I 51. Kondatuko dautzuet / mila 


mende. 

408


plazerrekin. Etcham 168. Milla biarreztan eta zorigaisto ekarri be badakijez egitten. Otx 111. Milla gauzaz 

mintzatuz. Or QA 140. Ez. Milla bider ez! MAtx Gazt 46. Zeru sapaian milla / txulo sortu dira. NEtx LBB 281. 

Milla agonixa barik ori ezingo neukianetik bete. Etxba Ibilt 487. Egunsentiak izaten ditu / milla alako alderdi. 

Uzt Sas 322. Ematen dizkidazu / milla estuasun. Uzt LEG I 235. Bejondaiola milla bider. Berron Kijote 176. 

Aipatuko ez ditudan beste mila arrazoi eta aitzakia. MIH 279. Behin, birritan eta mila bider esan eta egiaztatu 

dutenaren kontra jokatzea. MEIG IV 99. 

� [Eskoletxe] bat aski zen tokian, biga ezarri; ttipi bat mila zitakelarik atherbe gaitza eginarazi, erdia hutsik 

egonen bazen ere. JE Bur 47. 

� (mila eta mila). � Zure ahalaz pitzkitzu milla eta milla desir zure bihotzetik. SP Phil 139. Milla eta milla 

herio / lehen ditut sofrituko. Gç 104. Era berean, bada, ta mill ta mill aldiz izugarriagoan agertuko zaio 

Jangoikoa. Mb IArg I 145. Itxasoetan erdi itoak / egon diraden jendeak, / salbatu ditu milla ta milla / Gurutze 

Santu gureak. Echag 217. Gaitza egingo du berriz, / naiz bere itza eman dezala / milla eta milla aldiz. It Fab 

141. Milla eta milla gauza eta gorainzi esateko agindu zion. Arr GB 125. Izan zituan bidean milla eta milla 

estrapuzu. Apaol 56. Mila eta mila yende handi. Elsb Fram 117. Milla eta milla bidar izan zan egiaztua eta 

ziurtaua. Itz Azald 71. Milla ta milla txalo. Etxeg in Muj PAm 17. Milla ta milla daukozuz andrak bata baño 

bestia obiaguak. Otx 22. Milla ta milla toki geiago. Txill Let 115. Beste mila eta milaren ondoan. MEIG I 178. 

v. tbn. Milla: Aran SIgn 15. Ag Kr 86. Or Aitork 342. � (mila eta milaka). "Milla ta millaka bei dauzka (G-azpgoi, 

AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 221. � Ori egiztatzearren milla ta millaka aldiz nere bizia emango nuke. 

ArgiDL 44. Gutariko bakoitzak mila eta milaka zio badauzka gaiztagin bihurtzeko. Mde Pr 156. 

� (Con términos normalmente incontables). � Zuzenian eztute / mila prudentzia. Bordel 154. Izandu diyotegu / 

milla errespeto. Bil 34. Loteriakin ez da / milla segurantzi. Uzt Sas 275. Emen basuak ditu / milla edertasun. Ib. 

154. 

�3. (Uso sust.). "Millar, mil, milla, milla bat" Lar y Añ. � Milla askotatik bat apenas salbauko dala. JJMg 

BasEsc 83. Amar eun justuak / izate'itu millak. Tx B II 225. Amalau milla zionate. Milla asko dirala bai, 

oinbeste ez badira ere. Or QA 84. � S. Inaziok, Santa Teresak [...] beste milla ta milla askogaz batera egiaztuko 

dabe nik diñodan gauza au. Añ EL 2 3. 

- JESUS MILA BIDER. v. Jesus. 

- MILA ARRAIETAN, ARRAIOETAN. (Interj.). � Milla arraiuetan, / oraingo aldiyan / goitik biar iaugu / 

Europa guztiyan. Auspoa 129, 76. Eztakit zetarako bidaltzen zaitugun ikastolara, milla arraietan! Altuna 57. 

Auxe da otza, milla arraietan! Ib. 89. 

- MILA ARRAIO(A), MILA ARRAIA. (Interj.). � Milla arraioa! Ez ikaratu! AB AmaE 371. Milla arraia! -- 

Orixe da gizonaren suertia! Urruz Urz 88. Nor milla arraio ixan ete da niri emendik diru biribil polit ederrak 

ostu daustazana? Kk Ab I 101. Eskuan bandera ta / biotzian sua / guazen, guazen, mutillak, / milla arraiua. 

Auspoa 129, 62. Milla arraio! aopetu zuan Mateok. NEtx Antz 147. � --Milla arriyien arraiyiena! --Zer dezu, 

Anton, asarre? Urruz Auspoa 113, 123. 

- MILA BANA (AN-egüés-ilzarb, mille AN-olza ap. Bon-Ond 164). Distributivo de mila. � Milla bana dukat 

beste guztientzat. Echta Jos 273. Matias eta Urtxupi / Beruetakoak, / mille bana errial / jokatutakoak. EusJok 74. 

� Urtean bost milla bana lauerleko irabazten dabezala. Eguzk GizAuz 147. 

- MILA BIDER MILA, MILA ALDIZ MILA. Mil veces mil, un millón. � Aldi onetan il ziran Jerusalenen 

milla bider milla ta eun milla persona. Ub 111s. Su ta gar, otos-otuan, / milla aldiz milla, / jakezanean gure 

mutillak / sartu erdira. AB AmaE 45. Bein baño geiagotan egondu ziran an lurrean guzien aurrean milloi bat 

pezeta biño geiago, milla bider milla pezeta biño geiago. Goñi 64. 

- MILA DEABRU(A), MILA DEMONIO. v. deabru, demonio. 

- MILA-ERDI. "Mil-erdi, demi-mille" Dv. 

- MILA ESKER. v. esker. 

- MILA KOLONIUA, MILA KOLONIARUE. "Son muy corrientes en Guipúzcoa las locuciones milla 

demoniua! milla demonariue! y otras similares que podrían señalarse en diversos puntos de Euskalerria, las 

cuales se atenúan, con frecuencia, en milla koloniua! y milla koloniarue!" Urq RIEV 1920, 111. 

- MILA MARABILLETARA. v. marabilla. 

- MILA MILETAN. a) Mil veces, muchas veces. � Milla-milletan utzi izan baititut atsegin eternalak. He Phil 

63. b) (Con comparativo). Mil veces (más). � Jangoikoari guk, aldiritarrak bere errege andi orri baño mill 

milletan geiago zor diogu. Mb IArg I 382. Izen orrek baño mill milletan ta ezin konta al diña milloietan ere 

geiago balio badu. Ib. 336. 

- MILA SORGIN(A). a) (Interj.). � Mila sorgina! / Errege baldin banitz zer erregina! Elzb Po 191. Zer mila 

sorgin; ez irabaziko? Nork daki hori? HU Aurp 60. Balinba ohartuko ahal zen, zer mila sorgin! Barb Sup 103. 

Zer mila sorgin! JE Ber 41. � Bi mila sorgin! Ox 22. b) (Adj.). � Gizon zoro milasorgin horiek zer ari othe 

zauzkigu? GAlm 1932, 58 (ap. DRA). 

- MILATAN ETA MILATAN. a) Mil y mil veces, muchas veces. � Lauda bedi millatan eta millatan. SP Imit 

III 49, 7 (Ch ehun milla presunez). Plazer hain arin eta desplazergarri hekin gatik millatan eta millatan neurri 

eta mugagabeko plazer hek utzitut. SP Phil 60 (He 63 milla-milletan). b) (Con comparativo). � Ezen badakit 


mende. 

409


neure soberaniak gatik gehiago millatan eta millatan ere merezi dudala. Harb 247. Milletan ta milletan ta ezin 

esan al diña milletan gaistoagoa. Mb IArg I 143. Geiena ikasi zutenak baño milletan ta milletan geiago balio 

duen jakinza. Ib. 308. � Aingeru guziak egin dezakeena ta milletan ta bukanzik bageko milletan geiago ta 

geiago ere. Mb IArg I 153. 

- MILATAN MILA. Millón. "Millón, cuento, mil veces mil, milloia, millatan milla" Lar. � Eta zen haién 

kontua hamar millatan hamar milla eta millatan milla. Lç Apoc 5, 11 (He millaka eta millionka, TB miliunka, Ip 

mila miliuka, Ol amarreun milloika ta amarreun millaka). Zigor berarekin aitz bat golpatzen bazuen, erakarzen 

zion milletan mill egartik bear zuten ura ta geiago. Mb IArg I 353. Baziran israeldarrak milletan mill ta agitz 

geiago. Ib. 269. Millatan milla edo milloi bat eta bosteun milla lagun barrunen baziran. Lard 541. 

- MILA(TA)TIK, MILETARIK. (Seguido de numeral). De mil. � Millatatik bat ta ez geiago kondenatu bear 

baliz ere. Cb Eg II 134. Ez naiz arritzen ni / onak ez irtetea / millatatikan bi. It Fab 173. Miletarikan batek / 

etzuen sinisten. Bordel 117. Orain dakit millatik bat ez dala illten, / medikuak esana danean egiten. AB AmaE 

250. Ainbeste aziyo egingo lukenak / millatatik bat ez dia. EusJok II 158. 

- MILETAN (-ll- B ap. A), MILATAN (-ll- c. sg. A; -ll- SP). � Tr. Documentado en textos septentrionales, altonavarros 

y en algunos guipuzcoanos. Hay también un ej. de Erkiaga (Arran 152 milletan). En los textos 

septentrionales y alto-navarros mil(l)etan es la forma más frecuente; emplean mil(l)atan Leiçarraga, Materre, 

Haramburu (405), Axular, Pouvreau y el autor de una poesía premiada en Pamplona en 1609, además de todos 

los suletinos. a) Mil veces, muchas veces. v. ASKOTAN. � Bati anbat ematen dio / millari nola millatan 

(Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 116. Ungi ethorri, ungi ethorri, dioskete milletan. EZ Man I 87. Baiña ai, ai, ai 

eta millatan ai. Ax 172 (V 116). Zinetan eta millatan errazu itxekiko derauezula zure erresoluzionei. SP Phil 

536 (He 544 milletan). Deabruak behin, mundiak eta haragiak gero milatan, arima gaixoari eztu emaiten 

bakerik. Tt Onsa 168. Miñak milletan doblaturik, / milletan naute transitzen. Gç 203. Milatan lehen hil, eziz 

gogo theiürik ükhen. Bp II 99. Ez da Sirian zazpitan ta nai badut milletan ere garbitzeko Jordango ura bezain ur 

egoki bat? Mb IArg I 319. Miletan barkhatu darozkit hanbat bekhatu handi. Brtc 197. Miletan dohatsu ni. Dh 

182s. Damu dut, miletan erranen darotzut, Jauna. Dv LEd 106 (Cb Eg II 55 milla bider). Gogotik emanen zuen 

bizia miletan. Jnn SBi 162. Aski handi beiziratekian haren milatan hilerazteko. Ip Hil 170. Milla bider asitako 

eskutitza ta beste millatan puskatutakoa. JAIraz Bizia 88. Millatan il nindekean. Txill Let 134 (44 milletan). 

Arrazoin du, miletan arrazoin. Ardoy SFran 19. Taberna baten aurrean / nintzalarik amesti, / bulkoak 

arrapatan / miletan zaizkit jauzi. Lasa Poem 85. Mila aldiz goratua izan denez gero lehen zeruraino eta beste 

milatan beheratua gero infernuraino. MEIG VII 52. v. tbn. Miletan: Bordel 74. Hb Egia 112. Lap 51 (V 28). 

Arb Igand 144. Milletan: Arg DevB 142. Lg I 195. Mih 9. � "Cuento de cuentos, amarmillatan eun milla" Lar. 

b) (Con comparativo). Mil veces (más). v. ASKOZ. � Gure zorraren pagatzeko asko, eta are millatan gehiago 

ere badela. Mat 217s. Nerorrek dakidan eta erran ahal dezakedan baiño milletan dohakabeagoa eta 

mezprezagarriagoa. Ch III 3, 6. Platon filosofoak dio holako haurrak milatan axeriak ta otsoak beno nekezago 

diradiala mantsotzen. Egiat 262. Zu miletan ederrago. Elzb Po 186. Frantsesaren ikas-arazteaz baino miletan 

orroitago dire bretonaren eta erlisionearen [...] gal-arazteaz. HU Zez 123s. Miletan hobe ixilik egoitea. Arb 

Igand 132. Hiltzea ere hobe zuen miletan. Barb Sup 4. Oartuago bear ginuke miletan erraneri itzeri baiño. FIr 

160. Giputz, bizkaitar eta nafarrak baino milatan hegoialdetarrago. Mde Pr 55. Eremu bat miletan zabalagoa. 

Ardoy SFran 27. v. tbn. Miletan: CatLan 164. Dh 190. Bordel 41. Laph 17. Jnn SBi 50. JE Bur 195. Ox 65. 

Milletan: Lg I 348. Mih 78. � Thenplü bat eginen derat / Arabiaren erdian, / Metsekua beno millatan / 

trionfanzia handian. "Mille fois plus triomphant". Xarlem 1150. � (Con ere). � Berriz bekhatutara bihurzekotz 

hobeago baita millatan ere errezibitu gabe egoitea. Harb 156s. Juan den urtean miletan ere / obekiago 

bainintzan. Xa EzinB 113. 

� Etim. De lat. milia. 

2 mila (Lcc (-llea)). � Milla. � Mila askotan ibai-ohe lohitsuaren bi aldeetarik, bada ur-lili larrizko eremu 

zurbil bat. Mde Pr 117. Legorretik iruzpalau milla urrunerantz joan ezkero. Erkiag Arran 117. 

milabarrika (V-ger-m, G-bet). Ref.: A; Altuna Euzk 1931, 649; AEF 1960, 21. � "Golondrina de mar; en el 

dorso, cerca de la cola, tienen plumilla blanca. Millabarrikak txalupatzean dabizanean, ekatxa da ganean (Vger)" 

A. 

milabirgin. "Millabirgin, berbiquí" Asp Leiz. 

milada (H (s.v. mila) que cita a Astar). � Millar. v. milakada. � Ainbat millada gizon beukazan bere. Astar II 

V. 

miladi. � Millar. � Zer izango da, bada, ez bat bakarrik, ezpada ainbeste milladi kondenatzen dirala? Cb Eg II 

133 (Dv LEd 237 hainbertze miliun). 


mende. 

410


milafrix. � En mil pedazos. � Bainan zertako milafrix hausten zaiku Frantses deputatuen ganbara? SoEg Herr 

31-10-1957, 1. Mundu bat milafrix lehertzen ari da. Id. ib. 4-9-1958, 1. 

milagarren (Dv; -ll- SP, Lar, Añ). �1. Milésimo (ordinal). � Millagarren gizaldiraño. Ol Deut 5, 10 (Ker 

millagarren; BiblE mila belaunaldiz). Bere milagarren euskal eskutitzera heldu denean. MEIG III 114. En 

DFrec hay 5 ejs. � Bi millagarren urtian. BEnb NereA 151. �2. Milésimo (partitivo). � Gramma da kiloaren 

milagarrena. GAlm 1951, 38. 

milagrana. � Granado. v. mingrana. � Bide bazterrak betheak dira erramuz, milagranaz, ziasminez [sic, por 

kasminez] eta bertze zuhamu bethi ferde eta lilitan daudezinez. Dv Telem 111s. 

milagrari. � Milagroso. � Eliseo zeritzan profet andi milagrari sendatzalle bat. Mb IArg I 319. Orra zein 

eskerduna, orra zein milagraria idorrean bizi ziranekin. Mb IArg II 271. Uki zezala bere medall milagrariarekin 

aur bera. Ib. 310. 

milagro (-ll- V-gip; Lar, Añ, Lecl), milagru (-ll- V-gip), millargo. Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (millagru). � 

Milagro. "Millagro baten bittartez salbau eban Israelgo jendia" Etxba Eib. "Sueldo onekin millagruik ezin eiñ" 

Elexp Berg. v. mirari, mirakulu. � Tr. Documentado en textos meriodionales a partir de Beriayn. El único ej. 

seguro de milagru es de Villasante, que tbn. emplea milagro. La mayoría de los ejs., sobre todo del s. XX, son de 

autores populares. Escriben millagro, fray Bartolomé, J.J. Moguel (junto a milagro), Kirikiño y Arrese Beitia 

(tbn. milagro), y millargo, Ortuzar. En DFrec hay 2 ejs. de milagro. � Munduan zebillenean anbat milagro egin 

zuena. Ber Trat 8r. Imajinek eztute egiten milagrorik. Ber Doc 134v. An egin dituen gauz andi ta milagr anitzen 

berria. Mb IArg II 319. Bere estanpekin milagro andiak egiten dituena. Ib. 313. Ekuskari, mirari edo milagro 

andi ikaragarriak. Ub 24. Bérze sektagoietán eztá ikúsi milagrobát oráño sékulan. LE Urt ms. 24v (v. tbn. Doc 

138). Biar dala milagro andi bat. Mg CO 114. Milagro guztiz andiak egiten zituelako. Gco II 56. Egiten zituala 

eziñ konta al milagro. AA III 396. Bedeinkatu eban ango ezkontzia milagro bat eginagaz. fB Ic III 339. San 

Pelaiok milagrua / aguro egin du. Arrantz 34. Milagro bat egin du / gure Jaungoikuak. Ud 17. Agian etzela 

milagro arren bearrik esan naiko zuen. Goñi 48. Atxuriko millagrua. Kk Ab I 119. Jainkoaren milagroa da 

danak liberalen atzaparretan ez erori izatea. Or SCruz 63. Milagro aundiya izango dala / baditugu notiziyak. Tx 

B II 91. Ori milagro aundia da. And AUzta 88. Orduan dugu milagrua edo providentziaren agertzea. Vill Jaink 

175. Oraintxen ere milagro ederra / gure tartian izan da. Uzt Auspoa 67, 113. v. tbn. Acto 395. Zuzaeta 74. Añ 

CatAN 23. JJMg BasEsc 231 (76 millagro). Astar II 18. JanEd I 36. Bil 164. Xe 189. PE 120. AzpPr 108. Ill 

Testim 28. Salav 61. Etxba Ibilt 472. Millagro: AB AmaE 177. 

- EZ DA (ZEN) MILAGRO. No es de extrañar, no es raro. "Ezta millagru lan barik dagona desesperauta 

egotia" Elexp Berg. � Ezta milagro ilundu bada / zeru guztien argiia. Urqz 84. Gañera zeukan guztiz / andia 

gosea, / ez zan milagro triste / gaisoa joatea. It Fab 116s. Alan etzan millagro ori gertatzea. AB AmaE 276. Ez 

jan eta ez lan, / ez da milagro gerrak irautea alan. Ib. 254. Guk ez da kintzia / milagro galtzia. AzpPr 113. Etzan 

milagro orri zerbait ematia. Ib. 118. Luzitu naia ezta milagro / dagoalarik aiñ gazte. Urruz Zer 76. Baie, 

gixonak ezta millargo; andra batzuk sartungo leitxikez baitxe, baitxe... atapostako zulotik be. Ort Oroig 47. Ez 

da milagro, miñez negonik / etzenduen ikasi-ta. Tx B II 137. � Ez det milagro edukitzia / malkoz beteta muxuak. 

Tx B II 132. � (Con egon). � Ez dago milagrorik / ni laster galtzea; / aisa merezi nuen / bertan urkatzea. Balad 

221. 

- MILAGRO-ANTZ. Falso milagro. � Jainkoaren mirari egiazkoak gezurtatu naiez [...] mirari-irudiak edo 

milagro-antzak egiten zituztenak. Lard 68. 

- MILAGROZ (Lar, Añ; millagruz V-gip ap. Elexp Berg). Por milagro, milagrosamente. � Milagroz ezpazen 

ezin iraunen zutela. Mb IArg II 278. Milagroz bezala zur andi batek gelditu, ta libratu zan. Cb Just 34. Milagroz 

baizen ezin sendatuko zala. Ib. 74. Jainkoak milagroz gorde zituan, erre gabe. Ub 53. Mirariz edo milagroz 

agertu zan mundura. Zuzaeta 60. Milagroz etzituben / danak sartu urpian. Arrantz 90. Milagroz sendatu ziran. 

Goñi 93. Nola Masabiellko arkaitzean milagroz iturri bat sortu den. Ib. 49. Erri auek, milagroz eta Jainkoak ala 

nairik, gaur arte iraun izan dute. Vill Jaink 20. v. tbn. CatLlo 21. Xe 337. Millagroz: fB Ic II 295. 

- MILAGROZKO, MILLARGOZKO. (Adnom.). "Millargozko kontue, cosa extraordinaria (V-ger)" Ort Voc 

141. � Igaro behar zuten itsasoan egin zuen Jangoikoak milagrozko bide bat. Mb IArg I 269. Guziak 

milagrozko barazkaria galanki jan zuten. Cb Eg III 338. Indartsuagánik gozotasúna, zió Sanson indár 

milagrósko anditakogarrék. LE in BOEanm 518. Nola izan zen obra milagrozko hura? CatLuz 12. Espiritu 

Santuaren / milagrozko obra da. Xe 155. Eunka ziran, ziotenez, milagrozko sendatzeak. Goñi 93. Millargozko 

kontuek pasadxatzuz Mikelan etzien. Ort Oroig 19. v. tbn. It Fab 163. 

milagrogile. "Milagrero, milagrogillea" Lar. 


mende. 

411


milagroka. � Haciendo milagros. � Bada milagroka asi baliz bere pasioko denboran. Mb IArg I 252. 

Milagroka gauzak erakusten zituenak bezala. Mb IArg II 269. 

milagroki. � Milagrosamente. v. milagrosoki. � Obratuz Jainkoak naturazgoragoaki eta milagroki. CatLuz 

12. 

milagrosamente, milegrosamente, milagrosmente. � Milagrosamente. � Konzebidue milegrosamente. VJ 6. 

Bera zegoan gelako paretean milagrosmente eskribiturik bere kondenazioko sentenzia. Gco II 64. v. tbn. El 37. 

� Iru Errege Maguak / ain bide luzian, / milagrosamentian / juntatu zirian. Balad 195. 

milagroski. v. milagrosoki. 

milagroso (Lar). �1. Milagroso, (lo) que ocurre por milagro. � Egiten zuala Jaungoikoak obra milagrosoa. Iraz 

18. Bere Eliza Santaren fundazio milagrosoarekin. Gco II 80. �2. Milagroso, que obra milagros. v. mirarigile. 

� Jesusen Konpañiako aingeru milagrosoa. Cb Just 133. Olio milagrosoa eman. Ib. 66. Orra zer dan Ama 

Birjina Aranzazuko [...] edo San Antonio Urkiolako nai beste Santuben bat mirarigile edo milagroso izatia. 

Astar II 50. Eztauka mirarijak egiteko eskubide geijago edo ezta milagrosuago bata bestia baño. Ib. 49. 

Manilatik ekarri nuen balsamo milagrosuakin. Iraola 100. Milagroso batekiñ / nai det konparatu, / peligro 

askotatik / gaitu anparatu. Arrantz 129. � (Forma de fem.). � Anparatu bada, / Santa Milagrosa. PE 105. 

milagrosoki, milagroski. � Milagrosamente. v. miragarriki. � Artu zue gorpuz eta arima razionalea 

milagrosoki. El 37. Izánzela obrátus Jangoikoak sobrenaturál ta milagrosokí. LE Doc 134 (CatAe 26, CatSal 27, 

CatR 27 milagrosoki). Erdizé milagrosokí mellarikgábe. Ib. 138. Yainkoak [...] ain milagroski guardatu zaitu (B, 

s. XVIII). BOEans 690. 

milagru. v. milagro. 

milaka (gral.; SP (-ll-), Dv), mileka (R), milka. Ref.: A (millaka); Iz ArOñ (milla); Echaide Nav 370; Elexp 

Berg (millaka); Gte Erd 221. � A miles. � Tr. Documentado desde Etcheberri de Sara en todos los dialectos, 

salvo en suletino. Mendiburu emplea tanto milka como millaka. Hay milleka en Inza y Akesolo. En DFrec hay 

62 ejs. de milaka y 10 de millaka. � Eskual-Herritik hautatu eta athera tu millaka hanbat presunaia bertutetsu 

eta lege sainduaren kridari. ES 122. Bere amandre gaixoari eziozkan naigabeak egiñ eunka ta millaka? Lar 

SAgust 6. Erriak utzi ta mendira igaten zenean ere an zituen bere ondoren milka oriek. Mb IArg I 251 (II 322 

millaka). Milaka bihur ditzogun eskerrak Jainkoari. MarIl 94 (v. tbn. 124). Probinzia barruko erri askotatik 

batutzen dira plaza agirikoetara gizonak millaka. Izt C 253. Zenbat dira? [...] Hogoi eta millaka oraino. Balad 

262. Hil zituzten haurrak ehunka eta milaka. Jnn SBi 18. Bertzeak, aldiz, ehunka, milaka, gainez gain joan dire. 

HU Zez 88. Ala ikusi zituan Danielek milleka berari lagun egitten eta bere aurrean zebiltzala. Inza Azalp 42. 

Eunka beiak / eta millaka ardiyak. Tx B II 40. Zoritxarrez, euskel-idazleak eztira millaka. Ldi IL 98. Millaka 

milloi armetan gasta. Basarri 64. Ainbat millaka goseak iltzen / beste batzuk gañezturik... Ib. 64. Ehunka dira 

liburu honetan, milaka ez badira, hitz berriak. MIH 346. v. tbn. Monho 124. Dh 182. Hb Esk 219. Dv LEd 130. 

Laph 218. Elsb Fram 118. Lap 37 (V 20). Prop 1896, 243. Etcham 84. JE Ber 66. Iratz 178. Lf in Zait Plat XIII. 

Zerb Azk 33. Lasa Poem 70. Xa Odol 53. Millaka: Ch III 10, 4. fB Ic II 294. Añ NekeA 226. Echag 216. It Fab 

118. Ud 129. Bil 131. Itz Azald 18. Goñi 13. Ag Kr 189. Mdg 130. Enb 207. Eguzk GizAuz 19. SMitx Aranz 

102. JAIraz Bizia 49. Or QA 120. Munita 115. Anab Aprika 44. Osk Kurl 108. Vill Jaink 173. Ibiñ Virgil 116. 


� Españako erregina / Isabel segunda, / aren fama noblia / milaka urrun da. Bordel 160. 

� En mil pedazos. � Noren gañerát erorzen alden arri aú juizioko egunean milaká zatikatuko-dú (Mt 21, 44). 

BOEanm 1322. 

� (Acompañando a un sust. indet.). Miles. "An millaka pobre egoten dira (G-azp, AN-gip), etxekoeri milaka 

goraintzi (BN-lab), milaka bei dekoz (V-arr) [...] millaka duro irabazi zituen (AN-gip)" Gte Erd 221. � Bethe 

gizon bereziz milaka komentu. Hb Esk 65. Milaka girixtinok odola ixuri zutela. Laph 34. Bere izkera eder 

millaka urtekoa. Aran SIgn 206. Millaka urtetan zu zara bada / errien miragarria. AB AmaE 49. Pekatu bakar 

bategatik millaka aingeru infernuan ondatu ziran. Arr May 36. Milaka goraintzi. Zby RIEV 1909, 227. Milaka 

urthe baitu zaudela gorderik. Ox 26. Eundaka, millaka euskal-eskuk yaso aal bageneza. Markiegi in Ldi IL 14. 

Mendi oetako zokondo bakoitzak millaka oroitzapen zekarzkiguk burura. TAg Uzt 85. Millaka duro bestentzat 

utzita. NEtx Antz 104. Milleka urteetakoa. Akes Ipiñ 23. Nik milaka haurreri lagundu diet mundura etorten. Arti 

Ipuin 79. Milaka eladetar ilak izanak ziran. Zait Plat 16. Alper alperrik astinduko du / millaka ekaitz zakarrek. 


mende. 

412


Basarri 11. Millaka esker. Mattin 152. v. tbn. Bordel 153. Etcham 115. Zerb IxtS 7. Mde Pr 241. Millaka: Itz 

Azald 18. Enb 66. Ugalde Iltz 54. Anab Aprika 92. MAtx Gazt 22. Lasa Poem 96. 

� (Con el sust. antepuesto). � Kartutxo milaka batzuk aski omen zituten etsaiari buru egiteko. Or SCruz 61s. 

� Begi-klixka batez negurtuak ditut millakan eremu. Or Poem 526. 

� Zenbat millaka urte bearko lituke sulla bat negar-malkoz betetzeko? ArgiDL 32. Oraino beste zenbait millaka 

bete bearko zetun. Or QA 119. Zenbat milaka hitz agertzen diren Lhanderen hiztegian euskal hitz bezala 

Azkueren hiztegian agertzen ez direnak. MEIG VII 127. 

- MILAKA ETA MILAKA. Miles y miles. � Milaka ta milaka prinzipe andiak an izanagatik, bake osoan ta 

soseganz betikoan arkitzen den [erria]. Mb IArg I 238. Milka ta milka diru-ondasunak. Ib. 205. Herodesek 

hilarazten zituela haurrak ehunka, milaka eta milaka haren hura atxeman nahiz. Jnn SBi 41. Hil arazi dituzte 

milaka eta milaka gizonak. Elsb Fram 177. Millaka ta millaka jente ezezaunen jatorrija daukogu bakotxak. Kk 

Ab I 90. Ardiak eta idiak milaka eta milaka joan zirela abere-hiltegietarat. Zerb IxtS 58. Milaka eta milaka 

erreko dituzte gero Europa guzian katoliku nahiz protestanteek. Mde Pr 309. Mundu onen lehenbiziko eguna 

urrundu egiten da gugandik millaka eta millaka urtetan. Vill Jaink 43. Urte asko dira. Millaka ta millaka. MAtx 

Gazt 13. Milaka eta milaka agertzen dira erdal hitzak. MIH 188. v. tbn. Ag Kr 77. Goñi 61. Or SCruz 10. Zub 

101. NEtx LBB 198. BiblE Iudae 15. � Oietariko millakak eta millakak benetako gizon bikain batek aina 

etzuketean azta. Zait Plat 30. 

- MILAKA ETA MILLOIKA. Miles y millones. � Aditu nuen hainitz aingeruen boza tronuaren inguruan [...]; 

millaka eta millionka ziren. He Apoc 5, 11. Joanen zaizka urteak eta urteak eta milaka ta milloika izanagatik 

joan zaizkanak, guziak iduriko zaizka atzoko eguna bezain laburrak. Mb IArg I 241 (320 milka ta milloika). � 

Hau bera agituko zaio eunka ta millaka ta mill-milloika urteak an era berean egin ta ere. Mb IArg I 241. 

Siñisterazi die eun millka ta mill milloika munduko jentillei. Ib. 345. 

- MILAKATAN. Miles de veces. � Lazaro, ardauari aitari baiño zor geiago deutsok; arek bein emon yeutsean 

izatea ta ardoak millakatan. Or Tormes 31. 

milakada (V... ap. A). � "Millarada" A. v. milada. � Millakada aingeruak jausi ziran infernura pekatu bakar 

batgaitik. Ur MarIl 27. 

milakadi. v. milarada. 

milaki. � Milenio. � Onek darakuskigu, irugarren millakia astean Chemdet-Nasr esan oi zaion aldian, 

Ejiptoarrak eta Mesopotamiarrak alkarrekin artu-emanak bazituztela. Etxde Egan 1961 (1-3), 75. 

1 milako (V-gip ap. Elexp Berg). �1. Millar. "Etxakixat zenbat arbola egongo dien, baiña millako bat ero" 

Elexp Berg. � "Santiago"-k bere sabelean eta bizkarrean milako bat gizon zeramatzan... Ardoy SFran 152s. � 

Iru millako eta zazpireun / ektareako basua, / ogei ta amabi kilometro da / mendien bira osua. Uzt Sas 283. �2. 

"Kilo, millakoa (Donostia, 1879)" JFlor. �3. (V-gip ap. Elexp Berg). "(Billete) de mil" DRA. "Mila pezetako 

diruaz. Millakuak, bosmillakuak, danetik zeuzkan poltsikuan" Elexp Berg. 

2 milako. �1. "(BN-lab), chose extraordinaire, miracle. Ez da milako bat, hori egin badute ere, ils n'ont pas fait 

merveille, même s'ils ont fait cela (cf. esp. 'milagro')" Lh. Extraordinario, excelente. � Mongongo Dasanzaren 

jakitatea ez denetz laburxkoa, ni beldur. Altabada ez du eskuara ere milakoa. Egunaria 18-4-1962 (ap. DRA). 

milanda. "Impune, sin castigo, impunido, millanda, miñortia" Lar. Cf. Lar: "Impunidad, millandeta, 

miñorradea" Lar. 

milandar. � Milanés. � Oporraldi biaramonean gaztiratu nien milandarreri beste ele-saltzaile bat auta 

zezatela. Or Aitork 221. 

milaorriko. "Millaorriko (msLond), milenrama (bot.)" A. v. milorri. 

milarada. "Millarada, millarada, millakadia" Lar. 

milar(e). � "Millar, millarea" Lcc. � Or bidaltzen dugu / Jonak eta biok 60 millar sardina (1683). ConTAV 

5.2.9, 130. 

- MILAREZ. A millares. � Millarez angerubak lagun zitubala. Zuzaeta 83. Sarritan demoniñoak izan dira 

berdigubak askori bizitzia pekatu loiyetan bertan kendu deutseenak, dagozan legez millares exenplubak. Ib. 71. 

- MILAREZKO. (Adnom.). � Jaungoikoari millarezko eskerrak eman bear diozkagu. Gco I 470. Iñoiz pekatu 


mende. 

413


orretan erori ezpada, Jaungoikoari millarezko eskerrak eman bear dio. Gco II 41. Ikusiko dezute millarezko 

milloiak dirala. Antia EE 1884a, 424. 

milatari (Dv � A). � Tribuno. � Dabidek batzarre egin zuen milatariekin, ehuntariekin eta aitzindari 

guziekin. "Cum tribunis". Dv 1 Par 13, 1 (Ol millatari; Ker milla gudariren [...] agintari, BiblE milako eta 

ehuneko gudataldeen buru eta buruzagiekin). Milatariekin eta hiriko lehenbizikoekin. Dv Act 25, 23 (Lç, TB 

kapitainekin, He tribunekien, Ol, Ker, BiblE gudalburu). 

milatia. � (En la expr. bi milatia). "(BN-lab; Lf), maudit, damné, satané (dim. de madarikatu)" Lh (s.v. milatu). 

� Bi milatia! Ni zerk huntaratu nu? Ifernuko deubru zaharrak egin du beretarik ene ezkontzeko egunian. GAlm 

1955, 33. Etxe aintzinerat joan ziren hea nehor ageri zenez. Eta bi milatia! Emazteki xaharño bat bortako 

harrian iruten ari zen. JEtchep 18. 

milatra. "Hinojo" Izt C 46. v. 1 milu. 

milatsu. � Aproximadamente mil. � Antzoki hortan milatsu bat jar-toki badirelarik. Herr 11-1-1962, 4. 

milatxo. � Dim. de 1 mila. � Milla esker, adiskide. Beste millatxo bat emango al dizkizut laister. Or BM 8. 

Ainbat euskaldun badira Bilbon ta antxe sartu bear lirake millatxo bat [Zeruko Argia]. ZArg 1957, 317. 

milatza (det., -ll- Lar � Lcq 106 y H). � "Pelitre, planta, millatza" Lar. "(Anthemis pyrethrum), [...] que quiere 

decir mil dedos, aludiendo a la multitud de las laccineas lineares y aleznadas de sus hojas" Lcq 106. Cf. VocNav 

s.v. millaraza. 

milauki. � "Lisonja, en el blasón" Lar. "Macle, en el blasón, lisonja abierta, milauki idikia" Ib. 

milaxilo (S ap. Alth Bot 13 � A (millasilo)). � "Mille-pertuis" Alth Bot 13. 

1 milazka (-ll- msLond ap. A), milazkia (det., -ll- Lar � Lcq 89 y H), milazki, milizka. � Tamarindo. "Taray" 

Lar. Cf. VocNav s.v. millazca. � Millazka loratuek agur egiten dite... 'Les tamaris'. Or Mi 148. Oiu ikaragarri 

batek millizkak iñarrosten ditu. Ib. 49. Abestu daigun zelaian / soin orren lilli-usaña, / millazkaen antzo dantzan. 

Laux AB 18. Millazkaen artean Zugaztietako egurastokitik ninjoala. Txill Let 82. Abraham-ek, berriz, millazki 

bat Ber-Sabee-n landatu ta Yainko Yaube-ren izena bertan aitortu zun. Ol Gen 21, 33 (Bibl millazka; Dv oihan, 

Ur baso, Ker tamarisko, BiblE tamarindo). Oroi etzazkie era berean gogoko zuaiztiak eta millazka apalak. Ibiñ 

Virgil 42. Ereiñotzak eta millazkak negarrez zeuden. Ib. 62. 

2 milazka. � A miles. � Serbikintzak millazka / Donostiakoak / dira guztiz argiak / antziñetakoak. Echag 214. 

milazkia. v. 1 milazka. 

mile. v. 1 mila. 

mileka. "Milleka (git.), maíz" A. "Milleka, arto" Barb GH 1970, 35. 

milekota (det.). � Melocotón. v. melokotoi. � Millekotak ta priskuak / datoz batera bitzuak. Azc PB 288 (in Ur 

PoBasc 227 melokotoi). 

milenario. �1. Milenarista, milenario, adepto a la doctrina del milenio. � Bigarren mendean Milenarioak 

etziren gehiago azkartu eta hedatu. Zerb IxtS 99. �2. Milenio, período de mil años. � Mende eta milenario 

ondar huntan zer da arrakasta gehienik duena: trostagailua. Herr 4-1--2001, 8. 

milesiar. � Milesio. � Thales milesiarrari, Greziako zazpi zuhurrenetarik lehenbizikoari. ES 170. 

milesker. v. MILA ESKER, s.v. esker. 

milgor. v. 1 bilgor. 


mende. 

414


milgorratsu. v. bilgortsu. 

milgortsu. v. bilgortsu. 

milia. v. 1 mila. 

miliar (T-L), milliard. � Mil millones. "Milla milloe, miliar bat" ZA RIEV 1928, 587. "Milliard" T-L. � 

Elizaren lau miliarren onthasunez yabetu zen erreboluzionea, bai eta zortzi ehun milionen zilharreriaz. Elsb 

Fram 128 (169 hirur milliarrez). Ikas dezagun lehenik kondatzen: mila milek, miliun bat; mila miliunek, miliar 

bat; mila miliarrek, biliun bat; mila biliunek, triliun bat. JE Med 76. Bost milliard goberniak eman dü laborarien 

"allocations familiales" delakoentako. Herr 25-8-1955, 3. 

miliardun. � Multimillonario. � Neskatxa onest sosik gabeak aurkitzen du miliardun bat. Herr 12-9-1963, 4. 

miliarka. � (Por) miles de millones; en gran número. � Miliarka dira gizonak / hori ezagutzen dutenak. Bordel 

84. Gizonaren gorputzean miliarka aurkitzen diren zelulak oro zelula bakar batetarik baitira ateraiak. JE Med 

19. 

1 milika. �1. "(L), probando cosas" A. �2. (L, BN, S ap. Lh), llimika (S ap. Lh; Hb ap. Lh). Acariciando; 

lamiendo. "En train de lécher, de siroter. Milika ari zen gatua zarthainari, le chat léchait la poêle" Lh. � 

Badabila [xinhaurria], / erdi hila, / dena laster, / denak alfer; / bera ustez igerika, / ura nahi-t-ez, milika... Ox 

101. Nagusiari milika dio / aretan saia daitela. "Con caricias". Or Eus 80. � (Con dat.). � Ederra da itsasoa 

hasarretzen delarik / [...] Larrungo mendiari orroaz milika... Iratz 111. �3. (Sust.). Lamedura. � Begi ukaldi, 

behatze, usna, entzute, musu, jasta, murtxa, milika, ausiki, xurga, hunki, pereka [...] oro baderamatzagu bat 

bertzearen ondotik. JE Bur 110. Azkenekotz, lehertzetik ahuldua, izurrak izurraren ondotik mehatua, hats-bizi, 

legartzaren gainerat hura bera zen milika txar batean ahospez hedatzen. (Hablando de una ola; interpr?). JE Ber 

79. � (Fig.). � Ari bagira miu-miu girixtino ez direneri, dena pereka eta milika. SoEg Herr 9-7-1964, 1. 

- MILIKAN. Lamiendo. � Muthurrari milikan / buztana firurikan! Ox 99. � Kurru-kurru eztiki murmurikatuz 

ibilki, Rusoen zango-milikan. SoEg Herr 9-7-1959, 1. 

- MILIKAZ. "Milikaz papera lothu, coller le papier d'un coup de langue" Lh. 

2 milika. "Muñeco, figurilla de hombre o de mujer, andra millika (V)" Añ. 

3 milika. v. meleka. 

milikaka (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. � Lamiendo. "Beiek bere umea milikeka garbitzen du" Izeta BHizt2. � Ez 

orain milikaka asi! Lab SuEm 208. 

milikakatu. � Lamer. v. 1 milikatu. � Jadanik badire ezpainen milikakatzen hasiak kaburiña jauzten zaiotela. 

Herr 12-1-1961, 2. 

milikaldi. "Léchée" H. 

milikarazi. � Hacer lamer. � Oraiko egunean oraino orhoitzeak berak ezpainak milikarazten baitauzkit. JE Bur 

14. Ez izan eskualzale: kanpotarren xoratzeko eta heien sudur-mihien eskual-gozoen milikarazteko. Iratz GH 

1967, 356. 

milikari (L-ain, B ap. A; Dv, H). �1. "Qui aime à lécher; au fig., flatteur" Dv. "1.º lamedor; 2.º lisonjero" A. � 

Salatari, malatari, guarda... bizkar milikari; ofizio hitsa eskualdun gazte batentzat. Ox 191. �2. "Gourmand, 

friand" H. � Gatu lamikia (edo milikaria) muturra errerik. Herr 25-12-1958, 4. 

1 milikatu (G, AN, L, B, BN; Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB). Ref.: A (milika, milikatu, 

milikatuz); Izeta BHizt (miliketu). � Lamer. "Milikatuz, lamiendo" A. "Ona milik, xarra muthur (BN-lab), lo 

bueno lame, lo malo rechaza" Ib. (s.v. milika). "Beiak miliketzen du bere umea. [...] Yinkoak in ta miliketzekoa" 

Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Milicar, arrebañar un plato o sartén (Bera)". v. lamikatu, limikatu, milizkatu. � 

Xakhurrak ere ethortzen ziren, eta milikatzen zioten bere zauriak. TB Lc 16, 21 (HeH, Dv, Leon, IBk milikatu, 


mende. 

415


Ol millikatu; Brunet milliskatu, Arriand, Ker, IBe mi(h)azkatu, Lç, He limikatu). Eskuez / poilliki igiturik suhautsa, 

/ bere erhien millikatzez, / ebatsten du bat, bi, hirur gazteina. "D'une manière délicate". Arch Fab 223. 

Millika nahi dezan amorekati, gatz eta ogi phorrokiña iaurtzen deiote khorpütz gaña sorthüberriari. Arch Gram 

143s. [Ez dun] gorritu sudurra / milikatuz, milikatuz elhurra. Elzb Po 208. San Antoniori ere milikatu ziozkaten 

eskuak. Jnn SBi 119. Musuz estali heien zapetak, milikatu heier aztalak. Elsb Fram 181. Usain, milik'eta jasta / 

dena jaten du has eta. Zby RIEV 1909, 104. Urak milikatzen dun txabola batean saskigille bat bizi zen. Or Mi 4. 

Eztian ibili untzi bat zakurrak milikatzen duen goxotasunian. Zub 112. Neskatxari zauriak milikatzen diozkate. 

Barb Leg 68. Beorra apaintzen ari dalarik, / isatsez du milikatu. Or Eus 178 (v. tbn. 145). Nola orai ez milika 

erhi-mutur hori, ez balitz ere haren garbitzeko baizik? Lf Murtuts 10. Egundaino jan edo ikusiak etzituzten 

gauzak milikatu, xurgatu eta murtxatu zituzten. JEtchep 19. Bere behatz-artea ere milikatu / nai nuen. Arti 

MaldanB 229. Garagardo edale baten antzera ezpainak milikatu ta. Osk Kurl 213. v. tbn. Dv Lab 295. Prop 

1904, 30. StPierre 28. Ir YKBiz 307. Zerb Azk 35. Zait EG 1958 (3-4), 388. � (Con dat.). � Ezpainei milikatuz / 

dago ja otsoa. Zby RIEV 1908, 769. 

2 milikatu (G ap. A; H). � "Hacerse melindroso" A. � Lenago mundu osoa beldurraz ikara larrian zeukaten 

bere gudari ots-andikoak erkindu, koldartu eta milikaturik. Izt C 260s. 

milikatzaile, milikatzale. � Lamedor. � Segi hola. Eskual-Herriaren onetan ari zirezte erle-langile batzuen 

pare. Eztiaren milikatzale balitake, egile guti. Herr 14-12-1961, 4. 

milikeria. � Exquisitez, manjar exquisito. � Loeria emaiten dautet milikeria horiek! Horietarik jan baneza 

erresumako gormantik handiena nintake. Etcheb MGaric 157. 

miliki (L, BN, S ap. Lh; Zam Voc). � "Délicat, qui fait des façons à table" Lh. "Melindroso" Zam Voc. 

miliki-malaka (G-to, AN-gip, B ap. A). � "Andar con impertinencias, comer sin ganas" A (s.v. milika). � 

milliki-mallaka. (Uso sust.). � Lajatzitzu milliki-mallakak ta txorabil bildurrak. Iñarra Ezale 1897a, 346. 

milikitoi. v. melokotoi. 

milimetro, milimetra (T-L). � Milímetro. � Milimetra bat baino hanitzez ttipiagoak direlakotz [mikrobioak]. 

JE Med 114. Jendearen baitako zelula gehienek, milimetraren milagarren partean hamabortz alditarik ehun 

alditaraino daukate bakotxak, nunbait han. Ib. 76. Kizkiñak neurtzeko neurria, "mikra" deritza: milimetro baten 

aneigarrena da. Zait RIEV 1933, 62. Milimetro bat ere etzitzaizkion alboratzen haizkorakadak. Osk Kurl 92. 

Bost milimetro luzeko ileekin, etziran sekula biltzen neskekin euren jolasetan. Ib. 64. En DFrec hay 15 ejs. 

meridionales de milimetro y 1, septentrional, de milimetra. 

milin (B, -ll- BN-lab; Mg PAbVoc, msOch ap. A Apend, Izt 72r), milina (BN-ciz-baig, R). Ref.: A (millin, 

milina); Izeta BHizt. � "Melindroso" Mg PAbVoc (s.v. milikia). "Endeble, sin energía" A. "Apocado, débil de 

carácter" Ib. "Parco, de poco comer" Izeta BHizt. � Eztot gauza onen gainian ezer geiago aitatuko, zerren da 

gauza milina edo delikauba. CrIc 172. Ez daki nexka miliñak / Zeñen goxo ta eztiak diran / Oianeko atsegiñak. 

JKort in Onaind MEOE 940. 

milindrin (G-azp ap. Gte Erd 143). � Melindroso. "Jatun eskaxa da (V-arr, G-azp), jaten milindriña (G-azp)" 

Gte Erd 143. Cf. VocNav: "Milindri, melindroso (Arzoz-Tierra Estella)". � Neska zarra milindrin, orain iriak 

(ireak) egin din (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1781 (v. tbn. 980 (AN-ulz)). 

milinga. v. melenga. 

milinges (AN-gip ap. Gte Erd 143). � De poco comer. v. miliska, mirdinges. 

milinka. v. melenga. 

miliondun. v. milloidun. 

miliska (BN-ciz ap. Gte Erd 143), milixka (T-L), milizka. � Melindroso. "Chipotier, milixka, milinga", 

"gourmand, gourmet" T-L. v. meleka. � Jaten ere oso milizkak dira indiarrak. Baratzaki legorrak, auntzen 


mende. 

416


okela eta belar egosi aukeratuak baño ez dute jaten. Ayerb EEs 1915, 157. Alorren mugak aldatzen dira / ardimilixken 

gogara. "Melindrosas". Or Eus 222. 

miliskatu. v. milizkatu. 

milistu (Lar Sup � H). � "Comedirse" Lar Sup. 

militante, militant. � Militante. � Nor da eleiza militante aren edo mundu onetako kristau fiel guzien burua? 

OA 42. Hura deitzen da Eliza militanta edo gerladuna. CatLav 95 (V 55). Eliza militanta, Eliza purgantea eta 

eliza triunfanta (B, s. XVIII). BOEans 745. Esaten yako Elexa Militantia edo gerra baten daguana. Zuzaeta 92. 

Eliza militántea gara krio bizigarénok emén. LE in BOEanm 1103. 1956/76 urteetako euskaltzale 

militanteari, euskaltzale suharrari, gaur euskaltzale funtzionario eta txepela nagusitu zaio askotan. Txill in 

MEIG I 260. En DFrec hay 88 ejs. de militante, meridionales. 

militar. � Militar. Cf. HU Zez 135: Lege eta botiga, zibil eta militaire. � Injiñerua gudari edo militarra zan. 

Kk Ab II 174. Militarrak jaiki omen dira, gobernuaren kontra. Alth LB 37. Aldamenean militar bat eta lau 

palanjista oietakuak. Ugalde Iltz 24. Txapel gorri ta militar pranko azaldu zan nonbaitetik. Ib. 21. Kartzela 

ontan bazeuden militar agintari gizon ospetsu batzuk preso. Salav 73. Donostian lendabizi militarrak altxatu 

ziran. Ib. 52. Piramideko hirugarren mailan, [...] militarrak ditugu. Zarate ELit 35. Ezta azkenik juzgatu 

ninduten militarrek ere. MEIG IX 93. En DFrec hay 133 ejs. 

militari. � Militante. � Onegaiti mundu onetan dagoan Elexeari deritxo militaria, milizian ta gerran dagoana. 

Añ MisE 100. 

miliun. v. milloi. 

miliuzka. v. milloizka. 

milixka. v. miliska. 

milixkatu. v. milizkatu. 

milizia. � Milicia. � Lakhet duela berak [...] haren milizia sainduan gudu egiteko haren etsaiei. Lg I 212. Jesu- 

Kristoren milizian / izenak eman ditugu. Monho 128. v. tbn. un ej. de Añibarro s.v. militari. 

miliziano (V-gip ap. Elexp Berg). � Miliciano. � Bai ta tropako miliziano banaka batzubek ere. Izt C 388. 

milizka (V-arr-oroz, Gc ap. A). �1. "(Andar) probando cosas, picando en un plato y picando en otro" A. �2. 

"(V, Gc), lamer" A. �3. "Pellizcar" A. (En las dos últimas acepciones Azkue no da cuenta de la expr. verbal 

completa). 

milizka. v. 1 milazka; miliska. 

milizkada. "Lengüetada, milliskada" Lar. 

milizkagarri, milixkagarri. � Sabroso. � Bioaz atzetik nere aorako milixkagarrien dituzun "Erdi-bearra" ta 

"Olermen-irakite". Markiegi in Ldi IL 13. 

milizkai. "Lamedor para el pecho, [...] milliskaia" Lar. 

milizkailu, milixkailu. � (Lo) que se chupa. � Milixkaillu ua [goxokia] agoan urtzen zaizutenean, oarkabe 

[...], sapaia beti oroituki ari da bere atsegiñez. Or QA 140. 

milizkari. "Lamedor, lamerón, milliskaria" Lar. 

milizkatu (G-to ap. A; Dv (G), H), miliskatu (-ll- AN-egüés ap. A; -ll- Lar, Añ (G), vEys, H), milixkatu (T-L). 


mende. 

417


�1. Lamer; saborear (sentidos prop. y fig.). "Chipoter, à table" T-L. v. limiskatu, milikatu, miliztu. � 

Jainkozko Aur Jesus bere gañean iduki zuen lurra ta autsa bere negarrakin naste milliskatzen zuen. Cb Eg III 

326. Millisketan dabe ogi gana. Añ LoraS 78. Iainkoaren izen santua aitatzen zuen guztian txupatzen ta 

milliskatzen zituela ezpañak. Echve Imit (ap. H). Txakurrak milliskatutzen zizkaten bere zauriak. LE Urt 77 (ms. 

27v lamikátzen). Txakurrak Nabot-en odola millizkatu duten leku ber-berean zurea ere millizkatuko dute. Lard 

231. Mingañarekin milliskatzen dutenak ura. Ur Iud 7, 5 (Ker, BiblE miazkatu). Mesede aren ezagueraz bezela 

bere eskuak millixkatu ziozkan. Arr GB 45. Txakurrak ere etortzen ziran eta milliskatzen ziozkaten zauriak. 

Brunet Lc 16, 21 (HeH, Dv, Leon, IBk milikatu, Lç, He limikatu). Milizka zazu jaun ori. Iraola 129. Bil ezak 

eskuan, / egiok usai; / ozka ta milixka, / dukeiño garai. Ldi UO 27. Ni zure bersoak milixkatzeko irrikitzen, ta zuk 

uts... Ldi in Or BM 8. Zure begi zoragarri orien eztia berriro millizkatu arte. TAg Uzt 245s. Ezin sinisturik 

gelditzen zan [...] janaren janaz azkenean gogait egiñik miliskatzen ez zuala esan zionean. Anab Poli 92. Azkenune 

auek milixka ditzagun ondo. NEtx Antz 104. Itxaropen epelaren gozotasuna milizkatuaz. Erkiag Arran 93. v. 

tbn. VMg 41. It Fab 42. �2. "Remilgarse, milliskatu" Lar. 

miliztu. "(G), lamer" A (s.v. milizkatu). 

milka. v. milaka. 

milla marin. v. marin. 

millargo. v. milagro. 

millet. � Derantüx, mütüx eta millet, / birruillet, taillüket eta maillüket, / nik ere nahi nüke eman / bi phüntü 

xüxen edo okher. (Interpr?). Casve SGrazi 28. 

milliki-mallaka. v. miliki-malaka. 

milli-milli. � Suavemente, poco a poco. � Otsoak [...] Frantziaren üxtiatzeko milli milli. Herr 3-11-1960, 3. 

milliño, -noe. v. milloi. 

milloi (V-gip; Lcc, Lar, Añ, H, Zam Voc), miliun (BN-arb; SP (-ll-), Ht VocGr 313, H (L, BN, S)), milion(e), 

millinoe (-l- A), millinoi (-l- V-m; Añ (-ñoi)), milliño, miliu (S; Gèze), milloe (V-gip; ZA RIEV 1928, 587), 

millon (AN-egüés-ilzarb-olza), milun. Ref.: Bon-Ond 154; A (milinoe); Lrq /m¸)l¸)u) [oxítona]/; Etxba Eib; Elexp 

Berg; Gte Erd 198, 221. � Millón; (con valor enfático) gran número. "Por un millón dicen milloe bat, y por dos 

milloe bi" (Tabla de numerales del s. XVI). FLV 2008, 299 (cf. ib. 298: un millón, que en esta lengua se ha de 

decir propiamente amar eun milla, que significa diez veces cien mil"). "Hiru milloiko laguntza (V-gip, G-azpgoi, 

AN-gip), [...] hiru miliuneko laguntza (BN-arb), hiru miliuen jitia (S)" Gte Erd 198. � Tr. Documentado en 

todos los dialectos desde Leiçarraga. En textos bajo-navarros y labortanos mil(l)ion es casi la única forma hasta 

el s. XIX (Monho es el último en emplearlo, además de Mirande); a partir de entonces se generaliza mil(l)iun 

(documentado ya en Pouvreau (Phil 373 -ll-) y Baratciart). Hay un ej. de milun en Duvoisin, que por lo demás 

emplea miliun. En la tradición suletina, hay mil(l)iu en la pastoral Charlemagne y en CatS (CatS 27), milione en 

Tartas y mil(l)ion en Eguiateguy (251) y UskLiB (-ll- 99). Al Sur, milloi es la forma propia de la tradición 

guipuzcoana; tbn. la emplean Añibarro (MisE 56), Enbeita (52) y San Martin (Zirik 119). Entre los vizcaínos, 

hay millinoe (y -ñoe) en J.A. Moguel (CrIc 36), J.J. Moguel (BasEsc 53), Astarloa (I 164 milinoe), Uriarte y 

Azkue; millinoi en fray Bartolomé (Ic I 55); milloe en Arrese Beitia, Otxolua, Eguzkitza (GizAuz 131) y 

Oskillaso (Kurl 127), milloa en E.M. Azcue y Azkue, y milliño en Zuzaeta. Millon es la forma propia de la 

literatura alto-navarra (Beriayn e Izeta, en éste último junto a milloi); hay milloi en Mendiburu y milloe en Bera. 

En DFrec hay 137 ejs. de milioi, 110 de miloi, 36 de milloi, 10 de miloe y sendos de millioi y milloe, todos ellos 

meridionales, y 12, septentrionales, de miliun. 

� Milla urte pasatu eta egonen baitirade bere indarrean nola lenbiziko egunean, [...] millonak pasatu eta beti 

bere artan. Ber Doc 124r. Ehun million urtheez. EZ Man I 100. Baten emaiten du ehun, biden mila, hiruren 

milione bat. Tt Onsa 160. Milla million esker darotzut garazia hunetaz. ES 200. Mil urtez ez ezik, milletan 

milloiez ta milloiez milloika ta beti. Mb IArg I 285. Milla bider ta milloi asko bider kontu ori egin bedi. Cb Eg II 

126 (Dv LEd 226 ehun mila miliun aldiz). Momentu bakoitza milloi bat urte egiten zat! Ib. 123. Lurrean hare 

izpi bezanbat milla million mendez. Lg II 191. Ainbeste milla milliño arima ixten ditubala Jangoikoak mundu 

zabal orretan. Zuzaeta 95. Arboletan hosto den bezanbat miliun menderen ondoan. Brtc 156. Ene tresoretik har / 

bi milliu hireki. Xarlem 119. Irtengo dira linbotik bataiorik gabe ill ziran aurren animak, milloiak eta milloiak. 


mende. 

418


AA III 539. Izango ete da milliñoe bat urterako? [...] Geijago ta geijago. Milliñoe ta milliñoe bidar milliñoe 

urterako? Ur MarIl 41. Milloi bat eta eun milla illak izan zirala. Lard 547. 1690ean lau milun eta lau ehun mila 

hektara lur ziren laboraturik. Dv Lab 103 (tbn. 103 miliun). Milloe bat peseta. AB AmaE 230. Miliun bat 

herritarrek gutartean mintzatzen duguna. Arb Igand 35. [Turkian] ogeta amar milloa kartutxo eskatu dabez 

Alemaniako oletara. A Ezale 1899, 8a (tbn. 8a milliñoe). [Izarrak] zenbatu dituztenak milloe aunitz direla diote. 

Bera EEs 1915, 163. Aspaldiko hiria, hau ere, miliun erdi bat jende daukana. StPierre 26. Milloe bat eulik eta 

mando-eulik lagun egitten eutsela. Otx 17. Milloi bat pezeta eskeñi zioten. Munita 65. Amar milloiko piñu-sail 

ederra zearo ondatu zuten. Ib. 26. Milion bat irlandar gosez hil ziren. Mde Pr 240. Miloi bat eta erdi harri 

preziatuetan. Arti Ipuin 56. Lau millonetatik bi neretako eta zuendako milloi bana. Izeta DirG 22. Nik nahiko 

nuke euskaraz dozena bat miloi lagun bederen mintzatzea. MEIG VII 132 (en el orig. Eusk 1959, 212 milloi). 

Laurogei miloitik gora diren horientzat. MIH 395n. 

v. tbn. Lar SAgust 14. Gco II 23. Antia EE 1884a, 424. Goñi 95. Belaus LEItz 111. Tx B II 44. Inzag RIEV 1933, 

413. Ldi IL 116. Or Poem 544. Txill Let 45. Basarri 64. And AUzta 71. Anab Aprika 43. Vill Jaink 73. Uzt Sas 

283. Miliun: MarIl 96. Jaur 123. Hb Egia 60. Laph 228. Elsb Fram X (128 milion). Lap 87 (V 43). HU Zez 209. 

Barb Sup 110. Etcham 150. JE Med 76. Million: Hm 205. 

� (Sin numeral o similar; no pl.). � Million esker duzula, o Iongoiko handia. EZ Man II 153. Urthe pilla hetarik 

/ million khenduagatik. Gç 176. Million urthe joanagatik / garabik eztuk gutitzen. Ib. 176. Biotz utsa eta biotz bat 

ez ezen, baita milloi biotz ere. Lar SAgust 13s. Gillotinak / ditu egotzi buruak / milion inozentenak. Monho 64. 

Nola miliun aldiz hertxatu ta behartu duen. Dh 136. Urthez, mendez eta miliun mendez damnatuek. Ib. 166. 

Barkhamenduaren ardiesteko miliun urthez ibili zen xingili! Hb Egia 58. � Lurra baño milloi eta berrogei milla 

aldiz aundiagoa da eguzkia. Inza Azalp 33. 

� Eztakit zonbat milione gizon eta emazte. Tt Onsa 137. Hanbat milla, hanbat million! Gç 174. Ainbeste milloi 

martiri. Gco II 86. Zenbat milloi izango ote dira federik gabe oraindaño ill diranak. AA III 271. Zenbat millinoe 

aingeru jausi ziran aldabatera infernura? JJMg BasEsc 16. Hainbertze miliun aingeruz inguratua. Dv LEd 72 

(Cb Eg II 33 ainbeste milloi). Hainbertze mende huntan hainbertze miliun gizon. JE Ber 14. Jaungoikoak daki 

zenbat milloi franko itxura txarrean gastatu diran. Basarri 121. Ezta orhoitzen Patxi aitak panpinagaitik zenbat 

milloi marko ordaindu zirala esan zuan. Osk Kurl 101. 

- MILIUNETAN, MILLIONETAN. (Con comparativo). Un millón de veces (más). v. MILATAN. � 

Sentimenduak ere tu hagitzez miñ berago / millionetan munduan lehen zituen baño. EZ Man I 98. Horiek guziak 

eta miliunetan gehiago paira-arazten deraie. Dh 164. Bere burua baino miliunetan maiteago zuen hura. Ib. 272. 

- MILLOIREN MILLOI. Millones de millones. � Zer izango da ainbeste millinoien millinoe aingeru ta 

espirituren artian ta Jangoiko gustieen egilliaren aurrian eternidadian egotia? JJMg BasEsc 90. 

- MILLOIZ. A millones. � Asko dagoz aetan / mutil euskaldunak, / egin dituezanak / miloaz fortunak. Azc PB 

314 (in Ur PoBasc 258 milloez). 

- MILLOIZKO, MILLIONEZKO. (Adnom.). � Huná, ethorri izan da Iauna bere millionezko sainduekin, 

guzién kontra iujemendu emaitera. "Avec ses saints qui sont par millions". Lç Iudae 15 (Dv bere sainduen 

elemeniaz, Ol bere guren zenbakaitzekin, BiblE milaka eta milaka santurekin). 

milloidun, miliondun. � Millonario. Cf. Enb 182: Milloi bidunak... banaka bat bai, / gazte mizkeak ugari. � 

Gehienetan, zaletuarena egiten dute abaguneari dagokiolako, britaindar eta austriar miliondunak atzipetzeko. 

Mde Pr 106. 

milloika (AN-gip ap. Gte Erd 221), miliunka (-ll- SP), milionka, miliuka. � A millones. "Milloika dolar 

dauzka (AN-gip)" Gte Erd 221. � Tr. Para la distribución de variantes, v. milloi. En DFrec hay 5 ejs. de 

milioika, 2 de miloika, 2 de miliunka y 1 de milloika. � Millionka ioanen dire bere herrautsetara. EZ Man I 81. 

Gure arreba aiz, izan adi fruitutsu milla milliunka. Urt Gen 24, 60 (Dv mila eta mila ondoregoz berhatuko zare). 

Milaka ta milloika izanagatik joan [zaizkan urteak]. Mb IArg I 241. Urtheak, millionka, iraganen diren buruan. 

Lg II 191. Jatxiko dira Zerutik milloika anima doatsuak. AA III 538. Milloi milloika bere ezin zenbatetu leiz. Añ 

MisE 125. Miliunka baizik ez dire khondatzen harrek batheiatu dituen infidelak. Jaur 388. Bertze erresumetara 

dirua miliunka igorri behar dugu. Dv Lab 86. Urtiak miliunka / pasaturik ere. Bordel 190. Erregeren nahia 

baldin hala bazen, / miliunka zitian gizonak altxatzen. Elzb Po 214. Eta ziren mila miliuka. Ip Apoc 5, 11 (He 

millionka, TB miliunka). Pasatuko dire urteak zeruan milloika instante bat bezela (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 

284. Badakin milloika ta milloika dirala. Or QA 112. Milaka baitira, edo miloika nik ulertzen ez ditudan gauzak. 

MIH 89. v. tbn. Izt C 218. Ldi IL 155. JAIraz Bizia 13. Basarri 133. Osk Kurl 101. BEnb NereA 76. NEtx LBB 

267. Miliunka: JE Bur 110. � Solas hori nork eztu / miliunka aditu. Bordel 87. � (Acompañando a un sust. 

indet.). Millones. � Millionka saindu / han haren konpainian. Hm 112. Biotz-biotzez eman bearrak / milloika 

esker da grazi. Uzt LEG I 338. [Garrak] haizeak sakabanatzen ditu lurraren gainean miloika txinparta 

bihurturik. MEIG IX 100. v. tbn. Inza Azalp 33. Miliunka: Hb Egia 139. � (Det.). � Miliunka hiltze eta 

herbesteratze horien ondotik. Mde Pr 237. Fedegabeko milloika oiek / nola bilduko ditugu? Basarri 2. Miliunka 

esferen artean / zeinen baitan gauden gu. Lasa Poem 108. 


mende.


milloitxo. � Dim. de milloi. � Iritxi gera gure oñarri-altxorra milloitxo batez azitzera. Ldi IL 122. Iru 

milloitxoren balioraño bederik. Ib. 116. Amar urtean milloitxo bat. Munita 116. 

milloizka, milloiezka, miliuzka. � A millones. � Turko-tzar eun milloiezka kontatzen diranak. Mb IArg I 343. 

Urthiak miliuzka jinikan ere, / miserikordiarik han ezta batere. Etch 654. 

millon. v. milloi. 

millonario. � Millonario. v. milloidun. � Millonario batzuek lan asko egiten dute. Osk Kurl 19. Millonario 

izateko jaioa izanarren, etxe txiro batean jaio zan. Ib. 19s. 

millura. v. mihura. 

milluria (det., Lar � Lcq 95 y H (G)). � "Pie de gallina" Lar. "(Caucalis leptophylla), cadillo" Lcq 95. 

milo. "Accidente, desigualdad en el terreno (V-ger). Milo, sako-milo, depresión del terreno (V-ger)" A Apend. 

miloi. v. milloi. 

miloka (-ll- BN-bar ap. A � Dv). � "Sorgo de escobas (bot.)" A. 

miloki (Lar � H (s.v. mihi)). � "Mordaza" Lar. 

milorri (-ll- Lar � H (G)). � "Mil en rama, mata pequeña, millorria" Lar. v. milaorriko. 

milosto (S ap. Alth Bot 13 � A (-ll-); Urt). � "Chrysocome, millostoa, millosto belharra" Urt V 12. "Achillea, 

millostóa" Ib. I 99. "Mille-feuille" Alth Bot. v. milaorriko. 

milota. � "Maïs, millota" Michel LPB 145. � "(Boh.), pain" Lh. 

milotsu. "Terreno accidentado (V-ger)" A Apend. 

milotxa (Lar, H), mirlotxa (H). � "Cometa, milocha que hacen los muchachos, de papel engrudado y sube con 

el viento por el aire" Lar. Cf. VocNav: "Millocha, tonta, necia (Allo). Juego de naipes (Allo)". 

milperrando. "Rata (AN)" A Apend. 

1 milu (V-m-gip, G, AN-gip-egüés-ilzarb-olza; Volt 80, Dv, H, -ll- Urt Gram 22, Lar, Añ, Izt 59v, Lcq 97, H (G, 

L, BN)), miillu (V-oroz-m, G), mirillu (V; msOch ap. A, Añ, Izt 59v), mirula (BN-baig, Ae), merellu (V-ger), 

merillu (V-gip), meillu (V-ple), mieloi (V-m), mielu (A), mierlu (V-m), migelo (V-gip), miro (V-gip), mullo 

(G-to, R-uzt), mullu (R), molu (R), nillu (V-gip). Ref.: Bon-Ond 148; VocPir 612; A (meillu, merellu, mieloi, 

mierlu, millu, miillu, mirillu, miro, molu, mullo); Arzdi PlantR 450; Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58; Iz To 

(milluba); CEEN 1969, 173, 1970, 345; Elexp Berg. �1. Hinojo. "Cierta hierba sin flor que crece en sitios 

sombríos aunque abiertos" A. Cf. VocNav: "Mullu, llaman así a la planta denominada hinojo o cenojo (Isaba)"; 

cf. tbn. s.v. milus. v. muhuilu. � Maiorali confratrie de Millutze (1220). A la puent de Miluze (1409). Arzam 

343. � Har zazie bi ontza millua eta laurden erdi bat bipher. Traité de vétérin. manuscrit (ap. H). Berak 

bakarrik esan dezake nolakoak diran garo, millu, menda, txulufriñ, elorri, eriñotz ta beste baso belar lore 

landarien goizeko usai gozo bizigarriak. Ag G 151. Atalondoa, berriz, ezpataz, milluz, doniban-loraz eta beste 

[apaindu oi da]. JMB ELG 118. Agur, garbia, beti garbia, / zitori, miro, garia. Gand Elorri 137. �2. Aneto, 

eneldo. � Zorigaitz zuentzat, eskribau eta farisau hipokritak, zeiñek pagatzen baiditutzue mendaren, milhuaren 

eta kuminaren hamarrenak. He Mt 23, 23 (Lç, IBk anis, TB, Dv, Echn, Ip, SalabBN, Leon anet(h)a, Ur 

ezamillua, Ol ezamillo). �3. Paja (?). � Urgullutsu guztiak eta gaizto guztiak mulloa bezelakoak izango dirade; 

eta etorri bear duen egun hurak erreko ditu, esaten du ejerzituen Jaunak, sustrairik, ez landarerik batere utzi 

gabe. "Stipula". Ur Mal 4, 1 (Dv, (3, 19) Ker, BiblE lasto). 

- MILU-BELAR (miru-b. B; miñubelar G-to). Ref.: A (miru-belar); Iz To (milluba); Izeta BHizt2 (miru-belar). 


mende. 

420


a) "El hinojo (bot.)" A. "Clase de hierba. Bide bazter oietan miru-belar aunitz" Izeta BHizt2. � Nai txuriek, lilimargul 

ta urdamutur garaiak bildurik, unanu ta mirubelar usaitsuz naasirik [...] illerri-lili xamurrak ta ahabi 

orailak elkartzen ditute. Ibiñ Virgil 35. b) Aurten mullo-belarra zearo du moztu, / bai garo-orria ere naiz erdigorritu. 

"La pelusa de hierba". Or Eus 247. 

� Etim. De lat. fenuc'lum. 

2 milu (V-m; Urt). Ref.: A (millu); AEF 1960, 21. � "Batis planta, itsas kukurústa, itsas millua" Urt III 276. 

"Pececillo de entre peñas, no se come, se pega a la peña por una sustancia del vientre; vulg., sapo" A. 

miludi, merelludi (A Morf 100). � Hinojal. Cf. Ast Disc 592: "Esta terminación [-di] es local como se ve en 

Urkidi, Aranzadi, Ostendi, Miilludi, etc.". 

milun. v. milloi. 

milura. "(L-côte...), hinojo" A. v. 1 milu. 

milurren. � Milenario, milésimo aniversario. � Ujué-ko Amaren maitatzalleak egun aundiya izandu zuten 

1886ko maiatzaren 26ya: mill-urren-jaia (fiesta millenar). Iñarra EE 1893a, 14. 

milurtedun. � (Adj.). Milenario. � Iltzera etsitzen ez duen izkuntza mill-urteduna entzuten dan erritxo baten 

kalean. LMuj BideG 42. Gurasoengandik artutako izkuntza txukun eta mill-urteduna. Ib. 112. 

milurteko. � Milenio. � Kristo aitzineko milurtekoa baino goizikago. Mde Pr 216. 

miluts (BN-arb ap. Gte Erd 143). � Melindroso, de poco comer. 

mimakaro. "(Git.), la santísima Virgen" A. 

mimarri. "Mimarriya, piedra sillar (AN-gip)" Comunicación personal de S. Mujika. 

mimatu. "Mimau, mimar" Elexp Berg. 

mimau (BN ap. A � Dv). � "Se dit d'une femme qui, sous prétexte de faiblesse, mange souvent et les meilleurs 

morceaux" Dv. 

mimaukeria (BN ap. A � Dv). � "Vice de la mimau" Dv. 

mimen. v. mihimen. 

mimentu. v. memento. 

mimerakor. v. minberakor. 

mimerakor. v. minberakor. 

mimi (L, Sal, S, R; H). Ref.: A; Lrq. � "Mal, souffrance, en langage enfantin. Mimi duzu, maitea? vous avez du 

mal, mon chéri?" H. "Dolor (voc. puer.)" A. � [Izabak] kondatzen zauzkidan ipuin mota guzietarik. [...] Usaia 

bat ona bazuen: hitzak beti osorik zerabilzkan, behin ere "mimi", "ttotto", "apapa" [...] eta holakoak enpleatu 

gabe. Herr 2-10-1969, 4. 

mimiko (V, G; H), mimikoi (G-azp-to), mimiku, mimirikoi (G-goi). Ref.: A (mimiko); Iz To (mimikoiya); Gketx 

Loiola (mimikoi). �1. "Cáliz de la flor" A, que cita el msLond. "El centro del cáliz o del cogollo de la berza, 

lechuga, etc." Iz To. "Guión, brote central o germinal de una planta. Mimikoia ez ausi landareari, ez litzake gora 

geiago aziko ta" Gketx Loiola. v. ninika. � [Erleek] lorearen iriñarekin egiten dute argizagia; eta eztia, berriz, 

loreari mimikotik ateratzen dioten ezadearekin. It Dial (ed. 1963, que sigue fielmente la ed. de 1842), 29 

(ninikatik en la ed. de 1857 (12); Harriet cita tbn. el mismo ej. (mimikotik, ed. 1842)). Erleak lorearen motaixka 


mende. 

421


edo mimikutik ateratzen duen eztia. EE 1883a, 233. 

�2. "Mimikoia, biguña, beraa, errez limurtzen dana. Adibidez: txakur mimikoi ori! ¡qué perro ése tan 

blanducho!" Ayerb EEs 1915, 222. 

mimikoi. v. mimiko. 

mimikotxo. � Dim. de mimiko. � Miztu arretaz biotz-lorea, / ozpiña bezin garratza, / mimikotxoan gorderik, 

leundu / amaren bizitz-arratsa. Loram 154. 

mimin. v. mihimen. 

mimirikoi. v. mimiko. 

mimitaki. v. PIPITAKI-MIMITAKI (s.v. pipitaki). 

mimitu. "(S-saug), se faire du mal. Mimitüko hiz! tu vas prendre mal (voc. puer.)" Lh. 

mimitxa. v. mimixa. 

mimixa (det.; SP � vEys), mimitxa (Dv, H, A). � "Belette" SP. "Comadreja" A. v. andereder, erbinude. 

� Etim. Podría ser una reduplicación expresiva de mitx, palabra que se emplea para llamar al gato (v. miz). 

mimo (V-gip ap. Elexp Berg), mimu. � Mimo, caricia; cuidado. � Zenbat mimu ta laztankeri egiten eutsazan 

berak, batez be goizeko bederatzirak inguruan! Bilbao IpuiB 255. Mimu aundiakin egin dot liburu au. Alzola 

Atalak 130. 

mimontzi. "Mimoso. Mimontzi majua eindda dago zuen txikixa" Elexp Berg. 

mimor. v. memor. 

mimosa. "(Acacia dealbata), mimosa" Elexp Berg. 

mimoso. � "Mimoso" Elexp Berg. � (Forma de fem.). "Mimosa, mimosa" Elexp Berg 

mimu. v. mimo. 

mimurreta. v. binburreta. 

1 min (gral.; SP, Mic 6v, Urt I 307 (miñ), Lar (+ -ñ), Aq pág. 63 (-ñ), VocS, Añ (+ -ñ), Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, H (+ -ñ), VocB). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 307; A; Lrq; Iz UrrAnz (miña), ArOñ (miñaua); Echaide 

Nav 138; Etxba Eib (miña); Holmer ApuntV; Elexp Berg (miñ); Gte Erd 45, 251. 

I (Sust.). �1. Dolor. "Pena, dolor" Lar y Añ. "Le mal" Arch VocGr. "Yin zaut lephoan [...] min bat, il m'est venu 

un mal au cou [...]. Laster ethorri minak eztira laster ioaiten ohi, [...]" H. "Min baiño illeta geiago (V, msOch), 

más lamentos que dolores" A. "Zer min itsusia! quel vilain mal!" Lh. "Miñ erria, el dolor agudo" Iz ArOñ. � Tr. 

De uso general en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 133 ejs. � Ene mina sendo ez liro zuk baiezi 

bizian. E 191. Asi zan bere mina [...] deklaraetan. Lazarraga 1141v. Ez naxana min baga kexaetan. Ib. (B) 

1154vb. Andia da ene mina, esan nai ta esan ezina. RS 114. Zegolarik aren amagiarraua mineki sendatu zuen. 

Ber Trat 89v. O, dolore, dio, eta miñ ezin pairatua. EZ Man I 100. Nahi baduk bizi minik gabe, / ez adila alha 

gose gabe. O Pr 324. Ezen hanbat miñ sofriturik / bethi nago doloretan. Gç 107. Ezta posible sendatzea / 

zahartasunaren miña. Ib. 207. Orhitü Jesü-Kristen hilziaz [...] eta haren minez honki gure bihotzak. Bp I 76. 

Miña sentitzen det buruan. LasBer 13. Ikhas ezazü orai min txipien soferitzen. Mst I 24, 6. Oñazeak eta miñak 

estutzen zuen aldian. Mb IArg I 207. Nere bizi guztiko miña ta negar gaia badet. Cb Eg II 59 (Dv LEd 113 

mina). Gotaren miñaz ezin ibilli zan. Cb Just 42. Zer zokhorri dereizkü emaiten gure minetan? Egiat 239. 

Laburra da zure atsegiña ta luzea zure miña. Mg CC 132. Enplastu bat, miñak gitxitu dakizuzan. Mg PAb 77. 

An, non mina dan, ifinten dau ungentu sendagaia. Añ LoraS 80. Nik largako zaitut miñ gabe ta guziz sendaturik. 

VMg 44. Onexegaz kenduko jakoz bere min eta ala guztijak. Astar II 39. Marta eta Mariari damuan edo miñean 

laguntzera. Lard 425. Animan sentitutzen det miña. Bil 80. Zu nere miñarentzat / zera balsamua. Ib. 101. Xateko 


mende. 

422


ganu onareki, minik ñonere bage. Mdg 135. Geitu ez dedin zure / miñ latz-zorrotza. Jaukol Biozk 100. Olango 

blaustadarik artu dabenak badaki min ori zein zorrotza ta zein eroan-eziña izaten dan. Kk Ab II 11. Iñok ez 

dazauan min bixijak jo gaitu. Laux BBa 130 (cf. minbizi). Kezka ta miñ-erre guzik / baretutzen dizkidana. EA 

OlBe 102. Min sogor batek arturik gauzkanean. Or QA 143 (v. minsor). Nahiz minik ugari jasan, eztiki 

mintzatzen zen beti. Mde Pr 136. Urraduraren mina musuka sendatu nahi ziolarik. Mde HaurB 100. 

Giltzurrunetan min bizi bat sentitu zuen. Arti Ipuin 28. Miñak uxaturik. Vill in Gand Elorri 16. Besteen 

pozarekin poz artu, iñoren miñarekin atsekabetu. Vill Jaink 89. Taju onetako izaki bat miñaren azpian egon bear 

izatea. Ib. 120. 

� (Precedido de sintagma con suf. -ko). v. HAGINE(TA)KO MIN, BULARRE(TA)KO MIN, BURUKO MIN, 

HEZURRETAKO MIN, INGURUKO MIN. "(Dolor de) costado, meakako miña, alboko miña" Lar. "Alhorre, 

enfermedad en los niños recién nacidos, mokorreko miña" Ib. "Alifafe, abereen ointxokoetako miña" Ib. � 

Orzetako miña. Mb IArg I 278. Animako miñak. Cb Eg III 289. Begijetako mina. Zuzaeta 150. Sabeleko miña. 

Mg PAb 55 (v. tbn. sabeleko m. en AA III 631, Elzb Po 221, Bil 34, StPierre 13, Barb Sup 103, Or Eus 59). 

Txintxurriko miñ ta ertxidúra. LE Ong 67v. Biotzeko miña eta illuntasuna. AA II 95. Atzamar puntako min bat. 

fB Ic III 263. Zer barrengo miña! Echag 168. Urdalleko miñ gogor eta oñazeakgatik. Aran SIgn 76 (v. tbn. 

urdaileko m. en MEIG IX 107). Tripako miñ batek eramango zinduke. Sor AuOst 76. Alboko miñ zorrotzak 

baldin badau artzen. AB AmaE 248. Belarrietako miña. Urruz Urz 13 (v. tbn. belarriko m. en MIH 353). 

Begietako miña. Goñi 56. Gerriko miña. Ag G 182 (v. tbn. garriko m. en Bilbao IpuiB 110). Kankarreko miña. 

Alz Txib 84. Eztulak edo esteko miñak noiz ankaz-aurrera eramango zaitun begira. Mok 10. Etzian sendi 

barneko minik. Const 21. Eskuko miñak. Anab Poli 118. Iphurdiko mina. Osk Kurl 68 (v. tbn. epurdiko m. en 

EusJok 123). Gibeleko miñak. Uzt Noiz 63. Saietseko miñak. Berron Kijote 179 (v. tbn. saietsetako m. en Salav 

69). � Atxemaiten du zangoko min baten lotzen ari dela. Barb Leg 146. � v. ERDITZE-MIN. � Erditzeko 

miñak. AA III 472. Asi zitzaizkan erdiratzeko miñak. Ib. 531. 

� (Como segundo miembro de comp.). v. bihozmin, buru-min, erdimin, odol-min, urmin, HAUR-MIN, 

HAZI-MIN, SEIN-MIN. � Nik ba dut estamu-miña, / ez jan-edanak egiña. Or Eus 371. Gorpuz-miña. Or Aitork 

261 (23 urdabil-miñ). Barru-miña, asarrea, mukertasuna ta iguiña da aren gaurko makalaldia. Erkiag BatB 141. 

v. tbn. Mong 587. Urruz Zer 85. FIr 171. � Mediku jauna, gezurre diño / nik ez dot amore miñik. Balad 169. 

Maite-min biurtu zen Zorion-miña. Txill Let 101. Zugan mutillengan baño maite-miñ aundiagoa ezarri du. 

MAtx Gazt 32. 

� (Lar, Añ, Izt, Gèze). Enfermedad, mal. "Mal de muchos, consuelo de bobos, askoren miña, txoroen atsegiña" 

Lar. "Accidente, mal" Izt. v. HERENEKO MIN, LAURDENEKO MINAK. � Tr. Documentado sobre todo en 

textos septentrionales. � Ezta sentheria bano min gaitzagorik. O Pr 516. Erraiten da hekin sendatzeko min 

hartarik [horitasunetik] eman behar zaiela enada belharra oin solaren azpian. SP Phil 346 (He 348 gaitz). 

[Auzia] bilgüra bat da min güzietzaz egina. Egiat 225. Atza, ezkabia eta beste asko miñ arrak besterik ez dira. It 

Dial 33s (Ip min; Ur gatx, Dv eritasun). Kalte anitz diote egiten iñori / bañan ezin diteke sendatu miñ ori. Izt C 

195. Ez dakite hortarik heldu direla min gaixtoak! Dv Lab 132 (cf. mingaizto). Lehenbizian etzitzaion iduritzen 

haren minak merezi zuela arthatua izatea ere. Jnn SBi 94. Min batetarik sendatu jaun adineko bat ikusi nahiz. 

HU Aurp 182. Anhitz ejiptoar hil-arazi zituen Jainkoak eta igorri min izigarri batzu, bai gizonei, bai animalei. 

CatJauf 26. Batzutan aita hiltzen da halako min batetarik, eta haur bat berdin hiltzen ahal zako min beretik. JE 

Med 144. Nere osaba jauna zalduntza-miñetik sendatu-ta gero. "La enfermedad caballeresca". Berron Kijote 82. 

� Artua ondo bilduko da, baña gaztaña miñak jo du ta galtzen dijoa geiena. Sor Bar 100. Belar oek guziak bildu 

ta erre egin bear dira, moxorroz ta miñez betiak egoten dira-ta. EEs 1916, 254. 

� Lesión. � Herioaren herhausetik eman ezazu, aplika ezazu miñari eta zauriari. Tt Onsa 38. Erran baitute, 

Lurdeko ura emaiten ginuela ene minaren gainean, ez da egia. Xortik ez dut, dakitalarik, ez eman minari, ez 

edan, ez eta ikusi. HU Aurp 186. 

� "Un mal, furoncle, clou, tumeur, panaris, etc." H. 

� Bainan nor da xutitu, salbu mendi-gainak? / Guziak lo baitzauzkan kaskoinzale minak. Iratz 185. 

�2. Añoranza, nostalgia. v. herrimin, etxemin, itsasmin, sememin, HERRIKO MIN, ETXEKO MIN. � Zure 

minik sakonena iloba mina da. A Ardi 92. Geienak, aberri-miñak ukituta, aldegiñak dira, or beeruntz. Ldi IL 23. 

Sor-lekhuko minak harturik, deliberatu zuen Betelehemerat itzultzea. Zerb IxtS 50. Paradisu galduaren mina 

daukagu hezur muinetaraino sartua. MIH 303. 

� (Dv, H). Deseo, anhelo. "Uste duzu lur hori erosi nahi nukeela, ez dut horren minik, [...] je n'en ai point le 

désir" Dv. "Khenduko diot berriz hunat ethortzeko mina, je lui ôterai l'envie de revenir ici" Ib. v. elkarmin, 

ibilmin, ikusmin, itsasmin, jainkomin, jakinmin, EZKON-MIN, LARRERA-MIN. � Badakizu, jauna, 

egundaino ez dudala gizon minik izatu. Dv Tob 3, 16 (Ur ez dedala nai izan gizonik batere, Ol senarrik opa 

izateke). Zure mina dudala / ais'erranen dute. Bordel 73. Lekhu eginarazten dio debruari eta khentzen berriz 

jiteko mina. Laph 188. Bidajatzeko mina hari sendotuko. Xikito 6. Erbeste-miñ sorgin batek gure gaztedia 

badaramakigu. Goen Y 1934, 186. Ai urruti-miña! / gaitz senda-eziña. SMitx Aranz 239. Biziagoa da zorionegarria 

egia-miña baño. Txill Let 131. Geroago ta zeru-miñ biziagoa sortu yakon biotzean. Bilbao IpuiB 90 (v. 

tbn. zeru-min en Onaind in Gazt MusIx 156 y MEIG IX 107). 


mende. 

423


� "Regret qu'on éprouve de la perte d'une chose" H. � Handik altxatuko duzun uztak ez duke zuk galdu duzun 

bazka txarraren minik. Dv Lab 26. 

� "Ene zaldiak ez du zurearen minik, mon cheval n'est pas infériur au vôtre, ou il ne craint pas la comparaison" 

Dv. "Émulation que cause la comparaison d'une chose avec une autre. Aurthengo uztek eztute iazkoen minik, les 

récoltes de cette année n'ont rien à envier à celles de l'an passé" Lh. � Zalhitzat eta tresna egiteko ez du bertze 

zuhamu baten minik. Dv Lab 322. 

�3. (L, B, BN-ciz-baig, Sal, S-saug, R; Volt 79, Dv, H). Ref.: A; Lh; Izeta BHizt2. "Hiel. Urzoak eztei minik (R), 

las palomas no tienen hiel" A. v. behazun. � Nere plazerek edan arazi diote ardoa naasia minarekin (B, s. 

XVIII). BOEans 832. Jatekotzat mina eman darotade, egarrian edaritzat minagrea. "Fiel". Dv Ps 68 (69), 22 

(Ol, Or beazuna, Ker beaztuna, BiblE pozoia). Ardoa minaikin nasia. Echn Mt 27, 34 (Dv minarekin; Hual gibel 

minekin, Ip urdalminareki, Samper gedarrerekin, SalabBN khedarriarekin). 

II (Adj.). �1. (G, L, BN-baig, Sal, R; Lcc, SP, Urt I 93 (-ñ), Ht VocGr 326, Lar (+ -ñ), Añ (+ -ñ), H). Ref.: Bon- 

Ond 154; A; Iz Ulz (sagar). Amargo; ácido, agrio. "Acedo" Lar. "Verde, en el vino" Añ. "Sagar mina, la 

manzana y el manzano silvestres" Iz Als. v. 1 garratz. � El linaje de Sagarminaga (1475). Arzam 343. � Ala 

ithurri batek zulho beretik emaiten du dulzea eta mina? Lç Iac 3, 11 (He miña; TB, Dv kharatsa, Ol, BiblE 

gazia). Nik bere, Jaun orrek ala gurarik, / probadu dot mina eta dulzea; / bietan busti da ene ulzea. Lazarraga 

(B) 1151rb. Ginda, gozo dala min da. RG A7. Pozoin miñez bethea. EZ Man II 94. Egarria zerotzuten / khelder 

minez hezatu. EZ Noel 100. Iustizia min da, eta garratz, eta miserikordia gozo eta ezti. Ax 137 (V 90). Edari 

min baten edatea gaitz da. Ib. 335 (V 222). Gozatuko duzu zoriz / zeure kolera mina. Hm 117. Badira fruituak, 

irasagarra bezala, bere gozo minaz on guti direnak konfituraturik baizen. SP Phil 404 (He 408 gozo miñagatik). 

Eriotz gogor baten edari miña. Mb IArg I 152. Pasioko Kaliz latz edo edari miña. Ub 87. Saldu ezinda gelditzen 

diran sagar miñ ta motelak. VMg XII. Gozoa eta piña / eguteran egiña / ez da izango miña [mispira]. Izt Po 118. 

Mirra eta beazunaren garraztasun miña artzeagatik aoan sartu. Lard 459. Pazkoa au egiten zan arkume erre, 

letxuga min, legami gabeko ogi eta ardoarekin. Ib. 438. Gure baratzan ginda / ondu ezta ta mina. Balad 205. 

Edari miñ ori arturik gaude. Or Mi 125. Ianari gozoa ta miña. Or Aitork 261. Ez baitago ozpin minagorik 

elkarrekin ezin ezkon daitezkeen goxokiz nahasia baino. MEIG III 94. v. tbn. JBDei 1919, 365. � Bakiokoak zer 

balio-omen? / Ixo Getariko miña. "Vinagrillo". Or Eus 195. 

� (gral.; Lar, Añ, Dv, VocB). Ref.: A; Iz Ulz (miñe); ArOñ (miñaua); Elexp Berg (miñ). Picante, (lo) que quema. 

"Pimentón, piper miña" Lar, Añ. "Piper gorri miñak, pimientos rojos picantes" A. "Miña da miña, baiña ezta 

piparra; baako bizarra, baiña ezta gizona (kipulia)" Iz ArOñ. � Artu zuen profetak irin pisk bat eta bota zuen 

elzeko belar miñen gañean. Mb IArg I 273. Baratxuri miña. Gy 177. Piper miña da onentzaz iñor / apaiñago 

ikustia. Urruz Zer 77. Ausiña baño miñagoko moxorro aiek. Or Mi 112. Asun miñez beterik. Ldi BB 8. Pipar 

miña larregi. Erkiag BatB 167. Izeba neska zar bat du, tipula baiño miñagoa. NEtx LBB 137. Piper-miña 

galanki izaten dute. In MEIG III 109. v. tbn. Anab Aprika 69. � "Ozpinak uli guti, elhe minak gogo guti, [...] la 

parole piquante" H. � Esaera miñak, / birao zakarrak eta / ausardi zikiñak. JanEd II 114. � Sukaldean ke miña 

zegoan. Ag G 222s. Su-garretan, ke miñetan, gorri gorri. Ib. 22. 

�2. (Urt, Dv). Doloroso, amargo. "Comminari, [...] mehatxu garratzak, miñak, haundiak egitea" Urt V 436. 

"Bere anaiaz saldua izatea, zer da minagorik? être vendu par son frère, qu'y a-t-il de plus cruel? [...] Heien 

arrangurak baino deus etzait minagorik, rien ne m'est plus sensible [...]" Dv. "Erantzun minak egin diotza, il lui 

a fait de durs reproches" H. v. samin, mingarri. � Zauriak otzituago dira minago. RS 449. Gaixtoek entzunen 

tuzte hunelako hitz minak. EZ Man I 85. Konzientzia gaixtoaren autsikiak autsiki minak [direla]. Ax 439 (V 

287). Aitziñetik ikhusirik heldu zaizkigunak ere haiñ miñ bazaizkigu, zeiñ dorpheak dire bada ustekaberik 

zaurtzen gaituzten kolpeak. Ch III 45, 3. Urrikal zakizkote horren nigar minei. Brtc 263s (147 suspira minek). 

Luxuriosoak gauza min eta garratzat dauko bere gusto zikin loijai ixtia. Zuzaeta 151. Ez daguala [...] pena 

garratzagorik, atsekaba mingotxagorik, nai bage minaagorik. fB Ic I app. 7. Noiz eta bertzeak botarik airera / 

izkola miñ bat luzeki. Gy 220. Bekatuaren siñale negargarriak eta kastigu miñak. Lard 5. Negar-malko miñak 

isuri zituzten. Ib. 99. [Piarresek] ixuri zituen nigar minak. Dv Mt 26, 75. Emazteki bat oinhaze minenen erdian. 

Laph 86. Erroma gaur jatzu garratza, / Erroma gaur jatzu miña. AB AmaE 152. Itz miñok Juakiñegan, zer 

egingo eben? Ib. 266. Bereala negar miñari eman zitzaion. Arr May 179. Ardien musturkadaak / guztiz dira 

minak. Azc PB 68. Amorio-akuladak / nituanak ain miñ, / aingeru-erariak / premian on egin. JanEd II 13. 

Gorphutz, zauri minek jana. Ox 80. Itxaso-ura baño egun miñagoak izan ditiat. Or Mi 94. Euli-eztenaren ziztada 

miñak. TAg Uzt 99. Utsune aundia etxerako, ta atsekabe miña biotzarentzat. NEtx Nola 18. Arantza miñak. 

BEnb NereA 231. Eresi trixte miñak. Berron Kijote 158. v. tbn. SP Phil 378. He Gudu 106. Lg I 220. Hb Esk 24. 

Arb Igand 145. JE Bur 124. Xa Odol 15. 

� (Con reduplicación intensiva). � Gorputza bat-batetan zauriz bete zion, oñaze min-miñak artu zuten. Lard 

505. Jesusen naigabez betetako otoitz min-miña ta aren zotin estuak. Inza Azalp 78. Erio-bildurraren kezka minmiñez 

beterik. Or Aitork 160. � Dauka barriz piku bat / ardi pikaruak / jostorratz miñen miñena / baño 

okerragua. DurPl 84. 

� "En parlant d'une chose dure, qui fait mal. Pilota mina, une paume dure" H. 

� (Ref. a ruidos, gritos). Amargo; desgarrador; agudo, penetrante. "Oihu mina, cri perçant" Dv. "Igortziri mina, 


mende. 

424


un coup de tonnerre soudain et sec" H. � Geadar minakaz jente andia. EgiaK 88. Tronpeta minak dio: hilak 

pitz, bil judiziora. Harb (ed. 1690, ap. H). Etzen bazter guzietan oihu minik eta nigar kharatsik baizen. Lg I 256. 

Harramantza borthitz eta min bat. Ib. 190. Entzunen tuk auhenik minenak. Monho 126. Haurrak oihu: "hel 

zakizkit" [...] / oihu miñetara noizbait itzultzen da maistroa. Gy 84. Deihadar, garrasi min, burho ikharagarriz 

beharriak betheak. Dv LEd 220 (Cb Eg II 123 garrasi samiñakin). Zer oihu mina, ikustean galdu behar duen 

hiria. Hb Egia 53. Jesus dago oihu minez. Arb Igand 8. Iru edo lau txilio miñ aterazi bere txistuari. Mok 17. 

Karrasia min batean biltzen ditu bere Lamin-lagunak oro. Barb Leg 24. Geroan, intziri miña, / iñolaz esan 

eziña. Or Poem 554. Alako baten txistu min batek / iratzartu dau goizeko isilla. Ker Orbelak 50. v. tbn. Lard 334. 

� Ezkilla miña entzun duneko. Or Eus 228. Kanpai-ots miña. SMitx Aranz 90. Illa alderago, eta ezkilla miñago 

(AN-gip). Inza NaEsZarr 885. 

�3. (Dv). Vivo, fuerte; intenso, profundo. "Lo mina, profond sommeil" Dv. � Zure bihotzean leku hartu zuten 

plazergarri maiteenak eta minenak. SP Phil 525 (He 533 borthitzen guziak). Ene gutizia miña da zurekiñ hertsiki 

lothua izatea. Ch III 48, 4. Eztirat ganbiatzen tu khiratsik miñenak. Ib. 5, 3. Zure umeari ardiets diotzotzu iragan 

denborarenzat urrikirik miñena. Mih 58. Urriki min eta deliberazione hau gabe ezin ilkhi gaitezke Jainkoaren 

etsaitasunetik. Brtc 164 (v. tbn. urriki min en Ch I 20, 5, Lg II 176, Dh 188, Dv LEd 10, Xa Odol 266). Garela 

aflisituak dolorerik minenez. Monho 56. Haren nahi mina liteke egun oroz ere har baneza. Dh 243. 

Hatsbeherapenik minenetan nindagolarik, ene bulharrei joka. MarIl 72. Ez zezoketen eman holako gizonari 

etsaiek nahigabe minagorik. HU Aurp 92s. Bere izaite guziko lehiarik minena. JE Bur 96. Hura egarri gose 

minetan da sekulako galduren. Ox 76. Beroa gerogo ta miñago, kixkalgarrigo. Or Mi 119. Zaletasun artean, 

eukinaia zan sakonena ta miñena Nikanor-engan. Erkiag BatB 34. Esker minak. Mattin 55. Udako eguzkiaren 

ziztada-miñak. Berron Kijote 146. Eztabaida minetan oihuka zebilen polemista bortitza. MIH 264. v. tbn. Lg I 

291. Jaur 156. Hb Egia 94. Arb Igand 72. � (Con reduplicación intensiva). � Dolore miñ-miñ bat sentitzen du 

bere Jaiñkoa ofensatu izanaz. He Gudu 50. Lenagokoen damu miñ-min eta berriz ez egiteko itzarekin. Lard 517. 

� (Ref. a los colores). v. gorrimin. � Kolore bizienak eta miñenak histen dire aire handian. Mih 36. Argi xurimin 

batek inguratzen du arrotzaren burua. Laph 52. � (Ref. al sol, el viento...). "Iguzki mina, soleil ardent" Dv. 

"Pénétrant, poignant. Iguzki min, soleil piquant. Listor asiki mina, piqûre poignante de frélon. Sastako mina, 

élancement vif que cause un mal" H. "Elur mina bezin txuri (L-côte, BN-baig), tan blanca como la nieve, ... en 

su extrema blancura" A. "Haize miña dago (G-azp)" Gte Erd 148. � Arteketarik hixtuz iphar aize mina. Ox 65. 

Txingorra ta aize miña leiotatik intzirika sartzen ziran. NEtx LBB 64. 

� Hondo, sentido. "Dolu minez besti, habillé de deuil rigoureux" H. � Ekharri zuten dolu haundi eta min bat. 

"Vehementi". Urt Gen 50, 10 (Ur samiñakin, Dv min). Hiri guzia yarri zen dolurik minenean. Lg I 259. Hulako 

hitz minek ematen zuten ezagutzerat Salbatzaillea gehiago zela ukitua Yerusalemeren zorigaitzaz. Lg II 222. Eta 

dukenean zenbait afera miñ, / bertzez hobe duk ez egiñ. "Si quelque affaire t'importe". Gy 284. Argitua zen ungi 

d'Abbadie yauna / pagatzen zuenean adio minena. Hb Esk 18. Lurra, onen edertasun guziaz ere, bere sentikizun 

miñean, zerrapo, baitegi, ibar sakon eta illuna du. Gazt MusIx 168s. � Aurki arte. Emazteak-eta, goraintzi miñak. 

Ldi IL 19. Emazte ta seme-alabei gure gorantzi miñenak. NEtx Nola 21. 

� "(AN, L), crisis, momento crítico" A (que cita el ej. de Ax). v. GAU-MIN, NEGU-MIN, UDA-MIN. � 

[Azken egunean] da mena, orduan da mina, orduan da azken adina eta peril guztien gaiñeko perila. 'Entonces es 

el extremo, entonces es el momento crítico'. Ax 188 (V 127). Yeiki zen gauaren minean. Lg I 231. Urtharril 

mina zela, bi kaskoin ihizin. Ox 124. Martxo ilabeteko / gauaren minean. Etcham 81 (195 gauaren gau minean). 

� Iguzkiaren minenean. Lg II 197. Iguzkiak yotzen du bere minenean. Hb Esk 215. 

� "Bihotzaren minean, au fond du cœur" Dv. "Minean ukitzea, toucher le point sensible, toucher au vif" Ib. � 

Bihotzetan konzientzia kitzi-kitzi, zur-minean harra bezala. Lf Murtuts 68. 

�4. (L, BN ap. Lh; SP, Dv, H, A). Intimo. "Fiel. Adiskide mina, fidel ami" SP. "Burhasoak baino minagorik ez 

dugu, nous n'avons rien de plus cher que nos parents" Dv. "Adiskide min, íntimo amigo" A. v. mami, 

ADISKIDE-MIN, LAGUN-MIN. � Ikhusten ditu ene pentsamendu eta afekzionetan diren sekreturik minenak. 

MarIl 61. Adixkideen artekoa baino minagoa baita ezen, eskolako lagunek beren biltzarretan elgarri dematen 

zorion hori. JE Bur 92. I, Beltran, nere adiskiderik miñena aizen ezkeroz. Etxde AlosT 22. Atozte onâ, lagunak, / 

Apolo-talde deunaren zoruna / zeratenok, ta nere / ondasunik miñena. Gazt MusIx 85. Ez ziren guztiok gogaide 

minak agidanez. In MEIG VI 38. � (Con reduplicación intensiva). � Au gerta oi da atsegin lizun 

nazkagarrietan, au zillegi diranetan, au laguntasun min miñean eta iatorrean. Or Aitork 189s. � "Etsai mina, 

ennemi détesté du fond du cœur" H. � Eror bedi kalteori / etsai minon gainera. Hm 116. Izan da ere bere 

etsaiik minener diru puska zonbaiten erasaitekotan. Prop 1899, 51 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Alemaniako 

etsai minenak elgarretarik behar zirela berexi. StPierre 32. 

�5. "Lur mina, se dit d'une terre récemment sorti de desous la neige et qui donne un pâturage malfaisant" H. 

�6. "Burdin mina, fer non doux, non malléable, cassant" H. 

�7. Delicado. � Ala ardiak sasia duela ankartean, / zizta sumatzen baitu errape miñean. "Delicada ubre". Or 

Eus 375. 

�8. Laborioso, esforzado. � Ezagun da zer ofiziale mina zen, xuhurra, garbia. JE Bur 158s. 

III (Usos predicativos y adverbiales). Fuertemente, vivamente. � Geroago eta miñago zerasaten: gurutziltzatu 


mende. 

425


ezazu, gurutziltzatu ezazu. Lard 454. Aurtxo Jesus negarrez asi zan, baña añ miñ eta biziro, non [...]. Arr May 

61. � "Kanpak min dagoz (V-arr), ezkila min dago (B), esaten da ezkilak durundu luzea daukenean [...], las 

campanas están doloridas, se dice cuando tienen resonancia larga [...]" A EY I 200. "Resonante, ezkila ori zer 

min dago (BN)" A Apend. 

- HARRI MIN, KEZKA-MIN. v. harri, kezka. 

- MINAK HARTU (G-azp ap. Gketx Loiola; Izt). "Acometer los dolores, minak artu" Izt. "Este-sobrea miñak 

artuta, kendu egin diote" Gketx Loiola (s.v. -sobre). 

- MINAREN MINEZ. De puro dolor. � Miñaren miñaz katu guztia / beinguan niri igarorik. Mg PAb 62. 

Miñaren miñez il zan. Lard 151. Haur gaixoa ez daiteke altxa lurretik, minaren minez. Arb Igand 85. Aieneka ta 

erdi arnas barik, miñen miñaz. Kk Ab II 11. Ezin eban miñaren-miñaz bururik jaso be egin. Otx 59. Minaren 

minez urtzen ari daut bihotza. Iratz 125. Ezne goriek barruek erreta miñen miñez. Akes Ipiñ 30. Miñaren miñez, 

antsika eta negarrez, urruti arkitzen zan bere amari oska. Salav 101. Miñaren miñez samindu nauzu. Berron 

Kijote 42. v. tbn. Ox 67. Zait Plat 108. Miñaren miñez: Ag Kr 154. Or Eus 204. Etxde JJ 30. Erkiag Arran 178. 

Miñaren miñaz: AB AmaE 85. � Dolu minaren minez ez zen gehiago bere buruaren jabe. Barb Sup 47. � 

Miñaren miñezko ekite latz ori. Gazt MusIx 149. 

- MIN-ARRASTO. "Miñarrasto, dolorcillo" Asp Leiz2. 

- MIN HARTU (gral.; Dv, H, VocB, Zam Man 56), MIN(H)ARTU. Ref.: A; Lh; Lrq; Etxba Eib; Elexp Berg; 

Gte Erd 190, 212, 221, 276. Hacerse daño; accidentarse (sobre todo al Norte donde, en los ss. XIX y XX, 

minhartu parece haberse lexicalizado). "Miñ artu dau eskillaretan bera jausitta" Etxba Eib. AxN explica iraziko 

(315) por min artuko. � Abre batek ere min hartzen duenean, egiten du sentimendu. Ax 616 (V 396). Min 

hartzetik begiratuko zutela. Ib. 135 (V 89). Nork ez dakus eriak miñ artu badu ere, esker asko zor diozkala 

maisuari? AA III 598. Ta miñ arturik, / biraoka / asi zan. Zav Fab RIEV 1907, 96. Hola minartu izan du / 

bietan erori eta. Bordel 96. Zenbatenaz indar gehiagorekin ematen baitzuten ukhaldia eta hainbertzenaz ere 

gehiago minhartzen zuten berek. Jnn SBi 174. Berak dik minhartuko hi jotzearekin! Zby RIEV 1908, 603. Nola 

ezbaitud ekun orren kartarik min artu zionaz gero. Mdg 128. Zer tutzue dolamen hoik; ai eta ai? Ala nik baino 

gehiago minhartu duzue? HU in Ox 202. Eriotza, gaitza, erori ta miñ artzea, opa izan diozu? ArgiDL 27. 

Oraindik ere miñ artzen degu / ark eman zigun golpian. Tx B I 82. Miñ artu arren, eutsi dio sendo ta an gelditu 

da. ABar Goi 25. Minartu dun umetxoa izan bailitz. TAg Uzt 275. Min artu al dek, Matxintxo nerea? Etxde 

AlosT 25. Zaldia labaindu ezkero jausita min ar zezaketen. Etxde JJ 254. Emazteak ez daki ospitalean nizala 

minharturik. JEtchep 92. Zergatik artu bear det min oñetan? Anab Aprika 93. Besteren oiñazetan miñ artzen 

zuana. Berron Kijote 173. Non zaude, nere andere / nere miñaz miñ-artzeke? "Que no te duele mi mal". Ib 67. O 

baserritxu, artuko dezu / biotz barrenetik min. Lazkao-Txiki "Baserriari" (ap. DRA). v. tbn. Ur MarIl 32. HU Zez 

22. Itz Azald 101. Ag G 45. FIr 132. Barb Leg 65. Eguzk GizAuz 30. Or Poem 40. Mde Pr 320. Bilbao IpuiB 

148. Basarri 32. Zait Plat 1. SM Zirik 83. MAtx Gazt 47. Xa Odol 163. Minhartu: Prop 1909, 199. Zerb Azk 95. 

Miñ artu: Echag 74. Arrantz 32. AB AmaE 229. Etxba Ibilt 482. 

� (Aux. intrans.). � Horra zergatik fededunak ez ziren paganoak baino gehiago minhartu. Prop 1906, 74. 

� (Con determinantes). � Eztu / min garabik harturen. EZ Eliç 287. Min andia artu bear due. Mg CC 175. 

Adalbaldo nigaz gogoratuko ezpalitz miñ andi bat artuko neuke biotz-barruan. Ag AL 71. Miña artu dau. Altuna 

66. Neronek sentitzen det / artu duan miña. Tx B 167. Iñork aña miñ nik artu nikan. ABar Goi 70. Estutu-ala 

estutu zuten nere eskuak Mirenen eztarria, miña artu arte. Txill Let 105. Aren epertxuntxurrak sekulako miña 

artu eben. Erkiag BatB 61. Manuxepa, Enrikek miñ asko artu dau? Alzola Atalak 54. v. tbn. Or Eus 164. NEtx 

Nola 33. And AUzta 61. � Biotz-miñ andia artu eban Apartxuk karta au eldu yakonean. Bilbao IpuiB 262. 

� (minik hartu, en contextos no afirmativos). � Etzezan minik har. Lç Act 28, 5. Oraiño minik hartu gabe, 

ukitzeaz beraz egiten du marraska. Ax 432 (V 281). Kangrenatuta dagoala zure biotza miñik artzen ez duenean. 

Mg CC 140 (CO 207 minik artuten). Azotadu arren eztozu minik artuko. Astar II 130. Etxiak lur jo zuan ta iñork 

ere miñik artu etzuan. Bv AsL 151. Ez zian batere minik hartü. Ip Hil 173. Errotarijaren semiak zurubittik bera 

jausi ta miñik artu ei dau. Altuna 67. Nekerik eta minik elukete artu nai alakoek. Zait Plat 1. v. tbn. Osk Kurl 

161. Miñik artu: Mb IArg I 228. AA III 547. Echag 231. PE 120 (miñikan). Arr May 30. Ag Kr 13. Kk Ab II 32. 

Otx 36. Or Mi 24. And AUzta 106. Anab Aprika 93. Salav 37. Uzt Noiz 99. Berron Kijote 97. 

� (Part. en función de adj.). Herido; accidentado. "Gudua akhabatu ondoan minhartu guziak altxatu zituzten, 

après la bataille, on enleva tous les blessés" Dv. "Minartua, contuso (AN-ulz)" A Apend. � O, Iesus, eroriei, / 

zuk othoi min hartuei, / begira diezezu / eta altxa etzazu. EZ Eliç 199. Azuarra ta luki miñ-artua. Zav Fab RIEV 

1907, 96. Azken Sakramenduak langile minhartu bati eman ziozkaten. Prop 1906, 274 (ap. DRA). Haur debalde 

utzi, gizon gazte minhartu lanetik gelditu [...], hots, edozoin izan zadien. JE Bur 66. Iduri zuen hastean norbait 

zela minartua. Barb in Xaramela 162. Lostramo, eskuan miñ-artua olioa botatzen. Beste bat ere bai, Erroke 

zeritzana, miñ-artua. Anab Poli 63. 

� (min harrarazi). � Guttiak egin zuen gero, ez baitzion hantxet Goaña gaixoari minharrarazi! Barb Piar I 55. 

- MIN-HARTZE. Accidente. � Begira minartze gaixtotik. Bordel 95. Orzaizeko erretor Diharassarry zenaren 

min-hartze izigarria entzun zuenean. HU Aurp 124. Caisse d'assurances mutuelles contre les accidents derizanak 

minhartze batek bere eta familiaren bizipidearentzat dakarkiokeen ondorio hitsetik du gerizatzen. JE Bur 200. 


mende. 

426


- MIN-AZKURA. "Miñáskura, rasquera que se produce en un divieso, etc., cuando comienza a curarse" Iz ArOñ. 

- MIN-BELAR. � Egun batean sartu ninzan / billa on baten bakarrik, / amorearen min-berarraz / ondo 

deskuidadurik. (B) Lazarraga 1197vb (Interpr?). 

- MIN-DINGILIN. Campanas a muerto. � Lanbreabe-ko etsanderea, Ipiñeko min-dingilinek (kanpak) asi direta 

gertau egixu anda iserea. Akes Ipiñ 29. 

- MIN EDUKI (G-azp). Sentir dolor. "Hoy, desgraciadamente, nos valemos de la locución min euki o iduki" A 

(s.v. min izan). � Maitatu dut, min euki dut bihotzean. Mde Pr 128. Min dauken lekure eramaten da eskue (ANlarr). 

Inza NaEsZarr 249. � (Det., tras -ko). � Buruko miña eukan makala! Bilbao IpuiB 221. Agiñako miña 

daukana goian dago. SM Zirik 69. 

- MIN EGIN. a) Hacer daño. � Tr. Usado al Norte desde Leiçarraga. Al Sur se documenta muy escasamente 

hasta el s. XX: en Refranes y Sentencias y en J.M. Zavala (Fab RIEV 1907, 96). � Otsoak arzari min leio. RS 

74. Zapatak iauntzi berrian hersten du, min egiten du. Ax 490 (V 317). Zergatik haiñ gauza xumeak min egiten 

darotzu bihotzean? Ch III 46, 1. Sathani handizki miñ egiten dio haren kontra gudukatzeko molde hunek. He 

Gudu 158. Sainduaren galtzeak min egiten ziotela hekiei ere. Jnn SBi 119. Bihotzak min egiten dio. Arb Igand 

28. Min egiten zion noka izketan entzuteak. A Ardi 23n. Masokistak: min egidak! Mde Pr 68. Goxoz atrakatu 

zan, ta aiek min egin. Anab Poli 77. Begietan min egiten zuen goizeko iguzkiak. JEtchep 56. Etzaitez urbildu, 

arantzokin min eztagizun... Vill Jaink 90. Eneuke gura neure kantuaz / iñori min egitia. BEnb NereA 235. Ez 

nuen, alabainan, ene ustez segurik, egundaino kantatu nehori min egin zezoken pertsurik. Xa Odol 267. v. tbn. 

Harb 176. SP Phil 329. Mst III 45, 3. Etch 332. Arch Fab 101. Lap 66 (V 34). HU Aurp 128. JE Bur 145. Ldi BB 

46. Ugalde Iltz 51. Erkiag BatB 29. Osk Kurl 87. Larz Senper 16. Ardoy SFran 289. Azurm HitzB 63. Berron 

Kijote 170. 

� (Con determinantes). � Ohoin hark dolore, tormentu eta min handirik egiten du gizonari hilzian. Tt Onsa 

146. Ez deutsut miñ andirik egingo. Mg PAb 77. Sendatzea luze dik / hek egin minak. Zby RIEV 1909, 106. Jakin 

gabe zer min egiten zioten. Jnn SBi 14. Piperrak aosapaiari dagion min errea. TAg Uzt 45. Oztasun eta erasogiro 

onek Xalbati min aundia egiten zion. Etxde JJ 266. Hunek ez baitzuken besteak eginen zuen bezenbat min 

egin don Albaro jaunari. Ardoy SFran 305. v. tbn. Echta Jos 31. � (Fig.). � Thomas gaizoak eta haren haurrek 

min guti egin zioten jatekoari. Barb Piar II 204. 

� (minik egin, en contextos no afirmativos). � Eztagioala deus minik eure buruari. Lç Act 16, 28. Eztioela 

zigorrak minik eginen. Ax 305 (V 203). Zure kontzentziak minik egiten ezteizün thenporan. Mst III 36, 1. Ez naiz 

hunat ethorria nihori minik egiterat. Lg I 319. Bainan basa ihiziek ere etzioten minik egin saindu hekiei. Jnn SBi 

102. Batbere minik egiten ez dabena. Itz Azald 109. Atera zion orratz ura miñik egin gabe. Urruz Zer 126. 

Paltrikeriari miñik egin barik tripea bete-beterik eroialako. Bilbao IpuiB 254. Neri gero, miñik ein barik ibilli 

akitx, e! SM Zirik 56. v. tbn. SP Phil 277. Tt Onsa 38. Hb Egia 104. Dv Lab 217. JE Bur 121. Ox 206. Const 21. 

Barb Leg 131. Lf Murtuts 39. Zerb IxtS 20. Larz Senper 128. Xa Odol 239. Miñik e.: He Gudu 155. Gy 310. Sor 

Gabon 30. AB AmaE 359. A BGuzur 138. Echta Jos 31. Altuna 50. Munita 60. 

� (Aux. intrans. bipersonal). � Miñ egin zaio. Sor Gabon 60. 

b) Resultar doloroso. � Gogor eta miñ egiñ zitzaion txit aiñ kastigu latz eta lotsagarria. Aran SIgn 68. Min 

egitten jat iñogaittik berba txarrak entzuteaz. Echta Jos 197. � "Min-min egin (V-m), resentirse en lo vivo. 

Neskazar-kontua aitatu deutsanean, min-min eginda erantzun deutse: nezkazarra neu? Baita i barriz atso 

gaztea" A. 

- MIN-EMAILE. Malo, perjudicial. � Ithurri onak dire herri guzietan / ez da min emailerik Laphurdi lurretan. 

Hb Esk 96. 

- MIN EMAN (V-gip, G, AN, BN-arb; Dv), MIN EMON (V), MIN EMUN (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (min 

emon); Elexp Berg (miñ emun); Gte Erd 276. Hacer daño. "Ofender, causar resentimiento" A. "Min emon zestan, 

miñ emoteko berbak ziran ba esan zestazenak" Etxba Eib. "Min ematen dit (V-gip, B), korbatak min ematen dit 

lepoan (AN-gip, BN-arb)" Gte Erd 276. � Tr. Documentado casi únicamente en autores meridionales. Al Norte 

se encuentra en Hiribarren, Oxobi y en un ej. de Balad. � Min ematen dioten aragi pitsak edo zatiak. Mb IArg I 

278. Jainkoa maite duenari / hutsik xumenak min dio. Monho 108. Semen baten kontra ezer egiteak min ematen 

zion. Lard 199. Miñ zion beatza, iñolako matxuragabe, sendo eta ederki [...] bere lekuan agertu zan. Arr May 

152. Gathilua utzirik / --horrek baitio min-- / hasten zaio mokoka. Zby RIEV 1909, 105. Egia nik beti, miñ 

emoten badeutsu bere. Ag AL 95. Kalluak miñ ematen dirate. Iraola 21. Damu zuan mutillak aitonari min 

emana. Ag G 330. Bereala asten ziran gazteak alkarri miñ ematen. Ib. 224. Pentzetan egin lanak ez dauk, ez / 

bihotzean emanen min. Ox 140. Biek min emongo dautsoe, burliak eta dirurik ez artziak. Kk Ab II 93. Orrek 

damotse min. Enb 136. Biyoaz, ordun, min emango badigu ere. Ldi IL 58. Euskaldunari min dio aiten / etxea 

galdu bearrak. Or Eus 408. Min zemaidana irakurten ez nulako. Or Aitork 26 (SCruz 35 miñ eman). Idisko 

iñuskeari, min emonaren emonaz errazoipean jarri nai bai leben. Erkiag BatB 51. Min ematen dit entzuteak ere. 

NEtx LBB 44. Berori kejatzen bada zerbaitek miñ-ematen dionean. Berron Kijote 97. Oinetako hestuegiak min 

ematen baligute bezala. MIH 274. Gure zabartasun onek min ematen zidalako. MEIG III 60. v. tbn. Mg CC 183 

(CO 274 miñ emon). Arr GB 64 (-ñ). Bv AsL 195. Urruz Zer 110 (-ñ). Tx B V 133. SMitx Aranz 42. Anab Poli 

114. Uzt Noiz 70 (-ñ). Min emon: fB Ic II 210. AB AmaE 229. Bilbao IpuiB 27. Gand Elorri 155 (-ñ). 


mende. 

427


� (Con determinantes). "Min aundia eman didazu (V-gip, G-azp-nav, AN-gip, B, BN-arb)" Gte Erd 25. � 

Besteak galdu bearrak biotzean txit miñ ematen zion. Cb Eg III 391. Isboset-i ere Abner iltzeak txit min eman 

zion. Lard 185. Zakurra hilltzeak orren min ematen dik? Arr GB 38. Orrek ematen diyo / bedorri, bai, miña. Sor 

AKaik 114. Zelako atsekabea eta miña emon eutsen eurai. Itz Azald 151. Miñ andia emoeutsan indianoari 

Mañasiren erantzuereak. Ag Kr 121. Bestien bakeak berak miñ barria emoteutsan neskatilleari. Ib. 205. Miña 

ematen trebe baño trebeagoa. Inza Azalp 151. Orretxek miñ pixkan bat ematen zion. JAIraz Bizia 67. Min asko 

ematen dizu? Mde Pr 71. Baten-bateri miñen bat emoteko be! Bilbao IpuiB 17. Zuri min ori ez emateagatik. 

NEtx LBB 46. Nik nai baiño miñ geiago ematen zidak. Berron Kijote 117. v. tbn. Mb IArg I 301. Gco II 51 (-ñ). 

Or SCruz 114 (-ñ). FIr 133. Anab Poli 29. Min emon: Kk Ab II 92. SM Zirik 24. Gand Elorri 206. Alzola Atalak 

87 (-ñ). 

� (minik eman, en contextos no afirmativos). � Ezteutsut miñik emongo. Mg PAb 76. Kastau daben guztiak ez 

deutsa bapere minik emoten. fB Ic I 42. Minik emon bagarik. Ib. 13. Iñoren begiko negarrak ez dit neri ere 

miñikan ematen. Apaol 118. Ez nioke miñik eman nai. Ag G 293 (Kr 164 miñik emon). Ezteusk miñik emoten 

izen ona galtzeak. Or Tormes 91 (SCruz 10 miñik eman). Neurrigabeko arrokeriak / nolatan eman ez miñik? 

Basarri 121. Ez othoi eni eman / bihotzian minik. Balad 217. Garrak ez dizu minik ematen. MEIG IX 93. v. tbn. 

Miñik eman: Arrantz 34. Bv AsL 202. Sor Bar 90. Arr May 136. Inza Azalp 42. NEtx Antz 142. Anab Poli 103. 

Berron Kijote 170. Miñik emon: Ur MarIl 116. � Ez baitu buru minik ematen nihori. Hb Esk 233. 

- MINEN AMA. Virgen de los Dolores. v. MINETAKO AMA. � Niretzat orde, minen / Ama batez ere. Or BM 

110. 

- MIN ERAGIN. Hacer daño. � Ludijan diran urre gustijakattik be eneukian, ba, olakorik esan gura ixan, ta 

esan ixanak min eragitten daust. Otx 29. Ohartu gabe besoa min eragiteraino tinkatzen ziolarik. Mde HaurB 69. 

� Esaten eben bakaldunari min geiago eragingo eutsala bere esana egin ez ixatiak. Otx 50. � (minik eragin, en 

contextos negativos). � Ia, zabiltze arduraz, miñik eragin eztagijozuben. Otx 117. Emaztia emon utsagaz 

eleuskide niri miñik eragingo. Ib. 74. 

- MIN-ERESI. Endecha. � Entzun, ba, nere baitan, min-eresi ituna, / biotzak negar-malkoz abesten dizuna. 

Jaukol Y 1933, 185. 

- MIN-HEREXA. "(S; Foix), cicatrice, stigmate" Lh. 

- MIN ERORKOR (Lar, Hb ap. Lh, H). "(Mal) caduco, gota coral, miñerorkorra" Lar. v. ERORTZEKO MIN, 

lurmin, erormin. 

- MIN-ESAN. Suspiro. � Bere miñ-esanari erremiorik edo etenik eman gabe. "A sus suspiros". Berron Kijote 

139. 

- MINETAKO AMA, AMA MINETAKO. Virgen de los Dolores. v. DOLOREETAKO BIRJINA, MINEN 

AMA. � Betor min, betor gantzu, / Ama minetako. "Madre de los Dolores". Or BM 114. Zer eskintzera yoiala, 

baiña, Miñetako Amari egun alai artan. Erkiag Arran 184. 

- MINEZ (V, G, AN-gip; SP, Lar, Añ, Izt 82r, Zam Man 56). Ref.: A; EAEL 266; Gte Erd 255. a) (Estar) 

enfermo; con dolor. "Ezin nagoke burutik minez" SP. "Doliente, miñez, eri, gaixo dagoana", "malo, enfermo, 

miñez dagoena" Lar, Añ. "Atzo torritako gizona miñez zon (AN-gip)" EAEL 266. � Heiagoraz zegoen erdi 

beharrezko minez. Lç Apoc 12, 2 (He erditzeko minez, Ol, BiblE erdiminez; Ip, Ur (G) haurminetan). Bihotzetik 

minez nago. SP Imit IV 4, 5 (Ch, Ol bihotz miñez, Mst bihotzeko doloriaz eskerniatürik, Leon bihotza 

hersturetan). Gaitzez ta miñez ill ziran bidean. Mb IArg II 342. Pena andi bat nuen ote zeunden miñez. It Fab 

258. Bear da ere jakin zer egin bear zaion miñez arkitzen danean. It Dial 74 (Ur gexorik, Dv, Ip eri). Semea 

ageri etzizaiolako miñez aita zegoala. Lard 156. Nori etzaio estaliko bihotza eta minez erdiratuko. Dv LEd 251. 

Aurkitzen zala oian miñez larri. AB AmaE 213. Miñez etorri zan itxasotik etxera. Ag Kr 78. Ludi-ziar ibilli zan, 

nekez ta miñez bada be. Altuna 102. Biyotzetikan maitatzen nuen / nobiya jarri zait miñez. Tx B II 134. Negar 

dagit asko, / gorphutz-, bihotz-minez, / gauzetako minez. Mde Po 45. Zu ildakuan miñez erreguz / geldituko dira 

danak. And AUzta 151. Igarotakoagatik miñez. Vill Jaink 123. Gaixo / nagola esan, miñez, il-urren. Gazt MusIx 

181. Aldi luzean maitatzen dodan / lora batek nauka miñez. BEnb NereA 245. Ingurua miñez dago. NEtx LBB 

261. v. tbn. fB Ic II 47. Añ EL 2 205. Hb Esk 224. Bv AsL 112. Jnn SBi 80. Zby RIEV 1908, 413. HU Zez 185. Ox 

22. Lf Murtuts 26. Miñez: Ub 207. Bil 64. Sor Bar 37. Goñi 110. Iraola 127. ArgiDL 158. Jaukol Biozk 26. Otx 

59. Goen Y 1934, 178. SMitx Aranz 53. Ol Gen 34, 25. Etxde JJ 156. Anab Poli 45. Uzt Sas 322. 

� Heldu naiz min-minez urtu beharrez. Iratz 100. 

� (Precedido de sintagma nominal, con suf. -ko). � Marraskaz daude sabeleko minez. SP Phil 427 (He 431 

sabeletik miñez). Ortzetako miñez. It Fab 92. Iru egunian egondu naiz oian gibeleko miñez. Iraola 126. Larogei 

urte gañean ditut, / nago anketako miñez. Tx B 215. Goizeon ez egoan ba garriko-miñez? Bilbao IpuiB 113. 

Bermeon gelditu naiz, oñetako miñez. And AUzta 84. Alboko miñez. Erkiag BatB 98. Ez bazaizu jarritzen / 

errapeko miñez. Uzt Sas 236. v. tbn. Miñez: Or Aitork 221. Berron Kijote 188. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Sabel miñez. Mb IArg I 231. Berotasunez il da, / maitasun-miñez. 

Jaukol Biozk 50. Txarki omen zegoan pulmoni-miñez. Or SCruz 88. Maite-miñez il omen da. Berron Kijote 133. 

b) Ansioso de. (Precedido de verbo o sust.). "Hagorandua zegoen bere azken orenaren minez" H. � Zu zeruetan 

ikhusteko minez dago. Cb Eg (ap. H). Nun-naitar izan-miñez, / ostera, gizona, / bai txori baldarra! Ldi BB 72. 


mende. 

428


Ez nagoke zeru-minez, / ez nagoke geiago. Iratz 110. Gaixo Manex! Xokolet-minez nehun ez zagoken! Lf Murtuts 

10. Lurpeko tegia ikusi miñez. Zait Sof 154. Xalbat bere bularraren aurka estututzen zun muinkatu miñez. Etxde 

JJ 207. Urrun-miñez, zeregin gorrien akullu errukigabeak ziztatuta bezela. Erkiag Arran 84. Askatasun-miñez. 

Erkiag BatB 18. Sustraiak lur-miñez beti. Gand Elorri 96. Goi-miñez. Ib. 145. Gudu-miñez biotzak pil-pil. Ibiñ 

Virgil 109. � (Tras gen.). Con añoranza, nostalgia (de); amor insatisfecho (hacia). � Nik iagoitik ezin nuke hura 

bezain maiterik, / haren minez orai nago ezin hilez bizirik. E 159. Ni aren minez ilten ninzan da / a beti 

alegerarik. Lazarraga 1181v. [Zu]re minez ilgo banaiz. Ib. (B) 1204v. Orai, zure minez hiltzera / nohela, ikusiz 

berere. O Po 3. Hartaz bertzerik munduan / ez dakusana, / haren minez desterruan / hiratzen ari dena. Monho 

88. Dolorez, auhenez, / urtzen naiz haren minez. Ib. 122. Gerta oi da, iñoiz, etxe berrira aldatutako txindurtza, 

ezin-etsiz, edo leengoaren miñez, bertan-bera sallean zaarrera itzultzea. Ldi Y 1933, 86. � (Tras tema nominal 

nudo). � Aberri-miñez kantari. Laux AB 52. Erbestean Euskalerri-miñez bizi diran euskaldun guziei. NEtx LBB 

6. Txoria urruti artan, / kabi miñez da gaixotu. Ib. 289. 

- MINEZKO. (Adnom.). � Miñezko bideetan lor batek narabil. Laux BBa 134. Tori, Andra Mari, tori / nere 

miñezko Nekaldi! SMitx Aranz 136. Zein musika illun baltz miñezkok egiten dau orain durundu zure 

belarrietan? Erkiag Arran 152. Zu etzara zeu, miñezko / eziñaren egitura! Gand Elorri 142. � Nere animaren 

begi laiñotsu ta illundua senda-miñezko begi-urez sendatzen ari zan egunoro. "Salubrium dolorum". Or Aitork 

166. 

- MIN-GARRASIKA. Gimiendo. � Nora jun zara, Maite, / ni emen lagarik min-garrasika? Onaind in Gazt 

MusIx 203. 

- MIN IZAN (V ap. A; Mic 6v, Urt I 9, Lar (+ miñ), Añ (+ miñ)). a) (Aux. trans. bipers.; se incluyen tbn. los ejs. 

del tipo min da). "Doler, haber dolor, min izan" Mic. "Doler" Lar y Añ. "Sentir o tener dolor. Hoy, 

desgraciadamente, nos valemos de la locución min euki o iduki. En lugar de min dot, que se decía entonces, hoy 

decimos min daukat, me duele, tengo dolor" A. � Aginean min dabenak miia ara. RG a 53. Eri den presunak, 

barrenean min duenak. Ax 429 (V 278). Ahoan min duenari eztia karmin. O Pr 541. Gorputzean izanen duzu 

min eta oinhaze. SP Imit II 12, 3. Idiak edo behiak almaketan min duenian zer egin behar den. Mong 590. 

[Badakizu] nun min daben gaisuak. Mg PAb 52. Nai zion oni adierazo non miñ zuen. VMg 40. Ifinijagaz min 

dan lekuban. Astar II 39. Min du sabelean. Hb Egia 143. Nun dozu min, Arnoldo? Ag AL 87. Koipe onezaz 

igortzitxo bat miñ dan tokian eman ezkero. Ag G 184. Oraiñ jendiak miñ izango du / bueltak kantatzen astian. 

Tx B I 256. Biotzean min dut, min etsia, / negar ixilla darion miña. Ldi BB 84. Min det biotzean. NEtx Nola 51. 

Biotzak min duanean, / alperrik da. NEtx LBB 399. Maite duenak ez du minetan minik, eta min balin badu mina 

maite du. Othoizlari 1971 (n.º 64), 5. v. tbn. Añ LoraS 79. It Fab 172 (-ñ). Arch Fab 121. Lard 199. Dv Lab 291. 

Xe 295 (-ñ). Bil 98. AzpPr 43. Iraola 95. Mde Pr 128. Gazt MusIx 137 (-ñ-). 

� (Det.). � Miña izango dezu / aurra egitean. It Fab 221. Nunbaiten miña izango dute / asko nekatzen diranak. 

Uzt Sas 120. 

� (minik, en frases negativas). � Ikhusten eztuen begiak eztu miñik. Ax 290 (V 193). Badu minik aski, 

gehiagokorik gabe. Hb Egia 155. Ez dut minik sabelean. Elzb Po 204. Amodiorik ez duenak / ez du miñik 

biotzean. Or Eus 93. Ezetz, ez zuala iñongo miñik. Anab Poli 78. 

b) (Aux. intrans.). (Ser) doloroso. � Min bide zen Jainkoaren amarentzat eta Yosefentzat ikhusteaz bere buruak 

halako lekhu humiliagarri batean. Lg II 105s. Badakizu zer min den neretzat zu ganik absent izatea. Mih 126. � 

Min zitzaien halakoen galtzea. Lg I 271. Gauza hau hainitz zitzaion min Siriako erregeri. Ib. 374. 

c) (Aux. trans. bipers.). Lamentar(se), dolerse (de). "Min du sobera mintzaturik, il lui en cuit d'avoir trop parlé" 

Dv. "Min duzu holakorik aditzeaz, vous souffrez d'entendre de semblables choses" Ib. � Seme zarrenaren iltzea 

txit min zuen, eta are miñago beste semea iltzalle izatea. Lard 195. Abranek bere illoba uztea txit min eta damu 

zuen. Ib. 14. Damu min dut zuk nigatik jasanen ditutzun oinhazeez. Dv LEd 2. Min du aitari egin zaion laidoaz. 

Hb Egia 45. Zeruko Aita maiteak guziz miñ zuela gizonak añ gaiztoak izateaz. Arr GB 80. Zuek min dezutena da 

ezin etsia elkar ikusi gabe. Bv AsL 141. Min du errekak utzi beharra / alako txoko maitea. SMitx Aranz 27. Min 

izango dezue, ba, Miliak alde egitea? NEtx Antz 59. Min det berriro zure lan burutsu ori galaztera etorri bearra. 

NEtx LBB 114. Min diat ortik iri datorkikan ezbearra ta naigabea. Ib. 125. v. tbn. Zby RIEV 1909, 396. Or Eus 

224. Etxde JJ 192. � (Aux. intrans.). Dolerse. � Baiña gizonak min dira, / betiko joran min batez. Gand Elorri 

165. Pozarren atera jat ezpanen begira / aspaldi min zan abesa. 'La canción hace tiempo dolorida'. Ib. 123. Zeru 

eder aldian / min zara neu negarrez itun ikustian? Laux BBa 96. 

d) Echar en falta. � Guzia alderdi artako ardoxka garratz batek bustia... Nik, gure Getari ta Zarautz-eko 

txakolin orixka min! Ldi IL 45. 

- MIN MINEAN. a) "Au cœur, au milieu, au plus fort. [...] Lo datza loaren min-minean, il dort au plus profond 

du sommeil" H. � Bitoria etsaietarat erortzera zihoana, eskualdun tropelak estrosadaren min minean ethorririk 

erromarrak garaitiar eragin zituztela. ES 112. b) "Expr. adverbiale signifiant, au plus sensible. Min-minean 

laidoa sentitzea, ressentir l'injure au plus sensible (du cœur). Min-minean ukitzea, toucher au plus sensible (du 

cœur)" H. � Phausu zerbait ez duzu izanen non etzaren Jesu-Kristorekin min-minean bat egiten. Dv Imit 72 (ap. 

DRA). 

- MIN-MINEZ. De todo corazón. � Besterik ez zuala ezertxo falta dama bat aukeratzea baizik, miñ-miñez uraxe 


mende. 

429


maite izateko. Berron Kijote 36. 

- MIN-OINAZE. Dolor, tormento, padecimiento. (En Mendiburu podría tratarse de una pareja de sinónimos, y 

en otros ejs. de compuestos copulativos). � Jaio den semeak ematen diozkan poz-atseginzak azt-erazten diote 

leneko bere miñ-oñaze guzia. Mb IArg I 315. Oñez ertsi-estutzen dio zirau berari buztana ta zirauak arzen duen 

miñ-oñazearekin egiten dio oñean ozka. Ib. 230. Berrogeita geiago egunean min oñaze gogorrenetakoak 

eramanik. Aran SIgn 51. Miñ-oñaziak ariñ eramaten zituan ta aisa. Bv AsL 111. Miñ oiñaze danak osatzeko 

gauza bat asmatu det. Ag G 184. Zentzu guziak min oñazez beteko dittuan sua. Inza Azalp 117. 

- MIN-OIHU. Gemido. � Ontan, añar-tartetik garbi entzun zuten miñ-oiua. Or Mi 67. Bai, min-oiua iduri zait, 

darantzuio arek. TAg Uzt 18. Barreneko antsiari ta min-oiuari ateak zabal uzteko. Erkiag Arran 183. 

- MIN-OIHUKA. Gimiendo, gritando de dolor. � Lentxeago ezkutatu da etxeatzetik arrastaka ta min-oiuka. 

TAg Uzt 142. Negarrez minoiuka joan zan etxera gure mutilla. Ib. 64. Lurrean etzanda minoiuka ari zan gizona 

batbatean zutitu zan jauzi ariñez. Ib. 18s. 

- MIN HORI. v. min-hori. 

- MINPEKO. v. minpeko. 

- MIN-UNE. "Miñunia, punto neurálgico. Nun daben miñunia, laster asko argittu detsa neguak, dónde le duele, 

bien pronto se lo ha dicho el invierno" Etxba Eib. 

- MIN-ZALE. Dolorido (?). � Gurutziltzatu-biran an dago / Euskalerri min-zalea. SMitx Aranz 181. 

- MINZURI, MINTXURI (G-azp, AN-gip ap. Gte Erd 218; G-bet; A Apend). a) Mareo. "Mintxuria egin zaio 

(G-azp, AN-gip)" Gte Erd 218. � Bere arpegiko kolorea eskuko pañueloa bezañ txuri egiñik, mintxuriak artuta 

bere senarraren besoetan erori zan. Arr GB 12. Min zuria arek; denen ikara. "Desmayo". Or Eus 399. Ikusi al 

dituzute iñoiz moruak eta beltzak itsasoko min zuriak jota? Aien arpegiak! Anab Aprika 13. � Min txuri eginta 

exeri omen uan. Ataño TxanKan 233. b) "Min-zuri (G-goi-to), dolor sordo" A. 

- USTE-MIN. v. uste. 

- ZINAK ETA MINAK. v. zin. 

2 min (V ap. A; SP), muin (V, G ap. A). �1. "Les nouvelles plantes prennent le nom de mina" SP (s.v. 

mindegia). "Brote, púa. Ernemin, germen" A. "Muin, púa, germen" Ib. v. ernemuin. Cf. VocNav s.v. muin-ziza. 

�2. "Pépin" Ht VocGr 437. �3. (c. sg. A), mun (V-m ap. A). Planta joven. Cf. mintegi. 

3 min. "(V-gip), cítola de molino, tablita de madera, pendiente de una cuerda sobre la piedra del molino 

harinero, para que la tolva vaya despidiendo la cibera y para conocer que se para el molino cuando deja de 

golpear" A. 

min. v. mihi. 

1 mina (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, Arch VocGr), mine. �1. Mina. "Urre-mina, la mine d'or" Arch VocGr. 

"Mina-zulua, el agujero de la mina" Elexp Berg. � Urrezko merezimentu asko atera geinkezan mina edo 

meatzea. Añ LoraS 56. Mancha alde artan, meatz, mina batzuen jabe zala bagenekigun. Alz Txib 84. Santa 

Barbara mine-zuluan, / ura ango desgraziya! Tx B I 83. Senarra mina batzuek ikustera juan dek ta gaur gurekin 

zetorrek. ABar Goi 57. Urrengo egunetik aurrera naiko lan izan zuan mina bere izenean jartzen. JAIraz Bizia 

82. Berarekin minan lana egiteko. Ib. 82. Beste orrenbeste eman dezaken lurrik bai al da, urre-minaren bat izan 

ezean? Munita 81. Hor daude konde eta markes hoek, beren minekin eta bankuekin. Arti Ipuin 56. Orai dela bi 

urte etorri nintzen bertze aunitzekin minetako lanetara. Izeta DirG 56. Mendiko ganaduaz gaiñera / minak ere or 

bazian. Uzt Sas 285. Etzala oso leku ederra / nere mina-zulo ura. Uzt LEG II 130. En DFrec hay 5 ejs. � 

Mineral. � Mina perradaz atera eta / erretzen da tolarean, / eta gero purifikatzen da / kupelako krisolean. Izt 

Po 169. Mina ateratzen inbentoreak / dirade extranjieroak. Ib. 169. � "Minia izan, aberastasun iturri handia 

izan. Taberna ori mina bat dok" Elexp Berg. �2. Mina (submarina). � Zepelin zarrak bonbaz betiak / goiko 

oroian tartian, / millaka minak itxasoan da / sumarinoak ur-pian. Tx B I 106 (v. tbn. III 22). 

- MINA-LAN. Minería. � Argintzan, miña-lanetan, etxegintzan eta onetariko lanbidietan euren ogiya 

irabaziyaz. Kk Ab II 184. Berrogei milloi metro kubiko bear ziran munduan mina-lanetan erabiltzen diran 

zuntoitarako. Munita 71. 

2 mina. � Mina (moneda). "Mina aldi oietako diru bat zan eta oraingo larogei-ta-amar (90) pezeta balio zituen" 

Ir YKBiz 367n. � Jauna zure minak irabazi ditu bost mina. "Mina". Oteiza Lc 19, 18 (Dv, Brunet, Ir YKBiz 368, 

Ol, Ker mina; Lç, He markoak, TB mark diruak, Leon hogotxinekoak, BiblE ontzakoak). Ken zaiozue mina ori 

eta emaiozue amar mina dituenari. Ir YKBiz 369. Auzitan Platonek bere burua ipini zuen ogei ta amar 

minaetako isunari erantzuteko. Zait Plat 10. 

minabar. � Dolorido, resentido. � Bernardatxo, naiz miñabar ibilli, bere barrenean sentitzen zuen indar berri 


mende. 

430


batek egaka bezela eraman zuen. Goñi 32. 

minagotu. � Volver(se) más amargo, doloroso. � Nor zetorkek, algaraz, / miñagotzera gure / malkuok? Ldi BB 

50. Geroago ta miñagotzen zaio aldartea. TAg Uzt 42. Larrialdi au miñagotzea nere zaipean bide da. Zait Sof 

52. Gure malkoak algara ta parrez miñagotzera al datoz? NEtx Antz 131. 

minagre. v. binagre. 

minhaitz (Saug Voc � A Apend). � Orujo de la uva. 

min-ala (Añ (V)). � Dolor. "Doler, min-alak izan (V)" Añ. � Alango eriotza gogorraren guztizko min-ala 

ikaragarriak ikusi bear izan zituzan. Añ EL 2 221. Semearen gorpu ilak, / untzeak eta arantzak / emon deutsez 

Mariari / min-ala guztiz latzak. Ib. 208. 

minaldi (V-gip ap. Etxba Eib; Lar (+ -ñ-), H (-ñ-)). � "Dolencia" Lar. "Racha de dolor. Gau guztiko miñ-aldixa 

euki dau gizajuak" Etxba Eib. � Gure bearraldi, estualdi, ordu larri, gaitzaldi edo miñaldi ta naigabe guzietan. 

Inza Azalp 141. [Biotza] min-aldi auetan maxakana bezin ttiki ta gaxi gelditzen dalarik. Garbiz EEs 1929, 101. 

minamon. v. biharamun (2). 

minandur. "Miñandurra, carbunco (AN)" Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. 

minantz (G? ap. A), minantza, minantze (Izt, H), minatza (G? ap. A). � Enfermedad, mal, dolencia. "Dolor, 

mal, minantze. Metafóricamente, vicio" Izt 40r. "Minantze bat da ezin sendatua, c'est une sorte du mal 

inguérissable" H. � Txit nekez miñanze au sendatzen da. AA III 627. Dakuskun oraiñ nolako miñanzea dan 

bekatuan erortzeko oitura. Ib. 498. Minantze bat ezin sendatu ditekeana. Ib. 422. Nola ez daben uste iñon ere 

dala miñantza onentzako sendarri eragilleagorik. Izt C 103. Ardiak izan oi dituzten eritasun eta minatza 

gaiztoen izenak. Ib. 221. Jai-eguna joan orduko gaxo, elbarri, itsu, mutu, gor eta beste miñantzik zeukan guzia 

Jesus-eronz abiatu zan. Lard 378. [Jesusek] sendatzen zuela miñantze guzia eta eritasun guzia errian. Ur Mt (G) 

4, 23 (He, TB langidura, Ur (V) gatx, Leon oinhaze). Emakume ari bere elgaitz edo miñantza bereala kendu 

zion. Arr Orac 463. Edozein zauri edo miñ-antza bildurgarriak dirade beti edari-galgarrietan oitutakoentzat. 

Ayerb EEs 1916, 32. � "Miñántza, algo de dolor" Iz ArOñ. "Miñantz, dolorcillo. Miñantza sentitzen dot 

sorbaldan" Elexp Berg. 

- MINANTZEZ EGON. Estar enfermo. � Ala beartsuen etxetxoetan, nola eri eta miñantzez zeudenen oiaurrean 

agertu oi zan. Arr GB 6. 

minar. � Alminar, minarete. � Alaxe ikusi nuan esandako dorre edo minar-a. Minar oriek izaten dira mezkitaetako 

dorre luze lautuak. Anab Aprika 53. Arresi edo moallaz inguratutako erria da, minar bat erpiñenean. Ib. 

54. 

minarazi (Urt), mintarazi (H). �1. "Amare facere, mindu, miñarazi" Urt II 7. "Amare solere, miñaraz, [...] 

miñeragin, [...] miñagre egin" Ib. 10. "Mintharazi, faire aigrir, faire qu'on s'aigrisse, s'irrite" H. �2. Irritar, 

importunar, molestar. � Miñarazi nindun arranoak eta esan nion yarriko nitula erderaz izneurtu aiek. Ldi IL 32. 

Eztegu iñola uste, urteak ditun irureun ta irurogei ta bost egunetarik batez euskaldunak euskeraz aritzeak 

miñaraziko lituzkenik [erdaldunak]. Ib. 65. �3. Hacer sufrir. � Ori ezpada ere, min eraziko diat. 'Habrás de 

sufrir'. Zait Sof 129. 

min-hargarri. � Doloroso. � Erdiondo minhargarriak, odol galtze eta holako ez ongiak [sendatzen]. EskualOn 

27-4-1906, 3. 

minargi. "Fluecos, enfermedad de ojos, begietako miñargia" Lar. 

minari (H; -ñ- Lar, Añ, Izt 90r, H). � Penitencia. "Penitencia, mortificación del cuerpo" Lar y Añ. "Penitencia, 

sacramento, [...] miñarikoa" Lar. � Zertako da penitenziaren edo miñarikoaren sakramentua? CatBurg 35. Egin 

zezan bapildean egiten zuten minaria, zeina baitzen lizifriña astean behin. Birjin 182. Begirune handirekin 

erabilazu Minariko Sakramendua. Ib. 234. Lana da minarizko ta Jainkoak ezarri duen arrimuaren alderako 

menekotasunezko egintza bat. Ib. 70. Egiten ezpadezu zeure bekatuen miñaria edo penitenzia egiazkoa. Jauregui 


mende. 

431


239. 

� "Pena, castigo" Lar y Añ. "Penar, imponer pena, [...] miñaria eman" Lar. 

minaridun. "Penal, [...] miñaritarra, penaduna, miñariduna" Lar. 

minarigile. � Penitente. � Ondoan zethozen bihotz minari-gileak edo penitentak. Birjin 543. 

minaritar. v. minaridun. 

minaritsu. � Penitente. � Esportzu et-amodio guzia, bainan amodio minaritsua. "Pénitent". Birjin 220. 

minaritu (Lar (-ñ-) � H). � (Part. en función de adj.). Apenado, dolorido. "Penar, activo, imponer pena, 

miñaritu" Lar. � Askok beren aurpegi miñaritua itzulitzen dute negar malko bat isiltxorik idortzeko. "El 

apenado rostro". Otag EE 1881, 58. 

minaritza. � Penitencia. � Emoten jatan miñaritza edo penitenziya kunplietako. Kristiñau Dotriñako... 

Bizkaiko berbakuntzan (1889), 16 (ap. DRA). 

minarizale. "Penitente, el que hace penitencia, [...] miñarizalea" Lar. � Hortik ere ikhusi izan da minarizalerik 

damuz et-amodioz hiltzen. Birjin 220. 

minariztatu. � Imponer penitencia. � Bere buruen minariztatzeko gutizia done bat. "Se punir". Birjin 239. 

minariztu, minaristu. � Disciplinar. � Ezin onhetsiz Jesu-Kristo baithan haren ahizpa zena [...] haren gatik 

izan zadin minaristua. "Punie". Birjin 212. 

minarritz. v. miarritz. 

min(h)artu. v. MIN HARTU. 

minaspila (Lar � H (s.v. mihi)). � "Chirinola, enredo que causa desasosiego, minaspilla" Lar. 

1 minata (L ap. A; H), mineta (L-ain, BN-ciz-baig ap. A), minatxa (miñatx G, L ap. A (s.v. minat) � Aq 183), 

minat (BN, S ap. A; Dv), binata (S ap. A), binetxe (V-ger-ple-arr ap. A), bineta. � "Pi[t]arra o aguapié, miñatxa 

(G), txuspiña (V)" Aq 183. "Vinillo que se obtiene mezclando con agua el residuo de la uva ya estrujada en el 

lagar" A. � Emazte gehienek sagar arnoa zuten preferatu, eta batek edo biek galdegin zuten bakharrik pitarra 

edo bineta. Elsb LehE 34 (ap. DRA). Beharrik baikinuen mineta bat hauta: gorri arin, garbia. JE Bur 77. Hots, 

ama, badut uste minatxa xorta bat ongi guretua dukegun! Barb Sup 126. Piarresek pitxer handi baten bethea 

minatxa ekarririk, danga danga edan zuten guziek. Barb Piar I 79. Neguan balinbazen minata eta udan pitarra. 

Etcheb MGaric 153 (ap. DRA). Minatarekin, gaztaina zen, neguan, gure afaria. Gatxitegi Laborantza 121. 

Merkea bazela edaria sasoi hontan, etxekoa, urteko brentsa berriaren mineta freskoa, peko iturritik ederki 

bataiatua. Herr 8-12-1994, 1. 

2 minata. v. 1 mineta. 

minats. "Minatz (V-arr-oroz), hedor que se despide de la boca" A. 

minatu. �1. "Minar, minadu" Lcc. � Balaki zer ordutan biar zaun akometitu ladronak egonen zen seguroki 

bijilatan eta ezion eitzen etsia minatra. Hual Mt 24, 43 (Samper minatu; Lç, Ur, zul(h)atu, He, TB, Dv, Ip, 

Echn, Leon zil(h)atu). �2. "Miner, mettre un explosif, minatu" T-L. 

minatxa. v. 1 minata. 

minatza. v. minantz. 

minatze. v. biñatze. 

minhauri. v. mihura. 


mende. 

432


minaur(r)i. v. mihauri. 

minauta (Dv � A), miauta (H), minota. � "Avefría" A. "[Blintxa, le vanneau]. Lapurdiko hegal batean minota, 

miaua eta miauta ere erraten diote" Dass-Eliss GH 1925, 34. v. 3 miau. � Miñauta multzo bat, inguruka, biraka 

bazabilan, han, behereko landa hetan. Barb Piar I 29. Miñauta, uso handi, kalla'ta utarda, / mota guzietarik 

ororentzat bada. Barb Piar II 121. Denbora oztearekin ihizi pixka bat ibili da gan den astean, ahate basak eta 

miñotak segurik buriustaka. Herr 24-1-1959 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

minaztu. v. miaztu. 

minbera (gral.; SP, Urt I 297, Mg Nom (V, G), Añ, Gèze, Dv, H, VocB, Zam Voc), minbere (G-bet; H). Ref.: A; 

Lrq; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 74. � Tr. Documentado en todos los dialectos desde comienzos del s. XVII, 

aunque es relativamente escaso entre los vizcaínos. Para las formas determinadas, hay minberaa en Aguirre de 

Asteasu, fray Bartolomé y Erkiaga, minberea en Mendiburu y Ayerbe, y minberaia en Xalbador; hay tbn. ines. 

minberean en Hiribarren. 

I (Adj.). �1. Delicado, sensible; frágil. "Sensible en el dolor" Añ. "Badire gauza minbera polliki erabili 

beharrak, il y a des choses faciles à détériorer qu'il faut manier avec délicatesse" Dv. "Ez zapha zauriaren 

inguruak, minbera dira" H. "Erresiña otza bezin minbera duk hori (S), ése es tan delicado como la resina fría" 

A. "Buru minbera da ori (AN-gip, B), burua minbera du (BN-arb)" Gte Erd 74. AxN explica insiriatu por 

minbera. En DFrec hay 5 ejs. de minbera. � Sentimenduak ere tu hagitzez miñ berago. EZ Man I 98. 

Konzientzia batzuk dira erne, sentikor, minbera, hertsi. Ax 425 (V 275). Debozione oraino berria eta minbera 

dutenentzat. SP Phil 326 (He 328 ñiñikatua). Badakizu zein ozkorra ta zein minberea den aur jaio berria. Mb 

IArg I 107. Ah, birjinitate preziatua! Lore minbera bezain ederra! Brtc 226. Zirkunzisio zan gorputzaren alde 

minbera batetik aragi piska bat kañibetaz kentzea. Ub 18. Aragi minbera ta guperak bide daukazuz. Mg PAb 69. 

Birtute au txit minberaa da, eta erraz galtzen zaio bere distiadura ederra. AA II 135. Hartako behar sarthu buru 

gibelean / haltzairu zorrotzena toki minberean. Hb Esk 223. Baratzetako landare gazteak xahu letzazkete, zeren 

landareak diren xeheago, guriago eta minberago. Dv Lab 168. Franzizkoren naturaleza minberak hala behar 

bide zuen. Laph 126. Gela alfonbratuetan oitutako prinzesa minbera ark. Arr GB 68. Osasun minberako zenaz 

geroz. Prop 1906, 51. Ez dut uste baden mintzai bakar bat eskuara bezain minbera denik, derabiltzagunen 

erraiteko. JE Bur 100. Gizonaren gorputza eta aragi minberea janariz elikatzekoa da. Ayerb EEs 1916, 33. 

Laister orduan poztuko nazu / zure abesti minberaz. Jaukol Biozk 83. Gizon gaitzikorra eta minbera baita 

ohoreko eta omeneko zeretan. Zub 23. Guregatik artu dezu giza-gorputz minbera. Or Poem 540. Ikusgarria 

biziki luzea da, eta zonbait aldiz sobera minberaia eta nigaregingarria. Herr 31-5-1962, 4. Iztarrartean sarturik 

eukan adar ausiaren punta zorrotz zozpalduna. [...] Toki minberaan, ain zuzen. Erkiag BatB 96. Izotzek gaitzik 

egin eztezaien abere minberai. Ibiñ Virgil 100. Bertan jakinik ukatu zala nik han kantatzeko baia / pentsa 

naigabez nola bete zan ene bihotz minberaia! Xa Odol 269. [Emaztea] gizona baino minberaiagoa ere dela. Ib. 

272. Azala hain minbera ez dutenek. MIH 363. Gure bihotz minberak ez du pausorik bizkortu. MEIG I 131. 

v. tbn. ES 171. Lg II 237. Mih 24. AR 126. Monho 86. Gco I 179. Dh 68. Izt, carta a JJMg 17. Lard 86. Ip Dial 

68. Bordel 90. Zby RIEV 1909, 103. Arb Igand 143. A Ezale 1897, 150b. Goñi 95. Ag G 328. ArgiDL 99. Ox 97. 

Const 14. Etcham 115. Otx 161. Artetx Y 1933, 325. Zerb Azk 87. Mde HaurB 62. Txill Let 32. Gazt MusIx 139. 

Larz Senper 100. Ardoy SFran 323. Uzt Auspoa 43, 117. Miñbera: He Phil 224. 

� Leak begiak minbera zituen. "Lippis erat oculis". Urt Gen 29, 17 (Dv bethirintsu, Ol bepera, Bibl begi hitsa 

zen). 

� (Usos predicativo y adverbial). � Enperadore hau sentikor eta minbera egin zela. ES 169. Hanbat gaixtoago 

beharriak minbera dituenarentzat! HU Aurp 60. Bat batean [...] gaxoak sabela minbera dauka. FIr 170. 

Azkenez, guztiz minbera, au esan dit: [...]. Txill Let 68. Gorputzeko atzealdeak minbera ta baltziturik. Erkiag 

Arran 78. Beti gozakaitz, beti minbera bizi da olerkaria. Gazt MusIx 71. Ain minbera dituzu / biotzen zauriak! 

NEtx LBB 361. Nik, oroipenez minbera, / bustiaz maindire zuriak, / gau-bela dagiot amari. Ib. 250. v. tbn. Hb 

Esk 210. Ag G 372. EusJok II 117. Larre in Xa Odol 12. � (Con dat.). � Xanpon baten galtzeari minberago 

izatu naiz, zu, nere zorion guzia galtzeari baino! Dv LEd 46. Hotzari arras minbera gira. Zub 121. 

� (c. sg. A; H). "Quisquilloso, susceptible" A. � Bi nazionetako / auzuak minbera. Bordel 148. --Oroi adi beiak 

jeixteaz. --Ori ire egitekoa duk --erantzun zion Piarresek minbera. Etxde JJ 29. Biotzondoz ziaro aldatua 

egonarren, Piarres, zakarra, minbera eta zima gaiztokoa izan zen il arterañokoan. Ib. 268. Biozbera onezonean, 

minbera ta erratsua txarrean. Ib. 211. Jendea orduan orai baino arruntago baitzen, edo bederen 

solasetan egungo-egunean ez bezain kilika eta minbera. Lf ELit 104. Mende hetan jendeak ez zirela biziki 

minberak, ez ofentsa-errexak. Lf in Casve SGrazi 9. 

� "(L-ain, B), ganado cosquilloso" A. 

�2. (H). Doloroso. "Artrosisa oso minberia izaten dek" (G-azp). � Khar min-bera eta penos purgatoriokoan. 

EZ Man I 116. Sentitu tut ttipiturik ene indarrak, eta ene dolore minberek obligatu naute oihu handien egitera. 


mende. 

433


Gç 43. Berba gogorrak ta errazoe zitalak ta minberaak bekoki illunagaz ta asarriagaz esaten badeutsuz. fB Ic I 

app. 26s. Ze lotsagarri, ze neketsu, ze minberia izan zan irago eban erijotzia. Astar II 46. Euren emazten esan 

zitalak, burla minberak, errazoe txaarrak. fB Ic III 374. Ez gaitz delakotz hanbat kanten emaitea, / bainan 

minbera baita egia maitea. Hb Esk 85. Ez zan gauza aundia, zorionez, minberea izan arren. Erkiag BatB 98. � 

Soñua oso minbera bedi... NEtx LBB 130. 

�3. (V-gip; SMuj EEs 1921, 105). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Dolorido. "Minbéra daukat, tengo el cuerpo 

dolorido" Iz ArOñ 177n. "Minberia daukat orkatillia" Elexp Berg. � Minberaa eukan zauria. Erkiag BatB 97. � 

(Con reduplicación intensiva). "Minberia minberia daukat atzaparreko ebagixa" Etxba Eib. 

II (Sust.). � "Pena, dolor, oñazea, minbera (G)" Añ. "Sensibilidad de dolor. Minberia da euri lanbrua letz, 

luzera ondatzen dabena" Etxba Eib. 

- BEGI-MINBERA. v. begi. 

minberadura (SP (sin trad.), Dv, msLond ap. A). � "État d'une partie du corps qui a subi un choc et qu'on ne 

peut toucher sans causer de la douleur" Dv. "Remordimiento" A. � Badute bere baithan barrena atsekabe bat, 

konzientziaren alhadura eta minberadura handi bat. Ax 104 (V 70). Hainitzek, erituz geroztik edo nihork 

bidegabeztatu dituenean, egiaki bere burua dadukate arrankuratu eta minberadurarik erakutsi gabe. SP Phil 

194 (He 196 minberatasuna). 

minberagarri. � (Lo) que causa dolor. � Bigarren egitekoa da zaurien xahutzea. [...] Lan minberagarri horren 

eztiki eta garbiki egitea ere serorari dohakona da. Prop 1897, 40. � [...] entzun azi zion, neskaren minberagarri. 

Etxde JJ 77. 

minberakaitz. � Impasible. Cf. minezgarritasun. � Argitasuna, zailutasuna, [...] sarkor izatea, minberakaitz 

izatea. Or QA 196. Minberakaitzen izatea. Ib. 197. 

minberaki. �1. Tiernamente. � Badakigu Iondone Petrik minberaki eta samurki maite zituela San Marco eta 

Santa Petronilla. SP Phil 297. �2. "De manière à irriter la sensibilité" Dv. 

minberakor (V-oroz-och-m, G, AN, S; Arch VocGr, H), mimerakor. Ref.: A; Lrq. � Delicado, frágil. 

"Delicado de carnes, quejumbroso" A. v. minberor. � Oiez gañera etzaitu izutzen nekeak, minberakor ta alper 

txarrak izutzen dituen bezala. Lar, carta a Mb 277s. Zardai andiakin erasotzen diote goien bean dinbi danba 

portizki, bere erpin maite, eta muskil mimerakorrak zatitu ta urratuaz amiltzen diozkatela. Izt C 151. Norbaitek 

daroan elderik minberakorrena, sakela deitzen yakona. Karmengo Egutegi 1952 (ap. DRA). 

minberasko. � Dim. de minbera. � Aitortu behar ere da, jitez minberaskoa zela. JE Med 112. Baditake bizi 

airetto bat bazuen [muthilak], minberaskoa ere othe zen, bainan gizagaizoak etzuen bertze itzalik ez erratekorik. 

Zerb Bahnar 102. 

minberatasun (c. sg. A; SP (sin trad.), Urt I 305, Dv, H). � Sensibilidad, susceptibilidad. � Zeren 

minberatasun hartaz egiten dira moldegaitz, bihurri, muthiri ezin pairatuzko. SP Phil 223 (He 225 

minberatasun). Emeki-emeki galtzen ohi du kontzientziaren minberatasuna. Lg II 198. Hala kondenatzen du bere 

graduen yelos diren hanbat presunen minberatasun falsoa. Mih 61. Ukho egiozute guziei, nahi bazare izan 

Jainkoarena, ukho zure nahiari, zure izpirituari, zure humoreari, zure bizitasunei, zure minberatasunari. CerBid 

7. Haren humilitateak kondenatzen baititu gure urguilua eta gure minberatasuna ohorezko phonduen gainean. 

MarIl 160. Uste gabez damusta bagindeza hemengotarren minberatasuna, hastia gindetzakete, hastia lezakete 

gure sinhestea. Prop 1897, 251. Erran behar da Job amiragarriaren bathi (edo pazentzia) etsenplüzkoak untsa 

kondenatzen diala gure minberatarzüna. ArmUs 1899, 36. [Amaren] minberatasunarengatik ez zezaketen garbi 

etxea idola eta superstizionezko seinaletarik. Prop 1908, 19. Aundia zen jendearen minberetasuna eta aserrea. 

Goñi 74. Hainbat gaizto zure minberatasunarentzat nahi baduzu argi mintza nakizun. Mde HaurB 79. Biraoa 

alde bat utzirik, minberatasun ori Ebanjeliotik eldu zaigu. Vill Jaink 178. En DFrec hay 3 ejs. 

minberati. � "Delicado de carnes, quejumbroso" A (s.v. minberakor). � Ain maite dogun gorputz txanpor ta 

minberati onen osasuna zaindutearren. Erkiag Arran 87. Aren agindu zakar eta iguingarriak egiteko iratxo 

minberatiegia izan da. Larrak EG 1959, 187. 

minberatsu (SP (sin trad.), H). �1. "Douloureux, sensible à la souffrance physique à un haut degré" H (que cita 

a EZ). � Oñhazeak eztaroe sortzen sentimendua / bañan dute egundaño bezain minberatsua. EZ Man I 111. Iru 

egun astun, barruko intziri-erosta minberatsua, neska apaiñari agertu eutsanetik. Erkiag Arran 95. �2. "Au 


mende. 

434


moral, sensible, susceptible, irritable à un haut point" H. 

minberatu (gral.; SP (sin trad.), Urt I 301, Lar, Dv, H), minberetu. Ref.: A; Lrq; Etxba Eib; Izeta BHizt; Gte 

Erd 6. �1. (Aux. intrans.). Llegar a sentir dolor; hacerse sensible, susceptible. "Despearse, [...] oñak minberatu" 

Lar. "Nekheak gorphutza minberatzen du" H. "Albagiña minberatu jata gaur gabian" Etxba Eib. "Besoa arront 

minberatue dauket" Izeta BHizt. "Besoa minberatua daukat (G-azp), [...] minduta daukat (G-azp)" Gte Erd 6. � 

Halakoari eta haiñari etzaitza hain fite eskuak maskurtzen, ikhorzirinak egiten eta ez haragiak ethentzen eta ez 

minberatzen. Ax 90 (V 61). Hunelako bertze peril mueta batzuez ikharatzen da, minberatzen da, sentikortzen da. 

Ib. 96 (V 67). Minberatu ez ditezen zure belaarrijak. Mg PAb 69. Azurrak minberatuta daukaz. fB Ic III 273. 

Pleini ziren hezurrak zituztela minberatuak. Elsb Fram 138. Miñberatzen asi da / Errekalde ori, / oñazia 

sentitzen. AzpPr 63. Asko minberetu zen jendea jakindu zenean urrengo egunean zer gertatzen zen. Goñi 72. 

Gerruntzeak minberaturik, gogor juntak, gogoa hits. JE Bur 156. Ez beza nere biotzean ikutu, minberea daukat, 

maitetasunez minberatua. Ag G 372. Nere anka zearo minberatua, ubeldua ta aunditua daukat. Lab EEguna 73. 

En DFrec hay 4 ejs. de minberatu. v. tbn. Izt C 384. Zav Fab RIEV 1907, 537. Arb Igand 88. A BeinB 77. 

Ayerb EEs 1915, 2. EusJok II 117. FIr 150. Enb 101. Lf ELit 293. Uzt Sas 216. 

� (Part. en función de adj.). "Dolorido, minberatua" Lar y Añ. "Nola minbeatue dauskaten garrauntziak (B)" 

Echaide Nav 139. � Erakutsi zion oiñ minberatu ta aranzatua. VMg 40s. Biotzikara minberatuaz, / [...] sarrisarritan 

aurkittu oi zan / olako gertaeretan. Echta Jos 353. Xabier-ek bere ondora eramana baitzigun ordurako 

gazte minberatua. NEtx Nola 158. Berri obeak izango al dizkik ire lagun minberatu Millanek. NEtx LBB 85. 

� Resentirse, molestarse, ofenderse. � Nola jende sentikor hau bere baithan minberatua baitzegoen errezibitu 

zuen bidegabeaz. ES 113. Gitxiago minberatuko nintzate neuri esango bazeunstaz amar berba astun ta garratz. 

Mg PAb 154. Oso minberatu eta su bizian sarturik [...] juan zitzaiozkan Jesu-Kristo jaunari kontu estuak 

artzera. AJauregi 212. Alan diñozu minberaturik zeure barruan. AB AmaE 448. Yainkoei ori atsegin izan 

zitzaieken, gure etxekoen aurka erabakitzea, aspaldiz minberaturik ausaz. 'Resentidos'. Zait Sof 134. Esaiozu, 

otoi, ez dadila minbera ideiaren eragiñez eman dudan urratsagatik. Mde Pr 65. Zure etxeko berri badakit eta 

minberatuko lirake nerekiko asmoa artu duzula jakitean. Etxde JJ 36. Ez beraz minberatu, ta len bezin lagun 

geldi gaitezen. NEtx Nola 34. Zalduna, miñberatuta merezi ez dako itz onekin. Etxba Ibilt 482. Ez nau gomita 

eskas batek minberatzen edo afruntatzen. Herr 2-2-1967, 3. Emen minberatzia / ezta komeni iñor. Uzt Auspoa 

67, 113. Ez ahal zait inor minberatuko. MEIG III 95. v. tbn. Arr Animen konsolatzallea 535 (ap. DRA). Goñi 81. 

Ag G 118. Or SCruz 62. Basarri 2. Berron Kijote 46. 

� Cf. mindu (9). � Kaña ta beste landare batzuek erein-da ango [Amazonas-ko] giroa oso aldatu egiten da ta 

minberatu. Zuaitzen tokian osasunarentzat belar kaltegarriak ematen ditu. Munita 21. 

�2. (Aux. trans.). Causar dolor, lastimar, apenar. "(V, B), lastimar. Zapatak zangoa minberatu dietak, el zapato 

me ha lastimado el pie" A. � Halaber minberatzen eta zaurtzen dio beharria. ES 134. Euskaldun askori 

miñberatuko deutseez belaarrijak liburu onetan irakurriko ditubeen berba arrotz ta naasaekuak. JJMg BasEsc 

Vs. Bere arimako kezka ta aginkadaak barriz minberatuten eutseen bijotza. Ur MarIl 69. Otzak eta beroak eta 

beste eramankizunak minberatzen zutena. Inza Azalp 52. Ori da, noski, geiena minberatzen zaituena? Alz Ram 

31. Orhoitzapen horiek, on edo gaixto, gordetei hortarik jalitzen dira noizean beinka, gu kontsolatzeko edo 

minberatzeko... Larz Senper 16. Lotsa onek minberatzen eban aizto zorrotz batek aragixan bezela. Etxba Ibilt 

486. Belarriak minberatu nahi ez zizkigutelako. MIH 136. Badirudi eginahalean minberatu beharrean dabilela 

minbera daitezkeenak. MEIG I 145. v. tbn. Izt C 144. Txill Let 116. 

�3. (V-ple-gip, G-azp). Ref.: A; Elexp Berg. "Enconarse una herida" A. "Uretan ibilli naiz da ixa itxixan neukan 

eridia minberatu jat" Elexp Berg. 

- MINBERATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Misionest gaixoa, minberatuxe ere bazen, Aita 

Martin, ohiu [sic] egin zuenean... Prop 1911, 248 (ap. DRA). 

minberatxo. � Dim. de minbera. � Aditzen zauden bekatari minberatxoa, begiratu bear dezu [...] zer neke eta 

penak dagozten zure bekatuai. AA I 268. 

minbere. v. minbera. 

minberor. "(S), delicado de carnes, quejumbroso" A. v. minberakor. 

minberritu. "(Hb), envenimer, renouveler le mal" Lh. 

minberritzaile, minberrizale. � (Lo) que causa nuevos dolores. � Zor zaharra minberrizale. O Pr 440. 

minbizi (V-gip, G, AN-ulz-5vill, L, B, Sal, S, R; Lar, Dv, H). Ref.: A; Lrq; Iz Ulz; Izeta BHizt2; Gketx Loiola 

(este-estu); Elexp Berg; Gte Erd 276. �1. Cáncer. "Minbiziek eztu sendabideik" Izeta BHizt2. Cf. Gatxitegi 


mende.


Laborantza 169: "Badira errapeko min mota bat baino gehiago: min bizia (mammite aigüe), kotsuduna [...]". � 

Tr. Documentado desde mediados de. s. XVIII, casi exclusivamente al Sur. En DFrec hay 5 ejs. � Erakhutsi 

zereioan dithietarik bata minbiziaz erdi janik. Egiat 219. Santa Kataliña Senakoak serbitzatzen zuen [...] 

kanzerra edo miñ bizia bularrean zuen bat. LE Urt 377 (ms. 135r kanzilla zuenai petxoan). Topatu zuan gizon 

bat min-biziak ezpañak eta sudurra jana. Bv AsL 50. Beatz arrek oñaze miñak emateaz gañera andik miñ bizia 

sortuko zitzaiola uste zan. Arr May 151. Min-bizia zuen eta arpegi guzia artzen zion. Goñi 71. Gorputzean 

minbiziya azaldu ta ustel eta kiratsez beterik Italian il zan. EEs 1913, 180. Gizaldiko minbizik aunditzen utzi 

bear omen dira Bebel-en esanaz. EEs 1918, 157. Adiskide donge bat baño minbizi gaiztoagorik ote duk? Zait Sof 

179. "Bizi min" deitu minbiziaz / mintzo zen, ixil, ez-jainkoa. Mde Pr 369. Min-biziaren atzaparretatik biziarekin 

aterako zanik ezpaitzan sortu. Etxde JJ 232. Ezpainak gorriak, bainan min-biziak janak direnen gorri berezi 

hartarik. Herr 24-12-1959, 2. Min-bizi, izurrite ta idi-zila izan arren. Zait Plat 103. v. tbn. Miñ bizi: Aran-Bago 

ManMed 256. �2. (L ap. A; Arch VocGr). "Ulcera" A. �3. Cierta enfermedad del manzano. � Bestela, adar 

oien zaurietan ezkabi, minbizi ta beste eritasunak errez sortzen dira. EEs 1916, 253. 

minbizidun (L ap. Lh). � Enfermo de cáncer. � Mendi orretara joaten dira [...] legen, eztul, berako, minbizi, 

anditsudunak. Ag G 177. Azkenetara urbilduak dauden min-bizidunak. FIr 191. Rumatismadunak eta minbizidunak 

bertzalde, ezindura bat buruz bide handiz doatzinak. GAlm 1946, 2. 

minbres. "Milindre. Zein minbresak zaten" Izeta BHizt. v. linbres. 

minburreta. v. binburreta. 

minda (BN-baig ap. A; H (BN, S)). �1. "Suciedad que deja el hilo recién hecho en el agua en que se lava" A. 

�2. "(BN), jugo negro del castaño" A. �3. "(BN), parte líquida del estiércol" A. 

mindagei. "(Sc), nariz larga" A. 

mindaitz (B ap. EI 323). � Vivero, semillero. v. mintegi. 

mindari (AN? ap. A; H (G)). � "Parole, langage, reproche aigres, offensants" H. "Punzante" A. � Zer egin oi 

zuen Jesusek aldi orietan? Hitz gogorrez, errierta mindariz edo txarkeriz bete bere gaizkigilleak? Mb OtGai II 

128s. 

minddulin. v. mindulin. 

mindegi (VocB), mindei (B ap. A; VocB). � "El hierro de la cerraja que entra o sale para abrir y cerrar" VocB. 

"Lengüeta de cerraja" A. v. mindera. 

mindegi. v. mintegi. 

mindei. v. mindegi. 

mindeitze. v. mintegitze. 

mindemina. v. mendema. 

mindera (V-m ap. A), mingera (Vc... ap. A). � "Lengüeta de cerraja. Generalmente pronunciamos en 

diminutivo minddera" A. v. mindegi. 

mindrin. "(L-sar), se dice de las mujeres que llevan vestidos sucios y en desorden" A. 

mindro. � Mío (?). Cf. Michel LPB 145 (en un voc. del habla de los gitanos vascos): "Mien (le), minrio". � 

Hiretzat goli kherautzen dinat / erromeetako gazin mindroa. Mde Po 83. Heure kamatzez pekhautzen niagon / 

kalo-kastako neure mindroa. Ib. 84. 

mindu (gral.; Urt II 11, Añ, H, Zam Voc), mintu (S, R; H (+ -th-)). Ref.: A (mindu, mintu); Lh (mindu, mintu); 

Elexp Berg (minddu); Gte Erd 139. �1. Llegar a sentir (trans., causar) dolor, apenar(se); hacer(se) daño; 


mende.


resentirse, molestar(se). "Penar", "picarse, resentirse" Añ. "Ez da aurkituko inor bere erbeste onetan, batetik 

ezpada bestetik, naigabe ta aranzaren batzuk jo edo minduko ez dabenik" H. "Mindu dot, ikutu biarragaz, atzo 

eiñdako zaurixa. [...] Mindu naiz arek ekarri dittuan barrixak entzutziakin" Etxba Eib. "Etza ba nerekin 

mindduta egongo lengunekuagaittik" Elexp Berg. Cf. bihozmindu, erremindu. v. minberatu. � Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos. Los últimos ejs. septentrionales son del s. XVIII. Para esta 

acepción hay mint(h)u sólo en Leiçarraga y Tartas (v. tbn. infra (2) los ejs. de Archu, So Egilea, Lafitte y el de 

Egunaria). En DFrec hay 33 ejs. de mindu, meridionales. � Sobera minthurik haién kontra, persekutatzen 

nituen hiri arrotzetarano. Lç Act 26, 11 (TB fulia batek hartua, IBk amorruaren haundiz, BiblE amorruaren 

amorruz). Distiatzen du nola milla iguzkik / beherera ezta ageri ez mintzeko begirik. EZ Man I 133. Bere 

konbersaziño edo platikeetan esan zebeike burlako berbarik besteren bat mindu edo aserratu daiana. Cap 125. 

Enaiz geiago minduko [...] nitaz erraiten duten halako eta halako tarritagarrizko hitzaz. SP Phil 106 (He 108 

minduko). Ez nadilla ezetzaz poztu edo mindu. Lar STomas 1. Jesusen hitz onek agitz mindu zituen judatar 

mukerrak. Mb IArg I 259. Etzion hargatik ematen erakutsterat mindua zela haren kontra. Lg I 309. Ez arren 

berba minduko dabenik esan. Mg PAb 154. Herodias mindu zan S. Juanen kontra alako eran, non [...]. AA III 

495. Noren biotza miñdu, zamiñdu edo oñaztuko ez da. JJMg BasEsc VI. Biotza mindu eta laztu zion. Lard 127. 

Agura zar bat miñduta! / Guri uluka. AB AmaE 371. Alkar zirikatuz, alkar minduz, batak bestea ikusi eziñez. 

EEs 1916, 305. Eizakia, mindu gabe, ezta atxitzen. A Ardi 122. Mutillak, mindduta, esan eban. Altuna 40. 

Bideko arrijak oñak minddu ta odoletan ipiñi arren. Ib. 101. Pekatuarekin Jaungoikoa mindu dezulako biotzean 

damua artu bear dezu. ArgiDL 29. Zure oñazeak oso mindu naute. NEtx Nola 51. Maiz zeruari so nago / naiz 

arek mindutzenago / nauan. Mde Po 42. Esan eban azeriak guztiz minduta. Bilbao IpuiB 129. Iñor mintzeko 

moduko itzik / oso gutxitan esana. Basarri 29. Atalen bat mindu orduko atal guziak arekin miñez. Zait Plat 126. 

Esakune gogorrak mindu deutsaz belarriko mintz eta zuloa. Erkiag BatB 112. Etxeko jauna mindu ez daiten / 

enoa larregirik luzatuten. BEnb NereA 48. Belarri au gero ta zitalago mintzen ari zaidak. Berron Kijote 118. Ez 

luke gai honetan inor mindu nahi Euskaltzaindiak. MIH 96. 

v. tbn. Hm 134. Ub 14. Añ LoraS 187. fB Olg 4. Izt C 9. Ur MarIl 88. AJauregi 214. Urruz Urz 21. Ezale 1897, 

4. Azc PB 135. Itz Azald 63. Kk Ab I 121. Inza Azalp 146. Jaukol Biozk 83. Laux BBa 78. Ldi UO 26. ABar Goi 

21. TAg Uzt 34. Or Poem 533. Etxde AlosT 98. Txill Let 67. Ol Gen 34, 13. Bilbao IpuiB 203. Ibiñ Virgil 112. 

Arti MaldanB 193. SM Zirik 75. Ugalde Iltz 63. Osk Kurl 167. Gand Elorri 143. Etxba Ibilt 479 (490 miñdu). 

Uzt Sas 196. 

� (Con reduplicación intensiva). � Berri txar onek mindu-minduko ditu Euskal-Esnalea-koen biotzak. Muj EEs 

1916, 296. 

� (Part. en función de adj.). "Comminatus, [...] mindua, mindurikakoa" Urt V 434s. "Dolorido" Lar. Cf. GOSE- 

MINDU. � Iazartzera heldu zaio [Sathan] mindua. EZ Man I 106. Gizona, sogizu zertan ziren, oren oroz otso 

minthu, kruel bat dabila zure aldian inguru. Tt Onsa 138. Mundua jujamenduan, / egun kolerak minduan / 

herrauts egiñen da suan. Gç 159. [Ez da] izpiritu mindurik [salbatzailleak] maltsotasunerat erakhartzen ez 

duenik. Lg II 209. Bijotz mindu orrek, tolestu eguak. Laux BBa 116. Argi printzak nere arima mindua argitzen 

asten diralarik. Txill Let 143. Nigan uztu du alargun minduak. NEtx Antz 33. Ikutu eban alde mindua, eta 

odolak busti eutsazan esku leen-zikinduak. Erkiag BatB 97. Elorri mindu laidotuaren / anai gaixoen zalako. 'Del 

estremecido espino'. Gand Elorri 98. Jainkoak biurtu zion / gau artan bular mindua. NEtx LBB 367. Aho mindu 

honetan / harria jarri zidan poemak. Azurm HitzB 43. Aurpegi lasaiak herriaren bihotz minduak baretzen ditu. 

MIH 315. v. tbn. Lab EEguna 106. Or Mi 49. SMitx Aranz 53. Izeta DirG 12. Zait Plat 99. BEnb NereA 256. � 

Troketan jausten diran ur minduak ez dira / aiene! ta aiene! xilioz ixilltzen. AB AmaE 362. 

� (Precedido de instr.). � Bihotz nekez ta naigabez minduei dakarren graziz ta atseginzez eztitzea. Mb IArg I 

273. Bixitzaz mindubai itzalez itxi begijak. Laux BBa 32. Otzez mindubak, / bazka barik mendijan. Ib. 104. 

Neskatxa maitez minduarentzat / alako zurgiñik âl da? Or Eus 76 (cf. maitemindu). Arima maitez minduari 

maitea gorde, ezkutatu edo or nunbait sartu zaio. Onaind in Gazt MusIx 153. 

� "Mínddu, mindduúta, mintzéia, entumecerse (las manos)" Iz ArOñ. 

� "Asun beltza zer dan? Beste asunen gisakoa; eztu larriua mintan [...]. ¿Qué es la ortiga negra? Semejante a las 

otras ortigas; no quema la piel (R-vid)" A (s.v. asunbeltz). 

�2. (gral.; Lcc, SP, Urt I 93 y II 7, Lar, Añ, Dv (G, L-côte, BN), H, VocB), mintu (S, R; Dv (-th-), H (+ -th-)). 

Ref.: Bon-Ond 154; A (mindu, mintu); Lh (mindu, mintu); Iz ArOñ (minddu). Agriar(se), amargar(se); 

ranciar(se). "Amargar, minda [sic, por mindu]" Lcc. "Ogia mindu da" SP. "(Hacerse) agrio", "acedarse", 

"amargar" Lar y Añ. "Avinagrar" Añ. "Picarse, los licores" Ib. "Untzia erdi hutsik uzteak arnoa mintzen du, 

laisser le vase à demi vidé, cela aigrit le vin. Artharik gabez minthu zaut sagarnoa, mon cidre s'est aigri [...]. 

Gozoa laster mindu zien, [...]" H. "Ardoa mintu, apuntarse el vino" A. � Zure atsegin eta plazer guztien 

mintzeko eta gozo gaitzteko asko da konzientzia gaixtoa. Ax 441 (V 288). Baña gozoa laster mindu zitzaien. 

Lard 143. Soldaduak Jesusi eskeñi zioten [ardoa] mirrarekin nastuaz gañera, beazunarekin ondo mindua. Ib. 

459. Salsa eztela egin berria, / bezperakua, mintzen hasia. ChantP 238. Denai mindu zitzaieten ai gozoa. Ag G 

231. Beialde ontan, ugiñik garbiena ere, edan-ala mindu egiten da. '[Elle] devient amère'. Or Mi 124. Agortzen 

eta mintzen ez den iturburutik edan nai dunak. Ib. 125. Holandar madarikatua iñoren barkura inguratzen bada, 


mende. 

437


ardoa mintzen da. Etxde Itxas 49. Hamabortz egun hainitz dira oraiko mundu zalhuan. Ez ditake hamabortz 

egun atxik mintu gabe politikako salda, oraiko ortzidun egunetan. SoEg Herr 26-5-1960, 1. Horrelakorik ikusiak 

ginen lehenago ere, baina ez gara berehalakoan ikustez aspertuko. Gutxitan mintzen baitu ahoa maizegiko 

goxoak. MEIG I 195. � Aistuta bizi dira / goiko munduagaz / minduta dagozanak / piper-barruagaz. Azc PB 

357. � (Part. en función de adj.). "Agrio", "amargado" Lar. � Soldaduek eman zioten arno mindutik. Lg II 281. 

Erri artan ardo mindua gozatu zuan, gurutze bat eginta beste gabe. Bv AsL 114. Biek trufaz deitzen gaituzte / 

arto mindu jaleak. Etcham 75. Ikatz minduak ortzak ikaratu ditik. 'Le charbon amer'. Or Mi 81. Arno-mintu eta 

sufre usain hura bafadan heldu... Lf Murtuts 16. Ardo mindua edanaz / historiaren tabernan. X. Lete. � Berriak 

fite xahartzen dire zurekin; xahartzearekin berehala mintu usain bat hartzen dautzute xakurrentzat ere ez baitire 

on gehiago. HU Zez 143. 

� (Ref. a las personas). "Zure anaia mindu hori, ce frère à vous désagréable, insupportable, inquiet, de mauvais 

caractère, d'humeur insociable" H. � Zeinak orai baitira ene akusatzailleak, ene lekhukoak, ene iujeak eta ene 

burrero minduak. Harb 237. Ankak elbarri, burua motel, / ario (talante) mindu, erretxin. EA OlBe 107. Zer 

desazu, Gexina? Duela zonbait egun zinion zure senarra pasta bat zela! --Ba, bainan geroztik mintu baita! 

Egunaria 8-3-1969 (ap. DRA). 

� Fermentar (la masa de pan). � Altxagarri aphur batek orhe guzia minzen du. Lç Gal 5, 9 (He y Dv mintzen; 

TB alxarazten, Ol artzi egiten, BiblE altxatzen). Aliketa ore guzia gelditu zen artio mindrik. Samper Mt 13, 33 

(Hual orantzatruk edo etsitruk). 

�3. (V, G ap. A; Añ). "Atormentar" Añ. "Mortificar (V-m)" A Apend. � Zerren igarla bi oneek minduten 

zitubezan lurraren ganian bizi ziranak. "Cruciaverunt". Ur Apoc (V) 11, 10 (He tormentatu, Ip marrüskatü, Ur 

(G) oñazetu, Ol oñazeak ekarri, BiblE samin larria sortu). 

�4. Viciar, corromper (el aire). � Khanbarako airea minthüa zen. Aphez gaiak, fisika zakielakoz, eriaren 

itxuratik ezagütü züen khanbarako aire minthüak osarzüna txartü zeiola. Arch Gram 3. 

�5. (VocBN, Hb ap. Lh), mintu (S ap. A; Gèze � Dv, H). "Moisir. Mindu ne se dit que du pain de froment, de 

seigle, de maïs, etc." VocBN. "Enmohecerse" A. � Zortzi oroz egiten da ber lana gazna sobera idortzen bada 

edo hasten bada mintzen. Ip Dial 89 (It, Ur lizundu, Dv mutxitzen). � "Emakume zahar minthua, femme vieille, 

moisée" H. � "On l'emploie en langage plus grossière encore, pour exprimer une chose de nulle valeur. Ez 

nezoke eman kaka minthu bat, je n'en donnerais pas une merde moisie" H. 

�6. (G-to, V-gip, L, BN-baig, Sal; vEys, H, VocB), mintu (S, R; H (+ -th-)). Ref.: A (mindu, mintu); CEEN 

1969, 172; Iz ArOñ (minddu). Cortarse (la leche). "Beroarekin, bereziki hortzitzen badu, esnea laster mintzen da, 

[...] le lait s'aigrit promptement" H. "A la leche agriada llaman esne mindia (BN-baig)" CEEN 1969, 172. 

�7. Prestarse, preocuparse. � Norbait ezpada laster minduten / osasuna emotera, / mundutik laster juan bear 

dau / Ama Euskerak bestera. AB Olerk 19. 

�8. "(V, B), incomodarse" A. 

�9. Empeorar (el tiempo). "Eguraldia mindu du (G-goi)" Gte Erd 86. � Jakintsunek diote bederatzi lehen 

egunek emanen daukutela abendo bat jasangarria, gero mindu behar badu ere. Herr 5-12-1957, 1. 

- MINDU-SAMIN. "Minthusamin, aigre" Arch VocGr. 

minduairu. "Airua, mindu-airua artuta dago (AN-gip)" A Apend (sin trad.). 

mindulin (BN-lab ap. A; Lh), minddulin, mindulina. � "Canijo. Gatu mindulin ohoin bat, gato canijo y ladrón" 

A. "Sainte nitouche" Lh. � Aski, mundua, gorde zak bisai minddulin hori. Iratz 63. Eta kolpatuak arrapostua 

boz mindulin, pleinutsu batekin. Herr 31-3-1960, 4. Behin edo bertze ikusten dire presuna mindulina batzu 

othoitzean hari, lephoa han-harat makhurtua. Etcheb MGaric 98 (ap. DRA). Sinheste aphurreko mindulin horiek 

ez bide zakiten Jainkoari emana irabazitan emana dela. Lf ELit 337. 

mindulinkeria, mintulinkeria, minddulinkeria. � Sensiblería, niñería, melindre. � Ez dautzut batere 

mintulinkeriarik eginen nik: sobera ona zarela, ez dutala deusen beharrik eta holako. GH 1922, 520. Filma 

begiratu dute mindulinkeria guzietarik. Herr 19-6-1958, 4. [Ilobak] maitatzen zituen, bainan batere 

mindulinkeriarik gabe, sanoki, gizonki. JEtchep 53. Ez uste ukan ikusgarri hau minddulinkeria bat dela. Herr 29- 

3-1962, 4. Dautzuet ez direla han hemengo mindulinkeriak janhariaren aintzinean. Larz "Gosea munduan" (ap. 

DRA). Gure amodiozko lehen agintzetan zinetan ari ginela, nion. Amodioa zirela nere mindulinkeriak, uste nuen. 

Herr 7-9-1961, 4. 

mindun (gral.; Lar, Añ, Dv, H). Ref.: A; Lh; Lrq. �1. Enfermo; dolido, doliente; resentido. "Dolorido", 

"doliente" Lar y Añ. "Zein duzu esku minduna? quelle est votre main malade?" Dv. "Souffrant" Lrq. � Beso 

minduna bulharrean, zango eria ohatzean. O Pr 97. Gatxa edo penia daukanak naijago dau pena dunagaz edo 

mindunagaz berba egin. fB Ic I 71. Fortunaz legez beñik beiñ gaurkoak, / direala sendatzen miñdun gisajoak. 

AB AmaE 247 (386 mindun). Mindun biotz, ber-bera, lur ikutzeke gorenetara igo digu. "Corazón dolorido". 


mende. 

438


Aitzol in Laux BBa XII. Mindun guziak, era askotako argaltasun ta gaitzez artuak. Ir YKBiz 86. Orko zoritxarraz 

lenen minduna, orko zorionaz lenen atsegin duana, leen-leen oriek idatzi dituan ni nerau nozula. Anab Poli 138. 

� "Il se dit usuellement des parents et amis qui portent le deuil aux funérailles" H. "La comitiva se forma en el 

orden siguiente: [...] en tercer lugar la comitiva de hombres presidida por los mindunes (los del duelo) y a 

continuación la de las mujeres, presidida también por sus correspondientes mindunes (AN-gip)" AEF 1923, 79. 

�2. (c. sg. A; Dv). "Zure muthila etxetik khendu duzun egunetik, gogoa bethi mindun gelditu zaio, [...] son esprit 

est toujours resté affecté" Dv. "Atormentado" A. � Mindun eta apal bait nator, ez asarre izan. Mde Pr 128. �3. 

Picante; amargo. � Zegokan gustu bati (etzan mindun). Lar Gram 391. Senargeia dozu / piper zar minduna. Azc 

PB 137. � Bere gomuta gozo-mindunak / ezteust emoten bakerik. Azc PB 121. 

mindura (AN, L ap. A; SP (sin trad.), Lar, Izt 10v, Hb ap. Lh, Dv, H), mintura (-th- Dv � A, H), minduru (R 

ap. A). � Amargura, dolor. "Amargor, amargura" Lar. "Acritud contra alguien" A. � Kastitatea bihotzez maite 

duena despitatuko da paregabeko mindura batez kastitatearen kontra egin duen falta xipiena eta arinenagatik. 

SP Phil 238 (He 240 miñdura). Ai, au mindura beltza / ai nere lotsa / alabak negarra ta / aitak lur otza. Balad 

48 (tbn. en Or Eus 117 y Etxde AlosT 100). Nere biotzari bakarrik / mindura jario. Ib. 48. Bere sendi, guraso ta 

anaiak, eriotz-minduraz etzuten egikizun orretan beriala sartzeko gogorik. Garit Usand 59. Ez du niganako 

mindurarik. Amez Plat 30. Egi latzaren galtzairu sendoz / ta izar zaputzen minduraz. 'El desengaño de esquivas 

estrellas'. (Interpr?). Gand Elorri 103. Mindura gaur. Tít. de un libro de J.M. Lekuona (Roma, 1966). Itxasoak 

garratz ura, / animak aren mindura, / zure eriotzak piztu ninduan / euskal olerti mundura. NEtx LBB 262. 

minduratze. � Mortificación. v. hildura. � Bañan gorputzeko miñduratzeak balio gutxian ez bazeduzkan ere, 

askoz geiago maite zuen damukizun edo biotzezko ildura. 'Maceraciones del cuerpo'. Aran SIgn 47. 

minduri (SP). �1. (Amigo) íntimo. "Qu'on aime tendre[ment]. Minduririk eztu, il n'y a personne qui ait soin de 

lui, qui a pitié de lui. Minduri faltaz nago" SP. � Zuk ere ikazazu zerbait behar duzunik eta zenbait adiskide 

minduri utzten Iainkoagatik. SP Imit II 9, 2 (Ch maiteena, Mst maite, Ol laztanen). Ahaideen, urkoen, 

adiskideen, haurrideen, minduri guzien. "Charorum meorum". SP Imit IV 9, 5 (Ch maiteenak, Mst khario 

zaitztadanen, Ol aizkide oroen). �2. (L, S; H), minduru (L, BN; Dv, H), minjuri (-jur Hb ap. Lh). Ref.: A 

(minduri, minduru); Lh (minduri). Plañidera; (el) que está de duelo; (el) que va en el cortejo fúnebre. "Minduru 

hartzen ohi da auzo hurbilena, on accoutume de prendre le plus proche voisin pour conduire le deuil" H. � 

Orduan gaunentik lurperat deithoraz, / daudela minduruak nigar heiagoraz. CantIzp (1826), 39 (ap. DRA). 

Ahukua Elizan agertzen deneko, / hura du minduriak lagun hurbilena. Hb Esk 203. Hari dire, beraz, alegia 

bihotz-min handitan, minjuri edo doludun, nigarrez eta nigarrez. Prop 1894, 153. Uztaritzeko elizan etxe 

bezenbat doludun. Eta bizkitartean minduru nehor ez. HU Aurp 169. Aintzin aintzinean kurutzea, gero apeza, 

apezaren ondotik kutxa, mindurria [sic] darraikola. Leon GH 1927, 18. Heien ondotik, beren kapaz estaliak, 

berriz ere minduruak: ahaideak oro. Barb Piar II 201. Gizonak eman ziren eskuinetik, lehenbiziko selauruan; 

organoari hurbilenak... minduruak. Ib. 202. Berrikitan aipatu ditugu emazte-mindurien bertsu edo dolamen 

bitziak. Lf ELit 97. Orduan minduriak heldu ziren kondenatu gaixoaren deitoratzerat. Herr 18-2-1965, 4. � (Uso 

adv.). "Minduru (Hb), gémissant" Lh. � Etzekin; argatik negarti ta minduru Ebaren ondorioa zun agertzen. Or 

Aitork 114. Zugan nabill doatsu, gogoz beartsu, otzan, minduru, goseti, zuzenaren egarri. "Lugentes". Ib. 303. 

�3. "(L, arc.), endecha que se cantaba a la muerte y entierro de una persona" A. �4. Llanto, lamentación. � 

Gizon jainkotiarrek Eztebe eortzi zuten eta minduru aundi egin zioten. "Planctum magnum". Or MB 83. 

Iaioberriak minduriz iragarten omen ditu xingulinok. Zait Plat 118. �5. (Adj.). � Zer eriorik nere bizi / minduri 

onen berdiñik, / zenbat bizi ainbat illik? "Lastimero". Gazt MusIx 233. 

- MINDURI-BELAR. "Minduri-belhar (Hb), phyllante urinaire (bot.)" Lh. 

- MINDURI IZAN (intrans.). Lamentarse; llorar. � Azkenean, senarra ere irabazi zun ondar-egunetan, eta 

siñesgabe arengandik iasan zunaz ez zan minduru siñestun egin zanetik. "Planxit". Or Aitork 230. Poz ain 

laburraz bekaitz / aizen odeia, zelan aiz minduri? "¿Qué te aquejas? Gazt MusIx 131. Ezta minduru maiteak 

zauritzez, / orrek eztio damurik ematen. "No llora". Ib. 223. 

- MINDURIZKO. (Adnom.). � Hek maitatzen zituela ama amolsu batek bere umea maita ahal lezakeien bezain 

amudio samur, bera eta mindurizko batez. SP Phil 275 (He 276 samur eta barneko batez). Begitarte gerthuz 

amolsuak, baina garbiak, baina mindurizkoak, baina trebeak eta idekiak. Ib. 400. 

mindurika (Dv � A), minduruka. � Llorando, lamentándose. "Jeremiada" A. � Ordun asten dire minduruka. 

Or Mi 149. Oiu negargarriz deitore egingo du gaixoak; ez baiña urretxindor negartiaren deitorea, baizik ere, 

eresi min txirritiz minduruka (zinkurinka) ari izango da. Zait EG 1957 (3-4), 34. 

mindurikako. "(Hb), fâché, irrité" Lh. 


mende. 

439


mindurikari (Dv, A). � "El quejumbroso" A. 

mindurikatu (L, S; Dv, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (mindurikatü). � "Plañir, lamentarse" A. � Emazteki hori 

nigarrez urtzen zen Samsonen aitzinean eta mindurikatzen. Dv Iud 14, 16 (Ur kexatzen). 

minduriki. � Cuidadosamente, delicadamente. � Begirauzue zuen amorioa ahalik mindurikiena zuen iainkozko 

esposarentzat. SP Phil 423s (He 427 delikatasun eta prekosione handirekiñ). Zenbatenaz hura mindurikiago 

besoetan eta bulharretan iasanen du? Ib. e) 3v. 

minduru. v. mindura; minduri. 

mine. v. 1 mina. 

minegingarri. "Douloureux (au sens moral)" Dv. 

mineral (V-gip ap. Elexp Berg). �1. "Mineral. [...] aitza zulatuaz, da minerala etariaz" Elexp Berg. � 

Proteina, karbidratu, bitamina eta mineralak. Oñatibia Baserria 43. �2. Nombre de un abono. "Adiñekoek 

miñeral diote. [...] Miñeralakin ondo abonau ezkero bedar fiñaua etortzen da" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. 

mineral. � Miñeral-autsak aukeran daude / nundiknai ekarritzeko. And AUzta 130 (v. tbn. 129). 

mineralki. � Mineral, sustancia mineral. � Mineralki nagusiak dira gisua, fozfora, gatza, ioda, magnesia eta 

burdina. Gatxitegi Laborantza 142. Luzernak baino mineralki gutiago du treflak. Ib. 144. 

Minerba. � Minerva, procesión del Santísimo Sacramento. Cf. VocNav: "Minerva, nombre que recibe una 

función religiosa eucarística, con procesión y exposición del Santísimo Sacramento, que se celebra en 

determinadas parroquias el tercer domingo de cada mes". � Ez dela arkitzen medio ta gauza obeagorik nola 

baita Jesusen Biotz sagratuaren kongregazioa bere Minerbarekin (AN-larr, 1762). ETZ 123. 

mineri (B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. � "Nostalgia o pena que uno tiene de su pueblo o familia por estar 

ausente y no poderse hallar" VocB. "Aunitz badire Ameriketara gan ta mineriz eritzen direnak" Izeta BHizt2. 

mineritu. � Apenarse, dolerse. � Miñ-eriturik arkitzen danak / egiñ bearko negarra. Moc Damu 19. Atsekabe 

ta miñeriturik / kantari zauden orduan / ari zeranik iñoiz ez dizu / antzik emango mokuan. EA OlBe 12. � (Part. 

en función de adj.). Apenado. � Non erasotzen dion morrosko belzkote batek aotik sudurrera maixeoz aitona 

miñerituaren begiramen apurrik gabe. Mok 17. 

minero (V-gip ap. Elexp Berg (+ miñero); Lcc). � Minero. � Mineroak ez berriz lotu nahi lanari. Herr 4-4- 

1963, 1. 57 mineroren berririk gabe daude. Herr 14-11-1963, 1. Nire Kristo hau / minero beltza zen. Azurm 

HitzB 32. Pakearen ordez / erreboluzioa / predikatzen zuen, zeren / egin da mineroa. Ib. 33. 

1 mineta (L-ain, S; Urt Gram 22 (-ñ-), Lar, Izt C 46, Gèze, Lcq 140 (-ñ-), Dv, H (+ -ñ-)), minata. Ref.: Alth Bot 

16; A. � Acedera. "Oxalis, petite oseille, barrabas-belharra. [...] Guk haurrean minata erraten ginion" Zerb GH 

1931, 326. � Frikandaua mingotxetan edo minetetan. ECocin 8. Garbi zaitzu minatak eta egos. Ib. 23. Tipula 

gorritu denian, emazu minata ongi xehaturik. Ib. 23. 

- BASA-MINETA. "Luzerne lupuline ou minette des prairies" Alth Bot 11. 

- MINETA-BELAR. "Mineta-belarra, landetan nunnai eltzen da, kardaberaren ostoak bezalakoduna da, goxoa, 

aurrak jaten duk haukien ostoak, lilia gaiñean batto du (L-ain)" A. 

- MINETA XEHE (S ap. Alth Bot � A). "Oxalis, petite oseille, mineta xehia" Alth Bot 16. 

2 mineta. v. 1 minata. 

(mineta). "Mineta, alcantarilla. Conducto o depósito de aguas residuales (Pamplona, Cuenca)" VocNav. 

"Cantarilla: mineta, alcantarilla (Amescoa)" J.L. Elcarte. 

minetsgaitz. � Insensible. � Bihotz gogortu edo minhetsgaitz zonbeit hunkituak izan moldeaz ala mezan ala 

proosionean. Herr 5-7-1962, 3. 


mende. 

440


minez (Lar, Añ, H). �1. "Indolencia" Lar y Añ. �2. "Indolente" Lar y Añ. 

minezgarri (Lar, Añ, H). � "Impasible" Lar y Añ. 

minezgarritasun. � Impasibilidad. Cf. minberakaitz. � Zeintzuk dira gorputz zorionekoaren doteak? Lau: 

minezgarritasuna, meetasuna, bizkortasuna eta argitasuna. Itz Azald 42. 

minfiru. "Frenillo de la lengua" A Apend. 

mingabe (T-L). � Indoloro. � Plazer mingabeak ditu xoilki parabisuak. EZ Man I 119. 

mingai. � Sufrimiento. � Neke ta tentaldi guziak badute beren mingai gordin gazia, bai ta irabazgai andi 

ederra ere. Mb IArg I 230. 

mingain (V-gip, G, AN-gip-larr-5vill-araq-ulz, B; Lar, Mg Nom (mingaña G), Añ (G), Dv (mingaña G), H, 

VocB, Zam Voc (G)), miingan(e), migain (H (V, G)). Ref.: A; Garate 6.ª Cont BAP 1949, 363; Iz Ulz (mingañe), 

UrrAnz (mingaiña), ArOñ (itxitta), To; EAEL 8; Elexp Berg (mingaiñ); Gte Erd 218. �1. Lengua. "Itxi neen aua 

bete mingañez" Iz ArOñ (s.v. itxitta). v. mihi. � Tr. De uso general en textos guipuzcoanos. Se documenta 

también en algunos vizcaínos (msOñ, Arrese Beitia, D. Aguirre, Kepa y Balentin Enbeita, Erkiaga (miinganeko) 

y San Martín) y en algunos alto-navarros y septentrionales (Etcheberri de Ziburu, Mendiburu, F. Irigarai y 

Xalbador). En DFrec hay 12 ejs. de mingain y 1 de mingañ. � Gogoa mingañak salatu. RIs 39 (C). Arren zuk 

diezadazu, othoi itzul miñgaña. EZ Man I 116. Ain modu marabillosoan nola gure mingañak ezin explikatu 

leikean. OA 71. O, miñgañ ditxagabe Jaunaren kontra itzegin dezuna! Cb Eg II 35s. Gure andreak infernuko 

suge txar baten mingañ edo mistoa baño zorrotzago du. Cb Eg III 369. Mihi-mingañen itxura zuten gar zatietan. 

Mb IArg I 366 (v. tbn. ib. 145 mihi-mingañ como pareja de sinónimos). Ill zitzaion barruko berotasuna, leortu ta 

ugartu miñgaña egarriz. VMg 60. Onelakoak markatu bear lirake mingañean burni gorituarekin. AA I 571. Ez 

da mingañik adierazteko norañoko edertasuna izango dan. AA III 541. Zure serbitzari oni itz egiten diozun 

ezkero, arkitzen ere naiz motelago eta mingañ astunagoarekin. Ur Ex 4, 10. Espiritu Santuak jartzen ziozkan 

mingañian itz egokiak. Bv AsL 177. Memori argiya du / abilla mingaña. AzpPr 113. An inguruko miñgaiñ 

berritxuak. Urruz Zer 89. Mingain zuri-zuria agerian. A Ardi 124. Mingain berexi su antzekoak. Inza Azalp 84. 

Mingaña lijero ta / atzea nagia. Auspoa 68-69-70, 337. Mingaña ao-sapaian jarriaz astoari ariñago ibilli dedin 

egiten zaion otsa. Muj PAm 75. Ta oiek berriz gaizki esateko / ez dute mingain motela. Tx B III 58. Mingaña 

errotik atera nai zuela. FIr 146. Itzegin zazu mingañarekin ta ez atzaparrakin. Alz Burr 43. Gizonik ez mingaina 

/ eziko duenik. Or BM 120. Berak edan lezake luzatuz mingaiña. Or Eus 247. Neskak, berriz, iguinka, mingaña 

erakutsi nagusiari. Anab Poli 56. Miinganeko zikiñak onezkero aldendurik izango yonaz berbearen berbeaz. 

Erkiag Arran 138. Daukana soinean, dakiena mingainean bizi izan zan. Zait Plat 151. Ao batean bi mingainekoedo 

baitzan. Ib. 103. Naigabe latzak / mingaña lotzen. Gazt MusIx 139. [Gure izkuntza] mingañez eta biotzez 

bardin / erabilliko bagendu. BEnb NereA 172. Behar ez danik ez du aditu iñork ene mingainetik. Xa Odol 269. 

Mingain urrea bear litzake / ber'hartaz hitzegiteko. Xa EzinB 76. Mingaña ortzak baño aurrerago ateratzea, 

arrixku aundia (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1252. Eskua baino lasterrago baitzebilen mihingaina. MEIG VI 130 

(mingaina en el orig. de Eusk 1983, 248). Mihingain-muturraren bitartez. MEIG VI 100 (mingain-muturraren 

en el orig. de Eusk 1958, 38). 

v. tbn. (Sólo para autores no guipuzcoanos): AB AmaE 408. Ag Kr 172. Enb 161. SM Zirik 120. Mingai: msOñ 

121v. 

� "(No tiene) pepita en la lengua, kiorik ezteu miian, aririk, illerik eztu migañean" Lar. "(No tiene) pepita en la 

lengua, aririk [...] eztau miñean, (G) mingañean ez du" Añ. � Gerturik zeunden erabakiak / zirt edo zart 

emateko, / Zure mingañak etzun illerik / ziran gauzak esateko. Basarri 31. Mingañe(a)n ez du erdoirik (AN-larr). 

'Mingain zorrotza du'. Inza NaEsZarr 469. 

�2. (AN-egüés ap. Bon-Ond 140; Lar, Añ), migain (Lar, H), mingein (AN-olza ap. Bon-Ond 140). Paladar. 

�3. (G-goi-to, B; VocZeg 286). Ref.: A; Iz To. Badajo. � Asi dira ezkillen mingañak egunaren irteeran Ama 

Birjiñari diosal egiten. EE 1884b, 523. Ama Birjiñarena deritzaion ezkillari bi miñgañ-dangetako (badajada) 

eman ezkero, Jesus batian dana desegiten da. Iñarra EE 1893a, 15. Mingañ gabeko txintxarria sasian usteldu 

zan. Ag G 300. Arran mingain-bagekoa sasian usteldu. Zait Plat 112. 

�4. "(B), lengüeta de cerraja" A. 

�5. Timón (?). � Onetan ontziari mingaña puskatu zitzaion, ta orduan ixtilluak! Olatuak nora, aruntz ontzia. 

Manzi GPatroi 141. 

�6. Erreka denak mingain zetortzik, / bizkor, eretsu ta garbi. (Interpr?). EA OlBe 90. 

�7. Lengüeta, espiga. Cf. Ciriquiain Puertos 213: "En 1765 cerrábase, con piedra sillar, por la banda de tierra la 

mingaia o lengüeta del puente del puerto mayor". v. mihi (6). � Bi mingain izango ditu [ohol] bakoitzak, 


mende. 

441


ondokoarekin elkartzeko. BiblE Ex 26, 17 (Dv, Bibl mihi, Ur akats, Ol opo, Ker miin). 

- MINGAINA DANTZATU, ASTINDU. Hablar, darle a la lengua. � Gezurrarekin ez du baliyo / dantzatutzia 

mingaña. EusJok II 137. Mingaña neurriz dantzatzia obe. EusJok 140. Neregatikan dantzatu dezu / gaizki esaka 

mingaña. Tx B I 62. Ez da atsegiña / degu utsegiña / astindu mingaña / bestela etorriko da / onen ordaña. 

Auspoa 92, 124. Ezin lezake gaizki / dantzatu mingaña / jatorriz ortarako / ez duanak griña. Auspoa 120-21-22, 

48. 

� (Mingaina dantzarazi). � Mingaña ederki dantzerazirik esaten dutena. Sor Bar 110. 

- MINGAIN-HAGINETATIKO (AHOTS). Linguo-dental. � D- ta t- abots alkarkideak. Mingain-agiñetatiko 

abotsak dira. Eguzk RIEV 1924, 593. 

- MINGAIN-BEGI. (Pl.). Lengua y ojos. � Zakurrak makilkatu ta arrikatu, katuai mingain-begiak atera. Etxde 

AlosT 24. 

- MINGAIN-BERO. Fanfarrón, jactancioso. � Ikasle mingain-beroak oro doaz igesi. Or Poem 545. 

- MINGAINEAN EDUKI. Hablar (de), mencionar. � Bere Birjiña maitagarria / mingañean zeukan beti. And 

Egun 113. Bederatzi puntuko doñu apañian / beragatik zenbaitek zauzka mingañian. Otañ 80 (ap. ELok 125). 

- MINGAINETIK JOAN. Irse de la lengua. � Joan al da mingañetik berritsu ori? Loidi 162. 

- MINGAINETIKO (AHOTS). Lingual. � R- biguna ta l- mingañetiko abotsak dira. Eguzk RIEV 1924, 593. 

- MINGAINEZ. De palabra. � Euskera oso maite... bañan minganez. EgutTo 18-5-1921 (ap. DRA). Au poza! 

Onekin naigabeak oro estal dira gaiñez, / irrintzi, poz-dardar, lekaio ta laztan, txaloz ta mingaiñez. Or Poem 

552. Mingaiñez uso, barrutik otso. BEnb NereA 168. Tratantia dotore / ari da mingaiñez. Uzt Sas 236. 

- MINGAINEZKO. (Adnom.). � Mingañezkuak ez dau balio, / biotzak maite ez badau. BEnb NereA 172. 

Alperrik dira gure / mingañezko lanak, / egintzaz ez bagara / egizko gizonak. Ib. 254. 

- MINGAIN GAIZTO. Mala lengua; (como comp.) murmurador. "(B), maldiciente, de mala lengua" A. � 

Aurpegi illunak atzeratzen ditu mingain gaiztoak, iparrak euria atzeratzen duan eran. AA II 229. Mingañ gaizto 

aien kastigurako bialdu zituen sua zerioten suge-taldeak. Lard 100. Mingañ gaiztoak ezkontzarik obeenen ere 

gañera zenbat gaitz eta kalte erakarri litzakean. Arr GB 138. Mingain gaiztoak eragiten du / munduban asko 

erida. PE 46. Ez uke paltako Austin mendian moskortu egin dala esango lukean mingain gaiztorik. Lek EunD 

45. Eztakit nongo mingain gaiztoak esan dizuten alakorik. Etxde JJ 217. v. tbn. TAg Uzt 65. 

- MINGAIN-LATZ. Maldiciente. � Erdaldun mingain-latzak / [...] alegiñ aundiak / txit egin dituzte. Izt Po 141. 

Mingaiñ latz arro zenbait, / astotzar lapiko, / ixilduko dituzte / sekula betiko. Ib. 142. 

- MINGAIN-LEUN. Lisonjero. � Miñgañ leunen esaera gezurrezko eta losentxak ezertan artu etzitzatela. Arr 

GB 138. � Ori da mingain leguna! NEtx Antz 78. 

- MINGAIN-LUZE (V-gip, G, B). Ref.: A; Elexp Berg. "Persona sin secretos, litm., de lengua larga" A. 

"Indiscreto en el hablar. Ari eziozu baezpada be ezer kontau, mingainluze samarra da ta" Elexp Berg. (Es 

posible que en algún ej. se trate de sust. + adj.). � Plazagizon, jokalari, edalea senarra ta mingañluzea emaztea. 

Cb Senar 110. Orduan esango ditek [...] beste mingaiñ luzen batzuek diruagaitikan ezkontzen aizela. Apaol 46. 

Kristau onen familietan erroidu eta gerra sortu arteko onik ez duten ixkin mingan-luze aiez baliatu zan. Arr 

Bearg 488 (ap. DRA). Mingaiñ-luze ta lotsa-labur. Urruz Iru Ziri 76. Zarpatsu ta zikiñagoa da gaxoa. Ta... 

mingain luzea bera bezelakoa. Lab EEguna 91. Nik? Mingain luze beñere deitu al dizut ba? Alz Burr 39. Erriko 

mingain luzeak "Ozama-neko txoroa" deitzen asi ziran. JAIraz Bizia 127. Etorri zan kapitan berritsu 

mingainluze batekin. Ib. 60. Artazitxuneko bizi-alargun makur, beterre, mingain luzea. Erkiag Arran 186. 

Atenai-ko mingain-luzeek ziotenez. Zait Plat 117. Zurru-murrua ba-zebillen mingain luze batzuen artean. NEtx 

LBB 124. Mingain-luzerik ez da izango apika / eukiko zaituanik zikin-gizatxartzat. Berron Kijote 30. 

- MINGAIN-MOTEL. Tartamudo; torpe en la expresión. � Mingain-motelak alaxe dira, / itzez nâsi ta kantuz 

ez. Or Eus 87. Esango dute berriz ere mingain motelak garela euskaldunak. MEIG II 46. 

- MINGAIN-MOTZ. Callado, reservado. � An jardun ziran, ziri emendik eta ziri andik, jo ta ke, baiña, beren 

aldetik, mingain-motz, belarri-luze, ez zioten itz bat bakarrik ere esan. Loidi 152s. 

- MINGAIN TXAR. Mala lengua. � Emen auetatik izkutatzen baaiz, ixilduko ditun mingain txarrak. NEtx LBB 

29. Mingain txarrak ezin dira / egon oi pakean, / biotz onen zoriona / garraztu naiean. Ib. 355. 

- MINGAIN-ZIKIN. "(B), de lenguaje indecente" A. � Lege onek diona egingo balitz gutxituko lirake mingañ 

zikiñak. AA II 145 (quizá 'mala lengua'). 

- MINGAIN-ZORROTZ. "(G-to), murmurador, litm., de lengua afilada" A. � Aren amabitxia dan mingainzorrotza. 

Or Eus 284. 

- MINGAIN-ZURI. "(G-bet), mentiroso, litm., de lengua blanca" A. � Orrelako kapitan mingainzuri bati, batez 

ere euskalduna bada, gauza erreza da gezur ta abar gure neskatxa onetako bat itxutzea. JAIraz Bizia 60. � 

Mingañ zuriyaz dabiltzan oeik / biyotza tranpaz betia. Auspoa 114, 107. Ire mingain xuri ori ona agitz xorrotz 

ekarri diguk. Zait Sof 128. 

- MINGAIN-ZURIKETA. Lisonja. � Zer nai dezu ba? Mingain-zuriketan jardutea? Loidi 135. 

� Etim. De min- (forma de comp. de mihi) + gain, litm. 'parte superior de la lengua'. 

mingainarri. "Mingañarri, frenillo de lengua (G-goi)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 


mende. 

442


mingain-azpiko. "(G-to, B), frenillo de la lengua" A. 

mingaingabe. "Deslenguado" Lar. 

mingainka. � Mingainka ari da, sar-ateraka, / mutillen arraun-endaia. "Los remos lengüetean". Or Eus 393. 

mingainpe. � (En casos locales de decl., en sing.). Bajo la lengua. � Mingainpetik ateratako ziztu legorra 

ortzartetik jaurtitzen zuen gizonezkoak. TAg Uzt 83. Bai, ez du mingainpian aririk (B).'Gauzak argi esaten ditu'. 


mingaintxo (Lar). � Dim. de mingain. "Lengüecilla" Lar. Cf. Garate EJ 6 (1952), 210: "No sé si se habrá 

recogido en los diccionarios vascos la voz mingaintxo por 'lengüeta' arenosa en la costa, que nos da nuestro autor 

[Ciriquiain] varias veces". v. mingain (6). � Tira, Txulita, atera zazu mingantxua. Iraola 130. 

mingaixto. v. mingaizto. 

mingaizdura. v. mikazdura. 

mingaizto (L, B, BN, S ap. A), mingaixto (S ap. Lh; Arch VocGr), mingaxto (Hb ap. Lh). � Cáncer; carbunco. 

� Baldin min-gaixtoa lotzen balitzaitzu [...] ai zeinen gogotik erremediorik diren borthitzenak har zintzazkeen! 

Dv LEd 119. Hiru urteren buruan berriz abiatu zitzaion bere min gaixtoa. HU Aurp 184. Ageri du kanibet sista 

bat hetsia; [...] min gaixtoaren ondoriorik deus. Ib. 185. Faltsua da beraz bularreko mingaixtoa. JE Med 141. 

Mingaixtoa formatzen duten zelula berriak biziki minbera direla radiumak alde orotarat igortzen dituen 

pindarren alderat. Ib. 143. Bertzalde, suherte makhurra; merkhatukotz zauzkan abelburu ederrenak, lurperat 

zeramazkioten ikatzak eta mingaixtoak. GAlm 1934, 105 (ap. DRA). � "Mingaizto (G-goi), enfermedad de la 

piel, incurable con remedios naturales" JMB At. 

- MINGAIZTO-BELAR (BN ap. A; Lcq 46), MIN-GAIXTO B. (-lh- Zerb GH 1931, 226). "Eléboro negro 

(bot.)" A. "Hellébore vert" Zerb GH 1931, 226. � "Min gaixtoko belhar (BN), ellébore noir" Dv. 

mingalan. v. 1 mingrana. 

minganaje. "Ez du zikin horrek mingaña autsikika jaten (kritikatzen ari denaz) (AN-5vill), ori minganajia ibilli 

dute; orraztu dute elkar (AN-5vill)" Gte Erd 128. 

mingapen. � "Pronunciación" Eusk 1919-20 (II), 95 (donde figura como neol. de Broussain). � Elertizko 

mintzaia guzietan itzek beti mingapen (pronunciación) bera daukate. Broussain Eusk 1919-20 (II), 33. 

mingar (Sal, S; VocBN, Gèze, Dv, H (S)), minkar (L, B, BN, S; -kh- Dv, H (+ -kh-)). Ref.: A (mingar, minkar); 

Lh (minkar); Lrq; Izeta BHizt (minker). �1. Amargo; picante. "Gusto agrio, amargo, picante, mortificante. Khe 

mingarra (Sc), humo incómodo a los ojos" A. "Elhe minkarrak, nouvelles douloureuses" Lh. "Amargo, 

avinagrado. Ardo minkerra zein txarra den" Izeta BHizt. v. mikatz, mingots. � O, herioa, [...] zuzatz orhitzia 

aspre, mingar, triste eta karratz gizon bati. Tt Onsa 149. Hala izanen dela halaber hotz handi bat, izotz, horma 

eta elhurraren hotza baino mingarragoa. Ax (ed. 1864), 418. Han oren bakhoitz baten phena mingarrago date 

eziez heben ehün urtheren penitenzia ezinago garratza. Mst I 24, 4 (SP gaitzago izanen da). [Minak eta 

eritarzünak] dirade ere haiñ lüze ta haiñ mingar non ezpeita mündian arimalik gizonaren sordeitz denik. Egiat 

184. Jesusen galtze hori izan düzü [...] zauririk mingarrena. Ip Hil 135. Ai, bai dela minkarra / agur esan 

bearra! Ir Y 1934, 175. Ekhia mingar denean, bihamenean ebia (S). A EY IV 205. Eztidura mingar batek jo zion 

arima. Mde HaurB 68. Ironia mingar batekin. Ib. 6. Jaten beitü phiperra ahal bezaiñ mingar. Casve SGrazi 46. 

� "Minkar, apuntado, o indicios de estar pasada una cosa cualquiera" VocB. �2. "Detractor" A. �3. (Sust.). � 

Neri, berriz, oldez datorkit Aminta nere mingarra. "Meus ignis". Ibiñ Virgil 39. 

mingaratx. v. mingarratz. 

mingardura, minkardura (-kh- Dv � A). � "Acidité âpre" Dv. Cf. mingar. 

mingarki (S ap. A; H (BN, S)), minkarki (L, BN, S ap. Lh; H (+ -kh-)). � "Douloureusement" H. 


mende. 

443


"Amargamente" A. � Zure zihauren ezdeüstarzün handiak bihotza hunki diazazüla mingarki. Mst III 4, 3. 

Aitzinetik ikhusiek ere ardüran min egiten badie, zer diroie uste gabe jiten direnek mingarki zaurt baizik. Ib. 45, 

3 (Ip mingarki; SP garratzki). Kanporat elkhirik nigar egin zian mingarki [Phetirik]. Ip Mt 26, 75 (Lç mingi, He, 

Leon minki, TB garrazki, Ur (G) saminkiro, Samper amargoki, Ol samiñez, BiblE saminki). [Herioaren ehula] 

hegoz hego dabila / [...] xendra bide kurutxetan dener minkarki diola: / adi, adi, betiko, betiko. Othoizlari 1958 

(n.º 17), 190. 

mingarotx. v. mingarratz. 

mingarrarazi, minkarrarazi (-hk- Dv). � "Rendre acide et âpre" Dv. 

mingarratz (G-azp-nav), mingarratx (AN), mingaratx (AN-egüés), mingarotx (AN-ilzarb), mingeratx (ANolza). 

Ref.: Bon-Ond 148; A; A Apend (mingarratx). �1. "Acedera" A. Cf. VocNav s.v. mingarraches. �2. 

"Sidra agria mezclada con dulce" A. �3. "(G-nav), cierta cereza agria" A. 

mingarri (gral.; Urt V 434, Lar, Añ, Lecl, Dv, H (L, BN), Zam Voc). Ref.: A; Lh; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. 

Documentado desde finales del s. XVI en todos los dialectos literarios. En DFrec hay 18 ejs. �1. Doloroso. 

"Sensible, que causa dolor" Lar y Añ. "Mortificante" A. � Emaitea andizuren, arzaitea mingarri. RS 392. Zeren 

hanbat munduaren onez intzen egarri / gure begien finean ethortzeko mingarri. EZ Man I 94. Bata mingarri, 

bertzea sorgarri. O Pr 69 (v. tbn. el mismo refrán en Saug 143). Nola erleen ausikiak edo ezten-kolpeak 

mingarriago baitira ulienak baino. SP Phil 190 (He 192 miñago). Hitz mingarriz. Mb IArg I 181. Zea zitzan 

zegoten gis-era gogor mingarrian. Ib. 231. Min mingarriena. Egiat 237. Badago zeruban santurik... guk 

daukaguzan baino [arerijo] gaistuaguak ta mingarrijaguak euki ez ditubanik? fB Ic I 102. Gorputzeko atsegin 

eta naibaga, pozgarri eta mingarri, bizigarri eta illgarri guztiak. fB Ic III 262. Berri mingarri au Silora eraman 

zuen. Lard 151. Jakobek zarzaro mingarria zeraman. Ib. 51. Ainbeste on eragozten duan eritasun mingarria. Bv 

AsL 33 (133 miñgarri). Mingarria da zure erritar guztiak zure eritxikoak ez izatea. Ag AL 48. Ondo egiñen saria 

/ sarritan da mingarria. Echta Jos 268. Soñu txiki ta andi [...] miñgarri ta eztitsu, pozkor ta ikaragarrizko danak. 

Ag G 3. Zorra mingarriago, artzekoa pozgarri baño. Ayerb EEs 1916, 257 (v. tbn. id. ib. 1912, 50). Joan dira 

gure Fueroak, esatea mingarri bada ere. Or SCruz 8. Zeremonia mingarri bat zan billebaitze ori. Ir YKBiz 11n. 

Zorigaitzak bere atzapar mingarritan estutu niñun, azkeneko odol tantada xurgatu arte. Etxde JJ 245. Aiñ illeta 

mingarrixagaz dukia estutu zan berriz be alargun biarko ete eban. Etxba Ibilt 485 (470 miñgarrixagua). Gu 

bizitzeko artu du / Jaunak eriotz mingarri. NEtx LBB 278. Ez digu egia mingarri hori estali behar. MIH 262. 

Arantza mingarria. MEIG I 158. v. tbn. A BeinB 73. Itz Azald 190. Muj EEs 1916, 296. JanEd II 22. TAg Uzt 

27. Zait Sof 173. Mde HaurB 33. Txill Let 44. BEnb NereA 82. Azurm HitzB 59. Uzt Sas 256. Berron Kijote 157. 

Miñgarri: Arr May 76. 

� (Tema nudo con izan). Resultar doloroso. "Ezta, bada, mingarri urthe baten lana ordu batez galtzea? n'est il 

donc pas affligeant [...]?" H. � Bide bagez galtzera onelako gauzak, / mingarri da uztea gizonaren antzak. Izt C 

149. Mingarri zitzaioen behiti yaustea. Hb Esk 102. Etsaia gañ jartzia, beti da miñgarri. Bv AsL 215. Orañ 

hiltzeko bazeunde zer miñgarrien izango litzazuke? Arr May 106. Zer da Zoriontasuna? Ondasun guztiak, 

ezertariko mingarri bagarik, aurkituten diran egoera oso oso ona. Itz Azald 198. Mingarri da onek, Orixek, 

lirika-sailean ez areago iardutea. Laux in Or BM 20. Mingarri izanarren, dollorkeri au aurrera eraman beste 

biderik etzekusen. Etxde JJ 73. Mingarri zaio, ezin du ori ontzat eman. Vill Jaink 98. Lokarri danak mingarri 

zaizkie. Epelde in MAtx Gazt 6. Mailleen ezberdintasunaz mintzatzea mingarri zait. Lab SuEm 196. Kondenatu 

berri hartan mingarri zitzaidan penatuen uniformea jantzi beharra. MEIG IX 95. v. tbn. Garit Usand 37. Gazt 

MusIx 34. Erkiag BatB 140. NEtx Antz 41. � "Lorak begi mingarri dira, dan envidia las flores" Ayerb EEs 1914, 

144. � (Con egin). � Zuen arteko geienoi bezala mingarri egiten zait niri [...] boskarren itzerako erderara yo 

bear izatea. A Y 1934, 16. 

� (Como segundo miembro de comp.). (Lo) que produce dolor. v. BELARRI-MINGARRI. � Asto zarra ta 

elbarrie / munduan parregarrie [...] / puntez bera belarrie, / nire begi-mingarrie. Noe 46. 

� Ai orduko aen bien atsekabe andi eta lazeriaren mingarria! Jauregui 237. 

� Oñazez dagona, begi guzien mingarri (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1337. 

�2. (Sust.). Tormento, dolor. � Artu konfesoriaren borondatiaz gorputzaren nekabide edo mingarriren bat. 

CrIc 79. Munduko zorionik andienak duela mingarri bat, atsekabe bat guztiz penagarria. Gco I 342. Ez dau inok 

irago penarik, desondrarik edo mingarririk leenago Jesusek irago ez dabenik. fB Ic I 72. Eriotzako orduan 

igaroten direan mingarri ta atsekabe guztiak. Echta Jos 258. Ezeizu artu mingarri geiago bera gomuta izanaz. 

Ib. 356. Mingarri andia izan zan Txotxo-arrorentzat Eladiren ezetza. Ib. 219. Zorigaiztokoen zentzu guziak 

izango duten mingarririk biziena [...] alderdi guzietatik oñazetan idukiko dittuan sua izango da. Inza Azalp 117. 

- MINGARRIZKO. (Adnom.). � Asten dira mingarrizko itzak alkarri esaten. Ag G 81. Zer oiñaze sentitzen ote 

zuan, aiñ mingarrizko aienekan ari bait-zan. Berron Kijote 68. 


mende. 

444


mingarriki. � Dolorosamente. � Theresaren haurtasuna hain mingarriki, hain osokiro urratzeko preminarik 

orain ez izatekotz! Mde HaurB 73. 

mingarriro. � Cruelmente. � "Un Giorno di Regno" iokatzerakoan, mingarriro txistukatua izan zan [Verdi]. 

Ibiñ EG 1950 (11-12), 28. 

mingarsko. "(L, BN, S), assez amer" Lh. 

mingartasun (H (S)), minkartasun (Dv (-kh-), H (+ -kh-)). � Amargor; (fig.) amargura. � Minkhartasunak, 

bekhaiztiak, herrak, etoirak, asperkhundeak, urruinak, horra zeri behar zaion higurikatu munduaren aldetik. 

Birjin 347. Urrun, beraz, jende egiazki prestu izan nahi den batenganik, urrun barneko jauzi biziak, bihotzeko 

minkhartasunak, erasia saminak. Dh 69. 

mingartu (Sal, S; H (S)), minkartu (H; -kh- Dv � A, H). Ref.: A; Lrq. �1. "Devenir acide et âpre" Dv. 

"Sagardo, esne minkartua, cidre, lait aigris. Au mor., devenir d'humeur, de caractère aigre, déplaisant" H. � 

Hantusteak harrotzen nau, sumindurak minkhartzen nau. Dh 83. � (Part. en función de adj.). � Hitz 

mingartuotarik deus onik ez zela jalgiko ikusirik. Mde Pr 137. � "Faire qu'une chose devienne acide, aigre, 

amère; que l'humeur, le caractère d'une personne deviennent aigres, déplaisants" H. �2. minkartu (-kh- BN-arb 

ap. A), minkertu (BN-lab ap. A). "Incomodarse" A. �3. minkertu. (Sust.). Amargor. � Balkanetan eratutako 

esne-mamitua degu berriz "yogurt", eta emen mamia artzen degun eran jaten omen dute, baña onek alkool eta 

minkertu pixka bat du. ZArg 1958, 173s. 

mingatu. � "Pronunciar" Eusk 1919-20 (II), 95 (donde figura como neol. de Broussain). � Jan beti berdin 

mingatuko degu, nahiz bizkaitarrek bezela, nahiz gipuzkoarrek edo lapurtarrek lez. Broussain Eusk 1919-20 (II) 

32s. Itz bakotxa beti era beran mingatua izan dedin. Ib. 33. Neurria erderaren cuaderna vía maizenik, eta 

neurtitza amasei silabaduna, kantatu gabe mingatzeko nonbait-orkoa. Or EEs 1927, 192. Latinek ere ahosapai 

hots bat mingatzen dute azken izendatu bi populuen hizkuntzetan ezpain-hots bat duten hitzetan. Mde Pr 216. 

Alki baten gainetik, artarako itz autak gogoz ikasi eta mingatu baiño len. Or Aitork 187. Etzun lotsatu bear Zure 

artalde otzanaren aintzinean Zure itza mingatzen. "Pronuntians verbum tuum". Ib. 188. 

mingatx, -gazt. v. mikatz. 

mingaxto. v. mingaizto. 

mingazi. "Alex, saltsa mingázia, mingazikia" Urt I 484. 

mingazki. v. mikazki. 

minge (Bera). � "Mutu erderatikua dala, bere ordian minge esan leikela euzkerazkorik ezpadago" AG 2087n. � 

[Galdetu zition] zergatik zagon ain minge (mutu). Bera EEs 1916, 335. Otsaren bidez ezik, eskuzkoa edo 

bagendu elkar-adiraztea (mingeak oi-antzo). Ldi IL 36. 

mingein. v. mingain. 

mingera. v. mindera. 

mingeratx. v. mingarratz. 

mingi. v. minki. 

mingi. v. minki. 

mingila (-illa V-ple-arr ap. A), mengila (-illa V-ger ap. A). � "Lazada" A. "Nudo, roseta" Ib. 

minginota (O-SP 231 � SP, Dv y A). � "Un peinado, especie de cubrecabeza de las mujeres" A. v. ibiki. 


mende. 

445


mingogor. "Acedo" Lar. "(Hb), aigri, acerbe, douloureux" Lh. 

mingogortu. "Acedarse" Lar. "(Hb), rendre ou devenir acerbe, douloureux" Lh. 

mingoitz. v. mingots. 

mingor (V; Zam Voc), mior (V-ple). Ref.: A (mingor, mior); Arzdi Aves; Etxba Eib; SM EiPaj; Elexp Berg. � 

"Mingorra, becacín" Mg PAb 182 (v. tbn. VMg XIV). "Becada" A. "Gipuzkoako aldean mingorra erraten dute 

ixtingorrarentzat" Dass-Eliss GH 1925, 96. "Ollagor bi eta mingorra ekarri dittu Barojak Ziarrotzatik" Etxba 

Eib. "Agachadiza común (Gallinago gallinago)" SM EiPaj. v. istingor. � Zer esan gura dau [...] mingorrak? 

[...] Mingorra esaten da soñurik joten ez dabelako, dalako mutu ta ixilla. Mg PAb 178s. Txirta, pintxon, zertzetak 

eta iratxoriak; iperdikara, mingor ta txepetxak. Erkiag BatB 38. � "Mingor txiki, agachadiza chica 

(Lymnocryptes minima)" SM EiPaj. 

mingor. v. minkor. 

mingorri (G-azp, L, BN, S; Lar � H). Ref.: A; Lh. "Atericiado, mingorriaz dagoana" Lar (pero cf. ib. "tericia, 

miñoria"). "Sarampión" A. � Eurak [relijiosak] dakie kuraetan / min oria ta gorria. Lazarraga (B) 1198vb. 

mingorri. v. mihigorri. 

mingorritu (Lar � H). � "Atericiarse" Lar. 

mingortu. v. minkortu. 

mingosgarri. "Mingox- mingoizgarria, même signification que mingarria" H. 

mingoski. � Agriamente, amargamente. � Erantzun zion mingoski osabak. Etxde JJ 12. Sukorra ta odolgaiztoa 

duk eta mingoski eztenkatzen dugularik, laister eginen dik ezbearren bat. Ib. 43. 

mingoskor. �1. "Mingoxkorra, mingoizkorra, qui facilement devient acide, aigre, amer. Au mor., qui facilement 

devient aigre d'humeur, de caractère" H. �2. "Mingoxkorra, mingoizkorra (v. trans.), moins usité, que l'on peut 

facilement rendre aigre, acide, amer. Au mor., douloureux, aigre d'humeur, de caractère" H. 

mingostasun (Vc, G ap. A), mingoztasun (Dv (G)), mingoiztasun (H), mingotxtasun (Mg PAbVoc, Añ), 

mingoxtasun (Izt 10v, Dv (V), H). � Amargura, amargor. "Amargor, mingotasuna [sic]" Añ (pero mingotx). � 

Jangoikoaren bidean arkitzen dituztenak mingoiztasun ta agortasunak. Mg CC 236. Nere animaren damu ta 

mingoiztasunik andienean. Ib. 157. Nire poza biurtu da neure bijotzeko mingotxtasun nausi izatera. fB Ic I app. 

7s. Zelako iluntasun eta mingotztasuna etzeunkan zeure bijotzian? Astar II 224. Nola aita batek bere umeari 

amorio eta gozotasunarekin egiten diozkan erreprenzioak miñkostasun eta aserrearekin egiten diranak baño 

indar geiago duten ura zuzentzeko. Echve Dev (ed. 1885), 193 (ap. DRA). Ezti guztiak mingoztasun biurtu. Ag 

Kr 75. Eztia ames egiñ ta mingoztasunean ito. Ag G 161. [Andra Mariaren] bizitzako atsegin eta pozaldiak baño 

atsekabe ta mingoiztasunak ugariago izan zirala. Eguzk LorIl 23. O, ze mingostasuna / biotz barruena! EusJok 

II 113. Gudaldiaren galtzeak ekarritako mingostasuna ezin eramanaz. Etxde AlosT 43. Aspaldi nagokizu 

gogoetan ene barreneko mingostasuna uste osoko lagun bati agertzeko. Etxde JJ 104. Mingostasunen eztiabaraska 

dan Andra zoragarriagana. Erkiag Arran 156. Hau da nire fortuna, / egunero galtzen / nauen 

mingostasuna. Arti MaldanB 218. En DFrec hay 2 ejs. de mingostasun y 1 de mingoztasun. v. tbn. Ezale 1899, 

4a. Mingoztasun: Ur MarIl 75. Mingotxtasun: JJMg BasEsc 281. 

mingostu (Vc, G ap. A; Zam Voc), mingoztu (Dv (V)), mingoxtu (H), mingotztu, mingotxtu, mingoiztu (H). � 

Amargar(se). "Au mor., devenir ou rendre quelqu'un aigre, amer, d'humeur, de langage" H. � Biaztunez ta 

ozpinez mingotxtuta. fB Olg 4. Berbarik berbara, errazoerik errazoera aserratuten dira eta dirautza batak 

bestiari mingotztuten daben gauzaren bat. Astar II 127. Eta allagiña mingoztu bere bijotz guztiz maitegarrija? 

Ur MarIl 53. Baña Bermeotarrak / ez dau nai dirurik, / onria daukanian / ezek mingozturik. Azc in Ur PoBasc 

265 (PB 230 mingorturik). Orregaiti biotzak / dekoguz mingostuta. EusJok II 116. Koitaua biyotza mingostuta. 

Kk Ab II 72. Ni, ordea, mingozturik, an gelditu nintzan, gizon anker arek esandakoak ausnartzen. Goen Y 1934, 


mende. 

446


98. Gaxuxarekin bizia mingostu besterik etzaidan egin. Etxde JJ 57. Mingostu egingo dit bizitza utsegin nuelako 

mamuak. Txill Let 92. Ikusle bati baino gehiagori, ahoa gozatzen diolakoan, sabela mingostuko dio. MEIG I 

175. v. tbn. Mingoztu: Enb 59. � (Part. en función de adj.). � Etxean, ordea, etzezakean pozbide ta eztialdirik 

arki bere barren mingostuak. Etxde JJ 32. 

mingots (V, G; Zam Voc), mingotx (V; Mg PAbVoc, Añ, Izt 10v, Lcq 140, Dv (V), H), minkots (A), minkotx 

(V), minkotz (V-gip), mikots (G-goi), mingotz (Añ, Dv (G)), mingoitz (H (V, G)), mingox (Dv (V)), mikotx (Vgip), 

mekotx (V-gip). Ref.: A (mikots, mingots, minkots); Iz ArOñ (mekotx, minkotza); Elexp Berg (mikotx). �1. 

Amargo. "Desabrida, disgustada", "amargo" Añ. "Minkótza eitten xako. Minkótzak (minkátzak) daóz, las 

manzanas verdes" Iz ArOñ. v. mikatz. Cf. VocNav s.v. mingocha. � Tr. Documentado en textos vizcaínos y 

guipuzcoanos. Moguel es el primero en emplearlo, tanto en textos guipuzcoanos como vizcaínos; en la tradición 

guipuzcoana no vuelve a documentarse hasta el s. XX. En DFrec hay 10 ejs. de mingots y 5 de mingotz. � 

Biaztuna baño garratzago ta mingotzagoak. Zuzaeta 155 (88 mingotza). Osatuko bazera artu bear dezu edaari 

mingoitz au. Mg CC 207 (CO 94 mingotx; PAb 84 minkotx). Kontuban jausi zirianeti aurrera negar mingotx 

asko egin ebeen. fB Olg 190. Enbidijaren prutu mingotxa. fB Ic II 196. Mingotx dira osageiak. Astar (ap. H). 

Zein arrigarri ta mingotxa zan pena au Marijaren bijotz ain samur ta maitetzalliarentzat! Ur MarIl 112. Sei 

milla urtian ainbeste damu / garratz mingotz iruntsita. AB AmaE 6 (238 mingotx). Antonik baño negar 

mingotxagoak egin zituan Mañasitxuk. Ag Kr 114. Ire barrengo beazunezko / itsaso nastu mingotza. Jaukol 

Biozk 4. Enabe orra zuzentzen / nekezko bide mingotsak. Laux BBa 10. Zazpi eungiko edo sigloko nekaldi 

mingotsa, Kalbario erpiña. Ldi IL 167. Etxeko bizikera mingotsa bere ele, kanta ta alaitasunarekin jasangarri 

egiten ziona! Etxde JJ 153s. Auzi mingots oni lur ematea nai nuen. Ib. 134. Zein zurrut mingotsa! Txill Let 44. 

Zuriñe zintzoaren barrua oiñaze-osin mingots egiña egoan. Erkiag Arran 179. Beaztun mingotsez erreta. Ib. 124. 

Berri txar mingotza bereala zabaldu da Euskalerri zear. Basarri 87. Nire ahoan / zapore siku / mingotsa. Arti 

MaldanB 201. Zirrara ezti-mingotsa. MIH 319. Bizitzak irakatsi dion jakinduri mingotsa daki eta horrekin hartu 

du etsia. MEIG I 198. v. tbn. TAg GaGo 79. Azurm HitzB 42. Mingotz: Añ EL 2 221. Zav Fab RIEV 1907, 532. 

Loram Y 1933, 335. Bilbao IpuiB 200. Gand Elorri 181. BEnb NereA 122. 

�2. (G-to, AN, B, BN-baig, R), mingotx (AN-5vill, B, BN, Ae, R; Aq 864 (AN), VocBN, Dv (BN-ciz), Mdg 

151). Ref.: VocPir 613; Lcq 140; A; Izeta BHizt2. "(Rumex acetosa), acedera, acederilla, vinagrera, romaza 

agria" Lcq 140. "Oxalis, petite oseille [...]. Guk haurrean minata erraten ginion. Zenbat eskuarago den 

baxenabartarren mingotxa" Zerb GH 1931, 326. "Gure belaian bada mingotsa" Izeta BHizt2. v. HIRUORRI- 

MINGOTX, mineta. � Frikandaua mingotxetan edo minetetan. ECocin 8. Mingotxetan nahi baduzu, 

asesonazatzu yusa harekin. Ib. 8. 

�3. + mingotx (V-gip ap. Etxba Eib), mingotz, mingoits. (Sust.). Amargor, amargura. "Iztarriko mingotxa 

ondiok ez jata juan" Etxba Eib. � Izanik Jangoikoen Legia erreza, biguna, argija ta ederra, uste dabe dala 

gatxa, gogorra, aranzaz eta mingotzez betia. Zuzaeta 150. Zu zara Euzkadiren itxaropen utsa, / mingotz guztija 

kentzen dautsozun gozatza. Enb 127. Zeure ezetza ostera / mingoits itunez jausi yatan bijotzera. Laux BBa 30. 

Barruko mingotsa datorkit aora. TP Y 1934, 173. Illunpeak diztirazten du argia, gauaren beltzak izarra, 

mingotsak gozoa. Txill Let 93. � Maitasunan mingotsa / abau aren barruban bai neban idoro! Laux BBa 30. 

- MINGOTSAK IGARO. Pasarlo mal. � Ta ez dozue larri-unerik igaro? --Bai zera larri-unerik! Jaubiek bai 

igaro dituezela mingotzak! Bilbao IpuiB 162. 

mingotx, -otz. v. mingots. 

mingotxtasun. v. mingostasun. 

1 mingrana (G, AN-olza, L; Lcc, SP, Lar, Añ, Izt 56v, Dv, H), mingalan (AN-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 150; A. 

�1. Granada (fruta). "Mingrana betheegiz erdiratua" SP (s.v. bethe). v. milagrana. Cf. VocNav: "Mingalana o 

minglana, granada (Cirauqui)". � Mingranak, bertze fruituek eztutena, badu koroa iduri bat. Ax 458 (V 298). 

Probinzia onetako lurrak ematen dituen garaurik ezagungarrienak dira [...] zidroña, larantia, almendrua, 

mingrana, marrubi. Izt C 137. Berekin arturik piku andiak, mingrana edo granada ederrak. Lard 90. Nola 

mingranaren axala, hala dira zure mathelak. Dv Cant 6, 6 (Echn, Ur, BiblE granada, Ol alesagarraren). 

Orduan ireki zan lapurraren biotza mingrana bat bezela. Zab Gabon 82. Jesusek bazuen eskuetan mingrana edo 

grenada bat erditik egina. Jnn SBi 354. Mingran edo granada iriki bat. Arr Bearg 526 (ap. DRA). �2. (Lcc, Lar 

� Lcq 88, Añ, Izt 56v, LandHizt 371). Granado. "Granado árbol, mingranea errexala" Lcc. Cf. VocNav s.v. 

minglanera, minglano y mingrano. � Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, [...] garau eder gozoakin 

ondo janzitako gerixa, aran, [...] almendra, gaztaña, mingrana, mizpira. Izt C 2. Dugun ikhus hea loratu den 

mahastia, hea loreak bihitzen diren, hea loratu diren mingranak. Dv Cant 7, 12 (Echn xokorrak, Ur granadak, 

Ol ale-sagarrondoak, BiblE granadondoak). Pikoak, mingranak, oliberak eta bertze zuhan guziek elgia estaltzen 

zuten. Dv Telem 16. �3. Granada, proyectil. � Obus edo mingrana ttiki bat oraino lehertzekoa zena. Prop 1892, 


mende. 

447


72. 

- MINGRANA-MISTELA. Mistela de granadas. � Eta barnera egiñik, / mingrana-mistela edanen dugu. Gazt 

MusIx 195. 

2 mingrana. "Migraine" H. � Sendotzen ditu: idorreria, sabelako gaitzak, gibel-antsiak, sueria, jan-neke, 

mingrena, zipoteria. GAlm 1951, 46. 

mingranadi. "Lieu planté de grenadiers" Dv. 

mingranondo (SP), mingrana-ondo. � Granado. "Grenadier" SP. � Magronen zen mingrana-ondo baten 

azpian. Dv 1 Sam 14, 2 (Ol alesagarrondo, Ker, BiblE granadondo). 

mingulin. �1. Quejido, gemido. � Sar bedi Zure aurrera, Jauna, giltzapekoen minguliña (Ps 78, 11). 

"Gemitus". Or MB 737 (Dv auhenak, Ol oiua, BiblE intziria). Ez diteke aurrerantzean eriotzik, ez negarrik, ez 

minguliñik (Apoc 21, 4). Or QA 208 (He heiagorarik, TB oihurik, Ol garraxirik). Intziri ta negar, asperen eta 

mingulin, nondik artzen du biziera samiñ onek igali ezti ori? "Suspirare et conqueri". Or Aitork 82. �2. (Adj.). 

Quejoso. � Non zaude kuku, Maite? / emen nuzu mingulin. "Me dejaste con gemido". Or in Gazt MusIx 197. 

mingulinka. � Lamentándose, quejándose. � Ontaz mingulinka ari giñan bizi-lagunak. "Congemescebamus". 

Or Aitork 136. 

mingura. v. mihura. 

minguri. "Minguríxa, la enfermedad intestinal de ovejas (V-gip)" Iz UrrAnz. 

miniatera. v. manjatera. 

1 minika. � Jo xufletez. Bataila bi mitilak. Minika eman bi suflet eta untsa peila eta bi aldetalat. (Interpr?). 

AstLas 22. 

2 minika. � "Pimpollo, vástago" Darric ms. (ap. DRA). � "Teck" deitu arbolen minikak baliatzen dituzte 

azazkalen gorritzeko. Othoizlari 1963, 500. 

minima (Dv � A). � "(Color) castaño, moreno" A. 

minimo. � Mínimo. � Iruditzen zaizu marko politiko minimo bat ez duela behar gaur egun euskarak gerora 

begira? In MEIG IX 82. 

minini. v. miñiñi. 

minio. � Minio. Cf. mineo en Echaide Orio 125. � Ezkurra piska bat legortzen danean, onena da minio-kin 

igortzita ereitea. Minio edozein drogeritan billatuko dezu. Munita 41. 

minipulo. "Manopla, minipuloa" Lcc. 

miniska. � "Melindroso" DRA. � Egia da gaurko eguneko zenbait aundi miniska, gaubeti goizera igotakoak, 

naikida aundirik artuko ez diotena obra oni. Izt D 145. 

ministatu. v. miniztatu. 

1 ministerio (Dv). � Tr. Documentado desde Leiçarraga al Norte y al Sur. En DFrec hay 21 ejs. de ministerio. 

�1. Ministerio, misión. "Ministère" Dv (podría tbn. incluirse en la 2. a acepción). � Eskua, batzutan hitz haur 

hartzen da indarragatik, baina signifikatzen du halaber ministerioa eta zerbitzua. Lç Decl a) 3r. Eman baitrauku 

rekonziliazionezko ministerioa. Lç 2 Cor 5, 18 (TB ministerioa; He kargua, Ol adiskidetzalle, BiblE zerbitzua). 

Ministerio, ofizio eta funkzione sakratu haren egiteko, obratzeko eta exerzatzeko. Tt Onsa 60. Egin leije / biarra 

gerrako mi[ni]sterijoan. ZBulda 14. Mezan bera ofritzen zaio Jainkoari odol isuririk gabe aphezen ministerioaz. 


mende. 

448


CatLav 270 (V 135). Pratika sainduetan bizi eta ministerio sakratuetan enplegatuak zirelarik. He Gudu 62. 

Sazerdote jaunen ministerio sagraduetan. Cb EBO 10. Zeren apostolien medioz misionia, ministeriua eta fedia 

jin izan baitira segidan gutaraino. CatLan 53. Saindu haren ministerioan haren ondoko dire. Jaur 393. �2. + 

minixterio (T-L). Ministerio, departamento ministerial. � Bertze aldetik gobernamendua, ministerioa, 

beheitikoarekin etendua. HU Zez 92. Minixterioa berritzearekin, gerlako minixtroa kanbiaturik ere, hura etzuten 

kanbiatzen. HU Aurp 73. Madrid-tarrak ziran eta senarrari Ministerioan ematen ziozken udaldiko oporraldietan 

Donostira joaten ziran. TAg Uzt 171. Hiretzat ibili behar izan diat, kontsulan, minixterioan eta bertze asko 

tokitan. Larz Iru 40. Madrileko Hezkuntza ministerioaren morroi naiz. MEIG I 260. 

2 ministerio. � Misterio. v. misterio. � Nik siñesten dut firmeki Trintateko ministerio sainduan. CatB 85 (quizá 

se trate de un lapsus). 

ministrante. � "Practicante en cirujía" ZMoso 70. Cf. VocNav: "Ministrante, practicante de medicina y cirujía 

(Montaña, Zona Media, Romanzado, Salazar, Aibar, Lumbier, San Martín de Unx). Nombre que dan al 

veterinario (Roncal, Valle de Yerri)". � Amar egunez amar txista eman zaztan ministranteak. ZMoso 90. 

ministratu. "Ministratzeko nola (1 Petr 4, 11)" Lç Decl ¸) 7r (en el versículo citado emplea administratzen). 

ministrazio. "Ministrazionén diferenzia (1 Cor 12, 5)" Lç Decl ¸) 7r (en el versículo citado emplea 

administrazionén). 

ministril. � Ministril, juglar. � Onetan eozela, ministrilak ixildurik, asi zirean lau musiko, utra konziertu 

andiaz, manera onetan kantaetan. Lazarraga 1144r. 

ministro (Lar, Añ, Gèze, Dv), ministre, minixtro, ministru. � Tr. Documentado desde Leiçarraga; hay ejs. en 

todos los dialectos. En DFrec hay 195 ejs. (4 septentrionales) de ministro, 11 de ministru y 29 (27 

septentrionales) de minixtro. �1. Ministro (de la Iglesia), sacerdote. La referencia de Gèze y Duvoisin es 

ambigua ("ministre"). � Elizako pastora edo ministrea da lejitimoki eta bidezki deithu izanik Elizaren kargua 

duena. Lç ABC I 6r. Gero ministreak batheiatzen du dioela [...]. Lç Ins B 2v. Elizako ministroak bezala. Ber 

Trat 69r. Animen zelo andiko ministro señalatu bat izandu zala. Cb Eg II 204. Betikotz bere elizan / ministro 

hautatuak. Monho 78. Erakarrin zittiat / ministriak mementin / errelijionia heda dadin / Nabarrako lurrin. 

Xarlem 661-662. Ez dira falta non edo non, errian edo auzokoan onelako ministro zelo andikoak. Mg CC 136. 

Elizaren minixtroak. Lap 27 (V 16). v. tbn. Iraz 40. CatLan 105. JJMg BasEsc 203. CatLlo 76. CatUlz 47. 

� Subordinado, delegado. � Tr. Documentado desde Leizarraga, parece referido gralmente. a los sacerdotes 

(pero cf. ejs. de Haraneder, Zuzaeta y Duhalde). � Kristen ministre dirade? Lç 2 Cor 11, 23 (TB, Dv ministro; 

He, BiblE zerbitzariak, Ol ordelari). Zure ezkerrean duzula Luzifer, bere lagun eta ministre gaxtoekiñ. He Gudu 

100. Badator presaka Jainkoaren ministro sazerdotea. Cb Eg II 91 (Dv LEd 165 ministroa). Jaunaren 

lehenbiziko ministro hek ziren. Lg II 143. Demoniñoen ministro galdubak. Zuzaeta 61. Bere ministroak edo 

serbitzariak bezela Eliza gobernatzeko. Gco I 466. Hunen ematea lagun galdu bati, debruaren ministro bati eta 

haren bidez debruari berari. Dh 127. Sen Grat, Jesüs-Kristen ministre hanitz dignia. UskLiB 142. Aren ministro 

bikala goberna tzein Eliza eta guarda tzein gizonak. CatR 41 (CatBurg 26, CatB 40, CatLuz 17, CatAe 40, 

CatSal 41 ministro). Aphezküpia bera da haren ministro ordenariozkua. CatS 113. Aita Santu / ta bere ministro / 

ninduen nonbratu. Azurm HitzB 33. 

v. tbn. Mih 119. Brtc 158. LE Ong 79r. Añ LoraS 38. CatBus 22. Bv AsL 39. Jnn SBi 158. Ministre: Tt Onsa 22. 

� Ministro, que ministra, administra. � Gure salbamenduaren ministro izaiteko. CatLav 437 (V 207). --Nor 

dira, Sakramentu hau eman behar duen, Ministroak? --Sazerdoteak. Ub 215. Sakrifizijo onen iskinzaile edo 

ministro lenen edo prinzipalena da Jesu Kristo bera. Astar II 209. Zuin da Sakramentü horren ministrua edo 

emailia? CatS 113. Apheza da bathaioaren ministro ardurakoa. CatJauf 106. Jainkoaren ministro bat lapur bat 

balitz bezala tratatzen duzuelako. Arti Tobera 277. 

�2. Ministro, funcionario (del gobierno, de la Justicia...). "Ministro, el juez, juztiziaren ministroa" Lar. � 

Zenaren distribuitzean berak ministre publikoaren ofizioa egin ukhan duela. Lç Ins F 6r. Erregeren ministre eta 

insolent hark. Tt Arima 78. Juezak, ministroak edo beste edozeinereko ofiziale diranak. OA 165. Tresoreko 

ministroas eman araziko diotzoten argitasunak. Revol 97. Enrike Inglaterrako errege izen onetako VIII galdetu 

zion Prijiano bere ministro bati: [...]. AA III 558. Izan ziran ministro Konseju erreal berean. Izt C 480. 

Erregiñaren ministro eta ondasun guzien kontuartzallea. Lard 492. Hainitz aberats, errege, printze, ministro, 

deputatu, yeneral, prefet, bankier eta tratulari. Hb Egia 135s. Ez zaiteken izan atsegin handiagorik 

enperadorearen lehen ministroarentzat. Prop 1876-77, 31. Okañatikan Manila ziran / zortzi ministro abiya. Xe 

373. Yustiziako ministroa. Elsb Fram 102. Josep Esiptoko lehen ministro zelarik. Jnn SBi 7. Behar-ondoko bat 

ederra eman deie gure ministro, prefet eta botiga guziari. HU Zez 134. Ministroak berak, ministro buruzagiak 


mende. 

449


erran du goraki. Ib. 180. Errepublikako minixtro baten ahotik. HU Aurp 83. Artu zuen obispo jaunak 

ministroaren karta. Goñi 88. Gure erkaltsein edo ministroak orain arte egin dabena. Eguzk GizAuz 126. Herriko 

fruiturik ederrenak eremotzue minixtro hari. Zerb IxtS 28. Gobernua bota zuten behera, ministro guztiak 

afusilatu zituzten. Arti Ipuin 49 (25 ministru). Edozein ministru edo Estaduko kargu bat duanaren aurrean ere 

sentimendu orren aztarna nabari da. Vill Jaink 129 (178 ministro). Erran nahi baita lehen minixtro edo zerbait 

holako. Ardoy SFran 47. Madrillko semea izan balitz, gutxienez ministro egingo zan! Uzt Sas 340. v. tbn. Ud 

137. Arr May 154. A Ardi 57. StPierre 40. Munita 128. Etxba Ibilt 453. Minixtro: Arb Igand 71. JE Bur 51. � 

Embajador. � Jaun Geoffroy zen denbora hartan Xinan Franziako ministro. Prop 1876-77, 31. � Diputado. � 

Biba kortean gure fabore / dauden ministro bakarrak! Tx B I 50. 

�3. Ministro (de una orden tercera). � Iaun ipizpikua gana edo bere ordinarioak gana gerella beitea ordena 

hunetako ministreak. Harb 434. 

�4. + ministre. "Alguacil, ministrea" ZMoso 65. Cf. VocNav: "Ministro, alguacil (Estella, Tafalla, San Martín 

de Unx, Aóiz)". � Biali zúzte buruzágiek ta fariseoek ministroak arrapa zezáten préso [Jesus]. LE Io 7, 32 (TB 

sehiak, Dv beren gizonetarik, Ur, Ol morroiak, BiblE goardiak). Eztain izan ezi zure kontrarioak entrega-zitzan 

juezari eta juezak ministroin eskuetan, eta sartzitzaten karzelean (Mt 5, 25). BOEanm 1285 (Ur borrero, 

Samper, Echn a(l)guazil, Hual nu[n]zio). Eta ministroa kan baitzegon atean bereala ikusi zakon bragetako 

txerrenga. ZMoso 46. 

�5. Ministro (de los jesuitas). � Etxe guzia hartu zuen erre usainak, eta aita ministroa lasterka sukhalderat 

jautsarazi. Laph 236. Aita ministroak gauza zen bezala salhatu zion Aita Iñaziori. Ib. 236. 

minitu. v. minutu. 

minitx. "(Lc, BN), gato (voc. puer.)" A. v. miñi, miñiñi. 

minixterio. v. 1 ministerio. 

minixtro. v. ministro. 

minizta (Lar � H). "Reprehensión" Lar. � Eztut ukhan [...] minhiztik haren aldetik jasateko. Birjin 64. Eman 

arren eurari kontzelluko eskua edo miniztakoa. Kortazar Serm 168. 

miniztagarri (Lar � H). � "Reprehensible" Lar. 

miniztari (Lar � H). � "Reprehensor" Lar. 

miniztatu (Lar � H; Izt 105r), ministatu. � "Reprehender" Lar. � Hain leialki begiratu zituzten arau horiek, 

non ezpaitzuten behinere ukhan horien kontra joanaz elkharren minhiztatzeko lekhurik. Birjin 88. Herodes eta 

Herodias miniztatzen edo erreprenditzen zituen beren adulterio itsusi, eskandalosoaz. LE Urt 9 (ms. 4r 

erreprehenditzen). Zergatik [zegoan preso]? Egia erakusten zualako, ministatzen zualako Herdosei egiten zuan 

aragizko pekatua. Kortazar Serm 19. Aserretzen ta miñistatzen dutenak gazitakeria ta galkiroa. Ib. 159. 

miniztezgarri. "Irreprehensible" Lar. 

minjakinde. "Pathología, parte de la Medicina" Lar. 

minjale (AN, BN-baig ap. A; Lar, Añ), mijale (H (V, G)). � Cáncer. � Frantzian berean, urthe bakotx, 80 mila 

jende, delako min-jale, xankre lazgarrienaren ondorioz hiltzen direnak. Etcheb MGaric 208 (ap. DRA). 

minjaletu, mijaletu (Lar), mijaleztu (H, que dice tomarlo de Lar). � "Encancerarse" Lar. 

minjuri. v. minduri. 

minkaitz. v. mikatz. 

minkalde (Lar, Añ, H). � "Tortura" Lar y Añ. 

minkara. "Eginkara, factible, fácil de hacer. Gorkara, minkara" A Apend (s.v. kara). Cf. minkera. 


mende. 

450


minkari. "Amarella, minkária, minkari belhárra" Urt II 7. 

minkarki. v. mingarki. 

minkarreko (SP � Dv y A; H (s.v. minkar)). � "Ofensivo. Minkarreko armak, armas ofensivas" A. � 

Minkarreko harmarik eztute berekin erabili behar salbo superioraren konjiarekin. Harb 429. 

minkats, -katx, -katz. v. mikatz. 

minkera. "Algo amargo (AN)" A Apend. Cf. minkara. 

minki (B, Sal, R ap. A; SP, Urt I 94 y II 7, Lar, Añ, Dv, H), mingi. �1. Amargamente. "Minki nigar egitea, 

pleurer amèrement" SP. "Minki arranguratu zen, il se plaignit amèrement" Dv. "Minki mintzatu zaion, il lui parla 

avec aigreur" H. � Tr. La forma mingi sólo se encuentra en Leiçarraga. � Kanporat ilkhirik Pierrisek nigar egin 

zezan mingi. Lç Lc 22, 62. Haur batek minki eginen du nigar ikusten badu amari emaiten zaiola lanzeta piko bat 

odol atheratzeko. SP Phil 475 (He 481 miñki). Hain minki nigar egiten ziela, nun [...]. AR 170. Bere bekhatuen 

gainean minki nigar eginez. Laph 33. Negar egin zuen minki. Leon Mt 26, 75 (Echn kireski). �2. (Lc, BN-baig 

ap. A; Dv, H), mingi, mintki. Fuertemente, vivamente; dolorosamente. "Minki othoiztu zuen, il le pria 

instamment. Minki hunkitua izan zen, il fut vivement touché. Minki zaurthua du bihotza, il a le cœur 

profondément blessé" Dv. "Minki galdegitea, demander avec instance et sentiment vif de besoin" H. � Tr. 

Documentado en textos septentrionales y en Lizardi y Orixe. � Zinez eta mingi gure bekhatuéz dolu eta urriki 

dugun. Lç Ins B 4r. [Liztorrek] mintki ausikitzen dute. ES 197. Behar diogu Jainkoari miñki othoitz egiñ. Ch I 

16, 1 (III 45, 3 minki). Hark miñkiago sentitzen baititu eta agerikiago ikhusten korrupzionezko estatu hunen 

eskasak. Ib. 22, 2. Dabitek ikhusten zuen eta sentitzen minki bera zela desmasia handi haren ithurburua. Lg I 

322. Bortitzkiegi eta minkiegi agertzen dire hekin alderat. Lg II 177. Iesu-Kristo laguntzia bere phenetan eta 

heen bihotzian miñki senditzia. AR (ap. H). Norbait edo zerbait minki maithatu izan denaren eredura. Dh 118. 

Xinaurriak ausikitzen miñki dio ondagora. "Le pique au talon". Gy 54. Ausiki miñki besotik baitzuen. Ib. 318. 

Othoizten zuen minki etzezan herri hartarik etxa. HeH Mc 5, 10 (He handizki, Dv othoitz errekeika, Ol arren ta 

arrenez, BiblE otoi eta otoi). Arena gaur agirian txalokatzen dedan bezin egiazki ta minki, gaitzetsi ere egiten 

det Lizardiren eginbidea. Ldi IL 92. Minki derrautzut: barkatu! Iratz 101. v. tbn. Dv Mc 5, 23. Hb Egia 15. Or 

QA 143. � Arbasoengandik ondarez iarauntsi dituzten egiak eta usteak zinki-minki iagoten katazkan alegina 

egiten dutenek ere. Zait Plat 6. �3. (L ap. A; Lecl). "Con dolor" A. 

minkide. � (El) que acompaña en el sufrimiento. � Minkide zitzaizkon eta nigar egiten zuten arekin batean. Or 

Mi 145. 

minkiro. � "Amargamente" Lar y Añ. "Dolorosamente" Lar. � Negar egiten zuela minkiro ainbeste nai zion 

emazte baten eriotza. Otag EE 1882c, 447. Zetanbait minkiro zesaion Titirori Melibeok. J.M. Tolosa EEs 1913, 

114. 

minkoila (S; -kholla Foix ap. Lh), minkola. Ref.: Lh y Lrq (minkholla). � "Bobo" Lh. "Mal de peu gravité, 

bobo" Lrq. � Azkartzen dü, erdi pürgatzen, estomakeko minkhoilak zohiazten. Alth Bot 14. Erhietan tzarramiko 

edo minkholla zerbait badeia. Eskual 7-8-1908, 4. Ez tiagü axolgabe / üzten ere minkhoillarik. Casve SGrazi 98. 

minkola. v. minkoila. 

minkor (V-gip, -kh- L, BN, S; SP, H; -kh- Urt II 411, Dv, H), mingor (L, BN, S; H, Zam Voc). Ref.: A (mingor, 

minkhor); Lh (minkhor); Iz ArOñ. �1. Amargo; picante; doloroso. "Agrio, de mal gusto" A. "Mortificante" Zam 

Voc. "Erria minkorra izaten da, la quemadura suele ser dolorosa" Iz ArOñ. � Zuretako nik daukadan / guztia / 

ezta minkor, salbo / ezti-eztia. Lazarraga (B) 1173vb. Sathanek aphaintzen dio, hain gozagaitz iakia. / Khelder 

baño minkhorragoz halaber edaria. EZ Man I 105. Martir hunek mespresaturik / lurreko plazer agorrak, / jujatu 

zituen zirela / falsoak eta miñkhorrak. Gç 190. Mintzoa erlats, minkor eta ilhun, ahoa goibel, ezpainak hits, 

begiak barna. Hb Egia 141. Gorroto ta intziri gaiztoak ereten dituzten zauri minkorrak. Elizdo EEs 1929, 176. 

Orra egia, naiz izan egi / minkorra. Jaukol Biozk 30. Hire pertsuño minkorrak jender karkailatuz. Iratz 188. 

Itzal-zokhoetan / goratzen, / loratzen / dira / pederasten maitarzun minkorrak. Mde Pr 91. Au zalantz-asun 

minkorra! Txill Let 36. Egin zinduan minkor / Jaun Goikoak, arantza. Gand Elorri 38. [Onen biotza] latza, 

idorra, samurtasun bagea dala esan bearko. Aierra, etxeramon zalea, minkorra... Erkiag BatB 164. Urruntzen 

doia nere barruko / gau-ames minkor zorrotza. BEnb NereA 78. Mixika xuri batzu, botatzen baitute usu minkor 


mende. 

451


bat. Gatxitegi Laborantza 169. Ator, ator: badi(ag)u aza, illarra ta pittar mingorra (AN-5vill). Inza NaEsZarr 

1730. v. tbn. Alz Ram 106. Larrak EG 1959, 235. � (Lar, H). "(Fácil y dispuesto a ponerse) agrio" Lar. � (Ref. a 

la tierra). � Lurra izan ditake minkor, ez fleitean, aldarte gaixtoan. Gatxitegi Laborantza 28. �2. (Lar). 

Enfermizo, débil. "(Ser blando de) carona, sentikorra, saminkorra, minkorra izatea" Lar. � Bere bizitza 

guztiyan beti izan zan miñkor ta maxkal. Bv AsL 112. �3. "Qui est d'humeur, de caractère, de relations aigres, 

déplaisants. Gizon minkhor, gozagaitza, homme de caractère aigre, de commerce désagréable" H. � Hetarik bat 

osoki ona zen eta Jainkotiarra, bertzea, aldiz, ahal bezalako jende minkhor gaizgarri bat. Arb Igand 104. 

Ezagutu dugu girixtino mokhor minkor bat, arrazoin frango bitxiak zauzkana, laneko akiduraz. Lf Herr 15-9- 

1955, 4. �4. (-kh- L-ain, BN, S ap. A � VocBN). "Inquieto. Gizon minkhor txar bat da (L), es un hombrecillo 

inquieto" A. �5. (R ap. A), mingor (Vc ap. A). "Descontentadizo" A. �6. mingor (V-ple-arr, L; Hb ap. Lh). 

Ref.: A; Lh. "Dolorido con dolor sordo" A. 

minkordura (-kh- L, BN, S ap. Lh; -kh- Dv � A). � "Acidez" A. � Gisuak du gehienik hausten lurraren 

minkordura. Gatxitegi Laborantza 28. Minkordura eta gisua bat bertzearen bethe direla. Ib. 29. 

minkorgarri (-kh- L, BN, S ap. Lh; H (+ -kh-)). � "Qui se peut aigrir, devenir acide" H. 

minkorkeria. � Acritud. � Mahain on baten inguruan omorea ontzen da, minkorkeria guziak barreatzen, 

karitatea berotzen. Herr 5-1-1961, 2. 

minkorki. � Agriamente. � Frantziako kazetak frango minkorki mintzo dira. Herr 19-2-1959, 1. 

minkorraldi (-kh- L, BN, S ap. Lh; -kh- Dv, A). � "Mauvaise boutade" Dv. "Minkhorraldi, mala ocurrencia, 

mal humor" A. 

minkorrarazi (-kh- Urt, Dv). � "Asperare facere, [...] minkhorrarazi, minkoreragin" Urt II 425. "Rendre aigre" 

Dv. 

minkorreria. �1. Debilidad, fragilidad. � Goiz hartan sartu zen Jesusen anima bere gorputzean, ta bere 

sartzearekin kendu ziozkan Jesusen animak bere gorputzari leneko bere astuntasuna, minkorreria ta nekabide 

guzia. Mb OtGai III 143. �2. Ni nago Bortzgarren Errepublikaren elhea ez denetz soberaxko minkor. Ezen 

indarra ez da, ez, duda, bainan are gutiago ditake minkorreria. SoEg Herr 29-9-1960, 3 (DRA traduce 

"acrimonia, fig., calidad de mordaz"). �3. Acido (sust.). � Ongarriak, lur-ustelak, landaren erroek, mikrobek 

botatzen dituzte azida edo minkorreria batzu. Gatxitegi Laborantza 28s. 

minkortasun (-kh- L, BN, S ap. Lh; H; -kh- Urt II 418, Dv, H), mingortasun (SP (sin trad.), H). �1. "Qualité de 

ce qui est aigre" Dv. "Au mor., aigreur d'humeur, de caractère, de langage" H. �2. mingortasun. Debilidad, 

enfermedad. � Geroago alatzuago eukan bere gibeleko mingortasuna, ta ostera-be joan zan Buenos Airesera 

amabost egunetan osagille on batek esaten eutsana egittera. Echta Jos 325. 

minkorti. "Minkhorti (L), soucieux, sensible, pleurard" Lh. 

minkortu (-kh- BN-baig; -kh- Urt, Dv, H), mingortu (L, Sal, S, R; SP, Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). Ref.: A 

(minkhortu, mingortu); Lh. � Agriar(se), ranciar(se). "Avinagrar" Lar, Añ. "Enranciarse, agriarse" A. � Baina 

euskaldun nobleak / eztau nai dirurik, / izena daukanean / ezek mingorturik. Azc PB 230 (Ur PoBasc 265 

ezek mingozturik). Gibela daukat mingorturik eta noizik-noizera enaz ondo egoten. Echta Jos 307. Zauri geienak 

soldu jakazan, da mingorturik, guztiz alatzu eukan gorputz guztia. Ib. 344. � Zahartüko eta minkortüko dira; 

ordian arthatüko ditugu. "Ils deviendront vieux, infirmes". Arch Gram 58s. � (Ref. a la tierra). � Lur pikorren 

artetarik kurritzearekin, urak biltzen ditu eta hedatzen azida horiek, eta, azidak nausitzearekin minkortzen da 

lur-gorputza. Gatxitegi Laborantza 29. � (Part. en función de adj.). � Karlos makalik bere begi mingortuaz, 

etxetik urten ezin ebala. Echta Jos 55. 

- MINKORTUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Ongi ethorri hoin esker gutikoak gure fededunak 

Konkemotarren alderat minkhortuxe zituen. Prop 1896, 156. 

minkots, -kotx, -kotz. v. mingots. 

minkun. "(L-ain, BN-arb), llorón, quejumbroso" A. 


mende. 

452


minkuntasun. � Sentimiento, sensiblería. � Maite min eta minkuntasunak beratutako gaiak goiargiarentzat 

egokienak dirala ez uste. "Sensiblerías". Aitzol in Laux BBa X. Ez bezaie, ordea, maitasun gaiei, minkuntasun 

asmo samorrei uko egin. Id. ib. XII. � Maite minkuntasun basoak lagata, adi zelaietara datorkigu olerkaria. 

"Amor sentimental". Aitzol in Laux BBa X. 

minkura (-kh- L, BN, S ap. Lh; H (L, BN, + -kh-)). �1. "1. acidité; 2. aigreur de caractère, d'humeur, de 

paroles" H. �2. "Minküra (Sc), moho" A. �3. (-khü- S ap. A � Gèze � Dv). "Enmohecimiento" A. 

minkurin, minkuri. � Gemido, queja. v. mingulin. � Lehenago kontseillian sartu beharrez, othoizka, oro 

zinkuri eta minkuri. Eskual 15-5-1908, 3. Auek gora-bera, begiko dituzun usoek ez ditute beren urrumak etengo, 

ezta zumar-ondoko uxapalek ere beren minkuriña eguratsa zear. Ibiñ Virgil 32. 

minkurti. "(S), llorón, quejumbroso" A. � Or dabiltza oriek marmar ta minkurti. Ol Iudae 1, 16 (Ker negarti, 

IBe kexu). 

minondo (-iñ- Vc ap. A; -iñ- H). � "Convalecencia" A. � Zuretzat izan zan miña, neretzat miñ-ondoa. Or Poem 

547. Miñ-ondo aundiak badu atsegin bat ostena. Ib. 547. Miñondoko makaltasunez [...] oian sartu zanaz batera, 

loak artu eban. Erkiag BatB 97. � "Miñondoko (Vc), de la convalecencia. Miñondoko lorik ezak, los insomnios 

de la convalecencia" A. 

minondoko. �1. "(B), cicatriz de una herida cualquiera" A. �2. "Minhondoko (S-saug), maladie du fiel chez la 

vache" Lh (s.v. min). �3. "Minhondoko (S-saug), maladie de langueur des vaches" Lh. 

minondore (miñ- Lar � H). �1. "Castigo, pena" Lar. �2. "Miñ-ondorea, proprement, reliquat d'une maladie, 

d'un mal" H. 

minondorekai. "Reato, obligación a la pena, aún después de perdonado el pecado, en cuanto a la culpa, 

miñondorekaia" Lar. 

minontzi (AN-larr, R-uzt). Ref.: A; Asp Leiz2 (miñontzi). � "Persona muy enfermiza" A. 

min-hori (G-to, S, R-uzt; Lar (-ñ-), Añ (V), H, BeraLzM). Ref.: A; Lh; Iz To (miñoriya). �1. Ictericia. "Tericia" 

Lar. "Itericia" Añ. v. larumin. � Jarri banadi sugatean, / beroetan jat iturria; / egingo jat min oria / remediadu 

ezpanadi. Lazarraga 1190r (se refiere a la clorosis, tradicionalmente achacada al "mal de amores"). Eurak 

[relijiosak] dakie kuraetan / min oria ta gorria. Ib. (B) 1198vb. Tirizia edo miñ oriyarekin daudenai. Echve Dev 

392 (SP Phil 346 y He Phil 348 horitasun). Miñ oria eta burua naastutzea edari galgarrietatik sortzen dira 

askotan. Ayerb EEs 1916, 16. Arnas-neke, zorabio, zain-dardara eta miñ ori aldietan. Sabiag Y 1933, 421. � 

"Ictericia con calenturas (miñorie). Esta enfermedad ordinariamente se produce después del esquileo y la oveja 

atacada por ella siente calentura en la región de la ubre, pecho y brazos (G-goi)" AEF 1955, 107. "Miñóixa, 

miñóixia, la enfermedad de oveja, se les cargan e hinchan de sangre las venas de la tripa. Miñórixia, bacera, 

carbunco. Miñoixia, baasaako gaitza" Iz ArOñ. � "Miñorie, la [oveja] enferma (G-goi)" Iz ArOñ. �2. 

"[Inzaurtziaren] ostuaeki egin tizanak sendotzen dü minhoia, scrofula" Alth Bot 15. 

- MIN-HORI BELTZ. "Miñori belza, así como la enfermedad miñori ataca al exterior, ésta (miñori belza) ataca 

al interior y a comienzos se desarrolla con cierta lentitud (G-goi)" AEF 1955, 107. 

minoria. � Minoría. � Egungo egunean, lehen aldikoz gure artean, bere hizkuntzan analfabeto ez den minoria 

ugaria dago. In MEIG VI 43. En DFrec hay 50 ejs. 

minoritario, minoritari. � Minoritario. � Ez daudela Europaren Sartaldeko hizkuntza minoritari gaizo horiek 

nik diodan bezain gaizki. Mde Pr 206. RTF-ak nahi zuela emisione bat egin Frantziako hizkuntza minoritarien 

gainean. Ib. 63. En DFrec hay 8 ejs. de minoritario y 1 de minoritari. 

minoritate. �1. Minoría. � Eta lege hori bakarrik hola, minoritate txar ez-deus batengatik? HU Aurp 83. 

Aserik bainaiz minoritateen maitasunaren izenean bati edo besteari horrelako zerbitzu personalak egitez -minoritate 

madarigarrion maitasunak ez dit eni sekula profeiturik ekarri! Mde Pr 57s. �2. Minoritario. � 

Euskaldunen edo Bretoinen artean egoiten naizen aldikal, herri minoritaten baithango fedea galtzen dut. Mde 


mende. 

453


Pr 62. En DFrec hay 4 ejs. de minoritate. 

minorra. "Miñorra, indemme, impuni" H (que cita a Larramendi, pero no lo encontramos). 

minorrade (-ñ- Lar � H). � "Impunidad, miñorradea" Lar. 

minorti (-ñ- Lar � H). � "Impune, miñortia" Lar. 

minota. v. minauta. 

min-otso (BN-mix, S). Ref.. A (min-otso, otso). "Lobanillo" A. 

minpeko. � "Minpea, arima minpekoa, les âmes du purgatoire (EZ)" SP. � Bethiere da denbora zure 

othoiztekoa, / oñhazetik libra zazun arima miñpekoa. EZ Man II 98. 

minpeko. v. mihipeko. 

minpen (Dv, que cita a Arana). � Castigo. � Txarkeri danak an izango du / merezi duen minpena. Aran in 

CancB 274. 

minper. "(BN-mix), reverso del paño" A. v. binper. 

- MINPERREZ. "Al revés" A. "De revés (BN-baig)" Satr VocP. 

minsor (V, G, AN-gip, Sal), minsur (B). Ref.: A; Etxba Eib (minzor); Izeta BHizt2 (minsur); Elexp Berg. �1. 

"Dolorcillo" A. "Dolor interno fuerte. Baut olako minsur bat emen" Izeta BHizt2. � Erabat zuzengarria ez omen 

da [Katalunia], alegia, minsorrez eraman-bearra baizik. Ldi IL 24. � (Tema nudo). "Miñzor darabit aspaldi 

agiñ sustrai bat" Etxba Eib. � Zauriaren alea minsor ebalarik, agiñak estututen zituan, nekeari eutsi nairik. 

Erkiag BatB 98. � (Con reduplicación intensiva). � Mutillak, bere aragia min-sor min-sor eukan-ta, arpegi 

larriaz egoan. Erkiag BatB 99. �2. Zurbildu zaio galdorra, / ubeldu gero, azkenik beztu / geldi dalarik minsorra. 

"Insensible al dolor". Or Eus 315. 

minsur. v. minsor. 

mintarazi. v. minarazi. 

mintasun (L ap. A; SP, Ht VocGr 326, Lar, Añ, H). �1. "Aigreur, âpreté" SP. "Acidez, aspereza, acritud" A. � 

Garratztasuna eztitzen, mintasuna gozatzen eta gaitztasuna errazten baiteraue. Ax 487 (V 314). Orduan 

mintasun guziak gozo biurtzen dira. Gco I 468. Kontentuz beterikan / gorputza beingoan, / naigabe mintasunik / 

ez dago gogoan. Echag 152. � Landareen zaintxoak berez duten mintasuna naikoa da superfosfatoa gordeta 

zeukaten lur-puskaetatik landareak artzeko. NekIr 33. �2. (-iñ- V-gip ap. Etxba Eib; Urt I 95, Dv � A). Dolor. 

"Effet de la douleur" Dv. � Denbora aldi batean etzidan eranzun al izan, zeren mintasunak eragotsi zion itz 

egitea. "Dolor". Otag EE 1881b, 91. 

mintatu (-tha- H (S)). � Fermentar. � Pasta hau egin diteke memento bat bazkariaren aintzinian, ez du behar 

minthatu. ECocin 46. 

minte (Lcc � Lar Sup � A, Izt 10v). �1. Amargura. �2. (V arc., L). Ref.: A; Lh. Peste. � Mi gestoa da 

minago mintea bano. RS 169. 

mintegi (V, G, AN-larr-ulz-arce; Añ (+ -tei), H, Zam Voc), mindegi (AN, L, BN, Ae; SP, Ht VocGr 400, Lar 

Sup, Lecl, VocBN, Dv, H), muntegi (V-ger-m-gip, G-azp-goi-to-bet, AN-larr-5vill; Lar, Añ, H (V, G), Lh), 

muintegi (V, G; Lar, H (V, G)), mitegi (-tt- V-gip, AN-gip), mutegi (V-gip, G-azp-goi-to), muttegi (G-azp), 

nintegi (Lar Sup). Ref.: A (mindegi, mintegi, mittegi, muintegi, muntegi); EI 323; AEF 1928, 63; Asp Leiz; Etxba 

Eib (minteixa); Iz UrrAnz (minttéixa), ArOñ (mintei); CEEN 1969, 224; Elexp Berg (mintei); Gte Erd 99. �1. 

Semillero, vivero (sentidos prop. y fig.). "Plantel", "seminario, plantel", "vivero" Lar y Añ. "Txirpi meaztua da 

mintegia (V-arr), el semillero es una chirpia enrarecida, menos espesa" A "La planta del manzano se hacía en 

viveros (sagar muntegiyak) (AN-5vill)" CEEN 1969, 224. "Sagar sabiak mutegian landatzen dira (G-azp)" Gte 


mende.


Erd 99. v. hazitegi, hazitoki. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur. La forma nintegi que aparece en 

los Refranes de 1596 puede deberse a una errata o a asimilación. Mindegi (mindei en Barbier) es la forma propia 

de la tradición septentrional. Mendiburu y Lizarraga de Elcano (éste junto a mindegi) emplean la forma mintegi. 

En los autores occidentales hay muntegi en J.A. Moguel, Arrue, en Euskal Esnalea, Munita, Orixe (Mi 40) y M. 

Atxaga (Gazt 70), muintegi en Uriarte, y mintegi en Aguirre de Asteasu, Arrese Beitia (AmaE 180), K. Enbeita, 

Zaitegi, Gandiaga (Elorri 109), B. Enbeita (NereA 50) e Ibiñagabeitia. En DFrec hay 28 ejs. de mintegi. � 

Deungen nintegia makur ta galzera atzekoaz aurrera. RS 207. Haragi iatea, arno edatea eta sabelaren 

bethatzea gutizia desordenatuen haz-lekhua da eta mindegia. Ax 409 (V 266). Gabearen mindegia apur, dena 

ere makur. O Pr 505. [Ezkontza sakramendua] giristinotasunaren mindegia da, lurra fidelez bethetzen duena. SP 

Phil 391 (He 396 sordegia). Mintegitik mendira ta sagardira aldatzen diran landare berriak. Mb IArg II 329. 

Lur argaleko muntegijan azi dirian landara gaztiak. Mg PAb 126. Arrén áldean deus eztú balio eméngoak, 

misérien mindégiak. LE Ong 76r (Matr5 303 mintegi). Zerren gañera munduko mintegia landare okerrez betea 

dagoan. AA II 226. Eskandaluko pekatua da pekatuen muintegi eta azitoki bat. Ur MarIl 53. Lehenago izan zen 

Erroma handia, / hastapenean arras ohoin mindegia. Hb Esk 86. Haritzak ez du mindegian bortz urthe baino 

gehiago egon behar. Dv Lab 340. Komentu aiek [...] bear eta premiak eskatzen zuen lekuetara Ebanjelioa 

predikatzera bialtzen zituzten Obispoen azitegi edo muntegi batzuek ziran. Arr Bearg 562 (ap. DRA). Azitegian 

jaio ta muntegian azitako landarak. EEs 1917, 32. Etxe ondoan, mindei batean, errexiñola bat ilhargiari ari zen. 

Barb Piar I 139. Alde orotan erein / Jel-azi garbija, / sortu dedin egizko / Euzko-mintegija. Enb 58. Gerkel-elerti 

zelai ikusgarrietatik landara-txerto au birlandatu dizut, gure antzerki-mintegi berrira. Zait Sof 5. Muntegietan ez 

dago salgai zuaitz onen landarerik. Munita 83. Lugin arretatsuek mintegiak egin oi ditute landarak aldatu 

bearko diren lurren antzeko tokietan. Ibiñ Virgil 87. Mintegira jo zuten, landare haziak bertan behera utzirik. 

MIH 196. v. tbn. Mindegi: Arb Igand 15. 

�2. Seminario, centro de educación. � Eusko-Ikaskuntzak, orain urte batzuk dirala, asmo eder bat erakutsi 

zuen: Maisu-Mintegi bat (Seminario de maestros, Escuela Normal) sortzeko asmoa. A Y 1934, 17. Frantziako 

Iraultzak, hainbeste gauza egin eta desegin zituenak, Bergarako Mintegia ahuldu zuen eta azkenean irentsi. 

MEIG IX 26. � Semenario ttipiak, aldiz, apez mindegi xumeak, apezen esku menetik kentzekoak direla 

adiarazten badugu ez ahal dauku beltzuri eginen nehork. JE Bur 54. 

�3. Seminario (grupo de investigación universitaria). � Urkijo Mintegian [...] segitzen dute euskera ikasteko 

abiatu klaseak. Egan 1955 (1-2), 44. Ikasle aurreratuenekin eztabaida bereiziak ere izaten zituen, oraingo 

ikastetxe-nagusietan izan oi diran mintegi-iardunen araura. Zait Plat 23. Ezin hobea iruditzen zait Mintegi hori 

["Egan"] egiten ari den lana. MEIG I 79. Salgai dagoela edizio berri hau [...], bai Euskaltzaindiaren etxean 

Bilbon, bai "Julio de Urkixo" Mintegian Donostian. MEIG III 135. Julio de Urkixo Euskal Filologi-Muintegiak 

hartu du bere gain orain aldizkari hau antolatzea. MEIG VIII 91. 

� Etim. De muin, min 'púa, germen' + -tegi. 

mintegitxo, muntegitxo. � Dim. de mintegi. � Muntegitxo oiek sail bat edo beste ateratzeko bakarrik egin oi 

dira. Munita 149. Batez ere baso edo mendirik duten guztiak bear lukete esan degun muntegitxo oietako bat. Ib. 

150. 

mintegitze, mindeitze (B ap. A; VocB). Ref.: A e Izeta BHizt2 (mindeitze). � "Semillero" A. "Vivero. Mindeitze 

ortan aritz ederrak" Izeta BHizt2. v. mintegi. 

mintegizain, mindegizain (Dv � A). � "Arbolista, el jardinero que cuida de los semilleros" A. 

mintegizaingo, mindegizaingo (Dv � A). � "Profession de pépiniériste" Dv. 

mintegizale, mindegizale. � Plantista, (el) que cuida los semilleros. v. mindegizain. � Mindegizaleak badira 

bertze lan bat egiten dutenak. Dv Lab 339. 

minterra (det.). � "Sabina" Izt C 46. 

mintoi. � Semillero. v. mintegi. � Lurra, egoi epeletan, / azala arrotuez doa. / Ta, ara, mintoian, xuri ta ugari, 

/ ernetzen azi pilloa. Gand Elorri 61. 

mintoki. "Tortura" Añ. 

mintsu. �1. Doloroso. v. minbera (2), mingarri. � Ebakitze mintsua. EZ Man I 127. Gogortaderik 

mintsuenak. Añ LoraS 94. Eguzkiaren / errañu zorrotz mintsuak. AB AmaE 468. Naiz eta ekartzen dituan 


mende. 

455


naigabeak ez izan aurrenean aiñ mintsuak eta desegokiak. Aran-Bago ManMed 243. Onelako egonera mintsu, 

izugarri, latzaz ordaindu zittuan Jaungoiko Semeak gure gorputzeko gozakeri gaiztoen zorrak. Inza Azalp 14. 

Kezka-xomorro mintsu / beltxik etzait ari. EA OlBe 91. �2. (G-azp-to-bet ap. A). Enfermo; dolorido. "Persona 

muy enfermiza" A. � Beraz, eri da ta mintsu alere Mr. Lecluse jakintia tatxatu nai izan duen zaiñ 

utsaldietakoan. "Adolece del defecto de que ha querido tachar al sabio Mr. Lecluse". Izt, carta a JJMg 37. 

Zegamako emakume bat mintsu egonik, jun zan izen aundiko sendagiñ edo mediku batengana. Sor Bar 55. Eta 

nola baitzegon mintsu, sartu zan trabena txulo batian salda pixka bat artzeko asmuarekin. Ib. 57. Seme maiteari 

begiak boteaz, ausarta eman naiaz, susmo txarrean, aiene mintsuan. Ag G 100. Biotz mintsuan pozik ez balit / 

itxaropenak emango, / Bildur nintzake bere errukirik / ez ote dedan izango. E. Mujika in Onaind MEOE 842. 

Gerta ditake, arratsean burua mintsu izaitea. GAlm 1962, 60 (ap. DRA). Sabin oraindik atera begira, arpegi 

illun eta mintzu batekin. Ugalde Ama gaxo dago 26 (ap. DRA). Zazpi urteko mutil-koxkor zurbil, mintsuak 

utzitzen du bazkaria eta begiak beheratzen ditu. MEIG IX 109. �3. "Un peu aigre" Lh. �4. "Animali mintzuak: 

otsua (G-azp)" EAEL 91. 

mintto. � Melodía. � Bitartean mintto (doiñu) au jotzen du txirulak. Or Eus 26. 

minttonatu. � Hacer de cualquier manera, sin cuidado. � Hitz batez, gisa guzietarat gizonki zituen bere harat 

hunatak eta hortakotz zen bolboratzen batzuetan bere serora eta nexkekin, jitez ez baizezaken deus minttona. 

Herr 1-3-1962, 3. 

minttukeria. � Lamento, queja excesiva, jeremiada. � Karrika bazter batean atxeman dut gizon bat, aspaldiko 

ezaguna. [...] Ez da edozoin solas ergel ateratzen duten hetarik. Ez ere minttukeria laket zaiotenetarik. Herr 18- 

11-1971, 8. 

mintu. v. mindu. 

mintulinkeria. v. mindulinkeria. 

minturrin (L-ain, B; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. � "Olor o gusto a picante" VocB. "Olor o gusto a rancio" A. 

"Emen bada alako minturrin gaixto bat" Izeta BHizt2. 

mintx. �1. "(R), ni mú" A. �2. "(R), ansia, anhelo" A. 

mintxerreta. v. mitxeleta. 

mintxerrika. v. mitxirrika. 

min-txingor. "(AN-gip), orzuelo" A. v. betxindor. 

1 mintxo. �1. Sonoro. � Berropeko txilinta-otsa mintxoa ixiltzen da. Or Mi 105. Zure musika mintxo / 

barrenagoko orri. "Más sonora y profunda". Or BM 44. Mutillen bati, lênik ez bazun / bear aiña zorabio, / 

marru mintxo ark belarrietan / furrunda gaizto dagio. "Ruido ensordecedor". Or Eus 397. Auteman betza 

irakurleak 4, 5, 8garren ahapaldiak, bereiziki mintxoak. "Especialmente musicales". Or in Gazt MusIx 50. � 

(Uso adv.). � Datozela zazpi olerkari, ta mintxo-mintxo aipa dezate epaitegi au ta zugatz-azaletan. 'Avec des 

mots qui s'accordent'. Or Mi 34. �2. (Sust.). Sonoridad. � Negar-iturri diran begiak apurtxu bat argitu, eta 

illeta-kanpai diran mingaiñak euren soiñu ta mintxoa ots alai gozo biurturik. Erkiag Arran 114. Alare ikus bedi, 

zoruntasun-belardi urbiltzen zaio mintxoan [iatorrizkoari], bi n, l bat eta r baititu onek ere. Or in Gazt MusIx 52. 

- MINTXO-EDER. Eufónico. � Grekoek ere bi izki lagungabeen artean, n mintxo-eder esaten ziotena ipiñi oi 

zuten. "Eufónica". Or in Gazt MusIx 16. 

2 mintxo. "Agrete" Lar. 

mintxogabe. � (El) que no canta. � Naiz-ta txorieme batzuk isilak izan, mintxogabeak izan, arrak, txoriaita 

daitekeanak, zoragarrizko txintak eta txorrotxio txarmantak jo oi ditu. Erkiag Arran 102. 

mintxotasun. � Sonoridad, musicalidad. � Bere erriko izkuntza mordoillotik izkuntza yatorra atera du, 

iduritasunez eta mintxotasunez yantzia. Or Mi III. Itz-urrenean gureak [itzulkizunak] kentzen dio, ta batez ere 


mende. 

456


mintxotasunean. Or in Gazt MusIx 50. 

mintxotu. � Moteltzen bada, mintxotuko da / lêngoa berriz esanez. "Cantará claro". Or Eus 87. 

mintxuri. v. MIN ZURI. 

mintz (V, G, AN, Sal, R; Aq 211 (-nz, G), Mg PAbVoc � Izt 34v, Zam Voc), mintzi (R), mitz (V-ger). Ref.: A 

(mintz, mintzi, mitz); Ond Bac; Iz Als, UrrAnz; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Membrana, película. "Fárfara interior 

del huevo" Aq 211. "Tela delicada, como en la cebolla" Mg PAbVoc. "Dermis, endopleura, película o membrana 

que envuelve el huevo, castañas, huesos" A. "Samurra egon deiñ, lelengo mintza kendu biar detsazu aragi orri" 

Etxba Eib. "Cascabillo de trigo; fárfara de huevo" Ond Bac. "Gaztaiñak, mintza kendu ezian, mikatz zamarrak 

jartzen die" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. mienza, mince y minza. v. printza. � Azaltxu me azal lodijaguari 

eraatsita daguana da mintz txito me ta etenerraza. Mg PAb 85 (tbn. minz en la misma pág.). Gorputzaren 

barruan dagoan jan eta eranaren gorde lekua [...] dago guztia mintz me batez estalia. Aran-Bago ManMed 251. 

Kendu zaiozu azala [gaztañari], ikusi zaiozu mintza. Ag G 84. Esteak barnetik duen mintza berbera buxtanak 

ere. FIr 169. Gañeko azal gogorra, arrautz-koskoa, intxaur-koskoa ta barreneko azal me ta gardena, arrautz 

mintza ta intxaur-mintza deritzate. Zait RIEV 1933, 63. Garia bera, mintz autsak urrun. Or Eus 348. Txikikuskin 

edo mikroskopio-pean epitelium antzeko mintz bat zela ohartu dira. Mde Pr 333. Esakune gogorrak mindu 

deutsaz belarriko mintz eta zuloa. Erkiag BatB 112. Kezka errenkuratsuaren eztenak zulatu ta zulatu ziardutsan 

areri barruan, bere sentimentu mintzetan. Ib. 62s. Niniak ernetzen diren azalaren erdi-unean mintz biguñak 

urratuz [...] ebaki mear bat egiten da. Ibiñ Virgil 84. Badirudi ez dela Yosuk egin duen azala mamiaren estalkia, 

liburuaren barrenak salatzen dituen mintz argala baizik. MIH 333. En DFrec hay 6 ejs. de mintz. 

�2. (AN ap. A � Aq 882 y 1142). "Acribaduras, lo que cae abajo, txautondoa; lo que queda encima del grano, 

mintza, que primeramente significa el grano con su vainita (AN)" Aq 882. "Corzuelo, grano de trigo con su 

cascarilla, mintza (AN)" Ib. 1142. "Cascabillo, grano de trigo con su envoltorio" A. 

�3. Piel. v. azalmintz, larmintz. � Zaurigañeko mintz berria mee agian oraindio. Markiegi in Ldi IL 12. 

Orduko filme izugarriak, ainbeste domekatan amaitu eziñik erakusten zituenak, Westeko mintz baltz, isil, itzik 

bakoak eta beste toki batzuetakoak. Erkiag BatB 20. � Zelaieko txitxarren mintzak belar beroan txigorturik, 

atertu bage ari zuten beren maratil mintzobakarra. Or Mi 101. 

�4. "Mintza, la fleur de virginité" H. 

�5. "(V-ger-oroz), nata de la leche" A. 

�6. "(BN), partie du museau du bœuf, narine" Lh. v. SUDUR-MINTZ. � Adarretik mintzera odola darite. "De 

cuerno a hocico". Or Eus 30. 

�7. "Aguijón" A Apend. � Subeak udagoienean narrua sasi-ondoan izten dau ta orduan armin egoten da, 

mintza edonori sartzeako prest (V-arr). "Dispuesta a meter el aguijón a quienquiera". A EY III 294. 

�8. Nimbo. � Begi ta arima zidarrezko ta / urrezko oin aien mintzean, / maitasuna ta garbitasuna / laztandu 

nitun aidean. 'Nimbo'. Gand Elorri 181. 

- MUTUR-MINTZ, SUDUR-MINTZ, UR-MINTZ. v. mutur, sudur, ur. 

� Etim. Posible préstamo. El modelo románico más próximo es binza (v. DCECH s.v.). 

1 mintza (Lar, Añ (AN), Izt 58r). � "Habla", "palabra" Lar y Añ. "Término" Añ. � Bear bada arkituko dituzu 

bein ere aditu ez dituzun euskarazko mintzak. Legaz III. 

- MINTZA EMAN. "Apalabrarse (AN)" Añ. v. HITZ EMAN. 

- MINTZA-ESKOLA. Clase de retórica. � Mintza-eskoletan "aintzinetako" nintzan. Or Aitork 57. Ni ageriko 

mintza-eskolan ari nintzala. Ib. 137. 

- MINTZA-IRAKASGO, M.-MAISUGO. Profesión de maestro de retórica. � Etorri zan, mintza-irakasgoa 

egiñean utzi-eguna. "Professione rhetorica". Or Aitork 216. Ele-merkatutik zalaparta gabe emaro aldegiñik, 

mintza-maisugoa uztea erabaki nuan. Ib. 212. 

- MINTZA-IRAKASLE, M.-MAISU. Maestro de retórica. � [Bitorin] beiñola Erroman mintza-irakasle zalarik. 

"Rhetor". Or Aitork 185. Uri artarako mintza-maisua eskatzen zioten Erromako Agintari nagusiari. "Rhetoricae 

magister". Ib. 121 (v. tbn. 97). 

- MINTZA-HIZKETA. Discurso. � Ola da gure mintza-izketa ere, mintza-ala itza galduz ez badoa besteari 

leku egiñez, ez da izketa. "Sermo noster". Or Aitork 87. 

- MINTZA-JOKO. Juego de palabras. � Izketa askatuan gertatzen diran mintza-iokorik ederrenak arturik ere. 

Or in Gazt MusIx 20. 

- MINTZAZ (Añ (AN)), MINTZEZ (Añ (AN)). "(De) palabra, berbaz (V), itzez (G), mintzaz (AN)", 

"verbalmente" Añ. � Niori gaitzik ez egitea, ez egitez, ez mintzaz, ez eta gogoz ere. Añ CatAN 38 (CatLuz 19 

hitzez, Itz Azald 100 berbaz). 


mende. 

457


2 mintza. � Cualidad de picante. � Artu zuen profetak irin pisk bat eta bota zuen elzeko belar miñen gañean ta 

iriñak ukitu zitueneko utzi zuten belar miñak beren minza ta gelditu ziran janari on egiñak. Mb IArg I 273. 

mintza-aitzin (L ap. Lh; Añ (AN), Hb ap. Lh), mitaitzin (Lar � H). � "Prólogo" Lar y Añ. "Prefacio" Añ. 

mintza-aldi. v. mintzaldi. 

mintza-antze. v. mintzantze. 

mintza-aulki, mintza-alki. � Tribuna. � Ez zakiozken eman berrogoi eta hamar urte, iragaiten zelarik mintzaalkirat 

jendea sustatu beharrez. SoEg Herr 2-9-1965, 1. 

mintzabide, mintzapide (B). Ref.: A e Izeta BHizt2 (mintzapide). �1. "Motivo de habladurías" A. "Gertakizun 

oiek mintzapide txarra sortute" Izeta BHizt2. � Tema de conversación. � Maiz bilha dabiltza zertaz mintza 

bilkuretan: horra hor mintzapide bat prest-presta, eta emazte giristinoari ezin hobeki doakona. Ardoy Herr 25- 

7-1963, 4. �2. + mintzapide (Lh). Medio de expresión. � Olerkari aizun askoek neurtitza nardagarri biur omen 

dute... Ta olerkari banaka batzuk, berriz, mintzabiderik eztien. Ldi IL 36. Ez da Artea bera ukatu behar, tresnak 

eta mintzabideak berritu nahi amorratu hortan. Txill HetaH 89. Hizkuntza mintzabide bat besterik ez da; hobeto 

esan, gizonak duen mintzabidea. MIH 164. Euskal kultura nahi nuke, kultura horrek euskara mintzabide duela. 

Ib. 208. Mintzabide hori [musikarena] gainera guztiontzat da adigarri. MEIG I 51. En DFrec hay 8 ejs. de 

mintzabide. �3. "Droit de parler" Lh. �4. Circunloquio, rodeo. � Gazteak berak ere irakasle argi aiengana 

esker oneko ziran, aundikien aurrean mintza-bidea erabilten, inoren esan gora ta ilunak ulertzen, [...] irakasten 

baitzieten. Zait Plat 114. Biotz-ondoko maite-gogoak berezko ederrez eta tolesgabe, ederrik aski bazuten, barne 

artan jaiotzen ziran bezel-bezelaxe; apainkeri-billa zearkako mintza-bidetan saiatzeke. "Artificioso rodeo de 

palabras". Berron Kijote 125. 

mintzadar. � "Dialecto" Eusk 1919-20 (II), 95 (dondo figura como neol. de Broussain). � Mintzadar (dialecto) 

edo izkelgi guzietan erabiltzen dan itz au. Broussain Eusk 1919-20 (II), 32. 

mintzaera (B ap. A; Dv (AN)), minzaera (A). � Lengua, idioma; modo de hablar. v. mintzaira, mintzaje, 

mintzoera. � Ortixek darakarkio erderak gure mintzaerari kalterik aundiena. TAg GaGo I. Bereala 

zorabiatzen zitun neska buruariñak aren ausardikeriak eta azpiko mintzaerak. TAg Uzt 62. Gizonak naiago dula 

bere zakurrarekin itzegin beste mintzaerako gizonarekin baño. Or QA 197. Irlandara zen orduan irlandarren 

mintzaera komuna. Mde Pr 224. Jakintsu batzu jarraiki ziren herriko mintzaera beren idazkietan eta 

irakaskintzan usatzen. Ib. 234. [Kikeroren] mintzaerak oro arritzen baititu. "Linguam". Or Aitork 58. Fray Luis 

Leonek berak zituen asmatu ta landu bere mintzaera ta esangune jatorrak. Gazt MusIx 63. Nere barrengo 

erresumiñak / mintzaera berriak nai ditu-ta. "Nuevos modos". Berron Kijote 154. Poesi mintzaera landua dugu 

aspaldidanik eta orain ere lantzen ari zaizkigunak baditugu. MIH 114. Zaitegiren mintzaerak badu beti halako 

gogor antxa. MEIG III 108. 

mintza-errainu. � Radio. � Lenbiziko amabost egunetan mintza-errañu ta periodiku ago batez ari izan 

zitxinan. Or QA 76. Egun oro ari gira mintza-erraiñuz olako mintzor banaketa entzuten, naiz kenduz naiz 

geiagotuz. "Por radiófono". Or in Gazt MusIx 18. 

mintzaerraz, mintza-errex. � Abierto a la conversación. � Xehea zelarik eta mintza-errexa, beti halako 

errespetu bat emaiten zauntzun. HU Aurp 168. Segur mintza-errexa zela. Herr 14-11-1957, 2. 

mintzagabe. � (El) que no habla. � Ez nintzan aur mintzagabea, mintzatzen asia nintzan. Or Aitork 19. 

mintzagabetu. "Arrollar, confundir a uno, hacerlo callar, isilarazi, hizbagetu, minzagabetu" Lar. 

mintzagai. �1. Tema. "Thema, mintzagai, yardungai edo olakoz [sic] zerbait ez al dago obeki esana?" Or EG 

1950 (11-12), 51. � Itxasaldeko ibilliak eta lanak zituan maiz mintza-gai. TAg GaGo 14. Yasan eta ikusitakoaz 

geroz luzarorako zenbatu ezin beste mintza-gai genuke. Zait Sof 152. Euskaldunak iñolako irakaskintza ta 

zuzenbiderik gabe gero ta gaizkiago, gero ta zabarrago egiten baitute beren izkuntza, ta mintzagai askotara 

iritxi ere eztira egiten. Etxde AlosT 9. Baina ez da hau ene mintza-gaia. Mde Pr 185. Ez da au nere aitorkizunen 

mintzagaia. Or Aitork 374. Geure baitarako mintzagaiak izatea; geure buruakin itzik gabeko jarduna izateko 

gogoa. Txill Let 23. Oihenart hautatu dut mintzagai. MIH 233. Leibniz hartu nahi dut mintzagai. MEIG VI 57. 


mende.


�2. (Gram.). Tópico. Cf. MEIG VI 153: "Topic edo thema-ren ordez euskaraz mintzagai erabil daitekeela 

iruditzen zait". � Euskaldunok maiz hartzen baitugu aditza mintzagai bezala. MEIG VI 159 (v. tbn. 153). 

mintzagu. � Locutorio. � Birjosle trebeenai mintzagura (lokutoriora) dei egin-ta. A Ardi 76. Mintzagua 

(lokutorioa) txikia zala ta beste bereter guztiak Elizetxen bazkalddu ziran. Ib. 78. 

mintzagura. �1. Deseo de hablar. � Bere ta heien mintzagura bazkatzen badu. "Démangeaison de parler". 

Birjin 505. 

�2. (B ap. A; Dv). "Deseoso de hablar. Eniz mintzagura, no tengo ganas de hablar" A. 

mintzai. "Mintzo da mutu eztana, ta mintzai (mintzodi = mintzagi) mintzo-aren gaia. Mintzaia dau umiak 

itz egitten asten danian; mintzaia, txoriak; mintzaia, idijak berak eta mintzaia dau bere idiagaz alkarri 

adittuegitteko, edozein piztik" AG 2087. 

mintzaia. v. mintzaira. 

mintzaide (SP (que cita a Oihenart) � Dv y A). �1. Abogado. "Aialdekoa, laguntzalea, gure alde-egillea, 

mintzaidea (abogado)" Ir YKBiz 450n. � Zu gure Etxandere, gure Bitarteko, / Iaunaren aurrean zu gure 

Mintzaide / beti gertu gure alde agertzeko. Ir "Sub tuum praesidium" (ap. DRA). �2. "Interlocuteur" T-L. � 

Erabateko aditza, mintzaidea ahotan hartzen ez duena, orain arte eta beti euskal aditzaren giltz harri izan dena, 

besteren mirabe bihurtu da. MIH 389. 

mintzaie. v. mintzaje. 

1 mintzaile (L, BN, S ap. A; Dv), mintzale. � "Celui qui porte la parole; beau parleur" Dv. "Hablador" A. v. 

mintzatzaile. � Kent' handiaren üngürünetarik bizitze txarra dienak, bürü flakiak, mihi gaistoak, mintzale 

handiak, sobera jakin nahiak. Egiat 213 (de interpr. no segura). Onelakoetan aurrez-ikustea dute guda-lagun 

entzule mintzalleak. "El que habla". Zait Sof 37. 

2 mintzaile. "(El que hace así) agrio, gazitzallea, mintzallea" Lar. 

mintzaio. v. mintzairo. 

mintzaira (L, B, AN; Lecl, Dv (que cita a Hb); -nz- VocB), mintzaia (L; Lar Sup, Arch VocGr, Dv, H (L, BN)), 

mintzai (L), mintzaire (L, B, BN-baig, S; Dv (que cita a Laph), H (BN)), mintzara (L, BN-baig; Dv). Ref.: A 

(mintzai, mintzaira, mintzara, minzaera); Lh (mintzara, mintzaia); Izeta BHizt2 (mintzaire). � Tr. Documentado 

en textos labortanos y bajo-navarros desde la primera mitad del s. XVII, en el baztanés Echenique, el suletino 

Archu y en algunos autores meridionales del s. XX. La forma más frecuente, documentada tanto al Norte como 

al Sur, es mintzaira, atestiguada desde Etcheberri de Sara; hay mintzaire en Laphitz, Prop (1904, 21), 

Elissamburu, Mokoroa (4), Iratzeder (junto a mintzaira) y Lafitte; mintzaia se encuentra en Haranburu, Axular, 

TB, Duvoisin (Act 2, 4 ), Zalduby (junto con mintzaira y mintzai), en la edición de Harriet del nuevo 

testamento de Haraneder, Etchamendi (236, este ej. podría tbn. interpretarse como mintzai) y en Zubiri (junto a 

mintzaira). Hay mintzai, sin -a constitutiva, en Hiriart-Urruty, Arbelbide, J. Etchepare, StPierre (35), Oxobi 

(156) y Orixe. En DFrec hay 64 ejs. de mintzaira, 16 de ellos septentrionales, y 6 (5 sept.) de mintzaire. 

�1. Lengua, idioma, habla. v. mintzaje, mintzaera, mintzairo. "Munduen mintzaire aunitz badire" Izeta 

BHizt2. � Berzela eginik laudorioak baino neure herriko minzaiaz eginik baiak gogotikago pairatuko ditut. 

Harb e) 2v. Zu hetarik zara, Iesu Kristoren dizipuluetarik zara, zure mintzaian ezagun zara (Mt 26, 73). 

"Loquela". Ax 260 (V 173; TB, HeH mintzaiak, Echn mintzaira; Lç, Samper minzatzeak, Hual mintza molde, He, 

Dv hizkuntza, SalabBN mintzayiak, Ur (G) izketak, Ip elhestak, Ol mintzoerak, BiblE hizkeran). Franzes 

minzaian badira hogoi eta bortz letra. Arch Gram 1. Bere nausiari erakutsi ziotzan berrogoi eta hamar 

mintzaira bere itzuli bereziekin. Hb Egia 61. Ez dukek gehiago Coreako eta Xinako mintzairean eginikako liburu 

horien beharrik. Prop 1880b, 5s. Eskuara, erran nahi da, gure aitaamen besoetan lehen lehenik ikhasi dugun 

mintzaire eztia eta ederra. Elsb Fram VII. Zoin giren ezazol arbasoen mintzai azkar ederrari buruz. HU Aurp 

219 (Zez 41 mintzaire). Eliza katolikoaren mintzai den latinari mailegaturik dauzka eskuarak erlisionezko hitz 

gehienak. Ib. 212 (193 mintzaira). Gaskoina ez da mintzai nahastekatu bat beizik. Arb Igand 13. Eskualduna 

atxikia baita bere arbasoen erlisione, mintzaia, lege, aztura, jei, joko eta libertate edo fueroeri. Zby RIEV 1908, 

89 (1909, 397 mintzaira y 1909, 400 mintzai). Ez dut uste baden mintzai bakar bat eskuara bezain minbera 

denik, derabiltzagunen erraiteko. JE Bur 100. Begira oroz gainetik gure mintzaira, eskuara. Barb Sup VII (165 


mende. 

459


mintzaire). Hunen aldean frantsesa / zaie mintzaira hitsa. Etcham 51. Ene herriko baserritarren ondoan, 

mintzaiari doazkon trebetasunetan, anitz ikastekotan nizala. Zub 93 (50 mintzaira). Bego latiña, / bego mintzai 

oro ixil, / Jinkoarekin / kuku neregan nadin bil. Or Poem 515. Bertako biztanleak Biarno-mintzaira geiago 

egiten dute. Etxde JJ 204n. Zure mintzairak urbillekotzat salatzen zaitu. Ib. 160. Gogoz eta mintzairaz ingles 

bihurturik. Mde Pr 252 (224 mintzara). Malaisiano mintzairaren ikasten. Ardoy SFran 188 (163 mintzairerat). 

Arbasoen mintzaire zaharraren lekuko. Lf ELit 111 (v. tbn. Lf in Zait Plat XIV mintzaire). Nihaurek ere nik 

konprenitzen ditut bi mintzaira arrotz. Xa Odol 28. [Egiazko gipuzkera] ez da Gipuzkoa osoan egiten, bi 

bazterretako mintzairak bestelakoak direlako. MIH 385. Harri dezake norbait agian Tovar-ek, eta bestek, 

euskara mintzaira horien artean sartzeak. MEIG VIII 86. 

v. tbn. Lap 5 (V 5). Prop 1904, 103 (ap. DRA). A Ardi 66. Lab Y 1933, 253. Ldi IL 92. Iratz 148 (11 mintzaire). 

Zerb IxtS 15. Txill Let 25. Othoizlari 1957, 113. JEtchep 115. Larz Iru 92. Izeta DirG 100. Vill Jaink 22. Lasa 

Poem 96. Mattin 118. 

�2. (L, B), mintzaia (BN-arb, S; SP, que cita a Ax), mintzaire (L, BN-baig, S; H (BN)). Ref.: A (mintzaira); Gte 

Erd 199. Modo de hablar. "Herriko mintzaia du (BN-arb, S)" Gte Erd 199. � Biz zuen hitzkuntza, solhasa eta 

mintzaia: ez, ez, bai, bai. Ax 252 (V 169). Beraz, eskuararen mintzaira behar da izan ez luzegia, ez laburregia, 

ez mehegia, ez lodiegia. ES 135. Ciceronek ere mintzairan edo mintzatzeko manera xoillean ezagutzen zituen 

kopla edo bertsu latinezkoak, zein ziren erromarrenak eta zein jende arrotzenak. Ib. 135. Orai artean gortheko 

mintzairea zuen, orai jende xehearen mintzairea. Laph 37. Berdin trebe zela miletan nekeago den minzaira 

batean... ixilik daudenen minzairan. Ardoy SFran 22. Mintzaira du gozo, / alegera oso, / pozaren gehiegia / 

nunahitik dario. Azurm HitzB 46. 

- MINTZAIRA-JAKINTZA. Lingüística. � Mintzaira jakintzarako daukan garrantziaz bestalde, 

atzerritarrentzat ere badu erakarmen berezi bat. Mde Pr 263. 

- MINTZAIRA-JAKITUN, M.-JAKINTZARI. Lingüista. � Jenner-en esku-liburuan kornubiera ikasirik 

benetako mintzaira-jakituna den aldetik, lan garrantzizkoak argitara eman ditu hizkuntza eta folklorearen 

gainean. Mde Pr 259. Hizkuntzalariek, mintzaira jakintzariek ezagutzen dituzte orain Faraonen mintzaira 

hotsak. Ib. 345. 

mintzairo (Dv, que cita REusk 1878, 5), mintzaio (Lar, Añ (AN), H). �1. Lengua, idioma. "Habla" Lar, Añ. v. 

mintzaira. � Euskarazko Elkargoaren asmoak dire, gordetzea, galtzera utzi gabe, eta edatzea aldaiteken 

guzian euskarazko mintzairoa. REusk 1878, 5 (ap. DRA). �2. mintzairu. Voz, grito. � Beartsuren batenak dira 

mintzairuok, dudarikan gabe. "Estas voces". Berron Kijote 57. Onela itzegin zien Don Kijotek mintzairu 

zorrotzean eta tankera arroan. Ib. 63. 

mintzaiterle. � "Lingüista, filólogo" Eusk 1919-20 (II), 95 (donde figura como neol. de Broussain). � Arau bi 

ba-dire ludi guziko mintzaiterleen (lingüistas, filólogos) artean. Broussain Eusk 1919-20 (II), 31 (v. tbn. 32). 

mintzaje (S; Gèze, Dv (S), H (BN, S)), mintzaie (BN; Ht VocGr 378 (-nz-), VocBN � vEys), mintzaraje, 

mintzaraie (S; Dv ). Ref.: A (mintzai, mintzaraie); Gte Erd 154. � Lengua, habla; modo de hablar. 

"Horrek ze mintzaje du? (S), zoin mintzajetan (S)" Gte Erd 154. v. mintzaira. � Tr. Documentado en autores 

suletinos, en la traducción labortana de 1828 del Nuevo Testamento (mintzaie) y en la bajo-navarra de A. 

Salaberry (mintzaye). Mintzaraje es la variante que aparece en los dos primeros testimonios. � Hitz horik zoin 

minzarajez erran behar dira? Bp I 61. Zure minzarajetik üdüri dizü / nuble edo errege alhaba ziren. Xarlem 

1085. Mintzatu ziren hainitz mintzaiez eta profetisatu zuten. TB Act 19, 6 (Lç lengoajez, He lengoaiez, Dv 

mintzaiaz , Ol izkera, BibilE hizketa). Franzes minzajia ikhas ahal dezeten aisago. Arch Fab 11. Zu ere 

yende horietarik zira, ezik zure mintzayiak berak ezagutarazten zitu. SalabBN Mt 26, 73 (Echn mintzaira). 

Mintzajerik klarenaz eta thermañürik xahienez. CatS VI. Hartakoz deithürik da mintzaje orotan Andere Dona 

Maria. Ip Hil 29. Gúe Larrája hegíko mintzáje zaharín. Lrq Larraja RIEV 1931, 233. Gure egiazko mintzajia, 

uskara. Mde Pr 51. Etxek hor lur-mintzajiak, / ützüliko deio herriak / garra badü bihotzian. Casve SGrazi 76. 

mintzaketa. � (Con ines.). Hablando. "Parlote" T-L. � Bazkal ondoan oren bat eman zuten mintzaketan. Birjin 

137. Zenbait manestarren liburu latin ederrean irakurri zitulako, ta egun oro mintzaketan iardun oi zulako. "Se 

estaba ejercitando todos los días en hablar". Or Aitork 110. 

mintzakor. �1. Charlatán, hablador. v. berritsu. � Baitakite gizonaren flakotasuna gaizkira eroria, minzakorra 

eta hitzetan erorkorra dela. SP Imit I 4, 1 (Ch zeiñ errexki minzatzen den, Ol erausketan labangarrixea). �2. 

Expresivo. � Zure animako xamurtasuna, eztitasuna, azaldu didate argiro zure begi mintzakorrak. Alz Txib 

106. 

mintzalari (Urt II 303, T-L). � Orador. "Parleur" T-L. � Mintzalariak, bereak eta bost irauli ondoren, pozik 


mende. 

460


esertzen dira. Ldi IL 21. Banukela munduan etorkizun mintzalari eder izanik. Or Aitork 20. Lenik greko-elez 

ikasia, gero latiñez mintzalari bikaiña. Ib. 93. Sirakusako eguneango ariketak parregarriro azaltzen ditu 

mintzalari batek. Zait Plat 16. 

mintzaldi (L, B, BN-arb, S; Añ (AN)). Ref.: A; Izeta BHizt2; Gte Erd 20, 68, 313. �1. Sermón, charla, 

conferencia. "Coloquio" Añ. "Coloquio, conversación" A. "Gure apezak mintzaldi ederra in zakun" Izeta BHizt2. 

"Mintzaldiaren entzüten egon niz (BN-arb, S)" Gte Erd 20. "Apezak mintzaldi hunkigarria egin deie (S)" Ib. 68. 

"Mintzaldi ederra egin du (BN-arb)" Ib. 313. � Bertze mintzaldi batean ere erran zioten bere fraide maite 

hekiei: [...]. Jnn SBi 126. Bere herritar boz-emaile biarnesen aitzinean egin du mintzaldi bat. HU Aurp 81. 

Mintzaldi hau den bezala Eskualdunean hatzeman ditake. JE Bur 174n. Atzerriko euskalariez Laconbe 

euskaltzain jaunak irakurririko mintzaldia. Lacombe LEItz 77. Marañón mediku aipatua yin zen Madridetik eta 

Ateneo Navarro delako batasunian mintzaldi eder bat egin zuen aren ohoretan. Zub 34. Onaa, mintzaldi oietarik 

labur-bil bat. Ldi IL 51. Nere mintzaldia, makinaz idatzirik, Donibaneko adiskide katoliku batek eskatu zidanan. 

Or QA 107. Bazun etorria, Kikeronen zenbait mintzaldi ta Senekaren liburu bakar batzuk, [...] latin ederrean 

irakurri zitulako. Or Aitork 110. Pilotari ibilia izan zen [osaba] eta eskual-mintzaldi egile. Iratz in Alzola Atalak 

120. Zure mintzaldi xoragarriak / zonbat ditugun miretsi. Xa EzinB 43. Mintzaldi honen gaia [...] hestu 

mugabeharra denez gero, ezin begiak noranahi heda. MIH 238. En DFrec hay 37 ejs. v. tbn. Ir YKBiz 424. A Y 

1934, 5. Othoizlari 1960, 268. � + mintza-aldi. Conversación. � Heien mintz-aldi luzenak Igande[z] ziren. 

Birjin 89. Bertze mintza-aldi bat ukhan zuen bere iloba Maria-Melaniarekin. Ib. 607. 

Alkar-izketan ari zirala, mintzaldia bere arira eraman naiez, Malentxok galdetu zion bere aizpari: [...] TAg Uzt 

273. Mintzaldietan irri gozoak itzul egiten zionean, [...] ortz ederrak agertzen zitzaizkion. Etxde JJ 92. � Tema 

de conversación. � Mintzaldia aldatuz: --Ta, etxean danak ongi? Etxde JJ 104. 

�2. (Dv), mintza-aldi. "Tour de parler. Orai da ene mintzaldia, c'est à moi maintenant de parler. Bertze bati utzi 

dio bere mintzaldia, il a cédé à un autre son tour de parole" Dv. � Mintza-aldia hortan eman zaio sekretarioari. 

Lander RIEV 1907, 99. Orduan, mintza-aldia hartu du don Arturo Campion buru-lehenak. Ib. 99. 

- HITZALDI-MINTZALDI. v. hitzaldi. 

mintzale. v. 1 mintzaile. 

mintza-lege. � Gramática. � Mintza-legearen aurka ominem asierako hatsa gabe eman ezkero. "Contra 

disciplinam grammaticam". Or Aitork 33. 

mintzaleku (Urt V 267). � Locutorio. v. mintzategi. � Sarthu zen bere bi lagunekin mintza-lekhurat, 

librokiago mintzatzeko. "Parloir". Birjin 605. 

mintzamen. � Capacidad del habla. � [Robbes [sic] Grillet-ek] ukatu egiten du mintza-mena bera. Txill HetaH 

89. Bere horretan sistema bat besterik ez da [euskara], ez arruntago ez bakanago, giza mintzamenak sortu 

dituen, ezagunak nahiz ezezagunak, milaka sistemaren artean. In MEIG VI 30. 

mintzamolde, mintzamulde. � Habla, modo de hablar. � Eztezazuen gehiago deus ere iduk munduaren egin ez 

mintza moldetarik. Birjin 155s. Zeren Galileako zore mintza molde berak deskubritan baidaizu. Hual Mt 26, 73 

(Echn mintzaira). Al banu, eskuta batez sar nazake buruko unen erdi-erdian gore uskararen mintza moldia dena 

gisa. Mdg 148. Nik ez dakit nongo mintza-moldea duten hura. Barb Sup VII. Haritxabalet-en berjitia ezagützen 

zianak ützi zian mintzamulde hura igaraitera arrankürarik egin gabe. Const 34. Amaren, arrebaren mintza 

moldea. JEtchep 115. Aitor dezagun japones eta beste mintzairetan baino trebeago zela Frantses hasarreak 

erakutsi mintza molde berezian! Ardoy SFran 290. Gamizen mintzamoldea mendebal-aldekoa da, inondik ere. 

MEIG V 110. � (R-uzt ap. A). Locución, expresión. � Mintzaira bakhoitzak molde bateko edo bertzeko bere 

idiotismoak baditu, eta mintza-molde berezi hek diote edozein mintzairari ematen bere itxurapen berezia. Lander 

RIEV 1907, 432. Badakizu orain honelako mintza-moldeak sartzen ari zaigula gazte jendea. MIH 221. Irudi 

duenez, ez gaude garbizaleen artean, ez hitzetan ez mintza-moldeetan. MEIG VII 39. 

mintza-neurri. � Ritmo. � Etenak mugatzen du mintza-neurrien sailla. Or in Gazt MusIx 48. 

mintzantze, mintza-antze. � Elocuencia; retórica. � Fraide on hura baliatu zen ongi bere mintzantze guziaz. 

"Réthorique". Birjin 251. Hartaz mintzatzen zen donen mintza-antzearekin. "Avec l'éloquence". Ib. 559 (ib. 283 

donen mintzantzearekin). Orien artean, adin lerrakor artan, mintza-antzea ikasten ari nintzan. Or Aitork 58. Ara 

ioaten asia bainintzan ele-antzea ta mintza-antzea ikastera. Ib. 40. 


mende. 

461


mintzapide. v. mintzabide. 

mintzar. � "(B), llaga asquerosa" A. � Ez luke medikuaren mintzatzera joan behar zerbait gaitz "agerian" 

duena baizik: trunpilo, mintzar, estropu. Eskual 14-3-1913, 1. 

mintzara. v. mintzaira. 

mintzaraje. v. mintzaje. 

mintzarazi (L ap. A; Urt III 87, Lecl (-nz-), H), mintzaerazi, mintz-erazi (H), mintz-erazo (H (V, G)). � Hacer 

hablar. � Anhitzetan bihotzeko afekzione handiak uste gabean ere mihia minza eraziten du. Lç Ins E 3r. Gorrei 

enzun eraziten draue eta mutuak minza eraziten ditu. Lç Mc 7, 37 (He, Dv mintzarazi, TB minzarazi, Leon 

mintza arazi; BiblE hitz eragin). Aitziñetik Iosef egin / zuen esposarazi, / zeren ez baitzuen nahi / mundua 

mintzarazi. EZ Noel 41. Zeuen ongiegiak, alferkeriak, aisetasunak iratxekitzen deratzue, hark horrela kilikatzen 

eta mintza arazitzen zaituztezate. Ax 26s (V 15). Jenten minz' erazitera. O Po 11. Bihotza behar dugu 

mintzarazi. Lg II 100. Bere aphalesgune handiak hala mintza-arazten zituen. Dh 68. Hasi ziren mintzatzen 

mintzaye arrotz batzuez Izpirituak mintzarazten zituen bezala. TB Act 2, 4 (He, Dv, Ol mintzarazten; Lç 

mintzatzera emaiten, BiblE eragiten). Izpiritu Sainduak mintza arazten dituela eta ez banitateak. Jaur 201. Eta 

lendabiziko / onen mesedeak / mintzarazo zituen / ederki abereak. It Fab 17. Ala ere sollik edo bakarrik 

Jaungoikoa da mintzaerazi dezakeana ongi. LE Urt 292 (ms. 103v minzarázi). Hortaz laster otsoak du mintzarazten 

gorthea. Gy 75. Zer egin dezakegu, baizik ere Frantzia guzia egun hautan [...] mintz-arazten duen gizon 

hortaz guk ere dakiguna egia den bezala erran? HU Aurp 63. Euskalzaleak behar du euskaraz mintzatu eta 

mintza-araztea bilhatu. Lander RIEV 1907, 429. Mintzatzen badaki eta bere etxekoei ere mintzaerazi die. Mde 

Pr 259 (226 mintzerazi). Irudipenak mintza arazten zaitu ola. Vill Jaink 183. Bainan jendea gutiago mintzarazi 

behar zuen beste afera batek. Ardoy SFran 199. Neurriz-gaiñeko ona izango zala elizgizon uraxe, bere alde 

beren irizpidetan parrokiarrak mintzaerazteiño. Berron Kijote 138. Ez daude bi bide besterik galesez 

mintzarazteko: [...]. MIH 185. [Leizarragak] honelaxe mintzarazten du aberatsa: [...]. MEIG VI 182. v. tbn. 

CatLav 143 (V 74). CantIzp 18 (ap. DRA). Hb Egia 13. Laph 220. Bera EEs 1914, 43. Lf Murtuts 5. Or Aitork 

230. Larz Senper 56. Ibiñ Virgil 54. Casve SGrazi 17. Mintza-arazi: Brtc 112. Minza erazi: Bp I 19. Mintzerazi: 

Ip Apoc 13, 15. 

� Jaunak, behar düzie ziek / minza erazi tronpeta. Tragedie R. Normandie (ap. DRA). 

mintzari (AN, L ap. A (que cita a Añ e Hb); SP (-nz-), Lar, Añ (AN), Dv (que cita a Hb)). � Orador. � O, 

Birjina, minzari zuhurra, hitzetan asea, obretan konplia eta alde guziz perfekta! Harb 60. Lizardi bi aphezak dire 

mintzariak, / bata ala bertzea urrezko mihiak. Hb Esk 131. Etzaio zilhegi mintzari eder bati aphaintzea hauzi 

goibela egiaren soinekoz. Hb Egia 128. Bai damutuko ere laster mintzari oargabeari arinkeriz esandakoa. TAg 

Uzt 36. Egin da mintzari Burguiba, mintza-mintzatzeari esker, bainan sortu da orobat mintzari. SoEg Herr 13-5- 

1965, 1. 

mintzaro. � Ez al nintzan mintzul-arotik mintzarora etorri? Obeki esan, mintzaroa etorri zitzaidan mintzul izan 

ondotik. "Ab infantia [...] in pueritiam?. Or Aitork 19. 

mintzarte. "Paréntesis en la locución, minzartea; en la puntuación, hetxartea" Lar. 

mintza-soinu. � Cadencia de la voz. � Giza-lege ta mintza-soiñu, ibilkera ta keiñu, izkuntza ta jazkera... 

ezertan ez du geiago Erraondo berri onek antziñakoaren usairik. Mok 19. 

mintzate. "Conversación (AN)" Añ. 

mintzategi (Urt V 267, T-L). �1. Locutorio. "Parloir" T-L. v. mintzaleku, mintzatoki. � Sagara donearen 

ondoan bihurtu zen bere izabaren kausitzerat mintzategian. "Parloir". Birjin 49.Oraiko ordu huntan bi alderdi 

ditu Semenarioak: bata loegintegia; bertzea jantegia, ikhastegia eta mintzategia. Prop 1898, 288. Egintzako 

alegiñ ori agirian jartzen du Fray Jerolimak, Beasko mintzategian, Santuak buruan zekarzkin Barne-kanta-ren 

koplak lekaimei jalki bitartean. Gazt MusIx 165. �2. (Añ (AN) � A). "Vocabulario" Añ. v. hiztegi. �3. 

Tribuna. � Lendakari-mai aurretik mintzategi bat dago. Tarteka, ministroak, idazkariak-eta, ara igotzen dituzu, 

ta idazki garrantzitsu zenbait irakurtzen diardute. Ldi IL 25. 

mintzati. � Hablador, parlanchín. � Begira, ene mihi minzatia, begira erraitetik zer gertatuko den gero. SP 


mende. 

462


Phil 289. 

mintzatoki (Urt V 267). � Locutorio. v. mintzategi. � Ama Eskolastika mintzatokian sartu zen bezain laster. 

"Parloir". Birjin 49. 

mintzatu (G-to, AN, L, B, BN, Ae, S, R; Urt I 159, Ht VocGr 313, Lar, VocS 139, Añ (AN), Izt 58r, VocBN, 

Gèze, Dv, VocB; -nz- Volt 14, SP, Aq 393, Lecl, Arch VocGr), mintzetu (AN-ulz-olza). Ref.: A (mintzatu, 

minzatu); Lrq; Iz Ulz (mintzétu); Echaide Nav 260-261; Gte Erd 36, 222; EAEL 268. �1. (Aux. intrans. uni- y 

bipersonal). Hablar. "Parlar" Lar y Añ. "Orar" Lar. "Conversar" Añ. "Mintze zaitte uskéraz" Iz Ulz. v. HITZ 

EGIN. � Tr. De uso general en los dialectos septentrionales. En Chourio, Haraneder y Goyhetche (25 

miñtzatzen, 294 mintzatzea) hay ejs. con y sin palatalización. En la tradición meridional es usual entre los 

navarros ya desde Beriayn, y es empleado por autores occidentales desde finales del s. XIX. Hay participio 

mintza en Beovide (AsL 185), Lauaxeta, Labaien, Lizardi, Etxaide (JJ 82) y Basarri (los dos últimos junto a 

mintzatu). En Orixe parece haber más bien mintza izan: Ala mintza da beintzat, auzoko Mañazi. "Así lo propala" 

(Eus 285). Etsaiari begira, onela da mintza. "Habla" (Ib. 147). Cf. tbn. los empleos de Larreguy: Ikhusten duzu 

nola mintza den (I 360), y S. Mitxelena: Ordurarteko euskal-fedea / mintza zan aien ezpañez: [...] (Aranz 61). 

En DFrec hay 437 ejs. de mintzatu, 45 de ellos septentrionales. � Sekretuki behar dizit harekila minzatu. E 161. 

Permeti iezadak minza nakión populuari. Lç Act 21, 39. Etorri da gizon bat nere semeareki minzatzera. (c. 

1597). FLV 1993, 458. Noaie Iaungoikoareki minzatzera. Ber Trat 32v. Kofesatzea da Iainkoarekin mintzatzea. 

Ax 546 (V 350). Beha lehenik, minza azkenik. O Pr 79. Esku altxatzen tudanak, / mintzatzen zaitzun mihia. Gç 

67. Lehenbizirik mintzatuko naiz ene sort-lekhuaz. ES 155. Mintza ahal nakikeo? Urt Gram 527. Ago ixillik, ez 

akidala mintza gehiago. Ch III 6, 4 (I 1, 3 miñzatzea). Orazio ontan noreki minzatzen gara? El 42. Ez zaitezela 

behiñere miñtza ez zure buruaz, ez zure ahaideez, ez zuk egiñikako gauzez. He Gudu 147 (mintza zaite en la 

misma pág.). Guk nori bere jait-hitzkunzan minzatzen ta hitz egiten baligute bezain ongi aditzea. Mb IArg I 356. 

Bazakiagu Jainkoa Moysi mintzatu izan zaiola. Lg II 179. Ez zaitezela behinere nihortaz gaizki minza. Mih 65. 

Bein minzatu zé Eba ta galdu zue mundua. LE Prog 122 (Doc 114 mintzatu). Allo Denisa, hi ere / minza adi 

aitzina. Xarlem 241. Ahalaz ez mintza bertzeren hutsez. Dh 75. Hola zen haxeria minzatu. Arch Fab 207. Egun 

erleez mintzatu gogo natzaizu. Dv Dial 10 (Ip mintzatü; It itz egin, Ur berba egingo). Oraikoan mintz[at]uko 

natzaitzu lanari lotzeko moldeaz. Dv Lab 24. Ordu da mintza gaiten Budaz. Hb Egia 60. Aitagoria erraiten 

tzunian noreki mintzatu zra? CatR 33 (CatSal 33 mintzatzen, CatAe 33 mintzo zira). Baña alperrik mintzatu egiñ 

an zan orrelan. AB AmaE 444. Ederki mintzatu zare. Arb Igand 152. Mintzatu den baino ardurago egon da 

ixilik. HU Aurp 70. Zuketzaz mintzatan gra. Mdg 147. Aite guria erraten duzuleik norekiñ mintzetzen zara? 

CatUlz 22. Sudurrez mintzatzen zaleak ditugu. A Ardi 12n. Ixilik egon ala mintza, zer egin ez zakiela. Barb Sup 

7. Pranko altutik mintzatutzen zan / ona zeukan eztarriya. Tx B I 99. Orretzaz ere mintzako gera. Lab EEguna 

64 (v. tbn. SuEm 209). Zuka zoroki mintza zitzaidan, zaldun arrotza bainintzan. Ldi BB 148. Ni ezpainaiz nere 

baitatik mintzatu. Ir YKBiz 429. Beste aldia ikuturik / olan mintza zan otsoko: [...]. "Así habló". Laux AB 58. 

Horrela mintzatu zena zen Oihanburuko Matilda. Lf Murtuts 108. Halako urgulu bat erakusten zuen bere 

mintzatzeko maneran. JEtchep 87. Gazte maiteak or mintza ziran / egundoko errespetoz. Basarri 112 (51 

mintzatu gaitean). Ez giñan askoz geiago mintzatu. Anab Aprika 12. Gureak ja egin du, gaiten garbi mintza. Xa 

Odol 179. Egia erran, ez da nehor mintzatzen pastoralan; denak breset-ka kantatzen dira. Lf in Casve SGrazi 

13. Ongi ta zuzen mintzatu aiz. Berron Kijote 118. Gezurretan mintzatzeaz gainera, ezin-sendatuzko ezjakintzat 

dauka bere burua. MIH 224. Hizkuntza bera ezin mintza daiteke, hizkuntza hori darabilten hiztunak mintzatzen 

dira. MEIG IV 54. 

v. tbn. (Sólo para textos occidentales): Aran SIgn 44. Ud 77. Sor AKaik 110. Zab Gabon 39. Otag EE 1882c, 

476. Urruz Urz 32. AzpPr 81. Goñi 81. Ag G 194. ArgiDL 27. Enb 180. EusJok 22. JMB ELG 87. TAg Uzt 36. 

Zait Sof 57. Or Poem 546. Etxde AlosT 62. JAIraz Bizia 55. Txill Let 75. Erkiag Arran 127. Arti MaldanB 210. 

Osk Kurl 206. Vill Jaink 87. MAtx Gazt 77. BEnb NereA 194. Ibiñ Virgil 54. Uzt LEG II 238. 

� Zer billatzen dú edo zergátik mintzatzen dú onéki? LE Io 4, 27. 

� (Part. en función de adj.). � Egungo egunean izkribuen bidez eta ez bestela igerriko baitiogu, hor nonbait, 

nolakoa zen orduko hizkuntza mintzatua, hangoa edo hemengoa. In MEIG VI 26. 

� (Con sujeto no humano). � Tronpeta da minzaturen mundu guzietarik. E 61. Itsasoa minza zaite / dakizun 

aheriaz. Hm 94. Haiñ eztiki izatu zen / haren bihotza mintzatu. Gç 71. [Dizipuluak] ixil balitez ere, harriak 

mintza litezke oraino hek baino gorago. Lg II 221. Gure nausi dibinoak egin dituen guziez mintza litezkeien 

liburuak. Ib. 150. Ikhusiren du eskuara erdara bezain ongi mintza daitekela edozoin gauza handi eta 

goratikakoez. Arb Igand 12. Mendi hoik mintza balite, zer erasiak! Ox 29. Zuen Aitaren Atsa mintzatuko da 

zuengan. Ir YKBiz 198. Mintza bitez zenbakiak, numeroak. Ldi IL 117. Euren biotzak eztira mintza onezkero 

aurrai dagokienez, gaxte ameskor eta ustetsuai dagokienez baizik. Etxde JJ 214. Mintza bitez, bestela, nere 

sorbaldak. Berron Kijote 187. � Konziliorik gabe, Eliza mintza daiteke eta mintzatu izan da. Hb Egia 115. 

Gaztelaniaz mintzatzen den kultur munduan partaide diren euskaldunentzat. MEIG VII 183. � (Aux. trans.). � 

Bakoitzaren ibillerak eta izaerak itzak bañan garbigo mintzatzen dute. JAIraz Bizia 97. 


mende.


� (Aux. trans. bipersonal). Hablar (una lengua). � Egizu farre / gaizki mintzatzen badut / lotzarik bage. Gamiz 

203. Aspaldiko gure mintzaia, oraino ere miliun bat herritarrek gutartean mintzatzen duguna. Arb Igand 35. 

Eskuara dezagun ikhas, mintza, irakur, osoki ezagut. Ib.20. Hiruek, bai amak, bai alabek, mintzatzen dute 

eskuara. JE Ber 38. Egiazko azkaindarrek behar lukete [...] Chourio, Lapeire eta Hiribarren batzuen euskara 

mintzatu. Zerb Azk 31. Heien nagusigo politikoarekin batera itzali ziren mintzatzen zituzten ipar-germanarazko 

hizkelkiak. Mde Pr 208. Ez ziteken izen goiti hori Sadan emanen, ez balitz Sadan ezkuara mintzatu. Ardoy SFran 

71. � (Impers.). � Kornubiera mintzatu izan den azkenengo egunetaraino. Mde Pr 250. 

� Horren gainian ere badut zer mintza. ChantP 92. 

� (Aux. trans. tripersonal). � Abe Maria edo Salbea erraten duzunean nori mintzatzen diozu? Añ CatAN 33. 

Agertu zen ardura bere Apostoluei eta bertze dizipuluei, mintzatzen ziotelarik. CatJauf 62. Danak zerbait 

mintzatzen ziotela etzuan ba uste? Ag G 335. Zer mintzaira mintzatzen ote zion? Ardoy SFran 136. Al baldin 

bada itxuraz / nai nizuke mintza. Uzt Auspoa 43, 112. 

� "Mintza, se usa en el juego del mus como fórmula para cambiar de juego e indicar que 'no hay mus', mintza 

'habla'" A. "Mintza (AN-5vill, B, BN-arb) [...] (musean, mus kentzen denean)" Gte Erd 192. "Nor da 

mintzatzen? Nor da mintzo? (BN-arb), ni al naiz botatzen orain? (AN-gip)" Ib. 192. 

�2. (Aux. trans.). Decir. � Behin ere hekien aitzinean hitzik mintzatu gabe. ES 384. Zuk itz-erdi bat mintza 

orduko, / bai pozik beteko ere. SMitx Aranz 62. Itz bakar ori mintza orduko / kantari jartzen gaituzu. Ib. 192. 

�3. (Aux. trans. bipersonal). Hablar con. � Tr. Documentado en textos septentrionales. � Katixa, behar dizugu 

/ Jaun erretora mintzatu. AstLas 46. Maitia nahi zütüt segreki mintzatü. Etch 72. Parlamentako yaun bat zuen 

axkidea, / maiz hura mintzatzeko bazuen bidea. Hb Esk 101. Mintzatzen dute zapataina eta erosi nahi diote bere 

tokia. Hb Egia 18. Karga horren pean jarri baino lehen kofesora nahi dut mintzatu. Laph 184. San Sermeinek 

horrela mintzatu zuen haurra, Nanterreko familiarik errumesenekoa zen. Jnn SBi 69. Zerura zitakek igan, / ene 

ama mintza dezan? Ox 43. Poliza nahi du eriak buruz buru mintzatu. Larz Senper 116. Aitak nahi omen gaitu 

mintzatu. Ib. 132. Erran gabe doha aita doloratuak bere jainkoaizuna mintzatu zuela. Ardoy SFran 211. Mañex 

etxalde hortaz nahikatu zen, mintzatu zuen jabea [...]. Lf ELit 256. Desiratzen ginuke zure mintzatzia. Balad 

117. 

- EZ DA ZER MINTZATURIK. No hay de qué hablar. � Baiña bitartean, anarteraiño, ezta zer mintzaturik. Ax 

51s (V 33). Anarteraiño, ezta lekhurik, ezta zer mintzaturik. Ib. 194 (V 130). Griñei jarraitu gakizkien, eta ortaz 

landara emen ezta zer mintzaturik. Vill Jaink 165. 

- EZIN MINTZATUZKO. "Qu'on ne peut entretenir, inabordable" Dv. 

- MINTZA BITARTE. Tiempo en que se habla. � Luzexko egin arren, guziok ixilik entzun diogu. Azken-aldera, 

txalo anitz; mintza-bitartean, bat ere ez. Ldi IL 25. 

- MINTZA ETA MINTZA. Hablar sin parar. � Yardun ta yardun, mintza ta mintza, ekin ta ekin berritsukerian. 

Ldi IL 77. Egindako burrukaz mintza ta mintza, Puerto Lapizeko bideari jarraitu zioten. Berron Kijote 94. 

- MINTZATU-NAHI. "Désireux de parler. Mintzatu-nahia ixilik egon behar izan da, il a dû garder le silence 

avec bonne envie de parler" Dv. 

mintzatzaile (Urt IV 91 (-ille), Lecl (-nz-), H), mintzatzale (T-L), mintzazale (S ap. Lrq), mintzazaile. �1. (El) 

que habla (bien, mal, etc.); orador. "Mintzatzaile atsegingarria, un parleur agréable. Alkhitik mintzatzaile ederra" 

H. "Conférencier", "parleur", "orateur" T-L. v. hiztun. � Airera minzazale izanen zarete. Lç 1 Cor 14, 9. Baduk 

anhitz ranjea ezin daitenik eta banoki minzazalerik. Lç Tit 1, 10 (He elhe berri erraille, TB elhekariak, Dv elhe 

huts erraleak, Ol, BiblE berritsu, Ker barritsu). Bere bihotz izituak / zerozten animatu, / eta mintzatzaille eder / 

zituen errendatu. EZ Noel 118. Ikhusten duzunean ezen presuna bat dela erasle handi, minzatzaille, aha-zabal, 

hitz mitzti, elha berriti eta salhati, eztiozu halakoari sekereturik fidatzen. Ax 538 (V 346). Hunelako thonuak 

[goregiak] ez diho plazer egiten aditzailleari eta agertzen du mintzatzaillea bere buruaz hainitz hartua eta 

urguillutsua dela. He Gudu 147. 1538an Erruman predikatzen zuen Agustin Piemontekoak, mintzazaile eder 

bezala Italia guzian aiphatuak. Laph 175. Gizon argitienek eta mintzazale ederrenek. Ip Hil VI. Denek beharria 

atxiki ginakon mintzazale berriari. JE Bur 95. Solas horri datxikola --gaitza baitzen ere mintzatzalea-- bortz egia 

jali zituen phedeikariak. Barb Sup 5. Meza nausian eskuarazko prediku bat egiten du mintzatzaile berexi batek. 

Zub 78. Baionako eliza batean, apez gazte bat --mintzazaile hauta! Mendisko Otoizale 43, 10 (ap. DRA). Nola 

Aaron hire anaia mintzatzaile ederra baita, askiko duk hirekin hartzea. Zerb IxtS 34. Hastean gure 

mintzatzaleak erran dauku noizkoak diren eskual izkirio zaharrenak. Othoizlari 1960, 269. Eskuaraz eta erdaraz 

idazle eta mintzatzale xoragarria zelarik. Ardoy SFran 22. v. tbn. HU Zez 99. Ducq 241 (ap. DRA). Mintzazale: 

In Michel LPB 297. Prop 1887, 259. Mintzazaile: Herr 24-3-1960, 3. �2. "Parleur, qui parle beaucoup, bavard. 

Mintzatzaile bat da, c'est un parleur, une parleuse" H. �3. + mintzazale. Hablante (de una lengua). � Azkaingo 

herria ere, eskuara-mintzazale garbienen herria, gordetzen zaiku bere haran gixenean. JE Ber 99. Ulster: 12000 

mintzatzaile edo hor inguru, Donegal-Co izeneko bazterrean. Mde Pr 239. Dorothy Pentraeth zeritzaion 

emakume bat izan omen da azkenengo mintzatzailea. Ib. 256. Jaiotzatiko mintzatzaileak. Ib. 238. Azkaine, 

euskara mintzatzaile ederren herria! Zerb Azk 31. 


mende. 

464


mintzatze (SP). �1. Habla; modo de hablar. "Minzatze ederra, beau langage" SP. v. mintzaira. � Gizona zena 

zen bezala bere apertenenzia, dependenzia, bere egitate, bere pensamendu, bere minzatze eta izate guziarekin 

gaizetsi ukhan du Iainkoak. Lç Adv ** 1r. Hira, kolera, malizia, gaitzerraitea, minzatze deshonesta zuen ahotik 

apart. Lç Col 3, 8 (He hitz lizunak, Dv solhas itsusiak, BiblE hizkera gordina). Badakit batzuek minzatze mueta 

hau arbuiatzen dutela. Harb e) 2v. Eztituzte euskaldun guztiek legeak eta azturak bat, eta ez euskarazko 

minzatzea ere, zeren erresumak baitituzte diferent. Ax 17 (V 8). Zu ifernukoetarik zara, zeure minzatzean, 

arneguetan, burhoetan eta maradizionetan ezagun zara. Ib. 260 (V 173). Minzatze' ederretako, / spritu are 

hobetako. O Po 34. Bertze abisu batzu minzatzearen gainean. SP Phil 361 (He 364 mintzatzearen). Errazü 

Kredoa latiz, Elizako mintzatziala trebatzeko. Bp I 40. Zuauren mintzatze berak galiles gisa deskubritzenztu. 

Samper Mt 26, 73 (Echn mintzaira). Beste bat dirudi Sortaldeko Euskal-erriaren erranak eta mintzatzeak, beste 

bat Sartaldekoaren berba-egiteak eta esateak. Aran SIgn 200. Huna Hamikahoren / mintzatze onhesta. Zby RIEV 

1908, 762. Zenbait atso ta gixonen yardun txotxoloei begiratu ezkero, are mintzatze utsa ere, iguingarri etsibearrak 

giñake. Ldi IL 36. En DFrec hay 2 ejs. �2. Plática, sermón, charla. � Arimen artzain bakhotxak... 

Elizatikako mintzatze bat egin dezala obra hunen progotxu eta merezimendu paregabekoaz. Prop 1896 (ap. 

DRA). 

- MINTZATZE-MOLDE. Modo de hablar. v. mintzamolde. � Minzatze molde hunez usatu zuen Daniel 

profetak ere. Ax 69 (V 46). Minzatze molde haur gure etsai gaixtoaren buruan pensatua da. Ib. 135 (V 88). 

Minzatze molde hau etzen errezibitua jende jakintsun eta hartako zirenen artean. ES 136. Urteen joanaz, 

mintzatze-molde oiek parregarri biurtu zaizkigu. Vill Jaink 95. 

mintzazale. v. mintzatzaile. 

mintze. "Resplandor (BN-baig)" Darric (ap. DRA). 

mintzerdi (AN, R ap. A; -nz- Añ (AN)). � "Medias palabras" Añ. 

mintzetu. v. mintzatu. 

mintzi. v. mintz. 

mintzo (AN, L, BN, R-uzt, S; Urt I 50, Gèze, Dv, H, VocB; -nz- SP, Arch VocGr). Ref.: A; Lrq; Gte Erd 36. �1. 

Voz, habla; modo de hablar. "Nola dauden isekaz ta musinka euskeraz ederki dakienen jolasari, beiñ Nafarroako 

minzoa dela, gero Bizkaiko berba dongea [...]" Lar, carta a Mb 279. "Mintzo bat aditu dut (L, Sal, R), he oído 

una voz. Mintzotik ageri da etzarela prantzesa (Sal, R), se conoce por el acento que no sois francés. Mintzoa 

galdu du (B), ha perdido el habla" A. � Tr. De uso general en los dialectos orientales. Durante el s. XX se 

documenta también en autores occidentales. En DFrec hay 139 ejs., de ellos 110 meridionales. � Baldin gure 

minzoari behatu nahi ezpazaizkió, beha zakizkio Iainkoaren Semearenari. Lç Ins F 8v. Baldin idiot banaiz ere 

minzoan, ez ordea ezagutzean. Lç 2 Cor 11, 6 (TB hitzkundeari darokanaz, Dv mintzatzeko, Ker berba egiteko, 

BiblE mintzatzen). Hañitzek miretsiren du haren mintzo ederra. EZ Man I 66. Bozkarioz bozten da esposaren 

mintzoa eta hitzak aditurik. SP Imit IV 17, 3 (Leon mintzoa; Ch boza, Mst botzaren, Ol abotsez). Soinekoak 

Esauenak dira, bainan mintzoa Iakobena. ES 87. Mintzoan ere ezaunduko da dena deboto, ala nola San Pedro 

mintzoan ezaundu baitzute zela Kristoren diszipulo (376). LE-Ir. Mintzoa ezti eta soñüdün dü. Arch Gram 16. 

Mortuan oihuz dagoenaren mintzoa. Dv Mt 3, 3 (Hual, Leon mintzoa; Lç, He, TB, Ip, SalabBN, Echn, Ur (G y 

V), Samper bo(t)za, Ker berbotsa, BiblE ahots bat). Hemen enperadorearen mintzoa ganbiatu zen. Hb Egia 95. 

Begiak eta bihotza berheala altxatzen ditu zerurat, eta zaphatzen du garrhaitzen eta ithotzen odolaren mintzoa. 

Laph 114. Jainkoak libra gaitzan [...] mintzo gaistoetatik. Legaz 2 (CatLlo 12 berba). Sei urthe hetan mintzoa 

galdua zuen emakume batek. Jnn SBi 131. Beldur garenean gure kontzientziako mintzoaren arabera egiteko. Ib. 

177. Ütsier bista emaiten, mütier mintzoa, paralisatier menbrien üsaia. Ip Hil 209. 

� (s. XX). Katalinek gibeletik, trufa mintzo batekin [...]. HU Zez 130. Ire mintzo eztia ez diñat gaurgoitik 

entzunen. Or Mi 150. Ain ederra izanik olako mintzo gaixtoa dun? Ib. 25. Nigarrak mintzoa moteltzen ziolarik. 

Ib. 10. Odeitik atera zan mintzo au: [...] Ir YKBiz 243. Euskal mintzoa zan jaun da jabe, / ta nunai euskal 

jolasa... Basarri 48. Gizona [...] sentipenaz, adimenaz, borondateaz, mintzoaz, konzientziaz dotatua den izaki 

miragarri au. Vill Jaink 47. Odolaren mintzoa eduki gordea, / nahiko nuke bainan ezin dut ordea. Xa Odol 207. 

Martin Mujika euskalduna zan, / euskeraz bere mintzua. Uzt Sas 345. Ango oian-arteko barrendik mintzo mee 

batzuk ateratzen zirala iruditu zitzaion, aieneka ari danaren antzekoak edo. "Unas voces delicadas". Berron 

Kijote 57. Mintzatzen direnean nolako mintzo malgu-aberatsez mintzatzen zaizkigun. MEIG III 78. Mintzo ozena 

du, ugaria, nekerik gabe dariona. Ib. 146. v. tbn. (Sólo para dialectos occidentales): Ag G 272. Enb 154. Ldi UO 

29. TAg Uzt 7. Etxde JJ 87. Txill Let 29. Gazt MusIx 91. Ibiñ Virgil 39. 

� "Palabra" Lar, Añ. "Habla, palabra" Lar. "Parole" Gèze. � Manuelen gañean erori bear zuten ukabilkadak, 


mende. 

465


ostikadak eta mintzo nabarmenak Odolkiren buru, arpegi ta bizkarrera erori ziran. Ag G 313. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Martin Loontxo Etxeberrikok auxe sudur-mintzoz erantzun zidan: [...] 

A Ardi 12. Aren arpegi lerroak eta begi-mintzoa (expresión de los ojos) aitaren berdin-berdiñak ziran. Etxde JJ 

215. Euskaldun eta fededun, / --handi baita-- sudur mintzo, / zintzo dira. Mde Po 33. Ez giza-mihiz, ez Aingerumintzoz, 

ez odei-otsez. Or Aitork 232. 

� (Como primer miembro de comp.) � [Txitxarren mintzak] atertu bage ari zuten beren maratil mintzobakarra. 

'Long claquettement'. Or Mi 101. Billa dezaiogun gogai bakoitzari bere mintzo-soiñekoa. Markiegi in Ldi IL 12. 

Ez, ez, erantzun zun mintzo-dardarka. TAg Uzt 271 (97 mintzodardaraz). Osaba, zergatik bialdu nai nazue 

Lasturretara? --itaundu zion mintzo-ikaraka. Ib. 123 (74 mintzo-bakar). Zazpikote bat entzuten ari bazera, 

bakoitzaren mintzo-lerroa garbi entzungo duzu, ta zazpiak erabat ere. Or QA 127. 

�2. (Lar, VocS 137, Añ (AN), Gèze, H). Lengua, habla. "Franzes-español mintzoa, la langue françaiseespagnole" 

H. � Mintzo bakhar bat baizik mundu-herri guztian etzenean, gizonak zein aise bizi ziren elkharren 

artean. ES 388. Soldadu batek hartu zuen haren mintzotik Galileakoa zela. Lg II 264. Franzes minzoan badire 

oraino hirur tileta. Arch Gram 4. Munduko mintzoetan ez da hain garbirik. Hb Esk 88. Zeren eskuara baita 

naski / mintzoetan lehena. Elzb Po 199. Eskualduna jendetan, / eskuara mintzotan, / lehen-lehenak dire. Zby 

RIEV 1909, 397. Ederrena mintzoetan / eskuara da. Arb Igand 10. Maipuruan jezarten dan gizonak buruan 

argirik asko dauko, emen ots egiten daben mintzoetatik izkerea zein dan ta zein izkelgia jakiteko. A EEs 1916, 

107. Gure mintzo au [euskera] very very hard, difficult (oso zaila ta gaitza) zala uste zuen. A Ardi 58. Etzela 

gisa batera laphurtar mintzorik, horgo mintzaira nafartar hutsa zelakotz. Zub 103s. Ta zuk, euskera eder, / 

mintzo zaar yoria. Ldi UO 48. Gure mintzo onen erraiak aztertzen asko ibillia zan Larramendi. Vill Jaink 42. 

�3. "Mintzo, minzo (G, L, BN), minso, adj. que signifie le contraire de muet" vEys, que cita a Oihenart. "Mintzo 

da mutu eztana, ta mintzai (mintzodi = mintzagi) mintzo-aren gaia" AG 2087 (su fuente es probablemente vEys). 

�4. "Habladuría, [...] (AN) mintzura, mintzoa; (c.) ba- o berritsukeria" Añ. 

�5. "(AN, L, BN, S), conversación" A. 

- MINTZO-HARGAILU. Altavoz. � Mintzo-argaillu berri auetako baten ondoan gaudela, era berean entzun 

ere egiten dugu oiñazturaren zarratakoa. Or QA 126s. Guatemalako Katedralean nengola, sarreratik berela, 

[...] beste muturrean ari ziran kantarien mintzoa baiño lenago bukatzen zan nere ondoko mintzoargaillu arek 

neri ekartzen zidana. Ib. 127. 

- MINTZO EGIN. Hablar. � Bakoitzak geren izkeran edo izkuntzan mintzo egitten edo itzegitten entzun bai 

diegu. Inza Azalp 86. 

- MINTZO IZAN (L, B, BN, S; VocBN, Gèze; -nz- SP, Ht VocGr 404). Ref.: A; Lrq; Echaide Nav 260-261; Gte 

Erd 36, 222, 280. (Aux. intrans. uni- y bipers.). Hablar, estar hablando. "Minzatzen naiz edo minzo naiz, je parle" 

SP (s.v. minzatu). "Il ne parle plus, ia ez da minzo" Ht VocGr 404. "Mintzo denean urhea ixiltzen da mihia (S), 

cuando habla el oro, la lengua calla. Mintzo denak ereiten, ixil dagoenak biltzen (S), el que habla siembra, el que 

está callando recoge" A. v. HITZ EGIN, mintzatu. � Tr. De uso general en los dialectos orientales. Entre los 

occidentales se documenta en Larramendi, Añibarro, Iztueta y en algunos textos del s. XX. � Han sartzian 

pensa ezak aitzinian nor duian, / norekila minzo izan han agoen artian. E 15. Oraino hura minzo zela, huná, 

hodei argi batek estal zitzan hek. Lç Mt 17, 5 (He, TB, Ip, SalabBN, Dv, Leon mintzo, Samper xardokitzen, Ur 

(G), BiblE hizketan ari zela, Ur (V) berbetan ziardubala). Bekhatuaren plazeraz mintzo dela. Ax 512 (V 330). 

Bertzez gaizki minzo denak adi ditzake bere ogenak. O Pr 562. Eztuzula ansiarik nor minzo den, baina beha zazu 

zer den errana. SP Imit I 5, 1. Adizak, damnatu arima, / mintzo zaik hire Jainkoa. Gç 173. Hala mintzo direnak 

mintzo baitira mihiaren puntaz. ES 134. Argi ta garbi mintzo diranak. Lar, carta a Mb 280. Egiaz mintzo 

natzaitzue. Lg II 244. Enzun zazu zure barnean mintzo zaitzun boza. Mih 10. Aita gurea erratean noreki mintzo 

zera? Añ CatAN 29 (CatLuz 14, CatAe 32, Legaz 20 mintzo; CatBurg 21, Gco I 402 hitz egiten, Cb CatV 30, 

CatLlo 31, CatBus 18, Itz Azald 62 berba egiten, CatB 34, CatSal 33 mintzatzen). Goázen alegreki, / mintzo dá 

Maria. LE Kop 36. Goardia emozu nori mintzo zaren. MarIl 29. Mintzo nintzeion bethi ahalaz uneski. Etch 684. 

Gisa onetan mintzo diraden guztiak egon ditezke bada jakiñaren gañean [...]. Izt C 76. Orai zuri mintzo naiz. 

Bordel 89. Etzare ongi mintzo, ene semea. Dv Lab 160. Ez naiz itsurat mintzo. Hb Egia 152. Noreki mintzo gra? 

(s. XIX). BOEr 158. Ez naiz batere burlaz mintzo. Laph 32. Ukhatzaile horiek badakite gezurrez mintzo direla. 

Arb Igand 150. Liburu bat bezala mintzo zare. Ib. 118. [Beharko dutela] orai arte mintzo ziren breton hura 

utzirik... frantsesez mintzatu. HU Zez 123. Yainkoa mintzo zan aien bitartez. Ir YKBiz 198n. Guztiei zillegi zaien 

lekutik mintzo! Bitartean mintzul zaite. Zait Sof 110. Norekin haiz mintzo? Mde Pr 269. Pertsutan mintzo da 

Hiribarren. Zerb Azk 65. Trapier bezalako sardiant bat hola mintzo entzutearekin. JEtchep 89. Filosofua eta 

medikua griegoz mintzo zaizkitzu. Vill Jaink 130. Ez dut osorik hartu baten parabola / erdaraz mintzo baitzen, 

berak jakin nola. Xa Odol 179. v. tbn. (Sólo para autores occidentales): ArgiDL 159. Lab EEguna 114. Or QA 

146. Etxde JJ 58. Gand Elorri 10. 

� (Mintzoren, forma de futuro). � Ore ürgülüxü lagüneki / Sarri gütük minzoren hebe. 'Nous parlerons'. Xarlem 

869. Huner harzara, behala, / Minzoren zaie berhula, / Hots ene haurrak eneki / Guazen oro alkharreki. UskLiB 

220. 

� (Con sujeto no humano). � Gathuari mintzo zitzaion laiñoa. Gy 98. Zerua mintzo da! Hb Egia 45. Haitza 


mende. 

466


mintzo zitzaion / behin ihiari. Zby RIEV 1908, 771. Geroak esango du, baina, geroa mintzo baino lehen ere, 

garbi dago [...]. MEIG VII 114. 

� (Con valor perfectivo). � Bon, ontsa da, Jana Mari... Zu mintzo zira, bainan alabari da bere gogoaren 

agertzea. Larz Senper 44. 

� (Aux. no indicativo). � Anhitzez minzo baliz bezala. "Comme parlant de plusieurs". Lç Gal 3, 16. Baina 

iuraturik gezurrak erraitea trufaz edo dostetan minzo baliz ere bethi mortal da. Harb 164. Iar zindezke ene 

kontra eta elizate ene alde minzo litekeienik. SP Imit III 52, 2 (Mst ni süstenga nindiruanik). Hola mintzo balire 

notari guziak, / gehiago litezke bazter nahasiak. Hb Esk 208. Ezpainen artean eta bere buruarekin mintzo balitz 

bezala. Elzb PAd 9. Dana narerik zaizu-ta ardura gabe mintzo ziñezke. Zait Sof 108. Oxala, oxala hola mintzo 

balire [...] Larrun handiaren itzal maiteari betikotz ihes egin duten dohakabeak! Zerb Azk 32. 

� (Aux. trans.). Hablar (un idioma). � Frantses poxi bat zuelakotz mintzo. Ardoy SFran 137. Frogak badira 

eskuara mintzo zuela Ana de Olloqui Frantsesen kusi lehenak. Ib. 71. Angirok portugesa mintzo zuen orai. Ib. 

206s. 

� (En frases interrogativas con zer, con el sentido de 'decir, hablar de'). "Zer minzo zare? que dites vous?" SP. � 

Zeren galdez ago? Zer minzo aiz horrekin? Lç Io 4, 27 (He zertaz mintzo zare, BiblE zertaz ziharduen). Ha, 

erhoa, zentzu gabea, zer mintzo aiz? Zer gogoeta darabillak? Ax 76 (V 50). Hek eztakitela zer mintzo diren. Ib. 

310 (V 206). Gauza guzietan beha zazu zer hari eta zer minzo zaren. SP Imit III 25, 1 (Ch erraten, Mst, Ip zer 

erraiten düzün, Ol zer ote dasazunik). Ea nork zer adituko zuen, hek zer mintzo ziren? ES 395. Gizona, zer 

mintzo zira? AstLas 26. Oihuz hasi zitzaion eria, nola eta zer mintzo zen, akhabo zela laguntzen ez bazuen. Hb 

Egia 24. Zer mintzo zira, gizona? Lf Murtuts 34. v. tbn. Laph 176. HU Zez 76. 

- MINTZOZ. (Precedido de gen.). Por boca de. � Zointaz gisaz kunplitu zen Jeinak erran ziona Profetaren 

mintzoz. Hual Mt 2, 15 (Samper profetaren agotik). 

mintzoaldi. � Sermón. v. mintzaldi. � Meza, mintzoaldi xamurrez; batzarrea, aurtengo gora-beerez ta 

etorkizunerako asmoez. Ldi IL 45. 

mintzo-debeku (L-ain, B). Ref.: A; Izeta BHizt. � "La tartamudez" A. "Mintzo-debekue txarra da" Izeta BHizt. 

mintzoduda. "(L-sar), tartamudo" A. 

mintzodun (Ae ap. A Aezk; A Apend). � Hablador. "Dotado de la facultad de hablar, no mudo" A Aezk 296. 

"Los no mudos" A Apend. � Oni mintzul, oni mintzodun. "Loquitur". Or Aitork 251. En DFrec hay 3 ejs. 

mintzoera (L, BN, S ap. A; Lar, Añ (AN), Dv (V), H (V, G)), mintzokera. � Modo de hablar; lengua. "Estilo en 

el hablar" Lar. "Idioma" Lar, Añ. v. mintzaera, mintzaira. � Orretarako ara / emen zortzikuak / geure 

antxinakuen / mintzoerakuak. Ur MarIl 126. Txit berri gutxirekin eta mintzoera (estilo) baten jabe ez naizala, 

iñola ere ezta izango A. Larramendiren diñakoa lantxo au. Ag Lar 546. Euren jaioterriko mintzoerea guztiz 

maite dabienak. Ag Kr 99. Ara, Joanes, poliki baserritarren mintzoeran, asko esatea beste da. Ag G 120s. I ere 

aietakoa aiz, ire mintzoerak berak agertzen au ta. Ol Mt 26, 73 (He, Dv hizkuntza, TB, HeH mintzaiak, Echn 

mintzaira). Zomorrotalde ugariak, bakoitzak bere mintzoera berezian, agur egingo zeone aundiro ta ozenki 

eguzki-jaun irtenberriari. TAg Uzt 75. Mendi-mendiko urjaiotz edo / iturri bizi gardena, / bezin garbiya zuen 

irripar / eta zuen mintzoera. EA OlBe 41. Berealakoan mintzokera amultsuaz jardunean asi zan Jonekin. Erkiag 

Arran 98. En DFrec hay 4 ejs. 

mintzogabe (L, BN, Ae, S; Hb ap. Lh, A Apend). Ref.: A Aezk 296; Lh. �1. "Mudo. Más corriente es mutu" A 

Aezk 296. �2. "Interloqué, cloué (pop.)" Lh. 

mintzogabetu. "(L, BN, S; Hb), perdre la parole" Lh. 

mintzoge. � Mudo. � Arian, itsuba ta mintzogia zan goteungaduna aurkeztu leutsaen. Arriand Mt 12, 22 (Lç, 

He, TB, Dv, Ur, Ip... mutu). 

1 mintzoka. "(S-saug), bruit de voix. Mintzoka bat ezagün züzün, on entendait un bruit de voix" Lh. 

2 mintzoka. "Suspirando (G-to)" A Apend. 

mintzokera. v. mintzoera. 


mende. 

467


1 mintzoki (AN ap. A � Añ; Lar (-nz-) � H). � Homilía. 

2 mintzoki. � Ugolinoren biotza apur bat illundu zan eta esan zion mintzoki: [...]. (Interpr?). Bv AsL 196. 

mintzokilari. "Homilistas, minzokilaria" Lar. 

mintzolagun. � Interlocutor. � Tabakoa opatu dio mintzolagunak berari. Zarate ELit 120. 

mintzolari. � (El) que habla. � Hobendun gira egiazki --derasa oixtiko gure mintzolariak, bere solasari 

jarraikiz--. JE Ber 27. Bere erasia luzeak akiturik, gelditzen zait mutu ene mintzolari sarkorra. Ib. 72. 

mintzor. � Acento. Cf. MEIG VI 137: "Ez dirudi inoizko Orixeren mintzor hura gehiegi zabaldu denik". � Itz 

bakoitzean eta beti itz-zati berean punpetakoa emanen ez balitza eta mintzor ori naierara alda baledi. Or in Gazt 

MusIx 18. Egun oro ari gira mintza-erraiñuz olako mintzor banaketa entzuten, naiz kenduz naiz geiagotuz. 

"Cambios de acento". Id. ib. 18. Erderazko itz-neurketa indar-mintzorrak eta etenak egiten dute. Id. ib. 20. � 

"Zer orrek mintzorra luzea du (G-to)" A Apend. 

mintzotasun. � "Eloquia" SP. � Zu zare biziaren punturik gorena, minzotasunen ondorik barrenera eta zure 

baitan guzien gainetik esperanza izaitea da zure serbitzarien konsolazionerik handiena. "Eloquirum". SP Imit III 

59, 4 (Ch zuhurziazko, Mst jakite ororen, Ol erasien). 

mintzotu. � Hablar. v. mintzatu. � Gisa onetan mintzotu zan soldadu bati bertako mutil gazte batek 

burduntzia tripatik sartu ta espaldan igarorik. 'Que así se expresaba'. Izt C 391. 

mintzuera. "Coloquio (AN)" Añ. 

mintzukeria. "Parlería (AN)" Añ. 

mintzul. � (Adj.). Mudo. Cf. MEIG VII 130: "Mintzul hitza. Hori sortu da euskaldun guztiok betidanik mutu 

deitzen dioguna esateko". � Krau, amabi aizeetara zabaldurik, Krau mintzula, Krau illa, ordu ezkero arrauts 

aren estalkipean dago. 'La Crau muette'. Or Mi 100s. Txerrendun itsu eta mintzul bat. Ol Mt 12, 22 (Lç, He, TB, 

IBe IBk mutu). Pilade, antzez-lagun mintzula, Oresteren adixkidea. Zait Sof 11. Bere burua ereinotza, arrain 

mintzula, txoria ta alakoak izana zala ongi gogoratzen omen zan. Zait Plat 78 (v. tbn. BGold 4). � Que no habla. 

� Antzez-lagun mintzulekin. Amez Hamlet 96. � (No referido a personas). No hablado, gestual, mímico. � 

Zaamiola-soiñua. Antzerki mintzula asten da. "Dumb-show". Amez Hamlet 96. � (Tema nudo, usos predicativos 

y adv.). � Piarres aldi batez mintzul (mutu) geldi zen. Etxde JJ 241. Etxeratu ziren zazpiak, gogo-ilun eta 

mintzul ibilki. Mde Pr 139. Mintzaroa etorri zitzaidan mintzul izan ondotik. Or Aitork 19. Kabi artako txoria 

mutu edo mintzul gelditu izan bailitzan. Erkiag Arran 147. Mintzul eta mutu, / sogor eta itsu, / geldi ta katigu, / 

orduan geratu / nintzen. Arti MaldanB 215. Afaldarrak oro mintzul ziran gizabidez-edo. Zait Plat 75. 

- MINTZUL-ARO. � Ez al nintzan mintzul-arotik mintzarora etorri? "Ab infantia". Or Aitork 19. Mintzularoak 

etzidan aldegin. Ib. 19. 

- MINTZULIK. Mudo. � Ostalariak mintzulik gelditu ziran, izuaren mende, alako aitorra entzutean. Etxde 

AlosT 46. Txit lotsatuta mintzulik gelditu zan aide guzien aurrean. Ib. 93. Ipar aizea mintzulik, bean lurra illa 

irudi. Amez Hamlet 77. 

mintzuldu. � (Part. en función de adj.). Enmudecido. � Au duk Bildots mintzuldua. "Enmudecido". Or Poem 

548. 

mintzun (AN ap. A � Añ). � "Elocuente, mintzun ederra (AN)" Añ 

mintzura (BN ap. A; Añ (AN)). �1. "Habla, palabra", "palabra", "locución", "oración" Añ. "Discurso, oración" 

A. � Garbiak ta kastoak izan gaitezela gogo, mintzura, egite ta naikundeetan. Añ CatAN 38. � "Habladuría" 

Añ. 

�2. "(G-to), voz. Orrek du mintzura! Besteak baiño nabarbenago ta ederrago du. ¡Qué voz la de ése! [...]" A. � 

Musika-zalea da ta baritono-mintzura du. A Ardi 110. Mintzuran ezagutu zuten nor zan. Ib. 131. Mintzura bat 

oiuz ari da mortuan. Ir YKBiz 39. Ats Sandua gorputz-itxuran uso-idurian yetxi ta aren gañean gelditu zan ta 

mintzura batek oiu egin zuen zerutik. Ib. 44. Mintzura edo boz ona zutelako erregeak barkatzen zien. ZArg 1955, 


mende. 

468


230. Basoen mintzura (voz), tamal dago Mikeltxuri deiez. Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 770. � Ain erakide / 

izanik aindoz, gero ba dakar / erantzuki ideko, / eta bieri nasian / mintzura ezti darie alkar. "Dulcísima 

armonía". Gazt MusIx 85. 

- MINTZURAZ. "Verbalmente (AN)" Añ. 

mintzurratu. "Mintzurratzea, déflorer une vierge" H (s.v. mintza). 

mintzuru. "Piar, voz, conversación de los pájaros. Agitz polita da egazkien mintzurua goizian goizik pasatzen 

hasten dielarik" Asp ANaf. 

minue(t). � Minué. � Minuetari esango diot alkate soñua. Izt D 1. Zortziko, kontrapas, bolero, bals, 

kontradantzak, minue [...] eta beste soñu askok konpas jakiñak dituzten bezala. Izt C 218. 

minur. "Mineur, minura, haur xumea" Ht VocGr 386. v. menor. 

min-urri. "(L-ain), dolorcillo" A. 

minusketa. "(Pl.), saltos y cabriolas. A ze minusketak iten tuzten gure aurrek" Izeta BHizt2. 

minutu, minuta (Urt Gram 30, Ht VocGr 386), minitu, minuto (Añ), miñetu. �1. Minuto. � Tr. Documentado 

desde mediados del s. XVII. La variante septentrional es minuta (en Mirande junto a minutu). Al Sur minutu es 

la forma más general (minuto en Kirikiño, Inza (Azalp 33), F. Irigaray y, junto a minutu, en Iturriaga, E.M. 

Azcue, Orixe y Txirrita). Hay miñetu en N. Etxaniz. En DFrec hay 138 ejs. de minutu y 5 de minuto, todos ellos 

meridionales, y 7 (5 sept.) de minuta. � Kausituko duzu zenbat oren eta zenbat minutetan izanen den plemara 

egun hartan. INav 136. 24 oren hauk ekartzen tut minutetarat, multiplikatzen tudela 60-ez, zeren orenean 60 

minuta baitire. Ib. 159. Luze orobat tuk hemengo / minutak eta urtheak. Gç 176. Bazkal aitzinean har bizpahirur 

minuta, etsamina berexia egiteko. Dh 53. Sei minutu baño len / gazta nerea dek. It Fab 66 (70 minuto). 

Noiz eta ere siropak erakitzen beitu, sartzen tuzu adanak eta uzten minuta baten heina. ECocin 48. Zortzi 

minutuz atzetik asi, / laster jo dio paria. PE 39. Bi minuta baino gehiago ez du iraun egun hartako lur-ikarak. 

HU Zez 15. Bost minutuko lana da. Iraola 44. Egundoko ariñen, miñuto bat baño lenago, garbitu zan kalia. Kk 

Ab I 120. Ezta txoakeiya minutuban beiñ / oik bizkarrea jasotzia. EusJok II 158. Ordularian bostak eta amar 

minuto zirela. FIr 147. Emendik ogei minutuko bidean dugun galsoro batera joana da. Etxde JJ 85. Ez zuten 

elkar utzi nahi, ez minuta bat, ez sekonta batxo ere. Mde HaurB 94 (Pr 331 minutu). Bostak amar miñutu 

gutxiago. Gand Eusk 1956, 216. Segundu zitzaizkidan miñutuak, eta mendeak ere, nik uste, berdintsu. Txill Let 

39. Amar miñutu inguru joan ziran Mateok aorik zabaltzeke. NEtx Antz 147s (138 miñetu). Iru minutuko arrausi 

bat eginda gero, sua ixetuten asi zan. Bilbao IpuiB 166. Bi minuturen bentaja eman dio Aldazek Alderegiari. 

Basarri 91. Minitu erdi baten buruan tiro batzuek entzuten dirade. Arti Tobera 283. Ezin dut galdu minutu bat 

ere! Osk Kurl 25. Zu gabe orai ez nuke nahi / minuta bat ere bizi. Xa EzinB 58. Bi minutu baino lehen aldegin 

zuen hoztasunak. MIH 154. 

v. tbn. Izt C 84. Bil 156. Arrantz 98. Ud 117. Ant EE 1884a, 423. Azc PB 292 (168 minuto). Goñi 45. EEs 1918, 

109. Or SCruz 42 (45 minuto). Tx B I 213 (85 minuto). Ir YKBiz 133. TAg Uzt 35 (48 miñutu). Erkiag Arran 56. 

Zait Plat 20. Ugalde Iltz 33. MAtx Gazt 90. Lasa Poem 92. Uzt Sas 61. Miñutu: Urruz Zer 125. Alzola Atalak 

47. Minuta: Arch Gram 70. Elsb Fram 111. JE Ber 56. Lf Murtuts 24. Zerb Azk 80. Mattin 76. 

�2. Minuto (parte de un grado). � Deklinazioneko thaulak egun hartan ematen tuben gradu eta minutak. INav 

145s. 

minututar. � Bertan, barrendik iparra, / minututarrai arnasa kenduz, / artzen du ta artzen indarra (ref. a una 

apuesta de remo). "A los que atraviesan contra el reloj". Or Eus 391. 

minututsu. � Abundante en minutos. � Gaueko ordu biak arte-edo piska bat lo egin nuen agian. Gero ezer ere 

ez, ziñegiten dut, ezta miñutu batez ere. Ta bai gau miñututsua atzokoa! Txill Let 45. 

minututxo, minututxu. � Dim. de minutu. � Zeñek esango leuke minututxo bian, / Pedro aldatu zala bere 

eretxian? AB AmaE 295. Minututxua ta ordu laburra, / ta egun arpegi bikoa, / ta astea ta ila ta urte luzea, / ta 

gizaldi betikoa. Azc PB 353. 

minxar. "Zure minxarra xakhartuko da, bena sendotzeko marka date, votre petit mal deviendra croûte, mais ce 

sera signe de guérison" VocBN s.v. xakhartu. 


mende. 

469


minxka (S ap. Lrq; Hb ap. Lh). �1. Dim. de min. "Petit mal, bobo (voc. puer.)" Lh. "Minxka dit, j'ai un peu mal" 

Lrq. � Iduri izan zuten mediku bati, zoinak nahi bailuzke tratatzen duen eriari menbroak phikatu, zeren dituen 

menbro hetan zenbait min eta minxka. Elsb Fram 60. Badakit zerbait minxka pairatzen dela anpallatzean. 

Bainan, futxo, lau mila libera ere ez dira artho-pean atzemaiten. Barb Sup 10. Baliatzen dira, herri osoaren 

laguntzakoak, minxka batentzat, edo minxkaren beldurra minxka ukanki, jauzi egiteko sendagailuaren etxerat. 

SoEg Herr 27-7-1967, 1. �2. Grano. � Daiztaleek minxka hek erhien artean lehertuz. EGAlm 1896, 37 (ap. 

DRA). Oharten bazira mixika edo bixika edo minxka horietarik baduela oiloak mihian, ahoan eta zintzurrean, 

mihi mokoaren mozteko orde, zitroin urean philtxar bat bustirik huntaz hunki zazkotzu min horiek. GAlm 1951, 

38. 

minxko (Urt, T-L). �1. "Acidulus, minxkóa, zorrotxkóa, garratxkóa" Urt I 100. "Aigrelet" T-L. �2. (L, BN, S, 

R ap. A), minzko (G-to, R ap. A). "Persona muy enfermiza" A. 

minxuri. "(BN-lab), panadizo" A. 

minzka. "(Sal), persona enfermiza" A. v. minxko (2). 

minzko. v. minxko. 

minzorri (G-to), mintxorri (G-azp), minzurri (G-to). Ref.: Iz To (minzorriya). � "El dolor sordo con 

cosquilleo" Iz To. 

minztasun. � Sutileza. � [Irugarren doia] da minztasun edo sutilezia eta doe au daukalako salbagilien 

gorputzak irago leike beste edozeinbere gorputz. Astar I 79. 

miña (S ap. Lh; H (s.v. mia)). � Viña. 

miñabarde, miñarde, miñardi (BN-mix ap. Lh) � Viñedo. � Murruzoriek eta beste hainitz xori ttipiek, makhur 

egiten dute, bai miñarde bai baratzetan. GaztAlm 1934, 54 (ap. DRA). Alhor berri bat hemen, miñabarde bat 

hantxet. B. Oxkax GH 1934, 9. 

miñaberje (Gèze), miñaberse, biñaberje (S-saug ap. Lh), biñaberse (Hb ap. Lh), biñabese (Arch VocGr), 

miñabesi (S ap. Lh), miñebese, miñabeze. � Viñedo. "Mahastia, biñabesia, la vigne" Arch VocGr. v. mahasti. 

� Uste dieia miñabersiak sendotüko dütiala Erregeren jitiak? Ez, eta Uskaldünik izaten ahal aski tontorik gaiza 

hoien sinhesteko. Almanaka Berria 1888, 19 (ap. DRA). Harat so, hunat so... bertanxko ikhusten dü Pette 

txañkhü, miñebesian mahats biltzen. GH 1934, 391. Nun dia leheneko miñabeziak, bere etxanoekin, alhor eta 

soho bazterretako treillak, eta güneka sühañen goiti joan aihenak? Herr 17-2-1966, 4. 

miñaberjeter, biñaberseter (Hb ap. Lh). � Empleado que supervisa los vinos. "Rat-de-cave" Lh. Cf. 

miñaberje. 

miñaberjetu, biñaberjetu (S). "Biña-berje-tu, -tze, (S-saug), planter un champ de vignes" Lh. 

miñabesi. v. miñaberje. 

miñarda (BN-arb, S). Ref.: A; Lrq. � "Exigente, delicado, melindroso. Ezta miñarda, no es exigente, no es 

delicado" A. "Maniéré" Lrq. � Egorri zuen kuxean, / Satanen erresumara, / miñardarena egitera, / erran nahi 

da, itho zuen. Gy 176. 

miñarde, -di. v. miñabarde. 

miñarea. v. GAU-ENARA (s.v. 1 gau). 

miñatze. v. biñatze. 


mende. 

470


miñebese. v. miñaberje. 

miñer. v. biñer. 

miñetera. v. manjatera. 

miñetu. v. minutu. 

miñi. � "(BN-ciz), gato (voc. puer.)" A. � Miñi, miñi... Mukizu txarra, ez duk gatu hori uzten ahal buztanetik 

tiratu gabe? Egunaria 19-5-1958 (ap DRA). 

miñiñi, miñiña (R, S), minini. Ref.: A; Lrq. �1. "Gato (voc. puer.)" A. v. miñi. � Gutienik ustean, / ixilikan 

jinik, / atzematen zituen / amarruz Miñiñik. Zby RIEV 1908, 770. Zonbat sagu duen hilik / etxean dugun Mininik. 

Ox 120. Hor agertu zen Minini, / krik, krak biltzarrea fini. Ib. 122. Gaixo miñiñi / zoin gootik janen duen orai. 

GAlm 1934, 37 (ap. DRA). �2. (BN-baig ap. A), miñiña (Sal ap. A). "Cabra (voc. puer.)" A. �3. (Adj.). 

Pequeño (puer.). � Oi zoin polliki xabaltzen duen [papo gorriak] moxko miñiñi hori. (Interpr?). JEtchep 26. 

1 miño. "(S). Zuhaitz miñoa, arbre gélif" H. 

2 miño. "(R), gato (voc. puer.)" A. v. miñi. 

miñondo. v. mihiondo. 

miñot. � (En la expr. bat-miñot). "(S; Eskual 11-4-1924), continuellement. Eztira joaiten ahal esküz-esküz, bat 

miñot, frères Siamois delakoak bezala, [...] continuellement unis comme les frères Siamois" Lh. "Haboziz süia 

eta ura ez beitira juiten ahal bat miñot, pas plus que l'eau et le feu ne peuvent aller ensemble (Eskual, avril 

1924)" Ib. s.v. haboziz. � Harek eztitzen ditu / penak senarrari, / amodioz daudela / bat-miñot elgarri. Etcham 

103. Denak ez badira ere "su-rrealismoari" bat-miñot lotuak, aspaldiko modatik arras urrun daude. Lf ELit 29s. 

miñubelar. v. MILU-BELAR, s.v. 1 milu. 

miñun. "Bellulus, [...] propittoa, miñúna, pullitxoa" Urt III 293. 

miologia. � Miología. � Anatomijak daukaz lau genero: [...] miologija, zeñek erakusten daben zer dirian 

muskulubak, zeinbat ta zetarako. Mg PAb 83 (en boca de Maisu Juan). 

mior. v. migor; mingor. 

miosot. "Alsine, miosot belhárra" Urt I 536. 

miotu-main. "(V-m), mal dejo de la sidra, olor de la nata o de la flor" A. 

mipeko. v. mihipeko. 

1 mira (SP, H (L, BN, S)). �1. "Gauza mira da zu hemen ikustea, c'est merveille de te voir ici" SP. �2. 

"Milagro" Lar. �3. (c. sg. A). Admiración, sorpresa. "Admiración. Se usa sólo en sus derivados" A. � Ni 

banintza bedorren begirakuna bat merezi dorana, mira aundixaguakin ikusiko zenduke, ni bezelako gizakume 

apalak, ziur bai norbait ospatzen dabela. Etxba Ibilt 476. Maite zituen gizon haiek Muxikak, baita miresten ere, 

baina halaz guztiz ere ez dio maitasunak, ez mirak begi zorrotza lausotu, ez luma kamustu. MEIG III 86. �4. 

"(AN-gip), mella" Garbiz Lezo 220. 

- MIRA EGIN. a) Admirar, maravillar, extrañar. "Geien mira egin ei eutsana andra orri izan ei zan bazkaritan 

emon eutsen ain ogi zuriye" JMB Eusko Folklore 38, 3. 


mende. 

a serie, n.º 11. Cf. miragin. � Mira egiteko bizitza 

mueta. msOñ 230v. Esango baniyoke nere anaia dala, nork daki zer mira egingo lioken ori jakitiak. Ill Pill 11. 

Alditxu baten begijak oituko yakuz, ta gero eztautso iñori barrerik ez mirarik egingo. Kk Ab II 16. Mira eittekua 

dala nola zu aiñ zaldun jatorra izanda ez dozun agiri Maitterik. Etxba Ibilt 481. Mira eiñda au ango garbittasun 

eta gauza apaiñ barrixeri eta geixago arrittuta ontzi barrixetan jan da eran gozueri. Ib. 466. � "Mira eiñ, poner 

reparos. Lenao --oiñ eztok bape mirarik eitten baiña-- bat baldin bazeuan estaduan: 'Bai, ezkondu zittuan, baiña


lotsagarri'" Elexp Berg. b) Mirar, ver. v. mirigin. � Mira egiten duelarik Aita Eternoak bere dibinidadeari 

ispilu batean bezala (Izal, 1727). BOEsal 234. Baia bueltatian Jesus eta mira egiten zaularik, erran zaun. Hual 

Mt 9, 22. c) Sentir en falta, echar de menos. � Beharrik [...], ez nintzen luzaroan libre egon, gero mira egiteko 

adina ez, bederen. MEIG IX 95. � Mira ikarria eiñ niñan erria utzita zakur galdun modun onontz torri giñenen 

(AN-gip). PPer FLV 1987, 188. 

- MIRA EMAN. Extrañar. v. MIRA EGIN. � Luziferrek bere arrokeriaz galdu zuan esertoki ura gorderik 

zeguala Franzisko Aita-len Santuarentzat jakitiak, etziokan mirarik ematen. Bv AsL 107. 

- MIRA-ERAGILE. Encantador, embrujador. v. miragile (2). � Ara, Gaulako Amadis adoretsua: ba zuan etsai 

amorratu bat, Arkalaus miraeragillea. "El encantador". Berron Kijote 169. Ez zan deabrua [...], mira-eragillea 

baizik, gau batean odei-gaiñean etorri zana. Ib. 86 (v. tbn. 72, 87 y 101). 

- MIRA ERAGIN. Encantar, embrujar. � Oso oker ez banago, gaztelu au mira-eragiña dago. Berron Kijote 

183. Benetan landuriko ezpata, beregan duanari iñork iñolaz mira-eragin ezingo diona. Ib. 194. � (Part. en 

función de adj.). � Jauna, ea au ote dan gero aako mairu mira-eragiña. Berron Kijote 187. Seiñale au ez da 

aski ageri dan au mairu mira-eragiña danik sinisteko. Ib. 187. 

- MIRA-ERAGITE. Encantamiento. � Pil-pil zeukan bere irudimena noiz-nai ta beti, zalduntza-liburuetan 

aipatzen diran guda-burruka, mira-eragite, gertaera, ustegabeko, amodio ta leiaketa oietaz. Berron Kijote 195. 

- MIRA IRITZI (m. eritxi V-gip ap. Etxba Eib), MIRERITZI (G ap. A), MIRE IRITZI. "Extrañarse, admirarse" 

A. "Admirar, extrañar. Gure ama, bere begi argixegaz, danari mira eritxitta bizi zan" Etxba Eib. � Gure 

buruaren amorio erabagearenzat nekeza bada ere, eztiozue mire iritziko fede bizi batekin konsideratzen badezue 

Jaungoikoagatik padezitzea dala aldatekean honrarik andiena. Gco II 30. Paper abek, duan! / an ematen dira, / 

ez iritzi mira, / ez milagro egin. Bil 93. Munduko gauzentzat sentitzen zuan mudantza oni, berak mira 

zeritziolarik. Bv AsL 30. Katillua ustuta, aurrean kopea, [...] / purua musturrean dariola keia, / mira eretxiteko 

au ez da gauzia? AB AmaE 258. Nori ein bear jako gaur mira eretxi? Ib. 419. 

- MIRA IZAN (intrans.). Ser asombroso, extrañar. "(BN), asombro. De ahí la fórmula baduzu mira! Por ejemplo 

para decir 'sería asombro si...' Baduzu mira egin baleza, sería asombroso que lo hiciese" Saint Jayme ms. (ap. 

DRA). � Halaz kondemnatu zuten Ieinkoa ere hiltzera, / bekhatore gira eta mira eztakigula. E 235. Zer da mira, 

ardiak otsoari ihes ari badira? O Pr 706. Balitzatia mira zuganik oro sutan jar banendi, zu zioenen gañen su 

bethi phizturik daguen bat? Mst (ap. H). Bena bekhatian orano laket dena ezta mira izan dadin herioaren eta 

jujamentiaren lotsa. Ip Imit I 24, 7 (SP ezta miretsterik, Ch ez da miresteko, Mst ezta miragarri, Ol ez da 

arritzekorik, Leon ez da harrigarri). Norbait heldu zaikuk egun zerurat! Baduk mira! Barb Sup 14s. � (Trans.). 

� Ez dot nik mira atzerriko jendiak besteko jauneri gerria eittia, etxian eskerrik geixen zor detsenak azpi-janian 

dittuenian. Etxba Ibilt 478s. 

- MIRAN EGON. Estar mirando. � Jende guztia miran zegoan / usoa nora zijoan. Balad 188 (lo recoge tbn. 

SMitx Aranz 130). 

- MIRAZ. a) Sorprendido, admirado. � Denbora duian artian egik ahal hongia, / erioa dauginian miraz dukek 

orduia. 'Tu t'étonneras de l'heure'. E 97. Zer diozu? --esan zuen miraz neskak, bere geroarekiko ametsetatik 

iratzarririk. Mde Pr 171. "Illeta" luzea da eta nahigabetsua. Egitura berrikoa da gainera eta beldur nintzen 

mintzaera berri horrekin ez ote zen jendea miraz geldituko. MIH 153. Hamalauko hau lehenbiziko aldiz ikusi 

nuenean, miraz gelditu nintzen, txundituta, ezertaz ere jabetu gabe. Ib. 255. � (Con adj.). � Eurek ostatuz 

egozan etxekoen eta auzokoen mira andiz, mutil indartsu ta sendo areek errezetan asi ziran. Kk Ab II 169. b) 

(Volt 6, SP). Difícilmente, raramente. "Peut-être, à peine. Miraz baizen, quasi vero, sans doute" SP. � Ezen 

miraz iustoagatik nehor hiltzen da. "À grand-peine". Lç Rom 5, 7 (He miraz; TB, Dv, BiblE nek(h)ez, Ol ozta, 

Ker ozta-ozta). c) "Milagrosamente" Lar. d) "(Sal, R-uzt), mirando" A. 

- MIRAZ EGON. Sorprenderse, admirarse, estar admirado. � [Baskoetan] izan baita eta baita zienzia guzietan 

letratu handirik, miraz nago, iauna, nola batere ezten asaiatu [...] heuskaraz zerbait obra egitera. E 5. Anhitz 

jendez miraz nago, neure buruiaz lehenik, / nola gauden mundu huneki hain borthizki iosirik. Ib. 25. Eta miraz 

zeuden Iuduak, zioitela, nolatan hunek letrák dakizki, ikhasi gabe? Lç Io 7, 15 (He miretsiak zeudezen, TB, LE 

harritzen ziren, Dv baldituak, Ol, Ker, BiblE harrituta, Leon harrituak). Ez zaitut bekaitz, miraz nago ala ere. 

"Miror". Ibiñ Virgil 31. 

- MIRAZ JARRI. Admirarse, sorprenderse. � Miraz iarririk haren repostaren gainean ixil zitezen. Lç Lc 20, 26 

(He miretsiak, TB estonatuak, Dv balditurik, Brunet arritu ziran, Ker arrituta, Leon harrituak, BiblE 

harriturik). Eta Moises, hori ikhusirik, miraz iar zedin bisioneaz. "Moises [...] émerveilla". Lç Act 7, 31 (Bible 

harriturik). 

� Etim. De lat. mira- (mirari, etc.). 

2 mira (S ap. Lh; Ht VocGr 437, H). �1. Mira (de arma, etc.). (Empleado en varias exprs. verbales, siempre en 

la forma miran). "Viser, miran hartzea" Ht VocGr. � Ihiztari, bethi menturala, miran aitzinetik deus hartu gabe 

thiratzen dutenak iduri. AR (ap. H). Eperrik onenak non diran / kale guztietatik jiran, / eskopetarekin miran, / 

fidatu zaitezte nigan. Izt Po 137. Eta miran hartua ya daramala hiltzera [urzoa], / xinaurriak ausikitzen miñki 

dio ondagora. Gy 54. Azken denbora hautan ere bazituzten bia [misionest] gibelarat igorriak beren xizpez miran 


mende. 

472


zauzkatelarik. Prop 1906, 25. [Hartza] han zagolarik kexu / jarri zaizko miran / eta zonbait pirola / sartu haren 

tripan. Etcham 232. Izialdura nausi, / zain oro ikaran, / baleki-bal'hartzari / emaiten da miran. / Banp! 

Hartzaren burua / balaz hor da joa. Ib. 147. �2. Muestra, señal (?). � Elizetan seinale yenden agortea / hek dire 

mira onak, nola den fedea. Hb Esk 200. �3. Intención, mira, aspiración. � Examina zitzu obra onak; ea zer 

modutan, nola zer fiña eta miraikin egin dituzun (Zugarramurdi, 1875). ETZ 308. Txit mira aundi ta ezkutuak 

zeuzkan Jaungoikoak Franziskogan. Bv AsL 30. 

miraari. v. mirari. 

miraari. v. mirari. 

mirabe (V-gip, G; Lar, Mg Nom (G), Añ (G, AN), Dv (V, G), H (G)), midabe. Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. � 

Criado, sirviente. v. morroi (2), 1 nerabe (2). � Tr. Documentado, ya desde RS, en la tradición meridional. Sg. 

DRA hay un ej. de midabe en una canción popular guipuzcoana (cf. tbn. midabetza s.v. mirabetza). En DFrec 

hay 12 ejs. de mirabe, meridionales. � Txiologako mirabeak gau txaburra ta egun luzeak. RS 487. Etxeko 

mirabe edo neskatxa gazte batek Monikaren aurkeria onen berri bazekien. Cb Eg III 365. Eztút yá meréxi / hume 

deinazázun; / nola mirábe ni / bat artunazázu. LE Kop 82. Leialak izan bear due mirabeak eta serbitzariak. Gco 

II 203. Gurasoak, ez etxean artu mirabe eta langille mingañ zikiña duanik. AA II 145. Jakob bere seme, illoba, 

mirabe, abere eta gauza guziakin Ejiptoronz abiatu zan. Lard 60. Eta izan zituen ardiak eta idiak eta astoak eta 

mirabeak eta astaemeak eta gameluak. Ur Gen 12, 16 (Urt, Dv muthilak eta neskatoak, Ker morroi ta neskame, 

Bibl esklabo, neskato, BiblE neskame-morroiak). Ai zer mirabe piña izan bear duben neskatx orrek! Moc Damu 

14. Fiña izandu zera munduban legia / fortuna gabe jaio ziñan midabia (G). Canc. pop. (ap. DRA). Ona emen 

Jaunaren mirabea; zuk diñozunez egin bekit. Pi Imit IV 17, 2 (Ol mirabe; Ch, Mst, Ip, Leon neskato). Nausia 

urrikaldu zan mirabe artaz eta lokabe utzi zuen. Ir YKBiz 258. Erabil dezagun beti euskera Yainkoaren, egiaren 

ta egiazko yakintzaren mirabe. Ldi IL 55. Ez dezu zuaitza baño mirabe langille obe ta merkeagorik. Munita 141. 

Agirrenean mirabe dagon Kattalin adiskide aundia det. Etxde AlosT 75 (v. tbn. mirabe egon en Ir YKBiz 132n y 

Erkiag BatB 150). Mirabeak jauregiko beste alderdian bizi ziren. Mde Pr 184. Berrogeitaka urtetan emengo 

mirabe nauk, eta edozein bezin etxeko. NEtx Antz 20. Ona emen zure mirabea, egin bedi nigan Zuk nai dezuna 

(Lc 1, 38). MAtx Gazt 106 (Ol, IBk, BiblE, Ker, KIkV 113, KIkG 83, ArgiDL 17 e Ir YKBiz 8 mirabe; Oteiza, 

Brunet serbitzari, Dv, Leon neskato, Arriand neskame). Maitasunak egin nau / ni zure mirabe. NEtx LBB 360. 

Bota egizu mirabea ta onen semea. Ker Gal 4, 30 (BiblE mirabe; Lç, He, TB neskato, Dv sehi). Ez da hizkuntza 

bere buruaren jabe, besteren mirabe baizik. MIH 84. Lanean ari behar zuena etengabe, mirabe, zerbitzari edo 

morroi baten antzera. MEIG I 225. 

v. tbn. Lar Fueros 8. Mg CC 151. VMg 30. Echag 185. CartAnd 395. Bil 163. Aran SIgn 78. Xe 273. PE 91. 

Otag EE 1884b, 51. AB AmaE 68. Iraola 71. A EEs 1916, 109. Alz Bern 69. Ill Testim 29. Garit Usand 61. Inza 

Azalp 130. Tx B 114. Balad 222. TAg GaGo 40. EA OlBe 111. Zait Sof 42. JAIraz Bizia 62. Or Aitork 213. Txill 

Let 135. BEnb NereA 241. Ibiñ Virgil 36. Lab SuEm 168. Uzt Sas 240. 

� "Mirabe, chica guapa (G-azp)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

- MIRABE EGIN. Servir. � Idatzia zegok: Zure Yainko Yaunari gur-egiozu ta ari bakarrik mirabe-egiozu (Mt 

4, 10). Ir YKBiz 48 (Dv zerbitzaturen). Giza-Semea ere ezta etorri besteak berari mirabe-egin dezaioten; 

mirabe-egitera ta bere bizia guzion eros-saritan ematera etorri da. Ib. 364. Zein da aundiago, maiera eseria 

dagoena ala mirabe-egiten (serbitzen) duena? Ib. 436. 

- MIRABE-MORROI. (Pl.). Sirvientes. � Maindire batzuen ostean zeukaten beren lantegia (sukaldea) ta jakimeta, 

ur-upel ta baxerategia egun artako mirabe-morroiak. A Ardi 61. Urkietako mirabe-morroiak pozturik. Ib. 

63. 

� Etim. Para la posibilidad de que esté formado por el posesivo intensivo de 1. a persona (neure, nere...) y (h)abe, 

con n- > m- por asimilación, v. FHV 82 n. 19. 

mirabekide. � Consiervo. � Mirabea atera zanean, eun denario zor zizkion mirabe-kide bat arkitu zuen (Mt 18, 

28). "Conservis suis". Ir YKBiz 258 (He, TB, Dv, Leon sehi lagun, Ip mithil lagün, Echn mutil lagun, Ur, Ker 

morroi-lagun, Samper, Hual lagun, BiblE zerbitzulagun). Ez al uen bada ik ere ire mirabe-kideaz urrikaldu 

bear. Ib. 259. 

mirabekintza. "Servicio, estado del sirviente (G, AN)" Añ. 

mirabetasun. � "Condition de domestique" H. � Izan bear due leialak eren mirabetasuneko edo serbitzeko 

urtea edo denpora kontuz osatzen edo kunplitzen. Gco II 203. Nork egingo ditu etxeko lanak? Nork egingo du 

mirabetasuna besteak lanik egin ez dezaten? EEs 1918, 156. 


mende. 

473


mirabetu. �1. "Devenir domestique, serviteur, entrer en condition. Nagusi zana mirabetzen al da, celui qui était 

maître peut devenir serviteur. Mirabetu nai izan zan" H. �2. Servir. � Danak mirabetzen edo serbitzen zuten. 

ZArg 1954, 22. 

mirabetxo. � Dim. de mirabe. � Atoz nerekin, mirabetxoa! Lab SuEm 209. 

mirabetza, midabetza, mirabetze. � Cualidad, estado de criado, sirviente. � Angoak, Jaungoikoari argi bat eta 

beste bat deabruari ipintzen diyezte, bi nagusi oienganako mirabetzan ezin egon dala gogoratu gabe. Elizondo 

KristPE 221 (ap. DRA). Jesukristoren erakutsiak sinistu ta bere mirabetzarako beartua egotea da kristau izatea. 

KIkG 3 (KIkV 5 otseintzara). Gizonak eten gabeko midabetza dauka Egilliarekin. EEs 1924, 214. Kristoren 

gizon izateko bear dala [...] beraren mirabetzan bizitzeko itzemana izatea. Inza Azalp 11. Nere amonaren etxean 

mirabetzan zeguan neskame bat det ama. TAg GaGo 67. Bere mirabetzako egunak bete ondoan, bere etxeratu 

zan. Ir YKBiz 4. Etxearen saiats aldera, beste ate bat, mirabetzen diarduenak sartu-urten egin dagien. Erkiag 

BatB 156. Andre Mariaren serbitzari bat inpernuratzea ezin diteken gauza da, Aren mirabetzan zintzo jokatu 

balin badu eta bere burua Andre Mariaren eskuetan utzi badu. MAtx Gazt 99. Martak maian mirabetzan 

ziarduan. Ker Io 12, 2 (ap. DRA; Ol (ed. 1958) mirabetzan; He, TB, BiblE zerbitzatzen, Ker neskame-lanetan). 

� [Gaurko emakumeak] gizonen aragi-mirabetzarakoak dira soillik. Erkiag BatB 136. � Servidumbre. � Gaur 

asi da [gure izkuntza] zori-gaiztoko mirabetza ortatik irtetzeko [...] guziori deika. EEs 1917, 130. 

mirabilla. v. marabilla. 

mirabolano (Lar � Lcq 145 (mirobolanoak), H). � "Myrabolanos, especie de fruta que se cría en las Indias 

Orientales" Lar. 

mirada. � Mirada. � Emakume denen arpegietan / [...] zoramena, arpegi-idorra, mirada fijoa. Lasa Poem 70. 

miradero. � Mirador. � Bixeak alkar ekusterako / olzori dabe iregi; / ifini dabe miraderoa, / bioendako zilegi. 

Lazarraga 1179v. 

miradore (V-gip ap. Elexp Berg). � Mirador. � Eskuira, begiratoki edo miradoria. Aldamenetan, ezkereskuira, 

atiak. Alz Bern 49. 

miradura. "Coup d'œil" H (que dice tomarlo de Larramendi, donde, s.v. mirada, hay miradura como palabra 

castellana) 

mira-egile. v. miragile. 

miragarri. �1. (Como adv. de grado). Admirablemente. v. miragarriki. � Amore bat ukhen dizit miragarri 

jentilik, / harekila ninzanian enuien nik faltarik. E 159. --Jondane Johane Batista nola bizi izan da? --Miragarri 

saintüki. Bp II 113. 

�2. (gral.; SP, Urt, Lar, Añ, Izt 109v, Lecl, VocBN, Gèze, H, Zam Voc), mirigarri. Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib. 

Admirable, asombroso. "Admirabilis" Urt I 194. "Commemorabilis" Ib. V 415. "Aureus" Ib. III 199. 

"Estupendo", "maravilloso", "pasmoso", "portento" Lar y Añ. � Tr. De uso general en todas las épocas y 

dialectos. Hay, salvo errata, un ej. de mirigarri en Urte. En DFrec hay 19 ejs. de miragarri. � Haur Iaunaz egin 

izan da, eta da gauza miragarria gure begién aitzinean. Lç Mt 21, 42 (He, Ip miragarri; TB espantagarri, Dv 

ederresgarri, Ur (G), BiblE harrigarri, Echn, Samper admiragarri). Nola itsasoak barkha miragarriei / eragiten 

baitaroe lanzada. EZ Man I 45. Goratzapen miragarria [egiten du] probe beharrari bere beharraren estaltzeko 

emaiten dioenak. Ax 233s (V 156). Hitz gütitan zer dadüka kantore miragarri honek? Bp II 101. Ordena eta 

gradu miragarri hauk guztiak Axular baithan kausitzen direla. ES 145. Obra miragarri au guzia egin izandu zan 

beingoan. OA 27. Bidea Iainkoak Israeleko haurrak Ejiptutik kanporat traza mirigarri batez gidatu dituena. Urt 

Ex 13, tít. Ezta miragarri hiltziaren eta Jinkuaren jüjamentiaren lotsa badü. Mst I 24, 7 (SP ezta miretsterik, Ch 

ez da miresteko, Ip ezta mira izan dadin, Ol ez da arritzekorik, Leon ez da harrigarri). Jainkoaren bideak 

miragarriak dira. Cb Eg III 372. Egin zioten prediku miragarri. Lg II 213. Eguzki miragarri bat. Zuzaeta 58 (v. 

tbn. 57). Zure zeruetarat igate miragarriaren medioz. Brtc 261. Zu zara, danik Jaun miragarriena. Añ EL 


mende. 

1 155. 

Zé guzia Santidadearén hispillu miragarribát. LE Doc 146. Gure Jaun Jaungoikoak bere al ta esku miragarri au 

agertzen digu. AA III 312s. Ain da Jaungoikozkua mezia, ain miragarrija. Astar II 207. Bi gauza oietatik zein 

deritzazu miragarriagoa? It Dial 7 (Ur miragarrijagua; Dv espantagarriago, It izigarriago). Ikhuste miragarri


horrek bihotza bethe zion. Laph 24. Ikusgarri miragarriya! Camp EE 1882a, 67. Bere aingeruzko arpegiak 

zirurien urre garbizko marko miragarria. EE 1882c, 447. Etxola miragarri aren ondotik igarotzian. Bv AsL 64. 

Orduan Andre miragarri ark gazteari itzegiñ zion. Arr May 78. Jesukristoren sortze miragarria. Inza Azalp 53 

(tít.). Orhoituko gira [kathedralearen] [...] sahetsari datxizkon kalostrazpi miragarriez. JE Ber 26. Pozez 

betherik negoan eta miragarri iruditzen zitzaidan ikusten nuan guztia. Osk Kurl 111. Jakintsuek dena aurkitzen 

dute munduan arrigarri eta miragarri. Vill Jaink 119. Aur miragarri ori zein zitekean iñork ere ez du oraindik 

argitu aal izan. Ibiñ Virgil 42. Amets zoroa litzake bakezko Arkadia miragarri bateko hizkuntza errugabea 

bezala gure mendean iraun dezakeenik sinestea. MIH 334. Azkuek lan miragarria egin zuen sail askotan. MEIG 

VII 71. 

v. tbn. Hm 84. Harb 406. O Po 36. SP Phil 344. Arg DevB 30. Tt Onsa 50. Mong 588. Gç 114. Ch III 4, 4. 

CatBurg 15. Mih 108. CatLan 161. Monho 106. Mg PAb 180. Gco I 472. Dh 179. JJMg BasEsc 87. Echag 240. 

JesBih 399. CatLuz 11. MarIl 68. Jaur 164. CatBus 13. Lard 147. Hb Egia X. CatS V. Aran SIgn 69. Zab Gabon 

95. AB AmaE 130. Jnn SBi 128. Zby RIEV 1908, 208. Arb Igand 205. Azc PB 270. Itz Azald 72. CatJauf 27. 

Prop 1906, 108. Ag Kr 194. Goñi 30. StPierre 26. Lacombe LEItz 78. Lh Itzald II 100. ArgiDL 63. Inza Azalp 

14. Enb 78. Mde Pr 254. Or Aitork 397. Txill Let 59. Bilbao IpuiB 153. Arti MaldanB 218. BEnb NereA 147. 

Etxba Ibilt 473. Casve SGrazi 8. Berron Kijote 91. 

� Gauziaren miragarrija! Ur Dial 7 (It miragarria; Dv espantagarria, Ip izigarria). 

�3. (Sust.). Maravilla, prodigio. "Miragarriak egitea, faire des merveilles, des prodiges; ce sens est rare" H. � 

Ban' orai, miragarritan, / hotzak beroa du nitan. O Po 41. Argi araz ezazu zure begitartea [...] eta konsideratuko 

itut zure miragarriak. SP Phil 100 (He 102 obra miragarriak). Apostoliak ediren zütien, zoñek Jinkoaren 

miragarriak ohoratzen baitzütien. Bp II 72. Elizaren hatsarrian Espiritü Saintiak egin dütian miragarriez. Ib. 75 

(tít.). Ez du erakutsiko [gizonak] / bear dan adiña / miragarri gaurkoa / Zerubak egiña. Echag 125. Mirari ta 

miragarririk ikusi gabe sinistu ezin dezute. EEs 1908, 139. Onen miragarri aundiak gure onez egitteko. Inza 

Azalp 14. � (Lo) que maravilla, asombra. � Millaka urtetan zu zara bada / errien mi[ra]garria, / [...] O! zu 

Euskaldun Erria! AB AmaE 49. 

- MIRAGARRIZ (Lar, Añ, H). "Admirablemente" Lar. "Misteriosamente" Añ. 

- MIRAGARRIZKO (SP (sin trad.), H), MIRAGARRIKO. Admirable; milagroso. � Ilhunbetik bere 

miragarrizko argira deithu ukhan zaituztenaren berthuteak. Lç 1 Petr 2, 9. O, miragarrizko ontasuna eta 

ohorea! SP Imit IV 13, 3 (Mst miragarria, Ip amiragarria, Leon espantagarria). Leku guzietan miragarrizko 

santidadearen ejenploak eman zituen. Cb Just 50. Zergatik bere borondatez ifini eutsan itxikia graziaren ur 

gozoa emuteko dan iturri miragarrizko oni. msOñ 229v. Jaijorik miragarrizko moduban, bere Amaren 

donzellatasunaren kalte baga. JJMg BasEsc 64. Zeinak beitzauden miragarrizko kantuz errepikan. JesBih 398. 

Jaungoikoaren egitade miragarrizko ta naturaleziaz gañetikoaz. CatBus 15. Arimaren indar eta osarzünak 

miragarriko ahala dute khorpitzaren indar eta osarzün gainen. Arch Gram 25 (29 miragarrizko). Atzeneko 

asnasa eman bezain laster zetzan gela miragarrizko argiz bete zan. Lard 535. Miragarrizko sendatze oiekin 

jende guzia beretu zuen. Ib. 529. Gero jakieban Mañasik jazoera miragarrizko au. Ag Kr 208. Miragarrizko 

moduan pintatua zegon Rozinante. Berron Kijote 111. Euskal literaturak azkeneko urte hauetan miragarrizko 

lana burutu du Orixeren bitartez. MIH 33. v. tbn. Harb 375. Gco II 86. Astar II 272. Echag 100. Izt C 12. Legaz 

56. AB AmaE 180. Bv AsL 69. Azc PB 298. Itz Azald 15. Enb 176. Ibiñ Virgil 79. � Auzora daramatela, / 

miragarrizko bezela, / Andra Mariren iturri-ura / edo ogia, bestela. SMitx Aranz 188. 

miragarriki (SP (sin trad.), H). � Admirablemente, maravillosamente. "Admirabiliter" Urt. "Admirablemente" 

Lar. "Admirablement, merveilleusement, miraculeusement, étonnamment" H. � Jendeak zituen haren / hitz 

ederrak miretsi, / zergatik mintzatu baitzen / guztiz miragarriki. EZ Noel 90. Ongi konsolaturik eta miragarriki 

othurunzaturik. "Mirifice". SP Imit IV 17, 5 (Mst, Ip miragarriki). Letrak miragarriki errepartitzen tu 

[eskuarak]. ES 191. Ikhasi tuzte eneganik Jainkozko gauza handiak eta hetaz mintzatu dire miragarriki. Ch III 

43, 4. Amaren eta semearen izpirituak miragarriki konpuntzen zirela. Lg II 119. Inzun ziela gizon baten botza, 

zoiñek miragarriki kantatzen baitzien. AR 348. Ezagutzaz eta esker onez bethea hain miragarriki bizirik 

begiratu zuen Jainkoaren alderat. Etcheberry 13. Rocinante ori miragarriki iduriztatua zagoen. Or RIEV 1929, 8 

(AIr RIEV 1928, 603 miragarriki; Anab RIEV 1928, 610 arrigarri). Gorputzean zatiak eta atalak egoki eta 

miragarriki daude guziaren onerako paratuak. Vill Jaink 172. 

� (Como adv. de grado). � Hunetakotzat miragarriki on da goizeko eginbidea. SP Phil 153 (He 155 handizki 

balia daiteke). Grazia egin darotakana miragarriki duk haundia. Urt Gen 19, 19. 

miragarrikin. "(Hb), prodigieux" Lh. 

miragarrikiro (H). � Milagrosamente. � Jesu-Kristo irten zan Ama Santisimaren sabeletik miragarrikiro edo 

milagro andi bat egiñaz. Gco I 171. 


mende. 

475


miragarriro. � Milagrosamente. v. miragarrikiro. � Jangoikoak miragarriró estalizué burutik oñetaráño 

argisko mantogisa ederbatéki. LE JMSB 92. [Dotriña au] munduko kristiñau guztiyen artian miragarriro 

zabaldua. Ur BulaAl 5 (BulaV 4 miragarriro). Birkiña batengandik miragarriro sorturik. Or Aitork 178. 

[Proteus] bere arteziak aantzi gabe, miragarriro antzaldatzen da su, iize bildurgarri ta ur-iario biurturik. Ibiñ 

Virgil 116. 

� (Lar, H). "Admirablemente" Lar. v. miragarriki. � Onen gain mintzatuzé miragarriró. LE JMSB 95. Askotan 

eta askotan miragarriro elkartu edo begiz jo ditu hitzak. MIH 355. 

miragarritasun (Urt, H). � "Admirabilitas" Urt I 195. "Qualité de ce qui est admirable, merveilleux, 

miraculeux, étonnant" H (que cita a AA). � Egin zuan Jesusek mirari guzien miragarritasuna berekin duan 

gauza bat. AA I 16. Komunioko sakramentuari deitzen zaiola guziz miragarria, zeren mirari guzien artean 

andiena, guzien oroipena eta guzien miragarritasuna berekin duana dan. Ib. 358. 

miragarritsu. "(Hb), prodigieux" Lh. 

miragarritu. "(Hb), admirer (?)" Lh. 

miragarritxo. � Dim. de miragarri. � Zorro miragarritxo bat. Bilbao IpuiB 91. 

miragarrizki (H (s.v. miragarriz)). � Admirablemente. v. miragarriki. � Hari zaite enekin miserikordioski, 

maiz eta maiz zure sainduekin miragarrizki hari izan zaren bezala. SP Imit IV 16, 3 (Mst miraküluski, Ip 

miragarriki, Ol oparo). Jainkoaren gauza gordeak ikasi zituen, eta hetaz miragarrizki minzo zen. SP Imit III 43, 

4. 

miragile (Lar, Añ, H). �1. (El) que hace milagros; milagroso. "Milagrero" Lar, Añ. v. mirarigile. � Nongo 

santu miragillek bere amarekin zerutik lurrean milagrorik egin du? Cb Just 62. Abe Maria da arako Moisesen 

zotz edo zigor miragillea legez, zeinegaz egiten zituan mirariak. Añ MisE 122. Moises miragillea arrika il gura 

eben Ermuan. Añ NekeA 239. Done Antonio miragillearen bitartez. Ag Kr 206. Mendi orretara joaten dira 

denerik errukior, miragillerik andien ta sendatzallerik onenaren jauregira bezela. Ag G 177. �2. (BN-lab ap. 

EAEL 40), mira-egile. "Mago" EAEL 40. v. MIRA-ERAGILE. � Ez aal da baldinbetan mira-egille oietakoren 

bat emen izango, olakorik ugari bait-dute liburuok. "Encantador". Berron Kijote 75. 

miragin. � Encantamiento. � Esi-gaiñak pasa-eziña eta zalditik jeitxi-eziña, beste zerbaitegatik izango zan, ez 

miragiñagatik. Berron Kijote 194. 

mirail (BN-baig, S; SP y Urt I 264 (-illa), Deen I 118 , Ht VocGr 386 (-illa), VocBN, Dv, H; -all Lar, 

Izt 47r, Arch VocGr, Gèze, H), miraila, miraile (Volt 96), miail, miral (L, BN, S). Ref.: Lh; Lrq /miál'/; Satr 

VocP (mirailastatu). � Espejo (sentidos prop. y fig.). "Begitharte itsusia duenak, miraila gezurtia dala dio, 

celui, celle qui a le visage laid, dit que le miroir est menteur. Au fig. Haren gela mirail bat da, hain dauka argi 

eta garbi, [...]" H. v. ispilu. � Tr. Documentado únicamente en textos septentrionales. En DFrec hay 3 ejs. de 

mirail, septentrionales. � Mirail bat nik ahal banu hala luien donoa, / neure gogoa nerakutson sekretuki han 

barna. E 143. Mundua dugu mirail bat bezala. Lç Ins c 1v. O, Birjina, emakume / guztietako hautua, / eta 

berthute guztien / mirail eta exenplua. EZ Eliç 406. Hark bere azken finean egin zuen enseiua eta penitenzia 

itxurapena ibentzen zaiku geure begion aitzinean exenplotzat eta miraill bezala. Ax 207 (V 139). Abraham 

patriarka mirailtzat harturik. SP Phil 178 (He 180 Abraham patriarkak egiten zaroen bezala). Birjina leiala, / 

juztiziaren mirailla. Gç 147 (MarIl 42 miraila, UskLiB 27, Ip Hil 254 mirailla). Mirail hartan behar direguzu 

sogin Jesu-Kristotan listreatzen duten bertuter. AR 101. Zü zirate nik so eginen düdan mirailla. Mercy 23. 

Miraill baten bidez mutill bat hari zen / hegaztin xehe atzematen. Gy 174. Orkatz bat zagola behiñ ithurri klar 

batean, / bere buruari beha uraren mirallean. Ib. 63. Har bedi itsu bat ez duena nihoiz ikusi zer gerthatzen den 

mirail batean. Hb Egia IX. Salaren üngüriak zolatik gañ miail handi elibatez betherik ziren. GH 1924, 695. Jeiki 

ondoan deskantsuz, / beti mirail bati buruz / biloak ezin apainduz. Etcham 98. [Papo gorriak] mirailean bertze 

xori bat ikusten du, bera iduria. JEtchep 26. Hango biziaren eskualde ona miraila garbian erakusten diozute... 

Bainan, miraila haren infrentzua erakusten diozueia? Larz Iru 26. Kanpo hoietan miraila eta etxe barnean 

iguzki. Xa Odol 211. v. tbn. Harb V. Arg DevB 156 (163 mirall). Tt Onsa 49. Bp I 141. Ch I 18, 1. CatLav 134 

(V 70). Lg II 267. Egiat 243. Dh 174. Dv LEd 90. ChantP 116. Lap 114 (V 53). HU Zez 41. Xikito 12. Ox 23. 

Barb Sup 41. Zub 70. JE Ber 91. Egunaria 1955 (ap. DRA). Ardoy SFran 334. Miral: MarIl 118. 

� (Ref. a un cuadro de formas verbales). � Berbe molde emanetarik hürrüntzen direnen miralla. Arch Gram 

102. 


mende. 

476


mirailastatu. "Detenerse ante el espejo. Mirarse detenidamente" Satr VocP. 

mirailatu (S; Foix ap. Lh), miraildatu (BN, S; VocBN, H (BN, S)). Ref.: Lh; Lrq. � "Se regarder au miroir" 

VocBN. � Iturriko ur garbian / mirailatzen zinela, / bazinion hogoi urte / doi-doi zinituela. Andere trufariari 

trufa (1893) (ap. DRA). 

miraildatu. v. mirailatu. 

mirailgile. "Mirailgillea, miroitier" SP. 

mirailgite. "Faire des miroirs" SP. 

mirailño, mirailaño. � Dim. de mirail. � Gaineko xiloaren inguruan agertzen direnak mozten ohi dira, ahotik 

barna tresna egokia sartuz, mirailaño batek beheiti igortzen duen elektrikargiari esker. JE Med 61. 

miraketa. � "L'action de regarder, chercher, examiner" H (que cita a Hm). � Egotu denbora sobera miraketan 

edo berreginzen. Hm 196s. 

mirakin (Lar � H). �1. "Milagrero" Lar. �2. (Lar � H). "Mágico, encantador, mirakin beltza" Lar. 

mirakindar (Lar). � Mágico. � Aberedari miragarria duen ontzi mirakindarra. "Vasija mágica". Otag EE 

1882c 580. 

mirakinde (Lar � H). � "Magia" Lar. � Zeña [ontzia] Pamari sinispena ematen bazaio zan mirakinde 

gauzetan ere bere jakinduria zuen eltzegille txit zintzoaren lana. "Nigromante". Otag EE 1882c, 510. 

mirakula. v. mirakulu. 

mirakullus. v. mirakuloso. 

mirakulos, mirakullus. v. mirakuloso. 

mirakuloski, miraku(i)luski. � Milagrosamente. v. mirakuluzki. � Oraino bizi diratenak resuszitaturen dituke 

Iainkoak mirakuloski. Lç Ins C 8r. Izar batez izan baitziren mirakuiluski abisatuak. CatLav 370 (V 179). Bena 

egizü eneki zure miserikordiaren araur, hala nula hanitxetan zure saintieki mirakülluski egin beitüzü. Mst IV 16, 

3. Khiristien atzemaitera eta hen hileraztera juaiten zelarik [Jundane Paule], Jesüs Krist agertü zeion eta 

mirakülluski konbertitü zian. CatS 109. 

mirakuloso, mirakulos, mirakullus. � Milagroso. � Hori egiten du bere spirituaren berthute mirakuloso eta 

konprehendi ezin daitenaz. Lç Ins F 5r. Edirenen du hark gauza ederrik eta mirakulosik. Tt Arima 80. Manna 

zen [...] hazkürrü miraküllus bat. Mst I 1, 2n. 

mirakulu (L, BN; Añ (V-ple), Izt 72v, VocBN, Dv), mirakuilu (V, G-nav, AN, L; -illu SP, H (G, L, BN, S)), 

mirakullu (S; Arch VocGr, H), mirakuru (V; Lcc, Mic), mirakulo, mirekullu (B), mirakula. Ref.: A 

(mirakuilu); Lrq /miakül'ü/; Izeta BHizt (mirekullu); Gte Erd 20. 

� Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional. La forma más frecuente es mirakulu. Hay 

mirakuillu, con palatal, en Etcheberri de Ziburu, Materre, Axular, Pouvreau, Gasteluçar (77; + -ulu 48 y -ullu 

118), Etcheberri de Sara (396), Chourio, Haraneder, Larreguy, UskLiB y Goyhetche (215); mirakuilu, sin palatal, 

en CatLav (81 (V 48)), Baratciart (120), Hiribarren, Elizamburu (PAd 44), Zalduby, Joannateguy (SBi 21), 

Arbelbide (Igand 107; + -ulu 106), Lapeyre (36), Zerbitzari, Barbier y Arradoy (en los dos últimos junto a 

mirakulu), y mirakullu en Materre, Etcheberri de Ziburu, Haramburu, Gasteluçar, Monho (+ -ulu 108), y en 

Tartas (Onsa 53; + -ulu 114), Etchahun, Maister, Inchauspe, Larrasquet, Xikito (5) y en una canción suletina 

recogida en ChantP. Al Sur hay mirakuru en Lazarraga y Capanaga; mirakulu en Ubillos, Iztueta, Orixe y 

Aresti; mirakullo en Legaz; mirakuilu en Orixe y Villasante (Jaink 64), y mirakullu en Txillardegi (Let 134). En 

DFrec hay 9 ejs. (3 septentrionales) de mirakulu y 3, sept., de mirakuilu. �1. Milagro. "Milagro", "maravilla" 

Lcc. "Milagro", "portento" Añ. "Mirakulua da ez baitu lepo hezurra hautsi (BN-arb)" Gte Erd 20. v. mirari. 


mende. 

477


� Mirakulu banagi ere, orai ene ogena. E 233. Estebenek [...] egiten zuen mirakulu eta signo handirik 

populuan. Lç Act 6, 8 (He prodijio [...] eta mirakuillu, Dv sendagaila eta mirakulu, BiblE mirari). A, Maria 

Birjina benedikatua, saindutasunaren mirakullua. Mat 290s. Mirakuillu haren ospea hedatu zen bazter 

guzietarat. Lg II 152. Salomon hanbat urthez zuhurtziaren mirakulu bat izan zena [...]. Mih 23. Jainkoaren 

izenean itz egiten zuala sinisterazteko egiten zituan mirakulu edo arrigarrizko mirari asko. Ub 80 (82 mirakula, 

seguramente errata). Zer mirakulu da bada hau? Dh 167. Nurk sinhets ahal liro gisa hortako miraküillü bat 

zihaurek erran ezpalinbazünü? UskLiB 105. Mirakulu asko ta andien bidez. Izt C 270. Ohoinek khentzen 

diotzate kalexari garainoak, eta halere badioa bi mila lekhoa urrun, ez da hori mirakulua? Hb Egia 146. Ez da 

mirakuluak bezalako predikaririk. Ib. 80. Españako fronteran / erri bat Arnegi, / an gertatua da / mirakulo hori. 

Bordel 146 (68 mirakulu). Mirakulu egiteko dohainak ez zuen nihoiz uzten. Laph 209. Maria Birjinak egin 

dütian graziak eta mirakülliak. Ip Hil 139. Hoi, eta géo, etziá miaküllía handi, niháuk e(r)e egínen niá béste 

háinbèste. Lrq Larraja RIEV 1935, 142. Lehena Kanako ezteietako mirakuilua da. Zerb IxtS 85. Nor, zu ezik, 

mirakuilu aien egille? Or Aitork 223 (Mi 12 mirakulu). Mirakulua, miraria, pentsatzen genuen, Jainkoaren 

hatzamarrak ukitu egin du gizon zikoitz eta lukurreru horren bihotz gogortua. Arti Ipuin 23. Ce diable n'est point 

congru! esan omen zuen ezin bestean [...] Leudungo mirakuiluen lekuko batek. MEIG VIII 30. 

v. tbn. O Po 21. Dh 266. AstLas 65. MarIl 121. Jaur 133. Dv LEd 126. HU Aurp 204. Barb Sup 30 (64 

mirakuilu). Ox 28. JE Ber 47. Lf Murtuts 18. Mde Pr 205. JEtchep 92. Ardoy SFran 192 (349 mirakuilu). 

Mirakülü: Bp II 24. CatLan 38. Xarlem 1527. Miraküillü: CatS 102. 

� (Precedido de nola). � Eta dakidan denboran hori gertha ditakedala, nola mirakulu eskurik aski etsaiak har 

diezaket bekhaturat lerratzeko? Dh 122. Ez da ene buruan sartzen ahal, nola mirakulu ez duten oraiko 

etxaldeetarik zenbeitek lehenago leher egiten. HU Zez 66. Nola mirakulu ehortzi dukete han gazteek amaxoren 

mintzaia? JE Ber 37. 

� (Tema nudo, con izan intrans., aux. de 3. a pers. sing.). � Denbora gaitzak, eritasunaren oiñhazeak eta 

heriotzearen tormentak hartuz gero [...] mirakuillu izanen da salbatzea. Ax 217 (V 145). Arinki utsten baititugu 

gure eserzizak, mirakuillu da handik heldu ezpazaizu kalterik. SP Imit I 19, 2. Badük mirakülü hire / ikustia 

heben. Xarlem 1267. Mirakulu izanen da ezpada arras etsimendutan erortzen. Dh 129. Gorphutzari hain guti 

emanez, arimari hainbertze, mirakulu zen haren bizirik egoitea. Laph 192. � Ez beraz mirakuilu, Yesus 

ethortzean, / Erroma gogortzea bere bizitzean. Hb Esk 47. 

�2. "Mirakullu, adj., étonnant (S)" Lrq. 

- EZ DA (ZEN, etc.) MIRAKULU. No es de extrañar. v. EZ DA MILAGRO, EZ DA MIRARI. � Zeure 

borondate ori bestegan daukazuna legez, ezta mirakuru nigaz konturik eugi eza. Lazarraga 1151v. Silvia itsatsi 

ez ballako, ez zatean mirakuru an ila. Ib. 1143r. Baldin kontrara, zuok irakhatsten baderauezue doillorkeriarik, 

ezta mirakuillu desohorerik baduzue hekin galduran. SP Phil 398 (He 402 ez dezazuela mirets). Ase zara 

munduko kontentamenduez, ezta mirakuillu nardatzen bazare plazer espiritualez. Ib. 486 (He 492 ez da 

miresteko). Ezta miraküllü gizona debot eta suz betherik bada gaitzik senditzen eztian thenporan. Mst I 13, 8. 

Eztüzü miraküllü gero, zük ükhenik ere talent, / azi hunak fruitia beitü bera üdüri ekharten. Etch 534. Jenden 

murmuratzia / ez da mirakulu, / seinale baduiela / bihotzian dolu. Bordel 145. Zure egarriaz ezta miraküllü, / 

egünko egünian bero egiten dü. ChantP 378. Halako gizona balin bazen, ez da mirakulu bazterrak oro bere 

meneko baitzituen. StPierre 25. Poto egitea [...] ez da mirakulu, ez desohore. Xa Odol 39. 

- MIRAKULUAREN MIRAKULUZ. Milagrosamente. � Eguerdiko ja, mirakuiluaren mirakuiluz, minik 

ttipiena ere ez zuen gehiago sendi gure jaun erretor gaixoak! Barb Sup 34. 

- MIRAKULU-EGILE. (El) que hace milagros. � Zeina aditu baitzuen gizon mirakulu egile omen handitako bat 

zela. Jaur 111. Asmatzeko da nolazpait mirakulu egile bilakatu balin badira Frantsesen "bikario" ttipiak, berak 

ere zonbait egin dukela. Ardoy SFran 164. � Mirakulu falsu egiléz. Lç Mt 7 (tít). 

- MIRAKULUZ (Izt 73v; -uilluz SP), MIRAKURUZ (Lcc). Milagrosamente. "Maravillosamente" Lcc. � 

Mirakuilluz konzebitua. EZ Man II 195 (I 11 -ulluz, Noel 51 -kuluz). Eritasun hark ezpaitu erremediorik, 

mirakuilluz edo baizen. Ax 95 (V 65). Artuten ebala gorputza eta arimea, ez gizoneen obraz, baea bai 

mirakuruz. Cap 30. Ez naturalezeagaz konforme, baea bai mirakuruz. Ib. 30. Jinkoak mirakülüz, Joakin eta Ana 

haren aita eta ama zahar dohatsier eman eta sor erazi baitzerien. Bp II 91. Mirakuluz [...] sortu zala Birjina 

baten erraietan. Ub 132. Eta nola jaio zen, mirariz edo mirakulloz? Legaz 16. Non da hemen mirakuluz 

sendatua delako gizon hura? HU Aurp 182. Bizkitartean, Jainkoak bizirik mirakuluz bezala begiratu zuen. 

CatJauf 25. Heriotzarekin borroka ibili ondoan, mirakuluz sendatu zen. Zub 59. Atherbea eman zion alharguntsa 

gaixo bati, mirakuiluz olio eta irina behar bezenbat emendatu ziozkan. Zerb IxtS 65. Zonbat eri ez ditu sendatu, 

frangotan mirakuluz. Ardoy SFran 274. Gero bazterrak miatuz, / ikusirik mirakuluz, / urrundik deitzen dut xixtuz 

[ardia]. Xa Odol 97. Kultura ez da inoiz edo behingo mirakuiluz [...] berez sortzen, basa-lorearen gisa. MEIG 

VIII 55. v. tbn. Dh 172. MarIl 130. Hb Egia 105. Mirakuiluz: Zby RIEV 1908, 292. Mirakuilluz: Mat 175. SP 

Phil 21. Lg I 187. Barb Sup 140. 

� (mirakuluz kanpoan). � Hargati diot, mirakuluz kanpoan, inposible dela nehor onsa hil dadin herioaz orhitu 

gabe. Tt Onsa 85. 

- MIRAKULUZ EGON. Estar admirado, maravillado. � Guziak mirakuluz zeudela, egiten zituen gauza guzién 


mende. 

478


gainean. Lç Lc 9, 43. Israeltar gizonák, zergatik mirakuluz zaudete hunezaz? Lç Act 3, 12 (He miretsten duzue, 

TB, Dv harritzen zarete, Ol arriturik, BiblE harritzen zaituzte). 

- MIRAKULUZKO (Dv; -uilluzko SP, Urt I 194), MIRAKURUZKO (Lcc). Milagroso. "Maravilloso, 

mirakuruzko gauzea" Lcc. � Signoak, hitz haur maiz hartzen da mirakuluakgatik, zeren hezaz erakusten baitu 

Iainkoak bere puisanza mirakuluzkoa. Lç Decl a) 6v. Guziaren argitzaille mirakulluzkoa. Harb 17. Espantuz 

iarten dira hekin mirakuilluzko obrak enzuteaz. SP Imit IV 1, 8 (Ch, Ip handi). Erakutx zatzu zure obra 

mirakuillozkoak. Ch III 34, 4. Jesu-Kristoren bizte mirakuilluzkoaz. Lg II 288. Su mirakulluzkoenak / erretzen 

ditu beti / gorputza eta arima / eta ezin kontsumi. Monho 122. Jainkoak eman dioen mirakuluzko berthuteaz. Dh 

164. Hasi zütüzün ülhünpe miraküillüzko hurak, zuiñez mintzo beita Ebanjeliua. UskLiB 40. Nola hets bihotza 

mirakuluzko predikuei? Hb Egia 145. Izar miraküillüzko bat. CatS 99. Egin izan ziren sendotze miraküllüzkoak. 

Ip Hil 209. Jainkoak bere hasarrean igorri ziozkaten suge mirakuiluzko batzu. Zerb IxtS 41. Mirakuiluzko 

sendapena. Etcheb MGaric 77. v. tbn. MarIl 124. Jaur 133. Arb Igand 116. Zub 18. JE Ber 80. Mirakulluzko: 

Mih 4. Mirakülüzko: Mercy 14. Mirakuiluzko: Zby RIEV 1908, 295. Barb Sup 64. Mirakuilluzko: Mat 215. 

mirakulugarri. Mirakuillugarria figura en SP, sin trad. 

mirakulukeria. � Milagrería. � Gisa berean, Kapitulu bana basa-giristinoetan hartze lukete Testamentu 

zaharrak, Testamentu berriak eta Sainduen bizitzak, euskal-ipuinek eratxiki deizten sineskerien eta 

mirakulukerien gatik. Lf ELit 64. 

mirakuluki, mirakulluki. � Milagrosamente. v. mirakuloski, mirakuluro. � Berze faboren buruan prinzipalki 

zeror gizon eta Iainko sakramenduan mirakulluki emaiten zaizku, gu infinituki faboratzeagatik. Harb 279. 

Predikari ibiliko zela Iainkoaren partez mirakulluki deklaratu zeikala. Ib. 416. 

mirakuluño. � Dim. de mirakulu. � Mirakuluño ori beti berdin-berdina eldu da. Lf Egan 1955 (5-6), 6. 

mirakuluro, mirakuiluro (-illu- SP). � Milagrosamente. v. mirakuloski. � Oraino gure probetxuagatik 

gorputz eta arima meza sainduan mirakuiluro emaiten zaizkigunaz geroztik. Harb 12. 

mirakuluzki, mirakuiluzki (SP (-illu-), Urt I 195), miakuluzki. � Milagrosamente. v. mirakuloski. � Hala, 

mirakuilluzki falseria agerturik, eskapatu zen. Ax 450 (V 293). Zuk ditutzu, Jauna, munduan / gure arimak 

kreatu, / eta hautan zure figura / mirakuilluzki pintatu. Gç 59. Jonathasek libratu du mirakuilluzki Israel guzia 

etsaietarik. Lg I 270. Jinkoak obratuz surnatualki eta miakuluzki. Dv in BOEl 429 (catecismo escrito en el habla 

de Arcangues). Gedeon izan zuen ondorio, Yainkoak mirakuiluzki hautaturik. Dithurbide 62. 

mirakuru. v. mirakulu. 

miraldi (Lar, Añ). �1. "Novedad, admiración" Lar y Añ. �2. Mirada. "Coup d'œil sur, œillade" H. "Eman diot 

miraldi bat egin den lanari, konzientziari, mirailari, j'ai jeté un coup d'œil au travail [...]" Ib. � Lehen bai lehen 

zegiela bere bizi iragan guziaren miraldi bat. "Revue". Birjin 53. �3. "Recherche, examen de peu d'instants" H. 

miramentu. � Miramiento, respeto. � Arren, txoriak, exilik zaoz, / badozu miramenturik. Lazarraga 1175v. 

Zerren damaok serbietako / ez dozun miramenturik. Ib. 1177v. 

miramundu. � Espejismo, ilusión. � [Francok] izendatu aintzindari bat izan dadien Espainiako buruzagi eta 

errege bat, hunen makilaren tapagailu eta denen miramundu [tal vez errata por miramendu]. Herr 14-5-1964, 1. 

1 mirantza. � "L'action de regarder, chercher, examiner" H (que cita el ej. de Haraneder). � Ez dela egiñ behar 

[konszienziaren] miranza khexagunerekiñ, ez kuriostate sobrarekiñ. He Phil 493 (SP 487 eztugula gure 

konszienzia kexurekin eta kurioskiegi miratu behar). 

2 mirantza (Lar, Izt C 199). � "Harpa, ave de rapiña" Lar. 

mirapide. � (En ines., 'observando, examinando'). � Ederra da lirio bat, baña galtzen du bere edertasuna 

eskutartean mirapidean erabiltze batekin. AA III 392. 

mirapillia (det.). � "Mirapilla, action de chercher, de fouiller" H (que cita el ej. de AA). "Mirapilli (G), 


mende. 

479


curiosidad" A. � Egingo dizkitzula ongi ez dirudien mirapilliak, gaztañak ta sagarrak ateratzeko aitzakiakin. 

AA III 554. Nork esango zuen [...] bere mirapilliak ainbeste kalte eta gaitz ekarri bear zituela? Lard 45 (v. tbn. 

44). 

mirari (V, G, L; Lar, Añ, Dv (G), H (V, G), Zam Voc), miraari (V-gip). Ref.: A; Lh; Iz ArOñ (miráari). �1. 

Maravilla, prodigio; milagro. "Admiración", "maravilla", "milagro", "portento" Lar y Añ. "Miráari bat, cosa 

maravillosa" Iz ArOñ. � Tr. Documentado en autores meridionales a partir de mediados del s. XVIII, y en 

Xalbador. Hay miraari en fray Bartolomé (Ic I app. 13), J.J. Moguel y Añibarro (en éste junto a mirari). Según 

el editor hay mirari en el Urteco de Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 24 ejs. de mirari, meridionales. � Isabel 

zeure lenkusinia / dago mirariz beterik. Urqz 79. Zer miraria! / Ama izanik, donzella / bait da garbia. GavS 12. 

Esan zuen ona zala [argi ura] eta ez besterik. Au miraria! Ona baizik ez? Lar SAgust 12. Munduak ikusi duen 

mirari andi edo marabilla guztizkoetatik bat. Cb EBO 29. Bere debotoakin mirari andiak egiten zituen. Cb Just 

127s. Mirari andiyak egiten zitubanian [San Ramonek]. Zuzaeta 59. Mirari, ekusteko ta milagro andiak egin 

zituan Jainkoak israeldarren bidezko joate onetan. Ub 25. Au da, Jangoikoak egin dituen mirari guzien artean 

andiena. Mg CC 194. Ez dabe mugarik Jesusen mirariak. Añ LoraS 74. Alabeetako miraari guztien egillia. 

JJMg BasEsc 86. Nai leukiala, Jaungoikuak mirari edo milagro bategaz osatu dagijan. Astar II 18. Errosario 

santuan sartuten direan miraariak. Añ EL 2 228 (EL 1 214 mirariak). Jerusaleneronz bazijoan, esan diran mirari 

eta onelako beste asko bidean egiñaz. Lard 391. Zelan gertau da mirari au? Echta Jos 360. Iruditxo onek mirari 

bat egin zuen. A Ardi 78s. Arek gura eban San Antoniok egunero mirariyak egitia. Kk Ab II 144. Ezaupide edo 

mirarien bat ikusi nai genuke. Ir YKBiz 165. Mirari orren parte eman zuten. Gand Eusk 1956, 215. Mirariaren 

miraria! Bilbao IpuiB 218. Nire arima eztago mirari baten zain. Arti MaldanB 204. Ez ninduen mirari batek / 

salbatu. Azurm HitzB 50. Umeek ere dakiten kondaira, [...] ez aatik Maomaren mirariak baiño egiagoa. Berron 

Kijote 67. Gau hartako ekaitz, lur-ikara eta mirariek, adiskide, emazte eta eskalariaren esanek berbera 

adierazten diote. MIH 314. Inork mesede eta miraririk eskatuko ez dion erlikia bezala. In MEIG VI 45. 

v. tbn. AA III 494. Gco I 428. fB Ic I app. 25. MSIgn 343. Izt C 164. Ur MarIl 92. Aran SIgn 93. Zab Gabon 

102. EE 1884b, 116. AB AmaE 129. Bv AsL 83. Arr May 152. Urruz Urz 27. Azc PB 42. Ag Kr 206. Zam RIEV 

1907, 424. ArgiDL 160. Enb 210. Alz Ram 87. Eguzk GizAuz 137. SMitx Aranz 223. Etxde AlosT 102. Mde Pr 

342. Or Aitork 421. Gand Elorri 108. Vill Jaink 175. Gazt MusIx 170. Ibiñ Virgil 118. Lek SClar 121. NEtx LBB 

378. Xa EzinB 77. Uzt Sas 307. 

�2. Admirable, maravilloso (?). � Misterio miraria, / egun zaiku kontatzen, / bi naturaleza dira, / elkargana 

iuntatzen. Hm 109. 

- EZ DA MIRARI. No es de extrañar. v. EZ DA MIRAKULU. � Alan, neure kristinaubak, ezta mirari 

Jaungoikua ain aserraturik egotia. Astar II 66. Orra or zer dan oñastarrija; ez da bada mirari egitia oi dituzan 

triskantzak. Ur Dial 118 (It mirari; Dv ez da beraz harritzeko, Ip ezta ordian izitzeko). Ez da mirari entzun 

neutsuzan berba andiak / neure burutik oraindik ezin kendutea. AB AmaE 136. Bazkalarteko deitu ditute / artara 

zazpi segari, / Mikel Eleder aietan danik / asmatzen ez da mirari. "No es milagro adivinar". Or Eus 297. � Ez da 

mirari izateko gure biotz ain argal eta erkinak euki ez dagiela pekatuaren usteltasunik Jaungoikoaren Semearen 

aragi eta odolagaz gozoturik dagozanean. Itz Azald 158. � --Sakristaua bere lo ete dago ba, kanpairik ez 

joteko? --Ez dozu ori bapere mirari. Ezkonbarria da-ta... Erkiag BatB 10. � (Det. y en pasado). � Etzan miraria 

Anjelek, bere alabeak ereiten zituan lorak buruan ikutu eutsenean [...] malko lodi batzuk igortzitea. Ag Kr 222. 

- MIRARI-IRUDI. Falso milagro. v. MILAGRO-ANTZ. � Deabruarekin bat eginda, mirari-irudiak edo 

milagro-antzak egiten zituztenak. Lard 68. 

- MIRARIZ (Lar, Añ, Hb ap. Lh). Milagrosamente, por milagro. � Jainkoa zitxekala mirariz. CatBurg 18. 

Jangoikoak izakiz ganera edo sobrenaturalmente eta mirariz obraetan ebala. Cb CatV 26. Mirariz edo milagroz 

agertu zan mundura. Zuzaeta 60. Eta nola jaio zen mirariz edo mirakulloz? Legaz 16. Milla aldiz luzatu eutsan 

galtzairua ta, / mirariz legez etzan geratu amaitua. AB AmaE 453. Bere beraren izate ostiya konsagraduan 

mirariz agertu eta ikusten zana. Itz Azald 166. Gure janari / Jaungoikozkua, / egin ziñana mirariz. Enb 105. Ez 

da bidezko Jaungoikoa tentatzea onen legez-kanpoko gauza bati ekiñaz; ezin bait-diteke onik atera, mirariz ez 

bada. Berron Kijote 216s. Gurasorik gabe, mirariz jaioa balitz bezala. MIH 293. v. tbn. CrIc 22. Aran SIgn 41. 

Zab Gabon 100. Echta Jos 304. Inza Azalp 53. Or Mi 148. Mde Po 63. NEtx LBB 276. 

- MIRARIZKO (H (V, G)). a) Admirable, milagroso. � Mirarizko obra au Espiritu Santuak legez, aiteak eta 

semeak egin ez eben? Cb CatV 70. Mirarizko Jangoikoaren semia. Zuzaeta 58. Konbersio edo biurrera 

mirarizko au. Mg CC 196. Teresaren egite santubak ta mirarizkuak. fB Ic II 298. Zorzi egun osoko kordegabetze 

mirarizkoa. Aran SIgn 29. Mirarizko gaitasunaz zaindu ebala Josetxok Eladi olatupean. Echta Jos 260. 

Pozarren gengozala une atan bertan / mirarizko iturri eztitsu aretan. Enb 32. Bi ordu luze jarrai zioten / izar 

mirarizkoari. SMitx Aranz 60. Ez dut hemen hebreueraren mirarizko berpizkundeaz hitz egin nahi. Mde Pr 246. 

v. tbn. Astar II 266. Lard 527. Ir YKBiz 88n. NEtx Antz 56. � Iruñen / erakutsi zenduan / mirarizko moduan, / 

indarra. MSIgn 344. Ekusirik zeruan, / mirarizko moduan, / gure jauna tronuan. Ib. 355. b) Encantado. � 

Orixen da, jauna, aako mirarizko mairua, dudarik gabe. Berron Kijote 187 (v. tbn. 204). Agian dana mirarizkoa 

izango da bai, bart-arratseko mamuak bezela. "Todo debe ser encantamento". Ib. 200. 


mende. 

480


mirarigarri. Harriet lo da como V, G, y remite a miragarri (q.v.). 

mirarigile (Hb ap. Lh; -ille Lar, H). � Milagroso. "Milagrero" Lar. v. milagroso. � Orra zer dan [...] 

mirarigile edo milagroso izatia. Astar II 50. Betidanik eta herrialde guzietan izan dira gizaki batzu [...] izadi 

arauetatik kanpoko gertariak ekar omen zitzaketenak. Mirarigile, azti edo sorgin zeritzaien. Mde Pr 308s. Zu 

bakarra zera mirarigille, Jauna. Or Ps 75, 15 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

mirarigin, mirarikin (Lar). � "Portentoso" Lar. � Gure Jaungoiko mirarigiñak / deutsazalako / oraindik 

[mirari] asko egingo bere / erriari. AB AmaE 126. 

miraritasun. � Prodigio, maravilla. � [Lutero] beldurtzeko etziran naikua ez leiza ikaragarrien begikusta, ez 

kontzienziaren imurziak eta ez zeruko miraritasunak. Kortazar Serm 426. 

miraritsu (Lar, Hb ap. Lh). �1. Admirable; milagroso. "Milagroso, lo que se hace por milagro" Lar. 

"Prodigieux" Lh. � Gipuzkoako mendi ta aitzak guztiz dira miraritsuak. Izt C 37. Oitura miraritsu oek 

adierazten dituzte jakitea on lirakean gauza balioso asko. Ib. 219. Joseren izaera asieratik atzeneraño, guziz da 

miraritsua. Lard 63. Uraren ardo biurtze miraritsu hura. Ant ZerBid 56 (ap. DRA). Miraritsuago da oraindik 

Iziar-en antziñetatik esaten dan beste gertaera au. Ag EE 1895b, 136. Ez da arkituko [...] bere iduri 

miraritsuren bat ez dagoan bazterrik. J.M. Tolosa EEs 1913, 115. Gesal zabaletan, gure egarria asetzeko zuk 

yalkiarazi zenun iturri miraritsu, garbi, osasungarria. Or Mi 131s. Bizia! Bizidun izakia, naiz pataria izan, naiz 

landarea, zer gauza miraritsua! Vill Jaink 57. Or-emen erorika ta behaztopatuz, eta gero berriz burua altxatu 

eta berpizte miraritsuak egiñaz. Ib. 183. �2. Milagroso, (el) que hace milagros. � O, Jaungoiko miraritsua! 

Nork ekusi du onelakorik! Jauregui 240. Neure ixeneko santu Antonio miraritsua. Kk Ab I 101. Paduako Andoni 

Deun miraritsuagana ume txikiyak eruatia. Kk Ab II 142. Andra Mariaren irudi zaar miraritsua, argiz 

inguraturik, agirian ipiñia egoan. Erkiag Arran 157. 

miraritu (V, G ap. A; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H (V, G), Zam Voc). �1. Admirarse, maravillarse. "Arrebatar, 

embelesar, admirar" Lar y Añ. � Mirarituten nas, zelan jaaten dozun gustoz. Zuzaeta 101. Sartzen dana lorategi 

baten, mirariturik dago, lora guztiai adi. Añ LoraS 16. Etzaite bada miraritu edo admiradu konfesore eta 

predikadoriak beti beti badagoz aleginak egiten zubek jausi etzaitezen ekandu onetan. Astar II 130. Eta esan 

eustan aingerubak, zegaitik mirarituten zara? Ur Apoc (V) 17, 7 (Lç miresten duk, He zare miretsia, Ur (G) 

miresten zera, Dv harritzen zaitu, Ip lazten zira, BiblE harritzen zara). Neska-txiki biak arrituak eta mirarituak 

geratu ziran. Arr May 152. Riktrudis mirarituta legez egoan. Ag AL 48. Mirariturik eta arriturik datoz beragaz 

datozen lagunak. Zam RIEV 1907, 424. Alako baten begijai igortzen ekin eutsen, gustiz gelduta (mirarittuta), zer 

ekusan (ikusten eban) ezekijala. Altuna 50. Euzkelerriko edertasunaz mirariturik egozan. Kk Ab II 185. v. tbn. 

VMg 101. Zab EE 1880a, 206. Azc PB 247. Bilbao IpuiB 73. 

� (Aux. trans.). Asombrar, causar asombro. � Miraritu bear gaituz zelan Jesu Kristok iges egiten eztaben gure 

Elexeetarik. Añ EL 1 87. Miraritu izan nau [...] Bizkaiko itz egiteko era edo armoniak. Mg CO VII (es cita de 

Cardaberaz, EBO 13, con miraritu por admiratu del original). 

�2. Admirar. � Maria Dontzella guztiz Santeagan miraritu bear doguzan eregitasunak edo doerik lenenenak. 

Itz Azald 71. 

- MIRARITZEKO. "(No es de) maravillar, no es maravilla, (c.) ezta mirariteko" Añ. � Zuk euskerea ez 

jakiñagaitik damurik ez izatea, mirarituteko ipuña ezta. Ag Kr 96. Askotan esan oi degu, ta egiaz, gure 

baserritarrak ukulluko beiari txit samur begiratzen diola; baño ezta batere miraritzeko gauza. Ag G 89. 

miraritzaile. "Admirateur" H. 

mirarizkoi. "(Fácil y dispuesto a) admirarse, [...] mirarizkorra, [...] mirarizkoia" Lar. 

mirarizkor. v. mirarizkoi. 

mirarizle (Lar � H). � "Admirador" Lar. 

mirariztu (Lar, H). � "Admirarse" Lar. v. miraritu, miretsi. 

miratsu (Lar � H). � "Milagroso, lo que se hace por milagro" Lar. 


mende. 

481


miratu (G-azp ap. Gte Erd 269; Volt 114, SP, Urt II 247, Lar, Aq, VocBN, Gèze, Dv, H (L, BN, S)). �1. 

Observar, mirar; examinar, registrar, considerar. "Catar, miratu (AN), de aquí el castellano" Aq 1097. "Zokho 

guziak miratu ditu, il a visité tous les coins" Dv. "Bazter danak mirau zituen (G-azp)" Gte Erd 269. v. miatu. � 

Tr. Documentado sobre todo en autores orientales; se encuentra también en Lazarraga y en algunos textos 

guipuzcoanos (Aguirre de Asteasu, Bilintx (donde hay un ej. de part. mira), Beovide, Illarramendi, Txillardegi y 

Villasante). � Ikhus itzazue ene eskuak eta ene oinak, ezen hura bera naiz ni, hazta nezazue eta mira. Lç Lc 24, 

39 (He mira; TB beha, Dv, Brunet, BiblE begira, Ol ikus). Ofrendara dianean / ondo oi det miratu. Lazarraga 

(B) 1204r. Erregek [xanal] aren miratzera [...] bidaldu duela. (c. 1597). FLV 1993, 463. Mira dezagun nola 

egiñen dugun guziek randatzeko ene dendan. Volt 213s. Mira eta pensa ezazu bekhatu mortalik kofesatu gabe 

ahanzi zaitzun. Harb 155. Mira zazu zenbat gaixtokeria egin duzun. SP Imit III 4, 4 (Ch konda zatzu, Mst 

txerkha, Ip, Leon ik(h)er, Ol azterkatu). Herioa hurbildu da, mira zazu nola trufatzen den zutaz. SP Phil 374 (He 

377 emozu gogoari). Orduan miratuko du Jerusalem flanben argiz. Ch III 43, 2 (SP miratuko dira; Mst, Ip 

ikhertü, Ol ikerriko, Leon miatuko). Lizunzalekeria da gauza deshonestik miratzea, entzutea, aiphatzea, 

usnatzea, ukitzea. He Phil 261 (SP 259 miratzea). Miratu dugunean ehortzia zen hobia, ez dugu han aurkhitu. 

Lg II 289. Ilhabete, aste, egun guziak bat-banazka miratu behar ditugu, jakiteko ea non, noiz, nola eta zertan 

egin dugun bekhatu. Brtc 160. Daramalaik batek zerbait kontrabando pasatzeko portale batean, goarden ertean, 

zer pipiria izaten duen, miratuko ote duten edo ez? Eta zer, asten zaizkiolaik miratzen? (279). LE-Ir. Begi batez 

zerura miratzea eta bertzeaz luurrera (B, s. XVIII). BOEans 896. Mira ezazu, kristaua, miratu ongi zure bizitza, 

ta galde giozu zere buruari: [...]. AA III 276. Detzagun zorrotzki mira gure kontzientziak. Gy 158. Mira zak 

zaku hori. "Fouille". Ib. 147. Miratu dituzte fede-gabe zenbaitek mundu zahar eta berria. Hb Egia 123. 

Laborantzako gauzetan eta bertze askotan argituak diren gizon batzuek miratu izan dituzte lurrik hautenak, 

jakitekotzat zertaz diren eginak. Dv Lab 17. Nere amar ardiyak / ona emen, Anton, / mira itzik banaka / 

argalikan dagon. Bil 119. Erri guziya mira nuen eta ez nuen billatu. Ib. 173. Miraten du zeñureki bigarnari. 

Hual Mt 6, 24. Saskiya utsa zeguala, aurrez miratu zualako, bazekian ondo. Bv AsL 138. On Antonio asitzen da 

gelak miratzen, maiz sartu eta ateriaz. Ill Testim 23. "Arc de Triomph" delakoa miratu dut askotan, arratsean 

eta "Champs Elysées" abenida argitsutik batez ere bere errañua zeruan erregekiro islatzen denean. Txill Let 

114s. Kanpoko obrak eta bai barneko asmoak ere miratzen dituena. Vill Jaink 107. Hitz-altxorra miratu, 

arakatu eta bildu dugu, besterik baino areago, edozein eskualdetan eta euskalkitan. MEIG VI 126. Auzi hori 

behin baino gehiagotan miratua eta arakatua izan zen delako aldizkarian. MEIG VII 86. Hobe da holakoetan 

esku-izkribuak zer dioen miratzea, duda-mudako usteetan landaturik gelditzea baino. MEIG IV 79. v. tbn. EZ 

Noel 107. O Po 63. Hm 55. Tt Onsa 154. INav 130. Gç 212. ContTAV 5.2.9, 138 (AN, 1693). ES 386. MSIgn 

351. ECocin 7. Ir YKBiz 318. � Cuidar, guardar. � Iainko guztiz botheretsua, beharrean daudezinak zeure begi 

pietatezkoaz miratzen ditutzuna. Mat 357. Miratzea nore honra (Zaraitzu, 1780). ETZ 163. � "Viser (chasse)" 

Lrq. � To arma hau; hunekin miatia xüxen hunkiko dük eta nahi dütianak oro atzamanen. GAlm 1961, 48. 

Behin erbia miratu eta / kolpatu zuen zakurra. Xa EzinB 119. 

� (Aux. intrans.). Mirarse. � Bada gu guziok begithartea agerturik Iaunaren glorián miratzen garela. Lç 2 Cor 

3, 18. Espilu artan mira zatez, / neskame engañadea. Lazarraga (B) 1164vb. [Emazteagan] miratzen zen, haren 

alegeratzeaz alegeratzen zen eta tristetzeaz tristetzen. Ax 343 (V 228). Mirail huntan nadin bethi, / mira goiz 

arratsetan. Arg DevB 157. Mira gaiten geure baithan / zer garen iakiteko. Ib. 162. O itsaso ondo eta bazter 

gabekoa, zeiñetan kausitzen bainaiz hondatua eta zeiñetan nondik nahi mira nadiñ ezpaitut kausitzen 

ezteustasunik baizen neure baithan. Ch III 14, 3. Urresilan da bera yarritzen, urrespiluan miratzen. A CPV 979. 

� Cuidarse, guardarse. � Mira zaite zazpi bekatu mortalez, manamenduez eta guztiz zure ofizioaz. Hm 197s. 

� (Aux. intrans.). "Mira zaite ontsa, cherchez bien" Dv. "(Gc, Lc, B, Sal, R), indagar, revisar. En G, por lo 

menos, se usa como intransitivo, lo cual quita fuerza a la posibilidad de que su origen sea el verbo español 

'mirar'. Miratu naiz, he revisado. En otros varios dialectos se usa como transitivo: miratu dur (R-uzt), miratu dut 

(L-ain)" A. 

�2. (Aq 888 (AN) � A). "Admirarse" A. � Miraturik nago hanitz, / ene populu maitia, / eman diezaziela orori 

/ uzkuti [sic] adar bedera. AstLas 28. Aspaldi asi bazinan San Franziskoz miratutzen. Bv AsL 17. � Admirar (?). 

� Ilkhi kanpo, muthilak, beso hoiek mira; / menditako harrokak errotik athera. Hb Esk 59 (en la edición de 

1994 se explica con "mirets"). 

miratxo. v. 1 bigatxo. 

miratzaile (Dv, H). � "Celui qui visite, fait une recherche" Dv. "Chercheur, examinateur. Haur xori-ohantze 

miratzaile handia, enfant grand chercheur de nids d'oiseaux. Iainko barne miratzaile zorrotza, Dieu examinateur 

pénétrant d'intérieurs" H. � Eskerrak eta laudorioak derazkitzut, o bihotz miratzaillea, zuk niri ungi egiteko 

desir emanak gatik. Harb 284s. Garaitzalleak begirune ta modu onekoak Iñigo erituarekiko izan ziran, eta bere 

kemen ez-nolanaikoaren miratzalleak. Aran SIgn 9. [Bitaño] gizon jator bezain miratzaile zehatz (ausartago 


mende. 

482


balitz eta gorago joko balu, hobe guretzat). MEIG III 151. 

miratze. � Semblante (?). � [Mona] ttipi denean, da unen aurpegia eta miratzea abominablea (B, s. 

XVIII). BOEans 779. 

mirauli. v. mihauri. 

mirdinges. "Jatun txikia da (V-arr, G-azp), [...] mirdingesa (AN-gip)" Gte Erd 143. v. milinges. 

mire iritzi. v. MIRA IRITZI. 

mirekullu. v. mirakulu. 

miresgailu. � Maravilla. � Eta kanpotik, zenbat ikuskari, irakaspen eta miresgailu handi! Dv LEd 55 (Cb Eg II 

23 mirari). 

miresgarri (G, AN, L, BN; Lar, Añ, Dv, H), miretsgarri. Ref.: A; Lh. � Admirable, maravilloso. v. miragarri. 

� Tr. Documentado en textos septentrionales y en algunos autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 17 ejs., 

15 de ellos meridionales. � Ama notha gabekoa. Ama maitagarria. Ama miretsgarria. MarIl 41. Miresgarriagoa 

da oraino marmutxa batzuek irakhasten darokutena ematen darokutena baino. Dv Dial 26. Gauzetan den 

miresgarriena da, egiazki mirakulu bat da. Jaur SJosepe 183 (ap. Dv). Miresgarri baita nola baso baten 

gainerat jauzi egin dezaketen [godalet dantzan], aurdiki gabe. JE Bur 142. Ditakeneko toki pollitenian yarria, 

[...] Eskualherriko aurkhintza miresgarrienian. Zub 17. Ebanjelioa predikatu du, mirakulu miresgarriak egin, 

hamabi Apostolu hautatu eta Eliza moldatu. Zerb IxtS 114. [Kuraia eta fidantzia] baitira frangotan / obra 

miresgarrienen eta egitate ederrenen haziak. JEtchep 117. Izadiaren lana den aldetik, konkor bat arrigarria ta 

miresgarria dela aren lan guztiak bezalaxe. Vill Jaink 51. Sendagaillu miresgarria, sendagaillu azkarra. NEtx 

LBB 203. Izarra zeru gainean, zer gauza miresgarria! Xa Odol 340. Ez diot antzematen zer ikuskizun duten 

oraindik oraingo aurkikunde miresgarri horiek hemen darabilgun hauziarekin. MIH 400. Aurkikunde 

miresgarria izan zen Barrutiaren Acto-a Gerrak topatzea. MEIG VI 59. v. tbn. Jnn SBi 38. Arb Igand 9. Etcham 

103 (178 mirets-). Iratz 112. Lf Murtuts 12. Mde Pr 121. Erkiag BatB 38. Ardoy SFran 127. Ibiñ Virgil 111. 

Miretsgarri: Gy 167. Elsb Fram 167. Lap 189 (V 84). Mattin 95. 

- MIRESGARRIZ. Admirablemente. � Filma itxura miresgarriz egina da. Herr 14-8-1958, 4. 

- MIRESGARRIZKO (-tsg- SP). (Adnom.). "Miretsgarrizko obra" SP. � Orduan Bayardo miresgarrizko somaz 

doaitua, dago geldi eta ardiya bezin umil. Bil 164. Ollo kolokak bere hegalpeko beroarekin bizitza emaiten du 

arroltzen barnean diren xita gaieri. [...] Beroaren miresgarrizko boterea! Zub 122. 

miresgarriki (G, AN, L, BN; Dv, H). Ref.: A; Lh. � Admirablemente. � Badire ezen, ni bihotz guziaz 

maithatuz, zeruko asko gauzez argitu direnak, eta miresgarriki mintzatzen ziren hetaz. Dv Imit 203 (ap. DRA). 

Eraiki zuten eliza eder bat, Santa María la Real deitua, ateko arkua miresgarriki lantua gótico gisan. Zub 82. 

Behengaray hala-hala hastean eztiki arizan da eta azken zathian miresgarriki. Herr 7-1-1960, 3. 

miresgarritasun (Dv � A, H). � "Maravilla" A. 

mireski. "Admirablement, merveilleusement, miraculeusement, étonnamment" H. 

mireskiro (Lar, H). � "Maravillosamente" Lar. 

mireskoi. v. mireskor. 

mireskor (Lar, H). � "(Fácil y dispuesto a) admirarse, mireskorra, mirarizkorra, mireskoia" Lar. 

mireskun. "Admiración" Lar. 

mireskunde (Dv � A). � "Admiración" A. � Dezagun erran berriz ere mireskunderekin. Jaur SJosepe 219 

(ap. Dv). 

mireskuntza (Dv � A (s.v. mireskunde)). � "Admiración" A. � Nork erran dezake aphezen mireskuntza, 


mende.


aditzearekin gauza bat hoin espantitzekoa? Jaur SJosepe 18 (ap. Dv). 

miresle (Lar, Dv � A). � Admirador. "Admirateur, que s'étonne de tout" Dv. � Bizkitartean badu bethi 

miresle, kasik irakurle bezenbat miresle. Herr 27-8-1959, 4. Ni baino miresle zintzoagorik ez du Oñatibiak. MIH 

222. Ez naiz gauza Txillidaz artista den aldetik mintzatzeko: arlo horretan, ez naiz miresle ixil bat baizik. MEIG 

VIII 57. 

mirespen. � Admiración. � [Ezkonberriei] beitik gora begiratzen nien orduan, goitik beera gaur. Aienganako 

mirespena zan ura, mirespen asaldatzallea alegia; kupida gaur arratsaldekoa. Txill Let 81s. Gutxiespena 

mirespen bihurtu balitz ere. MEIG IV 129. 

mireste (Lar). � Admiración. v. mirespen. � Ikhus nezan emaztea sainduén odolaz eta Iesusen martiroén 

odolaz horditua eta hura ikhusirik mireste handiz mirets nezan. Lç Apoc 17, 6. Ondo begira zaiezu Jesukristo añ 

humillatua ikusita, San Juanen arritze eta miresteari. Arr Orac 211. 

mirestu. v. miretsi. 

miretsaldi. "(L, BN, S), moment d'étonnement, d'admiration" Lh. 

miretsarazi (L-ain ap. A; Lar, Dv), miretserazo (Lar). �1. Hacer admirar. "Admirar a otro" Lar. "Causar 

asombro" A. � [Konfesione jeneralak] miretsaraziten derauku Iainkoaren miserikordia. SP Phil 25 (He 24 

admira arazten). Aita Gurea bere ikasleai erakutsiaz, Kananea miretsaraziaz, Samaritana konbertituaz, 

Magdalenari barkatuaz. Otag EE 1884a, 313. Eros-ek [...] mirets-arazten dauku gorputzen ederra. Lf in Zait 

Plat XIX. �2. (Dv � A). "Garizumak miretsarazten dio sabelari, le carême fait pâtir le ventre" Dv. "Hacer 

sufrir" A. 

miretsi (L, BN-ciz-lab, S; SP, Urt I 197, Dv, H). Ref.: A; Lh; Gte Erd 222. �1. Admirar. "Danek miretsi dituzte 

lan horiek (BN-ciz), haren talentua miresten zuen (BN-lab), orok miretsi düte familia horren batarzüna (S)" Gte 

Erd 222. � Tr. Documentado en textos septentrionales y en Arana, Otaegui, Orixe, S. Mitxelena, Txillardegi, 

Villasante e Ibiñagabeitia (Virgil 33). En DFrec hay 9 ejs. 

� Zure ezagutzea eztutenek ere ezin asko mirets baitezakete zure berthutea. "Admirer". Lç Dedic * 5v. Jendeak 

zituen haren / hitz ederrak miretsi. EZ Noel 90. Hirur gauza ohi tugu / arrosetan miretsi. EZ Eliç 398. Badira 

bertzeak [bizitzeak] lehen miretsi behar direnak imitatu baino. SP Phil 148 (He 150 miresteko aria gehiago 

ematen dutenak). Mirets dezagun haren justiziaren garraztasuna. Jaur 374. Zer duzue / bada horren baithan 

miretsten hoiñbertze? "Qu'admirez-vous?". Gy 125. Armada guziak miresten du haren borthiztasuna guduan. 

Laph 5. Orretan guzian ez da errez beregan zer geiena miretsi: [...]. Aran SIgn 10. Miretsi dut heien fede bizia. 

Prop 229 (ap. Dv). Guhauk baino gehiago orobat auzoek miresten duten eskuara ederraz. JE Bur 174. Mundu 

guziak miretsiko du / zure egikizun garaia. SMitx Aranz 13. Miresten zaituzte eta maite. Mde Pr 109. Umeak 

bezela miresten dira munduko gauza arrontenak. Txill Let 112. Olerki epikoan Homero miresten dut baitipat. 

Vill Jaink 41. Zure mintzaldi xoragarriak / zonbat ditugun miretsi. Xa EzinB 43. Bertatik ezagutu gabe maite eta 

miresten zutenek. MIH 46. Maite zituen gizon haiek Muxikak, baita miresten ere. MEIG III 86. v. tbn. MarIl 32. 

Arb Igand 147. Zerb IxtS 57. Lf in Zait Plat XIII. 

� (Part. en función de adj.). � Kantika bozkariozko bat, [...] bere Meza miretsien ondotik errepikatzen duena. 

Lander RIEV 1912, 553. Mundu guzian olerkaririk miretsiena ta maitatuena 19garren gizaldian. Or Mi IV. � 

Misterioso. � Iparraldeko baso miretsietan. "Misteriosas". Otag EE 1882c 414s. 

�2. (Volt 76, Ht VocGr 429, Dv, H). (Aux trans.). Admirarse, asombrarse, extrañarse (de). "Surprendre, 

miretstea. Le monde sera surpris, munduak miretsiko du" Ht VocGr. � Tr. Usado por autores septentrionales 

desde Leizarraga, al Sur hallamos algún ej. en la versión de Añibarro de Gueroco Guero. Aparece a menudo con 

una oración completiva; con un sintagma nominal en caso instrumental como complemento lo encontramos en 

Axular, y con -t(z)eaz en Duvoisin (frente a -t(z)ea habitual en otros autores). 

� Populua zegoen Zakariasen begira, eta miresten zuen nola hark hanbat beranzen zuen tenplean. Lç Lc 1, 21 

(BiblE harriturik). Ethor zitezen haren diszipuluak eta mirets zezaten nola emazte batekin minzo zen. Lç Io 4, 27. 

Miretsiko duzue agian, nik [...] euskaraz eskiribatzeko ausartziaren hartzea. Mat IX. Eztezala nihork mirets 

baldin nahastekatuki minzo ezpanaiz. Harb e) 2v. Eta hanbat urtheren buruan eztakion ahantz Iainkoari bekhatu 

hura, nork eztu miretsiko? Ax 140 (V 92). Badakit anhitzek miretsiko duela eta edirenen arrotz [...] ni lan huni 

lotzea. Ib. 16 (V 7). Erregek xoil miretsi zuen hunetzaz. Ib. 410 (V 267). Halako suertez non Esaias profetak 

hain iautzapen handiaz miretsirik, galdegiten baitio Luzifer berari: [...] Nola erori zinen, Luzifer? Ib. 140 (V 

92). Bada xinhaurriaren gobernuaz [...], nork zer erranen du? Nork eztu miretsiko, eta gogoeta eginen? Ib. 36 

(V 22; Añ GGero 25 nork eztau miretsiko). Ezta beraz zer miretsi, baldin eskuara gelditu bada 


mende.


nahastakadurarik gabe bere garbitasunean. ES 98. Ez duzu beraz miretsi behar erraten badarotzut hainitz 

bekhatu barkhatu zaizkola emazteki huni. Lg II 157. Emazte hark miretsi zuen Jesusek hari galdetzea edaterat. 

Ib. 136. Ez dezazula mirets baldin ematen diozun eredura oraño gehiago galdeiten baderautzu. Mih 98. Noiztik 

hunat, koplariak, / zarete hain miretsiak, / zeren artzain prestua / agertzen den justua! Monho 52. Miresten 

zinduen iragan egunean ikhusteaz zenbat on diozkategun zor abere xehe batzuei. Dv Dial 26 (It, Ip harritu zinen, 

Ur miraritu ziñan). Haren lagunak etxerat direnean, miresten dute haren ez han khausitzea. Laph 99. Baldin 

erori bagare, eztezagun sobrarik mirets nola erori ahal izatu garen. Jnn SBi 36. Norbaitek miresten du bertzalde 

ez dugula ikusi San Frantses Jabierekoaren sor-etxea. JE Ber 26. Jende guzia miretsia zagon, eta jaun merak 

erraiten zioten orori. Lf Murtuts 101. v. tbn. EZ Noel 118. Tt Onsa 152. Dh 264. Hb Esk 188. 

� (G, AN, L-ain, Sal ap. A; Lar, Añ), mirestu (Añ, Izt 6r (-ez-)). (Aux. intrans.). Admirarse, maravillarse, 

sorprenderse. � Tr. Documentado en textos meridionales y en Zubiri. Hay mirestu en Arrue (GB 58), Arana, 

Beovide y Zubiri. Hay también un ejemplo de miritsi en Guerrico, seguramente errata por miretsi. � Mirets zaite 

aren garaitasun osoaz. Lar STomas 2. Libru au [euskeraren arte edo gramatika] iñoiz ere artzen ez det [...] 

miretsi ta Jainkoa alabatu gabe. Cb EBO 29s. Job Santuak aldi onetan erakutsi zuen fortaleza edo pazienzia 

andiaz miretsirik edo admiraturik. Gco I 454 (200 miritsi edo admiratu ziran). Miretsi gaitezen beraren ontasun 

geiegiaz. AA II 53. Eta miretsitzen gera mundua dabillen eran ibiltzea? AA III 440. [Bekatariakin] Jesusek 

jateaz miresten ziran. Lard 390. Aditurik ordea oiek, ikasleak miretsi ziraden andizkiro. Ur (G) Mt 19, 25 (Lç 

spanta zitezen, He, Dv balditu, TB, SalabBN estonatu, Ip, Echn harritu, Ur (V) mirarituten ziran, Samper 

aturditrik, BiblE nahasturik). Aiegan danetan zekusan jakinduri, zelo santu ta modutasun egokiaz mirezturik. 

Aran SIgn 91. Sarrazeno fede gabiak mirestu dira eta kristau fededunak ez dirade onezaz miresten! Bv AsL 220. 

Arritu ta miretsi nintzan ni "Tobosoko Dulzinea" entzunda. Ldi RIEV 1929, 208. Ikustea, ohartzea miresturik, 

Garazin orai mintzatzen den eskuara Detxeparen denborakoa dela, salbu hitz bakar batzu. Zub 18. 

Argitaratzailea ere, egia esan behar badugu, miresten da zertxobait. MEIG VI 71. v. tbn. Izt C 238. 

�3. Asombrar, maravillar, causar admiración. � Orrez guztiaz geiago miretsiten gaitu ermuko milagroak. Añ 

MisE 79. 

�4. (BN ap. A � VocBN; Dv (BN)). "Se dépiter, éprouver des contrariétés" VocBN. "Gaitzitu zitzaion eta 

miretsirik joan zen, cela le vexa et, dépité, il s'en alla" Lh. 

�5. "(BN-arb-baig), sentir amargamente, sufrir, tragar saliva. Miretsi behar du, lo va a sentir de veras" A. � 

(Aux. intrans. bipersonal). � Mirets bekio nere gorphutzari, bainan bethiko heriotzera ezneramala! Dv LEd 

200. 

- MIRESTEKO (SP (-tste-), Lar, Dv, H), MIRETSITZEKO. Digno de admiración, admirable; sorprendente. 

"(No es de) maravillar, no es maravilla, ezta miresteko" Lar. "(Es una) bendición lo que hurta, mirestekoa da 

osten duena" Ib. v. miragarri, miresgarri. � Ezta miresteko, ezen Satan bera ere transformatzen da argiko 

aingerutara. Lç 2 Cor 11, 14 (He miresteko; TB estonatzeko, Dv, BiblE harritzeko). Denbora hartan etzen hain 

miresteko hala sinhestea. Ax 64 (V 42). Probea gezurti izaitea, ezta hain miretsteko. Ib. 189s (V 128). Asea 

zabilza mundukarako kontentamenduz; ez da miresteko nardatua izan zaitezen ispiritukarako gozogunez. He 

Phil 492 (SP 486 ezta mirakuillu). Gauza miretstekoa! Lg I 250. Munduaren kreatzea, / obra mirestekoa. Monho 

152. Ez da au miretsitzeko gauza. AA I 401. Zeren altxatu duen gure Ama maitagarria goratasun miresteko 

hortara. MarIl 78. Bekhatu mortalak, arima batean, kausatzen du desolazione bat ongi mirestekoa. Jaur 133. 

Gurutzean gizonagatik il nai izan zan Jainkoaren Semeak estalpe txar bat jaio-tokitzat aututzea, mirestekoa ez 

da. Lard 366. Mirestekoa da lur hau, bere landare, lore, frutu eta bertze edergailu guziekin. Lap 112 (V 53). Ez 

baita zorigaitzez gain hartan miresteko deus handirik. JE Ber 68. Nekez erran daiteke, irakurlearentzat badela 

bertsu horietan miresteko edertasun hainitz. Lf in Casve SGrazi 9. Ez da miresteko Iturriaga eta Xenpelar bat 

etortzea. MEIG VI 162. v. tbn. Mat 271. SP Imit III 8, 1. ES 129. Ch I 24, 7. Dh 225. Izt C 61. Laph 140. Arb 

Igand 114. Txill Let 112. 

- MIRETSI ERAGIN. "Admirar a otro, [...] miretseragin" Lar. 

mirgil (AN-5vill ap. Gte Erd), mirgin (AN ap. Asp ANaf). � "De poco apetito; jale mirgiña" Asp ANaf. "Jateko 

gogo eskaxakin dabil (G-azp), jale mirgilla da (AN-5vill)" Gte Erd 143. v. mirrin. 

mirgin. v. mirgil. 

mirgitsu. "(G-to), melindroso, regalón" A. 

mirigarri. v. miragarri. 

mirigarro. v. birigarro. 

mirigin (Sal ap. A), mirin. � Mirar. "Aintzineala mirigiten eztuena, gibeleala erortzen (Sal)" A (s.v. aintzindu). 


mende. 

485


v. miratu, MIRA EGIN (b). � Zeren ezpaizu miriten personen kalidadeari. Samper Mt 22, 16 (TB behatzen, 

Dv, BiblE begiratzen). Abria mirigin biar da bizpur aldetarik. Garralda EEs 1925, 21. Oriko puntatik gainbera 

miriginez Frantziako aldiala lotsagarri da gaxtoz, baia urruniala miriginez ikusten da mendi zati andia eta 

guzia ordoki eta anitz eder iduri du. ZMoso 34. Egin zak ongi, ta ez mirin (begiratu) nori (Sal). Inza NaEsZarr 

2371. � "Mirigin (Sal), escudriñar" A. 

mirigosa (det., O-SP � SP, Dv, H, A (mirigos)). � "Mirigosa, nourri trop délicatement, douillet" O-SP 230. 

"Alimentado delicadamente, alfeñicado" A. v. merda. 

miriku. v. mediku. 

mirillu. v. 1 milu. 

miri-miri. � "Lentamente" DRA. � Aruntz, mendi-gibelez, kea miri-miri. Laztarri in Onaind MEOE 1084. 

mirin. v. mirigin; mirrin. 

mirin. v. mirrin. 

mirin. v. mirrin. 

miriñake, meriñake, berinaje. � Miriñaque. � Dirutza bat kostatzen diran beren apaindurak, beren arrokeri 

ta miriñakeak kentzea. Donce 37s. Meriñakia azpitik eta / gero soñeko berriya. Xe 318. Berinajia zabaldu eta / 

gañian jantzi arrua. Ib. 314. Iantzita emakumeak / mirinakeagaz / dirudi Birjina bat / magal zabalagaz. Azc PB 

177. Argal ta lodiakaz / egiten bakea / agertu zan mundura / bein mirinakea. Ib. 176s. Baserritarra izanagatik, / 

ez egin neri burlarik, / nere azpiko gona xuriak / eztauke miriñakerik (G-goi). Inza EsZarr 150. 

(miritxa). "Miricha, pajarillo muy pequeño y de color pardo (Amescoa)" VocNav. "Miricha, pajarico más 

pequeño todavía que chincharrana (color pardo) (Amescoa)" J.L. Elcarte. 

miritza (V ap. A, que cita a Mg; Izt 119r), miritz, miritzi (Lar � H). � Ungüento. � Bazirian an [...] gorputza 

eregetako miritza edo bustigarrijak. Mg PAb 216. Bakotxak egin daroagu geure osasunerako al doguna, 

asabetatik ikasiriko miritzi ta bedarrakaz. Ag AL 86. Igurtzi batzuk egingo badautsodaz miritz apur baten billa 

nator ona. "Un poco d'unguento". Otx 179. Gero miritza tindil bategaz egingo dauat lepua igurtzi, osatu 

attekian. Ib. 165. 

miritzi. v. miritza. 

miritzina. v. medizina. 

mirizti (Lar � H). v. miriztun. 

miriztun (Lar � H). � "Ungüentario, okendutia, miriztia, okenduduna, miriztuna" Lar. 

mirllakatu. "(Sal, R), golosmear, lamer los labios" A. v. milikatu. 

mirlotxa. v. milotxa. 

mir-mar, mir-mor v. MARMAR EGIN. 

mirmienda. Figura en A Apend, que lo da como V-m, sin trad. 

mirmillu. "Membrillo (V-arrig)" A Apend. 

mir-mir. "Brillo del ojo" (comunicación personal de JMB). v. ñir-ñir. 


mende. 

486


mirmor egin. v. MARMAR EGIN. 

miro. v. 1 milu; 1 miru. 

miroka (B). � Fútbol (?). 

mirotz (G; Lar, Añ, Izt C 199, Dv, H (V, G, L)), mirotx (V-gip). Ref.: A; Arzdi Aves 161; Altuna Euzk 1933, 

503; SM EiPaj (mirotxa). � Gavilán, halcón. "(Accipiter nisus), [...] gavilán" Arzdi Aves 161. "Mirotza eristen 

ei-dautsoe gipuzkuarrak, erdeldunak "halcón" esaten dautsoen egazti arrapatarijari" Altuna Euzk 1930, 503. 

"Halcón común (Falco peregrinus)" SM EiPaj. � Mirotzaekin eizean egiten zuenean. Miq (ap. H). Arritzen 

nintzan nola mirotzak eskura atzera etortzen ziran. Echve Dev 162. Saiea eta ontza eta gabiota eta mirotza bere 

motakin. Ur Lev 11, 16 (Dv astorea, Ol sai, Ker miru-sai, Bibl zapalatzak, BiblE belatzak). Anjelikak, berriz, ez 

du ikusi nai begitan [Umant] usuak mirotza bañan geiago. Bil 164. Uso malsoak ikusiko du bere burua batua, 

bere berezko mirotz susperrarekin uztarrede bidutzidunean. Otag EE 1881b, 63. Mirotz zitalak nere kabitik / 

ostutako umetxoa. Jaukol Biozk 84. Mirotzak ez du usoarentzat / maitasun-laztan gozorik. Ib. 90. Txoritxu gaisoa 

noiz artuko dauala, orekan dagon mirotza lez. Erkiag Arran 67. v. tbn. Bv AsL 147. 

mirotzain (Lar), mirotzai (Lar, H). � "Halconero" Lar. 

miroztegi (Lar, H). � "Halconera" Lar. 

miroztxo. "Gavilancillo" Lar. 

mirra (SP , Urt II 341, Lar, Añ, Lcq 68, Dv, H). � Mirra. "Myrrha, árbol y su goma" Lar y Añ. � Bere 

thesaurak desplegaturik presenta zietzoten estrenák, urrhe, enzensu eta mirrha. Lç Mt 2, 11 (He, TB, Dv, Ip, 

Echn, Samper, SalabBN, Ol, Leon, BiblE mirra; Arriand lerdamiña). Mirraz nik ezagutzen dut / ezen hillen 

zarela, / nik berriz urreaz ezen / zu errege zarela. EZ Noel 67. O, Iongoikoaren ama / nola mir[r]a hoberenak, / 

basterretara banatu / ditutzu usain onak. EZ Eliç 372. Zure beztimendek dute / mirra baten urrina. Hm 51. 

Khezko arroin bat dela usaingarrizko egurrez, mirrhaz, inzensuz eta usaingillearen erhauts on guziez egina. SP 

Phil 137 (He 140 mirrha). Urre, mirra, insensua, / Jainko Haurraren tributa. Gç 79. Haritx kalitxak eta mirra 

guti bat trenpatua har araziko diozue idiari edo behiari. Mong 588. Baltasarren eskutik / ar ezazu mirra. Echag 

103. Urkamendian iltzen zituztenai ematen zieten mirra deritzan argizagi-antz batekin nastutako ardoa. Lard 

459 (v. MIRRA-ARNO). Adoratü zien eta hari eskentü urhe, mirha eta intsentsü. CatS 99. Urhe, mirra eta 

isentsua eskuetan. Zerb IxtS 83. En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. Bp II 25. CatLav 371 (V 179). Mb IArg I 159. 

CatLan 38. Ub 63. Añ LoraS 66. UskLiB 40. Bordel 68. UNLilia 21. Urruz EE 1882c, 586. Inza Azalp 69. Ir 

YKBiz 500. SMitx Aranz 61. Balad 196. 

� "On dit en langage familier et pour éviter de dire un mot grossier, 'mierda' esp., merde: Irabazi duzu diru 

hanitz? Mirra bai!, avez-vous gagné beaucoup d'argent? Oui, de la myrrhe!" H. 

- MIRRA-ARNO. Vino mezclado con mirra. � Eman nahi izan zioten edaterat kheldarraekin nahastua zen 

mirrha arnotik. Lg II 279. 

- MIRRAZKO. (Adnom.). � Ekharten zuela mirrhazko eta aloesezko kuasi ehun liberatako mixtione bat. Lç Io 

19, 39. Insens' urh' eta mirrazko / emaitz' asko / eskeni deraukate. O Po 62. Ene maitea mirrhazko flokha da 

enetzat. SP Phil 468 (He 474 mirrazko). Egiten diote urrezko, inzensozko ta mirrhazko present andi eder 

zegokan gisako bat. Mb IArg I 160. Urre, inzensu eta mirrazko presentiak. Hual Mt 2, 11. 

mirralika (Lar, H). � "Estacte, stacte, licor oloroso" Lar. 

mirratu. � "Parfumer avec de la myrrhe" H. � "Myrrhado, mirratua" Lar. 

mirraztatu. � (Part. en función de adj.). Mirrado. � Edatera eman zioten arno mirraztatua. Dv Mc 15, 23 (He 

arno mirharekien nahastatua, Or mirraz naastutako ardoa, BiblE mirraz nahasiriko ardoa). 

1 mirri. �1. "(V-ger-oroz-m-gip), (cara) enjuta" A. �2. (V ap. A; Zam Voc). "Pifia, marro. Se dice por ej. de un 

trompo que en lugar de girar se mueve irregularmente y se aleja" A. �3. (V-gip ap. Etxba Eib). Esmirriado. "A 

zan gizon mardua, geldittu da guztiz mirrixa" Etxba Eib. 

2 mirri. � (Empleado como eco de zirri, con alteración de la consonante inicial). � Orduan dira barri barritan 

/ atsagon bako traguak, / gazteen zirri, atsoen mirri, / ta agura zarren kantuak. Azc PB 119. 


mende.


mirrika. "(V-m), (comer) a pedacitos" A. 

mirri-marra. � "Traits sans ordre. Ene aztiak mirri-marra batzu egin zituen lurrean eta hek iduriz irakurtzen 

zituela, erran zerautan, [...]. Il se dit d'une mauvaise écriture. Zer dira mirri-marrazko hitz hoiek? qui sont ces 

paroles d'illisible écriture?. Il se dit par mépris de contrats, actes. Notarien mirri-marretan eztut sinhesterik, [...]" 

H. 

mirrimarrau (G-nav). "Araña" Ond Bac. v. armiarma. 

mirrin (V-gip, G-goi), mirin. Ref.: A; Iz ArOñ (mírriñ); Etxba Eib; Elexp Berg. � "Persona endeble, raquítica. 

Ken adi ortik, mirrin orri (G-goi), quita de ahí, raquítico, rapazuelo" A. "Liviano, esmirriado. Metaldi mirriña 

aurtengua" Etxba Eib. "Txikittan mirriñ askua izan ziñan zeu be" Elexp Berg. Cf. VocNav: "Mirrino, esmirriado, 

flacucho (Zona N. O.)". � Umiok izaten dira ez "mirriñak" bakarrik, baita gizenak eta bikaiñak diruditenak ere. 

IArt Itzald II 45. Ene Mirentxu, gotzon polita, / atzo ain mardul, liraña, / nola zakust gaur ain makal, ziztrin, / 

ain aula eta miriña? EEs 1924, 109. Grazi aparta dute berekin / Gipuzkoako mendiak, / terrenoz txiki, mirriñak 

gera, / gizatasunez aundiak. Basarri 70. Gañera gosea galtzen dute (umetxoek), amari titi gutxiago eskatzen 

diote, baño beti mirrin-mirriñak gelditzen dira. EgutAr 23-9-1962 (ap. DRA). � (V-gip, G-azp), mirin (G-nav). 

Ref.: Iz ArOñ; Gte Erd 143. De poco apetito. "Ondo jatun mirrina da (G-azp), [...] jatun txarra da" Gte Erd 143. 

� Arrio-gurdiaren irrintzi mirriña... / "Matutietan" elizeko txiliña. Onaind MEOE 1087. Ai! mustatu orduko 

minkatza! / Une bateko gozamen mirriñari / zoritxar darraiko etengaitza! Gazt Egan 1951 (4), 15. 

mirrin. v. birrin. 

mirrindu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. � "Mirrínddu, desmedrar, venir a menos" Iz ArOñ. "Gripiakin 

asko mirrinddu zan mutikua" Elexp Berg. � Gizonak zikinduak dagoz; mirrinduak datoz umiak, gazterik zartuak 

gaude zarrak... IArt Itzald II 64. 

mirrindu. v. birrindu. 

mirriska. v. 1 mirrizka. 

mirriska. v. 1 mirrizka. 

mirrixti. � "(L), palabra sin significación que se usa en un dicho de niños" A. "(L), mot que l'on trouve dans la 

formule d'élimination. Xirrixti, mirrixti, gerrena, plat, olio, zopa, kikili, salda, hurrup edo klik. On le rencontre 

aussi dans la formulette: xirrixti, mirrixti, pekala errege Frantzian balego (Vinson Folk-lore 211)" Lh. 

mirriz (Vc, G-to ap. A). � "Raquítico, endeble. Mirriz-marriz, non izan? --Amiñanean. --Zer eman? --Txitxi ta 

papa. --Non da ene partea? --Gaitzurupean. [...]. 'Mirriz-marriz' ¿dónde has estado?" A. � Ezorik bako lorak / 

usaiñik ez dau; / maite barik biotzak / gaiso mirriz, itxura / oritsu. Egieder UrreB 22. 

1 mirrizka (V-arr, G ap. A). � "Raquítico. Euri mirrizka (G-azp-bet), llovizna, lluvia fina" A. � mirriska. � 

Oi bigunetan giro daudenak / ezin uzmatu zenbat arazo / dauzkadan orain: jaikiarazo / lo mirrisketik goiztar 

naubenak / urrun narama, t'itxasbarrena. Inzag EEs 1915, 7 (DRA traduce "mezquino, pequeñito"). 

2 mirrizka. � Royendo. � Iñurritzarrak be zugatz inguruban ibiltten dira ta mirrizka-mirrizka azala jaten 

dautse. "Rodono". Otx 14. 

mirrizkatu. v. 1 marraskatu. 

mirrizkin. "Que come poco" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. 

mirriztu. "(V, G), extenuarse, demacrarse" A. 

mirto, mirtu. � Mirto. v. mitre. � Jardiñeruak egun / duten jantziyera. [...] / Pañubelua beti / leneko moduban, 

/ txalekua beterik / mirtoz inguruban. Echag 61. Zuen buru bixkorrak eta argiak, zuen mirto-antzeko adats 


mende.


ugariak... 'Myrte'. Or Mi 19. Saratsak mimenak ugari, zumarrak ostoak, mirtuak zigor sendoak, zuandorra berriz 

gudurako onena. Ibiñ Virgil 91. Melibeu-ri gilloriak (mirtuak) zaitzen dagola, saldoko akerrak iges egiten dio. 

Ib. 51. Laharren ordez / zipresak haziko dira, / asunen ordez mirtoak. BiblE Is 55, 13 (Ol mirtoa, Ker mirtoak; 

Dv, Ur arraiana). 

- MIRTOZKO. (Adnom.). � Mirtozko koroiagaz / eta larrosakaz / bekoki ta burua / apainduta daukaz. Azc PB 

300. 

mirtxilote. v. mitxeleta. 

1 miru (gral.; Lcc, Volt 95, SP, Urt IV 366, Ht VocGr 313, Lar, Añ, Izt C 199, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, 

Arzdi Aves 161, Zam Voc, MItziar Txoriak 27), miro. Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 438; A; Altuna Euzk 1931, 

649; Iz Ulz, ArOñ; Etxba Eib; CEEN 1970, 326; SM EiPaj; Elexp Berg. � Milano. "Gavilán" Añ. "Miruak 

erreta legez dago (V-ger), está como quemado por el milano, quiere decir muy apurado" A. "Miru kerizpea 

dago, eguzkia atera ta sartu (ostartean) dabillenean esaten da" Ayerb EEs 1914, 161. "Mirua legez argal-argal 

(V-ple), muy flaco como el milano" A EY III 247. v. tbn. Lar Cor 41. � Anhitzetan hazteintu osoki oilloak bere 

xito guztiak, mirua oldartu gabez. Ax 350 (V 232). Miruari joan oi zaitza aize gañean ordu osoak. Mb JBDev 8. 

Mirua uso, ta otsoa ardi edo bildots biurtzea zer da milagrorik andiena baizik? Cb Eg III 373. Txitxak eztü 

zaldiren lotsarik, bena miroaren edo esparberaren. Egiat 223. Mirua eta roxinoleta (tít.). Gy 230. Mirua eta 

saia eta beren motakoak. Dv Lev 11, 14 (Ur, Ker, Bibl, BiblE mirua; Ol unaina). Ezin gorde zituan [txito] denak 

bere eguen azpian, eta inguruan zebiltzen miruak aiek arrepatzeko. Bv AsL 177. Txepetx jaio ta miru nai daben 

gizonak. AB AmaE 242. Oilanda bat iruntzi / nai daben mirua! Azc PB 137. Industriako arranoak, bankoetako 

saiak, [...] politikako miruak, zer aztaparrak dituzten orok, zer bekokia eta zer hegalak! JE Ber 92s. Saiak eta 

miruak, barriz, okela ustela non, beti igarri. Otx 39. Miru ta miru pelate; or dik, or dik alkate (G?). A EY III 67. 

Miru askok dizute luzatzen erpea. SMitx Aranz 211. Mendi gaiñik-gain miruak egan, / kukuak kuku basoan. 

BEnb NereA 40. Gure oiloak segurik, mirua ikusten balute bezala, ihes egiten dute. Larz Senper 72. Txio, txio, 

mirua, / jan bear dit txitua. NEtx LBB 302. v. tbn. Mg PAb 180. VMg 4. Añ MisE 137. Zav Fab RIEV 1907, 94. 

Izt C 403. Arzac EE 1882c, 91. A BeinB 55. Ag G 211. Kk Ab I 87. ADonostia Itzald II 17. Barb Sup 108. Ox 

113. Jaukol Biozk 31. Enb 122. Etcham 204. Y 1933, 426. TAg Uzt 52. Lf Murtuts 51. Bilbao IpuiB 53. Gand 

Elorri 62. Izeta DirG 43. Inza NaEsZarr 1922 (AN-ulz). 

- MIRU BELTZ. "Milan noir" Dass-Eliss GH 1923, 378. "Miru beltz, milvus migrans" MItziar Txoriak 27. 

- MIRU TXIKI. "Gavilan?" Elexp Berg. 

- MIRU ZURI (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (mirusuri); Elexp Berg. "Milan royal" Dass-Eliss GH 1923, 378. 

"Mirúsuri, aparece aquí por abril, señala la primavera. Alimoche (Neophron percenopterus)" Iz ArOñ. � Urthe 

buru batetik bertzerat ez da hemendik urruntzen miru zuria. Dass-Eliss GH 1923, 378. 

� Etim. De lat. milu(u)s. 

2 miru. � "(G-goi), muérdago (bot.)" A. v. mihura. � Utsaren urrenak gera gure diruak diru; / euskaldun 

eskualdeak omen gerade iru: / batzuen ustez ordea, kolkoa bete miru, / edo gurean parririz il zanezko labiru. 

Zait BGold 15 (de interpr. no segura). 

3 (miru). "Miru (Salvatierra). Madero prismático para apisonar e igualar el suelo en las eras" Baraib RIEV 1907, 

361. 

miru-arrain (Hb ap. Lh), miruarrai (Lar). �1. "Milano, pescado" Lar. �2. miruarrai (V-ger ap. A), miruarrin. 

"Miruarrina, millano [sic]" Izt C 206. "Milano pardo (ave)" A. 

miruarrin. v. miru-arrain. 

miruazi. "Semilla de anís (miruazie) (G-goi)" Arin AEF 1960, 77. 

miru-belar. v. MILU-BELAR (s.v. 1 milu). 

miru-buztan (V, G-to ap. A; Dv). �1. "Cola de milano" A. �2. (V-gip, G-goi-to), miru-buxtan, mirabuzten 

(G-nav), miru-puxten (B). Ref.: A; AEF 1955, 141; Iz Als (mirabuztena), ArOñ; Izeta BHizt2 (miru-puxten). "La 

señal que se hace a las ovejas quitando un pedazo en la punta de la oreja y dejándola en forma de horquilla como 

la cola del milano" Iz Als. � [Ardiak] seinalea dute eskuineko beharrian miru buxtan eta gibel oxka. Herr 17- 

12-1959, 3. Bada hatxemana eta altxatua ardi bat bere bildotsarekin, bi beharriak miru-buxtan. Herr 4-8-1960, 

3. �3. "(V-ger), vertiente pequeña, trasera de muchos tejados" A. �4. Haiengandik hartzen du usarioko lan- 


mende. 

489


araua; surtan soldiatzea, zatien giltzaketa tajuz egina, miru-buztanen elkar-josketa. "Con ajustes de caja y 

espiga". MEIG IX 132 (en colab. con NEtx). 

mirula. v. 1 milu. 

mirumotz (L, BN ap. Lh; Arch ap. DRA, Hb ap. Lh), � "Cernícalo" Izt C 199. "Crécerelle (ois.)" Lh. 

miruni. �1. Mujer (en el habla de los gitanos vascos). "(Git.), mujer" A. "Miruni, emazte" Barb GH 1970, 35. 

�2. "Niño" StJayme (ap. DRA). 

mirurikatu. � (Empleado como eco de zirurikatu, con alteración de la consonante inicial). � Hots! munduko 

haizeak oro han zabiltzan, xistuz, zirurikatuz, mirurikatuz, kiski-kaska, nola mendian marroak. GAlm 1934, 32 

(ap. DRA). 

miru-sagar (V-ger-och, L). Ref.: A; Lh. � "Membrillo" A. v. irasagar. 

miru-sai (V-ple ap. A). � "Gavilán" A. "Mirusaia, arraia. Erderez, 'gavilán'" Altuna Euzk 1930, 503. � 

Sapelatxa mirusai antzekua ei-da. Altuna Euzk 1930, 503. Egalperra, ontza, gabaia, miru-sai guztiak. Ker Lev 

11, 16 (Ur mirotza, Dv astorea, Ol sai, Bibl zapalatzak, BiblE belatzak). 

miruska (Lar, Izt C 199, H), miruxka (H). � "Esmerejón, especie de halcón" Lar. "Xorieri jazartzen den 

hezgaztin harrapari ttipiena da. [...] Bada bertze miruxka mota bat erdaraz "émerillon" erraten diotena. Hein 

berekoa da, bardin bizi, bainan ez da menditik zelhaietarat neguan baizik jausten" Dass-Eliss GH 1923, 380. 

mirutu. � Enflaquecer, debilitarse (?). � Purgatorioko arimak konsolatu, deabruak bildurtu, izutu, mirutu, 

indarbagetu [direala]. Añ MisE 123s. 

miruxka. v. miruska. 

mirxika. v. mertxika. 

mis. v. miz. 

misa. v. meza; mihise. 

misal (Lcc, Añ), misale, misel. � Misal. � Misale Erromakoak. Ber Trat 123r. Misala igarotea baterik bestera 

esan gura dau munduaren azkenean igaro ta biurtuko diriala gure fede santara judegu, hereje ta fede-bage 

guztiak. Añ EL 1 120. Zelakua izan biar dan mezako denporan euki biar dan gorputzeko egoera edo posturia 

irakasten deusku Elexa Ama Santubak misalian. Astar II 198. Misale erromanoak estazione diferentak 

markatzen dituen egunetan. JesBih 469 (402 misel). Leitzen dakite misala. / Leitzetik heiek bezala / Ortzi Jaunak 

zaint nazala. Mde Po 34. 

misar. v. muxar. 

misarda. v. musarda. 

mise. v. mihise. 

1 misera (L-ain, BN-baig ap. A; Ht VocGr 313, Lar, Arch VocGr, Dv, H (L)), bisera (SP, Hb ap. Lh, H). � (Pl.). 

Anteojos. "Antojos, anteojos, begiordeak, beakaiak, miserak" Lar. "Antojo de larga vista, de allende, begiorde 

luzea, misera urrutirakoa" Ib. "Biserak (Hb), les lunettes" Lh. � Badira bisera batzuk, [...] zeiñek gauzak diren 

baiño handiago, iduri arazitzen baitituzte. Ax 143 (V 94). Baldin miserikordiaren zubi hunetarik iragan nahi 

baduzu zuk ausartkiegi, fidatukiegi, esperantza erho baten biserak iauntzirik. Ib. 143 (V 94). [Eskola emaileak] 

hartzen ditu miserak, eta ezartzen dituelarik sudurraren bizkarrean, dio. Hb Egia 136. Sugetan ere bada 

orotarik. Maingurik ez balinbada, omen dire itsuak; bertze batzu lunetekin edo miserekin dabiltzanak. JE Med 

91. 


mende. 

490


2 misera (G ap. A), mixera (Izt C 206 (sin trad.) � H). � "Bogavante, langosta verduzca" A. Cf. Echaide Orio 

100: "Bishera, bogavante (crustáceo)". � Nasa edo otar oetan, langosta ezik, misera (abakando), sangurru, 

olagarro edo amarratz (pulpo) ta noizipeiñ aingiraren bat edo beste ere artzen zituzten. Elizdo EEs 1926, 7. 

miserable (V-gip; Lcc, SP, Urt I 36, Gèze, Dv), mixerable (V-gip), miseraule, mixeable. Ref.: Elexp Berg. � 

Miserable. "Pobriak gaittuk baiña mixerabliak ez" Elexp Berg. � Bizitze hunetan solament Krist baithan 

speranza badugu, gizon guzietako miserablenak gu gara. Lç 1 Cor 15, 19 (He, TB dohakabeenak, Dv 

urrikalgarrienak, Ol, BiblE errukarrienak). Hanbat jaun prinzipal utzirik, miserable ek [gobernadore eta 

lotinent] egin ba[i]titu orain. (c. 1597). FLV 1993, 459. Bizkitartean guk miserable hauk duguna ere barraiatzen 

eta emaiten dugu gauza erhoetan. SP Phil 291 (He 292 gaxoak eta onbeharrak). Ikhusi zianian bere buria estatu 

eta postura miserable hartan. Tt Onsa 53. Haiñ miserable egiñ nau, non galtzeko pontuan bainago. Gç 50. 

Desditxatiago [dira] orano bizitze miserable eta gastatü haur maite dienak. Mst I 22, 3 (SP ondikozko, Ip 

esteiari, Ol matxar, Leon herresta). Miserable nüzü, eta presuntegi batetan beininz bezala bürdüñaz kargatürik. 

Mst III 21, 4. Limosna bat eskeko pobre miserable onentzat. Cb Eg II 76s (Dv LEd 142 lazeriatu). Ziren 

bezalako ez deus / miserable galdia. AstLas 33. Erromes eta miserable da, gauza guzien beharrean da. Brtc 102. 

Othoi, Jauna, ükhazü konpasione bekhatore miserable hunez. UskLiB 44. Gure bürhasuak, / gü gatik sofritü 

dien miserable gaixuak. Etch 664. Habil, miserablea, ifernurat, ama guzien maladizionekin. Elsb Fram 121. 

Miserabliak sokorritzeko / orrek baditu moduak. Tx B II 140 (B 192 mixerable). Paganoek berek, eskaintzen 

dutelarik oilo bat beren jinkoari, hautatzen dutea oilo miseraule bat, edo ederrenetarik bat? Othoizlari 1963, 

498. Miserableago bizi naiz / kasu hortan ere aurten. Xa EzinB 115. Poetari haurtzaroan diruaren kutizia 

gezurrez kendu zioten / bait zekiten jakin ideia hutsa zein mixerablea den. Lasa Poem 63. Nee gorputz aul ta 

mixeable au (AN-gip). PPer FLV 1987, 192. En DFrec hay 2 ejs. de miserable y 2 de mixerable. v. tbn. EZ Man 

I 111. Harb 273. OA 130. Mih 52. CatLan 140. LE Prog 100. Mercy 3. Xarlem 915. Bordel 38. Gco II 25. Jaur 

122. Gy 287. Ud 18. Balad 116. Mdg 138. Xikito 4. Larz Iru 104. Mixerable: PPer Harrip 52. 

miserablekeria (V-gip), mixerablekeria (V-gip). �1. "Acción de miserable. Getarixara joan da bokadilluekin 

bazkaldu? Olako miserablekerixaik ezingo juau eiñ orraitio" Elexp Berg. �2. Cualidad de miserable. � 

Inorantzia, mixerablekeria eta umorerik eza izan da beti elizaren bazka. PPer Harrip 94. 

miserableki (Urt). � Miserablemente. "Abiecte" Urt I 22. "Attenuate" Ib. III 51. "Anxié, [...] miserábleki, 

penaz" Ib. II 156. � Miserableki eztadin fiña bizi gurea. EZ Man II 148. Bere buria miserableki galdu zian eta 

damnatu. Tt Onsa 55. v. tbn. BOEans 880 (B, s. XVIII; -bleeki). 

miserabletasun. � Cualidad de miserable. � Soizu ene miserabletasunari eta emadazu neure falten ezagutzeko 

argia. CatLuz 38. 

miserabletu (SP, sin trad.). � Convertir(se) en miserable. � Miserabletu naiz eta uzkurtu estrainioki. Harb 327. 

Hik nain miserabletu / apo ahalke gabia. AstLas 33. 

miseraule. v. miserable. 

miserere. � Miserere. � Amaikak aldera asten da eztulka, gero kantatzen du Misereria sugurrakin lurrian 

eserita. Iraola 81. Guk, ordea, zer dagigu hemen / kantatuz goiz-arrats Miserere. Mde Po 99. 

miseria (V-gip, L, BN, S; Lcc, SP, Urt IV 39, Lar, Gèze, Dv, H), miseia, mixeri(a). Ref.: Lh; Elexp Berg. � 

Miseria. "(Caído estoy en un) abismo de miserias y trabajos, [...] iñon diran miserien ta kalte guzien leizean 

natza" Lar. "Auxe ok mixeixia! (V-gip)" Gand Eusk 1956, 217. "Familixa ori gerra aurretik miserixan bizi zan" 

Elexp Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos; mixeria comienza a documentarse a finales del 

s. XIX al Sur y, ya en el s. XX, sólo Txirrita, Villasante y Alzola emplean miseria (los tres junto a mixeria). Hay 

un ej. de misere en Chourio (III 48 tít.: mundu huntako misereez, seguramente errata por miseriez). En DFrec 

hay 19 ejs. de miseria. � Pena eta miseria nik enuien dastatu. E 241. Lehenik behar da ezagut eta sendi 

dezagun gure miseriá eta paubreziá. Lç Ins E 2v. Neure miseriaren eta behar handiaren handitasuna 

konsideraturik. Mat 287. Erran behar da handia dela ifernuan daudenek duten miseria eta ondikoa. Ax 593 (V 

382). Gure miseria dela hilziaz orhitzeko bide hobena. Tt Onsa 108s. Begira zaiozu, arren, nere miseria guziz 

andiari. Cb Eg II 76. Pobre hura hil zenean, gosez eta miseriaz [...]. Lg II 188. Ardoarén aiskide sóbra dena 

misérien ostatári da. LE Prog 112. Au dá miséria, ez gobernázea ondasúnak, baizik aién esklábo bizitzea. Ib. 

110. Bekhatu mortal haren ondoreak dire munduko pena, xagrin, gosete, gerlate, miseria, eritasun, atsekabe 


mende. 

491


guziak. Brtc 98. Nork uzten tu bere haurrak miserian hiltzerat? Monho 68. Zelan ainbeste pena ta miserijaren 

artian alegrau ziñaindez soñu aiñ ederrak kanteetako? JJMg BasEsc 282. Zure aitzinian ezagützen dit ene 

ezdeüstarzüna eta ene miseria. UskLiB 11. Bizitze huntako miseriek behar gaituzte mundu hunentzateko 

estekamendutik laxatu. Jaur 180. Baña gaurdaño eman / dizkigun fueroak / dira miseria ta / makillazoak. It Fab 

210. Begira nola gure miseriak negar eragiten dion. Arr GB 106 (104 miseri). Nolako miseria zen bazterretan! 

Elzb Po 215. Auxen da mixeria, auxen da bai pena. AB AmaE 410. Gu bethi miserian, / asean bertzeak. Zby 

RIEV 1908, 772. 

� (s. XX). Lana ttipituxe da ba edo gelditu zenbeit egunez?... Berehala miseria gorria eta gosete beltza. HU Zez 

68 (v. tbn. miseria gorria en Elsb Fram 161, Lf Murtuts 40, JEtchep 114 y Larz Iru 142; mixeri gorria en Etxde 

JJ 75, Ibiñ Virgil 25). Urthe on baino txar gehiagoz miseria kantatuz bazeramala bizia. Ox 195. Beti erdi-goseek 

eta mixerin bizi izan banaiz ee, ondo asetuta il naizela. Muj PAm 7. Orañ ez dago mixeriyarik, / badator naiko 

dirua. Tx B II 174 (B I 113 miseriyarik). Bethi miseia khuntatzez dabiltza, baizik eta ihuntik ere egünko egünian 

jente xehia ezin bizi delakuan. J.B. Mazéris GH 1933, 302. Lenengo morroitzari lotu zitzaion mixeriaren 

gorritasunak ikaratuta. Etxde JJ 269. Ez gera egundaño eskaleak bezela ta mixerian bizi. Ib. 76. Mixeri beltza 

aixa sortzen da, / zoriona da nekeza. Basarri 104. Aiek etxe ta ura mixeri gorria! Anab Aprika 21. Aiseria bethi 

miseria (prov.). Eusk 1970, 200. Amalau ofizio, amabost miseri (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1577. [Emaztealabak] 

merezi zuten gisan eta mixerian ikusteak kupitzen zuen. MEIG IX 98. 

v. tbn. EZ Man I 64. Harb 371. Hm 204. SP Phil 240. Arg DevB 156. Gç 164. OA 65. Ch I 22, 2. CatLav 43 (V 

29). Iraz 34. AR 293. Mst I 22, 2. Zuzaeta 133. AstLas 29. Mercy 22. Mih 31. CatLan 123. Xarlem 616. Gco II 

37. AA III 602. fB Ic I 7. JesBih 441. Gy 29. Bordel 141. EusJok II 19. Noe 37. ChantP 262. CatS 118. Xe 231. 

AB AmaE 407. Lap 49 (V 27). Balad 232. Mdg 152. Etcham 181. Vill Jaink 119 (137 mixeria). Ardoy SFran 

236. Alzola Atalak 96 (tbn. 96 mixeri). Xa EzinB 117. Miseri: Mb IArg II 270. CartAnd 378. Apaol 118. NEtx 

LBB 29. Mixeria: Lasa Poem 66. Azurm HitzB 64. Mixeri: Or Tormes 37. 

� Escasez. � Alde huntako entzule miseria ikusi eta ahalgeturik egoiten naiz ni askotan. Xa Odol 53. 

- MISERIAK JO. "Miserixak jo, contar miserias. Beti miserixak joten ibiltze zan da dirua besteik etzeukan" 

Elexp Berg. 

- MISERIAZKO. (Adnom.). De miseria, miserable. "Miseriazko harana" Lç Decl Mm 4r. � Eman diazadazu 

bizitze miseriazko hunetako bidearen flakatu gabe iragaiteko [indarra]. Mat 268. Ezen miseriazko haran hunetan 

gerthatzen dire milla gaitz. Ch III 21, 3 (Mst, Ip miseriazko; SP nigarrezko, Ol negar-ibar, Leon nigargarriko). 

Sarthuko [dire] itsutuki miseriazko latxibo eta sare batzuetan. He Phil 288. Miseriazko eta negarrezko balle edo 

ibar onetatik. Gco I 471. Nigarrezko eta miseriazko haran huntan. MarIl 46s (v. tbn. Arb Igand 192). Ase ta 

neka zegon bakartasunezko ta mixerizko bizi ura egiten. Etxde JJ 247. Mixeriazko txabolak / lerroz lerro lurrean 

etzanikan / doi-doiak muñoari atxikiak. Lasa Poem 66. v. tbn. SP Imit III 20, 3. Acto 478. Brtc 18. Lap 52 (V 

28). 

miseriagarri. � Miserable, pobre. � Hasiko baitute elkharrekiko amuruskeria hura eta bere burua sartuko 

baitute miseriagarrizko saretan. SP Phil 287 (He 288 miseriazko). 

miseriatsu (SP, sin trad.). � Miserable. � Ordea, zergatik nik, miseriatsu horrek, eztiot hobeki neure buruari 

aitzinetik behatu? SP Imit III 45, 3 (Ch, Leon dohakabea, Mst miserable). Ezin faltatuzko erremedioa izanen da 

laster konsideratzea zein eskergabe garen, zein eskas, zein miseriatsu. SP Phil 205. 

miseriatu (SP, sin trad.). � (Part. en función de adj.). Miserable. � Bizitze miseriatu hunen ondoan merezient 

eta diñe garatekeien bezala zuen konpañiara heltzeko. Mat 306. Zer ohore ez da gizona bezain erromes eta 

miseriatua den kreatura batenzat zure zerbitzatzeko eta maitatzeko loria eta zorionerat preteni ahal izatea? Mih 

28. 

miserikordia (S ap. Lrq; Lcc, SP (sin trad.), Urt V 213, Lar, VocBN, Gèze, Dv, H). �1. Misericordia. � Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos. Hay sendos ejemplos de meserikordia en Maister (I 22, 5) y 

Larreguy (II 146), seguramente erratas (ambos autores emplean tbn. miserikordia). � Miserikordiaz bethe 

ziraden iaun eztia! E 21. Kondemnazione miserikordia gabe eginen zaió miserikordia egin eztukeenari. Lç Iac 2, 

13. Aita Abrahám, auk miserikordia nizaz. Lç Lc 16, 24 (He nauzun urrikari, Dv, Leon urrikal zakizkit, Brunet 

erruki zaite nizaz, Ol nitzaz erruki izan, BiblE erruki nitaz). Agur erregia andre ama miserikordiaz betea. 

(Areso, c. 1591). FLV 1991, 121. Diote ezin Amians desegin duela [...] eta barnekoak miserikordia eske 

daudela. (c. 1597). FLV 1993, 453. Deskonfiatzen dutenek Iaungoikoaren miserikordias. Ber Doc 142r. 

Plazentago eta laketago zaika Iainkoari miserikordia, iustizia baiño. Ax 138 (V 91). Miserikordiaren zubirik 

ezten lekhuan esperantzaren oiñak ibenirik iustiziaren hosinean eror ahal zindezke. Ib. 144 (V 94). Esperanza 

guziaren gaineko miserikordia egin diozu zure serbitzariari. SP Imit III 10, 2. Othoitzten zaitugu guri 

miserikordia egiteaz. Gç 53. Daukat konfianza osoa zeure bondade da miserikordia andiagan. Urqz 33. Fin 


mende. 

492


gabea da zure miserikordia. Cb Eg III 293. Zorionekoak miserikordiosoak, zerren miserikordia alkanzaduko 

daben. Cb CatV 62. Aithortzen dut ez dudala merezi zure miserikordia. Lg II 219. Khiristiez miserikordia, / 

othoi, ükhen ezazü. Xarlem 794. Zure ontasun handian / dut ene fidantzia, / zure miserikordian / esperantza 

guzia. Monho 82. Zorionekoak miserikordiosoak, zeren aiek konsegitukouten miserikordia (Mt 5, 7). BOEanm 

1284 (Lç, He, SalabBN, Ip, Echn, Samper, Hual miserikordia; TB urrikalpen, HeH, Dv, Leon urrikalmendu, Ur 

(V, G), Ol, Ker, IBk erruki). Andia da Jaunaren miserikordia. AA III 597. Eukiko dogu eurakaz miserikordija, 

Jaunak euki dagijan gugaz azkenengo egunian. Astar II 186. Haren miserikordiaz eta onthasunez abusu egin 

zutelakotz. Elsb Fram X. Ama Birjina maitia, / gutaz miserikordia! Etcham 32. Santa Teresa de Jesus, / 

iñusentien ogia, / Jauna, miserikordia. And AUzta 65. v. tbn. EZ Man I 34. Mat 232. Harb 389. Cap 155. EgiaK 

87. Hm 120. Arg DevB 223. Tt Onsa 120. Gç 59. Bp II 62. ES 89. OA 146. Arz 54. Ch III 22, 2. SermAN 1r. 

CatLav 12 (V 14). El 16. CatBurg 48. Mst III 48, 5. Mih 87. CatLan 33. Ub 104. Brtc 163. Mercy 22. Zuzaeta 

78. Mg CO 230. Añ EL 1 116. Gco I 467. fB Ic I 67. JJMg BasEsc 266. CatB 86. JesBih 446. CatLuz 41. UskLiB 

108. MarIl 47. Jaur 381. Etch 654. Bordel 35. CatBus 38. Dv LEd 257. Arrantz 25. CatAe 6. CatSal 69. CatR 69. 

Xe 329. Ud 161. Sor Bar 38. Ip Hil 234. Balad 217. CatJauf 3. CatUlz 6. Arrantz 142. 

� (Pl.). � Miserikordién Aita. Lç 2 Cor 1, 3 (TB miserikordien; He urrikalmenduen, Dv urrikalmenduetako, Ol, 

Ker, BiblE errukitsu). Tormentaren ondoan hats berria harturik, har ezazu ere indar berria ene 

miserikordietako argian. SP Imit III 30, 1 (Ch, Mst miserikordien, Ip miserikordiaren; Ol erruki-argitan, Leon 

urrikalmenduaz). Esker darotzut, o, miserikordien aita. Ch III 5, 1 (Mst, Ip miserikordien, SP miserikordiazko; 

Ol errukitsu, Leon urrikalmenduaren). Errenda diotzotzu ondoan esker onezko milla akzione miserikordien Aita 

huni. He Gudu 157. Ea, miserikordien Jauna, nere deia enzun ezazu. Cb Eg II 21 (Dv LEd 51 urrikalmendu 

guzietako ithurburua). Zer fidantzia ez dugu behar [...] bothere guzia berekin duen Jainko baten 

miserikordietan! Lg I 369. Ene bekhatuak handiak dire, bainan zure miserikordiek neurririk ez dute. Brtc 18 (lo 

recogen tbn. MarIl 46 y Arb Igand 192). Jaungoikoan miserikordien konfianza galtzen duenak. CatUlz 28. v. 

tbn. Tt Arima 114. Mih 116. CatLan 161. Monho 154. UskLiB 20. Jaur 173. Hb Egia 102. CatS 123. 

� "Miserikordidxe, [...] la cantidad que en días de penuria obtienen a crédito, con el fin de subvenir esa 

necesidad (V-ger)" Ort Voc 141. � Au dok barri-barridxe... da pasadan astien miserikordidxe! Ort Oroig 25. 

�2. + mixerikordi(a). Casa de misericordia, beneficencia. v. MISERIKORDIA-ETXE. � Azkoitiko 

Miserikordiako Ama Birjiña Soledadekoari. GavS 3. Luisa Miserikordiakoak, ongiñ guziai Gab-on, Urte-on ta 

berri-on. Ib. 5. Mixerikordi zarreko eskolan ikasi nikan Fleury maisu txikiyakin. Iraola 100. Ogei mutil berekin 

zitula jetxi zan Tolosara, Mixerikordi zarraren ondotik. Or SCruz 56. Interesa ez bada / gaztetan gordia, / 

zartzian joan biar / miserikordia. Tx B 147. Astiasuko bi mutill gazte / galdezka omen zebiltzan, / mixerikorditik 

ateratako / aitonen bat ote nitzan. Tx B I 217. Zu bezelako gizon bat bazan / miserikordi zarrian. Ib. 218. 

Emakume xar arek urte asko nola baitzituan Oiartzungo mixerikordira eraman omen zuten. Salav 10. 

- MISERIKORDIA-EGILE. Misericordioso, que hace obras de misericordia. � Gure Jaun miserikordiósoak ta 

miserikordia-egilleak. LE in BOEanm 803. 

- MISERIKORDIA-ETXE. Casa de misericordia, beneficencia. � Bulda diru guzia partitzen dala iru pusketan 

[...] irugarrena dala ospital edo eritegi eta miserikordi-etxeetarako. AJauregi EE 1885b 271. 

- MISERIKORDIAKO ETXE. Casa de misericordia, beneficencia. � Miserikordiako etxeak. GavS 4. Deritxat 

txito ondo pobre eskekoen on ta bearrerako egiten dirian miserikordiako etxeak. Añ LoraS 163. Biar dirian 

baiezkoakaz, Bilbon. Miserikordiyako etsian. CatLlo 1. 

- MISERIKORDIAZKO (SP, sin trad.). (Adnom.). De misericordia, misericordioso. � Behatu eure 

miserikordiazko begiaz hire egiaren alde trabaillatzen diradenetara. Lç Ins A 7r. Ordea, nola miserikordiazkoa 

baitzara, hala esperanza dugu urrikalduko gaizkitzula. Harb 347. Hemengo denbora miserikordiazko haur 

iragan dadinean. Ax 138 (V 91). Amoina dela miserikordiazko akto bat. Tt Arima 90. Salbe erregiña, 

miserikordiazko Ama. Cb CatV 7. Miserikordiazko obra on andi asko egin zituen. Cb Eg III 227. Obra errukizko 

edo miserikordijazko bat. Astar II 53. Bai othe ditugu bertzeentzat miserikordiazko sendimendu horiek? Jaur 

381. Obra miserikordiazkoak dira amalaur. CatAe 48 (Cb CatV 45, Añ CatAN 41, CatB 51, CatLuz 20, CatSal 

49, Legaz 33 miserikordiazkoak, CatUlz 35 miserikordiezkuak). Miserikordiazko obretarik lehena da eztakiener 

erakastia. CatS IX. v. tbn. TAV 3.2.12. Bet 6. Mat 226. Ber Doc 162r. EZ Eliç 114. Hm 196. Cap 13. SP Imit III 

5,1. Bp I 50. OA 100. Arz 22. Ch III 29, 2. El 78. Urqz 52. CatBurg 5. He Gudu 148. Mih 85. CatLan 80. 

Zuzaeta 76. Mg CO 81. Añ EL 1 151. Gco II 1. AA III 400. JJMg BasEsc 240. CatLlo 6. JesBih 424. UskLiB 106. 

CatBus 5. Dv LEd 273. CatR 7. Itz Azald 13. Mdg 159. Miserikordiezko: VJ 14. 

miserikordiagabe. � Inmisericorde. � Herioa soldado gaixto bat, kapitano kruel bat, tirano miserikordia gabe 

bat iduri da. Tt Onsa 140. 

miserikordiatsu, miserikordiazu, miserikordiotsu (Lar). � Misericordioso. � Zein dira miserikordiatsuak? 

Guziakin errukitsu diranak. CatOiq 562. Zorionekoak miserikordiatsuak. Ib. 529. Dohatsu dira miserikordiazu 

direnak. SalabBN Mt 5, 7 (Echn miserikordioso). 


mende. 

493


miserikordioski (Urt V 211). � Misericordiosamente. � Kondenatuko zuten zuk miserikordioski barkhatzen 

diozun Iondone Petri zeure diszipulu bekatzaillea. Harb 236. Miserikordioski hartzen nauzula zuri bakezko musu 

emaitera. SP Imit IV 9, 2. Hari zaite enekin miserikordioski, maiz eta maiz zure sainduekin miragarrizki hari 

izan zaren bezala. Ib. 16, 3. Beiratü gitüzü miserikordioski gaitz infinito batzütarik. CatLan 163. Zein 

miserikordioski / Jaunak tratatu nauen. Monho 150. 

miserikordioskiro. "Misericordiosamente" Lar. 

miserikordioso (Lcc, Urt V 211), miserikordios (SP, sin trad.), miserikordius. � Misericordioso. � Halako 

maneraz non, punitzen badu ezagut dadin iusto, barkhatzen badu, miserikordioso. Lç Ins E 8r. Zareten beraz 

miserikordioso, zuen Aita ere miserikordioso den bezala. Lç Lc 6, 36 (TB miserikordios; He, Dv 

urrikalmendutsu, Brunet biotz biguñekoak, Ol biotzbera, BiblE errukitsuak). Enzuten duzunean bihotz bera eta 

miserikordios dela Iainkoa, atsegin hartzen duzu. Ax 145 (V 95). Norzuk dira miserikordiosoak? Cap 84. Jainko 

miserikordiosoa, indazu arren zuk nai dituzun gauza guziak. Lar STomas 1. Dohatsü dira miserikordios direnak. 

CatLan 42. Bihotz pietatetsuak / eta miserikordiosak / deitzen ditu dohatsuak / eta egiazki urusak. Monho 144. 

Eztakizu zeiñ ona, zeiñ beraa, zeiñ miserikordiosoa dan zure Aita Zerukoa? AA III 518. Itzul zatzu gugana zure 

begi miserikordioso horiek. CatLuz 4 (CatB 12, CatUlz 5 miserikordioso). Zorionekoak miserikordiosoak. Echn 

Mt 5, 7 (Samper, Hual miserikordioso, Ip miserikordius; He, Dv, Leon urrikalkor, TB urrikitsu, SalabBN 

miserikordiazu, Ur, Ol, IBk errukitsu, Ur (V), Ker, Arriand errukior). Jinko oro photeretsü eta oro 

miserikordiusak. CatS 126. v. tbn. Bet 6. Ber Doc 133r. Harb 257. OA 103. SermAN 1r. El 16. Iraz 48. Cb Eg III 

280. Zuzaeta 118. LE in BOEanm 803. Gco I 469. CatBus 38. CatAe 68. CatSal 69. CatR 71. Miserikordios: 

Mat 143. Harb 239. Hm 120. SP Phil 41. Tt Onsa 177. Lg II 103. Mih 59. CatLuz 28. JesBih 458. Jaur 381. 

Miserikordius: Xarlem 691. AstLas 46. UskLiB 99. 

� miserikordiosa. (Forma de fem.). � O, klementisima! O, piadosa! O, miserikordiosa! Iraz 5. Geuri entzunda 

dakijeez baseerrijetakuak [...] Birjina klementisimia... miserikordijosia... mandamentubak [...] ta beste onako 

berba euskalgaistoko asko. fB Ic I IX. 

miserikordiostu. Figura en SP, sin trad. 

miserrege. � Virrey. v. bisarrege, bisorrei. � Bere humildadearen pagutan Jose lege zagarreko patriarka ura 

gartzelatik lekura Egipto guziko miserrege egina izan zen (Zugarramurdi, 1875). ETZ 302. 

misika. v. 1 bixika. 

(misiki). "Misiqui, hacer misiqui, cosquillas (Allo)" VocNav. "Misiquis, cosquillas (Abárzuza)" Ib. 

misio (Lar, Añ (G, AN), H (G), Zam Voc (G)), misione (S ap. Lrq), misino (H (V); -iño Añ (V), Zam Voc), 

misinoe (H (L, BN)), mixinoe, mixio. � Tr. Documentado en todos los dialectos desde mediados del s. XVIII. 

En la tradición septentrional hay siempre misione; en la vizcaína hay misino(e), frecuentemente con n palatal; 

hay también misinoe en un texto de Larraun de 1762 (ETZ 123); en textos guipuzcoanos hay misio (con -x- 

frecuente en textos del s. XX). En DFrec hay 3 ejs. de misio, 4 de mixio y 6 de misione. �1. Misión (sermones y 

prácticas religiosas). "Missión apostólica" Lar. � Tr. Entre los autores septentrionales sólo se documenta en 

Arbelbide, Barbier y Xalbador. � Igaroko ogei ta ainbeste urteetan probinzia oietan misioetan jardun bear izan 

det. Cb EBO 12. Zeinbat ta zeinbat bidar / misino santuban / negarrez euki gaitu / eleisa barruban? DurPl 104. 

Misiño denporan asko asten diriala irakurten ikasten. Añ EL 1 3. Misiño santua prediketara elduten garean 

errietan. Añ LoraS 3. Garizuma, ejerzizijo ondo ta misinoe osteko egunetan. Mg CO 109. Pazkoetan edo 

misioetan Jaunagana biurtzen diran bekatarietatik asko. AA III 285. Asteasura logratu dute / misiyuak ekartzea. 

PE 19. Horra non misione hunek osoki itzulikatu duen. Arb Igand 56. Misionea zuten herrian. Barb Sup 5. 

Txomin Sasik bere etxian emondako misiño osasungarriya. Kk Ab II 56. Misio santu ontako itzak / ondo goguan 

artzeko. Tx B I 92. Misionetan edo Elizako jaietan. Mde Pr 291. Sarritan juan bearra dogu / geure utsak 

autortuten, / mixiñoietan egin dala-ta / naikotzat badogu ixten, / sustantzi bako katolikuen / antza dogu 

erakusten. BEnb NereA 58. Misione hau izan bedi baliosa, / berri ditzala gutan gogo ta bihotza. Xa Odol 277. A. 

Julian Alustiza, "Euskal mixio eta predikuak". In MEIG III 69. Badira kantak [...] Garizuma eta 

Mixioetarakoak, Gabon-Pazkoetan kantatzekoak. MEIG II 95. v. tbn. Izt C 468. Aran SIgn 74. AB AmaE 94. 

Misinoe: fB Olg 90. Ur MarIl 40 (-iñoe). Mixiñoe: Erkiag BatB 183. Mixio: Ud 143. ArgiDL 170. Basarri 15. 

� Gasteizko Gotzai Jauna, Mateo Mujika eta Urrestarazu Eliz-barruti ontako lenengo gotzai euskaldun argiari, 

Españako Misio alkartasun guzien zuzendari erneari. Jaukol Biozk III. 


mende. 

494


�2. Misión, comisión; trabajo de evangelización. � --Zergatik deitzen düzü apostolikua? --Zeren apostolien 

medioz misionia, ministeriua eta fedia jin izan baitira segidan gütaraino. CatLan 53. [Ertor eta aphezen 

eginbidia] da aphezpikü bere misionia errezibitü dütenen autori[ta]tiaren pian popülien instrüitzia. Ib. 99. 

Etorri zan misio bat erri artara. Mg CC 107. Itzuli ziran Siriako Antiokiara, nondik aitatzen gatozen misio au 

egitera irten izan ziran. Lard 509. Itzuli ziran bada, lenbiziko misio au bukatzian berriz Rivo-tortora. Bv AsL 63. 

Bethe ondoan berak lehenik Jainkozko misione hori, eman diote horren kargua Apostolueri. Lap 344 (V 157). 

Jesü-Krist, bere misionia konplitürik, igain zenian zelietarat [...]. Ip Hil 144. Ai urruti-miña! / gaitz senda-eziña, 

/ eriotzak ere / aiendu-eziña. / Mixiorako leiak / beti eragiña. SMitx Aranz 239. 

�3. Misión (sitio en el que hay establecidos misioneros). � Konferentzaz paira ez zitien misionetan, direlakoz 

ziek uste beno hilgarriago. (Interpr?). Egiat 196. Jauna, utzi bizat esaten zerk biartzen nauan misiura juatera. Bv 

AsL 176. Buruzagiek 1860ean igorri zuten Xinako misionetarat. HU Aurp 96. Ain gaiztoa izan balitz, etzan 

gerratik misioetara joango. Or SCruz 131. Urabako mixio artan bi lekaide zeuden. JAIraz Bizia 68. Urrungo 

misionetarat joan zela hau ere. Zerb Azk 75. Oraindik orain mixio guzien zaindari izendatu digu Eliza Amak. 

MAtx Gazt 102. Wuhu ori Yantsekiang edo Ibai Urdiña deritzaionaren bazterrean dago, ta mixioaren buru 

egiten zuan. A. Zavala in Goñi 12. Nolako Misionea ez dute Indietan bereziki "Maduré" eskualdean [...]! Ardoy 

SFran 272. Pio Hamekagarrenak [...] [ezarri zuen San Frantses] Misione guzien Zaintzale. Ib. 273. 

- MISIO(AK) EGIN. Llevar a cabo misiones (sermones y prácticas religiosas). � Euskaldun menditarren 

errietan egiten nituen misio zenbait. Mb IArg I 51. Nik misioa egin dudan erri batean. Ib. 293 (v. tbn. 52). Gure 

erregeren konfesor izanduak al zuenean egiten zituen bere misioneak. Mb IArg II 313. Erri batera misio egitera 

ninjoala. Cb Eg II 164. San Luis Beltran ebillela misinuak egiten, eldu jakon bein konfesetara gizon bat ikaraz. 

Mg CO 180 (CC 125 misioak egiten). Bidaldu zinduan Jaunak zu erri onetara misioa egitera. AA III 533. 

- MISIO-EMAILE. Misionero, predicador. v. misiogile. � Andikan urte batzuetara lau misio-emalle [...] eldu 

ziran Ilerdako errira. Bv AsL 130. 

- MISIO(AK) EMAN. Llevar a cabo misiones (sermones y prácticas religiosas). � Ni onelako misio bat 

emateko? A Ardi 116. Zuen aitak, belu etxeratzia ta moda-zalekeriya kentzeko misiñuak emon gura yuazan, 

eztok? Kk Ab II 54. Donibane-Lohitzunen misione bat eman zuela. Zerb Azk 56. 

- MISIO-LAGUN. Compañero de misiones. � Aita Emerando nuen nik misiolagun. A Ardi 123. A. Batizen 

misiolaguntzat Leaburura bidali ninduen. Ib. 107. 

- MISIO-LUR, M.-LURRALDE. Tierra de misiones. � Aurki beste mixio-lur bat emango diguten susmurra 

zabaldua dago. ZArg 1958, 45. Xabierko Prantziskok mixio-lurraldetan lan egiñaz ainbat sinisgabeko 

onbideratu omen zitun. MAtx Gazt 102. Zenbat sinisgabe mixio-lurraldeetan? Ib. 106. 

- MISIO-TOKI. Lugar de misiones. � Oraindanik eta ahalaz laburzki, Urthekari bakhoitzaren buru buruan 

ematekoak ditugu, misione-tokietako gerthakari berezienak. Prop 1906, 145 (v. tbn. 98). 

- MISIO-ZALE. Promotor de misiones. � Ariztimuñotar Joxe, apaiz jaun agurgarri, mixio-zale jakintsu ta 

beroari. Jaukol Biozk 57. 

misioaldi. � Actividad misionera. � [Ikasleak] beren misio-aldia eginda Jesusgana itzuli ziran. Lard 399. 

Itzaldi laburtxo bat egin zuen, misioaldia zer ta zertarako dan agertzeko. A Ardi 109. 

misiogile, misinogile. � Misionero, predicador. v. misiolari. � Fr. Pedro Antonio Añibarrok, Zarauzko 

Kolejioko A. San Franziskoren ordeako misiño gilleak Bizkaiko euskeran iminiak. Añ EL 2 1 (EL 1 1 misionariak). 

Frantziako misiñogille batek. A Ezale 1899, 6a. 

misiolari, mixiolari. �1. Misionero, predicador. v. misionista, misiogile. � Jose de Antxieta misiolari 

ospatsua. Izt C 498. A. Sebastian Mendiburu Jesusen lagun oiarzundar eta misiolari ospatsuak. Aran SIgn I. Gu 

zuen aldean misiolari trebeak gera. A Ardi 141. Egia bada ere itxuraz irakurgaikiña naizela, izatez misiolaria 

naiz. Lh Itzald II 103. Bertso berriyak, misiolari pasionistai Joxe Manuel Txirritak jarriak. (tít). Tx B I 89. 

Mixiolari baten moduan / juan dan lau illabetian / nabill ejenplo onak ematen / inozentien tartian. Tx B II 155. 

Misiolariyak egin dau orduan salto andi bat. Kk Ab II 54. Aita Palazios mixiolari ospetsu bat izan zan. And 

AUzta 58n. Garaigordobil gotzain mixiolariaren lengusua. Alzola Atalak 108. �2. Misionero, evangelizador. 

"Misiolari egon da Afrikan (V-gip, G-azp, AN-5vill, B)" Gte Erd 60. � Zumarraga yauna benetako beldua 

(mixiolaria) zan. GMant LEItz 67s. Txinarako misiolaria txineraz ikasita gertatzen da. Belaus LEItz 110. 

Colombiako Pasto-n, apaiza misiolari il dan artan obispo zan. Or SCruz 10 (76 mixiolari). Jainko-aintzarik 

aundienera / amaikatxo eukal-seme, / junak dituzu mixiolari, / beste asmorikan gabe. SMitx Aranz 177. Txinan 

urte mordoa mixiolari egondakoa. Vill Jaink 9. Mixiolariak emen bat eta an bestea bizi izaten ziran. A. Zavala 

in Goñi 12. Basagizon Ona kristau mixiolariek aurkitu zutela. MIH 167. En DFrec hay 3 ejs. de misiolari y 5 de 

mixiolari. 

misiolaritza, mixiolaritza. � Actividad de misionero. � Hemeretzi [urte] igaro ditut Chilen. Mixiolaritzan. 


mende. 

495


MEIG I 59. 

misionari (Añ), misionario. � Misionero. v. misiolari. � Orra non eldu ziran erri artara igarobidez misionari 

bi. Mg CC 127. Jesusen misionariak erri baten erdian ifinten dabenean krutze santea. Añ LoraS 7. Erri artara 

joan zan misionari jakintsu bat. AA III 532. [Kardaberaz] zen misionario argitu, hizdun eder bat. Dv LEd VI. 

misionatu. � Hacer misiones, predicar. � Lendanaz misionatzera bialduta zeuzkan apaizaz gañera, bera ere 

irten zan. Lard 262. 

misionero. � Misionero, predicador. v. misiolari. � Egin du Jesusen konpañiako errelijioso, erretore, 

misionero [...] Franzisko Elizaldek. El 1. Erregeren predikadore famatu ta misionero andi A. Agustin Kastejon. 

Cb Eg II 163s. Zelo andiko misionero bat. Cb Eg III 322. Misionero bat gure onagatik daduka erakarriya. Ud 

144. Jakintsu ook izan bear dute gure Katedraleko Kabilduko bederatzi eliz-gizonak, gure bi seminarioetako 

agintariak, gure mendeko misioneruen agintaria, [...]. Goñi 85. 

misionesgo, misionestgo. � Actividad de misionero. v. misiolaritza. � Hartu zukeen misionestgoa luza ahala 

luzaturik ere, gizon baten bizi bakharreko zadarriraino baizik ez zukeen luzatu. Prop 1906, 51. [Mintzatu zen] 

apeztasunaren handiaz, zenbat ederrago den oraino misionesgorateko deia. JE Bur 133. Zaharxko kausitzen 

baitzuken bere berrogoita-zortzi urtekin hoin urrun misionestgoari lotzeko. Ardoy SFran 147. 

misionest. v. misionista. 

misionestegi. �1. Lugar donde se forman los misioneros. v. misionestgaitegi. � Hazparneko misionestegia 

komentu ezarri nahiz ukan zuen auzia. HU Aurp 150. Zoin harrigarri zitzaioen ikhustea ez zadien khausi 

Lonbardian [...] misionest-ithurburu edo misionestegi bat. Prop 1906, 150. �2. Misión, lugar de misiones. � 

Gure misionestegiko beltz gazte batek. Prop 1896, 74. Obota misionestegirat heldu da. Prop 1897, 41. Badugueta 

hek dauden herrietan, misionestegi bat bere elizarekin. Prop 1906, 26 (v. tbn. 19). 

misionestgai. � (El) que se prepara para misionero. � 1871ko martxoaren lehenean zabaldu zen ehun bat 

misionestgaien egon toki berria. Prop 1906, 54 (v. tbn. 53). 

misionestgaitegi. � Lugar donde se forman los misioneros. v. misionestegi. � Duela berrogoi urthe, 

misionestgaitegi bakhar bat ez zen Angeletarre guzian. Prop 1906, 50. Misionestgaitegi bat aldiz eraikitzearekin, 

gizon apostolikoen aralde handiak sor-arazi zituzkeen. Ib. 51. 

misionista, misionest (BN-arb, S), misionist. Ref.: Lrq /m¸)s!¸)o)ne)s!t [oxítona]/; Gte Erd 60. � Misionero, 

evangelizador. v. misiolari. � Gure amoinez edo gure arthaz lagun detzagun hetara [Infidelak konbertitzera] 

dohazin misionistak. CatLav 92 (V 53). Indi beretan dabiltzan misionistak gaztigatzen dutenaz. Mb IArg II 269. 

Misionest gazte hura saindu handi bat zela. Jnn SBi 166. Japonian bada misionest eskualdun bat, aita 

Mugaburu. HU Zez 16. Jainkoak detsala, fededun berri guziek bere misionestenganik ikhas dezaten. Prop 1906, 

99. Frantses apez geien buruzagia zen orduan Ameriketarik jinikako misionest bat. StPierre 35. Hainitz 

herrialde konbertitu dituzte misionestek. Zerb IxtS 110. 451garren urtean zuen Celestinus aitasainduak 

Palladius misionesta Hiberniarat igorri. Mde Pr 225. San Martin gipuzkoar misionesta, Japonian martir hila 

1597 urtean. Ardoy SFran 15 (v. tbn. 71). Misionest nahi zuela joan martir hiltzeko. Ib. 274s. v. tbn. JE Bur 130. 

Misionest: Etcham 238. 

� (Lar, Añ, H), misionest, misionixte. Misionero, predicador. � Billatu zituzten relijioso misionistak. Mb IArg I 

118. Bere aurra besoan artu ta joan zen aita misionistagana. Mb IArg II 313. Emakume gaiso ura urreratu 

zitzaion misionista batari, ta eskatu zion konfesa zezala. Mg CC 127 (CO 151 misionista). Pedro Antonio 

Añibarrok, Zarauzko Kolegioko Misionista Aita S. Franziskoren ordeakoak. Añ CatAN 1. Liburutan asko 

izpiritu kolpe alegera eta hirri eragiteko tretu ereiñ izan dutela [...] misionest eta erretorek ere. Gy IX. Aita 

Manuel Ortigos misionistak dio. Donce 45. Liburu hori frantses erdaratik eskuararat itzuli zuen Haranburu 

aphezak [...] Hazparnen misionest zelarik. EgunO in Arb Igand 174. Misionestak ethorri beharrak dire 

Eguerrietako, Joana! Barb Sup 79. Misionistak izandu dira / Goizuetako partian. Tx B I 90. Aita Bastres, 

Senpere-Bastidarreko semea, Hazparneko misionest famatu bat zen. Iratz 183n. Jaun misionixte gazte harditak 

pheredikia eta othoitze eta khantiak eraman dütü. Herr 25-8-1955, 3. Hazparneko misionest ezagutu zonbait 

imitatuz, emaiten du predikua. Larz Senper 108. 

En DFrec hay 22 ejs. de misionest y 1 de misionist, todos ellos septentrionales. 

- MISIONEST-ETXE. Residencia de misioneros. � Erosi zuen hiri hartan lur puska bat eta hartu zituen 


mende. 

496


abiamenak han eliza baten eta misionest-etxe baten egiteko. Prop 1883, 253. 

- MISIONEST-ITURBURU. Lugar donde se forman los misioneros. � Zoin harrigarri zitzaioen ikhustea ez 

zadien khausi Lonbardian [...] misionest-ithurburu edo misionestegi bat. Prop 1906, 150. 

miska (V ap. A � Mic 7v). � "Liga para coger pájaros" A. v. biska, lika. � mizka. Cebo. � Mizke makurre da 

dirue (AN-larr). 'Diruak esku asko zikintzen ta lapur asko sortzen'. Inza NaEsZarr 470. 

miskandi. v. mixkandi. 

miskela (V-ger ap. A (s.v. miska)), misklea (det., Añ). � "Liga para cazar" Añ. 

miskenkeria. v. mizkinkeria. 

misketu. v. mizketu. 

miskilla. � [Emakumezkoak] ondo jakiten dabe zeintzuk diran gizonaren alderdi argalak. Izatez, edertasuna, 

ondo usaingarrituta ta apainduta agertzen danean, "miskilla" berebizikoa biurtzen da. EgutAr 10-4-1970 (ap. 

DRA, que traduce "lechugina, petrimetra [sic]"). 

miskin. v. mizkin. 

miskino. v. mizkino. 

misklea. v. miskela. 

mismau. � Araña. v. armiarma, marasma. � Misiñogille batek nunbait aurkitu ebazan parasma batzuk (beste 

izenez aremuak, mismauak, masmaak, armiarmak). A Ezale 1899, 6a. Norbera baño senduagua alperrik da 

gudukatu; geunetan jausiriko eulijak, zelan mismaua uxatu? Otx 32. 

mismaurrietu. "Separar las castañas que no valen para comer. Mismaurrietu ongi miñauriek" Izeta BHizt2. 

mismira. v. 1 mizpira. 

mismorro. "Castaña que no vale para comer. Mismorroa bota zerriei" Izeta BHizt2. 

misotxo. v. mixotxo. 

mist (V-ger-arr-oroz-m ap. A; H (V, G)), mizti (Izt 105v). � "No ha chistado, resollado, miztik ere egin ez dau" 

Izt 105v. "Mú, ni palabra" A. � Entzuten zenduala bake bakean eta mistik bere egin bagarik nik bear neukean 

eriotzako sentenzia. Añ EL 2 115s. Zer da gaur berak arturik daukan ixilltasuna? / Zergatik ez dau mizti bat bere 

bada egiten? AB AmaE 173. Itxi egik abo ori eta ezegik mistik be atera geiago. Otx 129. 

mistela (V-arr-m, Gc ap. A), mistel, miztel. � Mistela. "Licor suave" A. � Ardo, mistel edo aguardiente. Gco II 

61. Ardoarekin, sagardo, mistela ta edozeñ edarirekin morskortzen diranak. AA III 367. Goizero mantalpian / 

arturik botilla, / tabernara dijua, / mistelaren billa. JanEd I 68. Maats ardoa, naiz gogorra izan, edo ao gozo 

gutxikoa, beste ardo mistel naastua baño obe da. Ayerb EEs 1916, 15. An nituan beriala galdezka ia miztelik 

nuen. EEs 1916, 147. Edaten dun Bauma-ko mistela ta elar-ardoa. 'Muscat'. Or Mi 29. Kape beltxa kea dariola 

ta miztela naiz pattarra gañean. NEtx Antz 122. An edango du mistel goxoa, ardo luzez ondua ere bai. Onaind in 

Gazt MusIx 155. Mingrana-mistela edanen dugu. "Mosto de granadas". Gazt MusIx 195 (granada-mistela en la 

traducción de Onaindia, ib. 210). 

mistelagile. � Fabricante de mistela. � Bere buruari ematen dio Basurdik merezi duen heriotza, Aita Gaucher 

mistelagilearen dinakoa, ardo kupel batean murgil eginaz. MEIG III 46. 

mister. � Mister. � Aita, arako mister hura, zer izan zan? Besterikoa. A Ardi 53. Nere baltzu-lagun onek mister 

Stephenson dik izena. Ib. 19. 


mende. 

497


misterio (V-gip, L, BN, S; Gèze, Dv, H), mixterio (S), mistrio, misteri. Ref.: Lh; Lrq (mixterio); Etxba Eib. � 

Tr. Documentado desde Leiçarraga en todos los dialectos. En DFrec hay 30 ejs. de misterio y 1 de mixterio. �1. 

Misterio, dogma cristiano; pasaje de la vida de Jesucristo. En Gèze, Duvoisin y Larrasquet "mystère" puede 

también corresponder a las demás acepciones. � Hirur persona hauk eztirade konfus, baina zein bere. [...] 

Misterio hunetan aprobatzen eta aboatzen dugu konzilio zaharréz determinatu izan dena. Lç Ins G 2r. Pasione 

dolorezko hark misterio añhitz baitaduka bere baithan. Mat 189. Izanen da ongi oroitzea mistrio aies. Ber Trat 

26v (26v y Doc 102r misterio). Misterio fedezkoen indazu sinhestea. EZ Man I 38. Kristoren bizitzaren misterio 

printzipalen gañean kanta espiritualak. EZ Noel 85. Donzella daguala semea egin dau, / nik ezin aditu dot 

misterio au. Acto 183. [S. Franzisko Xabier-ek] etzituen bataiatu beragandik legeko misteri andiak ikasi 

zituztenen laurdenen laurdenak ere. Mb IArg II 269. Jesu Kristok gure salbazioko misterioak obratu zituen. Cb 

Eg III 325. Erran daite Jesu-Kristoren bizia misterio huts dela. Lg II 134. Nola dá enkarnazioko misterioa? LE 

Prog 116. Hori da misterio bat ezin konprehendi dezakegüna. CatLan 25. Misterio bat zuk, nik eta guziok 

sinisten deguna. AA III 468. Trinidadeko misterijo santuba. fB Ic I 34. Bigarrena: sinistutia geure bijotzian 

misterijo guztijak. Astar II 7. Trinitate adoragarria ez da misterio bat izanen guretzat. Jaur 206. Salbatore 

egünian zer misterio agitü zen? CatS 104. Oroitu zan Jesus maitiak an igaro zituan misterio guziezaz. Bv AsL 

221. "Sinhesten zaitut" errok / mixterioari, / bat beizik ez denaren / hirurtasunari. Zby RIEV 1908, 204. Zoin 

dire erlisioneko hirur misterio printzipalak? CatJauf 36. Sinistu bear doguzan ezkutuki edo misterio nagusiak 

dira kredoaren siniskaiak. KIkV 14 (KIkG 10 ezkutuki edo misterio). Liburu aietan, baiesgarri zirala entzunik 

ere, len arritzen nindutenak, misterioaren beraren barnetasunari negozkion. Or Aitork 133. Jarri gaitezen 

misterio au urbillagotik aztertu naiez. Vill Jaink 112. Kristau misterioak ez dira gure gogoan bakarrik bizi. 

MEIG I 78. 

v. tbn. Harb 47. O Po 67. Cap 91. Hm 165. SP Phil 101. Tt Onsa 48. Gç 52. Bp I 39. OA 32. Arz 28. Ch I 3, 3. 

CatLav 29 (V 22). El 29. Urqz 38. Iraz 14. CatBurg 15. Gamiz 21. Zuzaeta 84. Añ MisE 5. He Gudu 114. Cb 

CatV 21. Mih 35. Brtc 27. Ub 204. Monho 74. Dh 246. JJMg BasEsc 42. CatLlo 21. Echag 65. JesBih 387. CatB 

42. CatLuz 10. UskLiB 142. CatBus 42. Bordel 201. Ur BulaAl 2. CatAe 22. CatSal 23. CatR 23. Legaz 12. Ud 

149. Elsb Fram 168. Ip Hil 217. Arb Igand 166. Itz Azald 83. CatUlz 28. Inza Azalp 53. Kk Ab II 169. Iratz 194. 

Mixterio: Jnn SBi 37. Lap 27 (V 16). Barb Sup 180. Mizterio: Hb Egia XI. 

�2. Misterio (parte del rosario). � Arrosarioaren dibisionea misterioen ereduz. EZ Man II 211. Birjineen 

Errosario osoak daukaz amabost misterio. Cap 133. Hamar bakhoitzaren gainean gogoan erabilliko duzu 

arrosarioko misterioetarik bat. SP Phil 546s (He 555 misterioetarik). Zonbat misterio dadüzka arrosarioak? Bp 

I 147. Amabost misterioen edo errosario osoa egunoro errezatzeko debozioa zuen. Cb Eg III 352. Misterio 

bakotxean esan ziñei urrengo oraziñoa. Añ EL 1 226 (EL 2 239 misterio). Errosarioko misterioak. CatUlz 61. 

Bigarren misterioa: Jesusen igoera Zeruetara. Ib. 62. Amak erraiten zituan misterioak eta kirieleisonak. Osk 

Kurl 55. v. tbn. Urqz 10. 

�3. (V-gip ap. Elexp Berg; Urt II 246, H), mixterio (T-L), misteri. Misterio, enigma. � Partikularki laborariek 

konprenitzeko berehala liburu miragarri hartan diren misterioak, hargatik entreprenitu dut obra xume hau 

eskoaraz emaiterat. Mong 587. Zure hitz bakhotxa baita misterioz eta zuhurtziaz bethea. ES 87. Nere gizak 

erron zautan arroltze bat. [...] / Baiña misterio hori / hire eta ene artean egon bedi bethi. Gy 149. Horra 

misterioa, nola eskalduna / izan den egiari hastetik emana. Hb Esk 46. Arazo aretan gauza ezkutukoa 

(misterioa) eguala. Kk Ab II 43. Buru barrunbeko gauzak orrelako mixterioak izaten dituztelako. JAIraz Bizia 

120. Misterio guztiak ulerturik benetan, / nire arima eztago mirari baten zain. Arti MaldanB 204. Orain ezta 

problema, ezta misterio, / Joanerentzako: / argitan dago oro, / agiri ta klaro. Ib. 228. Nola igarri misteri oni? 

Etxde Egan 1961 (1-3), 79. [Watauinéwa] itz onen ostean misterioren bat gordetzen zela susmatzen genduan. 

Vill Jaink 17. Amodioak misterioa bear du, [...] ots, ametsaren lurraldea da aren erria. Ib. 131. Anartean horra 

hor nafartarren loriazko seigarren misterioa! Ardoy SFran 17 (61 mixterio). Ai, umetako fedearen / sinismen 

bigun haren misterioa... Azurm HitzB 55. Goazen, bada, "Zaloña"-ren gogara, misterio beltz hori biluztera. 

MIH 217. Ihes egiten dio misterioak jakinduriari. MEIG I 112. Zernahi ere den, egiazko misterioa euskararen 

iraupena da, ez jatorria. MEIG VI 33. v. tbn. Bp II 52. Gco I 458. Or QA 141. Mixterio: Lf Murtuts 22. Osk 

Kurl 176. Xa Odol 102. 

� v. EZ DA MISTERIO. � Misteriyo al da! Noiz falta ez dira atsekabe edo desgustuak! Iraola 31. 

�4. + misteri. Misterio (representación teatral). � "De Bacchanalibus" agindu batez galerazten ditu Caesar-ek 

Ekialdetik Erromaratu misterio berriak. Mde Pr 309 (284 misteri). 

�5. Ceremonia secreta del culto de Demeter. � Iakus-ek izen aundia zuen Eleusis-ko Misterioetan eta galbaea 

eramaten zuen eskuetan garbiketa-siñale bezela. Ibiñ Virgil 81. 

- EZ DA MISTERIO. No es raro. � Nere biyotza urtzen dijua / eta ez da misteriyo. Bil 107. Zure seme ta alabak 

/ gatoz gu Zuregana, / zergatikan zeran Zu / gure danon Ama, / ezta misterio ere / ama batengana. PE 106. 

Donostiyak Zubietari / beti amoriyo, / [...] elkar estimatzia / ez da misteriyo. Ud 87. Kantera libre izate ori / 

batere ezta misterio, / gero jokatzen zeñ komeni dan / ari elduko badio. EusJok 41. Gure don Joakin aitatutzian / 

ni jarriko naiz seriyo, / era ontako gizon batekin / batere ez da misteriyo. Uzt LEG II 107. 


mende. 

498


- MISTERIO EGIN. Admirarse. � Ahamen guzietan misterio egitea, bihotz umu, malgu, flako, platetara erne 

eta emana baten seinalea da. SP Phil 320 (He miretsiarena egitea). 

- MISTERIOZKO. (Adnom.). Misterioso, maravilloso, admirable. � Hura izan dela egiazko Abrahamen eta 

Dabiden hazia, Spiritu Sainduaren berthute misteriozkoz konzebitu izan bada ere. Lç Ins G 3v. Arrosa 

misteriozkoa. Gç 147 (v. tbn. MarIl 42, Añ CatAN 79). Hitz edo mandatu misteriozko neretzat gord-estali batek. 

Mb IArg I 53. Giristino garen guziek egiten dugu Jesu-Kristoren gorphutz misteriozko hura. Dh 256. Lo zetzala 

amets misteriozko bat egin zuen. Lard 35. Mixteriozko ahal eta indarra duen gauza bat. Barb Sup 154. Xilintxa 

mixteriozkoa jo eta jo huna hasten dela. Ib. 156. [Azkueren hiztegia] gizon bakhar batek egiteko, erran ditake 

mixteriozko lan bat dela egiazki! Lf ELit 300. Misteriozko lupe itzaltsuetan galduko haiz. Lasa Poem 83. 

Xoraturik egoiten nintzan mixteriozko gizon horiek gogoan. Xa Odol 31. Gauza onexek badirudi misteriozkoa 

dela. "Cosa de misterio". Berron Kijote 76. [San Juan de la Cruzen poemak] maitasun kanta profanoen oihartzun 

bizia dira maiz, misteriozko alkimia baten bidez jainkozko bihurtua. MEIG III 106. v. tbn. Ub 102. Jaur 153. Gy 

197. A EY II 246. Erkiag BatB 20. Ibiñ Virgil 42. Mixteriozko: Ox 45. Zerb Azk 97. Osk Kurl 175. Lf CEEN 

1973, 129. 

misterioño, mixterioño. � Dim. de misterio. � Bada hor mixterioño bat, oraino argitzekoa. Herr 11-8-1955, 4. 

misterioso (Urt II 74), misterios. � Misterioso, admirable. � Egin dut neure loan amets handi bat eta misterios 

bat. Tt Onsa 5. [Luis ta Estanislao] biak dira arako relijioaren santa santorum barrenean sarturik zeuden 

Serafin biak, [...] Arka Misteriosoa estaltzen zutenak. Cb Just 4. Harri misterios hartarik athera zen su hartaz 

aditu behar dugu Izpiritu sainduaren sua. Lg I 207s. Amets misterioso batzuek. Gco II 68. Izen misterios horrek 

erran nahi du Hebroko lengoajan itsasoko izarra. MarIl 101. Portretean zituen begi misterios, irritsu hek berak. 

Mde HaurB 69 (v. tbn. 74). Zerbait misterios eta trankil susmatzen zan alde hartako aizean. Osk Kurl 75. En 

DFrec hay 2 ejs. de misterioso y 2 de misterios. 

misteriosoki, misterioski. � Misteriosamente, admirablemente. � Misterioski sofriturik / harengatik herioa. Gç 

39. Hitzen bernizadurarik gabe, misterioski gauzak konpasatuak bezala deklaratzen baititu [eskuarak]. ES 191 

(388 misterioskiago). Zerén signifikatzenbaitu [matrimonioak] misteriosokí unióne sandu dibinogúra. LE Matr2 

80. Gero jakingo duzu, esan zion misterioski. Mde Pr 182. 

misteriotasun. � Cualidad de misterioso. � Hitzaren misteriotasun hori aztertu ta adierazi nahiez. Zarate ELit 

91. 

misteriotsu. � Misterioso. � Agur, pasione sainduaren memorio misteriotsua. Harb 15. Baldin izen xoiletan 

bada hain misteriotsu, ezta oraino gutiago berboetan ere. ES 89. [Janziak] txit kostu andiko eta misteriotsuak 

ziran. Lard 84. Itz misteriotsu oek, sekulan aditu gabiak, gogoan artu zituzten. Bv AsL 23. Asmo au amets 

misteriotsu baten bidez ontzat emana. Arr May 169. Itxas-kolperen batek bakarrik eten oi zun tarteka, 

txutxuputxuka misteriotsu eta aldagaitz (cuchicheo misterioso y monótono) au. Etxde Itxas 187. Apaiz bikario 

jauna, beltzez jantzirikako sorore zahar eta misteriotsu batzurekin. Arti Tobera 263. Alde orotarik indar bortitz 

eta misteriotsuak. Vill Jaink 31. Ene subkonstzientea ere menpean hartu zuen sekuentzia misteriotsu hark. PPer 

Harrip 12. En DFrec hay 3 ejs. 

mistifikatu. � Engañar. � Ez zitzaion sobera eder, / biaia guziak alfer, / ikhustea bethi, hark bere burua / hetaz 

mistifikatua. Gy 307s. � (Part. en función de adj.). � Ni, damurik, ez nauzue euskaldun horietakoa, Barojaren 

harako "mistifikatu" xamar haietakoa baizik. MIH 393n. 

mistika. � Mística. � Ogeita amairu urterekin / gramatika ikasten, [...] / ta gero mistika / teologiarekin. MSIgn 

RIEV 1931, 347. Banago Platon ez othe behar litaken izendatu mistika lurtiar horren aintzindari! Lf in Zait Plat 

XX. Sortzalde-sartzaldeko mistikarik beroena ta ameslariena ere aren [Platonen] alorretan sortua ta ernea duzu. 

Zait Plat 7. Ideologiak --edo mistikak, orain esaten dutenez-- eman oi dio komunismuari berebiziko indarra. Vill 

Jaink 8. Iruetatik bitan esan diteke olerki-mota ori ikast-olerti dala eta ez mistika uts-utsa. Or in Gazt MusIx 28. 

Gaztetan jakintza gaietan ibili zan, eta gero mistikakoetan. Alzola Atalak 135. Mistikaren bidexior ilunenetan 

barrena garamatzatelarik. MEIG III 106 (v. tbn. MIH 293). En DFrec hay 7 ejs. de mistika. � (Como primer 

miembro de comp.). � Egia argien eta garbien ikus zezan [...] biderdia erabateko ixila ta mistike-iarduera 

zukean. Zait Plat 60. Iru zatitan eman zigun bere mistika-olerki guzia. Or in Gazt MusIx 28. Mistika-gaiez, 

Jainko ta arimaren arteko ar-eman ixillak azaltzen ditun jakinkizun eskutuz lillurazitako lau liburuok. Onaind ib. 

146 (148 mistika irakasizuna, 157 mistika-era). 


mende. 

499


mistiko. �1. Místico, misterioso. � Ea emetasunaz eta humiltasunaz eginikako krisma mistiko hura duzunz zure 

bihotzean. SP Phil 229 (He 231 krisma misteriozko). Izanik korputz mistiko baten mienbroak. OA 43. Gorphutz 

mistiko bat. CatLav 310 (V 154). Sensu mistiko eta estali batean erakusten darozkigute [hitz horiek]. He Phil 

127 (SP 124 endelegatze mistikoan). Eleizako gorputz mistikoaren animak. Cb Eg II 4. Jesus da zure buruzagia, 

zu haren gorphutz mistikoaren parte eta portzione maitea. Brtc 85. Elexako gorpuz mistiko onetan. Zuzaeta 97. 

Zelee-ren zumezko tresna merkeak, gurbizazko zaranak eta Iakus-en bae mistikua. "Mystica uannus". Ibiñ Virgil 

73. �2. Místico, relacionado con la contemplación de Dios. � [Eziñ daiteke enekiñ] batasun mistikorik presuna 

ezpada lehenago eneganat osoki uzten. Ch III 37, 4. [Santu batzu] txorabio mistikoan zeudelarik, lurretik jasoak 

izan ziren. Mde Pr 334. Luis Iainkorako olerkietan atsegaitz ageri bada ere, eziñ esan orregatik bakarragatik, 

ukitu mistiku ori ukan ez zunik. Or in Gazt MusIx 40. �3. (T-L), mistiku, miztiko. (Sust. y adj.). Místico; 

(escritor...) místico. Cf. VocNav: "Místico, -ca, fam. Se dice de las personas remilgadas, melindrosas; de las que 

comen poco y hacen ascos de la comida (Pamplona, zona N.O.)". � Laredotar Benardino idazlari mistiko 

zaarrak. Vill Jaink 125. Mistikoek, contemplación infusa dalako ori zer moduzkoa dan adierazi nai digutenean. 

Vill in Gand Elorri 13. Mistiku ote Frai Luis? Or in Gazt MusIx 36. Luzetxo doa sarrera au olerkari ta 

mistikuengaz aburuka zabaldu nadin. Id. ib. 42. Olerkari-mistikorik onena. Alzola Atalak 119. Ezin atertuzko 

tertulietan lotu zautan, arteka orroaz botatzen zituela "Ave Maria" ikaragarri batzu. Ez nion tuntik konprenitzen. 

Iduri zuen burutik aldatu, sasifededun miztiko bat. Larz Herr 28-3-1968, 4. Mistiko ixil hura bera genduen [...] 

oihuka zebilen polemista bortitza. MIH 264. � Erdi-Aroko lan mistikuak. Etxba Ibilt 453. En DFrec hay 2 ejs. 

de mistiko y 1 de mistiku. 

mistikor. � Místico (?). � Kantari mistikor onen bizileku umillera / izarreri goitik erdu, etorki argitsua. AB 

Olerk 339 (en Ezale 1897, 173 Iaungoikozko kantazale). 

mistikoso (+ mixtikoxo G-azp). � Remilgado, melindroso. 

mistilu (-illu V-gip, Gc ap. A; Aq 804 (G)). �1. "Bolilla de estopa para cerrar agujeros en lugar de espita, 

mistillua" Aq 804. �2. "Mistillu (V-m), canilla de las cubas" A. 

1 misto, mixto. �1. Mixto. � Bertze gauza mistoak bezala (B, s. XVIII). BOEans 705. Aldi [= ardit] baten 

zigaluak eldiyak abanillo loiyak, beste eldiyak mixtuak eta poxpolo'at faorez. Alz STFer 129. En DFrec hay 11 

ejs. de mixto. �2. (V-ger-gip), mistu, mixto (AN-ulz, B). Ref.: Iz Ulz (míxtua); Holmer ApuntV; Izeta BHizt; 

Elexp Berg. "La cerilla" Iz Ulz. "Fósforo" Holmer ApuntV. "Bide erdian ikusi zeudean argitxu bat euren aurretik 

korriduten. Mistoen gainekoa (parecido a fósforos o cerillas)" Holmer ApuntV ASJU 1969, 182. � Esaterako, 

tabaku zorrotxuak, mistu-kajak dozenaka; puru txikiak; suarri ta metxa zatiak. Erkiag BatB 42. �3. mixto. 

(Tren) mixto. � Mixto esaten dioten erdi-soin erdi-gauza diran tren oietako bat zan. Ugalde Iltz 45. Tren 

mixtoaren azkenengo bagoi beltz artan. Ib. 46. 

2 misto (V ap. A; Izt). � "Bravo, por lozano" Izt. "Bravo" A, que cita a Zavala. Cf. mizto. � Ez natzak ni eu 

baxen mistoa. Zav Fab RIEV 1907, 543. Abere uzu mistoak eta pistia zantarrak. Zav Serm I 40. 

misto. v. mizto. 

mistotu (V ap. A; Izt 20v). � "(msOch), bravo, lozano" A. Cf. miztotu. 

mistral. � Mistral (viento). � Kazkartzen du iguzkiaren sapak; iguzkiak baino gehiago mistral deitzen duten 

haize hegoak. JE Bur 84. Gizona, mistral aize ikaragarria izan omen dezute? Anab Aprika 23. 

mistrio. v. misterio. 

mistu. v. mizto. 

misu. v. mixu. 

mitaitzin. v. mintza-aitzin. 

mitan. "Mitán, tela, lo mismo que holandilla" Lar. 


mende. 

500


mitataña. � Ezari zütüt mündiala / hanitz phena doloreki / eta mitatañaz haboro / nahi deitadazü sofridazi. 

StJul 143 (ap. DRA, que no da significado). 

mitegi. v. mintegi. 

miter (Lar, Hb ap. Lh, Lcq 157, H, A (que cita el msLond)). � "Sabina, planta" Lar. Cf. VocNav s.v. miterra. 

miti. v. mutiri. 

miti-izti. � Mitología. Cf. hizti. � Eladetarren miti-iztian Apoloneri Poiba eresten yako batzuetan. Larrak EG 

1959, 223n. 

mitil. v. 1 mutil. 

mitilik. � Nere muie mitilik (= itzontzikerian), ixilik ezin egonik (G-nav). Inza NaEsZarr 176. 

mitilko. v. mutiko. 

mitin (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � Mitin. � Tr. Documentado desde comienzos del s. XX en textos 

meridionales. En DFrec hay 76 ejs. de mitin y 1 de mittin, todos ellos meridionales. � Uri batetik bestera dabill 

mitiñetan, berritxukerietan, naste guztietan. Ag G 368. Eibarko mitiñaren oiarzunik ezta eldu. Ib. 356. 

Sondikako mitiñean. Enb 62. Ioango da batzar edo mitinen batera. Kk Ab II 115. Itsuak dabiltz berriz / mendiak 

ikusten, / mutua etorri zaigu / mitiñak egiten. And AUzta 141. Eibarren ospatzen omen ziran mitin zaratatsuak. 

Vill Jaink 42. Matsaren ur sorgiña / gizonak edan-griña, / ta andreak mitiña. NEtx LBB 364. Eibarren egindako 

mitin baten berri. MIH 172. v. tbn. Erkiag BatB 102. 

mitinzale. � (El) que acude a los mítines. � Mitin zaleak kendu ezkero, denak maitatzen dute Joanes ona. Ag G 

359. 

mitiri. v. mutiri. 

mito, mitu. � Mito. � Euskalerri guztian zabalduak daude bi mito oiek. JMB ELG 83. Irlandako mito 

zaharretan. Mde Pr 211. Mithoa desegin. Txill Let 80. Ango elezarrak (mitu) aiputan artzen ditu. Zait Plat 14. 

Zaitegi jaunak nasaiki aipatuko du harpearen mithoa. Lf in Zait Plat XXII. Watauinéwa ezta --norbaitek 

pentsatuko luken bezala-- yamanen ipui edo mitu bat. Vill Jaink 18. Romantikoen erru gabeko naturaren mitoa 

berriztatzera natorrela. Lasa Poem 117. Sartu nintzan Erroman / lehoiaren bila, / ta hausi nuen mito / haren 

imajina. Azurm HitzB 31. [Hizkuntzak] gure irudimena tindatzen du gehienez, gure ipuin-mitoak, gure poesia. 

MIH 386. Mito gisako zerbait iruditzen zait teoria hazia eta heldua baino gehiago. MEIG III 118. En DFrec hay 

24 ejs. 

mitologia. � Mitología. � Germandarren mitologian. JMB LEItz 96. Mitologiak dionez Mariren bizitoki diran 

leizezuloen sarbideak. JMB ELG 114. Illargia ere emakumezkoa da eusko mitolojian. Ib. 82. Utzi ditzazu 

mitolojia, Virgilio, Dante ta gañerakoak alde batera. JAIraz Bizia 17s. Lamiaren izena Greziarrena omen da. 

Beren Mitologian Frigiako erregina dela diote. A in Zerb Azk 97. Mitologia klasikoaren ezagutza. Mde Pr 223 

(v. tbn. 188). Ordurarteko mitologiak eta teogoniak aurkeritzat joaz. Vill Jaink 32. Mitologiari buruz bazter 

ditzagun bizpahiru gezur. Lf ELit 65. Erdal mitologiaren kutsua. Zarate ELit 52. [Lizardik] laster sortu zuen, 

horratik, bere baitarik, Xahok eta Arakistainek asma zezaketen baino Mitologia jatorragoa. MIH 175. En DFrec 

hay 4 ejs. v. tbn. Ibiñ Virgil 48. 

- MITOLOGIAZKO. (Adnom.). � Aietan intxixuak (mitologizko izaki batzuek) lurperatuak izan zirala diote. 

JMB ELG 90n. Gudu-kanta, epopeia, mithologiazko elezar e.a. Mde Pr 251. 

mitozale. � Aficionado a los mitos. � Baditugu bihotzean mila atsekabe euskaldun mitozaleok. MEIG VIII 27. 

1 mitra (Urt II 164), mitre (H). �1. Mitra. � Laster ekusi uste zaitugu mitra bat buruan dezula. Mb IArg I 287. 

Ematen zaizko errirat errestuna, eskurat artzain onaren makhila, mitra bururat [...]. Lander EEs 1916, 60. 

Gotzai-turrua (mitra) buruan. Eguzk RIEV 1927, 426. v. tbn. GMant LEItz 69. �2. "(R), capucha, capuchón" A. 


mende. 

501


2 mitra (BN-baig), bitre (Gèze), bitra. Ref.: CEEN 1969, 140; Satr VocP. � Vidrio, cristal. "Todas las ventanas 

(mitrak), lo mismo que la puerta de la cocina (sukaldeko borta) son de cristales (BN-baig)" CEEN 1969, 140. � 

Hiriko plaza ürhe xahia zen, bitre argiargi bat üdüri. Ip Apoc 21, 21 (BiblE beira). Eiarako bitrak. HerVal 170. 

Mitra gutti berritu zen egun hartan Ahatsa-Lekumerrin. Barb Sup 93. "Baryta" harri zuriska-nabarrarekin [...] 

egiten bolbora, berinki eta mitra batzu. Herr 25-8-1955, 3. 

mitralla. v. metralla. 

mitrallada. � Ametrallamiento. � Parte hartu zuen mitralladetan, bonba-zartatzetan eta bertze asko odolixurtzetan. 

Herr 9-7-1964, 1. 

mitralleta, mitraileta. � Metralleta. � Poliza-gizonak berehala asaldatuak izan dira, eta zilo hoieri buruz 

plantatu dira, mitralleta keinaturik. Herr 11-1-1962, 1. Karabineroak [...] mitrailetak eskuetan. Herr 17-6-1965, 

1. 

mitrallezian. � Como una ametralladora, atropelladamente (?). � Sakreka, hitz larrika, jo eta errefera, biak 

mitrallezian bezala hitzketatu ziren. Larz GH 1959, 92. 

mitrallusa (T-L), mitralluza, mitralleuza. � Metralleta. � Etsaien errekak, mitralleuzez eta kanoiez orraturik, 

ez zirela osoki deseginak. Barb Piar II 172. Bazterretan dituzten komentu guziak holaxe zainduak dauzkate, 

beherean kanoiez, gainean, aldiz, mitrallusez. JE Ber 59. Karrika kurutzetan, kanoiak, mitralluzak. Herr 2-3- 

1957, 4. 

mitratu. �1. "Borta mitratua, puerta de cristales (BN-baig)" CEEN 1969, 209. �2. "Cristalizarse (BN-baig)" 

Satr VocP (s.v. mitra). 

mitre (S; Dv). Ref.: Alth Bot 14; A. �1. "Mirto, arraya (bot.)" A. v. mirto. �2. (Gèze � Dv, H (S)). "Cyprès" 

Dv. 

mitrero. � Cristalero. � Hogoi urthe hartan xakurra hobeki ikusia zen etxean ezen ez eta gure mitrero. Barb 

Sup 97s. Mitrero ttipi mehasño bat. Ib. 99s. Handik oren-erdiren buruan aita jalgitzen da etxetik halako taula 

batzu bizkarrean, oihu eginez: --Mitrero! Herr 16-5-1957, 3. 

mitridat. � Contraveneno de Mitrídates. � Eginarazi ziala kontrapozoa admirable bat, pozoa ororen kontre 

erremedio bat zeini eman baitzian bere izena, eta deitha erazi Mitridata, eta mundian zen egun guziez 

bere Mitridat hartarik iaten eta errezebitzen ziela. Tt Onsa 36s. 

mitrika. "Fulana, mujer de la vida. Mitrika huni! Cette f... (BN-baig)" Darric (ap. DRA). 

mitriol (T-L), mitroil, bitriol. � Sulfato de cobre. "Vitriol" T-L. Cf. VocNav: "Mitrola, o nitrola, nombre que 

dan al sulfato de cobre con que rocían el trigo de siembra. (Vallle de Erro)". � Berze batzuek baliatzen dire 

thutiaz, bitriolaz, hur arrosatuarekin batean. Mong 592. Bitriola fazoin berean drogistek saltzen dutena. Ib. 594. 

Sofrea eta mitriola aski goiz eman dituztenek ukhan dute mahatsa azkar eta betherik. EGAlm 1895, 20. Urarekin 

eta gisuarekin nahastikatzea "sulfate de cuivre" deithu mitriolaren orde "sulfate de fer". EGAlm 1903, 32. 

Hazitako ogia, erain baino lehen, mitroila urean iragaiten da, garbitzeko. Herr 25-8-1955, 4. 

mitriolatu (T-L). � Echar vitriolo. "Vitrioler" T-L. � Hoberena da, [...] mahatsaren mitriolatzeko bezala 

egitea. EGAlm 1903, 32. Sofratzeak ez luke ondikotz deus balio, ez balitz mahastia mitriolatzen urthean lau 

aldiz bederen (BN-baig). GH 1933, 80. Mitriolatzeko lantza eskuan, khexu zabiltzan laborari zonbait, lutsagardi 

eta mahastietan barna. JE GH 1933, 231. 

mitroil. v. mitriol. 

mittika. v. 2 pitika. 

mitu. v. mito. 


mende. 

502


mitx. v. miz. 

1 mitxa. v. 1 metxa. 

2 mitxa. "Mielga" Izt C 205. 

mitxai. � Hija (en el habla de los gitanos vascos); muchacha. "(Git.), hija" A. "Mitxai, alaba" Barb GH 1970, 35. 

� Zoan mitxaia panintinora [='iba la muchacha al río']. Mirande Igela 28. 

mitxar. "(V-oroz), tusa, zuro, mazorca desgranada de maíz, de lino" A. 

mitxe. "Pico, facilidad en el decir, mitxea" Lar. 

mitxel. "(G-to), mano de juego del truc, en que un jugador tiene un tres, un dos y un as" A. 

mitxeleta (V-ger-arr-m-gip, G-azp-goi-bet; Zam Voc (G)), mitxelot (V; Añ (V)), pitxeleta (V-m-gip, G-goi), 

mitxileta (V-gip), mitxelete (Lar, H (G; + mix-)), mitxilote (V; -tea det. Añ (V)), mirtxilote (V-ple), mitxoleta 

(V), mitxirote (V-arr), mitxelet, bitxilote (V; -tea det. Añ (V)), pitxileta (V-gip, G-goi), pitxilota (V-arr, G-goi), 

pitxilote (V-ger-arr-arrig-m-al), pitxoleta (V-arr-oroz-al), pitxolota (G-goi), pirtxilote (+ -llote V-ple), pirtxilota 

(Zam Voc), pertxilote (V-ple), mitxilikote (V-ger, G-azp), mixilikote (G-azp), mixirikote (G-azp), pitxilikote (Gazp), 

mitxerreta (G-goi), mintxerreta, mitxerrena. En EI 357 hay tbn. mitxilotoia (V-arr), mitxelite (V-arrig), 

pertxilate (V-ple), pertziletie (V-ger). Ref.: A (bitxilote, mitxeleta, mitxilote, mitxoleta, mixirikote, pitxeleta, 

pitxilota, pitxilote, pitxoleta); EI 357; Iz UrrAnz, ArOñ (otsaillan); Etxba Eib; EAEL 94; Elexp Berg. 

� Tr. Documentado en textos occidentales desde finales del s. XVIII. Mitxeleta es casi la única variante 

documentada; hay además pitxileta en el manuscrito de Oñate (227r) y (con el sdo. de 'amapola') en Arrese 

Beitia, y mintxerreta en J.M. Barandiaran. En DFrec hay 3 ejs. de mitxeleta. 

�1. Mariposa. "Mitxeleta, mitxilote" Muj EEs 1915, 264 (en una lista de nombres de la mariposa). "Mitxilote, 

[...] mitxerrena" EEs 1921, 185. "Otsaillan mitxeleta orixak, Martixan gorularixak" Iz ArOñ. "Mitxeleta baltza, 

mariposa negra, que para los supersticiosos era de mal agüero. Illunabarreko mitxeleta baltzak, bildur emoten 

zetsen" Etxba Eib. v. inguma, mitxirrika, pinpilinpauxa, tximeleta. � Mitxeleta pintatuai segika. Otag in EE 

1881b, 89. Lorarik lora egan dabiltzaz poz pozik, / mitxileta arroak. AB AmaE 308. Bekan-uleak dira ostarkuak 

/ eta aren bien azpian / dagoz erreten zaldun gazteak / mitxeletak lez argian. Azc PB 122. Mitxeleta egalari 

polita. Ag G 141. Mintxerreta txuria, marigorri eta orrelako zomorro batzueri bizia kentzea gauza txartzat 

daukate askok. JMB LEItz 97. Larrosakaz olgetan mitxelet zurijak. Laux BBa 90 (122 mitxileta). Urtarrilzezeiletan 

mitxilikotea ikusi baiño otsoa ardi yaten ikusi gurago (V-ger). A EY III 165. Orrela dabil, mitxeleta 

antzo, etengabe batetik bestera gure gogoa. Vill Jaink 142. Zagu-zarrak egalari, / gabaz dabizen mitxeletiak / 

dituez euren janari. BEnb NereA 77. Negua "agurea" [da], ez atsoa, mitxeleta udazkenean "atsotu" bazaigu ere. 

MEIG VI 181. v. tbn. A Txirrist 55. Altuna 32. Ldi BB 112. Otx 58. Or Poem 523. Bilbao IpuiB 240. 

�2. Mitxilota zuriak argitu egiten dau, baltzak barriz ilundu (V-arr). "La araña blanca suele alegrar, en cambio 

la negra entristece". A EY I 426. 

�3. mitxoleta (V-arr ap. A), pitxoleta (V-och ap. A), pitxileta. "Amapola (bot.)" A. � Onek dirudi Euskerearen 

/ Alaba berarizkua, / Pitxiletakaz dabena jazten / Txukun txukunik burua. AB AmaE 423. 

�4. "Pitxilote (V-ger), flor margaritilla de los prados" A. "Pitxoleta, margarita (bot.)" Ib. v. bitxilore. 

- MITXELETAZKO. (Adnom.). � Mara mara zetorren zeru goibeletik bera [elurra], [...] mitxeletazko euri 

bigun ikusgarriaren itxuretan. Ag G 201. 

� Etim. Probablemente, de un nombre de persona hipocorístico. 

mitxeletatxo, mitxeletatxu, mitxiletatxu. � Dim. de mitxeleta. � Mitxiletatxu sorgiñez eta larrosaz josita. Laux 

BBa 32. Mitxiletatxu baten antzean. Ib. 26. Malentxoren irudia zebilkion [...] itzul-biraka, argiontziari gabez 

mitxeletatxoak ibilten zaizkion bezelaxe. TAg Uzt 108. 

mitxerrena, -rreta. v. mitxeleta. 

mitxerrika. v. mitxirrika. 

mitxigo (G-to), mitxigu (G-to), mitxiku (G-to), mitxiru (G-to). Ref.: A; SMuj EEs 1921, 105; Iz To (mitxikuk). 

�1. "Vencejo" A. � Sai-ankaluze, mitxigua, antxeta eta zapelaitz mota oro. "Noctuam". Ol Deut 14, 15 (Dv 

huntza, Ker ontza, BiblE hontzuria). �2. mitxio. "(G-to), golondrina" A. 


mende. 

503


mitxika. "(Sal), porción pequeña, un poco" A. Cf. bixika. 

mitxika. v. 1 bixika. 

mitxileta, mitxilikote. v. mitxeleta. 

mitxilinga. v. mitxirrika. 

mitxilinga. v. mitxirrika. 

mitxina (V, B; FSeg ap. A), mizina (V, G, AN), mitxin (V-gip), mixin. Ref.: A (mitxiña, miziña); Iz ArOñ 

(mitxiñ); Elexp Berg. � "Nombre con que se le llama al gato en general (voc. puer.)" A. Cf. VocNav s.v. michín, 

misina, misino y michino. Cf. tbn. Bilbao IpuiB 197: Agur egin-da, duendearen jauregirantz abiatu zan gure 

"Mitxin". � --Mox, biz, biz, biz, biz... miziña... miziña... mox. --Zer, katuari deitzen diok? Urruz Urz 37. 

Etxezaintzako zakurrak, mixin lotiak. EgutTo 1-2-1920 (ap. DRA). Ikuste ta iruditze au bardin iagokez arako 

txori arrapatzen diñarduan mitxin maltzurrari ta mutiko biurriari. Ibarg Geroko 19. 

mitxindor (AN-gip ap. A), mitxingor (AN-gip ap. A). � "Orzuelo" A. v. betxindor, memor. 

mitxingor. v. mitxindor. 

(mitxingorri). "Amapola (Tierra Estella)" VocNav. 

mitxio. v. mitxigo. 

mitxirka. "(G-bet), (comer) a pedacitos" A. 

mitxirrika (G-azp-goi-to-nav, AN-gip; H (G)), mitxerrika (G-to; Añ (G)), mitxirika (G-to), mixirrika (G-goi; 

H), mixerrika (G-goi-to), mintxerrika (G-goi), mixerlike (G-goi), mitxilinga (G-to). Ref.: A; A EY I 427; EI 

358; Iz To (mitxerrika); EAEL 94. � "Mariposa pequeña" A. "Mitxeleta, mitxirrika, [...] mitxirika" EEs 1921, 

185. Cf. Or QA 107s.: "Lekunberrin mitxirrika, zuek esaten zenutena, beste nonbait inguma ta beste itz asko 

baititu Yainkoaren mandatari arek". v. tximirrika. � Atrebitzen zera oraindik segitzera gusto loi ta labur oiei, 

engañaturik oien errañuan mitxirrika argitan bezela? Cb Meza 209. Aldegizu lenbait len, bestela gertatuko zatzu 

mitxirrika edo ingumari gertatu oi zaiona. AA II 335s. Mitxirrika pollit eta iraingetsuaren urrean. Zink Crit 34. 

Loretegian loretik-lore an-or dabillen / mitxirrika baten eran. Jaukol Biozk 74. Mixirrika argi-ondoan badabil, 

biaramonean berri onak (G-goi). A EY I 427. Mitxirrika txuria, Yaungoikoaren mandataria (G-goi). Ib. III 32. 

Mitxirrika bat ega ta ega / argi baten inguruan / ari dan antzez. EA OlBe 45 (in EEs 1913, 226 mitxirrik). 

Zomorro orren ama mitxirrika uztaillean jaiotzen da. Munita 93. Mitxirrika ta inguma illaun ta ariñak artzea. 

Erkiag BatB 35. v. tbn. Or Mi 39. � Agoxabalik orrako or dagon / mitxirrika goiztarrari / iñarrausi bat emanen 

diot. "A esa mariposa (suerte de castaña tempraniza)". Or Eus 75. 

mitxiru. v. mitxigo. 

mitxitxu. v. mixitxu. 

mitxoleta. v. mitxeleta. 

mitz. v. mintz. 

mitzuli. � (Sin significado concreto, empleado como eco de itzuli). Cf. ITZULI-MITZULI. � Buztanak itzuli, / 

errainek mitzuli. Ox 123. 

miudonga. "Mondonga de Palacio" Lar. 

miuka. � "(S; Foix), gémissement de femme" Lh. � Zoazi zu ongiari buruz, arimen onetan... eta othoitz-miuka 


mende. 

504


batean galdegina zautzunari gogor egiterat...! Etcheb MGaric 107 (ap. DRA). 

miuki (Lar, H (V, G; s.v. mihi-)). � Sabor. "Txit miuki oneko, gaiztoko, dongakoa da, cela est d'une saveur 

bonne, mauvaise. Miukira ezagutuko dezu, vous le connaîtrez à la saveur" H. � Ogiaren ta ardoaren itzurpeak 

edo akzidenteak, nola baidire usaña, kolorea, miukia edo saborea. Legaz 45. 

miukigarri. "1. qui est savoureux, peut causer de la saveur; 2. que l'on peut savourer" H (s.v. mihi-). 

miukigarriro. "Savoureusement" H. 

miukitsu (Lar, H). � Sabroso. 

miukitu (Lar, H). �1. "Saber la comida o bebida" Lar. �2. (H, A), "Toucher avec la langue, goûter une chose, la 

savourer" H. "Saborear una comida" A. � Goizetik-gabera galdu zonan dena. / Gaitzaren ondoren amaitu 

etzana: / sotiltasunez miukitu zanaren miña. SM Olerti 1960, 9. �3. Gustar. � Egia esateko, Bahía Blanca 

etzitzaidan asko miukitu edo gustatu. Zubill 165. Erabaki nuen, miukitzen edo gustatzen etzitzaidan banaketa 

erostea. Ib. 151. 

miukitzaile. "Saporífero, miukitzallea, saboremallea" Lar. 

miukiz (Lar, H). � "Sabrosamente" Lar. 

miukizgarri (Lar, H). � "Sabroso" Lar. 

miukizgarriro (Lar, H). � "Sabrosamente" Lar. 

miukiztu (Lar, H). � "Saborear" Lar. 

mihula. v. mihura. 

mihuli. v. muhuilu. 

miu-miu. �1. Con melindres. � Ez egon miu-miu, herabe eta uzkur; ez egon lanxkila batez aserik langile 

gaztea! SoEg Herr 15-9-1955, 1. �2. Con demasiados miramientos. � Ari bagira miu-miu girixtino ez direneri, 

dena pereka eta milika, gure buruari gaude harrika. SoEg Herr 9-7-1964, 1. 

mihura (V-gip, G, AN, L, B; SP, Lcq 100, Dv, H), migura (V-m-gip, G-goi, B; Aq 206 (G)), mihula (L (miu-), 

BN, Sal; SP, VocBN, Lcq 100, Dv, H), mihuria (Dv), midura (G), millura (SP, Dv, H (G)), muhuru (H (S)), 

muhuri (S; H), minhauri, pigura (V-ger), puhura (SP � Dv y A), puhuria (det., S), puhurri (S; Foix ap. Lh), 

puhullu (Gèze � Dv), bigura (V-m-gip, G-to, L-ain), bibora (V-gip), mingura (mingurik partitivo). Ref.: Alth 

Bot 8; A (bigura, midura, miula, miura, pigura, puhura); Lh (mihula, muhuri, pühürri); Iz ArOñ (bíbora), 

UrrAnz (miuría), To; Elexp Berg (miura); Izeta BHizt2 (miure). �1. Muérdago. Cf. Arzdi Plant1: "Biguri 

(Viscum album), muérdago (en Elorrio)" (puede tratarse de un tema inferido erróneamente de biguria, det.). Cf. 

VocNav s.v. migola y miola. � Tr. Duvoisin es el único que emplea mihura; en los demás autores septentrionales 

hay mihula. Al Sur migura es la forma general (partitivo mingurik en Munita). � Oiloek on dute mihura 

egosirik. Dv Lab 291. Sagar hondoetarik mihurak eta goroldioak khentzea. Ib. 203 (v. tbn. 389). Sagasti 

zaarretako adarretan sortuten direan migura edo aukiak. A Txirrist 111. [Sagarraren etsai] lehena da minhauria 

edo mihula. EGAlm 1903, 31. Sagarren puntan mihula, / sagarren pean mihuli. Ox 132. Errian neskazârrik ba 

zegok ugari, / migura paparrean dunarengana adi! Or Eus 39. Udare ta sagarrak / miguraz beterik. Zait Gold 

110. Sagarretan mingurik edo sumatzen bada, mendizaiak jabeari adieraziko dio ta aginduko zuaitzak 

garbitzeko. Munita 95. Heldu denean neguila / ken sagar ondoari mihula. GAlm 161 [sic], 8 (ap. DRA). 

Bretanian egun hautan ari izan dira mihula biltzen Angleterrarat igortzeko. Herr 20-12-1962, 4. Haritz mihulak 

berde adarra / Eliza hunek Jainko indarra / Paregabeako arno zaharra / Irulegiko fama bakharra. Texto de las 

etiquetas del vino de Irulegi (ap. DRA). � "Mühürü (Sc), jugo de los granos de muérdago" A. 

�2. "Bigura (msLond), visco, liga, etc." A. 

mihuri. v. mihauri. 


mende. 

505


miurkulu. "Miurkulua, el milano real, pasan cuando el pase de palomas" Iz ArOñ. 

mihurtu. v. mihaurtu. 

miusat(a) (S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh (miusata); Lrq /mius!át/. "Croutons de méture et lait bouillis ensemble" Lh. 

� Gaztainarik ez zenean haatik, eznea hartzen günüan, eta mestüra axal bat edo biga miusat gisa ezarririk, 

ederki jaten. K. Oxibar in ZIZ 47. 

mix. v. miz. 

mixain. v. mihixain. 

mixar. v. muxar. 

mixe. v. mihise. 

mixeka. � (Empleado, sin significado preciso, como eco de ixeka). � Zer ixeka edo mixeka-ondo egin ete 

dautsak ik? Otx 172. 

mixen. � (Empleado, sin significado preciso, como eco de ixen). � Zer ixen edo mixen dozak, ostera, lomososomolo-lomoso-mosolo 

orreik? Otx 169. 

mixer. � Escudero (?). � Ni bardin yoan neinteke ara, yarri belauniko aren bakaulki-aurrean eta, mixerraren 

antzera, egunekoa eskatu bizi zatarrari eusteko. "Squire-like". Larrak EG 1958, 310. 

mixer. v. muxar. 

mixera. v. 2 misera. 

mixerable. v. miserable. 

mixeri(a). v. miseria. 

mixerka (G-goi). � Bisagra. 

mixerlike, mixerrika. v. mitxirrika. 

mixika. v. 1 bixika. 

mixikatu. � "Pellizcar" DRA (que cita a SP (no lo encontramos) y Arch ms.). v. zimikatu. 

mixilikote. v. mitxeleta. 

mixin. v. mitxina. 

mixio. v. misio. 

mixirikatu. v. bizirikatu. 

mixirikote. v. mitxeleta. 

mixirrika. v. mitxirrika. 

mixitxu (V ap. A), mitxitxu. � "Gato (voc. puer.)" A. v. mixotxo. Cf. como nombre propio: Lotan daoz beste bi 


mende. 

506


bere: / sutondozale dogun Mitxitxu / eta Tototxu umezale (Zam EEs 1917, 196s). � Arro-arro zegoan gure 

mixitxua, [...] sudurrera usain goxoa zetorkionean, espaiñak milikatuz. Iturrondo ZArg 1958, 145. 

mixka. v. pixka. 

mixkandi (S; VocBN , Dv (S), H (S)), miskandi (BN, S; Arch VocGr, Gèze (� Lh miskaudi), H). Ref.: 

A (miskandi); Lrq; AtBou I 367; EAEL 273. � Criado, sirviente. � Tr. Documentado en textos suletinos. � 

Zeren zük, ene Jinkua, zure adixkidetako eta mixkanditako haitatü beitütüzü praubiak eta ümilak. Mst III 22, 4 

(SP, Ol etxekotzat, Ch, Leon zerbitzaritzat, Ip etxekotako). Gizonaren etsaiak zirela bere mixkandiak. Ib. 45, 4 

(Ip etxekoak). Phixtako kabal zañak oro dira gazte, / haboruak mixkandi, bena nausiak maite. Etch 618. Ezta 

dizipülia bürüzagia beno haboro, ez miskandia nausia benuago. Ip Mt 10, 24 (Lç zerbitzaria, He, TB, Dv, Leon 

sehia, Echn mutila, Samper esklaboa, Ol, Ker, BiblE morroia). Ekharran mixkandiek iaten dütenetik. Pastoral 

manuscrite Geneviève (ap. H). Hun izan bethiere / miskandi suerte ororen / zeren gu bezain beste diren / 

Jinkuari kostaren. StJul 37 (ap. DRA). Bazian orano miskandi saldo handia. ArmUs 1899, 33. Begeiako familian 

mixkandi eta etxeko zena. Herr 9-2-1956 (ap. DRA). 

mixkandigo. � Oficio de criado, servicio. � Mixkandigua ützirik ostatüz ostatü bazabilan. GH 1932, 403. 

mixkandisa. � "Mixkandisak dira neskatxa batzu xerbütxari direnak, baina ez arizale" Lf in Casve SGrazi 12. � 

Teatroko mixkandisek ekartzen dituzte antzokirat hartako behar izanen diren kadira, mahain eta bertze zerak. 

Lf in Casve SGrazi 12. Norbaitek hil behar badu, mixkandisek mihise bat hedatzen dute. Id. ib. 13s. 

mixkin, miskin (BN ap. Lh; Hb ap. Lh). �1. "Grimace" Lh. � Ikusten ditut zenbaiten mixkinak, erran nahi 

balute bezala: atsoa zoro bat da. Hb Egia 145. �2. "Miskin (BN; Hb), grimacier" Lh. Cf. mizkindu (3). 

mixkino. v. mizkino. 

mixkiri. "(S), envidioso del bien ajeno" A. 

mixkortu (L, B, BN; Dv, H (BN)). Ref.: A; Lh; Izeta BHizt2 (bixkortu). � "Desgranar" A. v. pixkortu. 

mixkurteria (BN ap. A; VocBN � Dv, H). � "Pulla, afrenta ligera pero picante" A. 

mixmixka. "(G-to), cuchicheando" A. 

mixo (V-ple). "Vulva. Creemos que puede emplearse este vocablo sabelpaurre, creado por nosotros, en vez de 

mixo y potxor, que se dice en Tx[orierri] y Marquina, respectivamente, y que son malsonantes" Zam Voc s.v. 

sabelpaurre. 

mixon. "Gizona gizon, katua mixon (V)" Prov. (ap. DRA, que traduce "gato"). 

mixotxo, mixotxu (Dv, s.v. mixu), misotxo. � Gato. v. mixitxu. � Suak argaltzen ditu / ta guziz makaldu, / ala 

gure mixotxo / guzia da galdu. Mg in VMg 108 (Zav Fab RIEV 1907, 537 mixotxu). Laster zan bai 

gizendu / misotxo gurea. Id. ib. 110. 

mixpira. v. 1 mizpira. 

mixpira. v. 1 mizpira. 

mixterio. v. misterio. 

mixtione. � Mezcla, mixtión. � Ekharten zuela mirrhazko eta aloesezko kuasi ehun liberatako mixtione bat. 

"Mixtion". Lç Io 19, 39 (He baltsamu, TB nahasirik, LE ungéndu, Ker naaste, BiblE nahastura). 

mixto. v. 1 misto; mizto. 


mende. 

507


mixtor. v. 1 miztor. 

mixtu. v. miztu. 

mixu (V ap. A, que cita a Ur; Dv), misu. � "Marmota" A. � Ogigaztai ta basakatu erpekarija / kata mielga eta 

misua / eta katu-epel otatua (gatos monteses). Mg in Ur PoBasc 62. 

mixurka (G-bet? ap. A). �1. "Níspero" A. v. mizpira. �2. "Albaricoque" CEEN 1972, 54. v. mertxika, 

muxurka, muxika. � Abar puntako mixurka goxoaren ur-tanta txastatu duan txoriak ez daki aldegiten. EG 

1952 (1-2), 54. 

miz (V, G, AN, R-uzt; H), mix (V-gip, Sal), mis (V-gip), mitx (B; H). Ref.: A (miz, mitx); ZMoso 68; Iz ArOñ 

(mis-mis); Elexp Berg (mis-mis). �1. "Interjección con la cual, repetida varias veces, se llama al gato" A. 

"Llamar al gato, mix mix" ZMoso 68. Cf. VocNav s.v. mis mis. v. biz. � Katuagaz kalean / astelen batean / 

Karlos zapataria / zabuka bajoian, / joakola mutiko / pillo bat atzean / mix-mix deitzen eutsela / pitean, pitean. 

AB Olerk 434. Katu geienak izen bakoak dira; miz-miz esanda etorten dira etxekoakana. EgutAr (ap. DRA). �2. 

mix. Gato. � Amona sukaldera orduko, mix beltza / isatsa zuti dula goizean antxe da. Or Eus 135. 

mizina. v. mitxina. 

mizintxo. "(G-goi), nombre que por lo general se da al gato" A. 

mizka. v. miska; mizke. 

mizkaka. � Lamiendo. v. miazka. � To, ta ekarri egik laster, eta ez yardun mizkaka. Or Tormes 39. 

mizkakeria. v. mizkeria. 

mizkar. "(V-m), paraje poco fértil" A. 

mizkatu. v. miazkatu; mizketu. 

mizke (V, G ap. A; H), mizka (V-ger ap. A), muzka (R-uzt ap. A). �1. "Regalón, goloso" A. � Dollorren 

emaztea mizka. RS 520. Zentzun bako mizke orrek, / zer nai dok geiago? Enb 39. Iñon diran abesti, jantzaldi ta 

erestaldijak ixan genduzan ta batta danik mizkeanari asazkau eragitteko beste jolaskai ta alaigarri be. Otx 152. 

Eguzki-aldeko ekandu mizkeak eladetarren lengo gogo zorrotza mertzildurik zeukaten. Zait Plat 31. �2. (Lar � 

H, Añ � A). "Lozano [...] lat. elegans" Lar. "Lozano" Añ. � Neskatxa gazte bikain mizkea / eta gañera milloi 

bi! Enb 182. Gixonaren billa urten zan abere gustijen bakalduna zan leoi gaste mizkia. Euzk 1930, 485. � (ANlarr, 

L). Ref.: A Apend; Lh. (Referido a cosas). Lozano, fecundo. "Tierra lozana (AN-larr)" A Apend. "Aurthen 

bihi mizkeak ditugu, nous avons cette année du beau grain" Lh. � Biotzeko murgill samurra zan beti osto, lore, 

garau mizkeak eman bear zituzkean kimua. Ag G 141. Lur mizkeduna, arresi ta guztikoa, erosi liteke. A Ardi 46. 

Uste baño be lur obiauan / [azi] geienak zirala jausi. / Landarok datoz mardul ta mizke, / laster dira eurok 

nausi. Enb 43. Olerki ederrak euskera aberatsean idurimen bizi, mizke, mardulez aurkeztu dizkigute. EG 1950 

(1), 7. �3. (AN-larr ap. Asp Leiz), mizki (Asp ANaf). "Vicio" Asp Leiz. "Querencia, inclinación" Asp ANaf. �4. 

(Uso adv.). Regaladamente, cómodamente. � Seme bakar bat, [...] eta seme bakar geienen antzera mizke asia. 

Ezale 1897, 115. Gaur antziña baño mizkeago bizi gareala ta barau gitxiago egiten doguzala edonok daki. 

Eguzk LorIl 184. � (Con reduplicación intensiva). � Erri jakintsu, ertitsu, aberats, mizke-mizke bizi izan 

diranak. Kk Ab II 110. 

mizkede (Lar � H (mizkide)). � "Lozanía" Lar. Cf. tbn. Lar: "Lozanear, mizketatu". 

mizkeera. "Jocundidad" Lar. 

mizkelo. �1. "(V-arr), goloso, regalón" A (s.v. mizke). v. mizke. �2. "Lozano" A. 

mizkeria (-keri V-ger-ple, L, BN, S), mizkakeria. Ref.: A; Lh. � "Regalamiento" A. � Mizkeriak eraxegi 

deutso. RS 519. Gorputz oneri nabilko ni naieraak eta mizkeriak egiten? Añ EL 


mende. 

2 40. Izki alkarren antzekook edo


idekook bata-bestetzea izkuntza biziduneen mizkakeri kaltebakoa da. Alt EEs 1914, 142. Zek makaldu ete gaitu? 

Laztasunak ala mizkeriak? Eguzk LorIl 184 (v. tbn. GizAuz 11). Bere ixakerearen kaltezko beste mizkeri askorik 

jan ixan ezpa-leu. Otx 108. Jauregiko mizkerijak jaten asi zaneko urdalletik gexotu zan beriala. Ib. 92. 

Olagizonen eta nekazarien lana baixen yaso ta mizkeri-bakoa. In Akes Ipiñ 4. 

mizketu (Lar, Añ), mizkatu (L ap. Lh; Añ). �1. "Enlozanarse" Lar. "Lozanear" Añ. "Prendre de la vigueur. Ogi 

horiek mizkatzen hasiak dira, ce blé a commencé à devenir vigoureux" Lh. �2. (V ap. A; A Apend). Enviciar, 

engolosinar. "Landara mizketuak dira zintadikoak, zardin-zardin asten direanak, las plantas de un vivero están 

mimadas, crecen esbeltas" A (s.v. zardin). � Hugo jakitun andiak diño gure bizitza au dala sosegu bagea, [...] 

jateko andiak auspertuten dau, barauak maskartu, erregaloak misketu ta gastatu. Añ MisE 113. Ainbeste 

denporan [olloari] jateko eta traturik onena emoten egon eta gero lotsabako bat mizketuten ibilli zala jakin 

behar? Bilbao IpuiB 258. � misketu (V-ger). "Oin jakanan ordez esaten dabe miskiñe edo misketue. Miskiñe da 

jaten. Umeakaitik esaten da. Baña miskiñe ta misketua bat dirala uste dot. Biak esaten dira gauza onak gustetan 

yakozanagaitik" (Comunicación personal de L. Villasante). 

mizki. "(L-ain), bagatela, menudo objeto sin valor" A. 

mizki. v. mizke. 

mizkin (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ, H), miskin (SP, Urt III 93, Lecl, H). �1. Mezquino; rácano, tacaño. 

"Gueux, délabré, zirzilla" SP. "Gizon mizkiña emoteko orduan" Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. misquiñoso y 

mizquino. � Mizkina, una rega (1025). Arzam 343. � Egiten dabe pekatu mortal arako guraso miskin eta zeken 

euren seme alabai ezer emoten ezteutsenak. Astar II 89. Zelan sinistu ginaike zeken eta miskin izango zala bere 

amagaz [...]? Ib. 276. Ene Jaungoikoa, nere biotz au zurea dezu, baña badakit Zuretzako sobra mizkiña dala. 

Ant JesBi 132. �2. "Niais, miskiña" Ht VocGr 389. �3. "Llorón, miskin" Lar. �4. (V-ger-m-gip, L-ain, B), 

mixkin (V-gip, G-to). Ref.: A; Iz UrrAnz y To (mixkiña), ArOñ (mixkiñ); Etxba Eib; Elexp Berg. "Goloso" A. 

"Mixkíña, el que es demasiado melindroso en comer" Iz UrrAnz. "Oso mizkiña maixan, jateko guztieri arpegi 

zimurra ipintzen detsala" Etxba Eib. "Ume mizkina, melindroso para comer" (Comunicación personal de L. 

Villasante). "Mizkiñ demasa izandakua da umetan" Elexp Berg. � Ohoin mota asko baditugu. Tipi mixkin 

hoitarik zonbaixka: magasinetan ebasten dute esku-menean dituzten xurruburruetarik bat edo bertze. Herr 20-8- 

1964, 2. 

mizkinda. "(G-to), ocuparse en picar de un plato y otro, pero sin comer nada en cantidad suficiente" A (a pesar 

del significado que da Azkue, no se trata, obviamente, de un verbo). "(L), gourmandise" Lh. 

mizkinde. "Mezquindad" Lar. 

mizkindoi. � Goloso, regalón. v. mizkin. � Ez nazu mizkindoia. Txolokate, goxo ta eztigarriak, nai 

duanarentzat! Lab EEguna 62. 

mizkindu, miskindu (SP, sin trad.), meskindu, mixkindu. �1. Apocar, disminuir. � Pobreziak zehatzen, 

estorbuak meskinzen, [...] tristeziak akometatzen [...] banau. Harb 411s. Aise mendra zitaken sujet eder hori! 

Aise mixkint zitaken gai ospetsu hori! Herr 27-2-1958, 4. �2. (V-gip, L). Ref.: Lh; Elexp Berg (mizkinddu). 

"Devenir gourmand" Lh. "Mizkintzen ari da ume ori" (Comunicación personal de L. Villasante). "Volverse 

melindroso. Len jatun ona zan baiña oiñ mizkindduta dago" Elexp Berg. �3. "Miskindu (Hb), devenir grimacier" 

Lh. � Medikuak eskuratzen ditu [zigarroak], erhietan itzulikatzen eta sudurra mizkinduz usaindatzen. GAlm 

1963, 6. (Liburuen) tituluak ikustearekin kolpatuari mizkindu zitzaion sudurra, ilhundu arpegia. Etcheb Obrak 

15 (ap. DRA). 

mizkineri. v. mizkinkeria. 

mizkinkeria (V-m-gip, L, B), mixkinkeria (V-gip), mizkineri (V-m), miskenkeria. Ref.: A (mizkineri); Lh 

(mizkinkeri); Elexp Berg. �1. "1.º gula, gastronomía; 2.º golosina" A (que cita el ej. de fB). "Beti mizkinkerixan 

ibilli barik garbittuizu plater ori" Elexp Berg. � Premina bagako txokolate, ardao, merijenda, mizkinerija, [...]. 

fB Ic II 143. Zekenkerija, miskenkerija [sic] edo ondasun gurari larregija da gatx gustijen sustraija. Astar II 

174. �2. (V-gip ap. Etxba Eib). Tacañería. "Mezquindad. Mizkinkerixia izan da gure partetik, esku-utsian ara 

agertzia" Etxba Eib. � Orrela andre-gaiarekin gertatzen danian mutill-gazteak ur-aparra bezela ibilli bear du 

diruba, eta ez mizkinkeriyan! Moc Damu 27s. 


mende. 

509


mizkinkiro. "Mezquinamente" Lar. 

mizkino. �1. "(V), mezquino" A. � Jangoikoa ere arrazio da porta daien txurrago direneki ain eskas ta 

mezkino berareki (72). LE-Ir (s.v. txur). Txur ta mezkino Jangoikoareki (134). Ib. (s.v. txur). �2. mixkino (Vgip), 

miskino (AN-larr), mezkino (AN-larr). Ref.: Inza RIEV 1928, 153; Iz ArOñ (mixkiñ). "Mezkiñoa, vicioso 

para comer (AN-larr). Miskiñoa, melindroso (AN-larr)" Inza RIEV 1928, 153. "Mixkiñua, mixkíño, melindroso 

en comer" Iz ArOñ (s.v. mixkiñ). 

mizkintasun. "Mezquindad, roñosidad. Bere mizkintasunak galdu dau, lagun onenak urrintziagaz" Etxba Eib. 

mizko. v. mizto. 

mizmira, -miru. v. 1 mizpira. 

mizmizean. "Mizmizean (G-to), mizmizetan (G-to), mizmizka (G-bet), juego que consiste en pegarse los 

muchachos con la pelota" A. 

mizmizetan, mizmizka. v. mizmizean. 

mizpera, -per(r)u. v. 1 mizpira. 

mizpiau (S). Ref.: Alth Bot 22; A. � "Sello de Salomón (bot.)" A. 

mizpil. v. 2 mizpira. 

mizpila, -pilu. v. 1 mizpira. 

mizpildu. "(AN-gip), atarazar las castañas para evitar su explosión al asarlas" A. 

1 mizpira (V-och-gip, G-to-bet, AN-gip-ulz-egüés-arce, L, BN, Ae, Sal, S, mizpire AN-olza, B; SP (mis-), Lar, 

Añ (G), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Lcq 82, Dv, H, Arzdi Plant1), mizmira (V-och, G-azp-goi-to-bet), 

mizpila (-illa V-m-gip; Añ (V)), mizpera (V-gip (mis-), R-uzt), mismira (V-och), mixpira (S), mizmiru (V-arr), 

mizperu (V-arr-oroz, R; mis- Arzdi Plant1), mizpiru (B), mizpilu (L-sar), mizpola (AN-ilzarb), mizperru (Vple), 

mismiru (Zam Voc), mespilu (Lcc), mesmeru (V). Ref.: Bon-Ond 150; VocPir 677; A (mesmeru, mismira, 

mizmira, mizpilla, mizpira, mizpera); A Ronc 382; Urkia EEs 1930, 46; Lrq (mixpira); EI 383; Iz Ulz (mispíre), 

ArOñ (míspera); Etxba Eib (mispilla); Izeta BHizt (mizpire); Elexp Berg (mizpilla). � Níspero (árbol y fruto). 

"Mizpira, agora gabe uzkira (Sal), el níspero sin llegar a la boca está... digerido" A. Cf. VocNav s.v. mizpola y 

mizpora. Cf. tbn. Gárate 6. a Cont BAP 1949, 361: "Mizpildi, era una placita de Vergara cuya traducción 

castellana es Nespral". � Tr. La forma mizpira es la única documentada en la tradición septentrional y es 

empleada tbn. por Iztueta (junto a mispira y mispera), Iraola, Orixe y Munita (64); se encuentra tbn. en la 

versión guipuzcoana de una canción de cuna que recogen Azkue, Aguirre y N. Etxaniz (esa misma canción tiene 

las variantes vizcaínas mizpila y mezmeru, la baztanesa mizpiru y la labortana mizpillu). Labayen emplea la 

forma mixpira. La variante vizcaína más general es mispila; hay mesmeru en Zavala y mismiru en E.M. Azcue. 

� Mizpira meaqua (1284). Arzam 343. Poblo en mesperuça (1475). Ib. 344. � Sagarrak bere eziran falta, 

mispil ustelak abondo. Acto 219. Katu eremutarrak / ez du nai belarrik, / ez aran, ez mispilla, / ez baso-sagarrik. 

Mg in VMg 110 (Zav Fab RIEV 1907, 537 mesmeru). Agertu ziran maira aritz aleak, intxaurrak, uurrak, 

mispillak, txermenak, aranak. VMg 11. Zure aitak esan dit, nere maite polita / mispirak dazkatzula usteltzen 

jarrita. Izt Po 118 (118 mispera; C 137 mizpira). Ah, zer makhila dudana, / mizpira finik-finena! Arb Igand 44. 

Millekotak ta priskuak / datoz batera bitzuak / moskatel-matsa / mismiru latza, / sagar madari ta ikoak. Azc PB 

288 (in Ur PoBasc 227 mispilla). Txinako mizpirak. Iraola 128. Txalopin txalo, txalo ta txalo. Katutxoa mizpila 

ganean dago (V-ger). A CPV 249 (250 mizpira (G-bet) y en Ag G 77 y NEtx LBB 317; mezmeru (V-arr) A CPV 

250; mizpillu (L-sar) y mizpiru (B) en el cancionero de ADonostia n.º 982 y 984). Aitarenganik ikasia harek ere 

bere mizpira adarraren zirurikatzen. Barb Sup 181. Makhil geitzat haltzari nagusi mizpira. Ox 124. Otsalizar 

eta mizpira minkatzak, agotzak ontzen ditu. Or Mi 122. Udazkenean... mixpirak besterik ez, ta aiek ustelak. Lab 

EEguna 68. v. tbn. Hb Esk 218. JE Bur 145. Lf Murtuts 8. Mizpilla: Alt EEs 1917, 44. 


mende. 

510


- MIZPIRA-BILO, MIZPIRIBILLO (S ap. A). "Bozo, primer pelo que brota en la cara" A. "Mizpira-bilho (S; 

Foix), duvet du visage" Lh. 

- MIZPIRA-SAGAR. "(B), variedad de manzana" A. � "Mizpire-sagarrondo, clase de manzana. Gure baratzean 

badugu mizpire-sagarrondoa" Izeta BHizt2. 

- MIZPIRA-SALDA. "(BN-baig), mano de varazos; litm., caldo de nísperos" A. � Jatekoak xuhur eta bertzalde 

gaztiguak tolle: makilaldi, mizpira-saldak barne! Etcheb Obrak 31 (ap. DRA). 

- MIZPIRAZKO. "Qui est en néflier" Dv. � Mizpirazko bere makila pollita eskuan. Barb Sup 172. Bainan 

mizpirazko makila hausten zaio. Larz in Zerb Azk 40. 

2 mizpira (AN-gip, L-ain, BN-ciz-baig ap. A; Dv), mizpil. � "Fosa nasal. Cuando no se ha hecho ya mención de 

nariz se dice más sudur-mizpira" A. � Zeren jainko uste baitituzte jendaien idola guziak, zeinei begiak ez 

baitzaizkote baliatzen ikhusteko, mizpirak hats hartzeko. Dv Sap 15, 15 (Ol, BiblE sudurrak, Ker suurrak). 

Badira uliak zaldi eta bertze abereei sudur mizpiretarik eta bertze lekhutarik sartzen zaizkotenak. Dv Dial 33 (It, 

Ip sudurretik, Ur surretatik). Sudur-mizpira, errape-erroa, / isastxoko naiz okotza. Or Eus 318 (136 sûr-mizpil). 

mizpiradoi. "(BN), enclos de néfliers" Lh. 

mizpiraki (c. sg. A; Dv). � "Madera de níspero" A. 

mizpiratze (S; Lecl, Gèze, vEys, Dv (BN, S), H (S; s.v. mizpira)). Ref.: Alth Bot 15; A; Lrq. � "Néflier, 

mispiatzia" Alth Bot 15. "Níspero (árbol)" A. 

mizpirondo (V, G, AN ap. A; SP (mis-) � vEys, Urt II 145, Dv), mizpira-ondo (H). � Níspero (árbol). � 

Begiztatua nuen aspaldi mendian / mizpir-ondo xuxen bat sasien erdian. Lf in Onaind MEOE 1136. 

mizpirotz. � Nombre de una melodía de baile. "Mizpirotzek ditu 7 zatitan 99 puntu, lenengo 6 zatiak jotzen dira 

biña aldiz eta 7garrena bein baizik ez" Izt D 118. 

mizpiru, -pola. v. 1 mizpira. 

miztari. � Aguijoneador. � Loramendian ezti / jario orori. / Erle zintzoa bizkor / lora gozo artean, / miztari. 

Egieder UrreB 169. 

miztatu. v. miztotu. 

miztek. � Bistec, filete. v. bistek. � Bilduak nituen afaritako bearko ginituenak: zozizona, patea, miztekak 

egiteko haragia, freitzeko lur-sagarrak eta gasna. Herr 28-12-1961, 4. 

miztel. v. mistel(a). 

mizti. v. mist. 

miztiko. v. mistiko. 

miztillutu. "Calafatear (V, G)" A Apend. 

mizto (V-gip, G, AN; -st- Lar, Añ (G), vEys, Dv), mixto (G-to, V-gip, AN-ulz-olza), misto, mistu, mizko. Ref.: 

Bon-Ond 141; A; Iz Ulz, UrrAnz y To (mixtua), ArOñ (mixto); Ond Bac (mistu); Elexp Berg. �1. Aguijón; 

lengua de culebra. "Erlamiñuak miztua sartu zotsan" Elexp Berg. � Gure andreak infernuko suge txar baten 

mingañ edo mistoa baño zorrotzago du. Cb Eg III 369. Israeltarrak eremuan sugeen mistoen kausaz edo sugeak 

eltzen ziotelako zijoazen iltzen erremediorik gabe. LE Urt (ap. H). Kontu, belar azpian / or dago sugea; / zoaz 

ortik igesi, / lasterka, gaisoa, / sar ez dizazun arren / oñetik mistoa. It Fab 197. Mingañ gaizto aien kastigurako 

bialdu zituen sua zerioten suge-taldeak, zeintzuen miztoak ukitzen zutena kiskaldu eta illik geratzen zan. Lard 

100. Mando-zaurira eulia ala da / ongi zorroztuz miztoa. Or Eus 392. Sugearen mizkoa baño arantza 

zorrotzagoa duan otadi zakarra atera zaie. Munita 64. Bere mizto irukoitza dardaratuz. Ibiñ Virgil 103. 

Kantsazio pozoia / baidarama zainean, / izanaren miztoak / sartuta egonean. Azurm HitzB 26. Ipuiak badu 

miztoa, eta suge-miztoa gainera. MEIG I 145. v. tbn. EE 1883b, 227. JMB ELG 35. Mixto: In Xe 128. � Itzok 


mende. 

511


argi ta zoli bein ta barriro esanik, kaleak kale iragan zituan atso ximur arek, leengo artazien ezten-miztoa 

zuzentasun-ezpata biurturik. Erkiag Arran 187. � "Lengüeta del ancora, anzuelo, mistoa" Lar. �2. "Veneno" A 

(que cita a VMg). � Eldu zan udaberria, ta nola ondo biziaz gizendu zan sugea, azi zitzaion mistoa edo 

benenoa. VMg 10. Jasa biziya dakar berela / ekaitz-oiuak / mixto sumiñkor latza bezela / sube txistuak. EA EEs 

1913, 116. Etxea miztua (veneno) zerion subetegi irudi zitzaion. Etxde JJ 56. Sugea bezala, [...] miztoa zeriola, 

xixta ta zimiko. Zait Plat 151. Edo-ta eguzkiak sekulan argitu gabekotan / edo-ta mixtu-gaixtoko abere-taldeak / 

bizi diran Nilo-zabaletan. Berron Kijote 154. � Engrazik subegorria iduri zun mixto-jario. Etxde JJ 170. Ekin 

zion mizto-jario Engrazik. Ib. 126. �3. (V-gip, G-azp, AN-gip; H). Ref.: A; Gte Erd 291. "Lengua murmuradora. 

Emakume onek mizto txarra dauko (FSeg)" A. "Mizto edarra du orrek" Gte Erd. � Berekin darabil misto bat 

iñori ere barkatzen ez diona. AA II 95. Itzegingo det garbiro, baña ez uste izan itzegiten dedala urliagatik ta 

sandiagatik, zenbait misto gaiztok erausi oi duen eran. AA III 366 (598 mizto). 

- MIZTODUN. (Lo) que tiene aguijón. � Erensuge onek zazpi buru miztodunak zitun. Etxde JJ 93. 

� Etim. Compuesto de *bini 'lengua', con el suf. diminutivo -to. 

miztokatu. � Aguijonear. v. miztotu (2). � Itz oek entzutean, saietsean ezpareak miztokatu balu, ez uan 

erneago jarkiko ta zutituko. TAg GaGo 72. 

1 miztor (G-azp; -st- Lar, H (G)), mixtor (AN-ilzarb), miztura (G-to). Ref.: Bon-Ond 141; A (miztor). � 

Aguijón. "Lengüeta de víbora" Lar. � Butrongo sugeak emen utzi bear izan zituan bere pozoi ta miztorra. NEtx 

Antz 14. Koko Miko, Koko Miko, / sugea etorriko. / Miztor zorrotzak txistu, / zu nundik irentsiko. NEtx LBB 317. 

Alper zorri oiek lana auzoan eta miztorra aoan izango zuten. Ib. 177. � "Mingain luzea da hori [...]. Orrek 

dantzatzen du miztorra (G-azp)" Gte Erd 291. 

2 miztor. "Abejorro" Asp Leiz2. v. 1 listor. 

miztotu, miztatu. �1. Afilar. � Alde batez miztatutako azagaimuturra. JMB ELG 37. Isturitz-ko gezi-mutur 

alde bietatik miztotua. Ib. 40. �2. miztatu. Aguijonear. v. miztokatu. � Euliak, bazkal-ondoan ixil, / orain 

ostera, furrundaz, / gurdia zama dan bitartean / beiak miztatzera doaz. Or Eus 318. 

miztu, mixtu (G-azp). � Chupar, libar. v. miazkatu. � Atozte, arren! erle txukunak, / igortzi nere kopeta! / 

Berriren berriz odol-loreak / ezti-jarioz daude-ta. / Miztu arretaz biotz-lorea, / ozpiña bezin garratza. Loram 

154. Onatx, erletxoak, Lore ori miztu! Loram Y 1933, 252. Erleen antzera, mizten ari da / goiko ederdunak, / ta 

gozotasunak. Alzo Olerkiak 855 (ap. DRA). 

miztura. v. 1 miztor. 

moabita. � Moabita. � Semeek bi moabita gazte hartu zituzten emaztetzat. Zerb IxtS 50. 

moabitar, moabiar, moabitiar, moabetar, moabtar, moabdar. � Moabita. � Rut moabitarra. ES 193. Emazteki 

moabitar bat. Lg I 250. Moabitarrek uste izan zuten ur hura odolez gorritua zela. Ib. 369. Moabtarren eta 

Amontarren jainkoak. Lard 216. Moabitarren aita. Dv Gen 19, 37 (Urt moabiar, Ur y Bibl moabtar, Ol 

moabetar, BiblE moabdar). Ar-ko moabetarra, Ker Deut 2, 29. 

moakil. v. morokil. 

moalla. v. moila; muraila. 

moarra (det., G-to). "La rama grande" Iz To. Cf. mogarra. 

moarratu (G-to), muarratu (G-to), muartu (G-to). Ref.: A; Iz To (moarra). � Podar. v. modorratu, 

montxarratu. � Lizar moarratua bezain murri. Or Mi 15. � (Fig.). � Badaiteke ere amorante-saila gure 

artean zertxobait moarratua agertzea. MEIG I 178. [Cantinflasek] trebe baino trebeago dihardu [...] ohiturazko 

pailazokeriak apurren bat moarratu dizkiotelako edo. Ib. 182. 

� Etim. Para la posibilidad de que provenga de *morroatu (morroe + -tu), v. BAP 1955, 285. 

mobilier. � (Adj.). Mobiliario. � Inposizione Mobiliera deitzen denaren pausatzeko. Revol 137. 


mende. 

512


mobilizatu. � Movilizar. � Mobilizatu ditu langileak eta armadaren meneko jarri. Herr 4-12-1958, 1. 

mobimendu. v. mugimendu. 

mobimentu. v. mugimendu. 

mobitu. v. 1 mugitu. 

moda (V-gip; Lar, Añ, Hb ap. Lh), modea (det., Lar, Añ), muda (S). Ref.: Lh y Lrq (muda); Elexp Berg. � Tr. 

Documentado desde mediados del s. XVII. Hay ejs. de todos los dialectos. En DFrec hay 38 ejs. de moda. �1. 

Moda. � Moda laudatzeko hari [iratxarlozko soina] / begira zagokala. Arg DevB 47. Lekhurikan ez modari / 

aldatzeko fazoiña. Ib. 51. Bestitzeko moduak ta modak. LE Prog 116. Igaroten jakee denporia zertzuk moda 

dirian konteetan. Mg PAb 46. Agertzen diran moda guziai jarraitu bear diezala. AA I 601. Moda ergelei 

jarraiki. Dh 149. Modia dalako euren aragijak agirijan darabilzenak. Astar II 150. Üskal-Herri huntan balitz 

moda / prozesen üztekua. Etch 514. Barkoxen besta berri / zen lehen besta handi, / bena ideki derezü zük muda 

eder hori. 'Cette belle coutume'. Ib. 480. Galtzak moda zaharrean eginak. Elzb PAd 6. Emazteak ari ziren iruten, 

oraino baitzen moda, heientzat lan hortan artzeko. Elsb Fram 137. Parisen erneten da / moda bat astean. Azc 

PB 203. Modea da gaur zerbait direnak / baltzeoz jolastutia. Enb 180. Ogi-joiteko mekanikak ezagutuarren, 

moda xaharrari badarraizkio. JE Ber 18. Benetako literatura-moda biurtu [barne-egunkariak]. Txill Let 74. 

Ondartzetara joateko gar, zaletasun eta moda ori. Erkiag Arran 121. Gai sozialak moda biurtu dira gaur. Vill 

Jaink 155. Ene senharra pixka bat leheneko modakoa da. Larz Iru 34. Moda berriko idaia zonbaiti soberaxko 

atxikia. Ardoy SFran 95. Edozein blue / azkenengo modako airea. Lasa Poem 91. Zonbait [kantu] frango 

ausartak, denbora heietako modan. Lf ELit 104. Ez ote den hori oraingo moda txoro horietakoren bat. MIH 191. 

v. tbn. Zuzaeta 137. Añ NekeA 236. Gco I 445. fB Ic I 324. JJMg BasEsc 193. Bordel 106. Hb Esk 184. Gy 190. 

Bil 74. Xe 312. Bv AsL 49. Zby RIEV 1908, 84. Itz Azald 212. Xikito 13. Belaus LEItz 109. Barb Sup 59. Etcham 

214. Kk Ab II 54. Or QA 103. Mde Pr 152. SM Zirik 84. BEnb NereA 93. Basarri 99. Uzt Auspoa 43, 113. Lab 

SuEm 196. Mattin 118. Azurm HitzB 44. 

�2. (Urt II 72). Modo. � Hitz hauk oreiñek aditzean / egiñen tie jauziak; / hariko dituk bere modan / dantzan 

arroka mendiak. Gç 134 (no parece errata por modu, ya que el metro exige un bisílabo). Mintzatzeko moda 

hoietan. "Locutions". Arch Gram 27. 

- MODA-BERRI. "(L, BN, S), amateur de nouveautés" Lh. 

- MODA-DENDA. Tienda de modas, de vestidos. � Moda-denda. Lekuona in Mattin 137. 

- MODA-ERAKUSKETA. Desfile de moda. � Irudi-andana luze honek prozesioa dirudi [...], edo modaerakusketa. 

MEIG I 178. 

- MODAKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) De moda; hecho, puesto, etc. según la moda. � Eliza modakoa / ez da 

lehenekoa. Monho 30. Jaunzi modakoetan. AA III 604s. Batek imiñi dau onelako modako jantzija. JJMg BasEsc 

189. Bota ederrak merke / eta modakoak. Echag 143. Eskergabe izigarriak / eta moldegaitzkeriak / ez dirade 

gutiago / izanen bethi modako. Gy 291. Zoroak dire beraz zenbeit yaun modako. Hb Esk 198. Korbata modakua 

naiko du? Iraola 75. Modako / traje bat. Tx B 117. Oso modako jarri zaizkigu ipui-leiaketak. NEtx LBB 112. v. 

tbn. Bil 74. � (Con reduplicación intensiva). � Bi Mari Puntta moda-modakoak. NEtx LBB 199. b) Del modo. 

"Archaicus, lehenagoko modakoa" Urt II 254. c) Seguidor de la moda. � Jangoikuak librau zagizala barberu 

modako, dotore txar, apaindu ta barritxubetati. Mg PAb 46. 

- MODAN (V-gip ap. Elexp Berg). a) De moda. v. BOLADAN EGON. � Inpietatea modan bezala ezarria izan 

zen. Elsb Fram XI. Alemanak [...] yarri ziran "modan". Ldi IL 162. Len Amerika zegoan modan. Basarri 135. 

Modan balego, zorioneko / litzake gure euskera. BEnb NereA 88. Zorioneko ostikoketa / txit modan jarria dago. 

Uzt Sas 325. Pastoralak modan baitziren. Lf in Casve SGrazi 10. b) A la moda, según la moda. � Idikia modan. 

ECocin 6. Agertzen da Mikaela, modan emana. Barb Sup 52. Gaztiek orai modan / bihar dute bizi! Mattin 138. 

- MODARA. a) Según el modo. "Archaicus, [...] lehenagoko gisara, modara, trazara moldatua" Urt II 254. b) 

(V-gip ap. Elexp Berg). A la moda, según la moda. � Adi zagun burijesa modara solasean (1765). BertsZB 106 

(recogido tbn. en Arb Igand 23). Kolorezko zintakin / modara jarriyak [kofiyak]. Echag 82. Naiz Tximiñua jantzi 

/ modara Parisen. Urruz Zer 84. XIV-XV gizaldiko modara Bieta, Beata deitzen dio. Lek SClar 118. Modara 

jantzi ta modara ibilli. SM Zirik 85. � (Con reduplicación intensiva). � Barberu ondo apaindu bat, 

pantaloeduna, ta moda modara janzija. Mg PAb 190. � Como es habitual. � Ez modara, konfesiñorik bekatura, 

bekaturik konfesiñora. Añ LoraS 156. c) (Ponerse) de moda. � Emakumetan sartuko balitz / gure izkuntza 

modara. BEnb NereA 93. 

- MODATIK JOAN, PASATU (pasau V-gip ap. Elexp Berg). Pasar de moda. � Balmes "modatik" joan zan, 

gizona. Lab EEguna 77. Anai maiteok, sinistu gero, / modatik joan zala ori. Basarri 141. 

- MODAZKO. De moda, según la moda. � Banidadezko beztidura modazkoetan (B, s. XVIII). BOEans 254. 


mende. 

513


Hea gorri hok; pollitak eta modazkoak dituxu. Zub 73. 

moda. v. 1 mora. 

modaki. � (Pl.). "Modales, substantivo, modakiak, erakiak" Lar. 

modale. � (Pl.). Modales. � Pretenditzen da errepasahaztia egungo eguneko kostuma eta politika edo 

urbanitatiaren modaletako, bana modale eta usaia oriek dira zenbait aldiz anitz arimen kondenazioniaren kausa 

(Luzaide, 1869). ETZ 276. 

modalitate. � Modalidad. � Esaldiaren bai-ezko nolakotasuna edo modalitatea, R. de Rijk-ek esaten duen 

bezala. MEIG VI 147. En DFrec hay 5 ejs. 

modari (Lar, Hb ap. Lh). � Aficionado a la moda. "Modista" Lar. 

modazalekeria. � Afición excesiva a la moda. � Eta zuen aitak, belu etxeratzia ta moda-zalekeriya kentzeko 

misiñuak emon gura yuazan eztok? Kk Ab II 54. 

(moddorro). � Dim. de modorro. "Moyorro, persona sin sentido, simple (Roncal). Individuo de poco 

fundamento (Salazar)" VocNav. 

model(a). v. modelo. 

modelista. � Diseñador de moda. � Josle haundi baten modelistak ez ditu gehiago emazteak ikusi ere nahi. 

Herr 20-2-1964, 4. 

modelo, modela (Lar, Dv), model, modelu. � Modelo. � Tr. Documentado hasta el s. XX en textos 

septentrionales. En DFrec hay 8 ejs. de modelo, 21 de modelu y 1 de model, todos ellos meridionales. � Modela 

da haren bizitze saindua imitatuz gu ere sainduki bizi gaitezila exenplutzat Jainkoak eman darokuna. CatLav 

452 (V 211). Nahi baduzue model paregabe haren arabera bizi. Mih 2. Jainkoak eman dauku beraz modelatzat 

bere seme maite bakharra. Dh 252. Munduko edozoin lekhutan, modela berean, altxatuak diren [...] konfrario 

guziak. JesBih 472 (423 model). Berthuterik garbienen model miragarria. Jaur 370. Model beraren gaiñean / 

Yupiterrek mundu huntan / egiñ ez ditu guziak. Gy 279. Khiristi familia güzien modela izateko. Ip Hil 265. 

Argitaratuko balitz, eredutzat (modelutzat) ar lezakete gure anai gazteak. A Ardi 119. Humore beltzaren 

modelak. Mde Pr 67. Eskuarazko modelik ez dautzuegu hemengo alde hautan emaiten ahal. Herr 11-12-1958, 4. 

Modelo bat atera denean, aurka daudenak ez dute beste ordeko bat erakusten. MEIG IX 57. v. tbn. CatS II. 

MarIl 26. Txill HetaH 87. � Azken modeleko aparatu bat. Osk Kurl 127. � Modela erakusten ari den neska 

bati. Herr 20-2-1964, 4. � Beren balioa erakutsi dutela mila bider [egiturek], modelo gisa, gogoeta hutsen 

erreinutik kanpora mundu zabaleko gauza gogor-trinkoetan. MIH 195. 

modera. �1. "Moda" Lar. �2. Modelo. � Zer eranzunkida gutunekoaren modera dan berarena! "¡Qué modelo 

de correspondencia epistolar la suya!". Izt, carta a JJMg 41. 

moderagarri. "Moderatorio" Lar. 

moderakiro. "Moderadamente", "templadamente" Lar. 

moderamendu. � Moderación. � Afekzione natural gabe, leialtate gabe, kalumniazale, moderamendu gabe, 

krudel, on diradenén gaitzetsle. Lç 2 Tim 3, 3 (He lohikeriari emanak, TB e IBe lizun, Ol elikugabe, IBk 

neurrigabe, Bibl ez bere buruen jabe). 

moderari. "Moderador" Lar. 

moderaro. "Moderadamente", "templadamente" Lar. 

moderatu (Urt III 204, Lar, Añ), moderadu. � Moderar. � Moderatzen dualarik hetara eure rigora. Lç Ins A 

7r. Baina Iainkoak moderatu ukhan du gorputza batean. "Dieu a tempéré le corps ensemble". Lç 1 Cor 12, 24 


mende.


(He moldatu, TB aphaindu, Ol y Ker atondu, IBk e IBe eratu, Bibl apailatu). Dekretak [...] ematzen eta 

moderatzen. Tt Onsa 50. Moderatu enfadoak eta atrebimentuak. El 88. Sentidu guziak [...] modestiaz moderatu 

bear dezute. Cb Eg II 42. Plazeren erregelatzea eta moderatzea arrazoinaren eta fedearen arabera. Brtc 220. 

Pasione gogorrenak bear dire moderatu eta korrejitu (B, s. XVIII). BOEans 905. Plazer, gustu, gutiziak / 

moderatuz zuhurki. Monho 96. --Zer gobiernu da Españakoa? --Bakarondaz moderatua, primuarra edo 

jatorrizkoa. EConst 38s. Eztitasun horrek moderatuko ditu gure bizitasunak. Jaur 150. � (Part. en función de 

adj.). "Aequanimis, [...] sosegátua, moderátua, igoála" Urt I 326. � Estranjerén ostatuz gogotik rezebizale, 

onén onhetsle, zuhur, iusto, saindu, moderatu. Lç Tit 1, 8 (He moderatu; Dv begiratu, Ol bere yabe, Ker, IBk, 

IBe y Bibl bere buruaren jabe). Atseginik txikienak edo moderaduenak bere. Cb CatV 64. Biz dibérsio dezénte, 

biz edáte moderátua. LE Prog 112. Zer da liberalismo moderaua? Itz Azald 52. Iturriaga, liberal kutsukoa, 

moderatuetakoa noski. MEIG VI 56. En DFrec hay 6 ejs. de moderatu. 

moderatuki. "Abstinenter, moderátuki, [...] nahasi gabe" Urt I 57. 

moderatzaile. �1. "Moderador" Lar. � Karitate argitu bat emanez zeloari, / haren moderatzailetzat eta haren 

gidari. Monho 50. En DFrec hay 9 ejs. �2. Moderado. � [Robespierreren] ordez moderatzalleak agintari jarri 

izan ziralako. Izt C 395. 

moderazio (Urt), moderazino, moderazione (Urt). � Moderación. "Aequalitas, [...] moderazioa, moderazionea" 

Urt I 325. "Abstinentia, moderazioa, modestia, moderaziónea" Ib. 57. � Seigarrena, kontinenzia edo 

moderaziñoa. Cb CatV 61 (tbn. en CatBus 37). Goardátu moderázioa. LE Prog 110. Laneán trabajatzen deláik 

moderazioreki aplikaturik. Ib. 100. Gauzai gusto obia artzen zaien moduko moderazioaz gozatzen dituzula zere 

ondasunak. CartAnd 393. 

moderez. "Immoderación" Lar. Cf. tbn. Lar: "Immoderadamente, moderezkiro", "immoderación, moderezte", 

"immoderadamente, modereztero". 

moderia. � Moda (en sdo. peyorativo). � Luxuriarén zebo dire moderia banoak. LE in BOEanm 560. 

modernakiro. "Modernamente" Lar. 

modernismo, modernismu. � Modernismo. � Lizardi modernismu estu ta gogor xamarrera irtenaz. LMuj 

BideG 24. 

modernismozale. � Modernista (en religión). � Razionalismozaleak e.a., gaurko egunetan Modernismozaleak, 

nor baño nor etsai ikaragarriagoak izan dira. Inza Azalp 91. 

modernizatu. � Modernizar. � Hek duke izaitekotz eskual etxea erortzetik beiratuko, bizitegia eta barrukiak 

modernizatuz. Herr 9-1-1958, 1. 

moderno (Lar), modernu, moderna, moderne (Lar), monerno (H). � Moderno. Larramendi deriva moderno de 

modu más erne, lo que explica la forma moderne. � Lehenagoko auktor handi eta oraiko moderno 

famatuietarik. Mong 587. Eskualdun gaztek, betiko terrenta hartan ez egoiteko emaiten baliote beren eskualdun 

bestari gostu onezko aire modernago bat. Sokorri Gazte (mayo) 1960, 1. Olerkari guztiak, nazi zaarrak naiz 

modernuak. Vill Jaink 118. Gure aro modernuak gizonaren eskubideak aldarrikatu ditu. Ib. 173. En DFrec hay 

46 ejs. de moderno y 2 de modernu. � moderna. (Con marca de género). � Neskatxa moderna hetarik zen. Herr 

24-12-1959, 2. Egungo emazte modernak. Osk Kurl 22. 

modernoro, modernero (Lar). � Modernamente. 

modernotasun. � Modernidad, cualidad de moderno. � Modernotasun bat du, lehenbizi, Saizarbitoriak; 

gaurkotasun harrigarri ta miresgarria. Zarate ELit 117. 

modeski, modestki. � Modestamente; pudorosamente. � Modestki kofesatokitik ilkhi zaite. EZ Eliç 165. Zeren 

orduan klarki eta modestki erraiten du eztuela halako gaitzik. SP Phil 195 (He 196 modeski). Sainduen 

pentsamendu halto eta sothilak modestki eta garazioski deklaratzen tu [eskuarak]. ES 192. Begiak modestki 

beheititurik. CatLav 247 (V 125). Behar gira modestki bülüzi. CatLan 110 (100 modeski). Mintzatu behar 


mende. 

515


zaizkote ahal bezain modeski, serioski eta laburki [bertze sentsuko presunei]. Brtc 13. Jauntz modeski. Dh 49. 

Propiki behar düzü izan beztitürik, bena modeski. UskLiB 94. Oneski eta modeski egiten delarik [alegeratzea]. 

Gy VIII. v. tbn. CatS 79 (modeski y modestki). 

modeskiro. "Modestamente" Lar. 

modest (Urt, Ht VocGr 386), modesto (Lcc), modestu (Lar, Añ). � Modesto; recatado. "Modestamente, 

modestoa legez" Lcc. "Astringere fidem, [...] modest, sobre izatea. Astringitur ad temperant, modest, sobre da" 

Urt III 9. � Behar dik Ipizpikuak izan [...] sobre, modest, estranjerén ostatuz gogotik rezebizale. Lç 1 Tim 3, 2 

(He modest; TB ohoragarri, Ol gorgots, IBk ondo hazi). Bere zahartzean onhest, modest, pausatu eta sosegatu 

izaiteaz. Ax 177 (V 119). Bihotz idekia, trebea, sinplea, emea eta modesta. SP Phil 327. Bertze bortzak 

zuhurrak, diskretak eta modestak. Tt Onsa 72. Arropa propiak eta modestak izaitea. CatLav 247 (V 125). Izan 

nadin kasto, garbi, modest, otzan. Lar STomas 2. Haren maltsotasunak, haren aire modestak. Lg II 95. Modest 

bekokia, humilla portea. "Modeste regard". Gy 219. Emaztéki modesta, alkekórra ta gárbia. LE in BOEanm 506. 

Bere arropetan eta so egitian modest izan. CatS 49. Izan gaitezen oraziokoiak, umillak, modestuak. Bv AsL 67. 

Bailli modest eta sabantak. Elsb Fram 87. v. tbn. Mih 66. Dh 212. � modesta. (Con marca de género). � 

Rebeka birjiña guziz modestarekin ezkondu zan. Cb Eg III 377. Len ain garbia ta modestia izanik. Mg CC 137. 

Emakume modesta batek. JJMg BasEsc 103. 

modestez. "Immodestia" Lar. 

modestia (Urt, Lar, Añ, Dv), modestria. � Modestia; recato. "Abstinentia, [...] modestia, moderaziónea" Urt I 

57. "In vultu pudor et acrimonia, bisaiako modestia eta bizitasuna" Ib. 110. "Astringi ad temperantiam, [...] 

modestiara emana, [...] modestiari emanik egon" Ib. III 6. � Tr. Documentado desde Leiçarraga. Deja 

prácticamente de usarse en el s. XX. � Emazteak ere abillamendu honestez ahalkerekin eta modestiarekin 

akotra ditezen. Lç 1 Tim 2, 9 (He y TB modestia; Ker e IBe eratasun, IBk era eta begirune; Dv zuhurki, Ol 

erabidetsu). Amakagarrena [frutua Espiritu Santuena], modestia. Bet 16. Heure erremanguetan guarda zak 

modestia. EZ Eliç 121. Modestia eta ahalkekortasuna dira hekin begien bi edergailluak. SP Phil 421. 

Kristabaren modestia ofendidutzat emen eztidin. OA 162. Modestiaren kontrako burukoak edo kofiak dituztenak. 

CatLav 247 (V 125). Modestiarekiñ eta begiak beheititurik mintzatu. He Gudu 109. Luisen modestia alakoa izan 

zan non andreri arpegira beñere begiratu etzion. Cb Just 30. Modéstia ta álkea goardatzekó puréza. LE Prog 

124. Etxekiko dira oro modestia hümil eta respetütako batetan. Mercy 30. Bilhuz zaite modestiarekin. Brtc 15. 

Modestia da alabaña emakume baten apaindurarik ederrena. AA I 581. Modestijaz pausu egiteko. fB Olg 79. 

Behar gare bizi modestiarekin eta sobreki gure konduitan. Jaur 136. Iduritzen zaio bere modestiari apainegi 

daguala. Bv AsL 92. Soinak belhaunez goraxago, bainan ez modestia sobera kolpatzeko gisan. Elzb PAd 28. 

Orlako modestiyakin nora joaten dala uste dezu, nora? Iraola 25. v. tbn. Harb 426. Ber Doc 93r. El 16. Iraz 46. 

CatBurg 44. Lg I 326. Mih 64. CatLan 136. Monho 98. Mg CO 241. Añ LoraS 174. Gco II 87. Dh 151. JJMg 

BasEsc 121. CatB 82. JesBih 426. CatLuz 28. MarIl 33. UskLiB 77. Hb Esk 138. Laph 168. CatBus 37. CatAe 

68. CatSal 69. CatR 69. CatS 94. Legaz 52. Arr May 11. Jnn SBi 35. Arb Igand 188. Modestria: BOEsal 209. 

modestiagabe. � Inmodesto. � Neskato arhin, hardit, kurrizaile, harro eta modestia gabeak. EskLAlm 1849, 

17 (ap. DRA, s.v. behazaile). 

modestiatsu, modestitsu (Lar). � Modesto. � Ormeneake modestitsu bat egin nairik Pedro Calderon de la 

Barca jaun iskribitzalle doagaraituari. EE 1881b, 233. Marianak bere guraso modestitsuai naigaberik sekulan 

eman etziela. Arr Bearg 407. 

modestki. v. modeski. 

modesto. v. modest. 

modio. � Modio. � Negurtu zituen sei modio garagar. Echn Ruth 3,1 5 (Dv sei gaitzeru, Ol sei izari, Ker sei 

imillaun, BiblE hogeiren bat kilo). 

modista (Lar). �1. Aficionado a la moda. "Modista" Lar. � Bion daiola modari / bai halaber modistari (c. 

1780). BertsZB 123. �2. (T-L). Modista. � Artzaiakin batean / datoz gaur modistak, / josten eta bordatzen / 

langille politak. Echag 81. Komediant, ostaler, azti, kazeta-egile, modista, horra zer ofizio zurruburruak 

dituzten. JE Ber 71. 


mende. 

516


modo. v. modu. 

modordi. v. modorrodi. 

modorra (Lar, Añ, H). �1. Modorra, enfermedad que provoca somnolencia. � Ez dakit modorra bereala 

juizioa kenduko didan bat izango dan [nere atzeneko gaitza]. Cb Eg II 90. O modorra guzien pisuena! Ib. 30 (Dv 

LEd 66 lo-khorroka). � (H). Modorra de las ovejas. v. modorreria. �2. modorro. "(L-ain), enfermedad del 

nabo" A. �3. "Modorro (Hb), tumeur" Lh. 

modorra. v. modorro. 

modorratu (AN-larr ap. Asp Leiz), modortu (Lar, H). �1. "Desmochar árboles", "trasmochar" Lar. "Podar 

árboles. Lizarrak modorratu ditugu" Asp Leiz. Cf. LzG Voces: "Si están bien modorrados los árboles (Cerio, 

1634)". v. moarratu, motxorratu. �2. (Lar, Añ, Hb ap. Lh), modortu (H). "Amodorrarse", "modorrar, 

modorrarse" Lar. "Modorrarse, amodorrarse" Añ. 

modorreria. "(Sal), modorra, enfermedad del ganado lanar" A. 

modorro (BN ap. A; O-SP 225, SP; Dv y H (que citan a E)). �1. (Adj.). "Sot, stupide" O-SP 225. "Stupide, 

insensible" H. Cf. VocNav s.v. moyorro. � Nor da gizon modorroa harzaz orhit eztena / eta gero halakoa gaitz 

erraiten duiena? E 129. �2. (AN-gip-larr; H), modorra (Lar, H). Ref.: SMuj; Asp Leiz. (Sust.). "Arbol 

trasmochado", "trasmocho" Lar. "Modorrua llaman en Oyarzun al árbol trasmocho" SMuj EEs 1921, 105. 

"Rama, tronco podado; desgajado después de podado" Asp Leiz. �3. (Sust.). "(V-ger), animal que debiendo 

tener cuernos no los tiene" A. 

modorro. v. modorra. 

modorrodi, modordi (Lar, H), modorti (Lar, H). � "Trasmochal", "arboleda trasmochada" Lar. "Arboleda de 

estos trasmochos" Ib. (s.v. modorra). 

modorrodun, modordun (Lar � H). � "Modorro" Lar. 

modorrokeria, modorkeria (H). � "Sottise, chose, action, propos stupide" H. 

modorrotsu. �1. "Internosus (EZ)" SP. �2. Embrollado, complicado. � Ebitatzera haritu naiz frasa 

modorrotsu eta korapillotsuak leitzalea nekhatzen, khexatzen eta desgustarazten dutenak. Gy XII. 

modorti. v. modorrodi. 

modoso (AN-larr). � "Educado, de buenas maneras" Asp Leiz2. � modoxa (B). "Muchacha formal y recta. 

Maritxu neska modoxa da" Izeta BHizt2. 

modoxa. v. modoso. 

modrollo. � Torpe. Cf. mordoilo. � Ez agura modrolloaren gisa, bai zaldun gazte baten legez obedituko 

deutsudala. Lar, carta a Gandara 1. 

modu (V, G, AN-gip, B; SP, Urt I 149, Lar, Añ, Arch VocGr, Hb ap. Lh, Dv, H (V, G)), modo, moru (G-azp). 

Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Etxabu Ond 104; Elexp Berg; Gte Erd 46, 57, 62, 201, 235, 250, 264 y 272. � Tr. 

Documentado desde Lazarraga y RS, es de uso gral. al Sur (aunque su frecuencia disminuye desde mediados del 

s. XIX, seguramente por purismo); al Norte se encuentra en unas cartas labortanas (que muestran rasgos más 

occidentales) de fines del s. XVI, Etcheberri de Ziburu, Goyhetche, en unos versos citados por Arbelbide (Igand 

22), en Oxobi (167), Mirande (Pr 185), Lafitte, Xalbador (Odol 189) y Mattin (151). Emplean modo, Elizalde 

(38), Moguel (CC 181) y Mendigacha (modo onez), moru en EusJok (38) y Txirrita (B I 191), y mou(ko) en 

EusJok (104). En DFrec hay 383 ejs. de modu, todos, excepto uno, meridionales. 

I (Sust.). �1. Modo, manera. "Hori da modua" SP (sin trad.). "(De ninguna) suerte, [...] iñolako moduz" Lar. 


mende.


"(¿De qué) manera?, [...] ze modutan?" Añ. "(¿De cuántas) maneras?, [...] zeinbat modutara, modutan?" Ib. 

"Aretxek dauke bartzak iltxeko modu" Etxabu Ond 104. "Jente gutxi bizi da zure moduan" Elexp Berg. "Zu etza 

lengo modukoa (AN-gip) [...] zu ez zara beste egunetako modukoa (V-arr)" Gte Erd 57. "Lapurren moduen (Varr), 

lapurrak bezala (G-azp, AN-gip)" Ib. 15 (cf. infra MODUAN (C)). Cf. bizimodu, EGIN-MODU, ETOR- 

MODU, IBIL-MODU, etc. v. era, molde. 

� Egun askotan nik egin nagon / modu askotan erregua. Lazarraga 1193v. Modu onetan / oi ta berba jaginik. 

Ib. (B) 1200v. Esan dit semeak erraz egin daitekela Erregeren maiestateak nai badu, Endaiako partera. Dioie; 

zer moduz, nere fedea, nik eztakit. (c. 1597). FLV 1993, 464. Zerbait modu izanen ezpaitzen biletatxo bat parte 

orretarat pasatzeko. Ib. 455. Begiratu behar dela ia aiphatu modua. EZ Man II 46. Etxi euskun exenplua eta 

modu bizi izaiteko. Cap (ed. 1893), 150. Nola egiten dezu krutzearen señalea bigarren modura? OA 13. Erran 

zazu berze modu bates. El 32. Errezetako modu bat. Urqz 7. Esak mutil, modu orretan zek arabil? Acto 292. 

Iñolako moduz ezin sosegatu zan. Cb Eg II 191. Modu onetan / ez digu ez ukatuko / deusere ezertan. GavS 16. 

Modu gontára dibertitzen ta bedeikatzen dá lána. LE Prog 100. Bere moduko lagunekin. Mg CC 148. Pekatu 

egiteko moduaren aldetik. Gco II 15. Au da era ta modurik errazena guztientzat. AA III 327. Euki eban onek 

moduba gau illun baten sartuteko. JJMg BasEsc 179. Baserriko modura bizi badira. Astar II 247. Beste modu 

batera / baliya zaitez ta. Bil 102. Modu berean ni bere nator / arbola onen azpira. AB AmaE 87. Bide askuan 

ebakitakuak [leizeak], miragarrizko moduan. Bv AsL 148. Ganbelu anaiak ez dirala edozeiñ modutako gizonak. 

Urruz Urz 19. Zenbat modutakoa da fedea? Itz Azald 14. Bernardatxo preso artzeko modurik etzela. Goñi 66. 

Nere moduko alproja bat. Ill Testim 8. Ibilli-ta-ibilli, azkenerako lengo moduan. Kk Ab I 115. Ezin diteke beste 

moduz izan. Etxde JJ 137. Asko moduzko burukoekin zijoazenak. Anab Aprika 18. Beste denen modura ikusten 

duzue auzi hau. Vill Jaink 87. Gabontzak beste modutan aituten dau bizi-modua. Erkiag BatB 154. Ameriketako 

artzaien moduan. Salav 29. Saldu zuanaren moduko biotza zuan erosi zuanak ere. Ib. 17. Bi moduz egin ditake. 

Lf in Casve SGrazi 13. Bere burua modu artan tratatua ikusi zuanean. Berron Kijote 180. Hori ez dela 

mintzatzeko modu hutsa. MIH 321. 

� (Tras sust., en casos locales de decl.). A modo de. "Sacramentalmente, [...] sakramentu modura" Lar. � Tr. 

Exclusivamente meridional. � Gorde zitubala kutxa onzi moduko baten. Mg PAb 185. Uste baga legez, eta 

deskuido moduban. Astar II 112. Ta argiak izar modura [lorak]. AB AmaE 121 (v. tbn. 298). Kaballero moduko 

bat. Sor Bar 90. Markes moduan etorri. Tx B 129. Illarte jarraitzeko anaia moduan. Enb 32. Kristau fidel 

moduan. SMitx Aranz 120. Sala moduko egon-leku batera. Etxde JJ 121. Kuartel modura jarria. Salav 77. 

Odola bazihoan / iturri moduan (V-arr). Balad 226. Parabola moduko berriketaldi honek. MEIG VI 126. v. tbn. 

Aran SIgn 87. Ud 85. Azc PB 105. AzpPr 117. Iraola 64. SM Zirik 35. And AUzta 84. Alzola Atalak 123. Uzt 

LEG II 338. � (Con instr.). � Borroka bidez eskura zituen irabazkinak bake moduz parti zitzakeen. MEIG IX 

28. � "Ola moduzko zurrumurruak daude (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 205. 

� (Como segundo miembro de comp., tras sust.). Clase de, tipo de; especie de. � Tr. Exclusivamente 

meridional. � Bat irabazi, bi galdu, au bere bizitza modu. RS 103. Zein iuramentu modu egin daroen. Cap 93. 

Beste onelako itzegite moduak. OA 148. Eritasunez edo beste gaitz moduren batez. Mb IArg I 231. Martirio 

modu gogorrak. Cb Just 41. Ona emen iru euskaldun modu, pranzesa, kiputza ta bizkaitarra. Mg PAb 173. 

Burlazko erruki modu bategaz. JJMg BasEsc 177. Dantza-modu guztiyak. Echag 87. Edozein lan-modu egiteko. 

Lard 82. Lau izketa-modu edo dialekto. Aran SIgn 200. Ze gizon modu da Urlia iauna? Azc PB 363. Esperantomodu 

bat asmatua dik. Ldi IL 17. Ara emen galdera-modua! NEtx LBB 146. Zer gizon modu dugu balenziarra? 

MIH 151. v. tbn. DurPl 93. fB Ic III 261. Astar II 160. CatLlo 55. Aran SIgn 59. Bv AsL 62. Arr May 175. Goñi 

82. EusJok II 145. Enb 171. And AUzta 102. Osk Kurl 30. Vill Jaink 11. Erkiag BatB 29. 

� Modal(es). Cf. MODU ON, MODU TXAR, MODUZ. v. manera. � Bere hitz-egite ta modu polit eta 

Jangoikoak ematen zion graziarekin. Mb IArg I 263. Bear etzan moduren bat errekardariari erakutsi, ta biak 

aserratu ziran. Cb EBO 41. Bere itzetan eta moduetan nazkagarria bada. AA II 78. 

� Módua dá abisátzea bera nióri adiarazigabe berén edo berze norbaiten medios. 'Lo correcto es'. LE Prog 108. 

� Delicadeza. Cf. MODUZ. � Mimik modu haiñitzekiñ / hedaturik patta surat. "D'une manière délicate". Gy 

120. 

� Modo (mayor o menor) de una melodía. � Melodiaren edo doñuaren moduari edo erari bagagozkio. Lek 

SClar 110. 

�2. (V-ger, G-azp, AN-larr). Ref.: A; Gketx Loiola; Asp ANaf. Posibilidad, medio (material, económico). 

"Modua daukanak jan daiala oiloa; modurik eztaukanak, artoa (V-ger)" A. "Modua euki bear ortarako" Gketx 

Loiola. "Modurik ez izan, no tener medios para algo" Asp ANaf. � Eztaukazulako bestiak lezko modurik ezin 

aurreratu dozu berak beste. Astar II 167. Miserabliak sokorritzeko / orrek baditu moduak. Tx B II 140. Ikastaroa 

eten bear, aitak modurik etzulako. Or Aitork 40. Ez izanikan ere aberats modurik. Xa Odol 148. Ni pozez nago 

hatzemanik gaur / alabarentzat modua. Xa EzinB 137. � "Modu handia du, handirasunez dabilla" SP. 

II (Usado como posposición, precedido de posesivo anafórico). �1. Por sí mismo. � Esan liteke beren modu 

altxatzen dirala [etxiak]. Iraola 83. 

�2. (Decir) para sí. � Nik orduan pentsatzen nuan nere modu esanez: --Ementxen zegok etxe askotan gertatu 

izan oi dana! Salav 74. Nere modu esaten nuan: --Au ere ez dek ba! Ib. 85. 


mende. 

518


- HAIN MODUTAN (Añ (V)). De tal manera. "(De) forma que, [...] ain modutan ze" Añ. � --Ze modutan 

beardoguz sinistu? --Ain modutan zein fede au bagarik iñor ez iustu izan ez salbadu leitean. Cap 26. Ain 

modutan zein da batek irabaziko baleu era onetako induljenzia [...] igongo leuke artez Zerura. CrIc 165. Lekurik 

geijeenetan predikeetan da lujurija; ain modutan ze, gaurko egunian zeregiñ andi bat etxian daukanak, aurrez 

atera daike kontubak. JJMg BasEsc 105. Bada ain modutan dago zabaldurik birauak ezartia, ze ezteutse inok 

sinistuten. Astar II 65. Ain modutan ondu zan eze, len pekatu guztiz andijak ezeretzat eukazanak, begiratuten 

eban ardura andijagaz gauzarik txikijenetan. Ur MarIl 79s. Egiten dabena da argitu, limau eta leundu ain 

modutan eze, zeruko irakatsiyaren atxiñako siniste areek artuten daude fedeko sendotasuna. Ur BulaAl 27 

(BulaG 529 alako moduan non). Eta bularra jagi jagirik ipiñi eta / ain modutan, ze bilatzen deutsa kinkin meea / 

zeñek bertantxe itxiko eban erdibiturik / enkantuna izan ezpaleu biserea. AB AmaE 452s. 

- HALAKO MODUAN. a) (En oraciones consecutivas). De tal manera que. � Halako moduan non guziak 

baitaude hostian, eta guziak kalitzean. CatLuz 36. Diztiatutzen zuten / guztiz urrutitik, / alako moduan non / ez 

nezake esan / gure ollar ori zer / kolorezkoa zan. It Fab 70. Alako moduan aberastu zan, non auzoak aren ona 

ezin eramanaz, asi ziran esetsi edo persegitzen. Lard 31. Gaiztakeria ere berekin zeramaten, alako moduan, non, 

gizona sortua eta egiña Jainkoari damutu zitzaion. Ib. 7. Egiten ditu alegiñak limatu eta leuntzeko alako 

moduan, non, zeruko erakutsiaren anziñako siniste fedeko aiek artzen dute ziertotasuna. Ur BulaG 529 (BulaAl 

27 ain modutan eze). Itxitzen ziran portaleak ere, alako moduan eze, ezin sartu eta irten zitekenan erritik. Zab 

Gabon 99. Itxura bazuan, / alako moduan, / zer pozez nenguan / erositakuan. Noe 54. Alako moduan arkitzen da 

nekatua ezik ez dezake aldean pauso bat eman, bada bere aztalak koloka dauzkaki. Otag EE 1882c, 536. Alako 

moduan ugaritu ziran emailliak eze [...] bukatu zituan [...] lan guztiyak. Bv AsL 53s. 

b) De gran manera, mucho. � Ainbeste desafiyo / aditu onduan, / Pilatos bildurtu zan / alako moduan. Xe 356. 

c) De la misma manera. � Nik sinisten det Jesus dagoela / altueneko graduan, / ta Ezkioko kontuak ere / kasik 

alako moduan. Tx B II 120. Da etxeko ganaduan / ere alako moduan: / jelatutako arbi pixka bat / dute itxute 

onduan. Uzt Sas 89. 

- HALAKO MODUKO. Igual, del mismo modo. � Pobriak pasa biar / ditu egun latzak, / alako modukuak / 

askotan arratsak. Uzt Sas 275. 

- HALAKO MODUTAN. a) (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. � Euki biar da alako era edo 

modutan nun baldin ostia santuba Abadiaren eskubetatik jausiko balitz, jausi deitian zapi gaiñera. CrIc 141. 

b) De gran manera, mucho. � Nire bular au isiotzen deust / Berak alako modutan, / Adimentu au argitasunez / 

Ainbesteraño betetan. AB AmaE 118. 

c) De esta manera. � Guzurra zelan artzen erraz dan geienez, / Bizkorrak errendua oi dabena legez; / Txomin 

bere bertatik zepoan jausi zan, / Uste uste bagarik alako modutan. AB AmaE 244. 

- HALAKO MODUZ (Añ). (Con oraciones consecutivas). De tal manera que. "(De tal) manera que, [...] alako 

moduz non" Añ. � Alako moduz ikaratu zuen [...], ezen esan zion edertuaz: pensamentu nai izan edo konsentitu 

bat izan zan, ez geiago. Mg CC 134. Alako moduz aserratzen da bekatu mortal baten kontra, non dadukan 

prestatuta [...] Infernuko sua. Ib. 146. Alako moduz ezik, [...] edozeñek begiratu batean esan leike bi erriak bat 

dirala. Izt C 113. Argitu zizten biotzak, alako moduz eze, ikusten zuten bestiaren kontzientzia. Bv AsL 78. 

Zabiltzate munduan alako moduz eze, zuek ikusten zaituztenak ta zuen itza aditzen dutenak, geldi ditezen biotzukituta. 

Ib. 166. 

- HALA MODU. Cf. HALA MODUAN. � Bertan dator, Don Kijotek zaldun-armak artzeko izan zuan alamodu 

parragarria. "La graciosa manera". Berron Kijote 49. 

- HALA MODUAN. a) De cualquier modo. � Errespuesta emango'iot / orain gizonari, / apenas dagon bertan / 

eskas eta larri, / ez da ala moduan / jolasean ari. Tx B 217. 

b) (En correlación con nola). Del mismo modo. � Nola bildotx bat eman lezaken / arranuban atzaparrak, / ala 

moduban kendu ziguten / agintzak eta indarrak. Auspoa 146, 38 (ap. ELok 421). 

- HALA MODUZ. a) (Introduciendo oraciones concesivas). De tal modo que. � Eta arturik [bota] eskuetan, 

baldin aitona luze egon bazan, etzan laburrago egon illoba, ala moduz eze, pikea bai, bañan beste gauzarik 

etzan gelditu. Zab Gabon 67. 

b) De cualquier manera, incorrectamente. � Eta, gazteluko nagusia koldar aundi ta sasi-zaldun zala, era ontan 

ala-moduz uzten bait-zituan zaldun ibiltariak. Berron Kijote 54. 

c) A ojo. "Alamoduz esan du (G-azp-goi)" Gte Erd 144. 

- HALA MODUZKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) "Deficiente. Orduko labadorak pe alamoduzkuak zittuan da" 

Elexp Berg. "Barrandero zebillen, baiña itxuria alamoduzkua zan da bota ein zeben" Ib. � Kejaturikan ikusten 

ditut / iñoiz asko baserritar, / iru edo lau ala-moruzkok / artu dutelako alkar. Auspoa 86-87, 140. Gaurko 

munduak baidarabilzki / ala moduzko naspillak, / ta gurasuak beren etxetan / eztaude oso trankillak. Uzt Noiz 

101. Iñoiz iritxi izan gerade / ala moduzko kasuan, / beñere asarre izatekotan / pranko motibo bazuan. Uzt Sas 

279. 

� Eta, lurrean ardi-larru batzuk zabalduaz, ala-moduzko maaia paratu bait-zuten azkar-azkar. "Su rústica 

mesa". Berron Kijote 123. 

b) "Adecuado. Txamarra baten premiñan nago. Donostiara juaten naizenian alamoduzkoik ikusten bot, erosi 


mende. 

519


eingot" Elexp Berg. "Ointxe alamoduzko mutil bat topatzen bajonat ezkondu ta kitto" Ib. 

c) De algún tipo. � Bular ta bizkar gaiñekoak kendu zizkion, zauriren bat ote zuan ikusteko; baiña ez zion odolik 

edo alamoduzko aztarnarik ikusi. "Sangre ni señal alguna". Berron Kijote 68. 

- BEHAR DEN MODUAN. v. behar izan. 

- BERE MODUAN. a) A su manera; en cierto modo. � Bere moduan Bizkaia / bigunago ezta bapere. BBizk 20. 

Bada gurarija bere moduban amai bagakua da. fB Ic II 265. Bardin, bere moduban, esan biar da gizonezkuak 

gaitik. JJMg BasEsc 104. Eta bere moduan Diego Montesen irudiaren erraiñu-distirak amesez ezarten zituan, 

bere asmamen zoranga gaztean. Erkiag BatB 19. b) Por su cuenta, por sus propios medios. � Afizionátu ta usátu 

lanoietara trabajátzeko bere móduan bizitzeko, ta izatekó emastéki protxúskoa. LE Prog 118. Emongo deutsagu 

ofizijo bat, ta bere moduban bizi dedilla. JJMg BasEsc 213. c) Moderadamente. � Egingo dodaz al daidazan 

limosnak, baña bere moduan; au da, eztot eurekaz emongo biderik iñori alperrak urteteko. Añ LoraS 162. 

Ezkonduai dagoten kastidadea bere moduan ederra da, ta ezkonduak gordetzen badue garbitasun osoa [...], da 

guztiz ederra. AA III 393. Jaten ondo eta edaten bere moduan emanik alaitu ta pizkorturik txit. Izt C 249. 

- BIZI-MODU. v. bizimodu. 

- DEN MODUAN DELA. Sea como sea, en cualquier caso. v. DEN LEGEZ DELA (s.v. legez). � Dan 

moduban dala, erdi formau ta prinzipijo bat baño ez euki arren gorputzak, [...] batiatu biar da. JJMg BasEsc 21. 

Ez, geijenian, errazoia agertuteko ta zuzenduteko. Ez bada, dan moduban dala, auzija irabazteko. fB Ic II 167. 

Erosten dabenari biar leukian baño gitxijago emoten deutsanak, dan moduban dala, pekatu mortala egiten dau. 

Astar II 165s. Projimuari bere ondasunetan, dan moduan dala, kalte egiten deutsanak. CatLlo 46. 

- DEN MODUKOA DELA. Sea como sea. � Nai nasaija izan ta nai zintzua izan, nai alperra izan, nai 

burugina izan, dan modukua dala, bat egin zinian zeure lagunagaz? Bada agaz bizi biarko dozu. fB Ic III 372. 

- EDOZEIN MODUTAN (ERE) (DELA). De cualquier modo, de todas formas. � Edozein modutan dala Ironzo 

izengañekoak adierazten du argi eta garbi. Izt C 499. Edozein modutan be aurrerakada aundiren bat ein dok 

eure karguan. SM Zirik 32. Edozein modutan ere, jaiotzea nik eztiot iñori eskatu. Vill Jaink 167. Penagarria 

edozein modutan bere. Erkiag BatB 41. 

- EDOZEIN MODUZ (B ap. Gte Erd 124). De todas formas, de cualquier modo. 

- ESATEKO MODUAN. v. esan. 

- MODUA(K) HARTU. Intentar, hacer esfuerzos por. � Gurari onegaz abijetan da bazter onen jaube egiteko 

modubak arzen. Astar II V. Arzen dau moduba aurkitu dedin lagunen batzukaz. Ib. 145. Ze modu artu dozu 

zeugandik kenzeko? Ib. 115. 

- MODUA EDUKI. Guardar la moderación. � --Ze ofizio dauko prudenziak? --Extremu bien artean modua 

edugitea. Cap 78. 

- MODUA(K) EGIN. Intentar, hacer esfuerzos por. � Beren buruak bizirik gordetzeko modua egin zuten. Lard 

114. Mantxa gaiztuak garbitutzeko / egiñ ditugu modubak. Ud 147 (v. tbn. 128). Ezkontza ori galerazitzeko 

moduba egiñ dezan. Moc Damu 23. Urte osua pasatzen duena moduak ezin egiñik paperetan azaltzeko. Iraola 

126. Egingo diagu bakarrik bialtzeko modua. Ill Testim 24. Beintzat modua egiña dute / etxe ori saltzekua. Uzt 

Sas 39. v. tbn. Arr GB 44. Xe 355. Sor AuOst 64 (Bar 106 moduak e.). Bv AsL 195. JanEd II 84. Salav 18. 

Berron Kijote 187. � Berriz ikusitzeko / egingo det modu. Bil 48. 

- MODUA EGINARAZI. Hacer posible, poner los medios para. � Etxera zediñ modua egiñerazi zuten. 

'Dispusieron'. Aran SIgn 9. 

- MODUAGAZ. Moderadamente. v. MODUZ. � Moduagaz trabajuetan tristezea edugitea. Cap 74. 

- MODUA IPINI. Moderar. � Modua ifini atrebimentuai eta bildurrai. "Moderar". Cap 78. 

- MODUAK EMAN. Presentarse la ocasión. � Bertso berriak jartzera noa / ala moduak emanik. Noe 28. 

- MODUAN. � Tr. Propio de la tradición meridional (al Norte sólo hallamos algún ej. en Xalbador). A) 

(Precedido de rel.). a) De modo que. � Esaten da ulertu din moduan. Cap 146. Geien geien kuartillo ta erdi 

ardoak igaroko etzaituan moduan. Mg CC 149. Gastu alper erabageak gatik obligaziozko limosnak ezin egin 

dituan moduan jarten danean. Gco II 58s. Ez dakie [dotriña] beren umeai ongi erakutsi degiezakeen moduan. 

AA III 590. Garbitzen da ura edan ditekean moduan. It Dial 38 (Ur -n bestian, Dv e Ip -n bezala). Erakutsi zien 

[...] ezin ukatu zezaketen moduan. Lard 527. Zigortua izan bedi ori bere, guziok ikusi dagikeen moduan. Or 

Tormes 111. v. tbn. Izt C 215. b) (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Añ). Según, tal como, como. "Según, con verbos" 

Lar y Añ. "Según viene ésto, [...] au datorren eraz, moduan" Añ. � Orain zaoza / gumuta dezun lekuan, / 

zuelakoak / egon doazen moduan. Lazarraga 1199v. Sinisten dezula [...] Eleiza ama Santuak sinisten agintzen 

dituan moduan (1686). TAV 3.2.13. Misterio gozosoetan dagoan moduan. Urqz 76. Munduak bearbada sekulan 

ikusi eztuen moduan. Cb Just 61s. Denborak eta premiak eskatzen duen moduan. Gco II 64. Dagokion moduan. 

Izt C 240s. Erakutsi zien moduan egiten. Lard 85. Ta neurritu bear dot / dakidan moduan. Azc PB 339. Orrek 

merezi zuben moduan / bukatu degu batalla. Tx B I 242 (III 19 moruan). Opiziala aruntz eta onuntz zebillen, 

barren artan ibilli zitekean moduan. Anab Poli 63. Bizimodua zerutan dago / ikusten degun moduan. Basarri 

133. Oitura zan moduan. SM Zirik 12. Ez agertu ziren moduan. MIH 289. v. tbn. Iraz 51. Zuzaeta 47. CatB 51. 

CatLlo 59. It Fab 259. Xe 231. Ud 85. Arrantz 91. EusJok II 21. Bv AsL 28. AB AmaE 285. A BGuzur 139. Enb 

62. Txill Let 55. Bilbao IpuiB 24. Vill Jaink 81. Salav 76. Alzola Atalak 90. � (Con reduplicación intensiva). � 


mende. 

520


Gaur ikusi dozuben modu-moduan dago. Kk Ab II 99. v. tbn. SM Zirik 82. Alzola Atalak 56. 

B) (V-arr, G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 160, 30. (Precedido de sintagma vbal. con suf. -t(z)eko). Como para; de 

modo que. Cf. ESATEKO MODUAN. � Ez dira alkar ikusten, beintzat berba egiteko moduban. Mg CO 78. 

Gauzaren bat egin nai balu [...] gurasoa agitz aserra erazotzeko moduan. Gco II 14. Jarri ditzatela berpertatik 

aginde oek bear dan bide zuzen egokian irozotzeko moduan. Izt C 140. Esan zuan ingurukuak aditzeko moduan. 

Bv AsL 86. Iñok entzuteko moduan. A BeinB 72. Erromerira joateko moduan beltzez janzita. Moc Damu 5. 

Ezkozubez arrapau gauza andirik emoteko moduan. Kk Ab I 62. Alimentua ekarri diyot, / artzeko moduan bada. 

Tx B II 135. Irri dagite lêrtzeko moduan. Or Eus 53. Berritsuek beren izkera belarri-zulotik sartzeko moduan 

itzegiten bazuten ere. Anab Poli 71. Iñok ez igartzeko moduan. SM Zirik 103. Aitagurea esaten badezu nik 

entzuteko moduan. And AUzta 100. Noizbait ibili banaiz zu naigabetzeko moduan. Xa Odol 80. "Atseginez 

irakurtzeko moduan" eskeini nahi zizkizuten itzultzaileek. MEIG III 101. v. tbn. It Fab 202. Aran SIgn 216. Xe 

366. Noe 32. EusJok II 61. Sor AKaik 117. Apaol 61. Ldi IL 83. Ill Testim 14. Altuna 79. Alzola Atalak 137. 


C) Como (en los mismos contextos que bezala). � Urtero moduan. SM Zirik 103. Beste askotan moduan. Ib. 24. 

Bere andriari be, andra guztieri moduan. Ib. 24s. 

- MODU BATERA EDO BESTERA (AN-gip ap. Gte Erd 124). De cualquier modo, de todas formas. 

- MODU DONGAKO. Indecente, desvergonzado. � Zeinbat danza modu dongako? Mg CO 131. 

- MODU EMAN. Dar forma, formar. � Bada, iauna, zure eskuok egin baninduen eta modu emon deusteen. Cap 

(ed. 1893) 154s. 

- MODUETAN. v. MODUTAN. 

- MODU-EZTI. "Modestia" Izt. Cf. Lar, que deriva modestia de modu y ezti. � Modu-ezti andiarekin pozkida 

betean joan ziran Jauregira Ministro ta andizkiak Errege Jaunari bere esku biguñ indartsuan muñ egitera. Izt C 

365. 

- MODU GABE. v. modugabe. 

- MODU GABEKO. Inmoderado. � Nuharroinsko baitut maiz apetitoa / eta yan-xaharra modu gabekoa. Gy 

158. � (Persona) inmoderada. � Barubari, ta orazinoiari jarraituten badeutsa, modu bagekotzat [dauka 

deungiak]. fB Ic II 224. 

- MODU GAITZEAN. Terriblemente. � Bion artean amiltegi sakon bat egon zen, modu gaitzean bata 

besteagandik separatu zuena. Arti Ipuin 76. 

- MODU GAIZTOAN. De mala manera, con malos modos. � Aren kontra modu gaistoan biurtzen zan andreak. 

Cb Eg III 374. 

- MODU GAIZTOKO. Inmoderado. � Kodizia eta deseo iustizien kontrakoak edo modu gestokoak. 

"Desordenadas". Cap 53. � Indecente. � Danza donga edo modu gaistokuak. Mg CO 133. 

- MODUKO. � Tr. Documentado exclusivamente en la tradición meridional. (v. supra ejs. del tipo onzi moduko 

baten). a) (Precedido de rel.). Tal como. � Bere noblezeari toketan jakazan modukoak. Urqz 26. Berak uste 

eban modukua ez dalako. fB Ic III 371. Dantza beste lekutan / ez dan modukoa. Echag 170. Izendatu dedan 

moduko billeraetan. Izt C 239. Zegozkien moduko oia ta eguneroko jakirik maneatuena. Aran SIgn 78. Nik bein 

ez bein ezautu eztodan modukoak. A BeinB 57. Euren burua gordetako euki oi daruen moduko oial sendo zati 

bategaz. Kk Ab II 32. Zaran modukua. SM Zirik 50. v. tbn. JJMg BasEsc 141. Astar II 82. Añ EL 2 19. Bv AsL 

163. Bilbao IpuiB 8. 

b) (V-arr-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Gketx Loiola (samartu); Gte Erd 61. (Precedido de sintagma con suf. - 

t(z)eko). Como para. � Etzeukan Obispu Jaunak Franziskori emateko moduko elizarik. Bv AsL 79. Gogoratzeko 

modukoa altzan! Ill Testim 5. Daukon aogoxoz edonor zirikatzeko modukoa [bei-atzazal egosia]. Or Tormes 81. 

Guziak arriturik uzteko moduko erantzunak. Ir YKBiz 198n. Arkaitzak eurak be ikaratuteko moduko orru 

izugarri bat. Bilbao IpuiB 53. Iñor mintzeko moduko itzik / oso gutxitan esana. Basarri 29. Eguzki-erraiñuari 

berari itzal-egiteko modukoak [urre-ariak]. Berron Kijote 179. Ez ziren [...] askoren buru-bihotzak asebetetzeko 

modukoak izan. MEIG VI 76. v. tbn. Tx B I 224. Anab Poli 72. SM Zirik 107. Arti Ipuin 59. And AUzta 79. Vill 

Jaink 114. Erkiag BatB 100. Alzola Atalak 123. Uzt Sas 159. 

- MODU ON (Añ, Izt 74r). a) Modestia, recato. � Eskatzen ere da begietako lotutasun edo modu ona. Mg CC 

229. Modestia, moduzkotasuna edo modu ona. Añ LoraS 174. Bear danean ixiltasuna, eta hitz egin bear danean 

modu ona edukitzeko. Gco II 87. Egon beti modu onagaz Eleixan. Ur MarIl 92. Elizan beste iñon ez bezelako 

modu on eta begiramentua. Arr May 109. Onerazpen, itzal eta modu onagaz [komulgetara joan]. Itz Azald 159. 

v. tbn. CatLlo 84. Legaz 52. � Cortesía, educación. � Ez zeuntsan modu onagaz, arpegi onagaz berba egiten? 

Astar II 28. Erantzun bide zion / modu onarekin. It Fab 25. Umiaren abegi samur, edertasun ta modu onak 

euken Dominika konort baga legez. Ur MarIl 116. b) Moderación, decencia. � Zoaz [danzara] ta ibilli zaite 

modu onarekin. Mg CC 145. Jan eta edanean fin ona, neurri ona eta modu ona gorde eragiten diguna. Gco II 

57. Aziak diranean [umeak], atelekatu bear dira modu onarekin, eta denbora egokian. AA II 78s. Zeuben artian 

olgeetia ta alegreetia modu onagaz. fB Olg 24. 

- MODU ONEAN. a) Cortésmente, educadamente; con buenas palabras. � Esaten eutsala modu onean. EgiaK 

88. Jarten da berba egiten modu onian. Mg CO 50. Itzegiñ zion anima onek modu onean. AA II 193. Modu 


mende. 

521


onian preguntau zetsan. SM Zirik 79. Franzis mintzatzen zen apal eta modu onean. Izeta DirG 108. Ain modu 

onean eskatu zaidanari erantzunaz. Berron Kijote 148. v. tbn. EusJok 29. Etxba Ibilt 480. � Modestamente, 

recatadamente. � Mezako denboran egon ote zeran modestia ta modu onean. AA II 59. Begiak modestiaz eta 

modu onean badarabilzkit. Arr May 68. 

b) Justamente, legítimamente. � Bestek baño geiago edugiten deseatzea modu onean. "Por vía justa". Cap 53. 

Gurasoak, nagusiak eta kargudunak modu onean aserratzen diranean. Gco II 47. Modu onean enpleazten 

[ondasunak]. Ib. 32. Ondasun areek modu onian irabazi. Astar II 157. 

c) Moderadamente. � Onerako kastigatu bear danean ere, ori modu onean egin bear da, ta ez abereen gisa. Cb 

Eg III 370. Mankatu gabe [korputza] modu onean zilizio, baraur ta disziplinakin. Mg CC 148. Ardoa modu 

onean edatea. AA III 364. Nosbait modu onian olgeetia. fB Olg 26. 

d) (V-arr). En buena posición económica. "Modu onean daus orreik" Totor Arr. � Zerbait modu onian eukijan 

dagozanak [senar emaztiak]. fB Ic III 351. 

e) (G-azp, AN-larr). "A buen precio" Asp Leiz2. � Txit modu onean [eramaten dute arria]; iru edo lau errealean 

ifinten dute [...] erribilduetan. Izt C 54. Topatu det sukalkin bat guztiz modu onian eta berorrek baño ere obeto 

jana maniatzen dakiana. Bv AsL 52. Oso tela bikañak dira ta modu onean datoz. NEtx Nola 16. Modu onean 

eskeintzen zuan iñork erosi nai bazukean. NEtx LBB 62. 

- MODU ONEKO. a) "(Hombre de) forma" Añ. "Agraciado en sus palabras" Ib. � Mesede egin digue igarotzen 

dotoreak ta aitak ta arrebak, guziak modu onekoak (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Garaitzalleak begirune 

ta modu onekoak Iñigo erituarekiko izan ziran. Aran SIgn 9. � "Modesto" Añ. b) Moderado. � Berba egin 

dagijeela [monjak] modu oneko alegrijagaz. fB Olg 24. c) Apropiado. � Beragaitik janzi modu onekorik ez 

omen zitzaion arkitzen, toki agiriko batera aurkeztutzeko. Izt C 248. d) "Modu oneko jendea da, es gente de 

buena posición económica" Gketx Loiola. 

- MODU ONEZ. De buenas maneras, amablemente. � Ark modu onez konsolatzen eta paketzen bazuen ere. 

Aran SIgn 26. Modo onez erran zabein Otsoari. Mdg 170. Modu onez bai, aditzen?, asarretu gabe baiñan kalera 

botako dut. Lab SuEm 177. � Modestak modu onaz bendau badau aita. AB AmaE 320. 

- MODURA. (Precedido de rel.). a) De modo que. � Guztiai min emongo deutseen modura [guzur ta saltsak] 

kontetia. fB Ic II 211. b) Tal como, como. � Buketaren usaia sala guziyan banatzen dan modura. Bil 161. Al 

daben modura atsedetera. AB AmaE 364. Geuk egin biar ditugu geure legiak, gura dogun modura. Ag G 354. 

Euzkeldun utsak ixan gaitezan / asabak ziran modure. Enb 62. Joan da poza potzura, / amesak diran modura. Or 

Eus 110. Bizia, lur ontan ezagutzen dan modura, ezta gai gure yoranak asetzeko. Vill Jaink 124. Astarloa 

frantziskotarrak zion modura. MIH 223. v. tbn. Azc PB 330. Anab Poli 64. Uzt Sas 197. 

- MODUTAKO. "Modutako, a zer nolako (harridurazkoetan), menudo. Modutako soiñokua zeroian Pilik 

(berezia)" Elexp Berg. "Modutako atxurra laga dostazu (eskaxa edo)" Ib. 

- MODUTAN, MODUETAN. "Modutan, de qué manera, hay que ver cómo. Modutan gaiztotu jatzu eskuko 

heridia" Elexp Berg. "Modutan azi da aspaldian zuen mutilla" Ib. � Ta baita iruntsi bere, ta moduetan ganera! 

Mutillak! Erkiag Arran 121. Errefiñau egin zara, Nikanor, eta moduetan gero! Erkiag BatB 149. 

- MODU TXAR. Desvergüenza, falta de recato. � Lotsa-bagetasuna edo modu txarra berba-egitean, 

begiratutean, ibiltean. Añ LoraS 191. Eleixako albuetara begiratute, eta modu txar, berba alper, apaindurija 

ero edo karidaderik eza. Ur MarIl 94. 

- MODU TXARREAN. a) Ilegítimamente. � Batu begiz gizon batek [...] ondasunik ugarijenak, bada modu 

txarrian bada, ain dago pobre zein da lauzuri ezpaleuka. Astar II 163. b) De malos modos, groseramente. � Eta 

[billetien enkargatuak] diyo oso modu txarrian. Iraola 130. Erran zuen modu txarrean. Izeta DirG 77. 

- MODUZ. A) (Adv.). a) Amablemente, cortésmente; respetuosamente. "Agraciadamente" Lar. � Allega zaiteze 

altarera astiro ta moduz. Añ LoraS 60. Ara ze bakean, ze moduz dagozan eskola-mutilak. Ib. 95. Ostia santua 

artuteko egon bear dozu moduz, geldi geldi. Añ EL 2 173s. Hagitz moduz eta oneski / deithu zuen bere etxera. Gy 

35. Jakobek Labani espa oiek moduz aditu. Lard 40. Nungoa nintzan iakin nai eben / eta esan neutsen nik moduz 

/ --Bizkaian bere labankeriak / gazterik ikasten doguz. Azc PB 126s. b) Moderadamente. "(Con) cuenta y razón, 

kontuz eta moduz" Lar y Añ. � Kontuz ta moduz egozten zaien Jainkoaren hitza artzeko, gordetzeko, azitzeko, ta 

eunetan anbat emanarazteko. Lar, carta a Mb 280. Aski moduz eta neurriz mintzatu ginen. MIH 376. c) "(Vc), 

con destreza" A. d) A buen precio. "Moduz erosi giñuan etxia" Elexp Berg. v. MODU ONEAN (e). � Or daude 

moruz / baztar danak betiak / Mari ta Peruz. (Interpr?). Tx B III 74. 

B) (Precedido de vb.). a) (Con suf. -t(z)eko). De modo que. � Ipiñi eban iñok ez igarteko moduz. Kk Ab II 175. 

b) (Precedido de rel.). Como. � Zuberotar batek behar den moduz kantaturik. Mde Pr 185. 

- ZER MODU? (V-gip ap. Etxba Eib). ¿Qué tal? (fórmula de saludo). v. ZER MODUZ. � Nere arratseroko / 

ametsa, zer modu? Bil 48. Kaxo osaba! Zer modu... ondo? Moc Damu 28. Zer modu, adiskidea? Tx B I 33. Zu 

ere emen Doña Maria. Zer modu? Lab EEguna 78. Agur, Bixente. Zer modu? Larz Iru 72. v. tbn. Urruz Urz 24. 

Alz Bern 67. Berron Kijote 187. � ¿Qué tal?. � Aitarekin zer modu izaten zera? Alz Bern 73. Abaltzisketan zer 

modu? Muj PAm 57. Zer modu dago alaba, señorita Garatzi? Lab EEguna 66. 

- ZER MODUKO. (Adnom.). ¿Qué tal?. � Zer modukoa iduritzen zaizute? Zab Gabon 28. Zer moduko gizona 

zen? Izeta DirG 49. v. tbn. Etxba Ibilt 461. Vill Jaink 167. � Zer modutako. Moc Damu 23. 


mende. 

522


- ZER MODUTAN. ¿Qué tal?. Cf. zer modutan 'de qué modo' en VJ 6, JJMg BasEsc 37, Astar II 246, CatB 67, 

CatLlo 40, Echag 100 y Xa EzinB 130. � Zer modutan zabiltza, / kaixo, Uztapide? Basarri in Uzt LEG I 215. 

- ZER MODUZ?. ¿Qué tal? "Biajia zer moduz? (G-azp, AN-5vill), biaje(a)n zer moduz (AN-gip), [...] zer moduz 

atzo? (G-azp, AN-5vill, B)" Gte Erd 232. � Zer moduz bizi zera / Udarregikua? Xe in Ud 24. Zer moduz zaude 

an? Arr May 190. Ator ikusitera / zer moduz naguan. Enb 161. Aspaldi ontan zer moduz dabil / Don Juan 

amerikanua? Tx B II 186. Zer moduz bizi zera? Or QA 86. Zer moduz dijoa ba gerra ori? Salav 55. Ta? ze 

moduz gure Martiñekin? NEtx LBB 20. v. tbn. Arrantz 77. JanEd I 84. Urruz Zer 144. EusJok II 64. Uzt Sas 154. 

Ze moduz: Arti MaldanB 216. � (Usado como fórmula de saludo). � Zer moduz, Anjel? NEtx LBB 143. 

- ZER MODUZKO. (Adnom.). Qué tal. � Eriotzaz beste aldean zer moduzko arrera egingo zaion. Vill Jaink 

57. Ta zer moduzko gizona zeran / eztet oindik ikasia. Mattin 150. 

modugabe. �1. (Adv.). Inmoderadamente. � Gula edo modu bage jateko eta edateko deseo edo apetitua. Gco 

II 21. Euren umiak modu baga eta gogortasun larregijagaz kastigetan. Astar II 100. �2. (Adj.). Inmoderado. � 

Atsegiñentzat degun amorio erabage edo modu bagetik. Gco II 20. 

modulo. "Engraniak eitxeko, moduluakin (módulo) fresadorian agiñak ebagi" SM EiTec1 147. 

moduonekotasun. � Modestia. � Arpegiera umil, beeratu eta moduonekotasunagaz, gure Jauna artutera 

eldutea. Itz Azald 161. Lotsa, itzal, begiraune eta moduonekotasun guztiz andia [euki bear jake gurasoai]. Ib. 95. 

moduontasun. � Modestia. � Errelijinoeko eginbearren betetasunean, moduontasunean, lanean [emon bear 

deutse erakusmen ona]. Itz Azald 98. Amaikagarrena [Espiritu Santuaren frutua], moduontasuna. Ib. 195. 

modurria (Lar � H). � "Modurria, bobería" Lar (que lo hace derivar de modu y urri). 

modutasun. � Cortesía. � Modutasun egokian artara [berekiñ bazkaltzera joatera] jarri zan. Aran SIgn 32. � 

Modestia. � Aiegan danetan zekusan jakinduri, zelo santu ta modutasun egokiaz mirezturik. 'Modestia'. Aran 

SIgn 91. 

modutsu. � (Con suf. local de decl.). Aprox. de modu. � Etxea prest dagoen modutsuan. MEIG VI 79. Adituko 

nukeen, gainera, Agirreren modutsuan, adierazi balidate. MEIG VII 40. 

modutu. �1. "(Vc), aviarse, prepararse" A. �2. Componer. � Kontu-liburuetan idatziriko numero 

bakoitzagatik, bertso bateko puntu 1 (bat) modutuko zuela. Arti Ipuin 35. �3. "Arreglarse. Zela modutzen za 

ama zainddu ta lanera joateko?" Elexp Berg. � "Gure otordukide bati, asko jan duela ikusitakoan, zera esan 

dakioke: Modutuko intzan orraittio" Elexp Berg. � "Zerbaitt modútu nau, me ha arreglado algo" Iz ArOñ. � 

"Nik modútuko dot, yo le arreglaré (en son de amenaza)" Iz ArOñ (s.v. ittándu). � "Zerbait egin samartu, edo 

zerbait ez oso ondo egin, baina pasatzeko moduan. Ni aillegau nitzanerako afaixa modututa zeukan" Elexp Berg. 

modutxo. � (Dim. de modu). "Modillo" Lar. � Erakutsi bear dieza umeai dagoten modutxo bat bizitza 

ateratzeko, dala nekazaritza [...] edo beste lankintza egokiren bat. AA II 75. Donostiarrak dute / aukera doaia / 

urtero asmatzeko / festa bat berria: / beren modutxoa da / guztiz egokia, / zer-nai gauzetarako / arkitzen du gaia. 

Echag 140. 

moduzko (V, G, B ap. A; Lar, Añ, Izt). �1. Educado, cortés; modesto. "(Hombre de) forma" Lar. "Agraciado en 

sus palabras, acciones, &c." Lar e Izt. "Modoso" Añ. "Compuesto o circunspecto" Izt. "De buen porte, de buenas 

formas" A. � Ah! Lurreko errege baten aurrean moduzkoagoak egongo giñateke! Añ EL 1 86. Linterna-egilleak 

duben emaztea, / moduzko gaztea, / biziro maitea. Echag 117. Guziz ederra eta moduzkoa izateaz gañera 

[Susana]. Lard 302. Neskatxa moduzko [...] kollare bat eta [...] lore zurizko koroa eder bat zeuzkana. Arr GB 

121. Modesta zan neskatxa guztiz moduzkoa. AB AmaE 320. Zaute guziok gogo batez otoitzean, errukitsu [...], 

moduzko, umil (1 Petr 3, 8). "Modesti". Or MB 536 (Lç grazioso, He y Dv eme, TB ezti, Ker apaltasunez beterik, 

IBk e IBe apal). �2. "(Vc, G), diestro, hábil" A. �3. "(V?), pudiente" A. �4. "Apropiado. Moduzko zapatak 

erosi dittit" Asp Leiz2. 

moduzkotasun (Añ, Izt 74r). � "Modestia", "gracia, afabilidad", "agrado" Añ. � Len eukan moduzkotasun ta 

berba-egikune ona. Añ LoraS 103. Orduan umiltasun ta moduzkotasunaz eranzun bear deutseegu. Añ MisE 35. 

Erregeri emon begiramentu, errespeto ta moduzkotasun poz gozoaz. Ib. 155. 


mende. 

523


moduztasun (A, que cita a Mg). �1. Modestia; urbanidad. � Nauka zurtuta zure seme alaben lotsa onak ta 

moduztasunak. Mg PAb 105. Moduztasun guztiagaz bein jantzi ezkero [jagiten zareanean]. Itz Azald 203. 

Moduztasuna, gizonari ganora onean ibili eta gauzak egiten irakasten deutsana. Ib. 184. Emengo guda-gizonak 

zuzentasun ta moduztasun andiagaz dabilzala. Ezale 1899, 12a. �2. "(V), prosperidad, riqueza" A. 

moduztatu (V (-au), G-azp; Izt 94v). Ref.: A; Gketx Loiola. �1. Arreglarse. "Adaptarse, ponerse a la moda. 

Parixko erara moduztatzen da ori" Gketx Loiola. � Ainbat onduen buruti biatzera apainduta, moduztauta, 

garbituta, orraztuta. fB Olg 50. � Prepararse. � Ezin iñundik moduztau neindeke konfesinoe jeneralik egiteko. 

JJMg Mayatz 173. �2. Disponer con arreglo a la decencia. � Lotsaarizko gauzaak esateko ta erakusteko 

berbaak ainbat onduen neurtuta ta moduztauta. fB Ic II 5s. 

moel. v. 1 motel. 

moeta. v. 1 mota. 

mogarra. "(G-to), parte superior del tronco de un árbol, donde empieza a ramificarse" A. Cf. moarra. 

mogitu. v. 1 mugitu. 

mogol. � Mongol. � Lapon ala mogol antzeko gizenden arrastoak direla. Mde Pr 271. 

mogorkada (Lar � H). � "Herronada, picotada, mogorkada. Lat. rostri ictus" Lar. 

moian. v. moien. 

moien (SP, Gèze), moian (Lar), muien, muian (H). � Tr. Exclusivamente septentrional; escasea en la segunda 

mitad del s. XIX y apenas se encuentra en el XX. �1. "Medio para conseguir algo" Lar. � Berzeren onaren 

gureganatzeko moien gaixto guzia defendatzen drauku. Lç Ins D 7r. Moian hartzaz parti dadin bake onez 

mundutik. EZ Man II 84. Gure bekhatuen desegiteko moiana. Harb 289. Satisfatzeko moianen bilhatzea. Gç 45. 

Bi moian dire guziz handiak gure eskasetarik libratzeko. Ch I 25, 4 (Leon bide). Eginbiden ungi egiteko bideak 

eta moianak. CatLav 203 (V 104). Perfet errendatzen gaituzten moian balios batzu. He Gudu 31. Beste moianak 

oro beno haratago eneganat hedatü. Mst III 33, 2 (Ol bitarteko). Ororendako konsolagarri den moien baten 

explikatzera nihazu. AR 149. Espaiñan ükhen dezagün / muien harez pausia. Xarlem 814 (608 moien). Bide ta 

moian guziez. Dh 117. Moian bat guziz ona ungian irauteko. EgunO in Arb Igand 185. Hark etzuela garabik / 

aurkitzen bertze moienik. Gy 303. Zer moien hartü behar da bekhatiez oroz ohartzeko? CatS 82 (58 moian). 

Salbatzeko behar diren moienak. CatJauf 96. v. tbn. Tt Arima 7. He Gudu 105. Mercy 13. Mih 105 (87 moian). 

CatLan 153. AstLas 51. MarIl 127. Jaur 124. ETZ 287 (Orreaga, s. XIX). Moian: Hm 212. Brtc 27. 

�2. (VocBN), moian (H), muian (Ht VocGr 434), muien. Medios económicos, riqueza. "Trésor. Je porte mon 

trésor avec moi, enekiñ ekharzen dut ene muiana" Ht VocGr 434. "Ressource" VocBN. � Mundu hunetan bizi 

beharrezko moien xipitako ofizioetan ere. Lç Adv ** 6r. Bere aita[k] utzi dio [sic] moien handiak Sibilean. Volt 

192. Moian gehiago irabazi ustean. EZ Man II 150. Emaiten duzula zur'edertasuna, / hon eztaritzotzunari, / 

moien apur baten sari. O Po 18. Pobre bada, eta ezpadu moienik apaira hon baten egunian egiteko. Tt Arima 

66. Oro praube giradiela, / rekunpensa emaiteko / muienik eztügüla. Xarlem 1082. 

�3. muien. Poder. � Nahi dit funda erazi / erresuman legia, / bai eta ezagüt erazi / Jesüs-kristen muiena. 'La 

puissance'. Xarlem 1450. 

- DELA MOIEN (Urt). Por medio de; gracias a. "Hirur presuna kontent idukitzen ditu emetasunez, emetasuna 

dela moien" Urt I 326. � Borondatea dela moian zuregana ere ethorri behar naiz. Harb 144. Hura dela moien 

[...] kaltetan erori dena [...] ezta deskonsolatzen. SP Phil 9. 

- MOIENEZ. (Precedido de gen.). Por medio de. "Haren moienez, par son moyen" SP. � Ezen graziaz salbatu 

izan zarete fedearen moienez. Lç Eph 2, 8 (He, Ker, IBk, IBe y Bibl bidez, TB medioz, Dv esker, Ol dala-ta). 

Huneraño ekharri dut lana zure moianez. EZ Man II 37. Korriji ezazu baruraren moienez. Tt Arima 85. Kandela 

hunek hari baten moianez du argia. Gç 30. Graziaren moianez nekez [...] jardietsi günian gaiza. Mst I 22, 6 (Ol 

y Leon bidez). Gure moianez badük / gisa huntan bakia. Xarlem 818. Haren alhabaren muianez / gero libratü 

beiziren. Ib. 1482. Jesü-Kristen merezimentien moianez. Ip Hil 224. v. tbn. SP Phil 137. Moianez: CatLan 119. 

UskLiB 28. 

- MOIENEZKO. a) Acaudalado. � Moienezko gizun. Volt 189. b) Mediano. � Zer berze oihal taillu duzu 

prezio beherezko, moienezko eta gorezko. Volt 250s. 


mende. 

524


moienatzaile, moienazale. � Mediador. � Iainkoaren eta gizonen artean akordu ezartera iar leiten ararteko 

eta moienazale baten beharra. Lç Adv ** 2r. 

moiendun, muaiendun. � Rico, (el) que tiene medios económicos. � Nor diren erosleak, ez da hortan. 

Muaiendunak direla diozu. Herr 13-1-1963, 2. 

moiengabe, moiangabe. � Desprovisto, pobre. � Orain aberats burgesa, aurkhi moian gabea. EZ Man II 129. 

moienketa. � En busca de medios. � Etzen ikhusten aboro / biziaren luzatzeko / moien-keta zabillanik. Gy 157. 

moila, moile (V-ple, G-azp), moalla, mualla, muelle. Ref.: Gketx Loiola (txalupa-tira); Holmer ApuntV. � 

Muelle, embarcadero. "Jendea mollera dijoa" Gketx Loiola. "La actual porción de muelle, que se llamaba, 

todavía no hace muchos años, Holandako molla" Ciriquiáin Puertos 190. v. kai. � Manutxu itxi izu / mollan 

bitxiguba. Echag 28 (en una imitación del habla vizcaína). Kontxan laga biarrian / mollan dute sartu. Arrantz 

35. Portura etorrita / muallara ustu. Ib. 26. Mualla ortako kapataz [bat]. Tx B I 111. Nasan edo muellian lanegiten 

[dau]. Kk Ab II 132. Busti-aldiak mollan. Ldi UO 25. Poli begira zegokion txalupari moallatik. Anab Poli 

22. Itsasontziak [...] moallari "pega-pega" eginda zeuden. Ib. 52s. Ugiñak austen diran moilla lodi sendoraiño. 

Erkiag Arran 67. Iparreko mollearen asiera-inguruan. Ib. 24 (27 mollaren). Kanpoko moillan atrakatu dogu. 

Berriat Bermeo 391. Kaietan, muelletan zeukan bere neurriko bizibidea. NEtx LBB 34. Motrikun molla gaiñian 

(V-m). Balad 58. 

- MOILA-HARRI, MOILARRI. Pretil del muelle. � Moalla-arriaren gañean jartzen zitzaizun kanpotarren zai. 

Anab Poli 18. Alostorreko belak, / Maspeko mollarri. (Interpr?). NEtx LBB 362. 

- MOILA-ERTZ. Borde del muelle. � Moilla-ertzetan baporak azkenengo gizonen zain egozan. Erkiag Arran 

79. 

- MOILA-GAIN. Zona situada sobre el muelle. � Jaio zanik aurrera beti moillaganean bizi izan zan ontziburu 

azkarrak. Erkiag Arran 125. 

- MOILA-KOXKA. Saliente del muelle. � Moalla-koxkan jarri ta begira gelditu zitzaion Juanbeltz 

arrantzarako gertu bitartean. Anab Poli 35. 

moilaratu. �1. Llevar al muelle. � Amabitako mollara gendun [balia] / oriyotarrak bakarrik. Arrantz 124. �2. 

Ir al muelle. � Igarilariak urez Abadeen moillaratu eta emen zear joanaz, ariñeketan, euren soiñekodunekaz an 

ondartzaldean bategiteko. Erkiag Arran 58. 

moilarri. v. MOILA-HARRI. 

moillia (H (S)). � Sopa. "Bouillie" H. � Jaunak bere apairuko / moillia mehe bat zien. Arch Fab 145. Gathulu 

zabal baten barnen / moillia hori ezari zien. Ib. 145s. 

moillo. v. 1 muilo. 

moillorrada. "(V-arr-oroz), banquete que se da a los operarios al echar tejado a una casa" A. 

moilobio. v. oilobio. 

moimendu. v. mugimendu. 

moisal. v. moxal. 

moistar. � Mosaico, de la Ley de Moisés. � Halako gisaz non Kalbinok, Lutherok, Mahometek eta Moistarrek 

erran baitezakete Horaziok erran zuena. ES 122. 

moite. v. maite. 

moitegu. v. maitago. 

moitia (det.). � "Espèce de graminée à racine traçante, à grains de chapelet" H. 


mende. 

525


moitta. v. mugita. 

moiu. "Moyo, medida" Lar. 

moixal. v. moxal. 

moixle. v. mozle. 

moixo (V-arr-oroz-m, G ap. A; H), moxo (G-azp ap. Gketx Loiola). �1. "Morueco, carnero padre" A. Tanto 

Harriet como Azkue citan a Iztueta. � Abere txe edo geriaren izenarekin adietutzen dira ari, moixo, aritxikiro 

[...] eta arteliari dagozkion gañerontzeko guztiak. Izt C 167. � "Moxó trik!, frase con que se incita a un carnero" 

Gketx Loiola (s.v. trik). �2. "(G-to), torete" A. 

moixtale. v. motzaile. 

moixtu, moiztu. v. moztu. 

moja (V-gip, G-azp, AN-ulz), monja (V-gip; Lcc, Lar, Añ, Izt 90v, H (G)). Ref.: Etxba Eib (mojia, monjia); 

Gketx Loiola (txirik-arte); Iz Ulz 457; Elexp Berg. �1. Monja. "Mojabarrixak, monjas de la Cia. de Maria. 

Mezia amaiketan Mojabarrittan" Elexp Berg. "Mojazarrak, monjas franciscanas de clausura del convento de 

Goenkale. Mojazarrak bordau dotoriak eitteittue" Ib. � Tr. Documentado en la tradición meridional desde 

Lazarraga. Al Norte sólo se encuentra un ej. de Mattin (128). La forma moja comienza a usarse a finales del s. 

XIX y es claramente mayoritaria en el XX. En DFrec hay 18 ejs. de moja y 4 de monja. � Zegaiti monjea iñox 

eztago / baize au edo ori pensaetan. Lazarraga (B) 1181vb. Zuk uste dezu monjak debela kontentu guzia 

(Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 124. Monja nai dezula. Ib. 125. Aingeru baten gisa monjak gobernatu. Cb Eg 

III 219. Birtute andiko monja bat. Mg CO 204. Erratearéki mónjak. LE Doc 261. Au etxerako, ura monja, bestea 

apaiz. AA I 594. Poz artuten dabela bere monjaak alegere ikusijagaz. fB Olg 24. Santo Domingoren Erlijiñoeko 

monjia. Ur MarIl 100. Izketa alegrean mojaekin. Aran SIgn 51. Karidadeko moja. Ant EE 1884b, 284. Moja 

berri guztien Ama. Ag G 333. Monja bat atera erazi zuan bere konbentutik. Inza Azalp 95. Gure moja baten 

anaia. Alz Ram 115. Mojaen erdian. Or Mi 39. Praille ta mojak kendu. Enb 63. Neskazar ori dala diyote / bi 

aldiz moja izana. Tx B I 69 (52 monja). Monja ongille guztiyak. Kk Ab II 73s. Monja aieri esaten diete "Aizpa 

Zuriak". Anab Aprika 29. Ezterizkilako egokiak moja batentzat. Osk Kurl 154. Monjak beti dabiltz libre. Erkiag 

BatB 199. Arreba mojari (V-arr). Balad 219. Izatez ziren, dakigunez, moja eta fraile. MEIG IX 27. v. tbn. Bv 

AsL 206. AJauregi EE 1885b, 176. Arr May 110 (158 monja). Moc Damu 34. Urruz Zer 22. NEtx Nola 37. Akes 

Ipiñ 14. And AUzta 104 (153 monja). Gazt MusIx 165. MAtx Gazt 106. Alzola Atalak 77. Monja: Zuzaeta 122. 

CrIc 66. Gco I 389. Astar II 189. Izt C 506. Noe 17. Azc PB 177. Itz Azald 62. Echta Jos 357. A Ardi 117. ABar 

Goi 18. Lek SClar 109. Salav 75. Uzt Noiz 107. 

�2. monja (V-ger). "Orain Dakar aldean arrapatzen duten atun beltz, musu-zuri bat" Zt (comunicación 

personal). 

- MOJA HEGODUN. "Llamaban así algunos a las Hermanas de la Caridad" Elexp Berg. 

- MOJA-ETXE. Convento de monjas. � Aldatu zuan bere gidariak moja-etxe artatik. Bv AsL 94. Sartu nintzan 

neskame monja-etxe batera. Echta Jos 357. Moja-etxe batera iges egin. Alz Ram 68. Teresa doneak mojaetxe 

berri bat jaso. MAtx Gazt 95. Orregaitik, Mojetxean gelditu da guztiz osatu arte. Agur 21-4-1973, 7. 

- MOJA-JANTZI, -JAZKI. Hábito de monja. � Maritxo moja jantzian. Alz Ram 110 (105 monja-jantzi). Mojaetxe 

bat ez dala illobia, moja-jazki bat ere ez il-kutxa. Ib. 80. 

- MOJA JOAN (G-azp ap. Gketx Loiola, s.v. irriki-marraka). Entrar en una orden, hacerse monja. � Ez dirate 

eragotziko moja juatia. Moc Damu 19. Moja dijoala. Ag G 304. Arreba monja juan zait. Tx B II 101 (251 moja 

j.). Mojatara yuen gurezik ibil-dxelako. Ort Oroig 75. Moja uanala beaz? NEtx Nola 20. Monja joan zitzaion 

alaba. Etxde JJ 98. Praille ta moja ezin joan danok. Basarri 183. Moja joateko dagon lengusiña batek. Osk Kurl 

154. v. tbn. Urruz Zer 18. Alz Burr 21. 

- MOJA-KOMENTU. Convento de monjas. � Erriko moja-komentu batean. Etxde JJ 84. Moja konbentu bat. 

Osk Kurl 144. v. tbn. Vill in And AUzta 104n. 

- MOJA SARRARAZI. Meter monja. � Bere borondatearen kontra sartuerazaten debanak monja. OA 155. 

Moja sartu arazi dik. Alz Ram 78. Koxme bera moja sartu-aziko det. Alz Burr 25. 

- MOJA SARTU (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Entrar en una orden, hacerse monja. � Erabaki zuen 

sartzea monja. Mg CC 137. Erabagita daukala monja sartutia. JJMg BasEsc 220. Obe dezu ezkondu / monja 

sartu baño. Xe 180. Malentxo moja sartu zanetik. Ag G 350. Moja sartzera noa / komentu batera (V-gip). Gand 


mende. 

526


Eusk 1974, 160. v. tbn. Moc Damu 21. Monja s.: LE in BOEanm 519. Lek SClar 109. 

- MOJA-SARTZE. "Toma de hábito. Monja sartzia dago gaur Isasiko konbentuan" Etxba Eib. � Gero monjasartzea 

ta profesa. Lek SClar 121. 

- MOJATAN. De monja, siendo monja. � Zer egin zun Magali gaixok mojatan. 'Étant nonnain'. Or Mi 39. 

- MOJATARAKO. Para monja, para hacerse monja. � Nik... mojatarako ustea darabilt. Ag G 283. 

- MOJETA-. (En casos locales de decl.). En (a, etc.) el convento, las monjas. "Endevotarse, monjetara jaiera 

artu" Lar. � Monjetako ontzari. Noe 15. Karidadeko monjetan sartu zen. Goñi 111. Etxerik etxe, mojetara ta 

apaizetara, paperen eske ta soñeko billa. Ag G 316. Mojetarako agiria. Ib. 317. 

mojagai, monjagai, monjagei (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Aspirante a monja" Iz ArOñ. � Praile edo monja gei 

bati juakonak. fB Ic III 329. Iru lau bat atso, dena beltz / ta monja gai gazte, / xirriki-xarraka datorren / apaiz 

xaar beste, / meza-mutilla, ta nor dakust? / beren itzal luze. E. Igartza Olerti 1961, 102. Apaizgai ta 

mojagaientzat dala esango didazu [otoitza]. MAtx Gazt 89. � Novicia. � Mojagaiak egiña. Gazt MusIx 162. 

mojaki. � Especie de monja. � Ori? Ori ezten mojaki pinpiriñ bat baizik. Alt LB 82. 

mojategi, monkategi. � Convento de monjas. � Oba neban monkategi baten sartu banintz. A BeinB 41s. 

Mojategiko ate zabal astuna. Ag G 339. Mojategi batean sartzera niyoan. Or Mi 37. Beasko mojategian. Gazt 

MusIx 162. 

- MOJATEGI-BURU. Superiora de un convento. � Abilako Oñetakodun karmeldar mojategi-buru izanik. Gazt 

MusIx 143. 

mojatu. "Entrar monja; profesar una religiosa. Mojatzeko gogoa neukala esan nion amari" Gketx Loiola. 

mojatxi. � Dim. de moja. � Barakullu mojatxi, / ortik irten ez ba adi, / autsiko nik etxeñi. 'Nonnain'. Or Mi 102. 

mojatxo, monjatxo, monjatxu. � Dim. de moja. � Monjatxo bat oso eri. A Ardi 75. Aizpa lekaimea 

(monjatxoa) ikustera. Ib. 9. Baladiko mojategian mojatxo txuri biurturen. Or Mi 39. England-en nintzala, 

Jesusen Lagundiko bat etorri zan ni nengoan urira, ango monjatxoei gogo-iñarkunak emoteko asmoz. Ibarg EG 

1958 (5-6), 509. Bere okerrak ekarri deutse zigorra, monjatxuen esatez. Erkiag BatB 201. Mojatxo bat jaiki da / 

goizean kantari. NEtx LBB 308. En DFrec hay 4 ejs. de mojatxo. v. tbn. JAIraz Bizia 89 (monjatxo). � Nombre 

dado a un tipo de caracol. � Begira zenbat [barakullu] saskian: mojatxo, arakoi ta galtzukoi. Or Mi 103 

(traduciendo el prov. mourgueto o el fr. nonnain). 

mojatza, monjatza. � Estado religioso, de monja. � Inor prailetzan edo monjatzan galdu ez dedin. fB Ic III 

329. Umetza, gaztearoa, monjatza, mirariak eta eriotza ta zerua. Lek SClar 108. 

mojetxe. v. MOJA-ETXE. 

mojon. "Interj. con que se acompañaba la puesta de un trozo de pan en la cazuela de donde comía la familia, en 

señal de alto el fuego. Ze mojon eta zer arraixo demonio dogun gosiakin!" Etxba Eib. 

1 moka. � (En la expr. kafe mokako 'café de Moca'). � Ekhar nazan Baionatik libera bat tabako / orobat 

xokolotetik eta kafe mokako (1765). RIEV 1923, 155. 

2 moka. "(Hb), vase en fer blanc d'environ un litre" Lh. 

mokada. � Contenido de un pico. v. mokotara. � Txoritxoen ama mokadarekin kabiaren ertzera etorri zan. 

Arr GB 60. 

mokader (Lar, Añ (AN), Izt 86v, Bon), bokader (V ap. A; Mic 8v), mokadore, mokadre (Ae ap. A Aezk 296). 

�1. Pañuelo (moquero). "Pañuzuelo" Mic. "Sonadero, el pañuelo" Lar y Añ. "Pañuelo, mokadera, likelea" Bon. 

v. mokanes. � Dozena erdi bokader surretakoak. Mic 15. An arkitzen diran guziak leiotik, balkoitik eta toki 

ageri guzitik biba-ka, mokader zurizka ta beso-ka dagozkala. Mb IArg I 365. Ez zindue mokadorerik zeure / 

izerdi andiaien txukatzeko (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 149. �2. (H), mukadera (det., SP, Dv � A, H). 

"Mukaderak, mouchettes" SP. "Despabiladeras" A. 


mende. 

527


mokadex. v. mokanes. 

mokadore. v. mokader. 

mokadu (AN-larr; Lar, Añ (G), H (V, G)), bokadu (Lcc, Añ (AN)), mokado, mokaro, mokaru, mokau (G), 

mokoru, bokado, bokao (Mic 5v), bokau, kopau (gral.; Añ (V), H), kopu (V-ple), pokadu (VocB), pokado (H). 

Ref.: A (kopau, kopu, mokau); Asp Leiz2. �1. Bocado; cosa de comer (apetecible). Cf. Lar: "Bocado, mejor que 

de boca, vendrá del vascuence mokadua, que significa lo mismo; y mokadua viene de moka, que significa el 

pedacito de manjar que cabe en la boca, como ogimoka. Mokadua, aomena, ahumena". AxN explica poxinean 

eta ahamenean (490) por bokaduan eta asieran. v. ahamen. � Tr. Documentado al Sur desde principios del s. 

XVII; lo emplean tbn. algunos septentrionales desde mediados del XIX. En los textos guipuzcoanos y altonavarros 

bokadu es la única forma hasta ya entrado el s. XIX; a partir de esta época dominan las formas con m- 

inicial. La var. kopau es la propia de la tradición vizcaína, aunque es bokadu el primer testimonio de este 

dialecto. Sólo hay formas en p- al Norte: pokadu en Hiribarren y Barbier y pokado en Duvoisin (LEd 118) y 

Zerbitzari; cf. además bokado en Goyhetche. � Otsoaren aotik bokadu bat (ere) on. "De la boca del lobo, un 

(solo) bocado (es) bueno". RIs 75. Kaltxapotak emen leizke bokadu on bategaiti. Acto 308. Orrenbat egunez 

bokadu bat edo edar tantarik ere bagekoa [barua]. Mb IArg I 227. Nork, sentenzia onekin, bokadurik gustoz ta 

deskansurik ar dezake? Cb Eg II 65. Itxi jan baga au edo beste kopau zalegarria. Añ LoraS 165. Gurasuak 

jaaten daben kopaubari asko deritxola. fB Ic I app. 7. Len utziko du bere burua ilzera eze bokadurik janen duen 

(Munarriz, 1826?). FLV 1989, 123. Eta mokadurik / jan gabe arkitzen zan / gaisoa oraindik. It Fab 18. Ogi 

kopau bat jan bagarik. Ur MarIl 103. Hauts-petik atheratzea, / bokado gozo horiek. Gy 120. Hura [eskalduna] 

zuen aurkhitu [Erromak] azken pokaduko. Hb Esk 33. Jan zorigaiztokoa! mokadu negargarri ainbeste ondamen 

ekarri zuena! Lard 4. Bokadu bat probatu eta txur[r]ut bat ur ere edan gabe. Aran SIgn 27. Egin det nere afari 

mokaduba. Sor Gabon 56. Galanta ta prestua, / ta ias andikoa / dama gazte batentzat / kopau gogokoa. Azc PB 

154. Kopau batean lau ontza ogi baltz aoan sartuaz. Ag AL 55. Pokadu bat bederen jan behar zuela! "Une 

bouchée tout au moins". Barb Leg 22. Mutillak, ortaz, ekarri dio / mokadu eder neskari. Or Eus 81 (135n 

mokau). Janari onenak, mokau goxo guztik bildu. JAIraz Bizia 57. Bidean [...] baziren pokado baten jatekoak 

[mementoak]. Zerb Azk 44. Bokau bat jaten. And AUzta 66. Pentsatzen du txoria eztela mokadu egokia. Arti 

Tobera 285. Jatsi egizu ogi-kopau bat mutil onentzat. Erkiag BatB 121. Mokau goxoegia [mutilla] aukeratu den, 

Matilde. NEtx LBB 133. Gaztain mentolatzaren mokadua, arraultze gorringoaren pare (AN-larr). Inza 

NaEsZarr 231. Edozein eztarrik irentsiko lukeen mokadu bihurtzeko. MEIG VI 175. 

v. tbn. Arr GB 13. Ud 48. AJauregi EE 1885b, 215. Bv AsL 137. Apaol 61. AzpPr 105. Moc Damu 7. Iraola 122. 

JanEd II 123. Tx B I 253 (B 225 mokaru). Bokadu: Ub 76. Mokado: In Tx B 133. Mokaru: Noe 36. Alz STFer 

120. EusJok 103 (147 mokoru). Mokau: Zab Gabon 68. Lab SuEm 171. Uzt Sas 61 (tbn. 61 mokaro). Berron 

Kijote 30. Kopau: Astar II 248. 

�2. Bocado o freno del caballo. � Zaldiai alderagotik begiratu eta oiek aoan zeuzkaten zillarrezko mokadu 

ederrak ikusita esan zuen; hola! abere oek urre eta zillarra jaten dute! Arr GB 114. 

mokaduka, bokaduka, kopauka. � A bocados. v. ahamenka. � Al balute, elkar ito, ta bokaduka jango lukee. 

Cb Eg II 124. Ango su, arrabija, alkar kopauka jaate, erre eta kiskildutia. Astar II 129. 

mokadutxo (Lar), kopautxo (Izt 20r), kopautxu. � (Dim. de mokadu). "Bocadillo, bocadito" Lar. � Artu egizu 

kopautxu bat gitxienez, onexek osatuko zaituz eta kenduko deutsuz zeure gatx gustijak. Astar II 231. 

mokalde (Lcc, Lar Sup � H, Hb ap. Lh). �1. "Mexilla de cara, arpegiko mokaldea" Lcc. �2. moko-alde. Zona 

de alrededor del pico. � Usoak egal gorrizu, / moko-aldea lumazu. Or Eus 143. 

mokaldoso. "Carrilludo" Lcc. 

mokanes (L-ain, BN; Deen I 44, Urt II 41, Dv, H), mokanas (Arch VocGr), mokanez, mokonas (Ht VocGr 

387), mokones, mokadex (A Apend), mukanes (Volt 97, Deen II 116, H), mukanez (SP), mukanas (H), 

mukunas (-kh- Lecl), bukanas (S; Gèze), bukanes (Lar, VocCB, H), bokanas (H). Ref.: A (mokanes, bukanas); 

Lrq /buka)na)s! [oxítona]/. � "Pañuelo [...] de la garganta" Lar. "Mouchoir" Gèze. "Bukanasa [sic], cualquier 

pañuelo (?)" A. "Mouchoir de poche. Empr. béarn. mouca-nas, mouche-nez (litt.)" Lrq. Azkue lo da tbn. como 

guipuzcoano, basándose en el ej. de Iturriaga. � Tr. Documentado en la tradición septentrional; hay tbn. ejs. de 

Iztueta, Iturriaga y Mokoroa, además de uno salacenco recogido por Azkue. � Sendatzen ohi ziren eriak [...] 

iondone Pauloren mokanesaz. Hm 210. Mukanez galdu hura. SP Phil 378. Mokanes batez diotzate / bere begiak 

itsutu. Gç 84. Jondoni Paulo ukitu zuten mokanesak. CatLav 109 (V 60). Bortxatua izan nintzen mokonasa 

ahoan ematerat. Birjin 215. Thü egin behar da mokanez batetara. CatLan 140. Mokonesak edo pañueloak 


mende.


emanik dantzatu oi ziraden. Izt D 101. Haren gorphutza ukitu zuten mokanezak eta loihalak. TB Act 19, 12 (He 

y Dv mokanes; Lç krobitxeta, Ol y Ker zapitxo, IBk e IBe musuzapi). Mokanesan bildurik [erratillua]. It Fab 

190. Nere mokonasa zen. Arch Gram 69. Lephoan mokanesa. Hb Esk 171. Hartzen du mokanesa, xukhatzen du 

begithartea. Laph 219. Sakelako mokanesak harturik [...], eginen ginituen urde beharriak. Elsb Fram 167. 

Eskuen xukhatzea, nik egin nuen nere mukanesean. Prop 1903, 84. Mokanes kantailerat. JE Bur 89s. Setamokanes 

bat (Sal). A CPV 993. Begitartea sutan, mokanesaz xuka eta xuka. Barb Sup 20. Bular-mokanes 

kolorezko ta zanko-erditaraiñoko gona gorriakin. Mok 16. Bukanasak eskietan nigarren txükatzez. RolTrag 328 

(ap. DRA). Hámar libeáko ürhía trozátzen dik bukanás górri kantú batétan. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. 

Urrundik keinu eginen zutela mokanes xuriekin. Lf Murtuts 20. Zeta mukanas xuri bat. P. Xibero GAlm 1952, 

49. Mokanes gorri bat. Zerb Azk 107. Bi artzañ gaztek, xamar bukanas gorriekin, hüstüz ari zien aharier. Herr 

24-3-1960, 3. v. tbn. Elzb PAd 6. HU Aurp 99. StPierre 22. JEtchep 60. 

mokarro. "(B), estopa la más ordinaria" A. 

mokarte (AN-ulz-egüés-erro-burg ap. BEcheg Nombr 190). � "Intermedio entre dos extremos, con referencia a 

los de las casas que separa; [...] el mokarte se abre entre los costados de las viviendas" BEcheg Nombr 190. Cf. 

VocNav: "Mocarte, espacio estrecho entre dos casas, que no suele usarse para paso de personas (Aézcoa, valle de 

Erro)". 

mokhaste. v. mahuka-haste. 

mokastu. v. ATORRA-MAHUKA-HASTU (s.v. atorra). 

mokati (B), mokate (B). Ref.: Lcq 86; A (mokati, sagar). � "(Pyrus malus), subvariedad [de manzana], árbol 

cuyo fruto es oblongo, de color amarillo claro, carne tierna y jugosa, por lo que es muy buena para comerla 

cruda; de pedúnculo corto" Lcq 86. Cf. VocNav s.v. mocatia. v. 3 mokote. 

mokatu. "Moucher (bougie, chandelle, lampe) (S)" Lrq. v. 1 mukatu (2). 

moker. v. muker. 

mokerka. v. okerka. 

moketa. v. muketa. 

mokiatu. � Burlarse. � Jendeaz mokiatzen zara. Volt 261. 

mokil (V (no arrig-m-al); Añ (V), Zam Voc). Ref.: A; Iz ArOñ (mokor); Ibarra Dima. � Terrón. "Desterronar, 

mokilak ausi" Añ. v. mokor. � Lur mokillak austen. DurPl 68. Mokillak joten solora. Echta Jos 194. Mahixan 

ipiñi biok horrelako buztiñ mokil bat? Osk Kurl 48. � Bloque; bola. � Edur artean egiten bada erabilli / 

mokilla joan oi da egiñaz beti andi. AB Olerk 120. Egurretarako pago txikitxuak buru andi zabal 

keizpetsudunak, arri mokil banatuekaz nastian. Kk Ab II 38. 

- MOKIL-JAIKI. "(V-och-gip), mazo de mango largo que se emplea para pulverizar terrones" A. 

- MOKIL-JOTZE. Destripamiento de terrones. � Itxasoetan eztagoz / emeko mokil joteak. Echta Jos 195. 

- MOKIL-PORRA (V-arr-oroz ap. A; Onaind EEs 1930, 198). v. MOKIL-JAIKI. 

� Etim. Para su relación con soki(l), sokor..., v. FHV 273. 

mokilautsi, mokilausi. � Destripar terrones. � Soluan ostera, oñik ipiñi bez, bertan-bera itxi, ez giyau, ez 

mokillausi, ez sastu, ez yorrau, ez ezebez. Kk Ab II 144. 

mokilpoli (mokill- V-ger ap. Garate 4. a Cont RIEV 1923, 58). � Terrón. 

mokitai (Lar, Izt C 199), moko-itai (H, que dice tomarlo de Lar). � "Ibis, ave semejante a la cigüeña" Lar. 

"Falcinelo, ave" Ib. 

mokito. "Mokito bat, un tronco duro sin ramas" Iz ArOñ. 


mende. 

529


1 moko (G, L, B, Sal ap. A; SP, Urt I 121, Ht VocGr 405, Lar, VocBN, Dv, H, VocB; -kh- Lecl). v. mosko. �1. 

Punta. "Izkilinba mokoa, pointe d'aiguille" SP. "Mihiaren punta edo mokoa, le bout de la langue" Ib. (s.v. mihi). 

"Pico de jarra" Lar. "Morrico o el último extremo de una cosa. Sudur moko, punta de la nariz" VocB. � Busta 

dezan bere erhi mokoa urean. Lç Lc 16, 24 (He y Dv moko; TB punta, Ol erpuru, Ker ertz, IBk e IBe mutur). 

[Ugatzen] mokoetan xartaturik / koralez bi mohuri. O Po 37. Ezen nola ezelentago baita eztia biltzen denean 

lore hoberenen mokoetan. SP Phil 283. Dithi-mokoaren gaiñean. He Phil 503. Ez dituzte nahi higitu bere erhi 

mokuez. SalabBN Mt 23, 4 (BOEanm 1324 punta). Aski da bixikari mokoa haixturrez moztea. Dv Lab 291. 

[Xerthoen] mokoak lur gizen puska batean sarthurik. Ib. 383. Orratzaren mokoaz. Dv Dial 23 (It musu, Ur 

punta, Ip mosko). Erori zitzaionean sudur mokorat hezkur erdi ondu bat. Hb Egia 31. Zorroa du biribila, moko 

meharra [xahattoak]. Elzb Po 206. Beharriak fletxa batez zilhatuak zituzten, fletxaren mokoa beharritik goiti 

zagoelarik. Prop 1897, 19. Zurezko askaño baten mokotik haratxago da erortzen xurruta. JE Bur 35. Santak zuti 

daude ontzi-mokoan. 'Sur la proue'. Or Mi 148. � (V arc. ap. A, que cita a Mic). Carámbano. � --Señale ona. -- 

Zena, xauna? --Leien mokoena. Mic 12v. � Eztela kontentatü behar haren akto baten egitiaz ezpaiñmokoz. 

CatLan 147. � Punta, lengua de tierra. � Santa-Mariako mokoa, irla handiko moko eguerdi alderat gehienik 

atheratzen dena. Prop 1898, 32. � "Elorriak lendanik mokoa zorrotz (AN), muy temprano se descubren las 

inclinaciones de cada uno" Aq p. 63. � "(Tomar el) rábano por las hojas, kriselua mokotik" Lar. 

� (V-och-gip, G, L, B, BN, S; SP, Ht VocGr 332 (-kh-), Lar, Añ (G), Arch VocGr, VocBN, Dv, H). Ref.: A; 

Elexp Berg. Pico de ave. "En V-och aún se usa, pero concretándolo al pico de la becada (sorda)" A. Cf. Echaide 

Orio 126. � Tr. No se documenta en textos vizcaínos ni suletinos. En DFrec hay 4 ejs. � Xori beltz batzuk 

zeiñak baitute moko luxea. INav 120. Sartu zion kurulloak bere mokoa eztarriraño. VMg 8. Anzarak nai du beti 

mokoa iduki bustian. AA III 375. Kantatzeko idiki ondoren mokoa. It Fab 259. Gasna bat mokoan. Gy 1. Oliboadar 

osto berdeduna mokoan zuela itzuli zan [usoa]. Lard 9. Orhe hori mokotik sartzen zaiote. Dv Lab 290. 

Baldiñ ez badiozu [xoxuari] / mokorik moztutzen. JanEd I 62. Mokua ebakita mutu dedan jarri [zenbait txori]. 

AB AmaE 405. Lumapean mokoa gordeta. Ag G 282. Moko hura hegalpean. Ox 127. Loro-mokoa. JMB ELG 

38. Lênengoz atera nun kabitik mokoa. Or Eus 251. Egaztia mokotik zintzilik. Anab Poli 25. Oiloek, guk 

sudurretik bezala, gauzak mokotik senditzen dituzte. Larz Senper 74. Arantza bat mokoaz ateratzen dio. NEtx 

LBB 130. Xori pareak ikusten ziren bel'izpi bana mokoan. Larre in Xa Odol 19. v. tbn. Izt Po 166. Hb Egia 140. 

Arr GB 60. Sor Bar 16. Jnn SBi 116. Zby RIEV 1908, 767. Iraola EEs 1913, 181. Noe 126. Altuna 22. Jaukol 

Biozk 12. Etcham 169. Ldi BB 164. EA OlBe 12. Zerb IxtS 14. JEtchep 26. Gazt MusIx 193. Ibiñ Virgil 108. 

� Suge gaixto bat mokoa pozoaz betherik. Tt Onsa 139. 

� "Mokoa urean, amuser avec des promesses" Hb GH 1929, 84. 

� (Ref. a la cara de una persona, usado en tono despectivo o humorístico). Cf. Moko, Indalezio Moko, apodos de 

Bilintx (in Bil 12). � Atso arren mokua ikusteko ixpillu-atzeko aldia're naikua dek! Alz STFer 123. Mokua 

zorroztuta. AzpPr 48. Arpegiyaren ordez / esanaz mokua. Ib. 74. Mokua luzatu-ta, antxeta bezela. Inzag RIEV 

1923, 504. Moko estu, begi-pinporta, ezpain motx oiek ere. NEtx Antz 75. Eta neskok, mutillen aurrean mokoa 

arro-arro jasotzen. NEtx LBB 146. 

� Cara dura, desvergüenza. "Visage déluré. Ikhusi duzu andre horren mokoa, avez-vous vu le bec de cette 

dame!" Lh. 

� (AN-larr). "Cara seria. Ori emakumearen mokoa!" Asp Leiz2. 

�2. (L ap. A; H). (Un) poco, (una) pizca. � Atsegindasun mokho bat ere gabe. Ax 505 (V 325). � Hitz moko 

bat asko da haren zaurtzeko eta minki ofensatzeko. "Faciliter verbo movetur vituperationis". Ch III 46, 3 (quizá 

podría interpretarse como adj., con el valor de 'punzante' vel sim.). 

�3. (AN-larr ap. Asp Leiz2; Lar, H). Lengua (en contextos peyorativos). "Pico, boca de hombre" Lar. 

"Emakumeen moko zorrotzetik Iaungoikoak begira nazala" H. "Lengua. Moko zorrotza, lengua hiriente" Asp 

Leiz2. Cf. infra MOKO-BIPIL, MOKO-MEHE (c). � Hauk dira amurusen adineko adiskidetasunak, zeinek 

ezpaitute oraino bertuterik luman eta illetan baizen, ez eta iujeamendurik mokoan baizen. SP Phil 285. Oh! 

baiña hirur mokoak / eztire hoiñ labur ez gelditzekoak. Gy 200. Goizean ibilirik sobera mokoak [emazteak]. Hb 

Esk 228. Errak, to, apez-jalea, / mokoa duk xorroxko! Etcham 52. Aphaldu beharko dik ba oraino bere andere 

moko hori. Larz Iru 132. � Ezpaiñez ezin eta zangoz nai du moko. "Se expresa con los pies". Or Eus 25. 

�4. "Elizaren mokoan ezarri dute orena, on a mis l'horloge sur la façade de l'église" Lh. 

- BATEK MOKO ETA BESTEAK MOKO (G-azp ap. Gte Erd 150). Riñendo, discutiendo. 

- IPURDIZ MOKO. v. ipurdi. 

- MIHIAREN MOKORAZ GERO. "Mihiraz gero, mihiaren mokoraz gero gibelatu dut, après m'être venu sur le 

bout de la langue, je l'ai retenu" SP (s.v. mihi). 

- MOKO-ALDE. v. mokalde. 

- MOKO-ARRAIN. "Centrina, moko arraña, puntarraña" Urt IV 403. 

- MOKOA SARTU. Entrometerse. "Zergatik zuk sartzen duzu mokoa bertzeren egitekoetan? pourquoi vous 

mettez-vous (entrez-vous) le bec dans les affaires des autres?" H. 

- MOKOAZ HAIZERA. "Pico a viento" Lar. 

- MOKO-BEGIAN. "(R), [...] a punto de evacuar o huevos o excrementos" A. v. MOKO-MOKOAN (c). 


mende. 

530


- MOKO-BELAR (Lar � Lcq 60 � A, H (-lh-); mokobedar LandHizt 371). Geranio. "Pico de cigüeña, 

mokobellarra" Lar. "(Geranium), geranio", "(Erodium ciconium), pico de cigüeña" Lcq 60. � Itxuratik hartzeko, 

mando-perresilaren ahaide hurbila ditake moko-belharra. Zerb GH 1931, 324. Mokobelar gorriek. Amez Plat 

26. 

- MOKO-BIPIL. Mordaz, de lengua afilada. "Bon-bec, moko-biphil" T-L. � Apho, mutxurdin, moko-bipila! 

Elzb Po 208. Gaxuxa moko biphil, Gaxuxa kokina. Ox 164. 

- MOKO-BIHUR. "Avocette" Dass-Eliss GH 1925, 97 � Lh. 

- MOKO-FIER. Soberbio, arrogante. � Oilanda gazte moko fier bat. In Etcham 34. Moko fier bat bethi bai, bere 

familiaren ohoreaz ezinago hartua. Lf ELit 318. 

- MOKO-FIN. Exquisito con los manjares. � Noizik beinka aiñ gustora gora-jasotzen zuan zatoa, inbidia 

lezaiokean baita Malagako ardo-zalerik moko-fiñenak ere. Berron Kijote 97. � (Fig.). Refinado. � Bainan ahoxuri 

eta moko-fin horien kontra altxatu ziren [...]. Sustatu zituzten orduko bersulari xaharrak. Lf ELit 349. 

Gozamen estetikoaren neurketa zehatza gu baino mokofinagoei utzirik. MEIG IV 75. 

- MOKO-GORRI. "(Hb), bec-rouge (ois.)" Lh. 

- MOKO-GOXO (G-bet, AN-gip). "Melindroso" Garbiz Lezo 110. 

- MOKO-GURUTZE. "(Loxia curvirostra), piquituerto común" MItziar Txoriak 161. 

- MOKO-KOLPE. Picotazo. � Moko-kolpe kruelenak. Gy 279. 

- MOKO-KOLPEKA. A picotazos. � Eta yaun Paonek zoiñ gehiagoka / furian moko-kolpeka / biphildu zuten 

ederki. Gy 206. 

- MOKO-LABUR (AN-gip). Ref.: A; Arzdi Aves 165. "Chorlito real (Pluvialis apricarius)" A. "Pluvier doré" 

Dass-Eliss GH 1925, 33 � Lh. 

- MOKO-LODI. a) "Bécu, [...] moko-lodi" T-L. b) "(Cocothraustes cocothraustes), picogordo" MItziar Txoriak 

153. 

- MOKO-LUZE. a) De pico largo. "Bécu, [...] mokoluz" T-L. � Amiamoko lepo-luz, / moko-luz eta zangar-luz. 

Gy 29. Dela oilo, oilasko, ahate eta pekada moko luze. Barb Sup 2. b) Hablador, charlatán; entrometido. Cf. Gy 

181: Mokolux "Caquet-bon-bec", usado como nombre. � Hirur neskatila pasatzen baitziren, / nola, ohi bezala, 

mokoluze ziren. Gy 200. Ema moker, zikoitz ta mokoluzea. "Querelleuse, avare et jalouse". Ib. 203. c) MOKO- 

LUXE. Cariacontecido (?). � Begira Horn gizagaxoa, bakar-bakarrik, moko-luxe, erromazale otxan bati 

dagokion eratasunez. Ldi IL 23. d) "Mokoluxe, de cara delgada" (G-bet). 

- MOKO-MAKUR. "Bec croisé (le). [...] Ez du ere eskuaraz izenik. Zer zaioten asko eta askori galdeturik mokomakurra 

deitzen dugu" Dass-Eliss GH 1923, 759. 

- MOKO-MEHAR. "Dícese de la persona de cara delgada. Neska moko mearra ta susie" Izeta BHizt2. � 

"Mokomiarra, apodo que los chicos de Vera de Bidasoa dan a los de Lesaca" VocNav. 

- MOKO-MEHE. a) (Adj.). De pico estrecho. � Jakiña da zigoña / dala egaztia, / lepa luze, moko me, / andi, 

beltz-zuria. It Fab 86. b) "(Hb), friand" Lh. � Diren bezalako gizun müthür zuri eta emazte moko mehiak! 

ArmUs 1900, 64. c) Mordaz, de lengua afilada. � Andre moko mehea joko ginuen zuek eta guk. Barb Sup 43. 

Emazte moko-me bati. FIr 156. d) (Sust.). Gorrión. � Argi-urratzean moko-meeak asten dire kantari. 'Becs-fins'. 

Or Mi 67. 

- MOKO-MOKO. Riñendo, discutiendo. � Bátak itzbát, bérzeak berzebát kóleran moko moko dá nola fú ta fú 

emátea itxekitzekó yago kolerain súa. LE Matr4 533. 

- MOKO-MOKOAN. a) En la misma punta. � Arbola landatzerakoan, kapeta moztu izan zaio eta muthur 

hartan egiten da bethi usteldura zerbait; beraz, moko-mokoan uzten balitz adar luzagarria, zurak begira lezake 

dainu bat. Dv Lab 351s. b) (H). En la punta (de la lengua). "Mihiaren moko-mokoan nuen, j'allais le dire, je 

l'avais tout au bout de la langue" H. � Zuri esateko mokomokoan neukan. JAIraz Joañixio 16. c) "(G, L, B, BN), 

a punto de evacuar o huevos o excrementos" A. 

- MOKO-MOTX. "(Hb), bec courbé" Lh. 

- MOKO-OKER. a) (Adj.). De cara torcida. � Zer, ni Moko-okerra? Zuri bai iruritu, oker begiratzen dezulako! 

PArt in Bil 174. b) (Sust.). Tucán. � Moko-okerra eristen dautsogu geuk be, mokua (pikua) oker ta itxura onian 

daukolako sagarrak atrapau ta birrinduteko. Altuna Euzk 1930, 503. Txori kaiolaz beterik dago, ainbat txori 

politez beteta: kanarioak, txontak [...] moko-okerrak, sosuak [...]. Alzola ZArg 1957, 249. 

- MOKO-PUNTA. "Acumen rostri" Urt I 121. 

- MOKO-PUNTATU. "Acuminare, [...] puntamokotu, mokopuntátu, ahozorroztu" Urt I 123. 

- MOKO-UKALDIKA (BN-arb ap. Gte Erd 156). A picotazos. � Nahi ziozkolakotz atheratu [beleak] begiak 

moko ukhaldika. Jnn SBi 153. 

- MOKO-HUTS (Lar, Hb ap. Lh, H). a) "Picotero, hablador" Lar. b) "(Hb), maigre (litt. qui n'a que le bec)" Lh. 

- MOKO-HUTS UTZI. Dejar a dos velas. � Ea areri neska kendu ta arrotza moko-uts uzten zuan. Anab Don 

45. 

- MOKOZ. a) Hablando, murmurando, criticando. � Artean, garbariek lanen aringarri / irauli dute lurra mokoz 

oni ta ari. Or Eus 105. b) Berêla mutil gaztea gelditu da mokoz. "El mozo conductor para de repente". Or Eus 

54. 


mende. 

531


- MOKO-ZABAL. "Spatule blanche" Dass-Eliss 1925, 99 � Lh. 

- MOKO-ZARTAKA. A picotazos. � Gibelaldetik moko-zartaka zebilkion olloloka atzemanda. TAg Uzt 118. 

- MOKO-ZIKIN. (Adj.). Cara sucia. � Moko-zikin Ziburuko, / ohore-nahi Urrunako. Zerb Azk 98. 

- MOKOZ IPURDI. a) "Caerse de bruces, [...] mokoz iperdi erori (L)" A EY III 254. � Erori da xahakoa, 

mokoz-ipurdi naski odol usturik. Elzb Po 207. b) Iru gurbil ditun zagiak / egiñen mokoz-ipurdi. "Se pondrá 

cabizbaja". Or Eus 158. 

- MOKOZ-MOKO (L, BN ap. A; SP, H). a) Frente a frente; enfrentadamente. "Bec à bec" SP. � Eztu erraiten 

harmetan mokhoz-mokho iar gakitzala [bekhatuari]. Ax 398 (V 259). Zer-dana ta iduri duena mokoz-moko 

daude, baita iakitea ta ustea ere buruz-buru daude, alegia. Zait Plat 46. Latz eta sakatz bizi ziran erri aberats 

artako eguaro iori ta oparoan, beste erritarrekin mokoz-moko. Ib. 14. b) Codo con codo. � Lênengo txanpan 

alde egin nai, ta / iru [ontzi], mokoz moko, doaz. Or Eus 393. 

- MOKO-ZORROTZ (V-gip, B, BN). Ref.: A; Elexp Berg. "De mal genio; litm., de pico afilado" A. "Gure amak 

eta sarrittan e oillar mokozorrotza dok ori burrukarixa ero baldin bazan" Elexp Berg. 

- MOKO-ZURI (Lc, BNc ap. A; -xuri Lh). a) "Persona que sólo sabe comer lo mejor" A. � Usoak [...] mokoxuriendako. 

Barb Piar I 127. � (Fig.). Refinado, de gusto exquisito. � Ez duzu moko-zuri [Rabelais]. Zait EG 

1954, 93. b) De pico blanco. � Oillo lepa gorriarena, azeri maltzur eta oillar moko txuriarena [ipuia]. NEtx 

LBB 92. 

- SUDUR-MOKO, ZOKO-MOKO. v. sudur, zoko. 

� Etim. De vasc. beko (q.v.), con asimilación. 

2 moko (S; SP), moku. �1. Mecha. "Kandela mokoa, moucheron de chandelle" SP. "Mèche d'une bougie, d'une 

chandelle, d'une lampe" Lrq. � Nun-nai milla txori, / atsegiña, mokuko / babilletan, argi. 'Y en sus picos un 

rayito de alegría'. Gand Elorri 66 (de interpr. no segura; quizá se trate de moko 'pico'). �2. (V; Añ). Ref.: A; Iz 

ArOñ (zintz eiñ); Elexp Berg. Moco. "Mokuak darixola dago beti mutiko ori" Elexp Berg. v. muki. � Adurra ta 

mokoak / okotz ingurutik. Zav Fab RIEV 1909, 37. An ziran baztar batian adurra ta mokua darixola. SM Zirik 

83. 

- MOKO-BELAR. "Mokobedar (V?, msOch), grasilla, tireña" A. "Moko bedar (Pinguicula grandiflora), 

grasilla" Elexp Berg. 

- MOKO-PAÑOLO (V-gip), M.-PAÑUELO. "Moko-paiñolo, pañuelo de bolsillo" Elexp Berg. � Marilyn 

Monroek zelako moko-pañuelua erabiltzen daben. SM Zirik 85. 

3 moko. "Moko gutxi, ulíen mokúak, los menudos bultos de lana que se quitan al cardar la lana que se ha de 

hilar" Iz ArOñ. 

moko-alde. v. mokalde. 

mokodun (c. sg. A; Ht VocGr 405, Lecl (-kh-), Dv, H). �1. Provisto de punta. "Pointu" Ht VocGr y Lecl. � 

Lanzak, zihi mokodunak, ezten ere luzeak. EZ Man I 103. � (c. ap. A; Lar, Dv, H). Provisto de pico. "Picudo", 

"rostrado" Lar. � Or atzerriko lurretan ere / txori danak mokodunak. Basarri Auspoa 112, 65. �2. "Fig. fam., on 

donne cette qualification aux personnes qui ont la langue acérée" Dv. "Ez iharduk horrekin, mokoduna da" H. 

mokoetako. "Bofetada" Zam Man 100. 

mokogabe (c. sg. A; Dv). � Sin pico. � (c. sg. A; Dv). Sin punta. 

mokoilo (V-m ap. A), mokoloi (V-m ap. A). �1. "Mezcolanza, revoltijo que se hace con anzuelos y cordeles" A. 

"Amo nastegaz egindako peloteari esaten deutsee mokoloia" Ag Ezale 1897, 67 nota. � Nire tretzen naste ta 

mokoloiak ezin deseginik. Ag Ezale 1897, 67a. Itxasotik ekarririko mokoloiak askatu, arildu ta urkuletan sartzen 

ebezan. Ag Kr 78s. �2. mokoloi (V-m ap. A), mokoloe (A). Borrón. �3. (G-bet, AN-gip; A Apend). Ref.: 

Garbiz Lezo 109 y pág. 56. Borrachera. � Nik arrapatu bear diat mokolloa! Ag G 174. Orain daukaten mokollo 

polit au pasako zait. Ill Testim 8. Askotan bezela, astelen goiz batean Alaitxo zapatagillia bere mokolluakin 

kalian dijuala. Euzkel Egutegi 9-7-1923 (ap. DRA). Praisku, mokollu ori / non arrapatu dek? PArt Ustez 93. 

Arek bazeraman bere diñako mokolloa. Anab Aprika 53. v. tbn. Lab SuEm 203. �4. (G-bet). "Petardo" in Garbiz 

Lezo pág. 56. � "Mokoillo [...], taco de cohetes" A Apend. �5. "Mokoillo (V-m), meter todas las nueces, huesos 

de fruta (según sean las piezas de juego) en el boche. Se usa sin artículo" A (se trata, obviamente, de una expr. 

adv., no de un verbo). 

moko-itai. v. mokitai. 


mende. 

532


mokoka (G, L, B; Aq 695, H). Ref.: A; Izeta BHizt; Gte Erd 150. � Tr. No se documenta en autores suletinos ni, 

salvo Otxolua, en vizcaínos. En DFrec hay 7 ejs. 

I (Adv.). �1. Riñendo, disputando; riñendo, abroncando. "Mokoka daude, ils raisonnent" Ht VocGr 413 (tal vez 

con el sentido de 'disputando, discutiendo'). "Reprender, mokoka egon, ibilli (AN)" Aq 695. � Bada orai 

mokoka hemen hari gabe / bedi gure artean yuie. Gy 234. Bethi mokoka elgarrekin eta behinere ez samur. Prop 

1882, 101. Hasten zaio mokoka / Martini Kattalin. Zby RIEV 1909, 105. Beti mokoka dabiltz. JBDei 1919, 255. 

Emazteki bat eta debru bat, tira-ahala mokoka ari. Barb Leg 62. Hasten zaio mokoka gizon gaixoari. Ib. 133. 

Zipoka ta mokoka, maxioka ta ixeka narabilke. TAg GaGo 12. Atsegin-neska nekhatuak / mokoka zekhenekin. 

Mde Po 92. Itzik ateratzen bazuten alkarri mokoka ekiteko izan oi zan. Etxde JJ 28. Ez naiz mokoka ari. Or 

Aitork 324. Bere itzalarekin ere ariko da mokoka. Herr "Erran-zahar" (ap. DRA). Eztabaida gorrian ari ziran 

mokoka. Zait Plat 151. Beste andre batekin mokoka ari zelarik (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1104. Garate jauna eta 

ni mokoka ari gara aspaldian. MIH 366n. Elkarren lehian, elkarri mokoka [...] zebiltzaino. MEIG IX 28. �2. (c. 

ap. A; Lar, H). Picoteando, a picotazos. "Picotear, mokoka ari" Lar. "A picotazos (lucha de aves)" A. � Nola, 

irten bezala / txitoa arraultzetik, / ez duen utsegiten / mokoka alerik. It Fab 158. Haitz zorriei mokoka [okhila]. 

Hb Esk 237. Asi ziran [egaztiak] mokoka-mokoka askakuari. Otx 155. Eraso zion atzemalle ausardiari egaztiak 

mokoka. TAg Uzt 117. 

II (Sust.). �1. (Ht VocGr, Lecl, H). Disputa. "Raisonnement" Ht VocGr 413 (probablemente por 'disputa, 

discusión'). � Joko arrabots handitako, joko disputaz eta mokokaz betherikako guzieri. EgunO in Arb Igand 

188. Bainan hekien mokokek sinhetsaraziko diote sinhesten ez duenari. Hb Egia 127. � "(Gc, L, B, BN, S), 

reprensión" A. �2. Picotazo. "Mokoka batez hil dezake arranoak usoa" H. � Ez da entzungo aurki mokoka 

zorrotzen takateko legorra besterik. TAg Uzt 13. Aldameneko lagunari noizbeinka mokoka zorrotza erantsiz. Ib. 

112. 

- MOKOKA EGIN (Ae; mokokain AN-olza). Ref.: Bon-Ond 158; A Apend. a) Reconvenir, regañar, reñir. � 

Pedrori mokoka egin zion esanez: Zoaz emendik, Satan. Ir YKBiz 240. Maisua, mokoka (errixta) egiezu zere 

ikasleai. Ib. 377. Eta etxekoak mokoka egiten badikate? Sabiag Y 1934, 24. b) Picotear, dar picotazos. "Oilloak 

mokoka egin zion (G-azp)" Gte Erd 156. 

- MOKOKAKO. (Adnom.). � Elkarri mokokako "konpasetan", ertz-kantoi mutur bihurritutan hedatzen da. 

MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). 

- MOKOKAN. Riñendo, peleando. � Zerbait da hori ere, mokokan artzeko orde, ostixon bezala. Barb Sup 55. 

Mozkor arraildue, denekin kuterman eta mokokan. Izeta DirG 56. 

mokokada (Lar, Añ (G), H (V, G)). � "Picotada, picotazo" Lar y Añ. � Mokokada bategaz an darua aidian ene 

txitta zurija. Otx 171. 

mokokalari. "Argutator, mokokalaria, disputalari ernea" Urt II 303. "Amara mulier, emazte mokokalária, 

liskargíllea" Ib. 14. 

mokokaldi (G, AN, L, BN, S ap. A; Dv, A Apend), mokoka-aldi. � Disputa. � Ilobak eta biek mokoka-aldi 

franko ematen zutelarik, elkharrekin trinkatuz. Elzb PAd 69. 

mokokari (G, AN, L, B, Sal; Aq 696 (AN), Dv, H, VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2. �1. Pendenciero, disputador; 

regañón. "Reprehensor" Aq 696. "Emakume mokokari, etxearen nahastari" H. "Renegón" VocB. "Gure auzoko 

Koxpa mokokarie da" Izeta BHizt2. � Ze etxokandre bat mokokaria agitz, ta espezialki prediku aitzetik 

zetorrelaik, berarias bekala yago oiu iten zue etxean (108). LE-Ir. Etxe-gaineko selharu-zokhoan egotea hobe 

da, ezenetz etxe-barnean emazte mokokariarekin batean. Dv Prov 25, 24 (Ol y BiblE liskarti, Ker matrakalari). 

Lehen lehenak dire barraiatzeko lanetan, mokokari hautuak [sinhetsi nahi gabekoak]. Hb Egia 127. Andre zoro 

mokokari, haur ergelen / gogoa. Ox 100. "Gizon tresna"! Hitz horrekilan izendatzen ginuen Eskual-Herrian 

gizonxkila zerbait, kixkila, entherka, aise mokokaria. SoEg Herr 20-10-1960, 1. � (c. sg. A; H). "Luchador, 

hablando de aves" A. �2. "(S; Foix), querelle" Lh. 

mokokatu (B, BN ap. A; H). �1. Luchar las aves a picotazos. "Bi oilarrak gogorki mokokatu ziren" H. 

"Picotearse las aves en lucha" A. � (B, BN ap. A; Urt, Dv, VocB). "Auferre cavillam, [...] ez gehiago mokokatu, 

liskartu" Urt III 166. "1.º reprender; 2.º reñir" A. "Renegar, en el sentido de reñir" VocB. �2. (Aux. trans.). 

Picotear. "Arduran sagar, udari, tuaxa ederrenak eta onthuenak mokokatzen dituzte ihiziek" H. � Saratsen azal 

minkatza mokokatzera. Or Mi 83. Ezkurrak mokokatzen ari dan uso-aldrak. TAg Uzt 249. Orea mokokatu nai 

zuten egazti lotsagabeak. Ib. 112. �3. Contraponerse. � Hor besarkatzen dira mokokatuaz. "Se armonizan 

contraponiéndose". MEIG IX 128 (en colab. con NEtx). 


mende. 

533


mokokeria. "Auferre cavillam, mokokeriak [...] largatu, mokokerietarik, [...] mokokatzetik gelditzea" Urt III 

166. 

mokoko. "(V-och, arc.), bofetada" A. "Emoten boat mokoko at, bolkakarka botakoat (G-azp)" Inza EsZarr 169. 

mokol (V-ger-arrig-och ap. A). �1. (Adj.). "Cosa floja, sin consistencia, hueca" A. � Baña partiduetan geiegiko 

pozak / Izan oi dira barruz mokol, arro utsak. AB Olerk 96. �2. (V-ger-arr-oroz-gip), mokolo (V-arr), mokor 

(V-oroz). Ref.: A (mokol, mokolo, mokor); Iz ArOñ. (Sust.). "Cáscara de nuez, de castaña, de huevo" A. 

"Perfolla, envoltorio de la mazorca del maíz" Ib. "Mokor, erizo de la castaña" Ib. "Mokol, mokóla, grano de 

castaña que no ha formado más que la pelleja" Iz ArOñ. �3. mokor. (Sust.). "Épi de maïs égrené" H. �4. 

mokolo. (Sust.). Cebo para atunes. "Emen malutea, Arratien mokoloa ta kapatxa bere esaten iako atunek 

koixuteko amu-ertzean ipinten dan karnateari" A BGuzur 131. v. 2 kapatxa. �5. (Sust). "Arto-mokol, borona de 

corteza gruesa y prominente" A. 

� Etim. Para su relación con akal, oskol..., v. FHV 272. 

mokolin. "Picuda, nariguda (h[ablando] de la mujer). Ori da neska mokoliña!" Gketx Loiola. 

1 mokolo. "(G-to), chocolate (voc. puer.)" A. 

2 mokolo (V-gip). Ref.: Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100; Elexp Berg. � "Bobo, insustancial. Ixilik egon ari 

mokoluoi alakuoi. [...] Inguruko herrietako batzuek bergararrei mokoluak deitu ohi diete" Elex Berg. 

mokolo. v. mokol. 

mokoloi. v. mokoilo. 

mokolot, molokot (V-m ap. A), morkolot (V-arr ap. A). � Quiebra, fracaso. "Quiebra, bancarrota en un 

negocio, atascarse en un trabajo, etc." A. v. bankarrot. 

- MOKOLOT EGIN (Zam Man 129), MOLOKOT E. Quebrar; fracasar. � Nik uste dot eldu dala molokot 

egiteko ordua. A Ezale 1897, 314b. Monja, praille ta apaizgaiei begiratzen badiegu, gerra ondoren ikusiko 

ditugu amaika gazte gerra aurreko asmoak utzita, mokolot eginda, esatez mingarria bada ere. Sorarrain Lili 36. 

mokones. v. mokanes. 

mokoplaust. "(V-ger), torpe. Es palabra familiar" A. 

mokor (V-gip, AN, L-ain, BN, S; -kh- VocBN, Gèze, Dv). Ref.: A; Iz ArOñ. I (Sust.). � Tr. La forma mukur se 

documenta sobre todo con el significado de 'tronco, leño'. �1. Terrón; bloque, pedazo. "Extrait de rochers ayant 

la forme ronde ou presque ronde" VocBN. "Lur mokhor, motte de terre. Azukre mokhor, boule de sucre. Harri 

mokhor, bloc de pierre" Dv. � Irauli ondoan, eta mokhorra jo aitzinean, ezarri ongarria. Dv Lab 144. Xut dago, 

xapelari so: mokor gorri bat / ez othe den bonbona. Ox 182. Zukre mokorrak maite zituen itsuki. Zub 111. 

Hainbertze eta halako lur-mokorrek lotsa bat sortzen dautzute barnean. JE Ber 52. Horma-mokorren hausteak. 

Ib. 70. Landu gabeko arri-mokorrez egiña. JMB ELG 87. Ezpaitira mazo-ukaldiz zeetu-errezak mokor oek, bein 

eguzkitara legortu ezkero. TAg Uzt 265. Kristal-mokorra. Or QA 202. Saltzen dira mineralki bat edo bertze, edo 

denak badituzten erhautsak eta mokorrak (pierre à lécher). Gatxitegi Laborantza 142. Atxurrakin sokil 

mokorrak autsi. Ibiñ Virgil 71. Ibaiek izotz mokorrak daramazkitenean. Ib. 76. Azkurea balitz ere [emaztea], 

mokorra litake. Egunaria 13-10-1971 (ap. DRA). Ikatz mokor baten bertutea. Lf CEEN 1973, 131. v. tbn. 

StPierre 22. Barb Sup 84. � (L, BN-baig, Sal, S ap. A; H). Restos de pan. "Mendrugo" A. Cf. SP: "Ogi mokorra, 

grigne de pain, aunque es posible que su fuente sea el ej. de Oihenart. � Ahalge-gabeak bitu epher erreak; zer 

ahalgorrak? ogi-mokorrak. "Restes". O Pr 9. Zokoetarat igorri ogi mokor idortuen biltzeko. Zerb Azk 45. Aur 

koiek beti daukie ogi exportara mokorrez beterik. ZMoso 58. � Eta aragi arroa biziro erakarri zun bera aragimokor 

etzalako. "Carneo corpore ipse non esset". Or Aitork 299. � Lingote. � Urre mokor bat. Ol Ios 7, 21 (Dv 

erregela, Ker aga, BiblE puska). 

�2. (V, G-goi-to-bet; Lar, H, Zam Voc), mukur (V-oroz). Ref.: A (mokor, mukur); Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp 

Berg. Ancas, grupa; cadera; trasero. "Rabadilla", "ovispillo, rabadilla de las aves" Lar. "Alhorre, enfermedad en 

los niños recién nacidos, aurren, seintxoen olla-begiak, mokorreko miña" Ib. "Ollo mokorra gizentsu bada ere, 

batzuetan kirats da" H. "Nalga" A. "Los huesos posteriores desde la cintura hasta los muslos" Iz ArOñ. 

"Mokorrian zelaiñia, la señal (pintura de las ovejas) sobre las patas traseras" Ib. "Mokorrakin jo dot lurra eta 


mende. 

534


ibilli ezinda geldittu naiz" Etxba Eib. � Eduki itzatzute zeñituak zeren mokorrak. Oteiza Lc 12, 35 (Lç gerrunze, 

He, Brunet, Dv, Leon, Or, Ker e IBk gerri, Ol sarkutz). Askotan mokor gañetik gerrikua zintzillik zuela. Urruz 

Urz 47. Mokor baten ganean / gonan kenduten da [atzazaletako loia]. Azc PB 69 (in Ur PoBasc 178 eperdi). 

Saldu dira pobreen / beso ta mukurrak, / eta kendu fraileen / sopea ta utsurrak. (Interpr?). Ib. 355 (in Ur PoBasc 

184 bizija emoten eutsen / fralleen otzurrak / eta gosezo [sic] axia / oraingo guzurrak). Gerriko tendeltxu bat 

mokor gañean. Ag Kr 87. Gerri zabal, mokor astun, ibil-baldarreko emakumea. Ag G 125. Mokor ondoan aragi 

tato batzuk gutxiago zituala [beorrak]. Ib. 158. Ikusi nuanean / nik zure mokorra. "Caderas". Canc. pop. in Or 

Eus 55. Atso zâr oni zitzi dario / okotz eta mokorretik. "Le cuelgan carnes [...] de las caderas". Ib. 143. Mokorra 

okertu [astoak]. And AUzta 103. Mokor-aldean eta saiets-ondoan bere, ezarten eutsan eskua gozaro, 

[bizikletatik] jaustea eragotzi nairik. Erkiag BatB 76. Zaldiaren mokor-gaiñean. "Ancas". Berron Kijote 53. � 

(Fig.). � Arrantzalien potintxoak bere mokorren gañean maitero darabilzala [itxasoak]. Ag Kr 138. Bi [ontzi] 

ôk zuzendu diradeneko, / Getarik oker mokorra. "Se contonea". Or Eus 396. 

�3. (V-arr-arrig-m; Añ), mukur (V-ger-ple, -kh- S; Zam Voc, Foix ap. Lh). Ref.: A (mokor, mukur); Lh y Lrq 

(mükhür). Tronco; leño. "Leño [...] pequeño" Añ. "Ramas gruesas de árbol" A. "Mukur, base del árbol, parte 

inferior del tronco. Mukur-ikatz (V-ger), [...] carbón hecho de tronco de árbol" Ib. "Cepa (de árbol)" Zam Voc. 

"1.º bûche. Jinko-mükhürra (S), la bûche de Noël; 2.º (S; Foix) tronc" Lh. � Mukurrak, 60 burdi, 40 errial 

bakotxa. EE 1895b, 519. Ezta gizona diru bakoa; / da elor arantza latzena, / lengo munduko mukur gogor bat / 

argirik ezin leiena. Azc PB 364. Nork ikertu leikian neure etxe zar-utza? / Mukurrak eze ziran, dana zan kiatsa. 

"Los troncos". Laux BB 68. Aizkor-otsian / mukur txikitzen gogor / dabiz. Enb 96. Otza kentzeko bauku / 

mukurre naikua. Ib. 170. Ara or egur-mokorrak suburni-gainean txinpart jarioka. TAg GaGo 93. [Zurginak] 

ezertarako on ez dan gañerako mokor makur ta begitsua arturik, [...] giza-iruditara tankeratzen du. Ol Sap 13, 

13 (BiblE puska bat). Emakumeak, lurrean jesarrita, erdian sua dabela; anpor zatiak, mukur estuak, arbazta eta 

zabar erdi igarrak. Erkiag BatB 118. Iñun be eztot ikusi onelako makatz-tantairik. Agatx lodi baten neurriko 

mukurra aukingo dau. Alzola Atalak 82. 

�4. (G-azp ap. Gte Erd; Aizk (G)), mukur. "Espalda, hombro. Mokorrean, al hombro, en el hombro" Aizk. 

"Mokorrean karga hartuta zijoan (G-azp)" Gte Erd 66. � Eraman aiña zama jartzen digu ordea mokorrean 

(bizkarrean). Ayerb EEs 1912, 166. 

�5. Objeto que sobresale. "Berautzu eror zenbait mokhor iorik, prenez garde de tomber ayant heurté contre 

quelque achoppement" H. � "Légère bosse" H. � "Mokor bat egin diote jauntzian, iduri du konkorra, on lui a 

fait une grosseur dans le vêtement, on le dirait bossu" Lh. � "Mokor hartan egin behar omen dute etxea [...], sur 

cette hauteur" Lh. � "Mokorrak urten txao, se le ha formado un saliente (a la pared cuando se tuerce)" Iz ArOñ. 

�6. (BN-ciz, Sc ap. A), mokorro. "Nubarrones" A. "Hegoak aitzina zeramatzan lanho mokorrak oro" Lh. � 

Ordutik lanho mokhorro beltz batek hobeldua zagon Espainiako zeru gaina. GH 1935, 305. 

�7. "Mükhür (S-saug), tumeur, kyste" Lh. 

�8. Tizón. � Kixkorrari atheratu su mokorra ahurrean. SoEg Herr 22-12-1960, 3. 

II (Adj.). �1. (L, B; -kh- L, BN; Urt I 93, vEys, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt. Adusto, huraño, antipático. 

"Akerra bezen mokorra, muy huraño, huraño como el cabrón" A. � Ez badaki moldatzen [emazteak] mokhor 

den nausia. Hb Esk 172. Ez dadin mokhor atzar ezagutzen ez dutenen kontra. Hb Egia 73. Yeloskor, herratsu eta 

mokhor guziak. Ib. 36. Bakearen etsai, belztaile, barraiatu, mokhor, prestuen etsai. Dv 2 Tim 3, 3 (He bihurriak, 

TB krudelak). Hurbil-arazten du beregana / Garmin artzain mokorrena. Lander in Onaind MEOE 1094. Aita 

gureganat heldu, begitarte mokorrarekin arabez. JE Bur 17. Atzarriko zare histu, / zozotu eta mokor. Iratz 20. 

Girixtino mokhor minkor bat. Lf Herr 15-9-1955, 4. Hazpandarreri aita Larregain, Saindu Mokorraren egia 

saminak gaitzitu zitzaizkoten bezala. Zerb Azk 54. Ezagut-aintzin, mokor-aire bat atzemaiten bazion ere 

norbaitek, laster ageri zen [...] barne gozoagorik nekez aurki zitekela. Herr 14-11-1957, 2. Emazte mokor batek. 

"Acariâtre". Ardoy SFran 24. � "Bihotz mokhorra, cœur dur, insensible" Dv. � Jesus gabe zein gor den gure 

bihotza eta zein mokhor. Dv Imit 87 (ap. DRA). � "Mukur (V, ...), torpe, tosco, hablando de personas" A. � 

"Mokor (L-ain), altanero" A. � "Mokor (L-côte), perverso" A. � "Mélancolique, [...] mokhor (S)" Lh Eusk 1919- 

20 (I), 81. � (Uso adv.). Duramente. � Bakharrentzat da mokhor bai zinki mintzatu (1765). BertsZB 109. 

�2. "Engourdi. Esku, erhi mokhorrak, mains, doigts engourdis" H. 

�3. "(L, B, BN-ciz), disforme. Arri mokorra, piedra disforme. Zur mokorra, madero disforme" A. 

�4. "(R-uzt), (árbol) recogido, casi en redondo" A. 

�5. (Nube) oscura, negra, amenazadora. � Hedoiak orai hits, sarri mokor, batzuetan goibel, noiztenka ortziaren 

burrunba lazgarriarekin ihes bezala. JE Bur 76. � Beren itzalaz estaltzen gituzte [bizitegiek]. Zoin mokorrak 

gauazko bidezkariarentzat! JE Ber 101. 

�6. Pequeño. � Ezkur mokorrak sasi barnean. Ox 116. Bizarra bai, buztana nun? / Oi, aker buztan mokorra! 

Ib. 89. 

- HABE-MOKOR. Columna. � Abe mokor bati lotua apalkiro [Jesus]. SMitx Aranz 142. 

- MOKOR-ASTUN. De trasero pesado. � Mandazain mokor-astunak [...] iru mandoetatik bizkorrena azpiko 

laguntzat artu eban. A BeinB 91. 

- MOKOR-HEZUR. "Mokorrazurrak, los huesos de las caderas, superiores a las articulaciones de los muslos" Iz 


mende. 

535


ArOñ. � Begira arrapatzen baaut / Martintxo gezurretan, / gogoango dek betiko / mokor ezur orretan. 

"Espaldas". BorrB 16. 

- MOKOR-GILTZA. "Mokór-kiltzia, el hueso redondo saliente del pernil. Mokórgiltzaak" Iz ArOñ. 

- MOKOR-MAILU (L, BN ap. A; -kh- Dv). "Mazo que se usa para pulverizar terrones en los campos" A. 

- MOKOR-MOKORRA. a) "Para decir 'está del todo borracho', se dice ordi mokor mokorra dago" Mdg 155. b) 

"Espantado del frío he estado recogidico en un abrigo, otzak lotsatruk egonaz mokor mokorra beroki batian" 

Mdg 155. 

- MOKOR-ONDO. "Tronco gordo que se destina al fuego" Izt. 

- MOKOR-HOTS. (?). � Kaleak beetzat arkosko-ordez giza-buruak eukazan ta alangoxe buru bat yota artu 

eban mokorrotsak iratzarri eban. A Latsibi 146. 

- MOKORPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Trasero. � Mokorpetik oratu ta iasota eukala [umea]. A Ezale 

1897, 27b. 

- MOKOR-ZABAL. De anchas caderas. � Emakume mokor zabal arek. Erkiag BatB 199. 

- ONDO-MOKOR. "Le ha contado al zutano todo el secreto al por menor [...] kontatu zaun sandiari ixiltarzun 

guziua ondo mokor" Mdg 155. "Ondo-mokor (R-vid), por menudo" A. � Ondo-mokor dana yalgi. Zait Sof 111. 

mokor. v. mokol. 

mokorda. v. mokordo. 

mokordo (gral.; Lcc, SP, Lar, Añ, Dv, H; -kh- Urt III 368, Dv, H). Ref.: A; Mdg 155; EI 171; Iz ArOñ; Etxba 

Eib; Elexp Berg. � "Mierda", "cagajón" Lcc. "Cagada" Lar. "Excremento" Añ. � Ordun egingo dute / mokordo 

lodia. JanEd I 100. Mokordoarekin jausten denetz ala ez [arrain-hexurra]. JE Med 71. Mokordo polit, Buztineko. 

"Defecación escasa los de Buztiñea (que comen frugalmente)". Or Eus 61. Zakur... mokordo bat, kuriosa! Lf 

Murtuts 17. Urtean, berrogoi-ta-hamar mila xixarik ekar ditzazkete lur-axalerat hemezortzi tona mokordoongailu. 

GAlm 1959, 18. Mokordo bati zathi ttiki bat khendu zotz baten puntaz. Osk Kurl 160. Mokordo baltz 

aundia. Erkiag BatB 101. [Zizarien] mokordoak arras onkailu aberatsak dira. Herr 27-6-1968, 5. v. tbn. Iraola 

37. � (gral.). Ref.: A; Mdg 155. Despreciable, insignificante; pequeño. "Se usa como epíteto de desprecio" A. 

"A un hombre corto y recio se dice para desprecio de su estatura [...] da mokordo bat, kupa tapoin bat" Mdg 155. 

"Haur mokordoa, oha hemendik, sale gosse [...]" Lh. � Pilota bat bezala goititzen zuelarik [zaldiak] zakur 

mokordoa. JE Bur 20. Tita mokordo bitxi batzuekin. JE GH 1934, 117. Sargu mokordo batzuek eta eskallu apur 

batzuek artzeko. SM Zirik 36. Zaldi mokordo bat altzau ezin-da. Ib. 88. � "Es una injuria, parecida a kakazu" 

Ond Bac. � mokorda. (Con marca de género). � Mokorda zar bat! Apaol 47. 

- KAKA-MOKORDO. v. kaka. 

mokordura (H (+ -kh-)). � "1. sorte d'engourdissement causé par le froid, aux mains, aux doigts, qui en 

empêche l'usage libre; 2. engourdissement dans quelque partie du corps provenant de toute autre cause. 

Mokordura bat eman darot eskuetan hotzak, [...]. Hartu dutan ukhaldiaz geroz, besoan gelditu zaut mokhordura 

bat, [...]" H. 

mokorka. "(V-ger-ple-arr-oroz-m), a culadas" A. 

mokorkada. � Golpe de caderas. � Igaroten dira [jolas, dantza ta fandanguetan] ugari esku eskutute, txitximur, 

mokorkada, jesto ta begirakune amorezko, geijeenez lujurijaz betiak. JJMg BasEsc 132s. � (V). "Culada, golpe 

dado con el trasero" A. "Mokórkaa bat, golpe dado con la trasera" Iz ArOñ. 

mokorkan. � Buscando mendrugos. � Negian borthaz bortha mokhorkan [bohamiak]. GH 1931, 44. 

mokorkatu (R-vid ap. A). �1. Reunir. "Amontonar" A. � Faiten drela biltan edo mokorkatan karga pezatiuak. 

Hual Mt 23, 4. Olluak mokorkatu tion bikala bere txitxaxkuak magalen pean. Ib. 23, 37 (Samper, Echn biltzen). 

�2. (Dv (-kh-) � A). "Diviser, se diviser" Dv. �3. (Dv (-kh-) � A). Hacerse terrones. �4. Arreglar, poner en 

condiciones. "Cuando una oveja pare en el monte y repliega [= 'arregla'] el caloyo sin la ayuda del pastor, se 

dice: ardiak ñor bage axuria mokorkatu du" Mdg 155. �5. "(Sal), arreglarse. Mokhorkatu nun lan korrek 

egitera, me he arreglado para hacer esos trabajos" A. �6. "(V), dar culadas" A. 

mokorkeria (H; -kh- Dv � A, H). � "Action de bourru, de brutal" Dv. "Langage, manière rude, brusque, 

revêche. Utz kitzu mokorkeria gaitzesgarri hoiek" H. � Eta amaizunaren mokhorkeriak Jainkoari ofritzen 

zituen. Egunaria 1854 (ap. DRA). Nere mokhorkeriak jasan behartu zitzaizkon. Prop 1900, 143. 


mende. 

536


1 mokorki (-kh- Urt, Dv � A). � Adustamente. "Austere, mokhorki, dorphéki, gogorki" Urt III 217. � 

Ihardetsi nioen mokhorki: "Ez bihar, ez eta aste guzian ere, zoaz hortik". "D'un air sérieux'. Birjin 405. Erna! 

Erna! daiet egiten mokorki ene laguner. JE Ber 24. Galdegin zion mokorki. Mde HaurB 42. 

2 mokorki. � Grupo, objeto material. � Zuk mukulugai eitegabe au tankeratu ta bereizi baiño len ez zala ezer, 

ez margo, ez eite, ez antz, ez mokorki, ez arnaski. "Corpus". Or Aitork 341. 

mokorraldi (-kh- Lc, BNc ap. A; Dv). � "Mokhorraldi, boutade d'humeur" Dv. "Rato de mal humor" A. 

mokorrallo. "Duro, fig., adusto, desabrido (L-ain)" Darric (ap. DRA). 

mokorro. v. mokor. 

mokorska. � (Dim. de mokor). Algo hosco, arisco. � Yugoeslavia herri mokorska bat da. SoEg Herr 4-8-1966, 

1. 

mokortasun (H; -kh- Urt, Dv � A, H). � "Austeritas, [...] aspretasuna, moldegaitztasuna, mokhortasuna" Urt 

III 328. "Rudesse de caractère" Dv. "Qualité de ce qui est rude, brusque, revêche" H. 

mokortsu (-kh- Dv � A). � "Qui est plein de mottes, de morceaux, de boules" Dv. � Idiak bizikiegi 

balinbadohaz, bidea mokhortsu baita, orgek sendoki dardaratuko zaituzte. Prop 1906, 184. 

mokortu (L-ain, BN-lab, Sal ap. A; -kh- Dv, H). �1. "Hotzak mokhortua atzeman dute, on l'a trouvé raidi par le 

froid" Dv. "Entumecerse. Erhiak hotzez mokortuak" A. � Neguan, hotzak mokhortzen ditu erleak; hilak bezala 

jan gabe egoten dira. Dv Lab 298 (Azkue traduce "acoquina"). Hotzak mokhorturik. Ib. 298. � (Fig.). � Hau 

guzia badakit aspaldian; entzun eta ikusi dut. Eta ororengatik iduri du gogortua eta mokhortua nagoela. Dv LEd 

174s (Cb Eg II 97 kalloak egin ta). � (Dv � A). Endurecerse (el corazón). "Horren bihotza mokhortua da 

harria bezala, son cœur est durci comme la pierre" Dv. � "Devenir rude, brusque, dur dans le langage et les 

manières" H. � (Part. en función de adj.). "(BN), huraño" A. �2. (B ap. A; H; -kh- Dv, H). Aterronarse. "Idorrez 

mokhortua (Hb), durci par la sécheresse" Dv. "Atzo irauli lurra egungotzat mokhortua da" H. "Deusek eztu lurra 

mokhortzen nola iguzki haizeak" Ib. � (Tras sust.). Convertirse en terrón de. � Lothen emazteak gibelerat 

begiraturik, gatz mokhortu zen. Dv Gen 19, 26 (Ur gatz biurtu, Ol gatzarri biurtu, Ker y BiblE gatz-irudi 

bihurtu, Bibl gatz habe bilakatu). �3. "Ampullari, [...] bere burua altxatu, goratu, laudatu, [...] bere buruaren 

fabore erasi, mokhortu, hauntu, mokhor egin" Urt II 68. �4. "(BN-baig), acoquinar" A. �5. (Part. en función de 

adj.). "(Sc, R-vid), gordinflón" A. 

mokortxo, mokortxu. � Dim. de mokor ('cadera'). � Mokortxu zorrotzakaz / mardotasun barik / eztago gaur 

Mundakan / ni legez neskarik. Azc PB 177. 

mokoru. v. mokadu; mukuru. 

mokorxka. � Dim. de mokor. � Gizon azkarrak ostikoan botatzen baitu zangoa jo dion lur mokhorxka. SoEg 

Herr 18-4-1957 (ap. DRA). 

mokotara (H). �1. Contenido de un pico; acción de llenar el pico. "Usoa edaten hari denean, mokotara 

bakoitzean goititzen du burua" H. � Mokotara bat belharrez edo lasto horiz kafe-ohantzea moldatzen zuela eta 

hedatzen [fikak]. Barb Piar I 114. �2. "Il se dit d'un peu, d'une petite quantité [...]. Mokotara bat ere eztu utzi" 

H. 

mokotarro. "(G-goi-to), cucaracha" A. 

1 mokote (Lar, Hb ap. Lh). � "Mogotes, las cuernas de gamos y venados" Lar. 

2 mokote. �1. "(B), renegón, huraño" A. �2. Renegado. (Tal vez debido a una interpretación errónea de 

"renegón" de Azkue). � Au da norberaren jatorria ukatu, ezeztu ta oinperatu nai izatea! Mokote alenak ez 

bestenak izatea! Lab EG 1958, 82. �3. "De nariz puntiaguda. Ume mokote bat" Gketx Loiola. 


mende.


3 mokote. � "(G-goi, B), cierta variedad de manzana" A. v. mokati. � Baratze-sagarrak, eta kanpadojak eta 

mokoteak. Eston Iz 40. 

1 mokoti (Lar, Hb ap. Lh). �1. "Picudo" Lar. �2. "(G-to, L-ain), canalla, mal hablado" A. 

2 mokoti (V; Zam Voc). Ref.: A; Ort Voc. � Mocoso. "Ime mokotidxe, chiquillo desvergonzado (V-ger)" Ort 

Voc 139. � --Arro putza. --Gangarra. --Mokoti. --Negarti. --Beeko zale. A BGuzur 110. Nonguek die ime 

mokotidxok! Ort Oroig 95. Laiñoen aurtxo mengelto, / mokoti eta xitalko. Gand Elorri 60. Ume dindirritsu izan 

zan, mokotia ta adurra eriola ibilten zana. Erkiag BatB 69. 

mokotin (Dv). � Mordaz. � "(L-ain), colérico, irascible" A. 

mokots (V), mokotz (V-m), mukuts (V-m). Ref.: A Ezale 1897, 132a; A; A EY I 189. � "[Opil] iru 

musturrekoari mokotsa edo mukutsa esaten dautse batzuk" A Ezale 1897, 132a. "(Vc), pan especial que las 

madrinas regalan a sus hijos por Pascua de Resurrección" A. � Ezkondu-arte emoten dautso urtero besoetakoari 

aitabitxik zapata barriak, amabitxik mokotza. A EY I 189. 

mokots. v. morkots. 

mokotto (Hb ap. Lh). � Dim. de 1 moko. � Nola erlek bere mokottoez ez baitute berezten eztiaz bertzerik. He 

Phil 337 (SP 335 mokoxo). 

mokotu. � "Acuminare, xorroztu, puntátu, mokótu" Urt I 122. � "Acuminatus, xorroxtua, [...] mokotua, 

mokoturikákoa" Urt I 122. "Rostrado, rostrato [= 'picudo'] mokotua" Lar. 

mokotx. "Romo de narices, (V) sur mokotxa, motxa, biribilla" Añ. 

mokotx. v. morkots. 

mokotxabal. "(G-goi), fruta cuya corteza está abierta por la punta" JMB At. 

mokotxabaldu. "(G-goi), abrirse la corteza de ciertas frutas, como la castaña y la nuez" JMB At. 

mokotxo (Urt, Lar), mokotxu. � Dim. de 1 moko. "Aculeolus, [...] mokotxóa, puntatxóa" Urt I 121. "Piquillo" 

Lar. � Txori batzuek mokotxuak idikirik. Bv AsL 100. Aren [egaztiñoaren] mokotxua ezpain gorrietara 

urreratuz. TAg Uzt 117. 

mokotz. v. mokots; morkots. 

mokoxo (Hb ap. Lh). � Dim. de 1 moko. � Nola erleek bere mokoxoaz ezpaitute erabilten eta berezten eztiaz 

bertzerik. SP Phil 335 (He 337 mokotto). 

mokozko. � Picotazo. � Mokozko bat eman ta izuz iges egin. Or Eus 114. 

mokuxi (-ü- BN-bard ap. A � Dv). � "Estopa de segunda calidad" A. 

mol. � Vino (en el habla de los gitanos vascos). "Tu bois du vin, pila otzen duk mola" VocBoh 91. "Mola (git.), 

vino" A. "Ardoa, mola" J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131. "Mol, arno" Barb GH 1970, 35. � Xaua, goli keauzak, 

mol buterrago ajinen duk, hots, "haurra, kanta-zak eta arno gehiago ukanen duk". Barb GH 1970, 35s. Ene 

mol lolo eta mandroa [='mi vino rojo y mi pan']. Mde Po 84. 

mola (L ap. A; Ht VocGr, Lar, Lecl, H). � Gran cantidad. "Amas" Ht VocGr 327. "Tas" Ib. 430. 

"Muchedumbre" Lar. "Montón" A. � Eta hori egin zutenean, enserra zezaten arrain mola handi bat: eta 

ethenzen zen haién sarea. Lç Lc 5, 6 (He kantitate, Ol kopuru, Or e IBe pil(l)a, Ker pillo; Dv nihonereko, IBk 

izugarrizko). 


mende. 

538


- MOLA GABE. "Athenes, mola gabea" Lç Decl Mm 3v. 

molda. v. molde. 

molda-arte. � Arte plástica. � Sari hori, molda-arteak aitzinatzeko pentsatua, Goethe-Stiftung deritzan 

erakundearen eskutik dator. MEIG VIII 57. 

moldabera. � Dúctil (precedido de gen., con valor de sust.). � Burnia aukeratu nuen horretarako, gai honen 

moldaberak lagunduko bai zidan nik artean lausotan neukan burutapena garbitzen. MEIG IX 138 (en colab. con 

NEtx). 

moldadura. �1. Formación, construcción. � --Nola egiten da [berboen denbora hauen] moldadura hau? -- 

Preteritoko azken letra i ganbiaturik, ezartzen da e. ES 365. �2. Adaptación de un texto. � Itzulpenak eta 

moldadurak ordea errazagoak dira batzuetan. In MEIG VI 30. 

moldaera (Lar � H). �1. "Composición de versos, &c." Lar. "Contexto, contextura de historia, libro, &c." Ib. 

� Nai izan neuke bialdu... upiñ, lan edo moldaera on bat (Donostia, 1879). JFlor. 16 izandu ziran bialdutako 

moldaerak. Otag EE 1883b, 237. Euskaldun neurtitz ta moldaera samurretan. AB AmaE 113. On Antonio 

Lekuonakoak izen berarekin pintatutako antzestak gogargiturik izkribatu da moldaera au. Etxeg EE 1885b, 

313n. Moldaera au dago ederki neurtiztua. EE 1886a, 113. �2. moldera. "Moderación" Lar. �3. moldeera. 

"Moldura" Lar. �4. moldakera. Escultura, arte de esculpir. � Batik-bat, ordea, ertigintza zeguan guztiz 

aurrendua: arri-moldakera, eta ildo eta margo-apainkera beintzat. JMB ELG 29. 

moldaeratu. � Imprimir. v. molderatu. � Egiñaldi batean moldaeratu eta argitaratu ditu zortzi milla liburu. 

"Impreso y hecho una tirada". Ant EE 1884b, 40. 

molda-erraz, molda-errex, molderrex (Dv � A). � Manejable, dócil. � Ez baitezpada molda errexa [Iñaki], 

haurretik gogoan zuena ez aztalean, zumearen eite mikorik ez, eta denetan lehen nahia. Ardoy SFran 286. � 

molda-errez. Flexible, adaptable. � Baiña izadia eztago zure makiña orren gisa moldatua, molda-erreza da. 


moldaerraztasun, molderrextasun (Dv, A). � "Qualité de celui qui est gouvernable, de ce qui est 

accommodable" Dv. 

moldaetxe. � Colegio. � Tolosako fraile-gaien moldaetxerat egin zuen sartzea. Lf ELit 204. 

moldagaitz. v. moldakaitz. 

moldagarri (Urt II 171, Lar, H). � "Formable" Lar. "1. qui peut être arrangé, mis en état, raccommodé; dirigé, 

conduit; réduit, dompté; formé, façonné; 2.º qui est propre à arranger, raccommoder; diriger, conduire; réduire, 

dompter; former, façonner" H. 

moldage (Lar, H (V, G)), moldege (H). �1. "(Hombre sin) modo", "desmañado" Lar. v. moldegabe. � "Chose 

sans forme, figure, arrangement, disposition convenable" H. �2. "Desmaña" Lar. 

- MOLDAGEZ (Lar, H; moldegez H). Atropelladamente, sin orden ni concierto. "(A) trompa y talega" Lar. 

moldagetu. "Desamoldar" Lar. 

moldagintza, moldegintza. � Imprenta. � Bilbon, Astuitar J.-n moldagintzan, 1896. In Azc PB 1. Egotaldi 

atantxe moldagintza edo imprenta eder bat ikustera ioan zan. A Ezale 1897, 48b. Moldegintza edo irargoa jarri 

eban. Erkiag BatB 85. v. tbn. In Ag AL 3. 

moldaka. "(V), torpe" A Morf 219. v. moldegabe. 

moldakabe. v. moldegabe. 

moldakabe. v. moldegabe. 


mende. 

539


moldakai (Lar), moldekai (Añ). � Molde. 

moldakaitz, moldagaitz (Dv, H), moldegaitz. � Tr. La forma propia de la tradición septentrional es moldegaitz; 

moldakaitz la del Sur. Hay además moldagaitz en Moguel (más moldagatx) e Hiriart-Urruty, moldekaitz en 

Mendiburu, muldegaitz en Etchahun, y moldakatx en Agirre y Erkiaga. 

I (Adj.). �1. Indócil, rebelde. "Au fig., difficile à mener" Dv. "Mutil gazte moldagaitza, jeune homme difficile à 

mener, à ramener ou maintenir au devoir. Zaldi moldagaitza, [...]" H. � Diren gauzarik gogorrenak, molde 

gaitzenak eta hez-gaitzenak ere, hezten, beratzen, moldatzen eta eskuetaratzeintu amorioak. Ax 489 (V 316). 

Hergaitz eta moldegaitz ediren dutela Eskualduna bere seten uztarriaren azpian hezteko. ES 122. Gizon egiña 

edo andia bada bekatari moldakaitz zuzendu beharra. Mb IArg I 119. Konsórtea barinbadá ain zenzugábea, 

moldegaitza ta erruina, ezpaitaike arrázios ekarrarázi beardenerá. LE Matr4 534. � moldagaitz (Dv, H). 

"Difficile à arranger" Dv. "Arte moldagaitza, piège difficile à disposer convenablement. Orga moldagaitza, 

charrette difficile à arranger ou à conduire" H. � Lanaren podorioz hezi behar da gai moldakaitza. MEIG VIII 

58. � "Difícil de arreglar. Matxure au moldakaitze da" Asp Leiz. 

�2. (G, AN ap. A; Lar, Añ (G)), moldakatx (V ap. A), moldegaitz (AN, L, BN, S, R ap. A; Urt I 50, Ht VocGr 

368, Arch VocGr, VocBN, H, VocB), moldegatx (R-uzt ap. A), moldekaitz (B ap. A). Grosero, descortés, 

maleducado. "(Hombre sin) modo" Lar y Añ. "Muthil moldegaitza, garçon grossier, mal appris" H. � Deskortes 

eta moldegaitz izaiteaz. SP Phil 305 (He 306 moldegaitz). Beragatik da bedorren adiskidea jakiñez bat izateaz 

gañera moldakaitz andi bat. Izt, carta a JJMg 41. Bere esan-egin eta ibilleraetan ez-jakin eta moldakaitz bat zan. 

Lard 156. Moldakaitz, zabar ta ezjakintzat [...] eukitzea. 'Groseros'. Aran SIgn 102. Bi ikazgille oso beltz, itxusi, 

andi eta moldakaitzak. Urruz Urz 11. Arpegi musiñ eta era moldakaitz batean esan zion. Arr May 42. Jandarme 

batzu aldiz idorrak izan dire eta moldagaitzak, ez apezekin, bainan gizon gazte batzuekin. HU Zez 171. Esaten 

dau [...], begietatik txinpartak dariozala, gizon sendokote moldakatx batek. Ag AL 25. Temus delakoz ixilik ezin 

egon, moldegaitz delakoz mihidüra arrunt. Eskual 28-2-1913, 3. Mutil moldakaitz bezin biotz-zabal [...] aek. 

"Cerriles". Mok 19. 

�3. moldegaitz (SP, Dv). "Qui est de mauvais humeur" SP. "Maussade, d'humeur incommode" Dv. � Zeren 

minberatasun hartaz egiten dira moldegaitz, bihurri, muthiri ezin pairatuzko. SP Phil 223 (He 225 moldegaitz). 

Jende unhagarri eta moldegaitz batzu. Ib. 518. Nabal hura izantsuna zen; ordean molde-gaitza eta gogorra. Lg I 

286 (cf. 1 Sam 25, 3: "durus, et pessimus et malitiosus"). Humorerik moldegaitzenak. Lg II 176. Mustro ttiki 

batzu hagitz itsusiak / tratxu eta moldegaitzak. "Rechignés". Gy 224. 

�4. (V, G, AN; Lar), moldakatx (V), moldagaitz (A, que cita a Mg), moldagatx (V), moldegaitz (AN, L, BN, S, 

R; Ht VocGr, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), moldegatx (R-uzt), moldekaitz (gral.), muldegaitz (S; Foix ap. Lh). 

Ref.: A (moldakaitz, moldagaitz, moldegaitz, moldekaitz, muldegaitz); A Morf 188; Lrq (muldegaitz); Iz ArOñ 

(moldékaitz); Etxba Eib; Izeta BHizt2 y Elexp Berg (moldekaitz); Gte Erd 2. Torpe, desmañado. "Étourdi" Ht 

VocGr 356. "Desmañado", "modrego" Lar. "Maladroit" VocBN y Gèze. "Esku moldegaitzak, mains maladroites" 

H. Cf. VocNav s.v. moldagáiz (Cuenca y Zona N.O.) y moldegáiz (Baztán). � Barin badire falta naturalak edo 

kasi, nola moldegaitzen moldegaizkeriak, tutuluen utsak, zarren inpertinenziak (147). LE-Ir. Mingaña egiten da 

molda gaitza ta gogorra betiko erderarekin. Mg CC 80 (CO 110 molda gatxa). Sorthu zen gorphutzez arras 

desgraziatua, moldegaitz eta itsusia [Esopo]. Gy 277n. Huna zer derron eskuararen bihurdikatzaile 

moldegaitzari. Arb Igand 22. Senhar ükhenen dizü den molde gaitzenak. Xikito 8. Ik, diru ta guzti, baserritar bat 

ezin irabazi dek. Moldakaitza izan, or ziok ba! Ag G 313. Moldakaitzei, zu be Ebaikotzean jaixotakue izango 

zea, esaten dosteu (V-gip). Gand Eusk 1956, 212. Ortan [emakumeengana urreratzean], moldakaitz purrukatua 

izan naiz beti. NEtx LBB 87. Hizkuntza lehenago landu dutenek, baita moldakaitzenek ere, zerbait utzi digute. 

MIH 288. 

�5. (Lar, H), moldagaitz (H), moldegaitz (Dv, H), moldakaiz. "Chanflón, tosco, basto" Lar. "En parlant des 

choses, grossièrement fait" Dv. "Aintzur moldegaitza, houe mal faite, sans la forme ou la proportion voulues" H. 

� Hitzkuntza moldegaitz, barbaroa. ES 96. Aren horduko ta lenagoko lanak guztiz moldekaitzak eta deus guti 

balio dutenak. Mb IArg I 81. Itzez itz Erdaratik Euskarara biurtzen badezu, txit itsusi, doakabe edo moldakaitz 

irtengo da. Cb EBO 58 (18 moldakaiz). Gisa onetako naspilla moldakaitzakin zalagardatu nai izan zituen [...] 

bide zuzen egokiak. Izt C 419. Barku txiki zar hura moldakaitza bazan ere. Aran SIgn 41. Ostatu moldakaitz 

batean. Sor AuOst 69. Zuri eskeñiko ez banizuke izkribu moldakaitz au. Zab EE 1884b, 199. Lausengu 

moldegaitzek / holaxe daukute / on baino gehiago / maiz egiten kalte. Zby RIEV 1908, 765. Esaldi nastu 

moldakaitzean jardun oi zualako. Ag G 221. Bertze [eliza nausi] asko ikusi ditut hau bezen handi, bainan 

pisuago, moldegaitzago. StPierre 26. Moldakaitza ba-da nere idazlanaren tankera. Lab Y 1933, 256. Lankai 

arrunt, moldegaitz samarra zatekeen. Mde Pr 136. Ortografia moldakaitza erabili zutelako [zaharrek]. MIH 279. 

Zedaharri edo mugaharri eta horien antzeko aldrebeskeria moldakaitzak. MEIG VII 177. � Ene bizitze mulde 

gaitza münd'orori deklaratü. Etch 234. � Deforme. "Difforme, moldegaitz" T-L. � Jaiotzen dira [arzaren 

humeak] [...] bizien anzik ez dutela ta guziz moldakaitzak. Mb IArg I 145. Eun nano moldakaitz eta oso itsusiak. 

"Disformes". Otag EE 1882c, 579 (cf. infra (6)). 


mende.


�6. (Lar), moldegaitz. "Disforme, sin forma" Lar. � Beste puska moldakaitza [Maisuak] landu ta polikitu gabe, 

bere artan geratzen da. Cb EBO 45. Besteen aztarnak ikusten diralarik ondar mordo moldakaitzetan. "En los 

disformes montones de arena". Izt C 148. Fabrika moldegaitz haren bultoaren miretsten. "Pesante masse". Gy 

125. Baña lurra zegoen moldakaitza eta utsa. Ur Gen 1, 2 (Urt molderik gabe, Dv moldegabe; Ol naasi-maasi, 

BiblE nahas-mahas). 

II (Adv.). �1. Bruscamente, groseramente. � Moldakaitz mintzatzen zaitzu, zerbait zuri manatzen dizunean 

[gurasoak]. Mb OtGai III 172. �2. + moldakatx. Torpemente. � Teudia trakets-samar zebillen ta moldakaitz 

zerabilzkien beso ta eskuak. A Itzald II 73. Ba dakit [bizikletan ibilten], moldakatx bada bere. Erkiag BatB 75. 

III (Sust.). � Resistencia. (Quizá se trata de uso sust., tras gen., del adj.). � Gai baten beratasunak, sormena 

uxatu eta ahuldu egiten du. Beste gai baten moldagaitzak, ertilariari asma-bidea zabaltzen dio. MEIG IX 116 


- MOLDAKAITZEZ. Atropelladamente, sin orden ni concierto. "(A) trompa y talega" Lar. 

moldakaizgo. "Desmaña" Lar. 

moldakaizkeria, moldegaizkeria (Urt II 13 418, H), moldagaizkeria. �1. Torpeza; incompetencia. 

"Maladresse" H. � Moldakaitzkeria ta aisola kabea. Mb OtGai 9, 167. Barin badire falta naturalak edo kasi, 

nola moldegaitzen moldegaizkeriak, tutuluen utsak, zarren inpertinenziak (147). LE-Ir. Lurrerat botatzeko 

(erlojua) moldegaitzkeria izan dut. Darthayet Manuel 382 (ap. DRA). [Haur bat] bere moldagaitzkerian, aitaren 

ikhusterat utz nezala galdeginez baitzagokidan [...]. Prop 1897, 99. Moldegaizkeria bera dute, eskolen 

iraupenari dohazkioten gauzetan. Prop 1907, 165. Ibilgunean, lehenagoko denboretako moldegaizkeria izpi bat. 

JE Bur 66. Emaitzen sar-arazteko gure moldegaizkeriak. Lander RIEV 1912, 553s. 

�2. + moldegaizkeria (H), muldegaizkeria. "Action, parole, manière grossière" H. � Etsaiaz poseditua zen 

gizon hark [...] utzi zituen bere moldegaitzkeria izigarriak. Lg II 138s. Satan, otoi, parka, / gure muldegaizkeria. 

AstLas 24. Eskergabe izigarriak / eta moldegaitzkeriak. Gy 291. Pekatari nabarbena, zu zera zere 

moldakaitzkeriakiñ, zere izketa eta farra eragabeakiñ. Arr May 64. Hainbertze lazakeria, sorhaiotasun, 

ausartzia gaxto eta moldegaitzkeria tzar. Arb Erlis 59. Jin zeraukonean [gizon hordia], ai ezin jasan dezake 

haren moldegaizkeria. Arb Igand 131s. Parka ene muldegaizkeria, ez nakizün nur zinen. Const 32 (cf. tbn. 

pharka jauna, ene muldegaizkeria en GAlm 1931, 42). Ea zer bazka emanen dioten, moldegaizkeria horren eta 

barrabaskeria horren asetzeko! Herr 16-4-1959, 1. 

moldakaizki, moldegaizki (AN, L, BN, S, R ap. A; Urt I 50 y II 12, Dv, H), moldegaiski, muldegaizki (S ap. 

Lrq). �1. Torpemente, desmañadamente; descuidadamente. � Ongi eta ederki erranikako gauza balizateke 

bertze batean astrugaizki eta moldegaizki errana. ES 130. Gaitzki eta moldegaizki ikhasten zuten [Godoek] 

Latina. Ib. 95. Haren [kürütze seinhaliaren] egitia moldegaiski, lehiataka. CatLan 19. Usterik gitxienean 

agertzen da gauza moldakaitzki egiña! Izt C 133. Apur bat moldegaizki agertu zuen orduan bere burua. HU 

Aurp 54. Haur gehienek bazakiten, eta ez batere moldegaizki, erakurtzen, izkiriatzen. Prop 1899, 87. Hasi zen 

bera aita besoetakoa laztantzen, moldegaizki baina geroago eta amultsuago zen esku batekin. Mde HaurB 88. 

Haitz gorri beltzetik datorren arranoak / moldegaizki lotzen dizkit anka-besoak. Arti MaldanB 191. �2. 

moldegaizki (H). Groseramente; brutalmente. Cf. Cb EBO 13: "Moldekaiz ta gogorkiago", seguramente 

equivalente a moldekaizkiago ta gogorkiago. � Jaikiarazten meatxátus / golpéka molde gaizkí. LE Kop 171. 

Arturik erdian zeramate (Jesus) moldegaizki (92). LE-Ir. 

moldakaizkiro. �1. "Grosseramente" Lar. �2. "Desaforadamente" Lar. � Ez dutela serbitzatzen [soñu zarrak] 

beste gauzatarako, ezpada menditarrak moldakaizkiro jostatzeko. Izt C 218. � Torpemente. � Moldakaitzkiro 

antolatutako itzkera farragarri bat. Izt C 9. Ez ordea edozein modutan moldakaitzkiro janzia [Gipuzkoako 

lurra]. Ib. 109. 

moldakaiztasun, moldegaiztasun (Urt). �1. Rudeza, dureza de carácter. "Asperitas, [...[ moldegaitztásuna, 

moldegaizkeria" Urt II 418. "Austeritas, [...] aspretasuna, moldegaitztasuna" Ib. III 218. � Ez othe zinhuken 

bertzeren eskasak ezin yasanezko moldegaiztasun hortarik. Ch (ed. 1855), 96 (ap. DRA). �2. + moldagaiztasun 

(V, G ap. A), moldegaiztasun (c. sg. A; Ht VocGr, Lecl, H), moldegaiztarzun (Arch VocGr). Torpeza. 

"Étourdissement" Ht VocGr 356 y Arch VocGr. � Nere zailtasun eta moldakaiztasuna Aita Onaindiaren 

trebetasunak gozatuko dizkitzue noski. Ibiñ Virgil 26. �3. moldagaiztasun (Dv), moldegaiztasun (Dv). "Défaut 

de ce qui est difficile à arranger; caractère difficile à mener" Dv. "Défaut de forme qui rend difficile à manier" 

Ib. �4. "Moldegaiztasun, qualité de ce qui est informe, mal fait, mal confectionné" H. 

moldakaizte. � "Chapucería, obra mal hecha" Lar. � "Grossería" Lar. 


mende. 

541


moldakaiztu, moldegaiztu (Urt, Dv). �1. Volver(se) indócil, rebelde. "Asperari, moldegaiztu. Asperatus est 

homo, gizona [...] gogortu, moldegaiztu da" Urt II 426. "Rendre ou devenir difficile [...] à mener" Dv. � Eta 

nola komuzki bizi gaizki eramanak molde gaizten baitu, mespresiorekin baizik etzituen errezibitzen bere ama 

onaren abisu salbagarriak. MarIl 97. �2. "Desamoldar, moldakaiztu" Lar. �3. (B ap. A), moldagaiztu (V, G ap. 

A), moldegaiztu (c. sg. A; Dv). "Entorpecerse" A. �4. "Moldagaiztu, rendre ou devenir difficile à arranger" Dv. 

�5. Volverse inmoderado. � Orduan zaio phizten, suhartzen, osoki moldegaizten edaneko thirria. Arb Igand 

130. 

moldakatu. � Conducir, dominar. � Gaixtagin hori ez dezakegu / nehorat moldaka! Etcham 187. 

moldakera. v. moldaera. 

moldaketa. �1. Vaciado. � Aski zen orduan eskularruan igeltsua ixurtzea iratxo-eskuaren moldaketa bat 

edukitzeko. Mde Pr 332. Ahal izan zituen ere I.M.I-ko laboratorian ukigaiketa zenbaiten moldaketak egin. Ib. 

331. �2. "Arreglo" Asp Leiz2. �3. Ordenación, configuración. � Kantoi-moldaketa ordez, zanpatutako 

oldarren haunditsuetan bildu eta laburtzen ditu bere indarrak. "Ordenación de conexiones angulares". MEIG IX 

126 (en colab. con NEtx). Baina nekez egin nuen nere bidea, mukulu sorgorretik, erantzun gabeko enborretik, 

eraren moldaketara. "Modulación". Ib. 137 (id.). En DFrec hay 9 ejs., meridionales. 

moldakizun. �1. Creación, formación, fundación. � Lagundi edo Konpaniaren moldakizuna bukatzeko 

denpora iritxi arte. Aran SIgn 40. �2. "Qu'il faut, ou qui est à arranger, disposer comme il faut; raccommoder; 

conduire, diriger; réduire, dompter; former, façonner" H. �3. "Arreglo. Moldakizun ona du, tiene buen arreglo" 

Asp Leiz. 

moldakor. "Mañoso, hábil (V-ger)" A Apend. 

moldalari (Urt, H). � Creador, hacedor. "Aedificator, moldalaria, egillea, moldatzáillea" Urt I 294. � Zeruek 

salhatzen dute / Iainkoaren loria; / Haren obrek deklaratzen / bere Moldalaria. Hm 43. 

moldaldi. � Impresión. � Oraiñarteko lan guztien moldaldi barri bat. A Ezale 1897, 255b. 

moldamodu. � Modo de construir, de formar. � Molda-modu horrek ez luke, beraz, balio, berez behintzat, eske 

eta aginduak aditzera ematen direnerako. MEIG VI 143 (refiriéndose al orden de palabras en la oración). 

moldanga. "Desmañado (V-ger)" A Apend. v. moldegabe (2). 

moldantza. � Cuidado, guarda. � Etxeko gauzen maneanzan, jan-edanen prestanzan, humeen ta ganadu guzien 

moldanzan. Mb IArg I 181. Lan-egun beretan baizik zillegi ez diran saldu-erosi, gauzen karraitze, moldanz eta 

era bereko beste zenbait. (Interpr?). Ib. 117. 

moldarazi. �1. "Assuefacere, [...] moldatu, moldarazi, molderagin" Urt II 485s. �2. molda arazi. Hacer 

componer. Cf. arramuldaerazi. � Mattin kusiari bertsu batzu molda arazi niozkan. Xa Odol 293. 

moldartz (Lar, Hb ap Lh). � "Bocel en la arquitectura, moldartza" Lar. 

moldartzatu. "Bocelar" Lar. 

moldatsu. v. 1 moldetsu. 

moldatu (V-gip; SP, Urt I 289, Lecl, Gèze, Dv, H), muldatu (S), moldetu (H). Ref.: Lrq (mulda); Etxba Eib y 

Elexp Berg (moldau). � Tr. Escasean en general los ejs. vizcaínos y, sobre todo, los suletinos, en los que, salvo 

en Eguiateguy, se documenta la forma muldatu. En DFrec hay 108 ejs. de moldatu. �1. Crear, formar, construir; 

dar forma. "Façonner" SP y Gèze. "Formar, componer, sacar adelante una cosa. Azkenian be, moldau dot 

nerebixan asmua" Etxba Eib. "Etxeko obria bastante moldauta dauke" Elexp Berg. � Ala erranen drauka gauza 

moldatuak hura moldatu duenari, Zergatik hunelako egin nauk? "Formée". Lç Rom 9, 20 (TB, Bibl moldatu). 

Eta Eba haren saihets hezurrez moldatua. EZ Man II 97. Bai lurrak bere fruitua / ordua[n] moldatuko. Hm 90. 

Ohea pausuarentzat / aranzez moldatua. Arg DevB 55. Zenbat denbora moldatzen dira indikatiboko preterito 


mende. 

542


perfektotik? ES 365. Molda zadin [harri] hetaz bertze aldare bat bezala. Lg I 188. Birjiña beraren sabelean 

moldatu zuen Gorputz bat. Añ CatAN 21. Onelako antz edo imajiñak zeren buruetan ezin moldaturik nekatu. AA 

III 319. Fede seindua ezta gizonek asmatua eta moldatua. Dh 111. Berriro moldaturik [...] eleiz atariyak. Echag 

71. Bisaia moldatua aingeruen tretuz. Hb Esk 150. Zegaitik alan largau ninduan neure usoak, / iges egiñik 

moldau genduan abiatik. AB AmaE 170. Moldatu zuten onek nai bezela [etxea]. Bv AsL 211. Lehenik landareak, 

gero bestiak, ximinoak eta azkenean gizonak bere baitarik moldatu izan dire. Lap 7 (V 5). Hitzen moldatzeko 

errextasunaz. Arb Igand 17. Halako jauregi xume batek ohatu zuela noizbait, eta moldatu, saindu handienetarik 

baten arima. JE Ber 64. Ilhez moldaturikako soka alimale bat dorrean loturik. Lf Murtuts 19. Honelako gizonak 

moldatu ditu Erreboluzioak! Arti Tobera 269. Tegiak antzetsuki moldatzekoa. Ibiñ Virgil 111. Aditua dugu 

Frantses Azpilkuetan zela moldatu amaren sabelean. Ardoy SFran 68. Mandoen txalmak eta mantak jarri-ta 

moldaturiko oea. Berron Kijote 173. Ongi itxuratuak eta moldatuak dauden [Micawber, Rastignac eta beste gizasorkariak]. 

MIH 336. v. tbn. Gç 180. Gy 51. Arr GB 46. Aran SIgn 66. Elsb Fram 165. Jnn SBi 85. Prop 1906, 

60. StPierre 32. Ox 168. Mok 6. Barb Leg 130. Iratz 123. Zerb IxtS 13. Mde Pr 236. Txill Let 117. Vill Jaink 

145. Xa Odol 91. Lasa Poem 117. 

� Componer (versos, libros, relatos, textos). "Componer versos, &c." Lar. "Hitz lothuak moldatzea" H. "Koplak 

moldatu, versifier" Lh. � Katholikoen doktriña hala diat moldatu. EZ Man I 9. Koplak moldatzen. Hm 50. 

Moldatu zuen liburuan. ES 113. Zure libru Euskeraz ain garbiro moldatuan. Lar, carta a Mb 278. Euskerazko 

gauzak obeto moldatu artean. Cb EBO 21. Moldatu baitzituzten gezurrezko historioak. Lg II 90. Mustro baten 

ohoretan bertsuak moldaturik. Monho 60. Berriro moldatua / degu zortzikoa. Echag 254. Antze gutirekin 

moldatuak [alegiak]. Hb Egia 84. Paper hura juduek moldaturik. StPierre 34. Ilabetkari horrentzat moldatu 

ditudan lan purruxkak. Barb Sup 15. Agerpenak gaurko eguneko edestiaren egikeraz moldatzen ere zerbait 

saiatu gera. JMB ELG 9s. Eskua hirur hitz moldaturik itzali zen. Zerb IxtS 71. Selma Lagerlof-ek moldatutako 

ipuia. NEtx LBB 129. Hiru katixima moldatu dituela. Ardoy SFran 321. Juan San Martinek ederki baino 

ederkiago moldatu duena [hitzaurrea]. MEIG III 122s. v. tbn. Harb 421. In Gç 24. Mb JBDev (ed. 1751), pról. 

Brtc 8. Michel LPB 352. Izt C 469. Gy XI. Dv LEd V. Aran SIgn 11. AB AmaE 115. In Ip Hil III. Etxeg in Ag AL 

7. CatJauf IV. Ill Testim 1. Ox 141. Etcham 225. J. Artetxe Y 1933, 332. Arti Ipuin 35. Basarri 119. JEtchep 77. 

A. Zavala in Goñi 18. In Larz Senper 1. Uzt Sas 20. Xa Odol 347. Muldatü: Ip Hil I. UNLilia 2. 

� Emaztiari zer esan nion / moldatuko det berela. Uzt Noiz 29. 

� Moldear (sentido prop.). "Iduri hau moldatu zuenak [...], celui qui sculpte cette figure" H. � Zure eskuek, 

Iauna, egin naute eta inguru guztian moldatu naute. "Plasmaverunt" (Iob 10, 8). EZ Eliç 313 (BiblE moldatu; 

Dv obratu, Ol antolatu, Ker eratu). Unkhüdian dütü joiten, dütü lantzen, moldatzen [ürrhe ta zilharra]. Egiat 205. 

Gizona egiteko lenago moldatu zuan lurrez gorputz bat. Ub 5. Gizóna dá loi puskabát orái duén figúran 

moldátua. LE in BOEanm 38. Noiz eta ere nuga ongi moldatu beita [...] moldetik khen zazu eta zerbitza. ECocin 

38. Zizelik ospatsuenak etzuen sekula moldatu kokots bat aiñ egokia. Otag EE 1882c, 447. Egoki moldatu du, 

brontzez, Legazpiren itxura maitagarria. A Ezale 1897, 314a. Horra nun zituen moldatzen [...] bere kanoi 

alimaliak. StPierre 27. Nere suan nik dakot moldatzen aintzurra. Ox 169. Han moldatu adailuari sua ezin 

ditakela aiher. JE Ber 83. Lurrezko irudi bat moldatzen. Vill Jaink 60. Dornuan moldatu diteken ezpela. Ibiñ 

Virgil 91. Egürraren maiastürguan / moldatzen lan ederrian. Casve SGrazi 60. v. tbn. Lard 1. Lap 389 (V 177). 

Lander RIEV 1912, 557. 

� (BN-arb; VocBN, Dv, H, A), muldatu (S). Ref.: Lrq (mulda); Gte Erd 264. Organizar; ordenar, poner en 

orden. "Dresser, préparer" VocBN. "Arranger, mettre en ordre ses affaires. Egitekoak moldatzea" H. "Gauzak 

[...] moldatzen denboraz leher galdu dugu (BN-arb)" Gte Erd 264. � Bat-bederaren merezimenduen eredura 

herronka hau moldatu dukedala. ES 117. Presuna prestu eta Jainkotiarrak bere barrenean lehenik moldatzen 

eta arrimatzen ditu kanporat egin gogo dituen obrak. Ch I 3, 3 (SP ordenatzen). Itxea garbitu ta moldatzea. Mb 

IArg I 352. Anziñako autore, erretoriko, poeta ta beste gizon andi lenagoko guzietan ikusi ta ikasi zuena [...] 

moldaturik eman zigun. Cb EBO 4. Ai, errege jaunak etorri bearromendú nere etxéra, nola moldatukodút 

dezenteki? LE in BOEanm 430. Berriz jokatzeko partiduren bat moldatzen. Izt C 255. Auzi-antza moldatu. Lard 

436. Bizimoduba moldatu nuben / diru asko ekarrita. PE 136. Utzirik guziya ondo moldatua, abiatu zan 

Erromarunz. Bv AsL 150. Aberastasun horiek bere behar eta atseginentzat antolatzen eta moldatzen ditu. Lap 4 

(V 4). Eziñ moldatuko degu uste beziñ erraz ezkontza. Moc Damu 32. Gastuak hain dire moldatu ara 

antzedunez. Lander RIEV 1912, 557. "Ingurutxo" bi molda ditute. "Han organizado". Or Eus 193. Liburu-klub 

bat moldatu dute, 2.500 harpidedun dituena. Mde Pr 246. Guzur-botuak [...] onen nai aren alde eratuten ta 

moldauten ibilten. Erkiag BatB 81. Paperak ihaurek moldatzea. Larz Iru 38. Maiz moldatu zazute / onelako jaia. 

Uzt Noiz 38. Azkenerako moldatuko ote zuten, ba, Juanaren biziera? NEtx LBB 61. Bere ontzi ta zapiak 

moldatzen. Ib. 90. v. tbn. Sor AuOst 83. � --Eta zer! --diyo señorak mantilla ezin moldaturik. Iraola 21. � 

Preparar (alimentos). � Jatekoa moldatzean. StPierre 32. Kikera baten bethe kafe moldatzen du. Barb Sup 18. 

Eta nola molda / saltsarekin salda. Ox 92. Bazkari on bat molda zezatela. Barb Leg 142. � Montar, preparar. � 

Lanerako izketatu aiz eta goldea moldatzen ez dakik. 'Monter'. Or Mi 113. � "Tokia moldatzea" edo "gertaera 

berritzea" esan oi zitzaion. Or QA 154 (traduciendo "composición de lugar"). � Nekatu zan orretarako miatzen 

ta moldatzen larrua [arrazkoak egiteko]. VMg 62s. 


mende. 

543


� Componer, constituir, formar (de varios elementos). � Apaizen errentak nolerebait moldatuak izatea onra ta 

ofrendakin. AA I 508. Bi [Meza] erdirekin molda diteke osoa. AA II 59. Mundaka ibaia [...] mendietatik 

amiltzen diran ujolez moldatua. "Formado". Otag EE 1882c, 446n. Populu bategin bat moldatzen zutela 

hizkuntzaz den bezenbatean. Mde Pr 224. Oihan [...] garabi beltzek eta huntzi-aga ori ta zuriek moldatua. Osk 

Kurl 124. Aspaldidanik [gizonek] elgarrekin moldatzen duten batasuna. Ardoy SFran 26. Hiruetan-hogoi 

ikastetxek zuten moldatzen "Université" hori. Ib. 86. Gales hitzez moldatutako esaera asko. MIH 188. � (Part. en 

función de adj.). � Euskal hitz moldatuak, Etxeberri Sarakoak zioenez. Hau da, hizkuntzan bertan ezagun diren 

hitzez eta morfemez osatuak. MEIG VII 94. 

� Formar con varios elementos. "Conjuguer" Arch VocGr. � Nola moldatua zuen bere ehun burutako artalde 

hori? JEtchep 52. Han hemenka moldatuak zituzten jende multzoeri. Ardoy SFran 317. 

�2. Grabar. � Baldin heriotako ministerioa letraz harrietan moldatua izan bada glorioso. "Écrit en lettres et 

engravé en pierres". Lç 2 Cor 3, 7 (TB bernuzatu, Bibl zizelatu). Egingo ere dezu urre txit garbizko orri bat: 

zeñean moldatuko dezu, Santutasuna Jaunarantzat. Ur Ex 28, 36 (Dv bernuzatu, Ol idatziko, Ker y BiblE 

zizelkatuko, Bibl zizelatuko). Besteak [erti-lanak] berriz arrizko naiz ezurrezko edo adarrezko esku-gauzetan 

moldatuak daude. JMB ELG 48s. 

�3. (Con sust. vbal. en caso alativo). Llevar a, empujar a; invitar a. � Nahi dituen othoi [Iaunak] bere Spirituaz 

inflamatu eta behar bezala othoitz egitera moldatu. Lç Ins E 2v. [Doktrina] haren beraren ungi retenitzera eta 

edukitera gure memorioak moldatu. Lç ABC B 2r. Molda gaitezentzat, graziazko eta Saindutasuneko bizi berri 

batean, haren segitzera. Jaur 157. Ora da moldatzen izatera sobre; / gauza bera gizak ikhas ez dezake! "On 

apprend la tempérance aux chiens". Gy 163. Bere adineko gizon gazte andana bat elizan ongi kantatzera 

moldatu zuen. Arb Igand 138. � (Con sust.). � Erramunen gogoa aiseago bere nahietarat moldatu zuen. 

JEtchep 60. Ez baininduen gehiago nehork eskolarat moldatzen ahal izan. Xa Odol 27. 

�4. (V-gip, BN-lab; Dv, H). Ref.: A; Elexp Berg. Disciplinar; domar, dominar; moderar. "Humiltasunak gizona 

moldatzen du (He), l'humilité discipline l'homme" Dv. "Gizon gazte hori moldatzekoa da oraino" Ib. 

"Eztitasunez moldatu zuen bere seme barraiatua, [...]. Hezgaitz bada ere abere bat, eztitasunak moldatuko du, 

[...] la douceur le rendra docile" H. "Domar, llegar a sujetar" A. "Etxian, nai zittuan danak itten oittuta dago, 

baiña kolejixuan moldauko dabe" Elexp Berg. � Molda gaitzaitzu zure plazer onaren gogara bizi gaitezkeien 

bezala. Harb 393. Diren gauzarik gogorrenak, molde gaitzenak eta hez-gaitzenak ere, hezten, beratzen, 

moldatzen eta eskuetaratzeintu amorioak. Ax 489 (V 316). Iauna zuk molda iaguzu / barur hautzaz bihotza. Hm 

186. Irakhas diozogun nola bere kanpoko iartea eta ibiltea moldatu behar duen. SP Phil 316 (He 317 moldatu). 

Nola bertzeak moldatuko tutzu zure nahien eredura? Ch I 16, 2. Bere burua gauza guzietan moldatu. Cb Eg II 

12. Baldin kolera ori karidadeaz bereala moldatzen ezpadezu. Ib. 163. Arekin [fedearen argiarekin] zuen 

bizimodua moldatzeko eta zuzentzeko. Gco I 446. Landare oek nolerebait moldatzeko Elizak ipiñirik dauzkan 

modu ederrak. AA II 226. Molda dezadan ene bizia hunelako gisaz. MarIl 96. Gaztia adin batez / ez ditake 

molda. Bordel 105. Ez badaki [emazteak] moldatzen mokhor den nausia. Hb Esk 172. Muthil gazte bat, nihork 

ezin moldatua zela. Jnn SBi 170. Jainkoak ditu ibilkatzen eta moldatzen itsasoaren indarrak. Arb Igand 154. 

Izan ahala ibil errexa da, nola-nahi molda daite [Eskuara]. Ib. 15. Nausia zoan penatuz, / idiak ezin moldatuz. 

Etcham 191. v. tbn. Dh 230s. � Educar, instruir. "Assuefacere, [...] moldatu, moldarazi" Urt II 485. � Urrengo 

irur urteetan bere Apostol guziak bilzen ta moldatzen. Mb IArg I 108s. Berezko Izkundea bakoitzagan 

moldatzeko ta polikitzeko da [Erretorikaren artea]. Cb EBO 46. Konpainian sartu nahi zutenen moldatzeaz 

[kargatua]. "Former". Ardoy SFran 242. � Cuidar, vigilar (ganado). v. gobernatu. � Atxemaiten dute artzaina, 

bere ardien moldatzen ari dela. Barb Leg 130. Ganaduen moldatzeko. Mattin 48. 

�5. (SP, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr). Adaptar(se), amoldar(se). "Mouler" SP, Lecl y Arch VocGr. "Ahormar" 

Lar. "Amoldar" Lar y Añ. � Zapatak iauntzi berrian hersten du, min egiten du, baiña aphur bat erabiliz gero, 

moldatzen da, oiñaren neurrira eta orkhoiera ethortzen da. Ax 490 (V 317). Hitzak, nondinahikoak diren, molde 

bakar batean moldatu beharrez. MEIG VII 182. � (Con gainean). � Behar du bere bizitza guzia haren 

bizitzearen gainean ahal bezanbat moldatu. SP Imit I 1, 2 (Ol -en eduz eraldu; Ch bezala, Mst araur). Gure 

borondatea [...] osoki molda edo konforma dadiñtzat Jaiñkoaren borondatearen gaiñean. He Gudu 66. 

Andredena Mariaren Imitazionea, Jesus-Kristoren Imitazionearen gañean moldatua. Mih I. Zeren heien 

[nausitasunez bestituak direnen] azpiko diren presunak heien gañean moldatzen baitire. Ib. 92. Hire gainean 

moldatuko ditiat ene gogoeta, desira, obra, akzione guziak. Brtc 134. Ezpadu haren gainean moldatzen bere 

bizitze guzia. Dh 112. 

�6. (-au V-gip; Ht VocGr 415, Lar, Añ, Dv, H, VocB). Ref.: Iz ArOñ y Etxba Eib (moldau). Arreglar, reparar; 

reformar. "Componer lo descompuesto" Lar y Añ. "Etxea moldatzekoa dugu, nous avons la maison [...] à 

réparer" Dv. "Ixa moldau xuau, casi lo hemos arreglado" Iz ArOñ. "Moldau dot erlojua, eta oiñ ondo dabill" 

Etxba Eib. v. konpondu. � Gaberdira arte Manuela an aritu zan erropak moldatzen. Urruz Zer 36. Hautsi 

errota moldatu. Xa EzinB 28. � Arreglarse. "Moldau jata apurtu neban eskuturra" Etxba Eib. � (V-gip, G-azp). 

Recuperarse (valerse por sí mismo, etc.) después de un accidente o enfermedad. 

�7. (G-nav ap. Iz Als; H). Arreglar(se), acicalar(se). "Laster ikhasten du neskatxak bere buruaren hobekienik 

zaion bezala moldatzen" H. "Umioiyek ee guai mezako moldatu ber daiela, que tienen que prepararse para misa" 


mende. 

544


Iz Als. � Bere mihi-mingañez ta neke andiarekin moldatzen ta azitzen ditu [arzak bere humeak]. Mb IArg I 145. 

Molda-apainzen dute len, ta sar-erazten dute erreg-aitzinera. Ib. 392. Guazen gure geletara pixka bat 

moldatzera bitartian. Sor AuOst 85. � (Part. en función de adj.). Acondicionado, arreglado, en buenas 

condiciones. � Egoki zan egon zedin etxe ura zerbait bestiak baño moldatuagua. Bv AsL 139. 

�8. (H), moldetu (Añ). "Imprimir, de imprenta" Añ. � Letrak moldatzen dituenak Euskaraz ez daki. Cb Eg III 

394. Moldean geiena galdu zidaten [...]: Ala berriro moldatu bear du. Ib. 396. Pulpitutik ezarten dirian Lorak ta 

paperean moldetuten dirianak. Añ LoraS 4. Beren aurrean moldatu eben Aita gurea 50 berbeta edo izkeratan. A 

Ezale 1897, 48b. 

�9. (V, G, AN-ulz, B, Sal). Ref.: A; Iz ArOñ, Als (ta); Elexp Berg; Echaide Nav 306. Arreglárselas, apañarse, 

manejarse. "Amañarse, darse traza para hacer algo" A. "--Ta kaitu zindain danok? --Al dan bezela moldau 

ginan" Iz Als (s.v. ta). AxN explica manaia (197) por moldatu. v. konpondu (7). � Ezin askotan moldatu bagera 

konfesio on bat egiteko. AA III 572. Aoa al zeban guztia zabaldurik ezin ondo moldatuz ari zan bitarte labur 

artan. Izt C 252. Lokate zarrak sega zorroztu, / Begi-Txikiyak ebaki, / bi aguriak alkar artuta / moldatu gera 

eroki. Tx B I 218. Ekartzen dion diru apurrarekin moldatu bear du. ABar Goi 23. Otoitzean nola moldatuko 

geran laguntza ortaz baliatzeko. Or QA 153. Beti moldatzen zan laguntzalliak billatzen. SM Zirik 33. 

Aundiagorik ikusita dago gizadia eta beti moldatu izan da nola edo ala. Vill Jaink 165. Elizarik gabe moldatzen 

dira ezkontzeko. NEtx LBB 57. Zerbait gisa moldatzen nintzan beti bururatzeko. Xa Odol 39. Hainbestean 

moldatzen omen nintzen eginbide zail horretan. MIH 368. v. tbn. Sor Bar 46. Ill Pill 16. Garit Usand 11. Txill 

Let 83. And AUzta 65. Salav 104. Lab SuEm 205. Uzt Sas 76. � Ezin ongi moldatu duala bere burua Jaunagana 

biurtzeko. AA III 574. 

�10. Adaptar (un texto); traducir. � Jostiduria euskerara moldatuba. Sor AuOst 65. Berez, edozein gauza itzul 

edo molda daiteke hizkuntza batetik bestera. In MEIG VI 30. 

�11. (AN-larr, BN-arb). Ref.: Asp Leiz2; Gte Erd 202. Arreglarse, entenderse. "Ez dira horiek elkarrekin ongi 

moldatzen (BN-arb)" Gte Erd 202. v. konpondu (2). � Etxekoekin moldatu zen astean bein anua ekarri 

zezaioten. Etxde JJ 18. Beren txokoa artzen eta aurrekin nola moldatu asmatzen joan zitzaizkien azkenengo 

uneak. NEtx LBB 33. Bonaparte [...] ez zen beti ongi moldatu gazteago zituen van Eys eta Vinsonekin. MEIG VI 

79. � (Aux. trans.). Poner de acuerdo. "Etsai biak beharrak moldatu zituan" H. 

�12. Convertir en. � Legegabeen azkazia / hark du jende on moldatu. Zby RIEV 1908, 610. 

�13. Colocarse. � Hots, Maria, molda zaite hor, xokoño hortan, zure puska horiekin oroikin. Barb Sup 81. 

�14. Arreglar, convenir. � Ikus ezazu aurrez garitan zenbat eman zenezaidaken, ta gañerakoa dirutan 

moldatuko degu. NEtx Nola 17. 

�15. Sacar, extraer. � Artisteak irri-barre bat moldatu eutsan arri baten alaitasun apala dauka. "Arrancó". 


�16. Salir, resultar de tal forma. � Eskuartean egiten diarduan zigarrotxua ez yaka itxurazkoa moldau. Erkiag 

BatB 140. 

- EZIN MOLDATUZKO. a) "Indisciplinable, ingouvernable" Dv. � Inflexible. � Bat zen xoilki ezin 

moldatuzkoa eta hura zen Bidarteko erretora. GH 1930, 543. b) "Irréparable" Dv. 

- MOLDATU-EZIN. Imposibilidad de arreglarse, apañarse. � Guk andik deitzen diogun arte, moldatu eziñik ez 

din. NEtx LBB 68. 

moldatzaile (Urt, Lar, H), moldatzale, muldazale (S ap. Lrq). �1. Creador, autor; constructor. "Aedificator, [...] 

moldalaria, egillea, moldatzáillea" Urt I 294. "Formador, [...] moldatzallea" Lar. "Qui fait, façonne, forme; [...] 

qui fait des vers" H. � Lurrezko iarroa atrebituko da bada altxatzera bere moldatzaillearen kontra? Ch III 14, 5 

(SP y Mst egil(l)e, Ol eraltzalle). Jesusen Lagundiaren moldatzallea. Aran Loyola 6 (ap. DRA). Semenarioko 

fondatzaile eta [...] moldatzaile. Prop 1906, 149. Kazeta moldatzaile gehienek ez die ene bizarreko ile bat balio. 

Barb Sup 15. [Filmaren] moldatzailea ez ezik, tren-gidari jatorra bera ere. MEIG I 171. En DFrec hay 7 ejs. de 

moldatzail(l)e. � "Qui sculpte, ciselle" H. � Bainan gure "arima moldatzaile" paregabeak etzuen etsitu. 

"Modeleur d'âmes". Ardoy SFran 109 (tbn. 109 moldatzale). � Preparador, organizador. � Gauzen [laborarien 

salgaien] moldatzalek eta martxantek behar dute berea. 24-3-1960, 4. Milla esker jüntaren muldazaleer. Herr 

31-5-1962, 3. Etxe aurrekaldeko hutsunea irudirik gabe nahi ez duen etxegilearen gisa jokatu dutela liburu 

moldatzaileek. In MEIG VI 25. �2. (H), moldezale. Impresor. � E. Lasserre, Jaun Aphezküpiaren eta Eliza 

Gizunen libürü moldezaliaren eta saltzaliaren etxen. CatS I. �3. "Qui arrange, répare, remet en état" H. �4. 

"Qui pare, orne" H. �5. "Qui met d'accord, réconcilie" H. �6. "Qui morigène, ramène au devoir; qui réduit à 

l'obéissance, rend docile" H. �7. (H), muldazale (S ap. Lrq). "Qui met ordre à" H. 

moldatze. �1. "Aedificatio, egitea, moldátzea" Urt I 294. �2. "Formación", "composición de versos" Lar. � 

Kezketan egonen zira pertsuaren moldatzeaz beraz. Xa Odol 63. En DFrec hay 3 ejs. 

moldaxka. � (Dim. de molde). Pequeña moldura. "Cimacio, moldura de el capitel, abetxalkiaren moldaxka


ais->" Lar. 

molde (V-gip; Lcc, SP, Urt, Ht VocGr, Añ, VocBN, Dv, H, Lh), mulde (Gèze), molda (V-ger). Ref.: Etxba Eib; 

Holmer ApuntV (molda); Elexp Berg. �1. Molde; horma. "Moule" SP, Ht VocGr y Gèze. "Moldez idokia, tiré au 

moule" SP. "Aedificatio, moldea" Urt I 294. "Bala egiteko moldea" H. "Zapata moldea, forme de soulier" Lh. 

"Moldia eiñ biar destazu pieza onetxek funditzeko" Etxba Eib. � Lehenik, bekokia / moldeaz idokia / iduri. O Po 

35. Ardan truke saldu xok egun emaztearen moldea. Acto 246. Menast urtua molde batean sartuko baliz bezala. 

AA III 540. Nola izan baziran / moldian egiñak [ortzak]. Bil 60n. Paper moldetan edo burdin xurizkoetan. 

ECocin 45. Bardinak iantziak, eta gorputz biak / molde baten lez eginak. Azc PB 151. Moldeak egiteko, burni-loi 

moldeak antolatzeko. Munita 135. Zurezko moldeak. Garm EskL I 52. Neurriaren molde gogorrak behin ere 

trabatzen ez duena [Etxepareren mintzaira]. MIH 287. 

�2. (AN, L; SP, Urt I 149, Lar, VocS 133, Añ, VocBN, Dv, H), mulde (S; Gèze, Dv (S)). Ref.: A; Lh y Lrq 

(mulde). Manera, modo. "Façon" SP, Gèze. "Guisa", "acción, aquel modo de ejecutar, hacer o hacerse algo" Lar. 

"(De otra) manera, [...] berze moldez, moldera" Ib. "Término, modo", "modo", "manera" Lar y Añ. "(De esta) 

manera o modo, [...] onelako moldez" Lar y Añ. v. modu. � Tr. Propio de la tradición septentrional. Al Sur lo 

emplean Cardaberaz, Añibarro y escritores modernos. Los autores suletinos emplean la forma mulde (Belapeyre, 

Inchauspe y Constantin junto a molde). En DFrec hay 138 ejs. de molde, 96 de ellos meridionales. � Sodoma 

eta Gomorrha, eta haién aldirietako hiri haién moldera paillardatu zutenak. Lç Iudae 7 (He bezala). Anhitz 

moldetako desirak. Lç Tit 3, 3 (He mota, IBk era; Ker guztietariko, IBe zernahi, Bibl edozoin). Gloria 

ardiasteko ikhas dezan bidea, / zeña baita zure Lege sainduaren moldea. EZ Man II 67. Neure molde apurrean 

laudatuko dut zure izen ederra. Harb 97. Nork abisatuko zaitu noiz edo zer moldez hillen zaren? Ax 237 (V 

158). Ene ungi zerbitzatzeko moldearen ikhasteaz. Ch III 43, 2. Gudukatzeko molde hau. He Gudu 159. Zure 

zerbütxatzeko emaiten deitazün muldia. Mst III 10, 3. Gauzaren batzuek begiratu, ta len baño molde obean ta 

argiroago agertu. Cb EBO 4. Ondo itzegiteko ta eskribitzeko molde edo artea. Ib. 14. Burlatu ziren Jesus 

maiteaz molderik humiliagarrienean. Lg II 280. Jesu Kristo gure Jaunaren moldera ta antzera bizirik. Añ MisE 

61. Zer nahi moldez bertzei bekhatu egiteko bidea. Dh 186. Bederatzi urruna bezala egiten da hau ere molde 

berean. JesBih 443. Molde hartan zagolarik. MarIl 107. Etsaiak othe zuen molderik yotzeko. Hb Esk 58. Hainitz 

laudagarri dira partzuergoak molde guziz. Dv Lab 187. Ez dakit Aphezpikuak onhetsiko zituen [erran eta egin 

gauzak] oro, emaiten zituen molde hartan berean. Barb Sup 133. Zuen moldean, Jainko legeari bethi atxikiak 

egon zaizten. Ib. 165 (cf. infra BERE MOLDEAN). Haren kantatzeko muldiak odola bekatxez piztürik ezari 

zütian. Const 40. Satza jateko gogoak, / molde askotako dira. Arti MaldanB 208. Haurren hazteko moldearen 

gainean. JEtchep 53. Onez onean ez baduk aithortu nahi, bertze molderik ere artuko dugula. Larz Senper 66. 

Joko huntan lau molde dezazkegu ikus: / esku larruz, xixteraz, palaz edo eskuz. Xa Odol 283. Gramatika-formen 

balioa eta erabiltzeko moldea. MIH 114. v. tbn. Mat 326. Hm 144. SP Phil 403. Arg DevB 142. Tt Onsa 138. Gç 

176. ES 138. Mih 118. CatLan 22. Brtc 57. Revol 149. CatLuz 34. Jaur 400. Gy 50. ECocin 51. Laph 49. Elsb 

Fram 158. Arb Igand 98. CatJauf 108. Ox 140. JE Ber 99. Mde Pr 44. Vill Jaink 138. NEtx LBB 121. Ardoy 

SFran 236. 

� (Precedido de sust. vbal.). Modo de. Cf. mintzamolde, bizimolde, eskribimolde, etc. � Bi perseberatzemolde. 

Ax 456 (V 297). Gaztainek ez dute maite xertatze molde hori. Dv Lab 386. Oraiko intsentsatze muldia. 

Const 35. Mintzatze-molde au. Vill Jaink 124. v. tbn. ES 136. 

� (Precedido de sust.). Clase de, tipo de. "Zer gizon molde zare zu? quelle espèce d'homme êtes-vous?" Dv. � 

Bertze zirimonia, orazino eta erremedio molde batzuetara. Mat 108. Hirur bentura molde. Ax 68 (V 45). Non 

lore berez hainitz floka molde egiten baitzuen. SP Phil b 4r. Deklinazino molde hau. ES 95. Debozione suerte 

edo molde bat. He Phil VII. Zuhamuek ez dezakete bakharrik egin oihan molde bat. Dv Lab 326. Gobernamendumoldearen 

gaineko makur guziak. HU Aurp 54. Jazkera-moldeak salatzen. Mok 4. Atsegin molde bat galdu 

duzu. Tristatzeko eta barnea goibeltzeko atsegin bizia. Txill in MIH 339. Etzuten beste eliza molderik gogoan. 

Ardoy SFran 276s. Grafia moldeak, letra bakunak edo letra multzo bakoitzak zer adieraz zezakeen igertzen ez 

badiogu. MEIG IV 79. v. tbn. Ox 22. Zerb IxtS 38. � Especie de, sucedáneo de. "Kapa molde bat eman zioten 

bizkarrera, on lui jeta sur le dos une sorte de manteau" Dv. 

� (Gralmte. pl.). Maneras, modales; costumbres. � Ez zuen Jainkoaren beldurrik, ez giristino khararik, ez eta 

jende molderik. Arb Igand 55s. Gure gazteek horietarik zonbeiti ikusi eta ikasi behar ez baliote asko molde hits, 

asko ahapaldi tzar, ergelkeria sobera! Barb Sup VI. Modak dirala ta ez dirala / gaur eguneko moldeak / ez dakit 

nola izan ditezken / lengoak baño obeak. Basarri 99. Thorpe khorpitzez, / gogor errañez, / eta mulderik ez! 

[hartzak]. GH 1931, 113. Eta puxka bat, bere molde eta solasetan, larria. Larz Senper 44. Zer dire molde hauk? 

Ib. 92. Egiazko giristino molde zerbaiten hartzeko. "Mœurs". Ardoy SFran 13. 

�3. (H). Forma. "Molde ederra dauka untzi horrek, ce bâtiment a belle forme" H. "Bere aitaren moldekoa, 

molde berekoa, il est de même extérieur que son père" Ib. (s.v. moldeko). � Aldagarrien [...] ederkitasuna heldu 

da estofatik, moldetik eta xahutasunetik. SP Phil 331 (He 332 molde). Munduan zuen gizona / bere moldera 

formatu. Gç 71. Espiritü Saintia urzo baten moldian [...] batheyian agertü. Bp I 85. Hirur Personek güri 

agerteko hartü dütien moldiak. Ib. 85. Eta Lurra molderik gabe zen eta hutsa. Urt Gen 1, 2 (Ur moldakaitz). 


mende. 

546


Molderik gabeko leze ilhun bat bezala. Lg I 13. Akzidenteak [...], zein baitira moldea, kolorea, usaina eta 

gustua. CatLuz 36. Bere molde ederraz duzu laidatzen [hartza]. Arch Fab 183. Motho gora batzuek kaikuen 

moldetan. Hb Esk 15. Mathela lodi eta molde on batetakoak. Elsb Fram 166. Gauzaren desegitea edo bederen 

leheneko moldetik bertze batetarat aldatzea. Arb Igand 94. Bere karrika hertsi eta etxe zaharren moldean. 

StPierre 39. Hitz laburrez horra nun duzuen, gogo eta molde, gure koblaria dena. Ox 202. Berrogoi-eta-hamar 

zigarro espainul, untsa eijerki emanik paper azkar batetan eta lübürien heineko muldian. Const 33. Gorputz 

moldearen [...] arauera. Mde Pr 79. v. tbn. Zby RIEV 1908, 86. CatJauf 111. � Aspecto, pinta. � Haren khara 

eta itxura guziek bazuten halako basa molde borthitz bat. Arb Igand 76. � Estilo. � Eliza-zerua [...] erromanamoldez, 

hori baita biribil-erdiz daitezke. Prop 1906, 100. Horra zer moldetan egina izan zen [...] Iruñako 

kathedralea. JE Ber 22. Roman moldeko eliza-nausi ederrak. Zerb IxtS 103. Azken-azken moldeko ostatuetarik 

bat. Zerb Azk 26. Artean eta literaturan, beraz, molde zaharrez ahaztutzea da lehengo urratsa. Txill HetaH 88. 

Molde klasikoko nobelak egin dauz. Alzola Atalak 96. Moldez --Péguy-renak dakartzate gogora-- era berrikoak 

[Claudel-en bertsoak]. MEIG VIII 71. 

�4. (SP, Añ, Dv), mulde. Modelo. Cf. Lar, que deriva la voz cast. modelo de vasc. molde y lena. � Gure 

Salbatzaillea mirail eta molde harturik. "Prototypum". SP Phil a 3v. Molde glorios hau. Gç 133. Kristier 

berthütiaren mulde baten emaiteko. Bp II 133. Honek [Jondane Johane Batistak] eman dü ermita saintien 

bizitziaren muldia. Ib. 113. Orori mulde labür xahü bat hel dakizien. Bp I 21. Horren exenplu eta molde 

exzelenten gaiñean. He Phil 537. [S. Luis baño] guztienzat birtuterako traza ederrago edo molde egokiago 

diranak. Cb Just 12. Jaunaren ontasun handia / zauku moldetzat emaiten. Monho 132. Zu nire moldea izanik, 

jarraitu negiantzat zeure [...] santutasuna. Añ EL 2 10. Ez dezaket [gizon gazte hori baino] molde ederragorik 

erakuts haren herritarrer. Prop 1887, 204. Molde batzubek bezela izan bear dute guretzat lengo gure erritar 

jakintsu eta zuzenak. BPrad EE 1897b, 358. Hura [Giristino Berthutea] da gure arimaren molde bat [...] 

ongirako gogoa eta errextasuna emaiten daizkuna. CatJauf 91s. � Modelo, maqueta. � Oraindik gordeak 

arkitzen dira [ontzigille] berak egindako bi molde. Izt C 483. � Orduan asmatzen ditu [Platonek] denboraz 

kanpoko molde batzu, hetan parte hartzen baitute gure "gauzek". Lf in Zait Plat XXI. � Batasun aldera ixurtzen 

da, eta batzutan erdiko molde bezalako euskalkia usatzen du. AIr Egan 1960, 87. 

�5. + mulde (S (Foix) ap. Lh; Gèze). Retrato, figura, representación plástica. � Andere eder haren moldiaren 

egiten zela bere lumaz [Apeles pintazalia]. Tt Onsa 174. Baderabilate haren [debruaren] moldea edo bandera 

karriketan gaindik. Prop 1881, 268. Jinko falsien tenploak ikharatü zirela eta haien muldiak erori. Ip Hil 127. 

Maria Birjinaren harrizko molde bat. Ib. 193. � Han baitzen mahain gain batean lurraren molde biribil bat. 

Prop 1897, 21. � Imagen. � Xut xuta banuela halako molde xuri bat, ez jende, ez lanho... nik dakita zer. 

"Spectre". Barb Leg 149. � Fotografía. � Tresna hautukoekin [...] bilzar-lagunen moldeak atheratzen dituzte. 

Lander RIEV 1910, 598. 

�6. Imprenta. � Moldean geiena galdu zidaten. Cb Eg III 396. Ez dala aski itzkidatzea, ez moldeari izer 

eragitea. "Hacer sudar a la prensa". Izt, carta a JJMg 43. � Oneen urrengo urtengo dabe argitara [...] molde 

onetan. Añ LoraS 196. 

�7. (gral.). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. "Traza, maña, destreza" A. "Zure semiak badakar moldia 

artu daben ofiziorako" Etxba Eib. Cf. VocNav: "Maña, habilidad. ¡Qué poco molde tienes! (Salazar)". � Antzea 

(tankera, arte, molde) ba duk izketa leguntzen. Or Eus 39n. Beti izan zazute / euskeran moldia. Basarri in Uzt 

Noiz 55. Batere etzuen molderik, bainan beti ari zen [bertsotan]. Xa Odol 41. � "Disposition d'un individu 

propre à l'action proposée" VocBN. 

�8. Locución, construcción gramatical. � Gaskoina ez da mintzai nahastekatu bat beizik, bertze askorekin hitz 

berak, molde berak eta itzuli berak darabiltzana. Arb Igand 13. Gure gogoak arroztu ondoan egin nai dugu 

euskara bat gure ortoki edo moldetara. FIr 161. � Ez baikenituen ezagun Sartaldean, esaterako, Panini baten 

moldeak. MIH 294s. 

�9. "(V-och, BN, S), corpulencia" A. 

- HALAKO MOLDEZ NON. v. halako. 

- ALDEREN-MOLDE, ALDEZ EDO MOLDEZ. v. alde. 

- BEHAR DEN MOLDEAN. Como debe ser, debidamente. � Ordea behar den moldean, iustiziaren arauaz 

[edukitzen du miserikordia]. Ax 615 (V 396). Behar den moldian. Tt Onsa 15. Behar den moldean galdeiten 

baderautzut. Mih 39. Behar den moldean aphaindurik. Elzb PAd 8. 

- BERE MOLDEAN. En cierto modo, a su manera. � Hetzaz erran ahal diteke bere moldean, Iondone Paulok 

zeruko loriaz erran zuena. Ax 574 (V 368). Populu [...] salbaienek [...] bere moldean Jainkotasuna adoratu. 

Lap 56 (V 29). Sigisaga erreka latz, bere moldean osoki begiko hura. JE Ber 18. 

- BERE MOLDEKO. Particular, original, personal. � Bere moldeko zoriontasunak gizonik dohatsuena egiten 

baizuen. Zub 26. Ze nauxu, bakotxa bere moldekoa bizi deno. Ib. 73. 

- MOLDEA HARTU. "Badoia lan berrixai moldia artuz" Elexp Berg. 

- MOLDE-ALDATZE. Transformación. � Zer mold-aldatze! Nondik athera duzu jaunztura hori? 

"Métamorphose". Birjin 60. 

- MOLDEAN. a) (Precedido de rel.). Como, tal como. � Iesus Kristen hitz berék erakusten duten moldean. Lç 


mende. 

547


Ins E 6v. Orai berean ezarri ditugun moldean. Mat 354. Erran den moldean kaliza erabiltzen duenari. Ax 262 

(V 175). Jaiñkoak manatzen deraukun moldean. He Gudu 168. Robezpierre hil zen, milaka eta milaka bertzeak 

hil arazi zituen moldean. Elsb Fram 121. Erran dügün moldian. Const 16. Ixurkiak erran dugun moldean izanez. 

JE Ber 17. v. tbn. Lg II 241. Mih 116. � (Precedido de -ko). "Aestive, [...] udako moldean, udako gisan" Urt I 

358. b) (Precedido de rel.). De modo que. � Maxima hauk [...] errexki pharti [...] bakhotxak bat izanen duen 

moldean. MarIl 38. c) (Precedido de sintagma con suf. -t(z)eko). De modo que, como para. � Jesus mintzatu 

zitzaien ixil arazteko moldean. Lg II 83. Sarkhorki eta konprenitzeko moldean mintzo da. Ib. 84. Zerk du, gu 

baitan, finkatzen eta hazkartzen sinheste hori, duda guziak, den ttipienak ere, kentzeko moldean? Lap 9 (V 7). d) 

En letra impresa. � Moldian ifini edo inprimietan ezpazan. Astar II XV. e) Hola bazoazin [lapurtar pilotariak] 

erdi moldean, espantu handirik gabe, hargatik. (Interpr?). Zerb GH 1925, 648. 

- MOLDE-ARAU. Regla. � Egiteko mold-arau hori heien bizibideari ontsa zohakon. "Régle". Birjin 89. 

- MOLDE GABEKO (Urt, Dv). a) "Absonus, [...] moldegabea, moldegabékoa, moldegáitza" Urt I 50. "Gauche, 

dépourvu de manières, maladroit" Dv. b) Inmoderado. � Atsegin molde gabeko ta korputzaren palagarria 

eramatea. Mg CC 228. Etxeko andren jenio txaarrak ta molde gabeko agirakak. Ib. 151. c) "Informe" Dv. 

- MOLDEKO. a) "Moldeko lana, travail bien fait" H. b) "Moldeko aberea, animal bien pris, bien proportionné" 

H. 

- MOLDEKO LETRA. Letra impresa. v. MOLDEZKO LETRA. � J. Desbaratz beithan muldeko leteretan 

ezarria. Mst I. 

- MOLDE-LETRA. Letra impresa. v. MOLDEZKO LETRA. � Gogorrak eta latzak esanik dago neregatik 

molde-letraz. Or SCruz 141. 

- MOLDE-NEKE (-kh- Lh). "1.º maladroit; 2.º grossier, malfait; 3.º grossier, mal appris; 4.º indocile, 

insupportable" Lh. 

- MOLDE ON. Habilidad, pericia; entrenamiento, buena disposición. � Gorphutzaren molde onak bazaukala 

barneko bildura handiago batean. Jnn SBi 82. Abiadura hoik prezagarri laitezke, ez balire molde onik gabez, 

nolazpeitko behar izan ondorioak. Prop 1907, 165. Haritxabaletek etzükian mandozain bezala mulde hun 

handirik. Const 26. 

- MOLDE-ON (B ap. A; -hun BN ap. A � VocBN). a) "De bonne figure, annonçant de la santé" VocBN. b) 

"Adroit, [...] trebe, moldehun" Gèze. c) "Muldehun, poli" Lrq. 

- MOLDE ONEAN. Correctamente; educadamente. � Molde honian egin badadi ber [barura]. Tt Arima 76. 

Ahal bezaiñ molde onean / baderro. Gy 259. Rusianoak tenploaren bazter batetarik begira zagozkigun ixil-ixila 

eta molde onean. Prop 1906, 43. Dupak bildu-eta, molde onean antolatu behar. Lf Murtuts 16. 

- MOLDE ONEKO. Hermoso. "Qui est de bonne tournure, de bonne façon" Dv. � Elguebarnek botz artekotto 

bat zian, aski mulde oneko. Const 39. 

- MOLDE ONEZ. Correctamente; educadamente. "Molde onez (L), molde hunez (BN, S), avec bonne façon" H. 

� Uste dut gutik falta lezakeiela baldin alde batetik edo bertzetik, hunelako biderik molde onez ideki baledi. Ax 

373s (V 246). Molde honez, eta Iinkoaren amorekatik egina denian [amoina]. Tt Arima 89s. 

- MOLDEPEAN. En la imprenta. � Eztau atseginik euki [liburua] moldepian ikusi artian. Astar II XV. 

- MOLDERA. (Precedido de rel.). Como, tal como. � Eta berék plazer zuten moldera egin ukhan zituzten 

imajinén ondoan. Lç Adv ** 2r. Fruktuak arboretik heldu diraden moldera. Lç Ins G 4v. � (Precedido de -ko). 

"Aestive, [...] udako moldera, udako moduan" Urt I 358. 

- MOLDERA EMAN. Publicar, dar a la imprenta. � Lorategi eder usaintsu bat, zein emoten dogu moldera. Añ 

LoraS 4 (v. tbn. 5). 

- MOLDERIK EZ IZAN (trans.). No tener verosimilitud. � Arrozoin hunen eredura beraz eztu molderik gure 

aitzinekoek bere herriari eman nahi izatu ziotela izen arrotzetik harturikako deizinoa. ES 159. 

- MOLDE TXARREAN (Urt). Incorrectamente, de forma inconveniente. "Absone, [...] molde txárrean, molde 

txárrez" Urt I 50. � Etzaite egon [Elexan] umeak legez batera ta bestera begira, berbaz, barreka, lo edo molde 

txarrean. Añ MisE 251. 

- MOLDEZ (Lar, Dv, H). a) Correctamente; educadamente. "Agraciadamente" Lar. "Moldez egitea, faire d'une 

façon convenable" Dv. � Ez lazoa ezar diezazuedenzát: baina karazki eta moldez Iaunari iunkta zakizkiotenzát 

enpatxurik batre gabe. "Tendant à ce qui est bien séant & propre". Lç 1 Cor 7, 35 (TB ongi [...] eta behar 

bezalako). Beldurrez gauzá [translazionea] ez ledin moldez burutan ilkhi. Lç Dedic * 6v. Indazu [...] mihia ere 

trebe moldez hitz egiteko. EZ Man I 47. b) En letra impresa. Cf. Harriet (s.v. moldea): "Moldez eginikako 

hitzak". � Eskribidurik neukan, baña fraile pobre bat izanik eneukan zegaz moldez ifini. Astar II XIV. 

Moldizkira edo moldez eskribitzeko libertadea. EConst 19. Inprentan ere ongi / moldez paraturik. JanEd I 36. 

Orra amabost bertso / ipiñita moldez. EusJok II 26. 1876an agertzen dira dagoeneko moldez Hermilio Oloriz eta 

Arturo Campion. MEIG VI 72. c) (Precedido de rel.). Como, tal como. � Kondaturen dugun moldez egitzik hik 

heureak. EZ Man I 27. � (Precedido de -ko). "Aestive, [...] udako modura, udako moldez, udako moduz" Urt I 

358. 

- MOLDEZKO HITZ. Letra impresa. "Moldezko hitzetan ezarria, atheratua" H. 

- MOLDEZKO LETRA. Letra impresa. Cf. Añ: "Impreso, [...] moldezkoa". v. MOLDEKO LETRA, MOLDE- 


mende. 

548


LETRA. � Triballüñu hunen muldezko leteretan ezartia. Mst X. J. P. Vignancour inprimürrak letera 

muldezkuan ezarriak. Mercy I. Hirur izen sainduak / moldezko letretan / diren eskribatuak. Monho 90. Moldezko 

letran agertaratu duelako. Izt, carta a JJMg 17. Moldezko letretan. Ur BulaAl 58. Moldezko letra garbiya. Xe 

316. Hor agertu ziren lehen aldiz, moldezko letretan, euskal artikulutxo batzu. MIH 370. - MOLDEZKO (SP 

(sin trad.), Dv, H). a) Adecuado. "Qui est de la manière voulue, convenable. Etzuten aurkhitzen moldezkorik (M. 

Har.), ils n'en trouvaient pas de convenables" Dv. � Anhitz testimonio falsu ethorri bazen-ere etzezaten eriden 

moldezkorik. Lç Mt 26, 60 (He nahi bezalakorikan, TB, SalabBN y Samper aski). Eta bilha zabilan nolatán 

hura denbora moldezkoz tradi lezakeen. Lç Mc 14, 11 (Ol mugonez, Leon parada on). Baldin zerbait maneraz 

noizpait-ere bide moldezkorik eman badakit Iainkoaren borondatez. Lç Rom 1, 10 (He y Dv on). b) De buen 

aspecto, forma. "Lan hau bederen ongi moldezkoa da, au moins cet ouvrage a assez bon façon" H. 

moldeatu. "Moldear, hacer molduras" Lar. Cf. moldatu. 

moldeatzaile, moldiatzaile (V-gip). � "Moldeador de la fundición. Moldiatzalle eitten eban, Loidiko 

Fundiziñuan" Etxba Eib. 

moldeberrikuntza. "Transformation" Dv. 

moldeberritu. "Changer de forme, transformer, se transformer" Dv. 

moldedun (AN, L, BN, S, R ap. A; Dv). � Diestro. "Maniéré, adroit" Dv. 

moldeera. v. moldaera. 

moldegabe (Lar, Dv, H), moldebage (Añ). �1. Informe, amorfo, sin forma. "Disforme, sin forma" Lar y Añ. v. 

moldakaitz I (6). � Eta lurra zen moldegabea eta buluza. Dv Gen 1, 2 (Ur moldakaitz; Urt molderik gabe). 

Daitezkeen soinuen lohi moldegabetik eskutada bat hautatzen eta moldatzen du hizkuntzak. MEIG VI 101. 

�2. (L, B, BN, S, R; Dv, H, VocB), moldakabe, moldebaga. Ref.: A; Izeta BHizt2. Torpe. "Homme maladroit" 

H. "Gizon moldegabe unek eztu deus inen" Izeta BHizt2. v. moldakaitz I (4). � Orrelango barberu perdularijo 

molde bagaak galduten deutseela pama guztija barberutziari. Mg PAb 46. Geratzen dira langille moldakabeak, 

eta erakuslea aldean bear duenak. AA II 76. [Bat dela] autsia edo moldegabea ibiltzeko. FIr 160. � "Lan 

moldegabea, ouvrage mal, grossièrement fait" H. 

�3. Indecente, incorrecto. � Danza naastu ta moldegabeak. Mg CC 192. 

�4. (Urt I 50, Dv, H, VocB), moldabage (Añ), moldakabe. Grosero, bruto; maleducado, cerril. "(Hombre sin) 

modo" Añ. "Gizon moldegabea, homme de manières sans politesse, sans grâce" H. v. moldakaitz I (2). � Ain 

zakarrak, ain moldakabeak eta jakiñezak, non fede gauzak ere sinistuko ez dituen bere uste eta usanzaren baten 

kontra badira. AA III 423. 

moldegabekeria (L, B; Dv). Ref.: A; Izeta BHizt2. � Torpeza. "Action de maladresse" Dv. "Ze ai zara olako 

moldegabekeriekin" Izeta BHizt. � Eman dezagun traktur batek baduela zerbeit makhur. Moldegabekeriaz 

gerthatua. Herr 2-2-1956, 4. 

moldegabeki (Urt, Hb ap. Lh, Dv). � "Absurdé, desagradagárriki, moldegábeki" Urt I 63. "Maladroitement" 

Dv. "Sans façon, sans manière" Lh. � Xinatar agurraren egiterat hain moldegabeki jokhatu nintzen, non irri 

karkazaka baikinauden aditu zenean oihu hau. Prop 1897, 17. 

moldegabetasun (L, B ap. A; Dv). � "Manque d'adresse, de manière" Dv. "Falta de destreza" A. 

moldegaitz. v. moldakaitz. 

moldege. v. moldage. 

moldegin. "Fabricant de moules, de formes" Dv. 

moldegintza. v. moldagintza. 

moldekaitz. v. moldakaitz. 


mende. 

549


moldekatu. "(Hb), façonner" Lh. 

moldeondu. �1. "Donner la bonne forme" Dv. �2. "Prendre des bonnes manières" Dv. �3. "Se remettre sous le 

rapport de la santé" Dv. 

moldera. v. moldaera. 

molderarazi, molderatuazi. � Hacer imprimir. � Euskera garbi onean ipiñi eta molderatuazi zuen Tolosan 

Santuaren bizitza laburtxo bat. Aran SIgn II. 

molderatu. �1. Grabar. � Thonbako marmola harriaren gainean molderatu zituzten liztorrak. "Insculptas". ES 

197. �2. "Moldear, hacer molduras" Lar. �3. (Lar � H). "Moderar" Lar. �4. Imprimir. � Gere baimena 

molderatua izan dediñ ematen degu. 'Se de a la estampa'. Aran SIgn I. [Aitalen santubaren bizitza] molderatzeko 

zegoan unean bertan. Ib. I. 

molderrex. v. molda-erraz. 

moldertsitu (Lar (-rs-) � H). � "Modificar" Lar. 

moldesge. "Descompostura, falta de modestia" Lar. 

moldesgero. "Descompuestamente" Lar. 

moldesi (Lar, H), moldezi. � "Modestia", "compostura, modestia", "decencia, recato", "decoro, recato" Lar. � 

Gutxitan ikusi oi dan moldesi, sosegu eta onerako siñaleak ikusten ziozkaten [aurrari]. Cb Josefa 3. Ikhusi 

zueneko, haren moldesiak berehala onhets-arazi zioen. Birjin 472. Berzen eretzian dirade damürratsü, püntzoi, 

arrabuhin ta mündüko moldezi güzien etsai. Egiat 232. Mutilltxoaren moldesi eta modestia ikustekoa zan. Arr 

May 136. Moldesi andiaz jantzi. Ib. 9. 

moldesiez. "Indecencia, inmodestia" Lar. 

moldesigabe, moldesibage (Lar). � "Indecente" Lar. 

moldesigabero, moldesibagero (Lar). � "Immodestamente", "indecentemente" Lar. 

moldesitsu. "Modesto" Lar. 

moldeskiro. "Modestamente" Lar. 

moldestez. "Immodestia" Lar. 

moldetegi (Añ, H), moldategi, muldategi (S (Foix) ap. Lh). �1. Imprenta (lugar). � D. Pedro Apraizen 

moldategian. Astar II I. Felipe Moralesen moldategiyan. CatLlo 1. Pasquieren moldetegian. Arch Fab 3. Andres 

Gorosabelen moldetegian 1850garren urtean. In AA II 1. Pablo Martinezen moldetegian, 1885garren urtean. In 

Lar SAgust 1. Eskribitu eta moldetegira eman zuen eskritura luze eta eder bat. Goñi 95. Apez baten moltsa ez 

zitaken moldetegietako dirutze ikaragarrietarat hel. Zerb Azk 63. v. tbn. AB AmaE I. � Imprenta (arte). � 

Moldetegiari eta irakatsiai batbere mugarik ez imintea. Itz Azald 210. �2. "Atelier de sculpteur, graveur, etc." 

Lh. 

1 moldetsu (H), moldatsu (Lar, H). �1. "Agraciado en sus palabras", "modesto" Lar. � Modesto, poco 

pretencioso. � Opa moldatsüari dago zorthü hona beha. Egiat 244. �2. (c. sg. A; Dv, H), moldatsu (Sal ap. A; 

H), muldatsu. Hábil. � Moldetsu eta abil gituzu net nahi dugun gauzen xerkatzeko. AR 21. Egünetik egünialia 

zaharrago bezala zühürrago eta muldatsiago zuen Jesüs. MaiMarIl 78. �3. moldatsu. Hermoso. � Altu, plaku, 

medar luze-luze bat zan gazte au eta ez aiñ moldatsu ta planta ederrekoa ere. 'Nada bien ajestado'. Aran SIgn 60. 

- MOLDATXU. (Forma con palat. expr.). "Moldatxue, modosito (AN-ulz)" Inza RIEV 1928, 153. 


mende. 

550


2 moldetsu. � (Aprox. de molde). "Bata bertzearen moldetsukoa da" H. � Seroren moldetsura, nahi izatu dute 

gurutzefika lephotik bulharretan behera hartu. Prop 1906, 235. 

moldetsuki (Dv � A). � "Adroitement" Dv. 

moldetto. � (Dim. de molde). Figura. � Behar zaut bizkitartean gogoratu moldetto horren izena! Prop 1897, 21 

(hablando de un globo terráqueo). 

moldetu. v. moldatu. 

moldetxo. "Modillo" Lar. 

moldezale. v. moldatzaile. 

moldezi. v. moldesi. 

1 moldezki (SP (sin trad.) � Dv y A, H). � Respetuosamente, correctamente. "Avec manière" Dv. � Gero iaiki 

behar dugu lur baxotik korteski, / eta othoitz guztietan hauk guardatu moldezki. EZ Man II 8. Heure othoitza 

akhaba dezakentzat moldezki. Ib. 43. Jokalariek ere uzten dituzte zanpantzar-jostetak eta moldezki agertzen dira 

tauletarat. Herr 17-6-1965, 4. 

2 moldezki. � Molde. � Ahalkia galdü dianak eztü deüsere osorik, hautse dü obra honen moldezkia, bide 

xüxena dena. Egiat 262. 

moldezt. � Modesto. � Kolore moldeztetako soineko bat. Birjin 60. Niholere ezin onhets zezakeien beraizparen 

aire moldezta. Ib. 127. Izan zaitezte hagitz moldezt bapildean ibiltzean. Ib. 134. 

moldeztagarri. � Eztu ongi hartuko nere soinekoak utz detzadan, moldeztagarri hartzekotzat. "Pour en prendre 

de plus modestes". Birjin 60. 

moldezti. �1. Modestia. � Zure moldeztiak argitzen nau et-ahalgatzen. Birjin 86. Begirune ta moldezti 

guziarekin aditzen zituen ber-amak oraino gainetik erran nahi izan ziotzan gauza guziak. Ib. 245. 

�2. Modesto. � Neskatxa prestu guziak izan behar dira aphalgura [...], moldeztiak, hilduratuak. Birjin 43. 

Eman zaite Jainkoaren aintzinean gisa moldeztienean. Ib. 265s. 

moldeztiki. � Modestamente. � Baldin moldeztiki bazegoen Elizan othiotzean. Birjin 482. 

molditza (det.). � Ortografía. � Molditza edo ortografa bethikotz asentatu. Arb Igand 35. 

moldizkari (Lar � Dv). � "Impresor" Lar. 

moldizkiarazi, moldizkierazo. � Hacer imprimir. v. moldizkirarazi. � Mr. Leclusek Baiona Franziakoan 

moldizki-erazo zuen [...] librutxoa. Izt, carta a JJMg 3. 

moldizkira. �1. "Letra de molde" Lar. �2. Imprenta, arte de imprimir. "Imprenta [...]. Lat., typographia" Lar. 

�3. (Lar � Dv y H). Impresión, acción de imprimir; edición. "Impresión, de imprenta" Lar. � Moldizkirako 

libertadea. EConst 19. Ikusi lezake A. Henao, Tolosan egin dan moldikzira berrian, 47-go orrian. Ag EE 1895b, 

168n. �4. (Dv), moldizkida, moldiskira, moldiskide. Imprenta. Cf. JJMg BasEsc I: "Molde azkijan", 

seguramente errata. � J. P. Vignacourtaren Moldiskidiatik, Errege Jaunaren Moldiskide Kordelieren khantian 

dagoenetik. Egiat in MEIG I 231. Peña eta Pozoren moldizkiran. Sor Gabon 15. Victoriano Iraolaren 

moldizkidan. Alz STFer 109. R. Altunaren moldizkiran. Ill Testim 1 (Pill 1 moldiskira). �5. Ejemplar impreso. 

� Oetatik ogei moldizkira emango zaizkate saria merezitzen dutenai (Donostia, 1879). JFlor. 

moldizkirarazi. � Hacer imprimir. � Beldur naiz [...] nere lagun zenbaitek bertze kanta bat edo bia nahiko 

dituzten moldizkirarazi geroxago. Elzb EEs 1911, 276. 

moldizkiratu (Lar � Dv), moldizkidatu. � Imprimir. � Bada oraiño berze libürü bat moldizkidatia, 

langiliaren izena eztiana. Egiat 27. Moldizkiratzeko libertadeak. EConst 20. Madrillen moldizkiratua 

1802garren urtean. Izt D 57 (C 469 -kidatu). Lan guziak moldizkiratuak izan zitezela (Donostia, 1879). JFlor. 


mende.


Ikas bide au ez daiteke moldizkiratu Obispoaren baimenarik gabe. Legaz II. Zeñen lanak azkar / moldizkiratuta. 

AB AmaE 115. Liburu au moldizkidatu duenarena da. Arr May 2. Baimenik gabe moldizkiratu edo 

aurkeztaratuko balu iñork. Moc Damu 2. � (Part. en función de adj.). Impreso. � Paper moldizkidatu batzuek. 

Sor Bar 108. 

moldizkiratzaile. � Impresor. � Erran behar darotzut ere, [...] moldizkiratzailearen lana hainitz merke 

kausitzen dudala. Elzb EEs 1911, 276. 

moldiztegi (Lar � Dv). � "Imprenta, la oficina" Lar. � Mendizabalen alargunaren moldiztegian 1858garren 

urtean. In Gco II 1. Andre Lamaignere alhargunaren moldiztegian. Dv LEd III. Pedro Gurrutxagaren 

moldiztegian. Arr GB 1. Iruñan, J. Lordaren moldiztegian. Legaz I. Jaun Desclée [...] eta hekien lagunen 

molditztegian. Arb Igand 3. Durangon, Roberto Soloagaren moldiztegian. Itz Azald 3. Moldiztegiko gastuak. 

Lander RIEV 1912, 557. Bordeleko moldiztegi batian agerarazi zuen. Zub 17. Aita Kaputxiñuen moldiztegian 

argitaratzen eben "Auras del Arga" aldizkarian. Alzola Atalak 73. Jose Undianoren moldiztegian inprimatu 

zuten. MEIG I 229. En DFrec hay 10 ejs. v. tbn. Aran SIgn I. Bv AsL 14. Moc Damu 1. Prop 1908, 17. CatUlz 1. 

Munita 1. Zerb Azk 49. 

- HARRI-MOLDIZTEGI. v. harri. 

- MOLDIZTEGI-LAN. Impresión, trabajo de impresión. � Moldiztegi-lanak 1976-11-15an bukatu ziran. In Uzt 

Sas 359. 

moldodi (Lar � H). � "Escocia, cierta moldura" Lar. 

moldol (Lar � H). � "Horma de zapatero" Lar. 

moldoso, moldoxo (G-azp). � Hábil. "Oso moldoxua da" Gte Erd 2 (junto a tajutsu, trebe, esku oneko, etc., de 

otras zonas). 

moldoxka. � Beste batzuk naranjak batak besteari eskeñiz moldoxka-moldoxka. (Interpr?). Inza EEs 1916, 195. 

moldoxo. v. moldoso. 

moldu. "Sagarrak moldu, derribar vareando" A Apend. 

moldura (Dv � A). �1. Forma; aspecto. "Façon, forme, manière [...]. Il diffère de molde en ce que ce dernier 

marque la manière en elle-même, tandis que moldura indique la forme donnée [...]. Nahiz har dezagun hura 

egina den molduratik, nahiz beha diozogun hura trabaillatzen den moldeari (He)" Dv. � Zeren Jainkoak ez 

baitu ez gorphutzik, ez kolorerik, ez figurarik edo moldurarik. CatLav A 6v (V 7). Bere pausu eta akzione 

guzietan ezagut daiteken bezala debozione sainduaren moldurarekin batean, diskrezione zuhur batena ere. He 

Phil 317. Zur-zillarrak gelditzen dira beti, bein arturikako moldurarekin. Mb OtGai II 105. Zangarren moldurak 

ahalketua nauka. Gy 63. Ogiaren moldura eta itxuren azpian. Gy Visites 7 (ap. Dv). v. tbn. Etcheb MGaric 34. 

� Maneras, modos. "Adiskideek batzuk bertzeen moldurak hartzen dituzte (He)" Dv. 

� Posición. � Laster ezagutu zuen, athearen molduratik, zer nahi izan zioen egin. "Par la disposition de la 

porte". Birjin 90. 

�2. Disposición. � Zeinak ezpaitaut deus galdatzen nere barneko molduren gainean. "Mes dispositions". Birjin 

97. Bethi moldura onean zagon Izpiritu Donearen gogoramenduen ethartzeko. Ib. 579. Haren arimako moldurak 

[...] izan ziren bere hutsen urriki bizi-bizi bat. Ib. 267. Hetarat [Sakramenduetarat] hurbilduz behar bezalako 

bihotz-moldurak gabe. Dh 220. 

� (Dv). Naturaleza.. � Jaiñkoak eman izan daroei gizonei moldura indartsuago eta nausikarakoago bat. He 

Phil 400 (SP 396 naturaleza). 

�3. "Reforme" Ht VocGr 415. 

�4. "Moldura" Lar. 

molduratu. "Acepillar, según la diversidad de cepillos se dice diversamente garlopatu, [...] molduratu" Lar. 

moldurri (Lar � H). � "Modificación" Lar. � Menen ifiñiera banaitatutik, edo menen banaitatik, edo beren 

moldurritik, zer beste gobiernu mota sorzen dirade? EConst 35. 

moldurritu. "Modificar" Lar. 


mende. 

552


molekula. � Molécula. � Beren apurkinak (molekulak) ziri-miri beti igitzen dira. A Eusk 1921, 59. Arimamolekula 

barregarri bi. Mde HaurB 94. Hobe genuke molekula mailan ezagutu. MEIG VI 119. En DFrec hay 4 

ejs. 

moleo. "(G), manzana buena para sidra, las hay negras y blancas" A (s.v. sagar). 

molestatu (-du Lcc). � Molestar(se). � Inor bere ez kansau, ez molestau. Zuzaeta 156. Eskarrik asko, bañan ez 

bedi molestatu. Sor Gabon 46. Elkar maljistatu / edo molestatu. AzpPr 110. 

moleta (BN-ciz ap. Gte Erd 289; Gèze), muleta (S ap. Lrq). � "Omelette" Gèze. v. ARRAULTZA-MOLETA. 

En DFrec hay 7 ejs., septentrionales. 

moli-intxaur. "(V-ger-oroz), cierta variedad de nueces" A. 

molimentu. v. monumentu. 

molimentu. v. monumentu. 

molinero. "Moliñero, txokolatea urtutzeko erainkia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 9. 

molko. v. 1 mulko. 

molkots. v. morkots. 

molleja. � Molleja. � Arbijak edo mollejia. Mg PAb 87. 

mollo. v. 1 muilo. 

molo. � Bala. � Nere txispan gertu yarri diat / i zaurtu ta lurrera zerraldo / egozteko molo galgarri bat. Ir Y 

1935, 348. 

moloka. v. melaka. 

1 molokot (V-ger ap. A), molot (V-m ap. A). � "Meter todas las nueces en el boche" A. (Se trata, obviamente, 

de una expr. adv., no de un verbo). 

2 molokot. v. mokolot. 

molohorrika (Lar � Lcq 128 y Dv; molo-orrika Izt C 47), molorrika (G ap. A; Dv, H). � "Acantho, hierba 

gigante o branca ursina" Lar. "(Acanthus mollis), [...] alas de ángel, nazareno" Lcq 128. Harriet, que, como 

Duvoisin y Azkue, cita el ej. de Iturriaga, atribuye a Larramendi tbn. la forma molorrika. � Molorrika ederrak / 

beren kirtenetan / zeaukazkitek biak / asko txibistetan. It Fab 190. 

molorri (VocCB � Dv). � "Acanto, hierba gigante" VocCB. v. molohorrika. 

molorrika. v. molohorrika. 

1 moltsa (L, BN-ciz-baig; Urt III 426, Ht VocGr 335, VocCB, Dv, H; -ls- Volt 56, SP, Deen I 323), morsa, 

mulsa (BN-mix), musa (S; Gèze 321), monza. Ref.: A (moltsa, mulsa, musa); Lrq (musa). �1. Bolsa de dinero; 

(fig.) dinero. "Eztemala hire müsa [sic, con ü] begiratzera bethi so lürrera dagoenari" DRA. v. poltsa. � Zeren 

ohoin baitzen, eta mulsá baitzuen. Lç Io 12, 6 (He y Dv moltsa, TB mulsa; LE bolsa, Ol zizku, Or, IBk e IBe 

poltsa, Ker zorro). Molsa egiazki zabala da bañan kornaduak bakhanak dire. Volt 195. Eztemala eure 

molsa begiratzera bethi so dagoenari lurrera. O Pr 599. Aumoina atheratzen du molsatik pobrei 

emaiteko. SP Phil 3. Daga punta zunzurrera ezarririk dio marxantari: dugun molsa edo bizia. Tt Onsa 63. 

Iokalariak bere [...] morsa oro galdu dianian. Ib. 69. Parnasean dabiltzanen sabelak eta moltsak / airez hantzen 


mende. 

553


ez badire, ardura dire hutsak. Monho 68. Hori eztut sofrituren / monza largaten ezpada. AstLas 56 

(seguramente lectura errónea de mou-). Diharü güti moltsan. Etch 396. Zer on handia lurrentzat eta 

moltsarentzat! Dv Lab 190. Bi molsa diru heldu zaizko. Laph 245. Musan ezarten zütien dihariak. EvS Io 12, 6. 

Sedazko moltsa gorri eder batetik atheraturik [hamar-soseko xuria]. Elzb PAd 33s. Orok, moltsa eskuetan, zilar 

urreak harat-hunat derabiltzate. JE Bur 27. Bihotza ahurrean eta moltsa xilo xilo xilo. Barb Sup 1. Musa zolán 

hámar libeáko ürhé bat. Lrq Larraja RIEV 1931, 234. Zimikoak egiten ziozkan moltsari. Leon Io 12, 6. Maiteak 

erran zerautan / moltsa banuenez. / Moltsa, moltsa banuela, bainan / dirurik ez, dirurik ez (BN). A EY IV 189. 

Müsa handi zabaltü behar düke. Herr 20-8-1959, 3. Moltsa jori baduk. Larz Iru 110. Moltsan sartzen tut eskuak / 

zure ezkonarazteko. Balad 108. Despendioak nola diren ta / zer izaritan den moltsa. Mattin 66. v. tbn. Hb Esk 

127. Zby RIEV 1909, 227. HU Aurp 163. StPierre 31. Ox 27. Zub 17. Etcham 47. Zerb Azk 63. JEtchep 28. 

Ardoy SFran 188. Xa Odol 255. Musa: Xikito 4. 

� (Deen I 444). Cartera, billetera. � Malbok potreta bat athera zuen bere moltsatik. JEtchep 86. 

� (Urt III 426). Bolsa en gral. � Billet ikerzale bat, bere moltsa handia sahetsetik dilindan. Barb Sup 83. 

Españako karta bat atera zuen moltsatik eta bere sor-hiria erakutsi. JEtchep 81. 

�2. Bolsa, lugar donde se realizan las transacciones. � Banua molsaraño merkatari gizun presto baten 

billa. Volt 173. Jendeak hasi dirade bilzen mulsera ioateko. Ib. 173. 

- ARTZAIN-MOLTSA. v. artzain. 

2 moltsa. "Molsa, musgo" Arzdi PlantR 450. Cf. VocNav s.v. molsa. 

moltsaratu. "Embourser" Dv. 

moltsari. "Molsaria , boursier" SP. 

moltsatara, moltsatra. � Una bolsa de. � Moltsatra bat diru eskaini zion gobernadoreak. Ardoy SFran 238. 

moltsatto. � Dim. de moltsa. � Bi buruetarik sangratu behar moltsatto hura. HU Zez 111. Bizkitartean hire 

emazteak berrogoi-ta-hamar mila libera ekharri daizkik bere moltsattoan. Zerb GH 1921, 381. 

moltsazain (Urt, Dv). � Tesorero. "Bursarius, komentuko moltsa dagokána, moltsazáña, [...] komentuko 

moltseroa" Urt II 426. "Comes private rei, erregeren moltseroa, [...] moltsa zaña" Ib. V 397. "Trésorier d'une 

compagnie, d'une société" Dv. � Askotan hizkatu omen da moltsa-zainarekin. Herr 14-1-1960, 1. 

moltsero (Urt II 426 y V 397). � Tesorero. v. moltsazain. � Morde Leon Hiriart biltzarreko moltseroak xuxen 

eman dituen urtheko har-emanen kontuak. Lander RIEV 1907, 99. Moltsero zen alabainan eta zimikoak egiten 

ziozkan moltsari. Leon Io 12, 6. De Gaullek ezarri duela moltsero. Herr 14-1-1960, 1. 

moltso (H), multzo (H), multso (H). �1. "Scrotum" H. �2. (G-bet ap. A; vEys (G), Lh). "Parties sexuelles de la 

femme" vEys. "Palabra que denota lo pudendo femenino" A. "(Lf), vulve" Lh. Cf. Humb in RIEV 1923, 230: 

"Molsua (V-ger), miembro viril" (v. nota de Arzdi, que dice que hay error de sexo). 

moltso. v. multzo. 

moltsondo. � Fondo de bolsa de dinero. � Hemen izan bazintugu, Jauna, zure moltsondo bero horrekin! Prop 

1902, 106. 

moltxaharri (BN-ciz-baig ap. A), boltxaarri, boltxarri (A Apend). "Tabas" A. � Eta eskuan inharrosten ditu 

boltxaarri edo attanttun andana bat, klak klak klak egiten dutela. Barb Sup 116. 

moltxakada. v. multzokada. 

moltxeki (Lar � H). � "Virote de Carnestolendas" Lar. 

moltzatu. v. multzotu. 

moltzo. v. multzo. 


mende. 

554


moltzoka. v. multzoka. 

moltzorta. "Gazon v e estatice, moltzortia, sotala (Statice armeria)" LandHizt 371. 

molu. v. 1 milu. 

molumentu. v. monumentu. 

moma (V-ger-m). Ref.: A; Arzdi Peces (momarra, pitarrosa). � "Un pez sin escamas, del tamaño de la merluza, 

muy poco sabroso" A. "(Scyllium canicula)" Arzdi Peces. 

momar (V, G-azp; FauMar 18). Ref.: A; Arzdi Peces (momarra, breka); AEF 1960, 45. � "Un pez sin escamas, 

del tamaño de la merluza, muy poco sabroso" A. "Breca" Elizdo EEs 1926, 33. "Breka (G-bet), (Scyllium 

stellare), en Getari momarra, parecido a la pitarrosa" Arzdi Peces. "Momarra es (Pagrus orphus), en Bilbao 

breka y en otros puntos lamotia" Ib. "(Scyliorhinus stellaris), momarra, lamotia" FauMar 18. 

momatxa. "Cierto pez selacio. Irigoyen Gaceta del Norte 13-10-1957" DRA. (Tal vez por monatxa?). 

momentoro, momentuoro. � Continuamente, a cada momento. v. MOMENTU OROZ. � Bidekoa moment oro 

da behatztopaturen. EZ Man I 77. Momentoro da dolore handiz urtharazia. Ib. 101. Ezen moment oro dituk xoll 

handi hirriskuak. EZ Man II 129. Nola momentuoro bere buruari galdezka ari den. PPer Harrip 47. 

- MOMENTUOROKO. Continuo. � Aberatsaren beharra ezta egunerokoa, ordu orokoa da, momentu orokoa. 

Arti Ipuin 66. 

momentu (Urt), momento, moment, momenta, momen (Urt). � Momento. (La expr. momentu bat 'por un 

momento, durante un momento', alternando con momentu batez, se encuentra en Leiçarraga y Gasteluçar). "In 

articulo mortis, [...] hiltzerako momenean, hiltzerako momentuan" Urt II 372. v. memento. � Tr. Documentado 

desde Leiçarraga. Escasean los ejs. meridionales en la primera mitad del s. XX. Al Norte predomina la forma 

momento y al Sur momentu. En DFrec hay 125 ejs. de momentu y 5 de momento, todos ellos meridionales. � 

Eta suiekzionez ezkitzaizte susmettitu moment bat-ere. "Non pas même un moment". Lç Gal 2, 5 (He momentu 

bateko; TB istant bat, Ol apur bateko, Ker unetxo baten, IBe une batez, Bibl ixtan bat). Moment batez eta begi 

kheinu batez. "En un moment". Lç 1 Cor 15, 52 (He y TB istant batez, Dv aphur batez, Ol ziztakoan, Ker batbatean, 

IBk e IBe unetxo batean). Zenbat moment bizitzean ioan baitzaizkit alferrak. EZ Man II 33. Gizona hil 

den pundu eta momenta berian. Tt Onsa 89 (99 momento). Eta sekula ere ezta / momento bat geldituko. Gç 175. 

Ethorriko da momento bat zeiñetan zure pena eta altaramendu guziak fiñatuko baitire. Ch III 47, 1 (SP oren, 

Mst thenore, Ol garai; v. tbn. Ch I 23, 5 momentu). Bere Ama santa Anaren sabelean Birjina saindua bizi izan 

den lehenbiziko momentua edo instanta. CatLav 361 (V 175). Bethi eta momento guziez prest dagoela. He Gudu 

45 (126 moment). Momentu bakoitza milloi bat urte egiten zat. Cb Eg II 123. Momenturik galdu gabe, lehiatu 

zen Salbatzailleagana. Lg II 215. Zure [...] obrak momento batez eginak dire. Brtc 129 (36 moment). Heriotzeko 

momentoan. MarIl 25. Illa gelditzen zera / momentu berean. It Fab 216. Bataiatu giñan momentutik. Xe 319. 

Zenbait momentuz egon gaitezin belhaurinko. Arb Igand 172. Ikusirik dana odoletan momentu artan. Iraola 123. 

Nik nahi nukeen momentuan bertan hilen zineke. Arti Tobera 280s. Ume kantariak aldarera ateratzen ziran 

momentua. Vill in Gand Elorri 15. Momento onean heldu zare. Larz Iru 74. Beste momentu batean mintzatu 

behar genukeela. MEIG IV 53. Hor momentu batez gelditzen bagara. MEIG VI 57. v. tbn. Hm 229. EusJok 84. 

Altuna 58. Salav 80. Uzt Sas 163 (Noiz 51 momento). Momento: Volt 199. Arg DevB 142. CatLan 61. Lard 478. 

Mde HaurB 101. 

- MOMENTUAN MOMENTUKO. Por el momento. � Momentuan momentuko eta beste mugaketatan sartu 

gabe oraingoz. MEIG IV 52. 

- MOMENTUKO. Por el momento, de momento. � Hobe zela momentoko inor ez lekion jin ikustera. Mde 

HaurB 48. Ikusiz besteak momentoko hurrendu zuela hitzaldia. Ib. 78. 

- MOMENTU HONETAN. Ahora, en este momento. "Ad praesens, presentean, orai, momen huntan" Urt I 128. 

� Ni eta ori gera momentu ontan alkate. Iraola 40. Momentu onetan gu / ederki ez gera. Uzt Auspoa 67, 111. 

Egia esan ez datorkit ezer momentu honetan ahora. MEIG IX 67. 

- MOMENTU OROZ. Continuamente, constantemente. v. momentoro. � Momento oroz gaztelu haur kanpotik 

eta barnetik asetiatu da. Tt Onsa 65 (39 momentu oroz). 

momentuoro. v. momentoro. 


mende. 

555


momia. � Momia. � Kimika-azterketa bidez beroien aztarrenak arkitu ahal izan dira momietan. Etxde Egan 

1961 (1-3), 94s. 

momifikazio, momifikazino. � Momificación. � Momiphikaziño lana onela egin oi zuten. Etxde Egan 1961 (1- 

3), 95. 

1 momo. �1. Idolo. � Onra eta puntuaren idolo edo momoa adoratzeko. AA III 605. �2. (V-gip, G-azp), 

momu. Ref.: A; Iz ArOñ. Fantasma; coco. "Se dice para asustar a los niños" Iz ArOñ. � Eta atzagaz erakutsita 

iñoan: ama, "momua". "Coco". Or Tormes 9. �3. "(Gc, R-uzt ap. A), piojos y pulgas (voc. puer.)" A. 

2 momo. "(Sal), sueño (voc. puer.)" A. 

3 momo. "(L, BN, S), sein maternel (voc. puer.)" Lh. 

1 momolo (V-m-gip). Ref.: A; Iz ArOñ. �1. "Bobalicón, tonto" A. "Se dice de los que callan y parecen tontos" 

Iz ArOñ. �2. (V-gip, G-to). Ref.: A; Iz ArOñ. Coco, monstruo que asusta a los niños. "El bú" A. 

- MOMOLO-MORKO (V-ger ap. A). Tonto. 

2 momolo. "(G-nav, AN?), sueño (voc. puer.)" A. 

momolotu. � Embrutecerse, atontarse. � Elia galtzen dauan errija momolotu egitten da, iñoren elez adimena 

argijagotu ezinda. EEs 1925, 174. 

momor. "(V-ger), cerezo borde o sin injertar" A. 

momor. v. 1 mamor. 

momorro. �1. "(V-ger-arr-al, L-ain), bobalicón, tonto" A. �2. (V-gip; Zam Voc). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. 

"Todo insecto no muy grande, pero negro y repulsivo" A. "Ortuko gauziai gero ta momorro geixao eitten jako" 

Elexp Berg. v. mamorro. �3. "Coco (a los niños)" Iz ArOñ. 

momorrotu. � "(V, ...), atontarse, embobarse. Belarriak momorrotu, entorpecerse los oídos" A. � Aterbageko 

kalaka gogorrez eltzagorturik eta momorroturik zeuden. Zait Plat 26. Erria momorrotuta tutulikatu egiten zuten 

ederki [sofistok]. Ib. 151. 

momotxorro. "(G-nav), careta" A. v. mozorro. 

momoxo. "(R-uzt), gorgojo, insecto que destruye granos. Aba-momoxo, gorgojo de la haba" A. Cf. VocNav: 

"Momozos, larvas de gusanos (Roncal)". v. mamoxo. 

1 mona. "(V-m), grano maligno de la piel" A. 

2 mona (AN-egüés-olza ap. Bon-Ond 143). � Mona (puede que usado como nombre de la especie). AxN explica 

tximinoak (464) por monak. Cf. mono. � Azkenean ellegatu zen mona bere humea besoetan, da mona beti 

itzusia (B, s. XVIII). BOEans 779. Monada zer nai du errán? [...] Ori dú mónoak ta mónak imitátzea. LE in 

BOEanm 535. Intxaur arbolara igon eban / Jatera ale bat moneak. AB Olerk 394. Badet nik tximu edo mona 

bat, galtzerdiyak eta paperezko loriak egiten dakiyena. Iraola 32. 

3 mona. "Pelotan moniakin jokatzia lehenengo sakean pelota gelditu eta bigarrenean joteari esaten zaio. Pelota 

oso bizia denean egin ohi da, batik bat, "barruka" eta umeen artean" Elexp Berg. 

1 monada. � Monada. � Monada zer nai du errán? Monoen gisará imitátzea berzeék iteunténa. LE in BOEanm 

535. 

2 monada. � Mónada. � Biziki ezberdinak ziren [bi presondegiak], elkarrekin har-emanik ez zuten monada 

bakoitzak. MEIG IX 89. 


mende. 

556


monada. v. moneda. 

monagillo (V-gip, G-nav, AN-larr-5vill-araq-ulz-erro, B, Ae, Sal). Ref.: Echaide Nav 209; Elexp Berg. � 

Monaguillo. � Au apaiz, Dionisio monagillo, Lukas organista. ABar Goi 17. Monagillo belarri luze bat. Lek 

SClar 134. Monagillua izandua nauk. In SM Zirik 99. 

monarka, munarka. � Monarca. � O erregeen monarka. EZ Man II 91. Monarketan den handiena. Gç 191. Bi 

monarkha handienen ama. ES 119. Salütatzen zütüt Xarlemaiña / monarka ilüstria. Xarlem 1266. Zü üdüri 

munarka bat / lehen dizügü ikusi. Ib. 1018. Bidal zetzaten gorthera / monarka bisitatzera. Gy 122. Biba 

monarka! Ib. 277. Errege eta monarka lesitimo guzien kontra. Elsb Fram 182. v. tbn. Monho 160. Bordel 161. 

monarkia (Urt V 173). � Monarquía. � [Yustuak] izanen dire [...] errege koronatuak zeruko monarkian (B, s. 

XVIII). BOEans 758. Españako Monarkiaren 33garren orrikan. Izt C 5. Bakarondeak edo monarkiak izango 

dira bidageak. Otag EE 1884a, 312. Monarkia bat edo Erregeak-bakarrik-agindutea. Itz Azald 210. En DFrec 

hay 24 ejs. 

monarkiko, monarkiku. � Monárquico. � Batzu, "Monarkiku" edo oitarikoak dira. Alt LB 27. 

monasterio (SP, Urt I 15), monesterio (Lcc), monastio. � Monasterio. � Alegere dago itsas aldean / uda ta 

negu beti naranjea; / monesterioan triste monjea. Lazarraga (B) 1180vb. Elexa santa debota bat da / monesterio 

barria. Ib. (B) 1198vb. Victoriako monesterioko frailen denboran. Ber Trat 110r. Monasterio eta 

Eliza / sainduak bisitatzen. EZ Noel 155. Monasterio hartako abadeak. Ax 378 (V 249). Ezta guti monasterioan 

edo kongregazionean egoitea. SP Imit I 17, 1 (Ch, Mst e Ip komentu, Ol lekaretxe, Pi lekaidetxe). Azkenik 

ellegatu zen bere etxera, au atzeman zuen monasterio o konbentu egina (B, s. XVIII). BOEans 925. Aberea 

bakardegi edo monasterioan utzi zuen. Aran SIgn 20. Monasterio edo komentu handi, eder eta famatu zenbait. 

Elsb Fram 156. Monasterioko monja guzien segizioa. Lek SClar 138. Ura abegia monastion barrena igarotzen 

zanean! Txill Egan 1956 (2), 28. v. tbn. MEIG I 190. En DFrec hay 4 ejs. de monasterio. 

monastio. v. monasterio. 

monatxa. "Pez perro, pintarroja, tolla, (Scyliorhinus caniculus), monatxa" FauMar 17. Cf. momatxa. 

mondano. v. mundano. 

mondar. v. hondar-mondar. 

mondeju. 

- MONDEJU HANDI (G-goi ap. Arin AEF 1955, 113). Panza de la oveja. 

- MONDEJU IZUR (G-goi ap. Arin AEF 1955, 113). Cuajar de la oveja. 

mondoi. v. montoi. 

mondoil (H, Lh), mundoil (H; -oll Gèze � Dv y H), munddulu (BN-baig), munttulu (BN-baig). Ref.: A 

(munddulu); Satr VocP (munjulu). �1. Montón. "Belharra mondoiletan, se dit quand on le ramasse [le foin] 

définitivement en meule" Lh (s.v. nai). "Pequeños montones en que se apila la hierba para la noche" Satr VocP. 

v. montoi, BELAR-MONTOIN. � Eta erraiten günian ogiek, sarthü aitzinian mundolletan egon behar diela 

alhorrian. ArmUs 1893, 27. Eta orruaz ützülika abiatü ziren hur mondoillek, erabilten zien jadanik galüpa xarra 

intzaor küxkü bat bezala. Eskual 29-1-1909, 3. � "Munddulu (BN-baig), cerro" A. �2. "Petit homme mal fagoté 

(BN)" Lander (ap. DRA). � Deforme, feo. � Irakasten dü hartza, goraki trüfatzez! / Nur da agradatüko gaizo 

mondoill horrez! Zibero GH 1931, 113. 

mondoildu (H). � Poner en montones. "Belharra, sorhoa mondoiltzea" H. 

mondoilka (H), mundoilka (T-L). � "Par tas; au fig., abondamment" H. "Meulard" T-L. 

mondoilkatu (H). � Poner en montones. 


mende. 

557


mondoin (L-ain ap. A; SP, vEys, Dv, H), mundoin (L-ain ap. A; H). �1. "Timon. Orgaren mondoina" SP. 

"Lanza de carro" A. �2. "Mundoin (L-ain), corpulencia, estampa" A. 

- MONDOIN-ORDE. "Mundoinorde (L-sar), vicelanza de arado, usado principalmente en la grada" JMB At. 

- MONDOIN MOTZ. "(Hb), timon court" Lh. 

mondoin. v. montoi. 

mondoinatu. v. montoitu. 

mondongo (V-gip, G, Ae), mondrongo (V-arr-gip). Ref.: A; CEEN 1970, 351. �1. "Morcillón" A. "Grupo de 

embutidos que comprende la longaniza y el chorizo (Ae)" CEEN 1970, 351. � Bigalduko dizkizut etxera sei 

mondongo, klarinetien zorrua añakuak. Iraola 128. [Frantzian] badugu makina bat txerria bizirik sartzen baitugu 

eta mondongoa eginik elkitzen baita. ZMoso 50. �2. "Persona brusca (FSeg)" A. 

mondor (Lar, H). � "(Dejar) horca y pendón en la corta de los montes, mondorretan tantaiak utzi" Lar. "Arbre 

têtard, tronc d'arbre dépouillé de ses branches. Mondorretan tantaiak uzten ohi dira, izerdiaren deitzale erraten 

diotenak" H. v. modorro (2). 

moneda (Lcc, SP, Urt I 270, Ht VocGr 387, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, Dv, H), monada (Arch VocGr, s.v. 

xehia), monera. �1. Moneda; dinero. v. diru. � Erakustazue tributeko monedá. "Monnaie". Lç Mt 22, 19 

(BOEanm 1323, Samper moneda; He, TB, Dv, Ur (V y G) y Echn, diru, Ip phezeta, Ol, Or, Ker, IBk e IBe 

txanpon, Leon diru-pheza). Kanbiadorén monedá isur zezan. "La monnaie". Lç Io 2, 15 (TB moneda; He, LE y 

Ol dirua, Dv, Or, IBk e IBe diruak, Leon sosak, Ker txanponak). Dineroa zen moneda mota bat hamalaur ardit 

Franziakorik balio zituenik. Lç Decl a) 2v. Lau dukat bidalketan dizut, / moneda alegerea. Lazarraga (B) 1164vb. 

Paga ditzala [...] berrogei eta amar ezkutu amarna errealekorik, eta geiago sei ezkutu moneda beretik (Leiza, 

1626). Satr ASJU 1978-79, 237. Faltsü moneda egiten ari dirade. Egiat 262. Au [sikloa] zan moneda edo diru 

modu orduan usatua. Mg CC 122. Moneda ditu bihurtzen / oillasko eta gapoiñak. Gy 281. Gaizki agertu 

moneda. Bordel 60. Baliyo aundiko moneda. Bil 91. Monera egiazkoa dela bakharrik balio duena. Elsb Fram 

158. Frantziak zuen Europan [...] zen monerarik ederrena, kasik dena bost liberako zilharretan. Ib. 156. 

Muatzen dan monedik / iñork nai eztu. Tx in Imaz Auspoa 24, 138. Amen ere moneda / gure errikua, / eztago 

besterikan / narru gorrikua. Auspoa 95-96, 16. Dabilan diruak irabazten du, monedan galtzen ez badu. Zerb GH 

1936, 121. En DFrec hay 2 ejs. de moneda. 

� Nola bera hari baita gaixtakeria pensatzen eta egiten, beldur da berari ere hainbertze dagioten, moneda 

berean paga dezaten. Ax 448 (V 292). 

�2. "On applique en L ce nom aux différentes espèces de raisins. Moneda xehea, larria, espèce de raisins à 

grains menus, à grains gros" H. 

- MONEDA-KANBIO. "Cambium, moneda ganbiatzea, [...] diru ganbioa, moneda ganbioa, diru monedatzea" 

Urt IV 102. 

moneda. v. 1 mota. 

monedagai. "Aes grave, monedagáia, zillhargáia" Urt I 351. 

monedagile. "Argentifex, monedagillea, zillhargiña" Urt II 292. 

monedatu. "Cambire, moneda ganbiatu, dirua monedatu" Urt IV 102. "Monnayer une pièce d'argent ou d'or" H. 

moneña. � Nombre de una danza suletina. � Ordian Xuberoko 30 dantzetarik ara ikhus giniok! "moneñak", 

"jauziak" eta "jibandriak". Miroir de la Soule 16-8-1966 (ap. DRA). 

monera. v. moneda. 

monerno. v. moderno. 

monesterio. v. monasterio. 


mende. 

558


mongolino (-ño V-m). � "Caracolillo, carraquela" Zubk Ond 229. v. magurio, mangolino. 

1 moni (Lar, H, A). � "Menudo de animal, erraiak, y monia pospuesto al nombre del animal, v.g. txarmonia, 

menudo del cerdo, armonia, menudo del carnero, gelimonia, menudo de la vaca" Lar. "Il s'emploie au pluriel 

[...]. Ollo-moniak, issues de poule" H. Azkue cita a Hervas V 275, que sin duda lo toma de Larramendi. 

2 moni. "Moniko atsoa (= bateko urrea) (AN-gip)" Gte Erd 192. 

monitorio. � Monitorio. � Atheraiak edo publikatuak izan diren admorazionen edo monitorioen gainean 

dakiguna behar denean ez erraitea. CatLav 61 (V 39). Elizan irakurtzen diren monitorio edo eskumikuentzat. 

Brtc 67. 

monja. v. moja. 

monje. � Monje. v. lekaide. � Tr. Documentado sólo en la tradición meridional. En DFrec hay 4 ejs. � 

Eremutar monje gazteak. Mb IArg I 333. Metodio zeritzan monje bat. Cb Eg II 201. Onelakoak deitzen ziran 

monjeak edo bakartarrak. Ub 118. Theodosio abadeak erraten zioten bere monjeeri [...] iduki zetzatela beti 

eriotzea presente (B, s. XVIII). BOEans 894. Monje santu asko. JJMg BasEsc 238. S[an] Odilon monje 

kluniazenseen abadeak. LE in BOEanm 795. Cistergo monje bat. Ur MarIl 95. San Benitoren ordenako monje 

edo bakartar batekin. Aran SIgn 19. v. tbn. fB Ic II 193. Bv AsL 40. 

monjor (V-ger-m), montxor (V-m-gip, G-azp). Ref.: A (monjor, montxor); A EY I 145; JMB AEF 1928, 32; 

Elexp Berg (montxor). � "Banquete que se da a los obreros después de puesto el tejado a un edificio nuevo o 

hechos los caleros [...]. Todos pronuncian en esta palabra la j como la j francesa" A. � An ebilen gero Prakaman 

nun eztegua ta antxe, nun batzarra ta barruan, nun mondxorra ta (langillea izan ezarren) aurrerengo. "Reunión 

en la que hubiese zambra". A EY II 56. 

monjorrada (V-arr-oroz), bondxorrada (V-och). Ref.: A; A EY I 145. � "Banquete que se da a los obreros 

después de puesto el tejado a un edificio nuevo o hechos los caleros" A. 

monjorratz. "(V-m, G-to), alfileres de cabeza negra" A. 

monkategi. v. mojategi. 

mono (AN-ilzarb, Ae, Sal, R; Lcc). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 369. � Mono. Cf. 2 mona. � Monada zer nai 

du errán? Monoen gisará imitátzea berzeék iteunténa. LE in BOEanm 535. Anitz móno ta móna dá gure 

denborán. Id. ib. 535. 

mon(h)o. v. 1 muino. 

monofisis-zale. � Monofisita. � Nestorioren aldekoak, Monophisis-zaleak, Pelajiotarrak, Ikonoklastak. Inza 

Azalp 90s. 

monografia. � Monografía. � Liburutxo hau, irudiz ongi jantzia, monografia oso eta betea da. MEIG III 145. 

En DFrec hay 13 ejs. 

monona. v. moñoño. 

monopolio. � Monopolio. � Monopolio kaltegarri horrek. MEIG IX 27. v. tbn. SM Zirik 114. En DFrec hay 18 

ejs. 

monosabio. � Monosabio. � Mono-sabio batek [...] torileko atea zabaldu zuen. Arti Ipuin 57. 

monoteismo, monoteismu. � Monoteísmo. � Jatorrizko monoteismuaren aztarnak. Vill Jaink 25. Monoteismua 

ala politeismua? Ib. 26. 


mende. 

559


monoteista. � Monoteísta. � Jentil-aroko euskaldunak, monoteistak ala politeistak al ziran? Vill Jaink 23. 

monotonia. � Monotonía. � Nere monotoni aspergarriaren / nazkan nekaturik. LMuj Olerti 1961, 107. 

monstra. v. mostra. 

monta. v. munta. 

montadore. "Patrón empresario de la época de los oficios y la manufactura. Patxiko Ertzill, montadoria 

Errebalian" Etxba Eib. "Españian eta inguruetan, fabrikante agertzen zan montadore arek, ez eban dornua 

limarako eta torniua zuluetarako baño beste elementorik eskillarape baten" Ib. (s.v. torniua). 

montaña (Lcc). � Montaña. v. mendi. � Ainbat montaña eta atx artean. Cap (ed. 1893) pról. Goan zen 

Yudeako mendietara o montañara (B, s. XVII). BOEans 720. Olibetako montañatik zelietarat igaran zela. 

UskLiB 60. Nola kurritzen baitu / montaña eta sasi. Bordel 177. v. tbn. JanEd I 68. 

montañar, montañatar. � Montañés. � Montañatar báti hereje bátek nai zio sinestarázi etzéla posible irur 

persónak izátea Jangoiko bát sollik. LE Doc 122. Ez deutset montañarrai / dirurik emoten. Zav Fab RIEV 1909, 

37. 

montañes. �1. Montañés. � Zeren ez naizen kortesanoa, baizik montañesa . (c. 1597). FLV 1993, 459. 

Montañesak girela / oro traidoriak. Bordel 52. �2. Montañés, santanderino. � Montañes jendea (1794). 

BertsZB 158. � "Pescador venido de Santander, después de haber estado allí durante algún tiempo dedicado a la 

pesca" Ort Voc 141. Cf. Arrantz 153: "Urte guzitan juaten dirade / montañesako kostera". 

montera (Lcc, Lar, Añ, H), muntero (Urt). � Montera. "Albogalerus, aphez bonéta, aphez munteróa" Urt I 474. 

montiatu, montiotu. � Acumular(se). � Montiatunáiak zerbáit óngi Jangoikoarén alzinéko. LE Prog 106. 

Montiatzen diren bekátues. LE Matr2 85. Montiatzen dire desgráziak. LE Matr6 274. Añaditus gananziak, ta 

montiatus bekatuak (127). LE-Ir. Eztuzié nai-izan bear montiotú zuendako ontasun-tesoroak lurrean (Mt 6, 19). 

BOEanm 1288 (Echn bildu). 

1 montio. � Montón, cúmulo. Cf. montoi. � Gloria-montio eternobát zéruan. LE Ong 58r. Ar-montioak. LE-Ir. 

Kanpora bada botaik jende montio urá, sartuzé, artuzué eskutik eta nesakoa xaikizé (Mt 9, 25). BOEanm 

1294. Azken ele eldu zrenetarik oraño badut montio andi bat ezpainaiteke orit nola dren uskaraz. ZMoso 84. v. 

tbn. Samper Mt 6, 19. 

2 montio. � "(V-arr-m), plano para la construcción de andamios, casas, cimbrias" A. � Leñu orien 

yarauntsirako montioa zedarritutakoan, niregana itzul daitezan. Ol Ios 18, 4 (Ker marrazketa, BiblE plano). 

montioka. � En gran cantidad. v. montoika. � Agertuko deré profeta falsuak montioká (Mt 24, 11). BOEanm 

1327 (Echn aunitz profeta faltso). San Anton: arraultzeak montioka (Sal). Inza NaEsZarr 2397. 

monto. v. munto. 

montoi (Lcc, Lar, H), montoin (Ht VocGr, Lecl, H; -th- Dv, H), mondoi (H), mondoin (S ap. Lh (que cita a 

Alth); Dv, H), mundoi (H), mundoin (T-L), muntoin (-th- Dv � A, H), muntoi (H (+ -th-)), muntxoi (V-m ap. 

A). � "Montón de cosas, gauzan montoia" Lcc. "Agregado, conjunto de cosas", "atajo, montón", "montón" Lar. 

"Banco de arena, ondar [...] montoia" Ib. "Meulon" Dv. "Amas" T-L. Cf. 1 montio. � Autz monton horribile au, 

korronpizione eta zizari ok (B, s. XVIII). BOEans 788. Odolztatu ziran itsasoak gorputz ill montoi erorten 

ziradenakin. Izt C 439. Uriko pareta-gañetatik [gorputzak] kanpora bota, edo etxe utsetan montoiak egin. Lard 

544. Kalbarioan eta inguruetan zen lur mundoia khen arazi zuen. Ducq 377 (ap. DRA). Ongarri mundoi 

bezenbat. Eskualdun Egunaria 1903, 6 (ap. DRA). Tira egik pipa liburu montoien tartean dagoana. Lasa Poem 

83. 

- MONTOI EGIN. "Amontonar" Lcc. 

montoika (Lcc; -th- H), monto(i)nka, mondoi(n)ka (H). � A montones; en gran cantidad. "Acumular [...] 


mende. 

560


montoika [...] biltzea" Lar. AxN explica multzuka (593) por montonka. � Ellegatuko déla denbóra, noiz eztúten 

naiko doktrina sánoa, bai beren deseoen kunplitzekó izán montónka erakustúnak. LE Urt ms. 107r. Kristok 

onestendú Eliza egines benefizioak montónka. LE Matr4 532. Montoinka bil detzadan urhe-zilharrak. Dh 118. 

Egin-al guztiak egin arren illtzen ziran Holandesak montoika beren seta gogorrean. Izt C 440. 

montoikatu (Lar, H), montoinkatu (-th- Dv, H), montonkatu, mondoi(n)katu (H). � "Acumular" Lar. "Mettre 

en divers tas" Dv. � Zuk ez duzu montoinkatu kolerazo [sic] tesoroak baizik (B, s. XVIII). BOEans 785. 

Pletiatu, gathaskatu, / fresak ere montoikatu. Gy 35. 

montoikatzaile (Lar, H), montoinkatzaile (-th- H). � "Acumulador" Lar. "Qui met par tas" H. 

montoitsu, montointsu (-th- Dv). � "Qui est plein d'inégalités" Dv. 

montoitu (Lar, Añ, H), montoinatu (Lecl, H (-th-); -oiñ- Ht VocGr 327), mondoinatu (L ap. A; Dv, Foix ap. 

Lh), mondoindu (T-L), mundoitu (T-L). � "Amontonar" Lar y Añ. "Acumular" Lar. "Hacer montones de heno 

en el prado, mientras se seca la hierba" A. "Entasser" Lh. "Amonceler", "entasser" T-L. � Ez zazuela nagi [= 

nahi] luurrean ondasunak bildu eta montoñatu (B, s. XVIII). BOEans 866. Montoitu ziraden leizeetako urak. Ur 

Ex 15, 8 (Dv moltzatu, Ol mordotu, Ker batu, Bibl y BiblE metatu). Betiko surtarako egurra montoitzeko 

bidetzat. Arr May 40. Graziaren gañean grazia montoituaz. Ib. 151. 

montoitzaile (Lar, H). � "Acumulador", "amontonador" Lar. 

montoizka, montoinzka. � A montones. � Miseria andia dago ardidunetan, Eribratik iganik daude salduak 

montoinzka. Mdg 152. 

montoiztatu, mundoistatu (-tü S (Foix) ap. Lh). � "Amonceler" Lh. 

montor. �1. "(V-ger), alud" A. �2. (V-ger ap. Holmer ApuntV). Colina. "Cima, cumbre" Holmer ApuntV. 

"Montorretik ezeuela topau beirik" Id. ib. ASJU 1969, 184. � Zelaiak montor biurtzeraño. Enb 61. Hemen be 

montorrak, sakon gune eta jalgi guneak. Baraia 77. � Montón. � Mukur txikitzen gogor / dabiz, ertzian. / 

Montorrak eiten dabez / eskaratzian. Enb 96. 

montra (AN-erro-burg, BN-arb; Ht VocGr, Arch VocGr,), muntra (L-sar, S; Ht VocGr 387, Lh). Ref.: Lrq 

(muntra); Echaide Nav 47; Gte Erd 166. � Reloj. "Montre" Ht VocGr. � Nere muntra zen. Arch Gram 70. 

Zerbeit balio zuten gauza guziak, muntrak, kalitzak. Prop 1880b, 4. Muntra ebatsi dautate. JE Ber 25. Dena 

muntra, dena erraztun, dena zilar. JEtchep 29. Montrari behatuz. Larz Iru 42. 

- UKARAIKO MONTRA. Reloj de pulsera. � Bet-betan eskuetarat jin zaiote ukaireko-muntra urhe bat. Herr 

18-8-1966, 2. 

montragile. "L'horloger" Arch VocGr. 

monttiot (S), montterot (S; Foix ap. Lh), muntterot (S; Lh, que cita Eskual), munterot (S; Foix ap. Lh), 

muttiot. Ref.: A (muntterot); Lh (monttiot, montterot, muntterot, munterot). � Diablo, demonio (empleado como 

nombre propio). � Igantian zen Komünianko handia. 11 motxikoek eta 29 neskatxunek hitzeman die, goraki, 

monttioti ükho egiten ziela. Herr 11-7-1957, 3. Hitzaman die Jesü-Krixt jarraikitia, ützirik muttioten jükütriak. 

Herr 9-10-1958, 3. 

montura (S ap. EAEL 81). � Montura, caballería. 

montxarratu (Dv (que cita a Abb), A), montxorratu (Lecl). � "Ébrancher" Dv. "Podar, quitar las ramas de un 

árbol" A. En Lecl se lee "Montxorratu , ébranler", tal vez error por "ébrancher". v. moarratu. 

montxor. v. monjor; motxor. 

monumentu, monument, molumentu, molimentu. �1. Sepulcro. � Eta monumentak ireki zitezen, eta anhitz 

Saindu lo zeunzanén gorputzak iaiki zitezen. "Les momumens". Lç Mt 27, 52 (He thonba, TB, Dv, Ur (V y G) y 

Samper hobi, Ip y Leon hil-hobi, Echn y Hual sepultura, Ol, Or, Ker, IBk e IBe hilobi). Monumentura joan 


mende. 

561


zirian andra santai. Añ MisE 26. Fabrikatan baitzei profeteen sepulturak eta adornatan justuen molumentiuak. 

Hual Mt 23, 29. Aingeruak gira, zerutik eldu gira, orratxaren bila molimentuarendako (AN-araq). A EY IV 274. 

�2. + monumento. Monumento. Cf. VocNav: "Mulumento, rust. Monumento y en especial el de Semana Santa 

que se apareja en las iglesias (Aoiz)". � Ematen diote fede aundi bat munduko gausetan oroikarri edo 

monumento aspaldikoari (Irún, 1854). ETZ 243. Jasoko dion monumentuan. MIH 401. En DFrec hay 6 ejs. de 

monumentu. 

monza. v. 1 moltsa. 

moñarratu. "Moñarratu bat, un desprendimiento" Iz ArOñ. 

1 moño (V-gip; H (s.v. munhoa)). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. �1. Moño. Cf. Moñoker, apodo en Ag Kr 29. � 

Festetara juateko / dezun enpeñua / oraindik jartzen dezu / arruô moñua. Auspoa 120-21-22, 276. �2. "Muñuka, 

muñoa, moñoa, houppe qui portent certains oiseaux" H (s.v. munhoa). v. 2 muino, 1 muñuka. 

- MOÑO-LUZE. De moño largo. � Etxekandra moiñoluzeak ez deutsaz aintzat artzen atxakiok. Erkiag BatB 

152. 

2 moño. � (Exclam.; forma atenuada de koño). � Erderazko moño batzuk esanaz. Ag Kr 141. Petral, zikiñ, 

urde arraioa! mooño! Ag G 120. Estu ta keixu, arraio ta moño. Ib. 311. 

moñ(h)o. v. 1 muino. 

moñogorri. � Buñuelo. � Durango euzkeldun zanian, andikijen neskamiak be gozotegijan "katamiñak" eta 

"moñogorrijak" eskatzen ebezan: orain edonok be, bizkotxuak eta txutxuak eskatzen dabez. Euzk 1933, 279. 

moñoño, muñuño, muñuñu (L ap. Lh). � Lindo, bonito. "Chose ou personne jolie et agréable. (S'emploie 

surtout au vocatif)" Lh. � Zure andregaiak izango du izen bat oso moñoñua. Alz STFer 117. "Moñoñoa, 

moñoñua!" nere amonak [ziokan munduratu nintzanian]. Iraola 99. --Ez gaiten hasarra, muñuñu! --[...]. --Gaixo 

muñuñu, badakizu, soberak ere sobera direla? --[...]. --Nere andre ttiki muñuñu hutsa, zer duzu, bizkarra hotza? 

GH 1951, 47. Erle muñuño, marmaritsu, / lorerik-lore zer dagizu? Ilaunbe EG 1956 (1-2), 10. � "Pauso 

moñoñua (irónico), pauso zarpalla, andar a zancadas" BU Arano 219. � (Forma de femenino). "Muñuña (BNlab), 

cosa o persona linda y agradable" A. � Uraxe izan zan neretzat, / monona, / pagua ta zelaña. Noe 86. I, 

moñona, noa ua? Inzag RIEV 1923, 505. Nexka muñuña batzu. Barb Piar I 166. Ahuntx muñuña bat ere eman 

zion Erreginari, beren esnearentzat. Barb Leg 69. Neskatx gazte artaz bada / asko gustatua, / izango da moñoñ 

ori / zeñek eskatua. P. Yanzi in Auspoa 77-78, 181. 

moñoñoki. � Lindamente. � Jantzi zuten aurtxoa moñoñoki. Alt LB 39. 

mootelu. "(G), canutos de hilo que se mueven en el telar" A. 

1 mora (V-gip; SP), moda (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (arrautza-moria). � "Mora, mulzua" SP. "Arrautza-moria, el 

nido (de gallina) con muchos huevos (en el campo) [...]. Arrautzamodia, el montón de huevos" Iz ArOñ. Cf. 

harmora. 

2 mora (Lar, H). � "Intestino, tripas" Lar. 

- MORA-SALTZAILE (Lar, H). "Tripero" Lar. 

3 mora (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 150). � Mora (fruto). v. 1 masusta. 

mora. v. more. 

moradore. � Morador, habitante. � Alkate Jaunak daukala fakultadia moradore gustiak erritik botatzeko. 

(Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. 

moradu. v. moratu. 

moraga (Lar, Hb ap. Lh, H, A). � "Tripas", "mondongo" Lar. "Mondongo (Hervas V 281)" A. 


mende. 

562


moragari (Lar, H). � Vendedor de tripas. "Mondonguera" Lar. 

morageria (Lar, H). � "Tripería" Lar. 

moraiska. v. moraxka. 

morakil. v. morokil. 

moral (Urt). � Tr. Documentado desde mediados del s. XVII. En DFrec hay 41 ejs. �1. (Adj.). Moral. "Actio 

humana, obra humanoa, obra morala" Urt I 114. � Kausa instrumentala eta morala. Tt Onsa 22. Berthute 

moralak. CatLav 185 (V 95; tbn. bert(h)ute, birtute moralak en CatLan 65, Gco II 83, Monho 96, CatS 57 y 

CatJauf 93). Theologia moraleko maistru. El 1. Lege morala. Vill Jaink 78. Ezkontza ausi eziñaren edertasun 

morala. Ib. 162. Agindu moralak. Ib. 82. Sari moralik eztagoela. Ib. 104. Pilosopia moraleko irakas-maia. Gazt 

MusIx 58. v. tbn. Elsb Fram 177. �2. + morala. (Sust.). Moral. � Ez dakijala morala deritxon dotriniaren 

asierarik. fB Olg 194. Nahi izan zuen zuhurki / moral puska bat ikhasi. Gy 291. Erakutsi diela hain morala 

xahia. CatS 30. Ezin zabal ditzakela bere ideiak moralari edo antzeari buruz. Mde Pr 194. Erlijio orri dagokion 

noraezeko morala edo zilegigoa. Zait Plat 100. Oituren Jakintza edo Moral Positibu delako ori. Vill Jaink 78. 

Moralaren aginduak. Ib. 86. Bere kideko gazteri hamabi urtez kristau morala erakutsi zioten. Lf ELit 156. 

Ezagutu dugun erlijiokera, dogma, morala, elizkizunak eta arauak. In MEIG VI 32. � (Como primer miembro 

de comp.). � Bere aitzineko bizitzako moral merezimenduak. Mde Pr 351. Moral-gaietan. Vill Jaink 78. Moralkatixima 

egoki bat. Ib. 96. � Moraleja. "Affabulatio, elhearen izpiritua, morala" Urt I 375. � Zer moral athera 

fabletto huntarik? Gy 311. Huna fable hunen morala sinplea. Ib. 99. 

morala. v. muraila. 

moralismo. � Moralismo. � Oitura zaharrez, zuzentasun gosez, moralismoz [...] betea. Larre in Xa Odol 17. 

moralista. � Moralista, tratadista de moral; moralista, que imparte lecciones morales. � Zeren moralisten 

errana baita: [...]. ES 200. Teologu edo moralistarik juizijozkuenak. fB Olg 88. Gu ez gira moralistak, gu 

komerzioan ari gira. Herr 26-11-1959, 1. Oiñarri auekin lanean ari diren Moralistek. Vill Jaink 83. 

moralitate, moralidade. � Moralidad. � Gizon hura oso gisakoa baitzen, moralitate onekoa. Mde Pr 74. 

Negozioetan eztago moralidaderik. Arti Ipuin 56. Moralidade-kontuan izan diren oiturak, gertaerak eta 

goraberak. Vill Jaink 78. Au bai, ba-da beintzat moralitatearen lurraldea. Ib. 106. � moralitade. Moraleja. 

"Affabulatio, elhearen izpiritua, morala, moralitádea" Urt I 375. 

moralkeria. � Moral (en sentido peyorativo). � Beren moralkeria buztinezko oinak dituena zutik 

gordetzearren. Mde HaurB 47. Etika, moralkeria zomorrotua baino ez da. PPer Harrip 31. Arteak ez du izan 

behar aldez aurretik pentsatutako moralkeria. Ib. 91. 

moralla. v. muraila. 

moralzale. � Moralista. � Xede oneko jende moralzale batzuek. Mde HaurB 106. 

morantza. � "1.º (?) violáceo, color que tira a violeta; 2.º (L), morado" A. � Zonbat briolet morantza / gure 

baratzean! Herr 27-2-1964, 4. 

moraondo. � Morera. � Erran ziñozokete mora ondo huni: Athera adi erroetarik eta birlanda adi itsasoan. He 

Lc 17, 6 (Dv martzoka ondo). 

morapil. v. moropil. 

moratu, moradu (V ap. Holmer ApuntV; Lcc). � (Color) morado. � Aren erditan silla berde bat, / moraduz 

jaspeadurik. Lazarraga (B) 1199rb. Moraduz janzirik. Cb Eg III 237. Galtza pana moratuak. Xe 214. 

Aurrenekoak kolpe bat daduka begian, moratua. Arti Tobera 277. 


mende. 

563


moraxka, moraiska (Sal ap. A). � "Azulado" A. 

morda. v. mordo. 

mordaza. �1. "Mordaza, mordazea" Lcc. � (H), murlaza. Freno del caballo. � Emanen darioat erreztun bat 

sudurrean eta murlaza bat ahoan (Is 37, 29). Dithurbide Ixtorio 94 (ap. DRA; Dv kabrestu, Ol ao-zildai, Ker 

musturreko, BiblE ahoko). � "Morailles, tenailles pour pincer le nez d'un cheval" H. �2. (V-gip, R; Aq 870 

(AN)), mordaze (V-gip, G, AN; Aq 294 (G, AN)). Ref.: A (mordaza, mordaze); Iz ArOñ (mordasa); Elexp Berg. 

"Horquilla o tenacilla de palo con que se desgrana el erizo de la castaña" Aq 294. "Acial" Ib. 870. "Tenaza de 

madera para coger erizos de castaña" Iz ArOñ. "Eskuak zaztiau nai ezpaittuzu mordazia eruan gaztaiña batzera" 

Elexp Berg. � (R-is-uzt), mortix (S), murduxa (S), murti(t)xa (S). Ref.: A (mordaza, mortix, murduxa, 

murtixa); Lh (murtitxak); Iz R 310. "Tenazas, en general" A. "Murtitxak, murtixak (S-saug), anciennes pincettes" 

Lh. �3. "En la armería, el suplemento que se pone al tornillo de banco, con mordientes de corcho, para ciertas 

operaciones en las piezas acabadas" Etxba Eib. 

mordazatu, murlazatu. � Amordazar. � Zebatu duena zintzurra / asko gaitzei murlazatu muthurra. Hb GH 

1929, 398. 

morde. v. mordo; murde. 

mordindu. � "(V-arr), ablandarse las tierras por efecto de lluvias continuas" A. � Odei ori ixildua, / ez da lurra 

mordindua (urez asea). Or Eus 182. Euri-elurrak erortzen baitira [...] eta lurra mordintzen eta erasaten baitute 

ta ernearazten (Is 55, 10). "Inebriat". Or MB 181 (Ol orditu, Ker y BiblE urez ase). � (Fig.). � [Zure liburu 

sainduek] mordindua ninduten samurtasun artan iraunik ere. "Imbiberam". Or Aitork 180. 

mordintxilo (-illo V-gip ap. Iz UrrAnz), mordontxilo, mordontxila (V-gip ap. Iz ArOñ). � Racimo. 

"Mordóntxilla bat, especie de racimo; racimo de cerezas, ciruelas, etc." Iz ArOñ. � Maastiak mordontxiloz betebeterik. 

Larrak EG 1959, 227. 

mordo (V-m-gip, G, AN-gip; Lar, Lcq 34, Dv, H), morda (V-ger-arr-oroz-och; Añ (+ -ea, det.), Zam Voc), 

morde (Arzdi Plant1 278), mordi (vEys (V)), mardo (Lar, Añ (V, G), Lcq 34 (G), H), marda (G-azp). Ref.: A 

(mordo, morda); Iz ArOñ; Etxba Eib; Gte Erd 257. � Tr. Propio de la tradición meridional; al Norte sólo se 

documenta en HeH (mahats-mordo); sg. Lhande tbn. en TB. En DFrec hay 39 ejs. de mordo, meridionales. �1. 

Racimo. "Támaras, dátiles en racimo, datilmordoa" Lar. v. MAHATS-MORDO. � Morgotatxoak, nondik etorri 

bear zuten mordoak. Mg CC 234. Ekusi zituenean mordo ederki elduak. VMg 64. Mats adar bat mordo elduz 

beterik zegoana. AA III 297. Yoan zan mastuira / egozanean dingilizka mordak. Zav Fab RIEV 1907, 533. 

Zaute, zaute, mordoak, / zaute osto-pean. It Fab 135. Eta zure mastian ere ez dituzu bilduko mordoak. Ur Lev 

19, 10 (Dv y Ol molk(h)o). Matsdui eder bateko / lenengo mordoak. Azc PB 220. Maats-batzale batek mordo bat 

emon eutson limosnatzat. Or Tormes 25. Datil-mordo antzo. Or Mi 19s. Marduldu zaizka mordoak / 

matsondoari. Ldi BB 32. Maats-aleak mordotan egotea. Vill Jaink 171. Thasosko ardantzak eta Mareotisko 

mordo txuriak. Ibiñ Virgil 84. 

�2. (V-gip, G-azp, AN-gip; Izt 56v y 76v, VocCB 431 � Dv, H), marda (G-azp). Ref.: A; Iz ArOñ (mordo, 

orbela); Etxba Eib (mordo aundixa, mordua); Elexp Berg; Gte Erd 14, 192, 223, 257. Montón; grupo; gran 

cantidad. "Erle-mordoa" H. "Orbel-mordua, el montón de billetes de dinero" Iz ArOñ (s.v. orbela). "Eta sariak 

bota zittuen Jaunak esandako lekuan, eta mordo aundixa atara eben" Etxba Eib. "Mordua, mucho. Diru mordua 

eiñ eban utzkerixa bategaz" Ib. "Milloi mordo bat (G-azp), milloi mordoak irabazi zituan (V-gip)" Gte Erd 14. 

� Kazubelaan, erlia legez, mordo baten gizon ta andra naaste. fB Olg 67. Lore-mordo ederrak. Echag 137. 

Ondar mordo moldakaitzetan. Izt C 148. Gizon mordoak arnasa baga bertan itxita. AB AmaE 449. Kee beltz 

mordo batek. Apaol 63. Neskatxa mordo baten erdian. Ib. 123. Krabeliñ sortak eta opill mordoak. Ag G 181. Itzmordo 

eten auek. A Ardi 84. Diru-mordo aundia. Or SCruz 25. Euzkotar mordo galanta. Enb 138. Izar-mordo 

aundia. Ldi IL 50. Laño-mordoak. SMitx Aranz 63. Urte mordo bateko illunaldia. Etxde JJ 170. Baxoerdi 

mordo ugaria edan dugu. Txill Let 55. Gallegu mordoren bat. SM Zirik 23. Atsegin ta atsekabeen mordoa. Vill 

Jaink 107. Itsumustuan artu eban [paper] josiriko mordo bat. Erkiag BatB 91. Bereizgarri mordo bat. MIH 197. 

Hispaniako izkribu zaharren mordorik aberatsenaren irakurkera. MEIG VIII 85. v. tbn. Urruz Zer 52. Inzag 

EEs 1915, 8. Tx B 186. JMB ELG 41. TAg Uzt 224. EA OlBe 74. JAIraz Bizia 17. Munita 50. Anab Poli 121. 

Akes Ipiñ 22. Basarri 132. Ugalde Iltz 27. Zait Plat 53. MAtx Gazt 74. Salav 53. Ibiñ Virgil 88. NEtx LBB 70. 

Etxba Ibilt 472. Uzt Sas 259. 

� Omenaldirik ikusi gabe / kantatu dezu mordua. Azpillaga in Mattin 24. Erango zuen mordua. Uzt Sas 234. 

�3. Masa, carga. � Beregandik ustu bait-zuan ainbeste beera-neke emandako mordoa. "Carga" (refiriéndose a 


mende.


los excrementos). Berron Kijote 224. 

�4. (Adj.). Abundante, masivo. � Eldu da jente sail gero ta mordoagoa. Erkiag BatB 146. 

- MORDOAN. En grupo. � Alan duaz plazati etxeruz aldi baten naastian ta morduan. fB Olg 72. 

- MORDO BAT. (Usado como adv. de cantidad, antepuesto al sust.). � Mordo bat egun ta beste ainbeste gau 

igarotakoan. A Ardi 130. 

mordoilo (Vc, Gc, ANc ap. A; H, Zam Voc (-ollo)), mordollu (H). � Tr. Documentado en textos meridionales 

desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 6 ejs. de mordoil(l)o y 1 de mordollo. I (Adj.). �1. "Peu intelligible, 

incorrectement, confusément dit: il s'applique propprement et ordinairement à la manière de s'exprimer" H. 

"Erdera-mordoillo, euskera-mordoillo (Vc, Gc, ANc), jerigonza, lengua extraña o propia mal hablada" A. � Ez 

debe beste erdera mordollozko [kanta] abek ainbat merezi? GavS 6. Ezda zure erdera mordolluan bere [ez eban 

berba egin]. Mg PAb 57. Ekin nitzaion nere erdara mordolloan al-nuben modurik oberenean. Izt C 231. Beren 

itzketa-mordolloan asi zitzaiozkan. Lard 517. Ta bardin errezetan / latin-mordoiloa. Azc PB 324. Beren esakera 

nastau, mordollo ta gatzbakoak. Ag Kr 93. Ingeles-mordolloz tubantipiiiif al pirtiiiii aldarri egin zuen. A Ardi 

141. Agure xaarren batzuk beren moduko izkuntza mordoillo bat lardastu zutela gaztetan. "Guirigay". Mok 20. 

Bere erriko izkuntza mordoillotik izkuntza yatorra atera du. Or Mi III. Itandu eutson euzkera mordolloz. Kk Ab II 

117. Ez bertsolari mordolloa, ez olerkari garbi-antxekoa. Ldi IL 110. Euskera ori, ulertu baliteke ere [...] beti 

mordoilo geldituko da. Or EG 1954, 101. Erdera mordolloan itz egiñaz. Ataño TxanKan 18. Euskal-itz iatorren 

ordez mordoiloenak erabiltzen asiak ditugu bazterretan. In MIH 206. v. tbn. JJMg BasEsc VII. NEtx Nola 24. 

Osk Kurl 218. �2. Grueso. � Mari zuk egin bizkor taluak, / ez mordolluak, / ta bai meetxuak. AB AmaE 369. � 

"Espeso. Morokill orrek mordolluegixak urten dau" Etxba Eib. � "Apelotonado. Odai mordolloak, nubes 

apelotonadas en forma de montañas" Asp Leiz2. 

II (Sust.). �1. (V-gip ap. Elexp Berg), mordollu. Montón. "Mordoillo, montón desorganizado. Mordoillua, ba 

pilla baldar samar bat" Elexp Berg. � Argi bat eta giltza-mordollu andi bat eskuan artu. Arr GB 141. Nuben 

diru mordollua eraman dit malkarrot egiñ duben etxiak. Sor Gabon 37. � "Mordóillo bat, [...] montón (de 

zarzas)" Iz ArOñ. �2. (V, G-to, AN ap. A; Zam Voc). Embrollo. � Oba zeunke, nire ustez, Ordollo barik 

Mordollo ixena euki. "Imbroglio". Otx 96. � "Ille mordollo ederrak dauzka horrek (AN-gip)" Gte Erd 164. v. 

morkoilo. �3. Jerga. � Psykhastenia dauka izentzat jakintsuen mordoilloan. Mde Pr 361. Karta hau 

Gipuzkoako mordoilloan idaztera saiatu naiz, parregitea gatik. Ib. 198. �4. "Mordóillo bat, especie de racimo" 

Iz ArOñ. 

III (Adv.). � (Hablar, etc.) de forma impura, mezclada. � Lasai, mordollo, idazten badu. JAIraz Bizia 9. 

Mordoiloegi idazten zutelako. MIH 279. 

mordoilokada. � Expresión (lingüísticamente) impura, contaminada. � Geienetantsu, zabarra da, 

mordoilokadak metaka ditu [Arruek]. Zait EG 1958, 388. 

mordoilokatu. �1. "Mordoillokatü (Sc), embrollar" A. �2. "Mordoillokatü (S; Foix), baragouiner" Lh. 

mordoilokeria. �1. Contaminación lingüística; barbarismo. � Zer esan gura daben [...] prinzipioa, fiña ta beste 

olango erderakada ta mordollokeri askok. Ag Kr 6s. Gure euskera erdalkeriz eta mordollokeriz bete. Etxde 

AlosT 11. Zer diozue oraingo zenbait gazteren mordoilokeriaz? MIH 140. �2. Vulgaridad. � Ez da 

horrenbestez esan "Errege" hau [Chaplinen Un rey en Nueva York] lotsagarri ageri denik eguneroko 

mordoilokerien artean. MEIG I 185. 

mordoiloki. � Burdamente, sin arte (refiriéndose a la lengua). � Etxat damutuko mordolloki idatziriko uskeri 

onetaz. "En este grosero estilo". Or Tormes 5. 

mordoilotu (V, G, AN ap. A). �1. Embrollar(se). � Alkar irargitzen ta iraukitzen lagundu ordez batzuk bestiaz 

naspillatu, mordollotu ta ezabatzen dira. Zink Crit 7. Zubek, inpernuko lumadunok, mundu osua mordollotu ta 

nastau egitten dozube-ta. Otx 96. �2. + mordoildu. Contaminar(se) una lengua. � Aurregunetako nere itzaldimitzalditxoak 

[..], izketa mordollotuz, Medeli berriz biotzeratu nizkion. Orduan "sinespen, itxaropen, onerespen" 

fedea, esperantza ta karidadea izan ziran. A Ardi 126. Baina osoki mordoiloturik zegoen orduko kornubiera, eta 

arrotz hitzez gonburu beterik. Mde Pr 255. Ta asi zan bere izkera pilistarren begietan mordoildurik, aien artean 

zoro-antzo ibiltzen. 'Immutavit'. Ol 1 Sam 21, 13. 

mordoilotxo. � Dim. de mordoilo. � Izkera mordollotxoa ote darabilkidan esan dezateke. Basarri XIX. 

mordoilozale. � Partidario de un idioma contaminado. � Mordollozaleak, erdi-merdi-zaleak eta aurrera- 


mende. 

565


zaleak. Ldi IL 108. Arrueren iturrian txurrutatu dudan lore-eztia milikatzean, oraingo mordoilozaleen euskera 

ozpin minkaitz iduri zait. Zait EG 1958, 388. Enaz ni mordollozale bat, garbizale huts bat baño. Osk Kurl 116. 

Zer deritzazu gaur garbi eta mordoilo-zaleen artean piztu den eztabaidari? MEIG I 92. � Euskera-mordoilozaleen 

ioerak ikusita ere. Zait Plat 1. 

mordoka. �1. (Adv.). En grupo; por grupos, por montones. � Mordoka datozkidan / neurtitzok esaten. 

"Arracimado". Ldi BB 4. Elizaldia bukatu-âla / mordoka doaz zelaira. Or Eus 262. Landan, an-emen, ba da 

mordoka jorrari. "En grupos". Ib. 283. Plazako zugatz-ostoak orbeldurik, mordoka lurreratzen ziran aroan. 

Erkiag Arran 193. Langille ta alogerekoak mordoka eltzen dira edaritegiotara. Erkiag BatB 134. � En gran 

número, en grupo numeroso. � Kirten asko, ementxe zuurtu izan da, eta zintzoak bere, mordoka usteldu ta 

alperrik galdu. Erkiag BatB 193. Ez du artean inork monophthalmo esateko zaletasunik agertu, ez behintzat 

mordoka eta saldoka. MEIG VI 170. En DFrec hay 3 ejs. �2. (Sust.). Cúmulo. � Amona asi da besoz odolak 

iraultzen, / ez ditezen mamitu odolki baiño lên; / noizik mordoka batzuk ditu ateratzen. Or Eus 136. 

- MORDOKA-MORDOKA. En grupos. � Kalian or-emen gizon eta emakumeak, mordoka-mordoka eta 

mormorrean. Urruz Urz 60. 

mordoketa (V-m, G-azp ap. A; Zam Voc). � Vendimia. "Mordoketan diarduenartean, dabiz baserritarrak 

pozen: kolkoa legez barrua betearren gatxik ez. Mordoketea beti balitz! (V)" A. 

mordontxilo. v. mordintxilo. 

mordoratu. � Concentrar. � [Epikak] gizon baten eginkizunen inguruan mordoratzen ditu erri batenak. Or EG 

1955, 103. 

mordoska. v. mordoxka. 

mordotu (V-ger ap. Ort Voc 151; Lar, H), mardotu (Lar DVC 263). �1. Amontonar(se). "Arracimar" Lar. 

"Mettre, se mettre en tas, agglomérer, s'agglomérer" H. � Zure sudur-atsez ura mordotu, / kresala ormatu ta 

zutitu zan. Ol Ex 15, 8 (Dv moltzatu, Ur montoitu, Ker batu, Bibl y BiblE metatu). �2. "Mettre ou se mettre en 

grappe" H. 

mordotx. "Rechoncho. Conocí en Biriatu a Mañaña Mordotxa (Lander)" DRA. 

mordotxo. � Pequeño grupo; pequeño montón. Cf. MAHATS-MORDOTXO. � Gaurdaño bildu-mordotxoan, 

geiena beartsuen alez egiña da. Ldi IL 105. Heldu ez direnak [liburuak] edota bakarka heldu direnak mordotxoa 

dira. MEIG IV 61. 

mordoxka (V-gip, G-azp-bet, AN-gip-5vill, B; Lh), mordoska (V-arr-m, G, AN, R), mordozka (V-gip). Ref.: A 

(mordoska); A Morf 308; in Garbiz Lezo 46n; BU Arano (senar-emazte); Iz ArOñ (mordo); Etxba Eib 

(mordozkia); Izeta BHizt; Elexp Berg; Gte Erd 109, 257. �1. (Dim. de mordo). Pequeño grupo; pequeño 

montón. "Grupo, ramillete, conjunto pequeño. Etxe-mordoska, gizon-mordoska" A. "(G-to, R), un rebaño 

pequeño" Ib. "Egun-mordoska bat, unos cuantos días (V)" A EY III 268. "Mordoxka, mordoxkia, el grupito" Iz 

ArOñ. "Aritz baten inguruan, urritz mordozkia batu neban" Etxba Eib. "Una cantidad considerable, bastante. 

Aintxintxikalari mordoxkia dago Bergan" Elexp Berg. � Diru mordoxkaen bat. Alz STFer 115. Gizadi 

mordozka lodia. Ag Kr 221 (G 101 mordoska). Iru mordoskatara berexi zituzten milagrozko sendatze ok. Goñi 

94. Mutiko-mordoska batek ezpata-dantza ikasi zuen. A EEs 1916, 303. Santa Kruzena baño mordoxka 

aundiagoa. Or SCruz 42 (120 mordoska). Yesusek Yudu-mordoxka bat besterik etzuen bildu bere ingurura. Ir 

YKBiz 450n. Erlekume-mordozka andia. A EY I 433. Sudurpeko ille-mordoska erneberria. TAg Uzt 62 (199 

mordoxka). Urte mordoxka bat. SM Zirik 116. Nere sakeleko diru-mordoskari estutu bat eginda. Anab Aprika 

12. Pentsalarien artean ba-da mordoska bat [...] azaldu dugun guztia [...] onartzen duena. Vill Jaink 148. 

Kangreju-mordoska bat jan det. EgutAr 1-3-1965 (ap. DRA). Zigarro mordoska eder bat erretzen dute. Ib. 18-1- 

1965 (ap. DRA). Alderdi, talde, taldetxo, mordo eta mordoxken buruzagi nahiko eta ustekoek. MIH 374. Ez dira 

mordoska bat egiteko adina [galderak]. MEIG VI 163. En DFrec hay 1 ej. de mordoxka y 17 de mordoska, todos 

ellos meridionales. v. tbn. Goñi 21. A Ardi 64. Lek AEF 1924, 9 (AN-gip). Muj PAm 37. Ldi IL 103 (78 

mordoska). NEtx LBB 221. Berron Kijote 88. Mordoska: 120. EA OlBe 5. Etxde JJ 214. Uzt Sas 29. 

�2. "Petit grappe (de raisin, etc.)" Lh. 

�3. mordoska. Cogollo. � Ipintzen da egosten errepollo osoa urarekin eta erdi egosia dagoenean, erdiko 

mordoska kendu eta, betetzen da aragi txikituz. Cocinan II (ap. DRA). 


mende. 

566


- MORDOSKAN. � Burrukaldia ikusteko ler-zugatzetara igo ziren mordoskan. 'En foule'. Or Mi 136. � Por 

grupos. � Larraiñetara, txelaietara / mordoskan banatzen dira. Or Eus 193. Eta mordoskan ateratzen da 

[kuletua], / zer poza biltzalleari! Uzt Sas 134. � Lau-mordoskan eseririk. "En grupos de a cuatro". Or Eus 160. 

- MORDOXKAZ MORDOXKA. De grupo en grupo. � Bi kutxaxko besapean zituela, mordoxkaz mordoxka 

andoilak, zigarro andiak, banatzen asi zan Medel. A Ardi 67. 

mordoxkada, mordoskada (V-m-gip, G-goi). Ref.: A; Iz ArOñ (mordo). � Grupo; montón. "Tropel, gentío" A. 

"Mordóskaa bat" Iz ArOñ. � Diru mordoskada bat batu bearko zan zelanbait. Ag Kr 200. 

mordoxkaka, mordoskaka, mordozkaka. � En (pequeños) grupos, por grupos. � Adar sendoak ekartzen ditu 

[aritzak]. Ostoak mordozkaka. Munita 44. � En cantidad reducida. � Bi horien inguruan bazen noski jende 

gehiago lehen mordoskaka eta gero samaldaka. MEIG V 100. 

- MORDOSKAKAN. En grupos. � An bildu ziran zeuden etsai guziak, mordoskakan ibiltzeko. Or SCruz 45. 

mordoxkatu (L ap. A), mordoskatu, mordozkatu. � Agrupar(se); amontonar(se). � Zuaitz ostoak [...] 

mordozkaturik zeuden txabol ondoan. Ag G 153. Egiñik eta mordoskaturik artzen dittugu [yakitte-itzak], aien 

adii ta arii neurrigabe ta berezigabe. Or LEItz 34. Geron ipuin-irakurgaiak mordoskatzea. "Agrupar". A EY II 8. 

Idaztien gain idaztiak metatuz eta mordoskatuz. Zait Plat 6. 

mordozka. v. mordoxka. 

more (G-azp-to-nav, AN-5vill; SP, Urt III 28, Lar, Añ (G), Dv, H), mora (Sal). Ref.: A (more, mora); Gte Erd 

199. �1. Nombre usado para una gama de colores que va del azul al morado. "Kolore morea" SP. "Morez 

bestitua" Ib. "Cárdeno" Lar. "Morado" Lar y Añ. "Bleu" Dv. "Couleur entre rouge et noir, violacée" H. "Mora 

[...], azul" A. � Kolore eta kalitate honezko badut [oihala], iakitera: xuri, belz edo bruna, gorri, horia, more. 

"Violet". Volt 252. Zeren nola gau ilhunean dabillanak ezpaitu ezagutzen zerk zer kolore duen, zein den berde 

eta zein more. Ax 283 (V 189). Hargatik Abendoan Elizak darabilza ornament moreak. CatLav 359 (V 173). 

Mezak esaten dira janzi morearekin. AA III 454. Bioletatxo morea. Echag 60. Txuri, beltz, urdin, gorri, berde ta 

moreak [loreak]. Izt C 166. Orren koloria / beltza ta moria. Xe 297. Bestela utziko zuen aran moria baña 

moriago. Iraola 17. Estola morez yantzita gaixoarengana apeza urbildu zen. Or Mi 147. Ats ezin artuz, ezpañak 

more. FIr 192. Artillezko "jersei" more ura. Lab EEguna 74. Seinale more asko gorputzean. Arti Tobera 280. 

Gaiña moria daukana eta / deitzen zaiona urritza. Uzt Sas 133. En DFrec hay 2 ejs. de more. v. tbn. Txill Let 

50. Gand Elorri 196. NEtx LBB 95. Azurm HitzB 65. BiblE 2 Par 2, 6. � Kolore guztiak, beilegi, more, gorri, / 

lilietan zaizkigu agertzen hemendik. Arti MaldanB 204. �2. "Brun (Darthayet Manuel 47)" Dv. 

- MORE-KOLORE. Color morado. � Palmera luze bat erdiraño more-kolorez argitua. Anab Aprika 50. 

- MORE-MORE EGIN. "More-more eiñ, ponerse muy amoratado (G-to)" Iz To. 

(more). Término frecuente en la toponimia de la Cuenca de Pamplona, que parece tuvo el significado de 'laguna' 

o 'cenagal'. v. PT 104ss, F.J. Oroz FLV 1971, 316ss., y J.M. Iraburu FLV 1972, 321-343. 

morea. v. morena. 

moredin (Lar � Lcq 160, Dv). �1. "Jacinto" Lar. "(Hyacinthus orientalis)" Lcq 160. v. jazinto (2). � Julufrei 

bakhunak, lislorak eta moredinak. Birjin 113. Moredin ederra ta / erramu berdea. It Fab 193. Ezarriko 

diozkatzute moredin lokharriak bi sahetsetarik. "Ansulas hyacinthinas". Dv Ex 26, 4 (Ur jazintozko, Ker 

ubelezko, Ol urdin, Bibl purpura urdinezko, BiblE purpura morezko). Igor dizadazu beraz gizon jakin bat, urhe, 

zilhar, kobre, burdina, purpura, eskarlata eta moredinezko lanetan ezagutzen dena. "Hyacintho". Dv 2 Par 2, 7 

(BiblE morez). Moredinek eztute entzun ene kanta. Arti MaldanB 215. 

�2. Jacinto (piedra). v. jazinto. � Suzko, moredinezko eta sufrezko bulharretakoak. Dv Apoc 9, 17 (TB 

moredinharrizko). 

- MOREDIN-HARRI. "Jacinto, piedra" Lar. � Zoinek baitzituzten suzko, moredinharrizko eta 

sufrezko suiburniak. 'Loricas [...] hyacinthinas'. TB Apoc 9, 17 (Lç iazint). Hamekagarrena, moredin harriz. Ib. 

21, 20. 

- MOREDIN-KOLORE. Color violáceo, color jacinto. � Eukezan loarika suzkuak eta moredin kolorekuak. Ur 

Apoc (V) 9, 17. 

moregorri (Dv � A). � "Violet" Dv. � Bertze estalgi bat [eginen diozu] larru moregorriz. Dv Ex 26, 14 (Ur 

bioleta kolorezko). 


mende. 

567


morena (AN-gip ap. A), moroe (V-m ap. A). � "Morena, una clase de anguila de mar" A. "Cierto pez, vulg. 

llamado morena y también culebra" Ib. Tal vez haya que incluir aquí morea (Izt C 206, en una lista de fauna 

marina, sin trad.). v. AINGIRA MOREA (s.v. aingira). 

moreno-belar (AN-5vill). � "(Solanum nigrum), solano, solano negro, solano oficinal, yerba mora, yerba 

cotonés" Lcq 124. 

moreska. "Cardenal del golpe" Lar. "Verdugo, roncha, señal de azote" Ib. Cf. moraxka. 

moreta (AN-gip). Ref.: A; Arzdi Aves 160. � "Un pájaro vulgarmente llamado chimbo" A. "Gris, plumas 

blancas en las alas, ojos grandes y hermosos, insectívoro, canta muy bien" Arzdi Aves 160. 

moretu. "Acardenalarse" Lar. "Acardenalado [...], moretua" Ib. "Amoratado" Ib. 

moretxo (Lar), moretxu. � Dim. de more. "Cardenico", "moracho, morado bajo" Lar. � Lorerik, / iru-lau 

moretxu banatu besterik, / ez da gelditu landetan. Gand Elorri 193. 

moreztatu. "Pavonar el hierro, burnia moreztatu" Lar. 

morfema. � Morfema. � Morfema baten zentzua. MIH 198. 

morfina (T-L). � Morfina. � Emendatu dutela nik manatu morfina-presa. Herr 24-12-1959, 2. Tresnak 

ateratzen ditudan artean, morfina eman. Arti Ipuin 80. [Mozkorreria saltzaleak] eskaintzen du arnoa, alkoola, 

morfina, kokaina, opiona, eroina... SoEg Herr 4-2-1965, 1. Morfina xixta batez joa balitz bezala. Herr 22-9- 

1966, 3. 

morfofonologia, morfonologia. � Morfofonología. � Morfonologia edo delakoa kontuan hartu ohi da. MIH 

98. Ez baitugu euskal (morfo)fonologi legerik ezagutzen. MEIG VI 192. 

morfologia. � Morfología. � Germanararen hiztegiari eta morfologiari so eginez. Mde Pr 211. Morfologia 

diogunean. MIH 111. Morfologi lanak. MEIG VI 126. En DFrec hay 9 ejs. 

morfondi. �1. "Morfondu" SP. �2. "Morfondure. Morfondiz ezin nagoke" SP. Cf. mafrundi. No podemos 

saber si se trata de "catarro, ronquera..." o de "aburrimiento, impaciencia...", pero el ej. de Phil (s.v. morfonditu) 

es claro. 

morfonditu (SP, sin trad.), morfunditu. � Aburrirse. Cf. mafrunditu. � Zeinen [tentazioneen] kontra nihork 

nahi balu xehero buruz buru iarri, morfundi bailiteke eta ezpaileide deusik. SP Phil 456 (He 461 asko lan eman 

[...] bere buruari). 

morfonologia. v. morfofonologia. 

morfunditu. v. morfonditu. 

morga. � Pompa. � Absalon sarthu zen [...] Jerusalemeko hirian faza eta morga guzien erdian. Lg I 313. 

Sarthu zen Jerusalemen morga eta edertasun handitan. Ib. 334. Dioan abre gaiñean / morgarik handienean. Gy 

200. Ez haiza morgaz hanpatzen? Ib. 227. Rodil morga handitan sarthu Nafarroan. Hb Esk 162. Pikadoreak dire 

yaunak zaldietan / lantza luze batzuek eskainiz morgetan. Ib. 221. 

morgatu. � Pavonearse. � Bizkar eta burutik zorri daritela / morgatu nahi dire Español bezala. "Eskaldun 

Montebideon soldadu" (ap. DRA). Gisa hartan aphaindurik, / anpurus eta haidorrik, / gan zen fite morgatzera. 

Gy 206. 

morgil. v. 2 murgil. 


mende. 

568


morgoi. v. murgoi. 

morgonatu. "Acodar vides (V-m)" A Apend. 

morgota. � Brote. � Azeriak jan daruez mastietako lenengo morgota edo panpanubak. CrIc 96. � "(V-m), 

capullo de flor" A. v. murgoi. 

morgotatxo. � (Dim. de morgota). "Jet de la vigne" H (que cita el ej. de Moguel, aunque copia incorrectamente 

margotatxo). � Matsaien edo txarmentuak ez ausiagatik basaurde zatarrak bezela, [azeriak] ausitzen ta galtzen 

dituzte panpanu edo morgotatxoak, nondik etorri bear zuten mordoak. Mg CC 234. 

morikila. v. morokil. 

morisko. � Morisco. � Morisko aljamiaturen bat agertzen ote zan. Berron Kijote 108. 

morka, borka (AN-ulz, Sal, R; Lh), porka (G-nav, AN, B). Ref.: A (borka, porka); Iz Ulz (bórka, babatxuríe); 

Asp ANaf (porka); Ond Bac (porka); Gte Erd 257; Izeta BHizt2 (porka). � Sarta, ristra; racimo. "Baratxuriborka, 

ristra de ajos, tipula-borka, ristra de cebollas" A. "Porka, conjunto de frutas que han salido del mismo 

botón" Ib. "Babatxuriborká bat, una ristra de ajos" Iz Ulz (s.v. babatxuríe). "Racimo de uvas" Asp ANaf. "Horca, 

ristra. En arta-porka" Ond Bac. "Ramillete de erizos de castaña. Adar ortan ze porka ederra" Izeta BHizt2. Cf. 

borkila. v. MAHATS-MORKA, mulko, mordo. � Maastien morkak. Or Mi 129. Elduegi diren morkatik aleak 

yalki oi bezala. Ib. 93. Morka mardulen kargapean makurtu bear izan due bizkarra matsondoak. TAg Uzt 277. 

Abeburuko koltza bakoitzari erestuntzat bi alesagarrezko borka ezarri zizkion, inbela estaltzeko. Ol 1 Reg 7, 18 

(Dv uztarri-lerro, Ker granada-erreskada). � Izar-morkak itsastarrari keñu egiten dioten ordua. 

'Constellations'. Or Mi 99. 

morkaitz. v. burkaitz. 

morkalatz. "(AN-5vill), castaña de púas ásperas" A. 

morkatu. � Agrupar, clasificar. � Gizonez-gizon morkatuko dizut [literatura], jaunenik edo buruenik izan 

direnetara xumeagoak eratxikiz. Or EEs 1927, 148. 

morkil. �1. (Sust.). "(V-m), vasija rota" A. �2. (Adj.). "(V-m), torpe" A. 

morkil. v. 2 murgil. 

morkile-moro. "A la buena de Dios, morkille-moro (V-gip)" A EY III 254. 

morkilo. v. morkoilo. 

1 morko. "Rabadilla" Lar. "Epurdiko morkoa" Ib. (s.v. morcón). v. mokor. 

2 morko. "(V-ger), marro, picardía" A. 

- MORKO EMAN. "Morko emon, se dice de la liebre perseguida que burla al perro" A Apend. 

- MORKO EGIN. "(V-ger), hacer marro una liebre, alterar el rastro y desviarse" A. 

morko. v. 1 mulko; 1 murko. 

morkoi. "Morcón, la morcilla hecha en la tripa gruesa" Lar. Harriet, que sin duda lo toma de Larramendi, da 

erróneamente con este significado morko (v. 1 morko). 

morkoilo (AN-gip ap. Gte Erd), morkilo (-illo V-m ap. A Apend). � Embrollo. "Ille morkoilloa du (AN-gip)" 

Gte Erd 164. v. mordoilo. 

morkol (V-gip, G-azp; Lar � Lcq 28, H). Ref.: Iz ArOñ (aginzabalduta); To 187. �1. "Erizo de castaña" Lar. 


mende. 

569


"Aginzabalduta dao morkola" Iz ArOñ 42. � Lakatzak, lokotzak edo morkolak eperdia latz. Ezale 1897, 136b. 

Erabilliaren buruz barrengo mamia, mintza urraturik, xeeki mutxikatua izanik ere, azal-morkolak, beintzat, 

jakin-naia eztenka zirikatu bear dik. TAg GaGo 91. �2. "Pino-morkola, cône, pomme de pin" H. �3. "(G-goi), 

mazorca de maíz" A. �4. "(V-oroz-och), astillas secas" A. �5. Tronco. � Morkolak astrillatuten asi zanean. 

JMB Eusko Folklore 1922, 6 (ap. DRA). 

morkoliz. v. brokolio. 

morkolot. v. mokolot. 

morkon (V-m). � "Decimos de hembra torpe, pesada, no del buen tiempo" Etxabu Ond 115. "Mujer sucia, 

grosera" Zubk Ond. 

morkondu. "Abandonarse, caer en suciedad (V-m)" Zubk Ond. 

morkosta. v. mulkoxta. 

morkots (G, AN-5vill, B; Aq 1210 (AN), VocZeg 285), morkotz (Lar � Lcq 28, Añ (G), Izt 45v, Dv, H), 

murkuts (B; VocB), molkots, mokots (B), mokotx (V-gip). Ref.: A (morkots, murkuts); A Apend (mokots); Lcq 

28; Arin AEF 1960, 73; Iz ArOñ (mokotx); Izeta BHizt. �1. Erizo de castaña. "El erizo de castaño no injertado" 

Iz ArOñ. AxN explica karloez (79) por morkotsez. Cf. VocNav s.v. morcoza (Regata) y morcoch (Erro). � 

Algodoia arboltxiki baten koskoan arkitzen da gaztaña morkotzean bezala. It Dial 39 (Ur lakatz, Dv kharlo, Ip 

mardots). Morkots mardul ale gizenez ondo beteak. Izt C 151. Migel morroia gaztaña-morkotsak jaulkian [...] 

danbolin batera. Zab Gabon 33. Bidean beaztupatu zun molkots bat jalkiz. Inza EEs 1913, 12. Iratzeak 

gorrituak, gaztain ondoen mokotsak eta arto buruen kukulustak orituak. Zub 101. Gora begira, morkotsa jausi, / 

zori txarreko ukitua! Or Eus 76. Bazkal-ondotik kanta-aurreraiño / morkots-aldiro jaso du [burua]. Ib. 87. Gure 

aittaren poza, etxean ikustean gaztain morkotsa (AN-larr). Inza NaEsZarr 427. En DFrec hay 2 ejs. de morkots. 

� "Morkotsetan azia zera zu (G-to), biguintxo azia izan dala" Inza EsZarr 150. �2. morkotz, mokotz. "Mokotz, 

erizo de mar (V-m)" Darric (ap. DRA). � Marraskulu, lanperna ta itxastriku edo morkotzak. Ag Kr 139s. �3. 

mokotx. Mazorca de maíz. � Baioneta muturrari arto mokotxa jarri genion. Auspoa 3, 69s. �4. "Racimo de 

uva, morkotsa (AN-erro)" Echaide Nav 91. 

- MORKOTS ILUPA (murkuts B ap. A; VocB). "Erizo que no tiene grano" VocB. 

morkotx. "(V-m), acción de meter en el boche todas las nueces o cuescos de fruta que se arrojan a él. Se usa sin 

artículo" A. v. mokoilo II. 

morkotz. v. morkots. 

morkoxta. v. mulkoxta. 

morla. v. borla. 

morlantx. v. murlax. 

morma. v. 2 horma. 

mormo. v. bormu; murmu. 

mormor (Lar, H). �1. (Adv.). "Barbullar, mormor hitz egin" Lar. � Murmurando. � Ezer arrapau barik eta 

androk mor-mor bidaldurik... "gizon gogaikarriaurik orraitio". Kk Ab II 91. � Murmurando, produciendo un 

murmullo. � Mendittik bera mor-mor jausten zan urari. Altuna 89. �2. (Sust.). "Murmullo. Errezuen mormorra 

eltzen zan geu gengozen lekurañok" Etxba Eib. � Murmuración. � Mormor barik zer dala egon / beogu 

emakumeak? GMant "Izan be" (ap. DRA). 

- MORMOR EGIN. Murmurar. � Alkarri dei egiozue etxera, mormor egin barik (1 Petr 4, 9). Ker EMeza (ap. 

DRA; Ker mormoxeta). 

- MORMORREAN. Murmurando. � Or-emen gizon eta emakumeak, mordoka-mordoka eta mormorrean, gauz 

andiren bat gertatzen bazan bezela. Urruz Urz 60. Mor-morrian ekiteko oitura daukonari ziri gogorra sartzen 


mende. 

570


dautso azkeneko erakuspen edo moraleja ederrean. Alzola ZArg 1957, 303. 

mormoratu. � (Aux. intrans.). Murmurar. � Hanitzek obeditzen dute ez amorez, bainan bortxaz; eta hek pena 

hanitz dute, eta deus gutiz mormoratzen dire. "Murmurant". Ch I 9, 1 (SP darasate, Mst e Ip murmuzeiatzen, Ol 

maxioz oi dabiltza, Pi marmarka dabiz). 

mormorazio, mormurazio. � Murmuración. � Oiek belarri mormurazio ta beste itz gaistoenzat itxirik 

zeneuzkanak. Cb Eg II 145. 

mormorietan. v. MORMORIOETAN. 

mormorio (V-oroz-m ap. A; Mg Nom 67 (V), Mg PAbVoc, Añ (V), Izt 76v). � Murmullo. � (V-gip ap. Etxba 

Eib). Murmuración; rumor. "Mormorixua ez da falta ezkondu zan ezkerik" Etxba Eib. � Etziran mormorio eta 

gaizki-esateari lekurik ematera benturatu. Lard 88. Atzenean Israeltarren artean mormorio andi bat sortu zan. 

Ib. 91. 

- MORMORIOETAN. Murmurando. � Or ta emen gelditu / pausu bakoitzean, / mormorietan jardun / bakarbakarrean. 

JanEd II 19. 

- MORMORIOZ. Murmurando. � Israeltarrak bereala Moisesi asi zitzaiozkan gaizki-esaka eta mormorioz, 

ziotela: Zergatik Ejiptotik atera gaituzu, emen egarriak iltzeko? Lard 76. 

mormorixeta. v. mormosieta. 

mormorka. � Murmurando. � Errikuak, baña, mor-morka ibilten ziran, errotari aberatsak ezer emoten 

ezeutsolako mutillari. Altuna 56. � Bein batean, berandu xamar egin jakon gixajuari, eta Txatxaliñ txortxormormorka 

asi jakon. Alzola Atalak 57. � Murmurando (no referido a personas). � Errekatxoak mormorka 

doiaz. GMant "Izan be" (ap. DRA). 

mormorlari. � Murmurador. � Naastaille, mormorlari, Jaungoikoaren gorrotagarri. Ker Rom 1, 30 (Lç 

gaitzerraile, He gaizki erraille, TB gaizki elhari, Dv mihi-gaixto, Ol maxiolari, IBk e IBe gaizki-esale, Bibl 

beltzaile). 

mor-mor-mor. � (Onomat. de la murmuración). Cf. VocNav s.v. mormormor. � Esne-erosleak, mor... mor... 

mor, bei gaixoaren kontra. Urruz Ezale 1898, 92b. 

mormorreta. � Murmuración. � Mormorreta oiek miñ ematen zioten Premiñi. Urruz Ezale 1898, 92b. Auzoko 

beste gazteen mormorretak. Urruz Zer 90. 

- MORMORRETAN. Murmurando. � Badator Porrot illunabarrean etxeruntz mormorretan: "Bai, gaiztakeria, 

gezurra eta lapurreta besterik ez dago oraingo munduan". Urruz Urz 29. Matxalen, mormorretan bere artian, 

aldendu zan. Urruz Iru ziri 35. 

mormorrots. � Murmullo. � Ageri zire ya zuziak ta linternak, ta aitzen ze jendeain mormorrotsa (92). LE-Ir. 

mormosieta, mormoxeta (V-gip ap. Elexp Berg). � Refunfuño, murmullo de descontento; murmuración. 

"Zenbaitt petralek mormoxetia besteik eztauka" Elexp Berg. � Aragi minberak dituzu. Ze gizon galanta asko 

nekezalek jazten dituban muetakuak erabilteko mormosieta baga! Mg PAb 117s. Alkar artu egizue etxean, 

mormoxeta bagarik. Ker 1 Petr 4, 9 (Lç murmurazione, He y Dv erasia, TB murmura, Ol e IBe marmar; IBk 

marmarka ari gabe). � mormorixeta (V-arr ap. A), mormoxieta (V-arr-och-m ap. A). "Murmullo" A. 

- MORMOSIETAN, MORMOXETAN. Murmurando. "Beti uezabagaittik mormoxetan ibltzen die bixak" Elexp 

Berg. � Begirakune illuna eginda mormosietan aldegin neban bere aurretik. CrIc 65. Asi ziran laister, 

mormoxetan, onelako kupida-itzak, geroago ta altuago esaten. Alt LB 100. Pariseuak eta idazlariak mormoxetan 

ziarduen. Ker Lc 15, 2 (Or MB 530 maxioka). � (Con determinante). "Aurretik leun-leun eingotsu ta gero 

mormoxeta baten jardungo dau egun guztia" Elexp Berg. 

mormota. � Bicho, insecto. � Ilen zára, ta janen zaitúte árrek ta mormótek. LE Prog 122. 

- MORMOTA BELTZ. Escarabajo. � Dabila mormota beltza ongarris ongarri zikintasun txupatzen (218). LE- 

Ir. Gogo guzia daukáte imundizian nola mormóta béltzek. LE Matr6 271. 


mende. 

571


mormoxeta. v. mormosieta. 

mormoxika. � Murmurando. � Gaitzik egin ezinta, atzetik mormoxika ari diranetzaz diote: Atzean diagonak, 

utsean diago. Euzkel-Egutegi 10-3-1923 (ap. DRA). 

mormoxuts. � (Estar, andar, etc.) murmurando, todo murmullo. � Ala, ari gaiztozko, mormox-uts abil, / 

uberkak (lecho de los ríos) esitzen aulako zurbil? Onaind MEOE 719. 

mormozko. "Mormozko entiarrua, entierro en que se limitan a musitar las oraciones litúrgicas, sin cantarlas. 

Mormozko entiarruagaz juan zan lurpera, Barixaku Santua zalako" Etxba Eib. 

moro (V-gip, L, BN, S), moru. Ref.: A; Elexp Berg. �1. Moro; por ext., musulmán. v. mairu. � Garci 

Moruçuri (1199). Arzam 345. � Moroak iltzera. Cb Eg III 370. [San Ramon] moroen artian tormentuz eta 

penaz beterik [...] aurkietan zanian. Zuzaeta 58s. Nihaur moro eta idolatre / edireiten beiniz mündian. Xarlem 

1089. Judegu, jentil, moro ta ereje guztiak. fB Ic I 34. Kastilako Erregeak moro gazte bat ezkontzaz hartzera 

zohalarik. MarIl 105. Hainitz moro errege zafratu ondoan. Hb Esk 66. Moroak Españiatik irten. Arr GB 11. Izan 

arren txarrenak munduan moruak. AB AmaE 257. --Moruak nun dagoz ba? --Tankarren da Zeruetan. Ag Kr 81. 

Seme zarrena il zioten / moroak gerratean. Jaukol Biozk 16. Adixkidantzaz emana zuela moroer, Zaragozarekin, 

Aragoniako bazterra. JE Ber 14. Moroak uxatzea. Lek SClar 121. Moruak eta beltzak. Anab Aprika 13. Gau 

batez etzirena hirian sartu moro alde bat. Ardoy SFran 198 (hablando de musulmanes de Malasia). v. tbn. Ur 

MarIl 21. Laph 74. Aran-Bago ManMed 203. Echta Jos 55. StPierre 25. Barb Sup 164. Ox 161. Tx B 164. Zerb 

IxtS 108. Or QA 89. In Lek SClar 105. Berron Kijote 29. Balad 69 (G-goi). Moru: ETZ 287 (Orreaga, s. XIX). 

Alz Ram 73. Inza Azalp 16. Zub 31. Etxde AlosT 66. NEtx Nola 6. 

� (V-gip, L, BN, S; Arch VocGr, Dv). Ref.: Lh; Etxba Eib; Elexp Berg. Negro, de raza negra. "Sauvage" Lh. � 

Herri heietako moruer nahi du adiarazi Jainko bat badugula orok. Prop 1876-77, 37. Bertze gaineratiko obrak 

gure moro gaztek eginak dira. Ib. 42. Moroak bere lana finitzen du. Larz Iru 68. 

�2. (Adj.). "(L, BN, S), noir, brun" Lh. 

- MORO BELTZ. a) Moro. � Moro beltz hoieki / orai arren phartitü. Xarlem 822. --Ni deitzen naiz Jalaka. 

Txokantia ala? --Moro beltzena dirudi. Iraola 122. Moro-beltz, ohoin, basa-ihizi mota guziak maiz ondotik 

zituzten. Barb Sup 164 (hablando del Norte de Africa). b) Negro, de raza negra. � Afrikako moro-beltx baten 

soin txarra belhaunetaraino heltzen ez zitzaiola. Barb Sup VII. 

- MORO-HERRI. Tierra de moros. � Nork berea bere, moro-errian ere (AN-erro). Inza NaEsZarr 2318. Moro 

errira saldu omen dute (G-goi). Balad 69. 

- MORO-LUR. Tierra de moros. � Etzazula zure bizitza moro-lurretan saminki galdu. Etxde AlosT 68. 

- MOROTAN. En tierra de moros. � Morotan ziraun bitartean. Etxde AlosT 39. 

- MOROTARA. A tierra de moros. � Pentsatu bazun ere aurrenean morotara joatea. Etxde AlosT 66. 

moro. v. muru. 

moroaga. "(V-ger), pilar, poste central del zaguán" A. 

moroe. v. morena. 

morokil (V-ger-arr-och-m-gip, G; Zam Voc), morokilo (G-to-bet), morakil (V-gip), morikila (V-gip), moakil 

(G-goi). Ref.: A (morokil, morokillo, morakil); Urkia EEs 1930, 52; Etxba Eib; Iz ArOñ (moríkilla), To 

(morokillua); EAEL 134; Elexp Berg. �1. "Gacha, farineta" A. "La papilla de harina de maíz" Iz To. "Especie de 

polenta con harina de maíz" Etxba Eib. Cf. Echaide Orio 126. � Talo ondo egiña auspian, morokilla, eznia, 

gaztañak ta sagarrak daukazan nekezalia. Mg PAb 59. Kirikiñua baño latzagua dozu au eta morokilla bera baño 

zakarragua. Otx 116. Katilu bat ezne morokillekin ematen zion izebak. Osk Kurl 92. � (V-ple-gip). Ref.: A; 

Elexp Berg. "Revoltijo, confusión" A. "Oinddio or urtengo jok morokilla" Elexp Berg. �2. (Adj.). "Espeso. Eiñ 

dozun aixa, morokillegixa dago" Etxba Eib. 

- MOROKIL-GALDARA. "Burdinazko galdara txikia. Legunian treberian billa nebillela e billau najuan 

morokill-galdaria, burdiñazko galdaria" Elexp Berg. 

- MOROKIL-MASKELU. Caldero pequeño para hacer gachas. � Ba-ditu, bai, talaburdin eta burduntzirik, 

baita morokil-maskillua laratzean dindillizik. Agur 21-4-1973, 7. 

- MOROKIL-USAINEKO. De aspecto campesino, de caserío. � Nik yantzarako eztot nai morokill-usaiñekorik, 

eskuetan ankilla pinttaua eukiarren; nik neu lakoxe arraiñ-usaiñekoa nai rot. A BGuzur 116. 


mende. 

572


morokilo. v. moropil. 

morokiltza. � Gran cantidad de gachas. � Katua eta umea erreta, gizona prakak kiskalduta eta atsoa 

morokiltzan garra garraka. EgutAr 30-1-1958 (ap. DRA). 

morokote. "Pan de Pascuas (V-arr)" A Apend. v. mokots. 

moropil (V-arr-oroz; Añ (V), H (V)), moropilo (H (V)), morapil (V; msOch ap. A), morapilo (-illo V-arr; Zam 

Voc), marapil (V-ger-m, G, AN-larr), marapilo (-illo V-m-gip, G-azp), morokilo (-illo V-och), boropil (V-arr). 

Ref.: A (marapillo, morapil, moropil, morokillo); A EY I 452. �1. Nudo, lazo. "Lazo, el nudo" Añ. � Lege 

batek iru moropil edo orapillogaz estu ta beartuten gaituz onetara. Añ MisE 237. Kokotian txikotaz marapilo 

bat egin eta eskegi egingo nindukie! Otx 77 (32 marapillo). Iru marapil egin ta zori ona izaten da (V-ger-m, G, 

AN-larr). A EY I 452. �2. morapilo, marapilo. Problema, enredo. � Etzan iñoiz ausartu barruko morapilloa 

askatzen. Erkiag Arran 191. Minbiziaren marapiloa askatu orduko euri asko egingo dau. EgutAr 4-2-1973 (ap. 

DRA). 

moropildu (Añ, Izt 42r, H), moropilatu (-ill- Añ), marapildu. � "Anudar" Añ. "Nouer, faire un nœud" H, que 

cita a Añ. � Egin zituzten, / marapilduz zaldi-isatsa / lokarri on aberatsa / ixurrezko amu latza / atzemateko 

legatza. Bordari EG 1954, 9. � (Part. en función de adj.). Nudoso, lleno de nudos. "Nudoso" Añ. "Moropildua, 

embrollada" Izt 11v. � Nire konzienzia egongo da mataza nastau moropildu bat legez. Añ EL 1 24. Ulle latzezko 

soka moropildu bat. Ib. 43. 

moropilka, morapilaka. � Haciendo piruetas. � Asi zan artazika ta morapillaka bere anka bizkorrakaz 

txilibituaren soñu arin bategaz lagunduta, atzera ta aurrera, ta gora-goraka, ta milla jira-biraz. Kk Ab I 36. 

morosko (Arch VocGr, Dv � A, Lh), moroxko (Lh), morroxko (BN-baig ap. Lh). � "Brun (Darthayet Manuel 

47)" Dv. 

morotar. � Moro. � Almanzor, morotar buruzagi izukaitza. Etxde AlosT 38. Gudaldirik ikaragarriena jokatu 

dute morotar eta kistarrak. Ib. 43. 

moroxko. v. morosko. 

morra (V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. txorra eiñ). � Juego de bolos. 

morrail. v. 1 morroilo. 

morraila. v. murraila. 

morral, morrale (G-to, Sal, R ap. A), morraile (AN ap. A � Aq 1050 (AN)). �1. Bozal. � Iguiñaren keñua 

eban morraille agoan. Otx Olerti 1959, 165. �2. (V, G, AN, R-uzt ap. A), morrale (B, Sal, R ap. A). Morral. � 

Bakoitzak bere morral eta armak artu. Zab Gabon 54. Morraletik ez dizu / zuri iñork jango. Urruz Urz 38. 

Pusilla ta morral ta ugelak birrist argi egiten ezpadabe. Kk Ab II 158. Morrale ta traste guztiekaz. Ib. 146. 

Bizkarrian morrala ta eskuetan ardau botia zeroiala. SM Zirik 39. 

morrallaurre. v. murrailaurre. 

morraña. v. 2 morroin. 

morrasa. v. murrusa. 

morrazaka. v. murrusaka. 

morrio (AN ap. A � Aq 329 (AN)). � Mugrón, sarmiento de la vid que se entierra. (Es variante fonéticamente 

regular de morroi(n)). 


mende. 

573


morrioi, morrion. � Morrión. � Berari lepoan gordegarri zekarren golarekin morrionaren tartetik pika 

gogorkiro sarturik. Izt C 350. Zelata-kiderik ez zutela morrioi soilla baizik. Berron Kijote 35. 

morrion. v. 2 morroin. 

morriztu. v. murriztu. 

1 morro. "(B), cierta enfermedad de los nabos y berzas, producida por el calor y la sequía" A. 

2 morro. "Karakol-morroak, andiak. Karakol-sorgiñak, tikiak (AN-erro)" A Apend. 

3 morro. "(G), museau. Syn. muthurra" H. 

- BIPER-MORRO. v. piper. 

4 morro. "(S-saug), gros tronc d'arbre" Lh. 

5 morro (G-goi-bet). � Nombre dado al dedo índice en cierto juego infantil. "Mutilko bat jartzen da zerbaiten 

ondoan makurturik. Aren gainean dagoenak, beatz bat goratuz, esaten du: Txorro-morro-piko-tallo-kes. Lo 

dagoenak erantzun bear du txorro, naiz morro, naiz beste beatzen izentxoa" A EY IV 375s. � Begiak estalduta 

zeuzkanak morro edo piko, edo... erraiten zuan. Osk Kurl 78. 

6 morro (V-m). � Espigón. 

morro. v. morroi; morron. 

morroatza. v. morrontza. 

morrode (G? ap. A � vEys (G); Lar � H). � "Familiar demonio" Lar. 

morrodo (BN-ciz; VocBN, Dv (BN), H (BN)), morrodu (BN-baig). Ref.: A; Satr VocP (morrodu); Satr CEEN 

1969, 144. � "Pan que las madrinas regalan al ahijado por Pascuas" A. "Le morrodo, dans les campagnes de la 

Basse-Navarre [...] est tout simplement un pain ordinaire de forme arrondie de 2 ou 3 kilos, avec quelques 

excroissances en forme de mamelles" GH 1934, 382. "Bollo con apéndices como dedos, que solían ofrecer los 

padrinos a sus ahijados la Nochebuena" Satr VocP. 

morroi (R; vEys (G), H), morroin (AN, L, BN, S, R; Volt 45, SP, VocBN (S), Dv, H), morroe (V-ger; H), 

murruin (-uiñ S; -uñ VocS 134). Ref.: VocPir 146; A (morroe, morroin, morroi, murruiñ); ContR 521; Iz R 302 

y 313. � Tr. Al Norte se documenta la forma morroin; al Sur morroi y, en menor medida, morroe (Lazarraga, 

Barrutia, Moguel, Orixe, Otxolua, Erkiaga y N. Etxaniz). En Mendigacha y Hualde la forma morroin representa 

probablemente una vocal nasal (cf. Mdg 136 morroi n a; 122 morroina con la nota "nasal"). En DFrec hay 58 ejs. 

de morroi y 3 de morroin, todos ellos meridionales. �1. Adolescente, mozo. "Jeune garçon, adolescent" SP. 

"Jeune garçon au dessus de quatorze et au dessous de vingt ans; qui dépasse l'âge de puberté" H. "Morro¸) (R), 

niño hasta los quince años" A. "Nerabe-jentea edo morroiñak eta neskaxeak (R-vid), la juventud o los 

muchachos y las muchachas" Ib. (s.v nerabe). "Morróiak juáitan tun arreséki, los chicos (menores) van con las 

ovejas" Iz R 302. "Xotu diar morroiari, he pegado al chico (menor)" Ib. 313. � Tr. Documentado en textos 

septentrionales (aunque es escaso a partir del s. XIX); al Sur aparece (además de en los roncaleses Hualde y 

Mendigacha) en Lazarraga y en algún autor moderno. 

� Donzelleari Lora ereitzan, / morroeorri Don Martin. Lazarraga 1179r. Ezta munduan morroerik / nork 

desakedan: "nola ago?". Ib. 1190r. Hirur morroiñak, Ananias, Azarias eta Misael labeko sutik [libratu]. Mat 

359. Bañan morroñ gaztea naiz / guztiz iakin gabea. EZ Eliç 244. Neska baten eta morroin baten arteko hitzak. 

"Garçon". O Pr 352. Morroin, neskatxa bai senton / eta berze guztiok. Hm 98s. Morroinek eta emakumeek 

begitarte erho hetaz elkharrekin egiten duten tratuetan. SP Phil 289. San Ambrosiok [...] aiphatzen duen 

morroiñ gaztea. He Phil 308. Zaharrari igaitea, / morroiñari segitzea. Gy 200. Hitz horiek aditu eta, ioan zen 

morroin hori bihotz-mindurik, zeren onthasun handien iabe baitzen. HeH Mt 19, 22 (Lç, He, Dv, Ip y SalabBN 

gizon gazte; Echn mutiko, Ur (G), Hual, Samper, Ol, Or, Ker, IBk e IBe gazte, Leon muthiko gazte). Gizaki kasta 

kaur [...] da asemejatruk morroin plaztan xaseririk daudener. Hual Mt 11, 16 (Dv haur). Berriz ere ezta faltaren 

morroin asto. Mdg 137. Berbetarako bizkor ta artazia eben morroiok edo mutikuok. Erkiag Arran 54. v. tbn. 


mende. 

574


Morroin: Harb 270. 

�2. (V-m-gip, G, AN-gip-larr-5vill; Lar, Mg Nom 67, Añ (G, AN), Dv (V, G), H, Zam Voc), morroin (Dv), 

morroe (V-gip; Lar, H, A), morro (V-m, S-saug). Ref.: A (morroe); Lh (morro); Iz To, UrrAnz; EAEL 273; 

Echaide Nav 229; Elexp Berg; Gte Erd 223. Sirviente, criado; empleado; (fig.) esclavo, dependiente. "Donado, 

en los monasterios, Fraideen mirabea, morroia" Lar. "Criado" Lar y Añ. "Valet de ferme" Dv. "Petit 

domestique" Lh. "Ni ez naiz iñoren morroi ibilliko (G-azp)" Gte Erd 223. � Tr. Propio de la tradición meridional 

(algo más frecuente en los guipuzcoanos); hay además algunos ejs. septentrionales modernos, en Lafitte y 

Arradoy. � Morroiak, neskameak eta beste edozeinereko personak. OA 165. Gure morroe alper kazadorea. 

Acto 240. Aingeru eder oriek bezalako morroi edo langille batzuek bagindu. Cb Eg III 341. [Gatzamallia] da 

beste iruren morroe edo otseiña legez. Mg PAb 126. Morroi zabarra bidaldu zuan bere nagusiak. AA III 357. 

Morroiak ontzietara ura bota zutela. Lard 374. Eman zion morroi bati. Ur Gen 18, 7 (Ol, Ker y BiblE morroi; 

Urt, Dv y Bibl mut(h)il). Ni nago morroi serbitzen, / besteren kargak berdintzen. Xe 274. Ontzirau nintzan / 

morroian gisan. Azc PB 196. Denda morroi, pelotari, bizargiñ, perratzalle ta abar. Ag G 163. Bere morroi 

baltzari azkatasuna emon eutson. Kk Ab I 85. Lendakari-aulki-atzean lau ate-morroi. Ldi IL 21. Artzai-morroiak 

iges-egiten du, morroia dalako ta ardien axolik eztuelako. Ir YKBiz 335. Hamar gudari zoro [...] / 

Frantziatarren eta haien morroien herrarekin. Mde Pr 287s. Janariaren truk bere etxean morroi aritzeko. Etxde 

JJ 190. Griñatzarren morroi banintzan. Or Aitork 98 (Mi 10 morroe). Oteleko morroiak. SM Zirik 80. Estaduko 

azken morroia ere, kutxazain edo karteru txar bat baiño ezpada ere. Vill Jaink 131. Morroi joango giñala 

baserri batzuetara. Salav 24. Ondoan zuela, morroin gisa, Migel Landibar. "Valet". Ardoy SFran 90. Egiaren 

morroi izan da beti. Alzola Atalak 131. Eula deritzan baserrian egon omen zen morroi. MEIG II 108. Ezinbentzutuzko 

indar baten morroi. MEIG IX 93. v. tbn. VMg 30. Echag 24. Izt C 139. Bil 81. Arr GB 112. Aran 

SIgn 40. PE 116. Sor AuOst 67. Bv AsL 32. AB AmaE 407. Urruz Urz 36. Alz STFer 128. Moc Damu 23. A Ardi 

61. Ill Pill 17. Inza Azalp 26. Altuna 74. Jaukol Biozk 52. Tx B II 101. Aitzol in Laux BBa X. Lek EunD 39. 

Eguzk GizAuz 90. TAg Uzt 301. Zait Sof 11. JAIraz Bizia 14. Bilbao IpuiB 160. Basarri 19. Arti MaldanB 232. 

And AUzta 86. Gand Elorri 158. Izeta DirG 74. NEtx LBB 40 (337 morroe). Uzt Sas 244. Berron Kijote 102. 

Morroe: CrIc 69. Otx 35. Erkiag BatB 114. Morroin: Mde Pr 134. Lf in Casve SGrazi 9. 

� (Como primer miembro de comp.). � Azken bolara honetako gure kondaira ez da morroi-kondaira besterik. 

MEIG I 111. 

� (V-ger). "Morroie, [...] mozo que gana mareaje entero" Ort Voc. � Gure morroiek yakitxen badau, eztot 

pentsa be eiñ gure zer pasako dan gaur gure etsien. Ort Oroig 70. 

� Subordinado. � Pontac, bere [komisarioaren] morroi zintzoa. Izeta DirG 59. 

�3. "Morroin (R), varón, criatura racional de sexo masculino" A. � (V-ger-m). Sujeto, individuo, tipo. 

"Individuo" Ort Voc. "Ez dot morroi ori ezagutzen (V-m)" Gte Erd 286. � Iostun dendari gizon-antzeko / 

magal-arteko morroiak. Azc PB 362. Sentellie dala morroie! Ort Oroig 17. Nongo morroiak edo zelako alkarren 

ganeko aberiak dira zugaz berbetan diñardubenok? "Genti". Otx 112. Españan gizartekeria irakasten diarduen 

morroiok. Eguzk GizAuz 40. Stalin dalako morroi orrek. Ib. 132. Beste morroe bat aurkitu ei dau [Irune 

gazteak]. Erkiag BatB 148. Empleado tbn. por X. Olarra en la traducción de novelas policíacas. 

� "A morroi! A gixon! A mutil! Usanse para llamar" Ort Voc. � Itxasoterik ez... da amaiketakue? Txo... 

amorroi! Ort Oroig 16. 

- MORROIN-ADIN (SP � Dv y A). "Âge d'adolescence" SP. 

- MORROI-BELDUR. � Nundik laztasun eta morroi-bildur dana-guztiya oso urruti egiten dan. 'Temor servil'. 

Aran SIgn 110. 

- MORROI-BURU. Encargado, supervisor. � Mahasti-jabeak honela esan zion bere morroi-buruari. IBk Mt 

20, 8 (Or morroi-nagusi). 

- MORROIEZKO. (Lo) del criado. � Eliz Ama Santak egitten al du orduan erregearen morroiezkoa gurekin? 

Inza Azalp 26. 

- MORROI-LAGUN. Compañero de servidumbre. � Topatu zuen [...] morroi-lagun bat. Lard 411. Arkitu zuen 

bere morroi lagun bat, zor ziozkanak eun denario. Ur Mt 18, 28 (Ker morroi-lagun; He, TB, Dv, Leon sehi 

lagun, Echn mutil lagun). 

- MORROI-NAGUSI. a) Engargado, supervisor; administrador. � Gure erritar zan, Aprikatar baitzan, 

iauregian morroi-nagusi. "Praeclare in palatio militans". Or Aitork 195. Maasti-jabeak bere morroi-nagusiari au 

esan zion. Or Mt 20, 8 (Lç rezebidore, He etxegizon, TB menaiant, Ip mithil-bürüzagi, Ur y Ker kontuartza(i)lle, 

Dv etxeko gizon, Echn y Hual maiordomo, Ol otsein-buru, IBk morroi-buru). b) MORROI-NAGUSI. (Pl.). 

Amos y criados. � Euskaldun guztiak, / morroi-nagusiak, / beltz eta zuriak. It Fab 213. 

- MORROI-NESKAME (morroe Aq 247). (Pl.). Criados y criadas. � Etxean gaudek bi senar-emazte aldi eta 

morroi-neskameak. Zab Gabon 28. Alostorreko morroi-neskameak. Etxde AlosT 45. Morroi neskame egoten ere 

/ dezatela ikasi. And AUzta 127. Nagusi bezain morroi-neskame zituenak. MEIG IX 28. v. tbn. Inza Azalp 79. Ir 

YKBiz 284. NEtx LBB 221. 

- MORROI-ZALDI. "Palafrén [...], caballo en que va montado el lacayo" Lar. 

� Etim. Puede explicarse bien en forma y sentido a partir de rom. *borrone (cat. borró 'yema', etc.). 


mende. 

575


morroibide. � Servidumbre. � Lekaideen morroibide deuna! Ol Imit III 10, 6 (Mst mithilgua). � Oficio, 

ocupación, trabajo. � Dakartena, itun-etxolan egin bear diran lanetarako; artu eta, bakoitzaren morroibideari 

dagokionez emaiezu. Ol Num 7, 5 (Ker arazo, Bibl egiteko). 

morroiketa. � Servidumbre, esclavitud. � Aulkeri ori uzteko, morroiketa austeko, gizonak ezetz esateko ta 

ostiko bat emateko kementasuna bear du. EG 1957 (3-4), 71. 

- MORROIKETAN. Sirviendo. � Ordun txerrenek utzi zun, ta aingeruak alderatu ta morroiketan ari zitzazkion. 

Ol Mt 4, 11 (Lç y Dv zerbitzatzen, Ur (G) y Or serbitzen, Leon etorri zitzaizkion zerbitzari, Ker otseindu egiten). 

morroikide. � Consiervo, compañero de servidumbre. � Zuk, eta zure anai igarleek, eta idazti ontan 

aurresanak bete ditutenek, morroikide nauzute-ta. Ol Apoc 22, 9 (Ker morroikide). Eta bere morroi-kideak 

yotzen ta mozkorrekin yan-edaten asi badadi. Ir YKBiz 416. 

morroikintza (Lar, Añ (G, AN)). �1. "Servicio, estado del que sirve" Lar (tbn. Añ s.v. servicio). � Ezeban 

gura bere seme kutuna iñoren morroikintzan ikusterik. Ag Kr 181. �2. Oferta de trabajo doméstico. � Geluneko 

gizon da emakume narrasen deadar, eskintze ta morroikintzeari jaramon barik, kalietan zear joan zan aurretiaz 

billatuta eukan etxera. Ag Kr 116. 

morroikume. � Siervo, lacayo (sentido peyorativo). � Usoa sastakaiaz itzeko, Bela-Beltz ire morroikume 

narraztariari erorrek kiñu egin dionala zin dagit. Etxde AlosT 104. 

morroil(a). v. murraila. 

morroilatu, barrollatu (S ap. Lrq). � Cerrar con cerrojo. � Etxeko-jaunak borthak barrollatzen tizü. GH 1929, 

173. � (Fig.). � Berdin muga guziak morroilatuak ditazke hamar urthe gabe. Herr 18-12-1958, 1. 

morroilatzaile, barrollazale (S). � "Qui verrouille" Lrq. 

1 morroilo (V, G; Lar, Añ (G), Zam Voc), morroil (L-ain, B; SP, Dv (BN), H), morroilu, morrail (-alla det. Lar 

y H; Deen I 146 ), morrailu (V-gip), morrolle (B), morrullu, murroil (SP � vEys), murrilo (ANaraq), 

murrilu (G-nav), barroila (Gèze (-oll-), H (L)), barroil (-oll S; Foix ap. Lh), barolla (H (S)). Ref.: A 

(morroillo, morroill); Lh (barroil); P. Urkia EEs 1930, 30; Lrq /baRól'/; SM EiTec1, EiTec2; Garbiz Lezo 45; Iz 

ArOñ (morráillu); Satr VocP (murrillo); Ond Bac 405; Etxba Eib; Izeta BHizt2; Elexp Berg. � Cerrojo; cerraja. 

"Athea morroillaz da" SP. "Athea morroilaz herstea" H (cf. infra MORROILOZ EGIN). "Cerrojo (Itza 62)" 

Garate 1. a Cont RIEV 1930, 156. "Zarrak bakarrik erabiltzen dute" SM EiTec1. "Morrolluagaz itxi bear dozu 

atia" Etxba Eib. "Morrole autsi zaiku" Izeta BHizt2. v. farraila. � Tr. Documentado en textos meridionales y en 

Mirande. � Jangoikoak morrolluz istea [...] suleze infernuko ate ta ataria. Mb IArg I 317. Atea bere albo, buru, 

morrollo eta ubalakin sorbaldan artu. Lard 144. Legorreko morrollek etsi ninduten. Echn Ion 2, 7. Lurraren 

morrolloak sartua utzi naute an barrenen betiko. Ur Ion 2, 7 (Ol morroillo; Dv hersgailu). Morrolloko txulotik 

ezagutu. Aran SIgn 77. Morrollu sendoz ez dauka zetan / gabetan itxi atea. AB Olerk 101. Perra, ultze eta 

sarralla morrullu egintzan. R. Murga EE 1895b, 492. Giltz ta morrolloen burni otsa. Ag G 339. Laister ateak 

giltza ta morroilloz yosi bearko. Goen Y 1934, 178. Ate-morroilloa askatzen ari nintzala. Zait Sof 194. Batetik 

kate labur bat zintzilik zegoen, bestetik morroil bat. Mde Pr 113. Ate-morrolluan giltz-zulua billatzeko. SM Zirik 

37. Ate txiki bat lagatzen dabela arek morrollua gabe. Etxba Ibilt 483. � Ze motroillo ta ze morrollo! Kk Ab I 

36. 

- MORROILOA EMAN. Cerrar con cerrojo. "Ez aaztu atiai morroillua emotia" Elexp Berg. � Bitartean atea 

morrolloa emon da neukon. Or Tormes 89. 

- MORROILO-ETXE. Casa cerrada. � Aspaldian ez dugu izan beste espetxe, ez morroillo etxerik ere. Goen Y 

1934, 178. 

- MORROILO-GILTZA. "Morrollo-giltz, morrolloa kanpotik idegitzeko zurezko mako edo giltza (V-gip)" Urkia 

EEs 1930, 30. 

- MORROILO IPINI. Encerrar. � Toledoko karmeldar komentuan morroillo ipiñi zuten [Joan Gurutzekoa], 

ondo zaindua. Onaind in Gazt MusIx 146. 

- MORROILOPE. a) "Morroillope (V-gip, Gc), cárcel" A. � (Con suf. local de decl., en sing.). En (a, etc.) la 

cárcel. "Morroillopean dago" A. � Yon atzi, lotu ta morroillopean ipiñi izan zun. Ol Mt 14, 3 (Lç y Ur (G) 

presoindegian, Or y Ker giltzapean). Amainak morroilpean [yarri]. Ol Lc 12, 58 (Leon burdinetan, IBk 

giltzapean). Ziegan (morroilopean, giltzapean, espetxean) ilteko gerturik. Zait Plat 101. Lau urte ta egun bat 


mende. 

576


morroillopean egon bearreko. Erkiag BatB 202. b) (Uso adv.). A buen recaudo, bajo llave. � Eta espetxean 

dago, barruan, morroillope atxilloturik. Erkiag BatB 192. 

- MORROILOZ EGIN. "Athea morroillaz egitea, fermer la porte au courreil [?]" SP. 

2 morroilo (V, G ap. A), morroil (Urt). �1. Cascote. "A tectis (...) urbis ac menicus arcebis, apartatuko tuk 

hiriko theillétarik baita oraño harri-morroilletarik ere" Urt I 67. "Circummunire, [...] harri morroillez inguratu" 

Ib. V 86. "Arri-morroillo, casco de piedra" A. �2. "(V-ger), nubes gruesas" A. 

3 morroilo (AN-gip). � "Morrollo, modorra, pesadez de después de comer" BU Arano. 

4 morroilo. v. TIPULA-MORROILO. 

morroilogile. � Cerrajero. � Eta iltzegile, morroilogile eta amugileez gainera bazen noski ehulerik ere. MEIG 

IX 41. 

morroiloztatu. "Circummunire, [...] harri morroillztatu, harri morroillez inguratu" Urt V 86. 

1 morroin. v. morroi. 

2 morroin (B, BN, S; VocBN, Lcq 121 (BN), Dv, H), borraiña (R), porrain (AN-5vill) porraiña (BN, Sal), 

porraña (AN-5vill), borroin (R), porroin (B), morraña (Sal, R), borreñe (AN-olza), murrion (SP, Lar, H), 

morrion (BN-baig), murriun (L; Urt III 388, Dv), murruin (S), murrun (Dv � A), morruin (-rruñ Gèze; 

Casve), murroni (LandHizt 366), muruñ (S; Foix ap. Lh). Ref.: VocPir 615; Bon-Ond 149; Alth Bot 4; Lcq 120; 

A (borroin, morrion, morroin, murriun, murruiñ, porrain, porroin); Lh (muruñ, porraiña). � Borraja. � Eztula 

denean edan behar da: murriun, lau lore edo malbabizkuaren tizana. Almanaka Berria 1885, 22 (ap. DRA). 

Eztularen kontra ez omen da morroin tizana baino hoberik. Zerb Azk 88. v. tbn. NEtx EG 1957 (7-8), 62n. 

morroindegi (Dv � A). � "Établissement pour adultes" Dv. 

morrointza. v. morrontza. 

morroitasun, morrointasun (L, BN ap. A; SP, Lar Sup, Dv, H). �1. "Adolescence" SP. "Pubertad" Lar Sup. � 

Haurtasunaren ondoan hiltzen da morrointasuna; morrointasunaren ondoan hiltzen da gaztetasuna. Ax 63 (V 

41). �2. (H), morroetasun (H). "Domesticité. Bere bizia eraman du morrointasunean, il a passé sa vie à servir" 

H. 

morroitu, morroindu (L, BN ap. A; SP, Dv). �1. "Venir à l'adolescence" SP. "Devenir adulte" Dv. � 

Morroindu zirenean, Esau ihiztari antzetsu athera zen [...] bainan Jakob [...] olhetan egoten zen. Dv Gen 25, 27 

(Urt, Ur y BiblE ha(u)ndi egin, Ol gizondu, Ker azi, Bibl handitu). �2. Servir. � Eriyai morroitu ta lagundutzen 

jardutia. Aran SIgn 109. Berari atsegin eman eta morroitutzeko. Ib. 27. �3. Convertirse en esclavo. � Barebare, 

beti bai-bai ibili-ta, gizona morroitu egiten da. EG 1957 (3-4), 71. 

morroitxo. � Dim. de morroi. � A ze morroitxoa Mendiolako Iauregian daukazuen ori! Ag AL 41. Or datoz 

artzai-nausi / ta morroitxoa. Jaukol Biozk 51. 

morroitza. v. morrontza. 

morroiz. "(?), sietemesino" A. Cf. 1 marroiz. 

morroizko. v. morrosko. 

morroiztu. v. murriztu. 

morroka. "'A morros'. Juego infantil muy frecuente en nuestra niñez en Ubera. Errekreo denboran ixa egunero 

jeitten giñuan morroka" Elexp Berg. Cf. txorro-morroka. 


mende. 

577


1 morroko (Dv � A, H). � "Rustaud, d'humeur difficile" Dv. � Gizon morrokoa da khondera alfer bat gizon 

ikhasigabeen ahoan izaten ohi den bezala. Dv Eccli 20, 21 (Ol y Ker iguingarri, BiblE gizabidetsu ez dena). � 

Gizon mueten burruka asarrekoia, besteen aurre, morroko ta gorrotope jarriaz. Erkiag BatB 128. � Grosero, 

vulgar. � Pasarte oies eta morrokoz emokatuak direlarik [bertsuak]. Lf in Casve SGrazi 9. 

2 morroko (BN-ciz ap. A; VocBN, Dv (BN), H (BN)). �1. "Fagot de paille" VocBN. "Haz de paja. 

Belarmorroko bat (BN-ciz), un brazo de hierba" A. � Lasto morroko bat bezala. Prop 1898, 132. �2. Trozo. v. 

mokor. � Bazen nasai denentzat, ogi morroko on batzu eta mama gorritik. Herr 27-10-1960, 2. 

3 morroko (BN ap. A; Dv (BN), H (BN)). � "1.º tumor; [...] 4.º (BN-mix), chichón, tumor producido por 

contusión" A. 

4 morroko (V-arrig-gip ap. A Apend). � Cerrojo. v. 1 morroilo. � Bordetako ateak isteko zurezko morrokoa. 

P. Urkia EEs 1930, 30. 

morrokoaldi (Dv � A). � "Boutade d'humeur" Dv. Azkue copia erróneamente morrokaldi. 

morrokokeria (Dv � A). � "Action de rustaud" Dv. 

morrokoki (BN ap. A; Dv). � "À la manière d'un rustaud" Dv. "Groseramente" A. 

morrokotasun (Dv � A). � "Caractère de rustaud" Dv. 

morrokotu (BN ap. A; Dv). � "Volverse de mal carácter" A. 

morrokutun. v. murrukutun. 

morron (V-gip), morro (G-azp). Ref.: A (morron, morro); Iz ArOñ. � "Vástago" A. "Morron, morronak, brote 

(de cebolla)" Iz ArOñ. 

morrondu (V ap. A, que tbn. cita a FSeg). �1. "Echar vástagos" A. �2. "Kipúlaak morróndu dia, morronketia, 

artu (hacerse macho), o sea, subirse (las cebollas)" Iz ArOñ. 

morrontza (V-m, G ap. A; Lar), morrointza (Dv, H, A), morroatza (V-och ap. A), morroitza (H). � 

Servidumbre, servicio; trabajo por cuenta ajena; (fig.) esclavitud. "Servicio, estado del que sirve" Lar. � 

Ijitopean zeramaen morronzatik. Ub 25. Ogei urtean egin ziozkan serbitzo eta morrontzak. Lard 40. Zazpi urteko 

morrontzagatik. Ib. 37. Jaungoikoaren morrontza edo serbitzuan. Aran SIgn 47. Berak [Donostiarrak] beren 

buruen nagusi zirala, eta iñoren morrontzara zer joan etzutela. Etxeg RIEV 1908, 113. Austriako bakaldunen 

morrontzan. Goen Y 1934, 185. Morroitzari lotu zitzaion mixeriaren gorritasunak ikaratuta. Etxde JJ 269. Izenmiñez 

eta diru-miñez morrontza nekagarri ua [gizarteko bizia] iasaitea. Or Aitork 184. Arenganako 

morroitzarentzat Aaron ta aren semeak. Ol Lev 7, 35 (Ur apaiz lanetan aritzeko, Ker abadetzarako). 

Txatarradunen menpean egoteko morrontza apala amaitu da. Erkiag BatB 165. Gizona ez du asko poztutzen / 

era artako morrontzak. Uzt Sas 125 (hablando de los soldados en tiempo de guerra). Nagusi ausartagorik ez 

dudala ezagutu nere morrontzan. Berron Kijote 116. Integrismoaren morrontzatik askatu. In MEIG VI 38. En 

DFrec hay 10 ejs. de morrontza. v. tbn. Xe 243. Bv AsL 196. Arr May 199. Ayerb EEs 1914, 238. Jaukol Biozk 

67. Lab Y 1933, 256. SMitx Aranz 69. Basarri 17. Arti MaldanB 224. Lazkano in Xa Odol 335. 

- MORRONTZA-DENBORA. Tiempo, período de servidumbre. � Morrontza-denbora guzikoa. Berron Kijote 

225. 

- MORRONTZAKO. Esclavo, lacayo. � Euskera ezpaita iñoren morroitzako. Etxde AlosT 11. Diruaren 

morroitzako egiñik. Ib. 45. Ez nauk eta ez izanen ere ire morroitzako. Etxde JJ 29. 

- MORRONTZAN. Trabajando por cuenta ajena; trabajando de criado. � Jakob Patriarkak morrontzan amalau 

urte igaro bazituan. AA III 305. Jango bazuen, morrontzan jarri zan. Lard 417. Ezin ulertu ebela ainbesteren 

jabe egitia morroitzan eta ain aldi txikijan. Kk Ab I 76. Beti morrontzan ere aspertuta negoan. Salav 39. 

Cantinflas [...] trebe baino trebeago dihardu morrontzan. MEIG I 182. v. tbn. Berron Kijote 91. Morroitzan: 

Etxde JJ 9. 

- MORRONTZA-SARI. Salario. � Oraiñarteko morrontza-sariak ezik, aginduriko ugarte-gobernuaren 

esperantzak ere galdu. "Salario de lo servido". Berron Kijote 202. 


mende. 

578


morrontzapetu. � (Part. en función de adj.). Esclavizado. � Domuak zer egingo leuke ba, langille ta emuts 

bulartsurik ez baldin ba lego, emuts otsein eta morrontzapetuak? Erkiag BatB 154. 

morros(a). v. murrusa. 

morroskada. v. murruskada. 

morroskana. � (Chica) robusta. � Ezagupidetxua egin dau neskatilla morroskana bategaz. Erkiag BatB 150. 

Morroskaneari, ostera, ez deutsa olakorik esan. Ib. 150. 

morroskeria. � Montón de muchachos robustos. � Au dok morroskerija / doguna irarri! Enb 196 (hablando de 

los diputados nacionalistas que aparecen en el periódico). 

morroskillo. "Borrón, tachón, garabato. Asierrek kuaderno dana morroskilloz beteta dauka. [...] Lehenago ez 

zen esaten" Elexp Berg. 

morroskin. "Migaja (Darric)" DRA. 

morrosko (V; Añ (V), Izt 75v, Zam Voc), morrozko (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz; Etxba Eib (morrozkua); Elexp 

Berg. �1. "Muchacho [...] fornido y robusto" Añ. "Rudo" Etxba Eib. "Morrosko majua, muy fornido" Iz UrrAnz. 

Cf. Zav RIEV 1924, 338: "Para que veamos un morrosco que trasmita el apellido de Sagarminaga". Cf. tbn. 

VocNav s.v. morrosco (Pamplona y Montaña) y morrosca (Montaña). � Ze gitxi egingo leukeen alako neskaak 

dantzan... Morrosko bategaz! Zegaiti? Morroskuagaz olgau gura ez dabeelako. fB Olg 114. Egia da artoak 

mutill morroskuak / azitzen dituala. AB AmaE 400. Morrosko gorri sendoak. Azc PB 79. Eztagoz berton mutil 

morrosko eder on bana-banakoak? A BeinB 64. Mutil morrosko andija. Kk Ab I 92. Ez bakarrik urietako 

señoritak, baita baserrietako gizon eta morrozkoak ere. JBDei 1919, 176. Zarandona Otxoaz / orra morrosko bi. 

Enb 129. Morrosko eder batzuk. Ldi IL 44. Mendigiro garbiak gogortutako morrosko sendo ta zaintsua. Etxde 

JJ 14. Urte bete geroago iñoizkorik morroskoen egoan Praisku. Bilbao IpuiB 85. Gizon morrozko bati. SM Zirik 

90. Auzoko morrosko horrek. MEIG I 144. En DFrec hay 3 ejs. de morrosko. v. tbn. Echta Jos 39. Ag G 125. 

Mok 17. Or Mi 62. Otx 169. Erkiag Arran 49. BEnb NereA 46. Osk Kurl 159. 

�2. (V-gip ap. Iz ArOñ), morroxko (H), morrozko (H), morrotzko (H), moskorro (V-gip ap. Iz ArOñ). "Qui est 

un peu trop écourté, diminué, coupé, taillé" H (que lo relaciona etimológicamente con murritz). "Moskorro bat, 

un (hombre) bajo y grueso. Morrosko bat" Iz ArOñ. Cf. Morroxko Harriague en HU Aurp 102. 

�3. morroizko (R-uzt), morroixko (R-uzt), morroxko. Ref.: A; ContR 521. "Muchachito" A. "Un chiquillo" 

ContR 521. � Paper-zarrak saltzera morrosko bat etorri zitzaion. "Muchacho" (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 

609 (AIr ib. 601 mutil, Or RIEV 1929, 7 mutiko, Ldi ib. 208 mutil-koskor). Nire aita-orde baltzak morroxkuagaz 

lanean iñarduela. "Mozuelo". Or Tormes 9. 

�4. (V-ple). "En contraposición a andra o emakume, con la significación de 'varón'" Zam Voc. 

�5. Grande (no ref. a personas). � Galtzak eratsi eta... korotz morrosko baltza utzi eban. Erkiag BatB 96. 

�6. Etxe-pareta-paperak, musker eta morroskoak. (Interpr). Lf Egan 1955 (5-6), 9. 

� Etim. De *morrone (forma antigua de morroe, morroi...) + suf. -sko, con reducción de *morronsko a 

morrosko. 

morroskotasun. �1. Cualidad de muchacho fuerte. � Makaltasunetik morroskotasunerako bidean. Osk Kurl 

159. �2. morrozkotasun (V-gip). "Rudeza. Arpegixan eban arek morrozkotasuna, biotzian ez" Etxba Eib. 

morroskote. � Joven robusto. � Laster zabaldu zan erri osoan Aita sermolaria etorri zala, ta morroskotea zala 

ederra. Bilbao IpuiB 236. 

morroskotu. � Convertirse en un joven robusto. � Ismael azi ta basoan bizi zan, morroskotuta gero gezilari 

azalduz. Ol Gen 21, 20. 

morroskotzar. � Aumen. despectivo de morrosko. � Drogosoa da morroskotzarrau, / drogea da bere lana. 

Azc PB 252. 

morrotu (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. � "Enfermarse el nabo por el calor y la sequía" A. "Azak morrotu zaizku" 


mende. 

579


Izeta BHizt. 

morrotxtu. v. murriztu. 

morroxkatu. v. porroskatu. 

morroxko. v. morosko; morrosko. 

� morroxta. v. mulkoxta. 

morrozko. "Marrón, moreno. Izko morrozkuak adarretan artu ebanian, cuando el toro bermejo le tomó en las 

astas" Etxba Eib. 

morrozko. v. morrosko. 

morrozle, morroztu. v. murrizle, murriztu. 

morru (S ap A). � Torta. Cf. morrodo. 

morru. v. 1 murru. 

morruin. v. 2 morroin. 

morrullu. v. 1 morroilo. 

morsa. v. 1 moltsa. 

mortairu. v. mortero. 

mortaja. v. mortaxa. 

mortajatu. � Amortajar. � Jangoikoa, zañek uzi baizinduze pasioaren señaleak maindre sanduan, zañetan 

izandu baize mortajatua zure Gorpuz Santisimoa (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 152. 

mortal (Lcc, SP, Dv), mortale, murtal (Gèze). � Tr. Documentado desde Leiçarraga; es más empleado al Norte. 

Usan mortale los autores alto-navarros: Beriayn (Trat 29v), SermAN (4v), Elizalde (51) y Lizarraga (Prog 112); 

hay ejs. de murtal en algunos textos suletinos: Xarlem, UskLiB (71) y CatS (87, junto a mortal (8)). �1. Mortal, 

que causa la muerte. "Mortal cosa, gauza mortala" Lcc. v. hilgarri. � Zeba ezin daiten gaitz bat da pozoin 

mortalez bethea. Lç Iac 3, 8 (He, Dv, Ol, Ker, IBk e IBe hilgarri, TB hilkizun). Herioak eman badizazu bere 

kolpu mortala. Tt Onsa 176. Galtzen den plazer mortala. Gç 152. Bere ikhara mortala. Ib. 155. Kolpe 

mortalaren ematerat dohakola. Brtc 120. O kolpü murtala! Xarlem 1153. Beneno ilgile edo mortalez beterik. 

Astar II 109. � (Ref. al pecado, falta). v. BEKATU MORTAL. � Tr. Gral. hasta aprox. 1850; a partir de esta 

época su uso disminuye y es muy escaso en el s. XX. � Zertan ezagutzen da bekhatu bat mortal ala benial 

denz? Mat 165. Hetan plazer harzea da mortal. Harb 179. Ilten direanena pekatu mortalean. Cap 32. Falta 

mortal guziak. Gç 214. Hainitz huts, ta huts mortal. Dh 141. Pekatu illgarri edo mortal eta benial edo ezillkorra. 

Aran SIgn 62. Pekatu eralla edo mortala. Itz Azald 50. Bekhatu mortalezko estatuan. CatJauf 115. v. 

tbn. (Para textos posteriores a 1850): Ur MarIl 12. CatAe 54. CatSal 55. CatR 55. Laph 239. Legaz 25. Arr May 

111. Elsb Fram 176. Arb Igand 91. CatUlz 46. SM Zirik 42. 

�2. (Odio, enemigo, etc.) mortal. � Zeren bethiere baita [Satan] Iainkoaren eta haren elejituen etsai mortál. Lç 

ABC I 8r. Oraingoa Mesiasen dela etsai mortala. EZ Man I 71. Haiñ herra mortala. Gç 69. Artu dagizun 

beraren [murmuretiaren] gorroto mortala. fB Ic II 188. v. tbn. Harb 140. 

�3. (Urt III 62). Mortal, perecedero. v. hilkor. � Iesusen bizitzea ere gure haragi mortalean manifesta 

dadinzát. Lç 2 Cor 4, 11 (He, TB, Ol, Ker, IBk, IBe y Bibl hilkor, Dv hilkizun). Mortal eginen zela [Eba], 

hilkizun izanen zela. Ax 72 (V 48). Lur zira, herhauts zira, mortal zira. Tt Onsa 39. Herio kruelak behin / hillen 

du gizon mortala. Gç 65. Gizon mortalea zen. El 38. Gorputza artu ta illkor edo mortal egin ziñan. Cb Eg II 43. 

Ezagützeko mortalzat. CatLan 38. Bizitze mortal hunen enbrazuen erdian. Brtc 19. 

�4. "Enorme. Sagar pilla mortala daukau ganbaran" Elexp Berg. "Sustua mortala emun zostazun atzo" Ib. � 


mende. 

580


Trabaxu andi mortal bat. Acto 439. Indar mortalak eiten / asi zan bei ori. Noe 98. 

�5. (Con valor adverbial, usado con o sin artículo). "Muy, completamente. Gizon ona mortala" Asp ANaf. � 

Infernua da kalabozo bat / mortal ikaragarriya. Xe 386. 

- MORTALAK EGIN. "Mortalak eiñ, kristorenak egin. Mortalak eiñ giñuzen Ondarruako jaixetan" Elexp Berg. 

mortaldu (SP). � Hacerse mortal (un pecado?). "Mortal daritzazun guzia [...] mortaltzen da" SP. 

mortalera. � Mortandad. � Orainore lotsareki daude [ardidunak], Jangeikoak ez badu erremediatan 

trenprareki, izaitra duala zomait mortalera andi. Mdg 138. 

mortalitate. � Mortandad. � Idietan, eta behietan, eta ardietan arribatzen zaizkoten mortalitatez. Mong 586. 

mortalki, murtalki. � Mortalmente (ref. al pecado). � Iainkoa mortalki ofensatzen. Hm 193. Bekhatu egiten du 

mortalki. Tt Arima 94. Nork hausten dü mortalki manü haur? Bp I 108. Zeren ardüra eta mortalki ofensatü 

beitzütüt. Mst III 41, 2 (SP handiro, Ip garrazki, Leon larriki). Zer okasionetan ofendi daiteken Yainkoa mortalki 

(B, s. XVIII). BOEans 807. Nuiz murtalki bekhatü egiten da? CatS 55. v. tbn. He Gudu 78. Mercy 4. CatLan 78. 

UskLiB 42. 

mortalmente. � Mortalmente (ref. al pecado). � Faltatzen ere deb andiro edo mortalmente. OA 153. 

mortaltasun, mortaldasun. � Carácter de mortal (de un pecado). � [Pekatua] grabeago, andiago edo bere 

mortaldasuna aziago egiten debean zirkunstanzia aenik. OA 138. Kenduten deutsala bere mortaltasuna arintzat 

legez konfesauta. Mg CO 165 (v. tbn. CC 116). 

mortandade (Lcc). � Mortandad. � Apasto badau babea / Arabak mortandadea / zuen alde egin dai. BBizk 22. 

mortaxa, mortaja (Lcc). � Mortaja. 

mortaxarazi. � Hacer amortajar. � Mortaxarazten, orziarazten aliza-lurrean, akonpañatzen ere ilarian. LE- 

Fag 74. 

mortaxatu (AN-ulz ap. Iz Ulz), mortajatu (-du Lcc). � "Mortajar al muerto, mortajadu ila" Lcc. � 

Mortaxatzeunte gorpútz miseráblea. LE Urt ms. 1v. Maindre Sanduan, zañetan izandu baitze mortajatua zure 

Gorputz Santisimoa (Ibero, s. XIX). FLV 1988, 152. Mortajatu zien mise berri batan. BOEr 150. 

morteiru. v. mortero. 

mortero (V-gip; SP, Urt IV 99 (-th-), Ht VocGr, Lecl, Arch VocGr, H), morteru (Lcc), mortera, murtera 

(Gèze). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. �1. "Morteroz egina, fait de mortier" SP (que diferencia mortero "mortier 

à maçonner" de morteiru "mortier à piler"). "Mortier" Ht VocGr 387, Arch VocGr y Gèze. "Argamasa, mortero. 

Kariagaz eta ondar latzakin eiñdako morteruagaz jaso dabe ormia" Etxba Eib. � Lürrez edo morterez. Egiat 

205. Adrilluen arteko morteroa txeatzen dute. It Dial 31 (Ur y Dv mortero, Ip murtera). Hots! khen zotek 

arruderi / mortero diabruzko hori: / bustiñ-basa ondikozkoa. Gy 133. Kisu eta mortero zariola. Hb Egia 20. 

Morteroa bustitzen du, harriak deslotzen elkharrenganik. Arb Igand 46. Harri andana bat, mortero izpi batez 

elgarri lotuak. JE Med 17. Bi palotara morteroren han ezartzeko. Zerb Azk 26. �2. (V-gip ap. Elexp Berg), 

morteiru (BN-baig ap. A; SP), mortairu (R ap. A). Mortero, utensilio para moler. "Almirez, mortero. 

Morteruan xeetu nittuan intxaurrak" Elexp Berg. v. motrailu. �3. Mortero (arma de fuego). "Morterua sartu 

jakuen teillatuan" Elexp Berg. � Mortero deritzan gerrako arraz-modu bat. Mb IArg I 255. Mortero edo kañoi 

burrunda bat. Ugalde Iltz 17. Ango kañoi, mortero, ametralladora. Salav 81. 

morterogile. � Albañil, fabricante de mortero. � Uztegiko argiña, / mortero-gillea. Izt Po 74. 

morteroki. � "Arenatum, khisuz eta hareaz egiñikako morthéroa, [...] mortherokia" Urt II 285. � Etxeetako 

herrautsak, morterokiak, khederra, heia zoletako lurrak [...] onkhailutzat on dira. Dv Lab 179. 

morteroztatu. "Circumlinire, [...] guzia osoki gantzutu, mortheroztatu" Urt V 83. 


mende. 

581


morteroztatzaile. "Caementarius, hargiña, paretagillea, [...] mortheroztatzáillea" Urt IV 30. 

mortifikarazi, mortifika-erazi, mortifika-arazi. � Hacer mortificar. � Guri gure haragia mortifika eraziten 

draukula [penitenziák]. Lç Ins D 2r. Bere pasione itsusiak mortifika-araz liotzoketenak [debozioneak]. He Gudu 

81. 

mortifikatu (Ht VocGr 387, Lecl, Gèze). �1. Mortificar(se). v. hilduratu. � Baldin Spirituaz gorputzaren 

egitateak mortifikatzen badituzue. Lç Rom 8, 13 (He hilldumatu, TB y Bibl hilarazi, Ur illerazi, Dv hil, Ol ito, 

Ker zapaldu, IBe galerazi). Hark [penitenziak] gu bekhatu eta bizio orotara mortifikaturik. Lç Ins A 1v. Bere 

baitan osoki mortifikatua oraino ezten gizona. SP Imit I 6, 1 (Ch mortifikatu; Mst e Ip hil, Ol il-illik, Leon hezi). 

Hel eztitakianak barurtzera, arras igaran ditakia mortifikatü gabe? Bp II 43. Maitatu behar dugu bizitze 

mortifikatua. CatLav 24 (V 19). Beren pasio guztietan mortifikatzen diradenak. Iraz 48. Zure gutiziak 

mortifikatu edo itho behar ditutzu. He Gudu 89. Bere borondatea guzian ukatu edo mortifikatu. Cb Just 15. 

Edolarik mortifika ditezela komulgatze aurrean. Mg CC 229. Bere naturaleza behar baitu zebatu ta mortifikatu. 

Dh 61. Zure khorpitza mortifika. Etch 604. Gorputza mortifikatuz janean, edanean, solasetan. Dv LEd 217. Bi 

profeta ok mortifikatu zituztelakotz. Echn Apoc 11, 10 (TB tormentatu, Ur (V) mindu, Ur (G) oñazetu). Gere 

aragi lotsagabea nekaerazi edo mortifikatzea. Arr May 123. v. tbn. Arg DevB 126. Tt Arima 52. El 93. Lg II 87. 

LE Prog 124. Brtc 87. CatLan 95. Monho 158. Gco I 444. CatB 78. CatLuz 26. MarIl 86. Jaur 170. CatSal 71. 

CatR 71. CatS 49. Jnn SBi 62. � (Part. en función de adj.). (El) que se mortifica. � Saindu mortifikatua. EZ 

Man II 172. Jesus mortifikatu ta mortifikazio zaleari. Mg CC 229. Bera guztiz mortifikatua eta baraugillea 

bazan ere. Gco II 64. �2. Debilitarse, quedar como muerto. � Eta bekatuaz mortifikatu ziren obrak, obra 

nihilduak pizten dira. Hm 202. Obra mortifikatiak, opera mortificata, dira grazian eginak, eta gero bekatu 

mortalaz estekaturik eta enpetxaturik daudianak. Tt Arima 22. 

mortifikatze. � Mortificación. � Ildura edo mortifikatzeari geiago begiratzen ta kaso egiten zion. Aran SIgn 

46. 

mortifikazio, mortifikazione, mortifikazino(e). � Mortificación. v. hildura. � Lekhu guzietan bethiere Iesus 

Iaunaren mortifikazionea gorputzean ekharten dugula. Lç 2 Cor 4, 10 (He mortifikazione). Ardiats diezadazu 

mortifikazionea. EZ Man II 172. Espirituko pobreziaz, mortifikazinoaz eta bertutez. Hm 200. Plazeren 

mortifikazionea. Gç 85. Pasioneen mortifikazioneak. Ch I 17, 2 (SP mortifikazione; Ol itokuntza, Mst osoki hil 

erazitziak). Geure usanza deungen mortifikazinoa. Urqz 40. Sentiduen mortifikazioa. Cb Eg III 380. Kalbinistek 

mortifikazione handiago bat hartu zuten estakurutzat bazterren izurriztatzekotzat. Lg II 244. Ekenzen duena 

amargura o kirestasuna mortifikazioneeri (B, s. XVIII). BOEans 846. Barrengo ildura edo mortifikazio guztia. 

AA III 617. Mortifikazionezko modelarik osoena. Dh 259. Barau, gaubela eta mortifikazinoerik andijenak. Astar 

II 163. Mortifikazionezko obrer. CatS 96. Jesusen amorioz egin oi diran ill-araztiak, mortifikaziuak. Bv AsL 36. 

Amoina, barura eta gainerako mortifikazioneak. CatJauf 126. v. tbn. SermAN 2v. Iraz 43. Mg CC 232. Gco II 

20. CatAe 64. CatSal 65. CatUlz 51. Arr May 12. Mortifikazione: SP Phil 422. Tt Onsa 162. CatLav 303 (V 

150). He Gudu 103. Mih 26. CatLan 109. Brtc 109. JesBih 455. MarIl 31. Jaur 398. UskLiB 80. CatR 65. Bordel 

202. Mortifikazino: Añ LoraS 165. Mortifikazinoe: JJMg BasEsc 272. 

mortifikaziozale. � (El) que gusta de mortificarse. � Jesus mortifikatu ta mortifikazio zaleari. Mg CC 229. 

mortix. v. mordaza. 

mortotx (V-gip). � "Errestillu nasaian kentzen ziran liñuaren puntako zakarrak" Iz LinOñ 179. "Gorgoria (del 

lino)" Iz ArOñ. 

mortu (L, B ap. A; Lar, vEys, Dv, H), maurtu (A). �1. Desierto (sentidos prop. y fig.). v. basamortu, 1 bortu 

(2). � Ze eikek maurtuti hoeanean eder eztanik kalean. "Por el desierto". RS 36. Mana ezti iudutarrei mortuan 

fornitua. EZ Man II 110. Mortuetan bizi izan ziren Aita Sainduek (B, s. XVIII). BOEans 903. Yaun-doni Yauni 

athera zen mortu hartarik Jourdaingo hegian predikatzerat. Lg II 126s. Hanbat mortuetako aita. Dh 262. 

Mortuko penitenta. MarIl 69. Ejiptotik mortu artaraño ekarri zituen. Lard 91. Mortuan oihuz dagoenaren 

mintzoa. Dv Mt 3, 3 (Lç, He, SalabBN y Echn desertu, TB, Ur (V y G) eremu, Ip bortü, Ol baso, Or basobaztar, 

Ker, IBk e IBe basamortu). Mortuan goseak hill-bearrak ziran. Arr GB 146. Afrika mortuko Arabe gaixo 

bati. Lap 60 (V 31). Apirkako maurtu baten. Kk Ab I 86. Pariseko mortua. Mde Po 81. Yainkok bakarrik nakus, 

maurtuan. Aurre-Apraiz Olerti 1959, 201. Gizonak du predikatzen mortuetan. Azurm HitzB 42. v. tbn. Mih 71. 

Gy 28. Hb Egia 47. Ir YKBiz 39. 


mende. 

582


�2. (O-SP 230, SP, H, A), maurtu. Monte. "Monts Pyrenéens, on dit ailleurs portua" O-SP. "Mortuko hirripak 

(xirripak), les ruisseaux des montagnes" H. "Los montes Pirineos" A. v. 1 bortu. � Mortu zarraturik ezta, non 

eztezan idoki. EZ Man I 43. Bai halaber gurguraia [egiten] xirripa mortukoak. EZ Man II 17. Bañan mortuetan 

ezten legez mendi gorarik / berze partera aldara zuk eztezakezunik. Ib. 150. Nik baditut mortuetan ardiak 

artzanorekin (AN-5vill). A CPV 871. Geure maurtubetan geurekittian gu bixi ixaten iztia. "Briccole". Otx 142s. 

Mortura guan eta / ill egin biar dik (AN-5vill). Balad 99. � "Port, pas dans les montagnes" H. 

�3. (Adj.). Desierto. � Arkaitz mortuan. Gand Elorri 143. Bakartade mortuko baztar apal bat. Ib. 74. Klaustro 

mortuan. Ib. 77. 

mortuar (Lar, Añ (G), H), mortutar. � "Solitario, el que vive en la soledad" Lar y Añ. "Anacoreta", "(habitador 

del) desierto" Lar. � � Maria Mortutarrak mortu hartarazkero desgorde edo deskubritu zituen hirur har-zilho 

hek. Birjin 525. Thebaideko mortutar donen egontoki aldaratuak. "Les deserts". Ib. 90. Iduritu zitzaion fraidek 

hobe zutela mortuarrak baino komentuarrak izaitea. Othoizlari 1958, 152. Mortuarrak eta lana. Otoizlari 1969, 

(n.º 54), 28. 

mortuartar. � Anacoreta. v. mortuar. � Ustez zenbeit mortuartar zen. MarIl 70. 

mortukara. � "Inaccesible" A (que cita Atheka). � Mendi mortukaretan eta herri-mugen auzuan kontrabandixt 

atrebituak. Atheka 5. 

mortuliar (Dv, A). �1. "(Jnn), solitaire" Dv. "(L?, BN?), solitario" A. �2. "(L, BN, S), montagnard" Lh. 

mortutar. v. mortuar. 

mortuzale. "(L, BN, S), montagnard" Lh. 

mortxada. "(V-arr), porción, conjunto" A. v. mortxaka. 

mortxaka (V-ger-m ap. A). � "Porción, conjunto" A. � Asi zan bein mortxaketan lenengo ta pilo andietan gero 

erdalkeri lotsagarriak batuten. A Ezale 1897, 41b. Urrengo geitik asiko gara esakune onek mortxaka txikietan 

argitaratuten. Ib. 28b. Lora-mortxaka zuria. Gand Elorri 32. Isillean diru mortxakak eskuratzen. Erkiag BatB 

158. Giza-talde ugariak ez dira, seguru bere, beste mortxaka urri batzuen menpe. Ib. 127. 

- MORTXAKAN (V-ger). "Puntan garau baltzak mortxakan daukez, [...] en racimo" A (s.v. korkotz). 

mortxakada. v. mortxokada. 

mortxandu. "(Gc, ...), dejarle a uno sin dinero, ganarle todo al juego" A. v. motxaldu. 

mortxel. v. 1 murtxila. 

mortxil. � "Borla (AN-larr)" A Apend. � Mortxilak lepoan [ardiak]. 'Bouffettes'. Or Mi 42. Mortxil ordez 

arratzean du / urre gorriko txin-txin. "Borla". Or Eus 159. 

mortxildu (G-azp). � Arrebujar, apelotonar. 

mortxo (V-ger ap. A Apend). � Porción. 

mortxokada (V-ple ap. A), mortxakada. � Porción. � Eta taka-taka, emon deutsaz, amarreko mortxakadetan, 

bost liburutxu [= fajo de billetes]. Erkiag BatB 163. 

mortxuratu. v. burtzoratu. 

mortzil. � Despreciable. � Agure mortzill aren neskame juango naiz eta bai ederki eman ere. Urruz Iru ziri 34. 

mortzilla (V-gip, G-azp), murtzilla (V-gip, S). Ref.: Lh (murzilla); JMB AEF 1928, 18; Etxba Eib (morzillia); 

Elexp Berg. � "Tripotages" Lh. "Morcilla. Porruak eta morzillia, inbidixa bako lapikua" Etxba Eib. "Morcillón. 


mende. 

583


Mortzillak banan banakuak eta aundixak izaten die, odolostiak, ostera meiauak eta korda bakoitzian mordua" 

Elexp Berg. Cf. Echaide Orio 127 murtzilla. � Irurogei ta amar murtzil. Noe 85. Abadiari eman nion / 

erregaluz mortzilla. Ib. 80. Odol-pilloa / murtzillarentzat. BEnb NereA 47. Emengo txarri-boda, / murtzille 

bigunak. Ib. 215. 

moru. v. modu; moro; muru. 

morutu. v. murutu. 

mosaiko (Lar), mozaika (T-L). � Mosaico. � Soailua, aldarea bera, oro mozaika xehe, xuri eta urdin batez 

estaliak. JE Ber 58. Mozaikazko kaperalat. Ib. 58. Euskera beste basa-izkeraz egindako mosaiko bat dala. PMuj 

Y 1934, 164. Lurgaiñak mosaikoz egiñak zeuzkan. JMB ELG 99. Afitxak bezala-bezalako mozaika bat. Lf Egan 

1955 (5-6), 10. Polita ildegia, mosaikoz egiña geiena. Anab Aprika 15. Mosaiko baten antzera baita [munduko 

ordena]. Vill Jaink 49. 

mosaikodun, mozaikadun. � (Lo) que tiene mosaico. � Kapera mozaikadunezko kanoiaren ondoan. JE Ber 70. 

mosal. v. moxal; mozal. 

mosarre (R-uzt ap. A). � Pizarra. "Mosarrea arri beltza da ta txastauen egiteko ta aiztoen zorroztako ebiltan 

dugu" A. 

- MOSARRE-HARRI (R-uzt ap. A). Pizarra. 

mosarri. � "(R-uzt), piedrecillas con que juegan las niñas" A. � Mosarri bat azkatan zen gora ta gora (R-uzt). 

A EY IV 313. � "Mosarriara (R-uzt), juego de niñas, a las cuatro piedras" A. 

mosde. v. musde. 

mosen. � Mosén (tratamiento). � Mosen Bernat, pensa ezak karzel hori gaitz bada. E 243. Mosen 

Villaespesaren obia ikusi badezute. Lek SClar 133. Mosen Bernat Etxepare Aphezak. Mde Po 95. 

mosgari. "(V-arr-oroz), trigo chamorro" A. 

mosin. v. muzin. 

moskada (SP), muskada (SP), muskara (Deen I 243). � (Nuez) moscada. v. INTXAUR MUSKATU. � 

Elzaurra muskada. Volt 184. � "Muskada udarea, poire muscadelle" SP. � muxkada. "Calamus odoratus, 

espezia itzea, muxkada lórea" Urt II 340. 

moskan (V-m-gip, G-azp), moskaran, moxkan (V-m). Ref.: A; A Apend (moxkan); Iz UrrAnz. �1. Mancha que 

deja la cáscara verde de la nuez en los dedos. � Moskaranak euki nituanean, ia eskua zatitu eustan da 

[maixuak]. Ag Kr 65. �2. (V-m-gip, G-azp), moskaran (V-ger). Ref.: A; A Apend (moskaran); Iz UrrAnz; 

Elexp Berg. Envoltura verde de la nuez. "Moskanakin ibilli ezkero nekeza da eskuak garbitzia" Elexp Berg. �3. 

"En V-gip llaman arta-moskan al tizón, enfermedad del maíz" A. 

moskaran. v. moskan. 

moskatel (Lcc, Lar, Lcq 62, H (V, G)), muskatel (H (L, BN, S)), musketel (SP, Urt, Dv), musketil (VocBN � 

vEys, H (L)). � Moscatel (uva); moscatel (vino). "Apianae uvae, mahats musketelák, mahats musketel 

mulkhóak" Urt II 164. � Klareta edo nafarra, / moskatela edo malaga, / edozeiñ ardo ona bada. Izt D 178. 

Dilindaka zenbait mulko musketela. Gy 129. Nun da moskatel ta manzanilla / nun da Rotako baltz fina? Azc PB 

79. Moskatel-matsa. Ib. 288. Bi barrikot ardu, "klarete"-ez bata betherik, moskatelez bestia. Herr 24--1958, 3. 

moskatxa (V-m ap. A), moskotxa (V-ger ap. Arzdi). � "Ruda, hierba medicinal" A. "Hierba muy olorosa contra 

piojos de gallinas" Arzdi Plant1 278. v. 2 boskoitz. 

mosketari, musketari (Lar). � "Mosquetero" Lar. 


mende. 

584


moskete (Lar), musketa, musket (Urt III 370, VocBN), muskete (IC 443 y 447v). � Mosquete. � Eta aireak 

habarrots [egiñen] alegia musketak. EZ Man I 79. Disparaetan dakiana da / arkabuz ta moskete. BBizk 11. Bere 

musketak soin-gainetan. Monho 32. Egin zeban etsaiak musketeakin salba guztirakoa. Izt C 337. 

- MOSKETE-TIRO. Tiro de mosquete (como medida de distancia). � Egizu kontu dela batetik bertzera musketa 

tiro baten arrastoa. INAv 130. Bertze musketa tiro kolpe bat kausituko duzu baia bat. Ib. 130s. 

mosketedun, musketedun. � Mosquetero. � Ikusten ziran Españako musketedunak Monsieurez ederki janziak. 

Izt C 360. 

mosketeria, musketeria (Lar). � Mosquetería. � Zeñari plaza barrukoak eutsi zioten lendabizian 

musketeriarekin. Izt C 339. 

mosketero, mosketeru, musketero. � Mosquetero. � Irazeki zitzaien etsai musketeroak zekartziten fraskoai. Izt 

C 355. Mosketeruak beren jantzian bezala [...] eguzkiaren irudi bat paparrean erakutsi. A Y 1934, 14. 

mosketoi. � Mosquetón. � Ango kañoi, mortero, ametralladora, mosketoi. Salav 81. 

moskildi (G, AN ap. A; Aq 1045 (AN)). � "Boscaje, conjunto de plantas espesas" A. (¿Relacionado con 

muskil?). 

moskildu. v. 2 muskildu. 

moskito (V-ger-arrig-och-m, G, AN-sept [no 5vill]-erro, Sal, R-uzt), moskitto (V-ger-m), mozkito (AN-gip), 

muskito (V-m, BN-baig), muxkito (Sal, R), mustika (BN-mix-arb-ad), muztika (L-arcang, BN), muztik (BNmix). 

Ref.: VocPir 530; EAEL 100. � Mosquito. v. eltxo. � Iraztan baitzei edaten tzein guziua, badagonez ote 

zomait muxkito. Hual Mt 23, 24 (Samper muxkito; Lç eltzo, He uli xume, TB y Leon ulitxa, Ip, Ur (G), Echn, Ol, 

Or, Ker eltxo, Dv eltzo, IBk eulitxo). Hainitz sistuli edo muztika. Herr 29-10-1959, 1. 

mosko (BN-mix, S ap. A; Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv (S), H (BN, S)), musko (S ap Lrq). Ref.: A; Lrq 

(müsko). v. 1 moko. �1. Pico de ave. � Zikoinaren moskoa. Arch Fab 147. Mosko handi bat zabalturik. Ib. 77. 

Eta sudur bat, arrano baten moskua üdüri. P. Xibero GAlm 1952, 49. �2. (Gèze), musko (S ap. A). "Pointe" 

Gèze. "Aguijón. Zük hautse düzü herioaren muskoa (Sakram 50)" A. � Orratz moskuareki. Ip Dial 23 (It musu, 

Ur punta, Dv moko). Bunet müskuen altxatzez. Picochet GH 1926, 470. Zeren ain zorrotz egin dian / ezpata huni 

moskua. "Aldixe batez" (ap. DRA). Airekoak airekoen ondotik abia ziten, erran ginezake moskoa buztanari, 

buztana moskoari, egiten zutelarik aireko zubia. SoEg Herr 6-7-1961 (ap. DRA). � musko (S ap. Lh). "Cime, 

sommet" Lh. � Mendi müskuak azkenekotz ülhünpian. Picochet GH 1926, 633. � Barkoxeko bidia hartzen die 

zankhargoxka bere bizikleten müskun. (Interpr?). J.B. Mazèris GH 1927, 516. �3. Cara. � Hiru neska, moskoa 

hori, biloak nahasiak, xanpaña klikatzen ari. Gazte 1963 (abril), 8 (ap. DRA). 

- MOSKOZ MOSKO. Cara a cara. "Moskoz-mosko mintza ahal bagintez" H. 

- MOXKO. (Forma con palat. expr.). � Oi zoin polliki xabaltzen duen [papo gorriak] moxko miñiñi hori. 

JEtchep 26. 

- MOXKO-FIN. Delicado, exquisito (con la comida). � Mahain gainean ezarri jatekoentzat moxko fin. Herr 4- 

6-1964, 3. 

- MOXKO-UKALDI. Picotazo. � Ilhar biribilek hasteko zonbeit xori ttiuntta intzuten dute eta zonbeit moxko 

ukhaldi biltzen. GaztAlm 1934, 54 (ap. DRA). 

moskodun (H). � Provisto de pico. 

moskoilu. "Moskollu, basto (G-azp)" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 

moskoka (BN, S ap. A; VocBN, H). � A picotazos. � (VocBN � A). (Fig.). Riñendo, disputando. 

moskokari (BN, S ap. A; VocBN, Gèze, H). � "Querelleur, impertinent" VocBN. "Disputador, pendenciero" A. 

� "Donneur de coups de bec" H. 

moskokatu. "Béqueter, attaquer à coups de bec" H. 


mende. 

585


moskol (V-arr ap. A; Añ (V), Zam Voc), moskolo (A Apend). �1. "Cáscara [...] de huevo", "tela, cáscara" Añ. 

"Cáscara de nuez, castaña, huevo" A. v. oskol. � Agiñak sartu [intxaurraren] moskolari. AB Olerk 394. 

[Intxaurrak] moskol barruan duan mamia. EgutTo 14-1-1918 (ap. DRA). Arraultzak nola jate'ituk ik, moskol ta 

guzti? Anab Poli 39. �2. (V ap. A � Añ (V)). "Coscoja, la hoja seca" Añ. "Coscoja, hoja seca de las encinas" A. 

�3. "(V-ple-m), mancha que deja en las manos el pericarpio de la nuez" A. �4. "Moskolo, suciedad negra de 

calderos, cacerolas, etc." A Apend. 

moskolo. v. moskol. 

moskor. v. mozkor. 

moskoron (V-m-gip). Ref.: A; Etxba Eib. �1. Mancha que deja en las manos la corteza verde de la nuez. 

"Moskoronak eiñ nittuan eskuetan" Etxba Eib. "Intxaur moskoronak esaten eben intxaur lapurretan ibiltzen 

giñana" Ib. (s.v. intxaur). v. moskan. �2. (V-gip). "Envoltura carnosa del fruto del nogal [...]. Moskorona 

kentzen intxaurreri" Etxba Eib. 

moskorro. v. morrosko; mozkor. 

moskota (V-gip, G-bet ap. A), moxkote (AN-gip ap. A), musketa (V-ger ap. A). � "Pez mayor que el tonino, 

muy grasiento, de cabeza roma y grande, llamado vulgarmente aguaje" A. 

moskotara (H). � Contenido de un pico de ave. 

moskotxa. v. moskatxa. 

moso. "(V-arr), becacín" A. 

mosolin. � Muselina (?). � Aizpa, xantzi dezan, xantzi xarpa berdea, / nik ere xantziren diñat mosolin xuria 

(Sal). AIr RIEV 1928, 230. 

mosolo. v. 1 mozolo. 

mosorro. v. mozorro. 

mospel (G-bet, AN-gip, B), muspel (AN-ulz), nospel (B). Ref.: A (mospel, nospel); Iz Ulz (leku); Izeta BHizt2. 

�1. (Adj.). "Sitio sombrío" A. "Leku mospel oietan beti otz" Izeta BHizt2. v. ozpel. � Larre edo oiantsu [tokia], 

zara edo soro, iguzki aldeko edo muspela. FIr 166. Zegoan etxe bat bi bizitzakoa, toki mospel xamarrean. Salav 

18. Mendi-egal mospel batean. Ib. 10. Terreno gutxi zuan eta aldapatsuak, mospelak eta itxaso aldera. Ib. 37. � 

Triste. � Ne-bizitza i gabe, bai ixil-mospela...! Jaukol in Onaind MEOE 990. �2. (B), muzpel (AN), nospel (B; 

VocB). Ref.: A; A Apend (muzpel); Izeta BHizt. (Sust.). Sabañón. "Neguen mospelak atakatzen naute" Izeta 

BHizt. �3. muspel (AN-gip-ulz). (Sust.). "Umbría, opuesta a egutera" BU Arano. "Muspéla, el lugar sombrío" Iz 

Ulz. 

� Etim. Para su relación con ospel, etc., v. FHV 271s. 

mospeldi, muspeldi (AN-ulz). � "El lugar sombrío" Iz Ulz. 

mosta. "(R), pegujar, rebañito como de cien o doscientas ovejas" A. 

mostatxdun. v. mustatxodun. 

mostaxko (R ap. A). � Rebañito. 

mostaza (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), moztaza, bostaza (A, que cita el msLond), bostatza. � Mostaza. v. 

bostoñaza, mustarda, ziape, jeben. � Mostaz-ale txarra bezain txiki-txarrak. Mb IArg I 209. Zeápe edo 

moztazarén granoaréki. LE in BOEanm 562. Guztiz gazia da mostaz-bihia. Ib. 209. Zeruko erreinubak dirudi 


mende. 

586


bostatza. Astar I app. XIII. Bazendukete fedea, moztaza alea bezelakoa. Ur Mt (G) 17, 19 (Ur (V) moztaza; Hual, 

IBk e IBe mostaza; Lç, He, TB, Dv e Ip mustarda, Ol yeben, Arriand zerba, Or basarbi, Ker ziape). Mostaza ale 

bat aña fede bazendu. Bv AsL 187. Artu oerakuan bañuak mostazarekiñ. Sor Bar 56s. Enplasto bat mostaza 

autsarekiñ nastua. Aran-Bago ManMed 230. Usta-alea (mostaza-azia). Ir YKBiz 179n (249 moztaza). Mostazahaziaren 

antzekoa da. IBk Mc 4, 31. � Salsa de mostaza. � Mostaza zerra jaki gañera botiaz. Lab SuEm 173. 

mosto (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). � Mosto. "Dolaretik lelengo, upelera zoianian, mostua esaten gontsan" 

Elexp Berg. v. muztio. 

mostra, mustra (VocBN, H), monstra, muestra (Lar, Añ). �1. Muestra (de una mercancía). "Muestra del paño o 

de otra mercancía" Lar y Añ. "Ekhar dezadazu mustra, erosiko dut behar bada" H. Cf. mustra. � Hara 

monstra. Volt 254. �2. Muestra, demostración. � Mustrak egin ditu Erregeri aditzera emaiteagatik egin duela 

milla gauza, eta paga eman bear zituen guztiak eduki ditu beretzat. (c. 1597). FLV 1993, 460. Gobernadoreak du 

jendarma bat, Erregek emanik, eta egun dijoa bere etxera aren adrezatzera eta mustrekin egitera. Ib. 456 (el ed. 

Satrustegi traduce: 'para orientar a aquél y hacerlo con demostraciones'). Onen móstra edo señále zenbáit 

Jangoikoaren aldetik oná. LE Doc 113. Gauza miragárriak iduridúte ebék orái, eta guzietaik zerbáit móstra 

emandú emen ére. Ib. 248. Gauzarik txikienetan / poderiorik andienaren / muestrak [eman dizkigu]. It Fab 161. 

--Orren gaztia ta emengua? Ka, muestrak, muestrak aguro! --Ez det nik muestrik. Iraola 62. Orain beste muestra 

bat biar diagu. Bai al dakik kantari? Ib. 63. 

- MOSTRA-IRUDI. Símbolo. � Nola Noén árkan gordetuetzéna ondatu baitze dilúbio unibersalean ta 

gordetuzéna salbo, baita bataioarén mostra-iduribát. LE Doc 74. 

mostraburu, monstraburu, mustraburu (SP, que cita a Lç). � Muestra. � Berze guzien gaineko eta bere obra 

guzién monstra-buru bezala, kreatu ukhan zuen gizona-ere. Lç Adv * 8r. 

mostradore, mostraore, muestradore, mostrador. � Mostrador. � Atean aurrez aurre zegoan mostradore edo 

mai beltz luze bat ez gauzaz betea. Apaol 93. Gero botako du mostradore gañera. Iraola 74. Mostradorian tira / 

zeniyon kolpia. Tx B II 163. Mostraoran bestaldetik. SM Zirik 123. Tabernako muestradorian. Ib. 64. Txanponertzakaz 

ots-egin eban mostrador-ganean. Erkiag BatB 63. Neskatxa gazte bat zan mostradorez barrendik 

zegoana. Salav 86. Mostradore ertzera urreratzen zijoakion. NEtx LBB 40. 

mostraka. "Mama" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 

mostrantza, monstranza, mustrantza (Urt II 577). � Muestra, objeto expuesto. � Ezen badaritzat Iainkoak gu 

monstranza ezarri gaituela. "En monstre". Lç 1 Cor 4, 9 (He mustratzat; TB ageriki, Bibl agerian). Eta 

billuzirik Prinzipaltasunak eta Bothereak, monstranzatan eraman ukhan ditu publikoki hezaz hartan triunfaturik. 

Lç Col 2, 15 (He ikuskaritzat, TB y Dv ikhusgarri, Ol agirian). 

mostratu (AN-mer). � "Montrer" Bon-Ond 158. � An dá errelijione egiáskoa, non ére dén Jangoikoaren 

gustókoa, ta mostratuduén Jangoikoak alá déla. LE Doc 113. Mostratu edo erakutsi-zizkió munduko erreinu 

guziak (Mt 4, 8). BOEanm 1283 (Hual mostratu; Echn, Samper erakutsi). 

mostratxa (V-ger-m ap. A), mustratxa (V-m ap. A). �1. Estropajo. �2. "(V-arr), sinapismo" A. 

mostru. v. mustro. 

mostruo. v. mustro. 

mostu. v. moztu. 

1 mosu. "(AN, L-sar), ceceoso" A. 

2 mosu. "(L, BN, S), monsieur" Lh. 

mosu. v. musu. 

mosuger. � "(V-ger), nadar bajo el agua" A. v. mustuger. � "(V-arr-oroz), zambullirse" A. 


mende. 

587


1 mota (L, BN, S; SP, Urt I 115, Lar, Añ (G), Izt 55v, Gèze, Dv, H), moeta, mueta (V; Lar, Añ (G), Izt 25v y 

55v, Dv (V), H (V, G), Lh (que cita TB), Zam Voc), muta (S; Alth), moneda (BN). Ref.: A (mota, mueta); Lh 

(muta); Gte Erd 114. � Tr. La forma mueta es sobre todo meridional, y más frecuente en los vizcaínos y en los 

textos anteriores al s. XX; al Norte se encuentra en Haramburu, Axular, Etcheberri de Sara y Duhalde. Mota, 

documentada ya en Leiçarraga, es la var. más extendida tanto al Norte como al Sur, aunque en textos vizcaínos 

sólo se documenta desde finales del s. XIX (Lauaxeta, Eguzkitza y San Martin; en todos ellos, así como en 

algunos guipuzcoanos como Iturriaga, junto a mueta). Hay moeta en los refranes de Garibay, Ochoa de Arin, 

Etcheberri de Sara y Aresti. En DFrec hay 149 ejs. (16 septentrionales) de mota, 38 de moeta y 7 de mueta. 

�1. Clase, tipo, género. "Moeta quiere decir propiamente el género de una cosa" RG A 57n. "Especie", "linaje, 

especie", "género" Lar y Añ. "Zer muta?, zer oihal?, zer eskutako oihal?" Alth in Lander RIEV 1911, 602. "Zer 

mutako oihala?" Lh. � Eta sendatzen zuela eritasun mota guzia eta langore mota guzia populuaren artean. Lç 

Mt 4, 23 (TB suerte). Mota batez minzo da, baina harzaz doktrina jeneral bat emaiten drauku. Lç Ins D 7v. Nork 

bere gogoeta moeta. RG A 57. Ofrezitzen den manera mota da diferentea. "El modo de ofrecer". Ber Trat 9r. 

Arrosarioan bi othoitz mota dire. EZ Man II 162. Mintzatze mueta hau. Harb e) 2v. Igortziriez eta hunelako 

bertze peril mueta batzuez. Ax 97 (V 67). Hiru gizon mota hauek. O Pr 488. Gogoramendu lizun motha guziak. 

SP Phil 439. Hirur herio mota hauk. Tt Onsa 135. Hañitz kolore motez. Gç 193. Zein-nahi hitzkuntza moetaz. ES 

397. Jende mueta batean. Ib. 397. Irakurri ote deban onelako moetako libururik. OA 160. Pekatuaren mota 

bakoitzean. Ib. 70. Naigabe mota guziak. Cb Eg II 206. Apostoluen bizitze mota. Mih 110. Meza mueta bat. 

msOñ 239v. Ez dedilla pekatu mortal kasta edo muetarik izan zeñi gorroto artuten ez jakon. Mg CO 58. Gauza 

mota bat beste mota txarrago batekin nastutzea eta saltzea. AA II 168. Heriotze-mueta kruelenetarik bat. Dh 

164. Eritasun mueta asko. Izt C 95. Munduko jakiturija mueta guztijak. Ur MarIl 61. Bada lür mota hanitx. Ip 

Dial 43 (Dv mota, It y Ur mueta). Bertze asko golde mota ere. Dv Lab 33. Iduki zekioten jende mueta guzikuak 

merezi bezela onra eta errespetua. Bv AsL 157. Bi lan mota badire. Arb Igand 81. Liberalismoa izan da txartzat 

emona bere mueta eta era guztietan. Itz Azald 53. Mueta guztiko txalopaz beterikako ibaia. Ag Kr 18s (G 296 

mota). Hainbertze gizon mota, hainbertze amodio mota. JE Bur 107. Ikaste mota auetan. Zink Crit 65. Han 

entzun nituen alemanez juramentu mota guzietarik. StPierre 18. Argatik esan oi da "Mota txarretik, beti ugari". 

Elzo EEs 1920, 133. Anakreonteren motakoa da [bertsolaria]. Lab EEguna 99. Sortu bear zan "Erin"-en beste 

abertzale mota bat. Ldi IL 170. Dagokion tokamenetik gizaki-mueta batak bestea albora bota. Eguzk GizAuz 

151 (192 mota). Iru gizon-mota dira Ortegaren ustez. Txill Let 86. Joko moeta bat. Arti Ipuin 67. Lapur-mota 

guztiak. Vill Jaink 105. Merkea dozu [korbata], ta mueta onekoa. Erkiag BatB 175. Asko erlijione mota. Larz Iru 

110. Zer nahi galde mota eginen dautzute. Ardoy SFran 203. Hiru motatako idazlanak. MIH 208. 

v. tbn. LE Doc 217. Gco II 20. Jaur 200. Gy 293. Hb Egia 56. Aran SIgn 67 (109 mueta). Jnn SBi 80. HU Aurp 

189. Alz Bern 49. A Ardi 117. Inza Azalp 119. Barb Sup 129. Ox 124. Muj PAm 43. Zub 103. FIr 177. Laux BBa 

132. JMB ELG 87. Ir YKBiz 84. Zerb IxtS 31. SMitx Aranz 190. JAIraz Bizia 30. Mde Pr 349. Or Aitork 190. 

Anab Poli 77. JEtchep 107. Izeta DirG 36. Zait Plat 154 (Sof 60 mueta). Osk Kurl 78. Ibiñ Virgil 82. NEtx LBB 

114. Xa Odol 37. Lf in Casve SGrazi 11. Mueta: CrIc 155. AB AmaE 169. Enb 87. Kk Ab II 116. Otx 179. TAg 

Uzt 272. Akes Ipiñ 24. Lek in MEIG II 124. 

� (Lar). Especie (zoológica o botánica). "Vicuña, cabra montés del Perú, bikuña, basauntz mota bat" Lar. � 

Zein zeiñi bere motazko / emanik kanta ariñak [egaztiñei]. EZ Noel 141. Zuhatz motaz hob'ezina. O Po 65. 

Zeinek bere motharen araberako fruitua. SP Phil 11 (He 10 mota). Herioa bipera suge mota gaixto bat iduri da. 

Tt Onsa 138. Ez izan arren [bi abre mutuk] mueta berekoak. ES 392. Armiarma, dragoi ta pistia mota guziak. 

Cb Eg II 205. Ipiñi zituen Jangoikoak Paradisoan arbola mota bi beste askoren artean. Mg CC 223 (PAb 179 

mueta). Bada inguma mota bat zuria ta lodia. It Dial 5 (Dv e Ip mota, Ur mueta). Kutxan sartu zituen abere edo 

animali-mota guziak. Lard 9. Lurrak eman betza abere biziak zein bere motaren arabera. Dv Gen 1, 24 (Urt, Ur, 

Ol y Bibl mota, Ker mueta). Txori asko mueta guzietakuak. Bv AsL 100. Belar eta ihizi mota guzien begiratzera. 

HU Aurp 96. Euron antzeko milla abere-muetak. A BeinB 92. Arrañ mueta guztia eruaten dabenak. Ag Kr 66. 

Gure mota ezezta litakek? JE Bur 99. Onjo mota guzietarik. StPierre 29. Bi mikrobio-motak bizkitartean familia 

berekoak direla. JE Med 111. Orok dazauzkigun txindurriez sei milla mota ditute dagoaneko berexi yakintsuek. 

Ldi Y 1933, 85. Bizidunen motak aldakor zirala. Or QA 104. "Insignis" izeneko mota. F. Labayen in Munita 8. 

Japoniako [larix] mota batzuek. Zerb Azk 42. Zenbait landare mota adierazten ditu Bergilik [Casia] itz onekin. 

Ibiñ Virgil 119. Altzak, korostiak eta beste zugaitz mueta asko. Alzola Atalak 48. 

v. tbn. Ub 13. VMg 24. Gco I 438. Gy 159. Zab Gabon 85. CatJauf 26. ArgiDL 166. Barb Sup 164. Inza Azalp 

35. Etcham 77. FIr 166. Zub 83. JMB ELG 55. JAIraz Bizia 12. NEtx Antz 135. Txill Let 65. SM Zirik 82. Osk 

Kurl 204. Vill Jaink 63. MAtx Gazt 15. Berron Kijote 149. Mueta: Izt C 153. Etxeg RIEV 1908, 113. EEs 1917, 

99. Otx 49. JMB ELG 50. Zait Sof 189. Erkiag BatB 36. 

� (G?, Lc, B, BNc, S ap. A; VocBN). Casta, raza (humana), etnia. � Orduan Ierusalemen / zen nazionetarik, / 

zeruaren azpian zen / mota guztietarik. EZ Noel 118. Jiganteen mota edo jatorri bat ain andia. AA III 298. Hor 

[Quebec-en] jendea motaz frantsesa aspaldi eta aspaldi arrangura da motaz anglesak direnen nausikeria 

soberatuengatik. Herr 22-10-1970, 8. 


mende. 

588


� Raza, variedad. "Espèce. Sagar motarik hobenak ene gustuko ernetak dira" VocBN. � Suisatik ekharri izan 

dituzte abereak, hango motatik izateagatik. Dv Lab 226. Mueta askotakoak dira gazisagarrak. TAg Uzt 279. 

� mueta. Modalidad (?). � --Izen ordainari zenbat gauza juntatzen zaizko? --Zorzi: jeneroa, kontua edo 

numeroa, kasua, deklinazinoa, figura, mueta, presuna eta sinifikantza. ES 362. --Izen-ordainen muetak zenbat 

dira? --Bia, ethorki gabekoa, hala-nola ego; ethorkiduna, hala-nola meus. Ib. 363. 

� mueta. Sexo. � Mueta edo sexu bateko ta bertzeko jenden loria. Dh 382. Eztezazula sekulan begirik koka 

bertze muetako jenden gainean. Ib. 73. 

� Género gramatical. � Izenaren edo izen lekhükoaren mota eta zenbata. "En genre et en nombre". Arch Gram 

152. 

� "En mauvais part. Hau da haur mota ezin iasana! que voilà une sorte d'enfant insupportable" H. 

�2. moeta. Moneda. v. moneda. � Diru moeta bat jaurtikitzen du airean. Arti Tobera 289. 

� Etim. De lat. moneta. Para el sentido, cf. por ej. en Berceo: E muchas otras frutas de diversas monedas. 

2 mota (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, H). � Mota; mancha. "Mancha" Lcc. "Nun daukazu soiñeko mota-gorrixa?" 

Elexp Berg. � Eguzkia sartzen danean gela baten ekusten dira aidean mota, ispita, lauso, bestela ekusten ez 

diranak. Mg CC 221. Glórian sartu eztaikéla [...] garbitugábe motarik dén txipiéna ere. LE in BOEanm 795. 

Eztago zugan pekatubaren orbanik, ezta motarik txikijenik bere. Astar II 274. Papela mota beltxez betetzen ari 

zaio. NEtx LBB 103. 

3 mota. � "(V-m), ribazo, porción de tierra, cubierta de hierba, alrededor de los campos sembrados" A. � Etxeaurreko 

mota edo bedartzea azalatu edo atxukatu. A Ezale 1899, 23a. Lur landuak, zelai eta motak, larrak, 

basoak... Erkiag BatB 111. Lur-azalean, leku landu bagean, esaterako mota-aldean. Ib. 39. 

- MOTA-BELAR. "Motabedar (msLond), tanaceto (Bot.)" A. 

mota. v. mote. 

motabilde (Lar � H), motailda. � "Categoría" Lar. � Harek ere dereio lanen pezia arhintzen, dereiolarik 

egi(az)ko mothaildak eskentzen ta ekharginak besarkaeraziten. Egiat 244. 

motail. "(BN-baig), mala casta" A. 

motailda. v. motabilde. 

motaiska. v. motaxka. 

motaka (L, BN, S ap. Lh). � Por clases, por categorías. "Motaka ezarri ditut, je les ai rangées par catégories" 

Lh. "Classer, [...] motaka eman" T-L. 

motaki, muetaki. � Específico. � Orainarte izen bakarrak ["individuales"] edo eurenez mugatuak astertu daiz. 

Orain izen muetakiak zelan-mugatu astertu bearra dago. A Gram 87. 

motalai (Lar � H). � "Generoso" Lar. � Eginbide goitandiak, motalai edo jenerosoak. Otag EE 1882c, 414. 

Zirikatu zutela eltzegille doagaraia eskintza motalai ura ari egitea. Ib. 510. 

motanasi (Lar � H). � "Genízaro, mezclado de dos especies" Lar. 

motasa (Lar � H). � "Metal de voz" Lar. 

1 motatu (V ap. A, que cita a Ur), moteatu (G? ap. A (que cita a Ur); Lar, H), motetu (G ap. A; Lar, Añ (G), H). 

� "Brotar en los árboles", "abotonar, echar los árboles el botón" Lar. "Abotonarse rosas, vides, etc." Añ. 

"Germer, bourgeonner, pousser des bourgeons, boutons" H. "Motetu, abotonarse las plantas" A. v. 4 botatu. � 

Pikondoak moteatu zituen (zitunan) bere uztapikoak (G). "Ficus protulit grossos suos". Ur Cant 2, 13 ((V) 

motatu). Lurreko belar guztia moteatu baño lenago. Ur Gen 2, 5 (Urt pusatu, Dv berenez hazi, Ol, Ker y BiblE 

erne, Bibl sortu). 

2 motatu (L ap. Lh), muetatu. � Clasificar. "Spécifier" Lh. � Gañontzekoak alboko barrutian muetatu 

bearrekoak ditugu. TAg Y 1933, 21. 


mende. 

589


3 motatu. � Motear. � Gorriz motatutako / urdin aintzinean. Gand Elorri 84. 

motatu. v. 1 bota. 

motatze, muetatze. � Clasificación. � Oarle argidunak bertatik eratuko lituzke muetatze kidekeak. "Diferentes 

clasificaciones". Zink Crit 12. 

motaxka (H), motaiska (Lar � H, Añ � A), motaixka. � "Cogollo" Lar y Añ. La grafía -isk- de Larramendi 

representa sin duda -xk-. � Erleak lorearen motaixka edo mimikutik ateratzen duen eztia. A. Arzac EE 1883a, 

233. Eltze batean ipiñi bitez letxuga motaiskak, illarrak, esparragoak, alkatxofak eta tipula berriak. Cocinan 33. 

motazkiro (Lar), muetazkiro (Lar). � "Genéricamente" Lar. 

motazko (Lar), muetazko (Lar). � "Genérico" Lar. 

mote (G, AN-5vill; Lar, Añ, H (V, G)), mota (V-ger-gip). Ref.: A (mote, mota); Iz ArOñ (móta), To; Elexp Berg 

(mota). � "Botón en los árboles" Lar. "(Las flores están en) botón, loreak motean, lekan daude" Ib. "Brotar, en 

los árboles, moteatu, ninikatu, motea [...] irten" Ib. "Cerner las viñas, echar la flor, [...]. Mastiak erne izatea, 

motea ematea" Ib. "Botón en las flores, lora motea, lora leka", "pámpano, mats motea" Lar y Añ. "1.º (G-bet), 

capullo de la flor; 2.º (Gc), retoño, botón o yema de los árboles" A. "Capullo de flor. Negu epela eiñ ezkero 

arbolia aurreratu eitten da, baiña udaberrixan izotza eitten badau motia jausi eitte jakue" Elexp Berg. AxN 

explica bihia (96) por motea (en la frase hazi hartarik sortzen den bihia). v. 1 bote. � Zeñak zeuzkan iru 

sarmentu, azitzen zala geldika geldika motak bota artean. Ur Gen 40, 10 (Dv botea eman, Ker kimuak bota; Ol 

erne, Bibl ernatu, BiblE kimuberritu). Lurpean eduki ditugun mentu oetatik, Jorraillan artuko ditugu moterik 

onenak dituztenak. EEs 1917, 52. Indartsu azi dedin, ernetzen zaizkion mote guziak kendu. Ib. 54. Orra zuaitz 

adarrak / ederki / ta guri, / mote, kima ta muskill / pozgarriz / beterik. Garbiz EEs 1928, 36. 

- MOTE-TXORI. "Motatxorixa, fruta arbolei mota jaten dien txori moko-okerra. Camachuelo? Motatxoriak 

kalte aundixa eitten dotsa fruta arbolei" Elexp Berg. 

mote. v. 2 motel. 

moteatu. v. 1 motatu. 

motedi. "Pamponaje, mats motedia, urtumedia, muskildia" Lar. Cf. 1 bote. 

moteill. v. 2 motel. 

1 motel (V, G, B, BN, Sal, S, R; Aq 400 (G), Izt 115r, H, VocB, Zam Voc; -th- SP, Urt I 159, Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, H), moel (BN-baig), mutel (-th- Gèze, H (S)). Ref.: A; Mdg 163; Lrq; Satr VocP; Gte Erd 275, 280. 

� Tr. La única forma atestiguada en los textos es motel. No se documenta en la tradición suletina en ninguna de 

las acepciones. En DFrec hay 29 ejs., todos ellos meridionales. 

I (Adj.). �1. Tartamudo; balbuciente; que se expresa con dificultad. "Tartamudo", "balbuciente" Lar y Añ. 

"Farfullador" Añ. "Etzü mothel, ez!, no se muerde la lengua (Lacomb)" DRA. "Eleketa ari delarik motela da 

pixka bat (BN-arb)" Gte Erd 275. v. totel, zezel. � Miguel Martiniz Motella (1366). Arzam 345. � Gor eta 

mothel zena sendatu. Lç Mc 7, tít. Abendañuje motela (Cantares de la quema de Mondragón). TAV 3.1.7, 84. 

Motel orok itz nai. RS 170 (en RIs 59 motel oro beti itz nai). Iainko hunen laudatzeko / etzaratela mothel. Hm 

95. Hizjario erausle motel au. Lar DT CCIV. Aurren batzuek al gera, ta aur motel, negartiak, txitxia ta paparekin 

engañatuko gaituztenak. Lar Fueros 48. Komuniatzen zaran adiuntzan bezain mutu ta motel gelditzen zara zu. 

Mb OtGai 9, 165. Baserritar motelak ziruditela ta hitz egiten ere etzekiten gizonak. Mb IArg I 163. Mutil mutu, 

lotu, motel gutxiago errietan izango litzake. Cb EBO 19. Eskusatu zitzaion Moises esanarekin zela motela eta 

zuela traba minganian (Hondarribia, 1778). ETZ 137. Au zuzen esaten dabena, miiñak larrapastadarik egin 

baga, miñ garbikua da, ez motela. Mg PAb 176. Isilik badago, motz eta motela dala. Astar II 189. Itz-jario 

erausle motel ez-jakiñak. Izt C 9. Arkitzen ere naiz motelago eta mingañ astunagoarekin. Ur Ex 4, 10 (Ker 

motel; Ol y Bibl aho-motel, BiblE hizmotel). Haur heien artean bat bazen [...] itxuxia eta mothela . 

Laph 154. Mingañetik motel. Iraola 96. --Esatekoa balitz, edo esan albanuke... --Oraindaño ez aiz ba motela 

izan. Ag G 145. Euskel-irakurketan, idazketan, eta abar, ongi gertu ta gero [zuen umeak], zaar motelen ikasbide 

ditezen. Ldi IL 129. [Euskal-mariñela da] egiten luzea ta / kontatzen motela. SMitx Aranz 235. Euskeraz motel- 


mende.


xamarra natxebillek. NEtx Nola 23. Herabe zen gauza horietaz mintzatzeko, nahiz, bestenaz, etzen batere 

motela. JEtchep 106. Enplegatu bat mintzatu eta / ez baita segur motela. Mattin 37. Euskaldun berriak ere gero 

eta nabarmenago ageri dira gure artean, ez inoiz bezala ikasle eta entzule ixil eta motel gisa. MEIG VIII 101. 

� (Lengua) balbuciente. � Arnoa ez da eskas ageri bestetan, / gizonek dakharzketen mihi motheletan. Hb Esk 

151. Bere mihi mothelarekin dio. Arb Igand 129. Erdi-tartaka min motelaz esaten ebala. Kk Ab I 101. Ta oiek 

berriz gaizki esateko / ez dute mingain motela. Tx B III 58. Mingain motel au mintzatu-âla / biotza mintzatu 

bedi. Or Eus 85. Izketarako mingaiñak motel diranean. Erkiag Arran 191. Begiak erne, ta mingaiña motel. 


� (Palabras) balbucientes, entrecortadas. "Solas motela egiten du (AN-5vill, B)" Gte Erd 275. � Ozta aituteko 

berba motelagaz esan eustan. JJMg BasEsc 285. Bere itz motel eta txarraz. Lh EEs 1915, 232. Etzala ezer egi 

uste ukan bear mintzo ederragatik, ezta ere gezur mintzo motelagatik. Or Aitork 109. Itz erdizko esan-ezin 

motelez. "Un no se qué que quedan balbuciendo". Onaind in Gazt MusIx 204 (Or ib. 198 totel, Gazt ib. 183 

zezele). Izketa laburragoan bai baiña ez orratik argudio motelagoan. Berron Kijote 56. � Kezkatan nengoen ez 

ote zitzaidan erantzunaren motelaz ohartuko. MEIG IX 99. 

�2. (V-gip, G-goi; Aq 400, H, Zam Voc). Ref.: Iz ArOñ; JMB At; Elexp Berg. Flojo, insulso, lento, débil; 

apático. "Mutil motela [...] insulso, caído y para poco" Aq 400. "Langile [...] motela" H. "Animal o persona 

lenta" Iz ArOñ. "Débil, extenuado, enfermizo" JMB At. � Lo daude erne bear duten guziak, sorrak eta gorrak, 

otzak eta motzak, motelak eta gatzik bageak dirade. Lar, carta a Gandara 1. Komunio ondoan motel, agor ta siku 

siku daudenak. Mg CC 226. Zure anima geratu zan onerako narra, motela eta gogorik gabe. AA I 399. 

Kontrariyuak jarriko ziran / motelak izan bagiña. Xe 283. Beti motel samarra, noizean bein asma pixka batek 

estutzen zuen. Goñi 23. Nola motel xamar dabillen. Iraola 70. Kemenge ta motel, zama zakarra eziñ jasorik. Ag 

G 328. Urdalletik bete ezik biar lez estia, / motel ibilliko da zar nai gastia. Enb 164. Anketan perrak baditu baño 

/ txit motela da birian. Tx B II 207. Nik neronez ere zerbait biali nai nuke [...] baña motela naiz. 'Soy inexperto'. 

Ldi in Or BM 12. Artean ez zan nexka langille motela. Or Eus 356. Motel baten aurrean pizkorra, trakets baten 

aurrean liraiña. ABar Goi 20. Etorriz eta eragitez motelagoa izanik, norbaiten morroi jartzeko obea zegon. 

Etxde JJ 68. Lenengo dantzariak zal eta eragiñak izan baldin ba ziran, besteok etziran, orixe ez, batere 

motelagoak. Erkiag Arran 43. Geroago eta motelago gure ama ori. Salav 22. Goizetik beti bertsolari motel 

samarra nintzan ni. Uzt Sas 22. Bai zentzugabeak zaretela! Eta Profeten hitzak sinesteko motelak! 'Tardi corde'. 

IBk Lc 24, 25 (IBe e Ir YKBiz 527 motel; Ker bihotz-motel; Lç bihotz berankorretako, He bihotz herabe, TB 

berantiar, Oteiza biotz pixuko, Dv uzkur, Brunet betar, Or nagi). v. tbn. Alz Ram 48. Jaukol Biozk 25. Basarri 

41. 

� (En contextos negativos, con valor ponderativo). � Bere mutillak nola / ez diran motelak. Arrantz 91. Bere 

kuadrilla gobernatzeko / ezta izandu motela. Tx B I 193. Esan dedan aitona zar au / etzan jeniyoz motela. Tx B 

II 49. Batxi! ez az, orraitik, / ziri-sartzalle motela! Enb 129. Ez ago kirtenondo motela! TAg Uzt 283. 

Disimuluan azpi-janetan / ez da izaten motela. BEnb NereA 262. Beste bat sortu zan Azkoitian / da ez motiko 

motela. Uzt Sas 326. v. tbn. EusJok 149. 

� (V, G, AN-ulz, B, BN-baig, R; Añ, vEys (G), H, Zam Voc). Ref.: A; Iz Als, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. (No 

ref. a personas ni animales). Flojo, débil, apagado, muerto; soso. "Tibio, tépido, flojo" Añ. "Izkila motela", 

"pilota motela" H. "1.º sonido apagado, poco sonoro; 2.º comida insípida; 3.º licor de poca fuerza, flojo" A. "Lo 

soso, sin sal" Iz Als. "Soso, sin sal, apagado. Berakatz salda au motela dago" Etxba Eib. "Gaur argixak motelak 

dagoz" Ib. "Flojo, de poca fuerza [...]. Sardaua motel samarra dago" Elexp Berg. � --Zer esan gura dau señari 

aora emoten jakon gatzak? --[...]. Motelak diriala lurreko atseginik zoragarrienak. CrIc 131. Egingo diogu 

arrera motel, otz ta gogo gabeko bat. Mg CC 231. Motela dago [ardaua], indarrik ez dauka. Mg PAb 60. Saldu 

ezinda gelditzen diran sagar miñ ta motelak. VMg XII. Lima batek argitu ta polituten dau burriña latz motela. 

Añ MisE 69. Janari otzaago edo motelago batek. fB Ic II 278. Bestela gertatzen da / maitasun motela. Sor AKaik 

115. Urrutiko ots motel, beti berdiñ ziardun bat. Arr EE 1882a, 98. Illargia agertzean arpegi motelagaz. AB 

AmaE 365. Egosten da su motelean. Cocinan 54 (ap. DRA). Zarrarentzat epel, motel, ganora ta erakarde 

bagekoa [da jolasa]. Ag Kr 49. Belarriak naikua gor ta motelak. Ag G 200. Txilin pitzatu bat bezela agertu 

zaigu: len ozen, orain motel. A Ardi 25. Ur-esnea baño motelagoa [eguna]. Ldi BB 36. Orrela ez izanenean, 

gerora ere motel, geza, txikia izango degu asterokoa. Ldi IL 75. Gizartekeria, Marx-ena baño motel eta 

gazagoa, baña gizartekeria. Eguzk GizAuz 76. Garo-tartean motel gelditzen / zintzarri kalaxken otsa. Or Eus 

329. Gogoa bizkor, burua motel. EA OlBe 33. Ur motel arrea. JAIraz Bizia 42. Aren miñen ondoan gureok 

motel eta kaiskarrak ditugularik. Erkiag Arran 184. Burua argi ta ankak motel. SM Zirik 117. Erakutsi au bage 

[...] gizon utsen argibideak motelak izango lirake. Zait Plat 105. Intzaur handi ta motelak ziran egokienak 

botateko. Osk Kurl 77. Ekarritasun motelagoaz, baiña ala ere berez biurtzen dira oiek [semeak] ere beren 

iturrirantza. Vill Jaink 166. Oso motel irudi zitzaizkidan [bertsoak], irakurteko beintzat. "Sosos". Or in Gazt 

MusIx 16. Hari eskerrak [...] ene hitzaldia ez dela motelegi izanen; alderantziz ukanen dituela berenaz eskas 

lituzken bizia eta alaitasuna. Lf Elit 69. Ezkila motel bat joiten. Xa Odol 294. Motela, nagia aurkitzen zuen 

arterainoko prosa. MIH 261. v. tbn. Lab EEguna 72. Txill Let 60. Gand Elorri 68. Zait Plat 54. Uzt Sas 138. 



mende. 

591


� (Ref. a instrumentos musicales). Poco sonoro. � Bizitzen nozu bai, lira motel au / zolituteko. AB AmaE 132. 

Arlote orrek, txirula motel batez, ez al zenitun gurutz-bideetan doiñuak errukarriro lardaxkatzen? Ibiñ Virgil 38. 

�3. Simple, tonto. � Ja, ja, ja, ja! Etzan motela gizona. Sor Bar 38. Ez da iñor motelena ba da ere, Espiritu 

Santuak argittua bere buruko irudittu ta era-aldiak gertakizunak bezala saldu nai ez digunik. Inza Azalp 95. 

Berez motela bada, eskolia gora-bera, beti motela. Kk Ab II 79. Nori goguak emon leukijon gixon zoli areganik 

olako seme motelak urtengo ebanik? "Stupido". Otx 130. Gaur tartamutu natorkizu bada, ta zu motela etzeran 

ezkero, besterik gabe igarri didazu. NEtx Nola 28. Litekena dek, ez aiz motela. Ugalde Iltz 65. 

�4. (V-arr-gip, G-goi). Ref.: EI 356; JMB At. "Triste, sombrío" JMB At. � Nozbaiten motel aurkituta. AB 

AmaE 164. Guztiak ebiltzazan itzal da motel negar egitteko gogoaz. Echta Jos 285s. Arpegi itzal da gogaldi 

motelagaz. Ib. 202. Arpegiak motel edo triste daude. Urruz ZeruA 88. Isil ta motel ezkenduen ganoraz apaldu. A 

Ardi 122. � "Denbora [...] motela (iluna) da (AN-5vill)" Gte Erd 86. 

�5. "Engourdi. Eskuak hotzez mothelak ditut, j'ai les mains engourdies de froid" H. � "Zure erhi mothelekin oro 

hausten tutzu, avec vos doigts lâches vous cassez toutes choses" H. 

�6. Ceceante. "Mothela da, zizi-zaza mintzo dena" H. � Ba ziakek basora Antxo motel ori. "Ceceoso". Or Eus 

33. 

�7. "La (tierra) blanda" Iz ArOñ. � "Mótel dauela, que está pesada (la tierra)" Iz ArOñ. 

II (Uso adv.). �1. "Farfullar, motel hitzegin" Lar. "Tartamudear, motel hitzegin" Lar, Añ (itzegin). � Euren 

izketan itz egin dautsiet erbestetarrai, erdizka ta motel bada be. Ag Kr 95. �2. Flojamente, de manera floja. � 

Neurtitzak bear diran legean egiñak dira, baño idurimen gutxi ta geienean motel agertzen dutena dakarte. Inza 

in Jaukol Biozk VI. Zausk egin dit biotzak, alegia; baiñan [...] apalago, motelago. Txill Let 49. � "Oso motel 

nabill aspaldixan" Elexp Berg. 

- AHO-MOTEL. Tartamudo. � Ao-motel ta mingain-zezel naiz-ta. Ol Ex 4, 10 (Bibl aho-motel; Ur motel). 

- HITZ-MOTEL, MIHI-MOTEL, MINGAIN-MOTEL. v. hitz, mihi, mingain. 

- MOTEL-ANTZEAN. Bastante flojamente. � Guraso euskaldun asko ikusten / ditut erderaz etxian, / da aien 

aurrak egongo dira / euskeraz motel antzian. Uzt Sas 291. 

- MOTEL-MOTEL. a) De modo balbuciente, (hablando) con dificultad. "Motel motel ari da izketan (AN-gip)" 

Gte Erd 275. � Josetxok-be, osta-ostan da motel-motel, agur egieutsen. Echta Jos 344. b) Tristemente. � Etorri 

zan lausoagaz, / estaldu zan eguna, / motel-motel, itzal-itzal, / a zan illuntasuna! Echta Jos 86. c) Despacio, con 

dificultad, torpemente. � Lenbiziko tximeletak [...] egaka ikasten, zelaitik zuaitzera, nagi nagi, ta motel motel. 

Ag G 43s. Or dabil motel-motel zakurra / gure baserri inguruan. Jaukol Biozk 82. Ala asi zan motel-motel 

estalkia irikitzen. JAIraz Bizia 58. 

- MOTELIK. a) Balbuciendo. � Baña geienetan edo beti [oraziñoa] diñogu otz epelik, ganora bage, nasturik, 

motelik, deboziño apur baga. Añ MisE 127. b) Apagadamente. � Eguzki-erlus masustearen / ondar ubela, 

motelik. Gand Elorri 99. 

- MOTELXEAGO. "Motelxégo, más apagadamente" Iz Ulz. � Moteltxego ote-diran [oiuak]. Or Eus 148. 

- MOTTEL. (Forma con palat. expresiva). a) Flojo. "Ardo mottela, ez du batere eltzen" Gketx Loiola 33. � 

Asmoaren azken negargarrien bat sumaturik, ain baitzioan mottela ta illa. Ldi IL 103. Ba-dakigu Augustiñ bere 

izkuntzaz landara mottel gelditzen dala ardura. Or Aitork 5. b) Tartamudo; (fig.) reservado. � Hasian hasi, ez 

baita Gaxuxa mottela, zazkitenak sudurrera igorriz elgarri. Gazte 1953 (julio), 4 (ap. DRA). 

2 motel (G-bet), motell, moteill (G-azp ap. Gketx Loiola), mote (AN-larr). � (Usado sólo en vocativo). 

Muchacho, chaval, amigo. "Ea ba, moteill, noiz diagu zopa-jan ori?" Gketx Loiola (s.v. zopa-jan). � Bai, 

motell, Jainkoari eskerrak ni ondo bizi nauk. Zab Gabon 27. A mote, mote! M.A. Iñarra Ezale 1898, 22b. 

Gernikako arbola Gernikan ziok, motell. Ag G 187. Etzekiat, motell, etzekiat. Ib. 157. Ixilik ago motel! Lab 

EEguna 83. Yanak / osasuna gordetzen dik, / motell. Ldi UO 42. Eu, motell, gu gaituk. Or Eus 148. Ez, motel... 

Etzak orrelako nekerik artu. Etxde JJ 6. Bai, motel; lana bazeukagu. Salav 40 (67 motell). Moteill, panparron 

ago! --Degulako! (G-nav). Inza NaEsZarr 69. Ez zak urik edan, motell, ez zak edan. Berron Kijote 192. Bapo 

motel! PMuj in MEIG I 94. v. tbn. Tx B 78. Muj PAm 61. Anab Poli 44. Ugalde Iltz 39. NEtx LBB 166 (21 

motell). Motell: Ud 49. Alz Bern 62. Urruz Zer 143. Lek EunD 25. Basarri 58. 

� (Pl.). "Motellek, ondo sufrikaitza aiz!" Gketx Loiola (s.v. sufrikaitz). � Ene motellak! auxen bai lana / nerekin 

oraintxen artu detana! Enb 130. Motellek, "Euskaltzaindi"koa egin bear nazute! Lab EEguna 84. Arraiotan, 

motellek! Ldi IL 30. Motellak, bai ikustoki beltza! Ugalde Iltz 32. Motellak! Onek txurruta bat merezi dik. NEtx 

LBB 148. 

� (Det.). � Aparta dek, motella! Alz Bern 58. 

- MOTTEL. (Forma con palat. expresiva). � Mottel, gero nik emango diat bestea. Lek EunD 25. 

motelaldi (V). Ref.: A Apend; Etxba Eib; Elexp Berg. � "Indisposición, no sentirse bien. Goizetik, motelaldixakin 

jaiki naiz" Etxba Eib. "Udaberrixan urtero izaten dau motelaldixa" Elexp Berg. 


mende. 

592


motelarazi. � Mortificar. � Otoitzean oso ekiña zala, beure burua motelarazten gogotik ari izan zala. 

"Mortificaba grandemente su cuerpo". Or in Gazt MusIx 38. 

moteldu (c. sg. A; Lar, Añ, H; -th- SP, Urt I 159, Lecl, Dv, H), moteltu (/mo)theltü [proparoxítona]/ S ap. Lrq). 

Ref.: A; Lrq. � Tr. Documentado en todos los dialectos literarios, excepto en suletino. En DFrec hay 9 ejs. de 

moteldu. �1. Hacer(se) tartamudo; ponerse balbuciente (la lengua). "(Hacerse) tartamudo", "(hacerse) 

balbuciente" Lar. "Trabarse la lengua" Añ. � Gertha bazekion sobera edatera, eta handik mihiaren motheltzera. 

Ax 405 (V 264). Moteldu, ta lotu da nere mingaña. Cb Eg III 311. Miña moteldu. Mg PAb 208. Gizakume edo 

emakume gaixoa, edanaren ondoren [...] turbatzen eta moteltzen danean. Gco II 60. Mingaña agitz moteltzea. 

Ib. 60. Mingaña motelduta. JanEd I 58. Tirlitorlo miiña moteldu-ta. A BeinB 72. Erantzun eban, dana 

moteldurik. Ag AL 118. Zer esan ezekiala ta erdi moteldurik gelditu zan emakumetxoa. Ag Kr 102. Ilhuntzen 

begia, motheltzen mihia. Ox 203. � Perder la facilidad de expresarse en una lengua. � Ta zekiten [aur-euskara] 

pisk orretan ere moteltzen dira ango [erdal-erriko] beren lanak bukatu horduko. Mb IArg I 53. Ain aldi luzez 

euskerarik entzun ez nebalako [...] sortu ta moteldu nintzan. Eguzk LEItz 17. � Zer esan biar jake edan 

daruenai alborunzka ibilteraño, begiak lausotu, berba moteldu, ta ondo ebagi ezinda jarteraño? CrIc 73. Berbia 

moteldu. Mg PAb 65. Memoriya auldu, / izketa moteldu. Tx in Imaz Auspoa 243, 139. Nigarrak mintzoa 

moteltzen ziolarik. Or Mi 10. 

�2. (G-to-nav ap. A; H; -th- SP). Entumecer(se). "Eskua hotzez motheldu zait" SP. � Tristezia da lurreko 

edertasun guzia ebakiten duen eta animalia guziak harpaz motheltzen dituen negu gogorra bezala. SP Phil 466 

(He 472 gorputzak gogortzen eta gathutzen). � Artan, euliren miñik doi dute, / moteldua baitute ezten. "Se le ha 

embotado el aguijón". Or Eus 347. 

�3. (V-gip, G-goi; H). Ref.: Etxba Eib; JMB At; Elexp Berg. Debilitar(se), decaer. "Devenir [...] sans courage" 

H. "Oso moteldua naiz ondoez onekin" Etxba Eib. � Etzera moteltzen, zartzen eta iltzen. AA I 34. Gizon 

adiñean sartu bat bere neke, kezka ta egin bearrakin moteldua ta illundua. AA III 364. Oso txaldandua, 

moteldua, gazterik auldua. Ag G 65s. Sarritan okertu ta moteldu ta gexotuten dira. Kk Ab I 21. Pixkanaka 

moteldu nindeke, zartu nindeke. Or QA 176. Orain ez al gabiltza / naiko motelduta? Uzt Noiz 119. � 

Debilitar(se) (una parte del cuerpo). � Dijestiua nagitu egiten da eta biotza moteldu. Oñatibia Baserria 18. 

Sabela ezeze esku-oñak be guztiz daukaz motelduta. Bilbao IpuiB 209. Nere begiak moteldu egin ote-dira? NEtx 

LBB 24. Luzaroko ixilaldiak ez dio batere etorria urritu ez eztarria moteldu. MEIG II 105. � Txit berotzeraño 

eta buruak moteltzeraño [...] jan eta edan. Gco I 148. Begiak itxi zaizkit, / burutzar au moteldu. "Se me 

entontece". Ldi BB 10. Burua asko moteldua daukat. Uzt Sas 20. Burua ark [perlesiak] oso moteldu zidan lenaz 

gañera. Ib. 21. � (G, AN, L, BN, R ap. A; H, VocB). "Perder en parte el sonido, eco o vibración" VocB. 

"Apagarse el sonido de una campana" A. � Gordin-soiñua moteldu-âla. Or Eus 91. Harridurarekin botza 

moteldurik. Mde HaurB 20. � Debilitarse (la voz). � Lengo abots zolijak / Motelduak dabez. Euzk 1930, 522. 

Aisa moteltzen baitzitzaion [mintzoa]. "Facillime obtundebatur [vox]". Or Aitork 129.� "Perder sa qualité de 

volante, en parlant d'une paume" H. "Pelotia moteldu, sake txikia egitera jarri" Elexp Berg. "Pelotia busti ezkero 

moteldu egiten da" Ib. � Entristecerse. � Joan zan etxera moteldurik. Echta Jos 174. � Mortificar. � Adi elkor, 

lurreko lizunkeri aientzat, moteldu ditezen (Col 3, 5). Or Aitork 206 (Lç mortifikatu, He hildumatu, Dv y Bibl 

hilarazi, Ol e IBe ito, IBk hil). Beren griñak oso moteldurik ez dauzkatelako. Or in Gazt MusIx 30. � "Moteldizu 

argi ori, biziegixa dago ba" Etxba Eib. � Zeru-zolako argia, moteltzen asia. Anab Poli 73. � Decaer (la 

conversación). "Oien solasa moteltzen ari da (AN-5vill)" Gte Erd 177. � Bai aldra batekoak eta bai bestekoak 

aspertzenago ta moteltzenago yoiazan, banaka banaka isilduaz. Erkiag Arran 141. 

�4. (c. sg. A; -th- Lecl). "Bredouiller" Lecl. "Tartamudear. Motelduz (L, BN), tartamudeando" A. � Minzatu nai 

zuelarik Joel Profetak, abiatu zen motelzen (Goldaraz, 1833). ETZ 209. Moteltzen bada, mintxotuko da / lêngoa 

berriz esanez. "Si balbucea". Or Eus 87. � (Fig.). � Samingarri dan gauza esaten / ez nintzake motelduko. 

Lasarte in Uzt Noiz 129. 

�5. Perder el carácter salado. "Gazitzia eiñ dozu baña ez dakitt nola eiñgo dozun moteldutzia" Etxba Eib. � 

Baña gatza gezatu (moteldu) badadi, zertaz gazituko duzue? Ir YKBiz 255. 

moteldura (H; -th- L, BN ap. A; SP (sin trad.), Dv, H). �1. Tartamudeo, balbuceo; vacilación, dificultad en la 

expresión. "Bégaiement causé par le froid, la maladie, etc., cause accidentelle qui empêche la clarté de la parole" 

Dv. "Etzen osoki mututu, izan zuen halako motheldura bat" H. � Gizonaren adimendua dohakeen kukuillorik 

gorenera [...] hedatzen eta hegaldatzen da [Etxeberri], bathere traburik, behaztoparik eta motheldurarik gabe. 

ES 192. �2. "Engourdissement incomplet. Oinetan, eskuetan, besoetan motheldura bat badut" H. 

motelgarri (-th- SP, sin trad.). � Entumecedor. � "Mothelgarrizko hotza, froid engourdissant" SP. 

motelka. �1. Balbuciendo. "(S; Foix), en balbutiant" Lh. � Geienetan arinka, presaka, motelka, agin artean 

nasturik berba santuak [esan]. Añ MisE 133. Haur ttikiak motelka murdukatzen eta deitzen duen presuna. 


mende. 

593


Etcheb Zeruari 13 (ap. DRA). �2. "Mothelka mintzatzea (BN), parler en contrefaisant la voix" Dv. 

- HITZ-MOTELKA. v. hitz. 

motelkalari. v. HITZ-MOTELKALARI. 

motelkeria. � Jauna, zatozkit motelkeri au igurtzitzera. "Desvaimiento". LMuj BideG 126. 

motelketa. � Debilitamiento. � Eta Egan gero eta bakanago argitaratzen zelarik (urtean behin gehienez 1966-z 

geroztik, motelketa hau zapalketarekin lotua). Txill in MEIG I 259. 

motelki (L, BN, S ap. Lh; -th- SP (sin trad.)). � "En balbutiant" Lh. � Haurrek bere amak maiz adituz eta hekin 

batean mihia erabilliz, mothelki bada ere, ikhasten dute hek bezala minzatzen. SP Phil 90. 

motell. v. 2 motel. 

moteltasun (V, G, AN ap. A; H; -th- SP (sin trad.), Urt III 251, Dv, H). �1. "Défaut de bègue" Dv. � Batez ere 

mingañian traba eta moteltasuna dudanian (Hondarribia, 1778). ETZ 137. � Dificultad para expresarse. � 

Zabalaren moteltasun ori bilbotarra izatetik etorrela uste baleu oker legoke. Eguzk LEItz 16. � Falta de 

elocuencia. � Ez ote dauka nere itzen moteltasunak Medelen biotza, lenengo egunean bezen otz ta itzul-gogor? 

A Ardi 116. �2. (V-gip ap. Etxba Eib; H). Debilidad, decaimiento. "État de défaut [...] de courage, d'abattement" 

H. "Desmadejamiento, mal cuerpo. Naieza eta moteltasuna darabitt egun onetan" Etxba Eib. � Barrengo 

moteltasuna kentziagatik. Sor AuOst 79. Arkitu zan emakumia kalian, barrengo moteltasun edo flakiyarekin. Sor 

Bar 57. Ez itaunik geiago, zu lo-gura zara-ta; moteltasun ori ongarri da ta itxi egiozu bere bidea artzen. Larrak 

EG 1959, 184. � Ez dala gaurtik aurrera euskera oraindañoko moteltasunean jarraituko. RIEV 1907, 213. �3. 

Tristeza (?). � Obia, bere ixiltasun, illuntasun, moteltasun eta ar utzakin. Arzac EE 1882c, 380. �4. "Tibieza" 

Izt. �5. "Qualité d'une paume peu volante" H. �6. "Défaut de sonorité" H. �7. "État d'engourdissement, de 

maladresse" H. 

motelto. � Flojamente, sin energía. � Iges egiten badeutsa zori onak zuben bijotzetako anditasunari, ez 

orregaitino makaldu, ez epeldu ta ez emon eriotzia motelto ta adore baga. Mg PAb 207. 

moteltxo. � (Dim. de motel 2). Débil. � Neure eztarri moteltxo onek / trumoe baten moduan, / adierazo daian 

nai neuke / tximistazoka munduan. AB AmaE 88. � Flojo, mediocre. � Euskera gozo ta ederra dik, idaztankeraz 

moteltxoa bada-ere. Lab EEguna 84. Antziñako olerkari gorenak ez dagerz. Alaka eta soilki, 

moteltxoak eta goitillunagoak sortzen zaizkiote. Aitzol in Laux BBa IV. 

motelxko. � Dim. de motel. "Mothelxkoa da, hitzak errexki ezin trenka ditzake, il est quelque peu bègue" H (s.v. 

trankatzea). 

motetsu. "Pampanoso" Lar. 

motetu. v. 1 motatu. 

motibo (V-arr-gip, G-azp, AN-gip-5vill, B; Urt I 165), motibu (AN-gip-5vill-erro, B), motiba, motigo, motio. 

Ref.: Echaide Nav 79; Elexp Berg; Gte Erd 309, 236. � Motivo. � Tr. La forma casi general es motibo. En 

DFrec hay 11 ejs. de motibo y 2 de motibu. � Egiterako okasioa edo motiboa. OA 135. Eziñ sinhetsi bezain 

handia da motibo edo intenzione hunen bertutea. He Gudu 72. Anaia bat orrela tratatzeko zer motibo dezun. Cb 

Just 103. Ezpaitira instruitiak ez entreprenitzeko motibez ez erreusitzeko moienez. In CatLan 3. Bai ta ere, eta 

motibo andiagoarekin, pobre lotsatiak [...] sokorritzeko. Gco II 36. Umeak aberats uzteagatik edo beste 

munduko motiboren bategatik [...] laudatuak. AA III 397. Persona eldubak [...] aparteko motibo andi bategaz 

dantzan egitia ez dala pekatu. fB Olg 156s. Hunen estimatzera erakharri behar gaituen motibo puxanta da. 

JesBih 395. Gure haren alderako konfientziaren lehen motioa. Jaur 371. Segitzeko ez baitzaien motiborik 

gelditu. Gy 34. Motibo onengatik, ezin eraman izan zuten Mariaren imajiña. Zab Gabon 98. Baña, ikusi dozu zer 

dan motibua. AB AmaE 251. Obispo jaunaren penitentia zala edo beste motiburengatik. Bv AsL 48. Bi motibok 

dabiltzala gehienik yuduak. Elsb Fram 182. Jakin al liteke bisita onen motibua? Iraola 30. Motibo gabe ez naiz 

asiya / dama orrentzat kantari. Tx B I 79. Motibo bat edo bestegatikan. Arti Tobera 278. Paisajea [...] ez da nire 

"barren-giroen" dirdira, motibu ta eragite baño. LMuj BideG 12. Detxeparen poesiak ba du sortu-motibo bat. In 

MIH 287. v. tbn. Mih 105. In CatLan 4. Zuzaeta 60. Brtc 10. Mg CO 177. JJMg BasEsc 274. CatLlo 50. CatB 


mende.


47. MarIl 64 (4 motio). It Fab 138. Bil 133. Xe 155. Arrantz 31. Noe 38. JanEd I 14. EusJok II 25. CatUlz 29. 

EusJok 42. Basarri 127 (95 motibu). Uzt Sas 279. Motigo: Samper Mt 9, 14. 

- -(E)LA MOTIBO. A causa de. � Nok ez daki zenbat okasinoe, berba ta gauza zantar oi dan gorula 

zorigaistokuak dirala motibo? JJMg BasEsc 120. � (Con el vb. omitido). � Hamairu heriotza / urtebeten 

barruen / neskatxa bat motibo / nola egin nituen (V-arr). Balad 225. 

motigo. v. motibo. 

motil. v. 1 mutil. 

motio. v. motibo. 

motistu. v. mutistu. 

1 moto (BN-mix-ad, S; SP, H; -th- O-SP 223, Urt IV 101, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H), motu (-th- SP). Ref.: A; 

Lrq. �1. Tocado. "La coiffure d'une femme de condition commune" O-SP 223. "Coiffure simple, dont les 

femmes, les filles ou les enfants couvrent leurs têtes" VocBN. "Bonnet" Gèze. "Gorro de niño" A. � Doidoia 

zakiten arrimatzen / motho bat buru gainean (c. 1780). BertsZB 127. Arroper, zaiari, bardin mothoari / zerbait 

kanbiatzen oro dirade ari. Arch Fab 197. Motho gora batzuek [emaztek] kaikuen moldetan. Hb Esk 15. Motho 

edo kofia tzar eta zikhin batzuekin. Elsb Fram 83. Motho edo bonet gorri bat buruan. Ib. 128 (parece referirse al 

gorro frigio). Hainbertze urre eta zilar-ikustearekin alabainan motoa makurtu zitzaion gure Mariari eta burua... 

ez xuxendu. HU Zez 59. � "Motho (L, BN, S), pañoleta con que cubren el tocado las vascongadas" A. � Bost 

pinterdiren bati / mothua utziten. "Mahatsa gal baledi" (ap. DRA). Motho adardun histu batek gordetzen dio 

buru-gibela [atxoari]. JE Ber 30. �2. (V-gip, Gc, L-ain, BN, S ap. A; Lar). "Copete", "moño" Lar. "Fontanche, 

moto goi luzea" Ib. "2.º moño; 2.º (G), trenza" A. � Mahungak ukondoraino bildurik, motoa airean, Gaxuxa 

koziniersak badu haro. Lf Murtuts 52. � (BN-baig, Sal, S; Dv, -th- H, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (motho). 

"Penacho de aves" A. � Alauda mota bat hau, bere moto pollitetik aise ezagutzen dena. Dass-Eliss GH 1924, 

99. � "Au fig., et avec signification d'orgueil ou d'impertinence. Emaztea, mothoa goraxko dabilazu" H. �3. "(S; 

Foix), touffe (en gén.). Belhar motho" Lh. "[Sosa] bi mototan (S), bi metatan ezarri dut" Gte Erd 223 (junto a 

multzo, mukuro y pillo, de otras zonas). 

- MOTTO (L-ain, B, R ap. A). (Forma con palat. expr.). a) Penacho. � [Loreak] motto gisa, buruan, alako oilaresproin 

kako bat. Lf Egan 1955 (5-6), 6. � "Moñito de niños (BN-ciz)" A Apend. b) Pañuelo de cabeza. � Ahal 

bezen polliki emanen ditut zure lephokoa eta mottoa. "Mouchoir de tête". Barb Leg 23. � "Casquete del moño 

(BN-baig)" Satr CEEN 1969, 180. c) Montón. � Eta behera abiatü gabe lür motto baten gañetik eman 

zütin mendier bürüz bi berset. GH 1929, 423. Maite zütian ere, halak'ordian, hebenko oihan-motto ihizeparada 

haitiak. (Interpr?). Herr 9-10-1958, 3. d) "Prépuce" Lh. 

2 moto (V-gip, AN-ulz). � "Moto, motocicleta" Etxba Eib. "Néreganatu dút móto bát" Echaide Nav 306. v. 

motor (2). � Moto andana bat badoa zirurikan. Herr 15-9-1955, 1. Automobillak eta motoak, "scooterrak" 

batez ere. Txill Let 47. Biriatuko bestetik etxerat heldu zirelarik motoan. Herr 20-11-1958, 2. Moto zahar 

batekin. Osk Kurl 218. Motoa erabiltzeko agiria. MAtx Gazt 70. En DFrec hay 5 ejs. 

- MOTO-TXIRRINGA. Motocicleta. � Belardietan geratu ziran automobil bat eta moto-txirringa batzu. Osk 

Kurl 146. 

moto. v. motoi. 

motobizikleta (V-gip), motobizikeleta (V-gip), motorbizikeleta (V-gip). � "Motocicleta" Elexp Berg. v. motor 

(2). 

1 motodun (G-nav, L-côte; H; -th- Dv � A, H). Ref.: GH 1924, 99; Ond Bac. �1. "Huppé, en parlant des 

oiseaux" Dv. "Egabera, alauda, oilo mothoduna" H. "Alauda motoduna erraten diote [kutturlioari] Donibane- 

Lohitzuneko aldean" Dass-Eliss GH 1924, 99. "Gallina con un penacho en la cabeza" Ond Bac. � "Copetudo, 

altivo" Lar. "Au fig., vaniteuse, orgeulleuse, impertinente, insolente. Emazte mothoduna duen senharrak, maiz 

behar du burua behera ekharri" H. �2. "Melenudo (G-goi)" A Apend. 

2 motodun. � Motorista. � Horra nun motodunak agertzen diren Eztiteiko itzulian, bizikletadunak ondotik. 

Herr 15-9-1955, 1. Motodun batetik bestera aski espazio behar dela utzi bidean. Herr 20-11-1958, 2. 


mende. 

595


motoi (Vc, G ap. A), moto (V-m ap. A). � "Polea, vulg., motón" A. 

moto-karro. � Motocarro (?). � Auzaberri ederretako karrikak zabal eta lekutzuak nola diren Iruñan, ageri 

ziren zer nai motako moto-karruez beterik. Herr 18-10-1956, 2. 

motoki. "(Hb), mouchoir de tête" Lh. 

motolo (A). � Gordinflón. Cf. VocNav: "Dícese del individuo rebotudo, del que es grueso y bajo de estatura 

(Pamplona, Montaña)". v. potolo. 

motolote (A). � Gordinflón. Cf. VocNav: "Chico gordo, rollizo, bien criado, y de buena pasta o carácter 

(Pamplona, Montaña)". 

motor (V-gip ap. Elexp Berg), motur (T-L). �1. Motor. � Lasterragotzen du oraino ene lagunak motorraren 

itzulika. JE Ber 25. Itsas-motorren lantegia. Erkiag Arran 18. Lehen airekoa, suzko motur batekin, altxa erazi 

zuen. Herr 24-7-1958, 1. [Ega-ontziaren] motor batek, bitako batek, uts-egin. Anab Aprika 102. Tramankulu 

aundiaren motorrak puzka ta arnasestuka ziarduan bitartean. Erkiag BatB 44. Lo artzen genduan txoferraren 

ondoan motorraren berotasunarekin. Salav 60. En DFrec hay 16 ejs. de motor, correspondientes a las dos 

primeras acepciones, y 4 de motore. �2. (V-gip ap. Elexp Berg), motur. Motocicleta. � Martiñ etorri zaigu / 

biyaramunian, / bere motor da karro / koraje onian. (Interpr?). Tx B III 130. Motur batekin eta axolarik gabe 

erdiak bederen badabiltza. [...] Eta gero, bihurgune eta bazter biden juntan, kisk eta kask, bi kolpatu bederen 

lurrean. Herr 26-7-1956, 2. Eltxua bezin ugari ziran / motor da automobillak. Basarri 94. Batzuk motorrez eta / 

bestiak belbillez. BEnb NereA 216. Gaurko gaztiak maite baititu / motorra eta trakturra. Xa EzinB 132. v. tbn. 

Osk Kurl 84. Auspoa 98-99, 241. �3. (V-m, G-azp-bet). Ref.: AEF 1960, 28 y 46. Bonitera, embarcación a 

motor usada en la pesca del bonito. Cf. Echaide Orio 127. 

motorbizikeleta. v. motobizikleta. 

motostu, motoztu. � Arreglar, componer el cabello (tbn. fig.). � Aren buruausterik biziena olerki-azala 

orraztu, motoztu ta atontzea zan. Zait EG 1950 (1), 9. 

motostun, mototsdun. � (El) que lleva coleta. � An dabill Txina aldean pralle euskalzale bat [...], mototsdunak 

zuzentzeko asmoz. EEs 1912, 273. � De pelo largo. � Bedaion aurrenengo motots dunak atera giñan: 

alegia, buruko ille luze dunak. Zubill 74. � motoxdun (V-gip ap. Iz ArOñ, s.v. txunpurtillia). (El) que tiene pelo 

en la frente (persona o animal). 

motote. "Renegado. Gizon motote ta gaixtoa" Izeta BHizt2, que cita a Azkue. 

motots (G-azp-to-bet-nav), mototx (V-gip, G-to). Ref.: A (motots, mototx); Iz ArOñ (mototz), To y UrrAnz 

(mototx); Elexp Berg (mototx). �1. Trenza, coleta; moño; mechón. "Moño, penacho" A. "El pelo de la frente" Iz 

ArOñ. "Penacho de pelos. Pelukerixan mototx rubixo bat ipiñi dotse" Elexp Berg. "Zelako ille-mototx politta 

ipiñi dotsan gure amandriak neskatilliai" Ib. Cf. motxot. v. 1 moto (2). � Ezkontzeagatik mototsa salduko 

luteken neskatxak. Ag G 178. [Txinan] mototsa zintzilika dutela dabiltzen gizonak. EEs 1912, 273. Asmo berriko 

motots txikia kaskarrean darabilten anddere buru-loka irudi izango luke. A Ardi 44. Mototsa txintxilika 

dagonean, senargaia ta senarra beste batzukin dabiltza (G-azp). "El moño". A EY I 453. Ille-motots ebakiberria 

dakust. 'Bucle'. Zait Sof 35. Bi motots luzeko neskame origorri zar bat. JAIraz Bizia 40. Haren ile-motots 

leporaino eroria. Mde HaurB 24. Oratu zetsan kopetetatik (mototsetatik) eta zaztakoi zorrotza sartu zetsan 

lepotik. Etxba Ibilt 490. Nun da gure neska motxa, / zintzilik bere mototxa? NEtx LBB 395. Illea, bi mototxetan 

txikortatua. Ataño MLanak 9. � mototz (V-gip), mototx (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (mototz); Elexp Berg (mototx). 

(En animales). "El pelo de la frente (en las ovejas)" Iz ArOñ. � Eun beor zuri, gesal-belarra antzeko motots 

ederdun. Or Mi 45. Arrotzen die mototsa [beorrei]. Or Eus 329. Adar-puntara begira, nork dun / besteren 

[beiren] ille-mototsik. Ib. 174. � Zain ezan ongi gonapeko mototx gorrixka hori. PPer FLV 1987, 194. � Ez 

zitzaion nonbait burua txoriz bete; ez zitzaion Egurmendiren aberastasuna mototsaraño igo. Loidi 76. � (G-goi 

ap. A). Cabellera. � Mototsaren ille kixkurrak burutik moztu. Zait Sof 23. �2. (Usos fig.). � Eta bala zutak 

galdor-mototxetan elkarren galburuak bat egiñez. 'En meules les hautes gerbes'. Or Mi 109. Artega su-motots 

bixijak. "Penachos rojos del fuego". Laux BBa 6. Urre gorrizko motots ezea, / landaren [artoaren] goizeko parra. 

"Moño". Or Eus 279. Berriro odeia berdin nâstu da, / berdin lasa du mototsa. Ib. 266. Bigunkiro kulunkatzen 

ziran ango belardien mototsak aizearen arnaspean. TAg Uzt 86. Ke zurizko motots eder askoa erakutsi 


mende. 

596


[ontziak]. Anab Poli 52. �3. Cabo de un hilo, etc. (en el sentido fig. de 'solución'). � Buruan gogai bera 

iraulirik [...], korapiloari mototsa arkitu ezinik. Zait Plat 84. Zai dago, Sokratek erantzunenaren ari-mototsik 

ematen ote dion. Ib. 62. 

mototu (-th- VocS). � "Coiffer" VocS 131. "Ahuntz bat maite liozu mothotia den ber, se dice de un lujurioso 

(StJayme)" DRA. 

mototz. v. motots. 

motoxdun. v. motostun. 

motozikleta (V-gip ap. Elexp Berg; T-L). � Motocicleta. � Motozikletan Donaphaleurat johan zelarik [...]. 

Herr 25-8-1955, 2. Motozikletak ere konpontzen zituan. Osk Kurl 218. Otoak miatzen eta arintzen dituzte, 

motozikletak eremaiten. Herr 20-8-1964, 2. 

motrailu (V, G; Lar, Añ, H), motrairu (G; Lar, Añ, H (G)), motreilu (Añ), motrelu, motroilo (V-m-gip), 

motrollu (VocZeg 285, Zam Voc). Ref.: A (motraillu, motroillo); Etxba Eib (motrollua). � Mortero, almirez. 

"Mortero de machacar" Lar y Añ. "Almirez" Lar. v. mortero (2). � Salsa xaiten iru motrallu pedazadu nituan. 

Acto 216. Azala kendu ondorean zeatzen dira motraiduan. It Dial 105 (Dv xurruan, Ip zapharrian). Ziatuten da 

mamiña motrallu baten. Ur Dial 103. Tipula motralluan jo. Cocinan 32. Zanbedar-zati bat motrollu baten yo yo 

egin (V-arr). A EY IV 255. Amalau atzo tronpeta yoten motrelu baten ganean ikusi zituala-ta. Akes Ipiñ 28. v. 

tbn. A EY IV 195 (V-och). 

motroilo. �1. Gordo. Cf. Motrollo usado como apodo en Kk Ab I 30ss. � Gizon motz, narras, traskil, motroillo, 

ipur-lodi bat. Ag AL 55. Arako agure motrollo ganorabakoa? Ag Kr 126. Ister lodi, gerri zabal, besa labur, 

lepomotzeko giza motrolloa agertu da. Ag EEs 1917, 202. �2. "Revoltijo, montón desordenado. [...] Nik 

lagatako sokak an zeuzkan motroillo bat eindda" Elexp Berg. 

- MOTROILOAN. En tropel. "Ikastolatik umiak motroilluan urtetzen dabe" Elexp Berg. � Entzun duten 

ordukoxe, / ai ene! / motrolloan danak [deabruak] aide. SMitx Aranz 209. 

motroilo. v. motrailu. 

motroilokeria. � Impureza lingüística. � "Todopoderosoa", "Prinzipioa", "Fiña" ta antzeko motrollokeriak. 

Lab EEguna 107. Baña motrollokeriak erakusten lotsatu egingo nitzake eta biar bada enitzake aleginduko 

euskeraz erakusten. ZArg 1957, 310. 

motroilotu. �1. Contaminar lingüísticamente. � Gure euskera zarra, ostera, baldartu, motrollotu, itsusitu nai 

dogu. ZArg 1957, 310. �2. "Hacer(se) un revoltijo. Mantak, izarak, erropak danak lurrian zeuzkan 

motroillotuta" Elexp Berg. 

motroka. � En tropel. � Aari-buruak dira laiño moltsuak, motroka-motroka daudenean. And AUzta 103. 

motrokil. "Pelota mal hecha" A Apend. 

motrotx. "(V-m), rechoncho" A. 

motsaila. v. motzaile. 

motta. �1. "(AN?), penacho" A. �2. "Pudenda mulieris" A Apend. 

motu. � "Bere motuz, de motu propio (BN) Lander" DRA. Cf. Cb Just 59: "Eta propio motu berez Bendizio 

Apostoliko bialdu zion". � Indiesa bere motuz eskale da. Prop 1901, 148. Ari dira laborariak bere motuz ahal 

bezala. Herr 25-8-1955, 4. 

motur. v. motor. 

motura (V-gip). Ref.: A; AEF 1927, 85; Iz ArOñ; Elexp Berg. � "Maquila, cobro de los molineros" A. "Moturia 


mende.


kendu, apropiarse (el molinero) de la décima parte de la harina que se lleva a moler" Iz ArOñ. "Errotarixak 

moturia kentzen juan, da zorrua arintxuaua etxerakuan" Elexp Berg. v. moturka. 

? moturka (Lar � H). � "Maquila, lo que se da al molinero" Lar. Se tratará probablemente de moturea (det.); 

moturca sería, pues, errata con c por e. 

moturkatu. "Retirer, prendre la mouture" H. 

motxa. "(msLond), bocha (Bot.)" A. 

motxada. "(V-m), grupo pequeño" A. 

motxaile. v. motzaile. 

motxal. "(G-goi), privado de todo" JMB At. 

motxal. v. moxal. 

motxaldu. "(G-goi), 1.º perder uno cuanto tenía; 2.º dejarle a uno sin nada de cuanto poseía" JMB At. v. 

mortxandu. 

motxantz. � Bastante pequeño de estatura. � Ume indioak, orlegi auts kolorekoak, motxantzak, begik katuak 

bezelakoak. JAIraz Bizia 70. 

motxar. v. motxor. 

motxarda (V-gip). �1. "Oveja muy corta y rechoncha" Iz ArOñ. � "Animal resistente al frío, nieve" Iz ArOñ. 

�2. "Mujer de poca estatura y mal aspecto" Iz ArOñ. 

motxarde. v. matxarde. 

motxaro. � Brevemente. � Urruskidek zer adi duen / esanen dizut motxaro. Or Eus 184. 

motxarra. v. muxarra. 

motxer-zaldi. "(Lf), planche à frotter le linge" Lh. 

motxgu. v. mozgia. 

motxi. "Blocha, motxia (Lotus dorycnium)" LandHizt 366. 

motxikai (AN-larr). � "Estaca para setos, cierres" Asp Leiz. 

motxikin. v. mutxikin. 

motxiko. v. mutiko. 

motxila. v. 1 murtxila. 

motxila. v. 1 murtxila. 

motxin. "(V-m), palabra torpe que indica con poco recato 'verenda mulieris'" A. 

motxino. �1. "(V-arr-arrig), rebaño de pocas reses" A. �2. "(V-arr-oroz), oveja estéril" A. 


mende. 

598


motxitu. v. moztu. 

motxkintza. v. mozkintza. 

motxo. �1. "Mocho" Añ. �2. (V-oroz ap. EAEL 211). Corto. 

motxokin. v. mutxikin. 

motxolon. "(BN), Tricholoma albellum, seta comestible, de sombrero al principio cónico, después convexo y 

extendido" A s.v. perretxiko. 

motxor (V ap. A � Añ; Izt), motxar (A Apend). �1. "Despreciable [...], poco apreciable" Añ. "Despreciables 

novillos, zekor motxorrak" Izt. "Animal o vegetal que crece poco" A (s.v. montxor, sin duda por error). v. 1 

matxar. �2. "Embotado" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 

motxorratu. � Talar. v. modorratu. � Ari zen ühaitz ondoan haitz [= haritz] baten motxorratzen. Eskual 7-2- 

1908, 3. 

motxorro. "Motxorrua, el montoncito piramidal de haces de trigo (G-to)" Iz To. 

motxorro. v. muxarra. 

motxot (O-SP 231, SP, Dv, H A). �1. "Espèce de couvre-chef de femmes de condition commune" O-SP 231. 

"Coiffure de femmes" H. v. 1 moto. �2. (SP � H y A). Envoltura del tapón de una botella. "Flaskoari motxota 

hautsi eztakion" SP. "C'est sans doute une façon de bouchonner une bouteille, ressemblant à une sorte de 

coiffure, comme celle des bouteilles de vin, de champagne" H. 

motxote (A Apend). �1. Marco exterior de la ventana. �2. "Huraño" A Apend. 

motxotu. "Trasmochar" Añ. 

motxtu. v. moztu. 

motxu. v. musu. 

motxuelo (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 144). � Mochuelo. 

motxura. "Rasura de barba" Lar. 

motz (V, G, AN). Ref.: A; Iz ArOñ (aarixa). � Tr. La forma general es motz; mutz se documenta en textos 

suletinos. Motsa lo emplea Azkue en su ed. de las poesías de E.M. Azcue. En DFrec hay 59 ejs. de motz; hay 

tbn. 6 de motx. 

I (Adj.). �1. Mocho, desmochado, mutilado; truncado. "Motza es también toda cosa que en castellano llaman 

motilada" Ech 59r. "Aari motz, auntz motz, carnero y cabra desmochados" A. Cf. belarrimotz, besamotz, 

HANKA-MOTZ, etc. Cf. tbn. MIH 388: "Hizkuntza, honenbestez, ez da grauzkio-motza, grauzkio-gabea baino". 

� Galindo Moça (1026). Arzam 345. Don Martin Motça (1254). Ib. 345. Pero Miguel Moçça (Irache, 1339). 

VM 40. � Ogia laberatzean motz edo adardun egiten da. "Ras ou cornu". O Pr 344 (tbn., con alguna variación, 

en Saug 154). Izan zan tantai bat legez aretx motzetan. AB AmaE 169. Bestela zabiltz Erniyo aldeko / ari motzen 

antzera. EusJok 104. Garai bateko intxaur-arbola lodien tokian iru epaitondo motz. Mok 16. Auek dituzu mendi 

motzak, gaña zelaia dutenak. Anab Aprika 8. Ea, gure zaldi motza dezagun perra. Arti Puntu vers 185 (ap. 

DRA). Arte motz baten adarburuan eseri zan. "En el tronco de una desmochada encina". Berron Kijote 126. � 

Cortado (refiriéndose a la parte que ha sido cortada). � Gure akerrak ditu / punta biak motzak, / zeren galdu 

ziozkan / neguko izotzak. Izt Po 115. Begi bat itxua du / adar biyak motzak. Xe 298. Ezen bere sudur / motzak 

eztuen egin usainik kontentuz. Arti MaldanB 216. Batek anka bat paltako zuen, / bestiak bi beso motzak. Uzt Sas 

125. � "Cacharro [...] txarro motza, maketsa" Aq 1347. 

�2. (SP, Urt IV 98, Lar, Añ). Pelado, trasquilado. "Motz [...] cosa [...] tresquilada, mocha y sin barba" Ech 59r. 

"Tondu" SP. "Pelón" Lar y Añ. � Okhasinoa kopetan [...] illetsu da [...] baiña [...] gibel aldean, motz, soil, 


mende.


garbal, karsoil eta ille gabe. Ax 153 (V 101). Bideaz beste aldetik, mendi motza dago. Erkiag BatB 119. � 

"Implume" Lar y Añ. 

�3. (V, G, L, BN-lab; VocBN, H), mutz (S). Ref.: A; EI 356; Lrq (mutz). Huraño, poco amistoso, seco (ref. a 

personas o a palabras, saludos, etc.). "Brusque" VocBN. "Gizon motzarekin dut egiteko, j'ai affaire à un homme 

impatient, rude, brusque" H. "Cassant, sec, mutz" Lh Eusk 1919-20 (I), 80. Cf. HOTZ ETA MOTZ. � 

Errepuesta haur, hunein hotza, motza eta gogorra enzun dezatenean. Ax 606 (V 390). Isilik badago, motz eta 

motela dala. Astar II 189. Eta [agur] egiten badeutsazu bere, da modu motz eta astunagaz. Ib. 26. Añ otza, 

motza, motela ta gogoezekoa aurkituteban Anjel ori eze aspertu zan noizbaiten neskatillea. Ag Kr 183. Juaten 

zare astozar bat baño motzago oe-ondora, artu an dagonaren eskubitorra [...] ta or konpon. Kk Ab I 18. 

Arrazoi-bide aundirik gabe / dabil tankera motzian. Tx in Imaz Auspoa 24, 151. Motz dagoanagaitik esaten da 

(V-ger). A EY III 336. Arrotz bat antzo jendartean motz, / ezin garhaituz gogo-herabea. Mde Po 73. Eskutitz bat 

egin zion, motza. Mde HaurB 48. "Agur" motz bat esan diot. Txill Let 44. Errespetozko lagunai erantzun motzak 

emoten. Alzola Atalak 48s. � Hartarakotz errana da, ala herioa motz, / tristezia baizen eztu uzten deusik 

ondokotz. EZ Man I 43 (Harriet traduce "rigoureuse"). 

�4. (gral.; SP, VocBN, Dv, H, VocB), mutz (S). Ref.: A; Lrq (mutz); Iz ArOñ, Ulz (lúzia); Etxba Eib; EAEL 211; 

Elexp Berg; Gte Erd 304. Corto; corto de estatura. "Sudur motza, nez camus" SP. "Eskua eta erhiak motzak ditu" 

H. "Corto y grueso en proporción" VocB. "Romo, corto de talla" A. "Sudur motz bat (V-gip, G-goi-azp, AN-gip, 

B)" Gte Erd 304. � Zurginaren etxea zotzez, zotzez ere motzez. O Pr 444. Naturalistek diote bipera dela suge 

motz gaixto bat. Tt Onsa 37s. Katamotza esaten jako musu motza dabelako. Mg PAb 174s. Zapata zapal edo 

motzak. Ib. 94. Zezenak izan behar ditu sorbaldak zabal, lephoa lodi eta yunta motzak. Dv Dial 92s (It y Ur 

labur, Ip llabür). Txamarra ori motzegi daukazu. Bv AsL 50. Ire sudur motza. Urruz Urz 49. Bere pipa motz eta 

beltza. Elzb PAd 9. Nere bigaitxu motsa. Azc PB 89. Prankotarren balenka motzak. Ag AL 102. Gizon motz, 

gazte, sendokote, arpegi zabal bat. Ag Kr 189. Egan egin nai t'oraindik motzak / egoak. Jaukol Biozk 28. Arpei 

zorrotz sur-luze / ala motz sur bako? Enb 171. Makilla motz batekiñ. Tx B II 164. Gona motz gorri bat. Or Mi 

98. Nesken ule motzak. Kk Ab II 54. Ilharka motz batek jaunzten dio [...] azal kazkarra. JE Ber 17. Gerria 

geienean motza [arteak]. Munita 44. Neskatxa bat short direlako galtza motz petrailak soinean. Zerb Azk 30. 

Geroago ta aituago... geroago ta motzago [purua]. NEtx Antz 107. Bisera motza buruan. Erkiag BatB 176. Zispa 

motzak sorbaldetan zintzilik dituela. Ib. 146. Basarritikan kalerakua / etzan oso bide motza. Uzt Sas 106. Sabela 

aundi, gerritik gora motz. Berron Kijote 111. Liburua motzagoa dela izena baino. Honek Euskalerriko argizagiola 

aipatzen du eta liburuan ez da Gipuzkoakoa besterik aztertzen. MEIG III 145. v. tbn. Sor Bar 25. Ud 121. 

Alz Bern 60. Laux BBa 118. Etxde JJ 9. Basarri 82. Salav 33. � Oiek [txoper oiek] ez dute señik egingo / argi 

luzetik motzera. Basarri 170. � Contraído (hablando de palabras). � Beste izkera zakar, trakets, latz eta motz au. 

"Contraído". Mok 17. 

� (Con sentido temporal). � Itxoron biar degun / denbora motzian. Bil 30. Igantian, üda betheko egün bat zen 

[...] üngürüz haatik hanitxek nahi beno mutzago. Eskual 11-12-1908, 3. Ixiltarte motza. Zait Sof 107. Eguna 

luzeago edo motzago. Munita 115. Edariak emanen zion mozkorraldi motz eta laburregiari. Mde HaurB 20. 

Lipar motz batean. Txill Let 34. Bi herrietako delegatiak jünta ziteie eta, bi burrat edan eta, mutz eginik düziela 

bide baitezpadakoa. Herr 24-11-1960, 3. Ez zitzaion alditxo ura motz egin. Ugalde Iltz 31. Uda motza izango da 

an. Uzt Sas 349. � "Kandelaria otz, negua joan da motz (AN)" Aq p. 63. 

�5. (V, L; SP). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Desafilado; romo, sin punta. "Émoussé" SP. v. kamuts. � 

Ihabaliaren ezpatak punta motz, ahoa lanputs. O Pr 274. Artu biarko da billaukerijako arma motz ta ugartuba. 

Mg PAb 206. Ala adar motzekin iñori gaitzik egin etzegion [idiskoak]. VMg 85. Erremientarik zorrotzeenak dira 

motzak, pekatuzko dantzaak kenduteko. fB Olg 34. Urteten deutsu motzak axkoriak. Astar II 111. Burdiñ ez 

motzak. AB AmaE 452. 

�6. Insuficiente, deficiente, escaso. � Hura guziek kasik ardiets dezaketela, bai eta adimendu motzenek ere. SP 

Phil 541. Itzpide luzea eta irabazi motza. Izt C 179. Jakinduri motza dutenak. Bv AsL 114. Zelan kantau gaur 

nire / lira motz txikiak? AB AmaE 179. Giza-lege motza. AzpPr 99. Izena berik motz dela eta itsusi? HU Zez 

176. Zerbait onik uts badu, eskier nago eztela izanen gai motzegia zuelakotz. AIr RIEV 1928, 605. Ofrezimentu 

luzia baño / errezo motza azkenian. Tx B II 65. Gure buru motzok etxaukuaguz ba orretarako gertaute-ta. Kk Ab 

II 153. Nere irizbidea motza bai-da. Lab EEguna 77. Ez zan motzagua izan Aragille eta onen emaztiari sartu 

jakuen bildurra. Etxba Ibilt 462. Motz agertzen dira, osatu gabe, zenbait aipamen. MEIG III 148. � (Referido a 

personas). "Euskaraz jakin gabe motz gelditzen zera (G-azp-goi)" Gte Erd 223. Cf. A EY III 267: "Dotriñametzak 

[sic, seguramente errata por motzak] dire, son cortos en aprender el catecismo (AN-larr)". � Paperik ez 

duben gizona motza, salduba eta galduba arkitzen dezu. AJauregi EE 1885b, 269. Ederrez ain motza dala. Ldi 

BB 30. Izneurtuetan betegarri edo "ripio" askotxo oi-dirala... Olerkari motzak oi dute ori ere. Ldi IL 36. Neonek 

ere egiten aal ditut nere motzean zenbait oartxo. Ib. 12. Baña gizona gizartean osoago izateko sartzen da, ta ez 

motz eta marketsago izateko. Eguzk GizAuz 96. � --Baditek gizon baten premia, Martolo. --Bai, motz daude 

Etxeberrin gizon gabe. Zab Gabon 29. 

�7. Inculto, ignorante, sin preparación. "Lego [...]. en las Religiones, anai motza" Lar. � Euskaldun baserritar 

motzen motzenak ere ondo daki bada zer esan nai deban Asiak. Izt C 11. Baziran aberatsak, bai ta ere 


mende. 

600


jakintsuak [...] eta, oen artian, txit motzak eta pobriak ere. Bv AsL 140. Erlojeru, arotz, / errementari motz. Arti 

MaldanB 221. 

�8. (Vc, Gc ap. A; Añ, Aizk). (El) que no habla vasco; extranjero, extraño al país. "Bascongado [...] el que no lo 

es, motza" Añ. "Romancista [...] (frase jocosa) motza" Ib. "Los bascongados llaman así a los pasiegos y 

montañeses por lo torpes, flojos y negados que son para el trabajo" Aizk. "3.º apodo con que se designa a gentes 

del Sur; [...] 7.º (V, msZar, voc.), vasco que ignora la lengua de su país" A. Cf. RIEV 1925, 552 (carta a 

Peñaflorida, 1783): "Me están cada día estos gaztelau motzes mortificando". Cf. tbn. Tx B III 65: "Euskeraz 

ikasteko / belarriak motzak". v. erdaldun, belarrimotz. � [Bizkaitar] gizonak emeturik / dirudije motzak. VMg 

(?) (Abando, 1819). Eusk 1977, 423. Baita askok berbetan, / dirudie motzak. Zav Fab RIEV 1907, 93. Ai motza 

alperretan etorria. Ulib BAP 1962, 29n (hablando de un bilbaíno). Motzakin nastau garealako. AB AmaE 83. 

Motz edo maketuak sartu yakuz Bizkaian (1895). AG 544. Ederki mintzatu itzakiola erderaz motz aietako bati. 

Urruz Ezale 1897, 261a. Uri andietako euskaldun motzen seme alabentzako. A EEs 1916, 113. Ama Euzkadi 

daukogulako / motzen azpijan aulduta. Enb 35. 

�9. Corto de entendimiento, tonto. � Arrotz ta erbestekuak makal, baldan, baldres, motz, oker, zital, asto ta 

dongaak diriala. 'Romos'. Mg PAb 167. Motza ta gauzak esango ditue nigaitik baiña, ezagututen dot nik zeiñ zer 

dan. Ag AL 59. Ziria sartu nai diak, baño ez nauk añ motza. Ag G 305. 

�10. (V; Zam Voc). Ref.: A; Holmer ApuntV; EAEL 217; Gte Erd 223, 140. Feo. "Belarrietara motzago iten da 

(V-arr)" Gte Erd 223. � Urrea suan sartzen ezpada, iluna ta motza geratuten da. Añ MisE 69. Zeu eskeko motz 

eta loia zara-ta. Altuna 98. Ez zindudan baña nai, Zeure argi miak / agertzen eustalako maite danen motza. "La 

fealdad de cuanto amaba". Laux BBa 68. Ikusi eziñaren irudi motz ta ezaiñak. Erkiag Arran 154. Tximiñoi bat 

bera baiño be motzagoa ei zan-da. Bilbao IpuiB 84. Ibillera motzagorik orraitiño! Ib. 60. Guzti-guztiek 

bildurgarrizko motzak be etzireala izango. Akes Ipiñ 28. Ongi derizkiot / zure arima motz / horri. Arti MaldanB 

216. Bardin maitatzen gaitu / eder, polit, motza. BEnb NereA 184. v. tbn. Alz Bern 79. � (Referido a 

comportamientos, acciones, etc.). � Puska batekiñ atzeratzia / badakizute motz dala. EusJok 92. Bai dala gauz 

ederra adiskidetasuna! Ta, bai motza gorrotoa! Munita 153. Esan bear eutsan, bai, arpegi-arpegira bere 

egikizun motz au. Bilbao IpuiB 136. Ordaindu gabe aldegitia / gizonarentzat txit motza. Uzt Sas 225. 

�11. Conciso, breve (hablando de palabras, textos, etc.). � Ixill eta motz jolasa, / itza bakan ta eskasa [...] / 

egoten bagerade, / loa laster datorkiyo. Echag 105. Eskeñi nai dizkiat itz motz auek. Ldi IL 38. Itz motzak 

sarritan gizakumeak eratxi ta zuzendu izan oi ditute. 'Pocas palabras'. Zait Sof 23. Ez ditake hitz motz batez 

ihardets. GAlm 1951, 45. Koloka du idazkera, ta oikoa baño motzago esakera. Txill Let 135. [Metahizkuntza 

da] asmatua izan den mintzatzeko modu motz eta soila. MEIG VIII 30. � "Ez daut elhe motzik eman, il ne m'a 

pas dit un traître mot" Lh. � Haranek ez zuen artikulu motzik jalgi. Herr 5-11-1959, 3. 

�12. (V, G-goi, AN-erro, L-ain-côte, BN, Ae; H). Ref.: A; EI 355. Triste. � Entzunik barriz zaldunak berba au, 

juan zan motz. Ur Mt (V) 19, 22 (Ur (G) y Ker itun, He tristatua, Or goibel; Lç tristerik, Dv ilhunik, Ol 

goibeldurik, IBk nahigabeturik, IBe atsekabez). Au [illuna] dalako motza, motel eta otza. AB AmaE 344. 

Ainbeste atsakabagaz / il iatan biotza, / ta mundua neuretzat / biurtu zan motsa. Azc PB 342 (in Ur PoBasc 219 

motza). Eguraldi otza, / zerua motsa. Ib. 290 (in Ur PoBasc 228 motza). Alangoen arpeia egon oi da motza. Enb 

163. Aspertua zegoen azkenengo urtetan arek sortu zion bizi motzarekin. NEtx LBB 68. 

�13. (V-gip ap. Elexp Berg). Poco hablador, reservado; tímido. "Aura dan motzakin kapaz da gorri-gorri jarri 

tta berbaik pe ez eitteko" Elexp Berg. � Euskaldunok, kartak euskeraz idazten, oso motzak izan gaituzu. NEtx 

Nola 41. Euskaldunok egintzetan luzeak eta erranetan motzak, laburrak gerala. Herr 24-10-1957, 4. Nere 

motzean, emendik ikusten nituan kontu oiek guziak. Baiña barruak ez ninduan erabakitzen [...] ezer egiteko. 

NEtx LBB 90s. 

�14. Joven, mozo, de corta edad. Cf. NESKA MOTZ. � Artzai-mutil motz zaneko egunetan. "Infimo pastor, 

mozo". Mok 7. 

�15. "(V-gip), chato" EI 356. 

II (Sust.). �1. (AN-5vill-erro, Ae; Lh). Ref.: VocPir 292; A Aezk 296; Garate RIEV 1931, 423. "Partie sexuelle 

de la femme" Lh. �2. "Toro semental (G-azp)" (Comunicación personal). 

III (Adv.). � Brevemente, de modo conciso. � Lur-azalean edo barnean gertatzen diranak oro ezagunak 

izango bagenitu, labur eta motz mugatuak baitira. Zait Plat 43. Gertaerak ain laburki ta motz aipatzen dizkigute. 

Berron Kijote 176. Esandakoak, motz eta laburkiro esana izanik ere, garbi adierazten du lan egokia aukeratu 

duela. MEIG II 68. 

- ATE-MOTZ. v. 1 ate. 

- BARNEKO MOTX, BARRENEKO MOTX. v. barneko, barreneko. 

- DANTZA MOTX. v. dantza. 

- ESTADU MOTZEAN. (Estar, quedar) sin nada. � Nola premio oiek / Pellorentzat zian, / Juan Jose atzian / 

gelditu da utsian, / estadu motzian. AzpPr 37. Bartolo arkitzen zan / estadu motxian, / iñor emakumerik / 

etzaukan etxian. Tx B II 103. 

- JAUZI MOTX. v. jauzi. 

- MOTX (gral.; Ht VoGr 343, Dv, H; mutx S). Ref.: A; EI 141; Etxba Eib; Iz Als (azkazal); EAEL 211; Elexp 


mende. 

601


Berg. (Forma con palat. expresiva). A) (Adj.). a) Corto. "Galtza motxak, culotte d'homme" Dv. "Jauzi motxa, 

saut à pieds joints" Ib. "Azkazal motxak, las uñas cortas" Iz Als. "Como diminutivo de motz, tiene todas las 

acepciones de esta palabra con la significación naturalmente restringida" A. � Beren galtza mutxetara. Egiat 

167. Gorontza txit motxak. AA II 120. Pipa motxa aotzean. Zav Fab RIEV 1909, 38. Belhar motxa den tokian. 

Dv Dial 73 (Ip txipi). Badira bertze drain motx batzuek. Dv Lab 113. Txamarra motx bat. Aran SIgn 60. 

Oinetako motxak. JE Bur 140. Gona motxak jantzita. Tx B II 108. Ziraun luzerik, satagin motxik / sumatzen badu 

tartetan. Or Eus 317. Burnizko oiak motx xamarrak ankaluze aientzat. JAIraz Bizia 40. Aulkia zeukan bear baiño 

motxago. And AUzta 86. Gure besoak motxegiak direla dena besarkatzeko. Vill Jaink 152. Su-iskillu motxa. 

Erkiag BatB 188. Bera mutil motxa zan, da [...] erropak, aundiegi zituan. BasoM 146. Hitzak motx, hotzak 

kuxkurturik baleude bezala. MIH 355s. v. tbn. AB AmaE 468. Hb Esk 185. Elzb PAd 29. Zub 66. NEtx Antz 75. 

Munita 86. � (Con sentido temporal). � Berrogei ta amar urte aundi! Ez motxak! Mok 5. Lênen-talka motxa da. 

Or Eus 30. Gau motxean. Ib. 214. Ega motxean. EA OlBe 12. Itzaldi motx eta beroa. SMitx Aranz 188n. Otordu 

motx ura. JAIraz Bizia 99. Aldi motxerakoak [muntegiak]. Munita 149. Gure biziaroa motxegia da. Vill Jaink 

27. Abendua motxa da ta / badoa eguna. Uzt Auspoa 22, 88. Kanta motxak abestu. "Deductum dicere carmen". 

Ibiñ Virgil 48. Hogei urte motxetan. Azurm HitzB 49. v. tbn. Loram Y 1933, 336. NEtx Antz 128. Gand Elorri 

197. � Puntu motxean, ots, zortziko txikiaren neurrian. Lek SClar 123. 

b) Mutilado, al que le falta una parte del cuerpo; desmochado, mocho. "(R-uzt), mocho, animal descornado" A. 

"Manco" Etxba Eib. � Mingaiñez bezain besoz motx geldi baledi. Or Eus 33. Masti-ondo motxak. Erkiag BatB 

168. � (Refiriéndose a la parte que ha sido cortada). � Antoniok zerentako du xamar mahanka, besua mutx 

ükhen eta. Eskual 28-2-1908 (ap. DRA). Esku motxari aizkol-kertena / iñola ezin ezarri. EusJok 143. Batek 

begiya itxuba zuben, / besua motxa bestiak. Tx B I 27. 

c) (Urt, Lar, Añ). "Calvus, [...] illez gabétua, motxa, [...] motza" Urt IV 98. "Pelón", "pelado" Lar y Añ. 

d) Avaro, poco generoso. � Lagunari biurtzen zaizkon zerbitzuetan motx eta zikinkara izatea. Mih 53 (Harriet 

cita este ej., pero da la forma motz). 

e) Deficiente, insuficiente. � --Orra Jaungoikuak ordaña eman. --Ez motxa're. Sor Bar 80. Orrekiñ, jakiak 

gutxitzen zijoazen [...]. Abelera motxa. JMB ELG 55. Ala ere, zure irakaskizuna ez diteke batere motxago. Or 

QA 124. Exkaxa ta motxa izango litzake apaindura. Txill Let 60. Biziak eskeintzen digun guztia zein motx eta 

ezdeusa den gure gose-egarria asetzeko. Vill Jaink 119. Baiña gizonaren almena motxa, sarri askotan. Erkiag 

BatB 117. v. tbn. NEtx LBB 309. 

f) Cobarde. � Bere burua motx ez egin nai. "No queriendo sentar plaza de miedoso". Or Eus 266. 

B) (Sust.). a) "Mot obscène, partie sexuelle de la femme" H. b) "(G-to), hueco en una mesa de juego, por la 

ausencia de un jugador, cuyas cartas las ve el compañero del ausente; también se juega así sin cuarto 

compañero" A. 

- MOTZA ETA POTZA (Lar), MOTZA ETA TAPOTZA. "Lirondo, mondo y lirondo, motza, ta potza" Lar. "Ah 

motza ta tapotza! ¡Ah mondo y lirondo! (AB Dic 79)" DRA. 

- MOTZARENA JO. Realizar el acto sexual. "Hondartzan bikote asko motzarena jotzen ibiltzen direla esaten 

dute (AN-gip)" HErot. 

- MOTZDUN, MOZDUN, (El) que tiene (...) corto. � Iñor ez dot ikusi belarri-motzdunik / gogotik biarrean 

ekiten dautsanik. Enb 162. Ezertako ez diran belarri-mozdunak. Ib. 162. 

- MOTZ EGON. "Motz egona da, il est resté coi" Lh. 

- MOTZ EGIN. a) "Calvare, [...] buruko illea murritz egin, murriztu, motx-egin, motzegiñ" Urt IV 95. b) (V-m, 

L, BN, S). Ref.: A; Lh. "Fallar. Eztituak motz egin dau, el injerto ha fallado, no ha prendido. Tiroak motz egin 

dau, ha fallado el tiro" A. "Manquer" Lh. 

- MOTZ-HERRI. "Motz-erriak, pueblos encartados, o pasiegos o montañeses de las montañas de Santander" 

Aizk. 

- MOTZ ETA ZORROTZ. Concisamente y con precisión. � Zenonek motz eta zorrotz egiten zituen korapilomatazak 

arilketan. Zait Plat 40. [Itzaldiaren bigarren tankera], motz eta zorrotz, bizi ta zaloi [...] arloaren 

egiabideak ezarten dituena. Ib. 123. 

- MOTZ GELDITU. a) "(G-to), llevarse un chasco (pop.)" A. b) (V-gip ap. Elexp Berg). Quedarse corto, no 

llegar a lo esperado o lo deseable. "Eun urte dauzkala esan neban, da igual motz geldittuko nitzan" Elexp Berg. 

� Motz geldittuko giñekela irudi zaigu Jesusen bizitzaz lau itz berenik ezpaginduzke esango. Inza Azalp 58. 

Emen ere, orretarako, ez aal ginake motz geldituko. Ldi, carta a EArzdi, 17-2-1930 (ap. DRA). Jan-edanean 

motz gelditzen zeran bakarra. Lab EEguna 64. Gure irudimena motz gelditzen zala asmaketan. NEtx LBB 12. 

Lagunik gabe motz geldituko naiz mendian. Ib. 22. Hizkuntza bat ikasteko [...] bide erosoa eskeintzen duten 

libururik gehienak motz gelditu ohi dira beren egitekoan. MEIG II 109. � (Con palat. expresiva). � Motx 

gelditu naiz esaten Ama-Semeen lana. Or Poem 551. c) Quedarse callado. "(L, BN, S), rester court, coi, en 

panne" Lh. 

- MOTZEAN ERANTZUN. "Responder fríamente" DRA. 

- MOTZIK. Lentamente. � Txalupak etozan portura motzik aize apur bat baga. Ag Ezale 1897, 354b. 

- MOTZIK UTZI. Dejar en mal lugar. � Indarrak ongi neurtu; ez utzi ni motzik. Or Eus 133. 


mende. 

602


- MOTZ-MOTZ. a) Muy feo. � Tximiñoi baten antzekoa: motz-motza gixajoa! Bilbao IpuiB 250. b) "Mósmotz, 

mósmotza, muy [corto]" Iz ArOñ. 

- MOTZ-MOTZA. a) "Motz motza utzi du, il l'a laissé tout court" Dv. b) Secamente. � Bortz pinta ezantza 

baizik etzaizkit gelditzen, karatxo! daut adiarazten motz-motza ene lagunak. JE Ber 51. Le Capitole! erran zuen 

motz-motza emazte gazteak. JEtchep 80. Irakurle gazte batek karta bat igortzen daut motz-motza hitz hauiekin: 

[...]. Lf Herr 4-8-1960, 1. � Concisamente. � Berek ere naski pundu hortan hein batean eta moz-motza emaiten 

zituen xehetasunak! Etcheb MGaric 138 (ap. DRA). c) Sin más, simplemente. � Zonbaitek deitzen dituzte oraino 

ere argi-xakurrak; milafrangar xahar batek argiak deitzen zituen motz-motza. Lf Herr 11-1-1962, 4. 

- MOTZ-MOTZ EGIN. v. moztu. 

- MOTZ-MOTZIK. a) Secamente, fríamente. � Igaro aurrera berbarik egiten geratu baga, motz motzik ta 

bekoki astun bategaz. Mg CO 142. � (Con palat. expresiva). Concisamente. � Bizidunai esanaz / euskalki motxmotxik: 

/ "Umantak izan giñan / ta ez aintzagatik". SMitx Aranz 235. b) Pelado, sin plumas. � Jaio zan mozolua 

luma baga, motz motzik edo billosik. Mg PAb 177. c) (H). Tristemente. � Alabetan badabe, zeure arpegiko 

iluntasunagaz, motz motzik egonagaz [...] agertuten dozu alabanza areek emoten deutsuben atsakabe edo 

pesadunbria. Astar II 26. Gaurrartian mots motsik / bizi izan zirean, / gaur ganik, ai ze pozik! / biziko direan. 

Azc PB 47. 

- MOTZ-ZEHARKATU. Cambiar bruscamente de dirección. � Eskuin gira motz-zeiharkatu, Doniane- 

Garazirat buruz. JE Ber 8. 

- NESKA MOTZ. v. neska. 

- HOTZ ETA MOTZ. v. hotz. 

motzailakeria, motxailakeria (V-gip). � "Motxallakerixia, gitanería, traición. Motxallakerixa zatarra arek eiñ 

detsana lagun bati" Etxba Eib. 

motzailatu, motxailatu (V-gip). � Volverse descarado, atrevido. "Soldautzan, guztiz motxallatu zan len zan 

apala" Etxba Eib. 

motzaile (V, G, AN; Zam Voc (G)), motxaile (Lar, Añ), moztaile (G-to, L-ain; Dv), motzaila (V-m), motzale 

(B, BN-ciz; H), motxaila (V-m), motxale (B, Ae, Sal; H), motsaila, moztzaila (V-gip), moixtale (B, BN-baig), 

moixzale (R-uzt), moxtale, moxzale (AN-ulz). Ref.: A (motzailla, motxailla, motzale, moixtale, moztaille); A 

Aezk 296; Iz ArOñ (moztzáilla), To (asto), Ulz (ardi), R 393. �1. Esquilador. "Ardi moixzale, esquilador de 

ovejas" Iz R 393. � Ta ixil nola axuri bat motxaleain eskuetan (360). LE-Ir. Motxalleentzat prestatu ditudan ogi 

eta ardikiak. Lard 175. Bere ardien motzalleak gana. Ur Gen 38, 12 (Dv ardi-moztaile, Ol motzalle; Urt 

murritzaille, Bibl moxle). Motzaillen artazi edo guraizak. A BeinB 67. Beratzi motxalek iru egunetako lana ba 

zutela aren ardiak mozten. Or Mi 41. Moztallearen aurrean bildots isillak bezela, ez zun aoa irikitzen. Ol Act 8, 

32 (Ker moztaille, Or MB 433 e IBe motxaile; IBk ilemoztaile). v. tbn. Motxale: Inza Azalp 64. Moxtale: Or MB 

345. � motxaile (Lar), motxale (H), moxtzaile (Lar), moztutzaile. "Afeitador", "barbero" Lar. Cf. infra ej. de 

Anab Aprika 25. � Moztutzailleak jaboitu eta buru bat balitz bezelaxe egin bear du puxikarekin. EgutAr 2-2- 

1962 (ap. DRA). 

� moztaile (Dv), motxtzaille (Urt), motxale (H), motztaile, moztutza(i)le. "Circumcisor, moneda ebakitzaillea, 

diru montzaillea, [...] diru motxtzaillea" Urt V 57s. "Mahats motxalea, vigneron, qui taille la vigne. Berro 

motxalea, ouvrier qui taille les haies" H. � Zauden guti beratuak / motztaille kostumatuak. Gy 143 (los que 

cortan las orejas a un perro). Zara Tiroren idun zardenen moztutzalle. AB Olerk 663. Ille-moztutzalea zutik. 

Anab Aprika 25. 

� (G-goi-to; Zam Voc (G)), motxaile (G-azp), motzaila (V-m), motzale (Ae), motxaila (V-gip), motsaila. Ref.: 

A (motzailla); A Aezk 296; SM EiTec1 155; Etxba Eib (motxallia); Iz ArOñ y Elexp Berg (motxailla); Gte Erd 

46. Gitano. "Motzale, esquilador en sdo. peyorativo" A Aezk 296. "Motxáilla bat, gitano" Iz ArOñ (que para 

"esquilador" da moztzáilla). � Motsaila (erderaz gitano) bat egoan ilten. Ezale 1897, 101b. Motzailla edo 

ijitanoren batek txala ostuta. A BGuzur 152. Ijito, motxalle, pizti, zantar, zikiñok. Ag Kr 170. Motzailak uritik 

ataratzea. A EY I 370. Motzaileen hizkuntzan. Mde Po 83. Erosi ei zetsezen pasadizuan zoiazen motxallaren 

batzuri txerrikumeren batzuek. SM Zirik 59. Lan egin bage biziteko, adorea bear da, motzaillak esan oi dabenez. 

Erkiag BatB 153. Zenbait motxaille bezela jantzita ibilliko al ziñake, Benito? NEtx LBB 57. 

�2. "Tijera en los esquileos, motxallea" Lar. 

�3. "Motxale, tejedora (AN-larr)" A Apend. 

�4. moztaile (G-azp, AN-gip). Ref.: Gte Erd 148 y 223. Cortedad, deficiencia. "Euskeraz ez jakitea moztalle 

aundia da (AN-gip)" Gte Erd 223. v. moztare (2). 

- MOTXAILE-KASTA. "Motxalla-kastia (adj.), de raza gitana [...]. Karmen, zorigaiztokua, Euskal-erriko 

motxalla-kastia zan" Etxba Eib. � "(Fig.), resistente, tenaz, durable [...]. Gure mutiko au, motxalla kastia" Etxba 

Eib. "Intxaur motxalla-kastia" Ib. 


mende. 

603


- MOTXAILE-OTZARE. "Motxalle-otzara, etxeko gauzak erabilli ta eukitzeko zumezko saskia (V-gip)" Urkia 

EEs 1930, 28. 

motzako. "(Vc, ....), muy huraño, muy corto de carácter" A. 

motzaldi (V-m-gip, G-to, B; Dv), motxaldi (Lar), moztalde (L, BN, S), mutzaldi (S), mutxaldi (S). Ref.: A; Lh 

(moztalde); Lrq (mutzaldi); Iz ArOñ (motz); Izeta BHizt2. �1. Corte; esquileo. "Trasquilón" Lar. "Phentz hunek 

baditu urthean hirur motzaldi" Dv. "Ardien bigarren motzaldia" Ib. "Poda, corte o esquileo" A. "Coupe, tonte" 

Lh. "Taille, tonte" Lrq. "Urriko motzaldixa, el esquileo (arreglo) de otoño" Iz ArOñ. "Corte de hierba. Gaur in 

dugu belaian lenbiziko motzaldie" Izeta BHizt2. � Bi motxaldietan amairu arroba ille gauza gitxi gora bera 

kenduko ere diozka [artaldeari]. Izt C 170. [Ilhe mozleak] gostu guzietarat egin behar du [...]. Askok nahi dute 

berritz, taloa bezain xabaleko motzaldi bat. Herr 7-4-1966, 1. �2. "(G), escasez" A. �3. "(V-m), rato de murria, 

cierto resentimiento que pone hoscos a amigos. Batu dira lengoan pelota-tokian adiskide kutunok eta batak ona 

zala besteak etzala ona, arrezkero beiñik beiñ motzaldi andia dabe" A. 

motzale. � Españolista. Cf. motz (8). � Alderdi motzale guztijak (1895). AG 544. Uri atako kalietan motz eta 

motzale asko ikusten dozala (1897). Ib. 1050. 

motzale. v. motzaile. 

motzar. v. motzor. 

motzarazi (L, B ap. A; Dv, H), motzerazi (H), motzeraso (H), motxarazi (H), mutzerazi (S ap. Lrq), moztarazi, 

moztuarazi. � Hacer cortar. "Faire couper, tailler, tondre" Dv. "Hacer cortar o esquilar" A. � Motx-arazi zioten 

bizarraren erdia. Lg I 303. Büria printze barbaroak mutzerazi zereioana. Egiat 255. Burua motzarazi dakodan 

Joanes da, hiletarik piztu da. TB Mc 6, 16 (Dv motzarazi; He ebakiarazi; Lç edeki, Ol, Leon, Ker, IBk e IBe 

moztu). Juhaneri büria mutz-erazi zian. Ip Mt 14, 10 (Leon motz-arazi, Or moztuarazi, IBk, IBe moztarazi). Eta 

zur borthitz burdinaren baldeko motz-arazia bada. Prop 1906, 227. Sabien motzaraztea luke hoberenik. JE Med 

48. Behar ükhen dü erhi bat mutzerazi. Herr 30-10-1958, 4. � Hacer esquilar. � Bere aitaginarreba 

Thamnasera igaiten zela ardien motzaraztera. Dv Gen 38, 13 (Urt ardiak murriztera, Ur ardiak motzera, Ker 

ulea moztera, Bibl ardien moxtera, BiblE ardi-moztera; Ol mozketara). 

motzarazle, mutzerazle (S). � "Qui fait tailler, tondre" Lrq. 

motzaritz. "Roble pequeño, de poca altura, porque se le cortan las ramas cada dos años para deshojarlas para 

comida del ganado" Asp Leiz. 

motzatu. � Hacerse español (término despectivo). � Bizkattarrak motzatuta jarrattuten badira (1895). AG 650. 

motzidura (Lar � H). � "Rasura de barba" Lar. 

motzitu. v. moztu. 

motzitu. v. moztu. 

motzoka. "Le potelé" Darric LBasque 14. 

motzollo. v. 1 mozolo. 

motzolua (det., AN-gip). "Arbol [manzano] que da fruto ahobado, oblongo, compacto y de pulpa muy amarga" 

Lcq 85. 

motzondo (L-ain, B, BN), motzotondo (B, BN-baig; VocB). Ref.: A (motzondo, motzotondo); Izeta BHizt2. � 

"Lo que queda después de cortar una planta en la tierra" VocB. "Cepa, tocón, lo que queda en tierra una vez 

cortados los árboles" A. "Motzondo oiek kendu trabatik" Izeta BHizt2. � Arbola motz-ondo osotik, ateratzen 

dituzte mahi eta alki. Othoizlari 1963, 500. 


mende. 

604


motzor (G?, L?, S? ap. A; Ht VocGr 434, Lar Sup, Lecl, Dv, H (L)), motzar (BN-baig ap. Lh). �1. (Sust.). 

Tronco. "(S; Ht, Lar, Abb), tronc" Dv. "Essoucher, motzorrak errotik egin" T-L. �2. (Adj.). "(?), tosco" A. Cf. 

tal vez Arzam 346: Landron Mochorro. �3. (Adj.). "Trapu" Lh. � Gizon motzor tripili bat [Krutxev]. Herr 29- 

10-1959, 1. 

motzortu. "Réduire un arbre à l'état de têtard" H (s.v. modortzea). 

motzote (Dv � A). � Trozo de madera. 

motzotondo. v. motzondo. 

motztaile. v. motzaile. 

motzukin. v. mutxikin. 

motzune. � Calva. � Txakurrak samean motzune bat eukala uartu eban. Euzk 1931, 549. 

motzurdin. v. mutxurdin. 

mouka. v. 1 mahuka. 

mohuri (SP (que cita a O) � Dv, H). � "Grain de raisin" SP. Harriet, que cita tbn. el ej. de Oihenart, relaciona 

el término con mahuri, y traduce "fraise". � Ugatz gogor, lar-xuri, / leunez baluz' iduri; / mokoetan xartaturik / 

koralez bi mohuri. 'Deux grains de corail'. O Po 37. 

mox. �1. "(G-to), palabra que, repetida dos o tres veces, sirve para llamar al gato" A. � Mox, biz, biz, biz, biz... 

miziña... miziña... mox... Urruz Urz 37. Mox mox deituko ziot. JanEd II 98. �2. "(G-to), el mismo gato" A. 

moxal (V-gip, G; Lar , VocZeg 287, H), moixal (V, G; H), moisal (H), motxal, mosal (H), muxal 

(G-azp). Ref.: A (moxal, moixal, muxal); Urkia EEs 1930, 49; Iz ArOñ; Elexp Berg. �1. Potro. "Bozal", "rocín" 

Lar. "Potro o potra" VocZeg 287. Hiribarren (ap. Lh) da moisal, tomado sin duda de Larramendi, con los 

significados de "rosse, haridelle" y "espèce de muselière", este último seguramente una interpretación errónea de 

"bozal". Cf. mozal; 1 bozal. � Asko ta asko ezkontzen dirala moxalak baño kontu geiago atera gabe. AA I 598. 

Zenbatek bizi bearko luke basoetan mosalakin? AA (ap. H; seguramente por moxal). Zenbat zaldiño, moixal ta 

beoka. Izt C 184. Bera zeraman muxal edo zalditxoak. Aran SIgn 19. Urte-erdiko txiko edo moxalak. Ezale 1897, 

15a. Larrabei ta moxalak urrutietara iges egiñ badute. Ag G 152. Camargako moxaleri. Or Mi 45. Bior ta 

moxal. Enb 38. Moxal errenen bat. Lek EunD 29. Moxal irrintzilariaren antzera. TAg Uzt 146. Moxal lasterrak. 

Zait Sof 30. Moxal eta auntzak. Etxde JJ 124. Mendiko motxala ezin gurdiari lotu. Anab Poli 76. Ez da ez 

bildotsa, ez antxumea, ez moxala. MEIG I 157. �2. "Moixal (V-m), borrachera" A. 

- MOXALAK BOTA, EGIN. "Moixalak bota (G-azp), vomitar" A. � Ta Pendejo, kale kantoiean burua ipiñita, 

motxalak egiten orruaz; gonbitoka esaten dute batzuek. BasoM 26. 

- MOXAL URRIXA. "Moxal urruza (V-gip, Gc), potro hembra" A. 

- MOXAL ZALDI. "(V-gip, Gc), potro macho" A. 

� Etim. Probablemente de cast. bozal. 

moxaltxo, muxaltxo. � Dim. de moxal. � Erosi zioten Parixen bere lagunak muxaltxo bat. Aran SIgn 76. 

moxila. v. muxila. 

moxin. � Gato, minino. � Bere noiznaiko lapurreta edo eiza lanetan arazotua ibilliko zan moxiñen batek. Zink 

Crit 50. 

moxkan. v. moskan. 

moxketa. v. mozketa. 

moxkile. "Moxkillek: 1) los esquiladores; 2) los gitanos (G-to)" Iz To. 


mende. 

605


moxkillo. v. mozkillo. 

moxkintza. v. mozkintza. 

moxkito. v. mozkito. 

moxko. v. mosko; ZINTA-MOXKO. 

moxkoil (-ill S-saug), moxkoll (S-saug). � "Tige de l'épi de maïs dépouillé" Lh. 

moxkoildu, moxkoiltu. � Deshacer, destrozar. � Unkü eta harriekin / habala khaldüz dütügü / hitzart eta, han 

berian / lekü lekian, moxkoiltü. 'Décimés'. Casve SGrazi 162. 

moxkolo. � Mellado. � Pitxera Moxkolo, Joanteneko. "Jarro mellado los de Joantene". Or Eus 61. 

moxkorxka. � Dim. de mozkor. "Erdi mozkortuta (V-m, G-azp), moxkorxka da (S)" Gte Erd 224. 

moxkote. v. moskota. 

moxo. v. moixo. 

moxolo. v. 1-3 mozolo. 

moxolon. v. muxuloin. 

moxorka. v. mozorka. 

moxorrika. � Mariposa. � Moxorrika ori bati begira gelditu zanean. EEs 1913, 255. 

moxorro. v. mozorro. 

moxorrokeria. � Marrullería, picardía. � Moxorrokeriz beteak daude, / tabernan bai gizon piñak [eiztariak]. 

Auspoa 98-99, 103. 

moxorrotxo. � Dim. de moxorro. � Gaizki eginda sortutzen zaigun / moxorrotxo gaizto ori [kontzientzia]. 

Lazkao-Txiki Auspoa 67, 89. 

moxo-sagar (G ap. A, s.v. sagar). � Nombre de una variedad de manzana. 

moxperri. v. mozperri. 

moxtaka. v. moztaka. 

moxtale. v. motzaile. 

moxtare. v. moztare. 

moxu. v. MUXU (s.v. musu). 

moxu-xarko. "(Sal), careta" A. 

moxzale. v. motzaile. 

mozabitar, mozabtar. � Natural de Mozab. � Badira [basamortuan] kolore argiko mozabitarrak, txikiak, 


mende. 

606


arpegi-luzeak, sudur ta ezpain-lodiak. Anab Aprika 98. Melika [...] len mozab-tarren erri santua izana da. Ib. 

54. 

mozaika. v. mosaiko. 

mozal (A Apend), mosal (V-gip ap. Iz ArOñ). �1. "Bozal" A Apend. Cf. 1 bozal, moxal. �2. "Cierta defensa a 

proa de las lanchas para evitar el roce del codeste contra los muros de los muelles" A Apend. 

mozarabe. � Mozárabe. � Mozarabeen hizkuntza. MIH 143. 

mozarro. v. muxar. 

mozdura. v. moztura. 

mozgari (V-gip ap. A, s.v. gari). � Trigo mocho, trigo chamorro. v. GARI MOTZ. 

mozgarri (H (+ -tzt-)), moxgarri (H). � "Qui est en état d'être coupé, taillé, tondu" H. 

mozgia, motxgu (R-vid ap. A), moxgu (ZMoso 67). �1. Esquileo, pela. � Motxgiuaz eztakid zer erran. Mdg 

136. Ardien moxtea moxguara diaitzen dugu. ZMoso 35. Guazen guzioak lo egitra bear moxgua baitugu ta biar 

baitugu goiztartu. Ib. 53. �2. Zona de corte. � Ibarlako menditik, badira faltatuak sei ardi: muthur gorri, [...] 

thindu gorri-fina, buztan mozgiaren gainean. Herr 11-10-1962, 3. 

moziko. v. MUSIKA EGIN. 

mozin. v. muzin. 

mozka (H (+ -tzt-)). �1. (Adv.). Brevemente. � Guztiaz ere azalduko ditut agirieneko banaka batzuk, erdizka 

motzka bederik. Izt C 125. �2. (Sust.). Mutilación. � Motzkak edo zathikak. Prop 1902, 131. 

- SALTO-MOXKA. v. salto. 

mozkera. "El arreglo hecho a los troncos por una punta para que no puedan hincarse en la tierra en su arrastre" 

Asp Leiz. 

mozkeria. �1. Cosa que se queda corta, insuficiente. � Arlo ontan arrazoi utsez joka bear guk; gañerontzean, 

biotzez eta griñez eta kirioz, arrazoi utsa mozkeritzat utziki. SMitx Unam 79. �2. "Motzkeri, desprecio" Asp 

Leiz. �3. (V-gip). Timidez, pusilanimidad. � Aietako bat izan zitekean, ba, nere emazte; ta nere mozkeriagatik 

galdu zutena, beste bidez ordaindu nai diet. NEtx LBB 89. 

mozketa (G, L, BN, S), moxketa. Ref.: A; Lh (motzketa). � Tr. Documentado en textos meridionales desde 

mediados del s. XIX. En DFrec hay 2 ejs. de mozketa. �1. "Esquileo" A. "Ardi motzketa, tonte des brebis" Lh. 

� Nabalek Karmeloko mendian ardi-mozketa zuela. Lard 175. Laban ardi-mozketan zan aldian. Ib. 39. Ardimoxketara. 

Ib. 50. Gizonak [ijitoak] berriz mozketa-aitzaki / beren aizturrak gerriyan. Tx B II 64. Zure 

aitagiarreba, bere ardien mozketara doa. Ol Gen 38, 13 (Ur ardiak motzera, BiblE ardi-moztera). �2. (L, BN, S 

ap. Lh). Poda. � Adar puskatu ala erdi-erori oien mozketa, arretaz egin bear da. EEs 1916, 253. � Tala. � 

Aizkora ta sua zekarkioten [barbaroak] Erromako zivilizazio aguretuari. Sekulako kiskaltzeak, ebakiak eta 

mozketak egiñaz, Europako mapa berria moldatu zuten. Vill Jaink 182. � Corte. � Zuk zure buruzorroztasunari 

ertz biak moztu dautsazuz eta bitartean ezer itxi ez: emen dator mozketa bata [refiriéndose a una 

de sus hijas]. Larrak EG 1958, 286. � Ardien ille-mozketa. EG 1950 (11-12), 21. �3. Despojo, vareo de árboles. 

� Mikelek biren kemena ba du / bakarrik gaztain-mozketan. Or Eus 88. �4. "Moxketa, chismorreo, 

murmuración. Moxketan jardun-zalea da ori" Gketx Loiola. �5. Recorte. � Lerro zuzenen moltso barreiatuei, 

azal txalplanen legez kanpoko mozketak erantzuten diete. MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). �6. "Moxketan, a 

la guerra (a las cartas)" (G-bet). 

mozketa. v. mozkote. 

mozki (Dv � A). �1. Brevemente. �2. (R-uzt ap. A; Dv, H (+ -tzk-)), muzki (S (Foix) ap. Lh). "Mozki utzi du, 


mende. 

607


il l'a laissé tout court" Dv. "Motzki mintzatu zaut, il m'a parlé avec brusquerie, dureté, sévérité" H. 

"Bruscamente" A. "(Commander) sèchement" Lh. � Gure agurrari hain motzki eta idorki ihardetsi zuten. Prop 

1882, 181. Izeba eta haurrak mozki eta iraunki eleketan ari ziren. Mde Pr 83. � (Fig.). � Zendako bada hoin 

mozki itzuli gitzaizko [Donianeri] bizkarrez? JE Ber 12. �3. Estrechamente. � Hertsia da [itsasoa sartzen den 

arteka], guk uste baino luzeagoa ere; egundainoko lerdoin okilaren bi zatiek saheskatzen dute motzki. JE Ber 91. 

mozkillo (G-azp-to ap. EI 144), moxkillo (G-azp ap. Gketx Loiola). � "Bajote, bajito (y generalmente 

rechoncho). Gizon moxkillo bat zan" Gketx Loiola. v. mozkote. 

mozkillon (G-azp ap. EI 144). � Bajo y grueso. v. mozkote. 

1 mozkin (L-ain, BN-baig, S; H (+ -tzk-)), muzkin (L, S). Ref.: A (mozkin, muzkin); Lrq (muzkin); Satr VocP. 

�1. Producto, ganancia; beneficio, interés. "Etxe mozkin handiak dituena, maison qui a de grands revenus [...]. 

Arthalde mozkin guti ematen duena, [...] peu de profit. Zaldia saldu dut, eta utzi daut mozkin, [...] il m'a laissé du 

profit. Egiteko batetik mozkin ona atheratzea" H. "1.º producto, beneficio; [...] 6.º (BN?, S?), renta, intereses de 

capital" A. "Muzkin [...], provecho, utilidad" Ib. "Fruto, provecho de una cosa" Satr VocP. � Ez da onthasunik 

oihanak bezenbat mozkin garbi ematen duenik. Dv Lab 304. Ematen darokute mozkina [aziendek] iletik, 

bildotsetarik, aratxetarik eta salpenetarik. Ib. 14s. Horrela oro mozkin dira harentzat. Prop 1880b, 324. 

Karakoetxeak bazun bere eihera, bainan eiherek askotan abantail edo mozkin guti dute etxeari ematen. Elsb 

LehE 2 (ap. DRA). Herrian sal gei zitezken arno eta bertze mozkinen sal-bide onak hatzeman nahiz. HU Aurp 

110. Biurtuko dautzudala / etorri deneko uztailla / mozkiña ta txindi-pilla. Bera EEs 1917, 146. Yaz baino uzta 

eta mozkin ahulagoak izain dituztela. Zub 122. Jabeak ez dezake mozkinik atera. Etcham 137. Mozkin hobea 

haukienganik bilduko dutelakoan. JE Med 149. Kapitalari be dagokion besteko mozkiña emon. Eguzk GizAuz 

33. On txiki bat egiñaz, mozkin andiak irabazi ditzan. Zait Sof 107. Iria mozkin-galez limurtuz. Ib. 143. Mozkiña 

duzu eskatzen. "Usuras". Or Aitork 12. Emeki emekia etxeko mozkin guziak hurtu ziren. Othoizlari 1958, 171. 

Mozkinak oro bere artaldearen handitzeko, edertzeko xahutzen zituen. JEtchep 52. Beren obariak eta mozkiñak 

txintxo asko begiratzen dituzte. Vill Jaink 137. Etzitazken jori, Xaberriko mozkinak. "Revenus". Ardoy SFran 

80. En DFrec hay 5 ejs. de mozkin. � Producto. � Jendea bizi da lurrak bere baitharik ekhartzen dituen 

mozkinez. Prop 1880b, 305. Thé-a ez dela Eskual Herriko mozkina. GH 1923, 119. Erre dituen etxe eta 

mozkinengatik. Lf Murtuts 49. 

�2. (BN, S ap. A; VocBN (-tzk-), Dv), muzkin. Reserva; ahorro. � Sabaietan ebasten die / bildürik diren 

muzkinak. Casve SGrazi 133. Janhari muzkinak erratzen. Ib. 138. 

�3. Parte selecta. � Baldin beraz entzuten baduzue ene boza, eta begiratzen enekilako patua, izanen zarete 

enetzat populu guzien artetikako mozkin bat bezala. "Eritis mihi in peculium". Dv Ex 19, 5 (Urt ene joiarik 

preziatuena, Ur zati autatu bat, Ol erri bereizia, Bibl ontasun berezia, BiblE jabego berezia). 

�4. (BN-ciz ap. A; Dv). "Recurso, medio" A. v. mozkinbide. 

�5. (Sal, S, R ap. A; Dv, H (+ -tzk-)), muzkin (S ap. Lrq). "Ce que l'on retranche" Dv. "Residuos de árbol 

cortado" A. 

�6. "Tonture" Dv. 

- MOZKIN-KUTXA. � Emaztearen emaia lenen jaioko ziran bi aurrentzat mozkinkutxara (caja de ahorros-a) 

eramateko agindu zuen. A Ardi 72. 

- MOZKIN-ZERGA. "Impôt sur le revenu" Lh. 

2 mozkin (A; -tzk- SP (que cita a O) � vEys). � "Barbero, peluquero" A. 

mozkinbide (A, que cita el ej. de Dv), mutzkinbide. � Fuente de ingresos. � Urthe txarretan, artho erosteko 

mozkin biderik nihon ez ageri. Dv Lab 303. Zer bihotz mina bordan kabale bat bazenin zerbait zaurieki! Erranen 

düzü mutzkin-bide baten galtzeko lotsa zela! GH 1929, 172. 

mozkindu (L, BN), mozkintu (S; Foix ap. Lh), muzkindu (BN-arb). Ref.: A; Lh (motzkindu, mozkintü); Gte Erd 

142. �1. "Despojar de ramas un árbol, dejando la copa" A. "On da muzkintzea (adarrak, zaharrak direla ere) 

(BN-arb)" Gte Erd 142. � Hortako behar da jakin zuhamu-landare onen berexten, eta gero ere xartatzen eta 

mozkintzen. EGAlm 1895, 21. Bertze haitz ondo bat mozkindurik. HU Zez 117. Kanpoko aldetik abereek punta 

freskoak janez, bethi mozkinduak [hesiak]. Eskual 22-1-1909, 2. Bi platana-lerro, apal mozkinduak. JE Ber 54. 

Damurik, oraino, hoinbertze aldasketarat da abartua, sasitzerainokoan, gure eskuara zaharra! Dena den, antze 

handirekin mozkindu zuen Agirrek. Ib. 77. � (Fig.). � Berri batzu mozkintzen ditugu, bertze batzu aphaintzen 

pixka bat. HU Eskual 28-5-1909, 1. �2. Gastar. � Zarpa ori ezagunean zimeldu da, zaragi emonkorraren 

antzean, bere barrukoa muturretik txitean pitean mozkindu ezkero. Erkiag BatB 171. 


mende. 

608


mozkintza (Lar, H (+ -tzk-)), mo(t)xkintza (H). � "Esquileo" Lar. "Ardi, zaldi, mando mozkintza, tonte de 

brebis, chevaux, mulets" H. � "Métier de tondeur" H. � "Mahats mozkintza, taille de vignes" H. � "Métier de 

vigneron" H. 

mozkito (G-azp-to, AN-gip-araq), moxkito (AN-araq). Ref.: EI 144. � Bajo y grueso. v. mozkote. 

mozkito. v. moskito. 

mozkixo. � Bilin bolon bolaixo / aitzari ura daraixo / sagarrari mozkixo (eztakit neuk be zer dan). And AUzta 

89. 

mozkizun (H (+ -tzk-)), mo(t)xkizun (H). � "Qui doit être coupé, taillé, tondu" H. 

mozkor (gral.; Arch VocGr, VocBN, Dv, H, VocB), moskor (V, G; Lar, VocS 145, Izt 20r, H, Zam Voc), muzkur 

(L; H), muskur (vEys). Ref.: Bon-Ond 152 y 155; A (mozkor, moskor, muzkur); Iz Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg; 

Gte Erd 174. � Tr. La forma moskor se documenta en textos meridionales, aunque con menor frecuencia que 

mozkor. Sólo hay dos ejs. (septentrionales) de las formas muzkor y muzkur. En DFrec hay 12 ejs. de mozkor y 3 

de moskor, todos ellos meridionales. 

I (Adj.). �1. (Tbn. con valor sust.). Borracho, embriagado; borracho, bebedor, alcohólico. "Borracho habitual" 

Etxba Eib. Cf. VocNav s.v. moscorra (Pamplona, Montaña). v. hordi. � Tr. No hay ningún testimonio anterior al 

s. XIX (aunque cf. mozkortu ya a mediados del XVIII). � Mozkorrak daude beti / burubak galdurik. Echag 24. 

Asten balin bada [...] mozkorrekin yaten eta edaten. Echn Mt 24, 49 (Ir YKBiz 416, IBk e IBe mozkor, Ker 

moskor; Lç, He, TB, Ur (V y G), Hual, Samper (h)ordi, Ip, Dv (h)ordizale, Ol mozkorti). Mozkorra geldi dedin / 

eskarmentaturik. JanEd I 36. Gizon mozkorrai begira. Urruz Urz 35. Bi gizon mozkor, besoz-beso, batek bertzea 

deramala. HU Zez 202. Ekhartzen zuelarik kasik herrestan emazte mozkor bat. Prop 1904, 34. Ikusi dan 

mozkorrik elegantiena. Iraola 36. Arno hoberik nihon ez balitz / batere elaike muzkurrik. JanEd II 65. Ontzi 

zarra alderoka zebillen moskorra bezala. Or Mi 62. Egia ez jokalari, ez moskor eta ez gonazale dala. JAIraz 

Bizia 111. Ez zen gizon mozkor baten oihua. Mde Pr 114. Txerpolari moskorrik ikusi al dek iñoiz? Anab Poli 

100. Udazkenaren orbel moskorrak. Gand Elorri 145. Mozkorren bat edo bertze yende zikiñen batendako. Izeta 

DirG 61. Jean Gabin eta Belmondo dira delako bi mozkorrak. Herr 14-11-1963, 4. Mozkorren etxean, eguerdiko 

babak arratsean (G-goi). Inza EsZarr 151. v. tbn. Alz Bern 75. Noe 88. Jaukol Biozk 13. Tx B II 64. Lab 

EEguna 89. Ldi BB 32. Or Aitork 31. Erkiag Arran 49. SM Zirik 120. JEtchep 97. Gand Elorri 97. Ardoy SFran 

162. Moskor: Lek EunD 20. TAg Uzt 19. Arti Tobera 285. Ugalde Iltz 47. MAtx Gazt 61. 

� (AN-gip ap. Gte Erd; H), muzkor. (Estar, etc.) borracho. "Harria baino mozkorrago (AN-gip)" Gte Erd 224. 

� Ezen hauk ez dire mozkor uste duzuen bezala, ez denaz geroz eguneko hirur garren orena baizik. TB Act 2, 

15 (Dv mozkorrak, Ol mozkor; Lç hordi, He hordiak, Ker moskortuta, IBk mozkortuta, IBe edanda). Ardurenik 

mozkor ikusten direla eske dabiltzan batzu. HU Zez 203. Iduri zuen, muzkorrago eta elgarri atxikiago zirela. 

EGAlm 1904, 21 (ap. DRA). Erdi-mozkorra zegon batian. Tx in Imaz Auspoa 24, 153. Laister bai zabalak 

mozkor. "Ebrio de movimiento y de espacio". Ldi BB 28. Bainan zer kantu beroak, mozkor Jainkoz ta zeruz. 

Iratz 146. Mozkor leuden gisan, txio zurrustaka [txoriak]. Or Poem 528. Ez zen gehiago mozkor, baina 

beranduegi zen... Mde HaurB 102. Orain ni, mozkorra nagoela, argitasun berri batek naragi. Txill Let 95. 

Mutilarenganik ez duta behin eta behin entzun mozkorra zelarik, lan tzarren guziak harendako zirela? JEtchep 

72. Pikea baino moskorrago iarten zuten txaloak. Zait Plat 109. Jainko-maitasun gozoz mozkor. Onaind in Gazt 

MusIx 151. 

� (Como primer miembro de comp.). � Ez hire mozkor hatsak / xutik atxikitzen. Zby RIEV 1909, 105. Bere 

mozkor-begi lausoak. Mde Pr 109. Moskor-amesez beteten asi. Erkiag Arran 95. Itz gozo, berbeta eze, mozkordeadar... 

Erkiag BatB 134. v. tbn. Mattin in Xa EzinB 90. 

� (Fig.). (Lo) que se mueve como un borracho. � Eta erratilu moskorretik gañezka, aundia baitzen, mutil 

bakoitzak ezpel-xaliz babak aterata bere txaliña beteaz ari zen. 'Chavirant (sous la charge)'. Or Mi 6. 

�2. muskur (O-SP 231 � SP, Dv y A). "Gros et gras" O-SP. � mozkor (AN-araq, L-ain, BN; VocBN � Dv, H 

(+ -tzk-)), moskor (H), moskorro (V-gip). Ref.: A; EI 129; Iz ArOñ (moskorro). "Courtaud, qui est très court 

comparativement à la longueur" VocBN. "Rechoncho y corpulento; a diferencia de moxkor, que, como 

diminutivo, indica un ser rechoncho y pequeño" A. "Un (hombre) bajo y grueso" Iz ArOñ. v. mozkote. 

�3. (AN ap. A � Aq). "Mozkorra, trasmochado (AN)" Aq 631. Fita, a quien sigue Azkue, copia erróneamente 

"trasnochado". 

II (Sust.). �1. (V-ger-ple-gip, AN-gip; Dv, H, Zam Voc). Ref.: A EY III 253; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte Erd 224. 

Borrachera. "Mozkorrean ez daki zer hari" Dv. "Mozkor ikaragarria arrapatu du (AN-gip)" Gte Erd 224. Cf. 

VocNav: "mozcorra, borrachera, embriaguez (Urraúl Alto)" y Echaide Orio 126. � Bere mozkorretik 

atzartzearekin. Dv Gen 9, 24 (Ker moskor; Ur ordikeri, Ol ardo-lo). Beren mozkorra ezin / disimulaturik. JanEd 


mende. 

609


I 36. Bakit moskor galantak ebazala artzen. AB AmaE 236. Bezperako mozkorrak alde egin zion. Urruz Urz 28. 

Moskor andi baten ostean sormiñak io ta izan. Ag AL 169. Mozkor gabeko jaia. Ag G 312. Mozkorrarekin 

doidoia xutik zagoena. StPierre 16. Su bazterrean dagoenean / eztauka mozkorra gaiztoa (G-goi). A CPV 100 

(tbn. en A Ardi 97). Abiatzen dira etxealderat egundainoko mozkorrarekin. Zub 42. Juan daneko lau urte 

t'erdiyan / etzaio pasa mozkorrik. Tx B II 175. Moskorra, / gabaren azken altxorra. Laux AB 35. Ez zuen utzi 

nahi mozkorra haren buruaz jabetzera. Mde HaurB 97. Berebiziko mozkorrarekin bi paretak joka. Anab Aprika 

53. Zientzia [...] zeatz oien mozkorrak eta zorabioak artua dauka. Vill Jaink 36. Mozkorra artzeko. BEnb NereA 

28. v. tbn. Noe 90. SM Zirik 17. Bilbao IpuiB 168. Izeta DirG 56. And AUzta 144. Gand Elorri 158. Moskor: 

Azc PB 107. Or Eus 65. Erkiag Arran 18. Azurm HitzB 27. 

�2. muskur (O-SP 231 � SP, Urt, Dv y A), muzkur (SP (s.v. mokorra) � Dv). "Une croûte de pain" O-SP. 

"Collyra, ophilla, muskúrra, ogi muskurra" Urt V 367. Sg. Duvoisin, Pouvreau trae además muzkiar, que no 

encontramos en éste. v. OGI-MOKOR. 

�3. moskor (Lar, Añ (G), H), muskur (H). "Mazorca de maíz desgranada" Lar y Añ. "Artomoskorra, épi de 

maïs égrené" H. 

�4. (G ap. A, que dice tomarlo de Aq), moskor (G ap. A � Aq 167 (G)). "Tumor en los árboles" Aq 167. 

�5. (Gc ap. A), moskor (V, G, AN-gip ap. A). "Moskor, tronco de árbol", "zoquetes grandes del tronco de árbol" 

A. � Nola burua kentzea arbola bati deitzen baita mozkortzea, ala ordia da mozkor bururik gabe (165). LE-Ir. 

[Aizkolariak] igorik mozkorrera (enbor). Or Eus 147. � moskor (G-goi-to; Añ). "Leño [...] pequeño, mokorra, 

moskorra [...]. El que se destina para mantener el fuego" Añ. "Tronco de leña destinado al fuego" A. 

- MOXKOR (AN, S, R; Dv; muxkur H). Ref.: A; Iz Ulz. a) "Medio borracho" A. � Serenua ta Mariñel moxkor 

bat balantzaka. Sor Gabon 52. Azken egun gorriak / moxkorrak oi ditu. JanEd II 115. Erretirako balinbada gaur 

edale bezenbat moxkor. Ox 28. Moxkor bati. Or SCruz 77. � (Estar, etc.) medio borracho. � Eskale bat auteman 

nuan, moxkor. Or Aitork 135. Moxkorra heltzian etxeat / erortzen bazira. Xa EzinB 99. b) "Rechoncho y 

pequeño" A. c) Borrachera. � Moxkor arek gauean berean egosiko zun beure moxkorra. Or Aitork 135. Bere 

moxkorretik atzarri zenean. Bibl Gen 9, 24 (Dv mozkor). 

- MOXKOR-NAHASTU. "Medio borracho. Moxkor-naastua egongo zan ori esateko" Gketx Loiola. 

- MOZKOR ARRAIL (AN-gip-5vill, L, B, BN, S; VocB). Ref.: A; Izeta BHizt2; Gte Erd 224. "Borracho 

completo" A. "Beodo, borracho completo y caido que no puede ir por su pie" VocB. "Mozkor arrailla dago (ANgip-5vill, 

B)" Gte Erd 224. � Alferkeriari emana da; erdietan mozkor arraila. HU Zez 60. Ez da moskor 

arraillik (purrukatua). Or Eus 165. 

- MOZKOR ARRAILDU (B). "Completamente borracho. Or ikusiut gizon bat mozkor arraildue" Izeta BHizt2. 

� Nik aldiz, litro bat artu eta mozkor-arraildua. FIr 174. Ostatu tzar oietako batean, mozkor arraildue, denekin 

kuterman eta mokokan. Izeta DirG 56. 

- MOZKOR-HARTZAILE. Borracho, aficionado a la bebida. � Organisteru zoro / mozkor-artzailea. Azc PB 

257 (in Ur PoBasc 216 moskor artzallea). 

- MOZKOR BATEAN. "Moskor baten, en continua borrachera. Ori, ariñegurik ona, moskor baten dabil" Zam 

Man 57. 

- MOZKOR ERORI. Completamente borracho. "Mozkor eroria dago (AN-gip-5vill)" Gte Erd 224. 

- MOZKOR-MOZKOR EGIN. v. mozkortu. 

- MOZKOR-OSTEAN. Después de la borrachera. � Egun sentian moskor-ostean. Azc PB 107. 

- MOZKORRAREN MOZKORREZ. De puro borracho. � Tirinkul be mozkorraren mozkorrez zabuka ta 

kakoka dabil. Larrak EG 1959, 241. 

- MOZKORRIK. (Estar, etc.) borracho. � Ez yaietan egoten / tabernan sarturik, / yokoan, edanean, / ta gero 

moskorrik. Zav Fab RIEV 1909, 38. 

- MOZKOR-SALDA (B, BN ap. A; moxkor- B, BN-baig ap. A). "Cierta sopa hecha de ajo, pimienta y requesón; 

litm. caldo o sopa de borrachos" A. "Moxkor-salda, caldo que se hace en un momento con ajo, aceite" Ib. � 

Gauzaren bortxaz ikasia dut / moxkor saldaren egiten. Mattin in Xa EzinB 90. 

- MOZKOR-ZUKU (Sal ap. A). v. MOZKOR-SALDA. 

mozkorbera. � Ebrio (fig.). � Antxen ebiltzan betargi ta irribarreka dantza ta jolas, barre ta autuka, 

gaztetasun eta maitetasun indarrak arturik, neskatilla alaiekin poz zoro mozkorberan. Erkiag Arran 67. 

mozkorbide. � Ocasión de emborracharse. � Ardo-zaleeri mozkor-biderik ez ematearren. Or Aitork 127. 

mozkordun. � Borracho, embriagado. � Etxeraturik ni mozkordun. JanEd II 57. 

mozkorgarri (L? ap. A, que cita HeH; H), moskorgarri (H), muzkurgarri (H). �1. (Adj.). Embriagador; (fig.) 

turbador, arrebatador. � Eztu mahats arnorik edanen, ez eta bertze mozkorgarri arnorik ere. HeH Lc 1, 15 (He 

arnorik; Dv mozkortzeko edaririk, Ker e IBk edari bizirik). Edari mozkorgarri aren jaun da jabe egiñik. Etxde 


mende. 

610


JJ 177. Atsegintasunezko emoziño mozkorgarri bat sortu oi zien. Ib. 39. Zorion mozkorgarria. Etxde EG 1956 

(9-10), 67. Edari mozkorgarririk egitea ta saltzea [...] eragotzirik zegon. Zait EG 1956 (11-12), 39. Edari 

mozkorgarri bereziak. Mde Pr 342. Bere edertasun mozkorgarriagatik. Mde HaurB 18. �2. (Sust.). Bebida 

embriagadora. � Ardo naiz beste mozkorgarririk eztu edango. Ir YKBIz 3. 

- MOXKORGARRI. (Forma con palat. expr.). "Forme diminutive" H. 

mozkorkeria (B ap. A; H), mozkorreria (L, B ap. A; Dv, H), moskorkeria, moskorreria, muskurkeria (H), 

muzkurreria (H). �1. "Ivrognerie" Dv. "Vicio de la embriaguez" A. v. hordikeria. � Tabernaz taberna, beti 

mozkorrerian! (B, s. XVIII). BOEans 783. Sagardoaren ordikeria edo moskorreria bestiena baño obea ez da. 

Ayerb EEs 1916, 15. Utzi zituan mozkorkeriyak, / kartak eta zigarrua. Tx B II 174. Sabelkeriz, mozkorkeriz [...] 

ez-baña, Jesukristo gure Jaunaz jantzi zaitezte (Rom 13, 13s). Or MB 36 (Bibl mozkorkeria; Lç, He, TB, Dv, IBk 

e IBe hordikeria). Ainbesteko dirutzak jalekeri ta mozkorkeritan eralgi bearrean. Etxde AlosT 18. Mozkorkeritik 

urrun nago. Or Aitork 281. Baziren itsuskeriak, baziren buluzkeriak, baziren mozkorkeriak. Herr 13-6-1963, 1. 

Moskorkerian ibiltzeko goiz-goizetik jeikitzen zeratenok. MAtx Gazt 77s. Mozkorreriari buru egitea ez da aise, 

mozkorreria baitago bihotzean kuku. SoEg Herr 13-10-1966, 1. Mozkorkeria, etxearen ondamendia (G). DRA. 

�2. "Mozkorkeri, borrachera" VocB. 

- MOXKORKERIA (H; moxkorreria H; muxkurkeria H; muxkurreria H). (Forma con palat. expr.). � Agirrek 

ondo badaki gure baserritarren artean moxkorkeria parrebide ederrenetarik bat dala. Lh Itzald II 118. 

mozkorki. � Ebriamente, como ebrio. � Txoria leioruntz doa, / mozkorki. "Como un ebrio". Ldi BB 38. Dantza 

lotuan urrengo txanda / moda berrien arira. / Neska-mutillak artan leiatsu / mozkorki jira ta bira. SMitx EG 

1955, 71. 

mozkorkoi. "Qui aime à s'enivrer, s'enivre aisément" H. 

mozkorra (Lar � H). � Prostituta. "Mozcorra" Lar. 

mozkorraldi (Dv), mozkor aldi (T-L), moskorraldi (L, B ap. A). � Borrachera. "Ivresse" T-L. � Andreak 

dabenian / mozkor-aldia. Azc PB 106 (in Ur PoBasc 207 moskor aldiya). Moskorraldiak arturik / eztakar iñoz 

dirurik [senarrak]. Echta EEs 1913, 99. Mozkor aldin batian. Tx in Imaz Auspoa 24, 138. Gauezko ibillaldiok 

berriz ere maitasunezko mozkorraldia ekarri zioten. Etxde JJ 67. Ahantzi du munduak beure mozkorraldi 

alaiean Zu zaitula Irazale. Or Aitork 41. Beharko zion vodkak egiazko mozkorraldi bat eman. Mde HaurB 12. 

Fortunatoren mozkorraldi handiena. Mde Pr 114. Bere mozkor aldietan gazte denborako gertakari guziak 

ikusten zituena. Herr 14-11-1963, 4. 

mozkorrarazi (L, B, BN ap. A; Dv, H), mozkorrerazi (H), mozkorreraso (H), mozkortu-azi. � Embriagar. 

"Hacer embriagar" A. � Arnoz mozkorraraz dezagun. Dv Gen 19, 32 (Ur orditu, Ker moskortu, BiblE mozkor). 

Ostatuan, zer-nahi ohore egin zioten, mozkor-arazi ere ba. Zerb Azk 103. Jainkoa bera mozkorraraz lezaken 

pattareko arnotto bat. Ib. 35. Usain maite hori, hainbat mozkor-erazten zuena. Mde HaurB 19. Koñakaz ziaro 

mozkortu-azi zun. Etxde JJ 189. Hire bilho beltzak! Usain hortaz mozkorrarazi nun frangotan, Maialen! JEtchep 

64. 

- MOXKORRARAZI. (Forma con palat. expr.). � Moxkortu zaren o moxkorrazi duzun norbait (B, s. XVIII). 

BOEans 836. 

mozkorrarazle (L, B, BN ap. A; Dv). � "El que hace embriagar" A. 

mozkorrera (H), moskorrera (G ap. A; Lar, H). � Borrachera. "Borrachada, borrachera" Lar. 

mozkorreria. v. mozkorkeria. 

mozkorrillo. "Borrachuzo. Mediko ona zuan baiña mozkorrillo samarra" Elexp Berg. 

mozkorro. �1. "(R), bien pelado" A. �2. "(R), descubierto de cabeza" A. 

mozkorrondo, moskorrondo. �1. Borracho, bebedor habitual. � Or egongo aiz i bai, moskorrondo baldres ori. 

Ag AL 59. Brown, Eskotlandarra, 120 urterekin il zan mozkorrondo bat izanarren. EgutTo (ap. DRA). �2. "(c.), 

malestar del cuerpo o desmadejamiento después de una borrachera" A. 


mende. 

611


mozkortasun (H, VocB), moskortasun (Añ, H), muzkurtasun (H). � Estado de embriaguez; borrachera. 

"Borrachera", "embriaguez" Añ. "Mozkortasunean egin du, il l'a fait étant en état d'ivresse" H. "Borrachera" 

VocB. � Mozkortasun argitzaileak zer egin behar zuen iragarriko zion arteraino. Mde HaurB 82. Alkoholak eta 

eguzkiak sorturiko mozkortasunak alde egin zion. Ib. 102. 

- MOXKORTASUN (H; muxkurtasun H). (Formas con palat. expresiva). 

mozkorti (V-arr-gip, L), moskorti (Zam Voc). Ref.: Lh; Elexp Berg; Gte Erd 174. �1. Borracho, alcohólico, 

bebedor habitual. "Enclin à l'ivrognerie" Lh. "Mozkortixa zuan baiña ondraua" Elexp Berg. "Mozkorti famea 

dauka (V-arr)" Gte Erd 174. � Mozkortiekin yan-edaten asiko baliz. Ol Mt 24, 49 (Echn mozkor). Edozein gixon 

moskortiren antzera. Otx 156. Moskortijen itzal mindubak. Laux AB 95. Mozkorti batek bezala edanen zuelako. 

Mde HaurB 90. Mozkorti galdu bat zala. Bilbao IpuiB 145. Zu mozkorti bat besterik ezara. SM Zirik 120. Ala 

izaten da, leku danetan, / gizaseme moskortia. Bertsol 11-10-1931, 22. Herri aldeko mozkorti eta arlote guztiek. 

Arti Tobera 284s. Khendu hadi hortik mozkorti zikin hori. Osk Kurl 179. � Embriagado, que está borracho. � 

Ardoz ez, moskorti, ederrez, / abesten dabez kanta loiak. Laux AB 94. Moskorti ezta iñoiz egoten / berak barnean 

daukon matteño. Ib. 94. �2. moskorti. (Bebida) alcohólica, embriagadora. � Edari moskortien laguntzarekin. 

TAg Uzt 174. 

mozkortsu. "(L, BN, S): 1.º assez émèché; 2.º ivrognerie invétérée" Lh. 

mozkortu (gral.; H, VocB), moskortu (G-nav; Lar, Añ, H, Zam Voc), muzkurtu (H). Ref.: A; Iz Als 

(moskortuik); Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 224. �1. Emborrachar(se). "Erdi mozkortuta (V-m, G-azp)" Gte 

Erd 224. � Ardoak galdurikan / lengo malizia / ez gaitu mozkortuko. GavS 34. Sarri moskortu dana. Mg CC 

148 (171 mozkortu). Ardoz moskor dezagun. AA III 382. Erdi edo osoz moskortuta. JJMg BasEsc 13. Ez 

zaiteztela mozkort arnoz. TB Eph 5, 18. Jaten eta eraten eta moskorzen. Oteiza Lc 12, 45 (Ker moskortu, Ol, Or, 

IBk e IBe mozkortu; Lç, He, Dv y Leon horditu). Eta arnoa edanik mozkortu zen. Dv Gen 9, 21 (BiblE mozkortu, 

Bibl moxkortu; Urt y Ur horditu). Astean bein mozkortzen aiz? Sor Bar 56. Mozkortzen errazak ziranak. Urruz 

Urz 63. Noiz nahi mozkortzeko. HU Zez 204. Ardaoak moskortuten dau. Azc PB 91. Izten al dabe ba 

moskortuten ba? Ag AL 57. Mozkortuz, ori: arno izpirituan gesalduz eta ithoz [liliak]. JE Bur 88. Mozkortzen ez 

den edarikoia da makurrena. FIr 175. Maiteak moskortzen baititu. Or Mi 58. Eder-min / betiko moskortu nedin. 

Laux AB 34. Sobera edan zuen eta mozkortu. Zerb IxtS 14. Mozkortuta zoian bakotxian. SM Zirik 119. Nun ez 

nitzan uste gabetarik mozkortu edo lotarik ametsetan ari. JEtchep 75. Danak moskortu omen ziran. And AUzta 

91. Gaurko gizona mozkorturik eta lilluraturik bezala dago [...] asmaketa arrigarriekin. Vill Jaink 26s. Ismaremendiko 

ardoarekin mozkortu zuen Ulisek Kiklopea. Ibiñ Virgil 93. Kopiatzailea burutik egin edo mozkorturik ez 

egotekotan. MEIG IV 77. En DFrec hay 12 ejs. de mozkortu; hay tbn. 1 de moxkortu. v. tbn. LE-Ir. JanEd I 89. 

Xe 252. JanEd II 92 (18 moskortu). Tx B III 131. Iratz 70. NEtx Antz 105. Mde HaurB 16. Etxde JJ 35. Txill Let 

93. Bilbao IpuiB 226. Arti Tobera 285. Izeta DirG 72. Zait Plat 34. Lab SuEm 211. ZMoso 57. Moskortu: Gco I 

433. Añ MisE 232. Legaz 28. Echta Jos 66. IArt Itzald II 51. KIkG 56. Otx 158. Lek EunD 45. MAtx Gazt 78. 

Uzt EBT 105. 

� (Part. en función de sust.). � "Mozkortuen" begi-sudur eta ezpañak gorri. FIr 192. 

�2. (AN ap. A � Aq 631 (AN)). "Trasmochar" Aq. Fita, a quien sigue Azkue, copia erróneamente "trasnochar". 

� Nola burua kentzea arbola bati deitzen baita mozkortzea (165). LE-Ir. 

- ARTOAK MOZKORTU. v. arto (2). 

- MOXKORTU (AN, S, R; Lar, H; muxkurtu H). Ref.: A; Iz Ulz. Emborracharse. "Cargar delantero, 

embriagarse" Lar. � Moxkortzeko ardoa edaten dezuna. Cb Eg III 365. Moxkortu zaren o moxkorrazi duzun 

norbait (B, s. XVIII). BOEans 836. Maiz moxkortzen dala. Moc Damu 29. Moxkortzen dana bada / etxeko 

gizona. JanEd II 112. Moxkortu bage geldi diranak. Or Eus 417. Bainan berritasun unek ez gaitzala moxkor! Lf 

Egan 1955 (5-6), 11. Barkamendua nei eskatzen du / muxkurtzen zautan guzian. Mattin in Xa EzinB 89 (Id. ib. 

105 moxkortu). Arno edanik, moxkortu zen. Bibl Gen 9, 21 (Dv mozkortu). v. tbn. Xa EzinB 106. Xaramela 266. 

- MOZKOR-MOZKOR EGIN. (Intens. de mozkortu). "Mozkor-mozkor eginda (V-arr, G-goi-azp)" Gte Erd 224. 

- MOZKORTU ERAGIN. Hacer emborracharse, emborrachar. � Moskortu eragiten dituanak [besteak]. Gco II 

61. 

mozkortu-azi. v. mozkorrarazi. 

mozkor(t)zale, (-rz- T-L), mozkortzaile. � Borracho, alcohólico, bebedor habitual. "Crapule" T-L. � Hastean 

egina zuen mozkortzale bat zela. JEtchep 97. Mozkortzailearen haurrek iguzkia janhari. Etcheb MGaric 151 (ap. 

DRA). Gizon mozkortzale bat. Herr 14-11-1963, 4. 

- MOXKORTZAILE. � Mirikua eta moxkortzailea. (Tema para el Concurso de Bertsolaris de Heleta, 10-5- 


mende. 

612


1959). DRA. 

mozkortze. � Borrachera. � Elhe tzar, mozkortze, mehatxu. Ox 197. Eta ez ditut bi hiru mozkortze egingo egun 

hautan, bainan bat bakarra, buruen buru. Larz Bozak 54. 

mozkote. �1. "(V-arr-oroz-m), cortito" A. � (V, G, AN, Ae), mozkoti (G-azp, AN-ulz), mozketa. Ref.: EI 144; 

Asp Leiz2; Elexp Berg. "Corto y grueso. Ori mutiko mozkotea!" Asp Leiz2. � Gizon mozkote, baño gierria. 

NEtx Antz 136. Oso gizon atsegiña [...] zan. Oraindik begietan daukat: mozketa xamarra, lodikotea [...]. Auspoa 

24, 14. Gizon begi-txiki antzeko mozkote sendo bat zan. Salav 27. � (Ref. a cosas). � Igeltsoz zuritutako etxe 

mozkote bat. TAg Uzt 43. �2. + moskote (G-azp). "Moskote, mozo fuerte (Elgóibar)" Garate 5. a Cont RIEV 

1935, 351. � Emen gure ezker aldean daukagun mozkote gorri onek Eibarkoak izan bear du. Ag G 93. �3. 

"Muy corto de carácter" A Morf 274. 

- MOXKOTE. "De baja estatura, rechoncho" A Apend. 

- MOZKOTE TORROPOTON. "Bajo de estatura y llamativamente grueso. Ori da emakume mozkote 

torropotona!" Gketx Loiola. 

mozkura, muzkura (S ap. Lrq). � "Coupure, mode de taille" Lrq. 

mozle (Dv � A), moxle, moixle (R), muzle (S). Ref.: A (moixle); Lrq (muzle); Iz R 400. � "Celui qui [...] tond" 

Dv. "Arres-móixle bat, un esquilador de ovejas" Iz R 400. � Bere ardien moxleetara. Bibl Gen 38, 12 (Ur 

motzalle). � (Dv), muzle (S ap. Lrq). "Celui qui taille" Dv. � "Celui qui [...] accourcit" Dv. � (En composición, 

tras sust.). (El, lo) que corta. v. ILE-MOZLE. � Esaten dio buru mozleari: --Borreroa, egik hire lana! Mde Pr 

71. "Buldozers" delako lür muzliak. Herr 21-4-1960, 3. Hura sasi mozle eta lur berri egile. "Débroussailleur". 


1 mozo. "Jeune garçon. Ce mot est en grand usage dans les Provinces espagnoles et peu en France" VocBN. 

2 mozo. "(G-goi), choque. Mozo egin, chocar" JMB At. 

mozoilo. v. 1 mozolo. 

mozoka. "(G-goi), a choques, a topetazos" JMB At. 

mozola. v. 1 mozolo. 

1 mozolo (V; Zam Voc), mozolu, mozoilo (Hb ap. Lh, Dv; -ollo Lar, Añ, Arzdi Aves 161), mosolo (V-gip), 

moxolo, motzollo. Ref.: A; Altuna Euzk 1931, 649; Etxba Eib (mozolua, gaberdiko mosolua); SM EiPáj; Elexp 

Berg. �1. Mochuelo. "Buho", "mochuelo [...]. Viene de motz olloa" Lar (v. la misma explicación etimológica en 

Mg PAb 177 y VMg XIV). "Mozollo, buho chico" MItziar Txoriak 68. Kerexeta distingue mozoillo y mozolo en 

una misma frase. � Onzak, mosolloak eta beste gau-txoriak. Lar SAgust 11. Mozolua baño nun dago egazti 

edertuago janzirik? Mg PAb 45. Mozolloa eta itsas belea. Ur Lev 11, 17 (Ker mozoillo, Ol motzolloa; Dv huntz 

oihularia, Bibl huntza, BiblE hontza). Jaiotzaz badakizu, dirudit mosolo, / gabez errondari naiz, egunez oi det 

lo. AB AmaE 411. Mosolloaren oiua. Ag G 3. Txorijak mozollua erabilli oi daben lez, irri ta barre erabillen 

gixajua. Kk Ab I 25. Mozolua, gautxorija ta ontza-antzekua da. Altuna Euzk 1930, 502. Mozolo besten lumaz 

jantzijak. Enb 143. Lumabako mozolo epel orrek. Otx 38. Mozoloak oiuka dabilzanean (V-arr). A EY IV 204. 

Arresiko zuloetan ontzak eta moxoloak beren kabia egiten zuten. NEtx EG 1957 (7-8), 59. Mozoloen bat egunez 

agertuten danean. Bilbao IpuiB 39. Mozolu gaxuak. Ib. 42. Mozoloak lez gau baltzerako / bear eban jaio. Gand 

Elorri 162. Mozolo ta gabontz itxusiak. Erkiag BatB 38. Mozolu zaratea entzun eben. Alzola Atalak 38. 

Mozoilloa, mozoloa, belatxinga. "Herodium ac cygnum, et ibin". Ker Deut 14, 16 (Ol mozollo). v. tbn. Mozollo: 

Izt C 199. Mosollo: Larrak EG 1959, 235. 

�2. (V ap. A), mosolo (V-ger ap. Ort Voc). "Huraño, arisco" A. "Morrudo" Ort Voc 141. � "Mosolo, se dice de 

la persona que pudiendo y debiendo hablar, no habla" Iz ArOñ. 

�3. (V-gip), mosollo (V-arr). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 287. "Adormilado, soñoliento, tardo, tonto. 

Ezin naiz konturatu, nundik zan aiñ mozolua" Etxba Eib. "Atolondrado, lelo" Elexp Berg. "Alosoko mosolloak! 

(V-arr)" Gte Erd 287 (junto a ergel, txoro, zozo, etc., de otras zonas). Cf. Moxolo, apodo en Ag G 262, etc., y 

SM Zirik 309. � Ozinbelzko mozoloren batek. Ag AL 82. Somolo, lomoso, mosolo... Berau da au mosolorik 

asko, ta ez txikija be, gero! Otx 170. Au da mozoluaren andija! Ib. 113. � mozola. (Con marca de género). 

"Bueno, neska, ez ari izen mozolia" Elexp Berg. 


mende. 

613


- MOZOLO ARRE. Ibis. � Mozolloa, ontza, mozollo-arre. Ol Deut 14, 16 (Dv ibis, Ker belatxinga). 

- MOZOLO ERREGE. "Mozollo errege, buho real" MItziar Txoriak 68. 

- MOZOLO-INTXAUR. "Mozoillo-intxaur, clase de nuez grande, de forma cuadrangular (V-ar)" DRA. 

- MOZOLO-MOZOLO. "Mosólo mosolo jarri, callado" Iz ArOñ. � "Atsalde guztia aren telefonuan zaiñ pasau 

jonat mozola-mozola" Elexp Berg. 

- MOZOLO-HONTZ. "Mozollo-ontz, mochuelo común" MItziar Txoriak 68. 

- MOZOLO TXIKI. "Mozollo txikia, autillo" MItziar Txoriak 69. 

2 mozolo. �1. "(G-to), hombre de cara llena" A. �2. "(G-to), manzana de hermosa apariencia y de punta roja, se 

amarillea, pero siempre es amarga" A. 

3 mozolo. �1. "Enmascarado" A. v. mozorro (2). � Illunaldiz, mozolo, / zurubi gordeaz uste onean. 

"Disfrazada". Gazt MusIx 173 (Or ib. 177 mozorro-iantzian). �2. moxolo (AN-araq ap. A). "Espantajo, disfraz" 

A. �3. Fantasma. � Ixara bat eskatu [...] mozolo-argidun antzera jantzita itxaroteko. Alzola Atalak 58. A 

mozolo zuria ikusi, eta [...] ariñeketeari emon eutsan gixajoak. Ib. 59. 

mozolokeria (V-gip), mosollokeri. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � "Tontería, necedad. Mozolokerixia aren 

esanetera ibiltzia" Etxba Eib. "Makiña bat mozolokerixa ikusten da telebisiñuan" Elexp Berg. � Alako 

mosollokeririk ez egik aitatu be. JZ 1922, 17. 

mozolotegi, moxolotegi. � Nido de mochuelo. � Azkar gero, emendik moxolotegira ezpazuaz. Ag G 309 

(dirigido a un individuo de apodo Moxolo). 

mozolotu (V-gip ap. Elexp Berg). � Atontar(se). � Bete arbiz leporaño / bi leioak ixteraño, / maltzurrak lo egin 

dezan / mozolotzeraño. Auspoa 98-99, 57. 

mozolotxo, mozolotxu. � Dim. de mozolo. � Antxiña-antxiña baten mozolotxu bat jaio ei zan. Bilbao IpuiB 40. 

mozorka (Gc ap. A; Lar, H), mazurka (V-m, B ap. A), mazorka (Añ, -ea det., Lar y Añ), maxurka (G-goi ap. 

A), masorka (L ap. A � vEys), moxorka (Gc ap. A). � Mazorca, bobina, carrete de hilo. "Cañuto, pedazo de 

caña en que se recoge el hilo" A. "Masorka [...], lanzadera de tejeduría" Ib. "Mozorka [...], carretes del telar" Ib. 

� Onako au, txirringia. / Areek, mazurkak. Mg PAb 140. Lan ori kaltetzat / badute berentzat, / beste bat obegoa 

/ badala deritzat / moxorkat betetzea / eulearentzat. R. Azkarate Auspoa 7, 74. Moxorkak aiñezka / ernal bezate. 

Ldi UO 49. Gure bertsuan nilon-hari 96 mozorka edo bobina atxeman omen dituzte guardek. Herr 22-9-1960, 3. 

� "(B), lana en carrete" A. 

mozorkailu (-aillu G ap. A; Lar, Hb ap. Lh). � "(Instrumento en que se hacen) mazorcas de hilo ya hilado, 

mozorkallua" Lar. "Piezas de hierro del telar que se mueven dando vueltas" A. 

mozorro (V-gip, G-goi, AN-5vill, B, Ae; Lar, H, Zam Voc), muzorro (G; Lar � Dv, Añ (G), H). Ref.: A 

(mozorro, muzorro); A Aezk 296; Gte Erd 219; Izeta BHizt2. �1. Máscara, careta; disfraz. "Disfraz de 

Carnestolendas" Lar. "Máscara, cubierta del rostro, muzorroa" Lar y Añ. "Mozorroz beztitu dira (AN-5vill)" Gte 

Erd 219. v. zomorro. � Ikusiko dezu nola ezarian bezela bere muzorroa bota eta... Arr Bearg 149 (ap. DRA). 

Munduan biziteko / bata besteagaz / gizon guztiak dabilz / mozorro banagaz. Azc PB 344. Eskuan mozorroa 

[Talia]. Ib. 305 (in Ur PoBasc 200 maskaria). Iñauteri-egunetan mutil buru-ariñ kaskil-utsak mozorroz bezela, 

kalendarioz estalirik bizi ote zera, udaberri maitagarria? A Ibaiz 11-5-1902, 1. Gurdi karroza ederrak, mozorro 

garbiyak beren petral zikiñakin. Iraola 115. Berak egindako mozorroa arpegiari txistuz itsatsita. Ldi IL 18. 

Andre urragarria mozorroz bete-ta. "Bien embozada". Or Eus 63. Bera atzetik mozorroz bil. Ib. 410. Mozorroz 

jantzi ta etxerik etxe ibiltzea. ABar Goi 18. Prosopon antzoki mozorroa zen. Mde Pr 344. [Bidaurretan] mutil 

batek "mozorroz" yantzi-ta, buruan arantzezko koroia ta guzi, Jesukristoren irudi egiten zuen. Herr 19-3-1959, 

3. Arpegia bere, mozorroz edo sudur-zapiaz estaldurik. Erkiag BatB 21. Zugaitz-azalakin egindako mozorro 

bildurgarriak iartzen ditute. Ibiñ Virgil 90. Mozorroz, estalkiz, alegoriaz, konparazioz jositako hizkuntza. Zarate 

ELit 31. En DFrec hay 5 ejs. de mozorro. 

�2. (B ap. A; Lar, H), muzorro (Lar, H). Persona disfrazada. "Pata galana, mozorroa" Lar. "Moharrache o 

moharracho, momarracho, el ridículamente disfrazado" Ib. "En carnestolendas se visten de zamorros o 

mozorros" Lar Cor 232. "[Koko itzak] geienean mamua, inguma, bidutzia edo mozorroa esan nai du batzuentzat" 

Mok 14n. Cf. VocNav: "Mozorro: [...] En Pamplona y otras localidades llaman así a los entunicados de la 

procesión de Viernes Santo". � Iñauterietako mozorroen edo irriz jauntzirik dabiltzan gizatxarren aintzurak. 


mende. 

614


Mb OtGai III 176. Baserritarrez jantzirik zebilen mozorroa. Osk Kurl 185. 

�3. (B, BN, Ae; Aq 1217), muzurru. Ref.: A; A Aezk 296. Espantajo. � Baldin batek arturik kasulla edo kapa 

edo alba sakratua, para balez alorrean palo batean muzurrutako, aizkatzeko txoriak (24). LE-Ir. Ezagu dute 

[bele, zozo ta iskiñasoek] mugan dagoen / mozorroaren gezurra. Or Eus 278. Eztago luma gorrizko mozorroz 

[oreinak] izutu bearrik ere. Ibiñ Virgil 101. 

�4. (V-gip, AN-gip-larr-araq, B), mosorro (V-gip), muzurru. Ref.: A; Iz ArOñ (mosórro); Elexp Berg. "El bú, 

coco con que se asusta a los niños" A. � Kristio txikiak dabiltza artaik (Oliaduratik) igeska igeska nola aurrak 

muzurrutik (296). LE-Ir. � "Mozorro (Sal, R-uzt), fantasma" A. � (G-to). Ref.: A Apend; JMB At. "Genios 

familiares" A Apend. � Monstruo. � Alper alperrik, Lenendaria, / garbitzen dituk eskuak, / juez justutzat iduki 

azan / mozorro ori munduak. Balad 239. 

�5. (AN-ulz), mosorro (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (mosorro), Ulz; EAEL 96. "El bicho" Iz Ulz. "Cualquier bicho 

nocturno que causa daño sin que se le vea bien, a diferencia de momórro, que es el que se ve" Iz ArOñ. � Ez 

dira kanpoko mozorroak barrena sartuko. ErleG 12. Ale ta mosorroak biltzen azalez azal ibiltzen da [usoa]. 

M.A. Iñarra Ezale 1897, 339b. Biozpean mozorro bildurgarria sortu zaio [...]; artxoak ez luke, orratio, 

kaltegarrigo joko sagar-alea biotz erdian. TAg Uzt 27. Urretxindorrak, mozorroak eta txindurrien 

arrautzatxoak ondatu oi ditu. EgutAr 4-12-1956 (ap. DRA). 

�6. "Persona antipática, arisca. Abade barrixa mozorro samarra pentsau jat" Elexp Berg. 

- MOXORRO (V-gip, G-goi; Aq 814 (G)). Ref.: A; A Apend. (Forma con palat. expresiva). a) "Gorgojo [...] de 

la haba" Aq 814. "Gorgojo, insecto del trigo" A. "Gusano de frutas" A Apend. � Moxorro ta belar kaltegarriak 

bildu. EEs 1916, 253. Txapartegietan moxorro gorriak [...] atzematen ditinagu. 'Kermès rouge'. Or Mi 11. 

Ausiña baño miñagoko moxorro aiek. 'Fourmis'. Ib. 112. Moxorro-billa. "En busca de insectos". Or Eus 315. Ez 

moxorro txikienik. Or Aitork 416. b) (Andar, ir, etc.) encubierto, en secreto. "Moxorro etorriko zan orain ere ori, 

auskalo zer jakin-naian" Gketx Loiola. 

- MOXORRO-MOXORRO. Solapadamente, secretamente. "Ori zer dabillen eztago jakiterik, or ibiliko bait'da 

orain ere moxorro-moxorro" Gketx Loiola. 

- MOZORRO-AURPEGI. Máscara. � Mozorro-arpegia kenduta, zana bezela azaldurik, [...] Ginebran fedea ta 

erlijioa ukaturik. Aran SIgn 103. 

- MOZORRO-JANTZI. a) (Sust.). Disfraz. � Basati-arteko aztiak erabili oi dituzten mozorro jantzien antza 

dutela. JMB ELG 50. b) (V-gip, G-azp, AN-gip; m. jauntzi AN-5vill). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 218s. (Vb.). 

"Disfrazarse de Carnaval. Karnabaletan mozorro jantzitta urten giñuan" Elexp Berg. 

- MOZORRO-JANTZIAN. Disfrazado. � Illun, bildur gabe, --zurubi gordetik / mozorro-iantzian, --illun, 

zelatan. Or in Gazt MusIx 177 (Gazt ib. 173 mozolo). 

- MOZORROPE. (Con suf. local de decl., en sing.). � Militarrak ditugu, ezpata ta kartaginesaren mozorropean. 

Zarate ELit 35. 

- TXORI-MOZORRO. v. txori. 

mozorrodun. � Disfrazado, enmascarado. � Ona dirudi ta baketsua, / baina da mosorroduna. Azc PB 253. 

mozorroketa. � Mascarada. � Zuberoako mozorroketa (mascarada) ikusgarri bat. Ezale 1897, 255b. 

mozorroki. � Disfraz. � Garia jotzen asten dirade, / mozorroki bat buruan. "Disfraz". Or Eus 338. 

mozorrote, muzorrote (Lar). � "Máscara, festín de enamorados" Lar. Cf. Mozorrote, apodo en Urruz Zer 45. 

mozorrotu (AN-5vill-larr; Lar, H), muzorrotu (Lar, H). Ref.: Asp Leiz; Gte Erd 219. �1. Enmascarar(se), 

disfrazar(se). "Encaratulado [...] mozorrotua", "emmascarado, muzorrotua" Lar. "Iñautitan mozorrotuak dabiltza 

(AN-5vill)" Gte Erd 219. � Mozorroturik beren buruak / jantzirik soiñ txit nabarrak. Moc Ezale 1898, 68b. 

Eldu ziran Polixenes eta Kamilo, biak mozorroturik. EG 1950 (11-12), 21. Langile askok behar dute mozorrotu, 

maskatu, beren sailari jarraikitzeko. Herr 16-6-1960, 1. �2. Poner el bozal. � Beor eultzilariek mozorrotu egin 

zitinan. 'Mis [...] la muselière'. Or Mi 104. 

mozperri (G-azp), moxperri (G-azp). � "De pelo recién cortado. Jaietan ori beti mozperri" Gketx Loiola. 

mozpil. "Desmocho" Lar. 

moztade. v. moztare. 

moztaile. v. motzaile. 


mende. 

615


moztailu. � Utensilio para cortar. � Ille moztalluz soin guzia murriztu bezaiete. Ol Num 8, 7. 

moztaka. � Bajo de estatura. v. mozkote. � Bera gizon moztaka zabal bat zan. Salav 105. 

- MOXTAKA. (Forma con palat. expr.). � Diruzaia gizon moxtaka bat zan. Anab Don 235. 

moztalde. v. motzaldi. 

moztarazi. v. motzarazi. 

moztare (G-to ap. A), moxtare (G-to ap. A). �1. "Jugarreta. Moxtare bat egin dit" A. �2. moztade (G-azp). 

Cortedad, deficiencia. v. motzaile (4). 

moztari (Lar, Añ, H (+ -tzt-)), mo(t)xtari (H). � "Esquilador" Lar y Añ. "Pelador" Lar. 

moztasun, moxtasun (Ht VocGr 336, Lecl). �1. Brevedad. � Epearen moztasunaz gainera. In MEIG VI 26. 

�2. (Dv, H (+ -tzt-)). "État de ce qui est court" Dv. � Mozolua edo motz-ollua da ollo-motza, ta agertuten dau 

bere motztasuna arpegijan. Mg PAb 177. �3. (H (+ -tzt-)). Sequedad, frialdad. � Obe da egun batzubetako 

aserre edo moztasuna irago. Astar I 268. Zeure motztasun, zeure berba ukatute [...] eta zeure gauza gustijetan 

badinozu ezin ikusi dozula. Astar II 28. �4. Cortedad, insuficiencia. � Ara non dauzkatzuten azaldurik gure 

Ama on Gipuzkoaren izaera ta bizitza, bear ainbat ezpadere, nere laburtasun eta moztasunak agindu direanaño. 

Izt C 509. Ezin lezake ondo azaldu / mingaiñaren moztasunak. Auspoa 98-99, 138. �5. (c. sg. A; Dv). Cortedad 

de carácter. "Caractère bref" Dv. �6. (Vc ap. A; Zam Voc). Fealdad. 

moztaza. v. mostaza. 

mozte, moxte. �1. (Con ile). Tonsura; corte, esquileo. v. ILE-MOXTE. � Ordenako arropa eta illearen moxtea 

deus guti baliatzen dire. Ch I 17, 2 (SP koroak, Mst khoruak). �2. (L, B ap. A; Lar, Dv), moxte (Lar ). 

"Peladura", "tonsura, el cortar del pelo o lana", "trasquiladura" Lar. "Esquileo de ovejas" A. � Moxteko 

denboretan nahi da kontua. Hb Esk 231. San Juan alde orretan berriz / emen da ardi-moztia. Uzt Sas 64. Ardimoztera 

zihoala. BiblE Gen 38, 13 (Ol mozketara). �3. (L, B ap. A; Lar, Dv), moxte (Lar ). Poda. 

"Desmocha, desmoche, desmochadura" Lar. "Taille des arbres" Dv. "Corta de árboles" A. Cf. GARO-MOZTE, 

GAZTAINA-MOZTE. v. MAHATS-MOZTE. � Aihena muztez azkartzen den bezala, Eliza seküla beno 

mugüerago iazarritik jeiki da. Herr (ap. DRA). �4. Corte (de ropa). � Madama Ocelli-k lau mintzaldi eginen dü, 

dohañik, arropa muzte eta josten gañen. Herr 29-9-1955, 3. 

moztu (gral.; SP (-tzt-), Urt IV 89, Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), moxtu (R; Urt IV 14; Lar y Añ ), motxtu, 

motzitu (Lar, Añ), mostu (AN-egüés-ilzarb-olza; Añ), muztu (VocS 141, Gèze), muxtu (S; VocS 143, H, Foix 

ap. Lh). Ref.: Bon-Ond 160; A (moztu, ardi); Gte Erd 81. � Tr. Además del más general moztu, hay moxtu (sin 

un claro valor expresivo) en autores septentrionales (Urte, Haraneder, Larreguy, TB, Hiribarren, Joannateguy y 

Barbier) y, ya en el s. XX, en algunos meridionales (Inza, Orixe y Eizagirre). Los autores suletinos, ya desde 

Tartas, emplean la forma muztu. Se documenta además motzitu en Lazarraga, moixtu en Haraneder, moiztu en 

Iturriaga, motxtu en Mendigacha, motzatu en Arana Goiri y motsitu en Azkue. En DFrec hay 65 ejs. de moztu. 

La forma del sust. vbal. es motze, mutze en Leiçarraga y Tartas. Cf. tbn. motzera en Uriarte, si no se trata de 

errata por moztera. La forma del rad. es motz (o mutz, etc.) en todos los autores. 

�1. Esquilar; rapar, cortar el pelo. "Tondre" SP y Gèze. "Pelar, quitar, raer el pelo, moztu, motzitu", "esquilar", 

"tonsurar, cortar el pelo", "trasquilar, moztu, moxtu" Lar y Añ. "1.º rapar, cortar el pelo; [...] 4.º esquilar" A. 

"Ardi moxtuak illea xuri (R)" Ib. "Ardi moztutzen, moztzean dabil (V-arr), alhan arresen muxtia hobe da (S)" 

Gte Erd 81. � Nola bildots bat motzen duenaren aitzinean mutu baita. Lç Act 8, 32 (He motztu; TB, Dv 

murriztu). Ezen baldin estaltzen ezpada emaztea, motz ere bedi: eta baldin deshonest bada emaztearen moztu 

edo arradatu izatea, estal bedi. Lç 1 Cor 11, 6 (Dv murriztu). Ardiak mozten tuzuenian. Mong 593. Ilkhiarazi 

zuten phutzutik, eta moxtu zuten, eta ganbiatu ziotzaten bere tresnak. Urt Gen 41, 14 (Ur moztu; Dv ileak moztu, 

Ol, Bibl bizarra egin, Ker bizarra kendu, BiblE bizarra moztu). Aresa behar da mutztü. Arch Gram 123. Mando 

mozten. Hb Esk 227. Sansonen zazpi txirikordak ebaki eta burua moztutzeak zer egiña zeukan. Lard 145 (cf. ib. 

145 illea moztu). Ardiak motzera. Ur Gen 38, 13 (Bibl moxtu; Urt murriztu, Dv motzarazi, Ker ulea moztu). 

Moztua izango da gizona mantxaren tokitik kanpora. Ur Lev 13, 33. Ardiak motxtan dra. Mdg 136. Ardien 

alhatzea, batzea, moztea. JE Bur 192. Eta zergatik eztegu izango astorik mozteko? Urruz Zer 25. Ardiyek 

moztuteko artazi barriyek. Kk Ab II 55. Leoia moztu. Zait Plat 133. Ardiak motz. Larz Iru 74. v. tbn. Dv Lab 


mende. 

616


207. Or Mi 41. 

� (-tzt- Añ), moxtu (Lar ). "Desplumar" Lar y Añ. � Eiz ona / itxi dinat menaetan. / Igo egin da / asi adi 

motzietan. Lazarraga 1197r. Ez nakutsu danau moztuta, luma bat baga? Mg PAb 177 (en un cuento en el que 

habla un mochuelo). 

� (gral.; SP (-tzt-), Lar, Añ, H), moiztu (G, R), moixtu (BN), moxtu (Lar y Añ , H), motzitu (V-m; Añ), 

motxitu (Añ), mostu (Añ), muztu (S) mustu (VocS 143). Ref.: A (moztu, motzitu, moiztu); Lh (moixtu); Lrq 

(mutz, muzte). Podar (árboles); desmochar. "Ébrancher" SP. "Desmochar, moztu, moxtu", "desmochar árboles" 

Lar. "Desmochar, mostu, moztu, moxtu" Añ. "Mochar, desmochar, moztu, motxitu, motzitu" Ib. "Mahatsa 

moxtea, tailler une vigne. Hesiak moxtea, tondre des haies" H. � Fruitu geiago eta hobeagorik erakhartzen 

baitio motztuz eta pikatuz. SP Phil 227. Ezta [mastia] moztuko edo iñausiko, ez eta atxurtuko ere. AA III 434. 

Mahasti moxtu gabetako arnoa. Hb Egia 71. Berhoak moztea eta aphaintzea. Dv Lab 203. Hi haiz, 

Eskualherria, / haritz hori bera, / arrotza nausiturik / moztua sobera. Zby RIEV 1909, 397 (tbn. en Or Eus 200). 

Donazaharren gorapenean moxten dira arbole guziak. A EY I 162. Horiek mozten zuten hesia. JEtchep 47. 

Beiak moztu daben zelai-gueneko / pagadi zaarrean. Gand Elorri 193. � Larre piskak mozteko, geiegi lau asto. 

"Para desmochar el escaso pasto". Or Eus 246. 

� "Mutilar, cortar" Lar y Añ. � "Motztu, [...] châtrer" Lh. 

� (Fig.). "Raccourcir un discours, un narré. Obeto egingo luke bere itzaldiak zerbait motzten balitu, [...] s'il 

abrégeait" H. 

�2. (V-ger-arr-m-gip, G-azp-to-nav, AN, L-ain, BN-ciz-mix-arb; Lar, Añ, Dv, H; -tzt- SP, H), moxtu (Urt IV 

14, H; Lar y Añ ), moixtu (R-is), motzitu (Lar, Dv (V), H), mostu (V-gip, AN-olza; Añ), muztu (BN-mix, 

S; H), motxtu. Ref.: AtSac 62 y 63; EI 149; ContR 517; Etxba Eib; Iz ArOñ (mótza, moztzéera); Gte Erd 81. � 

Cortar (pelo, uñas, etc.), recortar; acortar. "Rogner" SP. "Rasurar, bizarra egin, moxtu, motzitu, moztu" Lar. 

"Afeitar, quitar la barba, bizarra [...] moz o mostu" Añ. "Accourcir" Dv. "Makhila luzegi dena moztea" H. 

"Bizarra, behatzak moxtea, se faire la barbe, les ongles" Ib. "Axaxalen moixtan, cortando las uñas" ContR 517. 

"Soñekua moztu dot" Etxba Eib. "Ilea muztü kabaler (S), bilhoa moztü gizoner (BN-ciz-arb), ilea moztu (G-azp, 

AN-gip-5vill, B) [...] illea ebagi (V-arr)" Gte Erd 81. � Tr. Poco documentado antes del s. XVIII; a partir del s. 

XIX hay ejs. de todos los dialectos. 

� Illeak eta bizarra motz eta ebaki ahal badetzate. SP Phil 226. Behar ditu bere gathibutasuneko arropak 

erauntsi, bere behatzak motztu eta bere buruko illeak ebaki. "Rogner ses ongles et raser ses cheveux" Ib. 20 (He 

19 moxtu [...] eta ebaki). Zoinen zaiñak bi sagu hek [...] iaten, mutzen [...] eta trenkhatzen baitituzte. Tt Onsa 

96. Buruko illea mozten. ES 111. Illeak moixtuak edo murritztuak izatea. He 1 Cor 11, 6. Baldin moxten badute 

ene buruko illea. Lg I 233. Buruko ulia moztuta. fB Ic III 284. Dalilak illea moztu, eta burua garbi-garbi utzi 

zion. Lard 145s. Moxtu zituen ilea eta bizarra. Hb Egia 61. Animaenganako zeukan zeloari [...] egoak pixka bat 

moztea. Aran SIgn 64. Illiak moztu ondorian. Bv AsL 96. Ilea moxten dioten bildotxaren pare. Jnn SBi 4. 

Atzazalak moztuten. A BeinB 56. Biloaren motxtan. Mdg 144. Tris, tras, moztu zizkion goi-españeko bizarrak. 

Ag G 118. Beatz-azkalak moztu. Urruz Zer 123. Beren jantziaz eta buruko ille moxtuaz [bereixten dira apaizak]. 

Inza Azalp 13. Hiru aldiz hain ongi moxtuak izan ziren galtzak soinean, hantxet zagon [...]. Galtzak [...] 

belhaunetarat ere ez zitzaizkon heltzen. Barb Sup 44. Gona laburrak jantzi, / illiak moztuta. Tx B II 106. Uliak 

moztuta etxaroiezak ba? Kk Ab II 154. Ez bizarra moztu, ez gosaldu. Ldi IL 39. Azkazalak ez dirala moztu bear. 

JMB ELG 78. Baztar batean, ille-moztutzalea zutik eta mutil kozkor beltza ere bai. Ia burua zuritzeraño moztu 

zion illea. Anab Aprika 25. Bizarra egunero mozturik. Erkiag Arran 27. Bein, pelukeria batian ulia mozten 

euala. SM Zirik 116 (v. tbn. ilea moztu Salav 33, Ibiñ Virgil 103, Mattin 145, Berron Kijote 87). Berandu 

bederen begiratu zidan erbail oni; bizarra iñoiz baiño urdiñago mozten nun garaian. Ibiñ Virgil 32. Fan nintzan 

Ponpoxon barberiala biloan moxtra. ZMoso 42. Hemendik moztu, hortik ebaki, hango urratua pasaratu eta 

hemen adabakia ipini, ez da Berlangak gogoan zeukan soinekoa ezagutuko duenik. MEIG I 192. 

� (V-gip, B, BN-arb; Dv, H, VocB; -tzt- VocBN), moiztu (Dv, que cita a It), muztu (S; A (que cita Ip Mt 3, 10)). 

Ref.: Gte Erd 81; Elexp Berg. Cortar, cercernar, quitar cortando (un miembro del cuerpo, una parte de una 

planta, etc.), cortar, talar (árboles). "Couper, coupé, synonyme du verbe phika" VocBN. "Besoa moztea, couper le 

bras" Dv. "Cortar a golpe con hacha. Aritz ori motzazu aizkorarekin" VocB. "Ixa biatza moztu dot aixkoriakin. 

Ik. ebagi" Elexp Berg. "Büria moztü (BN-arb, S)" Gte Erd 81. "Zühaintziak muztü, ebaki, egotxi (S)" Ib. 81. � 

Nola mahats aihenak ezpaitezake fruiturik ekhar hondotik moxtuz geroz. He Phil (ap. H). Lehenik Ferragusi / 

mutz dizogün büria. Xarlem 536. Zure esku eskuinak gaitzbidetzen bazaitu, motx zazu. TB Mt 5, 30 (Echn, Leon, 

IBk, IBe moztu, Ip muztü; Lç trenkatu; Dv, Ur, Hual, Samper, Ol, Or ebaki, Ur (V), Ker ebagi). Eta aren 

sagarren / adarrak moiztean. It Fab 186. Sorho hartako belharretik / mihitaño bat muztu nuela nik. Arch Fab 

207. [Oillarrari] motzturik hegalak bertan. Gy 70. Mozten dira adar nausiaz bertze guziak. Dv Lab 363. Frütü 

hunik ekharten eztien zühañak oro muztürik izanen dira. Ip Mt 3, 10 (Echn, Leon, IBe moztu; Lç, TB, SalabBN 

pik(h)atu, He, Dv, Ur (G), Hual, Samper, Ol, Or, IBk ebaki, Ur (V), Ker ebagi). Bularrak mozteko. Xe 337. 

Muturra moztu diyot [lugartz] bati. Sor Bar 42. Baldiñ ez badiozu / mokorik moztutzen [xoxuari]. JanEd I 62. 

Kolpe izugarri bat deskargatu eta esku hura moztu. Arr May 183. Gutitarik egin zuen, ez baitzioten bertzeari 

zangoa moztu izan behar. HU Zez 22s. Gizon gezurtiyari / mingaña moztu. AzpPr 97. "Motz!", manatu zuen 


mende. 

617


aintzindariak, eta, burregoak sabre ukhaldi batez beso bat khendu zioen. Prop 1901, 202. --Egingo al dezu 

mesere, anka oiek biltzia edo beste nonbait jartzia? --Non da moztutzen ez ditudan! diyo gizonak. Iraola 47. 

Girtainetik xuxen mozten dituzte haixturrez [murier ostoak]. JE Bur 82. Eskua moztuta ere axeriak axeri 

gelditzen dira. Ag G 62. Eskua moztu. EusJok 142. [Idurkian] beltz buru bat lepotik moztrik, biloa tilinton, odola 

erortzen. Garral EEs 1923, 84. Azkenean burua moztu zioten. Inza Azalp 30. Gaizkiari zango-hegalak behar 

zaizko moztu. Barb Sup 113. Trufazko bertze solas bat, / Mihi hori mozten dauiat! Ox 60. Moztu zetuztean 

nonbait basoak. "Talado los bosques". Mok 14. Egalak moztu zeustazan-eta. Altuna 101. Bestela bertan burua 

moztuko zakola. (Quijote IX). AIr RIEV 1928, 606 (Anab ib. 611 burua moztuko; Or RIEV 1929, 9, Ldi ib. 210 

lepoa moztuko). Suerte txarrak jo zualako / beso bat dauka moztua. Tx B I 25. Zure astuari belarrijak moztu 

badautsoz ere [...] atzera bigurtzen dautsuz belarrijok. Otx 177. Galburuak mozten asi ziran. Ir YKBiz 110. Adar 

ustela zuaitzetik mozten dan bezala. Ib. 456. Koldobika XVI-ari burua moztu eutsan. Eguzk GizAuz 17. Artoari 

burua moztu baño len. TAg Uzt 290. Anaia zaharrenari berehala mihia moztu. Zerb IxtS 76. Moztu zioten burua 

eta alderdiak zehakatu. Lf Murtuts 51 (v. tbn. burua moztu Vill Jaink 91). [Erensugeari] zazpi buruak moztu 

zizkion. Etxde JJ 95. Mingaina ebaki, burua larrutu, oin-eskuetako beatzak moztu. Zait Plat 101. Ezomendut [...] 

lorerik moztuko. Arti MaldanB 214. Giltzurrunak moztu. Ib. 224. Gure zugatzik mardulenari / moztu dizkagu 

adarrak. Basarri 72. Zahalo bat mozten du hesian. JEtchep 41. Egurgille ta ikazkiñak / moztu deutsuez adarrak. 

Gand Elorri 197. Adarra zathika zuritzen, adapoak mozten, adabegiak berdintzen. Osk Kurl 147. Eulien buruak 

moztutzen zituen. Erkiag BatB 40. Neskatxa bat [...] kañonazoak iztarra moztuta. Salav 82. Zigarro-puruen 

muturrak moztuaz. Lab SuEm 210. Adar auxe moztu nai nuke, zama osatzeko. NEtx LBB 182 (cf. unas líneas 

más arriba adar au ebaki). Beso balios hori diote gauaz eta ixilka moztu ziotela [sainduaren gorputzari]. Ardoy 

SFran 269. Bi erhi mozturik. Xa Odol 136. Eni hüllantzen zeitanari xüdüra neola muzten. Casve SGrazi 108. Ez 

dizute beintzat ori idatzi zuan eskurik moztuko. Berron Kijote 19. Eskuineko beharria moztu zion. IBk Io 18, 10 

(Dv, Ol, Leon, Or, Ker, IBe moztu, EvS muztü; Lç, He, LE, TB ebaki). Hankak mozturik. MIH 71. 

� Cortar, dividir con un corte. � Gañera iyota laister mozten du / trunko koskor biribilla. EusJok 105. Egur 

moztutzen. Muj PAm 51. Soka muztü zian. Const 19. Ori, korapilloa askatu-bearrean, moztea izango zan. Or 

SCruz 113. Ibañetako lepoan moztu zuten bi zatitan Enperadorearen armada. Zub 30. Egur mozten. FIr 135. 

Telefono-aparexura urbildu zen, Madalenako aria zuten laguneri berri emateko baño bertan aria moztu zuten. 

Ib. 140. Moztuak balire hari hek edo andeatuak, etzinezake sendi. JE Med 27. Olo-lasto xamurrak mozteko. Ibiñ 

Virgil 76. Bada orapiloa mozteko modua, askatzen hasi gabe. MEIG VII 181. 

� "Degollar [...] lepoa moztu (G)" Añ. "Lepoa moztu ta txapelara eseri (Sal), cortar el cuello y ponerse el 

sombrero (se dice de quien emprende cosas que están fuera de su alcance)" A. "Lepoa moztu zioten (V-gip, Gazp-nav, 

AN-gip-5vill, B, BN-arb) [...] orrek lepoa moztia merezi luke (G-azp, BN-lab), ganibeta handi 

batekilan lepoak mozten deztetzu bere zazpialaber (BN-arb)" Gte Erd 80. � Eta egorri zuen Joanesi lepoaren 

moztera presondegirat. TB Mt 14, 10 (Dv, Echn lepoa moztu; Ur lepoa ebaki; He burua ebaki, Hual, Samper 

degollatu). Lephua muztü zeioen. CatS 109. Montbrisoneko tribunalak lepoa mozterat kondenatu zuela. HU 

Aurp 45. Bertzenaz lepoa moztuko ziola. (Quijote IX). Or RIEV 1929, 9 (Ldi ib. 210 lepoa moztu; AIr RIEV 

1928, 606 y Anab ib. 611 burua moztu). Ala motz eni lepoa / zintzur ondo-ondotik. Etcham 67. Delako borreroak 

zion lepoa moztu. Mde Pr 70. Harako herensugeari bezala, lepoak moztu ahala sortzen baitzaizkio. MIH 273. v. 

tbn. Xe 375. Ir YKBiz 204. Zerb IxtS 14. Larz Senper 106. Ardoy SFran 230. Azurm HitzB 32. Berron Kijote 

113. Muztü: Mustafa (ap. DRA). Mde Pr 50. 

� Ukarea moztera utz nezake, gizon hura ez dela eskualduna. JE Ber 47. 

� Lege balitz eskaetan / gizonari lanzetea, / banikeo nik aurraldea / motziturik eskuetan. Lazarraga 1190r 

(Interpr? tal vez 'hendido, abierto' (el sexo)). 

�3. Cortar, suprimir, acabar. � Deusek ere eztu gure haragia [...] hanbat tristetzen [...] nola ian edanaren 

mutziak eta edekitiak. Tt Arima 63. Gure bihotzaren ebakitia, diot nahi gaistoen muztia. Bp II 23. Gure zuzenak 

oro, alegia deus ez, / moztu darozkigute ixilka, gezurrez. Zby RIEV 1909, 233. Della Croce-ren lanak [...] 

darabiltzan zatarkeritxu batzuk moztu egin dittuz. Otx 6. Gizartearen onean aukeramena moztu bearrean eidago. 

Eguzk GizAuz 75. Sozialistak gizonari bere eskubide ta zuzenak moztu egiten dautsez. Ib. 99. Berriz ere 

argia moztu didate! Mde Pr 72. Illabete batzutan ibilliko gaituk alkarrekin [...], eta gauza xamurregi jartzen ari 

dela oartu ta laister moztu egingo diat. Txill Let 85. Gaur goizean esnatutzean amets eder bat moztu bear izan 

det. ZArg 1958, 112. Edonolako auzi berriak mozteko. "Novas incidere litis". Ibiñ Virgil 59. Sargoriak [ardiei] 

esnea mozten baldin badie. Ib. 40. 

� Recortar, disminuir. � Bizieraziten dianak dereiola indarrak egünkal muzten. Egiat 265. Errekeitua eriari 

zitzaion hagitz motztu. Gy 100. 

� Esaldi osoak agertzen dira mozturik. MIH 171. Eta zerrenda hortxe moztuko dut. MEIG VI 185. 

� Interrumpir (unas palabras, discurso, narración). � Moztu-ta gelditu zan ain gozagarrizko kondaira. Berron 

Kijote 107. � Interrumpir (a alguien). � --Zure emazte gaia ez duzu oraino, gorputz eta arima, zure begiez 

ikusia? moztu zuen Ping-Lik. JEtchep 91. Jarrai zure kondairari, geiago ez dizut-eta ezertan moztuko. Berron 

Kijote 137. � "Haurrak elhia muzten deio (S), elea moztu dako (BN-arb), itza moztu zioten (AN-5vill)" Gte Erd 

81. � Beltzüri batekin, aphezak muzten dio elhia. GH 1939, 269 (ap. DRA). Esan zun bereala Bela-Beltzek aitari 


mende. 

618


itza moztuz. Etxde AlosT 27. Ene adiskideak hitza moztu zidan. Mde Pr 113. 

�4. Acabar (con la vida). � Holoferna[ri] emazte batek dio bizia muzten. Egiat 201. 

�5. Cortar (un camino, una vía, etc.). � Berhala lakedükak oro muztü. 'Couper [...] les aqueducs'. Xarlem 591. 

Ari bidea mozten errez da. Or Eus 223. Müga muzten bada. Casve SGrazi 110. Gora jotzeko bideak ere moztu 

dizkigute. MIH 373. Komunikabideak oro moztuz. MEIG VIII 37. [Euskararen] ahaiderik ezak irtenbideak 

mozten zizkion Campioni. MEIG VI 86. 

� Argi-indarrik ez dezu sortu. Moztuta zegon tokian alkartu baizik, giltzari eragiñaz. MAtx Gazt 22. 

�6. "Encapotarse, ponerse ceñudo [...] (V), bekokia ilundu, moztu" Añ. � Eskean nabillala dakusdazan arpegi 

illun txar moztuak. Añ MisE 69. 

�7. Acortar. � Egunak moztzen, luzetzen gauak. AB AmaE 387. Noiz-nai luzatzen zaio bost zentimetroz 

[bertsolariari metroa], noiz-nai beste ainbestez moztu. Ldi IL 46. Bai, artsaldea oso moxtu din. Eizg 24. Alegiña 

moztuta ere, naikoa luze izango zan [bidea]. Uzt Sas 335. 

�8. (Zam Voc), motsitu. Afear. � Euskerean izatea motsitu eta ezaindutea da gure aoa iltea lez. A Ezale 1899, 

10b. Ez eizu egin negarrik, negarrak moztu egiten dau-ta. EgutAr 31-8-1966 (ap. DRA). 

�9. (-tzt- Lh), moxtu (L-ain ap. A). "Desbolsarle a alguien en el juego" A. "Vider la bourse de qq.un, le mettre à 

sec" Lh. 

�10. (G-goi-nav). Ref.: JMB At; Ond Bac. "Varear, recoger las frutas de los árboles" JMB At. "Recoger, 

cosechar las castañas" Ond Bac. � Lau gaztain moztu ditu mutillak. Or Eus 77. 

�11. (V-gip, G-to). Ref.: A EY; Elexp Berg. "Moztuta utzi zuen, lo dejó cortado, sin saber qué decir (G-to)" A 

EY III 266. "Lapurra bera zala esan zotsenian moztuta geratu zan" Elexp Berg. 

�12. Interpretar (?). � Popüliak muztü dütü joiten zeitzon ahaidiak. Herr 3-12-1959, 3. 

�13. (V, G, B). Ref.: A; Etxba Eib; SM EiTec2. "Desafilar un instrumento cortante" A. "Labañia moztu da 

denboria baño len, ez dalako galtzairu ona" Etxba Eib. v. kamustu. 

- MOTZ! (BN-arb ap. Gte Erd 192). Fórmula usada para mandar cortar la baraja. 

- MOTZ-MOTZ EGIN. Desafilarse. "Moz-motz eindako barautsakin abil or zulattu naixan?" SM EiTec2. 

- MOXTU. "(B), cortar poquito" A. 

moztuarazi. v. motzarazi. 

moztukatu. � Mutilar. � Herri huntan moztukatu guzietarik badire. Prop 1902, 131. 

moztukatze. � Mutilación. � Bainan bat ikhusi dugu urrikalmendurekin, moztukatze mota guzietakoak dituena. 

[...], ez beharri, ez begi, ez sudur [...] deus khen dakiokenik ez duela. Prop 1902, 131. 

moztura (Dv � A). �1. "Coupure, point d'intersection" Dv. �2. (H (+ -tzt-)), mo(t)xtura (H), mozdura. 

"Coupure, taille, tonte, amputation, accourcissement, et aussi la manière de les faire. Moztura hori barnegi egina 

da, cette coupure" H. � Lurraren arrasetik mozten da arbola ondoa eta lurrez estaltzen. Mozduraren 

bazterretarik atherako dira tarak eta tara hek ere aski lodi kukutzen dira lurrez. Gatxitegi Laborantza 107. 

moztutzaile, moztzaila. v. motzaile. 

mozu. v. musu. 

mu (V-gip; SP, Lar, Añ, H), muu (H). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. �1. (Onomat. del mugido). "Mua, mugitus. 

Muaz dago" SP. "Mugido del buey, toro" Lar y Añ. "Zezenaren mua, le meuglement du taureau" H. "Mu! Ziñuan 

beixak txala kendu zetsenian" Etxba Eib. "Beixa mu eta mu dabill" Elexp Berg. � Entzun da gero kantu 

guztiak... idiak, / erabagi eban, zer uste dozu?... Mú-ú-ú. Azc PB 262. [Indianoak] Tramanaren agurrari muu 

erantzun eieutsan. Ag Kr 136. --Zelan esaeutsun? --Muuuu! egiteban ostera be arek. Ib. 137. Behi gaizoa, 

zonbeit aldiz, hantxet egonen zen, [...] mu eta mu, arratsean destenoreak arte. Barb Piar I 179. �2. (V-m). "Mú, 

palabra. Murik esan ez, no decir mú. Ez mu ez ma, ni fú ni fá" A. � Ez hu, ez mu. Saug 146. Mu ere etzuen 

erantzungo. Urruz Auspoa 113, 42. �3. "Figure, au jeu de cartes. Mu bat eztut, ez eta xango txar bat ere, je n'ai 

pas une figure, pas même un mauvais valet" H. �4. (V-gip, B, BN-baig, Sal, S, R). Ref.: A; Elexp Berg. "Vaca o 

buey (voc. puer.)" A. "Vaca. Kattalin, ikusi mu zelaixan" Elexp Berg. � Salda onak behar ditu hu, mu, 

kukuruku. Zerb GH 1936, 414. 

- MU EGIN (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ; muu egin H). "Mugir, mu egin, muuka egon" Lar y Añ. "Txalak mu 

eiñ orduko askia betetzen dotse pentsuz" Elexp Berg. � Idiak bezala, muu egiñaz, lau-oñean abiatzen da. Lard 

310. 


mende. 

619


muaiendun. v. moiendun. 

mualla. v. moila. 

muarratu, muartu. v. moarratu. 

muber. v. muger. 

muberri. v. mugarri. 

mubitu. v. 1 mugitu. 

mubla. v. 1 muble. 

mublaje (mü- S ap. Lh y Lrq). � "(Foix), ensemble de meubles" Lh. "Mobilier" Lrq. 

mublatu (Urt II 177, T-L). � Amueblar (sentidos prop. y fig.). "Meubler" T-L. � Erakutsiko darotzue sala 

handi bat mublatua. He Lc 22, 12 (Lç aprestatua, TB, Dv, Leon aphaindua, BiblE jantzirik). Hortzik ederrenez 

ahoa mublatua dutelarik. Gy IX. 

1 muble (mü- S ap. Lh y Lrq; T-L), mueble (V-gip ap. Elexp Berg), meuble (Ht VocGr 385), mubla. � Mueble. 

"Ameublement, mubleak" T-L. "Muebliak, mobiliario" Elexp Berg. Cf. moble en Echaide Orio 125. � Non 

tresora, non urrea, / non da muble ederra? Gç 166. Ebolikazko muble guziak. He Apoc 18, 12 (TB, Ip, Dv, Echn 

untzi, Ur (V), Ur (G) ontzi, BiblE tresna). Mübliak oro xahü eta propi dütüke. Mercy 40. Muble eta ontasun 

maiteak. Brtc 119. Yauregi hartako mubleak. Elsb Fram 65. [Zura] mueble ta beste tresnak egiteko onenetakoa. 

Munita 50. v. tbn. Etch 182. JE Ber 9. Etcham 123. Mde HaurB 81. Herr 21-3-1957, 3. Mueble: Etxde JJ 64. 

Salav 18. Lasa Poem 98. Mubla: AstLas 61. 

2 muble. "(Mugil chelo, M. auratus), etc. que en Bilbao y hasta Mundaca llaman muble, [...] de la familia de los 

mugílidos" Arzdi Peces 379 (s.v. korkoi). v. 1 korkoi. 

mubletegi, muebletegi. � Mobiliario. � Jatorrizko oituran muebletegi guzia illobira eraman oi zen ildakoari 

lagunduz. Etxde Egan 1961 (1-3), 95. 

muda. �1. "Idée de changement" Lh. �2. (V-gip). "Zool. Muda que sufren algunas especies. Animalixa askok 

dau urtian beiñ mudia" Etxba Eib. "Aizarixak, esate baterako, ille-mudia izaten dau" Elexp Berg. �3. (V-gip, Gazp-bet). 

"Muda, juego de ropa interior (calzoncillo y camiseta, en los hombres). Bi muda, prakak eta jertsia 

ipiñi dotsut" Elexp Berg. 

- MUDAN EGON. "Estar mudando. Olluak mudan dagozenian, ez dabe arrautzarik ipintzen" Etxba Eib. 

muda. v. moda. 

mudable. "Mudable cosa, gauza mudablea" Lcc. "Mudablemente, mudablea legez" Ib. "Livianamente, 

mudablea legez" Ib. "Inconstantemente, mudablea legez" Ib. 

mudadura. "Changement" Lh (que cita a Harriet, pero no lo encontramos). 

mudaeragin, mudaturagin. � Hacer cambiar. v. mudarazi. � Pekatu bakoitzari [...] beste moeta diferentera 

mudaeragiten dien zirkunstantzia aek guziak. OA 137 (136 mudaturagiten). 

mudakari. "Changeant" Lh (que cita a Harriet, pero no lo encontramos). 

mudakizun. � Cambio, mudanza. � Paraje baten izaerak, [...] egin azitzen dituala ere jende eta erri osoetan 

zenbait mudakizun. Aran-Bago ManMed 193. 

mudakor (SP, Dv). � Cambiante, mudable. "Besta mudakorrak, fêtes mobiles" Dv. v. aldakor, kanbiakor. � 


mende. 

620


Adiu gogoeta mudakorrak. Harb 241. Hain flako, arin eta mudakor [gara]. SP Imit I 22, 6 (Ch mudakor; Mst 

lerrakor, Ip khanbiakor). Bertute eskas, mudakor eta guti fidatzeko bat. SP Phil 397. Deseginen dituela gauza 

mudakor direnak. He He 12, 27 (TB kanbiakor diren, Dv aldakizun). Zein laburra eta mudakorra dan emengo 

bizitza tristea. Gco I 419. Populu mudakor. "Peuple caméléon". Gy 213. Txit mudakorrak izandu dira / dama 

orren pensamentubak. PE 58. Mudakorrak dire gizonen erakaspenak. Lap 340 (V 155). v. tbn. Tx B II 161. 

mudakortasun. � "Disposition au changement, variation" Dv. � Mudanza hekin gainean nausi dago, behatu 

gabe [...] nondik heldu den mudakortasunaren haizea. SP Imit III 33, 1 (Ch inkonstanziaren, Mst 

khanbiamentiaren, Pi aldakortasun-aizeak). Ain andia da gure biotzaren mudakortasuna! (B, 1856). BOEans 

408. 

mudantza (Lcc , SP , Urt I 538, Lecl , Dv, H, VocB), mutantza. � Mudanza, cambio, 

transformación. "Changement" SP, Lecl y H. "Changement, variation" Dv. "Cambios de tiempo o de parecer" 

VocB. v. kanbiantza, mudatze. � Tr. Documentado sobre todo en la tradición septentrional, no suletina, ya 

desde finales del s. XVI. Al Sur, se encuentra desde mediados del s. XVIII. La forma general es mudan(t)za; 

Axular y Aresti (MaldanB 199) emplean mutantza. � Esparanza nuke zerbait sentimentu banukela non ezpaitut 

uste dela mudanzarik. (c. 1597). FLV 1993, 452. Zeruan dire mudantza handiak agerturen, / ezen bere kolorea 

dute ganbiaturen. EZ Man I 77. Baditu itsasoak bere gora beherak, bere mareak, eta muthantzak. Ax 600 (V 

386). Mudanza miragarria, / kreatzaillea gizon. Hm 121. [Zuhurra] mudanza hekin gainean nausi dago. SP Imit 

III 33, 1 (Ch mudantza; Mst gaiza khanbiakor, Ip aldikatze, Leon aldaira). [Eskuarak] eztuela mudantzarik 

bathere errezibitu, aitzitik [...] mantenatu dela. ES 108 (94 ganbiadura edo mudantza). [Argien Aita] zeiña 

baitan ez baida mudantzarik, ez mudantzaren itzalik. He Iac 1, 17 (Lç, TB kanbiamendu, Dv, Ker aldatze, Ol 

aldarte, BiblE aldaketa). Estatu berean, mudantza batere ezin sofrituzko manera batean. He Gudu 130. 

Mudantza egin denean, / edozein itxuren pean / Jainko bat da osoa. 'La transformation'. Monho 136. Mudanza 

edo aldatzeren bat dakusanian ugazabagan. Mg CO 275 (v. tbn. Astar II 32 aldanza edo mudanza, Enb 81 

aldakuntz edo mudantza). Nola yakin eian liburuak ungi zaindu diren, eta ez duten mudantzarik izan mendetan? 

Hb Egia 114. Ez othe da bada, Eskal-herrian laborantza aski handirik, mudantza on zerbait har dezaketenik? 

Dv Lab 85. Ikusiko duzue nolako mudanza kausituko duzuen zuen biotzean (Zugarramurdi, 1875). ETZ 305. Legi 

au guardatu, / mudantza berririk ez / memoriyan artu. Xe 399. [Dotrina bat] gertakari guzien erdian, bethi bera 

eta mudantzarik gabe egoiten. Lap 337 (V 154). Mundu huntako izaiteen mudantzak. Ib. 97 (V 47). Masabiell-ko 

obrak eta mudantzak. Goñi 106. Aiziak noiz dakarren / denboren mudantza. Arrantz 130 (98 mudantza artu). 

Piñu onekin etorri dira / orain mudantza gogorrak. Uzt Sas 246. Zerk eragin ote zien aiñ itxura-gabeko 

mudantza artara. Berron Kijote 137. v. tbn. CatLav 239 (V 121). Lg II 156. Gco II 80. JesBih 426. MarIl 118. 

Gy 97. ETZ 273 (Erro, s. XIX). Bil 54. PE 54. EusJok 92. Aran-Bago ManMed 193. Prop 1906, 170. Tx B I 123. 

Basarri 140. 

� Xirola soinuak bere izanez mudantza jakinik eztu, baizik erhiez eta haize emaiteko manera diferentaz, soinu 

eta mudantza diferentak eragiten zaizko. ES 385. � Doña Isabelen gorputza Granadara eraman, eta 

entregatzeko kaja idiki zanean eragin zion mudanza. Cb Eg II 194. Munduko gauzentzat sentitzen zuan 

mudantza. Bv AsL 30. � Pausias pintorea lehiaturik, emazteki hark lorez egiten zituen mudantzak imitatzerat, 

ezin heldu izan [zen]. He Phil VI. Eginen duzu bela bat, [...] lorekatzailearen eskuz eta mudantza ederrekin ehoa. 

Dv Ex 26, 31 (Ol, Ker kerubin irudiz). 

mudantzadura. � Conjunto de variedades, matices. � Oihalaren ehodura ere eta lanaren mudantzadura guzia 

eginak izanen dira urhearekin [...]. Dv Ex 28, 8. 

mudantzatu. � "Varier, nuancer" Dv. � Hamar erridau liho hari bihurtuzkoak [...] eginen dituzu, eta 

lorekatzailearen eskuz mudantzatuak. Dv Ex 26, 1 (Ol, Ker apaindu). 

mudarazi (Urt V 315), muda-erazi. � Hacer cambiar. v. aldarazi, kanbiarazi, mudaeragin. � [Ez zioten] 

muda-erazi / sekulan opiniyua. Ud 113. v. tbn. BOEans 944 (B, s. XVIII). 

mudatu (-au V-gip ap. Elexp Berg; Lcc (-adu), Volt 112, SP, Ht VocGr 346, Añ, Lecl, Dv, H), mutatu, 

mu(r)atu. �1. (Aux. trans. e intrans.). Cambiar, mudar (de); mudar de naturaleza, de comportamiento, de ideas... 

"Puxka bategaittik etxako koloriak mudauko (narrusendoa, aurpegi gogorrekoa dela). [...] Noiz mudau biaittuzu 

izarak?" Elexp Berg. 

� Tr. Documentado en todos los dialectos, ya desde Dechepare. Al Norte, se emplea sólo hasta finales del s. 

XIX; la primera forma documentada y la más empleada en los ss. XVI y XVII es mut(h)atu, pero a partir del s. 

XVIII se encuentra únicamente mudatu. Al Sur, la forma general es mudatu; hay muratu en Balad, Arrantz (24) 

y en Txirrita (quien tiene tbn. un ej. de muatu), en los tres casos junto al más frec. mudatu. Emplean mutatu 


mende. 

621


Beriayn (Doc 124v), Hualde, Mendigacha y Aresti. En el s. XX se documenta casi exclusivamente en bersolaris 

y textos populares. 

� Norkbait ere amoria niri daraut muthatu. E 161. Muthatu niz ni ere. Ib. 157. Haren begitharteko formá mutha 

zedin. Lç Lc 9, 29 (He, Dv bertze bat egin, Ol, Ker e IBe aldatu, Or e IBk antzaldatu). Muthaturen dituela 

Moisesek eman drauzkigun ordenanzák. Lç Act 6, 14 (He ganbiatu, TB kanbiatu, Dv, Ol, Ker, IBk e IBe 

aldatu). Ala zara mudaduko, ze / ez zau inork ezautuko. Lazarraga 1173v. Eztot nik sobrenonbreau mudaetan. Ib. 

(B) 1193rb. Peregrinoa nola zatoz / habitua mudatua (Pamplona, 1610). TAV 3.1.21. Denbora eta fortuna, oren 

oroz mudatzeko erraz dire. Volt 139. Berehala mudatzen da gizonaren bisaia. EZ Man I 46. Iongoiko ezin muda 

eta ganbia zaitezkena, egidazu grazia ez zure zerbitzutik mudatzeko. EZ Man II 168. Gizonak nola bere 

abilamenduak mudatzen ditu, hala mudatuko itutzu eta mudatuko dira [lurraren zimenduak eta zeruak]. Harb 

345 (v. tbn. 441s.). Tigre arrak ere bere nabardurak [...] alda, utz eta mutha ditzanean. Ax 93 (V 63). Eztut nik 

preziorik mudatuko; nai badu artu eta nai badu utzi (AN, s. XVII). ConTAV 5.2.9, 142. Denpora baten on oi 

neretxu, / baia mudadu nindia. "Pero ya me mudé". Mic in TAV 3.1.27. Bizitzea mudaetan dodala. Cap 118. 

Oina alda, gogoa muta ari da. "Il change d'avis ou de résolution". O Pr 360. Mudatu zeban [promesa] 

kunplitzeko intenzioa. OA 149 (v. tbn. 138). Flakoak gare eta ganbiakorrak; enganatzen gare eta mudatzen aldi 

guzian. Ch III 45, 1 (SP ganbiatu, Mst, Ip khanbiatü). Nahi nuke bada oraintxe zuekien izan eta mudatu ene 

hizkuntza. He Gal 4, 20 (TB kanbiatu, Dv itzuli). Ausentatuko ote da? Mudatuko ote du bere etxea? (Munarriz, 

1749). FLV 1989, 111. Figurakin itzak mudatzea. Cb EBO 39. Ondasunak, osasuna, edadia, opizijuak ta 

munduko naijak guztiak aldatuten dira ta mudeetan dira. fB Ic I 61 (v. tbn. Astar II 64 aldatu edo mudetan 

danian). Bordaria ontzen eztela, mudatuz maiz nausia, / ez aberatsten sehia, xanyatuz maiz tokia. Gy 97. Errezu 

eta elesgauza oneik, [...] iraun daudiela ezetan bere mudau bagarik. Ur BulaAl 17 (BulaV 12 aldatu bagarik). 

Oraintxe da denboria / izena muratzeko. Balad 144 (230 mudatu). Despeida txarra guretzat dator / ezpagerade 

mudatzen. Xe 343. Ez da mudatzen, / [...] ez det sinisten neskatxa ori / konbertituko dala're. Ud 115 (ref. a 

'mudar de opinión, de fe'). Lege horiek kanbia eta muda [detzazke]. Lap 38 (V 21). Ama Birjiña agertzen 

zitzaionean, arpegiko kolorea mudatzen zitzaion. Goñi 99. Borondatea mudatzeko. Urruz Zer 19. [Auntza] 

Nafarroan det orain / griñak mudatzen. Noe 56. Geroztik orla muatu zea / tela txarraren moduban. Tx B I 138 

(II 92 muatu, II 30 muratu). Muatzen dan monedik / iñork nai eztu. Tx in Imaz Auspoa 24, 138. Andik onako gau 

egunetan / mudatu leike gaztea. Canc. pop. (ap. DRA). 

v. tbn. Arz 61. INav 49. GavS 32. Zuzaeta 48. Gco II 60. AA III 558. JJMg BasEsc 184. Hb Esk 156. Dv LEd 

154. Bv AsL 63. Sor Gabon 53. Bil 164. AB AmaE 244. Arr May 132. AzpPr 66. Moc Damu 10. Iraola 74. 

Arrantz 28. EusJok II 127. In SMitx Aranz 196. Basarri 163. Uzt Auspoa 67, 110. Mutatu: Tt Onsa 96. 

� (Con alativo). � Lehoñ, tigre eta berze mamuak, / zeñetara Deabruak baitire mudatuak. EZ Man I 104. Dolu 

beltza dute / argitara mudatzen. EZ Noel 111 (v. tbn. Eliç 50). Etzaitezela sobra fida oraiko zure disposizionean, 

ezen bertze kontrakorat lauster muda daiteke. Ch III 33, 1 (SP ganbiatu, Mst, Ip khanbiatu, Ol itzuli, Pi 

besteratu, Leon aldatu). Aren legera muda zedilla, / bestela biziya pena. Xe 337. [Jesukristok] mudatzen nau 

Bera izatera. Arr May 99. v. tbn. Cb EBO 39. � Noiz mutatan den leku batarik berziara. Mdg 142. v. tbn. 

EusJok II 156. 

� (Con inesivo). � Arri unekin mudatzeko metal bajo eta bilak urre puruen puruenean (B, s. XVIII). BOEans 

822. 

� (Con instr.). Cambiar, mudar (de). � Xoil kondizioz mudatu ezpadire an diren batzuek. (c. 1597). FLV 1993, 

452. Dama polita, / asmoz muda zaite. Bil 80. Lekuz muta zte kementik kara. Hual Mt 17, 19 (Echn pasa, 

Samper alda). Tokiz mudatzen ez dena. Lap 14 (V 9). Etxez mudatuta. JanEd II 99. Arropaz mutatzen naizen 

bitartean. Arti Ipuin 75. 

� (Part. en función de adj.). Cf. "Mutatiak, las máscaras (R-is)" BEst (comunicación personal). � Boz mudatuba 

aditurikan / jarririk erreparatzen, / [...] ontza zegoan kantatzen. Noe 17. 

� (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "Mudar. Subiak udabarrixan narrua mudatzen dabe" Etxba Eib. 

� (Ref. a la muerte). � Bat batean bart egin da mudau, / denporea baño len tripeak galdu dau, / Ai! Marik 

zaindu baleu zintzo dietea, / eunda ogei urtean eukan bizitzea! AB AmaE 250. 

�2. "Cortarse la leche. Bero aundixakin errez mudatzen da esnia" Elexp Berg. 

- EZIN MUDATUZKO. "Inaltérable, immuable" Dv. � Jainkoa da egia eternalaren ithurri bakarra, ezin 

mudatuzkoa. Lap 26 (V 15). 

mudaturagin. v. mudaeragin. 

mudatze, mutatze. � Mudanza, cambio, transformación. v. mudantza. � Muthatze hura hiltze bat bezala hetan 

izanen dela. Lç Ins C 6v. Muthatze laster harzaz. Ib. C 8r. Pena hek [...] egonen baitira bethiere estatu batean 

[...]. Ezta ihartzerik, ezta ttipitzerik, ezta muthatzerik eta ez aldatzerik. Ax 600 (V 386). 

mudo. � Muda, ropa interior (?). � Atera deutso [txakurtxoari] biotzori, / gorde dau kalza-mudoetan. Lazarraga 


mende. 

622


1197v. 

mudurri (AN ap. A � Aq 568 (AN)). � "Mustio, melancólico" A. � Birigarroa [...] gelditzen da igartutako 

adar batean ixil ixil, mudurri ta abaildua. EEs 1913, 255. Bere abotsa atsege ta mudurrija zan, bere itzak 

maitasunez beteak. EEs 1923, 171. Mudurri arkaitz zuriak, / illuntasunez betiak. EG 1952 (7-8), 3. 

Platero ikustera yoan nintzanean, mudurri ta mindun arkitu nun. Amez Plat 35. Gorian, gorri, elorri, / [...] / 

zalantzaz eta mudurri. Gand Elorri 96. Erkiña ta gaizpera, mudurria ta griñatsua zan. Gazt MusIx 60. 

mueble. v. 1 muble. 

mueka (Lar � H). � Mueca. � Orrék dú bálio, ez muéka, eztúl, lixtu botátze ta alako sinplekériek. LE Urt ms. 

41v. Buriuaz mueka egiten zabeilarik. Hual Mt 27, 39 (Or, Ker, IBk, BiblE buruari eraginez). 

muekeria. "Muekeri (V-ger-och), sollozo" A. 

muelle. � Muelle (pieza). � Burnigita edo muellerik sendoenak. Cb EBO 30. Eurak asi ta akabau / tornillo ta 

muelle. DurPl 114. Gomazko [barra] bat, malgu (muellea) eta berunez loditua. Mde Pr 134s. Ontako tresnarik 

onena, "este-gorriko tubua" da; muelle gogorrakin egindakoa. Oñatibia Baserria 135. En DFrec hay 3 ejs. de 

muelle y 1 de mueille. � Ara emen korbatak, arkitu litezken ederrenak; muelle doblia amerikanua. Iraola 76. -- 

Korbata modakua naiko du? [...] Muellia non nai du, atzian edo aurrian? Ib. 75. � Somier de muelles. � Egos 

genduben geliura lau oéakin eta gelartan patu genduben, kendu muéllia oea bakoitzai ta zórtzioeá. Iz Als s.v. 

oea. 

- MUELLE-REAL. Muelle real. � Eskopetari sua artu eraitzeko biar izaten dabien muelle-realak. SM Zirik 69. 

muelle. v. moila. 

muerte. � Muerte. � Muertiaren itzaletako errian. Hual Mt 4, 16 (Samper hiltze). Emonen daizie muertia. Ib. 

24, 9. 

muertza. v. mugertza. 

muestra, muestradore. v. mostra, mostradore. 

mueta. v. 1 mota. 

mufle. � "Bien fermentado (pan)" Lander (ap. DRA). � Okhinek dioie [ogi] bizardünak beste mütek beno ogia 

mufliago diala. ArmUs 1900, 76. [Ogia] luzaz kontserbatzen dena eta fresko edo mufle gelditzen. Herr 16-1- 

1958, 1. Izan niz Oihartzen, / kusiaren etxen, / ahuñaki jaten, / kostillak errerik, / og [sic] muflerik, / ardua 

gozorik! Canc. pop. (ap. DRA). 

muga (Lar, Añ, H). � Tr. De uso general desde Etcheberri de Ziburu en todas las épocas y dialectos. La única 

forma documentada es muga, con la excepción de un ej. de mua en Txirrita. En DFrec hay 293 ejs. �1. Límite, 

barrera (fig.); limitación. "Barrera, límite" Lar. "Limitar, restringir, mugatu, mugak ifiñi" Ib. (v. tbn. Añ). 

"Propasar, [...] (c.) muga [...] irago" Añ. v. mugarri. � Tr. Al Norte se documenta en Etcheberri de Ziburu, 

Haramburu, CatLan, CatS, Inchauspe y en autores modernos. Al Sur, se encuentra desde principios del s. XIX y 

su uso aumenta notablemente en el s. XX. � Kreaturen podoreek bere mugak dituzte. EZ Man I 6. O Iainko 

muga guziak eternalki bat itutzuna! Harb 403. Haren perfezionek ezpeitüte mügarik. CatLan 23 (tbn. en CatS 19 

ezpeitie mügarik). Alan gerra, zelan bakiak ditube euren muga, eskubide ta legiak. Mg PAb 217 (206 mugak 

imini). Ez urten zeure Arimeko Aitak dirautsun muga ta neurritik. Añ EL 1 79 (v. tbn. LoraS 131). Lotsa onaren 

mugetatik irten gabe. AA III 553. Amurioak ardüra eztü ezagützen mügarik. Ip Imit III 5, 4 (SP, Ch neurririk, 

Mst baragallürik, Ol erabiderik, Pi erarik). Askotan pekatu mortalaren mugetan arkitzen zera, eta muga oriek 

igaro badituzu ere eztakizu. Arr May 107. [Artikulu orrek] eskribatzalle guziori muga bat erakusten digu. Ldi IL 

82. Lantegietan emakume ta gaztetxuen lanari mugak ipiñi dautsaz legeak. Eguzk GizAuz 31 (v. tbn. Ag AL 120 

muga gogor bat ipini). Zuen gogoak, ezin asea, ez du jasaiten mugarik. Iratz 179. Goputza ia legorraldiaren 

mugan nedukan. Or QA 176. Eztiozu bere ausarkeri ta lotsagabekeriai sekula mugik jartzen. Etxde JJ 30. 

Iakiñean berriz ez duzu mugarik (Ps 146, 5). Or Aitork 9. Eriotza, bazter ez-ezagun ori: bere mugak berriz igaro 

ditzazkean bidaririk ez. Txill Let 63. Nori esker othe du Idaien eremua berriz ere gizon-adimenduaren mugen 


mende. 

623


artean kokatu? Lf in Zait Plat XIV. Infinitua, ez mugarik eta ez neurririk eztuen izakia. Vill Jaink 128. Griña oni 

bere neurriak, bere mugak ezarri dizkio. MAtx Gazt 40. Haren ausartziak, [...] etzuen mugarik. Ardoy SFran 

101s. Gauerdian nago / romantikuen ugartean / izatearen mugan / mugaren mugan. Lasa Poem 74. Gizaezagueraren 

mugak hobeto ezagutzen dira gaur. MIH 89. Bazituen bere mugak, [...] diruz gaizki hornitua 

zegoelako, besteak beste. MEIG VIII 87. Filosofiaren eta zientziaren arteko muga ilunetan. Ib. 40. 

v. tbn. LE Doc 283. Lard 210. Itz Azald 150. Inza Azalp 108. SMitx Aranz 89. Munita 141. Mde HaurB 93. Zait 

Plat 121. Onaind in Gazt MusIx 157. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Alor-mugako eskortean. Or Mi 99. Atseden-mugetan. Ol Imit III 23, 1 

(Pi atseden-mugetan). Zoritxar gabe erio-muga igaro. Zait Sof 99 (153 bizitza-muga). Amets-mugara eldutzen 

dator / eta gaixoak jakin ez! SMitx Aranz 24. Aingeruak toki-mugarik ez badu ere, izan muga bayun. Or QA 60. 

[Legearen] esi-muga urratzen dunak. Etxde JJ 158. Auzo-mugako esiak. Ibiñ Virgil 32. Debeku-mugak ukituaz. 


� Barrera, límite (en el tiempo). � [Jaunak] ipiñi die gure urte, ill, aste eta egunai beren neurria, eta ez gera 

muga onetatik aurrera igaroko. AA I 403. Umearoaren muga gainditu ondoren, gaztearoan. TAg Uzt 51. 

Urteen kateak baditu bere mailla ta guneak. Muga berezi ta oargarria, ostera, ogei urte ingurukoa. Erkiag BatB 

153. 1888an jaio Gipuzkoako Orexan, [...] eta aurten hil Añorgan, [...]: horiexek dira Orixeren bizitzaren 

mugak. MIH 259 (v. tbn. MEIG IV 129). v. tbn. Etxde JJ 13. Zait Plat 42. � [Lan] guztiei zortzi orduko muga 

bardiña ipintea egoki dan ala ez. Eguzk GizAuz 32. [Bertso auek] eun urteko muga bizi bizirik igarotzeko, 

zenbat aldiz kantatu izan ote dira? In MEIG III 52. 

�2. (V?, G, AN, L ap. A; Volt 119, SP, Urt, Ht VocGr 313, Lar � Añ, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H). Hora, 

tiempo, era, etapa; ocasión. "Zer mugaz? à quelle heure? Zer mugako hara zineten? pour quelle heure êtes-vous 

arrivez là?" SP. "Hora cibi, jan muga, jateko muga" Urt V 16. "Lance, ocasión, parada, muga" Lar y Añ. "Bere 

mugan, en son temps" Lecl 131. "Zer muga da, quelle heure est-il?" Ib. 134. "Ez da oraino muga, il n'est pas 

encore temps. Muga deno, pendant qu'il en est temps" Dv. "Ezkontzeko muga du, il a l'âge, le temps de se marier. 

Hiltzeko mugara ethorria, parvenu au temps, à l'âge où l'on meurt. [...] Muga berean, au même temps, au même 

moment. [...] Emadazu asti eta muga, donnez-moi du loisir et du temps" H. "Ocasión, época, oportunidad" A. 

AxN explica mena (188) por muga. � Tr. Documentado en la tradición septentrional desde Etcheberri de Ziburu 

hasta principios del s. XX. Al Sur se encuentra en V. Moguel, Azkue (BeinB 60) y Gaztelu. � [Erromako hiria] 

muga hartan inperio hain zabal banatua. EZ Man I 64. Iesus muga premiazkoan mundura ethorria. EZ Man II 

174. Lurreko fruituak zuek / ditutzue guardatzen, / bere mugetan uriez / eta ihintzez freskatzen. EZ Noel 158. 

Bildu behar den denboran eta mugan ereitera [doha]. Ax 178 (V 120). Muga baiño lehen, illeak ere [urdindu]. 

Ib. 279 (V 187). Lurrean iagoitik eztela / izan xipirik ez gehienik, / zein bere mugan hil eztenik. O Po 51. Iguzkia 

ilkitzetik, / etzite mugaraino. Hm 150. Hobe da orai muga denean bere egitekoei behatzea. SP Imit I 23, 5 (Mst 

ordia hun deno, Ip, Leon ordu deno). [Penitent hek] muga batetakotz begiratzen dira bekhatu egitetik. SP Phil 

27 (He 26 zenbait denboretakotz). Familiako aitak baleaki zer mugaz ethorriko diteken ohoiña, [...]. He Mt 24, 

43 (Dv zer mugaz; TB, SalabBN oren, Ip, Leon t(h)enore, Echn, Samper, BiblE ordu). Debozionezko pratika 

hauk, muga guziez orobat egiñ daitezkenak dire. He Gudu 143. Muga eskastuko zautzu (1775). CantIzp (ap. H, 

que traduce "le temps, le loisir"). Bihar, muga huntan berean, egorriko darotzut. Lg I 264. Ethorri zenean yateko 

muga, Jesus yarri zen mahainean. Lg II 252. Etorriko al dira egun paketsuagoak guretzat; gaitzak dituzte beren 

mugak ta aldiak. VMg 31. Egiteko umeak ia muga ethorria. Gy 237. Nora abia barkhamendu eske? Bainan ez 

da gehiago muga. Dv LEd 267 (Cb Eg II ordua). Heltürik zen Mariaren emerditzeko müga. Ip Hil 90. Muga 

ontan, / uts egin nun egan. "En este trance". Gazt MusIx 235. Muga bakar onen zai. "Este lance". Ib. 237. 

Badirudi, beraz, ez dugula muga txarra orain, ikasgosea gehitzen eta larritzen hasi zaigun une honetan. MEIG 

V 69. v. tbn. Arg DevB 2. Gç 44. Mih 104. Monho 44. Dh 46. Arch Fab 11. Atheka 70. Prop 1906, 41. 

� (Con reduplicación intensiva). "Eguerdi muga-mugan da, il est midi sur le point, sur la limite précise" H. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Salbazaliaren sor-mügaren haidürü. Ip Hil 89. Maite-muga zalako, / 

itsuka jausi nintzan. "Por ser de amor el lance". Gazt MusIx 235. 

� (L ap. A; Dv, H). "2.º estación del año (EZ); 3.º témpora (O)" A. � Barur egik ieigeietan, / berrogeian, laur 

mugetan. 'Pendant le Carême et aux quatre temps'. O Po 54. � Barur ezak Garizuma guztia, / halaber laur 

denborekin Sainduen bijilia. / Eztezakela haragi ian aiphatu mugetan. EZ Man I 32. � "Solsticio, eguzkimuga" 

Lar. "Solsticio, estival, udamuga; hyemal, negumuga" Ib. 

� (S ap. Lrq; VocBN). "Échéance d'un terme" VocBN. "Terme d'un temps" Lrq. v. MUGAN. � Ilhabetheen 

muga / iragan ondoan, / sorthu zen zureganik / Jainkoa munduan. Gç 68. 

�3. (Lar, Añ, Izt 51r, H). Final, límite, extremo. "Fin, límite" Lar y Añ. AxN explica xedera (458) por mugara. � 

Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu y autores suletinos, y al Sur en autores de los ss. XIX y XX. 

� Eztukete ene penek bada noizbait mugarik. EZ Man I 100. Iguzkia illkhitzen den / lekhutik sartzerako, / lauda 

bedi iaun onaren / izena mugaraño. EZ Eliç 259. Heldu denian leze et xillo haren tinira eta mugala. Tt Onsa 67. 

[Ni nüzü] mügarik eztian bizitzia. Mst III 56, 1 (SP mugarri gabeko, Ch fiñ gabeko, Ip eternal, Ol, Pi betiko). 

Noiz árteo, Jauna? Betíkos, mugarikgábe. O penásko bizitza! LE Doc 279. Zu zera guzien asiera, iturburua, 

iraupena eta muga edo fiña. AA CCErac (ap. H). Lenbaitlen akaberako mugaraño iritxitzearren. 'Llegar presto 


mende. 

624


al fin'. Aran SIgn 64. "Berela, berelaxe, zaude pixka bat". Baiña "berela, berela" orrek etzun mugarik. Or Aitork 

193 (v. tbn. Eus 299). Ez dago, agian, gure eskuan amaika bideren mugarik. Erkiag Arran 150. Asiera da, eta ez 

muga. Vill Jaink 90. v. tbn. Egiat 244. Ip Hil 104. Ag G 127. � Azaro muga urratu orduko [...]. Etxde JJ 179. 

Bide-aldatzerik larriena, halere, azken mende-mugak ekarri ziguna dugu. MIH 58. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Amar edo amabi oinkada gelditzen zitzaizkan mendi-muga ukitzeko. 

TAg Uzt 267. Gaizka-muga, onik, azaldu ezadazute! 'El cumplimiento de mi salvación'. Zait Sof 126. An aldatzmugan, 

/ Zeruak itxogiten / zion. SMitx Aranz 18. Bide bakoitzak bere bide-muga du. Txill Let 125. 

�4. (gral.; SP, Ht VocGr 365, Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H), mua. Ref.: A; Lrq; Satr VocP; Iz Als; Etxba Eib; 

Elexp Berg; Gte Erd 224s. Frontera, raya, barrera; límite entre dos territorios; término, territorio (en exprs. del 

tipo -(r)en/-ko mugetan...). "Lindero, linde" Lar (v. tbn. s.v. alindar, acotar montes, apear tierras y atmósfera). 

"Cancel, término, raya" Ib. "Hito que divide los términos" Ib. "Raya, término, confín", "límite", "mojón", 

"término, mojón" Lar y Añ. "1. [...] Aberatsa da eta bere lurren mugak ere eztitu ezagutzen, [...]. Zure eta ene 

onthasunen mugek elkhar iotzen dute, [...]; 3. borne [...]. Mugak ezartzea, ifintzea alhor bati, [...]. Noraino dohan 

Haltsuko lurra Iatsuko alderat, mugek erraten dute, [...]. Bi herriak mugaz muga dira, [...]" H. "Erosi eban 

sallari, muga bat ipiñi zetsan jira guztian" Etxba Eib. AxN explica iragaiteko marra (117) por pasatzeko muga; 

xedea (113) por muga. Cf. VocNav s.v. mugamiento, mugar, mugonar, muguear y Echaide Orio 127. � Tr. 

Documentado en todos los dialectos desde mediados del s. XVII. � Inguratu nuen itsasoa neure mugez eta 

mugarriez. Ax 113 (V 75). Nafarroa garaiko eta Zuberoako mugan. O Pr 6. Itsasoari bazter guzietan arrizko ta 

arezko mugak ezarri ziozkana. Mb IArg I 193. Bere erreinuak eztú izánen mugarík. LE Doc 147. [Itxasoak] 

neurri, marra, muga ta bazter onetarik urteiten eztau. Añ MisE 63. Alderatu zan Moises mendiaren mugetara. 

AA II 6. [Jaungoikoak] igarotzen ditu lurraren bazter ta muga guztiak. AA III 310. Arri-munto bat ipiñi zuten, 

bi alderdien muga izan zedin. Lard 41. Ezpatarik ez da sartuko zuen mugetan. Ur Lev 26, 6 (Dv lurretan, Ker, 

Bibl lurraldean). Egin zuen bere egoitza, Zabulongo eta Nefthaliko mugan. Dv Mt 4, 13 (SalabBN mugan, Ip, Ur 

(G), Samper, Ol, Or, Ker mugetan, IBk mugetara; He, TB, Echn mugarri(e)tan). Zugarramurdiko arthalde bat 

mugaz alde huntara alhatzen edo xoilki mugarat hurbiltzen. Elzb PAd 73. Gerrariak erreinuko mugetan zirala. 

Arr May 163. Saleseko jauregian, Italiako mugan. Jnn SBi 162. Materiaz egina den mundu hunen mugetan 

gelditzen othe da gizona? Lap 4 (V 4). Joan zitzakon biderat, zaldiz, herriko mugaraino. JE Bur 182. Mugak 

kenduta, jarri daigun ba / Aberri oso bakar bat. Enb 64. Gudu haundiaren denboran etziren yuaiten, mugak 

etsiak zirelakotz. Zub 79. Agiñagako barriyu ori / oriyotarren muan da. Tx B II 82. Gizadi osoa egin du, lur 

osoan bizi dedin, nori bere aldi ta mugak bizirako erabakiaz. Ol Act 17, 26 (Ker, IBe bizitoki-muga, BiblE 

lurmuga; Lç mugarri, He, TB, Dv zedarri). Bi adreri oien mugak, Deba-ibai eta ibarrean gora zijoazen. JMB 

ELG 97. Mugarik ez dun ur-zabaldi artan. TAg Uzt 214 (ref. al mar). Euskaldun guziak, mugaz haindikoak eta 

hemengoak. SMitx Aranz 224n. [Piñudiak] barrenean itxasoa dula muga. Munita 65. Len mugan urkia sartu oi 

zan; oso mugan ez da ondo. Ib. 95. Frantziarekiko muga. Mde Pr 282. Gertatoki edo jazolekuaren ertzak eta 

mugak. Erkiag Arran 12. Joan omen zan mugaz aruntz, Frantzia aldera. Salav 14. Mugaz bestalde orretan ere / 

badira iru probintzi. Uzt Sas 174. Toki zabal patartsua, [...] hiru muga joiten dituena: Biarno, Arragoia eta 

Nafarroa. Lf in Casve SGrazi 15. Gipuzkoako Orexan, Nafarroako mugan. MIH 259. Euskal mugetarik urruti. 

Ib. 345. Mehartu egin dira euskararen mugak. MEIG VIII 44. 

v. tbn. Hm 65. Zav Fab RIEV 1907, 92. Izt C 39. Gy 132. Hb Esk 95. Atheka 14. Ud 42. AB AmaE 102. Ip Hil 

128. Apaol 76. Ag AL 44. Itz Azald 38. Mdg 138. A Ardi 33. StPierre 25. Inza Azalp 35. Mok 6. Ox 197. Kk Ab 

II 91. Alz Ram 49. Barb Leg 70. Otx 58. Ldi IL 46. Laux AB 74. Or Eus 222. Eguzk GizAuz 67. EA OlBe 63. 

Zait Sof 62. JAIraz Bizia 74. Zerb Azk 34. Etxde JJ 44. Akes Ipiñ 17. Herr 2-10-1958, 1. Anab Poli 71. Basarri 

57. And AUzta 79. Larz Iru 38. Vill Jaink 170. Osk Kurl 75. Gazt MusIx 181. Onaind in Gazt MusIx 203. ZMoso 

50. Ardoy SFran 144. Ibiñ Virgil 31. NEtx LBB 66. Alzola Atalak 69. Mattin 30. Xa Odol 171. Casve SGrazi 

110. Bibl Ex 19, 12. 

� (Con reduplicación intensiva). � Mendi arte batean, Eskual-Herriaren muga mugan. Barb Sup 33 (v. tbn. 

145). Indio oiek Panama eta Kolonbiako muga mugan bizi dira. JAIraz Bizia 13. Eliz-ateko muga-mugan. Etxde 

JJ 150. Algeriako muga-mugan izaki. Herr 14-4-1960, 1. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Markiñarako urteeran, Atea deritxon uri-mugan eukan [ostatua]. A 

BeinB 83 (Ardi 62 Urkieta-mugan). Arrika egitten eutsen, erri-mugaraño euron atzetik juanaz. Altuna 94. Zerumuga 

urrutian erortzen da. 'L'horizon'. Or Mi 130 (v. tbn. zeru-muga en Azurm HitzB 47; ortzi-muga en Ldi BB 

158). Laterri-mugetan barrena sartzeko. TAg GaGo 77. Prantzi-muga, zitala, alaena! Or Eus 249. Izketa-muga 

ezin ebaki / guraizeekin bezala. Ib. 197. Mollarriko arkaitz-muga jo zuenean. TAg Uzt 136 (130 zeru-muga). 

Euskal-muga gainetan. Iratz 191. Gaurko Soriako erkia zun ego-mugatzat gure Erriak. Etxde AlosT 38n. Mendi 

saill mugetan zer egin liteken. Munita 95. Arresi-mugak oro gainditu. Zait Plat 55. Arri aundiak zeuden jarriak 

bide-mugak jakiteko. Anab Aprika 96. Aberri-mugak elkar aldatuta. Ibiñ Virgil 33. Mendi mugak su eta gar. 

Lasa Poem 90. Erdi Aroko "Gaizkile muga" zelako hartan. MEIG VI 107. Xuberotarrek, ordea, hizkuntz-mugan 

daudelako edo, kutsatu egin bide dira. Ib. 104. 

� (Como primer miembro de comp.). � [Luzaidekoak] Benafartarrak, Garazikoak gira, muga egileen 

gainetik... Zub 57. Kontrabandoan erori ta, / [...] muga-lagunen isilla. Or Eus 195. Muga-agintari baten 


mende. 

625


larritasunakaitik. Alzola Atalak 121. Muga-lerro banatzailea. "Línea de partición". MEIG IX 126 (en colab. con 

NEtx). 

� "Avec adjonction de ur, eau, il se dit de l'approche du rivage, de la barre d'une rivière, où les barques et 

navires manquent d'eau assez profonde" H (que cita el ej. de EZ). � Herriko portutik illkhitzean; / [...] khen 

etzatzu bideko enpatxuak, / eta guztiz ur mugatik illkhitzeko trabuak. EZ Man II 139. 

�5. (H). Fin, objetivo, ideal. AxN explica xedera (486) por mugara. v. jomuga. � Horra bi mugak, zeinetarat 

baitaramate mundu huntan atxikitzen diren bi bidek. Dh 153. Iaungoikuaren borondatea izan bedi zure deseo 

guztien muga. CerG (ap. H). [Gizon zuhurrak] bere gogoa daukala osoki heldu behar den zorionezko mugari. 

Leon Imit III 33, 1 (SP, Ch, Ip xede, Mst azken phüntü, Ol, Pi elburu). Eskale-antzo bildutako goreskizunak 

norbera aupatzea baitute muga. Or Aitork 296. Mugara iritxi ezkero, ez dago lillurarik. Txill Let 118. Au da 

beraz, gure muga edo elburua. Vill Jaink 75 (46 xede eta muga). Zeu legez nekatzen naz / muga leun baterantz. 

Gand Elorri 157 (150 muga t'elburu). Gure lanak eztu bear zuan mugarik eta maillarik iritxi. NEtx LBB 7. Bere 

lan-mugari begirik kentzeke, mila ingurumariren bitartez iristen du lana burutzea. "Atento a su objetivo". MEIG 

IX 117 (en colab. con NEtx). v. tbn. TB Phil 3, 14. FIr 166. Erkiag Arran 196. Onaind in Gazt MusIx 147. 

� Meta, llegada. � [Estropadetan] Donosti lêntxo zuzen dalarik / Urguill-dik oiu bizkorra. / Andik mugara lênen 

sartzeko / badute eskuan kozkorra. Or Eus 396. Leiaketan utzi zun muga berdintzean, garaille atera zan. Zait Sof 

29. v. tbn. TAg Uzt 234. 

�6. (V-gip), mua (BN-arb). Ref.: A; Iz ArOñ; JMB At (mua); Elexp Berg. "Ribazo" A. "El saliente de un 

pequeño tajo del terreno" Iz ArOñ. "1.º altozano; 2.º túmulo (de dolmen)" JMB At. "Mugatik bera jausi zien 

irixak burdi tta guzti" Elexp Berg. Cf. Izt C 22: "Gure asaba zintzo ernaiak izena ifini bear ziotenean tokiren bati, 

aurrenengo lana egiten zeben beraren egoitzari begiratzea. [...] Baldin bazan mendiskaren bat bukatzen zana 

musturrean, deituko zioten Mugia". v. muna. � Don Jose eta bere illoba indianoa, [...] zeuden muga baten 

gañean eserita. Apaol 43. 

- AFAL-MUGA, AMIL-M., HARRI-M., IKUS-M., ITSASO-M., LUR-M., etc. v. afal-, amildu, harri, 

ikusmuga, itsaso, lur, etc. 

- AZKEN(ENGO) MUGA. (Sólo hemos encontrado un ej. de azkenengo muga). a) Final; fin, objetivo. � Zü 

zira arren huntarzünen ororen azken müga, bizitziaren goratarzüna. Mst III 59, 4 (Ip azken müga; SP xedea eta 

fina). Deitzen dire azken finak zerengatik diren azken mugak, zeñetara erori bear duen baratzera gizonak (254). 

'Los términos finales'. LE-Ir. Otoitz bikaiñean Aita dugu azken-muga. Or QA 151. Auxe da azkenengo muga, 

elburua. Vill Jaink 16 (96 bere elburu ta azken-muga). v. tbn. Jaur 187. Zait Plat 86. MEIG IX 125 (en colab. 

con NEtx). b) Ultimo tramo. "Adinaren azken mugara ethorria, parvenu au dernier terme de l'âge" H. � 

Espainiako azken azken mugatik, untziz iragan ziren Afrika beltzera. Barb Sup 164. Euskera maite, azken 

mugetan, / ote dituzu indarrak. Basarri 72. Gure biziak bere azken-muga urreratzen nabaitzen du. NEtx LBB 7. 

- MUGA-AGINTARI. Oficial de aduanas. � Mugan ordu-bete edo bi itxaroten egon da gero, muga-agintari 

baten larritasunakaitik. Alzola Atalak 121. 

- MUGA-ATE. Aduana, barrera de la frontera. � Baigorrin mugazai euskaldun otxanak. Seirak --muga-ate ura 

itxi-garaia--. Ldi IL 47. 

- MUGA-HAUSLE (Lh), MUGAUSLE (Lar). "Transgresor" Lar. "Contrebandier" Lh (que cita a Lf). � 

Kontrabandist, muga-hauslen urhats eta lasterren gordatzeko. Etcheb Zeruari 177 (ap. DRA). 

- MUGA-HAUSTE, MUGAUSTE (Lar). "Traspaso de alguna ley" Lar. "Transgresión" Ib. 

- MUGA HAUTSI (Añ e Izt 68r (ausi), Lh), MUGAUTSI (Lar � H, Añ). a) "Transgredir, mugautsi" Lar. 

"Traspasar alguna ley" Lar y Añ. "Violer la frontière" Lh. � Ez bezate Yauberengana etortzeko muga autsi, erail 

ez ditzadan. Ol Ex 19, 24 (Dv zedarriak iragan ez betzate, Ur ez bitzate irago mugak). � Erdaldun batek etzuela, 

ez, / hango mugetarik hautsi! Ox 161. b) "Revenir chez soi, la nuit, à une heure indue" Lh. 

- MUGA HAUTSIETAN (Dv � A), M. HAUTSITAN (H (que cita He Gudu). Lh). "A deshora" A. "Muga 

hautsitan jaten du, il mange à des heures indues" Lh. � Muga hautsitan eta ithoka yanez. He Gudu 329. 

- MUGA-BARRU, MUGA-BARREN. Término, territorio, ámbito. � Beren mugabarruetatik irten zedilla, 

Jesusi erregutu zioen. Arr Bearg 109 (ap. DRA). [Nork-gere izkera] erabil dezagun etxerako, lagun-arterako, 

muga-barrengo arazoetan. Ldi IL 137. Famili bakotxak, bere elburuaren muga barruan, bere ona billatu ta 

egiteko, [...] eskubidea gitxienez dauko. Eguzk GizAuz 95. Muga-barru orreitan dagoan lurralde guztie. Akes 

Ipiñ 17. v. tbn. Or Aitork 37. 

- MUGA-BARRUTI. "Alfoz, término de un distrito, muga barrutia" Lar. 

- MUGA-HERRI. Pueblo fronterizo. � Lizarraga Prantziko muga-erri batean zegoan. Or SCruz 117. 

- MUGA HERTSI, MUGERTSI (Lar (-rs-) � H), MUGA HERSTU. a) Tiempo o circunstancia difícil. "(A 

punto) crudo, a tiempo crudo, [...] mugersian" Lar. "Mugertsian galde ori egiten didazu" H. � Untzi penatuaren 

patroñ bedinkatua / fabore egiteko da orain muga herstua. EZ Man II 148. Ezpaitute obligatzen deusik 

bihurtzera, iakinik gu gaudezila dugunaren xoilki balia arazteko muga hersietan. SP Phil 385 (He 389 

hertxitasunean). b) + MUGA ESTU. Límite estrecho, limitación. � Bere dohai aberatsei ezartzen dien muga 

ertsia. MEIG III 95 (MIH 85 euskal kultura horrek izan ditzakeen muga hertsiak, 49 jakintzaren muga hestugogorrak). 


mende. 

626


- MUGA ESTU. v. MUGA HERTSI. 

- MUGA-EZ. Indefinido, ilimitado. v. mugagabe. � Olako tarte luze-labur muga-ezak. Onaind in Gazt MusIx 

152. 

- MUGA FETXO. Momento apropiado. "Muga fetxoko, pour l'heure toute propre" SP. � Orai da ordua egiteko, 

orai da denbora gudukatzeko, orai da muga fetxoa oneratzeko. SP Imit I 22, 5 (Ch denbora). 

- MUGA GAITZ. v. mugaitz. 

- MUGA GAIZTOAN, MUGAIXTOAN (H), MUGAISTOAN (H). "Male heure, heure de malheur. Mugaixtoan 

sortu zen" H. "Oha mugaixtoan! va-t-en à la male heure!" Ib. (s.v. muga). v. MUGAITZEAN. � [Antxuak] 

muga gaixtoan direnean, nahi dira aharietarik urrundu. Dv Lab 271. 

- MUGA-GOITITZE (BN-baig). "Levantar la tierra de la parte más baja de una ladera, a la parte superior. Se 

hace al comenzar las faenas de una temporada" Satr VocP. 

- MUGA ITXI, MUGITXI (Lar). "(A punto) crudo, a tiempo crudo, mugitxian" Lar. v. MUGA HERTSI. 

- MUGA JO. Llegar al límite, a la meta. � Sei segarien muga jo arte / barratu ditute maillak. Or Eus 301. 

[Bizia,] gaillurra edo muga jo ezkero, ordea, beerantza asten da, atzenengo orduan itzali arte. Vill Jaink 57. 

Muga joa dut, jo eta pasea ere bai. Legeak debekatzen dit orainengoez mintzatzea. MEIG VI 72. v. tbn. TAg Uzt 

222. 

- MUGAKO. v. mugako. 

- MUGA-MUGAKO. Del tiempo. � Bere gisa dabil artista bidez bide, ez dabil zaldi gainean gauzen 

bizkarrean. Muga-mugako zaldi gizona duzue, egun-onez erantzia. MEIG I 109. 

- MUGAN. a) (Precedido de gen. o suf. -ko). "(Ae) cabo. Amazazpi urteren mugan, al cabo de 17 años" A Aezk 

122. � Bi orenen mugan [hill zen]. EZ Man II 44. Hameka orenetako mugan lehenbizikoak bathu zituen. Lg II 

196. Urtearén múgan atrátzea kóntuak óngi eldudá. LE Urt ms. 13v. Hila bezala gelditzen da zortzi egunez. [...] 

Zortziko mugan, [...]. Dv Lab 294s. b) (Precedido de part. o -t(z)eko). A punto (de). � [Maria] erdi-mugan 

ohatzera / Betlemera / ioan zedin Iosepeki. O Po 58. Lana bukatu-mugan zegoan. Anab Poli 33. Erritik ateramugan 

mutil kozkor bat jarri zitzaidan segika. Anab Aprika 91. Sartu giñan ega-ontzian. [...] Oraintxe gora 

jotzeko mugan geunden. Ib. 102. 

- MUGA ON. v. mugon. 

- MUGA-ONDO. v. mugondo. 

- MUGARAKO. "En direction de la frontière. Mugarako bidea, le chemin qui va à la frontière. Mugarako gare 

eguerdiko, [...]. Mugarakoan har zatzu ogia eta arnoa, au moment de partir pour la frontière [...]" Dv. � 

Mugarako bidea hartu zuen. Arti Tobera 279. 

- MUGARIK GABE (bage Lar). a) Inmenso, ilimitado. v. mugagabe. � Gloria mügarik gabia. Ip Imit III 35, 2 

(Mst müga gabe, Ol mugarik gabeko). Itsasoa handia da, zabala, mugarik gabea. Arb Igand 153. Amodioz 

barnea hain baitu zabala / eta mugarik gabe Jainkoak bezala. Iratz 183. Itsas handi mugarik gabean 

ondoratzera [doa]. Mde Pr 373. Saindu baten ariman kausitu behar litazken eremu zabal mugarik gabeak. 

Ardoy SFran 281. v. tbn. KIkG 19. b) Infinitamente, ilimitadamente. � Doai bat [eskeintzen zaio Jaunari] neurri 

ta mugarik gabe onragarria. AA I 504. Borondateak bete-betean eta mugarik gabe desiatzen du. Vill Jaink 145. 

Ez zaigu mugarik gabe begiluze izatea komeni. MEIG VI 134. 

- MUGARIK GABEKO, MUGARIK BAKO. Infinito, ilimitado. � Jangoikoaren ontasuna ta bere mugarik 

gabeko maitagarritasuna. Legaz 42. O nere Jainkoa, [...] dohatsutasun mugarik gabekoa. Leon Imit IV 17, 1 

(Mst, Ip müga gabe, SP mugarri gabeko). [Mendi-gallurreko] ixillak eta mugarik gabeko ikuszelai arek biotza 

zorrozki zulatzen due. TAg Uzt 95. Berba mugarik bakoa / nai dot: gomuta zaarrek / dakien izkuntzakoa. Gand 

Elorri 24. v. tbn. Ol Imit III 35, 2. Or QA 161. 

- MUGATIK MUGARA. "De temps en temps, de moment en moment, d'heure en heure" H. 

- MUGA-UNE. Horizonte. � Lurralde itsusiak eta lubiziek jandako mendixka bizkar-gorriak muga-une guzian. 

"Un horizonte mustio". Mok 13s. 

- MUGA-URRATU. "Corrimiento de tierras. Euri-aundixen ondorian izaten die muga-urratuak" Elexp Berg. 

- MUGAZ (G-to, AN-gip, B ap. A; Ht VocGr 313, Lecl, Dv, H). A tiempo, oportunamente. "Mugaz ethorri zare, 

vous êtes venu à temps" H. Cf. IZTER-MUGAZ. � Mugaz orhoit zaite hekien batzarreaz. EZ Man II 103. Zeure 

bidearen mugaz eta ilhundu gabe erdiesteko. Ax 168 (V 114; v. tbn. 210 (V 141)). Iauna faboratu duzu, / mugaz 

zeure primeza. Hm 117. Prest-erazten du mugaz, garai onez ta bere horduz bear den guzia. Mb IArg I 310. 

Gazterik eta mugaz ezkondu zen. Ib. 64. [Alorrak landuko dituzte] mugaz eta txukunki alogera ta sasirik bage. 

Izt C 237. Egiozu lanari mugaz, denborak laguntzen dueno. Dv Lab 24. v. tbn. AA III 632. Gy 277. 

- MUGA-ZERGA. Arancel. � Atzerrietatik merkeago datozan gauza askori, [...] muga zergak ezarri bear 

[yakez]. Eguzk GizAuz 177. 

- MUGAZKO. Oportuno. � Hetzaz zerbiturik denbora mugazkoan, / suak tormenta ez azan heriotze ondoan. EZ 

Man I 25. Ote dakizu zuk, zer eraz egiten den, mugazko eskaera zuzen hau? Mb OtGai II 226. 

muga-alde, muga-harri. v. mugalde, mugarri. 


mende. 

627


mugadun. � Limitado, finito. v. mugatu. � Ene Iainko, Zu mugadun ziñala aitortuz zintzoago nintzala 

nindagon. 'Juzgarte limitado'. Or Aitork 118 (v. tbn. 174). Nekez bete dezake mugadun sorkariak mugarik ez 

duen arrenkura. Txill Let 117. Izaki mugadunak mugarik eztuena gabe izatea, ori misterioa ez, baiña 

tajugabekeria, absurdoa, munstrokeria litzake. Vill Jaink 206s. � Mugagabe eta mugadunaren, [...] elkarrekiko 

zaletzea eta deia. "Lo vago y lo riguroso". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). 

mugagabe (Urt I 37, H (s.v. muga)), mugakabe (B ap. A). � Tr. Documentado al Norte en Etcheberri de Ziburu, 

Pouvreau, Atheka, Xalbador y en autores suletinos. Al Sur, se encuentra en Lizarraga de Elcano y en autores 

vizcaínos y guipuzcoanos desde principios del s. XIX, extendiéndose su uso en el s. XX. En DFrec hay 12 ejs. 

de mugagabe. 

I (Adv.). � Tr. La gran mayoría de los autores escriben muga gabe. �1. Prematuramente, antes de tiempo. 

"Abortiri, mugágabe, mugagabétanik, lasterregi erditzea", "[abortivus], mugagabe sorthua, [...] mugagabetanik 

sorthua" Urt I 37. "Muga gabe ileak urdinduak, les cheveux grissonant avant l'âge" H. � Goseak zeramatzanak 

muga gabe hilltzera, / zu orhoitu zinen hekin bien faboratzera. EZ Man II 87. �2. (A). Infinitamente, 

ilimitadamente. v. MUGARIK GABE. � Laidatzen düzielarik bere potere handi, zühürtze, hontarzün eta beste 

müga gabe dütian perfekzione gatik. FPrS 11. Zütan dit ene esparanza, zeren beitzira müga gabe hun. UskLiB 

11 (tbn. en CatS 118 müga gabe hun). Zelüko gloria, gure natüra beno mügagabe gorago denaz geroz. CatS 59. 

Guregan daukagun aingeru ona naiz gaiztoa, etziteken zabaldu, muga gabe urruti legoken zeruraño edo 

ipernuraño. Or QA 61. Muga gabe zabaltzen zan gure aurrean itsaso urdiña. Osk Kurl 83. Azkengabeki 

desiratzen duela, muga gabe, neurririk gabe. Vill Jaink 142. �3. Indefinidamente. � Zer negurtzen dut bada, 

otoi, ene Iainko, eta zer diot muga gabe? 'De modo indefinido'. Or Aitork 331. 

II (Adj.). �1. (G, AN, L, BN, S; Gèze), mugabaga (V), mugabage (-ea det., Añ, Izt 68v). Ref.: A (mugabaga). 

Infinito, ilimitado, inmenso. "Innumerable" Añ. "(Sin) número, zenbate bagea, neurri edo muga bagea" Ib. v. 

mugage, mugatugabe, muge. � O ene Jinkua, [...] dohartsütarzün müga gabia. Mst IV 17, 1 (Ip mügagabia). 

Haren photere müga gabiak. Mercy 14. Onako zure aserre mugabagiak. Mg PAb 212. Jazoera enzuez neurri ta 

muga bageak. Añ EL 1 214. Gizonen gaiztakeria ezin eraman-alako muga gabea. Lard 8. Jaungoikoren ontasun 

mugabagearen graziaz. Arr May 128 (v. tbn. Kortazar Serm 136 ontasun mugabageak). Gezal mugagabez bideginyoazen. 

Ldi BB 164. Itsasoa nondinai ta noranai bera bakarrik muga gabe bailitzan. Or Aitork 159. 

Etzinaudela edaturik tarte mugatuan naiz mugagabean. 'Por lugares finitos ni infinitos'. Ib. 179. v. tbn. UskLiB 

11s. CatS 118. Or Y 1934, 84. Xa Odol 281. � (Uso sust.). � Mugabagea ta mugatua omen dira zer guzien 

oinarri. Zait Plat 56 (v. tbn. 29). �2. Indefinido. � Izen lekhüko müga gabeak. "Pronoms indéfinis". Arch Gram 

31. Honek, egia argiegiak ito eta beste egia muga-gabeak ahopean somarazten ditu. "Otras certidumbres 

indefinibles". MEIG IX 130 (en colab. con NEtx). � (Uso sust.). � Ez dakigu ongi nola muga daitekeen 

morfema, hitza [...]. Joera berriak mugagabeak mugatzen lagunduko baligu. MIH 197 (v. tbn. MEIG IX 120). 

�3. (Dv), mugakabe (B ap. A). "Abortif, qui est venu avant terme" Dv. "Prematuro" A. �4. Indeterminado (en 

gramática). � Deklinabide mugagabearen berezitasuna. MEIG VI 66. Badela mugagabe franko eta mugagabe 

horien azentu modua harako "markagabe" hura dela. Ib. 141. Mugagabean, singularrean eta pluralean. Ib. 174. 

v. tbn. Gte Erd 224. 

- MUGAGABEKO, MUGABAKO, MUGABAGEKO. a) Infinito, ilimitado, inmenso. v. MUGARIK 

GABEKO. � Millatan eta millatan neurri eta mugagabeko plazer hek utzitut. SP Phil 60 (He 63 neurri 

gabekoak). [Pena] pasatzen eztirénes, etérnoes, mugabagékoes lotsatu beár da. LE Doc 277. Pagaturik bere 

amore semeti eta irazekia beste muga-bageko aundi eta gozoagoarekin. Aran SIgn 15. Ordain-indar muga 

bakoa [eukan] Jaungoikoarentzat. KIkV 30. Zabal zabala zare, muga gabekoa. Iratz 56. Bazter-gabeko 

pagadiak, muga-gabeko gaztaindiak... Munita 55. v. tbn. Atheka 58. Laux BBa 38. Or Aitork 62. Txill Let 102. 

b) "Abortif, qui est venu avant terme" Dv (s.v. mugagabe). "Mugagabeko haurra, enfant qui n'a pas neuf mois 

de gestation" Ib. 

- MUGAGABEZKO. Infinito, ilimitado. � Etzireia zü, ene Jinko Jauna, müga gabezko miserikordia 

dadükazüna? Mst III 59, 1 (Ch infinitua baita, Ip ezpeitü mügarik). Jinen diren müga gabezko thenpora orotan. 

Ib. 40, 6 (SP sekula sekuloronekotz, Ip bethiereko). 

mugagabeki. "(L, BN, S), infiniment" Lh. v. mugagabero. 

mugagabero, mugabagero. � Infinitamente. � Aiek ondo bukatzeko, muga-bagero ustea Jaungoikoagan. Aran 

SIgn 14. Oh Jaungoiko mugabagero ona. Kortazar Serm 433. 

mugagaitz. � Cosa ilimitable, infinita. � Zoritxarrez, ludi ontan mugagaitzik ez dago, [...] sorkari guziak alde 

batera edo bestera mugatuak dira. EG 1955 (5-12), pról. 

muga-gaitz. v. mugaitz. 


mende. 

628


mugage. � Ilimitado, indeterminado. v. mugagabe, muge. � Mugatuak ezin mugagea artu. Ibarg Geroko 26. 

mugagetu (Lar � H). � "Desacotar" Lar. v. mugakaiztu. 

mugagetzaile. "Mugagetzallea, celui qui a enlevé, ôté une borne, qui l'ôte" H. 

mugagida. � Askotan Jesukristok bere mugagida santuakin deitzen digu, esanaz, "esna zaite, kristaua". 

(Interpr?). Kortazar Serm 405. 

mugaide. v. mugakide. 

mugaila. v. muraila. 

mugaisi. "Plataforma" Lar. 

mugaitz (Lar, vEys, H), muga-gaitz. �1. "(Mala) ocasión" Lar. "Coyuntura, ocasión, si es mala, mugaitza" Ib. 

"Saison, temps non propice, contraire" H. Cf. mugon. �2. (Lar, H). (Adv.). "Temprano, adverbio, goiz, mugaitz" 

Lar. "À contre temps, à contre saison. Mugaitz erein hazia, gaizki sortzen, [...]. À [une] heure indue, trop 

matinale, trop avancée. Mugaitz io du gure athea, [...]" H. �3. (Lar � H). "Sedición" Lar. �4. Inoportuno. � 

Oraingo liskar mugaitz au ibitu bearra da. Zait Sof 75. 

- MUGAITZEAN (Lar, H), MUGA GAITZEAN (Dv, A, que cita el msLond), MUGAITZEZ (Lar, H). "(En 

mala) coyuntura ha venido, mugaitzean [...] etorri da" Lar. "(A mala) hora viene, [...] mugaitzean, mugaitzez 

dator" Ib. "A deshora" Ib. "Importunamente" Ib. "Mugaitzean, mugaitzez lantua izan den lurra, terre qui a été 

labourée en temps défavorable. Mugaitzean, mugaitzez mintzatu zira, vous avez parlé en moment inopportun. 

[...] Mugaitzean, mugaitzez iaikia, levé à une heure indue, trop matinale ou dans la nuit" H. "Mugaitzez, en temps 

non opportun" Ib. (s.v. muga). "A destiempo" A. v. MUGA GAIZTOAN. � Hauk guztiok dira itsusi, sasoiñetik 

kanpoan eta muga gaitzean. Ax 186 (V 126). Ketan gelditu da bertako lur agorra, / mugaitzez zitua dakarten 

landarekin. Ol Sap 10, 7 (BiblE garaiz aurretik). 

- MUGAITZEKO. Inoportuno. � Ikusi zituen azkenik munduak itsaso soilean [...] gerra-ontzi arinak elkarri 

atzaparka, inoren laguntzarik gabe. Bakanak eta muga-gaitzekoak izango dira aurrerantzean horrelako guduak. 

MEIG I 177. 

- MUGAITZEZ. v. MUGAITZEAN. 

- MUGAITZ IZAN. � Gure maitez makurtu! Eder ezpaita, artez eskatzen duna mugaitz izaten beartzea. 

'Rueguen con tanta insistencia'. Zait Sof 140. 

muga-hitz. v. mugitz. 

mugaitzin (Lh), mugaintzin (L? ap. A; Dv, Lh). � "Tiempo que precede a la sazón, a la oportunidad" A. 

"Mugaitzin egina du, il l'a fait prématurément" Lh. 

- MUGAITZINEKO. "Mugaintzineko, qui est d'avant le temps, la saison; qui est devant la frontière. 

Mugaintzineko mendia elhurrez estalia da" Dv. 

- MUGAITZINERAKO. "Qui précède le temps, la saison; qui est en direction de la frontière. Ez dute gostu onik 

ez mugaintzinerako ez mugondorako fruituek" Dv. 

mugaitzineratu. "Mugaintzineratu, devancer l'heure, la saison" Dv. 

mugaizki. "Intempestivement, inopportunément, à contre temps, à une heure indue" Lh (que cita a H, pero éste 

sólo trae mugaizkiro). 

mugaizkiro (Lar � H). � "Importunamente" Lar. "Intempestivamente" Ib. 

mugaiztar. "Intempestivo" Lar. 

mugaizti (Lar � H). � "Sedicioso" Lar. "Malcontento, inquieto, revoltoso" Ib. 

mugaiztiro. "Sediciosamente" Lar. 


mende. 

629


mugaiztoan. v. MUGA GAIZTOAN. 

mugaiztun. "Importuno" Lar. 

mugakaiztu (Lar � H (-kh-)). � "Desacotar" Lar. v. mugagetu. 

mugakera. � Limitación, determinación. v. mugaketa. � Izenen mugakera. "Limitación (modo) de los 

nombres". A Gram 91. 

mugaketa. � Limitación, división, fijación. � Erabil dezagun aurkitu, adibidez, galdu zitzaigun papera berriz 

hatzematen dugunean, eta eriden (edo idoro) [...]. Honelako mugaketak, egia, egunorokoak dira [...] (zati- 

)hizkuntza artifizialetan. MIH 106. Momentuan momentuko eta beste mugaketatan sartu gabe oraingoz [...] 

hemen hartuko dugu euskal literatura bezala, [...] euskaraz idatzirik agertzen den guztia edo gehiena behintzat. 

MEIG IV 52s. En DFrec hay 9 ejs. 

mugakide (AN? ap. A � Aq 1241; SP, Sb-Urq, Lar, Dv (+ -kh-), H), mugaide, mugakida (Lar � H (s.v. 

muga)). � Limítrofe, confinante, vecino (sentidos prop. y fig.). "Hiri mugakidea, place frontière pour 

contrecarrer une autre" SP. "Confinante, confín" Lar. � Bere fronterako hiri etsai bat, mugakide zuten bat. Ax 

29 (V 17). Merkatalgoaren egiteko eta mugakidekin batasunaren konserbatzeko. ES 166. Hi altxatu hauten hire 

mugakideek, edertasunez haute bethe. Dv Ez 27, 4. Betaurreko-gainetik zurt eta tinko begiratzen zion bereter 

mugakideak. A Ardi 48. Mugarri-zurrun (mugakide) dirade berak. Or Eus 183. Bearnesa ere erdara baita eta 

euskararen mugaidea. MIH 346 (400 mugaide). Arte-sail guztiak ahaide eta mugaide dira. MEIG I 112. 

mugakidetasun, mugaidetasun. � Cualidad de limítrofe, confinante. � Bizkaiak Gaztelarrekin duten 

mugakidetasun hurbila dela kausa, hartu baitituzte hainitz hitz erdaratik. ES 137. Elizgizon erdaldun edo 

erdalzaleak eta mugaidetasuna hartzen ditu kontutan, [erdararen Arabako aurrerakadaren] arrazoi nagusi gisa. 

MEIG VI 54. 

mugakidetu, mugakidatu (Lar � H). � "Confinar" Lar. 

mugakin. "(R), fronterizo. Mugakin gra xuberotarrekin (R), somos fronterizos con los suletinos" A (s.v. 

mugakide). 

mugako (Lar, Dv). �1. Fronterizo, de la frontera. "Aledaño, confinante, pegante" Lar. "Herriak saldu ditu 

mugako haritzak, la commune a vendu les chênes de la frontière" Dv. � [Ibai au] erresuma andi bien mugakoa 

dan bezala. Izt C 122 (v. tbn. 115). Mugako mendietan. Zub 55. [Orixe] mugakoa zen, egia esan, eta mugan 

gelditu nahi izan zuen, harako Erdi Aroko "Gaizkile muga" zelako hartan. MEIG VI 107. v. tbn. Or Eus 266. � 

(Pl.). "Limitáneo, mugetakoa, mugatarra" Lar. � Del límite, del final. � [Sagastiaren] mugako esira iritsi ziran. 

TAg Uzt 167. Zeurekin noa / mugako porturantz, / gauzak argi dagozan / erri askaturantz. Gand Elorri 160. 

�2. "Qui est du temps, de la saison. Mugako fruituak, les fruits de la saison. Mugako haurra, enfant qui vient à 

son terme, qui a ses neuf mois de gestation" Dv. 

mugala. "Muselière" H. 

mugalatu. v. mugaratu. 

mugalde (c. sg. A; Dv), muga-alde. �1. Zona, territorio próximo a la frontera; frontera. "Mugaldera goan da 

armada, l'armée s'est dirigée vers la frontière. Mugaldeak ontsa zainduak dire, le voisinage, les côtés de la 

frontière sont bien gardés" Dv. "Confín o proximidad de la frontera" A. � Zabulon ta Neptali arteko mugaldean. 

Ir YKBiz 75. Jo omen zuan Frantziako muga aldera. Salav 14. Muga-aldean bizi gareanok. Alzola Atalak 55. 

[Erdarak] euskal barrutiaren mugaldeak marraskatu ez ezik, barrendik jaten ditu euskararen erraiak. MEIG 

VIII 44. En DFrec hay 2 ejs. de mugalde. v. tbn. Or Eus 249. � Bertze bizpahiru [oto] baizik ez ditugu ikusten, 

mug'alde zoazinak. JE Ber 96. �2. (G, L, AN ap. A; Dv). "Mugaldera aranak ernatzen dire, les pruniers se 

meuvent vers la nouvelle saison" Dv. "Tiempo próximo de la hora marcada" A. � Oroitzen zerate zuen 

ezkontzarako mugaldea nolakoa zan? Ag G 334. �3. Proximidad del final, de la meta. � Jo griñaz, jo 

mugaldera! / Bertan zerate, arraunkada bi... / Yaupa! Bejondeizutela! EA OlBe 77. 


mende. 

630


- MUGALDEKO. "Qui confine à la frontière, qui est du côté de la frontière. Etsaiak erre ditu mugaldeko etxe 

guziak" Dv. � Mugaldeko herrixka koxkor hauetan. Arti Tobera 267. 

- MUGALDERAKO (Dv), MUGA ALDERATEKO. "Qui est en direction de la partie des frontières. Goizik har 

zazu mugalderako bidea" Dv. � Gure bidiantiak berriz abiatu ziren muga alderateko bidian. Atheka 158. 

mugalderatu. "Se rendre au voisinage de la frontière" Dv. 

mugaldi (V, L ap. A; Lar, Izt 82r, H). �1. Ocasión, oportunidad. "(En una) ocasión, en cierta ocasión, [...] 

mugaldi batean" Lar. "Ocasión próxima, mugaldi urkoa, mugaldi gaitza", "ocasión remota, mugaldi urrutikoa" 

Ib. "Andik arat mugaldi begira zegoen, aldi on baten begira adiarazteko" FIr 159 (en una lista de dichos de 

Navarra). v. mugaitz, mugon. � Ardaua edateko mugaldi edo okasinoe billa dabilzanak. Astar II 123 (v. tbn. 

16). Mugaldi goait zegoen [Iudas], Iesusen hekiei eskuetaratzekotzat. HeH Lc 22, 6 (He attiza, TB denbora 

gisako, Oteiza okasio, Dv arte on, Brunet denbora egoki, Leon pharada on, BiblE egokiera). Mugaldi artan 

ezagutu zuan osoro bere argaltasuna. Kortazar Serm 411 (v. tbn. 386). [Sanson] bere indarretan geiegi fiatu 

zan, Dalilakin mugaldian jarri zan. Ib. 411. Zu farrez ta algaraz zabiltza bullarik bulla, mugaldirik mugaldi, gau 

eta egun gelditzaka. Ib. 410. Etzuan arrek gastetxoai zerbait adierazteko mugaldirik beñere galtzen. Ag G 59. v. 

tbn. Izt Po 113. � Ocasión, acontecimiento. � Mailletan olango ereti edo mugaldietarako ondo gorderik egoan 

eutaldea ipiñi [eben]. Ag AL 88. Zerutar mugaldi au. "Aqueste lance divino". Gazt MusIx 235. �2. 

"Anniversaire. [...] Mugaldia, signifie proprement époque du retour régulier des saisons ou autres 

renouvellements naturels" Dv (que cita el ej. de Mant). � Bere bigarren eunteko mugaldian. Mant EE 1881b, 

26. 

- MUGALDIKO. "Ocasional" Lar. 

mugaldiro (Lar � H). � "Ocasionalmente" Lar. 

mugale. "(L), limitateur" Lh. 

mugaltxa. "Mügaltxa (S), travail de remontage des terres remuées" Lh. 

mugalxtatu. "(Sc), fijar los mojones de un campo" A. Lhande, citando a Azkue, da la forma mugalxatu. 

mugandiro (Lar � H). � "Despacio, por mucho tiempo, astiro, andartaro, mugandiro" Lar. 

mugante (G-nav ap. Iz Als). � Fronterizo, limítrofe. "Ziordi, Naparruko lenbiziko erriya, Arabakin mugante" Iz 

Als (s.v. oláztiarrák). Cf. VocNav: "Limítrofe, lindante. Mi campo está mugante con el del Marqués (Zona 

Media; Cuenca, Ribera). // Aplícase también a los poseedores o dueños de los terrenos colindantes. Tenemos 

unos mugantes que no hacen más que echar las vacas a lo nuestro (Salazar)". � Fan zen egoitiaz Kafarnaunera, 

itxasoko ziudade, Zabulonen eta Neftaliren mugante edo altakan. Hual Mt 4, 13 (He, TB, Echn mugarri(e)tan). 

mugantza. "Mojonera" Lar. 

muga-ondo. v. mugondo. 

mugape (Lar, H). � Territorio, jurisdicción. "Distrito" Lar. � Erri onen mugapeko mendi Izarraitzkoan. Izt C 

82. Berrobiko mugape laburra ere ondo janzia arkitzen da. Ib. 85. Moab-ko muga-pean lurra eman zion. Lard 

107. Jaio zitzaigun San Ignazio, [...] Azpeitiko erriaren mugapean. 'Jurisdicción'. Aran SIgn 1. Iraun bezate 

besteak [izkerak], nor-bere mugapean. Ldi IL 137. Aigitoko mugape osoan. Ol Gen 41, 19 (Urt, Ur (h)erri, Dv 

lur, Ker, Bibl, BiblE lurralde). v. tbn. Ayerb EEs 1912, 50. EEs 1915, 20. IPrad EEs 1915, 120s. 

mugapetxo. "Mugapeetxo bat, bajo el tajo del terreno. Mugapeetxo baten lau damatxo, beixen erruak (las tetas 

de la vaca)" Iz ArOñ (s.v. muga). 

mugar. v. mugatar. 

mugaraitu (Lar � H). � "Propasar, mugaraitu, geixo irago" Lar. "(Pasar de) raya" Ib. 

mugaratu (Dv), mugalatu. �1. Llegar a la frontera, llegar al final. � Mugara geran baiño leenago / begira an 


mende. 

631


dago Gorriti. Or Eus 261. [Beorra] otadiaren mugaratzean / igo zaigu malkorrera. Ib. 328. Ihize gaixtoak 

mügalatü bait, etzeitela hürrünago jarraikiren. Herr 15-7-1965, 3. �2. "Arriver au temps voulu" Dv. �3. Llegar 

al límite, acabar. � Beltranen egonarria mugaratu zan. Etxde AlosT 80. 

- AZKEN-MUGARATU. Acabar. Cf. AZKEN-MUGA. � Bi xalanten arteko maitakeriak azken-mugaratzen ari 

zirala. Etxde JJ 113. 

- MUGARATZEKO. "Qui doit aller à la frontière; qui doit se rendre pour le temps voulu. Egun mugaratzekoak 

dire frantses eta español aintzindariak" Dv. 

mugarra (det.). "Limite, borne" Lecl. 

mugarrafauna. "(msLond), rábano rústico" A. 

mugarratoi. "(V-ger), ratón de agua. Var. de ugarratoi?" A. 

mugarratu (G-bet ap. A Apend). � "Podar. Goseak mugarratua (?)" A Apend. v. moarratu. � Inausi edo 

mugarratu. Euskaldun Nekazarien Adiskidea (1868), 5 (ap. DRA). 

mugarri (gral.; SP, Urt IV 120, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, Zam Voc), muarri (V-gip), mugaarri (V-gip, G-to), 

muga-harri, mugerri (G-nav; H), muberri (G-nav). Ref.: A; BU Arano; Iz Als (mugerriya), ArOñ (mugaarrixa), 

To (mugaarriya); Etxba Eib (muarrixa, mugarrixa); Elexp Berg; Gte Erd 60. � Tr. Bien documentado al Norte 

(excepto en suletino) hasta finales del s. XIX. Al Sur se encuentra desde mediados del s. XVIII, siendo frecuente 

sobre todo en el s. XX. La forma general es mugarri; Larramendi y Alzola (Atalak 47) emplean muga-arri, y 

Goyhetche muga-harri (junto al más frec. mugarri). La forma mugerri se documenta en Revol. En DFrec hay 9 

ejs. de mugarri. 

�1. Mojón; límite entre dos territorios; término, territorio (en algunas exprs. en plural: mugarrietan, etc.). 

"Lindero, linde", "aledaño", "hito que divide los términos, muga, mugarria" Lar. "Acirates, las lindes de las 

heredades entre sí, lurren, soroen, landen mugak, mugarriak" Ib. "Desacotar, [...] mugarriak kendu" Ib. "Acotar 

montes, prados, poner cotos, [...] mugarriak ifini" Ib. "Término, mojón", "apear tierras, lurrak mugatu, [...] 

mugarriak ifiñi" Lar y Añ. "Límite" Añ. "Espainiako mugarrian zira, [...]. Munduko mugarriak, nork daki 

noraino heltzen diren?, les limites du monde [...]" H. "Mugarriz onuntz (AN-gip), barrer para casa, actuar en 

provecho propio" BU Arano. "Onetan Jakob-ek artu eban arri bat eta jarri eban mugarritzat (Gen 31, 45)" 

Etxba Eib. "Mugarrixak ziela ta etziela asarriak izete zien baztarretan" Elexp Berg. Leiçarraga (Decl a) 7v) da 

zedarria como equivalente suletino de mugarria. Cf. VocNav s.v. mugarri. v. zedarri. � Tr. Documentado en 

autores septentrionales desde Leiçarraga hasta finales del s. XIX. Al Sur se encuentra en Larramendi, Iztueta, 

Echenique, Arrese Beitia, Azkue y en autores del s. XX. � Pedro de Mugarreche (1366). Arzam 346. � Egin 

ukhan du natura humano guzia, [...] lehenetik sasoin ordenatuak determinaturik, eta haién habitazionearen 

mugarriak ezarririk. Lç Act 17, 26 (He, TB, Dv zedarri, Ol muga, Ker, IBk bizitoki-muga, BiblE lurmuga). 

Itsasoari Zuk bere / mugarriak ifintzen. EZ Noel 137. Gizon prestuaren errana mugarri. "Ferme comme une 

borne". O Pr 610. Eztetzatzula hauts zure aitzinekoek finkaturikako xedarriak edo mugarriak. ES 97. [Irungo 

hibaia], zeina zerbitzatzen baita mugarritzat. Ib. 110. Zabulongo eta Nephtaliko mugarritan. He Mt 4, 13 (TB, 

Echn mugarri(e)tan; SalabBN, Ip, Dv, Ur (G), Samper, Ol, Or, Ker, IBk muga). San Agustiñen argi-itxasoari 

etzion Jainkoak ipiñi muga-arririk, ez ta ubaztarrik ere. Lar SAgust 10. [Yarraiki zitzaien] bere herriko 

mugarritaraino. Lg I 261. Ezagungarritzat ifinia dagoen mugarritik gertuan. Izt C 111. Segurki hek mugituko / 

ez direla gehiago / muga-harri batzu baiño. Gy 254. Mendiak, / Erresuma hunen mugarri direnak. Ib. 218. 

Erromako mugarri urrun hedatuak. Hb Esk 48. [Nafarroa goikoak] Franzia du mugarri iphar alderditik. Ib. 78. 

Begira zaizte igaitetik mendira, eta ukitzetik hango mugarriak. Dv Ex 19, 12 (Ur, Ol, Ker muga). Au jakitean 

zurtzen ez dana guztia, / diñot ez dala gizon, dala mugarria. AB AmaE 267. Mugarriz alde hartara alhatzen. 

Elzb PAd 73 (75 mugarriez hunatago). Munarri edo mugarri baten ganera igonaz. A Ezale 1897, 2a. Etxelurrak 

mugatzen dituzten mugarrietan. JMB ELG 86. Lurra mugarriz bananduta ei-dauke. Eguzk GizAuz 133. 

Zaldiak okertzean, mugarri-muturra yo zun ezustean. Zait Sof 30. Soroetako mugarriak zaitzen. Vill Jaink 77. 

Mugarri baten antzera lur berrien seinalea eta ezaugarria [dugu liburu hau]. MIH 297. 

v. tbn. Ax 113 (V 75). Urt Ex 19, 12. Hb Egia 10. Ag Kr 100. Or Eus 222. Akes Ipiñ 17. Erkiag Arran 11. Gazt 

MusIx 123. 

� Límite (en el tiempo). � [Jainkuak] daukaz ifinita gure bizitzako mugarriak, ta eztago emendik igaroterik. 

CrIc 30. Gaztetasunak labur ditu mugarriak. Hb Esk 183. Ezarri zaizkigun mugarrietarik irten gabe, XVIII-XIX. 

mende barruan alegia. MEIG VI 48. 1794 hartuko nuke hegoaldean aro berriaren mugarri. Ib. 52. v. tbn. Arti 

MaldanB 231. 

� Mojón, hito (fig.). � Errikoitasun gorritik bertso ikasietarako tartean, izen aiek [Txirrita, Muxika, Yauregi] 

iru mugarri bezela yotzen ditut. Ldi IL 82. Ukatu egingo al diegu, beren erako mugarri lakartxo bat bederik 


mende. 

632


bidertzean sartzea? Ib. 84. [Detxeparek] bertsoei azken humil hura, [...] ezarri zienean, lehenengo mugarria 

jartzen zuela uste zuen noski, menderen mende luzatuz joango zen errenka baten lehenengo mugarria. MIH 28. 

Nolakoa behar lukeen izan hiztegiak? [...] Euskara jaso eta ikasiaren mugarri eta eredu izan daitekeena. MEIG 

VII 77. 

� Fin, meta (?). � [Laudazazu Zure Iauna] zeren eman baitarotzu, / mugarritzat bakea. Hm 157. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Engoitik bai-noa bizi-mugarriruntz. 'El último trecho de mi vida'. Zait 

Sof 149. 

�2. (Lar, Añ, H). Límite, barrera (fig.); término, ámbito. "Iainkoaren ahalak eztu mugarririk, la puissance de 

Dieu est infinie, n'a pas de limite" H. � Tr. Documentado en autores septentrionales, desde mediados del s. XVII 

hasta finales del s. XIX. Al Sur se encuentra en CrIc (146), msOñ (234v) y en Etxaide (JJ 270), Erkiaga y 

Villasante. � [Iainkoak gizonari] seiñalatu dio noreraiño hel, bere xedea, bere mugarria eta marra. Ax 114 (V 

76). Bakearen eta soseguaren mugarrietan eta tartetan. SP Imit III 23, 1 (Ch bakean eta soseguan, Ol, Pi 

atseden-mugetan, Leon bidean). Mugarri guziez urrunago. Ch III 5, 4 (SP neurri guzien gainetik). [Jainkoaren] 

perfekzionek ezbaitute xederik edo mugarririk. CatLav 26 (V 20). Ez dire behiñ ere iragan behar 

diskrezionearen eta obedienziaren mugarriak. He Gudu 114. Jaunaren pazientziak badituela bere mugarriak! 

Lg I 218. Ez munduaren eremuez, ez denboraren mugarriez zarratua. Mih 55. Urrundu mugarri izpiritualak, 

arimen gatheak hautsi. Hb Egia 123. Ez diteke mugarririk eman haren [elizaren] ikuspenari. Ib. 109. Bideak ez 

egozan aske; edonun egozan mugarriak, loturak, eragozpenak. Erkiag BatB 89. Metodu orren bitartez ezin 

erabaki ditekena, beren mugarrietatik kanpo gelditzen da. Vill Jaink 68. Asko esan nahi du kultura lanetan, [...] 

aldez aurretik begiz jota edukitzeak helburuak, mugarriak, pausoak eta bideak. MIH 90. Hesiak ipini beharko 

dizkiogu geure hiztegiari, hesi eta mugarri aldakorrak alde batetik eta iraunkorrak bestetik. MEIG VII 188. v. 

tbn. Dh 207. MarIl 125. Lap 31 (V 17). In MEIG VI 27. 

- AZKEN(ENGO) MUGARRI. Límite, frontera. � Laphurdik Erresumako frontera edo azken mugerri bezala, 

[...] (1789). Revol 91. Deitzen dugu Jainkoaren Ama, hori da haren goratasunaren azken mugarria. Jaur 353. 

Izpirituaren azken mugarritaraino... Hb Egia 90. Lurbirearen azkenengo mugarrietatik. Ag Kr 46. Hori berori, 

jakina, hobe genuke molekula mailan ezagutu, eta ez dugu oraindik azken mugarririk jo. MEIG VI 119. � Final, 

meta. � Ark ere, eutsi-eutsirik, azken-mugarriari beti ikutuxe zun gurpilla, eskubiko zaldiari aokoa eman eta 

bestaldekoari laburturik. Zait Sof 30. 

- LUR-MUGARRI. v. lur. 

- MUGARRIDUN. "Cancellatus, mugarriak dituena, mugarriduna, mugarritua" Urt IV 124. 

- MUGARRI GABE (Urt). a) Infinito, ilimitado; inmenso. "Ad infinitum, [...] neurrigabe, mugarrigabe, 

fingabe" Urt I 127. v. MUGARRIRIK GABE, mugagabe. � Munduaz estimatua-izan-nahizko desira mugarrigabe 

[bat]. He Gudu 86. Zeren bethi mugarri gabea izanen baitzare. Mih 39. Saindutasun infinitua, goratasun 

mugarri-gabea. Brtc 185. Hedadura mugarri-gabea. Ib. 128. Urrikaltzapen mugarri gabea. Birjin 213. v. tbn. 

Dv LEd 149. b) Inmensamente, infinitamente. � Infinituki perfeta, soberanoki ederra, mugarri gabe 

maitagarria. Brtc 255. Oi, Aita mugarri gabe ona zarena! Birjin 48. 

- MUGARRI GABEKO (H), MUGERRI GABEKO (H). a) Infinito, ilimitado; inmenso. "Eternitatea deitzen da 

latinezko hitz batez, mugarri gabeko iraupena, [...] une durée sans fin" H. v. MUGARRIRIK GABEKO, 

MUGAGABEKO. � Mugarri gabeko bizia. SP Imit III 56, 1 (Ch fiñ gabeko, Mst mügarik eztian, Ip eternal, Ol, 

Pi betiko). Miserikordia eta zuhurtzia mugarri gabekoa. MarIl 124. Izan duen karitate mugarri gabekoaz. Jaur 

147. v. tbn. JesBih 455. Lap 32 (V 18). b) Arbitrario, sin restricción. � Bere ordena mugerri gabekoez 

Erregeren sujetik batere preso eramanarazteko (1789). "Des ordres arbitraires d'emprisonnement". Revol 94s. 

- MUGARRIKO. a) "Aledaño, confinante, pegante, aldekoa, mugakoa, mugarrikoa" Lar. b) "Terminal" Lar. 

- MUGARRIRIK GABE. a) Inmenso, infinito. v. MUGARRI GABE. � Behar zarete guziak doneki harritu 

Jainkoaren ontasun mugarririk gabeaz. Birjin 147. Ber-ontasun mugarririk kabearen esneaz hazten. Ib. 267. 

Haren majestate guzizkoa, haren bothere mugarririk gabea. Dh 135. [Jainkoaren] perfekzioneak xederik eta 

mugarririk gabeak dire. Ib. 238. b) Inmensamente, infinitamente. � Zenbat aldiz ez naiz ni neroni supherki 

altxatu Jainko nitaz mugarririk gabe gorago denaren kontra? Birjin 129. Jainkoaren izate mugarririk gabe 

perfet hura. Dh 175 (v. tbn. 184). 

- MUGARRIRIK GABEKO. Inmenso, infinito. v. MUGARRI GABEKO. � Errekeritu zuen bere mugarririk 

gabeko urrikaltzapen guziaz [...] athera zezala bere jaidura gaxtoetarik. Birjin 364. Jesus, mugarririk gabeko 

ontasuna, urrikal zakizkigu. Dh 79. Haren karitatea mugarririk gabekoa izan da. MarIl 118. v. tbn. Lap 152s (V 

68). 

- MUGARRI-ZURRUN. Confinante, limítrofe. � Mugarri-zurrun (mugakide) dirade berak. Or Eus 183. 

mugarrieta. "Mojonera" Lar. "Linderos, multitud de lindes" Ib. 

mugarritar. "Habitant de la frontière" H (s.v. mugatarra). v. mugatar, mugartar. 


mende. 

633


mugarritu (c. sg. A; Urt IV 124, Lar, Añ, Aq 198 (G), Izt 11r, H). � Limitar, restringir; definir, fijar, 

determinar. "Limitar, poner límites", "demarcar", "amojonar", "apear tierras, lurrak mugatu, mugarritu" Lar y 

Añ. "Deslindar", "disterminar" Lar. "Deusek eztu Iaunaren ahala mugarritzen" H. � Bere onbearrez edo 

erosokeriz berak mugarritutako bideari utzi. Etxde JJ 23. Norbaitek, Euskaltzaindiak inork baino lehenago, 

saiatu beharko luke soroa usuago mugarritzen eta hitz kontuak garbitzeko galbahe tapituagoa erabiltzen. MEIG 

VII 188. � "Amojonado", "apeado" Lar. 

mugarritxo (Lar). � (Dim. de mugarri). "Majano, montoncito de piedras para dividir las heredades" Lar. � 

Balinba oraingo saio au mugarritxo bat diteke, gero ere geitu litekena. Gazt MusIx 8. 

mugarritza. v. mugarritze. 

mugarritzaile. "Amojonador, mugarritzallea" Lar. 

mugarritzar. � Aum. de mugarri. � Tope egin ez daian mugarritzarren baten. AB AmaE 363. Itzaga ta 

Elomendi, bere jaiot-ibarreko mugarritzar ezagunak. "Hitos naturales del valle patrio". Mok 11. 

mugarritze (Lar � Añ), mugarritza (H). � "Apeamiento de tierras, mugatzea, mugarritzea" Lar y Añ. 

"Délimitation, bornage" H. 

mugarriztatu (B, BN ap. A; SP, Lar, H; -st- VocBN, Dv), mugariztatu, mugarriztetu (B ap. Izeta BHizt2), 

mugerriztatu (H). � Limitar, acotar, restringir. "Acotar montes, prados, poner cotos" Lar. "Heien podoreak ezin 

izan daitezke mugerriztatuak, leurs pouvoirs ne peuvent être limités" H. "Mugarriztetu tugu auzoko landak" Izeta 

BHizt2. � Ez dezazula mugarizta zure pazienzia hunelako edo halako laidoetan. He Phil 191 (SP 189 ephatu). 

Mugarriztatua, maillegatua da mundutarren handitasuna. Mih 54. Ni izanen bainaiz bethi tipia eta 

mugarristatua. Ib. 39. 

mugarro (G-bet). � "Arbol de tronco corto que suele abundar en los setos vivos que marcan límites de terrenos" 

Zt (comunicación personal). � Etzanda zegon mugarro baten gañean bi tortuga eta atzetik kaiman bat. JAIraz 

Bizia 48. 

mugartar. "Habitant de la frontière" H. v. mugatar, mugarritar. 

mugarte. � (Pl.). Término, territorio, ámbito. Cf. VocNav: "Mugarte, espacio estrecho entre dos casas (Oricáin, 

Ezcabarte)". � Mugabear orrek beste mugarte batzu billatzera darama Euzko-Gogoa, [...] bere lanari lurralde 

berrietan ekiteko. EG 1955 (5-12), pról. Euskadiko mugarte ta gizamailla guzietan. Ib. pról. Iñoiz ikus aal 

izango ote ditut ene gurasoen mugarteok edota nere etxola txiroaren gaindegia belarrez iosita? Ibiñ Virgil 33. 

mugartu (Lar � H). �1. "Deslindar" Lar. "Demarcar" Ib. �2. Limitar(se). � Mugartuko naiz eskudatzera 

ukitzen zaidan zatian. "Me limitaré a defenderme". Izt, carta a JJMg 5. 

mugartza. v. mugartze. 

mugartzatu. "Limitar, poner límites" Lar. 

mugartze (Lar), mugartza (H (V, G)). � "Demarcación" Lar. "Deslindadura" Ib. "Lindero, linde" Ib. 

"Délimitation, bornage" H. Cf. mugertza. v. mugarritze. 

muga-sagu (V-gip). � "Ratón campesino. Muga-saguak gari metan eban abixia, ogirik ez falta izan zeixan bere 

familixiak, la musaraña tenía su nido en una gavilla de espigas" Etxba Eib. 

mugatar (Lar, Dv, H), mugar (Lar). �1. "Limitáneo" Lar. "Rayano, confinante, [...] mugarra, mugatarra" Ib. 

"Frontalier" Dv. v. mugartar, mugarritar. �2. "Solsticial, eguzki mugarra" Lar. v. EGUZKI-MUGA. �3. (R 

ap. A; Dv, H). "Habitant de la frontière" Dv. "Habitante fronterizo" A. 

mugatitu (Lar � H). � "Exterminar" Lar. "Exterminer, jeter, chasser hors des limites, exiler en terre étrangère" 

H. � Romanoak ethorriko dire, mugatituko baigauzte, gu, lekhua eta yendaia. TB Io 11, 48 (He arrasatu, LE 


mende.


galdu, Dv xahutu, Ol porrokatu, Ker ondatu, Leon erhautsi, BiblE birrindu). 

mugatitza. � "Exterminio" Lar. � Negar eta mugatitzaren gertapenak. "Escenas de llanto y exterminio". Otag 

EE 1882c, 479. Biotz gogortasunezko, mendekiozko eta mugatitzazko gertaera. Ib. 582. 

mugatitzaile. "Exterminador, mugatitzallea" Lar. 

mugatsu (L, BN, S ap. A; Dv). �1. "Environ le temps marqué, à peu près sur la limite. Mugatsu hartan, vers ce 

temps-là" Dv. "Epoca no precisa. Mugatsu hartan, en aquella época poco más o menos" A. � Seigarren oreneko 

mugatsuan. He Act 10, 9 (TB ingurumenean, Dv heinean, BiblE aldera). �2. "Bi erresumen mugatsuan eman 

da gudua, [...] au voisinage de la frontière des deux royaumes" Dv. "Casi en el límite" A. �3. Limitado. � Gure 

ixtudianten ahalak mugatsu dira: maizenik, sort-herritik urrun ari dira ixtudiatzen, barreiatuak hirika eta lanez 

ithoak. Herr 25-8-1960, 4. 

mugatu (c. sg. A; Lar, Aq 1132 (AN), Añ, Izt 11r, Dv, H, Zam Voc). Ref.: A; Peillen in VocS 136. �1. Limitar, 

deslindar, confinar; restringir; definir, fijar, determinar. (Con aux. intrans. claro se encuentra en Iztueta: 

mugatzen da 'limita', etc.). "Apear tierras, lurrak mugatu", "demarcar", "amojonar" Lar y Añ. "Deslindar", 

"disterminar" Lar. "Coartar, limitar" Aq 1132. "Alpetako mendiek mugatzen dute Frantzia Italiako aldetik" Dv. 

� Tr. Documentado en Añibarro, Iztueta y autores meridionales del s. XX. Al Norte se encuentra en Xalbador. 

En DFrec hay 117 ejs. de mugatu. � Eztabe neurririk, ezin mugatu ta zenbatu leiz, libru onak [...] Zeruko bide 

artezera ekarri dituezan bekatariak. Añ EL 1 2. Donostiarekin Hernani eta Astigarraga mugatzen diraden tokian. 

Izt C 127. Sort-aldetik mugatzen da Franziaren zerrenda bategaz. Ib. 23s. Etxe-lurrak mugatzen dituzten 

mugarrietan. JMB ELG 86. Aloger au agintariak legearen bidez mugatu ta izentauko balebe, [...]. Eguzk GizAuz 

180. Orotatik muga gabe izanik, gorputzaren eiteak mugatzen zindula. Or Aitork 118. Egin bezate argi, ta 

bereizi bezate gaua ta eguna, ta mugatu betzate noizaldiak (Gen 1, 14). Ib. 396 (Dv, BiblE ezagutarazi, Ol, Ker 

ne(g)urtu). [Eriotzak] mugatu egiten digu epea, egitekoai premia emanez. Txill Let 128. [Ideia] au ere bere 

osotasunean aurkezten zaio gure adimenari, iñungo bazterrez mugatu gabea. Vill Jaink 146. Etenak mugatzen 

du mintza-neurrien sailla, neurri ori oso zurruna ez izanik ere. Or in Gazt MusIx 48. Illargiak berak mugatzen 

ditu lan bakoitzari dagozkion egunak. Ibiñ Virgil 75. Meharoztegi delako mendixkak mugatzen ditu Banka, 

Aldude eta Urepele. Xa Odol 89. Tristea litaikela [etxea galtzea] ez diat dudatzen, / etxe-amodioa ez baita 

mugatzen. Ib. 203. Euskara idatziaren ohiturak eta usarioak ongi finkatuak eta mugatuak zeuden punturik 

gehienetan. MIH 83. Hitz horiek ez daudela erdarazkoak bezain zehazkiro mugatuak. Ib. 87. [Soroa] ez zen 

teatroaren barrutian mugatua gelditu. MEIG III 124. Erregela mugatu egin behar ote dugu ala zabaldu? Ib. VII 

180. Ez omen dira gauza bera sartzen bada eta sar badadi; [...] Txillardegi lehiatu zen bata bestearengandik 

mugatzen. Ib. VIII 104. Daramagun lasterra neurtzea ez da erraz; are gaitzago eraman behar genukeena 

mugatzea. Ib. IX 58. v. tbn. Markiegi in Ldi IL 11. TAg Uzt 178. Mde Pr 348. Etxde JJ 9. Zait Plat 87. Gazt 

MusIx 159. Onaind in Gazt MusIx 153. Berron Kijote 165. 

� Bizialditik bizialdira, izaki oro gero eta mugatzenago, bereztenago da. Mde Pr 349. 

� (Acompañado de sintagma en alativo). Limitar(se) (a). � Naski gure kiroletan edertasun, jaukaltasunik bada; 

berdin dantzetan, [...]. Baina euskaldun kultura hortara mugatzea, [...]. Mde Pr 42. v. tbn. In MEIG IX 74. 

� (Part. en función de adj.). Limitado, finito, reducido. "Limitado", "amojonado", "apeado" Lar. � Bere arreba 

besarkatu zun itz mugatu baiñan sakonaz. Etxde JJ 31. Poeta, gezurrezko soma-gauzen mundu mugatua utzi eta 

[...] itsas handi mugarik gabean ondoratzera [doa]. Mde Pr 373. Onela, Zure, sorkari mugatu au, Zutaz, muga 

gabez, betea nedukan. 'Finita'. Or Aitork 159. Lurreko ondasun mugatuak. Vill Jaink 153. Gizonaren arreta edo 

begirada, mugatua izanik, ezin diteke bat batean puntu denetara edatu. Ib. 141. Emen daukagu poema osoaren 

matasa mugatua, inguratua; badakigu nun gertatzen dan. Onaind in Gazt MusIx 153. Errefraua [hitza], berriz, 

mugatuegia iruditzen zait alde batetik eta zabalegia bestetik. MEIG VI 187. Klasikoen neurri mugatuetan 

mintzatzen den arima. Ib. III 109. v. tbn. Txill Let 90. � (Con reduplicación intensiva). � Itzultzeko bitarte 

ortan denbora muga-mugatua zeukan. Etxde JJ 195. 

�2. "(L-ain, R-uzt), prohibir" A. 

�3. Definir, dar una definición; concretar. � Ipernua itzez mugatzeko "maitasunik ez dan tokia", esan yunate. 

Or QA 78. Zer diot muga gabe? "Aldi au ua baiño luzeago da"; edo mugatuz: "ua alako bi da". 'De modo 

definido'. Or Aitork 331. Ezbaizko itz zimardiken esan-naia mugatzea atsegin zitzaion. Zait Plat 118. Iainkoikuste 

au onela itzez muga diteke; "[...]". Or in Gazt MusIx 44. Ez dakigu ongi nola muga daitekeen morfema, 

hitza, esaldia [...]. Joera berriak mugagabeak mugatzen lagunduko baligu, [...] ez litzake laguntza makala. MIH 

197. Kontzeptu hau gehiago mugatu beharko [dugu]. MEIG IV 50. 

�4. Determinar (ref. a la determinación con artículo). � Mugitzak izena mugatu ta batzuetan ordetuten daue. 

"Limitan". A Gram 88. Muga-itza zertako dugu? Mugatzeko, bakoizteko. Or EG 1950 (2), 15. -N-ren galtze hori 

mugaturik ez diren hitzetan gerta beharra [litzateke] gehienez ere. MEIG VII 109. � (Part. en función de adj.). 


mende. 

635


� Gizon izen mugea dai, gizona mugatua, gizon bat bere izen mugatua dai. A Gram 88. Izen mugatuari 

artikulua kenduz gero. MEIG VI 139 (v. tbn. VII 123). 

�5. (Part. en función de adj.). (Verbo) finito (ref. a la forma finita del verbo). � Ba-ren aditz mugatuarekiko 

elkarganatzea. MEIG V 82. 

�6. (Sust.). "Ha habido costumbre de llevar el ganado vacuno a los pastos cercados de propiedad particular, 

como son los mugatuk, itxiturak, esparruk, barrutik y eultzek (G-goi)" AEF 1956, 83. 

- EZIN MUGATUZKO. Ilimitado, inmenso; indefinible. � Mintzorik ez zen ezin mugatuzko lekarotz zabalean 

gaindi. Mde Pr 121. Amodioak misterioa bear du, urrutiko ikuspegi luzeak, ezin mugatuzkoak. Vill Jaink 131. 

- EZ MUGATU. Indeterminado. � Çavaleco / Çavalco forma pareen lekukotasunak garbiro erakusten du 

mugatu / ez mugatuen arteko bereizkuntza. MEIG VII 123. 

- MUGATU EZINEKO. Inmenso, infinito, ilimitado. � [Napoleon] mugatu eziñeko aundinaikeriak eraginda, 

amilperik sakonenaren ertzeraño labaindu zen. Etxde JJ 179. 

mugatugabe. "(Adj.), qui n'est pas borné" Dv. v. mugagabe. 

mugatzaile. �1. "Apeador de tierras, mugatzallea" Lar. �2. Determinante (en gramática). � Erabilbide bat 

duela izenak mugatzailearekin doanean eta bestea, [...] mugatzailerik gabe dagoenean. MIH 111. Artikulu 

mugatzailea. MEIG VII 109. Mugatzaileak (artikuluak, esate baterako). MEIG VI 143. Gure "artikulu" hura ez 

dela erdarazkoa bezain mugatzailea, lasaiago lotzen duela izena edo izen-multzoa. Ib. 170. �3. Definidor. � 

Gaia, eratzen den bezela, bera da mugatzaile eta erabakitzaile lanean. "La ayuda a definirse tanto como la 

dirige". MEIG IX 116 (en colab. con NEtx). Lerro mugatzaileen bidez. "Las líneas definidoras". Ib. 119 (id.). 

mugatze (Lar, Añ). � "Limitación" Lar. "Deslindadura" Ib. "Apeamiento de tierras, mugatzea, mugarritzea" Lar 

y Añ. 

mugaurke (Lar � H). � "Frontera" Lar. v. mugaurpe. 

- MUGAURKEKO. "Fronterizo, mugaurkekoa" Lar. 

mugaurketar. "Fronterizo" Lar. 

mugaurpe. � Frontera. v. mugaurke. � Asi zan jendea zabaltzen mugaurpe guztietara. 'Por todas las fronteras'. 

Izt C 378. 

� mugaute. Azkue, citando a Hualde (Mt 4, 13), lee (quizás por medio de msLond) mugaute por mugante (q.v.), 

y lo da como R-vid con el significado de "frontera". 

mugaxka (-aisk- Lar � H). � (Dim. de muga). "Pina, mojón que remata en puntal" Lar. 

mugazain (Lh, que cita a Lf), mugazai. � Guardia de la frontera; aduanero. � Eta zanpa zanpa badoazi, [...] 

mugazaina kontrabandixtaren ondotik bezala. GH 1921, 283. Berriz ere muga pasa-bearra ta oinbeste mugazai 

ta jendarmeren artetik. Or SCruz 121. Luzatu dek agiria... Ta mugazaiak, [...] ezetz, eztekela aurrera egiterik. 

Ldi IL 42. Mugazain kaskoinek hil kontrabandist zenbeit. Zerb Azk 22. Mugazain batek legeak baditu, / 

kontrabanda behar du non-nahi gelditu. "Hil baten ohoretan" (ap. DRA). v. tbn. GH 1929, 74. Etxde JJ 44. 

mugazaindegi. � Aduana. � Mugazaindegietako ikherlari hoiek, iragaiten nintzan aldikal, zakua idekierazten 

zerautaten. Mde EG 1957 (1-2), 49. 

mugazaingo. � Oficio de aduanero. � Aski gazterik pilotari adios erran behartu zitzaion, mugazaingoak 

denbora hartan ez baitzuen pilotako asti handirik uzten. Zerb Azk 115. 

mugazale. � Contrabandista (?). � Mugazale tratularietan ezaguna frango, kide sobera. Ox 197. 

mugazken. � Final. v. AZKEN-MUGA. � Neure entzulaak, gura ez badozue mugazken txar bat, [...] itxi 

egiozue pekatuari. Itz Berb II 29. 

mugaztatu. "Acotar montes, prados, poner cotos" Lar. 


mende. 

636


muge (Izt 68v). �1. Ilimitado, indefinido. Cf. mugagabe, mugage. � Gizon izen mugea dai, gizona mugatua. A 

Gram 88. Izen muetakiak edo eurenez mugeak. "De suyo ilimitadas". Ib. 87. Aditz mugea. "Verbo infinitivo". Ib. 

168. �2. "Infinito" Bera. 

mugekina (det.). "Tarea, mugekiña sailla, tarea" Lar. 

muger (V-ple, L?, BN-baig ap. A; O-SP 230, SP, Dv, H (s.v. muker)), muber (G-nav ap. Iz Als). �1. Sílice, 

pedernal. "Pierre à feu" O-SP. "Muber batzuk, unos pedernales. Muberra dá menditi ekarzen dan arri fín bet, eta 

urá kutxilo bezela afílatuik patú ber, ez llanóre, éz; ura púntiakin patú ber" Iz Als. "Txisteraziyoiyek muberratzen 

aita-ta osaba-ta mailubakin txisteraziyen zuloiten, muber aik sartzén. Ori dá, muberrura dá, guai esaten duei 

'piedra de chispa'" Ib. (s.v. len). � Mugerretik ateratako suaz. Or Y 1933, 406. Ugolde oparo ta ondatzaile onen 

uberka zabalean muger aldakaitz ta gogorra idoro bear genuke. [...] Sutarriotan orubeak atera ta [...]. Zait Plat 

39. 

�2. (S; Dv (S), H (s.v. muker), Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (muger, müger). (Adj.). "Gizon mugerra (S), homme 

nerveux aux muscles solides" Dv. "Dur à la fatigue. Gure mendietako nekatzaileak hazkarrak dire eta mugerrak" 

H. "Hombre o animal firme, correoso" A. "Müger, vivace, résistant, fort" Lh. Cf. muker. � Lehenagokoak 

[astoak] txipiñi eli bat ziren Basabürian; müger eta axkar ziren haatik. Eskual 18-4-1913, 4. 

�3. (S ap. A; Dv, H (s.v. muker)). "Brut, abrupt. Lekhu mugerra, lieu abrupt" Dv. "(Lugar) abrupto, escabroso" 

A. 

�4. "(V-ple), grava, guija, piedrecilla menuda, que embuchan las gallinas. Oilloentzako leku ona da mugerlekua" 

A. � [Iobek] gal-orratzak ildoetan billatu eta mugerraren zaiñetatik su bildurgarria ialki arazi zezan. 

"Des veines du caillou". Ibiñ Virgil 72. 

- HARRI MUGER (SP s.v. mugerra; Lar, Añ (G) � A, H). Pedernal. "Pierre à feu, à fusil, silex" H. � [Presuna 

haserrekorrak] harri mugerraren pare dira, barrenean dute sua, asko dute ukitzea. Ax 290 (V 193). Israeleko 

iendeak hain zuen egartsu idorra eta edateko desira handia, non Iainkoak heken premia ikhusirik, eman 

baitzerauen, harri-muger batetarik atherarik, ithur fresko bat. Ib. 511 (V 329; Añ GGero 327 arri atx). Lurrak 

ez du berez / emaiten argirik; / alâre, gizonak / asmatu du nola / arri mugerretik / txinpartak atera. Or Poem 

557. 

- MUGER-HARRI. a) Pedernal. v. HARRI MUGER. � Muger arrizko biotza baño / gogorragoa zuk dozu. 

Lazarraga 1146r. 

b) Grava. "Mugerrarri (V-ple), grava, guija, piedrecilla menuda" A. 

mugerki (-ü- S ap. Lh, que cita a Alth). � "Fortement" Lh. � Mügerki hazirik izan zen. Egünaz bildia egünian 

janik, bethi biharamenaren gomendian ziren haren aita eta ama. GH 1931, 43. Mügerki eraikirik ere izan zen 

Anttoni. Ib. 43. 

mugerratu, muberratu (G-nav), mubertu (G-nav). Ref.: Iz Als (muberratu, mubertu, len). � "Poner los 

pedernales en los trillos. Ataiyen iten zien goizian txisteraziyek muberratú, txisteraziyek muberraú arriya 

menditikarrita; eta goizién gizonák, bi gizón sei txisterazi muberratzén pasatzen zein zazpitati zortziya bitartín 

gosaitartia" Iz Als. "Mubertu tuu txisterraziyak ontzitako" Ib. 

mugerri. v. mugarri. 

mugertasun. "1. au propre, dureté, difficulté de pénétration, résistance à être entamé. Harri-muger baten 

mugertasuna du, il a la dureté d'un silex. Syn. gogortasuna; 2. au fig., aspérité, en parlant d'une montée, raideur 

escarpement d'une montagne. Igan denak bakharrik daki zer den mendi xut harren mugertasuna" H (s.v. 

mukertasuna). 

mugertsu. "Mügertsü (S; Alth), fort, sain" Lh. 

mugertu (S; H, s.v. mukertzea), bugertu (H, s.v. mukertzea). Ref.: Alth in Lander RIEV 1911, 600. � "1. au 

propre, peu employé: se durer, en imitant la dureté du silex; au fig., devenir raide, escarpé, raboteux. Gorago eta 

mugertzenago den ikhea, [...]; 2. devenir dur à la fatigue, au travail; se renforcer, acquirir de la force (BN)" H. 

"Mügertü, azkartu, borthiztu" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

mugertza (H (G), s.v. muga), muertza (Lar � H (V, G)). �1. "Lindero, linde" Lar. "Limite, borne" H. Cf. 

mugartze. �2. "Pris à objetive, frontière qui confine avec. Frantzia eta España muertza dira" H. 


mende. 

637


mugesi (Lar � H, Hb ap. Lh). � "Coto, término cerrado" Lar. "Pâquis où il est défendu de laisser passer le 

bétail" Lh. 

mugeta. "(S; Foix), muguet" Lh. 

mugetatze (S). Ref.: Alth Bot 14; A; Lh. � "Muguet, mugetatzia" Alth Bot. "Lirio de los valles" A. "Pied, plant 

de muguet" Lh. 

mugi. "(Hb), colline" Lh. Cf. muga (6). 

mugia. v. mugida. 

mugialdi. � "(L, BN, S): 1.º mouvement; 2.º secousse; 3.º révolte; 4.º semonce, réprimande" Lh. � Barrungo 

mugi aldi oiek guziok [...] dira [...] Jainkoak biraltzen dizkigun graziak. Arr CD 170. 

mugiarazi (H), mugierazi (H), mobiarazi, mugierazo (-s- H), mogiarazi, mugi-azi. � Tr. Documentado desde 

finales del s. XVII. No hay testimonios de la tradición vizcaína y suletina. En DFrec hay un ej. de mugiarazi y 3 

de mugierazi. �1. Mover, hacer mover, agitar. v. mugitu. � Ez ditu bere lekutik mobiaraziko. Mong 590. 

Eripunta mobiaraztako. Hual Mt 23, 4 (BOEanm 1324 mogiaráztekó; Ur, BiblE mugitu). Udazkeneko ifar-aize 

otzak mugierazirik, bagaritzen dira larri-larri Arizkungo baso orixtak. "Ondean agitados". EE 1884a, 134. Bada 

indar bat, gauza astunak ukitu gabe mugierazteko gai dena. Mde Pr 316. Isatsaz baliaturik astoa mugi-azteko. 

Etxde JJ 173. Zenbat eta biziago eragin zaldiari, ainbat gutxiago mugi-erazten zuan. Berron Kijote 218. 

Gizakiak ugaritu ditu, batera eta bestera itxuraldatuaz, eta lasai, arnas estuka indarketan ibili gabe, 

mugiarazten ditu aukeratu duen antzeztoki zabalean. MEIG III 78. v. tbn. Txill Let 22. Mogiarazi: Lf in Casve 

SGrazi 11. 

�2. + mugierazi, mugi(r)azi, mugierazo, mobiarazi, mobiazi. Incitar, inducir, remover, inspirar. � Aitak bere 

puxantziaz sor arazten ditu, kontserbatzen, mugi arazten kreaturak. Jaur 206. Mintzo bada nihor ene kontra, 

egonen naiz harri, ihurtzuriek ez naute mugiraziko. Hb Egia 142. v. tbn. Bil 161. Erakartasun auek mugi-azita, 

ba-zun mutillik pranko laguntzalle. Etxde JJ 214s. Gogo batek-berak mugierazi-ta bezela, etorri ziran 

Santxorengana. Berron Kijote 191. Ez zen ausaz langilerik langileena izan; bai, ordea, eragileena, besteak 

mugierazten zituena. MEIG I 256. Auzi hori zorionean W.H. Jacobson-ek mugierazi du. MEIG VIII 102. � (Con 

complemento alativo). � Gisa untan mobiazteko obra onen egitera (B, s. XVIII). BOEans 254. Mobiaraztako 

penitenziara. Hual Mt 3, 11 (Samper mogiztien penitenziala). Bekatuko estaduan kausten dena arrasku artarik 

ateratzera mugiazteko (Zugarramurdi, 1875). ETZ 308. v. tbn. Ant ZerBid 22 (mugierazo, ap. DRA). Zure 

aragiak pekatura mugierazi nai zaitu. Arr May 29. � (Aux. tripersonal). � Mugierazten dion irudide gordea. 

Otag EE 1882c, 583. Izakiek bata besteari eragiten eta mugiarazten diotela. Vill Jaink 36. 

mugida (G, AN, L, B; O-SP 230, SP, Lar, Añ, H), mugira (G), mugia (Ht VocGr 395). Ref.: A (mugida, 

mugira); Asp ANaf. � Tr. En la tradición septentrional se documenta en Materre (305), Haramburu, Axular, 

Pouvreau y Haraneder. Al Sur se encuentra en autores guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII, y en Añibarro 

y Erkiaga. La forma general es mugida; hay mugira en Iraola y mogira en Erkiaga (Arran 59). �1. Movimiento, 

impulso; alteración, inclinación. "Lehen mugidak, les premiers mouvements" O-SP. "Haragiaren mugidak" SP. 

"Son panchant, bere mugia" Ht VocGr 295 (cf. ib. "pancher, abiatzea"). "Moción", "movimiento" Lar y Añ. "Au 

fig., mouvement moral, impression, inspiration, etc. Gauza ona da koleraren lehenbiziko narritamenduari, 

mugidari eta abiadurari begiak edukitzea, [...]" H. AxN explica hegigoak (279), por mugidak. v. mugidalda, 

mugidura, mugimendu (2). � Haragizko mugidak izaitea eta gogotik hetan plazer harzea da mortal. Harb 179. 

Konzientziaren lehenbiziko mugida, abiadura, erakuspena eta konseillua. Ax 420 (V 272; v. tbn. 271 (V 181)). 

Bidegabe bat egiten deratzutenean, ethortzen baitzaitzu [...] ordaiñaren bihurtzeko mugida bat, gutizia bat eta 

desirkunde handi bat. Ib. 273 (V 182). Haragiaren mugidak errazkiago heziko tutzu. SP Imit I 19, 4 (Ch 

gutiziak, Mst, Ip enjogidürak, Leon nahikeriak). Kalomniatzailleak, lohikeriari emanak, bihurriak, mugida onik 

batere gabekoak. He 2 Tim 3, 3 (BiblE onaren etsai; v. tbn. He 2 Petr 2, 10). --Nor dira mansuak? --Irarik ez 

dutenak, ez eta aren mugidarik. CatBurg 45. Bere griña, mugida edo mobimentu txarra. Añ LoraS 55. 

Naturalezaren berezko mugida edo abiadura batekin bere artean aserratzen [da]. Gco II 48. Ira edo aserrearen 

mugidak. AA I 615. [Jaunak gure biotzera biraldurik] biotz-kisketadak, otsak, mugida santuak. Añ MisE 71. 

Zorionezko mugidaren batek itzularazi du gaztetango gaietara. MEIG I 196. � Hori irakurtzeak sortzen dituen 

gogoetak eta barren-mugidak. MIH 334. 

�2. (Ht VocGr, Lar, Hb ap. Lh, Lecl), mogira. Movimiento (físico); gesto. "Grimaces, keiñuak, mugidak" Ht 

VocGr 369. "Movimiento de trepidación, dardarizko mugida" Lar. "Meneo" Ib. "Eztiki hil da, mugida bat ere 

eztu egin, [...]" H. Los ambiguos 'mouvement', 'moción' y 'movimiento' de Oihenart, Larramendi, Añibarro y 


mende.


Azkue, podrían corresponder tbn. a esta acepción. v. mugimendu. � Lo datzanak, erdi iratzartzen denean, 

egiten du zenbait mugida, iaiki nahi iduri bat. Ax 47 (V 30). Irme, sendo, geldi, [...] ta mugida baga. Añ MisE 

28. Franzesen mugida guztiai kontu ondo arturik. Izt C 324. Ez zan aditzen jendearen asnasarik, ez aizearen 

mugidarik. Zab Gabon 105. Zeñi etzaizka gustatzen zure / pausoa eta mugira. Iraola EE 1880a, 113. Euskera 

baju egon da baño / gora egin du mugira. Tx B II 171. Gero txalupak trukatu eta / mansotu zaie mugira. Ib. 178. 

Gibelerako mugida bat egin zun. Etxde JJ 224. Elizan sartzeko mugida egin zun. Ib. 34. Laguntzailearen 

mugida, gure artean [...] neurtitzetan bai, bizi da oraindik. MEIG VI 155. � Movimiento de gente. � Iñauteri 

ta mamu-jaia iruditzen zait "Boulevard"-etako mugida larria. Txill Let 129. 

�3. (Lar, Añ, H). "Motín, tumulto" Lar y Añ. "Mouvement, trouble, sédition. Ordu hartan izan ziren Nafarro 

guzian mugida handiak, [...]" H. v. mugimendu (3). 

- BIHOTZ-MUGIDA. v. bihotz. 

mugidakida. "Commoción" Lar. Cf. mugikida. 

mugidakidatu. "Conmover" Lar DVC 268. Cf. mugikidatu. 

mugidalda (Lar � H), mugidalde. � Conmoción, impresión. "Impresión que hacen las cosas en el ánimo" Lar. 

v. mugida. � Mariaren edertasunak egin zion mugidalda bat txit aundia. "Una impresión profundísima". Otag 

EE 1881b, 61. Suaren garrak eta biotzeko mugidaldeak gorri-gorri eukala. Ag AL 32. Mugidalde andi bat sortu 

eben andre Luziaren berbak. Ib. 103 (137 mugidaldaren bat). 

mugidaldatu (Lar). � Conmover(se). "Impresionar" Lar. � Bere begiak malkoz bete ziran, bere biotza 

mugidaldatu zan. Ag AL 18. 

mugidaldatze. � Gizonek dielarik beren artian ber üdüria hen banaitia dago, arren, hen oikantzan ta 

errelejionetik dien mügidaldatzian. (Interpr?). Egiat 165. 

mugidalde. v. mugidalda. 

mugidarazi. � Mover, incitar (a). v. mugiarazi. � Desirkunde hunek berak mugidarazi baitzuen Cesar 

Enperadorea Eskualdunen eta Asturianoen kontra harmen hartzera. ES 109. 

mugidatu (SP (sin trad.), H), mugidetu. � Mover(se) (a). v. mugitu (3). � Arrozoin hau dela kausa, gizona 

loharkaturik legokena, atzartzen eta mugidatzen baita, [...] jakiteko gelditzen zaizkon gauzen bilhatzera. ES 194. 

Esperantza horrek neure baithan mugidaturik eta beroturik, heldu natzaitzue neure obrattoaren 

ofrendatzera. Ib. 403 (v. tbn. 397). 

mugidura (Lar, HeH Voc � A, Izt 7r, H), mogidura. �1. Movimiento, impulso; (fig.) emoción. "Agitación, 

movimiento, conmoción" Lar. "Mugidura, bulkhatze bat, higidura" HeH Voc. v. mugida, mugimendu (2). � 

Hain zinki zegoen bere gogoetadura ta mugidura khartsuetan. "Ardentes affections". Birjin 290. Ene Jainkoa, 

ene izaitea gehiago da zurea enea baino; nahi dut hunen azken mugidura izan dadin zure adoratzeko. JesBih 

456 (v. tbn. 14). Konbertitzeko mugidura edo deseio on bat (Lesaka, 1857). ETZ 255. � Berritasun billa 

abiatzen geranean, barne-mogidura batek debekatzen digu Virgilioren kera kopiatzea. Txill HetaH 88. Idazleak, 

diot nik ere, aintxe bear du barne-mogidura berezia idaztera bultzatuko duena. Ibiñ Virgil 25 (después de citar el 

ej. de Txill HetaH 88). 

�2. Movimiento, alzamiento. v. mugimendu (3). � Beldurrez egin dadin zenbait mugidura populuaren artean. 

TB Mt 26, 5 (HeH mugidura; He altaramendu, Ip albarot, Echn nastura, Ol, Or zalaparta, Ker matxinada, 

BiblE iskanbila). 

mugiera (Lar � Añ, Izt 7r). � "Agitación, movimiento, conmoción" Lar y Añ. "(Estar) agitado, ibilleraz, 

mugieraz artua, betea egotea" Ib. � Pekatuaganako gorrotozko mugiera ustekabekoren batzuek. Arr CDoc 169 

(ap. Zait EG 1958, 391). Maria da luzea eta liraiña; bere mugiera guziak daude doaiez beteak. Otag EE 1881b, 

85 (v. tbn. 1882c, 582). Sentiturik bere barruan mugiera zerukoi bat. EE 1884a, 301. Aritz ostogabeak beren 

mugieran. "Al agitarse". Ib. 135. 

mugiezin. � Inmóvil. v. EZIN MUGITU, EZIN MUGITUZKO, MUGITU EZINEKO. � Marmolarri otzezko 

talluntz mugieziña bezela. Otag EE 1882c, 581. Ilarri mugi-ezinetan banatua. MEIG IX 119 (en colab. con 

NEtx). 


mende.


mugigaitz. � Inmóvil. � Mugigaitza ziñez beren izana! "Qué existencias más inmóviles". Etxde Itxas 102. 

mugigalde. � Llamada, impulso (del ánimo). � Jaungoikoaren mugigaldeak ta biotzeko argitasunak. Kortazar 

Serm 410. Quizá sea errata por mugidalde. 

mugigarri (H). � (Lo) que mueve, motor. � Gorputz atalek ematen diguten laguntza soil-soilik dugula 

mugigarri, urratsez urrats eta mailaz maila beharko dugu ibili. MEIG IV 75. 

mugiguda (Lar � H). � "Fermentación" Lar. 

mugigudakor. "Fermentativo" Lar. 

mugigudari. "Fermento" Lar. 

mugigudatu. � "Fermentar en la Química" Lar. � Juizioko tronpeta soñua adituko da. [...] Itxasoa ta lurra bat 

batian mugigudatzen dira, eta eurak daukidatzen duten gorputz-illak botatzen dute. Kortazar Serm 9. 

mugikida. "Conmoción" Lar DVC 268. Cf. mugidakida. 

mugikidatu. �1. "Commover" Lar. Cf. mugidakidatu. � Portunek mugikidatua eta begirundua belaunikatuaz 

lurrean, biraltzen dizkio esker aundiak bere Aita Jaungoikoari. Otag EE 1882c, 579. �2. Promover, incitar, 

alterar. � [Juduak] yein ziren eta mugikidatu zuten yendaia. TB Act 17, 13 (BiblE asaldatu eta nahastera). 

Mugikidatu zuten herstura bat Pauloren eta Barnabasen kontra. Ib. 13, 50 (He eragin zuten persekuzione bat). 

Zeruko mendeak mugikidatuko dira. Brunet Lc 21, 26 (TB zeruko berthuteak kordakatuak izanen dira). 

mugikizun. "Que l'on doit mouvoir ou qui doit se mouvoir, aux sens propre et figurés" H. 

mugikoi (Lar, H). � "Movedizo" Lar. "Atsekabe handi da ni bezain mugikoi den batentzat mugitu gabe egon 

beharra, [...] qui est aussi remuant que moi [...]; [...] Populu mugikoia, peuple remuant" H. 

mugikoitasun. "Caractère, qualité de ce qui est remuant" H. 

mugikor (Lar, Añ, H). � Móvil, movedizo; movido, fuerte. � Jakinduria, gauza mugikor guziak baño ariñagoa 

da. Ur Sap 7, 24 (Dv higikor, Ol igibera). Itxaso zabal ekaizdun eta mugikorra. EE 1882a, 34. Jakinduria 

izpiritu adimentsu eta santua da, [...] mugikorra, sarkorra, kutsagabea. BiblE Sap 7, 22 (Dv higikor, Ker 

bizkor). En DFrec hay 5 ejs. v. tbn. Or Eus 136. � Aditza mugikor oekin. "Con esos verbos de movimiento". Izt, 

carta a JJMg 33. � Geldi eta mugikorraren, mugagabe eta mugadunaren, [...] elkarrekiko zaletzea eta deia. "Lo 

inerte y lo dinámico". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). 

mugikortasun. "Caractère, qualité de ce qui bouge, remue, se meut, s'agite, se soulève avec facilité" H. 

mugiltza. "Hito, juego del tejo u herrón" Lar. "Dar en el hito, mugiltza jo" Ib. 

mugimendu, mobimendu (Urt I 323, VocBN), mobimentu (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), mugimentu, 

mogimendu (T-L), mogimentu, moimentu. � Tr. Documentado en todos los dialectos desde finales del s. XVI. 

Al Norte se encuentra desde dicha época (aunque apenas aparece desde finales del s. XIX), siendo mobimendu la 

forma gral.; encontramos -mentu en unas cartas labortanas (que muestran rasgos meridionales) y en Mercy. Hay 

además, salvo errata, un ej. de mobibendu en Haraneder (Gudu 71), junto al frec. mobimendu. Al Sur la forma 

mejor documentada es mobimentu; hay mugimendu en el catecismo alto-navarro de Añibarro (pero mobimentu 

en LoraS 55), en Guerrico y en autores modernos; mugimentu en algunos autores guipuzcoanos; mogimendu en 

algún ej. moderno, mogimentu en el catecismo vizcaíno de Cardaberaz, en Lizarraga de Elcano, Zuzaeta y un ej. 

de Uztapide (junto a dos de mobimentu), y, por último, un ej. de moimentu en Txirrita, junto a dos de mobimentu. 

En DFrec hay 302 ejs. de mugimendu, 28 de mogimendu, 5, septentrionales, de moimendu, 4 de mugimentu, 3 de 

mobimendu y 2 de mogimentu. 

�1. Movimiento (físico). v. mugida (2). � Mobimenduaz gabetzen ezen zaizko belhaunak. EZ Man I 43. Heien 

[idien eta behien] mobimendu handia dela kausa. Mong 590. Gorputzarén perlesiak kentzen dú indárra ta 


mende. 

640


mogimentua. LE Urt ms. 124r. Etzan alaere ontzia geratzen bere iraultzeko mugimentuan. AA III 377. Gelditu 

zan mugimentu gabe ta zentzu-gabe, extasiatua. Bv AsL 41. Begiratzailea oartzen etzan moduan, mugimenturik 

atera gabe bezela. Or SCruz 46. Eltzen geniyon baño / moimentu gutxi. Tx B III 127 (corregido mogi- por el 

editor; ib. II 156 mobimentu). Ur-gainean egoteko mugimenduak egiten [zituen]. Mde HaurB 102 (Pr 154 

mogimendu). Aldia ez da gorpuzkien zirkiñ edo mugimentua. Or Aitork 326. Griñak errez esnatzen dituzten 

abesti, mugimentu ta doñuak. MAtx Gazt 67. Gorputzan mobimentuan. Uzt Noiz 15. Uroldearen mugimendu 

ikaragarriaz zurtuta. Ibiñ Virgil 114. Egualdi ederra datorrenian / egunen mogimentuan. Uzt Sas 321. 

Mugimendu oro baino bizkorragoa da jakinduria. BiblE Sap 7, 24 (Ol igibera, Ker igidura). [Fonetikak] esango 

digu zein den ezpainen edo eztarriaren egoera eta mugimentua. MEIG VI 99. Geldituko ez den mugimentuaren 

bila dabiltzanak. Ib. I 239. v. tbn. Mobimendu: Harb 398. Gy 166. Mobimentu: JJMg BasEsc 21. CatLlo 59. 

BOEans 935 (B, s. XVIII). EusJok 63. Mugimentu: EusJok II 87. Basarri 172. 

� Movimiento, novedad, cambio. � Nola deus mobimenturik ezpaita jaun oiekin artean. (c. 1597). 

FLV 1993, 456. 

� mogimendu, moimendu. Acción (en una película). � Moimendua laket dutenentzat, bada hor ixtant on baten 

iragaitekoa. Herr 18-12-1958, 4. Orduko filma luzeagoa zen eta bazuen mogimendu gehixago. Herr 24-3-1960, 

4. 

�2. Moción, inspiración; impulso, pasión. � Hek guztiek zureganik dute mobimendua. EZ Man II 102. [Doe)ak 

ekarten gaituez] espiritu santuen mobimentura. "A la moción de". Cap 82 (tbn. en El 91 mobimentu). Haren 

akulu, mobimendu eta tentazione gaiztoak. Tt Arima 68s. Hartzak doluz zaurthurik / zeruko mobimenduak. Gç 

103. Gure bihotzeko mobimendu desordenatuak. Ch I 11, 4 (SP y Mst pasione, Ol girin). --Nor dirade mansoak? 

--Irarik eztuenak ezta ere kasi aren mobimenturik. Iraz 48 (El 92, CatB 83, CatBus 39, CatAe 70, CatSal 71, 

CatR 71 mobimentu, Cb CatV 63 mogimentu, Añ CatAN 66 mugimendu). Paillardizaren mobimenduetan. He 

Gudu 83. Baratzen ditü kolerazko mobimendiak. CatLan 66. Aserrakunzazko mogimentu bidebagakoak sujetau. 

Zuzaeta 154. Demonstrazino pekatukuak edo mobimentu asmo gaistokuak. Mg CO 133. Berezko mugimendu edo 

sentimendu natural batekin. Gco I 46. [Orazioak] loroak bezala esatea, biotzaren mugimenturik gabe. AA III 

329. [Griñetatik] jaiotzen diran asaldazioak, bagak ta mugimentuak dira pasioak. Ib. 624. Peleazazu zure 

barrengo mugimentu gaiztoen kontra. Echve Imit 187. Etziran ezer-naikoa izango alako mugimentu, etorrera ta 

erri ujoldearentzako. 'Conmoción y afluencia del pueblo'. Aran SIgn 98. v. tbn. Mobimendu: CatLav 279 (V 

139). Lg I 252. Mih 101. Brtc 118. Dh. Mobimentu: Mercy 29. CrIc 124. Ud 140. Mugimentu: Kortazar Serm 

43. Mogimentu: LE Urt ms. 11r. 

� Deitzen zaie biotz mugida edo inspirazioak Jaungoikoak gure biotzian egiten dituen beragana deitze, 

mugimentu, [...] argitasun ta ezaguerai. Echve Dev 179. 

�3. Movimiento militar, alzamiento. v. mugida (3), mugidura (2). � Esaten nizun baño ziñazkoagoa izandu 

zan seguruere Bilbaoko mobimentua, bada Jenerala [...], ez bire zan atrebitu arrimatzera zeren jende gutxi zuan 

altxa ziranenzat (1833). CartAnd 381. Uztailaren 12an hasi zen mobimendua eta 14an 60.000 gizon ikhusten 

ziren karriketan. Elsb Fram 75. 

�4. Movimiento, corriente, tendencia. � Banako xoillaren alegiñen gaiñetik, badira gizartean mobimendu 

aundiak. Vill Jaink 172. Materrez gero Lapurdin sortu zen mugimendu bizi eta aberatsa. MIH 58. v. tbn. In 

MEIG VI 32. � Nola ikusten dituzu zorioneko "herri mogimenduak", EHE dela, EKB dela, e.a. In MEIG IX 83. 

Zabu-zabuka baizik ez dakigunez gero ibiltzen, giza-mugimenduetan. MIH 63. Gure literatur mugimenduaren 

aldizkari bakarra. MEIG VI 40. 

- MUGIMENDUAN JARRI. Conmover(se), alterar(se). v. 1 mugitu (4). � Sartu zelaik Jerusalenen, ziudade 

guzia mobimentuan yarri zen. Echn Mt 21, 10 (TB mugitu). 

- MUGIMENDUKO. Movido, de acción (ref. a una película). � Niri emo'iztazue pelikule bizixek, 

mobimientokuek, lehengolakuek. Osk Kurl 213. 

mugimendura, mobimendura. � Movimiento, turbación. v. mugimendu. � --Nor dira mansoak? -- 

Aserredurarik eta mobimendurarik ere ez dutenak. CatEliz 473. 

mugimendutxo. "Commotiuncula, mobimendútxoa, mobimendúxkia" Urt V 470. 

mugimenduxka, mogimenduxka. � Dim. de mugimendu. � [Gobernu españolaren] arabera, gauzak bethi hein 

bertsuan dira, mogimenduxka zonbait gora-behera. Herr 14-5-1964, 1. 

mugimenduxki. v. mugimendutxo. 

mugipen (Lar, Izt 7r). � "Agitación, movimiento, conmoción" Lar. 

mugira. v. mugida. 


mende. 

641


mugiska (Lar � H). � "Repullo, sacudimiento pronto para arrojar de sí alguna cosa" Lar. 

mugita (V, G, AN; Zam Voc), mugite (B; -ea det., Aq 820 (G)), mugiti (-ia det., Lcq 172, LandHizt 371), 

muguta (V-oroz), muita (V-m-gip), moitta (V-gip), muite (BN). Ref.: A (mugita, mugite, muguta, muite); Arzdi 

Plant1 278; Iz ArOñ (muítta); Elexp Berg (moitta, mugitta). � "Grama (bot.)" A (que cita a Mg). "Muítta, 

muíttia, (la) mala yerba que tiene en la raíz como rosarios: mugíttia, mugítaak" Iz ArOñ. "Tortero. Moittiak 

etxotsak arnasia artzen lagatzen lurrai" Elexp Berg. � Zeñen soloa dagoan laarrez, mugitaz, azkiz, garduz, 

zalgaz, zoragariz beterik. Mg PAb 195. Kendu mugiti ta azkiyak, garbitu ondo solua. NecCartV 103 (97 mugitak 

ta bedar txarrak). Nere mugita-iriña jatera. Sabiaga Y 1933, 424. 

- MUGITA-BELAR (mugiti-b. G-bet ap. A; muite-b. B ap. Izeta BHizt2). "Grama" A. "Clase de hierba. Gure 

baratzea muite-belarrez betea dago" Izeta BHizt2. 

mugitari. "Motor, motriz" Lar y Añ. 

mugitatu. � (Adj.). Conmovido, afectado. � [Kontatu zion] bere aita zarrari itzera ikarati eta mugitatuarekin, 

nola otsoaren agiñetatik libratu zion bizia galaiak. Otag EE 1882c, 582. 

mugite. v. mugita; mugitze. 

mugitezkizun. "Immobilidad" Lar. 

mugiti. v. mugita. 

1 mugitu (G, AN-ulz, L, B, BN-baig; O-SP 220, SP, Lar, Añ, Izt 75v (-idu), H), mubitu (S; H), mobitu (V-arrgip, 

S; Lcc (-idu), Urt I 441, VocBN, H (s.v. mugitzea), Foix ap. Lh), mogitu (V-arr-gip, G-nav, AN-olza; H), 

muitu (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 156; A; Lh (mobitu); Lrq (mubit); Totor Arr (mobidu, mogidu); Iz Ulz (mugittu), 

IzG 202, ArOñ (mobíu); Etxba Eib (mogidu); EAEL 32; Elexp Berg (mobidu). � Tr. Documentado en todos los 

dialectos, salvo en suletino (sí en Tartas), sobre todo en la tradición guipuzcoana y alto-navarra, ya desde 

Lazarraga. La forma mejor documentada es mugitu. Al Norte mobitu es la forma más usada desde Leiçarraga 

hasta principios del s. XIX, con la excepción del único ej. de mugitu de Harizmendi, y de Etcheberri de Ziburu, 

que emplea ambas formas. Desde el s. XIX es más frec. la forma mugitu, aunque se encuentran tbn. mogitu en 

Barbier y Lafitte (Murtuts 25), y muitu en Mattin (in Xa EzinB 95), en los tres casos junto a mugitu. Al Sur, la 

forma mejor documentada en la tradición guipuzcoana y moderna es mugitu; hay mobitu en Cardaberaz (junto a 

mogitu), Guerrico (junto al frec. mugitu), Oteiza (Lc 6, 38; ib. 24, 2 mubitu), y mogitu en Soroa (AKaik 128), en 

el único ej. de Noe (17), en Beovide, Txillardegi (en ambos junto al más frec. mugitu) y en Uztapide. Mobi(d)u 

aparece en Lazarraga y algunos autores vizcaínos como Capanaga, Zuzaeta (105), J.J. Moguel y Uriarte; mugidu 

y mugitu en Añibarro. Entre los navarros, se encuentra mobitu en un texto de Pamplona de 1564, en Beriayn y en 

el roncalés Hualde, mogitu en Lizarraga de Elcano, en un texto de Erro del s. XIX (ETZ 270) y en tres 

testimonios salacencos, y mugitu en Echenique (Cant 2, 10), un texto de Lesaka de 1857, otro de Lakuntza de 

1878 y en Izeta (DirG 115). En DFrec hay 87 ejs. de mugitu, 5 de mogitu, 3 de mobitu y 1 de mobidu. 

�1. (Aux. trans. e intrans.). Mover(se); poner(se) en marcha, en acción; cambiar(se) de sitio o de situación. 

"Menear" Lar y Añ. "Bullir, menearse", "rebullir" Lar. "1. [...] Arina da haizeak den ttipienak mugitzen duen 

hostoa bezala, [...]. Eztezazula hori mugi bere lekhutik, [...]. 3. bouger, se mouvoir, se remuer, s'ébranler, se 

déplacer. Ez diteke mugi ere, [...]. Mugi hadi eta egin laster, remue-toi et fais vite" H. "Bere gise muitzen da, se 

mueve por sí" Iz IzG 202. "Ointxe mobidu biako dau norabaitt lan eske" Elexp Berg. AxN explica higi (41, 49, 

87, etc.), kexa (298) por mugi. v. higitu. � Begietati laster ekion / itogintxo bi mobidu. Lazarraga (B) 1179vb. 

Eztezala okherreko bidera oina mugi. EZ Man I 16. Gauza bat mobitzen denian, eta lekhutik lekhura igitzen eta 

igaraiten. Tt Onsa 98. Deskansu galantean, baña iñora mogitu gabe. Cb Eg III 392. Etxidéten, noiz mogituko 

zén ura. LE Io 5, 3 (Or, BiblE (nota) mugitu; He, Dv, Ol, Leon (h)igitu). Ango arraiak daude igitzen edo 

mugitzen ez dirala. AA III 501. Monarka gaizoak oro yasaiten tu; / sosegutik deusek ez duke mugitu. "Se tient 

toujours coi". Gy 111. Beren beatzarekin ordea ez dituzte nai mugitu. Ur (G) Mt 23, 4 (Samper mogitu, BiblE 

mugitu; He, TB, SalabBN, Echn (h)igitu, Ip hunki, Ur (V), Ker zirkinik eragin, Hual mobiarazi). Flakiarekin ezin 

/ mugitu du anka. Bil 42. Bere aldemenetik etzuten mugitu nai izandu. Bv AsL 182. Arria baño geiago eziñ 

mugitu zan. Arr May 82. Ez direla soldaduak batere ohartu eta ez nihorat mugitu. Lap 287 (V 130). Tira, tira, 

mugitu Andres, ez orrela egon arropak aldatu gabe! Moc Damu 16. Axariak buxtana mogitu zuenian altziniala, 

erori zen. Garral EEs 1920, 164. Mugi zaitia, korri, salto... Alz Bern 49. Mugitzen ahal zare, nahi baduzu nik 

bezalako arthaldea izan! Barb Leg 134 (141 y 147 mogitzen). Lo egin eta mugi nai luke / argia baiño leenago. 


mende. 

642


Or Eus 238. Ez gaizken mogi emendik (Sal). AEF 1955, 22. Aldatzeak eta mugitzeak egiten dituzte zoriona ta 

atsekabea. Txill Let 119. Bepururik ere eztute mugituko. Arti Tobera 266. Neska, nun hiz? Mugi-adi! Phesta 

hasten dun! Larz Iru 46. Len biyotz bero dunai odolak / aguro zaizka mugitzen. Imaz Auspoa 24, 73. Ez dute 

ezpañik mugitzen, ez dute otoitzik egiten. MAtx Gazt 96. Laster mogituko zan / etxeko mutilla, / [...] / sagarduen 

billa. Uzt Sas 97. Denbora ez dela mugitzen leku hauetan. MEIG IX 93. Gure hizkuntza ez doa aurrera; inora 

mugitzekotan, atzeraka dabil. Ib. 58. Besteren laguntza izan dugunean gu ere laguntza horren arabera mugitu 

gara. MEIG VII 80. 

v. tbn. It Fab 58. Izt C 252. Lard 481. Hb Esk 213. Xe 254. Apaol 64. AzpPr 89. Etxeg in Ag AL 7. Goñi 61. 

Iraola 20. Arrantz 32. JanEd I 54. Inza Azalp 110. Muj PAm 68. Tx B I 90. Mde Pr 151. Etxde JJ 203. Anab 

Aprika 60. Ugalde Iltz 31s. Vill Jaink 161. Osk Kurl 199. Lab SuEm 185. Mattin 51. Lf in Casve SGrazi 13. 

Berron Kijote 67. IBk Io 5, 7. Mobitu: Oteiza Lc 6, 38 (ib. 24, 2 mubitu). 

� (Formas imperativas con el radical mugi y sin aux.). � Zoaz, zatho, zaude, herritik ez mugi. Gy 202. Tira, 

mugi, gizona, mugi! Iraola 96. Ez mugi bizi nadin artean. Etxde JJ 262. 

� (Sentidos abstractos o traslaticios). � Jaiñko handia! Munduan gauza guziak mobitzen ditutzuna, zeroni bethi 

mobitu-gabe eta berbera zaudezen denboran. He Gudu 130. [Jaungoikoarengan] bizi gera, beragan mugitzen 

gera, ta beragan gaude (Act 17, 28). AA III 311 (BiblE harengan mugitzen; Lç, Dv higitzen). D'Abbadie yauna, 

/ Laphurdiko yendea mugitu duena. Hb Esk 126. Geiago-bear orretan mugitzen naiz alai eta triste. Txill Let 64. 

Lillura baten atzetik mugitzen asten geranean, pozik gabiltza. Ib. 122. Mendi-oinetako zabaldegi lauetan 

mugitzen garenoi. MEIG IV 75. Azentuaren barrutian mugitzen nintzelakoan. MEIG VI 142. Fonologi mailan 

mugitu nahi bagenu. Ib. 132. v. tbn. Mobitu: Cb SIgn 121. Mogitu: Txill in MEIG I 260. 

� "Azpiko ipar aizea mubitu du (AN-5vill), aize otza mubitu du berriz (AN-5vill)" Gte Erd 148 (junto a haizia 

jeiki, aizea gallendu, aizea aunditu, etc. de otras zonas). "Edurra mugitu da (V-arr), elurra asi du" Ib. 181. 

� (Part. en función de adj.). "Revoltoso, que no para quieto. Mutiko txarra ezta baiña oso mobidua" Elexp Berg. 

�2. mobitu. Mover, abortar. "Mover la mujer, andrea mobidu" Lcc. 

�3. (Aux. trans.). Mover, incitar, inducir, promover, empujar. � Tr. Documentado en todos los dialectos 

(excepto en suletino), ya desde el último tercio del s. XVI. � Ene arima duzuen gomendatu, garitates mobiturik 

(Pamplona, 1564). TAV 3.1.18. Patriarkék inbidiaz mobiturik, sal zezaten Iosef, Ejipterát eraman ledinzat. Lç 

Act 7, 9. Hura bada ethor zedin Spirituaz mobiturik tenplera. Lç Lc 2, 27 (Or, Ker, IBk, BiblE eragin). Ez 

mobidurik beste gauzagati ezpada arimeen probetxuagati. Cap (ed. 1893), pról. Kofesioan egiten duzu anhitz 

Akta bertutezko. [...] 3. Karitateaz: Iainkoaganako amorioz urrikitura mugitzean. (Interpr?). Hm 203. 

[Jaungoikoak] mugitu bage eta indartu bage. Gco I 427. Guganako onginai ta amorioak mugitzen [zuan 

Salbatzallea]. AA III 521. Askok biztu ta mobietan ditubeela fiesta zorigaistokuak. JJMg BasEsc 153. Mobitruk 

Jesus konpasionez, tokatu ztion beren begiak eta [...] ekusi zein. Hual Mt 20, 34 (Samper mogitrik Jesus 

konpasioala; He, TB, SalabBN, Dv, Echn urrikaldu). Ustelak lausengoak mugiturik eginikako limosnak 

(Zugarramurdi, 1875). ETZ 308. Amorioz suturik eta onen indarrak mugiturik, nai du Franziskok ixuri zañetako 

odola. Bv AsL 113. Gogoak eta beharrak mugiturik doa jende gazteagoa euskal azterketara. MEIG VIII 119. v. 

tbn. Hb Esk 142. ETZ 255 (Lesaka, 1857). Otag EE 1882c, 579. Arr May 151s. Mobitu: He Gudu 60. 

� (Con sintagma en alativo). � Zerk mobitzen du Iaungoikoa ematera guri bere grazia? Ber Doc 103v. Onera 

mobi dezaten gañerako mundua. EZ Man II 106 (Man I 123 mugi). [Jainkoaren Ministroak eria] Testamentua 

egitera mobitu bear du. Cb Eg III 223. Mugitzen duanak lagun urkoa ezkontzeko itza ez kunplitzera. AA III 557. 

Ezintzein mobitu gero penitenzia egitra artan xinetsteko. Hual Mt 21, 32 (Samper etzintzaien mogitu gero 

penitenziala). Ona zerk mogitu zuan lenbiziko, itz-aldi au izkiribuz ipintzera. Bv AsL 111. v. tbn. Añ LoraS 53. 

Echve Dev 521. ETZ 319 (Lakuntza, 1878). Arr May 195. Mobitu: Gco II 88 (tbn. 88 mugitu). JJMg BasEsc 128. 

Mogitu: LE Urt ms. 153r. 

� (Con -t(z)en). � Zek mobietan dau grazia guri emaiten. Cap 28. v. tbn. Añ EL 1 19. 

� (Con -t(z)eko). � Mobidu eban pekatu egiteko. Cap 105. Mugi zezan Lagundiko bitezardea [...] ontzat 

emateko. Aran SIgn 97. 

� (Con -rako). � Jaungoikoak berak iñoiz gaitzerako edo pekaturako tentatzen edo mugitzen ote gaitu? Gco I 

443. Ez du eskurik, oñik ta gorputzik mugitzen gaitzerako. AA III 265. Onerako mugitzen [...] gaituan, ez dakit 

zer bat. Arr CDoc 169 (ap. Zait EG 1958, 391). 

� (Aux. intrans.). Moverse (a), inclinarse (a). � (Con sintagma en alativo). � Mugitu zaitezen humiltasunera. 

Añ LoraS 57. [Edan geiegiarekin] mugitzen dira zentzurik ez duen animalien zikinkerietara. AA III 381. Berriz 

ez degu mugitu biar / lengo oitura txarrera. Ud 147. Seme biartsuai lagundutzera mugitu ditezen. Bv AsL 133. 

Penitenziara mugitu [zan]. Arr May 104. � (Con -t(z)eko). � [Zer esango degu] egindako kalteak zuzentzeko 

mugitzen ez diranaz? AA III 517. 

�4. (Lar � H), mobitu (Urt V 470). Conmover(se), turbar(se), agitar(se). "(Estar) agitado, ibilleraz, mugieraz 

artua, betea egotea, mugitua" Lar. "Remuer, causer du trouble. Tzar bat maiz asko da herri osoaren mugitzeko, 

[...]. 4. éprouver une impression morale. Barne guzia mugitzen zaut eta berotzen, tout mon intérieur s'émeut [...]; 

5. s'agiter, se remuer, se mutiner. Herri guzia mugitzen denean, gaitz da ematzeko, quand tout le pays s'est 

soulevé [...]" H. "Soldadoak mugitzen hasi zitzaizkon, les soldats avaient commencé à se réveiller" Lh. � Tr. 


mende. 

643


Documentado en autores de todos los dialectos, ya desde Leiçarraga. Es particularmente frecuente su empleo con 

bihotz. � Sarthu zenean hura Ierusalemen, zibitate guzia mobi zedin. Lç Mt 21, 10 (TB mugitu zen; He altaratu, 

SalabBN hunkitu, Ip zotukatu, Ur (G) arazotu, Dv kantitu, Echn mobimentuan yarri, Leon harrotu, Ker artegatu, 

IBk harritu, BiblE asaldatu). Iesus bada berriz bere baithan mobitzen zela, ethorten da monumentera. Lç Io 11, 

38 (He, Dv, Leon laztu, BiblE hunkitu). Eliza oro harriak bere azanz handiaz ikharatu eta mobitu. Tt Arima 32. 

Zure ontasun onek artzen ta mobitzen nau, Jauna. Cb Eg II 38 (Dv LEd 78 eritzen du nere bihotza). Gelditu 

ziran bestiak mobiuta, zurtuta legez. JJMg BasEsc 165. Orren sermoiak mugituko du / sentidurikan duena. PE 

20. v. tbn. Aran SIgn 108. Anab Poli 126. Mobitu: Arg DevB 206. Gç 71. 

� (Con bihotz). "Inspirar Dios, gogargitu, biotza mugitu" Lar. � Mobi zazu ene bihotz barrena. EZ Man II 61. 

Bihotza, ikhusten duzun gauzez mobitua. He Gudu 144. Motibo oriekin zure barrua edo biotza argitu eta mugitu 

bage. Gco I 387. Graziak mugitu zioen hondoraino bihotza. MarIl 98. Biyotza mugitzen zait / modu txit eztiyan, / 

nere pensamentura / datorren guztiyan. Bil 46. Bihotza eztiki mugitzen eta unkitzen diolarik, ungirat deitzen du. 

Lap 319 (V 145). v. tbn. Aran SIgn 69. ETZ 305 (Zugarramurdi, 1875). Xe 364. Otag EE 1882c, 583. Bv AsL 27. 

Berron Kijote 217. Mobitu: Dh 55. Mobiu: JJMg BasEsc 71. � (Con sintagma en alativo). � Ene bihotza ezazu / 

mugi zeure legera. EZ Eliç 218. Biotzak mugitzea Jaungoikoaren amoriora. Gco I 394. Biotzak penitenziara 

mugitu. Bv AsL 116. v. tbn. ETZ 155 (Langarika, s. XVIII). AA III 316. Mobitu: Ur MarIl 7. � (Con -t(z)eko). 

� [Jangoikoak] mugiduko dau aberatsen baten biotza, zu sokorrietako. Añ MisE 82. v. tbn. AA III 429. Bv AsL 

85. � Asi zan predikatzen ain egoki, [...] ze, aditzalle jakintsu ta beneragarri aiek guztiak gelditu ziran biotzmugituak. 

Bv AsL 178. 

- EZIN MUGITU (Añ). a) (Adj.). "Immoble, ezin mugitua, arritua" Añ. v. mugiezin. � Madarikatzen tuela 

bihotz osoz aldizka, / zilho guziak lehenik, / bere abereak ondotik, / gero orga eziñ mugitua, / azkenik bere 

burua. Gy 132. b) (Sust.). � Zere bizitza gaistoa osotoro utzitzera eziñ mugitu bat? AA III 518. 

- EZIN MUGITUZKO. Inmóvil, inconmovible. � Arima bat hanbat gauza xarmant zillatu duena, izan othe 

diteke ezin mugituzkoa hanbat amodiotara? JesBih 5 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). 

- MUGITU EZINEKO. Inmóvil. v. mugiezin. � Mugitu ezineko itxura hartu zuten / herio geldiaren mustur 

zimeldua. Arti MaldanB 191. 

- MUGITU GABE. Inmóvil. � Urkabe buhurtzen ziren zuhaitzok, zut, gora, mugitu gabeak zeru beltzari kontra. 

Mde HaurB 5. 

- MUGITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Zure burua mobituxea sentitzen duzun pontutik. He 

Gudu 106. 

- MUGITZEKE. Inmóvil, sin moverse. � Kadira batean eserita, mugitzeke begiratzen zion haurrari. Mde 

HaurB 54 (v. tbn. 27). 

2 mugitu (V ap. A), mukitu (V ap. A). � "Tronco podrido. Mugitu edo aretxondo irotu edo usteldutik, de un 

tronco podrido" A (que cita a Mg en ambas variantes). 

mugitxi. v. MUGA ITXI. 

mugitz, muga-hitz. � Determinante (en gramática). � Mugitzak izena mugatu ta batzuetan ordetuten daue. A 

Gram 88. A, bat, ori, zeinbait, gitxi mugitzak daiz gizon (izen mugea) mugatu daue-ta. Ib. 88. 'A' [...] mugitza da 

(artikuloa da). A EEs 1908, 43. Muga-itz edo artikulua euskeraz (tít.). Or EG 1950 (2), 15. Muga-itza zertako 

dugu? Mugatzeko, bakoizteko. Ib. 15. v. tbn. Eguzk RIEV 1930, 469. 

mugitzaile (H (+ -alle, -ale)). �1. Movedor, incitador, conmovedor. � Bere grazi mugitzallearekin Jaungoikuak 

mugiturik biotza. Bv AsL 124s. �2. (H), mubizale (S ap. Lrq (s.v. mubit)), mogitzaile. "Qui se meut, qui met en 

mouvement" Lrq. � Sasi edo abarrak higitzen direlarik, ez uste ukan ihizia dela baitezpada mogitzailea. Herr 

22-9-1960, 1. 

mugitze (Lar, Izt 7r), mugite (Lar, Izt 7r). �1. "Agitación, movimiento, conmoción" Lar. � Bideko 

mugitzeagatik. 'Por el movimiento del camino'. Aran SIgn 10. �2. "Motín, tumulto, mugitea, mugidia" Lar. 

mugiurra (det.). "Trópico, círculo del cielo" Lar. 

mugo. v. mugu. 

mugollon (Lar � H). � "Mogollón, comer de mogollón: yo creo, que esta voz viene del Bascuence mugollo, 

mugolloa, y significa gallina de mojones [...]. Mugollonez jan, zurrian jan, ibilli" Lar. 


mende. 

644


mugollozale. "Mogrollo, el [que] come a costa ajena, mugollozalea, zurrian dabillena" Lar. 

mugon (S ap. A; Lar, Añ (G), vEys, H), muga on. � "(Buena) ocasión", "oportunidad" Lar. "Coyuntura, 

ocasión, [...] si es buena, mugona" Ib. "(Buena) ocasión, hora, tiempo" Añ. "Temps opportun, heure propice, 

bonne heure. [...] Mugonak dizkitzula Iainkoak, Dieu vous donne des temps heureux" H. Cf. mugaitz. v. 

mugaldi. � Tr. La primera forma documentada es muga on-, que se encuentra en Etcheberri de Ziburu, 

Pouvreau, Haraneder, CatLav (263 (V 132) muga onez), Mihura (12 muga onez), Duhalde y, al Sur, en Ochoa de 

Arín (151 muga onean) y Otaegui (mugaon). A partir de mediados del s. XVIII, se documenta la forma mugon 

en autores guipuzcoanos (en Mendiburu hay un ej. de mugon y otro ambiguo de mug onean), en algunos 

vizcaínos y en Lizarraga de Elcano. En DFrec hay 2 ejs. � Komunio Santuan dute asko gauza on egiteko mugon 

ta deretxea. Mb JBDev 298. Badakiela portatzen mugaon guzietan bere arraza eta izenari konbeni zaion eran. 

Otag EE 1882c, 582. Urbil adi, morrosko, mugona duk; sar adi ontzian usu. 'L'heure est bonne'. Or Mi 62. 

[Yuda] Yesus zalapartarik gabe aien eskuetan yartzeko eskai (mugon) billa zebillen (Mt 26, 16). Ir YKBiz 431 

(Ur billatzen zuen mugona; Or, BiblE egokiera, Ker aukera). Zerbait isil-gordeka adiraz nai lio: / ain mugonik 

(egokiera) edonoiz etor ez lekio. Or Eus 102. Noizbait mugona ukanik, [...] agertu nition zenbait arazo. Or 

Aitork 109 (137 ez nuan batere mugonik). Billa ibiltzeko mugona; eta galtzeko zoritxarra. Ol Eccl 3, 6 (Dv 

muga, BiblE garaia). Mugona igarotzera utzi ta gero ezin arrapatu berriz. Inza NaEsZarr 2020 (se trata de un 

comentario a un refrán). � Etxakon ba buruan sartu euskaldunak guda barrirako mugonean ezegozala? Mugona 

emongo neuskio nik ari. Ag AL 36. 

- MUGONEAN (Volt 2, Lar, Añ (G), H), MUGA ONEAN (SP). En buena ocasión, a tiempo; oportunamente. 

"(A buena) hora [...] viene, mugonean, mugonez dator", "(a) sazón", "(a) tiempo", "(llegar a) punto, a tiempo, 

mugonez, mugonean etorri" Lar (v. tbn. Añ, s.v. punto). "Mugonean ethorri zare, vous êtes venu en temps 

opportun. Mugonean ereina, semé en temps propice. Au fig. Zoaz mugonean, allez à la bonne heure" H. � Gure 

orena / Zuk ekhartzu azkhena, / muga onean sariaz, / goza gaiten handiaz. EZ Eliç 241. Jangoikoaren Legeak 

eskatzen dituen gauzak osoki ta mug onean egitea. Mb IArg I 224. Atoz elizara mugonean; jarri zaite belauniko. 

AA I 519. [Uste degu] Jaungoikoa etorriko dala mugonean guri lagundutzera. "En momento oportuno". Otag 

EE 1881b, 110. v. tbn. Aran SIgn 75. Ag AL 30. Zink Crit 4. 

- MUGONE(Z)KO. Propicio, oportuno. � Denbora egoki edo mugonezkoa, oraziorako. Arr Orac 23. Mugoneko 

adixkideak, / eguerdiko adixkideak. Mde Pr 308. 

- MUGONEZ (V?, G ap. A; Lar, Añ (G), Mg Nom 37 (G), H), MUGA ONEZ (Ht VocGr 370, Lecl, Izt 3v). 

"Oportunamente", "(a buen) tiempo", "(a) sazón" Lar y Añ. "(A buena) hora [...] viene, mugonean, mugonez 

dator", "(llegar a) punto, a tiempo, mugonez, mugonean etorri" Lar. "Coyuntura, ocasión" Añ. "Mugonez (G), 

adiuntzaz (V), a buena hora" Mg Nom 67. "Mugonez ethortzen bazare, si vous arrivez de bonne heure, à temps" 

H. "En una fórmula antigua que todavía se recuerda en Valcarlos se solía decir al sol: Adio Manez, haugi biar 

muga onez! Adios, Juan, ven mañana con buena suerte" Satr VocP s.v. muga (parece significar más bien 'a 

tiempo', 'en buena hora' o similar) .v. mugonkiro. � Muga onez idokazu Zeru safirezkoa / eta isur guregana 

ihintz salbatzekoa. EZ Man I 129 (70 muga onaz). Uste dut bertutezko artha dela muga onez lotara ioaitea. SP 

Phil 321 (He 323 mugaonez). Etxeko gauzak Testamentua mugonez egiñaz zuzentzen dira. Cb Eg III 228. Orra 

nola batzuek ikasten ta ezagutzen dituzten gaiztakeriak mugonez edo txit goiz. Mg CC 215. Prestetan asi biar 

dira mugonez edo ordu onian. CrIc 145. Zori onékoa goartzen déna mugonéz! LE Urt ms. 14r. Au ez egiñagatik 

mugonez ta gaztetxotan, lepoa gogortzen dala. VMg 58. Artha izan behar da muga onez etzateko, gero muga 

onez jaikitzeko. Dh 56. Zetzan itsumenetik, Jainkoak mugonez atera nai izan zuen. Lard 192. Aldazabal jaunak 

mugonez esaten duan bezela. Ag EE 1895b, 167. Mugonez orni egin. Ol Imit I 23, 5 (SP muga denean, Ch 

oraidanik, Mst ordia hun deno, Ip, Leon ordu deno). Mugonez ohartu zen goiz zela oraindik. Mde Pr 148. 

Elezake ipini bere uste osoa ain mugonez lagunduko duen beste inorgan. Zait Plat 86. v. tbn. Arr EE 1882a, 100. 

Arr May 93. EA OlBe 36. Or Aitork 396. 

- MUGON IZAN. "Mugon da oraindik, todavía hay tiempo, es temprano" Lar DVC 268. 

mugondo, muga-ondo. �1. Cercanía de la frontera. � Kanaan-go muga-ondora itzuli ziran. Lard 97. Bialdu 

ziozkan bere-bereala Franziako mugaondoraño bi gizon armadun. Aran SIgn 76. �2. (Dv � A). "Tiempo 

posterior a la sazón, después de la hora señalada" A. 

- MUGONDOKO. "Ez ethor mugondoko, ne venez pas après l'heure" Dv. 

- MUGONDORAKO. a) "En destination ou direction du voisinage de la frontière. Ez gare mugondorako 

gauherdi baino lehen" Dv. b) "Ez dute gostu onik ez mugaintzinerako ez mugondorako fruituek, ni les fruits qui 

précèdent la saison, ni ceux qui la suivent n'ont bon goût" Dv (s.v. mugaintzinerako). 

mugondoratu. "Approcher de la frontière" Dv. 

mugondun. "Oportuno" Lar. v. mugonti. 


mende. 

645


mugonkiro. "Oportunamente" Lar. v. MUGONEZ. 

mugonti. "Oportuno" Lar. v. mugondun. 

mugu (Lar, Añ (G), Hb ap. Lh, H (V, G)), mugo (Añ (G)). � "Sazón, ocasión, coyuntura" Lar. "(A la) sazón, se 

hallaba allí, adiuntza artan zegoan an, mugu artan" Ib. "Lugar, espacio, tiempo, beta, astia, mugua, artea. No 

tengo lugar, betarik eztet, [...] mugurik eztet" Ib. "Temps, loisir" Lh. Cf. muga, mugon. 

- MUGU ITXI. "Temps, circonstances difficiles, durs" H. 

- MUGU-TARTE. "Tracto de tiempo, erartea, mugutartea" Lar. 

mugurdi (R; Aq 24 (R)). Ref.: A; VocPir 688n; Arzdi PlantR 450. � "Churdón (pienso es árbol), mugurdia" Aq 

24. "Frambuesa" A. Cf. VocNav: "Mugardi, frambuesa (Roncal)" y "mugurdi, nombre que dan a la frambuesa o 

chordón (Isaba)". 

mugurri. "(R-uzt), planta parecida a la batata, se desarrolla bajo tierra; los niños la comen cruda" A. 

muguta. v. mugita. 

muguti. "Espacioso, tardo, astitsua, geldia, [...] mugutia" Lar. 

mui. � Boca (en el habla de los gitanos vascos). � Hiretzat goli kherautzen dinat / erromeetako gazin mindroa, 

/ ene muirako mandro londoa [='pan tierno para mi boca']. Mde Po 83. 

muian, muien. v. moien. 

muika (V-gip, G-goi). "La (mala yerba) que tiene en la raíz como rosarios, muika batzuk. Id. muittía" Iz UrrAnz. 

"Muikak kendu, tomateari hostoak kendu" (G-goi). 

muilai. "Mullai (L), equilibrio, se dice de lanchas que se mantienen así en alta mar" A. Cf. muilatu. 

- 

- MULLAIAN. "(L), en equilibrio, se dice de lanchas que en la pesca de altura se mantienen en un lugar, sin 

dejarse llevar de la corriente, merced a un tripulante que rema en opuestos sentidos" A. 

muilaka. � Tomento. � Autsaldi bat emanez, egin dute taka, / eskuz igurtzitzeko darion mullaka (mullozakarra). 

Or Eus 101. 

muilakatu (-ull- G-to ap. A). �1. Estrujar. "Batsu dira mullakatu, marruskatu ta zimurtu (G-to), son casi iguales 

estrujar, restregar y arrugar" A (s.v. batsu). �2. "Mullakatu (G-to), desordenar" A. 

muilatu. �1. Echar el ancla; detenerse (un navío). � Nahi baduzu sarthu edo muillatu Berlingan, muillatuko 

duzu 12 brasetan Ermitas hegoatikan. INav 17. Heldu bazare denbora txar batekin Arcachungo kostan 

muillatzerat es muilla 25 brasa baino gutiagotan. Ib. 46. Unziek muillatzen duten lekurat. Ib. 134. �2. "Mullatu 

(Lc), estar quieta una lancha en alta mar, mantenerse en equilibrio" A. Cf. muilai. 

muilaztar. � Estopa, copo de lino. Cf. mulazkar. � Sorgin-agin-zuloan koka-aala mullaztar (estopa) / lurrean 

ipintzen du ikara ta dardar. Or Eus 114. Mullaztarra (copo de lino) garbariik ala du bereizten. Ib. 136. 

muileun. "Razago, lienzo muy tosco de estopa, mullotea, mulleuna" Lar. 

muileuta (det., -ull- Lar � H (G)). � "Marga, tejido bastísimo de estopa, marga, margea, mulleuta" Lar. 

1 muilo (-ull- L; H (+ -uill-)), mulo (L; H; -lh- SP � vEys, H), mullu (L-côte), moillo (V-gip), boilo (V-gip). 

Ref.: A (mullo, mulo, mullu, moillo); Iz ArOñ (boilo). �1. Montoncito, bola; montículo; terrón. "Petite colline" 

SP. "Sator muloa, taupinière. Martin muloa, rouleau (Martin) à écraser les mottes" H. "Pella, pelotilla" A. 

"Boillo aundixak, terrones grandes" Iz ArOñ. � [Martxoan] sathor muloak barraiatzea eta landetako errekak 


mende. 

646


ongi ezartzea. Dv Lab 205. Ontzi meiak aateak bezala ura urratzen du, ta tillapeak apar-muilloak ebakitzen. 

'Flocons d'écume'. Or Mi 131. Odei-muilloak gaiñetik sapai, / izarrik ez du Illargiak zai. NEtx LBB 260. � 

"Choma, banka, muloa" Urt V I. � Itsasoa hormaz estalia zelakotz, [...] hain lodia eta azkarra zen, nun 

beldurrik gabe xutik ibiltzen ahal bainintzan haizeak harat eta hunat zabiltzan muiloen gainean. Prop 1881, 185 

(cf. Dv, ref. a este ej.: "Il semble qu'il est employé dans le sens de 'onde clapotante de la mer'. Il est peut-être le 

même que le labourdin mulo, mais avec sens figuré"). 

�2. (-ull- BN-baig ap. A; H (+ -uill-)), mulo (BN ap. A; Dv, H). "Nœud de la pioche percé par l'œil" Dv. "Mulo: 

[...] 2.º parte del azadón donde tiene el ojo; [...] 5.º cubo, ojo de un instrumento por donde se mete el mango" A. 

"Mullo: [...] la parte posterior del hacha" Ib. v. 1 mula. � Xara bat ebakitzeko denean, langileak garbitu behar 

du ondoaren ingurua eta haizkoaren muloaz jo itzuli guzian. Dv Lab 366. � mulo (BN-baig ap. A; Urt II 81, 

Dv). "Extremo del bastón" A. 

�3. mulo (Dv, A), mulu (-lh- Sc ap. A). "Tampon" Dv. "Mulhu, tapón de barricas" A. v. 1 mula (3), multzo (7). 

� Tapa edo mulua sarturik, dutxulua nahi zuen ezarri. Herr 2-4-1959, 4. � mulu (-lh- S ap. A), mullu (BN-mix 

ap. A). "Cubo de la rueda" A. 

�4. "Mulo, [...] étron" Dv. v. 1 mula (4). 

�5. (vEys � A). "Muillo, houppe" vEys. "Mullo: [...] borla, fleco, penacho, cresta" A. v. 1 mulko (3). 

�6. mullo (G-to ap. A), mulu (V-m, Gc... ap. A), mollo (V-gip ap. Iz ArOñ). "Mata. Ota-mulu, mata de argoma" 

A. "Mollo, mollúa, bedármollo bat, porción de hierba suelta" Iz ArOñ. 

�7. "Mullo (V-m), ramitos de racimo" A. v. 1 mulko. 

�8. (L ap. Lh; -ullo B ap. A). "Inútil (cosa o persona)" A. "Gizon muilo, homme inutile" Lh. v. multzo (4). 

- BELAUN-MUILO, ELUR-MOILO, LUR-M. v. belaun, elur, lur. 

- MUILO UTZI. � Ori mullo utzirik (B). 'Ori alde bat utzirik'. Inza NaEsZarr 2077. Ori mullo utziko du (B). 

'Ori arras aizatuko du'. Ib. 2078. 

� Etim. Para su proximidad con mu(i)no, etc., v. FHV 307, n. 16. 

2 muilo (G, B, BN-baig; Lar, Añ (G, AN), Dv, H, VocB; -uillo O-SP 231, SP, H), mulo (Lar, H, A Apend), mulu 

(V-m, G-nav). Ref.: A (mullo, muillo, mulhu); Iz IzG (amukoa); Ond Bac (mulu); Izeta BHizt2 (mullo). � 

Estopa; copo de lino. "Atascar, tapar con tascos o estopones, mulloaz, muloaz [...] zirrituak itxi" Lar. "Lana en 

ovillo" A. "Mullo: [...] copo grande de lino que se arrolla en la extremidad de la rueca (FSeg)" Ib. "Material 

menos fino [del lino para hilar]" Iz IzG 200. "Lino de mediana calidad, estopilla? Con él se hace eztupazko aria, 

hilo de estopa" Ond Bac 398. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. La forma general es 

mullo; hay mullu en un texto navarro recogido en ETZ y mulo en D. Aguirre (Kr 131), único ej. vizcaíno que 

hemos encontrado. � Orien kalafet-erako ta beste lanetarako ez da emen mullo piska bat, ez da iltze bat. Mb 

IArg II 290. Olio santua ta mullo molso batzuek artu, ta argi batekin orazio deboziozko bat esango dizu. Cb Eg 

III 238. Sare guztik ere, guztik pusketuko ditu mulloa bezala (Intza, 1801). ETZ 181. Gizonkia da sua, emaztekia 

mulloa. LE Urt 182 (ms. 65r istúpa). Mullo iruten ari zan atso zar [bat]. "Hilaba su copo". Izt, carta a JJMg 23. 

Lotu ondoan oialak edo mulluek (Lakuntza, 1838). ETZ 234. [Sansonek] sokak mullo-ari samur bat bezala eten 

zituen. Lard 144. Ari eta jantziki asko illez iotzen ziran, [...] baita mulloz eta amukoz ere. JMB ELG 70. Sobra 

dan mulloa erre egin bear omen da. Or Eus 124n. Mulloa pelota bezala egin ta su eman (AN-larr, B). 'Un copo 

de lino'. A EY I 154. � Gure bizitza-mataza gutxitzen goaz, eta eriotz-mulloa ariltzen une bakoitzean... NEtx 

Antz 107. 

- MUILO ZAKAR. "Mullu-zakar (G-to), tomento o aresta, arestín" A. � Autsaldi bat emanez, egin dute taka, / 

eskuz igurtzitzeko darion mullaka (mullo-zakarra). Or Eus 101. 

- MUILOZKO (-ull- Lar � H (s.v. mulloa)), MULOZKO (Lar � H). "Estopeño" Lar. "Estoposo" Ib. 

3 muilo. "Muillo, negrillo, hongo que ataca a los cereales (S)" Arch (ap. DRA). 

1 muiloka (-uill- SP, H). � "Neskaren muilloka, gros sein" SP. "Neskaren muillokak, les seins de la fille, 

semblables à des petits monticules" H. vEys (� Lh), que dice tomarlo de Pouvreau, da muiloko, en lugar de 

muiloka. 

2 muiloka, moiloka. "Edur-moilloka dabiltza, se divierten arrojándose pelotas de nieve (FSeg)" A. Cf. 1 muilo. 

1 muilote. "Razago, lienzo muy tosco de estopa, mullotea" Lar. 

2 muilote. "Muillote (Ataun), genista, variedad de argoma" Bähr RIEV 1929, 451. 

muilotu. �1. "Mullir, poner algo hueco, esponjoso y blando, [...] mullotu" Lar. �2. Amontonar, apelotonar. � 


mende. 

647


Odeiak goienean mullotu zitunean. Ol Prov 8, 28 (Dv, Ker gogortu, BiblE bildu). 

1 muin (G-bet-nav, AN, B, Ae; Arch VocGr, Dv, H; -uiñ Ht VocGr 313, VocB; -uñ- Lar, Añ, Lcq 40, H), mun 

(G-azp-nav; Lar, Añ, H), muina (-uñ- Ae), fuin (SP, Lar, Dv, H (+ -uñ-), Darric ap. DRA). Ref.: Bon-Ond 139; 

VocPir 209; A; Iz Ulz (muñek), Als (munak); Echaide Nav 95. � Tr. Documentado en todos los dialectos, 

excepto en suletino. Al Norte se encuentra a partir de principios del s. XVII, y al Sur desde Lazarraga (en un ej. 

no del todo seguro). La forma mejor documentada es muin (o muiñ), seguida de muñ. Al Norte hay fuin en 

Argaignarats (DevB 183), Haraneder, Goyhetche (-uiñ-), Hiribarren (Esk 36) y J.B. Etcheberry (Zeruari 171, ap. 

DRA), y fuñ en Etcheberri de Ziburu (tbn. fuiñ-) e Iratzeder (155). Pouvreau y Duhalde diferencian fuin 'seso' y 

muin 'médula, meollo'. Hay además un ej. de mun en Orixe (junto a los frecs. muin y muiñ), y muina (tema nudo) 

en J. Etchepare (junto a muin) y Tapia-Perurena (EEs 1927, 28 muña). En DFrec hay 49 ejs. de muin y 2 de mun. 

�1. Seso(s); cerebro. "Fuinik ez izaitea, n'avoir point de cervelle" SP. "Garuña, otros dicen solo muña; pero es 

más descriptiva la primera, porque significa la sustancia o tuétano de la parte superior, garai-uña; muña no 

especifica el paraje. Uña, una o muña tienen el mismo significado" Mg in VMg 102. "Zure oihu minek fuina 

iharrosten darotet" H. "Fuinetako min, mal de cabeza (Darric)" DRA. Cf. muna en Echaide Orio 127. Cf. 

VocNav s.v. munes y muña. v. burmuin, BURUKO MUIN, KASKO-MUIN. � Aranzezko khoroaz burua 

muiñetaraiño zilhatu [zeraukaten]. Mat 190. Fuñean egonen zaio orhoitzapen miñbera. EZ Man I 99 (56 fuiña). 

Gozatu naiz fuñera ethorri zaizkidan gogoeta desonhetztetan. EZ Eliç 150s. Fuineko errebelamendu guzietarik 

libraturik. SP Imit IV 1, 5 (Ch, Ol, Leon gogo). Tristezia gaixtoak [...] fuina zapatzen du eta tontotzen. SP Phil 

466 (He 472 ispiritua). Fuineko khe gaixtoetarik. Ib. 345 (He 348 humore uherretarik). Oso-osoak supean 

ehortziak, [...] larruan, haragian, hezurretan, fuinetan, muinetan su. Dh 163. Zer buru ederra, dio, / fuiñez 

bethea balago! Gy 315. Fuiñez arin direnentzat. Ib. VII. Errotarri-puska batek muñak lertu ziozkan. Lard 133. 

Idi muinak. ECocin 4. Beriala etorri zan muñ-jotzalle edo katxeterua. Sor Bar 74. Burua nahasten denean, 

muñetako eta zenzuetako bideak trabatzen dire. FIr 188. Azinda hilen muinak ikertzen zituzten. JE Med 40. 

Muñak urtu gabe. 'El seso'. Ldi BB 68. Itza labur-ebakia du yaun orrek, eta burua muñez ornia, dirudienez. Ldi 

IL 21. Oso muin urrikotzat yotzen nazu, gero! Ib. 93. Aari-giltzurrin, muin eta xerrak. Or Eus 230 (Tormes 39 

mun). Iturrien kantak, ixuri gozoan datozkit muiñetara. NEtx LBB 194 (Antz 109 muñ-). Muñek jan ttioi 

(dizkiote) (AN-larr). 'Azpi-jana egin diote, txorarazi dute'. Inza NaEsZarr 473. Jo eta jo, muinak urtu dizkiote. 

Mintzatzen ere ahaztu zaio. In MEIG I 166. Askozaz ere gogorragoa da burezurra, barrengo muin-azalik 

gogorrena baino. MEIG VI 113. v. tbn. Ayerb EEs 1916, 15. Zait Plat 40. Muiñ: Vill Jaink 69. In MIH 217. 

Muñ- (pl.): LE Urt ms. 7v. Mg in VMg 101. Balad 221. 

� Garuntxoa muin mokor larrisko bat [da]. JE Med 38. � Bizkar-hezurreko eta buru-hezurraren barneko 

muinan. JE Med 23 (tbn. 23 muinako zeluletan). � Begi-muinetan ongi itsatsirik geratzeko. MEIG IX 92. 

�2. (V-gip, G, AN, L, B, BN-baig, Sal; SP, Dv, H (+ -uiñ); muñ G-nav, AN, B, Ae; Lar, Aq 1086, Añ (G), Lcq 

40, H), mun (V-gip, G-azp-nav, BN-ciz; Lar, Aq 1086, Añ (G), H), fuin (L-côte; vEys, Dv, H (+ -uñ, L)), muina 

(-uñ- Ae, Sal), muun (V-gip), muuñ (V-gip, AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 200; A (muin, muñ, fuiñ); Iz 

UrrAnz (muna), ArOñ (muuna); Etxba Eib (muiña); Echaide Nav 96; Elexp Berg (mun); Gte Erd 3. � Médula, 

tuétano; savia; meollo, fondo, fundamento, base. "Cañada, muña, muna (G, AN)" Aq 1086. "Muinetaraino 

ikharatzea, tembler jusqu'aux os, jusqu'à la mœlle des os" H. "Muñ: [...] 2.º tuétano, savia; 3.º (G-to), cuerno 

interior o sustancia blanquecina que está dentro del cuerno, vulg. miojo" A. "Muna, médula, tanto ósea como 

espinal" Garate 2. 


mende. 

a Cont RIEV 1933, 100. "Es completamente exacto, y bastante sorprendente, que en Sal se 

distingue siempre muña 'tuétano', con artículo muñara, de unak 'sesos'" VocPir 200n (cf. tbn. Echaide Nav 95 y 

96). "Muiña guran, egun guztian egon da txakurra azurra apurtu ezinda" Etxba Eib. "Batzui gustatze jakue 

muna jateko" Elexp Berg. "Goazen harira (G-goi), goazen muinera (G-goi)" Gte Erd 3. v. gun, funts. � Tr. 

Documentado al Norte desde mediados del s. XVII. Al Sur no se encuentra hasta el s. XX. � Nigar egin 

ginezake fuña xukatzeraño. EZ Man I 114 (podría corresponder quizá a la 1. a acepción). Gozorik, muinik eta 

sailtasunik bat ere gabe. SP Phil 200 (He 202 gozorik eta ziñtasunik gabekoak dire). Heltzen da [Jainkoaren 

hitza] arimaren eta izpirituaren plegutaraiño, junturetaraiño eta fuinetaraiño. He He 4, 12 (TB, Dv, IBk muin, 

Ol muñ-, Ker muiñ; Lç hun). Hauk dire meditazionearen funtsa, arima ta muina bezala. Dh 102. Berak zioen 

sarthu zela gizonaren errain eta fuinetan. Hb Egia 63. Oro zeu zaralako, muin eta azala. Laux BBa 102. 

Lenaren muñak aldatu beza / baratz zarra baratz berri! 'La esencia del pasado'. Ldi BB 152. Yetxi nazu lezera; / 

nork gere muñean dugun itzalera. 'En lo íntimo de sí'. Ib. 162. Argatik estatutoaren muin izkutua askatasunasmoa 

izatea. Ldi IL 24. Sar bekit ots ori nere gogoaren muiñik barnenean. Or Poem 538 (537 muñ; v. tbn. QA 

62 muñ). Aztertu dezaiegun [koplei] barruko muña. Muña ta azala. Lek SClar 114. Bere muiñean ederraren 

tximist labur eta sarkor auek sentittu ez dituenak, [...]. Txill Let 31. Bizia bai da izkuntza guztien muña ta izate 

guztia. SM Zirik 7. Zain eta muin ulertu. Zait Plat 27. Izan ere, zoriona, bere muiñean, zer da? Vill Jaink 89. 

Ziotelarik gaizki eginak zeramala ifernura, / muinetaraino sartu zitzautan Jaungoikoaren beldurra. Xa Odol 

214. Zure egina nauzu muina ta hezurra. Ib. 342. Funtsez, ederki jaso du hitz bitan nik erantzun nuenaren 

muina. MIH 217. Ez da hain erraz herri bati mende luzeek eman dioten muina eta pentsabidea aldatzen. Ib. 120. 

Hizkuntza bat besterik ez da euskara, [...] baina beste edozein hizkuntzaren kidea, halaz ere, funtsez eta muinez.


MEIG III 118 (123 muinez eta mamiz). v. tbn. Inza Azalp 25. Etxde Itxas 85. Osk Kurl 30. Muiñ: Mok 8. TAg 

GaGo 77. Etxde JJ 214. Erkiag Arran 196. Onaind in Gazt MusIx 205. Ibiñ Virgil 45. NEtx LBB 258. Muñ: A 

Ardi 51. SMitx Aranz 37. Baxurko Jesus 73 (ap. DRA). Muña (det.): BEnb NereA 208. 

� Gun-muña zekendu zaiotelako. "Su savia se ha secado". Aitzol in Laux BBa IV. � (Con reduplicación 

intensiva). � Auziaren muin-muiñean gaude. Vill Jaink 90. Muiñ-muiñetiko azalpen sendo ta egiñaren bidez. 

Gazt MusIx 59. 

� Ase bekit arimori, / muin-urinez bezala: / neure mihiz kantatzeko / laudorio leiala. Hm 89. 

� Brote. � Patata ernetzen danean, ganaduari eman baño len, munak kendu bear zaizkio, beneno txar bat, [...] 

munetan biltzen zaiolako. Oñatibia Baserria 82. 

� Leku ona Bikuña, / soloan-soloan muiña. Lazarraga (B) 1207r (Interpr?). 

� (Como segundo miembro de comp.). � Zazpi ezpata zorrotz / biotz-muñean, / ta alare, zutik zaude / gurutzaurrean. 

Jaukol Biozk 100. Barru-muñeko gauean. 'En la noche de mi profundo centro'. Ldi BB 146. Ikusiko al 

zenitun negu-muñean, aritza adar utsetan. Ldi IL 109. Eusko-muin utsezko ikuskizun [ori]. Ib. 65. Ez zadan itz 

garratzik / mingain ta lumetan, / Iaun au ezti daukadan / nik barne-muinetan. "En las médulas de mi interior". 

Or BM 122. Atsegiña dok bixitz-muina. "El secreto de la vida". Laux AB 75 (BBa 70 bijotz muin). Orduko aren 

nai-muiña etzenun bete. Or Aitork 114. Miren bera gezurtara ta abandonatu, dena sentitzen dut errai-muñean. 

Txill Let 106 (67 barne-muñ-). Euskal kutsua badario, barren muinetarik dario, ez axaleko edergarrietarik. 

MIH 115 (MEIG I 80 barne-muin-). Formari lotu baikintzaizkion lehenik, zentzu-muinean sartu aurretik. MEIG 

VIII 109. Hori da lanaren arrazoi-muina. MEIG IX 128 (en colab. con NEtx). v. tbn. SMitx Aranz 85. Etxde JJ 

211. Zait Plat 105. MAtx Gazt 30. NEtx LBB 244. 

�3. "Espermaceti, balearen munak" Lar. 

�4. "(Endospermum), albumen: es la parte de la almendra que rodea al embrión y está compuesta de un tejido 

celular lleno de fécula o mucilago que disolviéndose en agua sirve para nutrir al embrión cuando germina, [...] 

muña, que quiere decir seso" Lcq 31. 

- BIZKAR-MUIN, HEZUR-M, IZAN-M, IZATE-M. v. bizkar, hezur, izan, izate. 

- ERI-MUIN. "Eri muñ (BN-baig), yemas de los dedos. Erimuiñetan zumez joiten ginitun jaun errientak, el señor 

maestro nos pegaba en las yemas de los dedos" A. 

- MUIN-HAR. "Cénure, fuinar" T-L. 

- MUIN-GAIN (mungain G-goi, L). Ref.: A; Lh. "Mungaiñ, parte blanda del cráneo" A. "Mungain, dessus du 

crâne" Lh. 

- MUINIK GABE, FUINIK GABE. Descerebrado, tonto. Cf. muingabe. � Zaldiak, ezbaitzen arras fuiñik gabe, 

/ baderroie: [...]. Gy 274. 

- MUIN-OINAZE. "Muiñ-oñazea (V, G), fuin-oinhazea, maladie des moutons qui a son siège dans le cerveau et 

qui leur cause une sorte de stupeur: elle est différente du tournis" H. Cf. muinoze. 

- MUIN-TORRONPILO. Tumor cerebral. � Behar ere, muineriak edo muin-torronpiloak ez dira egun guziez 

gertatzen. GAlm 1962, 61. 

� Etim. Para su posible etimología y su relación con (g)un, etc., v. FHV 150s. 

2 muin (muñ G; Lcc , Lar, Dv (G), H (V, G)), mun (V; Lar, Hb ap. Lh, H (V)). Ref.: A (mun, muñ); 

Etxba Eib (mun). � Tr. Documentado en autores meridionales, ya desde Lazarraga y RS; al Norte lo hallamos en 

unas cartas labortanas de finales del s. XVI, que muestran rasgos meridionales. Mun es la forma empleada por 

los vizcaínos (junto a muñ en Moguel; Lauaxeta emplea mun y muñ, junto al frec. muin). En la mayoría de textos 

guipuzcoanos se encuentra la forma muñ y, en menor medida, muin. Hay únicamente mun en Iparragirre, 

Anduaga (AUzta 78), Anabitarte, S. Mitxelena (Aranz 134) y N. Etxaniz, y junto a muin, muiñ o muñ, en 

Cardaberaz, Apaolaza, ArgiDL, Olabide y Orixe. En Lazarraga encontramos muñ junto a (seguramente 

descuido gráfico). 

� "Beso, no en la cara" A. "Beso reverencial. Obispuari, erastunian mun" Etxba Eib. � Gorantziak eta 

eskuetako munak eta oiñetako igortziak oriodunari. A BeinB 69. Muñ batekin saltzen nauzu, adiskidea? Inza 

Azalp 66. Artu, ba, pozez, biotz-negarrez ai! bustitako / bere muñ eta laztana. Jaukol Biozk 68 (2 muiñ). 

Eguzkiaren / lêndabiziko muñaz / sortzen duk zorunaren / lore ezezaguna? Ldi BB 16. Muñentzat prest daukez 

ezpanak! Laux AB 61 (24 muin bat y 31 mun bat). Apezak mun eskeiñi. Or Eus 349. Sarritan musu damaio, / eta 

muiñ aratz onegaz indar / bero bat osatu zaio. EA OlBe 60. v. tbn. Etxde JJ 263. Muñ: TP EEs 1927, 28. Mun: 

Erkiag Arran 155. � Damu seinaliak, nola diran, kurutze munak, zizpurubak, begi jasotiak. CrIc 156. � Soin 

onek mun-miña diño. "Ardor de los besos". Laux AB 34. � Ezpaiñ-muña ta dirua, gero: / biotzean bero-ziña. 

"Se sigue la adoración de la reliquia". Or Eus 229. 

- ESKU-MUIN. v. eskumuin. 

- MUIN EGIN (muñ G; Lcc , Lar DVC 267, Dv, H), MUN EGIN (V, L; Lar, Añ, H). Ref.: A (muñ, mun 

egin); Lh (mun); Iz ArOñ y Etxba Eib (mun eiñ); Elexp Berg (mun emon). "De algo muy apreciable se dice: ori 

mun eginda artzekoa da (V-gip)" A EY III 247. "Besar con reverencia. Kurutzia eiñ eta mun eitten jako ogixari 

ekitzerakuan" Etxba Eib. � Ipirdietan deikeozu / erraz muñ biok alkarri. Lazarraga 1201v. Oiñ-eskuetan muñ 


mende. 

649


egiozu. Ib. 1201v. Ukaondoa hur da baia / mun egiten eskerga. 'Cerca está el codo, más difícil de besar'. 

RS 250. Nere osasunaz duen kuidaduaz eskuetan milla bider muñ egiten diot. (c. 1597). FLV 1993, 463. Feliperi 

egiteko gustiok oñean mun. EgiaK 87. Mun egiozu amudioagaz eta fedeagaz albo odolez bete orreri. Cap (ed. 

1893), 154. Bere eskuak mun egiten dut. Gamiz 206. Muñ egin ta apatu zion eskuan Aurelianok Clotilderi. Mb 

IArg I 183 (294 apa ta muñ egiozu). [Ikusi ditut] artua emon ta eskuban mun egiten eskale gaixuari. Mg PAb 

106 (CC 133 y 246 muñ egin). Mun-egin bere llaga ta zaoriak. Añ EL 1 43 (EL 2 84 zelaiari mun egin). Zure 

petxuan estuzazu, bere esku ta oñetan muñ egiozu. Echve Dev 521. Bere lurrari mun egitera. Iparg 347. Eskuoñetan 

/ laztan gozoz mun egiñik. AB AmaE 14. Gauza txit ona da errosarioari muñegitea. Arr May 38 (90 muñegiozu). 

Zirikeunez ta urrez estalitako aien ezurrei muin egiten diete. Ol Imit IV 1, 9 (Pi mun egiten dautsie; SP 

muzuztatu, Ch musu eman, Mst pot egin; v. tbn. Ol Gen 29, 13). Oñetan muiñ-eginda / jun oi naiz etxetik. Jaukol 

Biozk 63. Aingeruari mun dagiote. Or Eus 261. Dijoaz Akelarrera, / akerra munegitera. SMitx Aranz 216. 

Egiodan muñ Zure eskuari biotz osoz. Or Aitork 29 (Mi 55 muñ e.). Hizkuntza bizia eta lasterra du liburu honek, 

baina maiz lurrari muin egiten dion lasterkariarena. MEIG III 46. 

v. tbn. Ir YKBiz 159. Laux AB 45. EA OlBe 9. Etxde AlosT 87. Muñ egin: Cb Eg III 255 (Just 121 mun e.). VMg 

VIII. AA I 556. Lard 535. Bv AsL 221. Apaol 57 (22 mun e.). Goñi 46. Urruz Zer 16. ArgiDL 26 (56 mun e.). 

Inza Azalp 66. Mun egin: CrIc 164. JJMg BasEsc 73. Astar II 115. fB Ic III 309. Ur MarIl 36. Ag AL 152. Zam 

RIEV 1907, 427. Echta Jos 344. TP EEs 1927, 30. Enb 86. Osk Kurl 177. Erkiag BatB 204. 

� (Con determinantes). � Sarri artuten ebala Kurutze Santua bere eskuetan, eta onerazpen andiagaz mun gozo 

asko egiten eutsazala. Itz Azald 11. Xalbatek agurtu zun bere xalanta muin lizun bat ezpaiñetan egiñaz. Etxde JJ 

112 (218s muin maitekor bat egin zion). � (Part. en función de adj.). � Eskubetan mun egin, ta erreten ikusi 

gura esku mun eginak. Mg CO 38. 

- MUIN EMAN (G-azp), MUN EMAN (V-gip, G-azp, L). Ref.: Lh (mun eman); Elexp Berg (mun emon); Gte 

Erd 225. "Besar algo o alguna persona en sitio diferente a la cara. Relikixiai mun emotera joaten giñan elizan" 

Elexp Berg. "Lurrean muin eman dezaten lortu dute (G-azp), lurrean muin ematea lortu dute (G-azp), lurrei 

mun emotuetso (V-gip)" Gte Erd 225. � Mun emon eikiezu guztiz samur bere llaga gozoai. Añ EL 2 49. Aurrari 

masalla gorrituetan muñ ematean. Muj RIEV 1907, 208. Esku on orri / etsian muñ bear eman. Or Poem 542 (Mi 

142 muiñ eman, Eus 261 mun eman). Bi besoen artean artu ta mun eman zion. Anab Poli 66. Jesusi urbildu 

zitzaion muñ emateko. Or Lc 22, 47 (Ol muin egitera; He, BiblE musu ematera(t), TB, Dv, Brunet, Leon musu 

ema(i)teko). v. tbn. Muñ eman: Aran SIgn 33. Ill Pill 31. Alz Ram 133. Muiñ eman: Berron Kijote 115. Mun 

eman: Zam RIEV 1907, 427. Ol Gen 32, 1. 

- MUN ERAGIN. Hacer besar. � Belauniko kontriziozko aktu bat ta guzien aurrean lurrari mun eragin. Cb Eg 

III 387 (v. tbn. JJMg BasEsc 27 luurrari mun eragiñ). Nok alan argaldu, makurtu ta lurra mun eragin deutsu? 

Añ EL 1 194. 

- MUN-ERAZO. Hacer besar. � Mun-erazo eutsuen autsa. Añ EL 1 186. 

- MUN ETA MUN. Besando. v. MUN ETA MUSU. � Bederatziurrena bukatzen zanean, Santuari mun eta 

mun, bazigun pixka baterako lana. NEtx LBB 142. 

- MUN ETA MUSU. Besando. v. MUN ETA MUN. � Mun eta musu, beratu dute / aingeruaren biotza. Or Eus 

262. 

- MUIN IZAN (trans. tripersonal). � Atsak beti muin dio / Trintingo gainari. Or BM 44 (podría interpretarse 

como muin eman). [Zalduna] goiz-zubittik jaustian / aintzak muin-eutsan bekokijan! Laux AB 76. Arnas deunak 

muin dautse niñijan. Ib. 73. v. tbn. SMitx Aranz 56 (mun). 

3 muin. v. 2 min. 

muina (det.). "Muñak (S; Foix), balayeurs" Lh. 

muinaki (-uñ- Lar DVC 267, Hb ap. Lh), munaki (Lar). � "Caña de vaca, cañada, munakia" Lar. "Mœlle" Lh. 

� Pistola ura zan munaki edo kañada ezur bat. Urruz EEs 1917, 60. 

muinaldi (-uñ- Lar, Hb ap. Lh), munaldi (Lar), fuinaldi (Lar). � "Sesada, fritada de sesos, mun, muñaldia, 

garunaldia, fuinaldia" Lar. 

muinar, munar (Lar). � "Medular, munarra, munokia" Lar. 

muinategi, munategi (Lar). � "Sesera" Lar. 

muinati, munati (Lar). � "Meduloso" Lar. v. muintsu. 


mende. 

650


muinatz (muñ- G ap. A), muñats (H (G)), munats (H (+ -nh- L)). � Colina. � Muñats goitu batera eraman 

zuen. Lard 373 (458 muñats). Bizkaietako muñatz-magalean. Mok 13. An zetorren saletxetik muñatzean bera 

emakume eder bat. JAIraz Bizia 118. Muñatz lirain beera / ur-txirripa garbi bat. Gazt MusIx 77. v. tbn. EEs 

1913, 255 (muñats). 

- MUINATZ-BELAR. v. MUNA-BELAR. � Lurrak gorri zituten Maiatz-leeneraiño; / bei antzuak, lan bage, 

ustez larrerako; / munats-belar garbia, esne-beiendako. 'Hierba fresca'. Or Eus 246. 

muindu. � Besar. Cf. muinkatu. � Gurutzetu ta muiñtzen dituzte / esku aiton ta gurasoenak. Iraola Ezale 1898, 

330a. Eskua artu ziyon gogoz, sutsu, baita muindu ere malko guriyak zerizkiyola. EEs 1921, 212. v. tbn. Or Eus 

145. 

muindun, fuindun (Urt II 302). �1. Sesudo, meolludo. "Argumentosus, [...] fuintsua, fuindúna" Urt II 302. � 

Ez dut uste euskera zaintsuagorik, muindunagorik, gauzek labur eta indarrez esaiteko ta barne sarrarazteko 

euskaldunagorik oraindaino idatzi denik. Or EEs 1927, 208. �2. undun. (Planta) que tiene médula. "Landara 

undunak asko dira: iko, plaustua, ur, txori-egur [...] ta besteren bat; berba baten egur bigunak (V-och?)" A. 

muinerakeria, fuinerakeria (SP). � Imaginación, fantasía, ilusión. � [Espiritu gaixto hari] burutara bihurtu eta 

aurtiki behar zaizko pitsten dituen fuinerakeriak. "Cuncta phantasmata". SP Imit IV 10, 2 (Ch inspirazione lohi, 

Mst itxusmentü, Ol, Pi irudikeri). 

muineri. � Enfermedad cerebral. � Behar ere, muineriak edo muin-torronpiloak ez dira egun guziez gertatzen. 

GAlm 1962, 61. 

muinetaratu. � Transmitir, infundir. � Oso eta bizirik daude Peru eta Maisu Juan eta inguruko guztiak. [...] 

Zenbait sortzaile trebek beren umeei muinetaratu dieten bizi iraukor horrekin. MIH 168. 

muingabe, fuingabe (SP). � Descerebrado, tonto. "Fuin gabea, sans cervelle, fuin gabekoa" SP. Cf. MUINIK 

GABE. � Gastiguak ondutzen ez duena / da muñgabe ta zoruena. Mg in VMg 101. Zer egiñ gogo duk koxko 

fuiñ gabea? Gy 135. 

muingabetu, fuingabetu (SP, sin trad.). Cf. muingabe. 

muinka, munka (V-gip ap. Etxba Eib), munga. � Besando. "Legorrera eldu ziranian, lurrari munka ziran 

danak" Etxba Eib (s.v. mun). � Ni gisajo au, Amari munka / bekoki ta begietan. AB AmaE 9. Ama Mariaren 

irudiari munga. Ag Kr 85. Gaixo ta langille, aren soiñekoeri muinka ari ziren. Or Mi 135. Lurra ta biok elkarri 

munka zaudete. Ldi BB 102 (v. tbn. eskuan muinka en Ldi, carta a Inza 11-7-1929, ap. DRA). Mendiari munka 

zegon ilargi txatala. EG 1956 (7-8), 33. [Itsasoak] azkeneko zolan, ortzeaz munka ziarduan. Erkiag Arran 8. v. 

tbn. EG 1952 (11-12), 4. NEtx LBB 231. Munka: Jaungoiko-zale Egutegi (ap. DRA). Ker in Onaind MEOE 764. 

� (Con reduplicación intensiva). � Bere bekoki garbi zimur bagakoan munga-munga iagokola, --maite dozu 

aita? --itanduten eutsan. Ag AL 153. 

muinkatu, munkatu. � Besar. Cf. muindu. � Eguzki itzulberriak, / (maitari goiztarrak), / munkatu du basoa, / 

(munkatu senarrak)... Ldi BB 58. Lur santua munkatuz / belaunika bertan. SMitx Aranz 121. Gorputza bezelaxe 

arpegia ere tinka-tinka estutu eta lotsagarri muinkatu zion. Etxde JJ 110 (v. tbn. AlosT 105). [Bi emaztekiek] 

muinkatu zuten pozaren pozez berendako zen gizon aipagarria. Izeta DirG 112s. v. tbn. Zait EG 1950 (9-10), 5. 

muinki. � Cariñosamente, apasionadamente. � Ezpañak dardar, lepo-zañak ler- / bearrean, muinki dut estu 

nere eder / besoetan. 'Apasionadamente'. Ldi BB 164. 

1 muino (-uiñ- G-goi, B; -uñ- V-gip, G-goi; Izt C 21, Dv (G), H (+ -uñho)), muno (G, BN-ciz (-nh-); Lar, Añ, 

Hb ap. Lh, H (V, G); -nh- VocBN, Dv, H (L, BN)), munhu (H (S)), munio (Izt C 21), monho (BN; SP (+ -ua, 

det.), VocBN, H), mono (H), moñ(h)o (H). Ref.: A (monho, muiño, muno, muño); Iz ArOñ (muño). � Colina, 

cerro; cima; ribazo. "Loma de tierra", "ribazo" Lar y Añ. "Montañeta", "otero" Lar. "Promontorio", "teso" Ib. 

"Torrontero, montón de tierra en declive" Ib. "Munoa, muñoa o munia significa en vizcaíno 'ribazo' y creo que el 

propio término guipuzcoano por colina es éste, pues siempre significa altura pequeña" Ur, carta a Bon 3-4-1858. 

Cf. IC I 507: "Munaetan oñez! que quiere decir 'por las ribas a pie'" (explicación del apellido Muñatones); cf. 

tbn. Izt C 22: "Gure asaba zintzo ernaiak izena ifini bear ziotenean tokiren bati, aurrenengo lana egiten zeben 

beraren egoitzari begiratzea. [...] Baldin bazan [mendiska] pitina edo txikitxoa, deituko zioten Muñua". � Tr. 


mende. 

651


Documentado desde mediados del s. XIX en autores meridionales. Al Norte se encuentra en Duvoisin, J. 

Etchepare (en ambos la forma munho) y en un ej. de Herria (5-4-1962, 3 muñu). La forma mejor documentada al 

Sur es muño, seguida de muino (o muiño). Hay únicamente muno en Iturriaga, Aguirre y Mirande (Pr 144); junto 

a muño en Iztueta, Lizardi y Lasa, y junto a muiño en Ibiñagabeitia y Berrondo. Hay además munu en Zabala 

(Gabon 85 y 108; junto a muño). En DFrec hay 2 ejs. de muino, 3 de muño y 1 de muiño. � Heredades en Erret 

Ihera, Muno, Erret Ihera Gibelea (Arizala, 1150). Lac VM 37. Semero Munoquo (1205). Arzam 347. Dota 

munoco (s. XIII, Libro Rubro de Iranzu). RIEV 1930, 248. Munoeta et Sant Martin (1350). Ynhabarr munho 

(1366). Arzam 347. � Muno baten gañean / leoia jarri zan. It Fab 48. Olearsoko muñora igo, ta eraso izan zion 

etsaiari portizki. Izt C 478 (121 Olearsoko Munoaren ondoan). Igeldoko mendiaren muno andiak. Ib. 90. Muño 

batetik begira jarrita, negarra zeriola. Lard 336. Mortu eginen ditut mendiak eta munhoak. Dv Is 42, 15. Moises 

eta Aaron eta Hur igo ziran muñoaren tontorrera. Ur Ex 17, 10 (BiblE muinoaren gainera; Dv, Bibl mendixka, 

Ker mendi). Mendi txartxo baten muño garbian. Otag EE 1882c, 448. Pedro Anton zarra belarra ebakitzen 

muno baten egian. Ag G 112 (AL 54 muno). Muñotan urtu da elurra. Jaukol Biozk 38. Muño legorrak zeruaz 

batzen ditu bere tontor gorri-urdiñak. Or Mi 105 (Poem 533 muño). Bagoazi zalu munhoari behera. JE Ber 24. 

Muño ta mendixka sail bat. Ldi IL 37 (BB 158 Altzo-muño). Likiko muñoak gaindi txingika. Zait Sof 62 (Plat 17 

y 43 muino). Oritutako artalorrak, muño gorriskak. Txill Let 54. Mendiz-mendi antxintxika, / muñoz-muño 

punpaka. Ol Cant 2, 8 (BiblE muinoz muino jauzika). Kurlutxu muiño luzangea. Erkiag Arran 12. Aldapa gora 

muñoa / goiaño egizu bakar. Gazt MusIx 115. Ibarrez-ibar ta munoz-muno. Berron Kijote 125 (196 muiño). 

Muino garai guztietan eta zuhaitz mardul guztien azpian. BiblE Ez 20, 28 (Dv munho gora guziak, Ker muiño 

garai; Ol mendi garai). v. tbn. Muiño: Etxde Itxas 246 (JJ 5 muño). Gand Elorri 133. Onaind in Gazt MusIx 

203. Ibiñ Virgil 6 (93 muno). Muño: Inza Azalp 31. Sabiaga Y 1933, 425. A Y 1934, 8. Laux AB 44. SMitx Aranz 

82. Ir YKBiz 498. JMB ELG 72. NEtx LBB 363 (19 muiño). Lasa Poem 66. 

� Montón. � Ekhar zatzue harriak. Eta bildurik munho bat egin zuten eta haren gainean jan zuten: Labanek 

hura deithu zuen Lekhukoaren munhoa, eta Jakobek Lekhukotasuneko meta, zeinek bere mintzaiako ariaren 

arabera. Dv Gen 31, 46 (Urt mahañ, Ur arri pilla, Ol arri meta, Ker, Bibl meta, BiblE harripila). v. tbn. EEs 

1913, 166 (muño). � Au dana sarritan muño edo lur eta arri pillo batez inguratua egoten da. JMB ELG 88. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Amiñao barreneko soro-muñoan. Zab Gabon 65. Goi-muñoak zear! 

'Celestiales collados'. Ldi BB 88. Txori-muño ta kilker tokiak. EA OlBe 31. Korikiar neskatx bakideak egurasten 

diran aitz-bizkartxo-muñoaren gañean. 'Sobre la doble cima de la roca'. Zait Sof 193. Buztin-muño batzuk, 

euriak bi aldetatik yanak eta iduri polit biurtuak. Or QA 50. Erreka-muño guztiak ziran / lora txukunez beterik. 

BEnb NereA 54. � Chamberiko txabola txiroak / iriaren garezur munoan. Lasa Poem 111. 

- MENDI-MUINO. v. mendi. 

- MUINO-BIZKAR. Loma. � Mendigaillurrak eta muiño-bizkarrak. Erkiag Arran 94. 

- MUINO-HEGAL. Falda, ladera de la colina. � Minkita, ango muiño egal kotortsuetakoa. Ibiñ Virgil 33n. 

- MUINO-GAIN. Cima, cumbre de la colina. � Muño-ganetan berein pipil, / lorarik ederrena uretan! Laux AB 

38. Muñogain batetik begiztatu zuen Aizarnako kalea. TAg Uzt 302. Ixraelek ez zun erre muñogañetan zegon iri 

bat ere. Ol Ios 11, 13 (Dv bizkargunetan eta munhoetan, Ker menditxo-gaiñetan, BiblE mendi-gailurretan). 

Muiño-gain artan geldirik egon zan Santxo. Berron Kijote 201 (196 muiño gaiñera igo). v. tbn. Muño: Or Mi 

134. Muiño: Onaind in Gazt MusIx 154. � Muño-gain-gañean / Eliz-Nagusi bazterrean, / [...] bizi naiz alai ta 

pakean. Jaukol Biozk 106. � Cielo. � Yainko-muño-gañetara baño lên, / ederra baita bizia! Ldi BB 132. 

- MUINOPEAN. Bajo la colina. � Gure itsaso zabal, muñopean biguinki etzana. Or Mi 32 (v. tbn. 80). 

- MUINO-TONTOR. Cima de la colina. � Muño-tontorrean, aize-ezkutuan yezarri giñan. Zait Sof 172. Moxe, 

Aaron ta Ur muño-tontorrera igoak ziran. Ol Ex 17, 10. 

- HONDAR-MUINO, TXORI-MUINO. v. hondar, txori. 

2 muino (-uiñ- BN-baig ap. A; -uñ- Dv (L), Lf ap. Lh; -uñh- H). �1. "En Labourd, muñoa se dit du chignon de 

la chevelure, des cheveux rassemblés en toupet sur la tête des femmes, par figure" Dv. "Muñhoa, moñoa, 

cheveux ramassés et noués en guise de pelote" H (s.v. munoa). "Moño" A. v. 1 moño. �2. (-uñ- H). "Houppe qui 

portent certains oiseaux" H (s.v. munoa). Cf. 1 muilo (5). �3. "Muiño (B), crin" A. � [Beor] aien muiñoak 

maitagarriren lepoan adatsa bezala arrotzen ziren. Or Mi 45. � Adiñak berekin / dakar legea: / bizarra labur, ta 

/ gizon-ustea / luze-luzea. / Muño oiek ebaten / baduk nekea. Ldi UO 39. 

3 muino (muñho BN ap. A � VocBN). �1. "Adj., état du pied ou de la main qui n'a pas l'action libre et saine de 

toutes ses parties, et qui est infirme par ce fait" VocBN. "Dolorido" A. �2. "Moignon, muñhoa, muñoa, extrémité 

d'un membre amputé, plus ou moins recouverte de chair. Et par anal., moignon, ce qui reste d'une branche 

d'arbre coupée ou rompue" H (s.v. munoa). 

4 muino (muñho H), muñu (H). � "Muñhoa, muñua, trésor, argent entassé" H (s.v. munoa). v. muñ-muñ, 

muñi-muñi. 


mende. 

652


5 muino (muñho Lh, que cita a Lf), munhu (S (Foix) ap. Lh; H (S)). � "Le souletin dit munhua, bondon qui doit 

sans doute s'entendre d'un bouchon fait de drap, toile ou autres substances en forme de bondon" H (s.v. munoa). 

"Bonde de la barrique" Lh. Cf. 1 muilo (3). 

muinoki, munoki (Lar). � "Medular, munarra, munokia" Lar. 

muinoratu. � Subir a la colina. � Usune, ule-lasai, muñoratu da. "Ha llegado a un altozano". Arriaga Lekob 

45. 

muinoska. � Dim. de 1 muino. Cf. munaxka. v. muinotxo. � Muñoskan yendea otillez asetzen zuna. Or Mi 

127 (ref. a Jesús). 

muinotsu. "Munhotsu, mamelonné" Dv. 

muinotu (-uñ- BN ap. A). � "Zango-muturrak muñotuak ditzit (BN), tengo doloridas las puntas de los pies" A 

(s.v. muño). Cf. 3 muino. 

muinotxo, munotxo (Lar; -xo Hb ap. Lh), muinotxu. � (Dim. de 1 muino). "Morón, montoncillo de tierra" Lar. 

"1.º petite colline; 2.º petit tas" Lh. v. muinoska. � Mendi portitzak aariak bezela, danza: / munotxoak salto 

bildostxoen gisara. GavS 18. Erri txiki bat / muñotxo baten gañean. Jaukol Biozk 23. v. tbn. Muñotxo: TAg Uzt 

151. Muiñotxu: Erkiag BatB 40. 

muinoze. "Zangarriana, enfermedad de ovejas, muiñozea " Lar. Cf. MUIN-OINAZE. 

muinpare, unpare (Sal ap. A). � "Parte blanda del cráneo" A. 

muintegi. v. mintegi. 

muintsu, fuintsu (Urt II 302). �1. "Argumentosus, [...] fuintsua, fuindúna" Urt II 302. � "Ars Amandi" "Maitabidea" 

itzuli dugu. Ez dugu itz egokiagorik arkitu olerkariaren gogo-giroa euskeraz yazteko, ezta labur ta 

muintsuagorik ere. Ibiñ EG 1952 (7-8), 19. �2. munatsu (Lar � H), muñatsu (Hb ap. Lh, H). "Meduloso" Lar. 

muintxo, fuintxo (Urt). � "Cerebellum, fuin ttipia, fuintxoa" Urt IV 417. 

- ERI-MUNTXO. v. eri. 

muist. v. zuist. 

muistur, muixtur. v. mustur. 

muita, -te. v. mugita. 

muitugal. "Tijera, en los coches, muitugalak" Lar. 

muix. v. 1 must. 

muixika. v. 1 muxika. 

mujarra. v. muxarra. 

mujatu (H (S)), mujutu (H). � "Refuser, renvoyer sans accorder une demande. Mujutu dit, je lui ai donné sur le 

museau, je lui ai refusé sa demande" H. Cf. 1 musatu. 

mujeta. � Karga guti bizkarrean: amak eman mujeta / etxe zoinbeitetan bildu ogi kaskoz betea. Ibaralde Gazte 

Marzo 1960, 4 (ap. DRA, que traduce "maleta, zurrón"). 


mende. 

653


mujoi (G-bet ap. Arzdi Peces; Izt C 206, FauMar 69, Zubk Ond 237). � "Mujoi (en Donosti) es (Sargus 

rondeleti)" Arzdi Peces 381. "Mujarra, pardo, sargo (Sargus vulgaris)" FauMar 69. "Sargo, burdo (Sargus 

rondeleti)" Ib. 70. 

mujuri. "Montón. Sator-mujuri (Sc), topera" A. 

mujutu. v. mujatu. 

1 muka (BN ap. A � VocBN). �1. "Mèche brulée de la chandelle" VocBN. "Pavesa o parte quemada del pábilo 

de una vela" A. �2. (VocCB (s.v. mukia) � Dv). "Mukia, (G, L) muskilla, muka, (V) moko" VocCB. 

2 muka. "Mukha (S; Foix), se dit d'une femme, en mauv[aise] part" Lh. 

mukada. "Mouchettes, mukadak" SP (s.v. mukaderak). 

mukadatu. "Moucher la chandelle" SP. v. 1 mukatu (2). 

mukadera. v. mokader. 

mukagarri. "Ce qui est propre à moucher (dans les deux sens de mukatzea)" H. 

mukai (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H). � "Flema", "pituita" Lar. "Flema, humor" Añ. Cf. muki. 

mukailera. Cf. mukaiztur. � Bekhaizti eta mukhaileretan, lana bertzen argi hiltzetan. "Les envieux sont les 

éteignoirs qui étouffent la lumière des autres". Hb GH 1928, 398. 

mukaio. "(G-to), colmo" A. 

mukaitsu (Lar, Hb ap. Lh). � "Flemático", "pituitoso" Lar. Cf. mukai, mukitsu. 

mukaitz. "Flojo, descuidado, nasaia, zabarra, mukaitza" Izt 52r. 

mukaiztur. � Despabiladera. Cf. mukailera. � Aientzako mukaiztur ta mukontziak urre utsezkoak beitez. Ol Ex 

25, 38 (Dv muketak). 

mukakizun. "Qui doit être mouché (dans les deux sens de moucher)" H. 

mukanes. v. mokanes. 

mukar. v. muker. 

1 mukatu (L, BN, R, S ap. A; SP (sin trad.), Gèze 340, Dv, H). �1. "Moucher, ôter la morve. Muka zazue haur 

hori, mouchez cet enfant. Mukatzen bahintz, [....]. On dit d'une personne maladroite, ignorante, etc. Mukatzen ere 

eztaki" H. "Sonarse las narices" A. El ambiguo 'moucher' (trans.) de SP, Gèze y Dv, podría corresponder tbn. a la 

segunda acepción. � Mukudun dena, muka bedi. Prov. (ap. H). �2. (L, BN, R, S; VocBN, H). Ref.: A (muka, 

mukatu). "Moucher une candelle" VocBN. "Moucher une bougie, une chandelle, une lampe. Barnegi mukaturik, 

hil da argia" H. "Despabilar. Muka zak argi hori (L-ain, BN-ciz), despabila esa luz" A (s.v. muka). v. mokatu. 

2 mukatu. � Llenar, atestar. � Elizaitzina mukatua zen jendez; denek ikhusi nahi ezkontza. Herr 22-9-1960, 2. 

mukatzaile (H (+ -tzalle, -zale)). �1. "Moucheur, qui mouche ou qui se mouche souvent" H. �2. "Moucheur, 

qui est chargé de moucher chandelles, lampes, etc., ou qui mouche une chandelle, lampe, etc." H. 

muker (V, G, AN; Lar, Añ (V), Mg PAbVoc 234, Izt 104r, vEys (G), VocCB � Dv, H (+ -kh-), Dgs-Lar 8, Zam 

Voc), moker (B), mukar. Ref.: A (muker, moker); Asp Leiz; Izeta BHizt2 (moker). � Tr. Documentado desde 

mediados del s. XVIII en autores meridionales y en Goyhetche. La forma general es muker; hay moker en 


mende.


Goyhetche y C. Otaegui, y mukar en DurPl. En DFrec hay 4 ejs. de muker. �1. Terco, obstinado; esquivo; de 

mal genio, irritable. "Mustio" Lar. "Recio de genio" Ib. "Cabezudo, terco" Añ. "Temático, temoso" Ib. "Esquivo, 

desdeñoso" VocCB. Cf. VocNav s.v. moquerra. Cf. muger. � Gure marmaria muker-etatik. Mb OtGai II 302. 

Jesusen hitz onek agitz mindu zituen judatar mukerrak eta len zeuden baño ere gogortuagoak gelditu ziran ez 

aditzeko Jesusek agertzen ziena. Mb IArg I 259. Arre bada astua / arre asto mukar / beti betikua. DurPl 61. 

Oroát banoa, laudatzen baute, huéko, despreziatzen baute, mukér. LE Urt ms. 116r. Etzaitezela izan zure bizi 

lagunarekin mukerra, garratza, gozakaitza. AA I 589. Amorioak gozatzen ditu jeniorik mukerrenak ere. Ib. 573. 

Jaungoikuaren esana egiteko ta gauza oneetarako atzerapena ta gogo mukerra. fB Ic III 20. Ezi egizube zeuen 

ume mukerrak. Astar (ap. H). Ema moker, zikoitz ta mokoluzea. "Querelleuse, avare et jalouse". Gy 203. Aur 

negarti ta mokerraentzat. "Rebeldes". Otag EE 1882c, 449n. [Iñazi] lenen lenengotik da ezigatx mukerra. AB 

AmaE 273. Alogera, / erri leial ta baita mukerrai / irabazita daukena. Ib. 62. Arpegi mukerra ipiniaz. A Ezale 

1897, 37b. [Exkomuninoa] da kastigu bat, Eleizeak mukerrai, burukoiai eta gogortuai emoten deutsena. Itz 

Azald 45 (211 kristinau mukerrak eta buru-urtenak). Lenago baño arduratsuago asi zan Joseren igesi, lenago 

baño mukerrago ta gozakaitzago gelditu zan. Ag G 160s. Arpegi mukerraz esan eutsen: [...]. Kk Ab II 152. 

Irtetean, leenagoko keñu muker berberak, eta agurrik ere ez. Txill Let 140. Pekatuagaz mukerrak izan bear 

dugu. EgutAr 28-2-1959 (ap. DRA). Ezkutauko dau bere burua, leenari agur mukerra egiñaz. Erkiag BatB 169. 

Bakarrik nabil, gurari erriz, / bidari muker, arrotza. Gand Elorri 163. Ume muker bat legez, / biotz zaar gaiztoa, 

/ miñak lilluratuta, / setati jarri da. Ib. 162. v. tbn. Mg PAb 174. Otx 52. Mde HaurB 39. Ibiñ Virgil 107. 

� (Uso adv.). "Mustiamente" Lar. "Muker, esquivo y esquivamente" A Morf 620. � Ain makal eldu zan, ain 

motz, ain muker, ze emonik gatx andi batek ifini eban ilaginian. Astar II VII. Aserre ta muker, etxe basterrean 

negar egitera [aldendu zan neskatillea]. Ag Kr 113. Zer darabilzu, emakumea, añ muker da tamal egoteko? Ib. 

158. Egunok, alaiak diralarik, eztira inor saputz ta ilun ta muker ikusteko egokienak. A Y 1934, 5. Onela 

itzegiñaz, emendik muker aldendu zan. Goen Y 1934, 98. [Ez dugu] aurpegi-illun ta muker agertu bear. Ir YKBiz 

130n. Ugazabok euren langilleak garazkide egiteko, nagi be nagi, muker be muker dagoz. Eguzk GizAuz 154 

(157 muker be muker ibilli). Ezpaiñak bere, eztira aldioro muker ta zimel agertzen. Badakie irripar goxorik 

egiten. Erkiag Arran 175. Muker ta astiro, nire arima, / jorana asetu eziñik. Gand Elorri 199. Buru-astun / 

joaten ikusten zitun, / muker ta musin ardiak. Ib. 144. v. tbn. TAg Uzt 28. Zait Sof 142. Ibiñ Virgil 73. � (Con 

reduplicación intensiva). � Muker muker ta abegi txarragaz begiratu zeuntseen lenengo sarreran. Mg PAb 167. 

�2. (Lar), moker (B ap. A). "Aspero" Lar. "Duro. Se dice de la tierra, pan [...]" A. 

�3. (G-to ap. A; SP � Dv, Urt). "Mukerra, urguillua, superbe, fastueux" SP. "Arrogans, [...] intsolenta, 

mokhérra" Urt II 359. � Bizitzeko ez litzake hau erririk onena, bada orrenbat errege ta prinziperen artean 

arkituko lirake anitz edo beinzat zenbait muker, buru gaistoko gizon ta erriaren nasgarri arro. Mb IArg I 238. 

�4. (V-oroz ap. A; Añ, H). (Sust.). "Temático, temoso, [...] (V) mukerra, mukertua, mukerrak artua" Añ. 

"Mauvais mine, mécontentement, tristesse" H (que cita el ej. de Añ EL 2 ). "Esquivez, murria. Mukerrak artu (Voroz), 

estar de murria, litm., tomar esquiveces" A. AxN explica liskar eta beltzuri (422) por akar eta muker. � 

Senarraren gogortadea, emaztearen muker ta oñoteak. Añ LoraS 68. Galerazoten deutsunean bere ez muxinga 

ibilli mukerrak erakusten. Añ EL 2 88. 

- LO-MUKER. v. lo. 

- MUKER EGIN. a) Irritarse. � Bakanderea lendik be asarre baeguan, ariago jarri zan ain gixon matxarra zala 

ikustian, eta muker egiñik badiño: [...]. Otx 33. b) Despreciar, desdeñar. � Ba-dakit eztautsela ingijoi muker 

egingo; bai ostera eureango esanak ziatz bete. Otx 99. 

- MUKERREZKO (Dv), MUKERZKO (SP, sin trad.). "Marqué de superbe, de faste" Dv (que cita a SP). 

mukeritu. "Mukeri, mukheritzea, moucher; au fig., tromper; tirer les vers du nez à qq'un" H. 

mukerkeria (H (+ -kh-)). � Terquedad; indocilidad. "Dureté de manières, de langage", "maussaderie, air, mine 

sombres, mornes, mécontents" e "indocilité, insoumission, résistance" H (que cita los ejs. de Astar). � Orien 

mukerkeri ta aldart gaistoak me-meki arzea. Mb IArg I 304. Humeen mukerkeriz ta esker gaistoz. Ib. 233. Eztira 

bada gastiak euren okerkerija, mukerkerija eta gestakerijetarako. Astar II 93. [Semiek] egiten dabeela eurak 

[gurasuak] aginduten deutzena, erremuskada eta mukerkerija baga. Ib. 77. Mukerkeriak dakizki onginai 

eztitsuarekin sendatzen. Bv AsL 29. Bota itzazu nere gain, nai dituzun mukerkeriak, sortu zenitzaken irau zorrotz 

eta latzenak. Alz Ram 54. Amaigabeko goibelaldian irauteak, ordea, mukerkeria dongea aitortzen du. "Impious 

stubbornness". Amez Hamlet 26. Gezurraren, aizunaren eta gaitzaren muina ditugu mukerkeria, itsukeria ta 

seta. Zait Plat 35 (v. tbn. Sof 189). v. tbn. Arr CDoc 133 (ap. Zait EG 1858, 391). 

mukerki. �1. "Esquivamente" PMuj. � Beartasunari mukerki begiratu [zaio]. JBDei 1919, 228. �2. (SP (sin 

trad.) � Dv y A). "Superbement, fastueusement" Dv. � Napoleonek mukerki ustiztilari izena zemaienen tartetik 

etzuan aterako. "Los que con aire desdeñoso apellidaba ideólogos". Zink Crit 11. 


mende. 

655


mukerkiro (Lar, H (+ -kh-)). � "Mustiamente" Lar. "Avec dureté de manières, de langue; d'une façon maussade, 

sombre, morne, mécontente; avec indocilité, avec colère" H. 

mukerkor (H (+ -kh-)). � "Qui est facile, prompt, sujet à devenir dur en son langage, ses manières, sombre, 

morne, maussade, renfrogné, rechigné, irrité, indocile" H. 

mukerraldi (AN-larr), mokerraldi (B). Ref.: A; Asp Leiz2; Izeta BHizt2 (mokerraldi). � "Rato de mal humor" 

A. "Rato de enfado, murria" Asp Leiz2. "Enfado. Orren mokerraldiek izitzen naute" Izeta BHizt2. v. 

mokorraldi. 

mukertasun (V, G, AN ap. A; VocCB � Dv, H (+ -kh-), Zam Voc). �1. Desprecio, desdén, enfado, terquedad. 

"Irascibilité" Dv (que cita además el ej. de VMg). "Esquivez" A (que cita a Mg). � Erakutsi eragin arpegiko 

mukertasun edo illuntasunian, zer atsakabe andia artzen daben. CrIc 94 (v. tbn. 134). Zetako zabiltz bada arpegi 

txar, iguina ta mukertasuna agertuten erretillu onetan bota deuskubezan lapikokuai? Mg PAb 60. Ipui onek 

erakasten du argiro, gazte egunetan beargiña izan danari, ez zaiola erakutsi bear mukertasunik, gerora zartzan. 

VMg 29s. Bijotzeko mukertasunak, gogortasunak ta ezi gatxak ausi eragingo leuskijo. fB Ic III 315. Aldiari 

berea dana eman bear zaio; osotasuna mukertasun ez da biurtu bear. "La entereza no ha de convertirse en 

terquedad". Zink Crit 45. Hemendik aurrera ez dinat hire erasiarik entzun, ez hire mukertasunik nabaitu gogo. 

Mde HaurB 49. [Ez egizuz] ezpain gorriok mukertasunez tximurtu. Erkiag Arran 100 (v. tbn. BatB 141). 

Pekatuari mukertasuna agertuteko, erarik onena Jaunagan gure gogoa eukitea da. EgutAr 28-2-1959 (ap. DRA). 

v. tbn. Añ MisE 105. AB AmaE 273. �2. "(Vc), resistencia" A (que cita el ej. de Ur MarIl). � Jolasez bezela, 

agiraka, mukertasun ta zigor gabe erakasten dizutela irakurten ta izkribitzen. VMg V. Zelan kondenetan daben 

Jesusen obentasun eta obedienzija onek, gure desobedienzija ta mukertasuna. Ur MarIl 99. Soñak aurrian 

zabalera guztia agertzen du ta uraren mukertasuna (resistencia) geiagotu egiten da. Anab EEs 1919, 154 (v. 

tbn. 188). �3. (G-to ap. A; SP (sin trad.), Urt, Dv). "Arrogantia, [...] mokhertasuna, bere buruazko usteona" Urt 

II 360. "Carácter soberbio, arrogante" A. 

mukerti. � Desdeñoso, irascible. � Daukazu emazte bat ernegaria, bizia, aserrekorra, mukertia, biraogillea, 

apaintzallea. Añ NekeA 222. 

mukertu (V, G, AN; Lar, Aq 1380, Añ, H), mokertu (G-bet). Ref.: A; Asp Leiz. �1. "(Hacerse) áspero" Lar. 

"Exasperarse" Aq 1380. "Amohinarse" Añ. "1.º resistir, oponerse, no condescender; 2.º hacerse esquivo" A. 

"Ponerse huraño, esquivo" Asp Leiz. � Gogortzen ziñan zu zere gurasoekin; mukertzen ziñan zu gañerakoekin. 

Mb (ap. H). Jazoera txikietan exetu, gogaitu, mukertu ta agirika asten [da]. Añ LoraS 169. Enas iños mukertu ta 

itsaltuko; [...] beti ikusiko nabe modu ta txera argian. Ib. 174. Arrazoi aundi askorekin daude Gipuzkoako 

dantzari prestu guziak danboliñetara mukerturik. Izt D 69. Deungaak erremuska bota ezkero / mukerturik 

arpegia, [...]. Azc PB 31. � (Part. en función de adj.). "Temático, temoso, [...] (V) mukerra, mukertua, mukerrak 

artua" Añ. � Rebelarse. � Zelan dan gauza berezkoa, aragia mukertu eta jagi daitela, bera azpiratu, ezi eta 

menderatu gura danean. Itz Azald 186. �2. (G-to ap. A; SP (sin trad.) � Dv). "Volverse fastuoso, soberbio" A 

(que cita a SP). 

- LO-MUKERTU. v. lo. 

mukertxo. � Dim. de muker. � Mukertxo dakust berau baña. Ag Kr 144. 

mukertza. � Desdén. � Bere humeen mukerz, dollorza ta gaistaginza. Mb IArg I 229. 

mukertze, mukertute (Izt). � "Enfado" Izt 43v. 

muketa (L-ain, BN ap. A; VocBN, Gèze, H), moketa (Lar Sup). � "Espabiladeras, moketak" Lar Sup. 

"Mouchettes, müketak" Gèze. "Despabiladeras" A (que cita VocBN). Cf. mukita. � Eginen dituzu muketak eta 

mukiaren hil-tokiak urhe garbienetik. Dv Ex 25, 38 (Ur (G) espabiladerak, Ol mukaiztur, Ker argi-artaziak, Bibl 

pintzetak, BiblE suhatzak). Ganderailua bere kriselu, suhats, muketa eta olio-untzi guziekin. Dv Num 4, 9 (BiblE 

errautsontziak). 

muki (G, B, AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal; SP, Lar, Añ, Arch VocGr, Dv, H (V, G)), muku (L-ain, BN-ciz; 

VocBN, Dv (BN), H, Foix ap. Lh). Ref.: Bon-Ond 139; VocPir 225; A (muki, muku); Iz To. �1. Moco. "Morve" 

SP y Arch VocGr. "Mocos, quitarse los mocos, zintzatu, mukiak kendu" Lar. "Morve, mouchure" Dv. v. 2 

muskil, 2 moko. � Bati bere gargaxuak, mukiak ta likiskeriak etzaizkio ain okagarri (184). LE-Ir. Zertaz biziko 


mende. 

656


diren...? [...] Gu eta gure burrasoak bertze orduz bizi izan garen bezala: artoz eta mukuz. (Interpr?). HU Zez 73. 

[Zelulek] halako leka batez dute egina barneko mamia, erran baitzinezake lehenbizian muku lodi bat dela. JE 

Med 76. Mukiak gogortu dizazkidakean otza. Loidi 34. Barrandaria, muku biltzale. GAlm 1964, 51 (ap. DRA; la 

ref. es incorrecta). Mukua darion surra ezten lotsa (AN-erro). Inza EsZarr 169. Muki(r)ik ez, ta pañuloa (ANlarr). 

Inza NaEsZarr 471. v. tbn. TAg Uzt 156. �2. (G, L, B, BN-mix, Sal, S; Aq 332 (G, AN), H (V, G, S)), 

muku (L, BN, S; Gèze, H). Ref.: A (muki, muku, mükü). "Mèche, mükü, mitxa" Gèze. "Mukua khentzea, mukia 

kentzea, enlever le lumignon, moucher" H. "Pábilo, torcida o mecha. Mukia khen (BN), despabilar" A. El 

ambiguo "mouchure" de Duvoisin podría tbn. corresponder a esta acepción. � Eztü hil ürhentüren khe emaiten 

dian mükia. Ip Mt 12, 20 (He, TB, Dv, Echn, SalabBN mitxa, Ur, Samper, Or, IBk, IBe metxa, Ol zunda, Leon 

drunda, Ker argi-aria, BiblE argi-metxa). Eginen dituzu muketak eta mukiaren hil-tokiak urhe garbienetik. Dv 

Ex 25, 38 (Ol mukontziak, Ker autsontziak, BiblE errautsontziak). Khen zakozu mukia argi horri. Lander (ap. 

DRA). v. tbn. Ol Is 42, 3 (v. infra ARGI-MUKI). �3. + muku (Lh). "Un morveux, un enfant" Lh. � Uli-muki 

batek haiñ du tormentatzen, / ehun tokitan sistatzen. "Un avorton de mouche". Gy 300. �4. "(B), goma, producto 

resinoso de los árboles" A. �5. (H), muku (H). Muermo; moquillo; romadizo. "Zaldi mukudunaren mukua gain 

gainetik lotzen dena, khotsen duena da, la morve d'un cheval morveux [...]; 3. [...]. Ollo horrek mukua du, mukia 

dauka" H. v. mukieri(a). � [Mirikuak] xapelak gorri eta abreak mukhitan, / xelina pelatua, kapa leihoekin. Hb 

Esk 204. Hiruek baitiaguk gure itzalak, [...]. Nik hazteria, hik mukua, horrek zaragarra. "Tu es un morveux". 

Barb Leg 144. 

- ARGI-MUKI (SP; -khi Hb ap. Lh). "Mèche de chandelle. Argi mukiz lizuntzea" SP. � Kea darion argi-mukia 

eztu itzaliko (Is 42, 3). Ir YKBiz 116 (Ol muki illurrena; Dv mitxa, Ker argizari). 

- MUKIA JARIO (Urt III 366, Lar, H (+ mukua)). "Moquear, mukia jario" Lar. "Mukua, mukia dario, la morve 

lui coule du nez" H. � Urlia dabillela burutsean, kolkoa salgai, mukia dariola. AA II 93. Bi sudur ziluetarik 

mukuia dari. ChantP 86. Mukua darian, / nigarra begian. Ox 90. 

- MUKI-DINDIRRI (Lar � H (V, G)), MUKUDINDIRRI (H (V, G)). "Moquita, dindirria, muki-dindirria" Lar. 

- MUKI-INHAR. "Muku-inharra, étincelle que jette un lumignon" H (que cita a Lar, pero no lo encontramos). 

- MUKI-JARIO (-iario H (+ muku-)). a) "Morveux, à qui la morve l'écoule" H (s.v. mukua). b) "Muku iarioa, un 

morveux, un enfant" H (s.v. mukua). c) "Muku-iarioa, muki-iarioa, écoulement de morve" H. d) Moqueando. � 

Aozabalik gelditu ziran biak muki-jario ta ezpainondoak masusta-ugelduz beztuta. TAg Uzt 156. 

- MUKI-KENDU. "Moucher, mukhukenzea" Ht VocGr 387. 

- MUKITAKO. Pañuelo moquero. � Nere bizi guztiyan mukitako bat ere galdu ez det eta. EgutTo 22-9-1920 

(ap. DRA). 

- MUKI-ZAPI. Pañuelo de bolsillo, moquero. � Muki-zapiaz begiak igurtziaz. Lab SuEm 180. 

- MUKI-ZILINTZA. "Muku-zilintzak (BN-baig), los mocos" A. 

mukida (S ap. A � Arch VocGr). � "La grimace, le signe" Arch VocGr. "Mueca" A. Cf. mugida (2). 

mukidun (Lar � H), mukudun (H, s.v. mukua). �1. Mocoso; muermoso. "Zaldi mukudunaren mukua [...], la 

morve d'un cheval morveux" H. � Mukudun dena, muka bedi. Prov. (ap. H, que traduce "morveux"). �2. "Qui a 

le lumignon" H. 

mukieri(a) (B ap. A; H (V, G)), mukueri(a) (G-to, L, BN-baig, R ap. A; H), mukiri (B ap. Izeta BHizt2). � 

"Romadizo" A. "Au mukirie, beti mukiekin" Izeta BHizt2. � Haurretan, sudurretik agertzen ohi da mukueria 

puska bat. JE Med 50 (v. tbn. 45). Urdaileko mukueriak emokaturik. Ib. 69. � "Moquillo, enfermedad de las 

gallinas, mukieria" Lar. 

mukiki (Dv � A). � "Certain poisson de mer" Dv. "Delfín (Larz)" DRA. 

mukil. �1. "(V-och), pella, pelotilla" A. Cf. mokil. �2. "Tronco (V-ger)" A Apend. �3. Glándula (pituitaria). v. 

GARUNPEKO MUKIL. � Hanpatuz geroz, ez deramake mukilak xuxen bere lana. JE Med 37. 

mukilika. "Mucilago, en las Boticas" Lar. 

mukilka. v. ELUR-MUKILKA. 

mukira (H (V, G)), mukire (H (V, G)). Harriet lo da como sin. de mukua. v. muki. 

mukirio (V ap. A; Mg PAbVoc 234). � "Montoncito de haces de trigo, nueces. Es menor montón que meta" A 

(que cita a Mg). v. mutxurio. � [Garijak] bero anditan ebaten dira ta egin azauak; oneek lotu ta mukirijuak 


mende. 

657


egin. Mg PAb 151. 

mukit (V-m ap. A). � Tajo, tajador, picador. "Picador de leña, tajo de cocina" A. Cf. mukitto. � Mukit baten 

ganean jesarri da zaarra eta asi da jaten. Erkiag BatB 121. 

mukita. "(R), pábilo. Var. de muki (1.º)" A. Cf. muki, muketa. 

mukitsu. v. mukizu. 

mukitto. "Picadero (V-ger)" A Apend. Cf. mukit, mokito. 

mukitu. v. 2 mugitu. 

mukitx. � Erromanoek ez zuten gogoa hain xorrotx, bainan mukitx bezain zaukaten xuxen eta gogor. SoEg 

Herr 24-7-1958, 1 (DRA traduce "obtuso"). 

mukitxo (Lar � H (V, G)). � (Dim. de muki). "Moquillo" Lar. "Morve des poules" H. 

mukizu (AN, BN, S; ZMoso 69), mukitsu (G, AN; SP, Urt III 366, Lar, Dv, H (V, G, S)), mukitzu, mukuzu 

(BN; Dv (BN), H), mukutsu (H). Ref.: A (mukitsu, mukuzu); Ond Bac (zorrizu). � Tr. Documentado desde 

finales del s. XIX. Al Norte la forma general es mukuzu, a excepción de un ej. de mukitsu en Prop y otro de 

mukizu en Barbier (junto al más frec. mukuzu). Al Sur la forma mejor documentada es mukizu, seguida de 

mukitsu. En DFrec hay 1 ej. de mukizu y 2 de mukitsu. �1. Mocoso (uso despectivo). "1. [...] Haur mukutsua, 

enfant plein de morve; 2. [...] Mukutsu bat da, c'est un morveux, une morveuse. Mintzatzen zaizkit mukuzu bati 

bezala, [...]" H. Cf. VocNav: "Muquizu, mocoso (Vera de Bidasoa)" y "moquizu, mocoso (Pamplona, Cuenca, 

Montaña, Tierra Estella). Aplícase a los chicuelos, y especialmente a los que son charros (de mal genio) y 

desmedrados (Montaña)". � Mukitsu gaizki aziyak! Sor Gabon 29. E, mukitsu, diyo ojuka, kontu gero nerekin 

bestela... Iraola 65. Mukizu bat etorri itzan, zer janik ez uala. Ag G 275. Haur hotza, mukuzua baizik ez zen 

oraino. Barb Sup 145 (Leg 129 haur mukizu). Asto tzar mukuzua. Ox 119 (v. tbn. 35). Mukitsu bat banintz 

bezela. ABar Goi 46. Aul, ezer-ez, berrizu! / Ume zirtzil mukizu! Or Eus 171. Senar emazte batzuk, haur mukitsu 

bat eskutik harturik dakartela. Arti Tobera 263. Etzitzaioten nonbait ongi joan gazte mukuzu bat heien artean 

sartzea. Xa Odol 37. Frantsa (frantzesa) yanian boz (poz): yan ta mukizu (B). Inza NaEsZarr 2031. Gazte 

batzuek, haur mukizu batzuek ia. MEIG I 179. v. tbn. Inzag RIEV 1923, 505. Lab EEguna 85. Ldi IL 156. Anab 

Poli 25. NEtx LBB 139. Mukitzu: Zait Plat 135. Mukuzu: JE Bur 37. StPierre 21. �2. (El, lo) que tiene mocos. � 

Pikota, odolezko beheitikoa, sukhar ilhauna eta mukitsua. Prop 1900, 171. Mukuzua ari zen sudurra erhiez torra 

eta torra... Barb Leg 144. �3. Resinoso. � Arraxin mukuzua emeki da hurtu. Barb Sup 187. Arrexina mukuzua 

esku batean. Etcheb Obrak 72 (ap. DRA). 

mukolo. "(BN-lab), lobanillo, dureza que se siente bajo la piel" A. 

mukontzi. � Incensario, candelero. � Aientzako mukaiztur ta mukontziak urre utsezkoak beitez. Ol Ex 25, 38. 

mukora. v. mukuru. 

1 muku (B, BN-arb). Ref.: A; Izeta BHizt2; Gte Erd 86. � "Oscuro (cielo)" A. "Nublado. Gaur muku dugu. 

Iruzkirik gabe muku" Izeta BHizt2. "Denbora mukua (lainotsu, eguzkirik gabea)" Gte Erd 86. � "Muku, serio, 

persona que no da conversación. Au gizon mukue, eztu solasik maten" Izeta BHizt2. 

2 muku. "Espantapájaros. Landan patu dugu mukue xoriek iziazteko" Izeta BHizt2. 

3 muku. "Adj., en bouton (fleur, etc.). Mükü düzü, il est en boutons. Batitzü mükiak, il a des boutons" Lh. 

muku. v. muki. 

mukukixo (V-gip), mukiikixo (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (mikirikixo, mukíikixo). � "Mukíikixo eon, estar en 

cuclillas" Iz ArOñ. Cf. mikirikixo, kukulukuxu. 


mende. 

658


mukul. �1. "(V-ple-m), corto de carácter, apocado" A. �2. "(V-m), entumecimiento" A. 

mukuldu. � "(V), entumecerse algún miembro del cuerpo" A. v. mukutu. � Urteetan naz, egia, / zerbait 

aurreratu, / gorputza be apur bat / uste-ezik mukuldu. Onaind MEOE 724. 

mukultu (R? ap. A). � Colmar. Cf. mukurutu. 

mukulu (G-bet, R-uzt), mukullu (R). Ref.: A (mukulu, mukullu). �1. "Mukulu es montón" Mdg 145. "Trozo. 

Gatz-mukulu kori xetu bear diagu, tenemos que desmenuzar ese trozo de sal" A. "Kaka-mukulua, montón" (Gbet). 

Cf. mukuru (2). � [Eznia] kuajatuz geroz, [...] faitendra biltuz biltuz eta isartan dei mukulu batian; kari 

erraiten dabei matoina. Mdg 136. Ieltsuzko mukulu txikiz apainkiro edertutako atalburu zabalean... JKort EG 

1955, 91. En DFrec hay 2 ejs. de mukulu. � Zenbat sator-mukullu bildu bear ote litzazken, Uri-n dan mendirik 

txikien bezelakoa egiteko. Goen Y 1934, 101. �2. (R ap. A), mukullu (R ap. A). Cuerpo, volumen. "Bulto, 

volumen de un cuerpo" A. Cf. mukuru (6). � Kutxatilla txikian mukulu txiki. Zait Sof 41. Gizonak bere 

arimaren edertasuna ainitz eraz agertzen du; argiñak mukuluz, margolariak kolorez. Onaind MEOE 15. Ez 

nekin Iainkoa gogaki zala, [...] ez baitu mukulurik, mukulua ñimiago baita zatian osoan baiño. 'Cantidad 

material'. Or Aitork 64. Aizearen mukuluak ez baitu eguzki-argia eragozten. 'El cuerpo del aire'. Ib. 154. Gorputz 

onen mukulua. 'La mole de tu cuerpo'. Ib. 251. Eitedun izadi mukulu ontan. 'En la mole de este mundo'. Ib. 360. 

Burni mukulu eta mukulu hau osatzen duen hutsunearen arteko oihartzunak. "El volumen y el volumen implícito 

que lo completa". MEIG IX 118 (en colab. con NEtx). Mukulu hilari ibilmena atera. Ib. 116 (id.). Mukulu 

plastikoak. "El volumen plástico". Ib. 136 (id.). � [Gizonak] margotarako ta mukulu-irudiak egiteko, euna, 

oiala, arria, zura, bear ditu. Or Y 1934, 83. �3. "(R?), banda de hierba que se forma a la izquierda del segador, a 

medida que éste la corta" A. 

- MUKULU GABEKO. Incorpóreo. � Mukulu gabeko egia. 'La verdad incorpórea'. Or Aitork 179. 

- MUKULUZKO. Material, corpóreo. � Aingeru oro, gogaki oro, aiek ere mukuluzko bailiran. 'Como si fuesen 

cuerpos'. Or Aitork 159. 

mukuludun. � Corpóreo, corporal. � Zeru mukuludun au. 'Este cielo corpóreo'. Or Aitork 361. Sorkari guziena, 

ulergai ta mukuludunena. 'La creación inteligible y corporal'. Ib. 372. 

mukuluera. � Cualidad corpórea. � Tokian, mukulueran, ez Gogo Gurena ere. 'Si ésto se entiende del lugar 

como si fuera un cuerpo'. Or Aitork 384. 

mukulugai. � Cosa material, corpórea. � Iainkoak egin mukulugai ua [lurra], oraindio mukulukien gai 

eitegabea zan. 'Aquello corpóreo'. Or Aitork 361 (371 mukulugai eitegabea lur deritzona; v. tbn. 379). 

mukuluka (L, Sal, R). Ref.: A; Lh. � "En grandes grupos" A. "Par tas, par groupes" Lh. 

mukulukatu. "(L), entasser" Lh. 

mukuluki. � Cosa material, corpórea. � Mukuluki edo gorpuzki guziak alderen alde erasango ditiñagu. Or QA 

201. Au da Iainkoaren etxea, ez lurki, ez mukuluki, baizik eta gogaki. 'No terrena ni corpórea'. Or Aitork 353 (v. 

tbn. 176). Zeru-lur mukulukiak [egin]. Ib. 361. 

mukuluxko (L, R). Ref.: A; Lh. � "Cerro" A. 

mukur. v. mokor; mukuru. 

mukuratu. v. mukurutu. 

mukurio. "(G, msLond), cierta variedad de manzana" A. 

mukurozkin. "Rasero, palo rollizo para igualar las medidas" Lar. 

mukurozta. "Rasadura de medidas" Lar. 

mukuroztatu (Lar), mukoroztatu (Hb ap. Lh). � "Rasar las medidas" Lar. "Combler" Lh. 


mende. 

659


mukurratu. v. mukurutu. 

mukurri, -kurru. v. mukuru. 

mukurrusta. "(L; Hb), crête. Var. de kukurusta" Lh. 

mukurtu. v. mukurutu. 

mukuru (SP, Urt I 87, Lar, Izt 71v, H), mukurru (H, Lander ap. DRA), mukurri (Hb ap. Lh, H (S)). � Tr. 

Documentado sobre todo en autores septentrionales desde Leiçarraga. Al Sur se encuentra un ej. en Lizarraga de 

Elcano y otro en Echenique, y no vuelve a aparecer hasta el s. XX. Mukuru es la única forma documentada (a 

excepción de un ej. de mukurru en Azkue). Al Norte la forma general es mukurru; emplean mukuru Pouvreau 

(junto a un ej. de mukurru), Haraneder (-kh-), Goyhetche y Zalduby; hay además mukhurri en Casenave. Hay 

tbn. mukuru ("gainezka, gaindiz") en el Nuevo Testamento de Harander. En DFrec hay un ej. de mukuru y 2 de 

mukurru. 

�1. (Adv.). Abundantemente, a rebosar. "Neurria mukuru emaitea, donner la mesure comble" SP. 

"Abastadamente, naroro, ugari, mukuru" Lar. "Harraska ala mukurru, al ras o colmado" Lander (ap. DRA). v. 

gonburu. � Emazue eta emanen zaizue: neurri ona galkhatua, eta higitua, eta mukurru doana emanen zaizue 

zuen golkhora. Lç Lc 6, 38 (HeH mukurru dohana; He gaindiz dohana, TB gaindituko dena, Ol gañez dariola, 

Leon gaindikorra, IBk gainezkakoa, BiblE leporainokoa). Eskerdunari mukurru izari. "La mesure comble". O 

Pr 154. Hango batel guziak / eragintza saindu hortaz / egun hautan gaindiz doaz: / ez da nihon xokorik / 

mukurru ez doanik. Monho 52. Emanen zaizie neurri bat ona, bete betea, ta kalkatus mukuru gaingatu artaño 

(130). LE-Ir (s.v. gaingatu). Pilota partidetan / hau ikusten dugu: / ez dela aski joa / handi ez mukuru. Zby RIEV 

1908, 93. Pillotokia zagon / mukuru betea. Bera EEs 1916, 138. Urrenik, eltzaria guriñaz ondurik / [...] / artatik 

ere jan du bitan mukururik. Or Eus 369. Danantzak mukuru dario maitasuna. JKort EG 1955, 91. Jakesek arima 

mukurru zeukan. Mde Pr 145. Izadiaren indarrak mukuru zirauen, goi ta bee. Erkiag Arran 96. Hainbeste 

gogoeta daude hor mukuru, [...], kabi-ezinik, liburuari leher-eztanda eragiteko zorian... MIH 48. v. tbn. 

Mukurru: Prop 1893, 139. Eskual 1931, 20 (ap. A EY III 254). Leon Io 2, 7. � Hun thenporalen mükürri 

gaintika ükheitia. Mst I 22, 2 (SP gaindiraino, Ch haiñitz, Ip gaintika, Leon nasaiki). � (Con reduplicación 

intensiva). "Galtzirua mukuru mukuru bete (B), [...] irina liro liro eman didate / mukuru mukuru (B)" Gte Erd 

288. � Ugari ematen duenari ordain ugari ta sari aundia emango zaio, neurri bete betea, mukuru mukuru. Ir 

YKBiz 135n. 

� (Precedido de instr.). Rebosante (de), colmado (de). "Eliza jendez mukurru bethea (BN-ciz-arb), saski andana 

bat janariz mukurru beteak (BN-ciz), [...] eliza jentez mükürri betherik zen (S)" Gte Erd 288. � Gertatu da 

presuna batek ardietsi duela bertuteez neurria mukuru. SP Phil 181. Hor dauka kutxa bat inobre handia, / hetaz 

[diamante eta perlaz] mukuru gaiñdia. Gy 320. Hatzeman dut eltze handi bat diruz eta zilarrez mukurru betea. 

HU Zez 56 (v. tbn. 61). Leihoak mukurru dagode betheak ikusliarrez. JE Bur 29. Zapatez mukurru alphotxak. 

Barb Sup 29. Dena yendez mukurru. Zub 70. Ontartez mukuru danak esker-onez ordaintzen ez yakitea, ez da 

bide. Zait Sof 140. Landare xume, denak lorez mukuru. Or Poem 538. Cadizko bahia ikusirik eguzkiz mukuru 

(gaiñezka). Etxde Itxas 84. Hor ari zaizkigu gure eskuak euskal aberastasunez mukuru betetzen. MEIG III 113. 

v. tbn. Mukurru: StPierre 16. Lf Murtuts 2. Othoizlari 1959 (n.º 19), 222. Herr 31-3-1960, 1. 

�2. (AN-5vill, B; Aq 959 (AN), H), mukuro (AN-5vill), mukurru (H). Ref.: A; Izeta BHizt2; Gte Erd. Montón. 

"Mukuru ederra in dugu" Izeta BHizt2. "Milloi mukuru bat irauzi du (AN-5vill), milloi pilla earra irabazi zun 

(AN-gip)" Gte Erd 14. "[Dirua] bi mukurotan paratu (AN-5vill)" Ib. 223. "Ango jende mukurua!" Ib. 225. 

"Sagar mukuru aundia zen" Ib. 257. � Obra on hautzaz mukuru / egik beraz handia, / eztuentzat iuiamendu / 

hartan ahalkeria. EZ Eliç 116. Lo itera goan [zen] fal mukuru baten ondora. Echn Ruth 3, 7 (Dv espal-meta, 

Ker garagar-meta, BiblE garagar-pila). Euren diru-mukuruaren neurriaz edo sariaz jabetuteko. Erkiag Arran 

130. � "Erleak denak mukuru-mukuru, mukuruan" (G-bet). Cf. mukulu. 

�3. (G, AN-gip, L, B, BN, Sal; Ech 25r, Ht VocGr 340, Lar, Lecl, H; -kh- Dv), mukurru (L-ain, B, BN, S; H), 

mukurri (H (S)), mokoru (G-to-bet), mukora (L; Hb ap. Lh), mukoro (Lh). Ref.: A (mukuru, mukurru, mokoru); 

Lh (mukora). Colmo, súmmum. "También se toma esta palabra muru en mi lenguaje por colmo, o colmar y lo 

mismo significa mukuru" Ech 25r. "Abastanza, naroa, ioria, mukurua, murua" Lar. "Colmo, murua, morua, 

mukurua" Ib. "Bethea da gaitzerua, bainan eskas du mukurrua, [...] il lui manque le comble. [...] Au fig., 

comble, plénitude, abondance extrème" H. "Mokoru, colmo, rebasamiento" A. � Zeruan izanen duzu ontasun 

guzien frankia eta mukurua. SP Imit III 16, 1 (Ch bethetasuna, Mst bilkhüra, Ip gaintika, Pi ugaritasuna, Leon 

gaindika). Egiazko bertutearen mukurua. SP Phil 153 (He 155 mukhurua edo konpligunea). Dudan eta kordokan 

egotea bera ez othe liteke zorakeriaren mukurrua? Dh 185. Beartsuz ez baiña Zure ontasunaren mukuruz egin 

baitituzu. "Ex plenitudine bonitatis tuae". Or Aitork 380. 


mende. 

660


�4. (Dv), mukurru (VocBN), mukurri (-kh- S ap. Lh). (Adj.). Colmado, pleno, rebosante. "Adj., mesure plus 

que comble, avec exhaussement sur le niveau des bords du contenant" VocBN. "Mükhürri, plein à déborder" Lh. 

� Ohore mukuru guziak ez deus baitadutza. SP Imit I 3, 6 (Ch ohore handiena, Mst, Ip uhuriaren goratarzüna). 

[Gauza guzien] frankoki, neurri mukurruz eta gaindi berriz konplitzeko. Ib. III 30, 1 (Mst bürütila gaintika, Ip 

hobeki eta gaintika, Ol, Pi erruz ta gonburuz; v. tbn. neurri mukuruz en III 47, 1). Tolare mukurutik. Or Mi 29. 

�5. (H), mukurru (H), mukur (H). "On le dit de cime, tête, sommet [...]. Zuhaitzaren mukuruan, à la cime de 

l'arbre. Mendi mukurruan, au sommet de la montagne" H. Cf. mokor. 

�6. "Mukurru (BN-baig), enorme, bulto" A. Cf. mukulu (2). � Lau gizonen artean mukurru (bulto) andi bat 

mendian beera amildu zuten. A Ardi 130s. 

�7. mukurru (L ap. Lh; A). "Huraño, esquivo" A. "Gizon mukurru horrek hala erran dio, ce sauvage le lui a 

raconté ainsi" Lh. Cf. mokor. v. muker. 

- ELUR-MUKURU. v. elur. 

- MUKURU EGIN. Colmar(se). � Graziaz, Jaunaren izatea guganatzen duan jainkokiaz betea, ornittua, 

mukuru egiña izan zala. Inza Azalp 155. 

- MUKURUKILAN. Abundantemente. � Ardu gorri huna dügü / bentatik jinerazirik / türla türla ere edan / 

mukhurrikilan gogotik. Casve SGrazi 92. 

- MUKURUZ. En abundancia. � Bere erraietatik mukurruz jaurtitzen dizkigute etengabeko txirtxirriz 

belarriyak gortzen dituzten piztitxoak. J.M. Tolosa EEs 1913, 113. 

- SATOR-MUKURU. v. sator. 

� Etim. De lat. cumulu, a partir de la forma metatizada *mukulu. 

mukuruka (AN-5vill, L, B, BN; vEys), mukurruka (B, BN; VocBN), mukurrika (S). Ref.: A (mukuruka, 

mukurruka, mükürrika); Gte Erd 288. � "Colmadamente, en abundancia" A. "Mukurruka, llenar una medida 

colmándola" Ib. "Eliza jentez mükürrika bethe zen (S), zakuak mukuruka beteak daude (AN-5vill, B)" Gte Erd 

288. � [Elizako] barnia mükürrika betherik, eta kanpuan orano hanitxez jente haboro. Eskual 24-4-1908, 3. 

mukurukatu, mukurrukatu (-kh- Dv). �1. Llenar, colmar. � Ez dut biharamunaren batere axolarik / gantza 

mukurrukatzen dut gosetzen nizalarik. Othoizlari 1959 (n.º 19), 223. �2. mukurrikatu (Sc ap. A). "Llenarse 

completamente un árbol" A. 

mukuruki (H), mukurruki (H). �1. De sobra, abundantemente, plenamente. v. mukuruku, mukururo. � Hek 

guztiak mukurruki dakizkitzu. EZ Man I 6. Zure baitan ontasun guziak batetan eta mukuruki dira. SP Imit III 21, 

2 (Leon osoki). �2. "Par tas, morceaux, amoncellement" H. 

mukuruku. � Plenamente, abundantemente. Cf. mukuruki. � Arbola guzia mukuruku estallia duk aran horihori 

eta onyu-onyu batzuez. Elzb PAd 37. 

mukururo (Lar, H (s.v. mukurruki)), mukurruro (Lar, H (s.v. mukurruki)). � "Colmadamente" Lar. 

mukurutu (B; SP, Lar, H), mukurrutu (AN, L, BN; -kh- Dv, H), mukuratu (Dv), mukurratu (H), mukurritu 

(AN-erro), mukurtu (Lar, H). Ref.: A (mukurutu, mukurrutu); A Apend (mukurritu). � Tr. Documentado en 

autores septentrionales, y en Orixe, Villasante y en un ej. de EG (1950 (9-10), 23). La forma más empleada es 

mukurutu, seguida de mukurrutu; hay mukuratu en Etcheberri de Ziburu (junto a mukurratu) y Haraneder, y 

mukhurratu en Harizmendi (76). �1. Colmar(se), llenar(se). "Neurria mukuruturik, ayant comblé la mesure" SP. 

"Mukurrutuz eman daut neurria, il m'a donné la mesure, la faisant comble" H. "Mukurritu nuen neurria, colmé 

la medida" A Apend. Cf. mukultu. � Arren bada entzun gaitzan / eta mukura gaitzan / bere dohain handiez. EZ 

Eliç 172. Bethe da lurra gaixtakeriaz, mukurutu da maliziaz. Ax 119 (V 78). [Iainkoak] utzten gaitu kontu haren 

konplitzera, neurriaren bethatzera eta mukurutzera. Ib. 113 (V 75). Hala akhaba zazue mukuratzeaz ere zuen 

aiten neurria. He Mt 23, 32 (HeH mukurru ezazue; TB, Dv, Echn, BiblE bet(h)e, Ip ürhentü). Saskia bete, saskia 

irauli, / gurdia mukurutzeko (betetzeko). Or Eus 77 (v. tbn. Mi 146). Ikusi zituen alhor batean zazpi ogi buru 

bihiz mukurrutuak. Zerb IxtS 26. Bizia bete, mukurutu, edatu. Vill Jaink 121. v. tbn. SP Phil 214. Ol 1 Thess 2, 

16. � Deplauki agertu baita horien [itsas-lapurren] kopeta eta zinez mukurrutuz joaki gaixtaginen bekokia! 

Etcheb Obrak 43 (ap. DRA). �2. (B ap. Izeta BHizt2; Aq 959 (AN), H), mukurratu. Amontonar. "Belarra 

mukurutu bear dugu" Izeta BHizt. � Izenak mukurutzeko zabar naiz, idaztearen itsuskeritik igesi bearrez. EG 

1950 (9-10), 23. � (Part. en función de adj.). � Iauna othoit khen etzatzu bidetako trabuak, / ormak, haize 

hotzak, eta elhur mukurratuak. EZ Man II 122. 

mukus. "Substance dont la tête se purge par les narines" VocBN (s.v. muku). 


mende. 

661


mukuts (B). Ref.: A; Izeta BHizt2; Gte Erd 86. �1. Escarcha. "Gaur mendi zoko oietan bazen mukutse" Izeta 

BHizt2. "Mukuts, lantzurde egin du (B)" Gte Erd 86. �2. "(B), entumecimiento" A. �3. mukutx (AN-5vill). "Es 

el granizo pequeño, en Ituren" Garate 6. a Cont BAP 1949, 362. 

mukuts. v. mokots. 

mukutu (B). Ref.: A; Izeta BHizt. �1. "Encapotarse (el cielo)" A. "Nublarse. Mukutu du" Izeta BHizt. �2. "(B), 

entumecerse" A. v. mukuldu, mokortu. 

mukutx. v. mukuts. 

mukutz. �1. "(V-m), mazorca. Artamukutz, mazorca de maíz" A. �2. "(?), erizo de la castaña" A. 

1 mula (BN-ciz, S; H (BN, S), Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (müla). �1. "Se dit incorrectement pour muloa" H. 

"Parte del azadón donde tiene el ojo" A. "Douille (d'une bêche)" Lh. v. AITZUR-MULA, 1 muilo (2). �2. "(BNciz), 

contera del bastón" A. �3. "(BN-ciz), tapón" A. v. 1 muilo (3). �4. "(BN-ciz), cagajón" A. v. 1 muilo (4). 

2 mula (V-gip, AN-egüés-ilzarb-olza, Ae, Sal, R; VocBN, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 409; Elexp Berg. 

� Mula. v. MANDO-MULA. � Muletan dijoaz (1833). CartAnd 376. Mula, asto, zaldiak oihanetan zauden. Gy 

144. Bi mula zoazen soiñez-soiñ bidean. Ib. 8. Mula bat, hiru zaldi beren pildekin, pixtola pare bat, sabre bat, 

[...] largabista bat eta hamalau untza urre. GH 1971, 156. v. tbn. Arr GB 112. AB AmaE 235. Ox 97. 

3 mula. � Mujer desaliñada, de mala conducta. � A, karruina mula / bugresa debria. AstLas 57. Geronan 

ezkondua zeguela mula batekin; da esatia, emakume basto kriantzik gabeko batekin. Iraola 56. --Badakizute 

mulak, zer egin ziran batian [eskolan]? --Zein mula? --Maestrak. Ib. 101. 

mulako (AN-olza). "Muleton" Bon-Ond 143. 

mulardatz. "Fuseau à filer de l'étoupe" H. Cf. malardatz. 

mulastin. v. mullastin. 

mulatra. "Mulâtre" VocBN y Gèze. 

mulatxapen (Lar � H (-x-)), mulaxepen (H). � "Estopada" Lar. 

mulazkar. "Tomento, tomiento" Lar. Cf. muilaztar. 

mulde. v. molde. 

mulero (V-gip ap. Elexp Berg). � Mulero. 

muleta (Añ). �1. Muleta. � Artzen oi tuste muleta batzuek, eta oin bat airean, goaten dire bilduz aunitz diru 

(B, s. XVIII). BOEans 934. Muleta edo makillaz baño ibilli ezin dana. Añ LoraS 91. Muleta, bakulu edo 

urgunen makillak. Goñi 107. �2. Muleta de toreo. � Ezpadak harturen du muleta orduan. / Hura da oihal gorri 

makhila buruan. Hb Esk 224 (v. tbn. 225). Muletarekin, bereziki ezkerraz, joko pollita erakutsi du [Ordoñez-ek]. 

Herr 25-8-1960, 2. v. tbn. Urruz Zer 143. 

muleta. v. moleta. 

mulger. Lhande, que lo da como L, remite a muker (q.v.). 

mulikatu (L, B, BN), mullikatu (L-côte, BN-ciz). Ref.: A (mulikatu); Inza Eusk 1927, 148. � "Calarse, mojarse 

completamente" A. "Mulikatuik nago (B), estoy chirriado, hecho una sopa" Inza Eusk 1927, 148. 


mende. 

662


mulistari (Lar � H). � "Cazumbre, cordel de estopa retorcida" Lar. "Cazumbrar las cubas, unir sus tablas 

metiendo cazumbre en sus juntas, mulistaritu, mulistariz upel zirrituak bete" Ib. 

mulistaritu. v. mulistari. 

mulistatzaile. "Cazumbrón, el que adereza así las cubas y pipas, mulistatzallea" Lar. 

mulitu (B, Sal ap. A), mullitu. �1. "Baldar a palos" A. � Botatu zue lurrean ta eman zio ainbertze ostiko, ezi 

utzi zue mulliturik arras (50). LE-Ir. �2. Masticar, moler. � Agotik aména mulliturik emátea. LE Doc 61. �3. 

"(R-is), calarse, mojarse completamente" A. v. mulikatu. 

1 mulixka (L ap. Lh; A). � "Mirabel, ciruelas que forman racimo" A s.v. aran. "Mirabelle (sorte de pomme)" 

Lh. 

2 mulixka, mulizka. Cf. muriska. 

- MULIXKAN, MULIZKAN. Saltando. � Jauzika eta mulixkan. Herr 24-9-1970, 4. Beti laket izan zaut Urriko 

aroa, / [...] / mendietan mulizkan sendituz hegoa, / berekin dabilala gizonen gogoa. Xa Odol 254. 

mulizka. v. 2 mulixka. 

mulkari. "(L), qui a l'habitude de frapper de la corne. Idi mulkhari gaixtoa, [...]" H. 

mulkatu (-kh- L-ain ap. A � Dv; H (L)). � "Donner de la corne, en parlant des bœufs" Dv. "Acornear, se dice 

de bueyes" A. v. bulkatu, murkatu. 

mulkatzaile. "Mulkhatzailea, -tzallea, -tzalea, bête qui frappe de la corne ou menace de frapper" H. 

1 mulko (L; H; -kh- Urt I 475, Dv, H), molko (L, BN, S; H; -kh- Lecl, Gèze, Dv, H), murko (O-SP 231 � SP � 

Dv y A; -kh- H), morko (S), burko (-kh- H s.v. mulkhoa). Ref.: A (molko, mulko, morkho); Lrq (molkho). � Tr. 

Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. Al Sur no se encuentra hasta el s. XX. La forma 

mejor documentada es mulk(h)o, seguida de molk(h)o. Hay mork(h)o en ArmUs (1900, 72) y en Ayerbe (los 

demás autores meridionales emplean mulko). �1. Racimo. v. 2 golko, mordo, morkoxta. � Mendemaitzak 

lurreko mahastiko mulkhoak, ezen hartango mahatsak onthu dituk. Lç Apoc 14, 18 (He mulkho, Dv molkho, Ip 

mahasti molkho; TB mahatsmolkho, Echn oko, Ur (V, G), Ol, Ker, BiblE mordo). [Mahats ondo] haren lorea ilki 

zen, eta haren mulkoek ondu eragin zitiztean mahatsak. Urt Gen 40, 10 (Ol mulko, Bibl molko). Bena molkoak 

etziotzan atzaman. Arch Fab 135. Ikhusten ditu treillatik daudela / dilindaka zenbait mulko musketela. Gy 129. 

[Mahats basa da] bainan ez gutiago ona eta mulkho batzu baditu batek jasan ahala handiak. Prop 1882, 62. Oro 

ezin [mahats ondo] batek ukan araiz: lore ederra eta mulko gizena. HU Aurp 97. Iguzki-suak ontu jus hura / 

mahats pikor molkoetan. Ox 142. v. tbn. Molko: Ol Deut 32, 32. 

� (SP; -kh- Urt, H), molko (L, BN, S; Lecl, H; -kh- S; H), murko (SP), morko (H), burko (SP � Dv y A). Ref.: 

A (masmolko); Lrq (mahats-molkho); Echaide Nav 91. (Como segundo miembro de compuesto, tras mahats). 

Racimo de uva. "Albualis, mahats xuria, mahats mulkho xuria" Urt I 475. v. MAHATS-MORDO. "Mahats 

mulkoa, murkoa, burkoa, golkhoa, grappe de raisin" SP. � Hañaren emazteak du / iduriko alhena, / etxe 

saihetsean mahats / mulkoz bethea dena. EZ Eliç 272. Motz zatzu lurreko mahastien mahatsmolkhoak. TB Apoc 

14, 18 (Lç, He mulkho, Dv molkho, Echn oko, Ur (V, G), Ol, BiblE mordo). Axeria eta mahats-mulkoak. "Les 

raisins". Gy 128. Lekhu hura deithua izan zen [...] Mahats-mulkhoko erreka, Israelgo semeek handik ekharri 

zutelakotz mahats-mulkhoa. Dv Num 13, 25 (Ker, BiblE ma(h)ats-mordo). Elhorrietarik alabainan ez da pikorik 

biltzen, ez eta lapharretan mahats molkhorik. Dv Lc 6, 44 (Leon mahats-mulko; cf. Dv Cant 7, 9 mahatsaren 

molkho). Trenpatzen duzu olioarekin, edo minagrearekin, edo mahats molko baten yusarekin. ECocin 20 (v. tbn. 

14). Larrazkenean bere mahats molko hori eta beltxekiñ. JEtchep 27. 

�2. (Volt 47, SP, H, A; -kh- Dv, H), molko (H; -kh- Dv, H), murko (SP). Montón, grupo. "Gizon mulkho bat, un 

groupe d'hommes" Dv. "Bildu ziren gizon mulkho handiak" H. v. multzo. � Herriko bertze etxe-mulko (groupe 

de maisons, quartier) bai eta auzo herrietarik. JE Bur 24. Hamar bat mulko hasten dira fandangoetan, dantzari 

galtzadunek bertzalde kriskitinak beren ahur-barnetan joz. JE Ber 94. Othe mulko bat. Larz Iru 140. � 

"Enjambre" A (que cita un ej. de Dv Lab). v. ERLE-MULKO. � Andrea baratzen den tokian geldituko dira 

guziak, mulkhoan elkharri lothurik. Dv Lab 297. Ezti khutsua emanik kofoin bati, ezartzen zaiote azpian, eta 

mulkhoa hartara erorrarazten da arbola iharrosiz. Ib. 297. Manex ta Larraun erlama-antzera / bereiz dutela 

mulkoa. "Cada uno con su enjambre de gente". Or Eus 304. � (BN-baig), molko (BN-baig). "Apelotonamiento 


mende. 

663


del rebaño a causa del calor. Hay un refrán: otsailean ardiak mulkoan ikusi bano obe otsoa arditan ikustea" Satr 

VocP. � Ardiak martxoan molkora bildurik ikustia (BN-baig). Satr CEEN 1969, 77. 

�3. "Mollko (R-uzt), penacho de abubilla" A. v. 1 muilo (5). 

�4. murko (G-goi), morko, molko (-kh- L, BN, S). Ref.: A Apend; Lh (molkho); JMB At. Loma, ribazo. "Talud" 

JMB At. "Motte" Lh. � Morkotik beera sagastira. "Loma abajo". Ayerb EEs 1915, 231. � "Murko, [...] pared de 

tierra (G-goi)" A Apend. � "Murko (G-goi), [...] túmulo de dolmen" JMB At. 

�5. "Molkho (Hb), peloton de fil" Lh. 

�6. Bulto, masa. v. multzo (2). � Nongo zaragija, edo zer da zaldi ganian ziarretara dakarzun mulko ori? Otx 

116. Erriaren aotan mulko beltz borobil bat da Odei edo jainkoizun au. JMB ELG 84s. Mulko illun bat zan. 

Buru aundia ta atzaparrak, besterik ez. Olagarroa zan. Anab Poli 15. � Ezti-mulkoak sakabanatzen eta 

orrazeak ere puskatzen ditute. 'Constructaque mella'. Ibiñ Virgil 111. 

2 mulko (-kh- H (L)). �1. "Poussée, action de pousser. Au fig., manière brusque de faire une chose, presse, hâte 

de la faire" H. v. bulko (2). � Mulkhoz eta khexaz egiñikako lanik egundaiño ez da izan ongi egiñik. He Phil 

245 (SP 243 bueltaz). �2. (-kh- H (L)). Cornada. "L'action de frapper de la corne, de menacer de la tête, de la 

corne" H. � Bazter egizak zezenaren mulkhoari eta gizon haserrearen eskuari. Prov. (ap. H). 

1 mulkoka (L, BN-ciz ap. A; -kh- Dv (s.v. mulkho), H (s. v. mulkhoa)), murkoka (SP), molkoka (R ap. A (s.v. 

baratxuri-belar); -kh- Dv (s.v. molkho)). �1. En grupos, en montones; a montones. "Molkhoka heldu zen jendea, 

le monde arrivait par troupes" Dv. "Arrainak mulkhoka atzematea, prendre des poissons en grandes quantités" H. 

"Molkoka, errosarioa bikala astan da; mearra, alor guzian edatzen da, [...] que crece en porcioncitas como el 

rosario" A (s.v. baratxuri-belar). � Penatzeko lanabesak han dire aurkhituak / eta armazoñ guztiak mulkoka 

prestatuak. EZ Man I 103. Sua lotu da teatrean [...]; jende hainiz baizen han, guziak mulkoka ethorri dire 

atherat, zoin lehenka ilki beharrez. Eskual 24-1-1908, 2. Zuhamu eder bat da hau, ostoa musker, legun, 

dixtirant, lilia gorri, mulkoka, udarea ilhar lekaren itxurako. JE Bur 85n. v. tbn. Dv Mt 21, 9. �2. "(L, BN), par 

grappes" Lh. 

2 mulkoka (-kh- Urt, H (s.v. mulkhoa)). �1. "Arietare, mulkhokatu, mulkhoka haritu" Urt II 313. "Bos aspera 

cornu, [...] mulkhoka dakiena" Ib. 413. "Mulkhoka ari diren ahariak, les moutons qui se battent à coups de tête" 

H (s.v. mulkhoa). �2. "(Lc), lucha de animales cornudos" A. 

mulkokalari. "Bos aspera cornu, mulkhokalaria, mulkhoka dakiena" Urt II 413. 

1 mulkokatu. "Arietare, mulkhokatu, mulkhoka haritu" Urt II 313. 

2 mulkokatu (H (+ -kh-)), molkokatu (H (+ -kh-)). � "Réunir ou se réunir par grappes, par tas, par grandes 

quantités" H. 

mulkotto (-kh- Dv), molkotto. � (Dim. de 1 mulko). "Petite grappe" Dv. � Gerezi molkotto bat dilindan airian. 

Ligueix in Onaind MEOE 1110. 

mulkotu (H (+ -kh-)), molkotu (H (+ -kh-)). � "Mettre ou se mettre en grappes, en tas, en grande nombre" H. 

mulkotxa. � (Dim. de mulko). "Petite grappe" H (s.v. mulkhoa). Cf. mulkoxta. 

mulkoxta (H (+ -sta)), morkoxta (O-SP 230 � SP y Dv (-koxt), A (que cita a Ax)), morkosta (Lar Sup, H). � 

Racimo. "Grappe de raisin" O-SP. Azkue copia erróneamente de Oihenart morroxta. Cf. mulkotxa. � 

Ezterautate [mahats] morkoxta bat ere eta ez bikhor bat [...] utzi. Ax 173 (V 116). 

mullai. v. muilai. 

mullasti. v. mullastin. 

mullastin (Lar � H (s.v. mulloa)), mullasti (Gc ap. A), mulastin (G ap. A). �1. "Copo de lino", "estopada" 

Lar. "Cerro de estopa" Ib. � --Arbaxtaz, galpar-illez ala zerez estaliko? --Arkazte baten mullasti ebaki-berriz. 

'Con mechones de lana'. Zait Sof 119. �2. (Gc ap. A), mullasti (G-to ap. A). "Mujer desaliñada" A. � Neskatx 

egiñai, zakarrak badira, mullastiñak esatea, ez berez ain esan itsusia dalako, [...]. Ezale 1897, 340a. �3. 


mende. 

664


"Mulastin (AN-gip), barragana" A. 

mulleka. "Maíz (git.)" StJayme (ap. DRA). 

mullikatu. v. mulikatu. 

mullo. v. 1 milu. 

mullon. "(Boh[émien]), mulet" Lh. 

mullu. v. 1 milu; 1 muilo. 

mulo (V-gip ap. Elexp Berg), mullu (A). � "Mullu (git.), mulo" A. � Lau mulo eta iru zaldigaz / artzain 

kanperu jarririk. BEnb NereA 67. 

mulo. v. 1 muilo. 

mulsa. v. 1 moltsa. 

mulsati. � --Zer da matxinada? --Beste gobiernu gaizto bat, zeñetan jente mulsatiak meneaz jabetuta 

genaskarriro eta desaraudez ejersitatzen duana. (Interpr?). EConst 36. 

multa (Añ), munta. � Multa. "Multar, (c.) multatu, multa egotzi, bota" Añ. � Tr. Documentado en autores 

meridionales desde mediados del s. XVIII. Salvo errata, en Txirrita hay un ej. de munta, junto a multa. En DFrec 

hay 10 ejs. de multa. � Izango dabela bimilla marabidiren multia. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 731. Mult orren 

pean. Mb IArg I 71. Ogei ta lau errial / albakaren multa / pagatu genituen. Xe 175. Multea kartzelaz pagetan. 

AB AmaE 316. Multa andi bi pagau ta / gelditu zan kitu. Azc PB 258. Legeak agintzen zuen biño multa 

aundiagoa eman zion emakume bati. Goñi 74. Aguazilla etorri jata / multia ezartzera. Tx B 197n. Duro eder bat 

bialdu digu / zimelduba ta onduba, / kamiñero zebillen arte / norbaiti muntan kenduba. Ib. II 187s. Irureun 

rubloko isuna edo multa. Ldi IL 166. Multa sendoak kentzia. Basarri 171. Duro bi multia emen txixa eitiarren. 

SM Zirik 80. Ogei ta amar minaetako isunari (multa) erantzuteko. Zait Plat 10. v. tbn. Uzt in Auspoa 10, 108. 

BEnb NereA 204. 

- MULTAPEAN. Bajo multa. v. ej. de Mendiburu s.v. multatu. 

multatu (Añ). � Multar. � Multaturik gelditzen da alabaña multapean egin zen iguala austen ta urratzen 

duena. Mb IArg I 71. Ez da inor karzelara eruaten, ez multeetan, dantzan egin ez dabelako. fB Olg 147. v. tbn. 

Aran SIgn 80. 

multatxo. � Dim. de multa. � Bear dio gutxitu alogeratik derizkion muskilla edo multatxo bat. Izt D 61. Zaldia 

ezeze, multatxo bat be agindu al izango dok. Bilbao IpuiB 222. 

multiplikarazi, multiplikaerazi. � Hacer multiplicar(se), hacer aumentar. � Zuek Iaunak multiplika eta abunda 

erazi zaitzatela elkharganako eta guzietarako karitatean. Lç 1 Thess 3, 12 (He berret, TB handiaraz, Dv berha 

eta gaindiaraz, Ol bete ta ugaldu, Ker geitu ta ugaritu). 

multiplikatu (-adu Lcc). �1. Multiplicar(se), aumentar, extender(se). � Zeren multiplikaturen baita inikitatea, 

hozturen da anhitzen karitatea. Lç Mt 24, 12 (TB, EvL emendatua izan, Dv gaindi izan, Ip, Leon gaindi egin, Ur 

(V, G) ugaritu, Echn berratu, Or gañez egin, BiblE ugaldu). Iainkoaren hitza abanzatzen zen eta multiplikatzen. 

Lç Act 12, 24 (TB, Dv hedatu, Ker zabaldu, BiblE ugaldu). Fidelén eta Iainkoaren haurrén kontua egunetik 

egunera augmenta eta multiplika dadin. Lç Ins E 5r (v. tbn. ABC B 3r). Israelen haurrak berretu eta xoill hagitz 

hauñitz egin ziren eta multiplikatu eta borthiztu izan ziren. Urt Ex 1, 7. �2. Multiplicar (en aritmética). � 24 

oren hauk ekartzen tut minutetarat multiplikatzen tudela 60, [...] eta heldu dire 1440 min.. INav 159. Imajina 

zakizkitzu mila urte, berratzitzu ok mila millon urtez, multiplikatzitzu ok guziok (B, s. XVIII). BOEans 819. En 


multiplikatze, multiplikaite (Lcc). � "Multiplicación" Lcc. 


mende. 

665


multiplikazio, multiplikazione (T-L). � Multiplicación. � Iainkoak bere benedizioneak erreberritzen dituela 

jenero humanoaren eta lurreko animalia guzien multiplikazionearen aldera. Urt Gen 9, tít. 

multitude, multitud. � Multitud. � Kristau fiel guztien kongregazioa, unioa edo multitudea. OA 42. Jente 

multitud andi batek. Hual Mt 21, 8 (He jende tropa, TB yende oste, Ip jente ozte, SalabBN yende saldo, Dv 

jendetze, Echn yende multzu, Samper jendeketa, IBk jendetza). 

multso. v. multzo. 

multsu. v. multzo. 

multxu. v. multzo. 

multzatu. v. multzotu. 

multzo (V-arr, L, B, BN; Urt I 87, Dv, H; -lz- Ht VocGr 327, VocBN), multzu (AN, L, B, Sal; Dv, H; -lz- SP, Ht 

VocGr 430 y 435), moltso (V, BN; Lar (+ -ls-), Izt 75r (-ls-)), multso (BN-mix-arb-baig; -ls- Izt 75r), multsu 

(BN-baig-lab), moltzo (V-arr, G-azp, AN, BN; Dv, H). Ref.: A (molso, moltso, moltzo, multzo, multzu, mulzo); 

AtSac 51; Iz Ulz (ardi-multzú); Etxba Eib (moltsua); Izeta BHizt (multzu); Elexp Berg (moltso); Gte Erd 36, 109, 

123 y 257; X. Kintana Iker-10 157. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, aunque se encuentra 

sobre todo en la tradición septentrional (en suletino únicamente en Inchauspe). Al Sur se documenta desde 

mediados del s. XVIII y su uso aumenta en el s. XX. La forma mejor documentada al Norte es mul(t)zo; hay 

mul(t)zu en Axular, Pouvreau, Haraneder, TB (en los dos últimos junto al más frec. mul(t)zo), Hiribarren, 

Joannateguy, Zalduby y Prop (en éste junto a multzo y multxo); mol(t)zo en Oihenart, Duhalde (166), Inchauspe, 

Duvoisin (junto a un ej. de mulso, y varios de multzo), StPierre (20) y Lafitte; multso en Larzabal (junto a 

multzo). Al Sur, la forma mejor documentada y la más antigua es mol(t)so; moltzo y multzo se encuentran en 

algunos autores del s. XX; multso en Brunet y Lasa. Entre los navarros, Lizarraga de Elcano emplea multsu, 

Echenique multzu, y F. Irigaray (149) e Iraizoz (éste junto a multzu) multzo. La forma con palatal se encuentra 

sobre todo en autores septentrionales a partir de mediados del s. XIX, de los cuales la mayoría emplea tbn. la 

forma no palatalizada: así en Duvoisin, Joannateguy, M. Elissamburu, J. Etchepare, Barbier, Oxobi, Lafitte y 

Arradoy. Al Sur se documenta en Larramendi, Mendiburu y J. Mokoroa. En DFrec hay 87 ejs., meridionales, de 

multzo (prácticamente todos ellos en la acepción 'conjunto'), 15, septentrionales, de multxo, 4 de moltzo y sendos 

de moltso y moltxo. 

�1. Montón; grupo; grupo de gente, multitud; gran cantidad; conjunto. "Agregado, conjunto de cosas" Lar. 

"Aquadrillar [...] molsoak bildu" Ib. "Pelotón de soldados, soldadudia, moltsoa" Ib. "Gizon moltzo bat, une 

troupe d'hommes. Moltzoan bat ezin berez nezakeen, dans le nombre, je ne pouvais en distinguer un. Harri 

moltzo baten gainera erori da, [...]" Dv. "Tropel, rebaño" A. "Ardi-multzú bet, un rebaño de ovejas" Iz Ulz 414. 

"Montón desordenado, caos. Salgei guztiak, moltso baten jarri dittu" Etxba Eib. "Multzu ederra bildu dugu" 

Izeta BHizt. "Bi multzotan paratu zuen (B), [...] moltzo bitan ifini oan (G-azp)" Gte Erd 223. "Bakarka eta 

multzo ttipitan joan ziren (BN-lab)" Ib. 36. Cf. VocNav s.v. mulso y molso. v. 1 mulko (2). � Tr. Documentado 

en la tradición septentrional; al Sur en el s. XIX se encuentra únicamente en Lizarraga de Elcano, Echenique 

(Cant 1, 7 multzu), Brunet y E.M. Azcue (PB 106 moltso), y su uso se extiende en el s. XX. � Sinhets baitzezan 

Iuduetarik eta Grekoetarik mulzo handiak. Lç Act 14, 1 (He multzo; TB, HeH oste, Dv aralde). Belhar gaixto 

zamak, multzuak, eskumenak edo eskutarak elkharrekin erratzeko biltzea. Ax 591s (V 380). Ikus nezan orratzohoina 

azotaturik, urre-molzoarena alkateturik. "Trésor". O Pr 275. O Iauna, zein handi, zein larri den zure 

beldur direnentzat gorde dadukazun eztitasunen mulzua! SP Imit III 10, 1. Estaliko [du] bekhatuzko multzo 

handia. He Iac 5, 20 (Ol ogen-moltzo aundia). Ikhats gorisko mulzo bat. He Phil 441. Zenbait habarrots handi 

eta mulzutikako aditzen duzunean. He Gudu 136. Dire nekez bilduak / urre ta zilar multzoak. Monho 138. Ardi 

ta axuri multsu bat otso gaistoen saldo andi baten erdian (144). LE-Ir (v. tbn. (182), s.v. biribilkatu). Alexandre 

bortxatua izan zen ilkitzea mulzutik kanporat. TB Act 19, 33 (BiblE jendartetik). Sinhesten zutenen mulzoa. Ib. 

4, 32. Mutill on multzo bat. Gy 153. Urthe multzua ez da eskolan egoten, / urririk ibiltzeko erien ikusten. Hb Esk 

206 (v. tbn. urthe multzu en Jnn SBi 94). Debru mulso batek. Dv LEd 192 (238 multzo; Lab 91 moltzo). Bere 

diszipuluetako multso andi bat. Brunet Lc 6, 17 (TB mulzo). Gizon gaixto famatu heiek anhitz multzo edo 

bilkhuretan separatuak ziren. Elsb Fram 121. Lili molzo bat. Ip Hil 206. 

� (s. XX). Mundu bat han zen: herri guzia multzora bildua. HU Zez 131. Bazter garbitzerat, multzo bat herrian 

goizetik barraiatzen dire. Prop 1902, 172 (184 multxo; 1906, 19 multzu). Bakarka eta multzo ttipitan daudenak. 

JE Bur 206. Makal ta indartsu, iaio ta itxusi danak pilla ta moltso batean. Ag G 333 (v. tbn. 154). Esakun 

zorrotz, argi ta gogoangarriak. 25 laurleko, saillik edo moltsorik ederrenari. EEs 1914, 100. Sasi-moltso andi 

baten onduan. Kk Ab I 65. Diru-moltso politaren jabe ixango zarie. Kk Ab II 132. Multzoaren artetik agertzen 


mende. 

666


da mutiko alimale bat. Zub 106. Zelulak elgarri multzotik multzora bertze hari batzuez lotuak [dira]. JE Med 20 

(v. tbn. Ber 59). [Kurrilluak] egaz egin eben moltso baten. Otx 156. Israeldarrak multzo edo sail aunditan 

bildurik. Ir YKBiz 33n (117 ikasle-multzu). Gizon mozkorren multzoak. Mde Po 80. [Hezurrek] hortxe zetzaten 

nahas-mahas multzo batean. Mde Pr 112. Sabela liliz estaldutako gari-moltzoa iduri. Ol Cant 7, 3 (Ker gari 

moltzoa; Dv ogi-murru, Echn ogi pila, BiblE garipilo). [Platonen komunisgoa] buruzagi argitu moltzo batentzat 

egina da. Lf in Zait Plat XVIII. Ardi multso bat. Larz Iru 90. Multsoaren ale guztiak / bata bestearen ondoren / 

etenik, bereizturik. Lasa Poem 65. Lehorrari "lur" eman zion izen eta ur-multzoari "itsaso". BiblE Gen 1, 10 

(Dv, Ol, Bibl ur bildu). Morfema baten zentzua ere multzo bat dela, baina ezaugarri-multzoa oraingoan, 

bereizgarri-multzoa izan beharrean. MIH 198. Kontsonante multzoak. Ib. 111. Zaharrak berri bihurtu dituen 

aldakuntzen multzoa. MEIG VII 36. Protestante giroko Biblia kutsuan haziak eta heziak izan ziren multzoentzat 

ari [zen]. MEIG IV 83. Lerro zuzenen moltso barreiatuei. "Al haz disperso de las rectas". MEIG IX 125 (en 


v. tbn. Urt Ex 15, 8. Lg II 257. Laph 76. Lap 248 (V 112). Arb Igand 107. Barb Sup 46. Ox 29. Or Eus 360. Txill 

Let 133. Zait Plat 122. Osk Kurl 176. Ardoy SFran 317. Moltso: NEtx Nola 15. Ibiñ Virgil 109. Moltzo: EEs 

1919, 111. Vill Jaink 25. Erkiag BatB 40. 

� Zuharrak ikhusten ditut asko lekhutan, nahiz hemen ez diren moltzo handika. Dv Lab 318s. 

�2. (H). Masa, bulto. v. 1 mulko (6). � Sufre idorraz iratxaki mulzoak / musketak egotzi ohi tuen bezalakoak. 

EZ Man I 76. Urriñetik begiratu ezkero, enparantzako billereak moltso zabal bat zirudian. Ag Kr 57. Bat-batez, 

gain bêra, maldan, / moltso zuri bat... Elur ez al dan, / loreak ote... Ldi BB 110. Arako moltzo antzeko bat 

aurkitu eban bidean. [...] Izan be, koipea, koipea dok! Bilbao IpuiB 127. Jausi zan eleiz-goitik su-moltzo 

ikaragarri bat. Ib. 219 (218 suzko moltzo andi bat). Loi moltzo geiena arindu [eban]. Erkiag BatB 45. 

�3. moltso (V; -ls- Lar, Añ), moltzo (V-gip), multsu (B), multxu (B). Ref.: A (moltso, multxu); Urkia EEs 1930, 

10; Iz ArOñ (moltzo); Izeta BHizt (multsu); Elexp Berg (moltso). "Pegujón de lana o pelos, molsoa" Lar y Añ. 

"Estropajo, toda clase de revoltijo" A. "Moltzo, platerak garbitzeko espartzaz egindako moltzoa" Urkia EEs 

1930, 10. "Multsuekin garbi zazu" Izeta BHizt. "Moltsuakin sukalde guztia pasau neban" Elexp Berg. v. 

ilemoltso. � Tr. Documentado en autores vizcaínos y guipuzcoanos. La única forma documentada es mol(t)so. 

� Petri molso (1366). Arzam 344. � Xagi banadi itxiko deustat moltsuarekin aoa. Acto 144. Olio santua ta 

mullo molso batzuek artu, ta argi batekin orazio deboziozko bat esango dizu. Cb Eg III 238. --Zelan batiatu 

leitez moltso baten irudian urten daruenak? CrIc 129. Amulu edo kirru goruban biribilduba ijezten edo iruten 

[dabee] moltsoti ari meia egiteko. Mg PAb 126. Lanbasa: oial zar zatiakaz egindako moltsoa, egur baten buruan 

ultzez josita. Ag Kr 78n. Labeoia garbitzeko ipizkia (isatsa edo moltsoa). Ag G 15. Atzean pozua ta aurrean 

moltsoa (V-m). "Detrás pozo y delante estropajo". A EY III 387. Aga baten puntan lotuta jartzen dan erropa 

zarrezko moltsua. And AUzta 136n. Artille-moltso oiek. Gand Elorri 12. � Ene, bixar moltsua / erre yaka 

atsuari! "El bigote". Laux AB 64. 

�4. (Lar � H). "Es un ablanda higos, molso bat da, gelbera bat da" Lar (s.v. ablandar). v. 1 muilo (8). 

�5. "Mucho, mucha, asko, aski, multsu" Lar. 

�6. moltso (V arc. ap. A, que cita el Cantar de Lelo). "Cerco, asedio" A. � Itxasotatik / eta leorrez / imini 

deusku / molsoa (Cantar de Lelo). IC II 90. Bat eta bestetan / gau ta egunez / atseden-bage / moltsoa. "En vana 

porfía, / al asedio están". Arriaga Lekob 23. Moltsoari ekingo jotsoek. "Persistirán en el asedio". Ib. 30. 

�7. "Molsua (V-ger), propiamente tapón" Humb in RIEV 1923, 230. v. 1 muilo (3). 

�8. "(?). giro. Izarren moltzoa, el giro de las estrellas" A. � Uste izan dute, edo sua, edo haizea, edo aire-arima, 

edo izarren moltzoa, edo ur handia, edo iguzkia eta ilhargia zirela munduari hotsematen dioten jainkoak. Dv 

Sap 13, 2 (Ol, Ker izar-sapai, BiblE astroen birak). 

�9. Constelación. v. IZAR-MOLTSO. � Auntzak, Burtzaiñaren moltsoko izarrak azaltzen ziranean (iraillaren 

azkeneruntz), [...]. Ibiñ Virgil 81n. 

�10. "Móltzo [...] persona pequeña (?)" Iz ArOñ. 

�11. moltso. (Uso adj.). "(Andre) potolo, kankailu, zurrun edo gorpuzkeraz jausia" (V-ple) X. Kintana Iker-10, 

1997, 157. "Horra hor, andra moltso hori" Ib. 157. 

- ELUR-MOLTSO, HERRI-MULTZO, ILE-M., JENDE-M., KE-MOLTSO, LAINO-MOLTSO, LAINO- 

MULTZO, HODEI-M., etc. v. elur, herrimultzo, ilemoltso, jende, ke, laino, hodei, etc. 

- MULTXO (BN; Dv, H; -lxo VocBN), MOLTXO (AN, BN; Dv, H; -lxo A � HeH Voc (s.v. tustoa)), 

MULTXU (L-ain; -lxu B). Ref.: A (mulxo, molso, multxu, moltxo); Satr VocP (multxo). (Forma con palat., que 

en la mayoría de los ejs. no parece ser expresiva). "Petit groupe" VocBN. "Petite troupe; petit tas" Dv. "1.º un 

grupo pequeño; 2.º montoncito" A. � Dakiten piska arekin, hitz moltxo, eskumen baten diña eztan arekin. Lar, 

carta a Mb 279. Garagar-gari sortak, balak edo moltxoak. Mb OtGai II 26s. Egin izan zituen liburu txiki moltxo 

bat eskaraz. Dv LEd VI. Oilo moltxo handiak, txarki bazkatua delarik, ez du hainbertze probetxu ekharriko nola 

moltxo ttipi ongi hazia denak. Dv Lab 288. Pagano multxo bat. Prop 1876-77, 63. Haur multxo bat. Elzb PAd 16 

(v. tbn. haur multxu en Jnn SBi 75). Sos multxo bat bildu. Zub 26. Gelditzen da oraino [eskualdun] hotarik 

multxo bat Donostian. JE Ber 86. Zelula multxo batzu. JE Med 26. Dendari gazte moltxo bat. Lf Murtuts 107. 

Portugalean ere moldatzeko Jesuiten lehen multxoa. Ardoy SFran 149. v. tbn. Elsb Fram 174. Barb Sup 33. Ox 


mende. 

667


44. JEtchep 52. 

- MULTZOAN (B ap. Gte Erd 257), MOLTSOAN (Lar), MULTZUEN (B ap. Izeta BHizt). En grupo, juntos; a 

montones, en gran cantidad. "Pancada, contrato de vender por junto, moltsoan saltzeko balindea" Lar. "Denak 

multzuen torri gara" Izeta BHizt. "Ardi batzuk multzoan dira (B)" Gte Erd 257. v. multzoka. � Moltzoan 

jaikirik guziak, eraman zuten Pilatorengana. Dv Lc 23, 1 (Or denak batean). Podoreduna lehen handi behar 

zuan; / orai ttiki ta txarrak nausi tuk multzuan. Zby RIEV 1909, 230. Multzoan hala hulakoak izanik ere, 

banazka, hobeak oro. HU Aurp 109. Apezak ken bitza eskolemailegotik, dela multzoan, dela bakarka. JE Bur 57. 

Etxeko alhorrerat multzoan zoazin. Ib. 209. Niri gogoetak multzoan ethorri! Ox 172. Yausi ziran bata bestien 

ganera, danak moltsuan. Kk Ab II 166. Multzoan yarririk zagokidate. Zait Sof 57. Gaitzak moltsoan datozkigu. 

Ib. 154. Inguratu egin du moltzoan (saillean) Melieuko erri osoak. Zait Sof II 67. Bil bitez multzoan zeru azpiko 

urak eta ager bedi lehorra. BiblE Gen 1, 9 (Dv batera). v. tbn. Laph 206. � Gure ardiak oraino multzo multzoan 

dituk. Larz Iru 88. � MULTXOAN. � Zatozte haurrak, egin dezagun orok multxoan arratseko otoitza. HU Zez 

148. [Umekondo guziak] an dagozkio multxoan. Mok 17. Multxoan, Bidarrai-ko auzo bat egiten dute [laborarietxe 

pollitek]. JE Ber 9. Ez ditazke ager bakarka; moltxoan eta betantsu eldu dira. Lf Egan 1955 (5-6), 9. Etzen 

sekulan lagunekin ateratzen, moltxoan. JEtchep 113. 

- MULTZODUN. "Cirrigeri germani, [...] alaman ille floka dúnak, alaman ille multzo dúnak, [...] buket dúnak" 

Urt V 153. 

- MULTZOKO. � Multzoko bat-lez ez zaitut nik maite. "No te quiero yo a montón". Berron Kijote 130. 

- MULTZO-TEORIA. "Hitz jator bat erabiliko dut, berriz, multzo (eta multzo-teoria), gaztelaniaz conjunto eta 

frantsesez ensemble deitzen dutena izendatzeko" MIH 192. � Multzo-teoria ukitu baizik ez duenak ere, badaki 

ederki nola teoria horren eskemak ia zernahitarako balio duen. MIH 197 (v. tbn. 196). 

- MULTZOZKO. "Acervalis, [...] bildumázkoa, multzózkoa, tropelákoa" Urt I 97. 

multzoka (L, BN ap. A; Urt I 97, VocBN (-lz-), H), multzuka (AN, L, B, Sal ap. A; H), moltsoka (-ls- Lar), 

moltzoka. �1. En grupo; por grupos, por montones; a montones, en gran número. "Aquadrillado, jendatzea 

pillaka, molsoka bildua" Lar. "Atroparse, pillaka ta molsoka biltzea" Ib. "Mulzoka yuan dire, ils sont allés par 

groupe" VocBN. "En tropel, por grupos" A. "Multzuka (AN), a manojos" Ib. v. MULTZOAN. � Tr. 

Documentado en autores septentrionales (no suletinos), desde mediados del s. XVII; al Sur se encuentra en 

Ibiñagabeitia, en la forma moltsoka. Mul(t)zoka es la forma mejor documentada; hay mul(t)zuka en Axular, 

Pouvreau, Etcheberri de Sara (142 -tz-), Haraneder (2 Tim 4, 3 -tz-) y en Prop. Se encuentra la forma 

palatalizada moltxoka en Duvoisin, y multxoka en Barbier (Piar I 122), Zubiri y J. Etchepare. � [Belhar 

gaixtoak] biltzatzue multzuka eta zamaka, erratzeko elkharrekin. Ax 591 (V 380). Eztuzu bada probetxurik 

hainitz onhasun irabasteaz eta kanpotik mulzuka biltzeaz. SP Imit III 27, 3 (Ch nonbre handian). Giriztinoak, 

multzoka, mahain sainduan. Lg II 224. Manatu zioten guziak yar arazteaz mulzoka belhar pherdearen gainean. 

TB Mc 6, 39 (Leon multzoka). Hasi ziren multzoka dizipuluak Iainkoari oihuz. HeH Lc 19, 37. Gaixtaginak 

multzoka karriketan bildu ziren. Prop 1876-77, 9 (v. tbn. 1881, 190). Mulzoka urhea, ahurka zilharra. Canc. 

pop. (ap. H). Ez da deus hemen bakharka egiten; lana, gudua, edatea, denak multzoka, herrika. Prop 1902, 172 

(v. tbn. 1904, 112 y 1906, 29 multzuka). Multzoka jarri ziren, batzu bertzeekin solasean. JE Bur 24 (v. tbn. 43). 

Gizonak, xutik, multzoka emanak. Barb Piar I 146. Gero moltzoka jalgi dira eskolier ohiak josta-lekuetarat, 

hameketakoaren hartzerat. Herr 1-9-1960 (ap. DRA s.v. hameketako). Moltsoka biltzen dira etsaiari eupadaka. 

Ibiñ Virgil 109. Bere euskal lanak, inoiz ez bezala, samaldan zetozkigun, multzoka, bata bestearen gain. MIH 

292. v. tbn. Mih 265 (-lz-). Gy 27. Dv Iob 14, 7. HU Aurp 105. Balad 232. Ox 161. Lf Murtuts 83. 

�2. (Sust.). Muchedumbre, multitud. � Kausitu naute garbitua tenpluan, mulzokarik ez harrabotsik gabe. TB 

Act 24, 18 (He jendetze, Ker gizatalde, IBk jendetza, BiblE jendarte). 

- MULTXOKA (H), MULTXUKA (H), MOLTXOKA (BN-arb). (Forma con palat.). "Bakarka eta multzo 

ttipitan joan ziren (BN-lab), aldian bat eta gero moltxoka (BN-arb)" Gte Erd 36. � Moltxoka elkhar hartuz. Dv 

Lab 69. Pentze eder hetan daude alan behorrak multxoka. Zub 119 (v. tbn. 54). Zelula hoik multxoka dira, mota 

bakotxekoa bertzekotik berex. JE Med 30. Elizatik athera arau, jaun eta andere ostea hasi da moltxoka 

berduratzen. Herr 19-9-1963, 2. 

- MULTZOKA-MULTZOKA. "Mulzuka mulzuka, monceaux à monceaux" SP. 

multzokada, moltxakada (V-gip ap. A). � "Porción, montoncito" A. 

multzokatu (L, BN; Urt I 87, H; -lz- VocBN, H), multzukatu (L, B, Sal; H), moltzokatu (AN-larr; Dv), 

multzakatu. Ref.: A (multzokatu, multzukatu); Asp ANaf (moltzokatu). � Amontonar(se), agrupar(se). "Diviser, 

mettre par groupes, par tas" Dv. "Belharra multzokatzea, [...]. Gizonak multzokatzea, [...] Usoak berriz, bere aro 

ezaguetan aldatu behar direnean multzokatzen dira, [...]" H. v. multzotu. � Hire sudurretako xiztuaz urak 

multzokatu izan dituk: kurri urak gelditu tituk multzo bat bezala. Urt Ex 15, 8 (Dv moltzatu, Ur montoitu, Ol 

mordotu, Ker batu, Bibl, BiblE metatu). Yendiak han hemenka multzokatzen dire, elkharri buruz, begiak kexu. 


mende. 

668


Atheka 52 (v. tbn. 113). Hemengotarrak, gauza mota guzietako multzokatuak edo konfrariakatuak dire. Prop 

1902, 172 (v. tbn. 1900, 61). Euzkel-itz guzi guziak [...] bildu ta gero adiñonez moltzokatu bear ditugu. Ol EEs 

1919, 25 (v. tbn. 26). Artasiaren aurre-ezpaiñean / multzokatzen da lastoa. Or Eus 340. v. tbn. SoEg Herr 2-12- 

1965, 1. Multzakatu: Herr 3-9-1959, 4. 

- MULTXOKATU (H), MULTXUKATU (H), MOLTXOKATU (Dv � A). (Forma con palat.). "Diviser ou 

mettre par petits groupes, par petits tas" Dv. 

multzokatzaile. "Accumulator, biltzailléa, multzokatzaillea" Urt I 87. 

multzokeria, multsukeri. � Partidismo. � Euskaltzaleon multsukeri eta anarkia guzizkoak. Herr 5-12-1957, 1. 

multzokin (H), multzakin (H), multzukin (H), multxokin (H). �1. "Partie retirée resultant d'un tas, d'un 

monceau" H. �2. multxukin (BN-baig ap. A). Estropajo. 

multzokizun (H), multzakizun (H (BN)), multzukizun (H). � "Que l'on doit mettre en tas, en monceau, en 

groupe, en troupe; que l'on doit accoupler, apparier. Lur, ongarri, lasto, harri... multzukizuna, [...]. Yende 

multzokizuna, [...]. Idi multzakizunak, [...]. Xakur mulzakizunak, [...]" H. 

multzoño. � Dim. de multzo. � Gizon multzoño bat. JE Med 195. Etxe-multzoño bat erreka-hegiaz bertzaldetik. 

JE Ber 13. Zuhatz multzoño batzu. Ib. 40. 

multzoratu, multxoratu. � Agrupar, amontonar. � Maittipik ardiak multxoratu bezain laster. Ox GH 1923, 

161. 

multzotasun (H), multzutasun (SP (-lz-, sin trad.), H), multsutasun (Lar), multzatasun (H). � Gran cantidad, 

abundancia. "Muchedumbre" Lar. � Iainkoak giristino beldur zaizkonentzat gorderik eta estalirik dadukan 

eztitasunaren multzutasuna. Ax 509 (V 328). Zeure berthutearen multzutasunean. Ib. 204 (V 137). 

multzotto, mulsutto, multxutto. � Dim. de multzo. � Irin-mulsutto bat (131). LE-Ir. Han hemenka badire etxe 

multxutto batzu. Prop 1896, 204. 

multzotu (H), moltsotu (V-m-gip), multzutu (H), moltzatu (Dv � A), moltzotu (V-gip), multzatu (L; -lz- Ht 

VocGr 413, H (BN)). Ref.: A (multzatu, moltsotu); Iz ArOñ (móltzo); Etxba Eib y Elexp Berg (moltsotu). � Tr. 

Documentado al Norte en Etcheberri de Sara y Duvoisin, y al Sur en Moguel y en autores del s. XX. �1. 

Amontonar, acumular; aumentar (en cantidad). "Ramasser, amasser" Ht VocGr 413. "Rassembler, accumuler, 

mettre en tas" Dv. "Iauna, multzutzen dituzu egun zure urrikalmenduak eneganat, [...]. Zure zorra multzutuz 

doha, [...]" H. "Amontonar sin orden [...]. Lelengo moltsotu zittuen gauza guztiak leku baten, eta gero partilluak" 

Etxba Eib. "1.º hacer montoncitos. Eskubariakin moltsotu neban sekula-bedarra; 2.º aglomerarse. Jente guztia 

ataixan moltsotu zan, atiak itxita eren da" Elexp Berg. v. multzokatu. � Multzutuko eta berretuko zituela haren 

umeak, zeruko izarrak bezala. "Multiplicabo semen tuum". ES 125s (tbn. multzutu eta berretu en 185). Olaijeliak 

burdiña biribildu ta moltsotuta daguana dakar miatubaz. Mg PAb 126. Non dira diru-goseak moltzatu 

dituen urhe eta zilharrak? Dv LEd 250. Eta zure fuliaren hatsak moltzatu ditu urak. Dv Ex 15, 8 (Urt 

multzokatu, Ur montoitu, Ol mordotu, Ker batu, Bibl, BiblE metatu). Anitz zor moltsotzen, pillatzen dituzte. 

Ayerb EEs 1912, 168. � "Accoupler, mulzatzea" Ht VocGr 325. "Multzatzea, le L, BN donne le sens spécial de: 

accoupler, apparier" H. � Paraoren zaldi, gurdi ta zaldunak sartu bait-dira itxasoan, ta Yaubek aien gañera 

kresala moltzotu du. Ol Ex 15, 19 (BiblE gainera erortarazi). � Ulea kirimildu ta moltsotu egingo dot. Larrak 

EG 1958, 303. 

�2. "Moltsotu (V-ger), restregar una cosa entre las manos" A. 

�3. "Moltzotu (V?), aplastarse las frutas, formando como una pasta por su aglomeración" A. 

�4. multzutu, moltsotu, moltzatu (Bera). "Rodear, cercar" Bera. � Karlistak Bilbo estu-estu inguratu, moltsotu 

eben. Kk Ab II 46. [Zabalunea] atxez eta arkaitzez moltzaturikua zan. 'Rodeado de grandísimos peñascos'. Otx 

105. [Zure asarre gaitzak] urak bezala naute esitzen egunoro, / guziak multzutu ta ertsi naute osoro. Ir in Onaind 

MEOE 994. 

- MULTXOTU (H), MULTXATU (H), MULTXUTU (H). (Formas con palat.). 

multzotxo. v. KE-MOLTSOTXO. 

multzoxka, multxoxka, multxaxka (AN-ulz ap. A Apend). �1. "Montoncito" A Apend. � Etxe multxoxka bat 


mende. 

669


da Kouystar lehen herria. Prop 1899, 170. �2. (L ap. Lh), multzuzka (L-ain ap. A). "Porción de ovejas" A. 

mulu. v. 1-2 muilo. 

mulu-mulu. "(V-m), onomat. de la murmuración" A. 

muluta. "Pelota de nieve (AN-erro)" (Comunicación personal). Cf. maluta. 

muluts (-lh- H, s.v. munoa). � "Terre soulevée par les fourmis comme une grosse taupinée et où elles 

s'établissent" H. 

1 mumu (V-gip; Hb ap. Lh), mumo (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (momo). �1. Fantasma. "Se dice para asustar a los 

niños" Iz ArOñ. "Masque" Lh. Cf. 1 momo, mamu. � Aur txikiak aitagana laixterka ikusi orduko mumua (383). 

LE-Ir (v. tbn. (125), s.v. iduripen). Mumua dator..., / ara...! Joan ortik! / [...] / nere txikiya / pollita da-ta / ez du 

ñegarrik egingo. EA OlBe 30. �2. --Izutu nau gizon orrek. / --Gaxua, mumua egiñ al diyo? (Interpr?). Alz STFer 

134. �3. "(Sal), insecto, en general (voc. puer.)" A. Cf. VocNav: "Mumu, araña grande y negra (Aézcoa)". �4. 

"Cencerro mayor que el truku" A Aezk 296. Cf. 2 mumu. �5. "Bobalicón" A Aezk 296. 

- MUMU-ORRATZ. "(Sal), libélula" A. 

2 mumu. � "(L), buey, vaca (voc. puer.)" A. v. mu. � [Apis zezenak] baitzuen laur aldeko beltz bat borondean, 

bizkarian txori andi bat, eta mi pean mumu baten gisa, larrua pixka bat beltzatrik. Garral EEs 1925, 22. 

mun. v. 1-2 muin; 2 min; muna. 

muna (V-ger-arr-arrig-m-gip; det., Añ (V), Izt 106v, H (V); Zam Voc), mun (V-ger, BN). Ref.: A (mun, muna); 

Lh (mun); Elexp Berg. �1. Ribazo, cerro, muro; colina. "Loma de tierra", "cerro, collado, (V) muna, munea", 

"ribazo" Añ. "Munoa, muñoa o munia significa en vizcaíno "ribazo" y creo que el propio término guipuzcoano 

por colina es éste, pues siempre significa altura pequeña" Ur, carta a Bon 3-4-1858 (BAP 1954, 270). "Muna urtu 

(V-ger), desprenderse las tierras" A. "Bedar onek [...] arbi ta azaartean, munetan, lur gozoan erneten dira, [...] 

brotan entre nabos y berzas, en los ribazos, en buena tierra" Ib (s.v. korkotz). Azkue recoge tbn. la forma muni 

"ribazo", del manuscrito de Ochandiano, seguramente mal deducido del determinado munia. Cf. Izt C 22: "Gure 

asaba zintzo ernaiak izena ifini bear ziotenean tokiren bati, aurrenengo lana egiten zeben beraren egoitzari 

begiratzea. [...] Baldin bazan mendiskaren bat bukatzen zana musturrean, deituko zioten Mugia, baldin bazan 

txata esango zioten Munia". v. muino, muga (6). � Tr. Documentado desde principios del s. XIX en autores 

vizcaínos. � Usteltasun beteko muna bat. Añ EL 1 159. Muna baten satsaren ganean egon zan jarririk egun 

askotan. Añ MisE 63. Emeko ormia jo, ango munian etxun, sasi onetan jausi, [...]. Astar II 122. Ez dagijozula 

inos inori, [...] esirik edo munarik imini, dotia edo etxia edo adiskidetasuna ukatuta. fB Ic III 356. An dabil bere 

Aita Kamara injineroa, / gastadoreai munak non egin erakusten. AB AmaE 186 (v. tbn. 272). Baster sokoetan 

egozan alkarturik orri-mueta asko, muna-azpietan, ate-ostietan, erreka-ondoetan. Ag AL 108. Zulo andi bat, 

munan barrura sartuten zana. Echta Jos 247 (v. tbn. 246). An agiri zan bera, muna-goienan, mutikoeri begira 

barreka. Kk Ab I 63. Antsiz eta negarrez mendi ta muna zear. Onaind in Gazt MusIx 153. v. tbn. Zav Fab RIEV 

1907, 98. Laux BBa 74. Amez in EuskOl 1933, 74. Otx 105. A EY III 32. 

�2. "Mun (V-ger), límite" A. 

- BIDE-MUNA, ITXASO-MUNA. v. bide, itsas muino. 

- MUNA-BELAR (-bedar V-ger-m ap. A; Dv). "L'herbe sauvage (sans doute par opposition au foin des 

prairies)" Dv. "Hierba rastrera que produce granillos rojos a los que son muy aficionados algunos pajarillos; 

litm., hierba de ribazo" A. v. MUINATZ-BELAR. � Ardi bat sartu zan soluan, / ez eban beste gatxik egin an / 

ezpada jan muna bedarra (es la hierba silvestre. En Bizcaya se designa con este nombre la hierba que sirve de 

lindero entre los campos). Ur CancB 94. 

- MUNA-URRATU (V-gip ap. Elex Berg), MUÑARRATU (V-gip ap. Iz ArOñ). Desprendimiento de tierra. 

munagea (det., Lar � H). � "Campaña, campo sin montes, kanpoa, landa, munagea" Lar. 

munagia (det.). "Brunela offic., munagia (Frunella officinal)" LandHizt 367. 

munaka. v. muñeka. 


mende. 

670


munaki. v. muinaki. 

munarka. v. monarka. 

munarri (V-ger-ple ap. A). � Mojón; límite. Cf. muna. v. mugarri. � Munarri edo mugarri baten ganera 

igonaz. A Ezale 1897, 2a. Errien izenak, probintzietako munarriak. Anaitasuna 1955, n.º 29 (ap. DRA). 

munategi. "(Lugar de muchas) lomas de tierra" Lar. 

munategi. v. muinategi. 

munats. v. muinatz. 

munatsu. v. muintsu. 

munatxo. � Dim. de muna. v. muinotxo. � Zaldira zelan igo / munatxo batetik. AB AmaE 341. Or goiko 

munatxoan, / oinak ortozean. Balad 203. 

munaxka (BN ap. Lh; Lar � H (+ -aixka)), muinaxka, muinaska, muniska (Lar, Hb ap. Lh). � (Dim. de muna 

y tbn., probablemente, de muino). "Cerrillo, mendiska, munaxka " Lar. "Altozano" Ib. Azkue dice 

tomar de Iztueta la forma munaizka, pero v. infra. Cf. muinoska. v. munaka. � Mundua mundu dan arte 

iraungo duten mendi, aitz, muno, munaxka , lur, [...]. Izt C 6. Bi gazteak eseri ziren muñaska batean 

elkarren ondoan. 'Sur le talus'. Or Mi 24. Malko larriz bularren muñaska bustitzen du. 'La légère éminence de 

son sein'. Ib. 69. Muñaxkak eta zabaldia baso gorriz jantziak. Eston Iz 26. 

mundano (Lcc, Urt III 48, VocBN), mondano. � (Adj.). Mundano. v. mundutar, munduzale. � Tr. 

Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga hasta mediados del s. XIX. Al Sur se encuentra en tres 

catecismos navarros del s. XIX. La forma general es mundano; salvo errata, en Chourio (III 40, 6) hay un ej. de 

mondano, junto al más frec. mundano. � Bazituen lehen Alianzak ere zerbitzu dibinoaren ordenanzák eta 

sanktuario mundanoa. Lç He 9, 1 (He mundu huntako, TB, Ol, Ker, BiblE lurreko, Dv mendeko). O gizon 

m[u]ndanoa, / zeñak erhakerietan / baituk heure gogoa. EZ Eliç 103. Ezagutza mundano edo Jaiñkozkoa. He 

Gudu 62. Aire mundano eta arraitasun sobrarekin gizonkien aitzinean agertzen diren [emaztekiak]. Brtc 61. 

Ukho egiten dugularik inpietateari eta gutizia mundano guziei. Jaur 136. --Nor da Mundua? --Dire gizon 

mundanoak gaistoak eta perbersoak (Uriz, s. XIX). BOEanm 1227 (tbn. en BOEans 538 (Beintza-Labaien, s. 

XIX) y ASJU 1992, 520 (R, s. XIX) gizon mundano). � (Uso sust.). � Ikhusirik mundanoek egun hura gibela / 

[...] / pensamenduak dituzte itzuliren mundura. EZ Man I 79. Eztarotzut galdegiten solamente beira nazazun 

mundanoek lehia handirekiñ bilhatzen dituzten gauzetarik. Ch III 26, 2 (Echve mundutar, Leon mundutiar). v. 

tbn. Jaur 411. � mundana. (Forma de fem.). � Emakume mundanakin. Oteiza Lc 15, 30 (Lç puta, He, Or 

emazte galdu, TB bizi gaistoko emazte, Ker, BiblE emagaldu). 

mundar. "Brazo seglar, mundarren menea, besoa" Lar. 

munddulu. v. mondoil. 

mundialatu. v. mundura(tu). 

mundialatu. v. mundura(tu). 

mundil(a) (-illa V-m ap. A). � "Boya de la cual penden los aparejos de pesca de besugo en alta mar" A. � 

Urten eben beste arrantzaleak euren etxeetatik, eskumako besapean tretzotzarak eta eskerrekoan mundil (boya 

pequeña de hoja de lata) bana edo bina zituela (V-m). Ag Ezale 1897, 67a. 

munditu. "Munditua [...] se aplica a la especie de colinas artificiales que forman las paredes de ciertos cauces o 

depósitos de molino" Guisasola EE 1883, 407. 

mundoi. v. montoi. 


mende. 

671


mundoil. v. mondoil. 

mundoin. v. mondoin. 

mundoinorde. "(L-sar), vicelanza del arado, usado principalmente en la grada" JMB At. 

mundrun (L-ain, BN-lab, S ap. A), mundruna (T-L). � Alquitrán. "Asphalte", "bitume" T-L. v. alkaterna, 

asfalto, galipot. � Emaiten badiozu neguan [sagartzeari] lurretik bizpahiru erhi trebes mundrunez inguruan 

ustei bat. EGAlm 1903, 33. Alkaterna edo mundrun. EOnAlm 1906, 40. Ihizko untzi bat hartu zuen harentzat, 

mundrunaz eta bikez emokatu, haurra hartan ezarri eta ihien artean utzi. Bibl Ex 2, 3 (Urt alkaternaztatu, Dv 

naslika, Ur, Ol betun, Ker lika, BiblE galipot). 

mundrunatu (L, BN ap. A). � "Dar alquitrán" A. 

mundu (gral.; Lcc, SP, Urt I 373, Ht VocGr, Lar, Añ, Dv, H), mundo. Ref.: Bon-Ond 137; VocPir 49; A; Lrq; Iz 

Als (tainbéste), ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La forma 

general es mundu; hay mundo en Tartas (Arima XIII, 53, 64, 70), Goyhetche, Hualde y Kortazar (Serm 6), en 

todos ellos junto a mundu, y en Voltaire, P. Artola (in Bil 173), EusJok (143) y P. Yanzi (Auspoa 77-78, 128). 

En DFrec hay 649 ejs. de mundu. 

�1. Mundo, tierra. "Munduak ekhar, munduak ioan, le monde aporte, le monde emporte" SP. "Potencias de la 

tierra, munduko mendeak" Lar. "Mundurik ara (V-m), mundurik arate (G-to), mundurik andar (sic) (V-ger), 

mundurik aztiazu (G-azp), de ceca en meca. Munduaren beste bazter (L-côte, B, BN-ciz-baig, Sal, ...), país muy 

lejano" A. "Liburu bat bezela da mundua, nun bada zer ikasi asieratik guenera" Etxba Eib. 

� Heuskara / ialgi adi mundura. E 252. Deabru eta Satan deitzen dena, zeinek mundu guzia seduzitzen baitu. Lç 

Apoc 12, 9 (He, TB, Ip, Dv, Echn, BiblE mundu guz(t)ia; Ol gizadi osoa). Resumako Ebanjelio haur 

predikaturen da mundu unibersoan, nazione guziei testimoniajetan. Lç Mt 24, 14 (He mundu uniberso guzian; 

TB, SalabBN, Echn, Samper, Leon, Or, BiblE mundu guz(t)ian). Ezen zer probetxu du gizonak baldin mundu 

guzia irabaz badeza, eta bere arima gal badeza? Lç Mt 16, 26 (He, Ip, Echn, Hual, Samper, Ker, BiblE mundu 

guz(t)ia, SalabBN mundia). Mundu guztiko erreñuetan. Lazarraga 1169r. Badabere, nai ez neuke, / mundu 

guztiagaitirren. Ib. 1144v. Mantena ezpagaizke ere / ogi utsak mundu onetan (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 

115. Munduaren hastean. EZ Man I 129. Bizi denak ondra dezan mundutik faltatua. EZ Man II 96 (v. tbn. Noel 

123). Zure izena / mundua dan artean / luzaro biziko da (1658). ConTAV 5.1.5, 93. Hura egiazki da bere 

buruaren nausi eta munduko jaun. SP Imit III 53, 2 (Ch munduaren, Mst, Ip mündiaren, Leon mundu guziaren; 

Ol, Pi ludi). Ifernura mundutikan, / arruta du hartua. Arg DevB 35. Jausten denean mundura / Juje Jauna 

jujatzera. Gç 159. Bere hitzkuntza mundutik hedatuz eta barraiatuz. ES 402. Mündia sorthü ta biziren deno, [...]. 

Egiat 195. Edertarzünian mündian / parerik ez ümen betü. Xarlem 83. Mundubak zitubanian [...] milla zazpireun 

irurogeta amar urte, [...]. Mg PAb 184. Zerurik eta mundurik ez balego bere, [...]. fB Ic I 62. Munduan diran 

gauzarik baliosoenak. It Dial 22 (Ur, Dv munduko, Ip mündian diren). [Yupiter okupatua da] mundoaren 

gobernatzen. "Qui gouverne l'univers". Gy 181. Bere buruari igerri zion, munduan luzaroko etzegoala. Lard 

207. Lurra ere gauza gutia da [...]: urguluak eman dio mundu izena. Hb Egia 39. Mundiuaren laur partetakuak. 

Hual Mt 24, 31 (24, 14 mundo guziuan). Munduari nai diozkat / kantuz adierazo. Xe 154. [Zezena,] besteren bat 

mundu ontatik bialtzeko asmuarekiñ. Sor Bar 74. Biraka dabil mundua / eguzkiaren tornuan. Azc PB 309. Aizia 

buruan eta ibilli munduan. Urruz Zer 136. Mundu biribilleko euskaldun guziai. Mok 13. Ni bezain dohatsurik ez 

da bat munduan. Ox 169. Munduan-barrena / erri ez-ezagunen / billa. SMitx Aranz 151. Mundu guziko 

baztarrak ikusiz. Or QA 206. Iduritze bat direla mundua eta munduan izatea. Mde Pr 373. Aiek uste zuten Lurra 

zela mundu osoaren erdi ta zilbor. Vill Jaink 42. Munduko aberatsenak baiño zoriontsuago bizitzeko. NEtx LBB 

94. Bere herriko eta munduko literaturan. MEIG IX 106. Mundua bezain zaharra eta arrunta baita [dakarren 

mandatua]. MEIG I 197. � Barzelonan moldizkidatutako itztegi luzeazaltar mundu osoarekikoaren laugarren 

liburuan. 'Diccionario Geográfico universal'. Izt C 131. 

� (Empleado en pl.; se incluyen tbn. los ejs. de mundu orota-). � Heuskaldunak mundu orotan preziatu ziraden. 

E 257 (61 mundu guzietarik). Zoazte mundu orotara, eta predika iezozue Ebanjelioa kreatura guziari. Lç Mc 16, 

15 (He mundu guzirat, TB munduko lekhu guzietarat, Dv mundu guzia gaindi, BiblE mundu guztian zehar). 

Mundu guzietan hanbat laudorio emaiten zaion Regina. Lç Dedic * 6r. Apostoliak berak, zuñ mündü orotako 

gehien ezarri beitütüzü. Mst III 22, 4 (SP munduko kantoin guzietan, Ch mundu guziko; Ip lür orotako). Bazter 

orotarat hedatü zen, eta orai mündü orotan zelebratürik da eliza katolikoetan. Ip Hil 5s (6 mündü orotako). 

Munduetarik gora. Iratz 155. Zaldun ibiltari egin bai, ta mundu oietan barrena arrisku-billa joan nai [zuan]. 

Berron Kijote 71. v. tbn. Arti Tobera 284. Mündü orota-: Tt Onsa 60. Bp I 38. CatS 73. � Eta beori, nola ibilli 

da mundu oietan? Apaol 33 (ref. a América). 

� Mundo, vida. v. mundualdi. � Nik aregaiti iragaro dot / munduan asko penarik. Lazarraga 1181v. Mundua 


mende. 

672


aphur bat aitzinago iragan zenean, [...] hasi zen usatzen bertze kofesatze molde bat. Ax 525 (V 338). Iragaiten 

da mundua, eta haren guthizia. SP Imit I 20, 7 (Ch mundua iragan, Mst, Ip mündia igaran). Yaunaren uztarria 

pisuegia zaizu, [...] eta hari preferatzen diogu mundu gogor eta tirano batena. Mih 89 (v. tbn. 128). Mündüko 

urthiak / dütüdala kunplitürik. Xarlem 1263. Ai, laster lasterka igaro / da nitzat mundua! Azc PB 57. Zenbaitek 

aña sesiyo gabe / dijua zure mundua. Tx B I 191 (v. tbn. II 125). Onez igarorikan munduko egunak, / danok izan 

gaitian zeruan zorunak. Enb 80. Ba-dakik ez daukagula / guk betirako mundurik. Basarri 58. v. tbn. Atano 

Auspoa 94, 61. Itz Azald 96. JAIraz Bizia 89. Berron Kijote 189. � Denbora noble hori / kanbia daiteke, / bi 

mundu plazerretan / pasatzia neke. Bordel 139. � "Ordua doanean doa mundua (V-ger), cuando va la hora, va 

el mundo" A. v. ORDUA MUNDU. 

� (Como primer miembro de comp.). � Iujamenduaren muga, [...] / mundu fiñatzean behar [da]. EZ Man I 62. 

Elurretan bai dago / mundu-zabalera. Jaukol Biozk 104. Mundu-zati aundietan. Or Aitork 155. Nikanor-en 

jakituria, mundu-jakituria gizarte onetan elikatu ta joritu oi zan. Erkiag BatB 80. 

� Parte de la tierra. � Irabazirik utzi zuen mundutik eman zion bakoitzari bere zatia. Mb IArg I 222. Erupa 

baino zabalago den mundu bat. Laph 193. Mundu bat gendukanok / oraiñ ditugu bi, / glori au zor diogu / 

Kristobal Koloni. AB AmaE 161. 

� (Ref. a otros mundos, planetas...). � Gure iguzkiak baditu munduak inguru: bertze iguzki hoiek zertako ez 

dituzte izanen bere munduzko gortheak? [....] Deus guti da lurra goragoko munduen aldean. Hb Egia 40 (v. tbn. 

41). Izarra mundu bat da, bai kharloa ere. Ib. 42. Izarrez-izar, euzkiz-eguzki, / milla munduren artean. Aran 

SIgn 211 (v. tbn. Or Poem 526 milla mundu). Zerua dago loraz beterik / eguzkia ilten danean, / eta bakoitza da 

mundu eder bat / geure munduen ganean. Azc PB 308s (parece ref. a las estrellas). 

� "Andiko mundua, la eternidad" A. v. BESTE MUNDU. � Gustura / ioango da ango mundura. Azc PB 248 (in 

Ur PoBasc 206 beste mundura). Goiazan egaz, bertsolaria, / negarrik eztan mundura. Ib. 309. Geroko bizitzan, 

eriotzaz bestaldeko munduan kokatu izan dute sari ori. Vill Jaink 99. v. tbn. Etxba Ibilt 490. 

�2. (H). Mundo (terrenal; frecuentemente en oposición a la religión, a la vida religiosa...); civilización, sociedad; 

vida mundana. � Mundu honek anhitz jende enganatu darama. E 99. Ez naiz ethorri mundua kondemna 

dezadanzát, baina mundua salba dezadanzat. Lç Io 12, 47 (He, TB, LE, Leon, BiblE mundua; HeH mende). 

Arimaren etsaiak dira hirur: Mundua, Deabrua eta Haragia. Mat 33 (tbn. en Bet 14, Harb 35, Ax 340 (V 226), 

VJ 3, Tt Arima 130, Bp I 57, Arz 28, El 14, Iraz 43, CatBurg 12, Cb CatV 16, CatLan 56, Añ CatAN 13, CatB 

21, CatLlo 13, CatLuz 9, CatAe 16, CatSal 17, CatR 17, Legaz 9, Itz Azald 185, CatUlz 12, KIkV 57, KIkG 40, 

Inza Azalp 149). Iesu Kristo gure salbazallea, genzen baitituzu munduko bekatuak. Ber Trat 43. [Suak] mundua 

purgaturen du lizuntasunetarik. EZ Man I 80. Mundu gudutsu hunen [perilak]. Harb 262. Hautsi dut 

munduarekin, egin dut harekikoaz. Ax 53 (V 34). --Munduak zelan tentatzen gaituz? --Ekarten deuskuzala 

munduko esanak eta obra gestoak. Cap 70. Nik serbitzatzen nuen mundua, eta mundua ezta egina ene 

serbitzatzeko baizen. SP Phil 37 (He 37 mundua; v. tbn. SP Imit I 18, 4). Mundu arro eroaren esanei ez-aditu 

egin. Mb IArg I 160. Gurutze santuaz mundua erredimitu zenduen. Cb Eg III 244. [Monja] konfesatzen ta 

komulgatzen zan munduan egin zuan bekatua agertu gabe. Mg CC 137s. Kastigu izugarri onen ondoren nola 

bizitu ote zan mundua? AA III 282. Bizi gareno, munduak lilluratzen ohi gaitu. Dh 125. Osorik konsagrauta, 

munduti erbestetuta. fB Ic II 290. Buruz bera / joango da mundua, / eta geldituko da / betiko galdua. It Fab 74. 

San Juanen eriotzarekin mundutik ezkutatu ziran. Lard 534. Mundua sarthua da ni baithan. Dv LEd 157. 

Mundua lausenguz zagokolarik, / [...] mundutikan ihes gan zen gazterik. Zby RIEV 1908, 415. Ai, au mundua! 

Pozik aundienaren ondoren atsekaberik aundiena. Urruz Zer 69. Mundua arbuiatzen duzu. Etcham 91. Ze nahuk 

bazterretxetan gerta dadin? [...] Zeait mundutik yakiteko yautsi behar diauk hunano. Zub 74 (en boca de un 

casero en la calle). Mundu edo gizadia gero baño gero txiro, lander edo pobreago izango da. Eguzk GizAuz 62. 

[Ezkondua] munduarenetan ari da, emazteri nola atsegin. Or Aitork 39 (v. tbn. 149). Mundua aldatzen ari da. 

MAtx Gazt 56. Munduarekiko sentikizuna ta ura ukatzea. Gazt MusIx 166. Mundutik aparte / itsaspeko herri 

honetan. Lasa Poem 107. Munduko bide malkarrak, haragiaren nahigabe-atseginak ezagutzen [zituen]. MIH 

282. Jakintzak darama batipat mundua dabilen bideetatik. MEIG III 119. 

v. tbn. Gç 178. Acto 163. Lg II 126. Mih 90. Gco II 75. LE Io 4, 42. UskLiB 79. Jaur 140. Arch Fab 373. Ur 

CatArrig 92. Arr GB 33. Bv AsL 204. Jnn SBi 52. Etxde JJ 279. Arti Tobera 282. Osk Kurl 212s. NEtx LBB 197. 

� (Como primer miembro de comp.). � Bata mundutaarra, ta bestia erretirau ta mundu gorrotokua. JJMg 

BasEsc 159s. Mundu-atsegiñetatik / gorde nazazu edatetik. SMitx Aranz 130. Gu ainbeste nekatuta etorri, eta 

guri kasorik ez. Au dek mundu-modua! And AUzta 102. Uste dau askok gizona dala / mundu-bizitzaren lema. 

BEnb NereA 224. Bai benetan doatsu / mundu-otsari itzuri doana. "Huye el mundanal ruido". Gazt MusIx 75. v. 

tbn. Or Aitork 162. 

� (Ref. a un tiempo, época). � Lapurreta besterik ez dago oraingo munduan. Urruz Urz 29. Aintzinateko 

munduan aurkitzen dugu federik osoena aztiari buruz. Mde Pr 309. Mundu klasikoaren ukitzeak. Ib. 226. 

Egungo munduan erlijio-izpirik gabe bizi direnak. Vill Jaink 26 (v. tbn. in Gand Elorri 12). Joan dan mundu 

zoriontsu ta gozo bat. Osk Kurl 81. [Euskarak] batasunik gabe ez baitu iraungo, bizi garen oraingo eta biharko 

mundu honetan. MIH 218 (303 gaur-biharretako munduan). Datorren mundua arruntagoa izango da. Ib. 132. v. 

tbn. AB AmaE 223. Azc PB 72 y 243. Mde HaurB 12. SM Zirik 44. Basarri 118. And AUzta 142. BEnb NereA 


mende. 

673


38. Ardoy SFran 329. Uzt Noiz 101. 

�3. Mundo, campo, ámbito; mundo particular. "Ero-etxe mundua, el mundo manicomio" Iz ArOñ (s.v. ero-etxe). 

v. MUNDU TXIKI. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde Leiçarraga. Al Sur lo emplean con 

frecuencia los autores modernos; antes se encuentra en Larramendi e Iturzaeta (Azald 15). � Mihia ere su bat 

da, eta inikitatezko mundu bat. Lç Iac 3, 6 (He, TB, Dv mundu bat, BiblE mundua; Ol gaitz guzien sorta). 

[Gizona] zeina baita, zaharren erranera, mundua bera batetan laburki serraturik. SP Phil 470 (He 475 mundu 

txikia). Eremuan mundu bat badut / Zu enekiñ zarenean. Gç 169. Graziaren mundu ederrean. Lar SAgust 7. 

Gogomen hartan hirur mündü dereikie egin, bata deitzen die Izairi angürütsüa, berzia arima ta hirugerrena 

mündü güziaren lankheia. Egiat 206. Ostoa mundu bat da asko marmaloentzat: hura diruri lurrak zeruko 

eremuetan. Hb Egia 40. [Aita Sainduak] mundu katolikoari egin zion lehen letra edo enziklikan. Lap 26 (V 15). 

Aho batek eztiki diolarik: Ama! / hitz goxo bakar horrek mundu bat derama... Ox 145. Gogoetatik erakarri nau 

sentitzearen mundura. Txill Let 65. Mundu ura txikiegia zitzaion. Anab Poli 41 (ref. a la vida en un barco). 

Guretako bakoitza mundu oso bat da: mikrokosmos. Vill Jaink 57. Olerkariaren mundua, zelakoa? Ba ote dauka 

azkenik, neurririk, olerkaria bizi dan munduak? Alzola Atalak 79. Ximonentzat gurasoak ziran mundu guzia. 

NEtx LBB 124. [Hizkuntza dugu] zentzuaren mundutik hotsen mundura joan eta itzuli bitarteko dabilen 

mandataria. MEIG VIII 108. Hemen bi mundu [daude]: erdal mundua eta euskal mundua. MEIG IX 83. v. tbn. 

JesBih 473. HU Zez 77. Mde HaurB 51. Arti Ipuin 76. JEtchep 27. Gazt MusIx 169. Lasa Poem 117. 

�4. Gente. "Le monde sera surpris, munduak miretsiko du" Ht VocGr 429. "Les hommes en général ou la totalité 

des hommes. Mundu guziak bardin dio" H. � Tr. Documentado desde mediados del s. XVI. Al Sur, aunque se 

encuentra ya en Lazarraga, es frecuente sobre todo en el s. XX. � Mundu guzia huna betor, aur noble onengana. 

(1554). Iker-2, 261. Horrá, mundua haren ondoan ioan da. Lç Io 12, 19 (He, LE, Dv, HeH, Leon mundu guzia, 

EvS mündü oro). Mundu guztiak dakus dakutsuna: / ni zugaiti naxana gastaetan. Lazarraga (B) 1194vb. 

Enbaxadak Errege baitan omen dire eta esparanza handitan dago mundu guztia pakea tratatzen dela. (c. 1597). 

FLV 1993, 465. Estezazula ziñetz mundo gostia, ezen gezurra erraten du. Volt 203. [Alferrentzat] da audientzia 

guztia, hei dagote mundua ahoa zabaldurik, eta beharriak ernaturik beha. Ax 44 (V 27). Mundu guziek, txipiek 

eta handiek, gizonek eta emaztek [glorifika dezaten Ienkoa]. Tt Onsa 76 (v. tbn. Arima 36). Engañatzen dutela 

mundu guzia (B, s. XVIII). BOEans 934. Oraino sobera mundu gelditzen da. Lg I 211 (II 246 asko mundu). 

Munduz bethea aurkhitzen zen [etxea]. Lg II 141. Mundu oste handi bat ethorria zen Yerusalemerat. Ib. 251. 

Erortzen da infernurat / tropelaka mundua. Monho 104. Mundu handiaren bixtan mintzatzen ohitua. Ib. 60. 

Diabrubak itsututa [dauka] mundurik geijena. fB Ic II 254. Orietaz mintzo da / horren bertze mundu. Bordel 

139. Mundu guztiagaitik ondo esaten ekiana zan. Ag AL 78. Munduaren iritzian personik [ezerezena]. Goñi 97. 

Kalera mundu guziya --diyo sastriak. Iraola 88. Grezian mundu guztia zan jakintza-zalia. Kk Ab II 108. Ikusi 

zuten guzia mundu jakintsuari aldarrikatzeko. Mde Pr 315. Kalean, mundu osoaren aurrean. Erkiag BatB 83 (v. 

tbn. Arran 37). Atzo kafeterian zeundela, [...] mundu guzia zuri begira zegon. Lab SuEm 169. Gipuzkoan bertan 

esate baterako, mundu guztiak gaztelaniaz egiten zuela. MEIG IV 55. v. tbn. Mat 107. EZ Noel 41. INav 131. 

Acto 283. AstLas 22. Xarlem 1526. Etch 304. Izt C 134. ChantP 342. Balad 115. AB AmaE 411. Zby RIEV 1909, 

107. Mdg 135. JE Bur 185. EusJok II 61. Const 34. Tx B I 218 y III 42. Or QA 83. Basarri 84. Arti Tobera 282. 

Uzt Sas 57. Saiburu in Uzt LEG I 234. Berron Kijote 63. 

� (Como primer miembro de comp.). � [Badire hainitz] obeditu nahi ez dutenak, elhe berri erraille eta mundu 

enganazaille direnak. He Tit 1, 10 (TB arimen enganatzaile; v. tbn. mundu enganatzaille en Lg II 283). Mündü 

trunpazalia. Xarlem 414. Mundua-ilusitzale / gaistuen tratia. Bordel 142. Amburusi bera, mundu-arauz gizon 

doatsu nedukan. 'Según el mundo'. Or Aitork 128. 

� (Gèze 340, H). Multitud de gente. "Monde, mündü, jenteozte" Gèze. "Bazen han mundu bat alde orotarik 

ethorria" H. � Jendetze handi bat, bada, bildu baitzen eta hirietarik mundu handi bat heldu baitzitzaion. He Lc 

8, 4 (TB hainitz). Salbatzaillea igantzen mendi baterat, [...]: yarraiki zitzaion mundu bat ondotik. Lg II 145. 

Diharzek Ahetzerat biltzen du mundua. Hb Esk 139. Mundu bat han zen: herri guzia multzora bildua. HU Zez 

131. Mundua han zen, ahokian. Herri guzia, eta zenbat gizon auzo herrietarik! HU Aurp 88. Mundubak ziran 

Iturriotz-a / oik ikustera etorriyak. EusJok II 70. Mundua biltzen ari zutela apostoluek. Zerb IxtS 97. Murtutsen 

goait zauden. Aratsalde hartan mundua han zen zubiaren hunaindian, jaun erretora buru. Lf Murtuts 20. v. tbn. 

Laph 150. Jnn SBi 90. Ox 201. Const 43. Barb Piar I 209. 

�5. Mundo (experiencia del mundo). � Mutillaren garrak mundu gutxiko emakume aren gaztelua errebearrean 

zeukan. NEtx LBB 23. 

- BESTE MUNDU, BERTZE MUNDU (H). (El) otro mundo. "Bertze mundura io[a]nez geroz, ezta gehiago 

huntara bihurtzerik" H. � Tr. De uso general en todos los dialectos desde finales del s. XVI. � Laster batean oi 

lirakasket / beste mundura bidea. Lazarraga 1196v. Bertze munduan bizitze finik eta akabatzerik izanen eztuen 

bat. Mat 16. Bi presuna daude bertze munduan: bata parabisuan, eta bertzea ifernuan. Ax 474 (V 307). Bertze 

mundian imortal izanen [da]. Tt Onsa 144. Hobe düzü heben gaztigatü izatia, eziez beste mündian. Mst III 50, 6 

(Ip beste mündian, Leon bertze munduan). Beste munduan zer igarotzen zan ikustera Jainkoak eraman zuen. Cb 

Eg II 204. Miin gaiski esalaak beste mundura juan oi dira. fB Ic II 192. Bertze munduko solhasak. Laph 125. 

Beste munduan begira dagokion suertea. Arr GB 94. Bethi banabilazü / nahiz beste mündilat heltü. Balad 116. 


mende. 

674


Amaika agura / beste mundura / daroaz katarro zarrak. Azc PB 291. Gitxituten doguz beste munduan 

Garbitegiko neka eta minak. Itz Azald 150. Beste mundian nintzan zeruko loriaz gozatzen ari. In Etxde JJ 18. 

Beste mundura joan etorri bat egin. Bilbao IpuiB 218. Gizonak Jainkoaganako ta beste mundurako duen joera. 

Vill Jaink 27. � (Pl.). � Goazen eta pasa detzagun / tromenta harrigarriak; / bertze munduak bilhatzagun / eta 

itsaso berriak. Gç 205. 

� (Con determinantes). � Gaxtoen artean ezin biziz bahabila, oha berze mundu baten bilha. O Pr 606. 

[Goiazan] au baino obea beste mundu bat / an goian bilatutera. Azc PB 308. Zoaz [...] zuaizti eder batera. [...] 

Beste mundu atsegiñago batean zaudela iruditzen zaizu. Munita 19. Beste mundu batekoa da eta ez dut 

aspaldian mundu horrekin lot nazakeen elkarbiderik. MEIG IX 94. v. tbn. Egiat 239. AB AmaE 227. A BGuzur 

142. Barb Sup 58. JE Ber 88. Mde HaurB 64. Txill Let 22. Lf in Zait Plat XVIII. Vill Jaink 107. 

� Estalduteko tunturra / esan bear zan guzurra; / fragata baten / urak ebaten / ioiala beste mundura / aide zar 

baten bornura. Azc PB 162 (puede que se trate de América). 

- BESTE MUNDUKO. a) Del otro mundo, extraordinario, misterioso. (No se incluyen los ejs. triviales de 'del 

otro mundo'). v. BESTE MUNDUKO GAUZA. � Gelditzen badira alargun, umeak aberats uzteagatik edo 

beste munduko motiboren bategatik, izan litezke munduan laudatuak. AA III 397. [Lurdes-ko] sendatze ok, beste 

munduko emakume orren agertzea ezkeroz. Goñi 102. Euskeratzea etzait beste munduko lana izan. Or Mi VI (v. 

tbn. TAg Uzt 11s ez du beste munduko lanik nekazaritzan). Ispiritu mei, beste mundukoak, gaiaren eta itxuraren 

bitartekoak an zebiltzan arat-onat. 'Mystérieux'. Ib. 71. Diru aren bitartez igaroriko urtebetetze-eguna, ez ete 

eban gero "beste mundukoa" izan? Bilbao IpuiB 97. Nekerik izan [dut] Berjili euskeratzen, baiñan ez beste 

mundukorik. Ibiñ Virgil 25. Haren laguntza ez da beste mundukoa, egia, baina nola eska gehiagorik? MEIG IX 

95. v. tbn. Lab SuEm 195. b) (Uso sust.). Ser, espíritu del otro mundo. � Ain joian zurbildurik eze uste eban 

sazerdotiak zala beste mundukoren bat. Ur MarIl 66. [Aski da] ook leku artan errezatzen ekustea, an beste 

mundukoren bat badela sinisteko. Goñi 100. Alaxe [illunbetan] geuden gu beste mundukoen ariora (arabera). Or 

QA 59. Zer izan zitezkean, mamu-itzalak ez-ezik edo beste munduko norbaitzu? "Gente del otro mundo". Berron 

Kijote 193. v. tbn. Kk Ab II 44. Alzola Atalak 59. 

- BESTE MUNDUKO GAUZA. Cosa del otro mundo, extraordinario, misterioso. v. BESTE MUNDUKO. � 

Galde bekie zer esan nai duan Santuen komunioak, bekatuen barkazioak, [...] eta usteko due beste munduko 

gauza errebesen batzuek galdetzen zaiztela. AA III 590. Geijago zirudijan amesetako begitazinoe edo beste 

munduko gauza bat, kriatura bizija baño. JJMg BasEsc 239. Beste munduko gauzik gertatu ezin ditekeala 

buruan sartua [daukate]. Goñi 82 (ref. a los milagros). Masabiellen ez dakit zer beste munduko gauzak ikusten 

zituztela. Ib. 79. Beste munduko gauza al-zan ontziburu ikasi arekin itxasoa [zearkatzea?]. TAg Uzt 116. Honako 

film hau ez duzue inondik beste munduko gauza. MEIG I 149. v. tbn. Bilbao IpuiB 53. NEtx Antz 75. � (Con 

bat). � Bildurtu egin nintzan, beste munduetako gauza bat ikusi baneu legez. Ag AL 39. 

- MUNDUA GAINERA ERORI, ETORRI. Venir, caer el mundo encima (de uno). � Xegundori berriro mundua 

gaiñera zetorkiola iruditu zitzaion. NEtx LBB 125. Anarentzat mundua bere gaiñera erortzea izan zan eskutitz 

ura. Ib. 51. � Mundua bizkar gaiñera erori zitzaion egun batean, bere semeak [...] berria eman zionean. NEtx 

LBB 124. 

- MUNDUA KITATU. v. MUNDUA UTZI. 

- MUNDUA KURRI, MUNDU KORRI. A correr mundo, de viaje. � Zeben etxetik atera eta / juan ziñaten 

mundo korri. P. Yanzi Auspoa 77-78, 128. Hor barna, mundua kurri, ez baita gelditzen gizarajoa. J. Aleman 

Egunk 15-9-1993. 

- MUNDUA LARGA. v. MUNDUA UTZI. 

- MUNDUA MUNDU (V, Sal ap. A). Siempre, eternamente. "Mientras subsista el mundo" A. � Mundua 

mundu bizi dakigun / Gernikako Arbolea. AB AmaE 17. Euskaldun dabe zuen izenak / mundua mundu iraungo. 

Ib. 67. Biak bietara gordeko ebela isileko ori, mundua mundu, izan zan aen egiunea. Erkiag BatB 99. Iru izan 

dirala mundua mundu eta mendeak mende eutsi dioten olerkariak. Ibiñ Virgil 22. � (Lar). (Con izan). "Desde 

que el mundo es mundo, mundua mundu danetik" Lar. � Mundia mundu deno, begi bakoitz izanen zira. Tt 

Arima 126. Zuekin emen arkituko naz, mundua mundu den arte guzian. Mb IArg I 109. Ar zazute, mundua 

mundu zan baño len antolatu zaizuen iaurerria. Or QA 204 (v. tbn. Eus 213). Mundua mundu dan ezkero doia 

onekin bai pekatu asko egin zaiola Jaunari. MAtx Gazt 23. Mundua mundu danetik beti / izan gaituzu gautxori. 

NEtx LBB 256. Eman mundua mundu izan baino lehen zure ondoan nuen aintza. BiblE Io 17, 5 (He mundua 

kreatu, TB mundua egin, LE múndua izan, Dv mundua sorthu). Ez dela behinere, mundua mundu denez gero, 

azken urteotan bezain ongi idatzi. MIH 60 (v. tbn. 135). v. tbn. Lg II 180. Xarlem 1192. Dh 172. fB Ic III 311. 

Jaur 398. Izt C 6. Lard 10. Aran SIgn 29. HU Aurp 210. Tx B I 258. Ir YKBiz 182. Txill Let 100. Etxba Ibilt 469. 

� Mundua mundu formaduzkero / oi ez da jaio semerik. Lazarraga 1159r. � Munduak mundu dirauno, guziek 

dute jakinen [...]. Ox 73. Jesusek du bere eskuz moldatu Eliza. Bethi iraunen du munduak mundu deno. Zerb IxtS 

115. � Kontrátu bekála dá munduáu múndu denas gerós Jangoikoaren disposizios. LE Matr1 356. Mundu hau 

mundu deno diraukola! Lf Murtuts 57. 

- MUNDUAN AGERTU. v. MUNDURA(T) AGERTU. 

- MUNDUAN BATEKOA. "(V-m-gip, G-azp), excelente; litm., único en el mundo" A. 


mende. 

675


- MUNDUAN EMAN, EZARRI, IPINI. v. MUNDURA(T) EKARRI. 

- MUNDUAN JAIO, SORTU. v. MUNDURA JAIO. 

- MUNDUAN MUNDU (V ap. A Apend; mündian mündü S ap. A). "Mientras subsista el mundo" A. "De tiempo 

inmemorial" A Apend. v. MUNDUA MUNDU. 

- MUNDUAN SARTU, MUNDURA SARTU. a) Entrar en la sociedad, salir al mundo. � Munduan sartzean, 

dio, Sakrifiziorik ez ofrendarik eztuk nahi ukhan. Lç He 10, 5 (He, TB munduan sartu, Dv mundura sartu, BiblE 

mundu honetan sartu; Ker gizartean sartu). Anhitz abusari sarthu izan da mundura, zeinék ezpaitute konfesatzen 

Iesus Krist haragitan ethorri izan dela. Lç 2 Io 1, 7 (TB sartu dire munduan; He, Dv mundurat ilkhi, BiblE 

munduan sortu). [Gaztaroan] artean munduan sartu gabeak izaki, parabisu bat bezala azaltzen zaigu au. Vill 

Jaink 122. b) Venir al mundo, nacer. � Dohatsu da Kristo gure Iauna munduan sarthu zeneko eguna. Hm 208. 

Xühür batek zioan gizona ütsia bezala mündian zela sartzen. Egiat 231. Nork berak du berea / mundura sartu 

denean / ekharria zorthea. Elzb Po 210. Mundura sartu nintzan / mutila fortunaz. Azc PB 339. v. tbn. Munduan 

sartu: Cb Just 7s. fB Ic II 288. Gy 168. Arr May 114. Mundu huntan sartu: Mih 4. Monho 128. c) Entrar en el 

mundo terrenal, en la vida mundana. � Gogo guztiaz sarturik munduan ta bere gal-bide bildurgarrienetan. Añ 

LoraS 173. Ez naiz Loiolan sarthuko, enetzat berriz munduan sartzea bailiteke. Laph 159. 

- MUNDUAREN ZABAL. v. MUNDU ZABAL. 

- MUNDUA UTZI, ITXI, LARGA, KITATU. a) Apartarse del mundo, de la vida mundana. � Tr. Documentado 

al Norte ya desde Dechepare; al Sur se encuentra en Cardaberaz, Añibarro, Aguirre de Asteasu, J.J. Moguel y M. 

Atxaga. � Mundu oro utzi niro zure amorekatik. E 195. [Delibera ezazu] zeure salbamenduagatik mundua 

kitatzera. Harb 129. Orhoit zarete maiz zertara ethorri zaren eta zergatik mundua utzi duzun. SP Imit I 25, 1 

(Ch, Ip utzi duk mundua, Mst mündia kitatü düzün; Leon munduari uko egin). Itzulzaite bihotz guziaz 

Iainkoagana, eta largazazu mundu ondikozko hori. Ib. II 1, 1 (Ch, Ip utzazu mundu dohakabe hau, Mst eitz ezazü 

mündü miserable haur, Leon utz bere alde mundu hits hau). Mundua utzi ta erlijioan sartu. Cb Eg II 152 (76 

mundu galdua utzi, 211 mundu guzia zeruagatik larga). Zergatik ez dugu mundu enganakhor hau alde baterat 

largatzen? Lg II 92 (194 mundua utzi). Komentuan sartzen denak ez du urrikirik behar mundua utzi izateaz. Mih 

109. Bateo santuan larga ez genduan mundua? Añ LoraS 24. Mundu galdu au utzirik erlijioko bizimoduari 

jarraitzea. AA II 144. Mundua utz! eta idea hertsi batzuetan sar! Laph 130 (v. tbn. 233). Ützi zian mündia, 

sarthü Jesuiten ordrian. Ip Hil 87. Utzi mundua. Jarrai Kristori. MAtx Gazt 55. v. tbn. Mundua utzi: He Phil 

433. Jaur 109. Arch Fab 209. Bordel 198. Dv LEd 269. Bv AsL 108. Arr May 159. Jnn SBi 128. Etcham 57. Iratz 

142. Zerb IxtS 101. Mündia kitatü: Xarlem 973. � Itxi eutseen mundubari, bakartade, penitenzija ta 

humilldadian Jesu Kristori jarraitute arren. JJMg BasEsc 165. 

b) Morir. � Tr. Documentado en todos los dialectos, ya desde Leiçarraga. � Utziten dut mundua eta banoa 

Aitaganát. Lç Io 16, 28 (He, TB, LE, Dv, EvS, BiblE mundua utzi, Ker mundua itzi). Zuregatik utzi zuen / Iaunak 

mundu gaixtoa. EZ Noel 173. Felipek mundua utzi du; / zeruan dago (1666). TAV 3.1.28. Kontentu andiiaz zuaz 

Zerura / mundu tristia itxirik. Urqz 86. Itxi biar da munduba, itxi biar da betiko. JJMg BasEsc 264. Nola han 

bainaiz sorthua, / han dut utziko mundua. Elzb Po 196. [Jinkoak] markatü thenoria mündü hiragarri hunen 

üzteko. Ip Hil 185. Gorriyak ikusita / utzi du mundua. Tx B II 127. [Poeta] mundu mugatua utzi eta [...] itsas 

handi mugarik gabean ondoratzera doala. Mde Pr 373. Mundu au uzteko unea ba-zetorkiola igarririk, [...]. 

Etxde JJ 279. Ama Euskal-herriaz naiz naigabetua, / uzterat doalakotz betikotz mundua. Xa Odol 207 (76 

mundu hits hau utzi). v. tbn. Gç 82. Brtc 119. Barb Sup 106. Lek EunD 41. Munita 104. Erkiag Arran 9. Mattin 

41. Mundu (h)au utzi: Mb IArg I 332. Laph 3. AB AmaE 118 (itxi). Sor Bar 55. Ir YKBiz 460. Or Aitork 231. 

Mundua larga: Xe 161. Mündü haur kitatü: UskLiB 68. � Munduari utzi bearrak [gaixoari] burura ekarri 

leizkiokean atsekabe samiñak. Izt C 240. 

- MUNDU-BARREN. "(Vc), país muy lejano" A. 

- MUNDU BAT. v. MUNDU BETE. 

- MUNDU-BAZTER. "(BN-ciz-baig, Sal), país muy lejano" A. � Mundu bazter urrunetan Iauna dute 

laudatzen. EZ Man II 41. Mundu bazter zabalera / gero ziren banatu. EZ Noel 118. Jarraiki zatien mundu 

bazterriala! "Jusques au bout du monde". Arch Fab 137. Begira an ta emen; / mundu bazterretan, / arriskubaz 

besterik / ez dot aurkietan. Ur MarIl 126. Mundu bazterretako erri txiki [guziak]. Ldi IL 136. Aier aierrik niagon 

mundu bazter batean gorderik [...] nere azken-urteok emateko. Or QA 186. 

- MUNDU BEHERE(KO), BEHERE-MUNDU. Tierra, mundo (con sentido despectivo). Cf. mundupe. � 

Mundu behereko pena ahantzirik handiak. EZ Man I 88 (2 behere munduan). [Parabisua] da atsegin ezin 

kondatuzkoa / zeñen berdiña ez baita mundu beherekoa. Ib. 132. Zure arimak mundu behereko huni erranen 

diotzan adiu handiak. SP Phil 48 (He 50 mundu behere huni). Iainkotasuna ezin ongi mira genezake mundu 

behere hunetan. Ib. 91 (He 93 mundu behere huntan). Begiraraziko darotzu mundu beher huntako ohoriei. Mih 

33. 

- MUNDU BERRI. a) Nuevo mundo (ref. a América). � Zuri oraiño zordun zaitzu / giristiño herria, / zuri 

fiñean aurkhitu den / berze mundu berria. EZ Noel 176. Urez noa ikustera / bai, mundu berria... / oraintxe bai 

naizela / errukigarria. Iparg 345. Itzultzeko ainbat diru / nerekin banitu / aspaldi etxean nintzan / zertarako 

ukatu! / Orra mundu berriaz / txit laster aspertu (Donostia, 1879). JFlor 121s. Orduan ainbeste anima Kristoren 


mende. 

676


legea ezagutzen etzutenak Mundu Berrian arkitzen [ziran]. Etxeg EE 1892a, 364. Kolon aundia da gizon ori, 

mundu berri baten agertearen egillea. EE 1893a, 47. Inglaterrak Mundu Berrian konkistaturiko [eskualdeak]. 

Mde Pr 252. Nere artikulu luze xamar bat dakar, euskeraz, "Mundu berriko euskal-idazleak" deritzaiona. Ibiñ in 

MEIG VIII 83. v. tbn. AB AmaE 162. Or Eus 202. b) Nuevo mundo (particular), nueva sociedad. � Miratu 

dituzte fede-gabe zenbaitek mundu zahar eta berria: zer ikhasi eta erakutsi dute? Orai ez bezalako azturak zirela 

lehen. Hb Egia 123. Amari utzirikan nere baserria, / probatzera joana mundu bat berria. AB AmaE 284. Uri 

aundiko gauzen barriak bere, txit arriturik jarri dau. [...] Orra mundu barria Nikanor-entzat. Erkiag BatB 122 

(v. tbn. 138). Jainkoa ta Bere agindu santuak baztartuta egin nai litzake mundu berria. MAtx Gazt 58. 

Orduantxe zabaldu zan mundu berri bat Xegundorentzat. NEtx LBB 123. v. tbn. Iratz 181. Txill Let 116s. Gand 

Elorri 184. Vill Jaink 57. Azurm HitzB 30. 

- MUNDU BETE, MUNDU BAT. Una multitud (de). � [Yesus] atera eban Pilatosek [...] etse aurrera, an 

egoan mundu bete laguneri erakusten. Añ EL 2 220 (v. tbn. 203s). Mundu bat errekin ez da hekien berotzeko aski. 

Dv Lab 188. � Zuri begira arritu dedin / mundu bat oso osoa. AB AmaE 196. 

- MUNDU-BOLA. Globo terráqueo. � Jira egizu mundu-bolia. AB AmaE 21. 

- MUNDU-ENGANATZAILE. Que engaña a todo el mundo. � Jesu Kristo idukia izan dun lege gabe batentzat, 

burholari batentzat, mundu enganatzaile batentzat [...], eta hik nahi dun lauda hizaten. "Séducteur". Birjin 167. 

- MUNDU-HERRI (Ht VocGr 438, Lecl, H (L)). a) Mundo, tierra. � Miseriaz betheko da mundu herri guztia. 

EZ Man I 64 (v. tbn. Noel 162). Mundu herri guztiak ere, baldin zerorrek biderik emaiten ezpadiozu, ezin egotz 

zaitzake ifernura. Ax 620 (V 399). Alegeraz kanta beza, / orai mundu herriak. Hm 66. Palestinan konsekratu, / 

mundu herri zabalean / hañitz hostia ofritu. Gç 66. Noe zen mundu-herri guziko buruzagia. ES 389. v. tbn. Lg I 

38 y II 299. b) Lugar (del mundo). � Hanbat mundu-herri eta lekhuetako garelarik. ES 393. Giristinoak diren 

mundu herri guzietan elemeniaka dire elizak. Dh 264. 

- MUNDU-GERRIKO. Zodíaco. � Mundu-gerriko deritzaionaren izar-mordoak gogoratzeko, [...]. "Las 

constelaciones del Zodíaco". Or in Gazt MusIx 20. 

- MUNDU-GIZON. Seglar. � Eliz gizonak [...], hala nola mundu gizonak. Arti Tobera 282. 

- MUNDU-JAKINTZA. "Cosmographie" T-L. 

- MUNDU-JENDE. Mundano(s), gente mundana. v. MUNDUKO. � Oiek gustiak dira gauzak, zeñakgatik 

mundu jendeak dabilzan afanaturik. Oteiza Lc 12, 30 (Brunet mundu jendeak; HeH, Dv, Leon mundutiar, Ol 

lurkoi, Or, IBk jentil, BiblE fedegabe). 

- MUNDUKO (V-gip ap. Etxba Eib; SP, Lar, Añ, Dv). a) (Uso sust.). (Persona) del mundo, mundana. 

"Mundukuak, los del mundo. Se dice para significar lo humano, la humanidad. Mundukuak, danok gara alkar 

biarrian" Etxba Eib. v. mundutar, MUNDU-JENDE, MUNDUTIKAKO, MUNDUZKO. � Tr. Documentado 

en autores septentrionales hasta mediados del s. XIX; al Sur se encuentra desde mediados del s. XVIII. � Baldin 

munduko bazinete, [...]: ordea zeren ezpaitzarete munduko, baina nik elejitu baitzaituztet mundutik, halakotz 

gaitz daritzue munduak. Lç Io 15, 19 (He, TB, BiblE munduko; Dv mundutikako, Leon mundutiar, Or mundutar, 

Ker mundukoi). Nola kantak maiz baitire mundukoen ahoan. EZ Man I 4. Munduaz eta mundukoez etsitzen du. 

Ax 58 (V 38). Duzun dolore, zeren oraino hain zaren haragizkoa eta mundukoa. SP Imit IV 7, 2 (Ip mündütiar). 

Mundukoek ikusiko duten bezain sarri bizitze debotari iarraiki nahi zaizkola, [...]. SP Phil 425 (He 429 

mundanoek). An dago agura bat ez mundukua. Acto 184. Naiz relijiotarra izan hau, naiz mundukoa. Mb IArg I 

352. Mundua ta mundukoak neretzat ill bite. Cb Eg II 95 (Dv LEd 171 mundukoak). [Apostoluak joan ziran] 

munduko guziai erakustera. Ub 104. [Isten deutsa] Jaungoikuaren bidiari mundukuen esamesen bildurrez. Mg 

CO 281 (v. tbn. mundukoen esames en Itz Azald 204). Jainkoak lan au mundukoai kendu zien, zerutarrai 

emateko. Lard 107. Jainkoak munduko zagozka. Andre bat ukhanen duzu, [...]. Laph 77 (v. tbn. 161). Etziruriten 

mundukoak, baizik aingerutxo batzuek. Zab Gabon 47. Bide hori, aldakortasun hazkorrarena, darama munduak; 

mundukoek daramagu, hobeki esan. MEIG VI 52. v. tbn. Hm 78s. Mih 64. Añ LoraS 177. Gco I 456. Dh 115. fB 

Ic I 57. JJMg BasEsc 205. Astar II 32. CatBus 39. Ur MarIl 77. Bv AsL 96. Azc PB 296. Etxeg in Ag AL 5. 

Urruz Zer 70. Enb 80. Laux BBa 56. Erkiag BatB 153. 

� Zu bezela mutilzar, danak / gelditzen bagera, / mundukuak lafite / bukatuko dira. In Tx B II 264. 

b) (V, G, AN, Sal, R ap. A; Añ, Izt 13v). "(El más) apreciable, mundukoa da" Añ. "Excelente; litm., lo del 

mundo" A. 

- MUNDUKO ALDI. Vida, tiempo de la vida. v. mundualdi, MUNDUKO DENBORA. � Egin bearrak gera / 

munduko aldia; / esamina egiten / nekatu memoria. Izt Po 52. Utzi ziola bertan / diru ta zaldia / bestela egingo 

diola / munduko aldian. Balad 227. Zure gisa munduko aldia, / emango nuke noski kontentuz guztia. AB AmaE 

401. � (Con determinantes). � [Ardiets dezadan] mundu hunetako aldia dagidanean, haren Parabisuko loria. 

Mat 292 (v. tbn. Ax 396 (V 396) y ES 116 mundu hunetako aldia egin). Gure etsaiek eztute kontuan sartzen 

mundu ontako aldi au baizik. Vill Jaink 86. 

- MUNDUKO DENBORA. Vida, tiempo de la vida. v. MUNDUKO ALDI. � Odoylek egin du munduko 

denbora, / lagunekin yautsi da bethiko hobira. Hb Esk 163. � Jeiki-erorka pasatzen dugu / mundu huntako 

denbora. Etcham 229 (v. tbn. mundu huntako denbora bete en Jnn SBi 49 y Xa Odol 144). 

- MUNDU KUTSUZKO. Mundano. � Mundu kutsuzko pesta aundi batek / Biarritz zuan ostatu. Basarri 121. 


mende. 

677


- MUNDU LARGO. Ancho mundo. v. MUNDU ZABAL. � Mundu largoan bizitu diren gizon guztiak. EZ Man 

I 62. 

- MUNDU-LORE. "Guelde flor de mundo, munduloria (Viburnum opulus)" LandHizt 372. 

- MUNDU HONETARATU, HUNTARATU. Venir al mundo, nacer. v. munduratu. � Jauna, larogei urte dira 

mundu onetara nitzala. Arr GB 122. Mundu huntaratzen denak, zerbaitetaratu nahi du. Ardoy SFran 25. 

- MUNDURA(T) AGERTU, AZALDU, HELDU, MUNDUAN AGERTU. Venir al mundo; nacer. � Mundura 

heldu den guziaren argitzaille mirakulluzkoa. Harb 17. Amaren sabel saindutik / agertu zenean munduan / 

gorphutz batez bestiturik. Gç 73. Ni mundura agertu orduko, [...]. AA III 570. Profetak erakusten zuten Mesias 

munduan agertzeko denbora. Lard 361. Nork berak du berea, / mundura-agertu denean ekharria zortea. Elzb 

PAd 13. Halako hartz [eskolatu] guti da / agertu mundurat. Zby RIEV 1908, 765. Kristo munduan agertu baiño / 

seirogei urtez lêndanik. Or Eus 206. Zu barik bizi izateko / eldu ete naz mundura? BEnb NereA 245. Mundura 

azaldu baño lenago / bere seme bat [galtzia]. Uzt LEG II 316. v. tbn. Munduan agertu: Brtc 83. Mundura(t) 

agertu: Monho 156. fB Ic III 295. Gy 45 (5 munduan agertu). Laph 129. Mundu huntarat heldu: He Io 1, 9. 

- MUNDURA(T) EKARRI, EMAN, EZARRI, MUNDUAN EMAN, EZARRI, IPINI. Traer al mundo. � Tr. 

Documentado sobre todo en autores septentrionales, ya desde Leiçarraga. Al Sur se encuentra desde principios 

del s. XIX y su uso se extiende durante el s. XX. � [Iainkoak] kreatu eta mundu hunetan ezarri ukhan baikaitu. 

Lç Ins B 8r. Iongoikoa, ezteusetik eman nauzu mundura. EZ Man II 71. Sekulako bozkarioa izanen duzu, halako 

gizona zuk mundura emanez. SP Phil 195 (He 197 mundurat emanaz; v. tbn. SP Phil 531 mundura ekharri; ib. 

36 mundu hunetan ezarri). Nork kreatu zaitu, eta eman mundura? Arg DevB 233. [Mariaren] erraietan 

mundurat eman behar zuen umea. Lg II 99. Mendi bat haur minetan, / [...] / zer ezari zien mundiala? / Sagutto 

bat. Arch Fab 173. Rebekak mundura bi seme eman zituen. Lard 29. Kontzebituko duzu eta mundurat emanen 

seme bat Jesus deituko duzuna. Jnn SBi 37. Haur hoi eman orduko mundura, / igan zen ama zerura. Ox 171. 

Aurrak mundura ekartzea. Etxde JJ 100. Aien bidez ekarri baininduzun aragiz mundu ontara. Or Aitork 240. 

Oinazen erdian mundurat eman ninduzun. Xa Odol 79. Poz dadila mundura ekarri zintuen ama! BiblE Prov 23, 

25 (Dv jaio zaituen, Ol erdi zaitun, Ker sortu zenduzan). v. tbn. Mundura(t) eman: Gç 46 (211 munduan eman). 

ES 87. He Gudu 142. Mih 77. CatLan 75 (6 ezarri mündian). Dh 261. MarIl 124. Hb Esk 79. Jaur 359. Arr GB 

22. CatJauf 35. Mundura ekarri: Gco II 78. fB Olg 38. ArgiDL 128. SM Zirik 41. Arti Tobera 270. Vill Jaink 

167. MAtx Gazt 39. NEtx LBB 120. Munduan ezarri: Mat 77. TB Io 16, 21. Laph 81. CatS 1 (mündian ezari). 

Munduan ipiñi: AA III 347. 

- MUNDURA(T) ETORRI, JIN. Venir al mundo, nacer. (Hemos incluido únicamente los ejs. que equivalen a 

'nacer'). � Haur zen Argi egiazkoa, mundura ethorten den gizon guzia argitzen duena. Lç Io 1, 9 (He mundu 

huntarat heldu, TB, BiblE mundura(t) et(h)orri, Dv mundu huntara etorri). Buluz gorririk jin ninzan neure 

amaren sabeletik mundura. Tt Onsa 145. Zeren ezkonzez ezkonzik bage baño geiago datozen mundura. Mb IArg 

I 177. Ortáko etorrigára mundúra. LE Prog 102. O kristau zorigaiztoko ta ordu gaiztoan mundura etorria. Mg 

CC 254s. Lege zuzena, mundura etorri dirian ta etorriko dirian gizon ta emakume guztiontzat. fB Ic II 238s. 

Aspaldi du naizela / etorri mundura. Bordel 107. Urrillaren 10-ean etorri zan mundura [Amezketan]. Muj PAm 

6. Nun da nola etorri ziran mundu ontara. NEtx LBB 121. v. tbn. Mundura etorri: Acto 385. Cb Just 81. Ur 

MarIl 44. Gy 210. Arr GB 139. Elzb Po 179. AB AmaE 464. Azc PB 42. Itz Azald 33. Goñi 23. Iraola 99. Lek 

EunD 15. Or Aitork 96. Txill Let 134. Erkiag Arran 143. And AUzta 116. Vill Jaink 180. Osk Kurl 63. Azurm 

HitzB 64. Uzt Sas 184. Xa Odol 343 (EzinB 59 mundurat jin). Berron Kijote 191. Mundura jin: Egiat 160 

(mündiala). UskLiB 102 (mündü huntara). Balad 244. 

- MUNDURA EZARRI. v. MUNDURA(T) EKARRI. 

- MUNDURA (MUNDUAN) JAIO, SORTU. Nacer. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, ya 

desde Dechepare. � Gizonaren probetxuko emaztia bethi da, / oro behin haietarik sortzen gira mundura. E 119. 

Bozkarioz zeren gizon bat mundura iaio daten. Lç Io 16, 21 (He, LE mundura(t) jaio, Dv mundura sorthu; TB 

munduan ezarri, Leon munduratu, Or mundura etorri, BiblE mundura ekarri). Zeror egin zaituena, / iaio duzu 

mundura. Hm 70 (tbn. 70 mundura sortu). Mundura sortu nintzen baino lehen. SP Imit III 3, 7 (Mst mündiala 

sorthü, Ip mündü huntarat ni sorthü). Gizon bat iaio baitzaika mundura. SP Phil 195 (He 197 eman duen 

mundura). Ama Birjinak mündü hontan sorthü dian Haur hori. Bp II 19. Eztük mündiala sortü / seküla ene 

paria. Xarlem 259. Jaio dira Judas asko munduan. Mg CC 250. Zure mündiala sortziaz. UskLiB 18. Ni ez naiz 

fortunoso / mundura jayua. Ud 100 (66 mundu ontara sortuba). Ez da pekatua / izatea mundura / antziña sortua. 

Urruz Zer 83. Mundu ontara jaio giñaden / gauza asko ikusteko. Tx B I 79. Ama ukatzekotan, / jaio ez oba 

mundure. Enb 62. Arek zirrikatuko ez debenik ezta jaio munduan. SM Zirik 40. Ni mundu ontara sortu nintzan 

Abenduaren 26-an. Salav 9. Fede haundiko burrasonganik sortu bainintzan mundura. Xa Odol 214. v. tbn. 

Mundura jaio: OA 64. LE in BOEans 809. Aran SIgn 214. AB AmaE 148. Moc Damu 8. JanEd I 38. Ir YKBiz 

459. Arti Ipuin 78. Munduan jaio: fB Ic I 43. Balad 199. Mundura sortu: Harb 269. Tt Onsa 165. Echag 161. Xe 

337. Elzb Po 218. Zby RIEV 1908, 205. UNLilia 19 (mündüra). Uzt Sas 147. Mundu ontara sortu: Noe 49. 

EusJok 164. Munduan sortu: Gç 68. Etcham 230. 

- MUNDURA SARTU. v. MUNDUAN SARTU. 

- MUNDURAZKO. Mundano. v. mundukarako. � Behar da alharguna, egiazki alhargun izatekotzat, 


mende. 

678


apartatua den eta borondatezki billusia mundurazko kontentamenduetarik. SP Phil 416 (He 420 mundukarako). 

- MUNDUREN MUNDU "(Lc), mientras subsista el mundo" A. 

- MUNDURIK MUNDU. "Por los mundos. Bagabiz mundurik mundu, beiñ geure tokittik atara giñuezen ezkero" 

Etxba Eib. v. MUNDUZ MUNDU. � Urtebela mundurik mundu limosna eske. CrIc 60. Begitandu jakon, 

mundurik mundu urtenda, olgau ta olgau eginda, aztuko jakola [pekatuba]. Mg CO 189s. 

- MUNDUTIKAKO. Mundano. v. MUNDUKO. � Mundutikakoak bazinete, [...]; zeren ordean etzareten 

mundutikakoak, [...] gaitzets zaituzte munduak. Dv Io 15, 19 (Lç, He, TB, BiblE munduko, Leon mundutiar, Or 

mundutar, Ker mundukoi). 

- MUNDUTIK ALDATU, ALDE EGIN, ALDENDU. v. MUNDUTIK JOAN. 

- MUNDUTIK ATERA, IDOKI, ILKI, IRTEN, JALGI, ALDE EGIN. a) Irse del mundo, morirse. � [Gure 

repos spirituala] eztela konplituren mundu hunetarik ilkhi gaitezkeno. Lç Ins D 5v. Arima, / bekhatu larririk gabe 

mundutik ilkhi dena. EZ Man I 120. Mundutik ilkhi eta sekulako bestaren egitera ioan behar bagine bezala. SP 

Imit I 19, 6 (Ch mundutik ilkhi, Mst, Ip mündü huntarik jalk(h)i, Pi mundu onetatik urten, Leon mundu huntarik 

ilki). Ardit bat bage atera dira mundutik [guzien animak]. Mb IArg I 63. Bere anima, bera baño lenago 

mundutik irtendako anima justuen artean ipiñia izan zan. Lard 30. Munduti nai badau urten / atea dauko 

zabalik. Azc PB 351. Gizona beldur zen bai, [...] mundu zahar honetatik alde egin beharrez. Mde HaurB 95. 

Hura mundutik laster zen atera; / hegaldaka joan zen aingeru artera. Xa Odol 246. v. tbn. Mundutik ilkhi: Mat 

194 (m. hunetarik). Harb 129. Brtc 116 (m. huntarik). Dh 195. Monho 134. Mundu onetatik irten: AA I 578. 

Astar II 185. Mundutik atera: Arr May 41. Ir YKBiz 242 (m. onetatik). Mundu hontarik ialgi: Tt Onsa (ed. RIEV 

1909), 165. 

b) Apartar(se) del mundo, de la vida mundana. � Nahasta etzaitezten paillartekin: [...] ezpere segur behar 

zendukete mundutik ilkhi. Lç 1 Cor 5, 10 (He, TB, Dv mundu huntarik ilk(h)i, BiblE mundutik atera; Ker lur 

onetatik urten). [Iauna othoi,] idoki nezazu lurretik eta mundutik, zuri neure aisian, [...] neure adorazionen 

rendatzeko. Tt Onsa 163. Mundutik arras ilkhirik, mortuetarat, komentuetarat joan izan [dire]. Dh 182. Iduritu 

zitzaionean Jainkoak deitzen zuela bereganat, athera zen mundutik batere luzatu gabe. Jnn SBi 120. Eztizut 

eskatzen mundutik idoki (atera) ditzazun; gaitzetik begira ditzazun bai eskatzen dizut. Ir YKBiz 464. Mundukoiak 

ez zareen ezkero, nik zuek aukeratzean mundutik atara egin zaituedan ezkero, munduak gorroto dautsue. Ker Io 

15, 19 (BiblE mundutik atera). v. tbn. Mundutik irten: Ur MarIl 109 (urten). Arr May 128. Mundutik atera: Gco 

II 2. Bv AsL 94. Inza Azalp 152. 

- MUNDUTIK ERAMAN, EROAN. Llevar del mundo; matar. � [Jauna,] mundu onetatik orañ eraman nai 

banazu, zurea naiz. Cb Eg III 279. [Gaitz humiliagarri bat] zeinak eraman baitzuen mundutik yendetze handi bat. 

Lg I 258. Tristeziak mundutik / lasterki narua. DurPl 94. Graziazko estatuan mundutik eramana izatea grazia 

berezi bat da. Dh 124. Buket eder bat igorri izan daut / lili ederrez eginik, / hari usai egin diot eta / harek 

nerama mundutik. Balad 85s. Eskatzen neutson Jainkoari, [...] eroan egiala mundu onetatik. Or Tormes 41. v. 

tbn. Mg CC 131 (mundu onetatik eraman). 

- MUNDUTIK ILKI, IDOKI, IRTEN, JALGI. v. MUNDUTIK ATERA. 

- MUNDUTIK JOAN, PARTITU, ALDE EGIN, ALDATU, ALDENDU. a) Irse del mundo, morir. � Tr. 

Documentado en todos los dialectos desde Lazarraga. � Biok ondo izango gara / mund[u]an garan artean, / 

paradisu erreinuan / mundutik goazenean. Lazarraga (B) 1204v. O dohatsu mundutik partituak. EZ Man II 96 

(44 ioan zen mundutik, 90 alda dadin mundutik). Hainitz arima ioan direla mundu hunetarik herstura handitan. 

SP Phil 373 (He 377 goan bide dire mundutik). Noan gero mundutikan / plazer duzun orduan. Arg DevB 140 

(226 mundutikan partitzen). Zoaz, zure bidean, anima kristaba, mundu onetatik irten zaite. Cb Eg III 267. 

[Gauden] arimak garbirik, / nuiz nahi phartitzeko mündü huntarik. Etch 654. Mundu huntarik goan zare / haiñitz 

gauza ikhusi gabe. Gy 28 (168 mundutik partitu). Nigar eta heiagoraz / phartitu dira mundutik. Balad 243 (226 

mundutik joan). [Urjola andiokaz] etxat bada atsoa aldendu mundutik? AB AmaE 271 (220 mundutik juan). 

Amak etzuela batere diru ukan mundu honetatik alde egin zuenean. Arti Ipuin 56. Deus gutxi uzten dugu hemen 

gehienok, mundutik aldegitean. MEIG VII 67. v. tbn. Mundutik joan: Tt Onsa 97 (79 m. partitu). Gç 90. Lg II 

187. Ub 216s. AA II 66. Dh 231. Bordel 108. PE 116. Arr May 118. Jnn SBi 95. Arrantz 144. Noe 41. Const 36. 

Or Tormes 121. Tx B I 53. Ir YKBiz 437. Iratz 69. SMitx Aranz 145. NEtx LBB 88. Uzt Sas 130. Xa Odol 343. 

Mundutik partitu: Ax 560 (V 358). Monho 82. JesBih 458. Mattin 104. 

� Aingerurik ez mundu hunetarik berzerat ioan diraden sainduetarik batre eztugula inbokatzeko. Lç Ins E 2r. 

Batzak süiaz, [...] bestiak uhuñkeriaz mündü huntarik bestialat juan izan dira. Mst I 23, 7 (SP hil). Aita-amamaiteak, 

zertako mundutik / zerurat guan zineten ni hemen utzirik? Elzb Po 180 (tbn. en Arb Igand 136). Arimea 

mundurik / doianean bestera / ez etorteko atzera. Azc PB 265. v. tbn. It Fab 228. Elsb Fram 145. 

b) Apartar(se) del mundo. � Mundutik alde egiñda basamortuban bizi [izatia]. JJMg BasEsc 76. [Mariak aldatu 

zituen] mundutik erlijiora. Arr May 190. 

- MUNDUTIK PARTITU. v. MUNDUTIK JOAN. 

- MUNDU TXIKI, TXIKAR, TTIPI. "Microcosmos, mundo abreviado, y se llama así el hombre, mundutxikia" 

Lar. � Bihotz baten izateaz / errege zare aithortzen, / eta mundu ttipi batez / Jongoikotzat adoratzen. (Interpr?). 

Gç 79. [Gizona] zeiña zaharrek deithu izan baitute Mundu txikia. He Phil 476 (SP 470 mundua bera batetan 


mende. 

679


laburki serraturik). Korputz humanua da mundu txikar bat edo mikroskosmua. Mg PAb 84. Mundu handienen 

arthek ez diozakete [Yainkoari] hets bihotza mundu ttipi eta beharrentzat. Hb Egia 41. Ilargia da mundu txiki 

bat / bekoa legez iluna. Azc PB 309. Egunak joan, egunak etorri, Maltako mundu txikian etzan berrikizunik 

somatzen. Etxde JJ 237. Munduak Jainkoa ager-arazi zien bezala, areago gizonak, beste mundu txiki onek. Vill 

Jaink 59. 

- MUNDU ZAHAR. a) Viejo mundo; sociedad antigua. � Mundu kreatu berritik / zoazte mundu zaharrera. Gç 

76. Miratu dituzte fede-gabe zenbaitek mundu zahar eta berria. Hb Egia 123. Ordurik ona egin dau / mundu 

zarrak bira, / len goian egon zana / etorri da azpira. Azc PB 199. v. tbn. Zait Plat 27. b) Mundo antiguo. Cf. 

MUNDU BERRI. � Ontzi artan zetorrena zan Kolon! Mundu zarrari beste berri bat ekarriaz zetorrena! EE 

1893a, 46. 

- MUNDU ZABAL, MUNDUAREN ZABAL. Ancho mundo. � Tr. Documentado sobre todo en autores 

vizcaínos y guipuzcoanos desde principios del s. XIX. Al Norte se encuentra ya en Etcheberri de Ziburu, pero no 

vuelve a aparecer hasta finales del s. XIX. � O andre prestua, mundu / zabalean zurerik / gaitz lizate aurkhitzea 

/ emakume parerik. EZ Noel 156. Zeinbat gatx negargarri eztakusguz mundu zabalean? Añ MisE 112. Nai 

zituan mundu zabalera biali. Bv AsL 66s. Bere borda utzita mundu zabalerakoan, Pariseraño eskutik eraman 

dukana. Or Mi 69. Europan, Txinan, Ameriketan, / munduaren zabalean. Or Eus 419. Nahasi zaikun mundu 

zabal hau zeruko Jaunak derama. Iratz 134. Mundu zabalari galdegin nion ene Iainkoaz, eta "ez nauk ni" 

erantzun zidan. Or Aitork 250s. Munduaren zabala (tít.). And AUzta 71. An yoian, joan, mundu zabaleko aize 

osasuntsuagoen pozean. Erkiag BatB 106 (v. tbn. Arran 40). Gaur auzi baten iluntasunak hartu du mundu 

zabala. Xa Odol 220. Nik dakidalako eta mundu zabal osoak dakielako, begien bistan baitago. MIH 215. 

Txillida mundu zabaleko seme dugu. MEIG VIII 58. v. tbn. Mg CC 150. fB Ic I III. Zav Fab RIEV 1907, 91. PE 

25. Zab Gabon 88. AB AmaE 202. Arb Igand 16. Azc PB 56. JE Bur 111. Barb Sup 56. Etcham 225. Lf Murtuts 

78. Munita 135. Bilbao IpuiB 240. Gand Elorri 57. Vill Jaink 47. Ibiñ Virgil 42. Lasa Poem 90. Ardoy SFran 

264. 

� Bakerik ez da / mundu zabaletan, / bake ordez negarra / sendi geienetan. BEnb NereA 253. � Bazterretik 

bazterrera / oi, munduaren zabala! (L). Canc. pop. in A Morf 328. 

- MUNDUZKO. Del mundo, mundano. v. MUNDUKO. � Adiskidetasun Jaiñkozko ez direnak eta 

munduzkogiak. He Gudu 113. Gurutze bati lothua, [...] munduzko oste baten aintzinean. Jaur 153. Gizona deus 

guti da munduzko oihanean. Hb Egia 40. 

- MUNDUZ MUNDU (L, BN, R, S ap. A). "De ceca en meca" A. v. MUNDURIK MUNDU. � Iuduak / 

munduz mundu herri gabe dabilltza basatuak. EZ Man I 68. Eramatzue munduz mundu / zeuekiñ ene nigarrak. 

Gç 89. Ematen direnak dibersione eta munduz mundu alfer ibiltzera (B, s. XVIII). BOEans 934. Mundus mundu 

biali (apostoluak). LE-Ir. Mundus mundu berexi (Babelgo dorrekoak). Ib. Khorpitzaren gal lotsaz, mündüz 

mündü banuazü. Etch 246. Munduz mundu arimen ondotik berriz abiatzea. Laph 228. Bi makil oiek aski nitun 

nik / munduz mundu ibiltzeko. Tx B II 267. v. tbn. AstLas 14. Izt C 218. Gy 12. Hb Esk 44. Aran SIgn 212. Zby 

RIEV 1909, 227. AzpPr 43. Or QA 65. Etxde JJ 241. Ardoy SFran 352. Berron Kijote 211. 

- ORDUA MUNDU. v. ordu. 

mundualdi. � Vida, tiempo de la vida. v. MUNDUKO ALDI. � Mundu-aldia igaro zuten / aur-mordoxka 

azirikan. Auspoa 127, 63. Mundu-aldi luzea arrapatu baldin bazuan. Auspoa 142, 30. Biak ere mundu-aldi 

ederra pasa zuten. Uzt Sas 340. v. tbn. Mundu-aldi: EusJok 110. 

munduar. v. mundutar. 

mundugoki. "Mundanalidad" Lar. 

mundukarako. � Mundano. v. mundutar. � Mundukarako plazerez aberats direnak, ez dire gai 

izpiritukarakoei gosturik harzeko. He Phil 493. Gabetua [behar du izan] mundukarako kontentamenduetarik. Ib. 

420 (SP 416 mundurazko). 

mundukarazko. � Mundano. � Higunatzu eman dauzkitzudan irakhasde mundukarazkoak. Birjin 449. Neregoiteko 

moldea osoki zen mundukarazkoa. Ib. 271. 

mundukeria (SP). � Mundanalidad, mundanería. � Noiz ote nauzu osoki / mundukeriz hustuko? / Eta noiz 

bero-beroki / goi-argiz zoratuko? Iratz 109. Mundukeriak uzteko zeruko lorian nahi bazuten sartu. Othoizlari 

1958, 153. Aginduari tinko eutsirik, mundukeriak erabat uzten dituzte, jolas, zaldi-norlenka, karta-joku guzieri 

agur eginik. EgutAr 22-4-1958 (ap. DRA, s.v. zaldi norlenka). 

mundukoi (c. sg. A). � "Mundano, aficionado al mundo" A. v. mundutar. � Zure bihotzaren garbitzerat 


mende. 

680


lothgune mundukoi ta lurkoietarik. Birjin 264. Mundukói, álke gúti, óñak arín, arinágo búrua. LE Urt ms. 14r 

(v. tbn. 105r). Mundukoien frakasua agiriko gauza den bezela, iñork ez daki ziur erlijioaren okertasuna. Txill 

Let 121. Mundukoiak bazintzaze, munduak bere zerbait lez maite izango zendukiez. Ker Io 15, 19 (Or mundutar). 

munduntza. � Mudanza (?). � Ixillik iduki arren bere artean igarotzen zana, bere arpegiko aldaera edo 

munduntzak aditzera ematen zuan. J. Goenaga Aita San Inazio 7 (ap. DRA). 

mundupe (Lecl). � Mundanería; mundo seglar, vida mundana. "Commerce du monde" Lecl. � Kausituko duzu 

zure erretiramenduan, maiz mundupean gal zinezakena. Ch I 20, 5 (SP, Mst, Ip, Pi, Leon kanpoan, Ol lekorean). 

Egoten dire bakhartasunean eta ixiltasunean mundupetik urrhunduak. He Gudu 31. Munduaren alderako 

yaidura ondikozko batek eraman zuen munduperat Magdalena gaztea. Lg II 155. Mundupean dagoenak ez 

dezake bada higuin bekhatua. Brtc 236. Noiz ere bai doa / dostatzerat / atsegin-bila / mundu-perat. Monho 140. 

Atheratzen ditu mundupetik eta baztertzen Jaunak. MarIl 116. Mundupean bizi direnen bekhatuak. Jaur 141 (398 

mundu pean). v. tbn. Dh 162. Elzb Po 192. Zby RIEV 1908, 415. Etcham 91. 

mundurakatu (L, BN ap. Lh; Hb ap. Lh, Dv), mundurukatu (Lecl, H (V)). � "Chiffonner (Abb)" Dv. 

mundura(tu) (SP, Dv), mundialatu (S (Foix) ap. Lh). � Tr. Documentado en autores septentrionales y 

guipuzcoanos, y en Lizarraga de Elcano. Se encuentra el part. mundura en Etcheberri de Ziburu (junto a 

munduratu), S. Pouvreau, Haraneder, Mendiburu, Goyhetche (junto a munduratu), Lardizabal, Arrue, Beovide 

(AsL 185), JanEd e Iraizoz (YKBiz 49). �1. (Aux. intrans.). Venir al mundo; nacer. "Zori onez munduratzen dira, 

haurrean xipirik hiltzen direnak" SP. � Lehen ere aitziñetik gintuen abisatu / Antekrist gaixtoak behar zuela 

munduratu. EZ Man I 70. Ezen amaganik haurra denaz gero mundura, [...]. Ib. 43. Haurrak munduraz gero, 

[...] burhasoek artha handi behar dute iduki. SP Phil 401 (He 406 sorthu; v. tbn. Gy 273, Hb Esk 101 

mundura(t) geroztik). O Gurutze, Probidenzia dibinoak, ni mundura gabe enetzat preparatua zadukana! He 

Gudu 106s. Munduko gauzarik bage mundura ninzan ni. Mb IArg I 204. Kristo mundura zala / garai onetan da. 

JanEd I 20. Mundura diran beste guziak bezela tristetuko [dira]. Arr GB 139. Lazeria eta negarretan mundura 

zera. Ib. 24. Munduratuz geroztik hirian naiz bizi. Iratz 13. Mirakullu uts-utsa da edonor munduratzea. Txill Let 

134. Kristautuxea zen Euskalerria Altzatekoa mundura zenean. MEIG III 45. v. tbn. LE Kop 207. Gy 144. Iraola 

99. Barb Piar I 122. Xa Odol 107. �2. (SP, Lh). (Aux. trans.). Traer al mundo. � [Egia da] zuk Aita probedituak 

bezala bethi premia dudan guzia, [...] emanen derautazula: zeren-eta ezpaituzu hondatzera nihor munduratzen. 

Harb 251s. Aur-miñak artu, eta mundura zuen seme bat. Lard 46. Zorigaiztokoa ni, ta ni munduratu ninduan 

ama ere! Berron Kijote 184. v. tbn. Leon Io 16, 21. �3. Salir al mundo. � [Orixe ez zen] Jesusen Konpainian 

gelditu. Mundura zenean, berriz, eta ez bere gogoz, bizirik zeukan Jainkoazko gose-egarria. MIH 260. 

- BESTE MUNDURATU. (Aux. trans.). Llevar al otro mundo, matar. � [Alzolako jauna] birikeri gaizto batek 

beste munduratu zun. Etxde AlosT 21. 

- MUNDURA BERRI. Recién nacido. � Sagu gazteiño bat mundura berria, / guti ikhusia eta haiñ guti ikasia. 

Gy 97. 

munduria. "Mondanité" SP (s.v. mundukeria). 

mundutar (V, G, AN ap. A; Ht VocGr 387, Lar, Añ, Izt 76v, Dv, H), mundutiar (L, BN, S ap. A; Lar, Dv, H), 

mundutaar, munduar (Lar, H). � (Uso sust.). Del mundo, mundano; seglar; (el) que habita en el mundo. v. 

mundano, mundukoi, munduzale. � Tr. Documentado en todos los dialectos. La forma mejor documentada es 

mundutar. Hay mundutiar en un texto baztanés del s. XVIII (BOEans 897), en Larreguy, Mercy, Duhalde (16; 

junto al más frec. mundutar), Duvoisin (junto a mundutar), HeH, Inchauspe (junto a mündatar, posible errata por 

mündütar, en Hil 114) y en Leon; hay además mundutaar en J.J. Moguel (BasEsc 154) y en fray Bartolomé 

(junto a mundutar). En DFrec hay un ej. de mundutar y 3 de mundutiar. � Mundutarrek mundutarres berzela 

jujatuko dute. He Phil 433 (SP 428s munduko ume). Mundutarren esanak egiten dituena ta mundutar galduen 

gisako edanketan [dabillena]. Mb IArg I 164. Relijiotarrak egiten dituzten gauzak, diozu, mundutarrenak baño 

berez ederragoak eta obeak dira. Ib. 352. Urrundu behar gara mundutiar, bere gogo guzia mundu-pean 

dadukatenetarik. Lg I 367. Mugarriztatua, maillegatua da mundutarren handitasuna. Mih 54. Prediku eta 

katiximetan aurkitzen zarelarik, mundutarren bilkhuetarik ihes eginez. Brtc 15. Dohatsu giten nauzula neskatxa 

mundutar batek dohatsu litekela uste lukeien bezala. Birjin 419. Mundutarren andi-nai arro eta erakerietatik. 

Ub 177. Mundutar eta zerutar guztijen zoriona. Astar II 58. Horien guzien ondotik, mundutiarrak dabiltza. Dv 

Lc 12, 30 (HeH, Leon mundutiar; Lç, He munduko jende, Oteiza, Brunet mundu jende, Or, IBk jentil, BiblE 

fedegabe). San Iñazio gerlari eta mundutar. Laph 1. Berthute hunen indarra / froga zak, mundutarra. CantIzp 

1868, 53. [Diabru batek] errazki emainluzke mundutar guziak infernura (Larrainzar, 1905). FLV 1988, 270. 

Luditarrak, mundutarrak pozez dabiltzan bitartean negartu bearrekoak zerate zuek. EEs 1913, 161. 


mende. 

681


Mundutiarrek hain lehiatuki bilhatzen dituzten gauzetarik begira [nezazu]. Leon Imit III 26, 2 (Echve mundutar; 

Ch mundano). Irrika zauden mundutar fedegabeak. Iratz 180. Gerra txarren bat etorriko da / mundutarrok 

bakantzera. Basarri 133. Mundutar baten begiak badira ere begira daudenak, [...]. MEIG III 59. v. tbn. AR 334. 

Monho 138. Añ EL 1 39. Añ CatAN 67. Gco I 445. fB Olg 21 (Ic I 69 mundutaar). Jaur 173. Ur MarIl 57. CatS 

113. Xe 344. Ud 108. Jnn SBi 103. Zby RIEV 1908, 609. Itz Azald 212. Kortazar Serm 385. Goñi 46. Barb Sup 

60. JE Ber 67. Ir YKBiz 49n. Or QA 103. Arti MaldanB 232. Gand Elorri 96. Matx Gazt 77. Mattin 53. Xa Odol 

328. BiblE Io 14, 17. 

� (Tema nudo, usos adverbiales y predicativos). � [Magdalena,] ikhusiz mundua, eta hartaz ikhusia izanez, egin 

zen osoki mundutiar. Lg II 155. Bekhatutan bizitzea, bethi urguilus, mundutar, arin desonest. Dh 269. [Etzare 

ahalge] harro, arin, mundutar izateaz. Ib. 212. Deithora ezazü haspereneki eta bihozmineki, zeren ziren orano 

hain aragitiar eta mündütiar. Ip Imit IV 7, 2. Mundutar geranok zenbat / ixtillu ta buruauste! EA OlBe 102. v. 

tbn. Or Io 15, 19. Mündütiar: Mercy 25. 

� (Uso adj.). � Eraman zuteenak bizitza lasai, mundutar ta gaiztoa. Mg CC 221. Gurasua leenago argala ta 

mundutaarra izan arren, [...]. JJMg BasEsc 13. Leen baño mundutaarrago izateko bidia. Ib. 163. Agurrak eta 

ohoreak, eta lehia mundutar zoroak non dira? Dv LEd 186. Gizon mundutar, gaisto eta deungak. Ur CatArrig 

92 (tbn. en BOEg 2706 (Hernani, s. XIX) y BOEv 89 (Markina, s. XIX) y 357 (Plentzia, s. XIX) gizon 

mundutar). Gaurko maisuak mundutar utsak / ta munduari salduak [dira]. Azc PB 362. [Uharriet apeza] 

goragoko zerbait zen, etzen mundutarra. Xa Odol 131. v. tbn. VMg 91. Arti MaldanB 193. 

� (Como adj. antepuesto al nombre). � [Komentütik] elkhitia eta mündütar eskola batetan sartzia. 

Ip Hil 114s. Erabat utzi / mundutar bizimodua. SMitx Aranz 154 (v. tbn. Dv LEd 156 mundutar bizia). Gizon 

gehienek ordea diote munduko biziari, beren mundutar nortasunari, ardura oro eman. Mde Pr 373. Mundutar 

jostabide ero ta itsuei utzi. Txill Let 25. Ederrak dira mundutar lorak. Basarri 13. 

mundutarkara. � Mundano. � Badaukatzite gauza batzu arras mundutarkarak. Birjin 56. 

mundutarkeria (H). � Mundanidad, mundanería. � Bere mundutarkeria iraganez urrikizko sentimenduz 

[bethea]. Birjin 448. Mesprezioz bethe zaite munduarentzat eta mundutarkeria guzientzat. Dh 117. Hertsiki beira 

banitate ta mundutarkeria guzietarik. Ib. 49. 

mundutartasun, mundutiartasun (Dv). � "Mondanéité" Dv. 

mundutasun. � Mundanería. � Biotza mundutasunez beterik. Añ LoraS 173. Gazte denporan tentetan dau 

aragizko bekatuaz, amorentasunaz, baneriaz, mundutasunaz. Añ MisE 105. Mundutasunez beteriko berba nastu 

zantar loi ezainak. Ib. 36. 

munduti (Lar � Añ, H (L)). � "Asseglarado" Lar y Añ. "Mondain, qui aime le monde et ses vanités" H. 

mundutiar. v. mundutar. 

mundutu. "Se remplir de monde" Lh (que dice tomarlo de Harriet, pero no lo encontramos en éste). 

mundutxo. � Dim. de mundu. � Mundutxo au beti dabill oker. AB AmaE 225. 

mundutze (L (Hb) ap. Lh). � "Foule" Lh. v. mundu (4). � [Jesusek] bazuen mundutze handi bat ondotik. Lg II 

151. Mundutze handi batez inguratuak. Ib. 170. Eun txikiro; eta mundutze bat egazti eta eize lurreko eta aireko. 

Lard 210. Zer mundutzia! eta orotan gaiñetik, zer oto-zionia! Herr 19-9-1957, 3. 

munduzale (V-gip ap. Etxba Eib). �1. (Sust. y adj.). "Mundano. Mundua laga eban, astirik bako munduzalion 

ordiak eitteko asmuan Jaungoikuan aurrian" Etxba Eib. v. mundutar. � Munduzale erhoek. SP Imit III 16, 2 

(Ch munduaren maitatzaille, Mst mündü hunen maithazale, Ip mündiaren adiskide, Pi ludi-zale, Leon 

mundutiar). Enganatzen dire halaber munduzaleak, ikusten direnak xoilki maitatuz. Ib. 50, 8 (Pi mundu-zaleak). 

Konfesore lasai, mundu zale ta nola alakoa. Mg CC 135. --Nor da Mundua? --Gizon mundu zaliak ta gaistoak. 

CatLlo 80 (tbn. en algunos catecismos del s. XIX: BOEans 497 (Bera), 628 (Uharte-Arakil ), 41 

(Lizaso), Echn ib. 229 (Elizondo) y 569 (Inza), BOEg 2986 (Etxarri-Aranaz), BOEv 392 (Orozko) y 824 

(Bergara) munduzale). Munduzale gaizto ta biurriakandik alde egiñaz. KIkV 58 (tbn. en KIkG 40). Begi-argi 

onek, munduzale itsueri lillura biguin limurkoiez goxatzen die bizia. Or Aitork 286. v. tbn. Eguzk LEItz 126. �2. 

(Sust.). Afición al mundo. � Mundu-zalea utzi nunetik / amaikatxo gau-ordu bai / emana nazu. SMitx Aranz 

165. 


mende. 

682


munduzione. � "(BN, S; Eskual), foule" Lh. v. mundutze. � Munduzione bat bildu zen bai haren hil-gelarat, 

bai gero elizarat. Herr 20-10-1960, 3. 

munet (Hb ap. Lh). � "Béret, bonnet" Lh. 

munfleta (det.). "Biscoctus, bizkótxa, bixkótxa, munfleta" Urt III 347. 

munga. v. muinka. 

munibe. "Lo que está a raíz de una o muchas lomas" Lar (s.v. loma). 

munika. "Zalema (BN-baig)" Satr VocP. 

munikakeria. "Zalamería. [...] Se dice sobre todo de la zalamería de los animales domésticos con sus 

propietarios (BN-baig)" Satr VocP. 

munio. v. 1 muino. 

muniska. v. munaxka. 

munita. "Alcor, voz anticuada, lo mismo que cerro" Lar. 

1 munitu. � Aprovisionar(se). � Badiat lagün franko / eta bizigarris münitürik / estiat hamar urthez / bathere 

hire axolik. "Et suis muni de vivres". Xarlem 572. 

2 munitu (Lar � H). � "Aporrear, agaaz porrokatu, zeatu, jo, munitu" Lar. "Golpear" Ib. 

munizio, munizione, muniziño. � Munición. � Ifernuko borthák hartzen dirade fortalezakgatik edo 

munizioneakgatik: zeren hirietako fortalezá baita borthetan prinzipalki. Lç Decl a) 2r. Arkabuz da pistola 

muniziñokoak. EgiaK 88. Garnisone on bat, gerlako eta ahoko munizione franko, [...]. Tt Onsa 64. Arima eder 

haren kanberan, [...] munizionia baita franko, erran nahi dut, orazionia, bijilanzia, [...]. Ib. 65. Pobluak egin 

ziotzan munizioneko hiriak Faraoni. Urt Ex 1, 11. Behar dügü phartitü / diharü eta müniziones / orai untsa 

fornitü. Xarlem 858. Orbaizeta eta Eugiko ekida erreal munizioetakoen zuzendari ta eraontzalle egon izan zan. 

Izt C 490. Etzuten praile aiek beste arma ta muniziorik etsaiari gerra egiteko obedientzia baizik. Bv AsL 165. 

Muniziua gastatu arte / or jardun dira tiroka. Noe 75. Utzi egin bear izan zuten trintxera ori, munizioak aitu 

zitzaizkatelako. Salav 95. v. tbn. CartAnd 387. Or SCruz 63. Muniziño: AB AmaE 254. � Erregeren agindea 

etorri zitzaion igaro zedilla Asturiasa, ekida berria muniziogiteko Sargadelos-en ifintera. Izt C 490. 

munizipal. � Municipal. � Testimonio orijinala erriko kontu munizipaletakua. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 

733. Asanblatu izan gare gure ofiziale munizipal eta bertze herriko habitantekin batean. Revol 157 (155 ofizier 

munizipal). � Estatuto Municipal-ek emakumezkoai eskubidea eman zien. Lab EEguna 79. � Donostiko 

Aurrezki Kutxa biak: Probintzialak eta Munizipalak. NEtx LBB 5. 

munizipalitate. � Municipalidad. � Distriketako Munizipalitate guziak. Revol 131. Herriko etxean, abade eta 

juratuen presentian, asanblatu gare gure munizipalitateko gorphutzarekin batean. Ib. 152. 

munjau (H (S)), munjaro (S-saug ap. Lh), munjera (S-saug ap. Lh), muntjarro (S (Foix) ap. Lh). �1. "Sorte 

d'étoffe en laine grossière dont se couvrent les pasteurs en leur couchette" H. � Orhaka urhenturik, bi ilharropa 

handiz eta munjau batez thapatzen die. Béhéty GH 1931, 108. Azen horien parian doatza hirur asto 

huntsa kargatürik, anhuaz, gazna egiteko bertzez, munjauz eta oholez, olhako hegatzeko xiluen thapatzeko. GH 

1935, 403. Aresen ilhetik egin arropak eta munjauak, hen larrütik abarkak. GAlm 1950, 41. �2. "Munjaua, [...] 

il se prend en BN pour leur couchette elle-même" H. 

mun-mun. � (Onomat. del sonido de la campana o del cencerro). � Errekatxoak mormorka doiaz, / murmurka 

sarri axeak, / txortxor dagie txoriak, baita / mun-mun torre-yoaleak. GMant "Izan be" (ap. DRA). 


mende. 

683


muno. v. 1 muino. 

munpuxka. "Sainete, pedacito de tuétano o sesos que se da al halcón, munpuxka " Lar. 

munstra. v. mustra. 

munstro. v. mustro. 

munta (H), monta (H (L)). � "Importance, prix, valeur. Monta handiko gauza dea?, est-ce chose de grande 

valeur, importance?" H. � Hastapenak munta handia du. Lf Elit 90. Donibaneko egun hori enetzat munta 

haundikoa izan zen. Xa Odol 45. En DFrec hay 9 ejs. de munta. 

- MUNTA IZAN. a) "Valer, monta izan" Mic 9v. � Ezta antsia ala probeari ala Iesu Kristo berari eman, eztu 

batek baiño bertzeak gehiago monta eta ez balio. Ax 227 (V 151). Zer monta daude lau eskarpiña zar ta 

urratuak? Mic 15r. --Berak dirudi gizakume ona. --Ona, xauna, ta aen ona ze baliz obago ez leuke montako ezer. 

"No valiera nada". Ib. 14v. Jakin gabe zer irakurtzen duten edo gauzak zer monta duen. ES 198. b) (BN-lab ap. 

Gte Erd 166; Dv, Lh; monta H). "Deus ez du munta, cela ne fait rien, n'importe pas" Dv. "Ez du muntarik, cela 

n'a pas d'importance" Lh. � Ez zuten egiazki Apostoluek Jesus ikusi thonbatik ilkitzean berean [...], zer munta 

du horrek? Lap 303 (V 138). Zer munta du gero, nik badezaket hek ez dezaketena? Barb Leg 135. Ez zuen 

muntarik, Theresak nola ere baitzen entzunen zuen eta. Mde HaurB 51. Hala izan edo ez izan, zer munta du? 


munta. v. multa. 

muntadura. �1. "(L, BN, S), monture (d'une montre, etc.)" Lh. � Erakustegian badela 1860-eko xixtera arrunt 

bat, [...] kasik azpiko muntadura guzia ageri, itxura guti, juntak gaizki eginak. Herr 19-9-1957, 3. �2. "(L, BN, 

S), trousseau" Lh. � Ha, osaba Erramun! Bere eder eta muntadurez, agertu ordu, bertze guziak itzali zituen. 

Larz GH 1959, 86. �3. Instalación. � Zartatu denak [lehergailuak] funditu ditu EDF delakoaren muntadura 

batzu, Aturri ibaiaren bazterrean. Herr 21-1-1993, 2. En DFrec hay 7 ejs. de muntadura 'instalación 

(construcción)'. 

muntatu, montatu. � Tr. Aunque Leiçarraga y Voltoire usan montatu, desde el s. XIX (excepto Pello Errota, 

único meridional que lo emplea, junto a Aresti) sólo se documenta la forma muntatu. En DFrec hay 85 ejs. (47 

meridionales) de muntatu y 14, meridionales, de montatu. �1. Valer. v. MUNTA IZAN. � Gero erakutsi ukhan 

duté hark [gure salbamenduak] zer montatzen duen, eta hartarik zer probetxu rezebitzen dugun. Lç Adv ** 3v. 

Guziez montatzen dute laur hogoi real. Volt 217. �2. (L, BN, S), montatu (VocBN). Ref.: Lh; Lrq. "Monter" 

VocBN. "Organiser, mettre sur pied une machine, une fête, etc." Lh. � Arreba propiak kolpia muntatü. Etch 324. 

Munta [...] Tobera hoietarik. Etcham 106. Eta krakada hori nola behar dugu muntatu? Lf Murtuts 30. Alabaren 

dotearen muntatzeko. JEtchep 52. Hemen, Mugalden, inoiz muntatu al da tobera mustraren bat? Arti Tobera 

278. Lantegiak hemen berean munta ditzatela gure gazteentzat. Larz Iru 144. Ostatu huntarik hotel bat 

muntatuko baituzie. Ib. 16. Behiak muntatu eta, hasi zitian kalapitak. Ib. 58. Berak muntatu krima saltsatik 

jastatu. Larz Senper 128. Zoin gehiagoka zonbait muntatuz. Ardoy SFran 89. Gehiago holatsuko besta ere 

muntatu zituen gure Ernandorenak. Xa Odol 47. Bi lixta ginen [sic, intrans.] muntatu. Mattin 65 ("Herri bateko 

bozak"). Nahi ukan baitzuen Hazparnen muntatu katoliko biltzar bat. Lf ELit 226. �3. montatu (BN-ad ap. EI 

67). Subir. � Montar (a caballo). � Aberats gisan an juaten zan / zaldiyari montatuta. PE 151. �4. "(L, BN, S), 

se pourvoir, s'organiser. Untsa muntatuak gira, nous voilà bien equipés!" Lh. �5. "(L, BN, S), faire un trousseau, 

etc." Lh. 

muntatzaile, muntazale (S ap. Lrq), muntatzale (T-L), muntazaile. � Organizador. "Monteur" T-L. � Besta 

muntazailek berek. Xa Odol 49. Antzerki muntatzaleak karrikaz karrika oihukatzen zuen zer xede zaukan. Lf in 

Casve SGrazi 9. En DFrec hay 2 ejs. de muntatzaile y 1 de muntatzale. � Director de escena. � Sariketak liezke 

[...] teatro-lekutako aphaindura muntatzaileentzat. Herr 11-1-1962, 4. 

muntegi. v. mintegi. 

muntero. v. montera. 

muntio. "Irri muntio, yema de dedos (R)" A Apend. v. ERI-MUNTXO. 


mende. 

684


muntjarro. v. munjau. 

munto (Lar), monto (SP, Lar), muntu (S (Foix ap. Lh). �1. Colina; montículo, montón. "Montoa, cumulus, 

aceruus" O Not 46. "Ribazo, [...] montoa", "montón, [...] muntoa", "otero", "teso" Lar. � Arri-munto bat ipiñi 

zuten. Lard 41. Munto gaiñ bat igaro bear zuan eta gero gain bera jatxi etxerontz irixteko. Elzo EEs 1920, 134. 

v. tbn. Sorarrain Lili 21. MAtx Gazt 72. �2. monto. Monto, número. � Agitren zaida zomatenaz eta yago 

eskribi zatan falten montoa andiago izanen dela. ZMoso 74. 

muntoin. v. montoi. 

1 muntoka (Lar, Hb ap. Lh). � "(A) montones" Lar. 

2 muntoka (H). � Dim. de montoi. 

muntra. v. montra. 

muntsukin. "Muntsukinak, laver la vaisselle" Lh (que cita a Lf). Cf. multzokin. 

munttero (BN-lab ap. A; -nt- Deen I 42). � "Capucha" Deen I 42. "Gorro de niños mamones" A. 

muntterot. v. monttiot. 

muntto (L-ain, BN-ciz-baig ap. A; Dv (BN)). �1. Arreglado, recogido. "Se dice de la persona que va arreglada 

con limpieza" A. � Bere harizko eskularru munttoez. GAlm 1934, 29 (ap. DRA). Bere mintzairea biziki jauna 

zuen, bethi xut-xuta, bethi munttoa, arthoski orraztatua eta ezpaina lore. Lf ELit 281. � (Uso adv.). � "Ah! 

Gure etxean ez lukek behar iganderik". Bainan aitak, hori derasala, segiten du aitzina bere maila xuxen eta 

muntto. Sokorri Gazte 1959 (Junio), 1. �2. "Junto (BN-baig)" Satr VocP. 

- MUNTTO-MUNTTOA(K). "Muntto-munttoa, muy recogido (BN-baig)" Satr VocP. � Kurutze haren 

aphaintzaleak, beren mantelinak buruan, eskuak muntto munttoa bilduak. Barb Piar I 146. Burdin-bide luze 

bateko trein luze baten pare lerrokatuak, otoak muntto-munttoak jalgitzen ziren. Lf Herr 20-5-1971, 5. 

munttoki (L-ain, BN-ciz-baig ap. A; Dv). � "D'une façon propre et bien arrangée" Dv. 

munttotasun (L, BN ap. A; Dv). � "Qualité d'une personne bien arrangée" Dv. "Aseo, aliño" A. � Estimaraz 

ditzogun behako ezti bat, irri pollit bat, [...] hitz baten munttotasuna. Herr 19-1-1967, 4. 

munttotu (L, BN ap. A; Dv). � "Se bien arranger" Dv. "Arreglarse bien" A. � "(L, BN), propreté, bon 

arrangement" Lh. 

munttulu. v. mondoil. 

muntxoi. v. montoi. 

munhu. "(BN; Hb), plein, couvert. Hazteriz munhu, couvert de gale" Lh. Cf. munhuratu. v. mukuru. 

munhu. v. 1-5 muino. 

munhuratu (S ap. Lh), muñhuatu. � Llenar, colmar. "1.º être rempli jusqu'à la bonde; 2.º (S; Foix), être 

comblé. Zorrez munhuratürik, obéré de dettes" Lh. Cf. mukurutu. � Xinhurria bezain usu ziren zakhur kukusoz 

irakituak, eta geroni kukusoz muñhuatu ginduzten. Prop 1900, 237. 

munuts (-nh- VocBN � vEys, Dv y A (BN); H (s.v. munoa)). � "Taupinière ou fourmilière dans une prairie" 

Dv. � Satorrak ere noizian behin ateratzen dituk bere munutsetarik. Zub 69. 

muñaka. v. muñeka. 


mende. 

685


muñarratu. v. MUNA-URRATU. 

muñats. v. muinatz. 

muñeka (AN-ilzarb), muineka (SP � Dv), muñaka (AN-egüés). Ref.: Bon-Ond 140. �1. Muñeca (de la 

mano). "Le poignet" SP (que cita a O). �2. muñeka (V-gip), munaka (S; Gèze � Dv), muñaka (H). Ref.: A 

(munaka); Lrq /mu)na)kha/; Elexp Berg. "Poupée" Gèze. "Muñeca, juguete (voc. puer.)" A. � Hasten dire batak 

munhaka muldatzen, bestiak khüso beztitzen... GH 1931, 469. Muñekari lo arrazi, besoan laztandu [...]. MAtx 

Gazt 29. �3. (Uso adj.). Bonito. "Munaka, pollit" Barb GH 1970, 35 (que lo da como propio del habla gitana). � 

Beste otozaña, "Aronde" munaka bat hor ützirik, igaran züzün ixil-ixila landa batera. Herr 19-9-1957, 3. 

muñeko. � Muñeco. � Muñekoa beruntz bota ezkero, sabairaino igonen zan. Osk Kurl 41. 

muñi-muñi. � (Onomat. empleada para referirse al dinero). v. muñ-muñ. � Anderea aldiz linja eta zilharreriaz 

gain-gainetik muntatua eta bertzalde "duenak azeri bipher" muñi-muñi hartarik ere portafuilla gainditua. GAlm 

1961, 41 (v. tbn. 1964, 51). Falta baitzen delako muñi-muñi hura, nagusi txarra bainan muthil ona deitzen 

dugun diru baitezpadakoa. Etcheb MGaric 100. Muñi-muñi delako hura etxe-gizonaren diru-untzian sarthu? Ib. 

155. Guziek on baino hobe dirua! Denek eskas muñi-muñi. SoEg Herr 13-5-1965, 1. 

muñ-muñ. � (Onomat. empleada para referirse al dinero). v. muñi-muñi. � Lorietan niz, aita! Egin dut 

muthiko miresgarri baten ezagutza. Birla bezein xuta, begi batzu, zeru xokoa bezein urdinak, ile batzu... --Aski 

hortarik, Katalin. Delako joia famatu horrek badea muñ-muñ hartarik ausarki? Herr 22-6-1961 (ap. DRA). 

muñu (Lh). � "Mignon (terme d'affection à l'égard des enfants)" Lh (que cita a Lf). v. moñoño. � Zer du izena, 

muñu? Egunaria 1897, 5 (ap. DRA). Ez nigar egin, muñu. EskLAlm 1914, 51. Barkatu, muñu, zerbeiten ondotik 

zabiltza? GAlm 1954, 36. Nola ez dakotegu aita-aimer "biba zuek" erranen, eta haurrari "ongi ethorri, muñu!". 

Herr 28-11-1957, 2. Orai ene Margaita muñu hura hamalau urteko neskatxa handi bat egina da. Herr 19-11- 

1959, 4. 

muñu. v. 4 muino. 

1 muñuka. �1. "Petit moignon, dim. de muñoa, moñoa" H (s.v. munoa). �2. "Muñuka, [...] houppe qui portent 

certains oiseaux" H (s.v. munoa). v. 2 muino. 

2 muñuka. "Pansement d'une plaie, d'une blessure ou coupure, principalement à la main, aux doigts et qui 

présente une forme arrondie et comme une tête" H. Cf. 3 muino. 

muñuñu, muñuña. v. moñoño. 

muñhurti. "Torpe" Darric (ap. DRA). 

mur. � Mecha. � Kandela-murra kakaz zikindu zuan. BasoM 130. 

mur. v. bihur. 

mura. � "(R-vid), fruto del pino y del abeto" A. � Izeiak ere aztan du mura lerraren gisa. Mdg 130. 

muraila (SP; -alla Volt 97, Lar, Añ), mugaila (-ailla R ap. A), moalla, moral(l)a. � Muralla. "Muro" A. v. 

murraila. � Larrosa maiatzekoa, nola dozu / enetzat orrein gogor murallea? Lazarraga 1185v. Zu zare, Iauna, 

[...] ene murailla segura. SP Phil 122 (He 125 antapara). Sen Maloako hiriko murailla. INav 56. Bere kostara 

edo murallaira [la lectura no es segura] duazan soldau guztijai. ZBulda 10. Murall-gañera igan. Mb IArg II 289. 

Erri onen murallak. AA III 350. Eta eukan moralla andija ta altuba. Ur Apoc (V) 21, 12 (Lç murrailla). 

Murallea bada, egin daiguzan bere ganean urrezurizko torretxuak. CantCS (V) 8, 9 (V-m murallia, G murrua). 

Erriko murallak bota ta gero. Alz STFer 127n. Muralla barne artan bazela dorre bat. Zub 83. Arresi edo 

moallaz inguratutako erria. Anab Aprika 54. v. tbn. Echag 85. LE Prog 120. Xe 386. Arrantz 156. Tx B I 84. 

Morala: ETZ 113 (S. Sebastián, 1761). 


mende.


muratu. v. mudatu. 

murde (BN ap. A; Dv, H), morde (BN ap. A; VocBN, H). � Señor (título antepuesto al nombre). v. musde. � 

Tr. Exclusivamente septentrional. A partir de Hiriart-Urruty es patente una reacción purista contra el uso de esta 

palabra. Cf. HU Zez 174: "Murde delako hitz itsusi hori ez dela egundaino eskualdun izan". � Barkatu, Murde 

Teillari. Monho 50. Murde Darrigol autor estimagarriak. MarIl XIII. Morde otso horrek. Arch Fab 81. Murde 

Erremundegibehere. Elzb PAd 74. Morde de Flesselles. Elsb Fram 79. Murde Intxauspe. In Ip Hil III. Morde 

Jarosseau prefet apostolikoak adiarazten zarokun. Prop 1906, 146. Frangor murde zaiote jaun bezain ederra. Ox 

176. Murde Irigarai, ene jaona, / altxa izadazu buruia. Canc. pop. in Or Eus 118 (tomado sin duda de ChantP 

190, aunque aquí se lee musde). Eskualdun zaharrek zioten bezala: "Huni murde, hari murde, murga duenari 

Musde". Etcheb Obrak 201 (ap. DRA). v. tbn. Gy 281. Dv Lab 62. Prop 1880b, 132. In Lap II. Zerb Azk 70. 

Balad 176. 

murdekatu. � Dar el tratamiento de murde. � Baitezpada ezin egona dutenek izen guziak, buruhas agurkatu, 

muziukatu, murdekatu gabe, erran dezatela "Monsieur" eta ez "Murde". HU Zez 177. Eskuara garbi mintzo 

denak ez dautzu aitoren-seme bat baizik murdekatuko, ez eta musdekatuko. Eskual 7-8-1908, 2. 

murduila. "Murdulla (S; Foix), bredouillement" Lh. 

murduilaka. "Murdullaka (S), en bredouillant" Lh. 

murduilakatu. �1. "Murdullakatü (S), bredouiller" Lh. �2. murduilokotu. "Mürdüllokotü (S; Foix), 

embrouiller une réponse" Lh. 

murduilokotu. v. murduilakatu. 

murdukari (H, T-L), murddukari (-ry- H). � "Qui a habitude de faire aller ses lèvres comme un enfant qui tète; 

qui a habitude de sucer" H. "Bredouilleur", "balboutieur" T-L. 

murdukatu (H). �1. Chapurrear. "Mâcher des mots, une langue, la parler mal, incorrectement. Franzesa 

murdukatzea" H. v. murduskatu. � Franses murdukatzea ez da yakitate. Hb Esk 6 (tbn. en Arb Igand 21). 

Eskuaraz mintzatzeko orde, murduka balezate frantsesa edo anglesa. JE Bur 195. v. tbn. Barb Sup VII. �2. (BN, 

S, Sal; VocBN � vEys y Dv, Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh; Lrq (mürdüka). Arrugar. "Mettre en désordre du linge ou 

des étoffes, en les dérangeant de leurs plis" VocBN. "Chiffonner un objet" Lh. "Bouchonner linge ou habits" Lrq. 

�3. "Mâcher un aliment et le sucer" H. � "Faire comme un enfant qui tète, ramassant et remuant les lèvres de la 

même manière" H. �4. Tratar a la ligera. "Bâcler" T-L. � Erlijioneko gaizak nula nahi murdukatzen 

(erreglatzen) beitütie. ArmUs 1907, 113 (ap. DRA). �5. "Bougonner" Lh. �6. "Mürdüka [...], mal agencer de 

faux prétextes" Lrq. 

- MURDDUKATU (-ry- H). (Forma con palat. expresiva). 

murdukatzaile (H), murddukatzaile (-ry- H). � "Qui a habitude de faire aller ses lèvres comme un enfant qui 

tète; qui a habitude de sucer" H. 

murduri. "Murmure, médisance, calomnie" H. 

murdurika. "En murmurant; en parlant sourdement, entre les dents, par mécontentement, par médisance" H. 

murdurikari (H, A), murdurukari. � Revolvedor. Azkue, aunque cita el ej. de SGrat, da la forma mürdürikari; 

Harriet cita tbn. este ej., y traduce "murmurateur, qui parle sourdement et manifestant son déplaisir, qui médit". 

� 1848an errepüblikak eman ziküzün meratako jin berri bat mürdürükari handi. SGrat 18s. 

murdurikatu. "Murmurer, parler confusément et entre les dents; faire entendre des murmures de 

mécontentement, médire" H. 

murduritu. "Murmurer, parler confusément et entre les dents; faire entendre des murmures de mécontentement, 

médire" H. 


mende. 

687


murduskatu. �1. Aventurar (una opinión, hipótesis). � Bertzek larren iphurdi dute murduskatzen. Hb Esk 91 

(ref. a la etimología de Laphurdi). �2. (L-côte, BN-baig ap. A; Dv, H). Pronunciar mal; chapurrear. "Mâcher les 

mots, les prononcer mal, incorrectement [...]. Mintzadi garbiki, hitzak murduskatu gabe, parle clairement, sans 

mâcher les mots" H. "Hitzak murduskatzea, tartamudear, pronunciar entre dientes, farfullar las palabras. -- 

Badakizu erdera? --Bai, murduskatzen dut" A. v. murdukatu. � Zuen mintzaira murduskatzen baizik ez dutala. 

Prop 1910 (ap. DRA). Zer gisan murduskatzen duen erdara. Zub 66. Murduskatzen zituen prantzesa, española 

eta biarnesa, nahiz doi-doia ulertzeko neurrian. Zub in EgutAr 1935, 14. Sortzez Japonesa, Foujita 

Tsughouharu. Hea izen hori erran dugunez murduskatu gabe. Herr 10-3-1960, 3. �3. (L-côte, BN-baig ap. A; 

Dv). "Chafallar, hacer un trabajo sin cuidado y a medias" A. �4. "Imiter pour le mouvement des lèvres un enfant 

qui tète" H. v. murdukatu (3). 

murduxa. v. mordaza. 

murela. "Gobio (Gobius cruentatus), kabuxa, murela" FauMar 91. 

1 murgil (V-och-m, Gc ap. A; Lar, Hb ap. Lh, Dv, H (V, G)). I (Sust.). � Zambullida, chapuzón. "Chapuz", 

"sumersión", "zabullida" Lar. � Noiz egingo dago uretan murgilla. Ldi UO 20 (cf. infra MURGIL EGIN). � 

"Buceo, acción de nadar bajo el agua. Bi minutuko murgilla eitte ei zeban Ubitta zarrak" Elexp Berg. � 

Murgillak ala urpeko igariak ez du zailtasun aundirik bein gañian igari egiten ikasi dan ezkero. Anab EEs 1919, 

242. Ein dabe posturia norek murgil luziagua ein. SM Zirik 38. 

II (Adj.). �1. "(V-gip, Gc), calado de agua" A. �2. Humillado. � Biotz damutua ta murgilla gutxiesten ez duna. 

"Cor contritum et humiliatum". Or Aitork 78. �3. Agitado. � Barreneko itsaso nastau murgilla, naretu, gozatu, 

emetu, ekurutu egikiola leenbaileen [Ama aaltsuak]. Erkiag Arran 157. 

III (Adv.). �1. Bajo el agua. "Murgil urean sartzea, entrer dans l'eau en plongeant" H. � Murgill igeriyan. 

Arrantz 104. Murgil yo du buruz [egunak] sarkalde-leizean. Ldi UO 21. � + murkil. De cabeza (lanzarse). � 

"Aitaren" egin, eta / [oia] yo dezadan murkil. Ldi BB 6. Biak zanja barrura gure burua murgill bota. Auspoa 3, 

94s. � (Fig.). � Aundikien seme-alabak ugaritasunean murgil, igari gurian ibilli daitezan. Erkiag BatB 128. 

Mendi gaiñeko aize bigunetan murgil. Onaind in Gazt MusIx 147. Basoan sartu ziranean, oiñak orbeletan 

murgil. NEtx LBB 22. �2. Lurpeak ere belauna murgil bezaio makur. "Póstrese también de rodillas". Or Poem 

549. 

- MURGIL-AHATE. "Souchet commun" Dass-Eliss GH 1925, 273. 

- MURGILEAN (V-och-m-gip, AN-gip; Lar). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 225. Nadando bajo el agua, 

buceando. "Bucear [...], murgillean itsasondotik gauzak ateratu" Lar. "(Nadar) con la cabeza sumergida" A. 

"Murgillian pasatzen zeban presia aldenik alden" Elexp Berg. � Eguzkia itxaso barruan mustuger edo 

murgillean igeri balebil bere. A Ezale 1898, 42b. Murgillan luzaro irautiak. Anab EEs 1919, 244. � "Murgillian 

sartu, entrar bajo agua" Iz ArOñ. "Murgillean sartu da (V-gip)" Gte Erd 225. � Murgilean sartu ta azalera irten 

baino lenago topoa arkitu. A Ardi 40. 

- MURGILEAN EGIN (V-gip). Bucear. "Igaritaa sartuta murgillian ein dau" Iz ArOñ. "Igaraberiak leztxe eitten 

eban murgillian" Etxba Eib. "Ederki eitten dau orrek murgillian" Elexp Berg. 

- MURGIL EGIN (V, G-azp-goi-to; Lar, VocZeg 288, H). Ref.: A; Elexp Berg; Gte Erd 225. a) Sumergir(se); 

zambullirse, tirarse al agua. "Somorgujar, somormujar" "zabullir", "zabullirse" Lar. "Presa gaiñetik murgill eitte 

zeban buruz bera" Elexp Berg. v. murgildu. � Egoaizeak bazterrak erre ta kiskaldu zorian darabiltzkianetan 

[...] uretan murgil egitea. TAg Uzt 38. Ardo kupel batean murgil eginaz. MEIG III 46. � (Murgila egin). � 

Beste batzuei murgilla maiz egitekotan buruko miña egiten zaie. Anab EEs 1919, 244. Murgilla eitekotan gelditu 

giñuan. SM Zirik 39. � (Fig.). � Gudaritzan murgil egiten dunak. Etxde JJ 66. Pentsamentu ezti aietan biotza 

murkil egiteko gogoakin. Manzi GPatroi 85. Ikaslea koldarra baita gai sakonagoetan murgil egiteko. Zait Plat 

61. Egia-eremuetan murgil egitekotz. Lf ib. XV. Nere utsean murgil eginik. J.A. Etxebarria "Jaungoikoari" (ap. 

DRA). Uste ortan nere fedeak murgill / egiten du. Berron Kijote 129. � (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. 

"Nadar bajo el agua, Gure denboran, Ferruelek eitten eban murgillik luziena" Etxba Eib. b) "Faire le plongeon, 

s'esquiver, disparaître" H. c) "Faire le plongeon, perdre, se ruiner en affaires" H. 

- MURGIL ERAGIN (H). Hacer zambullirse. 

- MURGIL-ERREGE. "Sorgomujo lavanco (Podiceps cristatus)" MItziar Txoriak 10. 

- MURGILIK. En estado de sumersión. � Arnasa galtzeke murgillik naiz geldi. Or Poem 556. 

2 murgil (V-ger-arr-m ap. A), morgil (V-m ap. A). �1. "Capullo, botón de plantas" A. "Morgil (V-m), capullo 

de flor" Ib. � Makilla landareari ertetzen dion murgill bigun berdeak. Ag G 140. Biotzeko murgill samurra zan 

beti osto, lore, garau mizkeak eman bear zituzkean kimua. Ib. 141. Larrosa-morgillak usaia muñetan. I. 

Otamendi in Onaind MEOE 1085. �2. (V-oroz-m ap. A), morgil (V-arr-m ap. A), morkil (V-m ap. A). 


mende. 

688


"Revoltijo, mezcolanza, p. ej., cuerda enroscada y enredada, trapo mal plegado" A. "Morkil (V-m), revoltijo de 

hilos" Ib. �3. "Morgil (V-arr-oroz), tumor en la piel" A. 

3 murgil (V-oroz-m). Ref.: A; A Apend. �1. (Adj.). "Leche o cualquier otra bebida revuelta" A. "Turbio" A 

Apend. �2. (Sust.). "Pus en la orina (Etxebarri)" Garate 5. a Cont RIEV 1935, 351. 

murgilarazi. �1. Humillar. � Arranditsua zauritua bezala murgillarazi baituzu. "Humiliasti". Or Aitork 165. 

�2. murgilerazi. Hacer sumergirse. � Naturaren altzo utsean murgilerazi bear izango luke nork bere burua. 

Zait Plat 45. 

murgilari. �1. "Plongeur, qui reste, nage sous l'eau. Txori murgilaria, oiseau plongeur. Igerikari murgilari 

handia, nageur grand plongeur" H. � Plaentxian ez euala bera lango murgilaririk. SM Zirik 38. �2. "Porrón 

común (Aythya ferina)" MItziar Txoriak 18. 

- MURGILARI GALDURDUN. "Porrón moñudo (Aythya fuligula)" MItziar Txoriak 18. 

1 murgildu (V, G; Lar, Dv (G), H), morgildu (H), morgoildu (H). Ref.: A; Elexp Berg (murgilddu). � Tr. 

Documentado en autores meridionales (y en Mirande) desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 32 ejs. de 

murgildu, meridionales. La forma de part. murgil se encuentra en algunos autores del s. XX, como Orixe (Eus 

370), Gaztelu (MusIx 85) y N. Etxaniz (LBB 245). �1. Sumergir(se), zambullirse; hundir(se). "Chapuzar", 

"sumergir", "zabullir" Lar. v. MURGIL EGIN; hondatu. � Nere pekatuen denboral gaisto onek murgildu ta 

onda ez nazala. Cb Eg II 52. Murgildu edo mus eginik uretan, dendatu zan arrapatzera. VMg 6. Pekatuzko 

itxasoan murgildu ziranak. Ant ZerBid 21 (ap. DRA). Ontzia iñoiz murgilduz iñoiz gaiñeratuz onontza dator. Or 

Mi 147 (v. tbn. Aitork 385). [Ibaiaren] altzuan murgildu baita neska liraña. Laux BBa 72. Ur-ontzitxoan 

murgildu [txoria]. Ldi BB 30. Itxaso asarre onetan, bein murgildu, gero azaleratu, ez galduko bai galduko. Ibarg 

Geroko 46. Parafin urtuzko ontzi bero batean murgil zedin [eskua]. Mde Pr 331s. Aren agintariak Itxaso- 

Gorrian murgilduta dauntza. Ol Ex 15, 4 (BiblE murgildu; Urt ondoratu, Dv y Ker it(h)o, Ur, Bibl hondatu). 

Eguzkia Otoioren atzean ostendu eta itsasoan murgildu zala. Erkiag Arran 46. Adiskide ustekoak murgildu zuen 

putzutik ateratzen badu. MEIG I 183. v. tbn. Aran SIgn 211. Ag Kr 209. TAg Uzt 40. JMB ELG 80. Etxde JJ 

207. Akes Ipiñ 30. Anab Poli 106. Zait Plat 119. Gand Elorri 149. Ibiñ Virgil 92. 

� (Part. en función de sust.). Ahogado. v. 1 ito. � Murgilduen krisallu zurbil ikaratietatik. 'Noyés'. Or Mi 65 (v. 

tbn. 64). 

� (V-gip), murkildu. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg (murgilddu). (Fig.). "Korputz et'arima murgildu zan autu 

artan" Etxba Eib. "Liburu artian murgildduta bizi da" Elexp Berg. � Eziñesan-alako gozotasunez anima ase ta 

murgildurik. Aran SIgn 12. Badu an, nik uste, olerkariak naiko non murgildu ta non ikasi. Markiegi in Ldi IL 9. 

Yainkoagan murgildurik gaudela. Or QA 98. Gogoeta sakon zailetan murgildua iduri. Mde Pr 138. Maitakerizko 

irritsetan atsegiñez murgildurik. Etxde JJ 267. Jainkoaren ikustean murgilduko gerala. Vill Jaink 139. 

Bibliografia lanean zeharo murgildu baino lehen. MEIG IV 96. v. tbn. TAg Uzt 74. Zait Sof 26. Txill Let 116. 

Osk Kurl 31. Ibiñ Virgil 25. Murkildu: Gand Elorri 127. 

� (V-gip). Bucear. "Biar eban murgildutzia ibaixan bestekalderañok" Etxba Eib. "Uretan murgildute fuen zen 

(V-gip)" Gte Erd 225. 

� Introducir(se), quedar inmerso. � Eskua murgildu dizute illunpe artan, ta ona geroxeago liburu bat atzituta 

agertu. Ldi IL 76. Eliz-barruko illuntasunean murgildu baiño len. Etxde JJ 34. Gianetto murgildu zan bertan 

[belar legor-metan]. NEtx Antz 139. Ango pagadi zabal aietan / ikusten dira murgiltzen. Uzt Sas 168. v. tbn. TP 

Y 1934, 172. Txill Let 22. MEIG VII 123. 

�2. (V-m, Gc ap. A). Mojar(se), empapar(se). "Calarse" A. � Leiaka ari dira beren bizkarrak bustaldi luzeetan 

murgiltzen. Ibiñ Virgil 77. 

�3. "(G-goi), convencer" JMB At. 

�4. Humillarse. � Biotz urrikaldu ta murgildua. "Humiliatum". Or Aitork 115. 

2 murgildu. �1. "(V), abotonarse las plantas" A. �2. "(V), revolverse un líquido" A. "Enturbiarse" A Apend. 

murgilki. � Jakin nai lukena betor mâi ontara murgilki goizero. "Para sumergirse". Or Poem 537. 

murgiltasun. � Turbiedad. "Txal barridun beiaren eznea lenengo egunetan ezin artu izaten da, 

murgiltasunagaitik (V) [...], a causa de su turbiedad" A (s.v. murgil). 

murgiltze. � Acción de sumergirse. � Egunoroko huskerietan murgiltze nagiak. MIH 301. 


mende. 

689


murgindu. "Murgindue, decaído, manchado (AN-larr)" Inza RIEV 1928, 153. 

murgoi (V-m ap. A), morgoi (V-ple-m ap. A). � Capullo de flor. v. morgota, 2 murgil. 

muri. � Cizaña. � Etsaien gudak erruz omen du / landako muria nâsi. Or Poem 555 (v. tbn. Eus 278). Garitartean 

muri-azia ereinda. Or Mt 13, 25 (Lç, He, TB, SalabBN, Echn, Dv, Ol, Leon (h)iraka). 

muriko. � Morillo (nav. morico), caballete de hierro de la chimenea. � Murikoin bat ausirik arriñaturik. 

HerVal 150. 

murina. "Muriña (Sc), legaña" A. 

murio (Hb ap. Lh, H). � "Moût de vin et vin pur" H. 

muriska (Lar, Hb ap. Lh, H). � "Cabriola" Lar. � Muriska txingokoak edo ala de pichonak egiten dirade onela. 

Izt D 127. Zortziko 40 muriska edo kabriolakoa. Ib. 99 (citado por LzM EEs 1912, 96). 

murka. v. LO-MURKAN. 

murkaitz. v. burkaitz. 

murkaizte. v. burkaizte. 

murkaizti. v. burkaizti. 

murkaiztu. v. burkaiztu. 

murkatu (BN-baig ap. A). � Acornear. � Idiak murkatua seme edo alaba balitz. Ol Ex 21, 31 (Bibl y BiblE 

adarkatu). 

murkatzaile, murkazale (BN ap. A). � "Acorneador" A. � Gizon edo emakumea il dun idia, aspaldi ezkero 

murkazale bazan. Ol Ex 21, 29 (Ur y Bibl adarkari). 

murkil. v. 1 murgil. 

murkila. v. murkuila. 

1 murko (V-ger-ple-arr-oroz-gip, G; Lar Sup, Aq 569 (G), Añ, Hb ap. Lh, H (V, G)), murku (V-gip), morko (Vgip; 

H). Ref.: A; Urkia EEs 1930, 9; Iz ArOñ (morko). I (Sust.). � "Jarro" Lar Sup. "Cangilón, botijón" Aq 569. 

"Jarra" Añ. "Landan ura gorde ta erateko lurrezko ontzi txikia" Urkia EEs 1930, 9. v. burko. � Dindika murkoa 

betatu doa. RS 94 (v. tbn. 191). Morko andi batzuek bete erazi zituen urez. Mg CC 196. Eta onetarako [olioa] 

ifintzen da lurrean lur konketan edo lur murkoetan. It Dial 106 (Ur lur murko; Dv korkoil, Ip lürrezko butilla). 

Musturdun morko edo murko biribil lurrezkoagaitik. A Ezale 1897, 167a. Sulla, morko ta beste urontzi batzuek. 

Ag G 15. Sevresko murkua. Laux AB 31. Murku zar arkapeko, arkapeko murku zar (V-gip). A EY III 365 

(trabalenguas). An urrean egoan morko zabal batean eskuak busti zituan. Erkiag BatB 95 (v. tbn. 104). v. tbn. 

Otx 112. Gand Elorri 211. Etxde Egan 1961 (1-3), 95. � (msOch 319, Izt 36v), morko (V-ger-m ap. A). "Jarro 

desportillado" msOch 319. "Vasija grosera, jarra desportillada" A. � "(V-ple), orinal, vaso de noche" A. 

II (Adj.). �1. morko. Desportillado, (vasija) deteriorada. � Lurrezko pitxar morko ta leiarrezko edanontzi 

batzuk. Ag Kr 19. Kazuelatxoan intxaur-saltzea, / txarro morkuan txunpletin. "Aita San Migel" (ap. DRA). �2. 

(V-ger-ple-arr-oroz ap. A), morko (V-ger-m ap. A). "Persona grosera" A. 

- MURKO EGON. "Murku dao, está de morro (enfadado)" Iz ArOñ. 

2 murko. "(G-goi); 1.º alud; 2.º túmulo de dolmen" JMB At. 

murko. v. 1 mulko. 


mende. 

690


murkoil. v. murkuil. 

murkotu, morkotu. � Desportillar(se). "Sarri iturrira doan pitxarra, edo ausi edo morkotu (V), [...] o se rompe 

o se desportilla" A (s.v. morko). 

murkuil (Hb ap. Lh), murkoil (T-L). � "1.º raboteux; 2.º bourru" Lh. "Bourru, murkhoil" T-L. 

murkuila (Sal, S (-kh-); Arch VocGr (-ull-), H; -kh- Lecl, Gèze (-ulla), Dv (-ull, S), Foix ap. Lh (-ülla)), 

murkulu (H (+ -kh-)), murkila (L, Sal, S, R; -khilla SP, H (S); -illa vEys), burkila (Sal, R), burkuila (-illa Rvid), 

urkila (BN, Ae), urkil (BN). Ref.: A (murkuila, murkila, burkila, burkuilla, urkil, urkila); A Apend 

(urkila); A Aezk 299; EI 385; Lrq (mürkhülla); Peillen in VocS 141n. �1. "Rueca para hilar lana" A. "Enüzü 

mürkhüllatik haztekua (S-saug), je ne suis pas personne à vivre seulement de filer" Lh. Cf. VocNav: "Burquilla, 

palo donde se pone la lana que ha de hilarse (Roncal)". Cf. Aq 16: "Rueca para hilar lana, burpilla", lectura 

segura. v. 1 kilo. � Murkuillak, / ardatzak, / zoin beno lasterrago / egun oroz lanian / parrastaz ari zian. Arch 

Fab 161s. Sei emaztiak algarri mürkhüilla edo kühüillü ükhaldüz. Eskual 19-12-1913, 2. Zer egiten xu 

murkillarekin? Orañik iruten xua? T. Garralda EEs 1918, 122. Ürüten ari nüzü murkhuilla gerrian (S). Canc. 

pop. (ap. DRA). �2. "Burkuilla (R-uzt), tenebrario de semana santa" A. v. kuilo. 

- MURKUILA-ESTALKI. "Mürkhüllestalgi (S-saug), chapeau de quenouillée" Lh. 

murkuilesta, urkilesta (-kh- S ap. A). � "Rocadero" A. 

murkuts. v. morkots. 

murla. "(AN-5vill), borda de albardas" A. Cf. murla, usado como eco de burla en Zer burla eta murla? (Barb 

Sup 7). 

murla. v. borla. 

murlax (mü- S-saug ap. Lh), morlantx (Dv � A, H (BN)), murlasa (S ap. A), burlas (Arch ap. DRA), burlantx 

(BN-ciz ap. A). � Carnero mestizo. "Variété de brebis (originaire de Morlaas)" Lh. 

murlaza. �1. Mocoso, niño. � Handik [hamalau urthetarik] goiti ahalke egotea alfer; / murlazekin yartzea 

[eskolan] geroztik ez eder. Hb Esk 168. Emaztekia alhorrerat, ithurrirat, auzoetarat edo elizarat dohanean bere 

murlaza bizkar gainerat lothuko du, bere ardi edo ahuntz larruarekin. Prop 1897, 282. �2. "(L-côte), jovenzuelo 

mal hablado" A. 

murlaza. v. mordaza. 

murlo. v. borla; murloin. 

murloin (H, FauMar), murloi (H, FauMar), murlo (Dv, A), muloin (FauMar 96). � "Muge" Dv. "Grondin, 

poisson" H. "Mújol, un pez" A. "Rubio, morrocorto (Trigla lastoviza)" FauMar 95. "Borracho, rubio, perlón 

(Trigla gunardus), [...] muloina, murloi, murloin, arraingorri" Ib. 96. "Golondrina (Trigla hirundo)" Ib. 97. Cf. 

borlina. � Farzizazu murloa eta trenpa olioan. ECocin 20. Murloin alimale baten itxura emanen ziotela 

aintzineko maxinari. Lf Egan 1955 (5-6), 10. 

murlondrin. "Salmonete (Darric)" DRA. v. barbarin. 

murmo. � Rumor. � Aurten baztanga soñurik ez da izan, ta kolera murmorik ere ez. Sor Bar 88. 

murmo. v. bormu. 

1 murmoi (V-m ap. A). � Bruma, niebla. "Cerrazón" A. � Murmoi aundia sartu da itxasoan. Berriat Bermeo 

389. 

2 murmoi. "(?), trincha de carpintero" A. 


mende. 

691


murmu. v. bormu. 

murmulari. v. murmurari. 

murmullo (Dv, que cita a AB). � Murmullo. � Erreken murmulloa entzun gura leukela. AB AmaE 363. 

murmullotxo, murmullutxo. � Dim. de murmullo. � Uso ibar zaleak, urruok ekatzuez, / [...] baso berdeak 

zeuen murmullutxo gozoa. AB AmaE 433. 

murmur (V, G, AN ap. A; Lar, H). �1. (Sust.). Murmullo, susurro. "Murmurio de las aguas, etc., murmurra" 

Lar. � Ibaiaren murmur bizitxoa. Etxeg EE 1891b, 555. Oi yakun samurra, suteko murmurra! Laux BBa 6. 

Alako murmurra egiten zuten txalupak alkarrekin jotzean. Anab Poli 32. Ura ialki-arazten du, arririk-arri 

iauzika, mur-mur goxoena zabalduz. Ibiñ Virgil 72. Dena da murmur gozo, / dena margo musker. NEtx LBB 

217. � "La plainte sourde des gens mécontents. Zer dituk murmur horiek? iduri dik hire gaitzetan mintzo 

naizela" H. � Zabalde igaroak / ainbeste naspilla, / galtzen du egunazko / mur mura ta bulla. RArt EE 1889b, 

233. �2. (H). (Adv.). Murmurando, produciendo un murmullo. "Murmur ari zen haize ezti bat oihaneko 

hostoetan" H. "Mintzatzetik gelditu zen bezain sarri, hasi ziren murmur aditzaileak" Ib. � Mur mur dijoa 

[iturria]. Otag CancB 333. Asi ziran murmur bata besteari zerbait esaten. Ag AL 103. Mendiotatik mur-mur 

dator ur ederra. Zam in Onaind MEOE 633. Erliak mur-mur loretan. Laux AB 18. Bainan "mur-mur" ahapetik / 

egurrak erran hitzetan / ez ziteken adi tuntik. Iratz 80. � "Mur-mur fuan, ir hablando a solas [...], murmurando" 

Iz ArOñ. � Murmur bata, agiñak agirian bestea. A BeinB 69. � Murmurando, criticando. � Inor ikusten badau 

/ an asten da mur, mur. Azc PB 174. Atsua errietan mur-mur. JanEd II 57. 

- MURMUR EGIN (Lar, Añ, H). "Murmurar las aguas" Lar y Añ. "Ur xirripak murmur egiten duen bezala" H. 

� "Bombilare, murmur habarrots egin" Urt III 370. � Gruñir (un animal). � Txakurrak ogetikan / mur-mur 

egin zuan. Noe 95. 

- MURMUR ERAGIN. Hacer murmurar. � Itxasuak [...] zugatzai murmur-daragitse. Laux AB 45. 

- MURMURREAN. Murmurando; zumbando. � Baso tartean bera murmurrean [errekak]. Ag G 12. Murmurrean 

doaz gañetik [erleak]. Eston Iz 26. 

murmuradore. � Murmurador. � Murmuradoriak edo gaizki-esalak. fB Ic II 198. Zenbat gorroto deutseen 

Jangoikuak murmuradorei. JJMg BasEsc 100. 

murmuragile. � Murmurador. � Murmuragille [...] ta lagunaren kontra ernegu edo maldizinoe deungak 

botaten ditubenentzat. CrIc 162. 

murmuraia (SP). � Murmullo. 

murmuralari. v. murmurari. 

murmurante. � Murmurador (?). � Aur ori, murmurantiori... murmurante zar ori! iñori ondrie kentzien 

dabillena. Ort Oroig 44. 

murmurantza. � Murmuración, maledicencia. � Murmuranzan mihia erabilzea. Mb IArg I 331. Ez dezazula 

ordean murmuranzarik egin. Mih 126. 

murmurari (H), murmuralari, murmulari. � Murmurador. � Eztagozala libre murmuralarijen miinetarik. 

Astar II 196. Miin murmularijak dinue dala gizon gesto, galdu, guzurti eta engañalari bat. Ib. 196. � 

murmulari. Murmurador, rumoroso. � Mendiko txarkotxoa / aiñ da murmularia, / gabetan ak dirudi / jende 

pillo andia. AB AmaE 383s. 

murmuratu (V-arr ap. Gte Erd; Lcc (-du), Urt I 210, Lar, Añ, Izt 76v, H). � (Aux. trans. e intrans.). Murmurar, 

criticar; protestar por lo bajo. "Murmurar contra alguno" Lar y Añ. "Murmuretan dao (V-arr)" Gte Erd 225. � 

Murmuratzen zuten aitafamiliaren kontra. Lç Mt 20, 11 (Hual y Samper murmuratu; Ip murmuzikatü, IBk 

marmarrean hasi). Murmuretan dabela proximoen. Cap 110. Fariseu gaixtoak haren kontre murmuratu ziren. Tt 

Arima 97. Jainkoaren probidentziaz murmuratzen edo errenkuratzen direnek. Brtc 57. Zeuben bierrak eta 

obligaziñoko gauzaak egitia [...] murmurau, eranzun eta erregutau bagarik. Zuzaeta 128. Eta pekatu da illak 


mende. 

692


gaitik murmuretia? CrIc 96. Ortas murmuratzenzióte, ta etzué ukátzen, bai erráten. LE in BOEanm 515. Alan 

abijetan dira bere kontra murmuretan. Astar II 190. Murmuratzen dituzu / iduritzen zaitzunak. Bordel 75. v. tbn. 

Hm 194. OA 170. ETZ 90 (Muruzabal, 1751). BOEans 805 (B, s. XVIII). CatLan 150. fB Ic II 200. Itz Azald 

112. Kortazar Serm 386. Noe 117. � (H). Murmurar (aguas, viento, etc.). � Susurrar. � Tristeziazko salmoak / 

murmuratzen dituzte / ipar-haizearen eraginez [izagak]. Lasa Poem 62. 

- MURMURATU ERAGIN. Hacer murmurar. � Murmurau eragiten dabeen lagunakin. fB Olg 202. 

murmuratzaile (H; -alle Lar, Añ, H), murmura(t)zale (H (-tz-)). � Murmurador. � Hauk dirade murmurazale, 

reboltari, bere guthizietan dabiltzanak. Lç Iudae 16 (He y TB murmuratzaile; IBk marmarkari, IBe gaizkiesale). 

Zer dino Espiritu Santubak murmuratzalliagaitik? CrIc 96. Zentzatu ziran [...] len-lengo murmuratzalle 

guziak il ziralako. Lard 100. v. tbn. Itz Azald 111. Kortazar Serm 154. Murmuratzale: BOEans 805 (B, s. XVIII). 

murmuratze (Lar), murmuraite (Lcc), murmureta. � Murmuración, maledicencia; protesta por lo bajo. � Egin 

zedin Grekoén murmuratze bat Hebraikoén kontra zeren menospreziatzen baitziraden zerbitzu ordinarioan haién 

emazte alhargunak. Lç Act 6, 1 (TB elhantza, Dv erasia, IBk e IBe marmar). Jentiaren gaiski esatiak ta 

murmuretiak gurasuak gaiti. fB Ic III 336. Jenden murmuratzia / ez da mirakulu. Bordel 145. Zer da 

murmureta? Itz Azald 110 (v. tbn. 111). 

murmurazio (Urt I 210), murmurazione (Urt I 210), murmurazino(e). � Murmuración, maledicencia; protesta 

por lo bajo. � Eta murmurazione handia zen populuaren artean harzaz. Lç Io 7, 12 (He y Dv erasia, IBk 

esames). Murmurazio gaiztoak. OA 171. Ainbérze murmurázio. LE Prog 122. Murmurazione edo errenkura 

batengatik, lepraz da kargatua. Brtc 108. Murmurazionea da bekatu bat guzis izigarria (B, s. XVIII). BOEans 

805. Zeinbat murmuraziño astun ta ezkutuko? Mg CO 28 (CC 221 murmurazio). Gaizki esanak edo 

murmurazinoiak. fB Ic II 198. Gazte zerala ikasi dezu / murmuraziyoko martxa. Tx B I 266. v. tbn. Gco I 433. 

AA III 470. Xe 344. Murmurazino: Cap 111 (-ño). Zuzaeta 46 (142 murmuraziñoia). Añ LoraS 109. 

Murmurazinoe: Astar II 195. JJMg BasEsc 98. 

murmureria. "Murmure, expression de mécontentement, médisance" H. 

murmureta. v. murmuratze. 

murmuria (Añ, H). � Murmuración, maledicencia; protesta por lo bajo. � Pazienzia murmuria gabe. Harb (ed. 

1690), 56 (Vinson (RIEV 1910, 140s.) cree que es errata por murmuriça, voz que Pouvreau cita atribuyéndola a 

Harizmendi). Nere bekatu, nere murmuria gaitzak. Cb Meza (ap. H). Murmuria ta lagun urkoaren uts egiteak 

enzuteko. Añ MisE 250. Juzgu txar ta murmuria egiteko ta esateko etzala gizon justua. Añ NekeA 240. v. tbn. 

Astar I app. XV. � (V ap. A; H), murmura (B ap. A; H). "Murmure, bruit confus de personnes qui parlent au 

même temps, qui s'agitent" H. "Rumor", "murmullo" A. � Esan deijozan agin arteko murmurija moduko 

orazinoe batzuk. Astar II 39. 

murmurika (BN ap. A; H). � Murmullo, rumor. � Haren ahotik ez da atheratzen murmurika bat baizik. Laph 

179. Eta bertze sainduak eta saindak espantitu ziren, murmurika ezti batean ere abitua bakharrak. EskLAlm 

1910, 21. Murmurika zonbait altxatu dira [...] langilen intresak aipatu direnean. Herr 20-12-1962, 1. Gauaro 

izar lorea, / goizalde bitartera danean, / murmurika ixilla. Gazt MusIx 187. 

murmurikari. � Murmurador. � Aphezpiku moltxo bat ahoan bilorik gabe mintzatu direlarik, [...] berehala 

murmurikariak hasi dira: zer dira apezpiku buru bero eta buru berotzale hoik? Herr 26-3-1959, 1. 

murmurikatu (T-L). � Murmurar; protestar por lo bajo. "Murmurer", "grognonner", "maronner" T-L. � 

Egunaz jokotan, gauaz edaten; / jendia nitaz murmurikatzen. Canc. pop. (ap. DRA). Beren gisako madarizione 

zerbait murmurikatuz. Herr 17-4-1958, 1. Kurru-kurru eztiki murmurikatuz ibilki, Rusoen zango-milikan. SoEg 

Herr 9-7-1959, 1. Gure gorbernariek [...] ez dute murmurikatzen ahal ez dakitela; laborariek beren abisuak 

mila ahoz turrutatzen diozkate. Herr 1-12-1960, 1. Zenbeitek hau edo hura murmurikaturikan ere. Otoizlari 1965 

(n.º 43), 15. � Susurrar. � Otoitz bat murmurikatu zuen. Mde HaurB 82. Belarrira murmurikatu zion: Isabela 

joana dun, inoiz ez dun itzuliko! Ib. 43. 

murmurio (Lcc). � Murmullo, rumor. � Iturriko uraren murmurioa. Berron Kijote 17. � (H). Murmuración. 

murmurioka. � Murmurando. � Zuaizburuak kulunkan maite-murmurioka alkarrizketan asi diran garaian. 


mende. 

693


TAg Uzt 238. 

murmuritzo (H). � Murmuración. 

murmuriza (SP, H), murmuritza (H). � Murmuración; protesta por lo bajo. "Murmuriza (Hm 66), murmure, 

grondement" SP (cf. murmuria). � Egitzitzu gauz guziak murmuriza gabe. Hm 227. 

murmurka. � Murmurando. � Errekatxoak mormorka doiaz, / murmurka sarri axeak. GMant "Izan be" (ap. 

DRA). Errekatxua lengo tokian / mur-murka doia bakarrik. BEnb NereA 54. Murmurka errekatxoak. Ib. 104. v. 

tbn. Elzo-Azpiazu EEs 1917, 166. LMuj BideG 84. 

murmurketa. � Rumor, murmullo. � Ura murmurketan / ibai garbietan. AB AmaE 339. 

mur-mur-mur. �1. (Onomat. del murmullo, susurro). � Erraiten dituzu bada mur-mur-mur zure orazioneak 

goitz arrats? Euskaldun Egunaria 1903, 12 (ap. DRA). Prai Manuelek zerbait ere mur... mur... mur... aopean 

esaten zuala. Urruz Zer 49. � (Onomat. del gruñido). � Etxeko xakurrak [...] [hortzak] erakusten zituen, mur 

mur mur, kirrika batean. Barb Sup 101. �2. (Sust.). "Susurro; murmullo sordo (BN-baig)" Satr VocP. 

murmurrots. "Mürmurrots (Sal), rumor" A. 

murmutzi. "Gambade de cheval, d'âne, de mulet, etc., en gaîté" H (s.v. mutzia). 

murmutzika. "Avec gambades, courbettes, à la façon de chevaux, d'anes, etc., en gaîté" H. v. burbutzika. 

murmuxeta. � Murmuración. � Ekin ta ekin berritsukerian, atsoak --eztabaida emen, murmuxeta an-- ari oi 

bezela. Ldi IL 77. 

murmuzeia. � Protesta por lo bajo. � Edo murmuzeiarik jüstoki egiten ahal düta, nik galthatzen deizüdana 

emaiten ezpadeitazü? Mst III 40, 1. 

murmuzeiatu (Dv (S), H (BN, S)). � Murmurar; protestar por lo bajo. � Hek phena soferitzen die, eta arhinzki 

murmuzeiatzen dira. Mst I 9, 1 (Ch mormoratzen dire). Eztela orano osoki aragiaren bürzagitü, bena ardüra 

[...] murmuzeiatzen zaiola. Mst III 13, 1 (SP haren kontra darasala). Murmuzeiatüren dizü aragiak. Ib. 12, 5. 

Probidentziaren kuntre murmuzeiatzez. UskLi 245 (ed. 1804 [i.e. 1834]; ap. DRA). � "Bruire, en parlant du léger 

bruit que causent le vent, les eaux. Parler confusément, en parlant d'une réunion de personnes" H. 

murmuzi (H). � Rumor, murmullo. � Urrun atan be, erdera mordoilloz mintzatu arren, lan bitartean, euskelkanta 

zarrez murmuzi. Onaind MEOE 39. 

murmuzika (BN, S). Ref.: A; Lrq. � Murmullo, susurro. "Murmujeo" A. "Murmure" Lrq. � Murmuración. � 

Bestalde bertan etxetan badateke so beltz, imur gaxto eta murmuzika... P. Chibero GH 1930, 163. 

- MURMUZIKAN. Murmurando. "Murmuzikan ari düzü (S)" Gte Erd 225. 

- MURMUZIKAZ. Murmurando, quejándose por lo bajo. � Badira murmuzikaz juan direnak gü, 

Ordiñarbetarrak, izan girela Othegi eta Ogüst-en althe. Eskual 14-2-1908, 3. 

murmuzikatu (S; Gèze). Ref.: A; Lrq. �1. Murmurar. "Murmurer, bougonner" Lrq. � Eta hartziareki 

murmuzikatzen ari ziren etxeko-jaunaren kuntre. Ip Mt 20, 11 (Lç murmuratzen). �2. Hacer de mala manera. v. 

murduskatu. � Ez axolki eta arduran murmuzikatzez baizik eztüt lanik egiten, eta halere uste düt sobera egiten 

düdala. Maiatza (1852) (ap. DRA). �3. Difundir. � Berrikari batek murmuzikatü gezür bat. Herr 26-11-1959, 3. 

murmuzikatzaile, murmuzikazale (S ap. Lrq). � "Qui murmure" Lrq. 

murra (S; Gèze � Dv, H (S)). Ref.: A; Giese CasaS 13. � "Braise" Gèze. "Ceniza" Giese CasaS 13. v. 

sumurra. 

murraila, morraila (H), morroil(a). � Muralla. v. muraila, 1 murru. � Eta zuen murrailla handi bat. Lç Apoc 

21, 12 (IBk e IBe harresi). Zibitatearen muraillák. Ib. 21, 14 (seguramente, errata por murraillák; cf. otros cinco 


mende.


ejs. de murr- en la misma página). [Betleenen] morraillen barnean. EZ Noel 50 (corregido por el ed. sobre hark 

mortaillen nean). Ziotatiaren murraillen aldian. Tt Onsa 88 (24 morroillan). Murraillak urraturik. ES 113. 

Harri-morroillaren gañera. Urt Gen 49, 22 (Ol y Ker orma, Bibl harresi; v. tbn. Urt Ex 14, 22 morroill). Hiriko 

murraillak. He Apoc 21, 14 (He 11 30 morraillak). Bihotz dutenak abiatzen dire murrailer gora. Laph 11. v. tbn. 

Gç 195. Mong 594. Mb IArg I 389. msOñ 32r. Bordel 40. 

- MURRAILAPEAN. Bajo la muralla. � Murraila pian sartu / bederatzietan. Bordel 39. 

murrailaurre (Lar), morrallaurre (Lar). � "Barbacana, morrallaurrea", "antemural, murrallaurrea, 

murrallaitzina" Lar. 

murrama. "Le rugissement du lyon" O-SP 230. v. marruma. 

murratu. v. murrutu. 

murraxa. "Barbada: quijada inferior de las caballerías. Se dice especialmente del acial (BN-mix)" StJayme (ap. 

DRA). 

murreta. �1. "(Sc), vallado hecho de tierra" A. �2. (S). Ref.: Lh; Giese CasaS 13. "Plancha de hierro que 

protege la pared contra el fuego de la chimenea" Giese CasaS. 

1 murri (Lar, H (V, G)). �1. "Escaso", "falto, faltoso", "feble, defectuoso" Lar. � Etxakoz udan asko mututzen / 

iturri urri murriak? AB Olerk 368. Arantzak zein gogor! / Loreak zein murri! Nunai min eta lor! TP Y 1934, 

173. Arrezkero, esakera urri, murri ta bakana izan bear. EG 1950 (1), 6. � Escaso en número. � Emonik beti 

arerioai / zurra larriak, / izanagaitik oneek asko ta / areek murriak. AB AmaE 40. � (V-arr-gip). "Azkena 

murria, zaildu akit, esaten da Arrasaten, norbaitek azkena yokatzen duenean: intxaurra naiz beste zerbait" A EY 

IV 289. "Atzena murria zal zala, txarri gorri(ar)en azala (V-arr)" Ib. 289. "Ultima pieza que le queda a un 

jugador" A Apend. � (Como segundo miembro de comp.). Falto de. "Diru murri dago edo nago, estoy sin 

ochavo o lo está" Mg PAbVoc (s.v. murritu) � Izt 21v. "Despojado. [...] ille-murri (G), ule-murri (V), calvo. 

Diru-murri (V), sin dinero" A. v. buru-murri. �2. "Murrio, triste, murri dagoena" Lar. "Murria [...] découragé, 

triste" H. Cf. murria. � Lizar moarratua bezain murri, aldegin zinan yendartetik. 'Triste'. Or Mi 15. Biotz 

ergela negar / ta negar, setati, / eguzkiz betetako / belardian murri. Gand Elorri 162. �3. Escaso de pelo. � 

Murrija badago [emakumea], arrotu irrime, edo sartu beste baten ule zati bat. JJMg BasEsc 189. Bere buru 

murri soillean [io]. Ag AL 37. �4. (Adv.). (Lar, H). "Escasamente, en la medida de los líquidos" Lar. �5. 

(Sust.). "(Hb), limite" Lh (a partir sin duda de "limitar, murritu" de Larramendi). 

- MURRI EGIN. Rapar. � Zure burua murri ta soil egizu, / zure seme laztanengatik. Ol Mich 1, 16 (Dv murritz 

hadi, Ker y BiblE moztu ilea). 

- MURRI-MURRI. (Forma con reduplicación intensiva). � Txanpon barik isten ebezan murri-murri. Kk Ab I 

114. 

2 murri. �1. "(R), banda de hierba que se va formando a la izquierda del segador a medida que va cortando" A. 

�2. "Murri, vencejo grande de centeno retorcido para atar las haces de trigo (R-is)" Iz R 310. 

3 murri. "(R-uzt), perverso" A. (Var. de bihurri, q.v.). 

murria (Lar, Añ). � "Murria, tristeza" Lar (que lo relaciona con murri). � Esan oi eutseen, gero murrijarik izan 

ez zedin, etxe atan ez zala izango libertaderik alako ibillereetarako. JJMg BasEsc 170. 

murria. v. 1 murru. 

murrika (L-ain, BN-baig ap. A; Dv). �1. (Sust.). "Ricanerie" Dv. "Risa burlona, guasa" A. Cf. irrimurrika. � 

Zer murrika edo zer ixeka egin ete-dautsek ik, ostera? Otx 141. Bertoldari murrika egitten. Ib. 34. Irri egizak, 

Voltaire, irri egizak. Hire murrika baino maiteago diat, nik, Sainduen musika. Ardoy SFran 196. Batzutan 

xantxa edo murrika pollikixko bazerabilan bere buruaren lepotik. Lf ELit 305. �2. "(B), movimientos de los 

caballos, simulando querer morderse uno a otro" A. �3. "Ronquido" Asp ANaf. �4. (Adv.). Burlándose. � 

Loari murrika etxe artietan / gastetxu zurbilla. "Burlándose del sueño". Laux BBa 118. 

- MURRIKAN. Burlándose. � Batzu maltzurki eta bizar-petik murrikan... Bertzeak atrebituki eta agerian irrikarkaran. 

Etcheb Obrak 49 (ap. DRA). 


mende. 

695


murrikakeria. "Dérision, moquerie, ricanement" Dv. 

murrikaldi (Dv � A). � "Ricanement" Dv. 

murrikari (L, BN, S; Dv). Ref.: A; A Morf 201. � Burlón. "Celui qui raille, ricane par habitude" Dv. � 

Diogenen trakako murrikari, kirets, jauzkor, zanpail bat. Lf in Zait Plat XIV. 

murrikatu (L, BN ap. A; Dv). � "Railler, plaisanter, moquer, ricaner" Dv. "Burlarse" A. 

murrikatzaile (L, BN ap. A; Dv). � Burlador. "Celui qui raille, nargue, ricane" Dv. 

murrilo. v. 1 morroilo. 

murrin. "Melancolía. Negar-murrin (G-ol [= Olaberria, G-goi?]), lloriqueo" A. 

murrintsu. � Melancólico. � Bere begiak ezkibel ta murrintsu iduri zitzaizkidan. Etxde Itxas 125. 

murrion. v. 2 morroin. 

murriro (Lar, H). � "Escasamente, en la medida de los líquidos" Lar. Harriet, aunque sin duda lo toma de 

Larramendi, añade el significado "tristemente, melancoliquement". 

murriska. v. murrizka. 

murriskin. v. 2 murrizki. 

murritasun (Lar, H). � "Escasez [...] en los licores" Lar. 

murritsu (Lar, Hb ap. Lh). � "Murrio, triste" Lar. 

1 murritu (V, G; Lar, Mg PAbVoc, Izt 36v, Hb ap. Lh, H), muuritu. Ref.: A; Satr CEEN 1969, 103. �1. 

Disminuir, reducir(se), escasear; despojar. "Cercenar" Lar. "Coartar, limitar" Ib. "Despojar a alguno de cuanto 

tiene" Mg PAbVoc. "Secarse una fuente (G-nav)" Satr CEEN 1969, 103. v. murriztu. � Betuliak erdi zuri ta 

erdi murritubak. Mg PAb 72. Buru ule murritu edo zuritubaz. Mg CO 114. Sabel ain muuritua / noiz bait 

betetzeko. Mg in VMg 109 (tbn. en Zav Fab RIEV 1907, 537). Murritubagaz duazala gari, arto edo eurak 

daukezan labore edo frutak. Astar II 173. Geratuten zara polsia murriturik. Ib. 30. Langilleetarañoko guziai 

beren alogerak murrituaz. Arr GB 15s. Anbotoko mendi entzutetsua, zaarren zaarraz burua murrituta daukan 

menditzarra. A Ezale 1897, 19a. Ur egosi epelak / eta iturriak / ez ditu murritutzen / nere egarriak. JanEd II 12. 

� "(V-arr-m, G-azp), quedarse sin dinero en el juego" A. �2. (Izt 8v, VocCB � Dv). "Ajarse [...] murritu (V, 

G)" VocCB 348. �3. "Uleak murritzea, tailler les cheveux" H. Parece tratarse de una mala interpretación de 

Harriet, por 'ralear el cabello'. 

- BURU-MURRITU (H). Calvo, que ha perdido pelo. � Aguretu, buru murrituak, ta oin batarekin sepulturan 

daudenak. Mg CC 172. 

2 murritu (AN ap. A � Aq). � Ponerse huraño, de morros. "Amorrar, murritu, neutro (AN)" Aq 960. 

murritutxo. � Dim. de 1 murritu. (Part. en función de adj.). � Bazituen txanpon batzuek, baña oraiñ murritutxo 

dago. Urruz Urz 45. 

murritz (AN, L, BN ap. A; SP, Urt IV 98, Dv, H). � Tr. Documentado en textos septentrionales desde finales 

del s. XVIII (buru-murritz en Larreguy) y en Lizarraga de Elcano (murritx); a partir de principios del s. XX tbn. 

se encuentra en autores guipuzcoanos y vizcaínos. En DFrec hay 9 ejs. 

I (Adj.). �1. Pelado (aplicado a personas, tierras, etc.). "Qui a les cheveux ras" SP. "Ras, nu" Dv. "Zuhaitz 

murritza, arbre auquel on a coupé les branches" H. "Mugona murritza da, eta lokhirik eztuena, la bonne occasion 

(heure) est chauve [...]" Ib. "Raso, desnudo, despojado, pelado" A. Cf. BURU-MURRITZ, KASKO-MURRITZ, 

kalimurritz. � Garcia Murrizça (1360). Arzam 348. � Oihal izpi bat bizkarretik edo gerrian, buruak murritz. 


mende. 

696


Hb Egia 64. Bere sahetsetako arkaitz osoki murritz eta gainetako munho bipilekin. JE Ber 43. 

�2. "Bat batean hiltzea murritz da, mourir tout d'un coup est chose courte, vite faite, rude, effrayante" H. � 

[Aisiari yarrekitzen direnen] berokeriei darraikote gaitza: / buruko min, sukhar beltz, herio murritza. Hb Esk 

187. 

�3. (B, BN; VocBN, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt2. Corto. "Belhar murritza, herbe courte" H. "Corto (de 

dimensión)" A. "Gona murritzek" Izeta BHizt2. � Ilea murritza eta lodia, bainan gozoa. Dv Dial 93 (It y Ur 

labur, Ip llabür). � (Toque en el juego de pelota) corto. � Paso marrako edo / arte-jo murritza... / Kintze 

gudukatuan / hark du azken hitza. Zby RIEV 1908, 93. Seiek dute jokoa / murritz eta gaitza. Ib. 91. 

�4. + murrix. Escaso, insuficiente, que se queda corto. "Hain dohain murritza eman gogo diozu, vous osez lui 

offrir un si piètre cadeau" Lh. � Elhe onak hitz murritzez / ez du gozo hanbatik. Zby RIEV 1908, 757. Norbeit 

hil izan bada, erranen dute, ez frantsesaren ahapaldi murritza: "Hil da"; bainan "Jainkoak ereman du". Prop 

1902, 82. Murritzak dira, lantze ttipikoak, berdinegiak, hotz eta motzak beren loreengatik, Zestonako hotelak 

Vichykoen aldean. JE Ber 75. Senarraren aloger urri ta murrixegia dala-ta. Eguzk GizAuz 174. Gizonen 

mintzairea ez dea usuegi labur eta murritz, gogoak erabili guzietarat ezinago heda-gaitz? Lf in Zait Plat XV. 

Munduko izaki murritzek eztute betetzen. Vill Jaink 148. Zorioneko ere banaizela --gizakumeari dagokion neurri 

murritzean, jakina-- esango nuke. MEIG IX 91. v. tbn. Lander RIEV 1910, 600. Inza in Jaukol Biozk VII. Erkiag 

BatB 25. Xa EzinB 57. Berron Kijote 121. 

�5. (AN-larr-ulz, B; H). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 153; Asp Leiz2; Gte Erd 154. Huraño; seco, de pocas 

palabras. "Aithortu behar da, gizon murritza da, [...] c'est un homme à parler bref" H. "Serio, antipático" Asp 

Leiz2. � Piarresek, arpegi murritzez (huraño, esquivo) etzion jaramonik egin. Etxde JJ 190. Ez izan idor eta 

murritz, ezen begitarte ilun batek ainitz zuetarik urrunduko ditu. Ardoy SFran 297. 

�6. Triste. � Negu murritzak totelik neukan, / illun-aldi bat sorturik neugan. Olerti 1960, 16. Hola mintzo 

direnen bizia zoin murritza ahal den! Sokorri Gazte 1961 Enero (ap. DRA). 

�7. "Tacaño" Asp Leiz2. Cf. infra MURRITX (b). 

�8. Vil. � Egin diran gaitza, / aziyo murritza. Imaz Auspoa 24, 128. 

�9. "(BN-baig), sans saveur, fade. Edari murritza, liqueur insipide" Lh. 

�10. (Tierra) escasa, pobre, estéril. � Alhagia murritz iduritu baitzaiku. JE Ber 16. Itsas-egi murritzera. 

"Estéril". Or Eus 202. Lur murritz onek. Ib. 202. Bat pazka leku aski aberatsa bezen, murritz eta harritsua 

bertzea. Zerb Azk 33. v. tbn. Herr 27-1-1955 (ap. DRA). Erkiag Arran 12. 

�11. Estricto, limitado, restringido. � Olabideren hizkera [...] gipuzkera soila da mami mamiraino joz gero, eta 

gipuzkera murritz hertsia gainera. MIH 348. [Hizkuntza] batzuek zabalago baitute eskua eta besteek 

murritzago. MEIG VII 192. Kontzejukoari, Herriko enparantza deritza, "La place du Peuple" delako sinestean, 

"Place de la ville" murritza baizik ez delarik. MEIG VI 171. 

II (Uso adv.). �1. (Pelar, despojar) totalmente. � Ez gaituk nihoiz izan hoin tinko estekan, / ez eta biphilduak 

hoin murritz errekan. Zby RIEV 1909, 231. �2. Secamente. � Eskerrak emon eutsazan, murritz eta labur. 


- AURPEGI-MURRITZ. Huraño, de expresión hosca. � Iru astez arat onat ikusi ginun labakietan bordainguruan, 

illun eta margul, zarpil eta aurpegi-murritz. 'Hagard'. Or Mi 86. 

- BURU-MURRITZ. Calvo. � Higan zaite, buru murritza, higan zaite. Lg I 366. � "Buru murritz ibiltzea, aller 

(la tête) les cheveux coupés, tondu de près" H. � Buru-murritz dabilla, ahantzten duela / neskatxa dela (1808). 

Rob BertsZB 181. 

- FARRE-MURRITZ, IRRI-MURRITZ. v. farre, irri. 

- KASKO-MURRITZ. Calvo. � Ez da buru pelaturik / ez eta kasko murritzik, / alegiako tupeta zenbeit / egiten 

ez dakienik. BertsZB 127. 

- MURRITX. (Forma con palat. expr.). a) Escaso. � Errestituzio murritx labur bat (212). LE-Ir. b) Tacaño. � 

Murrítx denak orí eztú, / eraikigábe ezin bildú. LE Kop 202. c) "Haur murritxa, enfant à cheveux courts" H. 

- MURRITZEAN. a) En estado de escasez, insuficiencia. � Jaki-ontzi bat baiño geiago ustuaz, izan ere iñoiz 

gutxitan bait-dira murritzean etsitzekoak oiek. Berron Kijote 213. b) Aburriéndose. � Herritar guztiak 

murritzean, abusailurik gabe. Gazte 1958 (Dic.), 8 (ap. DRA). 

- MURRITZ GELDITU. Quedarse corto. � Hizkuntza baten menturan dena, murritz gelditzen da egun. Xa Odol 

28. v. tbn. Berron Kijote 112. 

- MURRITZIK (H, A (que citan a Dv)). (Estar, etc.) incompleto, escaso. � Oihanik ez duen etxaldea murritzik 

dago. Dv Lab 303. 

- MURRITZ-MURRITZA (L, BN, S ap. Lh). a) (Estar, etc.) triste. "Hor murritz-murritza zagoen hilaren 

ondoan, il restait tout triste [...]" Lh. b) (Estar, etc.) incompleto. � Horren eskasean, neurthitza murritz-murritza 

dago, batere hedadurarik gabe, hertsi eta soil. Lf ELit 89. 

murritzaile (H), murriztaile (L ap. A; Dv), murriztale (B ap. A). �1. (El) que esquila; poda. "Tondeur" Dv. 

"Hesi murritzailea, tondeur de haies" H. "Podador" A. � Bere ardien murritzailleengana. Urt Gen 38, 12 (Ur y 

Ol motzalle, Dv moztaile). �2. (H), murritzale (H). (El) que recorta, disminuye. "Etzaitezela izan nekhatzaileen 


mende. 

697


sarien murritzaile" H. �3. (Urt I 255, H), murritzale (H). Despojador. "Seme alfer eta iokhari, etxearen 

murritzaile, [...] dépouilleur d'une maison. Iokhari ohoin eta murritzalea, [...]" H. 

- MURRITXALE (H), MURRIXZAILE (H). (Formas con palat. expr.). "Ahariak behiak baino phentze 

murritxale handiagoak dira, les moutons sont plus grands tondeurs de prairies que les vaches" H. 

murritzarazi. � Hacer cortar. � Ilea murritzarazi zuen ondoan, zeren eta baitzuen botu bat. TB Act 18, 18 (Dv 

murriztu, Ol y Ker moztu). 

murritze. � Disminución. � Poema osoa begiz jorik, bost epe bezela zenbatu genitzake, batasunaren murritze 

aundi barik. Onaind in Gazt MusIx 152. 

murritzu. "Pelado, calvo. Murritzu da" Arch (ap. DRA). 

murriun. v. 2 morroin. 

murrix. v. murritz. 

murrixkildu. �1. "Es lo que hace el pedrisco en los maíces, etc.: dejar una planta medio comida y rota (V-gip)" 

Iz UrrAnz. �2. murruskildu (-ddu V-gip ap. Elexp Berg). Magullar(se), estrujar algo deteriorándolo. v. 4 

muskildu (4). 

murrizdura (L, BN, S ap. Lh; Hb ap. Lh), murriztura (Urt III 259), murruiztura (-tzt- SP). �1. "Rognement, 

rongement" SP. "1.º tonte; 2.º action de raser, peler, etc." Lh. �2. "(Hb), tristesse" Lh. 

murrizgarri. "Qui peut être [...] taillé, tondu. Qui peut être trompé, tondu, plumé" H. 

- MURRIXGARRI. (Forma con palat. expr.). "Qu'on peut diminuer. Sari hoin laburra, ez da murrixgarri, un si 

petit (court) salaire ne se prête pas à diminution" H. 

murrizka (H), murriska (Lar � H). � "Cercenadura" Lar. 

- MURRIXKA. (Forma con palat. expr.). "Action de tailler, raccourcir. Ce qui résulte de cette taille, de ce 

raccourcissement" H. 

- MURRIZKAN. "Murri(s)kan, mordisqueando (V-gip)" Iz UrrAnz. 

murrizka. v. murruska. 

murrizkeria. �1. "Barba virgultorum tonsilis, [...] hesi ebakidura, [....] hesi murrizkeriak" Urt III 259. �2. (Lain 

ap. A; Dv). Brusquedad. "Procédé par trop bref envers les personnes" Dv. � Den mendreneko murrizkeriarik 

gabe, eztiki eta delikatuki lothu zen bere sail handiari. Etcheb MGaric 42 (ap. DRA). �3. "Économie par trop 

chiche" Dv. �4. Exclusivismo. � Libertadea maite du, baiñan norkeri ta murrizkeri gabe, orondako, etxerako 

ta auzorako. Etxde 16 Seme 86. 

murrizketa. � Expoliación. � Nauskeri, murrizketa, / guzurra ta abarra. Atutxa "Mugarra, Aretxarena" (ap. 

DRA). � Reducción. � Soilketa eta murrizketa dugu beherakoan; nabarmentzea, berriz, gorakoan. MEIG VI 

117. 

1 murrizki (L-ain, B ap. A; Dv, H). �1. Bruscamente. "Murrizki galdegin deraut bere hartzea, [...] sans délai" 

H. � Ez irten aritik orren murrizki. "Wildly". Amez Hamlet 104. � Secamente, con pocas palabras. "Murrizki 

mintzatu zaut, [...] il m'a parlé sèchement et décidément" H. � "Ondo nabill" [...] "Polliki irabazten degu", ta 

orrela urte askoan; arau batean ta murrizki. Ag G 120. �2. (AN, BN ap. A; Dv). Mezquinamente. 

"Chichement" Dv. �3. "D'une manière taillée, tondue court, trop court. Murrizki ezarri mahastia, zakhurra, 

vigne taillé, chien tondu de près, de trop près" H. �4. "D'une manière nue, dépouillée, dégarnie. Ioan da etxea 

murrizki utzirik, il est parti laissant la maison nue, dégarnie" H. �5. "Herioak murrizki eraman du, la mort l'a 

emporté rapidement" H. 

2 murrizki (Lar, H), murriskin (Darric ap. DRA). �1. "Pellizco así [quitando algún pedacito al pan y a otras 

cosas]" Lar. �2. "Endroit d'où l'on a retranché, qui a été rogné, rongé" H. 

- MURRIXKI (H). (Forma con palat. expr.). 


mende. 

698


murrizkiro. Harriet lo da como equivalente de murrizki. v. 1 murrizki. 

murrizkizun. "Qui doit être taillé, tondu, émondé, raccourci. Qui doit être diminué, dont il faut retrancher 

quelque partie. Qui doit être trompé, tondu, plumé" H. 

- MURRIXKIZUN (H). (Forma con palat. expr.). 

murrizle, murroizle (-tzl- SP). �1. "Rongeur" SP. �2. morrozle. (El) que esquila. � Larranbilludietan eun beor 

zuri zitun, seska yeikien morrozle. 'Épointant'. Or Mi 45. 

murriztaile. v. murritzaile. 

murriztasun (B ap. A; Hb ap. Lh, H). �1. "Sécheresse, brièveté et décision dans le parler" H. "Laconisme" Lh. 

� Oldarra murriztasunez jaten du. "Laconismo". MEIG IX 125 (en colab. con NEtx). �2. (Dv, H, A). 

"Desnudez" A. � "État de ce qui offre peu ou point de prise" H. �3. "Caractère bref" Dv. "Cortedad" A. 

- MURRIXTASUN (H). (Forma con palat. expr.). 

murrizte (H (-tzt-), A). � Reducción, disminución. Tanto Harriet como Azkue citan a Axular. � Prometa 

igurikiko zerauela ehun eta hogoi urthez, eta ez iguriki ehunez baizen? Non dira gaiñerakoak? Zer murritzte da 

haur? Ax 122 (V 81). Premiarik gabeko zirudien guztia soildu egin behar genuen [...]: murrizte honetan [...]. 

MEIG V 133. v. tbn. Vill Jaink 66. 

murriztu (V-gip; H), murristu (V-gip), morroztu, morroxtu (H, que cita EZ Eliç). Ref.: Iz ArOñ (murrístu); 

Elexp Berg. � Tr. Documentado al Norte desde Etcheberri de Ziburu, tbn. se encuentra en autores meridionales 

desde aprox. 1930. La forma más usual es murriztu; hay morrotxtu en Etcheberri de Ziburu, morroiztu en 

Olabide y morroztu en Urkidi (in Onaind MEOE 746), Orixe, Goenaga e Ibiñagabeitia (Virgil 62; en los tres 

últimos, sólo con el significado de 'ramonear'). En DFrec hay 21 ejs. de murriztu, meridionales. �1. Disminuir, 

reducir; restringir. "Saria, neurria murriztea" H. "Murrístu da, se ha disminuido (el pienso). Murrísketan 

baxuasak bedarrak" Iz ArOñ. "Tabernarien irabazixak pe dezente murriztu die aspaldixan" Elexp Berg. "Asko 

murriztu jako illia" Ib. v. 1 murritu. � Bere iornala edo soldata iduki diot edo morrotxtu diot. EZ Eliç 154. 

Eskubide orreik murriztuta ikustekotan. Eguzk GizAuz 112. Bere nausitasunak edatzen zun itzala murrizten 

joango baitzan. Etxde JJ 40. Etxilarra erein San Moritzeko, / ez zaitzu murriztuko. GAlm 1959, 7. Euskal aditza 

hedatu beharrean murriztearen aldekoak. MIH 388. Baina euskaldungoa murrizten doa eta aho hizkera murriztu 

ahala euskal literatura aldiz goraka. MEIG IV 68. 

�2. (SP (-tzt-), Lar, H), morroiztu, murroiztu (Volt 114 ). Roer; desgastar; raer, ajar(se). "Rogner, 

ronger" SP. "Cercenar", "pellizcar, quitando algún pedacito al pan y a otras cosas" Lar. "Saguek murriztu gasna, 

[...]. Soin azpitik murriztuegia, robe trop rognée par le bas" H. � Gainbehera plegutik hartu du izena [Kanbo 

herriak], / mihiaren ezpatak murriztu duena. Hb Esk 105. Kapa murriztu bat. "Raída". Or Tormes 95. Soñekoak 

ez zazkizue soñean morroiztu. Ol Deut 29, 5 (Dv hautsi, Ker maiztu, BiblE hondatu). � (G-azp-bet-nav, Lc, B, 

BNc ap. A; Lar, H). Podar. "Chapodar" Lar. � Haritzak ez du hola murriztu behar. Dv Lab 374. Orai gure 

haritza / zein den murriztua! Zby RIEV 1909, 396 (tbn. en Or Eus 200). Mastia murrizten. Ibiñ Virgil 90. Ezin 

onartuz bizi naiz beti murrizturikan dagola / bere itzala Baionaraino hedatzen zuen arbola. Xa Odol 261. 

Gramatikaren arbola soil eta murrizteko asmoz. MEIG VIII 108. � Mutilar. � Zaituztena utziko murritztuak 

[beharriak ebakirik] berdiñ. Gy 143. � Ramonear. � Ardiek berek larrean othe mokoak murrizten dituztela. Dv 

Lab 273. Auntz arin, larrak eta urritzak morrozten dituena. Or Mi 33 (v. tbn. Eus 172). Nere ardiak goseti, 

belarra morrozten ari dituk. Goen Y 1934, 94. � (B ap. Izeta BHizt2; H), murristu (H). Cortar (el pelo). "Ile oi 

murriztu" Izeta BHizt2. Cf. infra (3). � Ilea murriztuko du. Dv Num 6, 9. � (BN ap. A � VocBN (-tzt-); Dv). 

Acortar. � "Elhesta murriztea, écourter une conversation, un discours" H. 

�3. (AN, BN ap. A; SP (-tzt-), Urt I 37, Ht VocGr 432 (-tzt-), Arch Gram 68, Lecl, Dv). Rapar, esquilar; quedar 

pelado. "Murritztu da, les cheveux lui sont tombés" SP. � Bere ardiak murriztera. Urt Gen 38, 13 (Dv 

motzaraztera, Bibl moxtera). Mürriztüko ditugü ardiak negü ondoan. Arch Gram 69. Gizona murriztuko dute 

lekhat plaparen tokian. Dv Lev 13, 33 (Ur gizona moztu, Ol y BiblE ilea moztu, Ker bizarra moztu, Bibl bizarra 

egin). Eta burua murriztu zuen. Dv Act 18, 18. Khartzoil eta murritz hadi hire bihotzeko haur maiteen ariaz. Dv 

Mich 1, 16. 

�4. (L, BN-baig ap. A; Urt II 359, H), morriztu (V-gip ap. A). "Dégainer, dépouiller. Horrela biziz laster 

murriztuko du bere etxea eta hustuko, [...] il dépouillera tôt sa maison. Plumer quelqu'un, lui enlever tout son 

argent. Zituen guziak irabazi diotza, osoki murriztu du, [...] il l'a entièrement dépouillé" H. "Despojarse, perder 

todo, por ej., al juego" A. � Batzuek bertzeen murristeko jokoan. Prop 1890, 19. Lapurrak murriztu zuten, zauriz 

bete zuten. Ir YKBiz 267. Sakelak murriztuta izteko. Eguzk GizAuz 32. 


mende.


�5. Pelar (los montes). � Zuen egurrean berotzea laket zaiote, oihanak murriztuz geroz. Barb Sup 109. Eta nola 

murriztu den bat-batean ezkerrekoa [pareta] bera! JE Ber 41. Mendiak murrizten, edo gehienez pinu beltzez 

jazten. MIH 175. 

�6. Criticar, despellejar. � Ditxotan hari dire hunek hura murritz! Ox 159. 

�7. "6.º (L), attrister; [...] 8.º s'attrister. Murriztua kausitu dut ohean, je l'ai trouvé tout triste" Lh. 

�8. (AN-larr). "Escasear, agotar. Dirue murriztuko zaigu leister, ola gastatzen ba-deu" Asp Leiz2. 

�9. (AN-larr). "Dejar de dar algo. Goikoetxekoak esnea ematetik murriztu zaizkigu" Asp Leiz2. 

�10. Privar (de). � Gaur lagunez murrizturik gelditu bagara ere. MEIG VIII 86. 

- MURRIXTU (H). (Forma con palat. expr.). � Bildox murrixten hari duten batek duen bezalako pazienziaz. 

J.B. Alderako Debozionea 142 (ap. DRA). 

murriztukeria. "Barba virgultorum tonsilis, [...] hesi murrizturak, hersi murriztukeriak, hesi murrizkeriak" Urt 

III 259. 

murriztura. v. murrizdura. 

murrobi (Lar, Izt 52v), murrobia. � "Foso de castillo" Lar. � Murrobiako bidea. Izt C 329. 

murroil. v. 1 morroilo. 

murroizle. v. murrizle. 

murroni. v. 2 morroin. 

1 murru (L, BN, S; Ht VocGr 388, Lar, Añ, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), murria (det., Lar), borru (Arch 

ms. ap. DRA). Ref.: A; Lh y Lrq (mürrü); Gte Erd 203, 168. v. muru. �1. Muro; muralla. "Muralla, muro", 

"pared" Lar. � Tr. Más frecuente al Norte; en la literatura vizcaína sólo lo emplea Astarloa. En DFrec hay 7 ejs., 

4 de ellos septentrionales. � Baina leiho batetarik saskian erautsi izan nenzen murrutik. Lç 2 Cor 11, 33 (He 

murrailla, IBe y Bibl harresi). Donostiako murruan (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. Hierusalen / handiaren 

murruak. EZ Eliç 332. Ibenzue zuen eta okhasinoaren artean murru bat. Ax 398 (V 259). Zula bedi azpitik 

murru edo murall luze lodi bat. Mb IArg I 255. Murru sendo baten gisan. Cb Eg III 368. Jinkoaren eta ene 

arthian eztuzu lohizko murru haur bezik zoin baita ene gorpitza. AR 349. Berori ifini da murru irme bat legez 

Napoleonen aleginen kontra. Astar II VIII. Eta murruaren ekidantza nabarriz zen. TB Apoc 21, 18. Mürria gaxki 

egin eta erdiruak lohiz thapa. Etch 304 (tbn. en ChantP 182 y Or Eus 280). Uriaren gordegarri dauden murru 

gogorretan. Izt C 89. Eta lepoa ebakirik, burua murrutik beera bota zuten. Lard 204. Elizako lau murru hotzeri 

behar da mintzatu han apeza. HU Zez 31. Bere jauregiko murrubak ere odoldu bear zituen. J.M. Tolosa EEs 

1913, 163. Etxe mürriari josirik. Const 36. Murru harriak. Etcham 123. Murru guziak dena sukrea dira. JEtchep 

19. Mendien zola erditan / mürriak ere goititü. Casve SGrazi 68. Murru eta hargintzen egitea bat da. Lf ELit 

324. Hiru mundu berezi direla elkarrengandik hesiz eta murruz baztertuak. MEIG III 143. v. tbn. Lg I 189. Egiat 

189. Xarlem 629. Gy 118. Ur Ex 14, 22. Laph 191. Aran SIgn 8. Prop 1876-77, 4. Zab Gabon 108. Jnn SBi 85. 

Elsb Fram 78. Ip Hil 201. Arb Igand 80. BPrad EEs 1913, 218. Ox 142. Iratz 176. Zerb IxtS 60. Herr 11-1-1962, 

1. Xa EzinB 27. 

�2. (B ap. A; SP, Lar, Dv, H). Montón; grupo grande. "Amontonar, murruak egin" Lar. "1. tas, monceau. 

Ongarri murrua, étron, tas de fiente; [...] 4. au fig., accumulation, comble. Grazia murruak, des grâces en 

surabondance" H. Azkue da tbn. el significado de "colmo" que dice tomar de Baltasar de Echave (25), pero lo 

que se lee en éste es muru. � Suko ikhatz gorri murru handi bat hautsez estalirik. SP Phil 436 (He 441 mulzo). 

Eta Eliza hartaz uestetik ikusiko duzu Xardiñero eta Xardiñero hark iduriko du hirur edo laur harea murru eta 

guziek bat dirudite eta noroesteko parteko murrua da handiena edo gorena. "Pois de sable, [...] le poy devers le 

noroest". INav 50. Arma gabeko beso batek / etsai murruak hautsirik. Gç 76. Ontasun murruek. Mih 26. Metan 

ezartzen da [ogia] eta noizean behin murrua harrotzen bero ez dadientzat. Dv Lab 52. Jende murru baten eta 

argudioen erdian. Dv Act 24, 18 (He jendetze). � Montón de tierra. Azkue cita el ej. de Duvoisin, pero s.v. 

muru. � Xinhaurrien murruak ere barraiatzen dira orobat. Dv Lab 296. � (L, B, Sal, R, mürrü S ap. A). "Bulto 

disforme", "enorme bulto" A. Cf. HODEI-MURRU. � "Élévation de terrain, monticule, colline" H. � morru. 

"Arri-morru (AN-5vill), peña" A. 

- MURRU-ALASA. "Placard, armoire" T-L. � Sukaldeko murru-alasa edo armario batean. Herr 18-5-1967, 2. 

- MURRU-BARREN. Interior de una ciudad amurallada. � Kafarnaum, Korozain eta Betsaida, zeñaen murru 

barrenetan egintatuko diran miraririk aundienak. Otag EE 1884a, 310. 

- MURRU-EGILE (Lecl; murrugile Hb ap. Lh). "Maçon" Lecl. 

- MURRU-GAIN. Parte de arriba de la muralla. � Igan ziran murru gañera edo murallara. Mb IArg I 390. 


mende.


Emakume iztun eder bat murru-gañera oska irten zitzaion. Lard 203. Ate eta murru gañetan zebiltzan zentinelak. 

Zab Gabon 99. v. tbn. Lg I 319. 

- MURRU-TXAPEL. "(Sc), piedras anchas que cubren un muro" A. 

- MURRU-TXORI (-xori BNc ap. A; VocBN, H, Dass-Eliss GH 1923, 757; mürrü- S (Foix) ap. Lh, ). Gorrión. 

� Ez othe dire salzen bi murru-xori sos batendako? TB Mt 10, 29 (Dv y Leon etxe-xori). Murruxoriek eta beste 

hainitz xori ttipiek, izanik ere ttipiak beren doia makhur egiten dute. GaztAlm 1934, 54 (ap. DRA). v. tbn. 

Eskualdun Egunaria 1881, 6 (ap. DRA). 

- MURRU-ZULO. "Portillo de muralla" Lar. 

2 murru (G-to, AN-larr). Ref.: A; Inza RIEV 1928, 153. �1. "Silencioso, huraño" A. "Taciturno" Inza RIEV 

1928, 153. �2. (B). Ref.: A; Izeta BHizt2. "Agarrado, mezquino" A. "Oi gizon murrue, eztu sosik gastatzen" 

Izeta BHizt2. Arzamendi (348) relaciona con este término el antropónimo Sanso Murru (Irache, 1083). Cf. 

muru. 

3 murru. �1. "(V-ple), rugido" A. v. murrusa. �2. "(V-ple), sonido de trompetas" A. � "(V-ple), cuerno o 

silbido (de fábrica)" Zam Voc. 

murruba (det., G). � Pardillo (ave). "Bouvreuil [...]. Gipuzkoan ez diote kasik murruba baizik erraiten" Dass- 

Eliss GH 1913, 758. 

murrugarri. "Que l'on peut, que l'on doit murer, clore de mur" H. 

murruillu. v. buruilu. 

murruin. v. morroi; 2 morroin. 

murruiztura. v. murrizdura. 

1 murruka (Lar, Dv, H). � "(A) montones" Lar. "Jendea murruka doha bestara, les gens vont par troupes à la 

fête" Dv. "Dirua darabilla murruka, il manie l'argent par tas" H. � Has-arazi ere oihuka / herriko haurrak 

murruka. Gy 230. Itsasotik arraina heldu da murruka. Hb Esk 95. Nola jendeak murruka ingurura bildu 

baitziren. Dv Lc 12, 1 (TB, Or mil(l)aka, Leon elemeniaka). Jendea murruka edo metaka baitzabilan harren 

ondotik. Jnn SBi 452 (v. tbn. murruka edo metaka en Prop 1894, 19). 

2 murruka (BN-ciz-baig ap. A; VocBN � vEys, H). �1. "Peñasco" A. �2. "(B), grandes nubarrones" A. 

3 murruka (AN-5vill ap. Gte Erd). � Mugiendo. "Beia murruka ari da" Gte Erd 247. � Gorbeian murruka axe 

eta edurra. "Luchan mugiendo". Laux BBa 6. 

murruka. v. 1 borroka. 

murrukatu (BN ap. Lh; Dv � A). �1. Amontonar(se). �2. "(R), arrugar" A. 

murrukizun. "Que l'on peut, que l'on doit murer, clore de mur" H. 

murruko. "(BN-mix), zoquete de árbol" A. 

murrukutun (L-ain, BN-baig ap. A; H (L)), morrokutun (H). � Antipático, seco; gruñón. � Ondar urthe 

hautan eskual teatroa ari baita goiti eta goiti, murrukutun batzu badira erraiteko, sobera dela jende 

xehearentzat. Herr 16-4-1959, 1. "Murrukutun minkor" baten elhe ahulak zirela. Herr 15-9-1960, 1. Hazpandar 

batek bere emazte murrukutunaz erraiten omen zuen: "Gaixoa! Azukrea balitz ere, mokorra litake". Egunaria 

13-10-1971 (ap. DRA). v. tbn. Herr 14-2-1963, 4. 

murru-murru (Gc ap. A). � Murmurando, haciendo un murmullo. "Murmujeando" A. 

murrun. v. 2 morroin. 


mende. 

701


murrunga (Lar, H). �1. "Regaño" Lar. "Zure murrunga ezin iasainak, vos grogneries, gronderies, plaintes, 

reproches [...]" H. � (H). Gruñido. "Txerriaren murrunga" H. �2. "(Hb), mine renfrognée. Behozu murrunga 

hori, regardez donc cette tête" Lh. �3. (Adj.). "(V-gip; FSeg), amohinado, esquivo" A. 

murrungari (Lar, H). � "Regañón" Lar. � "Animal qui grogne, gronde souvent" H. 

murrungati (Lar, H). � "Regañón" Lar. 

murrungatu (G ap. A � Añ (G); Lar, H). � Regañar. � (H). Gruñir (los animales). 

murruntz (Lar � Lcq 126 y H, Izt C 46, Hb ap. Lh). � "Cimbalaria, planta" Lar. 

murruntza. v. murrusa. 

murrusa (V), murruza, murruntza, morrasa (FSeg ap. A), morraza (V-gip), marrosa (V-gip), morros(a) (Vgip), 

marrusa (V-gip). Ref.: A (murrusa, morros); Iz ArOñ (morrazia); Elexp Berg (marrosa). � "Bramido", 

"mugido" A. "Bei-morrazia, el mugido" Iz ArOñ. "Bei-marrosak esnatu nabe goiz aldera" Elexp Berg. � 

Murruza isilak lenengokoak / isetuten dira apurka. Azc PB 77 (in Ur PoBasc 256 murruska). Idien orruak edo 

murrusak. A Txirrist 188 (v. tbn. Ezale 1897, 45b). Murruza egiten badet, izango naiz txekorra. Urruz Ezale 

1898, 56b. Idiskoaren erremuskada, murrusa ta astinkadak. Erkiag BatB 51. v. tbn. Morraza: EG 1952 (7-8), 7. 

Murruntza: Ezale 1898, 66a. Morrosa: Bilbao IpuiB 167. 

murrusaka (-eka V-ger; Zam Man 161), morrazaka (V-gip), marrosaka (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (morrazaka); 

Holmer ApuntV (murrusaka); Elexp Berg (marrosaka). � Mugiendo, bramando. "Marrosaka diardu txalak goiz 

guztia" Elexp Berg. "Agertu zala alboko etzera bei bet murrusaka (V-ger)" Holmer ApuntV ASJU 1969, 182. � 

Kortara yatsi zan Santi, murrusaka ziarduen abereakana. A Latsibi 11. � (Fig.). � Solo baten galburuak 

makurtuten asitakoan, ekatxa murrusaka somau daizuenean, esan ziñaikee: an dago aizea. Ezale 1898, 40b. 

murrusari, morrasari (V-gip). � "Morrásaarixa, el ganado que muge mucho" Iz ArOñ. 

murrusika. "(V-arr), refunfuño del gato" A. 

murruska, murrusk (AN-larr), murruxka (AN-larr; -e AN-ulz), murrizka (Ae). Ref.: A Aezk 296 (murrizka); Iz 

Ulz (murruxke); Asp Leiz (murruxka), Leiz2 (murrusk). �1. (Sust.). Gruñido. Cf. murrusa. � Ellegaturik 

(txerriai iltzeko) bere egun ura, bezperan baruarazirik murruxkas, lotzen diote muturra (269). LE-Ir. Murruska 

ixillak lelengokuak. Azc in Ur PoBasc 256. �2. (Adj.). "(V; FSeg), amohinado, esquivo" A. �3. (Adv.). 

"Murrizka, gruñendo (Ae)" A Apend. 

- MURRUSKAN. De forma huraña. "Murruskan erantzun dio (G-azp)" Gte Erd 212. 

murruskada (V-m-gip, G-azp-to-bet, R-uzt), murruskara (V-gip, G-azp), murruzkada, morroskada (V-m). 

Ref.: A (murruskada, morroskada); Elexp Berg (murruskara); Gte Erd 212. �1. "Refunfuño" A. "Atian sartu 

orduko murruskaria eiñ ddost maixu zazpiki orrek" Elexp Berg. "Murruskaria egin dio (G-azp), murruskada 

ederra egin zidan (G-azp)" Gte Erd 212. � --Sokora? Uum... --murruzkada bat egiñaz. Ag Kr 22. �2. 

murruskara (V-gip). "Murruskaria, breve chaparrón tormentoso. Ainbeste trumoi tta oiñeztu ta azkenian 

murruskaratxo bat eitteko" Elexp Berg. 

murruskadadun. � (El) que muge. � Ezagutu ebanean murruskadaduna, bazirautsan bere artean: "[...] 

Tramana beia, idia edo zezena izango zan emakume baño lenago". Ag Kr 137. 

murruskaldi. v. marruskaldi. 

murruskatu. v. marruskatu. 

murruskildu. v. murrixkildu. 

murrustali. "Mampostería, en la milicia" Lar. 


mende. 

702


murrustu (V, G ap. A), murruztu. �1. "Obstinarse, oponerse" A. � Gure eskuadrak bretañatarrak ikaraturik, / 

jakozalako oneek murrustu su ta garturik. AB Olerk 666 (en AmaE 442 murruztu; v. tbn. AmaE 453). �2. 

murruxtu (R ap. A). "Reñir, incomodarse" A. 

murrustukatu. � Hozar. � Bederen haukiek murrustukatu eta uzten dituzte [borthakoek gauza finak]! GH 

1932, 81. 

murruts. "Mürrüts (S), tas, pile, monceau" Lh. 

murrutu (Lar, H), murratu. �1. Amurallar. "Murar" Lar. "Baratze murrutua" H. � Ezin kont-al-diña erri 

murratu ta gaztelu. Mb IArg I 196. Erri sendor-murrutu batean. Ib. 389. Ejiptoko erri murrutuak. Ur 1 Mach 1, 

20 (Dv hazkartu). �2. (Lar, H). Amontonar; apelotonarse. "Onthasunak onthasunen gain murrutzea, entasser 

richesses sur richesses. Lastoa murrutzea, mettre de la paille en monceau. [...] Yendeak murrutzen dira, le monde 

s'assemble en foule" H. � (Lar, H). Colmar. "Ongi eginez murrutzea, combler de bienfaits" H. 

1 murrutx. "(R), huraño, que se resiste a hablar" A. 

2 murrutx (Ae ap. CEEN 1979, 354). � Alubias pequeñas. 

murrutzar. � Aum. de murru. � Ontzi aundiyak artzeko kayik ez du, bañon murrutzar bat, bai, badu, urgora 

aundiyetan arranzalien batelak gordetzeko. IPrad EEs 1912, 264. 

murruxka. v. murruska. 

murruxketu. v. marruskatu. 

murruxtu. v. murrustu. 

murruza. v. murrusa. 

murruzka. v. marruska. 

murruzkatu. v. marruskatu. 

murruztatu. "(Hb), murer" Lh. 

murruztu. v. murrustu. 

1 murt (V-ger-arr-m ap. A). � "Murt eztau egin, no ha hecho ni mú, no ha dicho palabra, ni jota" A. 

- MURTIK (partitivo). � Eta alan bere ez dau murtik ateraten, ez jako ai bat entzuten. Ur MarIl 96. Goiz 

guztian ortxe euki augu, tautik ez murtik ez deusik eraso eziñik. A BeinB 40. Murtik egin gabe. A Ardi 84. Ez 

uste ixan iñok murtik atarako dauanik beren abotik. Otx 78. Zutaz beste murtik / etzuten or idatzi / lau 

Ebanjelarik. Or BM 102. Murtik ere ez esan. Zait Plat 60. v. tbn. Canala Jesucrito 26 (ap. DRA). A EY II 365. 

Erkiag Arran 29. 

2 murt. "(?), ansia, anhelo" A. 

murtal. v. mortal. 

murte. "/mu)rté/, mortier" Lrq. v. mortero. 

murtekatu. v. bihurtekatu. 

murtera. v. mortero. 


mende. 

703


murtex. "(S; Foix), mortier" Lh. 

murtik. v. 1 murt. 

murtistu. � Koblari hauta izana zen, bulta huntan murthistua bainan duela hogoi urthe, papoa beroa zuelarik, 

hoberenen lerroan ezartzeko on zen. Herr 23-2-1956 (ap. DRA, que traduce "enmudecer"). 

murti(t)xa. v. mordaza. 

murtrier, murtrer. � Asesino. � Ravaillac, sakrilego murtrer gaixto eta madarikatu hark. Tt Onsa 124. Bere 

buriaren murtrier eta homizida baitate. Tt Arima 9. 

murtu. "Murtua, la torcida, mecha" A. Cf. bihurtu. v. AKATS-MURTU. 

murtu. v. bihurtu. 

murtuts. "(L-sar), escarcha" JMB At. 

murtxa. � Succión. � Begi ukaldi, behatze, usna [...] murtxa, milika, ausiki, xurga [....] oro baderamatzagu bat 

bertzearen ondotik. JE Bur 110. 

murtxakin, murtzakin. � (Lo) que se succiona. � Hoberen hoberena [süge usukia], batere egürüki gabe, 

plegaren ahal bezain azkarki murtzatzia. Urthukiren da murtzakina. Eskual 10-7-1908, 4. 

murtxarazi, murtzaerazi, mutxarazi. � Hacer succionar. � Murtza arren edo murtzaeraz . Eskual 10- 

7-1908, 4. Eztiz nahastekatu pozoin bat mutxarazi diote. Herr 21-6-1962, 1. 

murtxari. "Suceur; qui tète beaucoup; qui a l'habitude d'imiter un enfant qui tète" H. 

murtxatu (BN, S ap. A; Gèze, H (BN, S)), murtzatu (Dv � A), mutxatu. �1. Chupar; succionar. "1. téter; 2. 

imiter avec les lèvres un enfant qui tète" H. � Jesu-Kristoren sahetseko zauri preziatietan ahua ezarten diela, 

odola hantik murtxatzen diela. AR 202s. Iratzartzearekin, [haur ttipiek] lehen lana dute nigar egitea; bigarrena 

ttittiaren edo ttuttuaren murtxatzea. Prop 1897, 44. Bere pipa beltx fina astirekin murtxatuz. JE Ber 34. Bethi 

zukre murtxatzen ari. JEtchep 89. Mutxatzeko hezurrik ere ez daukute gehiago eman nahi. Herr 16-12-1965, 2. 

Jan dezagun uso saltsa, plazerrekin eriak murtxatuz. Herr 7-10-1971, 6. v. tbn. Prop 1884, 70. Murtzatu: Eskual 

10-7-1908, 4. �2. "(BN, S), probar, saborear" A. � Birana eri sar ditzatela bi eltzeen barnean [...] barnekoa 

murtxatuz. A Aezk 192. Batek ere eztu nere afaria murtxatuko. Ir YKBiz 297. v. tbn. Or Mi 8. � (Fig.). � 

Yainkoarengana garamatzin bizitza bizkorra murtxatu nai dun. Or Mi 124. Eriotza murtxatuko ez dutenak. Ir 

YKBiz 241. Ezkontza murtxatu gabe. Zait Sof 184. � Aurrek ori [Irutasun Aundia] maitatzen amaren altzoan / 

ikasten zuten, ori murtxatzen agoan. "A gustarla en sus labios". Or Eus 250. Ta nik aren agintza goxoen eztia 

murtxatu nun. Amez Hamlet 88. 

- MURTXA ETA MURTXA. Chupando continuamente. � Eta murtxa eta murtxa, marrumaño batean artzen 

ziren, supazterreko puxka-miko guziak azkeneraino jan arte. "Suce et suce". Barb Leg 26. Zigarro luze bat 

murza eta murza ezpeinetan. SoEg Herr 7-10-1965, 1. 

� Etim. Préstamo, en último término, de lat. mors- (mordere). 

murtxatzaile, murtxazale. � Chupador. � Nausi malsoak [Anglesak], bainan bizkarkinak ezin gehiago, 

hezurreraino xurgazale eta murtxazaleak. JE GH 1926, 615. 

murtxikatu. "Mâcher" Peillen in VocS 137 nota. 

1 murtxila (-ll- L; Dv), motxila (Lar), mutxila, muxila (-ll- V-arr-oroz-m), muxil (V-gip), mortxel. Ref.: A 

(murtxilla, muxilla); Iz ArOñ (muxill). �1. Zurrón; mochila. "Mochila, la talega", "troxa, troxada, mochila de 

soldado" Lar. "Panetière" Dv. "Pañuelo o bolsa de mano en que se llevaba la comida al monte" Iz ArOñ. � 

Patrikaraan edo muxilleetan laboria edo aldagijeena etxeti oostuta. fB Olg 201 (cf. infra (2)). Ezarri zituen 

[harriak] bere artzain-murtxilan. Dv 1 Sam 17, 40. Goan da gure murtxiletako ogia. Ib. 9, 7. Ez bidean 

murtxilarik, ez-eta bi soineko. Dv Mt 10, 10 (He zakhu, Or e IBk bide-zorro). Zama izugarriya mortxel (pardela) 


mende. 

704


ariñagaz trukatu nai digu. Ayerb EEs 1912, 165. Motxila gero eman ziguten. Salav 76. Egunazko ermaten 

ginuen ogi puzka bat mutxilan. ZMoso 39. En DFrec hay 3 ejs. de motxila. � "Mochila, un caparazón y adorno 

del caballo, [...] motxila" Lar. �2. "Muxilla (V-m), contrabando que algunas mujeres sacan de su casa para 

venderlo y destinarlo a sus golosinas: consiste por lo general en trigo, maíz, etc." A. 

2 murtxila. "(L), branche d'arbre en fourche; bâton qui imite cette forme" H. 

murtxileru. "Murtxilleru (G-bet), los vendedores ambulantes de carbón" A. 

murtxoro. v. burtzoro. 

murtxuratu. v. burtzoratu. 

murtzi (L? ap. A (que cita a HeH); H (L)). �1. "Il s'entend de toute inégalité, motte, pierre [...] qui rend un 

terrain raboteux" H. "Obstáculo" A. �2. (L-its [= Isturitz?] ap. A; Dv (BN-lab)). Puño. 

- MURTZI-HARRI. Obstáculo. � Bidea zabaldu, erakutsiz nun diren inthak eta murtzi-harriak bide hortan. Lf 

ELit 299. Ez da nehun murtzi-harririk, ez hats-bahi, ez nekherik ere ezagun! [Orixeren irakurgaian]. Ib. 309. 

- MURTZI JO (Hb ap. Lh, H). Tropezar con un obstáculo. "Murtzi iorik behaztopatzea" H. � Eta eskuetan 

erabiliko zaituztela, murtzi iorik etzaiten eror. HeH Lc 4, 11 (Lç, Dv, Brunet harrian behaztopatu). 

murtzilla. v. mortzilla. 

murtzilo. "(BN-arb), recurso, reclamación del comprador, por la cual trata de anular el contrato celebrado" A. 

murtzilokeria. "(BN-arb), recurso, reclamación del comprador, por la cual trata de anular el contrato celebrado" 

A. 

1 murtzitu. "(BN), chopper, faire un faux pas" Lh. 

2 murtzitu. � Fermentar. � Ore osoa murtzitu arte. Ol Mt 13, 33 (Lç, He, Ip altxatu). 

murtzuka. � A trompicones. � Lehenago frantsesa jakin gabe murruzka, murtzuka, dakitenen irringarri. HU 

Aurp 216. 

murtzupilakatu (H). � Desordenar. 

murtzupilatu (H). �1. Desordenar. �2. "Chiffonner, froiser une étoffe, etc." H. �3. "Chiffonner une femme" H. 

murtzuri (AN-ulz-erro (-rz-); -rz- Dv, H). Ref.: A (murzuri); A Apend (murtzuri). � Gemido, quejido. "Cri 

plaintif" Dv. "Lloriqueo (AN-ulz)" A Apend. Azkue, que, como Duvoisin y Harriet, lo toma sin duda de 

Orreaga, traduce "balido de oveja", confundido al parecer con la frase anterior. � Murzuri bat iduri du [ardien 

marrakak] (AN-erro). "Gemido". Orreaga 91 (Camp, Iza e Ip intziri, Dv izkiritu). 

murtzurika, murtzurinke (B ap. Izeta BHizt2). � "Lloriqueando. Aur au beti murtzurinke dago" Izeta BHizt2. 

muru (V? ap. A (que cita a Ur); Lar, Dv (V), H), moru (H). �1. "Muru, [...] cabezos de montañas" Ech 25r. 

"Teso, collado" Lar. "Collado" A. Duvoisin toma de P.P. de Astarloa murueta (Apol 103), "jolli colline", en 

realidad una conjetura etimológica, a partir de un topónimo. Cf. SATOR-MURU. � In locum nominatum Muru 

(1036). Semeno de Muru (1350). Aldea que llamauan Murua en Guipuzcoa (1475). Arzam 349. � Ezkutetan da 

mendi, muru, atxarte eta oijanetan. Astar II VIII. Darabilez jarrai mendirik mendi, murutik muru. Ib. VI. Nire 

laztanaren boza, ara emen non saltuka datorren mendietati, muruak igaroz. Ur CantCS (V) 2, 8 (Ur (G), Ol 

muño). Gozua da murubetako iñarra. "Hill". Altuna 34. v. tbn. AG in Onaind MEOE 623. Enb 36. �2. (Lar, H), 

moru (Lar, H). "También se tome esta palabra muru en mi lenguaje por colmo o colmar y lo mismo significa 

mukuru" Ech 25r (� A, que sin embargo copia murru). "Colmo", "abastanza" Lar. "Comble, grande abondance" 

H. � "Gizon muruak, foule d'hommes" H. �3. (V? ap. A, que cita a Mg; Izt 75r), moro (V-arr ap. A). Muro; 

muralla. v. 1 murru. � Hautskitzu Japon eta Xina, / honda muruak urean. Gç 195. Bijotz andikua danak 

beregan darabil orma edo muru sendo burdiniak igaroko ezin dabena. Mg PAb 206. v. tbn. Mb IArg I 294. AB 


mende. 

705


AmaE 371. Azurm HitzB 32. �4. (Adv.). "Abastadamente [...] naroro, ugari, mukuru, muru" Lar. �5. "Moru 

(adj.), rebosante, derramándose" Ond Bac. 

- MURU-TXORI. Gorrión. � Orren gutxi balio duten karatxori (etxe txori, eliza-txori, muru-txori, txoarre) 

oietaz. Ir YKBiz 200n. 

� Etim. Relacionado posiblemente con murru; v. FHV 331s. 

murugin. � Albañil. � Iñazio, diñoe / arro mundutarrak, / eurak dirala orain / murugin azkarrak. AB Olerk 

383. 

murullu. v. buruilu. 

murulu. v. buruilu. 

muruñ. v. 2 morroin. 

muruts. "Mürüts (Sc), montón" A. 

murutu (H), morutu (Lar). � "Colmar" Lar. 

murxuraazi. v. burtzorarazi. 

1 mus (gral.; Lar, Dv, H, Zam Man 57). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 183, 192. �1. Mus. "Gura 

badozu, musean egingo dogu" Zam Man 57. "Musian jokatu dittu asteko irabazixak" Etxba Eib. "Mus partidatto 

baten egiterat joan dira (BN-ciz)" Gte Erd 183. Cf. Lar Cor 232: "Tan antiguo en el país como los mismos 

naipes es el juego del mus". � Hurbiltzen dire pausuz museko tokitik. Hb Esk 188. Zaharrek aldiz musian dukete 

libertimendurik hoberena. Arb Igand 141. Han heiekin zenbait mus-partidaren egitea. HU Aurp 111. Tabernan 

musean. Azc PB 86. Ai zer pariak muserako! Urruz Zer 100. Musian jokatzia. Kk Ab I 15. Musean irabazi 

deustak. Bilbao IpuiB 34. Eskual-herriaren alde hasi dugun mus-partida ez baita oraino bururatua. Lf ELit 322. 

Eta nik badakizkit / museko legeak. Uzt Auspoa 10, 100. En DFrec hay 12 ejs. v. tbn. Zby RIEV 1908, 94. C. de 

Andurain Uskaldunak Ibañetan 108 (ap. DRA). JE Bur 174. Barb Sup 2. Zub 22. Alz Burr 35. Lab EEguna 62. 

Othoizlari 1954, 1. Mde Pr 43. Zait EG 1956 (1-2), 9. Izeta DirG 28. Osk Kurl 191. MAtx Gazt 30. Xa Odol 

140. BasoM 159. 

�2. (c. ap. A; H). "Palabra con que en dicho juego se anuncia el deseo de renovar cartas sin jugar nueva partida" 

A. � Jarririk mahainaren inguruan, zenbait lagun elgarrekin, jan eta edan, eta mus, inbido, iduki, hordago, 

paso. HU Zez 117. Mus. --Kartak ikus (G-goi, AN-larr). A EY III 215. � (H). (Uso sust.). Descarte. "Musak ere 

badira, il y a aussi des écartes possibles" H. � Lehen musean aurdiki batteko edo xango baten berriz 

atxemaitea. Lf Murtuts 16. 

- MUS EGIN (H), EMAN, IZAN (G-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb), JOAN (AN-5vill, L, B, BN; H; gan L). 

Ref.: Lh; Gte Erd 192. Darse mus, pedir descarte. "Ene lagunak mus egin du" H. "Mus noha, iuan naiz" Ib. "Mus 

zera? [...], mus naiz" Gte Erd 192. � Onek laurok gitxitan / emoten dabe mus, / kentzen dau edozeinek / ezertxu 

badakus. Azc PB 88. Mus joaitearen bortxaz, azkenean gertha ditake [..] xango baten berriz atxemaitea. Lf 

Murtuts 16. 

- MUS-JOKO. Juego del mus. � Ardanetxian aurkitxen zan igande-illuntzijan mus-jokuan. Kk Ab I 44. 

2 mus. � "Refus, mauvaise grâce que l'on fait à un solliciteur" H. � Hargatik etzaikü hun müsik ükhen dezagün 

galthatzen dügün gaizan. Mst I 16, 3 (Ch deus errefusa dakigun). 

- MUS EMAN. Rechazar. "Mus eman dit, il m'a refusé" H (s.v. musu). � Eta manera hortan etsai gaixtua osoki 

sartzen da, hari hatsarrian müsik eman gabez. Mst I 13, 5 (SP kontrarik egin, Ch kontra egin, Ol gogor egin). 

Eta zunbatenaz lüzazago hari müs emaitera ihur laxatzen beita. Ib. 13, 5. 

3 mus (AN, BN-mix ap. A). � "Capote" A. � Dirua, oi dutenez, mus-zorroan deramate. 'Enveloppé dans leurs 

manteaux'. Or Mi 67. 

4 mus. v. 2 mux. 

mus. v. 1 must. 


mende. 

706


1 musa (Urt I 264, Lar), muse. � Musa. � Ezkontidearen hil-kexua, Museen kontra. O Po 47. Urrun adi, 

Parnaseko / Musa zahar profanoa, / eta zato, zeruko / Musa berri dibinoa. Gç 63. Akabadu yat Musea. BBizk 

34. Ongi kantatzeko / nere Musaren det / putza sentitzen. AB AmaE 114. Bederatzi Musak. Azc PB 297. Etzuten 

aratziñe edo musak asko-asko urgazi gure bertsolari auxe. Inzag RIEV 1933, 414. Musak diralako atsoek 

atzaparpean ninduten. Ldi IL 29. Platonek eraiki zuen Muse-iauretxean. Zait Plat 21. Basa-musaren eresiak. 

Ibiñ Virgil 31. Maite du Poliuk gure Muse naiz ta basatia izan. Ib. 39. Musekin ari dela. MEIG IV 119. v. tbn. 

Lab EEguna 100. Vill in Gand Elorri 12. Lf ELit 129. Berron Kijote 82. � Cf. ergo. � Hekien semeen eskoletan 

Musatik ergorainokoan ene gaztetasunean errezibitu tudan eskola eta hazkuntza onen kariaz. "A musa usque 

adeo in ludis literariis" [ap. ASJU 1991, 755]. ES 123. 

2 musa. � Crema batida (fr. mousse). � Harzazu litre bat krema yoiten duzuna, harzazu musa ekumoar batekin. 

ECocin 45. 

musa. v. 1 moltsa. 

musada. "(V-ger), pedazo de tela que se ciñe al cuerpo como abrigo" A. 

musadera. �1. "(V-ger), balde, cubo para sacar agua de las lanchas" A. �2. "(V-m), alguna pieza del molino" 

A. Cf. musaga. 

musaga (V-gip, G-goi), musara (G-goi-to), musera (V-ple-m?; A Apend). Ref.: A (musera); Iz ArOñ, IzG, To 

(musaá). �1. "Cubo de las muelas de un molino atravesado por el eje de la rueda" A. "Musera, errotarri-zuloan 

sarturik dagoan kutxea, tobera baino askozaz berago" A Apend. "Musagea, musarea, el cierre que se forma con 

cuatro maderitas que se meten entre el eje y el orificio de la rueda inferior del molino para que no escape abajo el 

grano. Bi musaga" Iz IzG. �2. "Musera, [...] pantalón de niño abierto por detrás" A Apend. 

musaldi. � Partida de mus, rato de jugar al mus. � Musaldi batzuk egiten zituzten lagunartean. Etxde JJ 32. 

Iñoizko mus-aldirik gogotsuena. Bilbao IpuiB 236. 

musalo. v. busalo. 

musandre (VocCB � Dv). � Musa. � Koplarien anparo / diran musandreak. It Fab 192. 

musar. v. muxar. 

musarda, misarda. � Martillo de dientes para labrar la piedra. � Bi musarda arriñaturik. HerVal 187. Arri 

pikatzeko misarda bat arriñaturik. Ib. 193. 

musarradura (B ap. A), muxarradura (L ap. A; Dv). � "Échancrure" Dv. "Escotadura" A. 

musarrakin, muxarrakin (L-ain ap. A; Dv). � "Recortaduras" A. 

musarratu (B ap. A), muxarratu (L-ain ap. A; Dv). �1. "Desbarbar, recortar" A. �2. muskarratu. Esquilar. � 

Artzain batek elikezü arres behar handirik ez balinbalütü behar kliski klaska adretki edo moldegaizki 

muskarratu. Eskual 16-5-1916 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). �3. mutxarratu. "(S; Foix), ébrancher" Lh. 

musat. "(S; Foix), méture et lait" Lh. 

1 musatu. �1. "Musatü (S; Hb), refuser" Lh. v. MUS EGIN (s.v. 2 mus). �2. "Müsatü (S; Foix), subir un temps 

d'arrêt dans la végétation" H. 

2 musatu. � Batir una crema, hacer(se) "mousse". � Yo zaitzu ongi zure xuringoak, eta egon diten ongi 

musatuak. ECocin 44. 

musatxo. � Dim. de 1 musa. � Nire musatxo biotzekoa. AB AmaE 125. 


mende. 

707


musde (S; Gèze, H), muste, mosde (H). Ref.: A; Lrq. � Señor (título antepuesto al nombre). v. murde. � Mus 

de Anbila, Franziako Kunestabliaren anaie baita hura. (1595). FLV 1993, 449. Mosde Pernon. Tt Arima 107. 

Muste Urtubiak eskribatuko dare (Urruña, 1680). RIEV 1908, 730. Musd'Ündürein jauna. Etch 240 (496 Musde 

Tiraz; tbn. en Etxde JJ 272). Musde Bele zegoen haritz tontorroan. Gy 1. Musde Beauveau Novianeko markisa. 

Ip Hil 87. Ba omen zen Itsasun erretor xahar bat: Musde Zanpagarai. Lf Murtuts 3. v. tbn. Egiat 161. ChantP 

190. Canc. pop. in Zerb Azk 105. Zby RIEV 1908, 93. Eskual 12-5-1916, 2. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. Mde 

Pr 169. Balad 176. 

musdekatu. v. ej. en murdekatu. 

muse. v. 1 musa. 

museatu (G-azp ap. Gte Erd; A Apend). � Darse mus, descartarse en el juego de mus. "Musear" A Apend. 

"Ainbeste aldiz museatu zerate ta (G-azp)" Gte Erd 192. 

muselina, musolina. � Muselina. � Museliñazko zapi azpildu bat bular aurrean yarri. Or Mi 98. Lur sagar 

gordina meatilla edo musolina baten gainean heda ditake. GAlm 1955, 31. 

museo, museu. � Museo. � Arlesko enda-museua. Or Mi V. Nahi dituzten sos guziak biltzen beren museoa 

erakutsiz. JE Ber 70. Zertarako arte-museoak? MEIG I 112. En DFrec hay 21 ejs. de museo, meridionales. v. 

tbn. TAg GaGo 80. Mde HaurB 74. Alzola Atalak 136. Lab SuEm 201. Uzt LEG II 228. Museu: Anab Aprika 

91. Zait Plat 88. 

musera. v. musaga. 

musi. "(Hb), mors, caveçon" Lh. 

musi. v. mutxi; muxi. 

musido. "(V-arr?), enmohecido" A. Cf. mutxi. 

musiganga. v. muxiganga. 

musika (V-gip, AN-5vill-ulz-erro, S; Lcc, SP, Urt I 110, Lar, Añ, Dv, H). Ref.: Lrq (müsika); Echaide Nav 128- 

129; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Música; melodía. "Musica", "actuaciones musicales" Etxba Eib. Pouvreau 

diferencia musika "musique", de muzika "moquerie". v. doinu, 1 eresi, aire (2). � Tr. Documentado en textos de 

todos los dialectos. Musika jo es la construcción habitual para 'interpretar música, hacer sonar música'; así en 

Arrese Beitia (AmaE 393), Illarramendi (Pill 30), Kirkiño (Ab II 100), Jautarkol, Anabitarte (Poli 86), San 

Martin (Zirik 20), Oskillaso (Kurl 127), Gaztelu (MusIx 92) o N. Etxaniz (LBB 187). Hallamos musika emun en 

Lazarraga; cf. además MUSIKA EGIN (a). En DFrec hay 228 ejs. 

� Akabadurik, bada, Silverok musikeau. Lazarraga 1144v. Nork emaiten eben musika oa. Ib. 1144r. Eztau 

musikagati inor benziduko. Ib. (B) 1151vb. Boza eta instrumenta musikako egiñak. EZ Man I 135. Akorduzko 

musika. EZ Noel 56. Zelüko müsika eta kantore alagera batek. Bp II 18. Zenbait [...] musikako aire xarmagarri 

aditzen duzunean. He Gudu 133. O belarri ditxoso aingeruen musikak enzun bear dituztenak! Cb Eg II 146. 

Azkoitian aurten kantatu diranak, musika kilikora batean. Lar, carta a Gandara 162. Ilki zitzaion biderat 

musikako soinu gisa guziekin. Lg I 280. Musikak poztutzen du gizonaren biotza. AA III 364. Soñu ta musika 

ederreen otsa entzuten zanian. JJMg BasEsc 144. Bazakitzan ere musika, mirikuntza, eta xifrak! Hb Egia 61. 

Beste musika txoro oiek. Urruz Urz 12. Gogokoa du Hermannen musika. A Ardi 137. Musika jotzen danean. 

Jaukol Biozk 91. Eztago eresija edo musikea lakorik jentia erakarteko. Kk Ab II 124. Musika-joiteko atherbeño 

bat. JE Ber 24. Musika irakatsi omen zionan. Or QA 42. Uhin marrumakarien musika. Mde HaurB 65. Bainan 

[japonesez] hitz bakotxak ukanki zer nahi musika, eta hitz beraren xaramela bakotxak zerbait berezi erran nahi! 

Ardoy SFran 218. Bat batean musika isiltzen du. Lab SuEm 193. Bere musika ederrenian [eperra] / kasku batian 

da ari. Uzt Sas 321 (cf. infra MUSIKAN). Utziko al zenidake musika apur bat jotzen? MEIG I 60. Musika 

Enrike Perez Egea adiskideak jartzen die. Ib. 77. 

v. tbn. Tt Onsa 87. GavS 15. Acto 314. Mb IArg I 65. LE Matr5 303. AstLas 21. DurPl 88. fB Olg 118. Etch 568. 

Izt C 216. Dv LEd 259. EusJok II 14. Xe 386. PE 114. Ud 85. Balad 229. Arzac EE 1882c, 378. Sor AuOst 80. 

AB AmaE 393. Arr May 116. Ip Hil 49. HU Aurp 189. Azc PB 301. Mdg 127. Goñi 113. Iraola 118. Ill Pill 21. 

ADonostia Itzald II 7. Ox 40. Muj PAm 9. Eguzk GizAuz 431. Tx B I 170. TAg Uzt 59. SMitx Aranz 198. Etxde 


mende. 

708


AlosT 95. Lek SClar 110. Zerb Azk 8. Erkiag Arran 39. Anab Poli 82. JEtchep 39. Zait Plat 95. SM Zirik 85. 

Basarri 57. Osk Kurl 127. Gazt MusIx 69. Salav 51. Ibiñ Virgil 36. NEtx LBB 187. Lf in Casve SGrazi 13. 


� "Beti musika berarekin (G-azp, AN-gip-5vill) [...] beti musika bera du (BN-arb)" Gte Erd 154 (junto a beti 

kanta bardina, beti gauza bera, betiko leloa, etc., de otras zonas). � Bethi musika bera da, / bethi bera da 

hitzketa. Gy 265. � (Fig.). "Badakitt zer musika darabixan orrek, ya sé el cuento que se trae ése" Etxba Eib. 

� (S ap. Lrq). Ruido; estrépito. "Tapage" Lrq. � Bideak ziraueiño musika samiñak [kurrinkak] / larrutuak 

zeduzkan beharri guziak. Gy 11. Bestaldeko Paulak-eta baeuken konziertu ta musikarik asko joandako urtietan. 

Bilbao IpuiB 145. � Jaleo, follón. � Gizona mozkortzian / etxian musika. Xe 253 (v. tbn. 287). 

� Agrupación musical. � Juan oi da ere bere onran soñu ederrak jotzera erriko musika edo soñulari-taldea. 'La 

música de la villa'. Aran SIgn 84. Dela polka, dela maxurka [...] herri handietan hiriko musika batekin; 

ttikiagoetan xirribika edo klarinet soinuz. Zby RIEV 1908, 84. Harmadako musikarik ederrena. Ib. 85. Erriko 

idazkaria (sekretaiua) ibilli zuten musikaren aurretik. Anab Poli 124. 

� muxika. Audición musical. � Eguenien, zeitxik ezara otorri müxikera? Ort Oroig 94. Müxikie akabata gero, 

Kalebarridxetan gabiltzela. Ib. 95. Zoridxoneko muxikie dala ta eztala. Ib. 73. 

� Eta guziak musikaz / kontent kaudek [sic] zoiñ bereaz. Gy 227. 

�2. (AN, L ap. A; Lar, Dv), muzika (SP � vEys). Burla. "Moquerie" SP. "Burla con gestos" Lar. � Lekhu 

batean aitzen nuen lagunaz gaizki mintzatzen, bertze batean giten zituzten musika erasia gaxtoak bezain 

saminak. Birjin 438. Hain gaizki erabili baitzituzten ber-ahapaldiez ta musika txarrez. Ib. 254. Barur gaitzean 

nagola, / hathorkit musikaz niri mintzatzera! Gy 231. Eta trufa baino musika gehiago. HU Zez 180. Bortz burla 

eta musika egin ere ziozkaten lagunek. Barb Sup 36. Asto tzar mukuzua, musikan badakik. Ox 119. Trufa baino 

handiago zitakelakotz musika. "La dérision était plus grande que l'injure". Ardoy SFran 198. 

- MUSIKA-AZENTU. Acento musical. � Mintzo-azentuak eta musika-azentuak ederki artzen baitute elkar. Or 

in Gazt MusIx 32. 

- MUSIKA-BANDA. Banda de música. � Baserri txikiko musika-bandeak eta orfeoiak. Kk Ab II 125. Eibarko 

musika bandiakin. SM Zirik 84. v. tbn. Arti Ipuin 57. 

- MUSIKA-BATZAR. Orquesta. � Musika-batzarraren iskanbil eta harat hunatekin etzuten ohartu gurasoek 

seme maitearen ez egoitea. Osk Kurl 21. 

- MUSIKA-DOINU. Melodía. v. MUSIKA-SOINU. � Musika doñua ta illunpea (acot. escén.). Lab SuEm 202. 

- MUSIKA EGIN. a) Interpretar música. � Laur haizeek ere egin ohi die musika. EZ Man II 17. Zer tenore 

hauta musika egiteko! Gy 179. b) (Volt, Urt I 476). Burlarse. "Moquer, moziko egitea [sic]" Volt 97. � Limak 

ziola aldiz hula trankill egiñ musika. Gy 135. c) Componer música. � Musika egiteko ta ele-ederrerako, 

mintzoa, soinua bear ditu. Or Y 1934, 83. Nihaurek musika egiten jakin izan banu, engoitik banuen kantu 

gehiago eginik. Xa Odol 67. 

- MUSIKA-IRAKASLE. Profesor de música. � Musika-irakasle ta abes-batzaren zuzendariak. Osk Kurl 175. v. 

tbn. Alzola Atalak 127. 

- MUSIKA-JOLE. Músico. � Musika-joile Sabarotz Bildozeko jaun erretora. Herr 25-8-1955, 2. 

- MUSIKA-MAISU. Profesor de música. � Eslava musika-maisua izan zen batipat. MEIG I 49. 

- MUSIKAN. a) Interpretando, tocando música. � Zithar bat bere eskuan artu ta haritu zen musikan. Mb IArg I 

84. Mihiak nahi ahal musikan agertu. Hb Esk 13. Haizia musikan ari zait / beharrien goxoko. Etcham 74. 

Radioa mintzo da, kantuz ari, musikan ari. JEtchep 75. � (Fig.). Haciendo ruido. � Ilhun nabarrean, astoak 

musikan sartzen dira etxe aintzineko korralean. Barb Sup 73. b) Burlándose. � Deskantsatzen dagolarik, 

baderro ere musikan. Gy 58. Usain hemen, musu han, / itzulika musikan. Ox 103. c) Al son de la música. � 

Bazkari onaren ondotik, eta musikan [...] baizik ez balin bazitazken joka gure arbasoak, ez niz den gutienik hetaz 

bekaizti. JE Bur 93s. 

- MUSIKA-NEURRI. Compás. � Zortziko, orripeko ta arin-ariña, 5/8, 3/4 eta 2/4 musika-neurriz, urrenik 

urren. Erkiag Arran 37. 

- MUSIKA-ONTZI. Sinfonola, máquina de discos. � Malbo xutitu zen eta musika untziaren ondorat hurbildu. 

JEtchep 86. 

- MUSIKA-HOTS. Melodía. � Arratsaldean pelota-tokian entzun zan lenengo musika-otsa. Anab Poli 101. 

Musika-ots ixilla, / bakar-leku ozena. "La música callada". Onaind in Gazt MusIx 206 (Or ib. 198 musika). 

- MUSIKA-SOINU. Melodía. � Orduko aingeruen musika soinua. Harb 49. Bere kantuz eta musika soinuz. Lg I 

280. Zeruko musika soñu zoragarri bat aditzen zan. Arr May 157. Eskuara musika soinurik gozoena baino 

gozoago dela. Jnn RIEV 1908, 355. v. tbn. Goñi 113. Tx B I 36. JE Ber 94. 

- MUSIKA-SONATZAILE. Músico, que toca música. � Ekustian flauta edo lutozko musika sonazaliak. Hual 

Mt 9, 23 (Lç soinulariak). 

- MUSIKA-TALDE. Banda de música, charanga. � Txistulariak lendabizi, musika-taldeak urrengo, soiñu 

pozgarriak entzun eragiñaz kalerik-kalerikakoetan. Erkiag Arran 33. 

- MUSIKA-TOKI. Kiosko de música. � Musika-tokia enparantzaren erdi-erdian dago. Anab Poli 81. 

- MUSIKA-TRESNA. Instrumento musical. � Txerpolariak musika-tresnakin barrurako bidean ikusi 


mende. 

709


zituztenean. Anab Poli 95. Bertze musika-tresnek. Lf in Casve SGrazi 11. 

musika. v. 1 muxika. 

musikadun. � Musical, que tiene música. � Globo musikadun bat erosten zuan. Osk kurl 49. 

musikagile (Urt), musikegile (Urt). �1. "Cavilator, [...] trufagillea, musikagillea" Urt IV 327. "Arrisor, [...] 

musikegillea, trufegillea" Ib. II 358. �2. Compositor. � Almandoz musikagille yaioak-eta bidalitako urrutidazki 

estimagarriak. AEmil EMusika 34. Gogobeteko dituen musikagileak --Beethoven, Wagner, Debussy, Ravel [...]. 

MIH 157. En DFrec hay 2 ejs. de musikagil(l)e. 

musikalari (Urt), musikari (Dv), muzikari (SP � vEys). �1. "Moqueur" SP. "Cavilator, [...] trufatzaillea, 

musikalaria" Urt IV 327. "Arrisor, trufalaria, musikalária" Ib. II 358. � Otsoak derro orari: / seguretik 

musikari? Gy 49. Handik orai musikari, / irri karkailetan hari, / abarrez abar, dena jestu tzar, / Errege jaunari. 

Ox 131. �2. + musikari (Dv, H). Músico (compositor o intérprete). � Frantses musikari ospatuenetarik bat. Gy 

295n. Musikari oilhar, uso kurrunkari eta xakhur sangariak. Hb Egia 154. Musikalariak jarraitzen zitzaizkion 

txirula ta ttunttunarekin. Etxde JJ 173 (177 musikari). Musikalariak ere tresna bear du soiñu jotzeko. Vill Jaink 

56. Erriko musikalarien goizetiko kalejira ta biribilketak. AEmil EMusika 36. Ravel musikarietan 

garaienetakoari. Ibiñ Virgil 25. Musikaria da, rabel-jolea. Berron Kijote 126. Idazle eta musikarien herri-bilera. 

MIH 186. Erantzunak, inondik etortzekotan, musikalarien bitartez etorriko zaizkigu. MEIG IV 93. En DFrec hay 

9 ejs. de musikari y 17 de musikalari. v. tbn. Zam RIEV 1907, 426. Ill Pill 4. ADonostia Itzald II 8. SM Zirik 20. 

Basarri 41. AIr in Izeta DirG 12. Zait Plat 12. Musikari: Prop 1881, 196. AB AmaE 372. Zub 71. JE Ber 71. Or 

QA 102. Zerb Azk 85. Erkiag Arran 34. Anab Poli 80. Ugalde Iltz 13. Lf ELit 336. 

- MUSIKALARI-TALDE. Conjunto musical. � Musikari taldearen soiñu eder ta eresi bigunak. Erkiag Arran 

189. Gure üdüriala lehentze Züberoan, txigano müsikalari talde baten entzüteko parada hola badükegü. Herr 

23-4-1998, 5. 

musikaldi. � Concierto. � Bukatu egin zan musikaldiaren lehen partea. Osk Kurl 18. En DFrec hay 3 ejs. 

musikari. v. musikalari. 

musikatto. � Dim. de musika. � Khanbia baleza musikattoa. Herr 25-10-1957, 3. 

musikatu (L-ain ap. A; Urt I 476, Lar, Dv, H), muzikatu (SP � vEys). �1. Burlarse. � Arima haren ondoan 

zebiltzan Deabruak musikatzeintu, eskarniatzeintu, irriz iokatzeintu. Ax 560 (V 358). Gehiago trufatzeko eta 

musikatzeko, goizetik arratserat bizkarrean eihera-harri bat ibilarazten zioten. Zerb IxtS 49. Bertsu hoitan 

musikatzen du Omize-gañeko ezkontza bitxi bat. Lf ELit 177 (v. tbn. 206). �2. Jugar, divertirse. � Sarak ikhusi 

zuen Agar ejiptuarraren semea [...] musikatzen zela. Urt Gen 21, 9 (Dv dostatzen, Ur, Ol y BiblE jostatzen). �3. 

Aprovecharse sexualmente de una mujer. � Muthil hebrear guri ekharri darokuana ethorri duk enegana, nitaz 

musikatzera. Urt Gen 39, 17 (Ol kutsatu, Ker loitu, BiblE gozatu). �4. "Mettre en musique" Lh. � Victor 

Hugoren itz eder oriek musikatuz, Faure-k Crucifix eman zion eresiari izena. A Ardi 111. v. tbn. Or in Gazt 

MusIx 32. �5. "(L, BN, S), faire de la musique" Lh. �6. Adornar. � Eskultura ugari batzuek musikatzen diote 

aitzinalde guzia. JE Ber 64. 

musikatzaile (Urt, Dv � A), muzikatzaile (SP), muzikatzale (Volt 96). �1. "Cavilator, [...] musikatzáillea, 

enganalaria" Urt IV 327. "Arrisor, [...] trufatzaillea, musikatzaillea" Ib. II 358. "Railleur, moqueur" Dv. �2. 

Melómano, aficionado a la música. v. musikazale. � Hain gazte izaki, musikatzailea zen. Mde HaurB 27. 

musikazale. �1. Músico. v. musikalari (2). � Jo, jo soñuak pozen pozagaz / orain musika zaleak. AB AmaE 

120 (v. tbn. 63). �2. (T-L). Melómano, aficionado a la música. "Musicomane", "mélomane" T-L. � Gainera 

musika-zalea da ta baritono-mintzura du. A Ardi 110. Musika-zaleen artean olaxe kantatzen da. Lek SClar 107. 

Musika-zale porrokatua genuen gure Pitagora zarra. Zait Plat 54. Beste ainbat [...] abeslari-talde, musikazale 

ta adiskideen urrutidazki berotsuak poz-eztitan entzunak izan ziran. AEmil EMusika 34. Erti eta musika-zale zen 

familia batean. MEIG IX 141 (en colab. con NEtx). En DFrec hay 3 ejs. v. tbn. Mde Pr 168. SM Zirik 84. 

musikazaletasun. � Afición a la música. � Kanta-kantari asi ziran gazteak, arrantzaleak oi daben musika 

zaletasun biziz. Erkiag Arran 20. 


mende. 

710


musikero (V-gip, G-azp). � "Músico. Errixan eitten eban musikero, eta erromerixetan soñulari" Etxba Eib. v. 

musikalari (2). � Musikero sartu al aiz? Alz STFer 121. Erriko musikerueri be jai emoten detse. SM Zirik 20. 

Soinu triste politak joten zituzten musikeruek. Osk Kurl 193. v. tbn. Iraola 105. 

musiko (Lcc, Lar), musiku (Añ). � Músico (compositor o intérprete). v. musikalari (2). � Joan zedin musiko 

batzuen etsera. Lazarraga 1144r. Musikua zan ta itz neurtuak izkribitzen zekiana. Bv AsL 25. Loro musikua. Azc 

PB 327. Durunlaria (musikoa) bazera. A Ardi X. Musikoa da ta pianoa jotzen edo orrela bizimodua ateratzen 

du. Uzt Sas 354. Zure gaztaroko musikoak? MIH 131. En DFrec hay 3 ejs. de musiko. v. tbn. Altuna 47. SM 

Zirik 20. 

musiko. v. muziko. 

musikoka. v. muxikunka. 

musiku. v. muziko. 

musin. v. mutxi; muzin. 

musina. �1. "Musiña, ardien muthurreko zakharrak" Alth in Lander RIEV 1911, 600. �2. (-iña S ap. Lh), musin 

(BN, S ap. Lh). "Museau" Lh. 

musinatu. "Musiñatü (S), être désagréable, faire la mauvaise tête" Lh. 

musinga. v. muzinka. 

musitu. v. mutxitu. 

musitu. v. mutxitu. 

musiu. v. muziu. 

musiziano, musizien. � Músico. v. musikalari (2). � Musizianoén eta xirula eta tronpeta soinularién bozik 

eztatek hitan gehiagorik enzunen. Lç Apoc 18, 22 (He musiziano, TB , quizá por musicien-; Ur 

(V) soñulari). Hermann Cohen jüdio zen; gazterik müsizien handi. Ip Hil 49. 

1 musk. � Almizcle. v. musket. � Zein ere untzitan izan baita muskik edo bertze ur preziosik. SP Gudu 242 

(He 247 muxket). 

2 musk (S ap. A � Gèze; H (S)). �1. "Brun" Gèze. � Zuñeko müska. ArmUs 1899, 55. �2. "Müsk (S; Foix), 

bleu" Lh. 

muska. � Pidiendo descarte en el juego de mus. � Joko haundian trebe ez dena artzen da pollikiño muska, 

idekika, ttanttoka mantxaren irabazterat. Herr 14-8-1965, 4. 

muska. v. muzka. 

muskada. v. moskada. 

muskadatu, muxkadatu. � Almizclero. � Hartzak, lutreak, kastorrak eta arratoin muxkadatuak. Prop 1898, 

45. 

muskar (V-m). "Ondo, kirten. Aza muskar, la parte del tallo de una col, berza, etc." Zubk Ond. 

muskar. v. musker. 


mende. 

711


muskara. v. moskada. 

muskari. "(L; Hb), joueur de jeu de 'mus'" Lh. v. muslari. 

muskarratu. v. musarratu. 

muskatel. v. moskatel. 

muskatu. v. buskatu. 

muskentra (R ap. A; Aq 29 (R)). � Lagartija. 

musker (V, G, AN-ilzarb-olza, L-ain, Sal, S, R; Lcc, Mic 7v, SP, Urt II 386, Lar, Añ, Dv, H, Foix ap. Lh), 

muskar (V-m-gip, G, AN-egüés), muxkar, muzker (R), muzkar (V-gip, G-to). Ref.: Bon-Ond 144; VocPir 490; 

A (musker, muskar); Lh (müsker); Iz ArOñ y UrrAnz (muskar), To (muskarra), Als, Ulz; Etxba Eib (muzkarra); 

Elexp Berg (muskar). �1. Lagarto. � Negel, bare eta musker gehiago ferdekin. EZ Man I 108. Nola baleukate 

muxkarren bat boltsan kafia eginik (212). LE-Ir. Muskerra da musu-okerra. Mg PAb 174 (etimología 

reproducida en VMg XIII). Muskerrak baizen ferde, ixilik egoten. Hb Esk 198. Zeren beldur zinen, ala muskerrak 

ausik. HU Aurp 99. Musker aundi auskarak beren zulo-ertzetatik zioten. Or Mi 101. Ikaragarrizko muskar 

aundiak, ondar kolorekoak. Anab Aprika 48. Erlategitik urruti beude musker bizkar ezkatatsuak. Ibiñ Virgil 108. 

En DFrec hay 2 ejs. de musker y 1 de muskar. v. tbn. Añ LoraS 115. A. Etxeberri in Onaind MEOE 447. Otag 

EE 1884a, 31. Jnn SBi 123. Ag G 126. Altuna 32. Lab EEguna 113. Munita 70. Bilbao IpuiB 240 (tbn. 240 

muskar). Balad 104 (V-arr). Muskar: Otx 58. A EY I 161 (V-arr-och, AN-larr). Balad 98 (V-m). 

� Besteren beatzarekin muskarra zulotik atera (G). 'Tirar la piedra y esconder la mano'. Inza Eusk 1928, 277. 

� (Usado como insulto). � Atso musker sorgin arek. Erkiag Arran 158. 

� "Musker, suerte, suerte loca. Muskerra al dauka orrek poltxikoan?, ¿dispone él de la suerte?, ¿le salen las 

cosas como quiere?" Gketx Loiola. 

�2. (G-to ap. Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100; Lh (que cita a Lf), T-L). (Adj.). Verde. "Céladon, vert pâle, [...] 

musker-arin" T-L. Cf. Lar: "Alagartado, de color de lagarto, musker kolorekoa". Cf. JE Bur 155: "Muskerra 

eratxikitzen da beraz udare gordinak daukan itxurari. Belharrarena berdin izanez, zendako ez ginuke hitz beraz 

adiarazi behar?". Cf. Eskual 7-6-1912, 1: "Udare berde hartaz diogu musker dela. Halaber belhar guri gizen 

berdeaz". � Tr. Documentado en esta acepción por primera vez en J. Etchepare; su uso se extiende pronto a 

autores tanto septentrionales como meridionales, como alternativa sin duda al préstamo berde. � Osto hek -musker 

arin batzu dira-- baderamatzate gero beren etxetarat. JE Bur 82. Soin bat ferdea, bainan ferdea, 

muskerra! Barb Sup VII. Gorhaila den, / muskerra den, / Sugearen / Umea / Sugea. Ox 123. Legorra ageri da 

argi ta musker. Or Mi 131. --Oi! neroni ere ez naiz gogoratzen [zer koloretako]. A bai! berdea. --Muskerra... 

Lab EEguna 113. Erpin musker bat. Ldi BB 120. Goian, azken adarrean, yauzika ta txioka ari da txoritxo arin 

bat, eguzkiak urrezko egiten duna, galdur musker, adiagille guzia bezela. Amez Plat 22. Musker zegoen belarra. 

Mde Pr 128. Oi, lorez jositako / barazki-zelai musker. Onaind in Gazt MusIx 203 (Gazt ib. 181 ori-urdin). 

Belardi muskerrak. Ibiñ Virgil 70. Lau kandelargi musker (verde). NEtx LBB 340. v. tbn. Zub 109. Laux AB 88. 

TP Y 1934, 88. Goen Y 1934, 93. Zait Sof 126. Muskar: Zait BGold 4. Zait EG 1950 (9-10), 4. 

� (Con reduplicación intensiva). � Musker-musker yaukezak artotzak. Laux AB 25. 

� (Uso sust.). Color verde. � Gure ibilliaren azkenaldian, berriro leengo musker (berde) ezeak irten digu 

bidera. Ldi IL 44. Musker bizitikan musker urdiñera. Or Poem 521. 

- MUSKER-JALE. (Ave) comedora de lagartos. "Lagartero, lagartijero" Lar. 

- MUSKER-KOLORE. Color verde. � Pago azpian jaiotzen da au / muzker koloreko gaiña. Uzt Sas 133. 

- MUSKER-MARGO. Color verde. � Beeraño ikusten ondoa muskar-margoan. Anab Poli 14. 

- MUSKER-ZULO. "Lagartera" Lar. 

muskera. v. 2 muskil. 

muskertsu. � Verdoso. � Piñuetara suge muskertsu ta biurriak igotzen omen dire. 'Verdâtres'. Or Mi 51. 

muskertu (A, H), muskartu (V-ger ap. A). �1. "Prendre de l'humeur, se montrer hostile, prêt à s'en prendre à 

quelqu'un. Erantzute ttipiena egiten bazaio, berehala muskertzen da" H. "Muskartu, dar frente", "oponerse" A. 

� Zerbeit elhe txar gutaz erraten badute, gu orduan muskertzen, zer-nahiren erraten hasten. Dih MarH 412 (ap. 

DRA). Bainan, den mendreneko nahigabe ezbaian, han gaude osoki muskertuak, sagarroien pare bilhakaturik! 

Etcheb MGaric 134 (ap. DRA). �2. Verdear. � Soroko artoak, eguzkiya xurrupatuz ostoak muskertzen zaizkiola, 


mende. 

712


goraka, etengabe egin du. Egan 1956 (3-4), 110. 

muskertzar. � (Aumen. de musker). Caimán. � Otsoak, arzak [...] muskerrak, sugeak, zapoak [...] kaiman edo 

muskertzarrak, eta beste pistia mota guziak. Cb Eg I 220. 

musket (SP, Lecl, H), musketa (L? ap. A (que cita a Ax)), muxket (H). � Almizcle. "Musc. Musket-usaina, 

senteur de musc" SP. � Balsamo, anbar, musketa eta halako bertze usain onak. Ax 415 (V 269). Balzamo edo 

muxket on bat egoten den yarro batek urrin ona gardatzen ohi duela. He Gudu 247 (SP 242 musk). 

musketa. v. moskete; moskota. 

musketa-jauzi. � Nombre de cierta danza. � Musketa-jauzi eta baso dantz-arina. Herr 30-7-1959, 2. 

musketel. v. moskatel. 

musketeria. v. mosketeria. 

1 muskil (V, G, AN-gip-5vill, L; Ht VocGr 416, Lar, Añ (G), Izt 92v, Lcq 41, Dv, H), muzkil, maskilla (ANgip). 

Ref.: A; A Apend (maskilla). �1. Renuevo, vástago. "Rejeton" Ht VocGr. "Renuevo de árbol, muskilla", 

"pámpano", "retallo, pimpollo, muskilla" Lar. "Pimpollo", "vástago, [...] muskilla" Lar y Añ. "Muskilla cuando 

aún está tierno [el renuevo]" Lcq 41. "Rama o brote de un año (AN-5vill)" (Comunicación personal). � En 

Urriçordoqui, e Examusquillaga (1290). Arzam 350. Una pieça que se atiene con Musquillia (1283). Ib. 350. � 

Sustrai gaiztoen alsuma edo muskilak bezala. AA CCErac (ed. 1900), 158 (ap. DRA). [Gaztañaren] erpin maite 

eta muskil mimerakorrak. Izt C 151 (v. tbn. 189). Onbor zaharrek ematen dute sasia bezalako muskil ahul bat. 

Dv Lab 367. Txertatzeko lekutik bera dauzkaten muzkillak. EEs 1917, 34. Gaztenondoen muskila. Ox 132. 

Leengo errotiko muskillez bear baitu erri bakoitzak bere ertia berritu. Ldi IL 126. Aien izkuntza ta españera, 

adar bateko bi muskil dira. Or EG 1950 (11-12), 51. Ba-dator uso txuri / mokoan muskillâkin. Or in Gazt MusIx 

201 (Onaind ib. 209 abar). Landarea zuhaiztu zen, muskil, lore eta fruituak ausarki emaiten zituela. Lf ELit 294. 

Zuzen jokatu du Satarka-k ondo zaharraren muskil berriak argitaratzean. MEIG II 102. v. tbn. It Fab 196. 

Garbiz EEs 1928, 36. Iratz 35. � (Fig.). � Gaztearen muskila, amets bat bezala, / arratsetik goizera histen 

berehala. J. Goyetche "Sarako neskatxak" (ap. DRA). �2. "Se dice de una persona que manifiesta un renuevo de 

juventud inesperado (L, Lander)" DRA. 

- MUSKILEZ MUSKIL. De rama en rama. � Muskillez muskil [...] millaka tximuen saldoketa dabil. Or Poem 

525. 

2 muskil (V, G ap. A; VocCB � Dv), muskira (G-azp; Lar � H), muskera, muskilla, muskiri (G-azp ap. A), 

muski (V-gip ap. A), muzkil. �1. Moco. � Suurra azpiti auts gorriz betia, muskil baltza darijola. Mg PAb 72. 

Otseñak memelotzat etsitta, belarrondokuak emon, muzkil eta gauza ezañak jaurti ta beste askotara irainduagaz. 

Belaustegi JZ 1921, 112. Mutikoa zikin-artean arkitzen zuan autsez eta muskeraz ederki ornitua. NEtx LBB 29. 

v. tbn. Muskilla: Ag Kr 63. �2. muskira (V-gip). "La baba de limaco, caracol, etc." Iz ArOñ. �3. muskiria (Vgip). 

"Muskírixa gutxi, muskírixia, (la) suciedad del postparto" Iz ArOñ. �4. muskira (V-gip). "Muskiria, lo que 

pone resbaladizas a las piedras que están en el agua" Iz UrrAnz. �5. muskira (V-gip), muskiria (V-gip). "(La) 

suciedad que se forma encima del agua estancada" Iz ArOñ. 

3 muskil. �1. "Esquilmo, muskilla" Lar. �2. (Lar � H). "Multa, muskila" Lar. � Bear dio gutxitu alogeratik 

derizkion muskilla edo multatxo bat. Izt D 61. 

4 muskil (G-azp). � "De mal color" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 

5 muskil. v. muskin. 

muskilarazi. � Hacer echar brotes, renuevos. � Ez othe da ihartuko [mahats-ondoa], eta muskilarazten zuten 

ur-errekekin ez othe da idortuko? Dv Ez 17, 10. 

1 muskildu (V, G, AN, L ap. A; Lar, Dv, H). � (Aux. intrans.). Echar renuevos. "Retallar, echar las plantas 

segunda vez tallos, berriz muskildu" Lar. � Erro hekiek oro muskilduko dira. Dv Lab 367. Khausitu zuen 

muskildu zela Aaronen zaharoa. Dv Num 17, 8 (en otras versiones Num 17, 23: Ol loretu, Ker zildu, BiblE 


mende. 

713


ernamuindu). Begiratzekotzat hea loratu diren mahastiak, eta muskildu mingranak. Dv Cant 6, 10. Aresti 

bezalako baratzezain andana baten eskuetan oraino ere luzaz muskil laiteke gure arbola. Lf Herr 28-9-1967, 4. 

v. tbn. Iratz 36. Herr 23-3-1961, 2. 

2 muskildu (V-och ap. A; Lar). �1. "(Ir por) lana y volver trasquilado, ille eske joanik, etorri muskildurik" Lar. 

"Pelar" A. v. mozkindu. � (V-och, L). Ref.: A; A Ezale 1897, 318n. "(L?), desmochar completamente un árbol" 

A. �2. "Esquilmar [...] recoger el fruto de las haciendas" Lar. � Gaztain zâr ori muskildu, bildu, / zaborrez estal 

ezazu. Or Eus 87 (v. tbn. 77). � (G-to; Lar), muxkildu (G-goi), moskildu (G). Ref.: A (muskildu, moskildu). 

"Soplar en el juego" Lar. "Despojarle de dinero a uno en el juego" A. "En el juego, por ej. bolos, cuando uno 

pierde dinero le dicen muxkildu aue, te han esquilmado" (Comunicación personal). �3. (Lar � Dv y H). 

"Multar" Lar. �4. Desperdiciar, malgastar. "Eguna muskildu, malgastar el día" A Apend. � Neure bizitza 

muskilduaren / antzeko neban aurkitu [masust-ondoa]. Gand Elorri 98. �5. Arrancar. � Bizar gorri leuna ere 

zearo muskilduz, arri-konkorra bailitz, saskira jaurtiko du [artaburua]. TAg Uzt 279. 

3 muskildu (V-ger, G-bet, L-ain), muskuldu (V-m). Ref.: A (muskildu, muskuldu); Ort Voc 151; Zt 

(comunicación personal). � "Entumecerse" A. "Muskuldu (V-m), entumecerse un miembro" Ib. 

4 muskildu, muskiratu (-au V-gip ap. Iz UrrAnz). �1. Cubrirse (una piedra que está en el agua) de una 

sustancia resbaladiza. "Muskiráuta arrixa" Iz UrrAnz. �2. muskirratu (V-gip). Formarse una capa de suciedad 

sobre el agua estancada. "Muskirraatu báarik dago ura" Iz ArOñ. �3. "Muskíratu, muskíraketan, ablandarse 

demasiado la carne, el tocino, por tenerlo sin sal" Iz ArOñ. �4. "Magullar(se), manosear, estrujar algo 

deteriorándolo. Perretxikuak ziero muskildduta ekarrittuzu plastikuan" Elexp Berg. v. murrixkildu. 

5 muskildu. v. muskindu. 

muskildun. � (Lo) que tiene brotes, renuevos. � Ainitz baitira zigor-muskildunak, gutxi, ordea, Bak-arenak. 

Zait Plat 109. 

muskildura. "(L; Hb), pousse, bourgeonnement" Lh. 

muskileria. � Conjunto de vástagos. � Zertako uzten ditutzu landa bazter hartan laphar, othe, hesiko erro 

ondoetarik heldu diren muskileria deusetako ez diren hek oro lurraz jabetzera? Eskual 18-12-1908, 2. 

muskilo. v. muskuilu. 

1 muskiltsu (Lar, H). � "Pampanoso, [...] muskilsua" Lar. "Plante féconde ou couverte de jets nouveaux" H. 

2 muskiltsu, muskirutsu (Lar), muskitsu (V-ger ap. Ort Voc 151). � "Mocoso" Lar. 

muskiltxo. � Dim. de 1 muskil. � Parnasuko ereiñotza ere, muskiltxo denean, amaren itzalpean azi doa. Ibiñ 

Virgil 82. 

muskilu (L, BN ap. Lh). �1. Golfo, caradura. "Luron, bonne pièce" Lh. � Holaz ere agertzen da Mendikotan 

diren muskillu eli batek zer kholko beltzak dütien. Eskual 23-10-1908, 3. �2. muskilo. Mocetón. � Ezi aurthen 

Ecosse-ko muskilloak seküla beno zaill-gogorrago beitira. Herr 18-1-1962, 3. 

muskin (V-arr-m-gip, G-goi), muskil (V-ger-ple-arr-m; Izt), nuskil. Ref.: A (muskin, muskil); Ort Voc 151. �1. 

"Troncho de una pera, manzana" A. "Concho de la manzana, muskila" Izt. "Troncho de pera o manzana (V-ger)" 

Ort Voc 151. v. mutxikin. � Orain sagar-muskil edo azubil edo ondakin bat baiño ezta. A Ezale 1898, 384a. v. 

tbn. Osk Kurl 137 (nuskil). � "Aurtengo sagarrak eztauko muskillik (V-ger-m), la manzana de este año no tiene 

troncho (expresión que se usa para indicar que no se quiere dar lo que a uno se le pide)" A. �2. Resto. � Loramuskin 

batzuk emon eutsazan. A Ezale 1897, 149b. Sugarra lerioken / anpor-muskil antzo. Gand Elorri 173. � 

Restos, cadáver. � Bildots-muskil bat bailitzan. Gand Elorri 99. �3. "Muskil (V-arrig, G-to), cosa 

insignificante" A. �4. (Adj.). "Meta muskil bi daukadaz, tengo dos insignificantes metas" A Apend. � Andre 

muskin sudur kako, / begi-gorri. EA Txindor 149. Iruntsi naian badabil nunbait / pizti muskiña (despreciable). 

Loram 74. � "Equivale a "mosca muerta" o "mátalas callando" (Montaña). Se aplica a las mujeres de natural 

tímido y reservado" VocNav. 


mende. 

714


muskindu (V-arr-m-gip, G-goi ap. A). � "Comer algo casi totalmente" A. � muskildu (V ap. A). "Dejar algo a 

medio comer" A. � Gona magalak ertzetik oratuten dabezala ta bertan, barruan, sagar muskildu batzuk. Ort 

Oroig 19 (de interpr. no segura). 

1 muskira. v. 2 muskil. 

2 muskira. "(G-to), chicuelo" A. (Puede que se trate de la misma palabra que 1 muskira). 

muskiratu. v. 4 muskildu. 

muskiri. v. 2 muskil. 

muskirratu. v. 4 muskildu. 

muskirrudi (Lar � Dv y H). � "Camaleón, animal semejante al lagarto" Lar. 

muskirutsu. v. 2 muskiltsu. 

muskito. v. moskito. 

muskitsu. v. 2 muskiltsu. 

musko. v. mosko. 

muskon. �1. "Poing (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon-Ond 140. �2. "Coup de poing (AN-egüés-ilzarb-olza)" Bon- 

Ond 152. 

muskuilu (-ullu G-bet; Izt C 206, FauMar 121), muskulu (G-azp-bet ap. A), muskilo (-ll- AN-gip ap. A), 

muskulio (Deen II 157 , Dv � A), muskulla (H (G, s.v. maskulua)), muxkullo, muzkullu, 

maskulu (H). � Mejillón. "Moule" Dv (que Azkue traduce equivocadamente "modelo, figura"). Sg. Deen 

"almeja". � Pegatuko zaio sillari, muzkullua arrokari bezela. Iraola 44. Ailtzurtxo motxaz arrotzen duten / txirla 

edo muxkulloaz. Garbiz EEs 1925, 64s. Arrain estalgidunak ditu hazten; hala nola ostriak, muskulioak (moules), 

[...] kamartzak eta otharrainak. Herr 31-12-1959, 2. 

- MUXKUILU, MAXKULU (H, lo da como forma de dim.). 

muskuilutxo, maskulutxo (H). � Dim. de muskuilu. 

muskuldu. v. 3 muskildu. 

muskulio. "Aulon, muskulioa, higikia" Urt III 189. 

muskulio. v. muskuilu; 1 muskulu. 

muskullu. v. muskurio. 

1 muskulu, muskulio. � Músculo; nervio. � Israeleko haurrek eztute iaten muskulio erretiratzen denik zeña 

baita hanka tokian. Urt Gen 32, 32 (Dv y Ur zain, Ol y Ker kirio, Bibl hankazain, BiblE nerbio). Miologija, 

zeñek erakusten daben zer dirian muskulubak, zeinbat ta zetarako. Mg PAb 83. Zizku-zulo au erro edo muskulu 

gogor batek itxita dauka. Oñatibia Baserria 99. 

2 muskulu. "(Gc), burbujas que se levantan en el agua" A. 

muskur. v. mozkor. 

muskuri (Lar, Hb ap. Lh). � "Gaita, melecina, ziriskari, aiuda, ajuda muskuria" Lar. 


mende. 

715


muskurio (G-azp), muskullu (G-azp), muzkurio (V-gip). Ref.: A; Etxba Eib (muzkurixua); Gte Erd 230. � 

"Lloriqueo" A. "Negar-muzkurixuetan dago egun guztian, ume koittau ori" Etxba Eib. "Negar muskullutan dago 

(G-azp)" Gte Erd 230. 

muskurioka. � Quejándose, protestando. � "Uitzi" muskurioka ibillia dute, ain bide luzea egiteko berandu 

omen dala-ta. Ldi IL 40. 

muskurkatu. "Arrodere, [...] harrukatu, marrukatu, muskurkatu" Urt II 358. 

muskurkatzaile. "Arrosor, [...] muskurkatzaillea, harrukalária, muskurkularia" Urt II 363s. 

muskurkulari. v. muskurkatzaile. 

muskurrillo. "(V-ple), caracol de mar, mayor que el magurio" A. 

muskutxa. "(V-ple), zuro, tusa, espiga desgranada de maíz" A. 

muslari (gral.; H). Ref.: A Morf 95; Etxba Eib; Elexp Berg. � Jugador de mus; aficionado al mus. � Muslariek 

bortzekin hamarreko. Ox 112. Debru muslari kopeta-txar harengatik. Zub 23. On Pilipe baño muslari oberik ez 

zala. JAIraz Joañixio 20. Muxikolari, muslari eta teatrolari. Herr 28-11-1957, 4. Muslariaren arabera, erran 

nezake "iduki"! SoEg Herr 15-10-1959, 1. Hauen "enbido" eta are "hordago"-ari (Orixe eta muslariak bezala 

ari naiz) "eduki" ozena botea zion. MEIG V 104. v. tbn. Othoizlari 1954, 1. Herr 18-2-1965, 4. Lf ELit 62. 

musnaka. v. usna. 

muso. "Musoa (O), beber de buzos, ore ipso in fontem inmisso bibere" SP. Relacionado tal vez con musu. 

musoin. v. muxoi. 

musolina. v. muselina. 

musorka. "Acorneándose (BN-lab)" A Apend. 

muspel. v. mospel. 

muspez (Lar, H). � "Hocicar, caer de hocicos [...] muspez erori" Lar. 

1 must (V-m ap. A), mus (V-ger-m, G ap. A), mux (Lar ), muix (Lar, H). �1. Inmersión. "Zabullida", 

"chapuz" Lar. "Muixa [...], plongeon, action de plonger" H. "Zambullidura" A. � Naaman garbituteko, 

Jordango ibaiko zazpi muxak. fB Ic III 4. �2. "Mux (V-m), voltereta" A. �3. muix (Lar, H). (Adv.). "Chapuzar, 

murgildu, muix sartu" Lar. "Muix urean sartzea, entrer, se cacher dans l'eau en plongeant" H. 

- MUSTEAN. "Musean (V-m), muxean (V-m), nadar con la cabeza sumergida" A. 

- MUST EGIN (V-m ap. A; mux V-m ap. A; Lar ; muix H). a) "Zabullirse" Lar. "Muix egitea, faire 

un plongeon" H. "Zambullirse" A. � Murgildu edo mus eginik uretan, dendatu zan arrapatzera. VMg 6. 

Itxasoan must egin da urpe edo mustuger asi nintzen. A BGuzur 132. Bata baño bestia ikarago must egin uretan. 

Otx 137. v. tbn. Ag Kr 211. � Bucear. � Eurei ikera bat emotearren, must egin neuen errirentz. A BGuzur 133. 

b) "Mux egin (V-m), dar una voltereta con la cabeza apoyada en el suelo" A. c) "Mux egin (V-m), tropezar" A. d) 

"Muix egitea, faire le plongeon, s'esquiver, disparaître" H. e) "Muix egitea, s'enfoncer, perdre en affaires, faire 

banqueroute, etc." H. 

- MUST-EGITE (Lar ). "Zabullida" Lar. 

- MUST ERAGIN (Lar ). "Zabullir" Lar. 

2 must. "(V, G), onomat. de la succión" A. 

musta. "(R), rebañito" A. 


mende. 

716


musta. v. mustra. 

1 mustada. �1. "(V-ger-m, G), aforo, prueba de algún alimento, principalmente líquido" A. �2. muxtada. 

"Sorbido" A Apend. 

2 mustada. � "Zambullidura" Otx voc. Cf. 1 must. � Bete-beteko mustadea artu eragin. Otx 87. 

1 mustaka, muxtaka (V-ger ap. A Apend). � A sorbos. 

2 mustaka. "Aguijón de abejas y avispas" Ond Bac. 

mustaldi. � "Baño, inmersión en el agua" Otx voc. � Paktolo ibaian mustaldi bat egindda. Otx 120n. 

mustali (Lar � H). � "Arrebozarse con la capa" Lar. 

mustar. � "(V-m-gip), mosca, barbilla de debajo del labio" A. � Iguzki sartzealde, Castilla zaharra, / Guriopez 

duena agertzen mustarra. (Interpr?). Hb Esk 78 (DRA traduce "ceño, morro"). 

mustarda (L, BN, S; SP, Urt II 234, Ht VocGr 388, Lar, Lecl, Izt C 42, H). Ref.: Alth Bot 14 y 22; A. � 

Mostaza. v. ziape. � Baldin mustarda bihi bat den bezenbat fede baduzue. Lç Mt 17, 20 (TB, Dv e Ip mustarda; 

He sinabe, Ur (V y G), Hual, IBk e IBe mostaza, Ker ziape). Mustarda hazi bihi bat. Lç Mc 4, 31. Konpara 

daiteke mustarda haziarekien. He Mc 4, 31. � "Condiment que l'on fait avec de la moutarde" H. � Nahas zazu 

mustarda puxka batekin, olioa eta minagria. ECocin 31. 

- MUSTARDA HANDIKO. "Mustarda handiko gizona, homme [...] qui se considère, et veut être fort considéré, 

respecté" H. 

- MUSTARDA GORRI. Persona soberbia (?). � Mendia bezalako gizon bat, mustarda gorri, ihurtzuriak bezain 

larriko orro batekin, hasi da erakusten: ez ditu nihork egin gauzak, berak egin dire! Hb Egia 137. 

mustardatu (Lar). � Irritarse, enojarse. "Amostazarse" Lar. � Gipuzkoako probinzia Gaztelako Erregeagana 

jarri izan zalako, Nafarroa mustardaturik aserratu zan portizkiro. Izt C 288. 

mustarro. � Vino joven. � Hainbertzenarekin gure gizona mustarro edo arno berri jastatzerat joan zen. Prop 

1896, 159. 

1 mustatu. � Incitar. � Argitu entendamentua, mogitu borondatea, mustatu memoria Jangoikoaren itzaren 

medios (370). LE-Ir. Zegón mustatúa / bekatuaréki. LE Kop 26. 

2 mustatu, muxatu. � Zambullirse. � Munera aik eldu / t'ugaraxioak / an, plast, zirean muxatu. Zav Fab RIEV 

1907, 529. 

3 mustatu (G? ap. A; -au V-ger-ple-och-m ap. A), muxtatu. �1. Probar. Cf. JUSTA ETA MUSTA (s.v. 2 

justatu). v. dastatu. � Laguntza orrein eztija mustau nai dot. Laux BBa 34. Usaiz ona zera ta obea kolorez, 

agoan muxtatzeko barruratu zaitez [dirigiéndose al vino] (G-azp). A EY IV 79. Bakalloaren saltza mustatu. 

ZArg 1958, 5. Nikanor-ek barruan mustaurik eroian beazunaren mingotsa. Erkiag BatB 89. v. tbn. Muxtatu: 

Aurre-Apraiz in Onaind MEOE 768. � (Fig.). Probar, experimentar; disfrutar de. � Mustau daigun bake au 

geldiro. Laux BBa 90. Eztu sekula eriotzarik mustatuko. Ir YKBIz 327. Ai! mustatu orduko minkatza! / Une 

bateko gozamen mirriñari / zoritxar darraiko etengaitza! Gazt Egan 1951 (4), 15. v. tbn. Erkiag EuskOl 1933, 

57. �2. "Zampar. Orrek gaur bazkaritan asko mustau dabe (G-azp)" A Apend. �3. "Hacer que la cría mame la 

leche de su madre. Billotxak mustau. Ardixak etxera joaten dienian esnia eratia, errepera botatzia, mustatzia. 

Billotxak mustau dittut" Elexp Berg. 

mustatu. v. atemustatu. 

mustatxa. v. mustatxo. 

mustatxo (Lar), mustatxa (Urt I 468), mustaxa, mustratx (B ap. A; VocB), muxtatx, muztatx, muztatz, 


mende. 

717


mustatza. � Mostacho, bigote; bigotes de animal. � Mustatxak erhi puntez goiti biribiltzea. SP Phil 285. 

Mustaxa xutak. Ib. 199 (He 201 mustatxak). Hor du betbetan ikhusten otso baten mustatxa. Gy 56. Ala diyo 

mustatxuari tiriaz. Iraola 131. Beren buztan ttipiak xut xuta, mustatxak gora [erbiak]. Barb Sup 30. Bere xapel 

eta mustatxa handiekin. Ox 40. Mustatxak ur-azukretan bustitu zituen, xut egon ziten. Lf Murtuts 30. [Staline] 

maltzurra, [...] bere muztatza lodia gibelean. SoEg Herr 11-7-1957, 1. Gizon itsusi bat zen, muztatz berduratu 

batekin. Larz GH 1959, 83. Bekain beltzak, muxtatx beltzak. JEtchep 98 (39 muztatx). 

- MUSTATXO-HANDI. De grandes bigotes. � Muthiko lodi muxtatx handi hura. JEtchep 105. 

mustatxodun (Lar), mostatxdun. � "Mostachoso, que tiene mostachos" Lar. � Jende onak, ez fidatu / andre 

mostatxdun oietan. JanEd II 62. 

muste. v. musde. 

mustela (V-m ap. A), musterle (V-m ap. A). � "Comadreja, a diferencia de ogi-gaztae, que tiene blanco el 

pecho" A. � Gizona ta ogi-gaztaia (Mustela). VMg 37. 

� Etim. De lat. mustela. 

musti. v. busti. 

mustigo. v. muztio. 

mustika. v. moskito; mustuka. 

mustiko. "(V-gip), muchachito" A. 

mustio. v. muztio. 

musto, mustu (V, G ap. A). � "Un pececillo negro de entre peñas, que no es comestible" A. � Txangilla ta 

mustoa gorde daizala Jose Antoniok etxeko katuarentzat. Ag Kr 143 (145 mustua). 

mustra (BN, S ap. Lh; SP, VocBN, H). �1. Aspecto, apariencia. "Montre, lustre. Mustra ederra du" SP. 

"Apparence deployée. Aurthen mahatsak mustra ederra du" VocBN. � Tamaño. "Mustra handia da, bainan 

hazta ttipia, cela est d'un grand volume, mais de petit poids" H. � Xumeago ere ba, bana bertze, tresna [oto] 

bakotxaren mustra. JE Ber 93. Balio zuen segurki hain mustra ederreko ordonantzaren muntatzea, sendagailu 

ñimiño hunen ukaiteko! Lf Murtuts 34. � (Lh), munstra (Dv). "Faste, étalage pompeux" Dv. "Oro mustra da 

gizon hori, cet homme est plein de façons" Lh. � [Harrizko saindua] ez zen eder-ederra, nahi baduzu; bainan 

halere munstra poxi bat bazukeen, argien eta lilien artean distiratzen zuelarik. Lf Murtuts 3. �2. Exposición, 

muestra, feria (de ganado). � Merkatuz-merkatu goatea mustrarat; / gero karnizeriara. Gy 262. �3. + munstra. 

Representación. "Tobera-mustrak" AEF 1931, 53. � Ihautiria edo tobera-mustra alde batetik. JE Bur 182. 

Tobera-munstra batzu / muntatu. Etcham 104 (v. tbn. tobera munstra en Etxde JJ 171 y Lf ELit 83). Haren 

zezen adarrekin kontent geratzen baldin bada, orduan tobera mustra bat muntatzen zaio [gizonari]. Arti Tobera 

278. Bainan nola iragaiten da pastorala? Jendearen biltzeko, arizaleek munstra egiten ohi dute, hots, ibilketa 

bat bidez bide. Lf in Casve SGrazi 12. �4. (S ap. Lh), musta (S ap. Lh). Ensayo de una representación. 

"Répétition de pastorale" Lh. v. 1 mustraka. � Ezi jokhazalek beren "mustrak" ostatiaren aizuan dütie eginen. 

GH 1930, 163. 

mustra. v. mostra; mustro. 

1 mustraka. � Ensayo de una representación, actuación, etc. � Dantzari, khantari, koblakari... hoberenak 

biltzez ihauti ondarreko bi mustraka egin onduan Lextaren. 1832-ko Muganga Maizkada ederrak (ms.) (ap. 

DRA). Ene haizoko ezkaatz batetan zien beren "mustraka". GH 1930, 164. � Soldaduek heben gainti egin dütien 

manübrak edo hobeki erraiteko gerla mustraka. Herr 12-10-1967, 3. 

2 mustraka. "(V-ger-ple), estropajo" A. v. mostratxa. 

mustratx. v. mustatxo. 


mende. 

718


mustratxa. v. mostratxa. 

mustrika (AN-ulz ap. A Apend). �1. Estaca. "Mustrica, [...] palos gruesos o piquetes que se clavan en tierra 

para cerrar las heredades con alambre o espino metálico (Odieta)" VocNav. �2. (AN-erro), mustriko (AN-5vill). 

Grupo, conjunto. "A zer gaztain-mustrika daukezun (AN-erro), qué buen grupo de castaños tiene V." Inza Eusk 

1927, 144. "Lore mustriko bat (AN-5vill)" Gte Erd 257 (junto a moltzo, mordo, mordoxka, etc., de otras zonas). 

mustro (Dv, H), munstro (Dv), mustru (T-L), mustra, mostru(o), monstruo, monstre. � Monstruo. � Hargati 

da herioa gaixtoa, belza eta monstre baten pare itxusia. Tt Onsa 153. Bizioen mustroak. Gç 55. Monstro furios 

hura. He Gudu 100. Erriko gauza etan ez zaitezila saartu [sic], bada populoa da mostru bat (B, s. XVIII). 

BOEans 919 (801 (B, s. XVIII) mostruo). Mustro baten ohoretan bertsuak moldaturik. Monho 60 (122 munstro). 

Mustra infernal hurak. Xarlem 401. Aren antzeko monstruo ikaragarriak egin zerate. Gco II 10. Krueltasunezko 

monstro bat izan naizena. Dh 106. Mustro ttiki batzu hagitz itsusiak [untzaren umeak]. Gy 224. Erreboluzioneko 

munstroek. Elsb Fram 121 (178 mustro). Bertze guziak izialdurekin harrituak, eta hura lo... egiazko mustroa! 

HU Aurp 47. Paper hazkar batekilan eginikako mustro-buru bat. Barb Sup 116. Halako mustro edo bidutzi 

itxuragaitza dirudi. MEIG I 157. v. tbn. Munstro: AstLas 70. MarIl 70. Monstro: Brtc 90. Monstruo: Cb Meza 

185. Zuzaeta 135. Mostru: Arr May 125. � "Mustroa, animal ou végétal de conformation insolite" H. � "Chose 

extraordinairement grande ou laide" H. � (Uso adj.). � O gogua mustrua / Jinkuaren krainta gabia! 'Esprit 

monstrueux'. Xarlem 1019. Afrikako suge munstroek. Elsb Fram 179 (180 suge mustro). Egundaino izan den 

biltzarrerik munstroena. Ib. 104. 

mustroka (Lar, H), mustruka (H). � "Punta de sábana, pañuelo, &c., en que se envuelve y guarda algo" Lar. � 

(Lar � H). "Amurar, llevar los puños de la vela hacia la proa, belaren mustrokak brankeronz egin" Lar. 

mustrokeria, munstrokeria, monstrokeria. � Monstruosidad, acción espantosa. � Begira nazazu berriz halako 

monstrokerietan erortzetik. Dh 190. Monstrokeriazko bilduma bat. Ib. 147. Zer sakrileio lazgarri! zer 

munstrokeria! Ib. 381. Zertako [...] populu paganoek munstrokeria izigarrienak sinhetsiko eta asmatuko 

dituzten. Lap 13 (V 9). Gaur ere munstrokeriak egiten dira, bai, eta azken gerrateak ondo egiztatu du. Vill Jaink 

181. Azken aldi hauetako mustrokerien aldamenean deus gutxi badira ere. MEIG IX 40. v. tbn. Munstrokeria: 

Elsb Fram X. In MEIG VIII 28. 

mustros, monstros. � Monstruoso. � O arima madarikatua! Arima monstrosa! Dh 149. 

mustruka. "Terreno de pequeñas dimensiones, rodeado de terrenos ajenos, riachuelos, ribazos, zarzales" Elexp 

Berg. 

mustrukatxo (V-gip). � Dim. de mustruka. "Ezetarako etzan mustrukatxo bateaittik asarretu zien bi anaiak" 

Elexp Berg. 

1 mustu. �1. Probar, degustar. v. 3 mustatu. � Mustu dezagun lenbailen, lagun. 'Nous boirons les étrennes'. Or 

Mi 15. �2. "Estrenar (AN-larr-araq, B)" A Apend. 

2 mustu. v. musto. 

mustu. v. moztu. 

mustuger. � (Nadar) bajo el agua. v. MURGILEAN. � Itxasoan must egin da urpe edo mustuger asi nintzen. A 

BGuzur 132. Eguzkia itxaso barruan mustuger edo murgillean igeri balebil bere. A Ezale 1898, 42b. 

mustuilka. v. mustupilka. 

mustuka (BN-ciz, Sal ap. A; VocBN, Hb ap. Lh, Dv (BN), H), mustika (S (Foix) ap. Lh), muxtuka (H). I 

(Sust.). �1. "Poignée de vieux linges avec laquelle les domestiques frottent les meubles ou nettoient la vaisselle" 

VocBN. � "(L, BN-ciz), estropajo, toda clase de revoltijo" A. � Ixtupa mustuka bati su emanik, argi handi bat 

eraiki zen bet-betan. Barb Leg 25. � Aingira harrien artetik bezala, iragan nitzaiote bi othe mustuken artetik. 

Barb Piar I 10. � Kasola guzietako mustuka da. Herr 30-10-1958, 3 (se dice de los incapaces de actuar por su 

cuenta). �2. "(BN-mix), ropa sucia" A. �3. Bulto. � Hobeki orduan behatu'ta, horra non bi mustuka ilhun 


mende. 

719


ilhuni ohartzen den azkenean. Barb Piar II 53. 

II (Adj.). �1. "Neska mustuka, grosse fille, mal troussée (fam.)" Dv. �2. "(BN-mix), huraño" A. 

mustuka. v. musturka. 

mustukai (Sal). Ref.: A Apend; ZMoso 67. � Estropajo. 

mustukakizun (H), muxtukakizun (H). � "Qui doit être frotté avec une poignée de vieux morceaux de linge (en 

parlant des meubles)" H. 

1 mustukatu (BN ap. A � VocBN; H), muxtukatu (H). �1. "Frotter des meubles avec mustuka" VocBN. �2. 

"Froisser, chiffonner" Lh. 

2 mustukatu. "Müstükatü (S; Foix): 1.º absorber; 2.º imbiber" Lh. 

mustulipako. v. mustupileko. 

mustulipako. v. mustupileko. 

mustupil (AN, Lc, BNc ap. A; SP (sin trad.), Urt, Lar, Dv, H). �1. (Sust.). Hocico, jeta; cara. "Caedunt se 

inuicem pugnis, mustupill kolpeka, ukhabill kolpeka hari dire" Urt IV 17. "Partie basse de la figure au-dessous 

du nez" Dv. "Mustupilaz erortzea, tomber face contre terre" H. "Mustupilaz gora arthikitzea, jeter à la renverse" 

Ib. "Mustupilan-behera (BN-ciz), cabeza abajo" A. � (Pl.). "Mustupilak haustea norbaiti, casser le museau à 

quelqu'un" H. "Mustupilak hanturik dago afer hori (BN-baig), ese perezoso está con las facciones hinchadas" A. 

�2. (Adj.). "Mufle" Dv. 

- MUSTUPIL HANDI. "Grosse figure, t[erme] de mépris" Dv. 

mustupildu, mustupilatu. � Caer de bruces. � Sabela ethentzen zitzaion [uhinari], hausten gerruntze 

konkortua, mustupiltzen bere aurpegi oiesa. JE Ber 79. Presondegi korraletan bethi erortzen nor edo nor; 

mustupilatzen zonbait gazte, [...] Kadar basarekilako kasketadunen xixpa-puntan! SoEg Herr 21-3-1957, 1. 

mustupileko (L, B, BN ap. A; Dv, H), mustupilako (H), mustulipako. �1. Golpe en la cara. � Tardieu minixtro 

nagusia aurdikitzen dute gorri-beltzek. Chautemps haren ordainak mustulipako bat ederra biltzen du. GAlm 

1931, 34. �2. "Chute sur la face. Murtzi iorik, mustupileko bat hartu dut" H. �3. "(L-ain), carota, cara grande" 

A. 

mustupiletako (Lc, BN-ciz-baig ap. A). � Golpe en la cara. "Mustupiletako bat emanen deiat, te daré una 

bofetada" A (s.v. mustupileko). � Eman gogo dio mustupiletako bat. Hb Egia 25. 

mustupilka (SP, Urt). �1. A puñetazos. "Mustupilka haritzea, se battre à coups de poing" SP. "Caedunt se 

inuicem pugnis, ukhabillka, mustupillka hari dire" Urt IV 17. �2. (BN-ciz-arb-baig; Dv), mustupilaka (BN), 

mustuilka. Ref.: A; Gte Erd 9. De bruces; boca abajo. "Mustupilka erori, tomber su le nez" Lh. � Filistindarra 

mustupilka erori zen lurrera. Dv 1 Sam 17, 49 (Ol auzpez, BiblE ahozpez). Atzeman zuten mustupilka lurrean 

hedatua. Ib. 5, 4 (Ker auspaz). Doidoiak egin du ez bainiz mustupilka erori aldarearen oinetarat. JE Bur 73. 

Aurtikitzen du lurrerat mustupilka. Zub 23. Gobernuko alki ederretan jarriak mustuilka lurrerat eror-arazi 

beharrez. SoEg Herr 11-7-1957, 1. v. tbn. Ducq 115 (ap. DRA). SoEg Herr 17-3-1955 (ap. DRA). �3. A 

montones, en gran cantidad. � Oraiko egunean ogi motak mustupilka badira. GAlm 1937, 87 (ap. DRA). 

mustupilkatu (SP, H). �1. "Se battre à coups de poing" SP. �2. (H). Caer de bruces. � (Fig.). � Bainan horra 

nun lur huntako aiseria berriek bake eta zorion gozo hori mustupilkatu behar zuten egun batez. JEtchep 47. 

mustupiltsu, mustupilatsu (L, BN ap. Lh). � "Boudeur" Lh. 

mustur (V; Lar, Añ (V), Hb ap. Lh, Dv (V), H), muistur (H), muixtur (H). Ref.: A; Etxba Eib; EAEL 4. � Tr. 

Documentado en textos vizcaínos y en Iztueta. �1. Hocico, jeta (en sentido peyorativo o jocoso, tbn. aplicado a 

personas). "Morro, hocico" Añ. v. mutur. � Uretan musturregiño / sartuta gelditxu. DurPl 86. Musturra 

txarrijarena lakua dauka [otarrañak]. Ur Dial 19 (It, Dv e Ip mut(h)ur). [Erliak] musturrian dauken tronpa 


mende. 

720


bategaz. Ib. 12. Purua musturrean dariola keia. AB AmaE 258. Gaztaña kolorea, / musturra zorrotza [ref. a la 

pulga]. Azc PB 67. Euzkelerrian musturra daula / ta Madrillen errapia. Enb 66. Asto bakoitzari musturretik 

oratu. Erkiag Arran 55. Alemaneri musturra larregi berotuz. EgutAr 13-10-1960 (ap. DRA). Arrainak 

musturrekin berina jo arte. Osk Kurl 85. v. tbn. A BeinB 91. Kk Ab I 103. Bilbao IpuiB 128. � (Pl.). "Labios, 

morros. Neu nagosi eta musturrak ausi (Vc)" A. "Morros. En la carnicería, belfo del ganado" Etxba Eib. 

"Musturrak garbitu (AN-arr)" Gte Erd 109. � [Belarluziaren] musturrak. Mg PAb 86. Musturrak koipeturik [...] 

Ause bai bazkaria! Ib. 98. Ya arri bat artuta, musturrak zetako ausi ez deutsazan lotsa galdukuari. fB Ic I 315. 

Musturrak gorri-gorri otzaren otzaz. Kk Ab I 60. v. tbn. Azc PB 188. � "No se saldrá con la suya [...], eztau 

musturrik garbituko (V-oroz)" A EY III 334. � (Fig.). � Herio geldiaren mustur zimeldua. Arti MaldanB 191. 

Gosearen musturrak noizean bein agertzen dirala. Erkiag BatB 152. 

�2. (V, B ap. A; Añ (V), Izt), muztur. Extremo, punta. "Langa mallaak musturra gurean sartuta izan" Izt 47r. 

"Gure kale-musturrean bizi dan atsoa makalik ei dago (V-m)" A. Cf. SORO-MUTUR. � San Marzialko 

mendiak, Aldabeko aitzak eta Higer-en musturrak. Izt C 34. Eta sartuagaz bat diru danak poltsan / 

musturreraño zelan guztia bete zan. AB AmaE 290. Matxitxako entzutetsuaren mustur zorrotza. Ag Kr 153. 

Talagotxitik Torronterurantz dagoan kale musturrean. Ort Oroig 93. Erronda kaleko musturrian. Kk Ab II 57. 

Askatu eutsan muzturra zaragiari. Ib. 40. Mustur bietan metro-erdi lodiari euko dau [ageak]. Akes Ipiñ 23. 

Lurraren mustur gogor zorrotza non egoan. Erkiag Arran 68. Ba doa jente-lerroaren musturrera. Erkiag BatB 

162. � "Ez lukainka ta ez mustur (G-goi), ausiosorik eztuna edo ta ezer balio eztuna" Inza Eusk 1972, 94 (en 

EsZarr 157 (G-goi) mutur). � Punta de un monte, cima. � Aralarko aitz goititu Larrunarri deitzen zaionaren 

musturretik ikusten da. Izt C 37. Baldin bazan mendiskaren bat bukatzen zana musturrean. Ib. 22. 

�3. "Mendrugo" A Apend. v. LUKAINKA-MUTUR, OGI-MUTUR. 

�4. "(B), corteza de pan" A. 

�5. (Adj.). "Mustur egoitea [...], iartzea, être à bouder [..], se mettre à bouder" H. � Zaldi musturrak purrustu 

tzarrak / eginik, ai! ta entzun ez. Zav Fab RIEV 1907, 541. 

- MUSTUR-ASTINKETA. Acción de torcer el gesto, poner mala cara. � [Umien] eranzute ta mustur 

astinketak. CrIc 65. Eztakije [nire etxeko umiek] erremuskada, bekoki illun ta mustur astinketarik egiten. Mg 

PAb 92. 

- MUSTUR-ASTUN. "(V-m), huraño, hocicudo, esquivo" A. 

- MUSTUR-BELTZ. De morro negro; de cara negra. � Erri-idijen orde sartu daruez mustur baltz, begi 

zetakadun edo Asturijakuak. Mg PAb 112. Emen daukagu geure mustur baltz. Ag Kr 71. 

- MUSTUR-BIZARDO. Barbudo. � Errege Sardoa, / Napoleonen lagun / mustur bizardoa. Azc PB 222. 

- MUSTUR EGIN. "Faire la moue" H. 

- MUSTUR-ERRE. Impertinente, desabrido. � Gazte mustur erre batek zitalkiro barre algaraka ziarduala. 

Erkiag BatB 29. Mustur erre oskilla. Ib. 16. 

- MUSTUR-GORRI. De hocico rojo. � Txakur mustur gorrija etzunik oñetan. Laux BBa 108. 

- MUSTUR-JOKA. A bofetadas. � Zorotan, erotan, iazoten da askotan / mustur-ioka mutilkoak. Azc PB 63. 

Senar-emazte batzuek mustur-joka asi ziran kalian. EgutAr 6-4-1964 (ap. DRA). 

- MUSTUR KAKO. "(V-m, pop.), nariz aguileña" A. 

- MUSTUR-LUZE. De pico largo. � Baso-txoritxu mustur-luzeak. A BeinB 48. 

- MUSTUR-MUSTURRETAN. En plenos morros. � Mustur-musturretan joko zituedaze. Bilbao 

IpuiB 274. 

- MUSTURRA(K) ASTINDU. Torcer el gesto (en signo de desaprobación). � Illundu bekokia, musturrak 

astindu, adierazoteko onetara eztitugula enzun gura alako berba zantar ta lotsagarriak. CrIc 77. 

- MUSTURRAK APURTUZ. "Musturrak apurtuaz, con todo empeño (V-ple-m)" A EY III 282. 

- MUSTURRA OKERTU. Torcer el gesto (en signo de desaprobación). � Sarri musturra okertuko dozu 

irakurgaitxu oneitan aurkituko dozuzan erderatiko itz ugarijak ikusita. Kk Ab I 4. 

- MUSTURRA SARTU (V-gip ap. Etxba Eib). Entrometerse, meter baza. "Gauza guztietan musturra sartu 

biarreko gizona zan" Etxba Eib. � Iñoren arazuetan eztala musturrik sartu biar irakastiarren. Otx 177. 

- MUSTURREKIN, MUSTURRAKAZ. "Musturrakin ibilli, estar de morros" Etxabu Ond 110. "Musturrekaz 

dao (V-arr)" Gte Erd 150 (junto a mutur beltz, mutur ilun, etc., de otras zonas). 

- MUSTURREZ AURRERA (Vc ap. A). De bruces. � Musturrez aurrera jausiko da. Zam Man 57. Gau guztian 

ibilten, nundik nora ezekiela: bilin balaunka, musturrez aurrera, buruz beera. A BeinB 78. 

- MUSTURREZ BEHERA. De bruces. � An dua sulla tutarrez, esnia be plausta beianganera, ta ija-ija 

bakalduna bera be bai musturrez bera! Otx 42. 

- MUSTURREZ MUSTUR (H). Extremo con extremo. 

- MUSTUR-UHAL (H). Bozal. 

- MUSTUR-HUTS (H). Sin nada. 

- MUSTUR-ZORROTZ. a) (Adj.). Puntiagudo. � Txotak erdaldunen txapel mustur-zorrotzak dira. A BGuzur 

165. b) (Uso adv.). Con cara de enfado, de morros. � Pikau ei zan andratxua, eta mustur-zorrotz eta bizi-bizi 

erantzun ei eutson gizontxoari. Alzola Atalak 55. 


mende. 

721


- MUXTUR (Lar y H ). a) "Hociquillo" Lar. b) Punta. � [Surraren] muxturragaz gingilla ikutu eustan. 

Or Tormes 29. � "Punta dura del pan. Muxturre neretako" Izeta BHizt2. Cf. VocNav: "Mustur, extremo o pico de 

un pan (Cirauqui, Pamplona, Aoiz). Corrusco (Pamplona)". v. supra (3). 

musturdun (H), muxturdun (H). � "Qui a pointe, pointu" H. � Musturdun txota baltza. A BeinB 114. Txapel 

musturduna eskuetan. Ib. 114. Musturdun morko edo murko biribil lurrezkoagaitik. A Ezale 1897, 167a. � "Qui 

a bec, est bécu [sic]" H. 

musturi (Lar, H). �1. "Hocico" Lar. �2. (V?, G?, AN? ap. A � Añ; Lar, H), musturia (Hb ap. Lh). "Enfado" 

Lar y Añ. � "Musturia (Hb), froncement de sourcils" Lh. � "Pesadumbre, dolor, molestia" Lar. �3. (Lar, H). 

"(Caída de) bruces", "hocicada, caída de hocicos" Lar. �4. (H). Hociqueo, acto de escarbar con el hocico. 

musturidun. "Qui a moue, déplaisir, répugnance, fâcherie, qui fait la moue" H. 

musturigarri. "Qui est propre à causer du déplaisir, du dégoût, de l'irritation" H. 

musturika (Lar, Hb ap. Lh, H). � De bruces. "Bruces" Lar. 

musturikatu. "(L, BN, S), tomber la face en avant" Lh. 

musturiki (H). � Con enfado, disgusto. 

musturiro (Lar, H). � "Enfadosamente" Lar. 

musturitu (Lar, Añ (G), H), muxturitu (H). � "Enfadar" Lar y Añ. 

musturka (Vc ap. A; H), mustuka (Sal ap. A). I (Adv.). �1. "Hozando, levantando tierra con el hocico" A. �2. 

"(V-m), mordiendo" A. � Azkenerako dana suturik asten da gogor musturka [otsua]. Azc in Ur PoBasc 256. 

�3. (H). De morros, poniendo mala cara. 

II (Sust.). �1. "Bouderie, action de faire la moue" H. �2. "Fouillure que fait un cochon et action de fouiller" H. 

musturkada. � Mordisco, picotazo. � Ardien musturkadaak / guztiz dira minak. Azc PB 68 (ref. a una pulga). 

musturkari (V-m ap. A; H). �1. "Hozador, cerdo o jabalí que hoza mucho" A. �2. "(V-m), mordedor" A. �3. 

"Boudeur" H. 

musturkati (H). � Hozador. 

musturkatu (H). � Hozar. � Zakur bat gelditu da ta inguratzen zaion orbel-artean musturkatu ezkero [...]. EG 

1958, 65. 

musturkeria. "Bouderie" H. 

musturketa. � (Con ines.). Luchando, peleando. � Sagar-zaleak atralakaren bat euren artean sortu arren, 

eztira musturketan asi al izango. A Ezale 1898, 384a. Goi-Amerika ta Espaiñia gudan edo musturketan asi 

orduko. Ib. 373a. 

musturkin. "Qui fait la moue, qui boude" H. 

musturko, muzturko (B, Sal ap. A). �1. "Zoquete (de pan)" A. Cf. VocNav s.v. mazturko y muzturko. �2. 

muxturko (Sal). "Corteza de pan" A. �3. muzturko. Punta del pan, currusco. � Ama, ogia asten xuelarik edaxu 

niri muzturkoa. 'Cuando empiece el pan extiéndame el kurruxko'. ZMoso 59. 

musturraldi. "Mustur-aldixa, crisis pasajera en la relación amistosa de dos personas. Alperrik ezkon-barri, 

mustur-aldixa darabixe gaur" Etxba Eib. 


mende. 

722


musturreko (V-m ap. A; Añ (V), H). �1. "Cachete", "sopapo" Añ. "Bofetada, mojicón" A. � Musturreko bi 

emongo deuadaz txistua baiño ariñago. A BGuzur 149. Zelango musterrekoa [sic] emon deustana probintziano 

zantar batek. In MIH 367n. v. tbn. Bilbao IpuiB 124. �2. (V-m ap. A; H). "Bozal, por ej. de cerdos. Iñuska egin 

eztaien ezarten jake txarriai musturrekoa" A. � "(?), freno, por ej. de caballos" A. 

musturretako. � Sopapo. � Noiz edo bein musturretakoren batzuk be artzen dauz eztakit zer egin dabela-ta. 

Alzola Atalak 65. 

musturtu (V; Añ, H). Ref.: A; Etxba Eib. �1. "Enfadar", "amohinarse" Añ. "Ez dakitt zergaittik, emaztia 

musturtu jata" Etxba Eib. � Gelditu zan triste, musturturik ta sentimentu andia erakusten. Añ MisE 155. Luzaro 

berbarik egin baga musturturik egon oi dana. Añ NekeA 222. Arpegi muker musturtuaz [...] au ta ori ta bestea 

esaten asi. A Ezale 1898, 372b. v. tbn. A BGuzur 120. �2. "(V-m), hocicar" A. 

musturtze (V-gip). � Enfado. "Illabetera jakin neban zergaittik zan andrian musturtzia" Etxba Eib. 

musu (V-arr, G, L, B, BN-ciz, Sal; Ht VocGr, Lar, Lecl, VocBN, VocZeg 286, Dv, H, VocB), mosu (V-ger-gip; 

Añ (V), Dv (V)), muzu (Lcc), moso (V-ger), mozu (Añ, Izt 82r). Ref.: A (musu, mosu); Etxba Eib e Iz ArOñ 

(mosua); Iz To (musuba); Elexp Berg (mosu); Izeta BHizt; Gte Erd 225s. � Tr. La forma propia de la literatura 

vizcaína es mosu (Moguel, D. Agirre, Erkiaga y B. Enbeita usan además musu), aunque tbn. la emplean algunos 

escritores guipuzcoanos como Lardizabal y T. Agirre. Lazarraga emplea musu. Hay muzu en Pouvreau y mozu en 

Echeita (Jos 359). En DFrec hay 12 ejs. de musu y 2 de muxu. 

�1. Hocico, morro de animales; labios, parte inferior de la cara de las personas; cara. "Face" Ht VocGr 358. 

"Visage" Ib. 437. "Semblante, y labios" Lar (s.v. musa). "Hocico, cara, no toda, sino parte, y es la inferior" Ib. 

(s.v. amusgar). "Morro, hocico", "labio" Añ. "Mosu, cara, rostro. Sin embargo, no se dice mosuko miña, ni 

musuko muña, sino arpegiko miña (Vc, Gc)" A. Cf. en apodos Johan Musu Oz (1366, Arzam 350) y Martitxo 

Musu (Echalecu, c. 1545, FLV 2007, 63). � Tr. Documentado ya en Lazarraga (en pl.), es más usado en la 

literatura meridional; su frecuencia crece en el s. XX. 

� Mosu linduan argitzen dira begi eder gorri bi. Acto 342. Muskerra da musu-okerra. Mg PAb 174 (tbn. en 

VMg XIII). Aldiz axeriak baitzuen musua / hagitz bertzelako amak moldatua. "Museau". Gy 51. Valdes bera 

heldu da, odola musutik. Hb Esk 163. Zigarro bat bethi musuan. Hb Egia 29. Oihal batez musua estaltzen 

darotate. Dv LEd 184. Begiyak beltxak, musu biribill, / zuri-gorriya larrua. Xe 314. Larrosatuten etxakon mosu 

zurbildua. AB AmaE 135. Zaldiari mosua tapaurik. Ib. 306. Tximurrik mosua. Azc PB 285. Nire mosuko bizar 

erdi-gorri erdi-urdin onei begiretute. A BGuzur 142. Umetxoaren musu borobill polita. Ag G 78. Musu beltza 

txuritzera. EusJok 110. Sigarrue fumeten? Mosuen ulien punterik pe eztakok eta! Ort Oroig 18. "Txokor" ederra 

daula biztuta mosuan. Enb 164. Musu polita, arpegi fiña. Tx B 121. Larrosatxo bat eskure eta / kribilinea 

mosure. Balad 170. Musu ximela. "Rostro arrugado". Ldi BB 94. Âri ille-motza dakar, beltz-nabarra musu. Or 

Eus 28. Musua garbi duten baiño lên. "La cara". Ib. 299. Norbaiti ezpañak musura geitxo inguratu zizkan. 

JAIraz Bizia 35. Mendekantzak ditu / hamar mila musu. Arti MaldanB 220. Mosua kuskurtu. And AUzta 135. 

Jendeari musuan emateko, gaur arratsaldean elkarrekin ibilliko gera. NEtx LBB 201. Gurpen dagizu, buru eta 

musu. Berron Kijote 28. v. tbn. Ayerb EEs 1917, 81. Jaukol Biozk 91. Lek EunD 12. EA OlBe 95. Mde Pr 141. 

BEnb NereA 207 (195 mosu). Gand Elorri 187. Erkiag BatB 123. Uzt Sas 182. 

� (Pl.). "Hocico como de puerco, muzuak urdean legezkoak" Lcc (la k de muzuak tachada). "Mosuok astinduko 

deutsudaz, ixillik ezpazagoz (V-ger), le hincharé a usted los labios, si no se calla" A. � Banikeo nik aurraldea / 

motziturik eskuetan; / ukabilaz musuetan / izorradu ezpanaagi. Lazarraga 1190r. Aurkez aurke edo neure musu 

garbijetan [esan]. Mg PAb 49. Bizarrak koipetu ta musuak eztiturik zebiltzala jaaten. VMg 12. Arnoak hirrisku 

du musuen ukia. Hb Egia 92. Txiliren mosuetan adurra ikusi. A BeinB 55. Bere mantal zikiñarekiñ begietako 

makarrak eta musuetako dindirria kendu zituanean. Ag Ezale 1897, 187s (DRA traduce "nariz"). Bere arpegi 

zabalekin eta musu gorri oietan. Iraola 93. Ik niri mosuak apurtu badagistazana. Otx 146. 

� (Uso adv., tras sust.). � Baña bestiak, negar-mosu, "pelegriño, pelegriño, billete galdu" beti esateban. Kk Ab 

II 82. 

� (V-gip, G; Aq 153 (G)). Ref.: A; EAEL 4; Gte Erd 49. Nariz. Cf. Lar (s.v. moco): "Entre otras significaciones 

del musu una es la de nariz, como en musuak austea". � Kirats ustel baten gisa musuetatik sartuko zaio. Cb Eg 

II 148. Nere burua, begiak, aoa, musuak, oñak. Ib. 121. Estutasunean bota diteke musuetako zapira. AA I 460 

(cf. infra MUSU-ZAPI). Zetarako du baña dirua, musutik ateratzen badaki? Ag G 185. 

�2. (G, AN, L, B; O-SP 230, Deen I 406, Urt III 275, Ht VocGr 332, Lar, Añ (G), Arch VocGr, H, VocB, Zam 

Voc (G)), mosu (V; Añ (V), Zam Voc), muzu (SP), mozu, motxu (Mic 5v). Ref.: A (musu, mosu); Etxba Eib 

(mosua); Holmer ApuntV (mosu); Izeta BHizt. Beso. "Osculo, beso en la cara, a diferencia de mun, beso en la 

mano" A. � Tr. Documentado desde principios del s. XVII tanto al Norte como al Sur. Muchos autores no 

limitan su significado al de 'beso en la cara'; véanse los ejs. de Haraneder, Cardaberaz, Duvoisin (LEd 3) y 


mende. 

723


Elissamburu, o, en la expr. musu egin, los de Voltoire, Haramburu y Altuna, o, en musu eman, Pouvreau, 

Chourio, MarIl, Laphitz, Barbier y Orixe. � Besarkak, musuak eta bertze desonheski hukitze guztiak. Mat 114. 

Zeñak musu batez saldu / baitzuen Nausia. EZ Noel 95. Guziek emanen baitiote bakezko muzua. SP Phil 78. Izan 

ote deban aspekto torperik, musurik [...] personaren batekin. OA 160. [Urrikiak] iuntatzen musu saindu batez 

arima penitenta bere Jaunarekiñ. "Osculo". Ch III 52, 3 (Mst besarka). Haren oiñetako zauri sakratuei milla 

musu eman diotzotzute. He Gudu 115. Bere animako milla musu ta laztan aren oñ sagraduai eman. Cb Eg III 

326. Judasen aotik [...] artu zenduan mosu ezainagaitik. Añ EL 1 94. Gezurrezko musu batekin. AA I 424. Mosu 

aragizkuakaz. JJMg BasEsc 112. Zure bakezko musua. JesBih 450. Asko laztan eta mosu eman ziozkan. Lard 61. 

Eman zadazu musu bat, nere semea. Ur Gen 27, 26 (Urt musu, Ker mosu; Ol muin egidazu, Bibl besarka 

nezazu). Bere masalltxo bietan musu gozoak eman. Arr GB 113. Nere amaren musuez. Elzb PAd 18. Hartu 

zakon eskua hari musu bat emaiteko. Elsb Fram 92. Mosuak amaituta. Azc PB 205. Mosu bat emon eutsan 

bekokian. A BeinB 76 (Ardi 7 musu). Haurriden musu legunak. Ox 150. Guri bakezko / mosua emon gurarik. 

Enb 104. Musu bat eta gero eriotza! Or Mi 55. Antxe, matailburuan, egotzi zion musu erretzalleak [erretzen 

zun]. TAg Uzt 249. Eguzkiaren azken mosua. Ib. 8. Musu bana emaiteko bazoazi gelaz-gela. Iratz 160. 

Isabelaren musuak ausartuago eta gosetuago egin zirenean. Mde HaurB 36. Musu sakon eta maitakor batekin. 

Etxde JJ 65. Nun daude asierako laztan eta musu bero aiek, Joxeba? Txill Let 113. Arpegian mosu bana emoten 

eutsela. Bilbao IpuiB 263. Bazakiela bere "ezaren" musu batean polliki ingurikatzen! Ardoy SFran 148. 

v. tbn. Ax 418 (V 271). Harb 177. Gç 170. Lg II 258. Mg CC 245 (CO 27 mosu). Gy 137. Zby RIEV 1908, 212. 

Lap 21 (V 12). Ag AL 154. JE Bur 110. Inza Azalp 33. Barb Sup 64. Jaukol Biozk 92. Etcham 102. Tx B I 174. 

Ldi BB 30. Ir YKBiz 470. ABar Goi 30. EA OlBe 9. Lf Murtuts 45. Zerb IxtS 57. JAIraz Bizia 35. JEtchep 65. 

Gand Elorri 114. Izeta DirG 112. Osk Kurl 136 (59 mosu). MAtx Gazt 31. Salav 67. NEtx LBB 83. Xa Odol 99. 

Mosu: Ezale 1897, 229b. Altuna 49. Laux BBa 54. Erkiag Arran 194. 

� Tiento; mordisco. � Bi mosu ixil emon-ostean [pitxarrari]. Or Tormes 19. Milla mosu emon ogiai. Ib. 47. 

�3. (G ap. A; Lar, Dv, H). Punta. "Punta, extremo" Lar. Duvoisin, Harriet y Azkue citan a Iturriaga. � Orratz 

musuarekin. It Dial 23 (Ur punta, Dv moko, Ip mosko). Ezpata-musua (Quijote IX). Anab RIEV 1928, 611 (AIr 

ib. 606, Or RIEV 1929, 9 y Ldi ib. 210 mutur). Amuaren musua isatsaraño sartzen zieten. Anab Don 48. 

�4. "(Hb), muserolle" Lh. 

- AMA-MUSU IZAN. "Tener la cara de la madre. Zu ama-mosu za eta zure anaia berriz aitta-mosu" Elexp 

Berg. 

- MUSU-BEHARRIAK. "Mosu-belarriak (V-arrig), las facciones; litm., los labios y las orejas" A. 

- MUSU-BELTZ. Negro, de cara negra. � Aizazu, musu beltz, nor da guzien egillea. EG 1950 (1), 24. 

- MUSU-BELTZARAN. Moreno de cara. � Goiko kalean bizi zan bata, Arantza musubeltzerana. Erkiag Arran 

26s. 

- MUSU-EGILE. "Basiator, musu emaillea, musu egillea" Urt III 271. 

- MUSU EGIN (Urt III 275, Lar, Añ (G), H; muzu e. SP; mosu e. Volt 53, Añ (V); motxu e. Mic 5v). Besar. � 

Zure señoriaren eskuei musu egiten du. Volt 279. Iaunari musu egiten zenerokan oiñetan. Harb 225. Saltzen 

baituk musu egiñik / gizonik den hoberena. Gç 84. Besarkatuz eta musu eginez. Dh 221. Mosu egiteko ta 

oratuteko meniuak. fB Olg 68. Eskuban mosurik egitten itxiko ete zeunstan? Altuna 24. Ta beren ume-zurtzei / 

egiñik mosu. Enb 97. v. tbn. A BGuzur 126. Laux BBa 16. 

- MUSU-EMAILE. v. MUSU-EGILE. 

- MUSU EMAN (G-azp, AN-gip, BN-arb; Urt I 209, Lar, Ht VocGr 332, Añ (G), Lecl, VocZeg 285, Dv, H, A; 

muzu e. SP; mosu emon Añ (V)). Ref.: Gte Erd 133, 226. "Besar [...] en el rostro" Lar y Añ. "Abrazar" VocZeg 

285. "Lurrai musu emaitea" H. Cf. MIH 188, donde se critica el uso de expresiones del tipo eskuan musu eman. 

� Neure bihotzaren hondarrean emanen derautazu musu. Harb 199. Gizonek emaztei pot egitea, musu emaitea, 

iakiteko ea arno usainik bazutenz. Ax 406 (V 264). Muzu emanen derauezu haren oin sakratuei. SP Phil 456. 

Errespeturekiñ musu ematen diote hekien hezurrei. Ch IV 1, 9 (SP muzuztatu). Dama edo aur baten gereizeari 

apa edo musu ematea. Cb Just 31. Judas orduan / bake moduan / dijoa musu ematen. Bast 6. Ematen zioelarik 

musu. Lg II 258. Adiskidea baziña bezala musu ematen didazu. AA I 444. Lurrari musu eman ondoan. MarIl 74. 

Jesusi alderatu zitzaion eta musu eman zion. Lard 443. Eta berehala hurbildurik Jesusi [...] musu eman zioen. 

Dv Mt 26, 49 (He, TB, Ur, Echn, Leon, Or, IBk e IBe musu eman, Ur (V) mosu emon; Lç pot egin, Ip y SalabBN 

pot eman, Hual bixiko emon, Samper besarka eman, Ol muin egin, Ker laztan bat emon). Eskuan eman zioten 

musu. Laph 189. Naiago neuke suge bateri mosurik eman zeuri baño. Altuna 99. Denek musu emaiten diote 

liburuari. Barb Leg 134. Mari Aundiri oiñetan musu / emanez. Or Eus 336. Ez al didazu musurik ematen azkenagur 

onetan. Etxde JJ 65. Emanik lehenbizi errautsean musu. Arti MaldanB 229. Eguzki ederrari / mosu 

emoteko. Gand Elorri 52 (189 musu emon). Kantauriko Itxasoaren olatuak mosu emoten dautse bere ondartza 

garbiari. Alzola Atalak 107. Joxeri musu ematen dio matrallean. Lab SuEm 213. v. tbn. Urt Gen 27, 26. JesBih 

431. Gy 222. Arr GB 88. Prop 1876-77, 95. Lap 210 (V 94). Ill Testim 20. Alz Ram 92. Inza Azalp 8. Tx B 138. 

Ir YKBiz 301. EA OlBe 60. Iratz 118. Lf Murtuts 45. MAtx Gazt 19. NEtx LBB 316. Ardoy SFran 339. Xa Odol 

298. MEIG IX 105. 

� MUXU EMAN. (Forma con palat. expr.). "Muxu eman, besar (G-to)" Iz To (s.v. musuba). � Ez daukat zeñek 


mende. 

724


muxu emanik. Muj RIEV 1907, 208. Ta iñori baño lenago muxu [damait] / eguzki goiztar alaiak. EA OlBe 24. 

Muxu ematen asi zitzaidan / lanetik netorrenean. Uzt Sas 205. 

� Dar un tiento (al vino). � Gaiuazan, Patxo, gaiuazan "gorriari" mosu emotera. Bilbao IpuiB 168. 

- MUSU-ESTALKI (Lar; -estalgi Hb ap. Lh). "Antifaz" Lar. 

- MUSU ETA MUSU. a) (Uso adv.). Besando, a besos. � Mozu ta mozu, negar da negar. Echta Jos 342. 

Loriatu zen Errege-Jauna, musu eta musu bere haurreri, musu eta musu aspaldi hartan hila zaukan bere andre 

maiteari. Barb Leg 69. b) Repetidos besos. � Zure esku xaharreri emanik musu ta musu. Iratz 134. 

- MUSU-GARBITZE. v. KATU-MUSU-GARBITZE. 

- MUSU-GITARRA (mosu- V-ger-arr-oroz-m-gip), MOSU-MUSIKA (V-ger). Ref.: A y Elexp Berg (mosugitarra). 

"Trompa inglesa, pequeño instrumento de hierro provisto de una lengüeta que se mueve con el dedo al 

mismo tiempo que, puesto el instrumento entre labios, se le sopla" A. "Erromeixatik etxerakuan mosu-gitarria 

juaz etortze giñan" Elexp Berg. 

- MUSU-GORA. Orgulloso. � Con todo mosugorak dira / gizonak emen bere. BBizk 10 (corregido por el editor 

sobre musu-). 

- MUSU-GORRI (B). De cara sonrosada. "Su ondoan denak musue gorri, musugorri" Izeta BHizt2. � Martin 

Musugorri (1366). Arzam 350. � Non da seme potxolo / musugorri ura? E. Mujika in Onaind MEOE 840. Mutil 

koxkor, musu gorri bat. Alz Ram 102. Bat aundi-musugorria, bestea txikia ta aurpegi-zimela. Ldi IL 46. Goizero 

dator neska gelgarri / mirabe txairo, musu-gorriya. EA OlBe 111. Potolo xamarra, ez txiki ez aundi, musugorri. 

Anab Aprika 74. v. tbn. ABar Goi 20. � Sagar musu gorria. Munita 29. � MUXU-GORRI. (Forma con palat. 

expr.). � Arako muxugorri begibeltx ura dek [mutikoa]. Ldi IL 16. Neskatxa muxu-gorri / engañagarriya. Canc. 

pop. in SMitx Aranz 190. 

- MUSU-ILUN (mosu- V-gip ap. EI 356). Triste. 

- MUSU-HIZKETA (G-azp ap. Gte Erd 277). Habla nasal. "Orrek dauka musu izketia (G-azp" Gte Erd 277 

(junto a sudur mintzo, sudur soñu, etc., de otras zonas). 

- MUSU-LAZTANKA. Besando y abrazando. � Bere bularrean estutuz eta musu-laztanka tai gabe ekiñaz. 

Etxde JJ 228. 

- MUSU-LEGUN. "Musu legun bat (BN-ciz, Sal), una persona de cutis fresco" A. 

- MUSU-MASAILA (G-nav). "Musu-masaila gizenak, los carrillos gordos" Iz Als. 

- MUSU-MIN. � Odol-larrosen antzera / zabaltzen dozan mosumin [ezpanak]. "Con furia de besos". Laux AB 

48. 

- MUSU-MINTZ. "(G-goi-to), morro del cerdo" A. 

- MUSU-MUSIKA. v. MUSU-GITARRA. 

- MUSU-MUSUETAN. "Moso-mosuetan esan, decir una cosa en la misma cara" Otx voc. 

- MUSU-OKERTZE. Mueca. � Otoitz egiten ebanean ez eban kiñurik eta mosu-okertzerik egiten beste 

zenbaitzuek lez. "Visajes". Or Tormes 15. 

- MUSU TRUK (V-gip, G-to, L-ain), MUSU TRUKE. Ref.: A; Elexp Berg. Gratis. "Trabajar sin jornal, a morro 

libre (pop.)" A. "Ze uste dok pa iri musutruk emungostela lentejak Parisen?" Elexp Berg. � Bazkariñoa an egin 

ginun, / ez, alegia, musutruk (dubarik, kitorik, urritik). Or Eus 234. Eta Jaunaren barkazioa / irabaz hantxe 

mosu-truk. Arti MaldanB 216. Iñork nai al du / lanik egiñ musu truke? Auspoa 98-99, 141. Musu-truke ez du 

iñork irabazten (AN-ulz). 'Irabazteko lan egin bear'. Inza NaEsZarr 1255. Eta ez uste, Santxo, musu-truke 

nabillenik onako ontan. "A humo de pajas". Berron Kijote 118 (probablemente, el traductor no ha entendido 

correctamente el original). 

- MUSU-HUTS, MUSUTUTS (S ap. A EY III 254; Dv � A, H; -thuts SP, H, A). (Quedarse, etc.) con las manos 

vacías, chasqueado. "Musuthuts igorri nau, il m'a renvoyé sans que j'ai rien obtenu, de ce que je demandais. 

Musuthuts egotu da, il est resté à vide. [...] gauza lizunak egin arazi nahiz darraikona [...] musuthuts utzirik, [...] 

(He Phil)" H. � Sekulakotzat musut-huts gelditu behar duela ikhusteak. Ax 577 (V 370). Nork ere sinhetsiko 

baidu haren baitan, eta haiña ez da geldituko musuthuts. He Rom 9, 33 (Lç konfus, TB enganatu, IBk lotsatan, 

IBe hutsik). Iru aldiz etxeratzeko eginalak egin; ta bera gor. Azkenaldian musututs ta bakar etxea jo nuenean 

[...]. A Ardi 141. Noren mendean egon Santa Kruz eta Ernialden musu-uts utzi zun batalloiaren beraren 

mendean. Or SCruz 45 (v. tbn. QA 67). 

- MUSU-ZABAL (B ap. A). De cara ancha; de hocico ancho. � Txakur mosu zabala. Azc PB 44. Eguzki musu 

zabalak. Erkiag Arran 155. � (Forma con palat. expr.). "Muxu-txabal (G-to), de cara ancha" A. 

- MUSU-ZAPI (G ap. A; H). "Pañuelo moquero" A. � Artu diteke istua musu-zapian. AA I 460. Txanpon bakar 

batzuek musuzapian korapillo batekin bilduak bazeuzkan. Muj PAm 37. Musu-zapiarekin agur egitez. Alz Ram 

59. Iñarrosi du besoaz musuzapia. Txill Let 113. Emakumeak, musu-zapia atera ta zintz egin du. NEtx LBB 102. 

� MUXU-ZAPI. (Forma con palat. expr.). � Begia muxu-zapiz estali. MEIG IX 110. 

- MUSUZ AURRE (V-arr), MUSUZ AURRERA (V-arr, G-azp). Ref.: Gte Erd 9. De bruces. � Lapur bat 

iztarrean eritua erori zan musuz aurrera. Apaol 73. 

- MUSUZ MUSU (L ap. A; Ht VocGr 359, Lecl, H). Cara a cara. � Hala urhatsez-urhats eta musuz-musu / 

zubian badoazkitzu. Gy 184. Musuz-musu aurkitu eban. Erkiag Arran 82. 


mende. 

725


- MUSU-ZULO (Gc ap. A; Aq 153 (G)). "Fosas nasales" A. 

- MUXU, MOXU. (Formas expresivas de musu). a) Beso. � Muxu legun ori auznartu naiean. Or Poem 522. 

Emaiozu moxu bat. Mde Po 98. Muxu denak akiturik. Mde Pr 144. Beren muxu gozoak gogoratuta. Salav 26. v. 

tbn. Muj RIEV 1907, 208. Etxde JJ 228. b) (Pl.). Cara. � Ez det milagro edukitzia / malkoz beteta muxuak. Tx B 

II 132. Muxuko bi oiak malkoz beteak ikusi dizkiot. EG 1957 (5-6), 59. 

musubijatu. � Ponerse cara de alegría. � Mosubijaurik alabasoaren kemen otzaz. "Con transporte de 

satisfacción". Arriaga Lekob 37. 

musuetako, mosuetako (V-ger ap. A). � "Mojicón, bofetada" A. 

musuika. �1. "(L), mordiendo" A. �2. Hozando. v. musurka. � Gero (Bernadeta) lurrari aztaparka eta 

musuika hasten, bisaia guzia iztilez maskaratzen duela. Gazte 1961 (Dic.), 1 (ap. DRA). 

- MUSUIKAN. Escarbando. � Bide berri egiteko tresnak orai Ibarrerat helduak dira eta karraskan lurrarekin 

musuikan lotuak. Herr 10-9-1970, 3. 

musuikatu, musuinkatu (T-L). � Hozar. "Fouger" T-L. v. musurkatu. � Bainan aurthen hotzak, urde ez 

lamatu tzar batek bezala, erroraino musuikatu ditu gure lore landareak. SoEg Herr 1-11-1956, 1. Urdeak zion 

sukaldea pilaz goiti ezartzen, bazterrak musuinkatuz. Herr 2-4-1959, 4. 

musuka (gral.; Urt I 210, Lar, H), muzuka (SP), mosuka (V-gip), mozuka. Ref.: A; Iz ArOñ (mosuka); Gte Erd 

226. 

I (Adv.). �1. A besos, besando. "Musuka datxeko" SP. "Besucar [...] musuka ibilli" Lar. "Musuka ian nahi du 

haurra" H. � Atzó musuká, egún mutúrka. LE Urt ms. 61r. Laztandurik mosuka bere oñak. Añ LoraS 132. 

Batarekin eta bestearekin musuka eta laztanka ibiltzeko erraztasuna. AA II 146. Mosuka, oraka ibili jatan [mutil 

bat]. Astar II 149. Ibili da mosuka / danai arpegian. Azc PB 205. Egongo gara oraiñ ementxe gagozan legez, 

musuka ta musuka ta musuka. Ag AL 154. Jausi zan bere [semearen] ganera, ta mozuka egoala izaeban 

larritasun bat. Echta Jos 342. Elgarri musuka lotzen dira biak. Barb Sup 161. T'eguzkiak musuka / bertan 

esnatu. Jaukol Biozk 49. Ni ta i, ederra, beti betiko, musuka ariko gaitun. Or Mi 150. Mosuka laztanduz. TAg 

Uzt 14. Kurutzeari besarka, auhenka eta musuka. Iratz 136. Meltxora kottauaren illotza / musuka berotu naiez. 

SMitx Aranz 218. Urraduraren mina musuka sendatu nahi ziolarik. Mde HaurB 100. Unidea maite duen 

soldadoak, haurrari musuka. Herr 28-3-1957, 4. Zotinka, aitari musuka. NEtx Antz 29. Itsasoa ta legorra alkarmusuka 

jardun irungarrian. Erkiag Arran 185 (BatB 157 mosuka). Maitekiro besarkatu eta mosuka jan egin 

bear ebazala irudian. Bilbao IpuiB 264. 

v. tbn. Loram Y 1933, 251. Etxde JJ 261. Basarri 157. Gand Elorri 83. Alzola Atalak 120. Ardoy SFran 358. 

Mosuka: A Ezale 1897, 95a. 

� Eguzkia iya illean / gorri-gorri itsasoai / azken-musuka. Jaukol Biozk 44. 

� Mosuka bizian jan bear zula zirudin. TAg Uzt 15. 

�2. "Amusgar, echar atrás las orejas una caballería, torciendo la boca, viene del Bascuence musuka, que 

significa a hocicadas o caradas" Lar. 

II (Sust.). �1. "Baisers répétés" H. � Zeinbat esku ezarte ta musuka gaisto? Mg CO 132. Izaten ziran itz loiak, 

keñadak, musukak, era zetorrenean. AA III 488. Oratute loijak, mosuka loijak, eskuka loijak. fB Olg 71. 

�2. "Fouillure de porc" H. v. musurka II. 

- MUXUKA. (Forma con palat. expr.). � Bata besteari muxuka ziharduten gelditu gabe. Mde Pr 142. Ixraelek 

laztandu zitun muxuka. Ol Gen 48, 10. 

musukari. �1. "Baiseur" H. �2. "Cochon fouilleur" H. v. musurkari. 

musukatu (Urt I 210, Lar, Dv � A, H), mosukatu. �1. Besar repetidamente. "Besucar" Lar. "Baisoter" Dv y H. 

� Ire beatzak ikaraz biguinkiro musukatzea. Or Mi 27. Mutur txiki lerdedun borobillean mosukatzen du 

maitekiro Libek txaltxoa. TAg Uzt 31 (275 musukatu). Musukatuz eman du jauntzi hori. Iratz 157. Luzaro 

musukatzen zuen haren bularreko larrua. Mde HaurB 62. Norbere kabia musuka nairik. Erkiag Arran 181. 

Olloa besoetan artu eta mosukatuten asi ezanean! Bilbao IpuiB 257. � Besar. � Abiratu aurretik neskatxoa ma 

batekin musukatu zuan. Sorarrain Lili 7. �2. (H). Hozar. v. musurkatu. �3. (Lar � H). "Amusgar, echar atrás 

las orejas una caballería, torciendo la boca, [...] abereak musukatzea" Lar. 

musukatzaile. "Basiator, musu emaillea, musu egillea, musukatzaillea" Urt III 271. 


mende. 

726


musukeria (Dv, H y A, que citan a He), muzukeria. �1. Besuqueo. "Baisoterie" Dv. � Estudiaturikako eta 

amorgarrizko erremangu, apunkeria, muzukeria. SP Phil 301 (He 302 musukeria). Bere etxeko sukaldean 

atxeman omen ditu musukeri ta abar. Etxde JJ 136. �2. "(V-ger), golosina" A. �3. "Bouderie" H. v. 

muturkeria. 

musuketa. �1. Besuqueo. � Limurkeriz eta musuketaz aurrak gaizki ezitzen ari aiz. Etxde JJ 99. Lizunkerizko 

musuketan eta limurketan. Ib. 122. �2. "Quantité de baisers" Lh (que cita a Harriet, aunque no lo encontramos 

en éste). �3. (Adv.). "En quête de baisers" Lh. 

musukin (Lar, H). � "Mohína, enojo contra alguno, viene del Bascuence muziña [...]. Es síncope de musukiña" 

Lar. Harriet (s.v. muzina) lo da, junto a muzikin, muxikin y otras variantes facticias. 

musuko (G ap. A; Urt, H). �1. "Capistrum, [...] muthurrekoa, musukoa" Urt IV 198. "Freno, bozal" A. v. 

muturreko (2). � Burnizko zaldia musukotik daramala. A Ardi 29. �2. (G-goi, L). Ref.: A; Lh. "Tragadera o 

abertura por donde pasa el agua a la rueda del molino" A. "(L), bief d'un moulin" Lh. �3. (H), mosuko (V-gip 

ap. Iz ArOñ). "Coup sur la figure, sur la bouche, les lèvres" H. "Mósuko bat, un golpe en la cara" Iz ArOñ. v. 

muturreko. 

musukun (BN ap. A), musukon (Lar, H). � "Mogicón, viene del Bascuence musukona [...], golpe bueno en la 

cara" Lar. "Puñetazo dado en el rostro" A. v. muxikun. 

musukun. v. muxikun. 

musulman. � Musulmán. � Musulman dongak orretaraxe doaz emetik. AB AmaE 445. Musulmanen obieta edo 

illerrian. A Ezale 1899, 8a. Garaituak izan ziralako era bat musulmanak edo moruak. Inza Azalp 16. 

Musulmanak bertze frantsesen bethe direnaz geroz, behar dira berdin tratatu. Herr 16-10-1958, 3. Musulmanek 

[poligamia] pratikatzen dute. Vill Jaink 158. En DFrec hay 7 ejs. 

musunts. v. burzuntz. 

musuntz. v. burzuntz. 

musuña. v. muxina. 

musupilka. � De bruces. v. mustupilka (2). � Bainan keak itho du eta erori da musupilka. Herr 9-10-1958, 2. 

musuratu. �1. "Capistratus, [...] musua amarratua dakharkena, [...] musuraturikakoa, musuratua dena" Urt IV 

196. �2. mosuratu. Echar en cara. � Mosuratuten daustez / txarkeri gustiak. Ormaetxe Ipuin 13. 

(musurgin). "Musurguiña, especie de rata. ¿Musaraña? (Sal)" VocNav. 

musuri (BN-baig, S; VocBN � Dv, Gèze). Ref.: A; Lrq. � Hozadura. "Fouissement" Gèze. "Musuriak egin tu 

txarriak (BN-baig), el cerdo ha hozado la tierra" A. 

musurika. �1. (Adv.). De bruces. � Haurrak, hori [sosak aurthikitzea] ikhustean, eroriko ziren lurrerat 

trumilka eta musurika. Elsb Fram VI. �2. (Sust.). "(L-ain), hozaduras de los cerdos en la tierra" A. 

musurikoka. "Musurikoko [sic] (L, BN, S), (tomber) tête la première" Lh. 

musuriku. "(L; Hb), grimace, moquerie" Lh. 

musuritu. "(L, BN, S), fouiller la terre" Lh. 

musurka (Dv). I (Adv.). �1. De bruces. "Musurka erortzea, tomber sur la face" Dv. �2. (BN-baig, S, R ap. A), 

muxurka (L, BNc, Sc ap. A). "Hozando, levantando tierra con el hocico" A. 

II (Sust.). (L, R-uzt ap. A; H). �1. Hozadura. "Basurde zaharrenenak dira musurka handienak" H. �2. 


mende. 

727


Curioseo, fisgoneo. � Zerbait eskandala nunbait badelarik, ikus zer plazerrarekin lotzen den jendea musurkari! 

Herr 1-10-1970, 5. 

- MUSURKAN (Sc ap. A). Hozando. 

musurkadura (Dv, A). � Hozadura. "Boutis" Dv. 

musurkari (AN, BN, S, R ap. A; Dv, H). � "El cerdo muy hozador" A. 

musurkatu (AN, L, BN, S; SP, Aq 1302, VocBN � Dv, Gèze, H). Ref.: A; Satr VocP. �1. Hozar. � "Au fig., 

labourer mal la terre" Dv. �2. Machacar. � Bi gaztáña érre musúrka ártetàik. "Tandis que je mâche". Lrq 

Larraja RIEV 1931, 233. �3. Empeñarse (?). � Azken urthe horietan aide berri bati musurkatzen ari beitira. 

J.B. Mazéris GH 1933, 309. 

musurkin. "(R), hozadura" A. 

musurta (Lar � H). � "Geta, los labios que sobresalen mucho con su dobladillo, a manera de hongo o seta" 

Lar. Harriet añade el significado de "personne qui les a ainsi". 

musurtekatan (R-uzt ap. A). � Hozando. 

musutto, mosuttu. � Dim. de musu. � Ekak mosuttu bat! Osk Kurl 47. 

musutu, muzutu (SP), mosutu. � Besar; besar repetidamente. "Muzutuz kortestu da" SP. � Enagixu laztan, ezta 

be mosutu. Laux BBa 4. Belaun gaiñean jarriaz ta musutuaz. ABar Goi 72. Musutzen du eta gero patrikatik 

pezta bat atera eta eman. Ib. 30. Ama dot mosutu gozo ta samurki. Onaind MEOE 730. 

musututs. v. MUSU-HUTS. 

musutxarko (AN ap. A � Aq). � "Enmascarado (AN)" Aq 297. 

musutxo, muxutxu. � (Dim. de musu). Besito. � Ta eman nion bere bekoki / Aratz garbian, muxutxu bat. E. 

Muxika in Onaind MEOE 849. 

musuztatu (H), musustatu (H), muzuztatu (SP). � "Baisoter. Ongi muzuztaturik utzi du" SP. v. musukatu. � 

Gurutzefikaren [...] oinak eta eskuak muzuztatuz. SP Phil 468 (He 474 musustatu; Echve Dev 521 muñ egin). 

Hekin hezur sainduak muzuztatzen tuzte. SP Imit IV 1, 8 (Ch musu eman, Mst pot egin, Ol muin egin). 

1 mut. "(V-m-gip), (ni) palabra" A. 

- MUTIK. (Partitivo). "Chistar, no ha chistado, mutik ere egin ez dau", "chistar, mutik txist bat ez dau egin" Izt 

24v. � Mutik ezeutsan iñok atera. Ag AL 81. Iñork eztu mutik eta zirkiñik egiten. Ag G 360. Ez oan sekule iñok 

mutik esan. Akes Ipiñ 27. Ezta mutik be [esan]! Bilbao IpuiB 124. 

- MUTIK GERATU. Quedarse callado, en silencio. � Toribi mutik geratu? bai ondo be! Laster itxiko eban 

narru gorrian Lorentzo gizajoa, Don Pedrok, berbia artuta, ixildu expaebazan. Bilbao IpuiB 146. 

2 mut. "(Sc), ansia, anhelo" A. 

muta. v. 1 mota. 

mutadi. � "Geroglífico" Lar. v. ej. de R. Murga EE 1895b, 518. 

mutari. � Enmudecedor. � Behar zuen hitz-bidea eman zion Jesus maitagarriak [mutuari] argandik urrunduz 

deabru gaisto mutaria. Mb IArg I 243. 

mutatu. v. mudatu. 

mutegi. v. mintegi. 


mende. 

728


mutel. v. 1 motel. 

mutidura (Dv � A). � "Engourdissement produit par le froid ou par un corps" Dv. 

mutiki (G-nav). Ref.: A; Iz Als (dantza); EAEL 37, 258. � Muchacho. "El chico (hasta 14 años). Inguátzen 

ginan ba nesakiyak; ta geo arutza mutikiyak" Iz Als. 

mutiko (V-arr-m-gip, G, AN, L, B, BN, Ae, Sal; H; -th- Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), mutilko (gral. (al 

Norte -th-); SP � Dv, Urt III 284, Añ, H (+ -th-)), mitilko (-th- VocBN (S), Dv (S), H), mitiko (-th- H (S)), 

motiko (L-arcang, B, BN-ciz-mix-bard, S; -th- H), motxiko. Ref.: VocPir 146; Bon-Ond 138; A (mutiko, 

muthilko); EI 69, 139; Iz ArOñ, Ulz; Echaide Nav 228; Etxba Eib; EAEL 37, 44, 258; Elexp Berg; Gte Erd 5, 

226, 271. � Tr. Hasta el s. XIX sólo se documenta la forma mut(h)ilko (mithilko en Belapeyre); a partir de esta 

época mut(h)iko es la variante más frecuente, si bien aún hay mutilko en Añibarro, Azkue, E.M. Azcue (PB 63), 

Sabiaga (Y 1933, 420) y T. Agirre (Uzt 129). La forma mot(h)iko la emplean algunos autores suletinos (Archu y 

EvS; cf. mottiko en Constantin, que tbn. usa mutiko) y algunos guipuzcoanos modernos, como Etxaide y 

Uztapide (Sas 326). Hay motxiko en dos ejs. de Herria. En DFrec hay 84 ejs. de mutiko; hay tbn. 8 de muttiko. 

�1. Niño; muchacho; mozo. "Petit garçon" SP y Dv. "Hasta 12 años" Iz ArOñ. "Chaval" Elexp Berg. v. putiko. 

� Tr. Documentado desde Leiçarraga (al Sur desde VJ); a partir de principios del s. XX es de uso gral. � Baduk 

hemen muthilko bat, dituenik borz ogi garagarrezkorik. "Petit garçon". Lç Io 6, 9 (He muthilko, LE, TB, Ol, Or, 

IBk e IBe mutiko, Dv y Leon muthiko, EvS mothiko; Ker mutil). Iteundu dakionean gizonari, andreari, 

mutilkoari edo neskatilleari. VJ 4. Mithilkoak eta neskatilak berhezirik. Bp I 24. Greziako muthilko eta eskolau 

guztiak eskola zitezila Erresuma bereko hitzkuntzan. ES 402. Bera beno txipiago den muthilko bat. AR (ap. H). 

Lotan begitandu jakan mutilkoa. Añ MisE 21. Bere aitona bezin / mutiko azkarra. It Fab 110. Mothiko hoiek 

harriturik / dirade egoiten. Arch Fab 177s. Bost garagar-ogi eta bi ezkalu mutiko batek zeuzkanak. Lard 400. 

Nik hartuko dut muthikoa. "Puerum". Dv Gen 43, 9 (Ur, Ol, Ker mutill). Eta mutikoak aitu zituelaik solas ok, 

goan zen tristatua. Echn Mt 19, 22 (Leon muthiko gazte; Lç, He, TB, Dv gizon gazte, Ur, Hual, Samper, Ol, Or, 

Ker, IBk, IBe gazte). Mutiko zuzenak bagiña gu izan. AB AmaE 234. Nere hauzoko muthiko bat, ni baino 

handixagoa. Elzb PAd 20. Hamabi urtheko bertze muthiko bat. Elsb Fram 164. Beren muthiko sorthu berrien 

Elizarat eremate hori. Jnn SBi 14. Kuku-sagarra lako mutiko gorri gorritxua. A BGuzur 123 (BeinB 64 mutilko). 

� (s. XX). Mutikoa besoan ebala. Echta Jos 17. Hogoi ta hamar urtetako mutiko larri bat. JE Bur 107. Eskolamaixu 

arrua ta mutiko azkarrak. Enb 163. Seme geiena amabi urteko mutiko gotortua. FIr 132. Mutiko argal 

betaurreko-beltz ori. Ldi IL 23. Itzegingo dezu mutiko baten antzera. ABar Goi 28. Egun hetan etxe batean 

muthiko bat sortu zen. Zerb IxtS 33. Sei urteko motiko biurria. Etxde JJ 197. 11 motxikoek eta 29 neskatxunek. 

Herr 11-7-1957, 3. Amar urte inguruko mutikoak. Erkiag Arran 53. Beste muthiko bat kausitu zuen, soldado 

arropan. JEtchep 98. Mutiko polita [bost-sei urteko aur beltza]. Anab Aprika 76. 92 gizon bazela, 40 motxiko eta 

Eba xaharraren ahizpa. Herr 10-5-1962, 4. Mutikoa, amar urtedun zanean, Bergarako prailetara bialdu zuten 

zerbait ikastera. NEtx LBB 36. Mutiko korrek xotin badu. ZMoso 59. Mutiko putiko, axola gutiko (Ae). 'Umeak 

berez jostaketaz beste axolik ez'. Inza NaEsZarr 2354. Mutiko lerden, jantzari xotil, soineko ederrez jauntziak. 

Lf in Casve SGrazi 10. Ogei urteko mutiko batek. Uzt Sas 188. Han jostatzen ari ziren mutikoei. MIH 131. 

v. tbn. (Para textos anteriores al s. XX): Etch 374. Hb Esk 108. Gy 129. Bil 129. ChantP 264. Zab Gabon 36. Bv 

AsL 181. Urruz Urz 12. HerVal 250. Apaol 98. Zby RIEV 1908, 92. 

� Ze mutiko ta ze mutikoste! Kk Ab II 65. 

� (Usado para expresar el sexo del recién nacido). � Bi haurrek, muthikoak eta neskak, sorthu beharko zuten 

egun bertsuetan. Hb Egia 11. Sei haur ukan zituen, lau mutiko eta bi neska. JEtchep 53. Ara, ba; mutikoa espero 

genduan, baiña nexka jaio da ta emen dezu. NEtx LBB 17. Bi mutiko ta alabatxoa izan ziran jaio zitzaizkien 

umeak. Ib. 31. Desiratzen dut etor ditezen / neska eta mutikuak, / osagarri-dun, umil ta goxo, / ait-amak 

idurikuak. Mattin 77. 

� "Ontsa duk, muthikoa haiz, c'est bien, tu es un bon gars" H. � Atharraztarrek etzien ikusi ordiala artino 

Haritxabalet sotenarekilan. Zer mutikua! Zer gizona! Zer apez ederra! Const 18. 

� (Con sentido irónico). � Beraz, ez zala il esan bearko: ori da zure arrazoikera. Zer mutikoa zu! Or QA 104. 

�2. mutilko (Añ (AN) � A). Criado. � Salba zazu zure mutilkoaren arima hil beharrezko bizitze hunetako 

perillen artean. SP Imit III 59, 4 (Mst zerbütxari, Ol yoputxo). 

- MUTIKO BIZI. Vivir como un niño, con costumbres de niño (sin beber, fumar, etc.). � Amazortzi bat urte 

artian / bizi bear da mutiko; / osasun ona ak izango du / bere bizitza guztiko. And Auspoa 52-53, 127. 

- MUTIKO-DANTZA. "Juego del burro, donde los jugadores o danzantes saltan sobre otro agachado" VocNav. 

� Soinu gabe mutiko-dantzan entzun diogu txirula. Arti MaldanB 207. 

- MUTIKO GAZTE. Mozo, joven. � Ihizira joan ziren bi muthiko gazte. Arb Igand 100. Herritik soldado joan 

mutiko gaztei. HU Aurp 111. Hamabortz, hemezortzi urtetako mutiko gazteen gain. JE Bur 171. Geroxago, 


mende. 

729


muthiko gazte paregabea egin zenean. Barb Sup 145. Ezagutu zun provenza-eraz bertsuak egiteko mutiko 

gaztearen uxia. Or Mi II. Pierre Favre mutiko gazte sainduarekin. Ardoy SFran 103. v. tbn. Laph 246. Elzb PAd 

1. Noe 111. Echta Jos 247. Zub 58. Zerb Azk 35. JEtchep 102. 

- MUTIKO KOSKOR (AN-5vill, BN-arb ap. Gte Erd 226). Niño. � Ez Parisen, ez Nizan ez iñun eztira olgau 

mutiko koskor orrek baño geiago. Kk Ab I 58. � Mozo. � Mutiko koskor txuri-gorri ori / asko gustatzen zait 

neri. EusJok II 70. Mutiko koskorrak amabina duro eta mantenue. EEs 1913, 343. 

- MUTIKO KOSKORTXO. Dim. de mutiko koskor. � Uxatu ta sakabanatu dira mutiko koskortxuok. Kk Ab I 

58. 

- MUTIKO LAGUN. Amigo (niño, mozo). � Amak ittanduten eutsanean nungoa zan mutiko laguna. Echta Jos 

60. Mutiko lagunak kokilduta ikusirik. Erkiag BatB 64. 

- MUTIKO-NESKATO. (Pl.). Niños y niñas. � Mutiko-neskatoak txanpon-bitzea bukatu ondorean. Ag G 74. 

Mutiko-neskatuak oiu ta ijutika zeia-ziar ebiltzan. BAizk Ipuin 48. Lenengo mailla edo gradua, amaika-amabi 

urteko mutiko-neskatoek artzeko moduan. Alzola Atalak 137. 

- MUTIKOTAN. De niño, durante la niñez. "Mutikotan berde, mutilletan gorri eta gizonetan baltz (masustia)" Iz 

ArOñ (s.v. masústa). � Zenbat gizonkeri ez ote zittun egin motikoetan! Etxde AlosT 24. Mutikotan mutil dana / 

ta gizon mutilletan, / gizonetan mutiko / oi da. And AUzta 118. 

- MUTIKOTANGO. De la niñez, de los años infantiles. � Haur eta mutikotango ibilerak. MEIG III 93. 

- MUTIKOTATIK. Desde la niñez. � Mutikotatik mutil badabil / gizonera ezta iritxiko. And AUzta 118. 

- MUTTIKO (AN, L-sar, BN-ad-baig-lab; mottiko BN-mix, S). Ref.: EAEL 37; Gketx Loiola (gogo); Gte Erd 

226. (Forma con palat. expr.). "Beti bere gogotan ibiltzen den muttikua da Mattin (AN)" Gketx Loiola (s.v. 

gogo). � Informaztie xearoki denaz muttilko korren gañan. Samper Mt 2, 8 (Lç haurtxo, He, Dv, Ur, Ip, Echn, 

Hual, Ol, IBk e IBe haur, Ker ume). Hamabi edo hamahirur urthetako muttiko batzu. Arb Igand 84. 600 (sei 

ehun) muttiko eta 700 (zazpi ehun) nexka. Prop 1906, 123. Mottikoak ihardetsi zian amari. Const 16. Bi nexka 

maitagarrier eta muttiko pollitari. JE Ber 31. Ta, ara, bidean, baldarño, / muttiko bat guregana. Ldi BB 150. 

Gure muttikoa hasten da beraz erhia untzian sar, ahorat ekhar. Lf Murtuts 10. Gure muttikoa, axola guttikoa 

(AN-5vill). Inza NaEsZarr 1487. v. tbn. Ox 189. Etcham 123. Iratz 116. Osk Kurl 208. 

mutikokari (B, BN ap. A). � "Jovenzuela que tiene afición a andar detrás de muchachos de su edad" A. � 

Mutxurdina mutikokari. GAlm 1961, 60. Ez zunan alabainan mutiko bat gonbidatzea eder izanen. Ez dinat 

mutikokari fama bildu nai. Herr 15-3-1962, 4. 

mutikokeria (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (gisákerixaak); Elexp Berg. � Chiquillada. "Orreik estittuk gisákerixaak; 

umékerixaak, mutíkokerixaak (dittuk)" Iz ArOñ (s.v. gisákerixaak). "Beti ein biar izaten dabe mutikokerixan bat" 

Elexp Berg. 

mutikoki (L (-kh-), B ap. A; -kh- Dv). � Niño varón; muchacho varón. � Zuetarikako mutikhoki guziak izanen 

dira ingurebakiak. Dv Gen 17, 10 (Urt, Ol y Bibl ar, Ur y BiblE gizaseme, Ker gizonezko). Mutikokiarentzat 

aldiz ez da berdin. JE Bur 69. Mutikokiarentzat pleka edo borroka, irakurtzea ez bezala miresgarri. SoEg Herr 

22-9-1960, 1. Mutikokiak nolanahizka jalitzerat aizu dira, bainan neskak, anditzen hasiz geroz, biziki trinki 

beiratuak. Larz Othoizlari n.º 49, 31s. 

mutikokoi (H (+ -th-)). � "Fille qui garçonne, recherche les garçons" H. 

mutikondo. � Mozalbete, chaval. � Eta ara nola zegioen deadar mutikondo lotsagabeak adarjoka. TAg Uzt 

63. 

mutikoño, muttikoño. � Dim. de mutiko. � Bazterretxetako muttikoñoak ari ziren denak gure mintzaira 

ederrean. Zub 102. Ondorat bilduak dituen bi nexker eta muthikoñoari. JE Ber 29. Hamar urtheko gaixo 

muthikoño horrek. JEtchep 23. 

mutikoska. v. mutikoxka. 

mutikoskor, -koxkor. v. MUTIL-KOSKOR, MUTIL-KOXKOR. 

mutikotasun (H (+ -kh-)). � "Âge d'un garçon, déjà assez formé" H. � "Qualité de garçon, de mâle" H. 

mutikote (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. � "Intermedio entre mutil y mutiko; [...] de 12 a 18" Iz ArOñ. 

"Mocetón. [...] Mutikote ederra dago zuen Patxi" Elexp Berg. 


mende. 

730


mutikotegi (H (+ -kh-)). � "Appartement, chambre où logent, couchent les garçons séparés des filles" H. � 

Mutikotegia zela ez zuen niork erranen, hain ziren garbi ta kirian barne hek denak. Herr 7-6-1962, 4. 

mutikoteri. � Grupo de chavales. � Mutikoteri guztija batalloiari bidera urten yako. Kk Ab I 96. 

mutikotto (-th- H), muttikotto (Dv , H). � "Petit garçon" Dv. "Garçonnet. Terme d'affection. Ene 

muthittoa [sic] haiz hi, tu es mon petit garçon chéri" H. � Etorrize mutikóttoa, ta errégek erratén dio amóltsu: 

[...]. LE in BOEanm 542. Mutikottoak óius tenploan eta erranés: [...] (Mt 21, 15). BOEanm 1320 (TB, Dv, Ip, 

Echn (h)aur). Beste mutikottoa berriz, bere maillako uztarria egotzi gabe morroi zegon. Or Aitork 163. 

mutikotxo (V-arr-gip ap. Gte Erd 226; -th- H), muttikotxo (H), mutikotxu, mutilkotxo. � Dim. de mutiko. � 

Mutikotxoak deutse [mitxiletai] jarraituten. AB AmaE 308. Zu ta ni mutikotxoak giñanean. Ag AL 105 (Kr 64 

mutikotxu). Mutilkotxotan ikasgura sartu baiño be lenago. A Latsibi 12. Ogetabi illebete inguruko mutikotxoa 

zanean. Echta Jos 355. Agur, seme maite, nere mutikotxo yaiu ori. A Ardi 21. Mutikotxoak sei bat illabete izango 

zituan. Ugalde Iltz 32. Mutikotxuak barre egingo eben eskolatik urtekeran. Erkiag BatB 31. v. tbn. Kk Ab I 33. 

TAg Uzt 156. Mutikotxu: Enb 210. And AUzta 70. Inza NaEsZarr 103 (AN-araq). 

mutikotzar. � Aum. despectivo de mutiko. � Mutikotzar aietatik etzegoan ezertara ere gauza onaren 

itxaropenik. Ag G 62. 

mutikoxe. "(BN-mix), muchachito" A. 

mutikoxka, muttikoxka, mutikoska. � Dim. de mutiko. � Muthikoska batzu karta frantsesekin jokotan eta 

frantsesez mintzo. Zby RIEV 1908, 84 (en Eskual 25-6-1908, 2 muthikoxka). Han nintzan ene adineko bertze 

mutikoxka batzuekin. JE Bur 58. Makear mutikoxka bat ondo hetan artzain. Egunaria 4-5-1963 (ap. DRA). Gauegunak 

zaizkit pasatu, / muttikoxka ni bilhakatu. Buxtingorri "Zertako" (ap. DRA). 

mutikozitu (AN), mutikozutu. � "(AN), época de la adolescencia" A Morf 167. "Epoca de juventud" A Apend. 

� Mutikozútua, zázpi urtetaik amabórz edo amaseitaráño. LE in BOEanm 567. 

1 mutil (gral.; Lcc, Mic 8r, SP, Deen II 87 , Ht VocGr 366, Lar, Añ, Lecl, Izt 76r, H; -th- Urt I 11, VocBN, 

Dv, H), mitil (V-m, S, R; -th- Dv (S), H (S)), motil (G-goi, AN-5vill; Lar, H), futil (AN-5vill). Ref.: VocPir 148; 

Bon-Ond 138; A (mutil, mitil); ContR 521; Echaide Nav 228; Iz ArOñ, Als, Ulz, To; Etxba Eib; Satr CEEN 1969, 

211; Holmer ApuntV; EAEL 37, 258; Elexp Berg; Gte Erd 271. � Tr. La forma casi general es mutil; la propia 

de la tradición suletina es mit(h)il, que tbn. se encuentra en los roncaleses Hualde y Mendigacha (126). Emplean 

mot(h)il (forma que cita en el s. XV García de Salazar), Oihenart y Voltoire, y al Sur Alzaga (Bern 72, en boca 

de un natural de Goierri) y Uztapide (EBT 34). En DFrec hay 232 ejs. de mutil. 

�1. Muchacho; mozo; (en ocasiones aplicado tbn. a los niños). "Llamaban al mozo en su tierra de vascuence 

motila (Lope García de Salazar, Las Bienandanças e fortunas, s. XV)" Arzam 351. "Sancho López Mutila, que 

en vascuence quiere decir 'mozo'" IC III 26. "Garçon devenu jeune homme" VocBN. v. MUTIL GAZTE. � Tr. 

Documentado ya en Lazarraga, es de uso gral. entre los autores vizcaínos y guipuzcoanos; entre los navarros y 

septentrionales es bastante menos frecuente. � Garsia Mutila (1130). Arzam 351. Miguel Dominguiz dicto Mutil 

(1350). Ib. 350. � Mutil gose ongurarik / mundu guztian ez ete da? Lazarraga 1190r. Mutil honak buruan zauri, 

gaxtoak bernazakian. RS 42. Mutil pikaroak janzi eiteko. EgiaK 88. Banzuk, mutil? "Mozo". Mic 12r. Mutil 

totillak ederki ukhitzen badu gitarra. SP Phil 447. Mutil batek esan dust / naizla galanta. Gamiz 205. Aikora, 

mutill! Acto 144. Gertatzen zaio mutil prodigo galgarri, bere aitaren itxetik atera ta urrutiko bazter batera joan 

zenari, gertatu ta agitua. Mb IArg I 161. Lagun gaizto, neska ta mutil galduakin. Cb Eg III 361. Aguazil etorri 

dana, ze mutil sendua! Mg PAb 192. Mutillai eman bear zate, albada, eskola ona. AA II 82. Bai gizonak ta bai 

mutillak, bai andraak ta bai neskaak. fB Olg 50. Ziberuan bada mithil eijerrik. Etch 396. Atera omen zituzten 

zezena ta mutila plazara. Izt C 248. Arina den bezala muthil Eskalduna. Hb Esk 216. Alik eta ogei ta lau 

mutillak illotzak gelditu ziran arteraño. Lard 185. Mutil prestua, azkarra eta eskoladuna. Zab Gabon 54. Mutila 

ezkonduten da / neska maiteagaz. Azc PB 259. Bost urte ta erdiko mutil bat zan. A BGuzur 108. Ikusi leittekean 

mutillik ederrena, bere ogetalau urtegaz. Echta Jos 237. Argia zan mutilla: oso poliki zekian irakurtzen, bere 

izena paperean jartzen zuan [...], ta orrela zekizkian beste gauza on batzuek. Ag G 57. Onako mutil-aldra bat 

Valladolid probintziako erri batera eldu zan. Kk Ab II 169. Muthil bihotz onekoa. Barb Leg 140. Atera zun 

dantzara mutil batek. TAg Uzt 204. Gabeko eskolara joan zeitekan... neguan, mutil nagusiagoekin batean. 

Erkiag BatB 27. Askotan [neskak] ez dira oartzen mutillaren griñak zerk esnatu lezazken ere. MAtx Gazt 26. 


mende. 

731


Hor baditek jendarmek muthil bat arrastatua. Larz Senper 20. Mutil jator askoa, zezenak ainbat indar zuana. 

Salav 103. Azi zanean eta mutil aundi egin. Alzola Atalak 87. Ardangelara sartu zan mutil taldea. NEtx LBB 

148. Kiroltzale itxurako mutil atsegin eta egoki hau. MEIG I 65. 

v. tbn. (Para autores septentrionales): Etch 686. Arch Fab 233. Gy 54. Bordel 170. Elzb PAd 42. JE Bur 143. Ox 

35. Mde Pr 162. JEtchep 61. Xa Odol 322. 

� (Usado para expresar el sexo del recién nacido). � Batzuek dioe, aurrak sortzen danean bertan artzen duala 

anima [...]; besteak berrogeigarren egunean, mutilla bada, eta larogeigarrenean, neskatxa danean. AA II 118. 

Oraindik eztakigu nexka edo mutilla izango dan, diyo senarrak. Iraola 38. Mutilla al da [aurtxoa]? Neskatillia? 

Zer izen ipiñi biar xaue? Ag G 71. Esan eiskuzu mutilla ala neskea ixango dan argitara urteteko dagon seintxua. 

Kk Ab I 127. Zeñen egun zoragarria izan zuten mutill eder bat jaio zanean. JAIraz Bizia 120. Zure gogoa 

litzakela mutilla ba da Andoni izatea ta nexka ba da nere izena ipintzea. Ib. 119. 

� "¡Ah, qué buena pécora!, a zer mutila!, a zer mutil humanoa!" Aq 654. Cf. infra (4). � Zelango mutilla zu 

arratoetzarrez beterik dagozan toki edo geleetan lo egiteko! Mg PAb 69. Jokuan be ez zan mutil txarra. SM 

Zirik 70. Ez aiz mutil txarra i Erromara bulda-diruakin bialdu ta zuzen entregatzeko. And AUzta 102. Mutil ona 

dago Nikanor, orrelako esanai jaramon egiteko. Erkiag BatB 174. 

� (Usado en vocativo, dirigiéndose a hombres no necesariamente jóvenes, en un plano de igualdad y de modo 

informal). v. 2 motel. � Tr. Documentado desde Larramendi, es de uso gral. al Sur desde finales del s. XIX; al 

Norte sólo se encuentra en los autores que se citan. Cf. supra, con un sentido algo diferente, los ejs. de Micoleta 

y Barrutia. � Ea, mutillak, ezker! [...] anaiak, orain eskui! Lar Cor 32. Mutilak, ea, / lanak yakak dirua / onek 

besteak. Zav Fab RIEV 1907, 98. Soñuba joaz, kanta, mutillak. Echag 244. Ago ixillik, mutil. It Fab 28. Ilkhi 

kanpo, muthilak, beso hoiek mira. Hb Esk 59. Mutillak, gisa ortan / zertan zabiltzate? Ud 160. Ez bildurtu 

mutillak. AB AmaE 99. Ah! hiru gezur hoiek egiak balite! / Ai, ai, ai! mutilla, egiak balite! Zby RIEV 1909, 230. 

Eztiat ezer agindu, mutill. Ag G 265. Arrayia mutillak, guriak egin yok. Kk Ab I 26. Goizik oherat eta goizik jeik, 

mutilak, / bihar gu nahi gaitik Axulako beilak. Ox 25. Zer ari aiz, mutil? Or Mi 102. Porteu az, mutil. Enb 191. 

Ez dut bada uste, muthil. JE Ber 45. Ori dek sasoia, mutil! TAg Uzt 213. Ongi egon zinen zu, mutila! Arti 

Tobera 270. Aurrera, mutillak! Erkiag BatB 124. Au da sasoia, mutillak! Alzola Atalak 81. Etzak orren kezkarik 

izan, mutill! NEtx LBB 126. 

� (Pl., usado como interjección). "Colocado al comienzo de la frase, expresa asombro, crítica, etc. Mutillaak! 

mutillak! gure denporan olako bizikeletia euki izan bagiñu" Elexp Berg. � Mutillak! Egundaño eztet onelako 

idirik ikusi. Ag G 87. Polliki ari da... mutillak! Ori indarra! Urruz Zer 136. Mutillak, aiek sakiak! Alz Ram 89. 

Ene mutillak! Nik Basoluzen / ikusi dodan lakorik... Enb 164. Jango dabe arek ta edan... mutillak! Kk Ab II 90. 

Au dek astelena, mutillak! NEtx Antz 17. Mutillak! Une onetan asi zan benetako ekaitza. Erkiag Arran 145. 

Bazan ba matrakia etxe aretan! Mutillek! Bilbao IpuiB 145. Baño, mutillak, bai nekagarria dala ganbeluaren 

ibillera. Anab Aprika 38. v. tbn. SM Zirik 110. Osk Kurl 60. 

� (Ser, estar) soltero. Cf. Dv: "Jeune homme qui n'est pas marié". � Perrandes eztakigu ez aberatsa danik, ez 

mutilla danik. A BeinB 65. � "Mutilletatik, desde soltero, desde la mocedad. Zu mutilletatik zara olangoxea" 

Zam Man 57. 

�2. (V-gip, G-goi-nav, AN, L, B, BN, Ae, Sal, S, R; Lcc, SP, Ht VocGr 313, Lar, Lecl, H; -th- Urt II 81, Arch 

VocGr, VocBN, Dv, H), mitil (R-is-uzt; -th- BN-mix, S; Gèze, H (S)), motil (AN-5vill; SP, H; -th- H, A (que cita 

O Pr)). Ref.: Bon-Ond 152; A (mutil, mitil); Lrq (mithil); Echaide Nav 229; Iz Als, Ulz, R 310; Etxba Eib; Satr 

CEEN 1969, 211; AtBou 367; Izeta BHizt; EAEL 273; Gte Erd 223, 226, 291. Sirviente, criado, servidor; 

empleado. "Monazillo, elexako mutila" Lcc. "Criado que criamos" Ib. "Hori horren mutila da (G-azp, AN-gip, 

BN-arb)" Gte Erd 223. Cf. ARTZAIN-MUTIL, DENDA-MUTIL, HERRIKO MUTIL, HIRI-MUTIL, itsumutil, 

MUTU-MUTIL, etc. v. morroi (2). � Tr. Documentado desde Dechepare, es más usado por autores 

septentrionales y navarros; en la tradición más occidental es relativamente más frecuente en textos anteriores al 

s. XIX. � Muthilek gure zerbitzutan deramate urthia. E 11. Ene muthilla diatzak etxean paralitiko. Lç Mt 8, 6 

(Dv, Leon muthil, Echn, Samper mutil, Ip mithil; He, TB sehi, Ur, Ol, Or, Ker, IBk e IBe morroi, Ur (V) otsein, 

SalabBN zerbitzari, Hual mitil zerbutxari). Zeren salbajeak direala Narbaez enkantadorearen mutilak. 

Lazarraga 1153r. Az ezak erroia, diratan begia, ta mutil gextoak kendu deike argia. RS 136. Pierres iaunaren 

motilla naiz. Volt 278 (274 mutilla). Zenturioaren mutila. Ber Trat 95v. Eta obligatu naizen zure muthill 

bethiko. EZ Man II 13. Nabusiak bere muthila publikoki erreprendi dezake. Harb 171. Onreagaz jaio, onreagaz 

il, / gizona gizalegen ez beti mutil. (Interpr?). EgiaK 90. Ifernuko su hura Iainkoaren iustiziaren borreroa, azotea 

eta muthila da. Ax 582 (V 374). Ene mutila, D. Juan xauna, malillea legez da. "Criado". Mic 14r. Mothil nagiak. 

O Pr 648. Muthilek hala dakite / eskura begiratzen. Hm 133. Herioa izanen duzu zure muthil eta zu haren Iaun. 

Tt Onsa 18. Mithil, neskato eta langiler bere sarien eta bekhülarien ükhatzia. Bp I 57. Khanaam biz haren 

muthil eta zerbitzari. ES 118. Oñatiko Peru Jainkoen mutila. Acto 340. Zer mutil zuzenak edo zer tresna biurriak 

dabiltzan Nagusiaren inguruan. Lar Fueros 49. Arritu ziran itxeko mutillak eta esan zioten beren nagusiari. Mb 

IArg I 201. In benáza bere mutil on bát. LE Prog 98. Eman nion ere mithiletarik bata. Egiat 179. Bere esanak 

egiteko prest egozan mutil ederrak. Mg PAb 216 (VersBasc 18 morroiak). Mithilek orok thü egin zeizien. 

UskLiB 38. Eleazar, / etxeko mutilla. It Fab 234. Izan zituen ardiak, idiak, astoak, muthilak eta neskatoak. Dv 


mende. 

732


Gen 12, 16 (Urt muthil; Ur mirabe, Bibl esklabo, Ol, Ker y BiblE morroi). Komentuko muthil bat. Laph 242. 

Berekilan zituztenaz geroz bolanyera, bolanyersa, eta muthil ttipia. 'Le petit mitron'. Elsb Fram 87. Eman behar 

izan baitzen herri hartako gizon baten muthil. Lap 224 (V 101). Haren mithil leialak ehortzi zian. Ip Hil 188. 

Huna nun athe ñimiño bat ideki daukun [Loiolako] erakusle muthilak. JE Ber 58. Lohibarreko muthila. "Valet". 

Barb Leg 126. Beraz, muthil, ekarkitzu bi kafe [...] eta, Jesus, "koñak" bat enetzat! JEtchep 86. Nagusi bearra, 

ordea, guzien esku-makil eta mutil gertatzen zan azkenik. Zait Plat 151. Eta Pantxo, bethi hemen muthil dago? 

Larz Iru 104. Baso-mutillen bizia / daukat ondo ikusia: / mutil juaten dana bezela / berdin nagusia. Uzt Sas 70. 

Ez da bearra bezalako mutillik (morroirik) (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1397. Herrian mutil edo neskato ziren 

arrotzak. Lf in Casve SGrazi 11. 

v. tbn. SP Phil 11. El 54. Zuzaeta 66. Hb Egia 124. Zby RIEV 1909, 104. Jnn SBi 91. Arb Igand 119. HU Zez 

209. Inza Azalp 45. Ox 37. Zub 63. Ir YKBiz 175. Iratz 74. Zerb IxtS 38. Vill Jaink 32. Ardoy SFran 287. Mitil: 

AstLas 48. Etch 176. Balad 92. Xikito 1. Mde Pr 124 (69 mutil) 

� Ontziko mutilla jaikitzen zan aurrena. Anab Poli 41. 

� (V, G, AN ap. A; -th- H). (Como segundo miembro de comp.). Aprendiz. "Arotz-mutil, aprendiz de herrero" 

A. v. HARGIN-MUTIL, ZAPATARI-MUTIL. � Arrantzale-mutilla ontzian diyoa. Goen Y 1934, 92. 

� Soldado, miembro de la tropa. � Karlos Kintoren edota Maria Kristinaren mutil bere burua ikusi nai ezik. 

Mok 5. Soldaduzkoa mutil berriei erakusteko. Or SCruz 102. Liberalen mutil-saillak. Ib. 43. Santa Kruzen 

bigarren mutil-taldea. Ib. 80. Nolako agintea izan dezakeen [...] egiazko agintariak bere mutilen aurrean. MEIG 

I 188. 

�3. (V, G, AN, L, BN ap. A; Aq, H (-th-)). Sostén. "Tentemozo (G)" Aq 73. "Arraxin-mutil (B), palo que sirve 

de candelero a la vela de resina" A. "(Hb), tilet ou cheville du timon d'une charrette" Lh. v. argimutil, BURDIN- 

MUTIL. 

�4. (BeraLzM). Hábil, bueno (haciendo algo). � Topatzeko ederra Txomiñ da mutilla. AB AmaE 405. Mutill 

ona da, bai, ortarako [ego-aizia, gaztañak botatzeko]. Sor Bar 88. Aurreratute orretan Euskalerriko emakumerik 

geienak mutillak dira. Ag Kr 131. Mutil ona zan bera gaztañak batuten! Echta Jos 70. Gero be, gauza ariñak eta 

irakurgarrijak egitteko, mutilla ixan zan gure Kirikiño mattia! Altuna Euzk 1930, 376. Bertsotan, mutilla aiz i! 

Lab EEguna 112. Mutil onak dira orretantxe Astokillo ta Mandokillo, kontra eiten. Kk Ab II 65. I ago mutila, i, 

baztarrak irauliz. Or QA 119. I az mutilla, "Mitxin", i az mutilla! Bilbao IpuiB 198. Jakintza esperimentaletan 

mutil eta txapeldun diren oietakoak. Vill Jaink 34. Aurreskua dantzatu? Ortan gaituk bada mutillak! Auspoa 26, 

95. Asko jakina zen Axular eta mutila, gainera, zekiena esaten. MIH 164. v. tbn. Eguzk GizAuz 109. Zait Plat 

72. NEtx LBB 303. Ataño TxanKan 194. 

�5. "(G-bet), rodillo" A. 

- MUTIL-ANDRE. Afeminado. � Or erabillen beti, "ollue" emendik, "mutil-andrie" bestetik. Kk Ab II 63. 

- MUTIL-ARDO (G-azp ap. AEF 1922, 33s). Convite de vino, y en general todos los actos profanos que se 

celebran en la fiesta de San Pedro en el barrio de Aiztarazu (Aya). 

- MUTIL-ASTE. "Mutillaste (V-m), semana sin fiesta intermedia" A. 

- MUTIL-BURU. Encargado, capataz. v. MUTIL-NAGUSI. � Huntarzün eremü handitako baten joan erazteko 

behar da mithil-bürü bat, eta mithil-bürü haren peko, behar dire mixkandi eta langiliak. Eskual 2-5-1913 (ap. 

DRA). 

- MUTIL-DANTZA. "Danza típica de Navarra que se baila [...] en los pueblos del Valle de Baztán y Regata del 

Bidasoa, y que antiguamente se bailó en Lanz, en la Barranca y en el Valle de Ulzama" VocNav. � Bordari 

baztandarrak eta zuberotarrak beren Mutildantza aipatuak dantzatzen asten diranean. ADonostia Itzald II 12. 

An ere mutil dantza ateratzen. Or QA 192. 

- MUTIL-DENBORA. "Ene mutil denboran, quand j'étais garçon" SP. 

- MUTIL-EDADE. "Mocedad" Lcc. 

- MUTILETAKO. De la juventud, de la época juvenil. � Mutilletako poza / ta axolakabea. Ldi UO 47. 

- MUTILETAN (V-gip ap. Iz ArOñ (s.v. masústa); Zam Man 57). Durante la juventud, en los años mozos. 

"Mutilletan, cuando soltero, cuando mozo, en la mocedad. Ori ta ni mutilletan lagun giñean" Zam Man 57. 

"Umetan zuri, mutiletan gorri, aguratan baltz" A Morf 484. "Mutikotan berde, mutilletan gorri eta gizonetan 

baltz (masustia)" Iz ArOñ. � Mutiletan etxeko / ta auzoko piztiak / ilteko egiten dituz / alegin guztiak. Azc PB 

344s. Mutilletan ere, neskatxa gazteentzako bigunbera-samarra nindukan. Ldi IL 18. Mutikotan mutil dana / ta 

gizon mutilletan, / gizonetan mutiko / oi da geienetan. And AUzta 118. Gogoan dozu zelan negarrez / egoten 

nintzan mutiltan. Gand Elorri 109. 

- MUTIL GAZTE (V-gip ap. Elexp Berg). Mozo, joven; adolescente. � Imma zeritzon mutil gazte bat. 

"Mancebo". Ber Trat 114r. Iduri onetako muthil gazte bat ikhusten zuenean. Ax 349s (V 232). Ez eztupa ixindien 

aldean, ez neskatoxea motil gazteen artean. "Garçons". O Pr 158. Zu mutil gazte bizar bagea ta filistar hura 

gizon egiña. Mb IArg I 349. Eleisiak ez dau eragozten atso zaar bat mutil gazte bategaz ezkondutia. fB Ic III 

335. Isak zuen izena, / ta mutil gaztea / zan denbora onetan. It Fab 232. Gizon zaharra eta hirur muthil gaztiak. 

Arch Fab 231. Mutil gazte bi estudijetan ziarduenak. Ur MarIl 46. Hogoi urtheko muthil gazte batek. Elzb PAd 

31. Amasei urteko mutil gazte bati. Apaol 23. Arranondoko mutill gazte bikañenak, erramuak eskuetan zituela. 


mende. 

733


Ag Kr 54. Amabost urteko mutil gazte bat. Goñi 56. Mutil gazte prestu bat / bere senar hartu. Etcham 171. 

Fameli ederra azi du bañan / mutill gazte bat diruri. Tx B II 142. Hamasei urtetako mutil gaztearekin. Zerb Azk 

113. Lizunkeritan zilipurdika ibillitako mutil gaztea. Etxde JJ 109. Eladeko alde guzietatik etorritako mutil 

gazteak, ikas-naiak eraginda. Zait Plat 21. Mutil gazte ezpan lodia. Erkiag BatB 175. v. tbn. Cb Eg III 358. Mg 

PAb 152. AA III 145. JJMg BasEsc 177. Astar II 289. Izt C 250. Hb Esk 86. Lard 185. ChantP 372. Zab Gabon 

67. EusJok II 60. Urruz Urz 43. Arr May 193. Elsb Fram 136. Zby RIEV 1908, 86. Jnn SBi 170. Arb Igand 141. 

Azc PB 312. Itz Azald 119. Moc Damu 27. Echta Jos 264. Iraola 107. JE Bur 140. Alz Ram 115. Noe 111. 

EusJok 21. JanEd II 77. Ox 31. Inza in Jaukol Biozk XV. Or SCruz 145. Enb 67. Barb Leg 137. Laux BBa 84. 

ABar Goi 27. TAg Uzt 159. JAIraz Bizia 22. NEtx Antz 152. Mde Pr 140. SM Zirik 69. JEtchep 83. Arti Tobera 

278. Anab Aprika 27. And AUzta 50. Vill Jaink 26. Larz Iru 20. Salav 34. MAtx Gazt 97. Ibiñ Virgil 116. Alzola 

Atalak 39. Ardoy SFran 149. Balad 63. Uzt Sas 185. Mattin 123. Berron Kijote 67. Mutil gaste: Kk Ab I 20. 

Altuna 31. 

- MUTIL GAZTETXO. Adolescente. � Artzaintzan zebillen mutil gaztetxoa. Izt C 505. Arteraño mutil gaztetxo, 

artzantzan baizik etziekiena zan. Lard 163. Bota egiezala labara iru mutil gaztetxuak. Itz Azald 85. Gure 

baserriyetako mutil gastetxuak. Kk Ab II 164. v. tbn. Urruz Zer 57. 

- MUTIL KOSKOR (V-gip, G-azp-bet; Izt 67r; mutikoskor AN-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 226; 

Zt (comunicación personal). Niño; adolescente. "Mozalbete" Etxba Eib. v. MUTIL KOXKOR. � Irugarrena, 

mutil koskor bat oraindik gazteago beste neska baño. CartAnd 388. Mutil-koskorra zala, zebiltzan bein sokasaltuan. 

PArt in Bil 171. Itotzeko bidean dijuan mutil koskorra uretatik ateratzia. Anab EEs 1919, 64 (Aprika 24 

m. kozkor). Badator mutil-koskor bat. "Muchacho". Ldi RIEV 1929, 208 (Or ib. 7 mutiko, Anab RIEV 1928, 609 

morrosko, AIr ib. 601 mutil). Bost sei urtetan mutil koskor bat / eskolan asten danian. Uzt Sas 184 (Noiz 108 m. 

kozkor). v. tbn. Aran SIgn 50. Bv AsL 46. Goñi 79. Iraola 64 (61 m. kozkor). Ag G 302. A Ardi 138. Kk Ab I 60. 

JanEd II 93. EusJok 23. Enb 167. Lab EEguna 103. Otx 125. Or Eus 340. Etxde AlosT 25. JAIraz Bizia 20. 

Erkiag Arran 54. Akes Ipiñ 20. BEnb NereA 50. And AUzta 65. 

- MUTIL KOSKORRETAKO. De la adolescencia, de los años de la adolescencia. � Mutil koskorretako 

gizonkeriak eta okerreriatxuak. Erkiag Arran 9. 

- MUTIL KOSKORRETAN. Durante la adolescencia. � Amaika jokaldi egiña da mutil koskorretan Azpeitiko 

pelotaleku zarrean! TAg Uzt 33. Mutil koskorretan eskolan ikasi nuen. Munita 13. Mutil koskorretan lez / ez dot 

jolastuko. BEnb NereA 51. 

- MUTIL KOXKOR (V-gip, G-bet; mutikoxkor V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg; Zt (comunicación personal). 

"Mutílkoxkorra, hasta hacia los 10 años" Iz ArOñ. "Mutil-koxkor, neska-koxkor; aundixeagoak diranean: mutilkoskor, 

neska-koskor" Zt (comunicación personal). v. MUTIL KOSKOR. � Ote dan mutill koxkorra. SBaroj 

CancB 250. Ez dakagu pakerik soldaru ta mutill koxkorrekiñ. Sor Bar 58. Batixta eta On Jose Erramon mutill 

koxkorrakiñ. Alz STFer 131. Txikitatik, mutill koxkorrak giñanetik. Etxeg Itzald II 84. Ez, konpañeo: nik ez nian 

orrela esango; nere aldean mutil-koxkorra aiz! Ldi IL 24. Mutil koxkor herbail bat. Mde Pr 73. Eskillasuaneko 

mutil-koxkorra. SM Zirik 83. Etortzen ziran kaleko mutil koxkorrak sagarrak ostutzera. Salav 31s. Ene hauzoko 

mutikoxkor batzuk izan ziren protagonista. PPer Harrip 13. Zazpi urteko mutil-koxkor zurbil, mintsuak. MEIG 

IX 109. v. tbn. Iraola 76. Urruz Zer 112. Garit Usand 13. Or Eus 232. EA OlBe 17. Uzt Sas 96. 

- MUTIL-LAGUN (L-ain, B ap. A). a) "Compañero de boda" A. � Lagunduten eutseen nobijuari bere mutill 

lagunak. JJMg BasEsc 260. Neska ta mutil lagun, biko onen antzeko, / ezin asmatu dute dantza au jarraitzeko. 

"Los compañeros del esposo y de la esposa". Or Eus 374. b) Compañero de servidumbre. � Zerbitzante arek, 

atra zen bezen laixter, arpatu zuen bere mutil lagun bat. Echn Mt 18, 28 (Ip mithil lagün; He, TB, Dv, Leon sehi 

lagun, Ur, Ker morroi-lagun, BiblE zerbitzulagun). c) "Amigo muchacho" Holmer ApuntV. � Izen geizto asko 

ezarri ostezan mutil lagunak. A BGuzur 124. Bere gaztetako mutil laguna izan zan batek. Echta Jos 89. Mutil 

lagunak bereizi tute. Or Eus 182. Mutil lagunak beti zirika zituen Aingeruk. NEtx LBB 149. v. tbn. Ugalde Iltz 

25. Holmer ApuntV ASJU 1969, 182. d) "(B), compañero del mayoral en el baile" A. 

- MUTIL-NAGUSI (nagosi V-m ap. A; nausi B ap. A; Dv). a) Mayordomo; capataz, encargado; mayoral. 

"Muthil nausia, maître valet" Dv. "Sobrestante" A. Cf. Akes Ipiñ 20 mutil nausi y Erkiag BatB 114 mutil nagosi 

('mozo mayor, de más edad'). � Apuntatzen die [basagizonak] mutil-nausi batekin. EEs 1913, 343. Mutilnagosiaren 

belarrietara eldu zan [izketa]. Or Tormes 9. Aurretik mutil-nagusia. 'Chef des pâtres'. Or Mi 42. Zure 

ildoa, mutil-nagusi, adoia artuarena da. 'Chef'; prov. "baile". Ib. 113. � Oficial. � Lizarragaren mutil-nagusi 

batzuk. Or SCruz 117. Koronel liberala bere lau mutil-nagusirekin. Ib. 56. b) Jefe de una cuadrilla o asociación 

de mozos. � Goikotxeko seme ori / zan igaz mutil-nagusi. "Capitán de los mozos". Or Eus 182. Mutill-nagusi 

zala. "Jefe de la comparsa". Ib. 288. 

- MUTIL-NESKA. (Pl.). Muchachos y muchachas. � Orien egiteko ta naikunz guzia dela mutil-neskak, eta jaiigandeetan 

berezkiago, elkar ekustea. Mb IArg I 61. 

- MUTIL-NESKATILA. (Pl.). Muchachos y muchachas. � Mutil neskatillentzat / ondo alegria. DurPl 71. Izan 

zan mutil neskatillen arteko batzakuntza. Mg CO 155. Alkarregaz mutil neskatilok ibili. Astar II 139. 

- MUTIL-NESKATO. (Pl.). a) Criados y criadas. "Anculi et anculae, muthil-neskatoak" Urt II 82. � Mutilneskatoz 

lenaengoa / bete bear dau etsea. Lazarraga 1196r. Bürzagi bürzagisek, mithil neskatoek, praube, 


mende. 

734


aberats, handi xipi orok. Bp I 126. Nausi etxekoanderek beren mutil neskatoei [doktrina erakutsi] (Garralda, 

1864). BOEae 94. b) Muchachos y muchachas. � Mutil neskatoen junta, olgantza edo batzakuntzeetan. Mg CC 

110. Oraiko mutil-neskato gaztek. HU Zez 67. 

- MUTIL-NESKATXA (Aq 248). (Pl.). a) Criados y criadas. b) Muchachos y muchachas. "Mutil-neskatxiek 

datoz (V-arr)" Gte Erd 109 (junto a neska mutillak, gazte moltzoa, neska-mutikuk, etc., de otras zonas). 

- MUTIL ONA EGON, JARRI.... (V-gip, G-azp). a) "Mutil ona jarri, cabrearse. Mutill ona jarri zuan jokuan 

tranpa ein zotselako" Elexp Berg. � Mutil ona etorri yakon etxe-atzeko solotik Ixidro, bere bigarren senarra! 

Bilbao IpuiB 95. Mutil ona egoan Don Bixente! Ib. 154. b) "Mutil ona egon, harro-harro, poz-pozik egon. Bolajokua 

etarata mutill ona zeuan Esteban txapela ta kopiakin" Elexp Berg. � Bada-ezpadan be esan eiozue ori 

"Prakazarreri". Mutil ona jarriko yatzue! Bilbao IpuiB 70. 

- MUTIL-SUSMOAN. Buscando la compañía de los muchachos, detrás de los muchachos. � Bitxori amasei 

urte inguruko [...] plasa-neskatil urten bat eta mutil susmoan beti dabillena da. Ort Oroig 93. 

- MUTIL TXIKI. Niño. Cf. EZ Noel 166 muthil xipi 'humilde servidor'; cf. tbn. Izt C 245 mutil txiki 'mozo de 

pequeña estatura'. � Erriko gaisoak hau ekusi ta bildu zituzten sei urtetik amarreraño zituzten mutil txiki guziak. 

Mb IArg I 256. Parka eskatuten eutsela, mutill txiki areen pekatu gaitik. Ur MaIl 92. Mutil txikiyak ditu / atzetik 

millaka, / azanariyo edo / patata tiraka. Bil 131. Florentzian zeguala, iru mutil txiki, gurasuak lagun, juan ziran 

San Franzisko albistatzera. Bv AsL 86. Ondo ixango litxake [abesti] barrijak egin polito ta egoki, ta mutil 

txikijei irakatsi. Kk Ab I 61. Kontari daude ez daukatela / mutil txikien bildurrik. Tx B I 119. Mutil txikiak joten! 

Erkiag Arran 54. Mutillak, su ganetik saltoka asi dira [...]. Gero, mutil txikiak. Gerotxoago, neskato 

marimutillen bat be bai. Alzola Atalak 81. 

- MUTTIL. (Forma con palat. expr.). � Bilduko ziren herriko muttil ttipi eta neskatxa haur guziak. Elsb Fram 

VI. Zeinutegiko muttilak. A Ardi 62. Muttil arraunlariak ziotsan Mireiri. Or Mi 117. Sartu, muttil ederrok. Ldi 

BB 52. 

2 mutil. "(V-ple-arr-oroz-m), pelado, trasquilado" A. 

mutildi (Lar, H (+ -th-)), motildi (H). � "Muchachería, multitud de muchachos" Lar. "Grand nombre, foule de 

garçons" H. 

1 mutildu (V-ger ap. A; Lcc, H (V, G)), mutuldu (V-ger-ple-arr-och-m ap. A). �1. Rapar, trasquilar; dejar 

calvo. "Rapar, ulea ebagi, mutil[du]" Lcc. � Mutillak beti erabillen buruba mutildurik, ta emendi etorkeen 

euren izena. Mg PAb 94s. Jaungoikuak [...] mutilduko deutseezala eureen burubak. fB Olg 78. Benetan dan-au 

nozue mutildu. Zav Fab RIEV 1907, 539. Gero dira ardijak mutilduten / neguan oneek otzak ilten. Ur CancB 

104 (Manterola, a quien sigue Duvoisin, traduce "enflaquecen o debilitan"). Bururik buru bere ibilten da [aldia] / 

zuritu ta mutulduten. Azc PB 351. � (V-m, Gc, B ap. A; Lar � Dv, Añ, Hb ap. Lh, H (V, G), VocB), motildu 

(Lar). "Desplumar", "pelar las aves" Lar y Añ. "Motildu, mutildu, que significa pelar, desplumar" Lar (s.v. 

mutilar). "1.º chamuscar [seguramente, 'desplumar chamuscando']; [...] 3.º desplumar un ave metiéndola para eso 

en agua hirviendo" A. � Kalia ardoak lumarik gabe ta mutildurik utzi du. AA III 375. Asi zan arin aringa pabo 

errialak mutilduten. fB Ic II 19. Mutilduko du ixillik [eperra]. Izt Po 137. Mutildu ta bijarko kazuelan gertu. Enb 

178. Kapoiak dagoz erreten, / oilaskotxuak mutiltzen (V-ger). A EY IV 188. � Goitik beraño mutilduagaz 

[zugatz gaztien ondoko zugatz zarrak] / jarri arte azurretan. BEnb NereA 238. � "Mutuldu (V-ger-ple-arr-ochm) 

[...], desmochar plantas" A. 

� (V, G ap. A; Izt 89v). Desplumar, despojar, dejar sin dinero. � Zu itxiko zaitube mutildurik [eskribaubak]. 

CrIc 72. Onela diardue jokoan batak beste mutildu dezan artean. AA CCErac 155. Beti bizi izan dira / gizon 

asko alperrak, / inor mutulduteko / txorikume ederrak. Azc PB 331 (in Ur PoBasc 194 mutiltzeko). 

� Despellejar, criticar. � Ezin geiagoan mutildu, billostu ta barregarritu zituen irurak. Ag Kr 135. 

�2. (Dv, que cita a Ur y AB). "Ruiner, ravager" Dv. � Bere uliak astindurik / itxi dau solo guztija mutildurik 

[ardijak]. Ur CancB 98 (Dv traduce "foulée, abîmée"). Erri on bat nekusan jantzita bakarrik / eta beste guztiak 

billos mutildurik. AB AmaE 25. � Debilitar. � Zakustaz gaisua [Adan], oso billostua / eta mutilldua. AB AmaE 

352. 

�3. (Lar, Añ). Cortar. "Mutilar, cortar" Lar y Añ. � Zatitu zeuntsan dragoe gogor ari burua, / ebagi ego ezaiñ 

ta beso indartsuak, / aiñ mutilldurik ikusitean bere burua / eskergak ziran aren orroi ta txiliuak. AB AmaE 439. 

Orri edo ostoak, mutuldu edo mutildu edo soildu. A BGuzur 153. Bere astuari belarrijak muttildu dautsazak-eta. 

Otx 175. � Privar de una parte importante. � O konfesio damugabea ta mutildua! Mg CC 123. 

�4. "(L-ain), acoquinarse" A. 

2 mutildu. �1. Convertirse en sirviente. � Mithila bürüzagitü ta bürüzagia mithiltü. Egiat 167. �2. (H (+ -th-)), 

motildu (H), mitildu (-th- H). "Devenir garçon, adopter des formes de garçon; s'habiller en garçon (parlant d'une 

fille, d'une femme)" H. �3. (V-gip, G-azp; Bera). Ref.: Gketx Loiola; Elexp Berg (mutilddu). Hacerse 


mende. 

735


muchacho, pasar de la niñez a la adolescencia. "Mutildu zaizu semea, Maria" Gketx Loiola. "Mutildduta gero be 

koziñeketan ibiltzen zan" Elexp Berg. � Nire nebea mutilddu bai-dok eta ikastolatik urrengo astian urtengo dola 

uste yuat. AG 1057. Gure teatroa mantuxetan degu oraindik: mutiltzen zaigun bitartean, aletxo batzuek 

eskeintzen ari gera. NEtx Antz 5. 

mutileria. � Grupo de secuaces. � Hitz horiek hautemaitearekin eta ikusiz haren mutileria etzela gibelerat 

ageri, azeri nausiak konprenitu zuen zer zen gertatzen. JEtchep 33. Hiltzaleari baztertu zaizko inguruko 

mutileria eta laguntzaileak. SoEg Herr 20-4-1961, 1. 

mutileta. "El ligue, o al menos su intento por parte de la mujer. Ari be gustatzen jakon ba mutilletia" Elexp 

Berg. 

- MUTILETAN. Ligando (con un chico). "Aura mutilletan zebillen bittartian gu albotik begira" Elexp Berg. 

- MUTILETARA. A ligar. "Erromeixara joaten giñuztanan mutilletara" Elexp Berg. 

- MUTILETATIK. De ligar. "Etxian egundoko bronkia mutilletatik nendorrelakuan" Elexp Berg. 

mutilgo (B ap. A), mutilgoa (H (+ -th-)), motilgoa (H), mitilgoa (-th- H (S)), mitilgua (-th- H (S)). � "Servicio, 

servidumbre" A. � O relijiusen izatiaren mithilgua sakratia. Mst III 10, 6 (Ol morroibide). Izkontziaren 

mithilgoan. Egiat 237. Judasek han derama bere muthilgoa. Ox 77. Bizpahiru aldiz, muthilgotik kanpo abantxu 

ezarri bainik kanperoak. Larz Iru 80. v. tbn. Zub 50. 

mutilkeria (Lar, H (+ -th-), motilkeria (H), mitilkeria (-th- H). � "Muchachada, muchachería" Lar. "Trait, façon 

de faire, de se conduire de garçon. Gizon adineko bati eztihoazko holako muthilkeriak" H. � Seminarioko 

mutilkeri batzuez parragarriro oroitu zan. A Ardi 49. 

1 mutilki (-th- L? ap. A (que cita HeH); Ht VocGr 366, Lecl, H (+ -th-)), motilki (H), mitilki (-th- H). � Niño 

varón. "Garçons, enfants mâles" Ht VocGr 366. � Muthilki lehen sortu guziak izanen direla izendatuak 

Sainduak Jaunari. TB Lc 2, 23 (HeH y Dv muthilki; Lç y Brunet ar, He muthil, Leon, Or, IBk e IBe seme, Ker 

gizonezko). Israeldar emakume guziak, aur egin ondoan, ez-garbitzat idukiak ziran, berrogei egunez mutilkia 

egin bazuten, ta irurogei ta sei egunez neskakia egin bazuten. Ir YKBiz 26n. � "Muthilki, jeune homme" Dv. 

2 mutilki (H (+ -th-)), motilki (H), mitilki (-th- H). � "En garçon" H. 

mutilkiro (H (+ -th-)), motilkiro (H), mitilkiro (-th- H). � "En garçon" H. 

mutilko. v. mutiko. 

mutilkoi (-th- Dv). � Pederasta, sodomita. � Emakoi, muthilkoi, gathibuen harrapari, gezurti eta zin 

hausleentzat. Dv 1 Tim 1, 10 (Lç bugre, He gizakoi, Ol sodomakeritsu, Bibl sodomita). 

mutilkoikeria (-th- Dv). � "Passion de l'homme pour l'homme" Dv. � Hilarazkitzue beraz zuen baithan [...] 

likhiskeria, muthilkoikeria. Dv Col 3, 5. 

mutilkosko. � Niño. v. MUTIL KOSKOR. � Errekan oñautsik zebiltzan mutilkoskoak karrasika. TAg Uzt 268. 

mutilkotxo. v. mutikotxo. 

mutil-koxkondu. � Crecer, hacerse mayor (ref. a un niño). � Orain berrogetamar urte / mutil-koxkondu 

nintzala. Abeletxe Olerti 1960, 93. 

mutiloi. "Mutilloi (V-m), piezas de madera en que se atan las cuerdas que sostienen las velas de las lanchas, 

vulg. cornamusa" A. Cf. Echaide Orio 127 motillón. 

1 mutiltasun (-th- H). �1. Servidumbre. AxN explica morrointasuna (63) por mutiltasuna. � Zeren den zure 

azpian hobe muthilltasuna / ezen zutzaz lekhorean berzeren iauntasuna. EZ Man II 14. �2. (Lar, H (+ -th-)), 

motiltasun (H), mitiltasun (-th- H). Juventud, adolescencia. "Muchachez, el estado de muchacho" Lar. 

2 mutiltasun. "État de ce qui est tondu, plumé, dépouillé" H. 


mende. 

736


mutiltxo (V-gip ap. Iz ArOñ; Lar), mutiltxu. � (Dim. de mutil). "Mocito" Lar. � Gizon batzu, zeñak ekarten 

mutiltxo bat, silla baten jarririk. Lazarraga 1154v. Erri bateko mutiltxo zenbaitek egin zutena. Mb IArg I 257. 

Seme bat izan zuten, ta mutiltxo ori ustekabean putzu andi batera erori ta ito zan. Cb Eg III 338s. Gaixotu zan 

bederatzi urteko mutiltxo ondoazi ta guraso onen semea. Mg CC 215 (112 motiltxo, seguramente errata). 

Mutiltxu asko imintia irakasle baten pekuan. Mg PAb 217. Amar urteko mutiltxu batek. Ur MarIl 35. Mutiltxo 

bat eskutik zuen andre bat. Arr May 135. Bere eskolako mutiltxuek. A BGuzur 137. Zazpi urteko mutiltxoa. Inza 

Azalp 30. Agur mutiltxu. Kk Ab II 36. Mutiltxoaren mukien eta zikiñaren nazkarik gabe. TAg Uzt 156s. Alboan 

mutiltxu bi argi banagaz. Bilbao IpuiB 146 (175 mutiltxo). Bi urte inguruko mutiltxo bat. Ugalde Iltz 18. v. tbn. 

VMg XI. It Fab 233. Izt C 240. Ud 156. Zab Gabon 48. AB AmaE 309. Moc Damu 34. Ag Kr 15. ArgiDL 5. 

ABar Goi 28. Mutiltxu: Zuzaeta 62. CrIc 32. Astar II 39. Itz Azald 11. Or Tormes 23. Enb 169. A EY IV 188 (Vger). 

- MUTILTXOTAN. De niño, siendo niño. � Batxik gazterik edo mutiltxutan Arratiatik urtenarren. A BGuzur 

121. 

mutiltza. � Juventud, mocedad. � Nola ez dakiela azitzen da aren mutilza ta egiten da gizon. Mb IArg I 285. 

mutiltzale. v. mutilzale. 

mutiltzar (AN-gip ap. Garbiz Lezo; Lar, Añ). � "Mocetón" Lar y Añ. "Chicarrón" Garbiz Lezo 48. Cf. mutil 

tzar 'golfo, mal chico' en Archu (Fab 135, zar), Hiribarren (Esk 184) y Zerbitzari (Azk 89). 

mutilzahar (-lzar V-gip, G-bet-to-nav, AN-gip-ulz). Ref.: Garbiz Lezo 47; Iz Als, Ulz, To; Etxba Eib; Elexp 

Berg. � Solterón. "Bai mutilzar eta bai neskazar hitzek ikutu garratz eta arkaiko samarra dute, eta gero eta 

gutxiago entzuten dira" Elexp Berg. � Animosua ez dago mutill / zarraren biotza. Xe 243. Orra Jose zetara 

mutill zar zan bizi. AB AmaE 278. Ameriketatik oraintsu erriraturiko mutil zaar bat. A BeinB 64. Ni mutil zar 

gelditzea. Ag G 33. Mutilzaar tinko batek zer egokiagorik? Ldi IL 46 (16 mutilzar). Etxeko osaba mutil zaharra. 

Etxde JJ 38. Mutil-zaharrek neska zahar bana lepoan dabela ibilten ohi dire. Herr "Erran-zahar" (ap. DRA). 

Aberatsa zan orduan, eta ezkondubakoa. Mutilzarra. Alzola Atalak 74. Besteok ezkontarazi ta berak mutilzar 

gelditu [apaizak]. NEtx LBB 121. v. tbn. Mattin 139. Mutilzar: Urruz Zez 140. Auspoa 98-99, 117. Tx B I 234. 

Lab EEguna 103. Lek EunD 26. TAg Uzt 282. Bilbao IpuiB 138. SM Zirik 125. BEnb NereA 108. Akes Ipiñ 18. 

Basarri 185. And AUzta 51. MAtx Gazt 71. 

mutilzahartu. � Convertirse en solterón. � Mutill-zartuta ezkondu. Xe 278. Urteak aurrera dijoazkio / ta ia 

mutilzartuta. Tx B III 25. Ez artu bildurrik / mutil-zartuko dala karabiñerurik. Enb 162. Orain mutilzartuta / 

aurpegia tximur. BEnb NereA 233. Berrogei eta iru urte neuzkan, / naikua mutilzartua. Uzt Sas 204. v. tbn. EA 

OlBe 85. NEtx LBB 368. 

mutilzahartzaro. � Epoca de solterón. � Mutilzartzaroari agur samiñak egingo zizkioagu. NEtx Nola 20. 

mutilzahartze, mutilzartutze. � Proceso de conversión en solterón. � Esango'izuet nola izan dan / nere 

mutilzartutzia. Tx B III 26. 

mutilzain, mutilzai. � Jefe, encargado. v. MUTIL-NAGUSI. � Naiz eta, noiz-bein, mutilzai zutik / arnasez 

ziteken ari, / erakutsia emanez zuten / bizkorrenen aitzindari. Or Eus 194. 

mutilzale (V-gip ap. Elexp Berg), mutiltzale. � (Mujer) aficionada a los hombres, a los mozos. � Etzaite inos 

ezkondu neskatilla nasai, baldan ta mutilzalegaz aberatsa bada bere. Mg PAb 107. Neska mutil-zaliak / ortan 

ezagun din. Ud 30. Mari zan mutil-zale / guztizko zoroa. Azc PB 153. Neska mutiltzaliak ankak arin ditu. TAg 

Uzt 204. � (No peyor.). � Beraz, Jainkoak egin du neska mutil-zale ta mutilla neska-zale. MAtx Gazt 28. 

1 mutin. � Rebelde. � Bere aitzinekoén eta gehienén desobedient diradenak, sediziosoak, mutinak, 

ukhalkariak, gizerhaileak, reboltariak. Lç Ins B 3v. 

2 mutin. � "(BN-lab), esquivez" A. 

- MUTINEAN. "Mutinean da (BN-lab), pone mala cara" A. � Mutinean ari hatzait baina nik barkatzen haut, 

maite haudalakotz. Mde Pr 161. 


mende. 

737


3 mutin. "(BN), pegajoso. Lur mutina, tierra pegajosa" A. 

mutinarazi. "Agitare plebem seditionibus, poblua [...] altxarazi, mutiñarazi" Urt I 443. 

mutinatu. � Sublevar(se). � Zergatik mutinatu izan dirade jendeak? Lç Act 4, 25 (He alboratatu, TB altxatu, 

Dv suhartu). Hala Iaunari zitzaizkon / farisauak bekhaiztu, / hala zioten hiriko / jendea mutiñatu. EZ Noel 91. 

mutinazione. � Revuelta. � Zein baitzén hirian egin izan zen zenbeit mutinazionegatik eta heriotzegatik 

presoindegian ezarria. Lç Lc 23, 19 (He sedizione, TB asaldura, Dv bihurrialdi, IBk e IBe matxinada). 

mutinkeria. "(L-côte), mutismo, terquedad de no hablar" A. 

mutino (BN ap. A � VocBN; H (BN)). � "Silencieux, taciturne" VocBN. 

(mutio). � "Vivero. Arregi EAlde 1916, 635" DRA. "Pozo donde guardan la sal en las salinas (Obanos)" 

VocNav. � Sancho Mutio, Toda Mutio (Iranzu, s. XIII). Lac RIEV 1930, 249. 

� Etim. Relacionado probablemente con lat. puteus. 

mutioi. "(S?), rebelde" A Morf 209. 

mutiri (L, B, BN-baig; SP (sin trad.), Lar, VocB; -th- Lecl, Dv, H), mitiri (-th- S; VocBN, Gèze � Dv, H), miti 

(-th- vEys (BN)). Ref.: A (mutiri, mithiri); Lrq (mithiri); Inza EsZarr 177; Izeta BHizt2. �1. Insolente; 

desvergonzado, descarado; agresivo, violento. "Hardi jusqu'à l'impertinence" VocBN. "Impertinent" Gèze y Lrq. 

"Miru mutiria, milano atrevido" A. "Etxea zaintzeko zakur ona dugu, mutirie, fuerte saingetzen duena" Izeta 

BHizt2. Cf., s.v. mutiritu: "Zakurrak mutiri dira (B), los perros andan exaltados, ladran fuerte" A. � Bañan dituk 

munduaren kontra armak muthiri. EZ Man I 44. Ema-muthiriaren demanda. Ax 388 (V 254). Hitz garratz, gaitz, 

gaixto, muthiri eta urguillu suerte guzietan. SP Phil 3. Zeren [bere aiphamenaren gaineko] minberatasun hartaz 

egiten dira moldegaitz, bihurri, muthiri ezin pairatuzko. Ib. 223 (He 225 muthiri). Mando muthiri baten gisa. Gç 

44. Kopletan ezta ergela, ez muthiria. ES 191. Eztuela haragia ungi hezia; baiñan muthiria, eta maiz spirituaren 

kontra altxatzen dena. Ch III 13, 1. Gerizatzen baitzinduen tentazione muthirien kontra. Ib. 50, 2. Haiñ asaldu 

muthiriei eziñ, nekhez baizen, buruegiñ diozokete. He Gudu 78. Bere etsai muthirienak. Lg I 229. Plazeretarat 

duen jaidura eta inklinazione muthirien bidez. Jaur 194. Zezena muthiria. Hb Esk 222. Debru muthiriak. Dv LEd 

169 (Cb Eg II 93 aserre). Gizon muthiria izanen da. Dv Gen 16, 12 (Ur ezigaitz). Zamaldunari ihes mando 

mutiria / dabila uztar, salto, hezgaitz iduria. Eskualdun kantariak 30 (ap. DRA). Herritar muthirien eretzean. 

Prop 1906, 57. Bilhoz xurinko [sagüa], khorpitzez eskas, südürrez txüt, begiez mithiri. Eskual 22-1-1909, 5. 

Kantu mutiri eta kobla jasangaitz batean. JE Bur 149. Soiñen batek itzal mutiria badagio. "Importuna". Zink 

Crit 9. Emango dio bear duen guzia, ain mutiria dalako. Ir YKBiz 270. Izaeraz ez dira gaiztoak, isekari eta 

mutiri baizik. Mde Pr 270. v. tbn. Harb (ed. 1690), 458. Mih 79. Brtc 257. Dh 84. MarIl 86. 

� (L, BN ap. A; Dv, H), mitiri (-th- H (S)). (Ref. a fenómenos naturales). "Fort, violent" H. "Impetuoso, 

vehemente" A. Cf. infra (3). � Ezin garaituz muthiri itsasoen lanzadak. EZ Man II 135. Haize / muthiriak 

ematzen. EZ Noel 157 (tbn. haize muthiri en SP Phil 234 y Dh 159). Haize handi muthiri bat jaiki zen. Dv 3 Reg 

19, 11 (Ol y Ker zakar, BiblE zakar indartsu). Bet-betan itsas zolatik atheratzen da ur mendoi bat, botheretsu 

eta muthiri. Laph 223. Aize gorria albotik mutiri (lotsagabe) sortu da. Or Eus 246. Ekaitz egunetako itsasoak 

alakoxe joan-etorri latz, indartsu, mutiriak sortu oi ditu. Erkiag Arran 171. 

� Indócil, que se resiste. � Bainan badira [lore] mutiriagoak, debrua ikusi baituke gizonak heien arima [= 

olioa] nola bil ikasteko. JE Bur 87. 

�2. "(Lc), serio, de pocas palabras" A. � Jende ikasiak ardura mutiri. Zerbeit jakinak [...] tinkatzen daizko 

ezpainak gizonari. JE Bur 132. � + muturi (müthü- S (Foix) ap. Lh). Mohíno. "Boudeur, grognon" Lh. � Haren 

isiltasun mutiriari kasu eman gabe. Mde HaurB 31. Ezpain meheak tinkaturik eta mutiri. Ib. 6. � (Hablando de 

cosas). Desagradable, poco grato. "Maussade et dur" JE Ber voc. � Noiz zabal, noiz hertsi, noiz herri, noiz 

bortu, nihoiz ez muthiri, Errobiaren harana [...]. JE Ber 10. Bainan zer jateko urintsu, hotz, usain gozo gabeko, 

muthiriak! Ib. 26. � (Uso adv.). � Baina haurra bihurtu zen eta esan zion mutiri: "Utzi nazak!". Mde HaurB 43. 

�3. "Lugar o paraje donde sopla viento fuerte. Mendi zoko oi toki mutirie da, aize otza" Izeta BHizt2. 

� Etim. Préstamo románico; cf. fr. mod. mutin. 

mutiriagotu. "Muthiriagotu, devenir plus violent" Dv. 


mende. 

738


mutirialdi (L (-th-), B ap. A; -th- Dv), mitirialdi (-th- S ap. Lh). � "Acceso de violencia, de desvergüenza" A. 

"Crise de mauvaise humeur, de colère" Lh. 

mutiriarazi (-th- Dv), mutirierazi. � "Rendre violent" Dv. � Haren isil egoiteak mutiri eraztenago zuen. Mde 

Pr 158. 

mutiridura. "Muthiridura (L; Hb), colère, impétuosité" Lh. 

mutirigo, mutiriko. � Importunidad. � Haren muthirikoa dela kausa bederen jaiki litekela. He Lc 11, 8 (Lç 

muthiritasun). � Osadía. � Heien muthirigo dohakabearen gehiago suhartarazteko. Prop 1899, 283. 

mutirikeria (-th- Dv � A). � "Acte violent" Dv. 

mutiriki (-th- L, BN ap. A; Dv, H), mitiriki (-th- S-saug ap. Lh; H). �1. Insolentemente; desvergonzadamente; 

violentamente. � Gizonari orain zaizko muthiriki ondartzen [arraiñak]. EZ Man II 153. Ahalke gabeki, 

muthiriki, kantoin guztietara begiak dabiltzala dabillan emaztea. Ax 392 (V 256). Sumintzen bazaik muthiriki / 

bihotzean suge-herra. Gç 139. Ensarratzen zaio muthiriki spirituari. Ch III 34, 3 (Ol y Leon gogorki). Hain 

muthiriki ofensatu dudan arren ene konfesionea bethi gerokotzat uzteaz. He Phil (ap. H). Teillarik nahi badio 

mutiriki jazarri [ohiko usantzari]. Monho 48. Debruak atakatu zuen (fraide gaztea) muthiriki hainitz 

tentamenduz. MarIl 65 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Eta aitzinean zihoazenek erran zioten muthiriki ixilik 

zegoela. "Increpabant". HeH Lc 18, 39 (He mehatxuz, Dv gaizkika, Leon erasiaka). � (Ref. a fenómenos 

naturales). � Muthiriki ezen hedatu ziren [urak]. Dv Gen 7, 18 (Urt borthiztu, Ur andizkiro azi). � Con rebeldía, 

indócilmente. � Nekhez eta muthiriki obeditzen baditugu Iainkoak gure gainean ordenatu dituenak. SP Phil 249 

(He 251 herabe eta gaitzikor). �2. muturiki. Esforzadamente. � Haatik, lanian ari direnian [langileak], 

müthüriki ari ditiala. Herr 4-6-1964, 3. 

mutirikiro (-th- H), mitirikiro (-th- H). � "1. violemment et avec colère; 2. avec opiniâtreté; 3. impudemment, 

insolemment" H. 

mutirikor (-th- H), mitirikor (-th- H). � "Qui est facilement violent, opiniâtre, impudent" H. 

mutiritasun (-th- AN, L, BN ap. A; Lar; -th- vEys, Dv, H), mutiritarzun (-th- S ap. Lh), mitiritasun (-th- H). � 

Insolencia, violencia; importunidad. "Importunación, importunidad" Lar. "1. violence. Etsaiak iasan behar izan 

du gure ukhaldien muthiritasuna; [...] 2. impudence, insolence. Muthiritasunekin ihardetsi zioen gezurra zioela" 

H. � Halere haren muthiritasunagatik iaikirik emanén drauka zenbat-ere behar baitu. 'Importunité'. Lç Lc 11, 8 

(HeH muthiritasun; He muthiriko). Etsaien muthiritasunaren zebatzeko. Lg I 214. Humiltasun hunek ematu zuen 

Esauren muthiritasuna. Ib. 86. � (Ref. a fenómenos naturales). � Uhinen higizarea eta muthiritasuna. SP Imit 

III 34, 4. 

mutiritu (L, B, BN ap. A; -th- Dv, H). �1. Insolentarse, envalentonarse; hacerse importuno. "2. s'opiniâtrer, 

devenir importun, insistant. Eskalea muthiri badadi, ardiesten badu ere guti eta eskergabeki, [...]. 3. devenir 

insolent, impudent. Behin muthiritu zautzun sehia barkhatzen badiozu, izanen da laster nausi, eta zu sehi" H. � 

Ni hil nahiz zebilzanak muthiritzen ziren. Harb 328. Adinarekin ethortzen dira [haurrak] muthiritzera, 

urguillutzera eta errebestera. ES 182. Yende-ozte edo tropela muthiritu batek orduan egin izan zituen deihadar 

izigarriak, ziotsotelarik: [...] Gurutzefika zazu. He Gudu 136. Gudurik gogorrenak jasan behar dituzte bere 

jaidura nausituen ta muthirituen kontra. Dh 384. Bainan hekiek muthiritzenago ziren. "Invalescebant". Dv Lc 

23, 5 (Lç gortzenago, He y Brunet lehiatzen, Ol gogorrago zeragoioten, Leon finkiago erran, Or gogorrago 

ekiten, IBk zorrotzago esan). v. tbn. Prop 1907, 103. � (Ref. a fenómenos naturales). "Muthritizea, mithiritzea 

(S), devenir violent. Haizeak eta uhinak muthiritzen direnean, [...]" H. � Harri peñen kontra muthiritua 

[itxasoa]. "Irritée". Dv RIEV 1931, 557. � "(B), ladrar fuerte. Zakurrak mutiritu dira, zakurrak mutiri dira, los 

perros andan exaltados, ladran fuerte" A. � "Muthiritzenagotu, devenir plus violent" Dv. 

�2. (Lar, VocS 136). "Importunar" Lar. 

mutiritzaile, mutiritzale (Lar). � "Importuno" Lar. 

mutisdura. "Muthitsdura (L, BN), émoussement" Lh. 

mutisgarri. "Muthits- muthisgarria, qui est propre à émousser la pointe, le fil, le tranchant" H. 


mende. 

739


mutiskizun. "Muthits- mut[h]iskizuna, dont il faut émousser la pointe, le fil, le tranchant" H. 

mutisko. � Dim. de mutits. � Bizar nabaa muthitskoa zuelakotz. Elsb LehE 91 (ap. DRA). 

mutiskor. "Muthits- muthiskorra, qui s'émousse facilement" H. 

mutistasun. "Muthits- mut[h]istasuna, qualité de ce qui est mousse" H. 

mutistu (-th- Dv (BN), H (+ -tst-)), motistu. � Desafilar(se). "Sugea hasi zen burdina asikitzen: laster muthistu 

zituen hortzak" H. � Bestenaz ere aizkora mothistua diat. GaztAlm 1934, 79 (ap. DRA). 

mutits (L-ain, BN-arb-lab ap. A; -th- Dv (BN), H). � Desafilado. "Zakhurrak zahartzera hortz-haginak 

muthitsak ditu" H. v. kamuts. � Sobera muthitsa bide zen sabrea. Elsb Fram 78. Amerikano polizak badituela 

itzalak tole, haren aizkora mutitsak drogaren ur-sugeari buru bat moztu orduko, beste bat jalgitzen baitzaio. 

SoEg Herr 23-12-1971, 5. � (Fig.). "Emaztekiak ez ohi du mihia muthits, [...] la langue mousse. Adimendu 

muthitsa, entendement obtus" H. � Kitchner zuten Anglesek muztatza goiti itzuli eta begi ilhunen jabe zagon 

1914-eko buruzagia. Gogoa mutits tuluntun bezain xorrotx tematsu zuen nahia. SoEg Herr 23-4-1964, 1. 

mutitu (Dv � A). � "Entorpecer, perder el movimiento por la acción del frío o de un golpe" A. 

mutorkaitz. "Amurco, el golpe del toro" Lar. 

mutrilu (G-nav ap. Ond Bac). � Buitrón, butrino (arte de pesca). "Butrino" Ond Bac. "Zarran mutriluen, arraia 

seguro, los viejos tienen experiencia y saben esperar" Ib. 404. v. butroi. 

mutsu. "Instinct, asmü, mütsü" Lh Eusk 1919-20 (II), 79. 

mutsuka (S; Foix ap. Lh), mutxuka (S; Foix ap. Lh). Ref.: A (mütxüka); Lh (mütsüka, mütxüka). � "A tientas" 

A. "À tâtons, à l'aveuglette" Lh. v. ITSU-MITSUKA. 

mutsuko. "Mütsüko (Sc), miope" A. 

muttegi. v. mintegi. 

muttikotto. v. mutikotto. 

muttiot. v. monttiot. 

muttu. "Chonta real hembra. El macho es papagorri (AN-5vill)" A Apend. 

muttur. v. mutxur. 

mutu (gral.; Lcc, Mic 8r, SP, Urt III 319, Ht VocGr 388, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, 

VocB, ZMoso 69). Ref.: Bon-Ond 154; A; Lrq; Iz Als, ArOñ, To; Elexp Berg. �1. (Adj. y sust.). Mudo; callado, 

sin habla. � Tr. De uso general; documentado al Norte desde Leiçarraga, y al Sur desde mediados del s. XVIII. 

En DFrec hay 18 ejs. � Orduan presentatu izan zaió demoniatu itsu eta mutu bat. Lç Mt 12, 22 (He, TB, Dv, Ur 

(V y G), Ip, Hual, Samper, Leon, Ker, IBk e IBe mutu; Ol mintzul, Arriand mintzoge). Idola mutuén onduan. Lç 

1 Cor 12, 2. Ene laztan maite biotz gogorra, / nola zara nigaz mutu ta gorra? Lazarraga (B) 1154rb. Alea ni 

mutu ahorik ez nuen ideiten. Harb 329. Eta errepusta ezin / demakeen mutua. EZ Eliç 326. Egin bere burua itsu, 

mutu eta gor. Ax 314 (V 208). Mutua bezala nintzen. Gç 45. Ene ahoa mutu da zure aitziñean. Ch III 21, 4. 

Gizon mutu, mututzat guziak ezagutzen zuten bat. Mb IArg I 243. Mutil mutu, lotu motel gutxiago errietan 

izango litzake. Cb EBO 19. Ahalkatu zen guzia, eta egon zen mutu. Lg II 236s. Erna banetza gor eta mutuak. 

Brtc 103. Sortúek aditzen, / mutúek mintzátzen. LE Kop 81. Gero mutuaren irudia egiten dezula. AA II 95. 

Trunko bat bezala bethi mutu egotea. Dh 74. Testigu mutu onen aurrian. JJMg BasEsc 280. Eskearen galdez 

dagoken erromes mutu batzuek bezala. EgunO in Arb Igand 177. Mutu baitzen egon arras. Gy 70. Gaizkiñak 


mende. 

740


zeuzkan gizon mutu bat eraman zioten. Lard 391. Ez dakit berba egiñ, / ala egon mutu. AB AmaE 178. Ütsier 

bista emaiten, mütier mintzoa. Ip Hil 209. Mutua ipintzen kantari [ardoak]. In Ag G 312. Mutuai itz eragin. Enb 

80. Gelditzen zait mutu ene mintzolari sarkorra. JE Ber 72. Mutuai mintzoa eman die. Ir YKBiz 231. Bata 

bestearekiko mutu zirautela. Etxde JJ 28. Baña Kaxkurrio be ezan mutua, onek pe mingaiña ez eban geldirik 

eukitzeko. SM Zirik 120. Eun mila ta piku / begitarte mutu. Arti MaldanB 220. Mutua etorri zaigu / mitiñak 

egiten. And AUzta 141. Ordu berean mutu bilhakatzen zarete zuen arthaldearen itzalez. Larz Senper 22. 

Euskaraz ematea, ez ote litzake mutua hartzea oihulari? MIH 205. 

v. tbn. Tt Arima 31. ES 131. Zuzaeta 62. Egiat 237. Ub 80. Monho 156. fB Ic III 295. FLV 1989, 118 (Munarriz, 

1827). Echag 217. It Fab 60. Laph 71. JanEd I 38. Sor AKaik 134. Apaol 120. Jnn SBi 105. A BeinB 68. Azc PB 

283. Itz Azald 137. Iraola 38. A Ardi 59. Kk Ab I 55. Ox 204. Tx B I 251. Or Mi 122. Iratz 63. Zerb IxtS 85. Lf 

Murtuts 7. Munita 21. JAIraz Bizia 38. Gand Elorri 71. Osk Kurl 207. MAtx Gazt 43. Alzola Atalak 77. NEtx 

LBB 139. Uzt Noiz 72. Lasa Poem 95. 

� Neure flakotasunak [...] errespetu mutu batez zure manamendua ahanztea konseillutan emaiten zerautan. 

Harb a) 6v. Laguntza mutu. "El favor mudo". Gazt MusIx 137. 

� (No referido a personas). Silencioso, que no emite sonidos. "Ioare, ezkila mutua, clochette, cloche qui ne 

sonne pas ou sonne mal" H. "San Juanez kuku, San Pedroz mutu" Iz ArOñ (s.v. San Juan). "San Pedroz kuku, 

San Martzialez mutu" Elexp Berg. � Nola bildots bat motzen duenaren aitzinean mutu baita. Lç Act 8, 32 (Dv 

ixilik). Eriotza mutuak. Cb Eg III 318. Mingorra esaten da soñurik joten ez dabelako, dalako mutu ta ixilla. Mg 

PAb 179. Arri muturaginoko guztiak. fB Ic I 12s. Eibartarrak musika / mutuak atzera. EusJok II 18. Zuek, parete 

mutuak. Arr GB 23. Bere gorputza datzan toki ixill ta mutu onek. AB AmaE 177. Ardi zahar mutu batzu bezala. 

HU Zez 157. Guk, txakur mutuak legez, ez badaukagu aorik ausi edo zaunka egiteko. Itz Azald 6. Etxeak berak 

mutu. JE Ber 95. Mundua egin zan mutu. Mde Po 95. Egurats baztergabea, mutu eta isillik, begietaratzen zaio 

gizon arrituari. Vill Jaink 43. Ixilik oxin mutua. Alzola Atalak 82. Trenaren etengabeko ritmo hirukoia / mutu 

geratu zen. Lasa Poem 65. Soinua, eta harekin batean hitza, agertu zenean zineman, lehengo mutuan iraun zuen 

Chaplinek. MIH 318. v. tbn. Or Mi 114. Enb 84. EA OlBe 89. JAIraz Bizia 57. Erkiag Arran 147. 

� (Letra, sonido) mudo. � Hanbat (heltzen ohi den bezala) soinu mota da munduan, eta batre ezta muturik. 

"Rien n'est muet". Lç 1 Cor 14, 10 (el significado no es del todo claro: cf. Vulgata: "nihil [lingua] sine voce"). H 

mütü batez hasten diren izenen aitzinian. Arch Gram 6. E mütüak eztü kasik azanzik egiten. Ib. 3. 

� "(Sal), sonido poco sonoro" A. � [Konsonante] mutuak, edo aoz esateko ots gutxi egiten dutenak zortzi oiek 

dira: b, c, d, g, k, p, q, t. Cb EBO 22. Burrunba mutu ilhun bat, urrun urrundik heldu, entzuten nuela. "Rumeur 

sourde, imprécise". Barb Leg 149. 

� (Dv � A). Persona reservada. 

�2. "Kolpe mutua, coup qui ne produit qu'une contusion profonde mais dangereuse" Dv. 

�3. (BNc, R ap. A; Dv). "Handitsu mutua (BNc, R), hinchazón que no madura" A. 

�4. (AN, L, BN, Sal, S, R ap. A). "Orificio obstruido. Erro mutu (Lc, BNc), pezón que no da leche. Titi mütü 

(Sc), titi mutu (Sal, R)" A. 

�5. "(Sal, R-uzt), desafilado" A. 

�6. "Karga mutua, karga handia (V-m)" A Apend. 

�7. "(B, BN-baig), puesto vacío en una mesa de juego por ausencia de un jugador, cuyas cartas las ve el 

compañero del ausente" A. 

- ABERE MUTU. v. abere, abelmutu. 

- HITZ-MUTU. v. hitz. 

- MUTTU. (Forma con palat.). � Debruztatu bat, itsua ta muttua. Echn Mt 12, 22. Presentatuzioté gizon muttu 

bat demonio-duná (Mt 9, 32). BOEanm 1294 (1295 mutu). Ez gorrak, ez!... Muttuak bakarrik. Barb Sup 111. 

- MUTUAN. "Lilia mutuan dago (BN-arb), la flor está compacta, espesa" A. (¿Relacionado con mote?). 

- MUTU-MUTIL. (Compuesto creado a semejanza de itsu-mutil, con el significado de 'ayudante para hablar' o 

similar). � Mutu baitira berez hitzak hiztunen bat ez badute mutu-mutil hartzen. MEIG VIII 30. 

- MUTU-MUTU. En silencio, sin palabras. � Ez da beti predika oi itzez, baizik egitez ere bai; mutu-mutu egiten 

diran predikaziuak izan oi dira onenak. Bv AsL 91. 

- MUTURIK. En silencio, en estado de mudez. � Arritu ta Teresa / muturik egoan. Azc PB 58. Txorijak itun, 

muturik dira. Enb 106. Muturik uzten gaitu. Or Mi 130. Gizon ori muturik zegoen deabruak artua zeukalako. Ir 

YKBiz 100n. 

� Etim. De lat. mutum. 

mutualdi (V, G, L, B ap. A; Dv). � "Rato de taciturnidad" A. 

mutuarazi (L, B ap. A; Lar, Añ, Dv, H), mutuerazi (H), mutuerazo (Lar, Añ, H). � "Emmudecer, hacer callar" 

Lar y Añ. "1. rendre muet; 2. mettre sans parole, réduire à se taire" H. � Mutuarazten, ithotzen ditutzu zure 

baitan naturalezak sorrarazten dituen sentimendu samurrenak. Mih 96. 


mende. 

741


mutudura. "(Hb), mutisme" Lh. 

mutugal (Lar, H). � "Prisuelo, frenillo que se echa a los hurones" Lar. 

mutugo (Lar, Hb ap. Lh), mutuko (Lh). � "Mudez" Lar. "Mutisme" Lh. 

mutuka. � Gizun, emazte, haurrekin, / dütü orotan etsaiak / han hor muthuka bethatzen / Pettarreko lür etxiak. 

'En masse'. Casve SGrazi 131. 

mutukeria (B ap. A; VocB). � "Mutismo, terquedad de no hablar" A. 

mutuki. "D'une façon muette, sans bruit de paroles. Mutuki eta kheinuz adiaraztea, faire entendre à la muette et 

par signes" H. 

mutukiro (Lar, H). � "Mudamente" Lar. 

mutuko. v. mutugo. 

mutuldu. v. 1 mutildu. 

mutur (gral.; SP, Ht VocGr, Lar, Añ (G), Lecl, VocB; -th- Urt IV 196, VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 

141; VocPir 332; A; Lrq; Iz ArOñ, UrrAnz, Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado en textos 

guipuzcoanos, navarros y septentrionales; en la tradición vizcaína sólo lo emplean Arrese Beitia, Kirikiño, 

Altuna y Erkiaga. En DFrec hay 66 ejs. 

�1. Morro, hocico; boca, parte inferior de la cara de las personas. "Bec" SP. "Face" Ht VocGr 358. "Visage" Ib. 

437. "Hocico" Lar y Añ. "Geta", "morro, hocico" Lar. "Museau, bouche" Gèze (tbn. s.v. aho). v. mustur. � En 

Muturromendia (1283). Arzam 351. � Hura muthurrean io lezaten. Lç Act 23, 2 (TB begitartean, Ol aoan; He 

jo mazelakoz, Dv mazelako bat eman, IBk muturreko bat eman). Sudurra ebaki, muturra odolzu. "La bouche". O 

Pr 414. Oi, zerik du sudurra! / Ez egi', ez apurra; / xorhi, begi-hontgarri, / hala hala muturra. O Po 36. Zure 

bizarrak eta zure muthurrak despit diala. Tt Onsa 41. Zuñek beste bazkagütan batetan ere müthürrik ezin 

phausatzen beitzian. Mst XII. Eskritura bereko hitzez mututu zuen bere etsaiaren muturra. Mb IArg I 228. Eztakit 

zerk nadukan / hautse gabe muturra. AstLas 32. Gure tzakúrrak mutúrra lúze, bera bekála bérzeak úste. LE Urt 

ms. 117v. Eziñ iritsi dira [mandoak] lepora muturrarekin. AA II 176. Muturra urdiña. Izt Po 167. [Txakurra] 

biurtzen zan bere muturra guztia gorritua zuela. It Dial 21 (Dv muthur, Ip müthür; Ur mustur). Zahatoari nihork 

gordetzen muthurra. Hb Esk 227. [Txakürra] ützültzen zen müthür güzia gorritürik. Ip Dial 21. Hezetasuna 

hurrupatzen dute [erlek] muthurrean duten tronpa batekin. Dv Dial 12. Xerriaren burua, beharriak, muthurra 

eta mihia khendurik. ECocin 11. Muturra austeko lugartzari. Sor Bar 44. Ba eta zenbeiti muturra ederki berotu. 

HU Aurp 60. Ixilleko gertaerak usaika? Loikeri danetan muturra jartzen? Ag G 168. Españiko onena / muturrak 

apurtzen. EusJok II 161. Ez dik geigo muturrik / ardotan bustiko. Tx B II 215. Matrailek egiten diotela muthur 

biribil bat aitzinerat. JE Ber 47. Mutur txiki lerdedun borobillean mosukatzen du maitekiro Libek txaltxoa. TAg 

Uzt 31. Nola zaikun emeki hurbildu pottoka, / mutur puntta xuri beltz, zaintsu eta arin. Iratz 51. Lehoinek etzuten 

muthur puntaz hunkitu ere. Zerb IxtS 70. Muturra galdorrera zutela [ardiak]. Or QA 63. [Sugeari] muturra lotu. 

Anab Poli 14. Noizean behinka othe mulko bat muthurrerat on dute [ardiek]. Larz Iru 140. Mutur mindua miiz 

gozatuaz, esan zuan berekiko. NEtx LBB 188. Katu kutiziosoari muturre erretzen zaio (AN-larr). Inza NaEsZarr 

240. v. tbn. Gy 300. JanEd I 62. AB AmaE 371. Elsb Fram 139. Zby RIEV 1908, 764. AzpPr 128. Xikito 9. Noe 

124. Barb Sup 95. Ox 117. Zub 26. Alz Burr 23. Lf Murtuts 15. Mde Pr 90. JEtchep 32. And AUzta 106. Ibiñ 

Virgil 109. Salav 57. Uzt Sas 96. 

� (Pl.). � Denbora gutxi asko izan det / arri muturrak austeko. Tx B I 241. Ni nausi ala muturrak autsi. Zait 

Plat 151. 

� "Gauza muthurrera ematea, reprocher la chose en face" Dv. � Jagoiti phensamentiala jin etzaiztan gaizak 

müthürrian eman ditztadatzü. Mst III 19, 2. Ahora jina erranen deie muturrera. HU Aurp 92. Nai dedan guzia 

esateko muturrera. Urruz Zer 90. 

� (Fig.). � Oraintxe, ba, muturra / zerbait atera daiket. "Asomarme". Ldi BB 8. Gure euskeran ere bere 

muturra agertu digu [literatur-mota berezi orrek]. Vill Jaink 27. 

� (V-gip, Ae; SP; -th- Dv, H). Ref.: A Aezk 296; Elexp Berg. "Moue. Muturra erakusi dio, il lui a montré la 

moue" SP. "Morriña" A Aezk. "Muturrekin egon, estar de morros" Elexp Berg. � Iñori barkatzeko / mutur ona 

dauka. Xe 198. Esku-utsean baldin bazoaz muturra bai [erakutsiko dute] eta gañera beltza. Garayalde Elezar 72. 


mende. 

742


Zer muturra egingo du ene ametsa jalgiko diodanean! Mde Pr 152. Ori entzunaz jartzen dituzte / iru metroko 

muturrak. Basarri 174. Arro danaren mutur / gaiztoa, eztut nai ikus jadanik. "Ceño vanamente severo". Gazt 

MusIx 77. Arek jarri zigun muturra! Ataño TxanKan 236. 

� "Morros de ganado cocinados. Eztie txarrak muturrak saltsan" Elexp Berg. 

�2. (V, AN, L, B; Lar, Añ (G), VocB; -th- Urt II 127, Dv, H). Ref.: A; Zubiau Burd 99; Gte Erd 138s, 264. 

Extremo, punta, cabo; asa. "Punta, extremo" Lar y Añ. "Reja del arado (AN-larr)" Menéndez Pidal RFE 7, 31, n. 

4 (v. GOLDE-MUTUR). v. SORO-MUTUR. � Iger-en muturretik asi. Izt C 33. Ithurrian maiz dabilan 

pegarraren muthurra hausten da. Arch ms. (ap. DRA). Timoiñ muturrean. Gy 179. Zurubi bat muthur batez 

lurraren gainean eta bertzeaz zerua ukitzen zuela. Dv Gen 28, 12 (Bibl mutur; BiblE ertz). Khanabera baten 

muthurrean ezarririk [esponja]. Dv Mt 27, 48 (Leon, Or, IBk e IBe mut(h)urrean; Lç inguruan, He, TB, Echn, 

Hual y Samper puntan, Ip phüntan, Ur, Ol y Ker erpiñean). Adarra moztean, uzten da erhi trebes bateko 

muthurra eta ez gehiago. Dv Lab 359. Probintziko azkeneko muturrian. Sor AuOst 71. Atx mutur artean. AB 

AmaE 342. Sasitik atheratzen [...] bi zizpa-kanoien muthurrak. Elzb PAd 52. Zakubaren muturra / ez egon 

josiya. AzpPr 70. Erran bezala badoa, erdi buluzirik zango-muthurren gainean. EGAlm 1895, 38 (ap. DRA). Bi 

ezko muthur, bi botoila ahotan sarthuak. Prop 1897, 101. Igortziyaz txit legun ille muturrakin masallian. Iraola 

132. Mutur, kerten ta belarri gabeko pitxar ta bonbillak. Ag G 55. Aitz-mutur soillak. Mok 13. Ezpata-muturrian 

ikatzarri gorri bat eukon. Altuna 9. Jarri nintzan [ogearen] mutur batetik eta a bestetik. Or Tormes 71. 

Gathearen muthurra. JE Ber 25. Ari-mutur guziak lotu bear dira. Ldi IL 79. Bi burni-mutur elkar urtuak. 

"Cabos". Or BM 62. Bere beatz-muturra uretan busti. Ir YKBiz 308. Gezi-muturrak. JMB ELG 60. 

Sudurpekoaren muturrak biurritzen. Etxde JJ 67. Bi muturrekiko kulunka. Anab Poli 87. Gizonak uztartu zituen 

idiak, eta lotu gibeletik abar-mutur idor bat. SoEg Herr 22-11-1962, 1. Etxea, ez zan bakarra; etxasail bateko 

muturra besterik ez zan. Erkiag BatB 10. Azkazal muturrak beltz dauzkatenak. MAtx Gazt 83. Goatik Comorin 

lur muturrerat. Ardoy SFran 161. Mikrosoiñu bat dago zutikako baten muturrean. NEtx LBB 193. Zigarropuruen 

muturrak moztuaz. Lab SuEm 210. Golde makurraren mutur astuna. Berron Kijote 125. Euskal 

Herriaren beste muturrean. MEIG VII 99. 

v. tbn. Noe 49. Apaol 117. Goñi 27. EEs 1917, 35. Ill Pill 31. JanEd II 115. Inza Azalp 70. Barb Sup 174. Muj 

PAm 36. Tx B II 169. Zub 118. FIr 169. Lrq Larraja RIEV 1935, 141. TAg Uzt 272. Lf Murtuts 10. Zait Sof 95. 

JAIraz Bizia 47. Munita 150. Mde Pr 79. Txill Let 113. JEtchep 26. Gand Elorri 38. Salav 89. Ibiñ Virgil 103. 

� Urte Berri artio bai baitute mutur [bi baztar-egurrek]. Or Eus 140. 

� Proa. � Portura zuzendu zituen lenbailen ontzien muturrak. TAg Uzt 224. Ontzi-muturra legorrerantza 

ezarteko. Ibiñ Virgil 109. 

� Mango. � Aulkiak, ateak, aizkora-muturrak-eta egiten zitun. EG 1950 (1), 24. 

� Extremo, posición extrema. � Ori geiegizkoa zan. Gaur beste muturrera jo dugu. Vill Jaink 185. Mutur 

batean edo mutur batetik hurbil, italianoak leudeke [...]. Beste muturrekoak [...] aski ezagunak ditugu: frantsesa, 

ingelesa, alemana eta horien antzekoak, hitzen jatorrizko eitea gehienbat begiramenez gordetzen dutenak. MEIG 

VII 182. 

�3. (V-gip, G, AN, BN-baig; Dv (-th-)). Ref.: A (lukainka-mutur), A Apend; Asp Leiz2. Pedazo (de un 

extremo); trozo, pedazo, fragmento (en gral.); pequeña cantidad. "Zur muthur bat, un billot de bois, détaché de la 

pièce de bois" Dv. "Brizna" A Apend. "Poco, poquito. Aize mutur, euri mutur, diru mutur" Asp Leiz2. � 

Lukainka mutur bana jan. Apaol 42. Urdai zatia, ta lukainka muturra ere bai. Ag G 33. Dirutza-mutur polita. 

Kk Ab I 85. Jan dodazala ogi ta lukainka-mutur ta gaztae-zatija. Ib. 65 (v. tbn. lukainka-mutur A CPV 697, 

Iraola Kontu 20, Arruti EEs 1913, 201, Lab EEguna 62, Canc. pop. in Or Eus 55, Munita 70, Etxde JJ 53, NEtx 

LBB 313). Paper-mutur bat. Ldi IL 106 (tbn. paper-mutur en Larz Iru 132). Zaurietako zorne usaindua baxera 

muthur batekin karrakatuz. Zerb IxtS 32. Ogi mutur bat eta txorizo-mutur bat-edo etxean artuta. And AUzta 76. 

Txistor-muturra. Erkiag BatB 59. v. tbn. JEtchep 76. Anab Aprika 8. Lf CEEN 1973, 121. 

�4. Extremo, punto tratado. � Beste muturren bat gelditzen zaigu egiztatu beharrekorik: makur jokatu zuela. 

MIH 383. 

�5. butur (V ap. A � Mic 6v). Empeine. 

�6. butur (V, arc. ap. A � Mic 8v). Puño. Cf. eskubitur. 

�7. (G, AN, L, B, BN, Ae, S, R; SP, Aq 104 (V, G); -th- Gèze, Dv, H, T-L). Ref.: A; A Aezk 296; Iz Ulz; Gte 

Erd 150, 235. (Tema nudo, uso pred.). "Mutur dago, il fait la moue, il bousse" SP. "Boudeur" Gèze. "2.º andar de 

morro, enfadado. Mutur da aspaldion (B), [...]; 4.º [...] Mutur gelditu dira (BN-lab), han quedado de esquina" A. 

"Mutur izan (AN, BN, ...), estar mohíno" Ib. "Bouder, [...] muthur egon" T-L. � Gelditzen ziñan andi ta mutur 

ta egilleaganako barren ta begi illunarekin. Mb IArg I 108. Iduri du muthur zarela. Hb Egia 131. Elkharrekin 

hasarre edo muthur zirelakotz. Elzb PAd 53. Nausi langileak gelditzen badira elgarri mutur. HU Zez 205. 

Eskuarari beti mutur dauden koskari batzu. HU Aurp 214. Mutur egoite orde gizonki egin lezake [igortzaleak]. 

HU Eskual 28-5-1909, 1. Zonbait zindikateteko buruzagi baztertu zaizkio, muthur. SoEg Herr 15-9-1960, 2. 

Jalitzen dira, mutur. Larz Senper 46. Samur edo mutur bizi izan balira. Ardoy SFran 324. 

- EZ LUKAINKA EZ MUTUR. "Dana nai ta ez lukainka ez mutur gelditu, querer todo y quedarse frustrado 

(G)" A EY III 342. 


mende. 

743


- GOLDE-MUTUR. v. golde. 

- IRUZUR ETA LAU MUTUR. "Irúsur da lau mútur ein xao, le ha engañado" Iz ArOñ 130. 

- ITSAS-MUTUR, IZEN-MUTUR. v. itsaso, izen. 

- MUTTUR (Lar, H ). (Forma con palat.). a) "Hociquillo" Lar. � Dama muttur luxe-dunak. Gy 276. Bere 

mutturrekin [...] / hari dire luzeki pipia zainharrak. Hb Esk 235. Zer uste duk ala hire muttur pullitarendako 

bilduak ditudala diru hauk oro? Barb Leg 66. v. tbn. Ox 88. b) Puntita, trocito. "Arantz baten mutturra sartu zait 

oinean" H. � Beren xokolat mutturraren jateko. Barb Piar I 146. Lukainka-muttur txikitu-bagakoak. Or Tormes 

29. Oin-mutturren gaiñean. Or Mi 144. Arteka batetarik uzten zuen itsaso-muttur bat sartzera alhorreraino. JE 

Ber 84. Mutturra, dena marra malba eta xuri. Lf Egan 1955 (5-6), 6. c) Poco, pizca. � Baiña ez zuan bere 

nagusiagandik pauso-muttur bat ere alde-egiteko ausardirik. "Un negro de uña". Berron Kijote 223s. d) (Adj.). 

Mohíno. � Aspaldizkoan muttur bezala bazagon jendea plazarat ez hurbilduz, pilota partidak ez balioz 

bazterrerat utzi nahi ukan balituzte bezala. Herr 31-5-1962, 2. 

- MUTTUR-OKER. a) "(G-bet), licor que se toma en ayunas. Se usa sin artículo. Krak krak egin dio mutturokerrek" 

A. "Aguardiente" A EY III 242. � Tolosako mugatik gertu bizi zeratenok Muttur-oker ta Ttotta ta Juju 

maite omen dituzute. A Ardi 36. b) "Copa para licor" Gketx Loiola. 

- MUTUR-AMARRA. v. MUTUR-SOKA. 

- MUTUR-HANDI. a) "(B), morrudo" A. b) "(V, G), bobo" A. 

- MUTUR-HANDITU. Enfadarse. � Ez ziren ere biak berdinki mutur-anditzen: Zerbitzari zen pindartzen, 

kaxkartzen, errabiatzen... Otsobi aldiz sumintzen, bultatzen, erhotzen. Larz GH 1963, 329. 

- MUTUR-APAL (S; müthür-aphal S). Ref.: A; Lrq. "Eufemismo de la palabra 'cerdo'; litm., de hocico bajo" A. 

- MUTUR-HAUSKA. A golpes, a puñetazos. � Eskuz-esku gizonekin bide hobeki egiten dela muthur-hauska 

baino. Larz Iru 40. 

- MUTUR-BELAR. Nombre de cierta planta. � Bazka ederra ahatik eta muthur-belharra nasai. GAlm 1958, 

35s. 

- MUTUR-BELTZ (gral.; baltz V). Ref.: A; AEF 1955, 141. (Adj.). Cf. infra MUTUR BELTZ. a) "Hocicudo, 

adusto" A. b) (V-gip ap. Elexp Berg). De morro negro. � Zezen mutur beltzak. Zub 110. Ahari mutur beltz bat. 

Zerb Azk 40 (tbn. âri mutur beltza en Or Eus 29). Ardi mutur-beltza. And AUzta 47. Ardi mutur beltza edo 

maxkaroa. Otoizlari 1970, n.º 59, 50. Hirugarren [zerri] bat ere bazen, ordea, mutur-beltza. MEIG I 175. � De 

cara negra o morena (usado en tono despectivo o como insulto); de cara sucia, ennegrecida. � Español muthur 

beltza. Barb Sup 132. To, atxikak hori, muthur beltza! Lf Murtuts 11. Gizon muturbeltzak [...] ontziaren 

labetarako ikatza sartzen. JAIraz Bizia 15. Iñoiz irudiz ikusi izan degun Judas mutur-beltzaren begiratu 

zorrotzeko gizona. Anab Poli 17. Geltokitik atera zan mutur beltz batek egin zuan oiu. Ugalde Iltz 24. Debru 

muthur beltza! Larz Iru 62. Makiña bat ijito mutur-beltzi. Salav 12. � "Pertsonez mutur-beltza dela esan ohi da 

norbait antipatikoa edo desatsegina denean" Elexp Berg. c) (Sust.). Salmonete. "Rouget" Lf GAlm 1957, 33. 

- MUTUR BELTZ (G-azp, AN-gip-5vill). Ceño. "Mutur beltzakin dabilla (AN-gip) [...], mutur beltza zeukan 

(G-azp, AN-gip) [...] mutur beltzakin zegoen (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 150. Cf. MEIG VIII 43: "Fazismoaren 

mutur beltza". Cf. supra MUTUR-BELTZ. � Aitak umearen aurrean amari mutur beltza jarri edo itz zakarrak 

esan. EgutAr 7-9-1956 (ap. DRA). � (Fig.). "Oi mutur beltza dauke eualdiyak!" BU Arano 218. � Orain ere 

eguraldiak mutur beltza jarri du eta euri-jasaen bat etorri liteke. Eizg 167 (ap. DRA). 

- MUTUR-EGILE (-th- Dv, H (s.v. muthurkaria)). "Boudeur" Dv y H. 

- MUTUR EGIN (-th- Dv, H). "Faire la moue" Dv. � Alde batetik ez jakin De Gaullen gobernuak ez othe 

zuenetz Europari muthur eginen. Herr 13-11-1958, 1. 

- MUTUR-EGOILE (-th- H, s.v. muthurkaria). "Boudeur" H. 

- MUTUR-HEZUR. Mandíbula. � Makiña bati mutur-ezurra / ederki berotu diyo. EusJok II 155. 

- MUTUR-FIN. "De paladar exquisito. Jatun txarra dok baiña muturfiña" Elexp Berg. 

- MUTUR-GABE. Sin punta. � Gizon arek matrail-ezur sendoa eta okotz mutur-gabea zituan. JMB ELG 18. � 

Muturgabeko hezurrez. "Despuntadas". MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). 

- MUTUR-GAIN. "Muthurgain, muthurgañ (BN, S), partie supérieure du museau du bœuf" Lh. 

- MUTUR-GAIZTO. a) "(B), ceñudo" A. b) "(R-uzt), laminero" A. c) Malhablado. � Ixil adi, mutur-gaizto; / 

non entzun den izketa au? Or Eus 66. 

- MUTUR-GORRI. a) (Sust.). "Mutturgorri (L-ain), jilguero (pájaro)" A. "(GH), chardonneret" Lh. � Zer du 

mutur-gorriak txepetxaren aldean. 'Chardonneret'. Or Mi 19. b) (V-gip, G-goi). Ref.: AEF 1955, 141; Elexp 

Berg. (Adj.). De morro rojo; de pico rojo. � Txori mutur-gorri baten antzekoa. 'Chardonneret'. Or Mi 74 (cf. 

supra). Ari mutur gorriya. Tx B 191. Ardi mutur gorria. Otoizlari 1970, n.º 59, 50. Mutur gorri haundia. Ib. 50. 

Mutur gorri ttipia. Ib. 50. � De cara colorada. � Prantzez eo ingeles, eo mutur gorri oietako bat zai daukak. Alz 

Burr 17. 

- MUTUR-IHAR (m-igar V-gip ap. Elexp Berg (sin trad.)). De cara flaca. � Titi gabeko mutur igar bat / 

presentatu zan lenbizi. Tx B II 37. 

- MUTUR-ILUN. De cara sombría, triste. Cf. infra MUTUR ILUN. � Faboratzen baute, alégre zóro; kóntra 

badire, bérla mutúr ilún. LE Urt ms. 89v. 


mende. 

744


- MUTUR ILUN. Expresión mohína, de enfado. "Mutur illuna zeukan (AN-gip-5vill)" Gte Erd 150 (junto a 

mutur beltz, kopeta haserre, kopeta beztuta, etc., de otras zonas). Cf. supra MUTUR-ILUN. 

- MUTUR-JO (AB Dic 86 ap. DRA). a) Abofetear, golpear en la cara. v. MUTUR-JOKATU. b) "Muthur-jo (L, 

BN, S), se cogner, frapper l'angle d'un mur, d'une table, etc." Lh. 

- MUTUR-JOKA (V-gip ap. Elexp Berg). a) (Adv.). Luchando, a golpes, a puñetazos; riñendo, disputando. 

"Orrek bixok beti dabitz muturjoka" Elexp Berg. � Asi biar dezu mutur joka antzara oiekin. Iraola 40. Bi urte 

barru mutur joka orra / gizona aberastu dana [Uzkudun]. EusJok II 146. Tellape batean bizikide izango 

baziñate, laister mutur-joka ziñakete. Etxde JJ 142. Ardo-puska bat edan eta gero mutur-joka ibiltzea. Salav 33. 

Eta hasten dituzu mutur joka Iñaki, Josetxu eta apaiza. MIH 311. v. tbn. Lab EEguna 87. b) (V-gip, G-to, ANlarr, 

B). Ref.: A; Asp Leiz2 (burrukatu); Elexp Berg. (Sust.). "Lucha de hombres a puñetazos" A. "Izugarrizko 

burruka eiñ ondoan, beltzak txurie burrukatu du mutur-yokan" Asp Leiz2. "Atzo ikusi giñuan muturjoka politta" 

Elexp Berg. � Ukabilkak, mutur-jokak, baditu aldekoak eta etsaiak. MEIG I 166. � "A morrazos, entre 

animales. [...] Ze, beixak muturjokia dauke, ala?" Elexp Berg. 

- MUTUR-JOKALARI. Boxeador; luchador, pendenciero, que lucha a golpes. � James Cagney ez da hemen 

betiko mutur-jokalari bizkorra. MEIG I 190 (v. tbn. 166). 

- MUTUR-JOKATU. Abofetear, golpear en la cara. "Zergaitik itxi zeuntzen alkar muturjokatzen eta 

muturjotzen?" AB Dic 86 (ap. DRA). 

- MUTUR-KORDEL. v. MUTUR-SOKA. 

- MUTUR-LUR. "Tierra levantada por los cerdos con el hocico" Asp Leiz. 

- MUTUR-LUZE. A) (Adj.). a) "Emazte muthur luz, femme à langue pendue (longue)" H. "(AN-araq), 

desvergonzado" A. Cf. VocNav: "Muturluzes, mote que aplican a los de Urroz-Santesteban". � Aho legun, 

muttur luz, / zenbat axeri / bele gaizoen gostuz / direnak bizi! Ox 86. b) (V-gip ap. Elexp Berg). De morro largo. 

� Bizkatxa mutur luzeek ausik nindezaten. JE Bur 15. Bambarocha mutur-luzea da. Or Mi 78. � Flasko muturluze 

bat. Léon Elissamburu in Elzb Po 217. 

B) (Sust.). a) Nombre de una variedad de manzana. � Gezamiña, giel txorrotxa edo mutur luzia (oso ederra da 

jateko bañan du azal lodiya). Sor Bar 30. b) Animal de morro largo. � Bizkatxak, azeriaren iduriko mutur luze 

batzu. JE Bur 13. c) "Porc" Lh. 

- MUTUR-MINTZ (G-azp). Hocico (de perro). 

- MUTUR-MOTZ. a) (Sust.). "(L-côte, ...), especie de dorada (pájaro [sic])" A. "(Lf), pagre (poiss.)" Lh. "Pagre" 

Lf GAlm 1957, 33. b) (V-gip ap. Elexp Berg). (Adj.). De morro corto. � Zezen mutur-motz orrek. Urruz Zer 

138. Bi zakur muthur-motzek. JE Ber 58. 

- MUTUR-MUTURRERA. Hasta el extremo, la punta. � Zuaitzaren mutur-muturrera iritxi arte. Munita 150. 

- MUTUR-OKER. a) Ceñudo, hosco. "Rostrituerto" Lar. b) De extremo torcido. � Iru ixkiñakuak [arditak] eta, 

laukuak eta, koxkadunak eta, mutur okerrak eta... Alz STFer 129. c) Vil, ruin. � Nere aurka ari diranak beeko 

jende mutur-okerrak dirala. "Canalla y gente baja". Berron Kijote 98. d) (V-gip ap. Elexp Berg). De morro 

torcido. 

- MUTUR-ON (Sal ap. A), MUTUR ONEKO (B ap. A). Goloso. 

- MUTURRA HARTU. Tomar como pretexto para iniciar algo. � Eskla izeneko oietatik muturra artuz, bide 

ontako ibilkera aierazi nai dizut. Or Jaink 50 (ap. ELok 241). 

- MUTURRA AURREAN IBILI. Ser impetuoso, decidido. � Erdera izkuntzak aurrên / dabilki muturra. 

Auspoa 86-87, 232. 

- MUTURRA BIHURRITU. Dar la vuelta, refutar. � Au guzia egia din, eta egi oni muturra biurrituko dionik 

etxun sortuko. Or QA 80. 

- MUTURRA ITZULI. "Vencer; litm., doblar el morro (G-to, AN-ulz)" A EY III 346. Cf. Or Eus 330: [Beorrari] 

itzul diote muturra "hacerle volver la cabeza". 

- MUTURRAK HAUSTEN (G-azp), HAUTSIAZ, etc. A toda velocidad. � Eriosugar igesari eman zioten 

muturrak austeko zorian. Izt C 316. Eskallerak iya muturrak ausiyaz pasiaz. Iraola 17. Nora dijua ori muturrak 

austen? Alz Txib 94. 

- MUTURRAREN ERDITIK. (Mentir) con toda la boca. � Gezürra erranen dik / balima müthürraren erditik. 

'À pleine bouche'. Xarlem 507. 

- MUTURRA SARTU (V-gip, G-goi-azp, AN-gip-5vill, B, BN-arb). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 277. 

Entrometerse. "Muturra sartu bear ez den lekun sartzen duzu" Gte Erd 277. � An inguruan zan itziartarrak 

zerbait entzun eban da sartu eban bere muturra. SM Zirik 22. Gure zorretan muturra sartu bearrik eztaukala, 

esaiok. EgutAr 16-11-1959 (ap. DRA). 

- MUTURREAN (AN-gip). Ref.: Gte Erd 294, 235. De morros, enfadado. "Muturrean segitzen du (AN-gip), 

muturrean da" Gte Erd 294 (junto a muturtuta, muturraldiakin, etc., de otras zonas). 

- MUTURREZ (c. sg. A). De bruces. � "(Sc), encontrarse en un camino; litm., de morros" A. 

- MUTURREZ AITZIKA. De bruces. "Muturrez aintzika (AN-5vill)" Gte Erd 9 (junto a muturrez aurrera, 

musuz aurrera, etc., de otras zonas). 

- MUTURREZ AITZINA (aintz- AN-5vill, B ap. Gte Erd 9). De bruces. 


mende. 

745


- MUTURREZ AURRE. De morro. � Bi gurdi belar alkar lotuta / tarte berdiña baitute, / magalgunetan sartzen 

baitzaio / atzena muturrez aurre. Or Eus 232. 

- MUTURREZ AURRERA (V-gip, G-azp-goi-bet-nav, AN-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 9. a) De bruces. � 

Meltxorrek eltzen diyo / Gaxparri besotik, / ez muturrez aurrera / erortziagatik. Bil 142. Makil bat ankatarteratu 

dit eta muturrez aurrera joan naiz. Etxde AlosT 27. v. tbn. Auspoa 63-64, 218 (muturraz aurrera). b) Por delante 

de la cara. � Emenguak [neskak] ibiltzen dira tximak muturrez aurrera dituztela. Alz STFer 117. c) Con la 

punta por delante. � Zezen nabar arengana ba doa, ezten-aga muturrez aurrera. Or Mi 49. � Con la proa por 

delante. � Itsasontzia asi zan muturrez aurrera Pasaiko istunean sartzen. Anab Poli 70. 

- MUTURREZ BARNA. "Boca abajo (R-is)" Iz R 404. 

- MUTURREZ BEHERA. Boca abajo. � An utzi zuan lurrean muturrez bera gure azeri saloa. NEtx LBB 189. 

- MUTURREZ GORA. Con la punta hacia arriba. � Tabloi bat zegoan eztenga aundi bat muturrez gora zuala. 

Salav 16. 

- MUTURREZ MUTUR (-th- H). a) Extremo con extremo. � Drain meharrak pia bat luze dira, eta besoa 

bezain lodi. Ezartzen dira muthurrez muthur. Dv Lab 113. b) "(Sal, R), estar enojado, de esquina, de morros" A. 

� Bere asmoa aitortu bear izan zion, eta laister muturrez-mutur lotu ziran. Zait Plat 16. 

- MUTUR-SAGAR. "Muthur-sagar (L, BN), bec-de-lion" Lh s.v. sagar. 

- MUTUR-SALDA (-th- L, BN, S), MUTUR-SALTSA (BN-arb). Ref.: A; Gte Erd 150. Riña. "Riña entre 

esposos" A. "Mutur-saltsa egiten du (BN-arb)" Gte Erd 150 (junto a koskan da, kexu da, kexatu da, etc., de otras 

zonas). � Mutur-salda gutiago litake etxetan eta bizia arinago litake denentzat. Gazte 1957 (abril), 1. Erran 

dute aroaz bertzerik bazela hotzik, eta mutur-saltsa frango merke zela hango ostatuetan! Herr 21-4-1960, 1. 

Mende huntako mutur-saldarik haundiena orai ikusiko diagu. Herr 12-4-1962, 4. Zahartzeak deus onik... gureak 

egin du... muthur salda guretzat merke. Etcheb Zeruari 30 (ap. DRA). 

- MUTUR-SOKA (Lar; -th- Urt, Hb ap. Lh). "Capistrum, [...] muthur amárra, muthur soka, muthur kordéla" Urt 

IV 198. "Acial, es una soga añudada a un palo que puesta al hocico sujeta a las bestias, mutur soka" Lar. 

"Morailles" Lh. 

- MUTUR-UHAL (-th- L, BN, S ap. Lh; H). Bozal. 

- MUTUR-HUTS (H (+ muthur-); muturruts V, G, AN ap. A). a) "Chasqueado" A. AxN explica musut-huts 

(579) por mutur-uts. � Axáriak joán ta arrapatuzióte eizia biéi, ta gelditu zire muturrúts. LE Urt ms. 60r. -- 

Sudur ona duk! --Ba, amorus usnari, edo mutur-huts geldi! Herr 12-4-1962, 4. b) De punta hueca. � Noiz-bein 

ez da arrigarri mutur-uts eta aiño [arkitzea artoak]. Or Eus 46. 

- MUTUR-ZABAL. a) (AN-5vill ap. Lcq 86 � A). Campandoja, variedad de manzana. b) (V, G-to, AN ap. A). 

De cara ancha. � M.-TXABAL. De punta, extremo ancho. � Ezur-langintzako tresnetan aipagarriak dira eztenpitzatuak, 

ezten-burudunak, makil-zulatuak, arpiko edo zulakaitz mutur-txabalak. JMB ELG 30s. 

- MUTUR-ZIKIN. a) De cara sucia. � Gero ere neskazar mutur zikiñen baten atzaparretara juan biarko dute. 

Alz STFer 128. Ta nun arraio ebillela Nikanor mutur zikiña? Erkiag BatB 93. v. tbn. A Ardi 24. � "Mutur 

zikiña! ¡morro sucio! [insultos de las madres a los chicos]" ZMoso 60. b) De morro, extremo sucio. � Krisaillu 

mutur-zikin, Etxeberriko. Or Eus 61. 

- MUTUR-ZIMUR (V, G ap. A; -th- L ap. Lh). "Ruin" A. "Canaille" Lh. 

- MUTUR-ZORROTZ (V, G, L, BN, S). Ref.: A; Lh (muthur-). a) "Irascible, de mal carácter" A. "Susceptible" 

Lh. � Sartzen ikusi zuaneko [...], krisaillua eskuan eta mutur-zorrotz. "Con una muy mala cara". Berron Kijote 

187. � Atrevido, osado. � Mandeuli mutur-zorrotza. "Atrevidas". Or Eus 318. b) De extremo puntiagudo. � 

Ostoa zerbait mutur-zorrotz edo arantzaduna dauka. Munita 44. � M.-TXORROTX. � Tertziopelo beltzezko 

txapel mutur-txorrotx bat buruan. NEtx Antz 140. 

- MUTUR-ZUKU "(Sal, R), riña entre esposos" A. v. MUTUR-SALDA. 

- MUTUR-ZULO. a) "Muthur-xilho, -xillo (L), narine" Lh. b) Orificio del extremo, la punta. � Abarketa 

gorrien mutur-zuloetatik beatzak agirian zituela. TAg Uzt 156. Giltzak edegi zituen edegi. Urik, orraitiño, ez zan 

mutur zilloetatik agertzen, kanpora nairik. Erkiag BatB 14. 

- MUTUR-ZURI (BN, S, R; H (-th-); -xuri S). Ref.: A; Gte Erd 143. a) Delicado en el comer; goloso. "Muthur 

zuria da, il est délicat, gourmet, difficile à contenter dans son manger" H. "Mutur zuri (BN-ciz-arb)" Gte Erd 

143 (junto a jatun txarra, jatun txikia, jatun mañosua, etc., de otras zonas). � Diren bezalako gizun müthür zuri 

eta emazte moko mehiak! ArmUs 1900, 64. Harrekilako gasna onhesten ez duen muthur zuria. Egunaria 1904, 

17 (ap. DRA). Baduela Eskualdunak muthur zuri aire bat. HU Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). b) (V-gip, G-goi). 

Ref.: AEF 1955, 141; Elexp Berg. De morro blanco. "Bei muturzurixa fiña da esnia emoten" Elexp Berg. 

- SOKA-MUTUR. v. soka. 

muturdun. �1. "Hocicudo" Lar. �2. (H (+ -th-)). Puntiagudo. "Orratz muthurdun zorrotza" H. �3. (El) que 

pone morro fiero. � Belarritatik eldu [urdeari], naiz dedin muturdun. Or Eus 136. 

muturgo (B, -th- L, BN; Dv), muturko (-th- Lh). Ref.: A; Lh; Izeta BHizt2. � Enfado. "Enfurruñamiento, 

rabieta" A. "Orren muturgoak irauten du" Izeta BHizt2. � Poloniak eta Txekoslobakiak haren [Rusiaren] 


mende. 

746


erranak, haren muturgoak, [...] haren aharrosiak ere errepikatuko baitituzte deplauki. SoEg Herr 9-4-1959, 1. 

Muturgo bultan bada zure senarra, ez otoi kexaraz gehiago tinta-minta guzien ondotik ibiliz. Egunaria 19-5- 

1969 (ap. DRA). 

muturi. � "Oi jale mutuiya!, nabarmena, geiegia [azienda batengatik]" (G-bet). Cf. mutiri. � Urteak joan-ala, 

malizia muturi. Berron Kijote 125. Leenago murritz geldituko zala, muturi baiño. "Demasiado". Ib. 112. 

muturka (V-gip ap. Elexp Berg; Lar). I (Adv.). �1. "Muturka, a hocicadas" Lar (s.v. amurcar). "Txarrixak 

muturka apurtu dau atia" Elexp Berg. � Asten zaio [basurdea] muturka / eramanik griñak. It Fab 154. Alkarri 

muturka ekiten zioten maiz kurrintzaka. TAg Uzt 209. � (Gc, AN-egüés, L-ain, B ap. A; H (+ -th-)). 

"Hocicando, hozando" A. � Au izango da ganadu beltzen eran [...] zikinkerietan muturka asitzea. AA III 358. 

Aketzak muturka ik baño obeki lantzen dik lurra. Or Mi 113. �2. "Bojeando, dándose de puñadas" A. � Atzó 

musuká, egún mutúrka. LE Urt ms. 61r (Harriet traduce "hier se baisant, aujourd'hui se boudant"). Musuka ta 

muturka, parrez ta negarrez. Ag G 248. Idazti bat au bezelakorik muturka, burruka, irakurri naiez. EArzdi in Kk 

Ab II 5. Burrukazale ziranekin alkar-joten eta muturka ibiltea. Erkiag BatB 24. � Hutsuneari muturka dago. 

"Rechaza el espacio". MEIG IX 138 (en colab. con NEtx). Euskaldunak hor nabaritzen du alde bietatik, elkarri 

muturka datorkion deia. Ib. 132. �3. De morros, enfadado. "Torpeza, hacer o recibir a uno con torpeza, agiraka, 

muturka" Izt 117r. � Patroiakin muturka gaudela, / ori gezurra sortzia! (1919). Auspoa 61, 112. Zurekin alai 

ala asarre, adiskide ala muturka, izketan, jardunian, bañan zurekin. ABar Goi 52. � "(G-goi), con hosquedad" 

JMB At. �4. De bruces. "(Lc), cabeza abajo" A. � Muthurka joan ziren elgarren gainerat. Barb Leg 137. 

Bideko ibillera / ez daukat abilla, / nunai abiyatzian / zerbaiten billa, / balantz eta muturka / nere eskanbilla. 

Auspoa 115, 125. Balantzaka-balantzaka batera ta bestera, emen oztopo, an erori, muturka ta zutituz. Ataño 

MLanak 138. 

� (En expresiones del tipo presaka eta muturka, 'a toda prisa'). � Gorrotoa diot presaka ta muturka hitzegiteari. 

PPer Harrip 92. Presaka eta muturka, itobeharrez, jaioak direla hemen agertzen diren zenbait izkribu. MIH 371. 

II (Sust.). �1. "Bouderie, action de faire la moue" H. � Ekusiko dezu mirabe bat, aginduak egiñ nai gabe 

dabillena, muturka ta lotsagabekeria andiak egiten dituana. AA III 603. 

�2. Pelea a puñetazos. "Ukabilka ta muturka, iotea bada; bestela, bera botatea" A Ezale 1897, 173n. � 

Jostaldiak aieka danetan, ta... ez arramaiska bat, ez muturka bat, ez ordi bat. M.A. Iñarra Ezale 1897, 240b. 

Igaro zan igande gaban muturka bat gogor xamarra izan genduban. EgutTo 19-5-1918 (ap. DRA). �3. (B ap. A; 

H (+ -th-), VocB). "Hozadura" A. �4. (G-to, B ap. A; VocB). "Tropiezo con caída" A. 

- MUTURKAKO. Contrario, contradictorio. � Lehenagoko lanarekiko [...] lehengoarekiko muturkakoa izan 

arren, badu halako [...] antza. MEIG IX 140 (en colab. con NEtx). 

muturkari (G, AN, L, BN ap. A; H (+ -th-)). �1. Hozador, que hoza. "Hocicador" A. � "Animal aficionado a 

propinar morrazos, hocicador. Muturkari amorratua da gure astua" Elexp Berg. �2. "Bojeador (FSeg)" A. �3. 

"Il se dit plus rarement de: boudeur" H. 

muturkati (H). � Hozador. 

muturkatu (V-gip (+ -kaatu), AN-araq, B, Sal; Lar, H (-th-), VocB), muturketu (AN-larr-ulz). Ref.: A; Iz ArOñ, 

Ulz (muturkétu); Asp Leiz (arrotu); Satr VocP. �1. "Hocicar, hozar la tierra" Lar. "Alhor handi bat ere muthurka 

dezake gau batez basurde batek" H. Cf. VocNav: "Muturquiar, hozar los cerdos (V. de Odieta)". � Bil ezak 

zitua, bil ezak, muturkatu dukan lur ortan. Or Mi 59 (dirigiéndose a un contrario al que ha derribado). Gaztain 

zâr ori muskildu, bildu, / zaborrez estal ezazu, / larre-zerri naiz ezkur-basurdek / ez dezaten muturkatu. Or Eus 

87. � Rascar la superficie, indagar. � Muturkatu ezkero, berriz, ez uke paltako, Austin mendian moskortu egin 

dala esango lukean mingain gaiztorik. Lek EunD 45. �2. (A), muturketu (B ap. Izeta BHizt2). "Tropezar" A. 

"Muturketu nitzen ta lurrera erori" Izeta BHizt2. � Artuko zaituzte beren eskuetan, arri zenbaiten kontra 

muturka etzaitezin. Echn Mt 4, 6. 

muturkatze. "Hozadura" Lar. 

muturkeria (H (+ -th-)). � "Bouderie" H. � "Muturkeri (G-goi), trato hosco" JMB At. 

muturketa. �1. (Sust.). Lucha, pelea. � Eliz-atarian izandako muturketa orretan. Ag AL 26. Gizon bik 

muturketa bat izan dabelako. Ib. 25. �2. (-th- L ap. Lh). (Adv.). "À coup de groin" Lh. 

- MUTURKETAN. "(AN-araq, B), hocicando, hozando" A. 


mende. 

747


muturkin (H (+ -th-)). � "Qui fait la moue, qui boude" H. 

muturko. v. muturgo; muturreko. 

muturkor (H (+ -th-)). � "Boudeur, qui pour peu se met à bouder, à manifester son dépit, son mécontentement 

par une moue. Ala muturkor zarela, nere alaba!" H. 

muturmozka. "Enojosamente, incomodado. Erriko gaztekin ez luke iñor ibilli bear muturmozka" Asp Leiz2. 

muturo (Lar, H). � "Mudamente" Lar. 

muturralde (V-gip). �1. "Usase, refiriéndose a personas, siempre con sentido peyorativo: mala cara, 

mayormente. Gaur goizian bazeukan muturralde bat. Eztakitt ze ibilli zan atzo" Elexp Berg. "Bueno, i, neri ez 

idak muturralde ori ipiñi" Ib. �2. "Muturraldia, la zona del hocico de los animales. Txakurrak muturraldia 

urratuta ekarri dau" Elexp Berg. 

muturraldi. � Enfado. "Muturraldiakin dao (G-azp)" Gte Erd 294. 

muturreko (gral.; Lar, Añ (G), H (+ -th-)), muturko (G-nav). Ref.: A; Iz Als (alkar); Elexp Berg. �1. Golpe en 

la cara; golpe, revés. "Cachete", "sopapo" Lar y Añ. "Bofetón" A. v. muturretako. � Muturreko bat ederra 

balukete ba ohoinek goiz edo berant. HU Zez 190. Bikendiren ukaldiek! Ene, beizaiaren muturrekoak! Or Mi 59. 

Juanbeltzengandik zetozkion muturrekoak. Anab Poli 27. Ezarriko dautzut muturreko bat sudurrean eta 

ahoburdina ezpainetan. Zelaiberri Herr 24-3-1960 (ap. DRA, s.v. ahoburdin). Kennedy Ameriketako Jaun 

President gazteak ukan duen ahalgerik haundiena eta eskuaraz diogun bezala "muthurrekorik tzarrena". SoEg 

Herr 11-5-1961 (ap. DRA). Apaiz nagusiak muturreko bat emateko agindu zien bere laguntzaileei. IBk Act 23, 2. 

Bekainean hartuko dugu muturrekoa, erne ez bagabiltza. MIH 328. En DFrec hay 4 ejs. �2. (V-gip, L-ain, B, 

BN, R, S (-th-); H; -th- Urt, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt; Elexp Berg. Bozal; freno de caballos. "Capistrum, [...] 

brida, soka-kordela, muthurrekoa, musukoa" Urt IV 198. v. musuko. � Ez diozu muthurrekoa ezarriko ogi 

bihia leherzen duen idiari. TB 1 Tim 5, 18 (Dv, Ker, IBk, IBe y Bibl mut(h)urreko). Beldur balin badire 

[azienda-beltzak] asik detzan, ezarriko diote muthurreko bat. Prop 1904, 178. Muturreko orok txinpartaka dirdai 

dagite. 'Freno'. Zait Sof 136. Burnizko muturrekoak ezartzen dizkie [antxumeai]. Ibiñ Virgil 102. Astoari 

muturrekotik eldu-ta. Berron Kijote 111. � "Aro pequeño de alambre que se coloca a los cerdos en el hocico" 

Asp Leiz. �3. Tubo que se coloca en el extremo. � Badira bertze drain motx batzuek, lodiagoak, eta deitzen 

dira muthurrekoak, zeren juntartetan ezartzen diren, bertze drainak elkharri iratxikitzekotzat. Dv Lab 113. �4. 

"(B), bozo" A. 

muturrekoka. � A bofetadas, a golpes (tbn. fig.). � Ez duke ahantzia Japoniak, ba Xina ba Rusia muturrekoka 

ibili zituela. SoEg Herr 1-10-1970, 5. Bakotxak bere arrazoinak muturrekoka bezala botatzen auzoaren 

aurpegirat. Larre Herr 16-11-1972, 1. 

muturrekoño. � Dim. de muturreko 'bozal'. � Arima salbu, bertze batzuei bezala, eman behar lakiokete ahotik 

muthurrekoño bat. EGAlm 1899, 25 (ap. DRA). 

muturretako (V). Ref.: A; Elexp Berg. �1. "Bofetón" A. v. muturreko. �2. (V-gip, G-nav). Ref.: Urkia EEs; 

Ond Bac. Bozal. "Abereai lanean dabiltzanean ezer ez jateko muturrean jartzen zaien sarea" P. Urkia EEs 1930, 

48. � Müthürretakoak ezar eraziren deitze [tzakürrei]. Eskual 7-8-1908, 4. 

muturtasun. � Enfado. � Athera zazu, Iauna, gure bihotzetarik iduripen gaixto guziak, bekhaitsteria, beltzuria, 

muturtasuna, haserredura. SP Imit IV 9, 6. 

muturtsu. "Muthurtsu (L, BN, S; Hb), boudeur" Lh. 

muturtu (gral.; SP, Aq 957 (AN), H; -th- VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: A; Lrq (müthür); Elexp Berg; Gte Erd 

150, 294. �1. Enfadar(se), molestar(se). "Muturturik dago" SP (sin trad.). "Devenir boudeur" VocBN. "Bouder" 

Gèze. "Amohinarse" A. "Bi familixak muturtuta dare aspaldittik" Elexp Berg. � Den okhasinorik ttipiena, 

aierurik gutiena gorrotatzeko eta muthurtua iartzeko asko dudala. Ax 287 (V 192). Despitaturik, muturturik, 

hitzgaitzkaturik eta aldaraturik hartuko duen urrikimendua. SP Phil 239. Gure kontra erasten badute, 


mende. 

748


muthurtzen bazaizkigu. He Phil 228. Zapuztuta, minberatuta, muturtuta. Ag G 118. Mutxurdin txaldan au 

muturtuko ezpazan. A Ardi 77. Gaitz arek noiz-nai muturtuta, iñorekin itzegin nai etzuela, jartzen zuen. NEtx 

Antz 87. Tuniziak ez zuen nahi ukan berea desbaliatu, eta geroztik muturtuak omen ziren frantsesak. Herr 27-8- 

1959, 1. �2. (V-gip ap. Iz ArOñ). Hozar. 

- MUTTURTU. (Forma con palat.). Enfadarse, molestarse, amohinarse. "Mutturtu, amohinarse " A Apend. 

� Zeren ez naiz ni hargatik bekhaiztuko, eta ez mutturturik gaitzez iarriko. Ax 19 (V 10). Nahiz mutturtu eta 

oldartu ere zaion noiz-behinka [Aristotel Platoni]. Lf in Zait Plat XIV. Bizkitartean horien artean batto doi bat... 

mutturtu omen zen pobreziako botua egitean. Etcheb Obrak 121 (ap. DRA). 

muturtxa. "(G-to), huraño, hocicudo" A. 

muturtxo (Lar, Hb ap. Lh ). �1. "Hociquillo" Lar. �2. Trocito. v. LUKAINKA-MUTURTXO. 

mutustu. � Apagar, hacer más apagado (?). � Müthütsten txanpa [hor errabiatiari]. Eskual 7-8-1908, 4. 

mututasun (V, G, B ap. A; SP (sin trad.), Lar, Añ, Lecl, H, VocB). � Mudez; mutismo. � Erantzun zien neskamotikoak 

beren mututasuna urratuz. Etxde JJ 217. Ez dagi arnas aide argiak / ez-ta zirkiñik mututasunak. Gand 

Elorri 77. 

mututs (müthüts S (Foix) ap. Lh), mututx (mü- S (Foix) ap. Lh). � "Temps couvert, brouillard" Lh. 

mututu (gral.; Lcc, Urt II 408, Ht VocGr 388, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Dv, H, VocB). Ref.: A; Lrq (mütü); Iz 

ArOñ; Elexp Berg. �1. Enmudecer, volver(se) mudo; callar(se). "Mudecer" Lcc. "Emmudecer", "emmudecer, 

hacer callar" Lar y Añ. � Zakarias bere inkredulitateagatik denboratakotz mututu. Lç Lc 1, tít. Konfesatu gabe 

mutu eztakidan mihia. EZ Man II 73. Iesus idolak mututua. Ib. 193. Denbora luzeaz mututurik egotu den 

semearen ahotik hitz baten enzuteaz. Ax 554 (V 354). Ago ixilik eta mutu adi. SP Imit III 6, 4. Ahalkeriak 

mututuko ditu hitz ederretako mihiak. Ch III 43, 2. Ixil adi, mütü adi. Mst III 6, 4. Jaunak sendatu zuen mutu hau 

etzen berriz mututu. Mb IArg I 244. Apostoloa mututu edo isildu zala. Cb Eg II 175. Mututzen zaióte mia. LE 

Prog 122. Onelako arrazoiak enzunda mututzen dira. Mg CC 145. Mututurik gelditu zan etsaia. AA III 547. Ain 

berba gozoak esaten zituan aoa mututurik. Añ NekeA 261. Ementxe bai arritu, mututu eta konkorturik geratu 

biar gariala. Astar II 275s. Gizon miserable au zegoan ere mututurik (Munarriz, 1827). FLV 1989, 118. Zu 

mututurik geratuko zera. Lard 362. Izen horrek guziak mututzen bezala ditu. Laph 144. Ez dirala ez onenbestez 

mututuko guri gaizki-esaka jardungo diran mingañak. Aran SIgn 102. Musturtu bat baiño geiago, mututu ez 

gitxi. A Ezale 1897, 189b. Eta biak, muthuturik, aldixartzen dira. Barb Sup 124. Gixon koitxaduek mututute 

otorko diena itxosotik. Ort Oroig 34. Mututze'ezpanaiz ezta galduko / ni bizi naizen artian. Tx B II 170. 

Mutututa gelditu zan. TAg Uzt 285. Jentea mututzen denean, atabalariak bere hitzaldiari jarraikiko dio. Arti 

Tobera 264. Ozarkiegi ari zirelakotz, errientek mututu dituztela [Satanak]. Lf in Casve SGrazi 13. Begiramen 

itsu batek mututzen gintuelako. MEIG IX 28. En DFrec hay 10 ejs. v. tbn. Tt Onsa 22. Zuzaeta 89. fB Ic II 201. 

JJMg BasEsc 226. Dv LEd 197. Bil 165. Sor AuOst 92. AB AmaE 460. Ag G 143. Alz Ram 123. Inza Azalp 59. 

Muj PAm 35. AIr RIEV 1928, 602. Mde HaurB 49. Ugalde Iltz 63. Izeta DirG 52. Uzt Sas 138. Lasa Poem 96. 

� (No ref. a personas). "Radixua mututu jaku ta konpontzera eruan bia da" Elexp Berg. � Egaztiak mututu. Arr 

GB 61. Iturritxuok mututu. AB AmaE 68. Mututu artzaiñ-txistuak. Ib. 17. Jokailu eder hura mututu zan. A Ardi 

89. Beingoan mututu da danbolintero tristea. Mok 17. Orain kukua mututu yaku. Enb 130. Lotu bageai mututu 

die / irastorrez joalea. Or Eus 331. Mututu da basoa. NEtx LBB 375. v. tbn. Muj RIEV 1907, 207. BEnb NereA 

55. 

� Gaztetango mintzoa, mututu egin zaie betirako. Txill Let 29. Eliz-gizonen latina mututu dagoen mementu 

honetan. MIH 211. Gero eta bakanago agertzen ziren eskutitzak; azkenik, mututu ziren. MEIG IX 95. 

� "Perdre de sa sonorité, ne rendre que de sons sourds. Mututu da elizako ezkila" H. 

�2. "(R, S), entorpecerse, perder el movimiento por la acción del frío o de un golpe" A. � Bakitx, eh, gixon 

koitxaduek mututute otorko-diena itxosotik! Ort Oroig 34. 

�3. "(B), obstruirse un orificio" A. � Cf. mutu (4). � Errapeko min bizia. [...] Ardurenean iragaiten zaiote, 

bainan muthutzen ahal da diti bat edo bertze. Gatxitegi Laborantza 169. 

mutux. "Mütüxa, jende tontoa" Alth in Lander RIEV 1911, 600. Cf. Derantüx, mütüx eta millet, palabras sin 

significado concreto puestas en boca de un Satan de Pastoral (Casve SGrazi 28). 

mutx. v. motz. 


mende. 

749


mutxaka. "Mutxákaak, los residuos de txondarra" Iz ArOñ. 

mutxakuila. "Mutxakhülla (S-saug), pinces de bois, pour cueillir les châtaignes" Lh. v. matxarde (3). 

mutxar. v. muxarra. 

mutxarda. "(S; Alth), marteau pour raffiner la pierre" Lh. 

mutxarra. v. muxarra. 

mutxarratu. v. musarratu. 

mutxarreri. "(V-m), aguacío, pececillo sin sangre, parecido a la anchoa" A. (Tal vez mutxarrera, det. 

mutxarreri). 

mutxatu. v. murtxatu. 

mutxatxo. � Hábil, diestro, bueno (haciendo algo). v. 1 mutil (4). � Oraindikan bentajan / Udarregi da, / beste 

oriyek ere / mutxatxuak dira. AzpPr 111. 

- MUTXATXO-ASTE. "Mutxatxo-asteak (V-ger-oroz-m, G-to), semanas de julio sin fiesta intermedia" A. v. 

MUTIL-ASTE. 

mutxer (Añ � A). � "Mustio" Añ. 

mutxi (L, BN ap. A; Dv, H), muxi (B ap. A), musi (B ap. A), musin (V ap. A � Añ), mutzi (H). �1. (Sust.). 

Moho. "Gasnari mutxia khentzea, ôter au fromage le moisi" H. "Moho, enmohecimiento" A. � Ihaurgi poxirik 

ez; lurrean arkhina / mutziaren alhagi dena bat egina. Ox 65. Sartzean zokho usain bat eta mutxi airea. GH 

1931, 456. Nola erraiten dakoten egur mutxi edo goroldi batzueri. Herr 11-1-1962, 4. �2. (Adj.). Enmohecido; 

(fig.) anticuado. "Moisi, qui est moisi" H. � Egungo egunean zenbait pasarteri garratz eta mutxi aire bat 

kausitzen deiegu. Lf ELit 158. �3. (Tiempo) húmedo. � Denbora ere halakoa zen... Aste sainduan aski mutxia 

izanik, igandeko edertu da. Herr 26-4-1962, 3. 

- MUTXI-URRIN (L-ain, BN-ciz ap. A), MUTXI-USAIN (L-ain, BN-ciz ap. A). "Olor de moho, olor pesado 

que se percibe en una habitación largo tiempo cerrada" A. 

mutxidura (Dv � A, H), mutzidura (H). � "Moisissure" Dv. "Mutxidurarik gabeko arthoa, pain de ma¨is, [...] 

sans moisissure" H. 

1 mutxika, muxika (H). �1. (Sust.). "Petite morsure" H. �2. (G-goi), muxika (G-goi). Ref.: A (muxika); JMB 

At. "Troncho de pera, de manzana" A. "Los residuos que quedan de la manzana cuya miga y corteza se han 

consumido" JMB At. v. mutxikin. �3. (Adv.). "(V-m), (comer) a pedacitos" A. 

- MUTXIKA-MUTXIKA. Poco a poco, a pequeños trozos (comer). � Iru egunian goxetan muxika-muxika 

jateko kañabera-baltza emonaz. Otx 164. 

2 mutxika. "(G-goi), inclinando. Buru-mutxika (G-goi), cabeza abajo" A. Cf. burburtzika. 

mutxikan. "Jugando" Ond Bac. 

mutxikari. "Muxikaria, qui mordille. Sagu gasna muxikaria" H. 

mutxikatu (-au V-m? ap. A, que cita a fB), muxikatu (H). �1. Mordisquear; roer. "Mordiller, grignoter, ronger" 

H (que cita a AA). � Zerren asieran ogi bedeikatua zana, laster galduko dan edo katuren batek mutxikatuko 

duan. AA II 122. Ganadu guztiak sartuta, mutxikauta, zapalduta, zikinduta itxi dituben ortubak. fB Ic II 85 

(Azkue traduce "revueltos"). � "Pellizcar quitando pedazos, mutxikatu" Dgs-Lar 6. � (Fig.). "Muxikatzea, 

amoindrir, causer un dommage" H (que cita el ej. de AA). � Mutxikatu bear dezu lagun urkoaren izen ona? AA 

II 492. �2. "(G-to), tajar, hacer muescas, por ej., en una mesa" A. 


mende. 

750


mutxikin (V-arr-och-m-gip, G-azp-bet), muxikin (V-arr-oroz), motzukin (G-azp), umetxikin (V-m-gip). Ref.: A 

(mutxikin, muxikin); Garate 1. a Cont RIEV 1930, 157 y 6. a Cont BAP 1949, 362; Etxba Eib (umetxikiña); Iz 

ArOñ, UrrAnz; Zubk Ond (umetxikin); Etxabu Ond (umetxikin); Elexp Berg; Zt (comunicación personal). � 

"Troncho, residuo de fruta o de cualquier cosa; lo que se arroja después de comer lo utilizable" A. "Núcleo de la 

manzana" Garate 6. a Cont BAP 1949, 362. "Berak atal ederrak, neri umetxikiña" Etxba Eib. "Ez bota mutxikiñak 

bentanatik" Elexp Berg. � Bete eban bere zakutu edo zorroa arto mutxikiñez. Ezale 1898, 348b. Neskatx 

batzuek sagarrai ozkaka ari dituk eta azkenengo mutxikin ondarra lurrera yalki diate. TAg GaGo 84. � (V-gergip), 

motxikin (A Apend), motxokin (V-arr ap. Totor Arr). "Colilla de cigarro (V-ger)" A Apend. "Orrek 

mutxikiñak pe erre eingo littuzke" Elexp Berg. � Ezpanetan zigarro-mutxikin bat ebala. Kk Ab I 103. Ziarromutxikiña 

bentanatik kalera bota-ta. SM Zirik 131. � "Arek aurkittu zittuen irabazi zoruak; guk umetxikiñak" 

Etxba Eib. 

mutxikindu. "Mutxíkinddu ola, roer la tabla" Iz ArOñ. v. mutxikatu. 

mutxiko (S), muxiko (Dv, H). Ref.: A; Lrq. � "Muxikoak, saut basque, sorte de danse que dansent au pays 

basque les hommes seuls avec maints tours sur soi et maintes gambades. [...] Muxikoak iotzea, jouer (battre) le 

saut basque" H. "Cierta danza vasca" A. "Mutxikuk, les 'sauts basques', danses particulières par hommes seuls" 

Lrq. � Mutxikotan hari dire. Atheka 147. Yotzen zituztela superki muxiko, faldango eta bertze dantza suerte 

hainitz. Elzb PAd 55. Muxikoetan hasi nintzenean. Ib. 71. Jaun horrek herri batean galdegin ditu muxikoak. Zby 

RIEV 1908, 85. Remi [ihiztari] gaizoak azken hatsa eman zuelako berria hedatu zelarik, [...] erbiek mutxikoak 

eman zituzten, erretor zenak bizirik utzi lapin bakharra ttunttunlari! GH 1933, 505. Guziek "mutxikuen" 

emaiteko. J.B. Mazéris ib. 305. Herriko plazako soñularien fandango ta mutxiko-aireak. Herr 15-9-1966, 2. 

mutxikolari, muxikolari. � Danzante de mutxiko. � Gure begiek ikhusiko dituzte lehengo mutxikolariak. GH 

1921, 7. Dantzariak berak ere kantari ari zitxinan, arnasik galdu gabe, gure muxikolariak aspaldietan bezala. 

Or QA 193. v. tbn. Muxikolari: Herr 28-11-1957, 4. 

mutxikor (Dv � A, H), mutzikor (H). � "Qui se moisit aisément" Dv. "Aro bero hezearekin gauzak 

mutxikorrago dira" H. 

mutxila. v. 1 murtxila. 

mutxilo. "Mutxillo (V-m), hélice, género de conchas" A. 

- MUTXILO TXIKI. "(V-m), caracolillos muy pequeños de mar, que se usan como tantos de juego de mus" A. 

mutxiloi (V-m ap. A). � Mejillón. "Mojojón, almeja" A. v. muxila. � An bertan sortuten dira lapak eta 

mutxilloiak, marraskulu, lanperna ta itxastriku edo morkotzak. Ag Kr 139s. 

mutxin. v. muzin. 

mutxinar (Lar � H ). � "Morcella, moscella, chispa que salta del moco del candil, mutxinarra" Lar. 

mutxio. "En Bascuence se dice [en el juego de la pizpirigaña] atxio, mutxio, komio" Lar. 

mutxitaia (det.). "Mutxitaia" Izt C 224 (sin trad., en una lista de útiles usados por los pastores). Azkue copia 

erróneamente mutxitala. 

mutxitu (L, BN-ciz-lab; vEys, Dv, H), mutxutu (BN-mix-lab), musitu (B), muxitu, mutzitu (H). Ref.: A 

(mutxitu, mutxutu, musitu); Izeta BHizt2 (musitu). �1. Enmohecer(se). "Ce mot diffère de zurmintze qui ne 

marque que le commencement de la moisissure barbue" Dv. "Ian dezagun mutxitu gabe" H. "Zinger-azpiek 

musitu zaizku" Izeta BHizt2. � Zortzitik zortzira ikhusi behar da heia [gasna] mutxitzen abiatzen denetz. Dv Dial 

90 (It y Ur lizundu, Ip mintü). Zortzi egun hartako haragia, bero hek guziek mutziturik, kasik hezurreraino 

usteldua! Barb Piar II 39. Erradazue ez duenetz luzara bilduko zoko usain mutxitu bat. Lf GAlm 1955, 38. 

Iguzkiak erretzen, itzalak muxitzen, nun da bierarte hura? Herr 17-4-1958, 1. Zapeta mutzituak. JEtchep 60. 

Kafe tzar mutzitu baten kinoa gelditzen omen zen ahoan urrupako bat hartu orduko. Herr 2-2-1961, 1. Doi bat 

xukatu delarik [belharra], mutxi litake bustia. Egunaria 15-6-1961 (ap. DRA). � (Fig.). "Gure etxean ezta dirua 

mutxitzera uzten, [...]. Ezkondu behar da, ia mutxitzera doha, [...]" H. � Ostatu zokoetan mutziturik [...] 


mende. 

751


igandearen iragaitea. HU Eskual 1-8-1913, 1. Zilotik ez urrundu nahiz, emen mutzitua. Zub 69. Yakintsuen 

liburuen irakurtzeak argitzen du ernearen adimendua, bainan gizon ilunarena mutzitzen du. Ib. 35. Bihotza 

nehorat nehoiz ez bada zabaltzen, barneko segeretuak mintzen zaizko, kiresten zaizko, mutxitzen eta zurmintzen. 

Lf GAlm 1955, 38. Gisa guzietarat erran diteke aphez horrek eztuela izan tokiaren gainean mutzitzeko perilik! 

Herr 10-12-1959, 4. Gazteak zoko batzuetan mutzitzen ari ziren. JEtchep 104 (tbn. xoko batean muxitu en Lf 

ELit 257). Mutzitzerat utzi nahi ukan ez duen Nafartar Apezpiku haundi baten orhoitzapena. Ardoy SFran 20. v. 

tbn. "Gure alkate jaunaren kalitateak" (ap. DRA). � (H). Adquirir olor a moho. � Ez da bederen [etxea] 

mutzituko, nehor hemen egon ez baladi egin liteken bezala. Barb Sup 155. �2. "(V-arr-och-m), quemarse todo el 

pábilo" A. �3. "Logale mutxitu du, [...] se cae de sueño" A Apend. 

- MUTXITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Mutxituxe edo urdinduxea zen [haragia], bainan jan 

ginduen. Prop 1908, 134. 

mutxitxa (AN-5vill ap. Lcq 170 � A). � "(Panicum Crus galli), pied de coq, [...] pattes de poule" Lcq 170. 

mutxo. "Asko. Mutxo izan, [...] gauza handia izan edo nahikoa, behintzat. [...] Orduan bizikletia zaukana mutxo 

zan. Animatzeko oihu gisa ere entzun izanda. Benga, mutxo, ori dok eta!" Elexp Berg. 

mutxu. "(Fraile) pequeño (V-arr)" A Apend. 

mutxuka. v. mutsuka. 

mutxuko. "(V-ger), caracol de mar" A. 

mutxumartin. v. muxumartin. 

mutxumartin. v. muxumartin. 

mutxur (V-ger-gip, G-azp), muttur (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz; Elexp Berg. �1. "Pequeño montón de trigo" A. 

"Montoncito de haces que se hace cuando amenaza lluvia" Iz UrrAnz. "Garixa obeto sikatu deiñ itten die 

mutxurrak" Elexp Berg. v. mutxurio. � "(L), petit tas" Lh. �2. "(V-oroz), mazorca" A. �3. "(V-oroz), erizo de 

la castaña" A. �4. "El extremo superior de la carbonera" Iz ArOñ. 

mutxurdin (V-arrig-oroz, L, B, BN, S; SP, VocBN, Dv, H), mutzurdin (SP, H), muxurdin (B), motzurdin (SP, 

H), motxurdin (H). Ref.: A (mutxurdin, muxurdin); EI 70; Satr CEEN 1969, 189. �1. Solterona. � Othe da 

bada Laphurdin / hautan bezanbat mutzurdin? (c. 1780). BertsZB 125. Mutxurdin bat edo bi. AstLas 70. Lau 

andre, hirur mutxurdin, bat alarguna. Elzb Po 206 (tbn. en Barb Sup 117 y Or Eus 111). Mutxurdin xaharrak 

zango sagarra gorderik dauka. JE Bur 35. Mutxurdiñai (solterona) etzaiete ikuturik egin bear. Ag G 296. 

Mutxurdin txaldan au muturtuko ezpazan. A Ardi 77. Kattalin mutxurdina. Zub 107. Ezkondu nahi, bainan / 

mutxurdin egoki. Etcham 184. Ittunik yagokan mutxurdin. Laux AB 54. Ez da iñorentzat maitagarri mutxurdin 

gelditzea. TAg Uzt 299. Mutxurdiña [sic] ospatsuak. Erkiag Arran 44. Mutxurdin bat donado batekin ezkontzen 

denean. Arti Tobera 278. Mutxurdina mutikokari. GAlm 1961, 60. Geldituko gira mutzurdin. Larz Iru 18. Hau, 

gaztena, mutxurdin hil beharra zen. Ardoy SFran 58. Mutxurdin direlakuak. Mattin 71. En DFrec hay sendos 

ejs. de mutxurdin y muxurdin. v. tbn. Lek EunD 26. Lf Murtuts 36 (44 mutzurdin). Xa Odol 273. 

� "Muchurdina, [...] También llaman así a la mujer de gesto avinagrado y hosco (Baztán)" VocNav; cf. tbn. s.v. 

mushurdiña: "(diminutivo cariñoso). Dícese de la mujer de rostro menudo y aviejado y expresión afable o tímida 

(Pamplona, Cuenca)". 

�2. (L-sar ap. A). Solterón. � Oi mundu gaixo huntan zenbat den mutzurdin! / [...] izan dadin Piarres edo den 

Kattalin. GH 1922, 164. Bizioz betetzen da gizon mutzurdina. Ib. 165. 

�3. (Dv � A, H, FauMar 78), muxurdin (AN-gip ap. A). "Rouget, poisson de mer" Dv. "Pez rojizo parecido al 

pajel o cabra de mar, de hocico afilado" A. "Maragota, bodión, tordo de mar [...], (Labrus berggylta), [...] 

aihena, mutxurdiña" FauMar 78. "Barbeau de mer" Lf GAlm 1957, 33. � An Riberatik etorri berriak diran 

saldunek beren txabaluak, beren mutxurdiñak, beren brekak [...]. Amez Plat 93. 

- ARROKAKO MUTXURDIN. "Girelle verte, girelle paon (poiss.)" Lh. 

- MUTXURDIN-LORE. "Pied d'alouette (Delphinium consolida)" Zerb GH 1931, 226. 

� Etim. De motz 'cunnus' y urdin 'cano'. 

mutxurdindu (H), mutzurdindu (SP). � Convertir(se) en solterona. 


mende. 

752


mutxurdintasun. "État de vieille fille" H. 

mutxurio (V). Ref.: A; Iz ArOñ y To (mutxurixo). � "Pequeño montón de trigo" A. "Montoncito piramidal de 

pocos haces de trigo puestos tiesos" Iz ArOñ. v. mutxur. 

mutxuriotu, mutxoriotu (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Poner el trigo en montoncitos" Iz ArOñ. 

mutxuriotxo, mutxoriotxo. � "Mutxorixotxuak eiñ, [...] poner el trigo en montoncitos" Iz ArOñ. 

mutxurtu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. � "Poner en metas pequeñas" Iz ArOñ. "Gaur lotutako garixa 

mutxurtu ein biako da lanbrua egiñenan be" Elexp Berg. 

mutxutu. "Estrenar (AN-araq)" A Apend. 

mutxutu. v. mutxitu. 

mutz. v. motz. 

mutzarrot. "(S; Foix), court, ras" Lh. 

mutzi. v. mutxi. 

mutzika. "(Hb), à voix basse" Lh. "Chuchoter, [...] mutzika ari" T-L. 

mutzikatu. "(Hb), chuchoter, parler à voix basse" Lh. 

mutzikor. v. mutxikor. 

mutzkinbide. v. mozkinbide. 

mutzulu. "(R), huraño, esquivo, retraído" A. 

mutzulzka. "(L-ain), grupo de hombres, de animales" A. 

mutzurdin. v. mutxurdin. 

mutzurketa. "(BN, R-uzt), hocicadura" A. 

muu. v. mu. 

muhua (det.). � Gero muhua, eta ardua untsa iharaus barrikaren ützülikatzez. GAlm 1950, 42. De interpr. no 

segura. DRA traduce "mosto"; relacionado quizá con mihauri. 

muhuilu (-ullu S), puhuilu (S; H (S); pühüllü Gèze � Dv, Foix ap. Lh), mihuli (BN-ciz), mehula (L-ain, BN), 

puhuila (-illa SP). Ref.: Alth Bot 8; A (mehula, mihuli, mühüllü, puhuillü); Lh (pühüllü); Zerb GH 1932, 230. � 

Hinojo. "Fenouil, mehula. Ainhoan mehula erraten dioten landare zango luze huni, millua erraten diote 

Azkaindarrek eta puhuillia Xuberon" Zerb GH 1932, 230. v. 1 milu. � Egizü lehenik salda bat / malbaz 

gimaubaz / merkurialaz parietara / siropa eta arruda / kalamaut pulegium origan / eta mühüilü aziz. StJul 234 

(ap. DRA). Sagarren puntan mihula, / sagarren pean mihuli. (Interpr?). Ox 132. Mühüllüa korpitzean ezarten da 

sirats gaixtorik yin eztadin (S). A EY I 91. 

� Etim. De lat. fenuc'lum. 

muhuiluondo. � Planta de hinojo. � Arbeleneko eta Santa Eskereko baratzen artian zen mühüillü ondo gaitz 

bati. Const 35. 

muuka (Lar, Añ). �1. (Adv.). Mugiendo. "Mugir, mu egin, muuka egon" Lar y Añ. Cf. mu. � Iltzean, asi da 


mende.


muuka [beia]. EG 1957 (1-2), 38. �2. (Sust.). Mugido. � Idien muukak. Ibiñ Virgil 91. Preturen alabak muuka 

aizunez larreak bete zituten. Ib. 49. 

muukatu. � Mugir. � Zezena goldepean muukatzen astea nai nuke. Ibiñ Virgil 70. 

muhullu (S ap. Alth � Lh). � Eje. "Mühüllü, haxa (firrilla)" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

muun. v. 1 muin. 

muhuri. v. mihauri; mihura. 

muuritu. v. 1 murritu. 

muhurkatu. v. mihaurkatu. 

muurtu. v. bihurtu. 

1 mux. �1. (Adj.). Mohino. � Zaldi muxari aren pisua / emon deutso bizkarrera. Zav Fab RIEV 1907, 541 (cf. 

unas líneas más arriba zaldi mustur). �2. (V-ger-ple-arr ap. A), muxi (V-arr ap. A). (Sust.). "Lloriqueo, murria" 

A. 

- MUXAK HARTU. "Murria, tomar murria, muxak artu" Izt. "Muxak artu, estar de murria (V-m)" A EY III 315. 

- MUXATAN EGON. "Muxatan dago, está de murria (V-ger)" A EY III 315. 

2 mux, mus. � "Expresión que denota negación. Este término, con la acción de pasar la mano por la boca y 

levantar los hombros, es muy usado cuando se quiere manifestar la escasez de pesca" Ort Voc 141. � Porture 

otorri... txe mus! Ort Oroig 15. --Atunik bakazue la? --[...]. Mux! Ib. 36. 

mux. v. 1 must. 

muxal. v. moxal. 

muxalo. v. buxalo. 

muxaloka. v. busaloka. 

muxar (G-goi-nav, AN-olza, Ae, Sal; Lar, Añ, A Apend), muxer (AN-ulz-egüés-ilzarb, Sal), musar (V, G, AN- 

5vill, L; Dv (G)), muixar, mixar (V; Lar , Añ, Dv (V), H), mixer, misar (H), mozarro (BN-lab), bixar 

(AN-olza), bisar (B, BN-baig). Ref.: Bon-Ond 143; VocPir 392; A (muxar, bisar, musar, mixar); A Apend 

(mixar); Broussain (mozarro, sg. DRA); Garbiz Lezo 45; Iz ArOñ (míxar), Ulz (muxérra); Etxba Eib (mixar); 

JMB At. �1. (Sust.). Marmota; lirón; tbn. se emplea para algunos otros mamíferos. "Marmota" Lar, Añ, A e Iz 

ArOñ. "Marmotte" Dv y H. "Lirón" A Apend, Iz Ulz y JMB At. "Bisar (B, BN-baig), gato montés muy pequeño" 

A (que da la misma trad. para muxar (Sal)). "Mozarro, lirón (BN-lab)" Broussain ms. (ap. DRA). "Variedad de 

ardilla" Etxba Eib. Cf. Or Eus 78n: "Muxarra erderaz "marmota" da, zenbaitek oker "lirón" esaten badio ere". 

Cf. VocNav s.v. musarra, musherra y micharro, y LzG s.v. micharro, siempre con el significado de "lirón". � 

Aphurtto bat musar-iduria naiz, eta hori gabe orain-orobat sei orenetan ohean ninteke. "Marmotte". Birjin 135. 

Au berau gertatzen da sugeakin, musarrakin eta beste asko animalirekin. "Marmotas". It Dial 29 (Dv musar, Ur 

mixar; Ip marmota). Gipuzkoako mendietan ezagutu izan diran abere basati edo lar-abreak dira katamotza, [...] 

muixarra. Izt C 191. Eztute esaten abere ta pistien artean muxarra dala lotiena? A Ardi 30. Muxarra baño 

ariñago igo zen zugatzera. 'Loir'. Or Mi 18. [Idazle] labur-zaleak agiriko azala gogorra dute. [...] Muxarraren 

ortzak bear estalkia urraturik mami-biotza jotzeko. TAg Y 1933, 21. Atzeman ditu bi muxar eder. Or Eus 81. 

Gaztain arteko pagoa duzu / aberatsa muxarretan. Ib. 79. Muxar-eizea. Ib. 87. Muxarra pago-zuloetan sartzen 

baldin bada, ego-aizea (AN-larr). "El lirón". A EY IV 213. Ez du muxarrak orren salto abilla. P. Loidi in 

Onaind MEOE 1012. 

�2. (Adj.). (El) que se duerme, perezoso. � Lasonar oien gogo muxarra / beti lo egon ez dedin. EA Txindor 

112. Zergatik zu, ordea, ez berdin ziñaken, / adimen muxar onek ez dit arrapatzen. Loram 150. 

�3. "Muxarra, delgado" Garate 2. a Cont RIEV 1933, 100. 


mende. 

754


muxar. v. muxarra. 

muxaranga. v. muxiganga. 

muxarki. � De la especie de las marmotas (hablando de un dormilón). � Gure mutil au muxarkia dala sinetsi 

lezake beraz. A Ardi 30. 

muxarmatu ( Lar � H), muixarmatu (H). � "Mirlarse, afectar gravedad en el rostro" Lar. 

muxarra (Arzdi Peces), muxar (V-ger-m, G-bet, AN-gip), mujarra (Arzdi Peces), mutxarra (V-m, G-bet), 

mutxar, motxarra (G), motxorro. Ref.: A (muxar); Arzdi Peces (motxarra); FauMar 71 y 72; Ort Voc 141; 

Zubk Ond (mutxarri). �1. "Un pez marino, vulg., mujarrilla" A. "Pececillo aplanado, como de media libra o tres 

cuarterones de libra, tiene pinta roja junto a la branquia, vulg., mujón" Ib. "Gusana de marismas, carnada para 

coger peces" Ib. "Motxarra es en Guipúzcoa (Sargus annularius), que en Laredo llaman mojarra" Arzdi Peces. 

"Mujarra (según Mieg) es (Sargus fasciatus)" Ib. "Mocharra, mojarra prieta, [...] (Diplodus annularis)" FauMar 

71. "Chopa, pañoso, [...] (Spondyliosoma cantharus), muxarra" Ib. 72. "Mutxar, glyphisodon" Lf GAlm 1957, 

33. "Pez sin sangre, pequeñito y débil" Zubk Ond. � Motxorruak kaiganean! Erkiag Arran 50. �2. "Muxarra, 

[...] individuo que tiene muchas trampas" Ort Voc 141. 

muxarratu. v. musarratu. 

muxarro. "Pubis (Darric)" DRA. 

muxarzale. � Cazador de marmotas. � Andik asten da galtzen, zulatzen, / muxarzaleen pozetan. Or Eus 79. 

muxatu. v. 2 mustatu. 

muxenga. v. NEGAR-MUZINKA. 

muxer. v. muxar. 

muxerka. v. muxurka. 

muxero, muxeru (V-oroz ap. A). � "Antojadizo, caprichoso" A. Cf. 1 mux. 

muxeru. v. buxeu. 

muxi, musi (S ap. A). �1. "Migaja" A. � Jesusek hartü zin ogia, benedikatü, muxitan ezari. UskLi 287 (ed. 

1804 [i.e. 1834]; ap. DRA). �2. (Sc ap. A), muzi. Poco, pequeña cantidad. "Un poco" A. v. buxi. � Eta haitatü 

denari zozietatiaren gañeko gehiengua muxi baten emaitia. ArmUs 1907, 110 (ap. DRA). Bada denbora muzi 

bat. Eskual 29-5-1908, 4. Hala nula ezpeleite tzakür baten larrütik elkheaz ahal ilhañ bat tzakürraren larrü 

muxia edo odol kotea zunbait khentü gabe. J.B. Mazéris GH 1933, 306. Urthe oroz sos muxi bat... bazterrilat. 

GAlm 56 [sic] (ap. DRA). � Muxi bat iskribatzen erakasteko. GAlm 1947, 26. 

muxi. v. mutxi; 1 mux. 

muxiendu. v. muzindu. 

muxiganga (Añ), musiganga (Lar � H). �1. "Mogiganga" Lar y Añ. �2. muxaranga (V-arr ap. A), 

muxaranka (V-ger ap. A). Máscara. �3. "Muxaranga (V-ple), enmascarado, disfrazado" A. 

1 muxika (G-azp-to-bet, AN-gip ap. A; Lar, Añ, Lcq 76, H; Lar, Añ y H), muixika (H), muxilka (Gazp-goi 

ap. A), musika (Lar, H). � Melocotón. "Muxika quere decir frisco" Gar Ilustr (ap. RIEV 1908, 547). "En 

la provincia de Guipúzcoa se conserva este antiguo vascuence llamando a esta fruta [albérchiga o durazno] 

muxikaak" IC III 54. "Orejones, lonjas secas de melocotón, musiken puska agorrak" Lar. v. mertxika. � 

Madaria ta Muxika, [biak] frutu on bi dira. IC I 101 (refiriéndose a los linajes de ese nombre). Udare, muixika, 


mende. 

755


piku, mizpira eta osterontzeko garauak ere. Izt C 154. Sagarrak, udariak, muxikak edo zerbait orlako degunean. 

Bil 159. Udare urtsuak, muxikak. Satarka EEs 1925, 194. Muxikarik elduena. Anab Don 119. Muxika-arbolak. 

Salav 31. � Melocotonero. � Aitzondo ezadetsu oetan arkitu izan zituen ugari, izakiak doaindurik berenez 

ematen dituzten garau eder gozoakin ondo janzitako gerixa, aran, udare, txermen, muixika, albertxigu, sagar. Izt 

C 2. 

� Etim. De lat. pessica (< persica). 

2 muxika. � Lloriqueando. � Ez naiz negarrez gaitz gogor aurre / muxika zaitalarik emazte. Onintza in Onaind 

MEOE 1035. 

3 muxika. "Brote" Garate 4. a Cont RIEV 1934, 58. 

muxika. v. musika. 

muxika. v. 1 mutxika. 

muxikaondo. � Melocotonero. � Basoak egiteraño zabaltzen diran gerezi, sagar, aran, makatz eta muxikaondoak. 

Eston Iz 26. 

muxikin. v. mutxikin. 

muxiko. v. mutxiko. 

muxikun (H (BN, S)), muxikon (Ae ap. A Apend; Aq (AN)), muzukun (Dv (BN)), musukun (H (G)). � 

Puñetazo, golpe en la cara. "Abofetear, muxikonez bete (AN)" Aq 840. "Eman niozun muxikun bat huna" H. 

"Mojicón" A Apend. � Nór dá muxikón eman dizuná? (Mt 26, 68). BOEanm 1336 (Echn yo zaituena). 

Gero hasi ziren, sudurrak gorriturik, koleran sarthurik, ukhunbila muxikunak, kaskak eta thirabirak. EskLAlm 

1877, 9. 

muxikunka (H), muxinkoka (G-nav ap. A), muzikonka (Sal ap. A), muzikunka (BN-baig ap. A), muzikuinka 

(BN-mix ap. A), musikoka (B ap. A). � A puñetazos. "Bi adixkidiak ahakartu, eta hasi zituzun muxikunka" H. 

muxikunkatu (H). � Pelear a puñetazos. 

muxila (V-ger ap. A), moxila. �1. "Almeja, mojojón, cierto marisco" A. v. mutxiloi. � Lapa, lanperna, 

mangoliño, muxilla ta arripeko karramarroak. Echta Jos 17. Bein lapatan, bestean moxillatan. Ib. 201. �2. "(Vger-m), 

mujer casquivana" A. 

muxila. v. 1 murtxila. 

muxilarro. "Purgante, purga (V-e [?])" A Apend. 

muxilka. v. 1 muxika. 

muxin. v. muzin. 

muxin. v. muzin. 

muxina (-iña S-saug ap. Lh), musuña (S (Foix) ap. Lh). � "Maladie du museau chez les bêtes (bétail)", 

"müsüña, maladie cutanée des chats à la tête" Lh. 

muxinga. v. muzinka. 

muxinga. v. muzinka. 

muxinka (S ap. A). �1. (Adv.). "Comer a pedacitos" A. �2. muzinka. (Sust.). Pedazo. � Ohe estalgi, malta, 


mende. 

756


ilhe dabintia kotapillot edo arrideü muzinkaz eginik habo-habutan khalamü zaküz bethatxatürik, egiaz üdüri lüke 

[...] basa jaunen arraseme zunbait dela. J.B. Mazéris GH 1933, 303. � "Muxinka (Sc), un poco" A. 

muxinka. v. muzinka. 

muxinkatu. "Muxinkatü (S; Foix), couper en petits morceaux" Lh. 

muxinkuen. "Riñendo" Ond Bac. Cf. muxikunka. 

muxiñi (Sc ap. A). � (Dim. de muxi). "Muxiñi bat, un poquito" A. � Martxoko lehen ostiralean biloa muxiñi 

bat moxten düzü (S). A EY I 68. 

muxitu. v. mutxitu. 

muxixarko, muxitxarko (G-nav ap. A; H). � Mohino. "Empalagoso" A. Harriet y Azkue citan el ej. de 

Lizarraga de Elcano. El primero da además mutxitxarra "mauvaise moue" y mutxitxarreko, que dice encontrar en 

Iztueta (C); ambos términos parecen creados para justificar su etimología de muxitxarko. Cf. VocNav s.v. 

mushisharca y muzizarco. � Béro penitente ferborósoa: epél itxurapén ajolakábea, peniténte muxixárkoa, 

enfadagárri, egozgále ematenduéna. LE Urt ms. 11r (ed. 1846, 29 muxitxiarko). 

muxkada. "(V-ger), prueba de alimentos" A. Cf. muxkatu. 

muxkada. v. moskada. 

muxkadatu. v. muskadatu. 

muxkadina (-iña H). � Almizcle. 

muxka-muxkaka. � Chupando, lamiendo. � Apurka-apurka jateko diñuat. Edo euk nai badok, muxka-muxkaka 

be bardin jan daik. Otx 165. 

muxkar. v. musker. 

muxkatu. �1. "Muxkau (V-ger), probar alimentos" A. v. 3 mustatu. �2. "(V-ger), chupar" A. 

� Etim. Para su relación con murtxatu, v. FHV 473. 

muxket. v. musket. 

muxkildu. v. 2 muskildu. 

muxkin. �1. "(Hb), triste. Hanxe daude muxkin dutelakotz buruan min" Lh. � muzkin. "Denbora muzkiña dago 

(AN-5vill)" Gte Erd 86 (junto a mukua, lainotsu, eguzkirik gabea, etc., de otras zonas). �2. "Llorón. Muxkin 

dago gure aurre" Izeta BHizt2. 

muxkindu. "Llorón. Gure aurre arras muxkindue dago" Izeta BHizt2. 

muxkito. v. moskito. 

muxko. v. ZINTA-MOXKO (s.v. 1 zinta). 

muxko egin. "Muxko eginen din, cesará de comer [...]. Esto se dice cuando alguien no tiene ganas de comer una 

cosa (Sal)" A EY III 262. 

muxku. "(Gc), pezonera, instrumento de caucho o de cristal que se ponen las mujeres en el pecho para extraer la 

leche" A. 


mende. 

757


muxkullo. v. muskuilu. 

muxkur. v. mozkor. 

muxoi (V-ger ap. A), muxoin (Dv � A), musoin (H), buxon (FauMar 72). � "Dorade" H. "Mujón" A. "Chopa, 

pañoso, sargo (Spondyliosoma cantharus), (vasc.) muxarra, txopa, (vasc.-fr.) buxon (Bayona)" 

FauMar 72. 

muxtada. v. 1 mustada. 

muxtaka. v. 1 mustaka. 

muxtatu. v. 3 mustatu. 

muxtatx. v. mustatxo. 

muxtuka. v. mustuka. 

muxturko. v. musturko. 

muxu. v. muziu; MUXU (s.v. musu). 

muxulin. � (Empleado como apelativo cariñoso). � Ene bihotzeko pinpili-panpalañoa, muxulin zerutikakoa, 

xu! GH 1931, 195. Ezkondu berriak bere emazteari: "Muxulin, zuk egin kauserek orroitarazten daute ene ama 

zena". Egunaria 4-9-1969 (ap. DRA). 

muxuloin (Dv � A), moxolon (BN-ciz ap. A; VocBN, H (BN)). � (Hongo) agárico comestible. "Mousseron" 

VocBN. v. buxeu. 

muxumartin (G-bet), mutxumartin (G-bet ap. FauMar), � "San Martín, pez de San Pedro, gallo de mar, S. 

Martiño (Zeus faber)" FauMar 58. 

muxurdin. v. mutxurdin. 

muxurduko. "Amictorium, lephokóa, lephoko mokanésa, muxurdukóa" Urt II 41. 

muxurka (G-goi ap. A; G-azp), muxerka (G-azp ap. A). � Albaricoque. v. mixurka (2). � Muxurka-aleak 

barruan dizu exur. I. Otamendi in Onaind MEOE 1087. 

muxurka. v. musurka. 

muxutxu. v. musutxo. 

muza. �1. "(BN-baig), borrón, mancha negra, por ej., en la cara, hecha de tinta, carbón, etc." A. �2. "(BN-baig), 

mâchure" Lh. 

muzanpa (G? ap. A � Añ (G); Lar, H). � "Romo de narices" Lar y Añ. 

muzi. v. muxi. 

muzika. v. musika. 

muziko (Lf ap. Lh), musiku (Giménés 137 ap. Lh), musiko. "Pilono (poiss.)" Lh. "Musiko, jeune rousseau" Lf 

GAlm 1957, 33. 


mende. 

758


muzikonka. v. muxikunka. 

muzila. "Muzilla (S; Foix), larme" Lh. 

muzin (G-to ap. A; Hb ap. Lh, H), musin (H), muxin (H), muixin (H), mosin. I (Sust.). �1. Mueca de disgusto, 

expresión de rechazo. � Gauz oek egin bear dira muziñik gabe. AA II 141. Beste batzuek muziñak egingo 

diozkee etxeko ipintzen dan janariari. AA I 570. Edozeñ trabajuren kontra batere musiñik ez egiten ikasi dezan 

arteraño. Echve Imit III 11, 3 (Ch errenkura; SP ez erasten, Mst ez murmuzeiatzen). Ikusi eta mosina (V-ger). A 

CPV 717. Ez det eramango aurrerakoan olako muziñik, eta ez diot bururik makurtuko. Or SCruz 99. Olio-keari 

"Txardin-berri"-koek egiten zizkioten musiñak! Anab Don 33. Landare onen egosia guztiz garratza duzu, ta edan 

ezkeroz, muxin, parista, keiñu ta giar-zimurduak ezpain-ertzean. Ibiñ Virgil 53n. Aren muziñ-zaputzak eman 

dizkidan / egun trixteak laburtzeko. Berron Kijote 157. v. tbn. Noe 46. �2. muxin (V-ger-arr-oroz-m, G-goi ap. 

A), musiña (BN-mix ap. A). "Lloriqueo, murria" A. � Biharamunean, Rukikamilerak aditzen du bere emaztea, 

nigar musiña batean dagoela. Prop 1912, 39 (ap. DRA). 

II (Adj.). (Vc, Gc, AN ap. A), musin (Lar, FSeg ap. A), muxin (G-to, AN-gip ap. A; vEys, Dv (G)), mutxin (G 

ap. A; Dv). �1. Mohino. "Muxin, adusto, esquivo" A. "Mutxin, enojado, incomodado" Ib. (que cita a It). Cf. 

VocNav: "Es una mucina, dícese de la mujer susceptible, de la que se resiente y ofende con facilidad (Valle de 

Erro)". � Neretzat Amarilis / muxin egotea. It Fab 195. Arpegi musiñ eta era moldakaitz batean esan zion. Arr 

May 42. Baldin bazaude muzin begira / larri gabiltzan negartegira. Inzag EEs 1912, 212. Leku askotan izango 

dezu / begiramentu muziña. Tx B I 267. Gogo txepeldu ta musiñentzat. EA OlBe 28. Bere magalean bildurik, 

erdi-lo, erdi-muzin. Or QA 51. Nabaitu diat egun auetan muxin eta uzkur agona. Etxde JJ 57. Muzin heldu izan 

dira eiztariok, aroak "marro" egin diyela-ta. Herr 20-12-1956, 4. Muker ta musin ardiak. Gand Elorri 144. 

Barre muxiña egin deutsa mutillak. Erkiag BatB 125. v. tbn. TAg Uzt 32. Muxiñ: Arr GB 115. � Exigente, difícil 

de contentar. � Alik eta zuzenena biurtu dezu euskerara Jainkoaren Itza ta euskaldunok pozik egoteko zioak baditugu. 

Musiñena bada ere. Lab EG 1951 (11-12), 13. �2. "Egualdi hozkilla (muziña) (G-azp)" Gte Erd 86. 

"Egualdi muxiña (hotza, euririk gabea) (G-azp)" Ib. 86. �3. "Muxin, mimoso (BN-baig)" Satr VocP. 

- MUZIN EGIN (musiñ G; muxin V-och; H; mozin A Apend). Ref.: A (musiñ e.); A Apend (muxin e.). Poner 

mala cara; rechazar, despreciar. "Repugnar, hacer un mal gesto" A. "Poner cara esquiva" A Apend. "Mozin egin, 

rehusar" Ib. � Txirritarenari muzin egiñik, Muxika-arria naiago izango dute. Ldi IL 83. Nekazariari muziñ 

dagiozu, ta aren agurrak ere lotsa damaizu. Goen Y 1934, 184. Ezpaitizut muxin egingo. Zait Sof 107. Egiari 

muzin egiñez. Or QA 103. Nik ez nion [anixetari] muxiñik egin bear. Anab Aprika 78. Aduek ere muxin egiten 

bait didate. Ibiñ Virgil 114. Leengo lanbideari erabat muxin egin gabe, etorkizunak dakarzkion aurrerapenetara 

makurtuaz. Garm EskL I 68. Maite dituzteneri muziñ-egin, eta muziñ-dagieneri biotza eman. Berron Kijote 222. 

Eskeintza goxo guzieiri muzin egin zieken. Ataño TxanKan 252. Sokrates, idazteari muzin egiten zion hizlari 

trebea. MEIG III 77. � (Con egin elidido). � Artuari muziñ, / eztu nai edoziñ [betroiak]. Xe 295. Badator bêra 

Gazte, / goiko sukalderi muzin. Ldi UO 43. Argi-xinta sumatuz, ogeari muzin. Or Poem 532. Oñezkoari muzin, 

eta zaldizkorik ezin (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1907. � "Muxin egin (V-m), refunfuñar" A. 

muzinaldi. � Momento de mal humor. � Gizonak maiz izan oi ditu zenbait ezaldi, goibelaldi, muziñaldi, 

naigabe... Or QA 70. 

muzindu (V, G, AN; Lar, Añ, Hb ap. Lh, H), musindu (B; H, FSeg ap. A), muxindu (G; vEys, H), muixindu 

(H), muxiendu. Ref.: A (muzindu, musindu, muxindu); Asp Leiz2; Gte Erd 150, 272. �1. Amohinarse, 

enfurruñarse. "Muzindua dago (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 150. "Pizkat muzindua gelditu da (G-azp)" Ib. 272. � 

Alaere muzindua geratuko zera ematen dizkitzuen penitenzia-pixkakin? AA I 269s. Au egiten ezpadu, muzindurik 

geratzen omen da emaztegaia. Ib. 604. Falta andia izaten dute [...] tristatu edo muxindu diralako 

muxintzen diranak. Echve Dev 275. Ixekaz eta muxindurik. Izt D 8. Bestela, zapuztuko da Euskara, muixinduko 

dira Euskaldunak. Izt C VI. Uste etzuten ezbearraz lotsatu eta muxindu. Arr EE 1885b, 473. Etzarate bada gaur 

muxinduko [...] nik itzen bat edo beste berritu bear ba dut. Or LEItz 33. Zapuztu edo muxindu al zera? ArgiDL 

26. Esango balu! Bañan musinduta jarraitzen badu alperrik izango dira nere galdera guziak. ABar Goi 44 (v. 

tbn. ib. 56 muxindu). Umekeririk aundiena derizkiogu, dala-ta, batzuk eta besteak muxientzea. Basarri ZArg 

1957, 218 (errata por muxin- ?). �2. "Muxindu (V, G), lloriquear" A. 

muzindun (Lar, Hb ap. Lh, H), muxindun (H), musindun (H), muixindun (H). � "Mohino" Lar. 

muzinka (H), musinka, muxinka (V-arr-m ap. A (que cita a Izt); H), muxinga (V-m ap. A, que cita a FSeg). 

�1. (Adv.). Con expresión de desagrado; con desagrado. � Nola dauden isekaz ta musinka euskeraz ederki 

dakienen jolasari. Lar, carta a Mb 279 (reproducido en Izt C VIII, que lo modifica en muixinka). Tentazioa 

datorrenean, etzaitezela asi musinka edo buruarekin ibillera farragarriak egiñaz. AA CCErac 204. Beldur 


mende. 

759


geiegiz asitzen bazera muzinka, eta esan oi dan bezala itsusiak egiten. AA II 141. Edo muzinka egin diezun 

[diosala]. Ib. 114. [Konfesoreak] galerazoten deutsunean bere ez muxinga ibilli mukerrak erakusten. Añ EL 2 88. 

Ea zerbait guraso edo nagusiak agindu dizutenean, mar-mar edo muxinka egondu zeran. Ant ZerBid (ap. H). 

Holandarrak ozka, aiezka, ojuka, birauka, muzinka, errenka, saungaka sakabanatu ziran. Camp EE 1883b, 521. 

Au lotsa! Deus ez diagu egin, esan zuen Mireik muzinka. 'D'un air de bouderie'. Or Mi 20. Muzinka ta naiezik 

dabil Liberen besotik arrastaka bailijoa. TAg Uzt 31. v. tbn. Zait Sof 124. �2. Mimosamente, empalagosamente. 

Cf. muzinki. � Muzinka ta laztanka zebilkion mutilla. TAg Uzt 101. �3. musinga. (Adj.). Quejoso. � Gure 

atsekabe musinga ori eztator labur izatetik, buka-bearretik baizik. Vill Jaink 111. 

- NEGAR-MUZINKA. v. negar. 

muzinka. v. muxinka. 

muzinkari, muxinkari. � Protestón, crítico. � Nola muxinkari txar oek biraltzen ez dituzten makillazoz 

aunditurik. Izt D 26. 

muzinkeria (AN-larr ap. Asp Leiz2; H), musinkeria (A), muxinkeria. �1. "Esquivez, hosquedad" A. "Mueca de 

disgusto" Asp Leiz2. � Onek muxinkeriz erantzuten zion. Etxde JJ 139. Piarresen goibeltasun eta muxinkeria. 

Ib. 56. �2. Repugnancia, melindre. � Ikatzezko atzapar zikin aiek kutsututakoa ezin janaz jankar nankar 

muxinkerian ez ibiltzearren. Garayalde Elezar 78. 

muzinki. � Mimosamente. Cf. muzinka (2). � Ordurarte, Malentxo lirain...? --itaundu zion muzinki mutillak. 

TAg Uzt 62. 

muzinkor (H), muxinkor (H). � "Sujet à faire la moue, à manifester du déplaisir, etc." H. 

muzisera. "Nef, [...] nariz [?]" Deen II 117. 

muziu, musiu, muxu. � Señor. v. musde. � Ene esposo Musiu Etxegarai, / altxa zazu buruia. Balad 85. Muziu 

Fort zenaren etxe aintzinerat. Barb Sup 10. --Zer sendagai zan ori? --Muxu-Larru izena ematen ziotenenan. Bai 

omen zinan sendagille prantses bat Muxu Lerrua (Monsieur Le Roy), eta arengandik izen polit ori. Or QA 42. 

muziukatu. � Tratar de muziu. � Buruhas agurkatu, muziukatu, murdekatu gabe. HU Zez 177. 

muzka, muska (mü- S (Foix) ap. Lh). � "Petite somme" Lh. � Algerie-ko ilhorri beltza elkhi artino, üdüri zaikü 

huna muzka bat lizatekiala, ororen huna. Herr 28-1-1960, 3. 

muzka. v. mizke. 

muzkar. v. musker. 

muzker. v. muzter; musker. 

muzkeria. "Muzkeri (G-to, AN-5vill), jugarreta, broma pesada" A. 

muzkil. v. 1-2 muskil. 

muzkin. v. 1 mozkin. 

muzkullu. v. muskuilu. 

muzkur. v. mozkor. 

muzkurio. v. muskurio. 

muzorro. v. mozorro. 


mende. 

760


muzpel. v. mospel. 

muztatx. v. mustatxo. 

muztatz. v. mustatxo. 

muzter (R-uzt ap. A), muzker (A). � "Esófago" A. "Muzkerra edo ertzegorria" Ib. (s.v. ertze). 

muztia. v. muztio. 

muztiatu (Lar, Hb ap. Lh, H). �1. "Mostear, destilar las uvas el mosto" Lar. "Fouler le raisin" Lh. �2. (Lar, H). 

"Remostar, echar mosto al vino añejo" Lar. �3. "(Hb), fermenter" Lh. �4. "(Hb), entonner le moût" Lh. 

muztika. v. moskito. 

muztio, bustino (O-SP 225, SP), buztino (H). �1. (Precedido de ardo). "Bustiñoa, arno bustiñoa, vin pur.... [?]" 

SP in m. "Arno bustiñoa ne veut pas dire vin pur mais du pommé pur, fait du suc de pomme, sans y mêler de 

l'eau" O-SP 225. "Buztinoa (arno-, sagarno-), vin, cidre sans mélange d'eau, de moût pur" H, que cita a SP. Cf. 

tal vez ardan bustia (s. XIV, TAV 2.2.15). � mustio (Gc, AN ap. A; H), buztino (V-gip, Gc ap. A; Dv). "Cidre 

pur [...]. Buztinotikako irabaziak ttipituak dire" Dv. "Buztinozko ozpin, vinaigre de cidre" Ib. "Sidra hecha de 

sola manzana, sin mezcla de agua" A. 

�2. (B; Lar, Hb ap. Lh, H), mustio (V-ple; Lar, Añ, H), muztia (det., Lar, Añ, H; -i Hb ap. Lh), mustigo (AN- 

5vill), buztia (det., Lar, Aizk (L), H), buztio (Lar, H (-iua, det.)), bustio (Darric ap. DRA), bustino. Ref.: A 

(muztio, mustio); A Apend (mustio); Caro CEEN 1969, 27. Mosto de sidra o de vino. � [Matsa] probatu ezkero, 

mustioaz zaletzeko, ta gero ardoa erateko. Echve Dev 108s. Nola muztioak, aizeak irtetzeko zulorikan ez 

daukanean, ontzi berriak austen dituen, ala gertatzen da nere sabelean. Ur Iob 32, 19 (Dv linburreta). Mustioak 

maats-tinkatzaileen zangoak nabartzen dituenean. Or Mi 29. Upelean irakitan ari dan muztioa bezela. TAg Uzt 

222. Kandelario lario, atxari ura dario, olibeari orio, sagarrari bustino (V-gip). A EY IV 333. Sagartxoari 

mustio (V-ger). Ib. 332. Sar itzatzu aztalak mustio berritan nerekin batera. Ibiñ Virgil 82. � Nere granaden 

muztioa. Echn Cant 8, 2 (Dv limurreta, Ol ardo goxoa, Ker, BiblE edari bizia). 

muztu. v. moztu. 

muztur. v. mustur. 

muzu. "Mocos de narices, muzuak surretakoak" Lcc. "Mocoso, muzu onzia" Ib. 

muzu. v. musu. 

muzukun. v. muxikun. 

muzurru. v. mozorro. 

� na. "(AN?; Aq), alguno. No dice más Araquistain" A. Se debe sin duda al descuido por el que en la ed. de Fita 

na (por alguna) apareció indebidamente en cursiva en el núm. 378: "Alguno, na, ihor (AN)". 

nahaba (L ap. A y Lh (+ naa-); H (L)). � "Troublé, hors de sens" H. "Atolondrado, insensato" A. "Naaba, 

insensé, inconscient" Lh. "Brouillon. Hau mutiko nahaba! quel brouillon!" Ib. Con respecto al ej. de Axular (v. 

infra), en la primera ed. (1643: 299 (V 199)) hay nahasia, empleado frecuentemente por el autor en esta 

acepción. En la ed. empleada por Harriet (posiblemente la 2. a ) hay nahaba, a juzgar por el ej. que cita el 

lexicógrafo. � Zeren orduan itsu zara, erho zara, nahaba zara, desarrazoiña ere arrazoiñ iduritzen zaizu. Ax 

(ed. 1864), 123. 

naar. v. 1-2 nabar; narra. 

nahar. v. lahar. 


mende. 

761


naarbera. "(V-gip?), castaña de media clase, de pocas púas" A. 

naarbide. v. narrabide. 

naardei. v. nardai. 

naardui. v. lahardi. 

1 naharika. "(L; Hb): 1.º en quantité; 2.º tas, multitude" Lh. 

2 naharika. "Dégoûtant" Lh. 

naharikatu. "(L), multiplier" Lh. 

naharo (SP, T-L), naro (L, BN, S ap. Lh; Lar, Dv (V, G)). �1. Abundantemente, en abundancia. "Naharoki (O), 

neurrigabeki. [...] Odol naharo isuria" SP. "Sagarra naro bazen, il y avait beaucoup de pommes" Lh. � 

Adoratzen zaitut Iaunaren odol preziatua, enegatik gurutzean naharo ixuria. Harb (ed. 1690; ap. H). Zure 

ezpainei badarie / garazia naharo. Hm 48 (v. tbn. 58). Naharo eta ugariki. Jub (ap. H). [Iturriak] naro donkitzen 

dio ur garbia / nai duenari. Arruti in Onaind MEOE 817. Zenbat eta naroago euki, ainbat areago zetorkion 

oroimenera bere txoko atsegiña. Ag G 256. Artalde gizen oso bikaña / esne ta baba txit naro, / aldi soil gorri 

zekenik emen / ez det izan egundaño. EA OlBe 22. Ementxen busti naiala, naro, / gotzaiak apaiz-gantzutan. 

Gand Elorri 111. Oi baso eta itzalpe, / Maiteak eskuz landuak naro. Gazt MusIx 181. 

�2. (S ap. A; SP), naro (Sal, R ap. A). Frecuentemente, a menudo. Leiçarraga (Decl a) 7v) da naharo como 

equivalente suletino de maiz. Tanto Duvoisin como Azkue, dan tbn. el significado de 'frecuente' citando a 

Pouvreau, pero el "fréquent" que se lee en éste es probablememte contracción de "fréquemment". (Algunos ejs. 

de Etcheberri de Sara podrían corresponder a la 1. a acepción). v. naharoki. � Mesprezatzen dira gauzak noiz eta 

ere naharo eta frankian baitabiltza. ES 163. Gauza bat hekien artean hain naharo eta ardurako dabilana. Ib. 99. 

Ezta froga komunagorik eta naharoago edireten denik. Ib. 86. Zeinen izenak maiz eta naharo entzuten baititugu. 

Ib. 148. Bada lazki naro erortzen zu suan eta ardura baitare urean. Samper Mt 17, 14 (Hual narotan). Jangeiko 

Jeinari otoi egiten daud naro, emon daztan iltia on bat. Mdg 121 (v. tbn. 139). [Gaztia] nola orrastatan baita 

naroago [...]. Ib. 164. 

�3. (L; H (L)), naro (G, AN, L, BN, S; Lar � Dv, H (V, G)). Ref.: A (naro); Lh (naharo, naro). (Adj.). 

"Abundante", "copioso", "espléndido", "fecundo" Lar. "Sobreabundante, [...] naroegia" Ib. "Fructuoso, fértil" A. 

"Sagar ondoa naharoa zen, le pommier était comble" Lh. � Tr. Documentado en autores meridionales de léxico 

cuidado desde la primera mitad del s. XX. En DFrec hay 2 ejs. de naharo y 1 de naro. � Berebiziko itz iturri 

naro ausarta dario etengabe. Ag G 183. Ibai ta erreka garbiak nonai, mendi naroak urietara biraltzen dituen 

opari onak. Ib. 11s. Emengo zelai naro, soro alako labore edo zittuak dakartzanak. Inza Azalp 32. Zabal-naroa 

nuen baratza, / gaur ain estu, gaur ain gabe! Ldi BB 146. Lor-ontzi naro. 'Bien colmado'. Ib. 74. Oro dezaken 

esku naroak / erein baititu zuaitz-soroak. Ib. 114. Belardian, garo naroaren azpian. Aitzol in Ldi UO 4. Lorerik 

naroenak eta ederrenak. TAg Uzt 275. Esnatu zan igande goiza, eder eta naro. Ib. 223. Iru neska narok 

ateratzen ditue zuztarretik indarka gariarteko bababeltz-landarak. Ib. 80. Indarberritzeko bazkari naroa. Or 

Poem 522. Egarri dauden soroentzako / euri naroa ixuri. SMitx Aranz 54. Nekazaritzak lur naro-aberats eta 

ongarrituak eskatzen ditu. Munita 139. Buruko ille naro ta urdingaitzak gazteagotzen zuten. Etxde JJ 92. Mintzo 

naro (abundante), apartsu ta alegera. Ib. 87. Izadiak zerion olermen usain naroa. Ib. 11. Amikuzeko bazka 

naroetan. Ib. 226. [Platonen] gogo naro, oparo ta ioria. Zait Plat 109. An zerakuskidan jakite naro. Gazt MusIx 

191. Ibaiondo naroan. "En las riberas verdes". Ib. 193. Horrelako usteek [...] fruitu naroagoa dakarte. MIH 393. 

v. tbn. Ldi IL 127. EA OlBe 108. Erkiag BatB 170. 

�4. (H, A), naro (Lar, Dv (V, G), H (V, G)). (Sust). "Abundancia" Lar y Añ. "Afluencia", "esplendidez" Lar. "Il 

s'emploie comme substantif. Naharoa badut, j'ai pleins mes désirs. Onen naroa, l'abondance des biens" H. 

�5. "Naro (G-azp), muy maduro" A. 

�6. T'ango ederra ikusi / ta geiagotzeaz edo naro [...], ur-txirripa garbi bat [...] badator araño. "Como 

codiciosa". Gazt MusIx 77. 

- NARO-EZOTU. Fertilizar, fecundar. � Iturri-begi gozoz legorra, / naro ezotu. Gand Elorri 134. 

- NAROTAN. A menudo. � Bada anitx narotan erortan tzu suara eta aldi anitxez uriara. Hual Mt 17, 14 

(Samper naro). 

- NAROXEAGO. Algo más frecuentemente. � Eskribi beztad Bilbabetik bino naroxago. Adios Don 

Resurreccion. Mdg 137. 


mende. 

762


- NAROZ. "(R-vid), frecuentemente. Jangeiko Jeinari otoi egiten daud naroz emoz daztan iltea on bat, erigua 

luzerik bage, ruego al Señor Dios frecuentemente me dé una buena muerte" A. Cf. sin embargo supra Mdg 121, 

donde se lee naro. 

- SABEL NARO. v. sabel. 

naharoadar (H), naroadar (Lar � H). � "Cornucopia" Lar. 

naharode (H), narode (Lar � H). � "Esplendidez" Lar. "Abondance, magnificence" H. 

naharojaki (H), narojaki (Lar � H). � "Olla podrida" Lar. 

naharoki (SP � Dv y A), naroki. �1. Frecuentemente. "Naharoki (O), neurrigabeki. [...] Naharoki dabilt, 

fréqu[emm]ent" SP. � Guk eta fariseuek barurtan digunian naroki. Hual Mt 9, 14 (He, TB maiz, Ech aunitz 

aldiz, Samper, SalabBN ardura). �2. (Lar � Dv, H, A), naroki (L, BN, S ap. Lh; H). "Abundantemente" Lar. 

"En abundancia" A, que cita a He. v. naharoro. � Lurreko animaliez, itsas-arrainez eta hegastinez naharoki 

konplitua. ES 110. Naharoki eta frantkoki. Ib. 167. Kristoren lege Sainduaren [...] arraioen isuriak naharoki 

hedatzen. Ib. 124. Baldin ekhartzen baduzue naharoki. HeH Io 15, 8 (Dv fruitu hainitz ekhar dezazuen). [Euskelegunkari 

bat] berriez, lan benez [...] naroki ornitua. Ldi IL 70. Bazkari ura ain naroki (con tanta explendidez) 

eman zulako. Etxde AlosT 78. 

naharoro (H), naroro (V ap. A; Lar, Añ (V), Izt 3v, Dv (V, G), H). � "Abundantemente", "copiosamente", 

"caudalosamente", "derramadamente", "espléndidamente", "fecundamente", "ricamente, preciosamente", 

"aporrillo", "atutiplén" Lar. "(Del) pan de mi compadre, gran zatico a mi ahijado [...] besterena naroro, ugari" 

Ib. "(De) mar a mar, oparo, naroro" Ib. "(A pedir de) boca" Añ. "A placer" A, que cita el ej. de Añ. v. naharoki. 

� Ona non dituan euskarazko hitzak naroro. Lar DT (ed. 1853), CXCII. Komunioko sakramentuaren ondasunak 

naroro edo ugari artzea. AA I 450. Jan eben guztijak naroro edo naiko beste. Astar I app. XXIII. Naroro ta 

gozaro bizi izan. Añ EL 2 59. Alzanian ere badira ugaio-iturriak naroro. Izt C 85. Arkitzen dira arrobiak, kisua 

eta arbela naroro ematen dabeenak. Ib. 56. Nere aitaren etxean ogia naroro jango dute. Lard 417. Edozein 

buruste aski gai dute naroro gogaltzeko. Zink Crit 3. Naroro afaldu. Zait Plat 77. 

naharotasun (H), narotasun (G, AN, L, BN, S; Lar, Dv (V, G), H). Ref.: A y Lh (narotasun). �1. 

"Abundancia", "esplendidez" Lar. "1. proprement: satisfaction complète, possession de tout ce qu'on souhaite; 2. 

abondance; 3. magnificence, somptuosité, splendeur" H. � [Euskalerriak] bere lengo narotasuna berriz lortu du. 

EEs 1916, 50. Itxasoraño luzea den aranaren narotasuna ikusteaz [...]. ADonostia Itzald II 18. Leengo 

narotasuna galdu dik orain uri onek. TAg GaGo 78. Aren elkar-izketa ederren ioritasuna ta narotasuna. Zait 

Plat 10. [Fray Luisek] olerkietan nabari duen gozotasun, eztitasun eta narotasunari. Gazt MusIx 61. �2. 

"Narotasun (Sal, R), frecuencia" A. �3. "Narotasun (G-azp), madurez" A. 

naharotsu (H), narotsu (Lar � H). � "Abundante. [...] Abundante viene el año, [...] narotsua dator urtea" Lar. 

� Autorak juntaturikako bokhantza naharotsu miragarriak. ES 147. Belar txarrak ur-tanta bat aski du narotsu 

azitzeko. Etxde JJ 201. Ille beltz eta kixkur antxa narotsu azitzen zitzaion buru kalparran. Ib. 67. Geroko 

bizikera narotsuaren amesez gabiltz. Ibarg Geroko 14. 

naharotu (SP (sin trad.) � Dv y A). �1. "Rendre, devenir fréquent" Dv. "Hacerse frecuente" A. �2. (H), 

narotu (G, AN, L, BN, S; Lar, H). Ref.: A y Lh (narotu). (Aux. trans. e intrans.). Fecundar, fertilizar y hacer 

fecunda la tierra, etc.; hacerse abundante, fértil. "Enrichir, augmenter" Lh. � Euskaldun askoren odol garbiak 

busti ta narotu dituala gure zugaztiak. Ag AL 19. Lur ondo narotuak gari berdez beterik. Ag Kr 36. Anima 

barruan erne ta narotutako lilia bezela zan. Ag G 141. Intzez narotutako zelai ezeak. Ib. 150 (v. tbn. 14). 

Adiskidien txaloak txit narotu zioten uste dollor ori erraien erdi erdian. Ib. 219. � Fecundar, engendrar. � 

Udaberria ondo sartu artean, zeña dan denborarik lasterrena zanganoak beren ama narotzeko . 

ErleG 50. � Hacerse abundante, aumentar en número. � Beheretikako ogi hazitako berria ari da naharotzen. 

GAlm 1932, 69 (ap. DRA). Otuak naharotu aintzinian, egiazko bidaia bati lotzia zen [...] merkhaturat 

atheratzia. GH 1936, 9. �3. (H), narotu (H). "Rendre ou devenir conforme aux désirs" H. �4. "Narotu (G-azp), 

madurar" A. 

naarra. v. narra. 

naarras. v. narras. 


mende. 

763


naarria. v. narria. 

naarteka. v. 1 nardaka. 

nahas. v. nahasi. 

nahasalda (H), nasalda (Lar � H). � "Brodio", "pebre" Lar. "Soupe de restes de marmite" H. 

nahasaldari (H), nasaldari (Lar � H). � "Brodista" Lar. "Pauvre qui se rend à la distribution de la soupe" H. 

naasaldi. v. nahasialdi. 

nahasarazi (Urt III 340, H), nahaserazi (S ap. Lrq), naserazi, nahasiarazi (Urt III 340), naserazo (H (V, G)), 

nasiarazi, na(a)siazi, nahastarazi. �1. Turbar, perturbar, confundir, revolver, agitar, enredar. "Xoratzea, burua 

nahas-araztea" HeH voc. � Ene begi larrian da / Iauna ezagun aski, / zure kolerak duela / hagitz nahasarazi. 

EZ Eliç 304. Eskualdunak, estrosada preparaturik [...] hilu-bulu handi batekin nahas-arazi zuten 

harmada guztia. "Perturbant". ES 115 (v. tbn. 172). Nik nahas eraziren zitit / senar emaztiak / eta ifernian 

ezarriren / ederki plazatiak. AstLas 22. Haur batek behar düela obedient eta mantso izan. Besteak nahas eraz 

bahintza [...]. "Si tu troublais les autres". Arch Gram 57. Likhizkerian nahaseraztez. Ip Apoc 2, 14 (Dv 

lohikeriara lerrarazten). Heretikoek egiten baitzituzten beren egin-ahalak gure Erlisione sainduaren 

nahasarazteko. Jnn SBi 155. Misionestak nahasarazi behar zuela herria, jende kasta bati sinhetsaraziz bertzeak 

baino gehiago zirela. Prop 1895, 130. Erresuma duzue sutan ezarriko, / hoinbertze jende nahasaraziko. Barb 

"Gizona eta emaztea" (ap. DRA). Donibane orrek ez nau batere nasiarazi; orrek eskolatu nau obekienik. Or QA 

124 (123 nasiazi). Eroriak, akidurak eta izuak zentzua nahastarazi zioten. Mde Pr 165. Ainitz naasarazten 

baitzitun beure ele goxoaren xoramenez. Or Aitork 103. Ez dut itz-eletarik nai, ez baita ezertako, entzuleak 

naasiazteko baiño. Ib. 358. Nork adiraz dezake nere odola arindu ta naserazi duen zauskada latza? Txill Let 38. 

�2. (L, B, BN ap. A; H), nahaserazi (S ap. Lrq), naserazo (H (V, G)), naasazi. "Hacer mezclar" A. � 

Nahasasten da lemamia arroltze hetara dena ongi busti arte. ECocin 40. 

nahasarazle (H (+ nas-)), nahaserazle (S ap. Lrq; H (+ nas-)). � "1.º qui mélange, qui provoque la brouille; 2.º 

qui fomente la discorde" Lrq. 

(nahasarri). "Ovejas que se llaman nahasarris" en un documento de 1504 sobre la avenencia que tuvo lugar 

entre los pueblos de Villafranca y Amézqueta sg. se cita en AEF 1955, 90. 

nahasbide. � Medio de confusión, de turbación. � Bozak hortako ez balinbadire, deusetako ez dire, nahasbide 

eta makurbide baizik. HU Zez 139. 

nahasbillo. � Embrollo, enredo, confusión. v. nahaspila. � Irudimenari atsegin zaizkiok kide ontako naasbillo 

ta beste paradoxak. SMitx Arraun 86. 

nahas-bulta. � Mareo. � Untziaren harat hunatak nahasi ziozkaten burua eta barnea. [...] Uhaitzean sarthu 

eta laster joan zitzaukun itsasoak eman nahas-bulta. Prop 1884, 176s. 

nahasda. "Division, eskatima, nahasda" Ht VocGr 350. 

nahasdura (L, BN, S ap. A). �1. Revuelta, desorden. "Motín, sublevación" A. v. nahastura. � [Errumako] 

erresumako nahasdurek. MarIl 2. Hainitz gerlek Europa [...] gorritu izan dute odolezko gaiez. / Nork izenda [...] 

nahasdura itsusi iragan direnak? Hb Esk 23. Kantoin bakhotxak badu bakezko yuiea, / gehien nahasduren 

antolatzailea. Ib. 191. Norbait hil zuelakotz, hirian nahasdura bat izan zen batez. HeH Lc 23, 19 (He sedizione, 

TB asaldura, Dv bihurrialdi). Harmarik gabe hedatu du bakea, haizatu nahasdura. Hb Egia 85. Munduko 

nahasduren ulubiak ditu / orai arterainoko guziak suntsitu. Zby RIEV 1908, 603. Nahasdura bat hiri batean, 

errebolta edo greba bat langilen artean. Elsb Fram 183. �2. (L, BN, S ap. Lh; H), nasdura. Confusión, 

turbación (espiritual); lío, enredo, embrollo. "Badu buruko nahasdura bat, il a quelque dérangement de tête" H. 

� Ordu berean eman zuen heien mihitan halako nahasdura eta konfusione bat, non [...]. Lg (ap. H). Haren 

arima truble edo nahasdura saindu batez arrapatua izan zen. Mih 32. Gure desirak ez dire sekulan kontentatzen, 


mende. 

764


nahasdurez bethetzen gaituzte eta khexagunez. Jaur 120 (v. tbn. 411). Begia ez da kanika bat baino gehiago; 

nola betan, nahasdurarik gabe elkharrekin hartzen ditu hainbertze gauza? Hb Egia VII (v. tbn. 105). Zure 

semearen nasduraren iturburua idoro dula ziraustan. Amez Hamlet 58. �3. "Mélange, nahasdura" T-L. 

nahas-enda. � Pueblo heterogéneo. � Nahas-enda bat ziren Engelandarrok: handikiak Norman ziren etorkiz 

[...]; gehienak aldiz [...]. Mde Pr 208. 

nahasgabe (L, BN, S ap. Lh; H), nasgabe (H (G)), nasbage (Lar, Añ), nasge (H (V)), nasigabe, nastugabe, 

naske (Lar, H (V, G)). �1. Puro, sin mezcla. "Ardo naskea, vin sans mélange d'autre liquide. Urun naskea, 

farine sans mélange d'autre poudre" H. v. nahastegabe. � Espiritu uts nasgabea. CatBurg 17. Gaitz bakarra, 

gaitz utsa edo nasgabea. Cb Eg II 169. Jainkozko amore eder, puru edo nasgabe onek. Cb Eg III 381. 

Jaungoikoagan guzia espiritu utsa, purua eta nas-bagea da. Gco I 61. Euskaldunak [neskatxai] ematen diegun 

izenak esan nai du garbia, nastugabea. Arr BasEsc 91. Emazteki nasigabeari "neska" esan oi zitzaion Euskalerri 

guzian lenago. Or MB IX (tbn. en la misma pág. nasgea edo nasigabea). Gauza naasgabeen eta garbien billa. 

"Pura et liquida". Or Aitork 48. Olerki iatorra, biotz-eresi naasgabea. Or in Gazt MusIx 32. �2. "Pronunciación, 

oguzita, nasbagea" Lar. Cf. Añ: "Pronunciar: (c.) nasbaga, argiro [...] berba egin". �3. naske. Pureza. � 

Erakusi gure berbetaren naskea, bere ugaritasuna (R. Murga, 1894). JFLor. 

- NAHASGABEKO (nasgabeko y nasbageko H), NAHASGABEZKO (H). (Adnom.). � Nasgabeko hebreo 

garbia usatzen zala. Cb EBO 6s. 

nahasgabeera, nasbageera (Lar). �1. "Articulación de palabras, oguziera, nasbageera" Lar. �2. nahasgabera 

(Hb ap. Lh). "1.º purement; 2.º distinctement (sans manger les mots)" Lh. 

nahasgabeki (H (+ nas-)). � "Purement, sans mélange" H. 

nahasgabekiro (H (+ nas-)). � "Purement, sans mélange" H. 

nahasgabero (H (+ nas-)), nasbagero (Lar, H). � "Puramente" Lar. "Purement, sans mélange" H. 

nahasgabetu, nasbagetu (Lar). � "Pronunciar" Lar. "Articular las palabras, hitzak oguzi, oguzitu, nasbagetu" Ib. 

nahasgarri (AN, L, BN ap. A; Urt I 260), nasgarri, na(a)sigarri, naskarri, natsgarri. �1. (El, lo) que confunde, 

confuso, turbador; (el, lo) que enreda, revuelve (sentidos prop. y fig.). � Tr. Las formas mejor documentadas son 

nahasgarri y nasgarri. Hay además natsgarri en Mendiburu (junto a nasgarri), naskarri en Arrue y na(a)sigarri 

en T. Agirre. � Amudio bortitza, nahasgarria eta khexatua baita. SP Phil 269 (He 272 nahastari). Ezpere 

baldin kastitaterik badute, hura ezin ezagut diteke hanbat nahasgarriren eta fitzkeriaren artean. Ib. 333 (He 335 

nahasterien). Buru gaiztoko gizon ta erriaren nasgarri arro. Mb IArg I 238. Danz-kontu nasgarri-galduetan. Ib. 

94 (v. tbn. 355). [Ez ekusi egiten dute] jan-edan osasunen ta etxeen nas-garriez. Mb OtGai III 8 (382 nats 

garri). Zori gaistoko buru, naskarriak! Lar Fueros 227. Onez gañeti, darabille naskarri edo enbusteru onek 

jenterik geiena engañaurik. CrIc 52. Barne-nahasgarri diren [lanak]. Jnn SBi 91. Frantsesetik eskuararat, 

eskuaratik frantseserateko harat-hunata baino nahasgarriago da. HU Zez 192s. Andik Galilearaño iñongo 

erriari pakean uzten etzion naskarri eta irabiatzalle bat zala Jesus. Arr Bearg 201 (ap. DRA, s.v. irabiatzalle). 

Toki hura guzia bethea zen urrin barne-nahasgarri-zar batez. Prop 1897, 77. Ango musika naasigarriak, ango 

dantzaldi lizunak. TAg Uzt 56. Azkengabeko atsegin-eztai nasigarrian bezela. Ib. 248. Errefraua, berriz, 

mugatuegia iruditzen zait alde batetik eta zabalegia bestetik: nahasgarria, beraz. MEIG VI 187. 

�2. (SP � A), nasgarri (AN-larr-erro, R-uzt ap. A). "Cucharón y todo objeto que sirve para revolver una masa 

líquida o semilíquida" A. 

nahasi (V-gip, L, B, BN, S; Volt 118, SP, Urt I 84, Ht VocGr, Lar, VocS 137, Añ (AN), Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), nahastu (naa- V-gip), nastu (V-gip, G-to-bet-nav; Lar, Añ, H, Zam Voc (G)), nasi 

(V-och, G, AN-ulz-egüés-ilzarb-olza, L, B, Sal; Añ (AN)), naasitu, nasitu (G; Izt 72v). Ref.: Bon-Ond 158; A 

(naas, nahasi, nastu, nasi, nasitu); Lrq; Iz Ulz (nasie), ArOñ (naasikua, naástu); Iz Als y Etxba Eib (nastu); 

Elexp Berg (naastu). � Tr. De uso gral. en guipuzcoano, es tbn. prácticamente gral. en dialectos orientales, en 

los que convive con nahastekatu y nahastatu (qq.vv.). Son relativamente escasos los testimonios vizcaínos, en 

los que na(a)statu (q.v.) es la forma más documentada. En cuanto a la distribución de variantes, nahasi es la 

forma propia de la tradición septentrional y nastu de la guipuzcoana (con -aa- sólo en Larramendi, Arana, y 

algunos autores modernos); el alavés Gamiz emplea nastu (204). Para autores guipuzcoanos hay además naasi 

en Larramendi y Arana, y nasi en Uriarte (Gen 6, 4), Iturriaga y en algunos bersolaris de finales del s. XIX y 


mende. 

765


primer tercio del s. XX (en la mayoría de ellos junto a nastu); en el s. XX na(a)si y na(a)stu se documentan en 

proporción similar, con alternancia en algunos casos de varias formas en el mismo autor. Hay nasi en Mendiburu 

(junto a nastu), Lizarraga de Elcano (junto a nasitu), en un texto de Goñerri del s. XVIII (FLV 1989, 110), 

Samper, Inza e Iraizoz (en éste junto a naasi); nahasi en F. Irigaray e Izeta, y nastu en Goñi. En la tradición 

vizcaína son escasos los testimonios encontrados: naastu en Moguel (junto a nastu) y fray Bartolomé, Añibarro, 

Uriarte, Arrese Beitia (AmaE 76), Iturzaeta y Enbeita (98), naasi en un ej. de Moguel (v. infra (4)) y Gandiaga, y 

nasi en Arrese Beitia (sólo en la acepción (4)) e Iturzaeta (v. infra (5)). Al Norte se atestigua nahastu en un ej. de 

Hiribarren (Esk 22; junto al gral. nahasi) y en HeH. Finalmente hay nasitu en Iztueta, na(a)situ en T. Agirre 

(junto a na(a)stu), y nastutu en Bilintx y T. Alzaga (en éste junto a nastu). En DFrec hay 51 ejs. de nahasi (7 

sept.), 36 de na(h)astu, 23 (4 sept.) de na(h)asten y 6 de nastu. El radical na(h)as, fuera de su empleo al Norte 

para la acepción (4), se documenta tbn. en algunos ejs. en contextos correspondientes al participio: en un refrán 

recogido por Sauguis y Oihenart, y en un ej. como adj. de Berrondo (v. infra (3); cf. tbn. el ej. de Etxaide). 

�1. (Sentidos prop. y fig.). Mezclar(se). "Nahastatzea, nahastea, mêler, brouiller" SP. "Aguar, [...] urez nastu, 

naasi" Lar. "Alear, mezclar o fundir plata u oro de diferentes leyes [...], aleatu, zillarra edo urrea nastu, nahasi" 

Ib. "Adozenarse [...] deungeakaz nastea, anitz beeragoakin nahasitzea" Ib. "Adulterar" Lar y Añ. "Meramente, 

utsik, bakarrik, nasbage" Lar (tbn. en Añ). "Encartar, incluir, sartu, nastu, nahasi" Ib. "Bayonako bi ibaiak 

itsasoratzean nahasten dira, [...] se mêlent" H. "Uraz naasikua zan, estaba mezclado con agua" Iz ArOñ. v. 

nahastatu, nahastekatu. � [Galileanoen] odola Pilatek nahasi ukhan baitzuen haién sakrifizioekin. Lç Lc 13, 

1. Etzaie deus probetxatu predikazioneko hitza, zeren ezpaitzén fedearekin nahasia enzun ukhan zutenetan. Lç 

He 4, 2 (He fedeaz baltsatua). Odola zen amen esnez / oraño nahasia. EZ Noel 74. Lengoaia komun guztiak bata 

bertzearekin nahasiak direla. Ax 20 (V 11). Ene odolarekiñ nahasi den odol preziatu hau. Gç 119. Olio eta 

gatza elkharrekin nahasirik. Mong 589. [Ian behar da] nahasi gabe beste iatekoeki. Bp I 119. --Beraz, 

alageranzia zerbait nahasten da hil ohoretan eta zerbütxü saintietan? Bp II 129. Nik naastu [San Agustiñ] 

edozeiñ Santuri dagokan argipilla-batean? Lar SAgust 4. Ezkontzaz gaiztoakin nastu ta gaiztotu ziran. Ub 13. 

Orijo, ardao ta jan edan bestelanguak salduten ditubezala [...] naastuta, obeto irabazteko. Mg CO 256. Lo egin 

bear izaten dabe nasturik era guztiko personak aposentu baten. Añ LoraS 161. Eta justuak erak egiten dituen 

obra onak ere askotan galdu eragiten die izan bear zuen saria, banidade piskaren bat nastu zaielako. Gco II 24. 

Begira egin ote dituzun juramentu birauakin nastuak. AA II 35 (v. tbn. III 385). Botatzen zaio [esneari] kollir 

bat gatzagi [...]. Ongi nahasi ondoan [...]. Dv Dial 86 (Ip nahasi, It nastu, Ur nastau). Eta edatera eman zioten 

arnoa minarekin nahasirik. Dv Mt 27, 34 (Samper, Ip, SalabBN, IBe na(ha)si, Ur (G), Or, Ker, IBk na(h)astu; 

Lç, TB, Hual, HeH, Leon na(ha)stekatu, He, Ur (V) na(h)asta(t)u). Gaztelania franzes-esaerakin naasturik. Aran 

SIgn 202. [Maria] txipienekin eta praubenekin nahasi [zen]. Ip Hil 112. Emeki-emeki, inguruetako arrotzekin 

nahasten eta bat egiten dire jendeak. Arb Igand 46. Eskuarari nola-nahika nahasi dute erdara. Ib. 34. 

� (s. XX). Olio naturala balsamoarekin nahasia. CatJauf 109. Hotarik har bizpahiru xorta, nahas pinta bat 

urekin. JE Bur 89. [Koroan] len entzun gabeko mintzura lodi eder bat nasi zan lengoen artean. A Ardi 109. 

Nastu al diteke aragia ta arraia barau-egunetan? KIkG 62. Ur gozoari nahasiz nigar ephel ezti. Ox 73. 

Kaliporniyan [...] su ta autsa nasiko elementuak / gizona pranko il ditu. Tx B I 125 (34 nastu). Su-gaiaren 

karrakarekin naasten da txixtu-soñu bizia. Or Mi 95. Bien xerriak elgarrekin nahasi ziren; hasten dire berexi 

beharrez. Barb Leg 128. Iru margoz, poliki naasiak alegia, irudia osatzen da. Ldi IL 47. Alorrean belar ona ta 

belar txarra nasirik sortzen diran bezela. Ir YKBiz 175n (500 naasi). Kanta zârren artean nâsiz zenbait berri. Or 

Eus 141 (QA 57 nastu). Gatzagi baetu ori esneari nastu. TAg Uzt 89 (107 naasitu). Urez ta eztiz: ardo-tantarik 

ez naasi. Zait Sof 119 (Plat 78 nasi). Azaleko lur goxoa azpiko lur gosearekin ez nastu. Munita 41 (79 naztuta). 

Gazigar bat nahasi zen haren aho-gozoari. Mde HaurB 76 (v. tbn. Po 99). Mattin eta Sebastian ere arrapaladan 

nastu ziran beste eliztarren artean. Etxde JJ 150. Kazuakin naastu zopia koipeakin. And AUzta 46. Berak 

irakatsia ta beste sofistek irakatsia [...] nahasi bage. Zait Plat 117. Nolako jakin-ezekin nere burua nahasi 

behar! Osk Kurl 176 (v. tbn. 190). Bi gauza guztiz desberdiñak nahasi. Vill Jaink 61 (60 nahastu). Elektrum, 

zillar eta urrea naasirik egindako metal [argia]. Ibiñ Virgil 106n (47n nastu). Euskara garbia zuen maite, ez 

frantsesarekin nahasia. Xa Odol 26. [Santa Grazi] mendi gaiñien artetan da / Basabürün hedatia, / Xiberuko 

herriekilan / ez batere nahasia. Casve SGrazi 20. Pasaiako ardogileek kolore bateko eta besteko isurkariak 

nahasten omen dituzten eran. MIH 79. Farre-algara eta negarra elkarrekin nahasiak ibili dira. Ib. 318. 

v. tbn. Hm 109. Arg DevB 103. SP Phil 228. ES 96. Mercy 14. Hb Esk 86. UskLiB 40. ECocin 21. CatS 115. Zby 

RIEV 1909, 397. CatJauf 23. Ol Lev 14, 51. Zerb IxtS 13. Txill Let 63 (105 naastu). Etxde JJ 159. Berron Kijote 

125 (131 naastu). Nastu: Lard 7. Arr GB 33. Iraola 34. Ag G 184. JanEd I 84 y II 141. JAIraz Bizia 62. Anab 

Poli 80 (Aprika 86 naastu). Ugalde Iltz 17. Lab SuEm 192. Nasi: LE Urt ms. 56v. PE 123. SMitx Aranz 245. Or 

in Gazt MusIx 48. ZMoso 49. 

� (Con complemento ines.). Mezclar(se) en (un asunto, cuestión, problema, etc.). "Ez nazazuela ni nahas 

egiteko hortan, ne me mêlez pas à cette affaire. [...] Se souiller, se contaminer. Lohikerietan nahastea, se salir 

dans les impuretés" H. � [Munduko satsutasunetan] nahasirik benzut baditéz [...]. Lç 2 Petr 2, 20 (He koaitatu, 

TB trabatu, Dv biribilkatu). Lokaitz itsusian nastu ta itorik banago. Cb Eg II 52. Munduko artu eman [...] edo 

peligroetan beren bizian nastu ez dirala. Cb Eg III 348. Pekatubetan nasturik bizi izan dirianak. CrIc 31. 


mende. 

766


Adiskidetasun gaiztoetan nastua dagoanak [...]. AA III 419. Erriko gauzetan nastutzen zerana bazera [...]. Ib. 

410. Besteren egitekoetan nastuten dana. Echve Imit (ap. H). Itsutu eta lilluraturik, lasaikerian nastu ziran. Lard 

103. Malentxok bere osasuna zaitu bearra dauka luzaroan, beste ezertan naastugabe. TAg Uzt 194. Baiña nerau 

naiz, gizagaixo au, eun auzitan nâsi. "Me he mezclado en cien asuntos". Or Poem 519. [Xalbatek eta Engrazik] 

beren gorputzak loitukerian / egin baidituzte nasi. Etxde JJ 176. Zenbaitek Atenaira [...] io zuten eta Eladeko 

beste ikasguetan nahasi ta ezabatu ziran. Zait Plat 54 (v. tbn. 112). Ameriketako oitura zabarretan bereala 

nastua arkitzen zan. NEtx LBB 34 (v. tbn. Antz 46). Burua liburutan nastua niñan. Ib. 208. v. tbn. Ip Hil 120. 

� Confundir(se) con, de. "Goiak eta beiak naasten ari da (G-azp), [...] aza ta illarra, denak naasten ditu orrek 

(AN-5vill), azak eta babernak naasiko ditu orrek (AN-5vill)" Gte Erd 228. � Baña nola dan Maria Birjiña 

Santisima gure esperanza ondo jakiteko, eztegu nastu bear Jesu-Kristogan daukagun esperanzarekin. Gco I 468. 

Saltsa xarra egin lezake norbaitek, horien mihia xaal mihiarekin nahas baleza uste gabetarik. Barb Sup 109. 

Maiz nâsten, jardukitzean, / Donostirekin Iruña. "Trabuca". Or Eus 385. Gure ama ernaiak berela ikusi zun [...] 

itz oriek naasi zitezkela ta berela bereizi zitun. Or Aitork 71. Ikusi nuen lenengo lillurari eldu nion [...]. Egiztatu 

dut, ordea, [...] bidez naastu nintzala. Txill Let 106 (123 tbn. bidez naastu). Eskola biak gauza bera egiten dute: 

zoriona ta birtutea naastu. Vill Jaink 100. Italianoz [...] latinezko dicebam, dicebat, etc., nahasiak edo 

nahasteko arriskuan gelditu zirenean [...] lehenbizikoa aldatu zuten. MIH 389n. Bi gauza berezirik egon behar 

luketenak, elkarrekin nahasten dituela, dena eta behar litzakeena. Ib. 252. Nahiz bizkaieraz ari, ez dut ikusten 

zergatik nahasi behar diren izkribuz s eta z. MEIG III 128. 

�2. (L, B, BN, S; Urt I 21, Ht VocGr 313, Lar (+ naa-), Arch VocGr, Dv, H), nahastu (naa- V-gip, G-to, ANgip), 

nastu (Lar, Añ, Izt 44r, VocZeg 288), nasitu (Izt 21v), nasi (B; Añ (AN)), nastutu. Ref.: A; Lrq; A EY III 

129; Iz LinOñ 179, To (naastu); Izeta BHizt2 (naasi); Elexp Berg (naastu); Gte Erd 73 y 124. (Sentidos prop. y 

fig.). Enredar(se), embrollar(se), liar(se), desordenar(se), revolver(se), enmarañar(se); alborotar(se), agitar(se) 

(un pueblo, comunidad, nación, gente, etc.); turbar, alterar (la paz, el sueño, la memoria, el sentido, el orden...). 

"Nahasten ari zara, vous brouillez tout" SP. "(Meterlo a) barato, guzia nastatu, nastu, nahasi" Lar. "Añascar" Ib. 

"(De) noche todos los gatos son pardos, gaua sartua, guzia nastua" Ib. "Herria nahasteko bera bakharrik asko 

da, [...] pour troubler tout le village. [...] Barnea nahasteko khiratsa, puanteur propre à tourner l'estomac" H. 

"Beti bazter guztiak naasten ari da (AN-gip), bazterrak nahasi beharrez jin da (BN-lab), beti bazterrak 

naasketan dabil (V-gip)" Gte Erd 124. � Hel zedin famá [...] kapitainagana, ezen Ierusaleme guzia nahasi zela. 

Lç Act 21, 31 (He nahasia zela, TB nahaskerian zela, IBe nahaspilatua). [Artzainek] airean gora zituzten / 

aingeruak ikhusi, / eta begiak zerosten / arrai batek nahasi. EZ Noel 62. Zuri zordun zaitzu Europa / Calviñek 

nahasia. Ib. 176. Bista eta ukitzea / gustiz zaizkit nahasten, / beharriez baizen eztut / hor zarela sinhetsten. EZ 

Eliç 51. Adimendua itsutu zaikala, memoria nahasi zaikala. Ax 358 (V 237; v. tbn. 27 (V 16)). Illeak nahasiak 

eta izurtuak baitaude. Ib. 547 (V 351). Salsa nahasago, urrina karatsago. Saug 90 (tbn. en O Pr 323 y Berron 

Kijote 225). Jendeak izitu dira, / erresumak nahasi. Hm 55. Tristezia gaixtoak nahasten du arima eta asaldatzen. 

SP Phil 466 (He 472 nahasten). Batzutan ardandegiaren arnoak nahasten dire, alentatzen eta gaixtatzen. Ib. 276 

(He 277 nahasi). Guzia da nahasia / bereganik kanpoan. Arg DevB 145 (v. tbn. 29). Haren odola nahasirik, 

herakitzen da. Tt Onsa 140s. Ene arimako ahal guziak nahasi zaizkit ene bekhatuen aitziñean. Gç 44. Bake zazu 

mundu / Ebak nahasia. Ib. 144. Lehenago bat baizen etzen hitzkuntza nahasi zen, eta egin ziren hainbertze mueta 

diferentetakoak. ES 391 (cf. 387 [Hebreoa] nahasi izan zen hainitz bertze hitzkuntzetara). Neke latzak kentzen 

edo nasten dio loa ta jangura guzia. Mb IArg I 185. Ziekiten Dotrina puska bera ere nastu ta oker [...] esango 

dute. Cb EBO 62. Batzuen eta bertzeen izpirituak sobera ziren berotuak eta nahasiak erortzeko arrazoinerat. Lg 

II 271. Etzen hargatik haren sosegua batere nahasiya. Mih 101. [Kolerak] nahasten baitü arrazoina. CatLan 

117. Mentaberrik dauku herria / partitu eta nahasi. Monho 36. 

� (s. XIX). Arija katigatu ta nastuten danian. Mg PAb 139 (CC 137 naastu). Barren guzia nahasia, 

konzientziako harrak iresten hari. Dh 190. [Haize muthirienek] eztituzte hala nahasi hango urak. Ib. 159. 

[Notarien] elhe ülhün gezürrek nahasten gaiza txipiak. Etch 308 (tbn. en ChantP 184 y Or Eus 282). Heien 

bozkarioa mila xagrinez bethea eta nahasia da. Jaur 174. Sasi batek / lotua balegoke / bezela, nasia / 

adarretatik. It Fab 234. [Haren illea baitzen] nahasia hala / ema hordi baten bilhoa bezala. Gy 236. Babelgo 

populua Yainkoak nahasi / ezin akhaba ahal lan zuena hasi. Hb Esk 8. Griña batek ez daut bihotza behinere 

nahasi. Ib. 19. Gizon au arkitu degu jende guzia nasten, eragotziaz [...] tributoa Zesar-i pagatzea. Lard 450 (387 

nastu). Ur beroan iduki [...]. Nahasi behar da noizean behin. "Il faut remuer". Dv Dial 107 (Ip nahasi, It nastu, 

Ur naastau). Hausten dira arroltziak, nahasten dira gorringuak, yoiten dira xuringoak. ECocin 39. Ez da bada 

deithoragarri bazterrak hola nahas ditzan [Iñaziok]? Laph 112 (108 bazter nahasten ari; v. tbn. en contexto 

similar StPierre 15, Ardoy SFran 222 bazterrak nahasi). [Oia] naastutzen [zuen]. Aran SIgn 78. Arrautza oiek 

eman dizkate / batitu edo nastuta. Ud 69 (109 nasiya). Untziaren harat hunatak nahasi ziozkaten burua eta 

barnea. Prop 1884, 176. Gizon gaizto bat, erri guztiya nastu ta ixkamillan ipintzen duana. Sor Bar 38. 

Enperadorearen lurretarat yuan zen yenden nahastera eta erreboltan eman-araztera. Elsb Fram 83. Bekhatü 

orijinalak nahasi beitü gure izatia. Ip Hil 53. Gure frantximenten erdara, nahasia bezain bitxi. Arb Igand 7. 

� (s. XX). Orrelaxen nastu du ark gure tratuba. PE 69. To, to, uria da hasi, / denbora zauku nahasi. Ox 50 (v. 

tbn. 198). Nire urdailla nastu zan. Or Tormes 29. Ur-aintzira urdin bat zegon, aizeak naasi bagea. Or Mi 83 (v. 


mende. 

767


tbn. SCruz 22 nastu; BM 38 nasi)). Ernaniar bik nastu gaituzte / bizi giñanak pakian. Tx B I 184 (v. tbn. 185). 

[Gaixtaginek] gure bake gozoa [...] dute nahasi. Etcham 167 (v. tbn. He Gudu 150 bakea nahas edo altara, Cb 

Eg III 368 pakezko biziera nastu, Hb Esk 30 bakea nahastean, Balad 248 bakearen nahastera, Basarri 145 pake 

pakean gaudenak nastera). Ez gauzarik nastu. Nork esan dizu Zinkunegi italianoa danik? Lab EEguna 94. 

Nahasi denean barnea ez da deus kanpoko aire handia bezalakorik, pirkoiltzeko. JE Ber 98 (v. tbn. Bur 63s y 

52). [Aize zurrunbillo gaitzak] itsaso guzia nasi zuen. Ir YKBiz 187 (391n nasten). Argi burua, baiña / nâsia 

biotz-pilpilla. "Sus palpitaciones son irregulares". Or Eus 400. Mingain-motelak alaxe dira, / itzez nâsi ta kantuz 

ez. Ib. 87. Atzekoz aurre zearo nasitu zitun itzegiteko zeramazkianak. TAg Uzt 192. Nahasi zaikun mundu zabal 

hau zeruko Jaunak derama. Iratz 134. Gogoa nahasten zaio, eta azkenean, hala dena eta hala ez dena ez ditu 

[...] berexten ahal. Lf Murtuts 9 (v. tbn. en Zerb Azk 94 zentzua nahasi, JEtchep 73s gogoa nahasi, Berron Kijote 

200 zentzumenak nahastu). Agitz naasi ta illun diozu guzia. Zait Sof 69 (Plat 90 nastu). Ez ditzagun gauzak 

nastu ta illundu. Munita 21. Ez naiz hemen horretaz jardungo, txit nahasia bait da gai hori. Mde Pr 342 (327 

nahastu). Gauzak zuzendu bearrez nahasi ta okerreratu besterik eztitut egin. Etxde JJ 134 (AlosT 33 naasi). 

Jendeak, aboz-abo [...] gertakizunak nahastu ta antz-aldatzen ditu. Ib. 16. Burdinbideok, erriak naastuagotu, 

oiturak nasaiagotu [ditu]. Erkiag Arran 17. [Rastroan] bazter guziek naasi ondoren, iru Longines atxeman 

zituzten. Izeta DirG 89. Argitu bearrean ez ote digu korapilloa naasiago biurtzen? Vill Jaink 58 (21 naastu). 

Gure arteko goxotasuna ilhuntzen eta nahasten. Larz Senper 108. Ekaitz zakarrez naasitako gau itsuan. Ibiñ 

Virgil 99. Suge urdiñak adatsean naasita dituten Eumenideak. Ib. 117. Zerua goibel, / aizea naasi. NEtx LBB 

227 (334 nasi, 52 zentzua nastu). Alkate ona izan bagendu / erririk etzan nastuko. Uzt Noiz 41 (v. tbn. EBT 114). 

Mündia bakian ez tügü üzten, / bethik gira ororen nahasten. Casve SGrazi 80. Egungo egunean inoiz baino 

nahasiagoak daude arazoak Euskal herrian. MIH 266. Has gaitezen, bada, zenbaitek nahasi baino nahasiago 

nahi lukeen mataza askatzen. Ib. 385. [Ur] ekaitz-haize zakarrez nahasietan. MEIG VII 73. 

v. tbn. Harb 417. Egiat 249. AstLas 22. MarIl 101. HU Zez 123. Barb Sup 110. Ir YKBiz 451. Ldi BB 118 (IL 58 

naastu). Balad 119 (222 nastu). Zerb IxtS 15. Arti Ipuin 58. Mattin 92. Nasi: Xe 254 (402 nastu). A Ardi 35. 

EusJok 81. Nastu: AA III 525. AB AmaE 450. Arr May 155. Bv AsL 164. Arrantz 35. JanEd I 62 (64 nasten). 

Alz STFer 119 y Burr 29 (Txib 89 nastutu). Itz Azald 191. Goñi 42. Lek EunD 26. JAIraz Bizia 126. Anab Poli 

53. Matx Gazt 53. Xa Odol 294. Naastu: And AUzta 115. Berron Kijote 222. Azurm HitzB 40. Nastutu: Bil 163. 

Nasitu: LE Kop 168 (Matr4 534 nasten). Izt C 447. Naaste-: Gazt MusIx 125. 

� (AN-gip, L, B, BN, S; Ht VocGr 434, Lar, VocS 143, Gèze 354, Dv, H), nahastu (VocS 143), nasi (B), nastu 

(G; Izt 28r), nasitu (Izt 28r). Ref.: A (nahasi, nastu); Izeta BHizt (nasi); Gte Erd 218. (Ref. a personas). 

Turbar(se), confundir(se), aturdir(se), azorar(se). "Revolver, inquietar" Lar. "Confundirse el entendimiento, 

atolondrarse, aturdirse" Izt 28r. "Nahasi (BN, S), espantarse, turbarse" A. "Otoan nahasi nuxu (AN-gip, B, BNciz-arb)" 

Gte Erd 218 (junto a ondoeza egin, alditxartu, etc., de otras zonas). � Arren fabora zakezu hersturan 

dabillkena / eta eritasun berak nahasiko duena. EZ Man I 60. Sukharrarekin nahasirik dagoen batek. Ax 310 (V 

206). Egiteko handiek ez gaituzte hanbat nahasten nola xipiek, hainitz direnean. SP Phil 243 (He 245 

altaratzen). Harzaz ohilzen baitügü espiritü gaistoa, gure othoitzetan nahas ezkitzan. Bp I 117. Inkietatu eta 

nahasi nahi baitzaitu. He Gudu 118. Ez zaitezela izi ez nahas, izan zazu animo. Mih 124. Zerren pakean bizi 

ziran asko nastuko dituan. AA II 229. Zer izialdurarekin, zein nahasia ta harritua agertzen den bere jujearen 

aitzinean! Dh 134. Gure bekhatuen orhoitzapenak nahasten edo trublatzen gaituenean. Jaur 147. [Maria] nastu 

zan, diosal ark zer esan nai ote zuen ezin igerriz. Lard 363. Nahasi ziren hek eta harritu, eta uste zuten ispiritu 

bat zakhusatela. HeH Lc 24, 37 (Dv nahasi; He altaratu, TB trublatu, Brunet ikaratu, Leon asaldatu, IBk 

larritu). Azti oiek nastuak geldituko dirade eta guztiak, lotsatuta, arpegiak estaliko dituzte. "Confundentur 

divini". Ur Mich 3, 7. Pozik euskeraz dakiyenian, bestela erdaldunekin nastutzen da bat ezin itzik aiazirik. Sor 

Bar 20. Ozpinak edo ihurtzuriak ezkinetzazke hala nahas eta izitaraz nola solhas horiek. Jnn SBi 137. Ain nago 

nastua, eztakit zer egiten detan. Iraola 88. Gaur aditu gauza horiek orok nahasi naute arras eta ez naiz batre 

nere buruari fida. Barb Sup 121. Gaztea asi zan oso nasirik, bere lotsa estali naiez zerpait esaten. Inza Azalp 36. 

Nexka zoragarriaren aurrean Bikendi naasirik zegoan. Or Mi 26 (BM 58 nasi, SCruz 129 naastu). Buru-barneko 

amesak nasitua ta zorobiatua zerabilkien neska gaxoa! TAg Uzt 263 (60 naasitu). Lehenbiziko bekatuek, nahi 

eta ez, nahasten dute bekatorea. Lf Murtuts 4. Gaur goizeko berriak oso nastu nau. JAIraz Bizia 95. Gizon orren 

lillurapean nahasita baitzegok. Etxde JJ 150. Munduko samindurek ez gaituzte nahasiko ez kezkatan jarriko. 

Vill Jaink 183. Soinu bera entzunen duk ase artio, nahasi artio, erhotu artio. Larz Senper 108. Sukarrak zonbat 

eta zonbat etzauzkan lurrean etzanak, nahasiak, memorioa galduak. Ardoy SFran 154. Deabrua ere, nastuko 

luteke bere erretolika orrekin. NEtx LBB 170. v. tbn. Gç 43. Ch III 11, 1. Mst III 6, 3. Bordel 79. FIr 184. 

� "Barajar los naipes, barajatu, nastu, nastatu, nahasi" Lar. "Kartak nahastea, battre les cartes" Dv. "Zuri da 

kartak nahastea, c'est à vous de mêler les cartes" H. � Behar zirenak baino bi bider gehiago nahastu zituen 

kartak. Arti Ipuin 68. 

� "Au fig., fam., se brouiller avec quelqu'un" Dv. � [Arduak] gizunen / gogo büriak berotürik, / zalhe ditzak 

algarrekin / adixkidiak nahasirik. 'Semer la brouille'. Casve SGrazi 94. Orotan gütük gaizen / jauzazi nahian, / 

senhar, emazte, haurren / nahas ezarian. Ib. 106. 

� Liarse (con), enredarse (con) (ref. a relaciones amorosas). � Iñoren bizi-lagunarekin nastuko etzera. Lard 380 


mende. 

768


(v. tbn. 46). Nork ere behatu baitio emazteki bati, harenganako hirritsekin, iadanik harekin nahastu dela bere 

bihotzean. HeH Mt 5, 28 (He adulterioa egin). Etzadi emakume txar orrekin nahasi. Etxde JJ 115. Esan zidan 

Xalbatek Mattin eta Engrazi nahasirik atxeman zituztela. Ib. 132 (221 nahastu). Besteen emazterekin ez nendila 

naasi. Or Aitork 41. Abereekin lizunkeriz naasiko litzakena, illa bedi. Ol Ex 22, 19. Elizarik gabe beste gizon 

batekin eta onen sei seme-alabekin nastua. NEtx LBB 46. 

� Liarse (a golpes...), enredarse (en una pelea...). � Or naasi dituk biak, ukabilka. Ldi IL 18. Aralar-en aurka da 

Akelarre nâsi. "El Akelarre se ha vuelto contra Aralar". Or Eus 287. Zenbait itsaso itxuan oldartzen dira 

arrauketan eta burrukan naasten [...], erregeen tegiak bortxatzen. Ibiñ Virgil 92. 

� v. DANTZA NAHASTU. � Dantza bi dabiltz zelai onetan / garbia eta nastua. Enb 180. 

� "Desrizar, deskiskurtu, illekiskurra nahasi, nastu" Lar. 

�3. (B ap. Izeta BHizt2; Lar, Añ (AN), Gèze), nahastu (Ht VocGr), nastu (Lar, Añ), naas. (Part. en función de 

adj.). (Sentidos prop. y fig.). Revuelto, enredado, embrollado, enmarañado, mezclado; confuso, turbado, azorado, 

alterado. "Plata adulterada, zillar nahasia, nastua" Lar (s.v. adulterar). "Mixto, mezclado" Lar y Añ. "Impur, 

adj., nahasi, likhits" Gèze. AxN explica uherra (284: ur uherra) por nasia. � Argi zazu, othoi, ene / arima 

nahasia. EZ Noel 151. Zeren heriotzeko oren hura, oren ilhuna, nahasia eta tormentatua da. Ax 217 (V 145). 

Sal-erosi nahasiak, tratu gaixtoak, lukureriazkoak. Ib. 421 (V 273). Zuk xoillak xuxenzen duzu / hain mundu 

nahasia. Hm 61. Ur nahasian [...] arranzatzeko. SP Phil 461 (He 467 ur nahasian). Arropa ilhun, odolstatu, / 

hauts kolore nahasiak! Gç 83. Mintzatzeko manera astrugaitz nahasi maneragabekoa, hitz bat latinez, bertzea 

franzesez. ES 167. Hitzera naasi bat, beiñ euskera, beiñ erdera. Lar, carta a Mb 279. Kontzentzia nahasia. Mst 

III 52, 3. Kanpotik egiten dituen soñu ta eskanbill-nasi nekagarriekin. Mb IArg I 231. Lenbiziko pil-nasi 

andiarekin egiten ditu irur: gari garbizkoa bata, lasto-agotzezkoa bestea [...]. Ib. 203. Soka ta amarra nastu oiek 

askatu. Cb Eg II 29. Batzen badira erabatera gizon ta emakumeak? Onelako batzar nastuak [...]. Añ LoraS 190. 

Munduko itxaso irabiatu edo nastu onetan. Gco I 460. Tratu zikiñak, erriko kontu nastuak. AA III 569. 

Hamahirurgarren mendea denbora gaitz eta nahasi batentzat. MarIl 120. Konduita idor, xagrinezko, khexu eta 

nahasi baten itsusitasuna. Jaur 379. Etzen agertu [...] kausa nahasiagorik, / yuiatzeko gaitzagorik. Gy 325. 

[Yelosia] bihotzetan emaile gerla nahasia. Hb Esk 187. [Laphurtarrek] ez dute nihoiz izan buru nahasia. Ib. 89. 

Nere begi iraganak, ilhunduak eta nahasiak. Dv LEd 276. Bere ille luze nastu, bekokitik bera zirizkionakin. Arr 

GB 142. Bilo nahasiaz, [...] bizar luzeaz. Laph 38. Jostirudia euskara nastuban eta egintza bakarran. Sor Gabon 

15. Haizerik nahasienak joa den [...] arbolaren pare. Jnn SBi 80. Zonbat jende atrebitu ez dire baliatzen edale 

horren trenpu nahasiez? Arb Igand 133. Mende nahasi huntan. HU Aurp 79. Gure gobernamendu nahasi 

tzarrarekilakoa. Ib. 135. 

� (s. XX). Esaldi nastu moldakaitzean jardun. Ag G 221. Feri aundietako milla oju eta deadar nastu aiek. Ill 

Pill 5. Itxaso nasia. Jaukol Biozk 9 (4 nastu). Aren aurpegi naasian gogoeta goxo bat agertu zen. Or Mi 47. 

Txerritalde naasia iduri. Ib. 76. Il da Canovas [...] pikaro gaizki aziya! / Galdu zituen ifar garbiyak, / jarri du 

trumoi nasiya. Tx B I 58 (II 56 nastu). Osakuntzia egin eutsien oriyo ta ardao nastuagaz. Kk Ab II 166. [Kheatherabideen] 

bafada nahasi beltzez. JE Ber 48. Dantza nâsi bat dabilt / irudimenean. Ldi BB 92. Beti itz 

batzukin [...] kontatzen du gertatua; / ontati igarri [...] ez dala gezur nâstua. Or Eus 302. Ari nâsia. "El hilo 

enmarañado". Ib. 419. Biotzean nik ikara goxo / nasi bat. EA OlBe 39. Sasoin nahasi hauiekin zer nahi biltzen 

da! Lf Murtuts 37. Euskera gairik zaillena, goituena, naasiena "berez" adirazteko lain da. Etxde AlosT 11s. Har 

detzagun bat bertzearen ondotik: saltsa nahasiak ez dire hobeak. Zerb Azk 59. Ekaitzaren zurrunbillo nahasian. 

Etxde JJ. 259. Bidetxur nasietan alperrik ibili. Or Aitork 182. Nork askatuko du korapillo bigurri ta naasi au? 

Ib. 51. Noizean bein, bere itz nastuen artean, eskari auxe aditzen zitzaion. NEtx Antz 158. Eta or dijoa ugolde 

nastu baten basetan lardaztua. Ib. 83. Erreketan badakin zer ur nahasia heldu den euri ondotan? JEtchep 44. 

Arima nahasi bat, ongiari buruz bezain errexki gaizkiari buruz lerratzen ahal zitakena. Ib. 116. Gure aro nahasi 

ontan. Vill Jaink 60. Mundu nastu au etzan izango / aundi-zalerik ez bazan. BEnb NereA 169. Gau guzia amets 

nahasitan iragana du. Larz Senper 112. Zer sukarra! Zer aments nahasiak! Ardoy SFran 155. Hauiek ez baitute 

beren jaidura nahasier baizik obeditzen. Ib. 336. Soiñu zaratatsua ta nastua. NEtx LBB 130. Erromeri nastu 

batean / gardozten abil ire griña. Ib. 248. Doiñu naas bat egiñaz. Berron Kijote 154. Bide zuzenagorik ez ote 

dago hauzi nahasiak garbitzeko? MIH 321. Irazki nahasia eta urratua ehun ederragoren baten gai bihur 

daiteke. Ib. 51. Auzi nahasiak bideratzen. MEIG I 180. 

v. tbn. Harb 125. SP Imit I 10, 1. Bp II 132. Dv LEd 176. Barb Sup 94. Onaind in Gazt MusIx 149. Mde Pr 110. 

Xa Odol 320. Nasi: Inza Azalp 49. Nastu: Ur MarIl 57. AB AmaE 242. Bv AsL 106. Goñi 42. JMB ELG 25. 

Naastu: Mg CC 180. 

� Aurra, zurbilduta ta buru nahas gelditu zen. Etxde JJ 236. � Mestizo. � Berebere-tarrak, tuareg-tarrak, 

beltzak, nastuak eta ainbeste arraza. Anab Aprika 43. 

�4. (V-gip), nahas (S; VocBN, Dv, H, Lh), nasi (V-gip). Ref.: A Apend (nasi); Elexp Berg (naasi); Gte Erd 36. 

(Como participio o radical). Mezclado(s) (con), revuelto(s) (con); en desorden. "Ensemble, synonyme du mot 

elgarrekin" VocBN. "Nahas (adj.), qui est en mélange" Dv. "Arnoa eta olioa nahas, le vin et l'huile mêlés. 

Gizonak eta emazteak nahas, les hommes et les femmes ensemble. Gauza guziak lurrean nahas aurthikiak, [...] 

confusément, pêle-mêle" H. "Nasi, juntamente con (V-gip). Zeugaz nasi" A Apend. "Nahas ezarri zituen, il les 


mende. 

769


avait mis ensemble" Lh. "Armaixo aretan, txorixuak eta gailletak danak naasi dare" Elexp Berg. "Kafe hütsa 

nahi düzü ala ezniareki? (S), ala ezniareki botian-nahas (S)" Gte Erd 36. v. infra NAHASIAN, nahas-mahas. 

� Tr. Las únicas formas documentadas son na(a)si y nahas. Emplean el radical los autores septentrionales. � 

[Ezar zazu] oro nahas kasolan zonbait pastanagre xerrarekin. ECocin 7. Erdi italianoz, gaztelaniaz ta euskeraz 

dana naasi asi zitzaien [...] errieta onak egiten. Aran SIgn 37. Frantzes da italiano / kasta oiek nasi, / onera 

etorri eta / dabiltza nagusi. Xe 224. Aurdiki zituzten untzien barnerat bertze liburu eta philda guziak elgarrekin 

nahas. Prop 1880b, 6. Arrosak bizi dira arantzakin nasi. AB AmaE 408. Zuekaz nasi kantau nai dodaz / garaitza 

aundiak. Ib. 43. Jesusen etsaiekin nahas sartzen da aphez handiaren etxean. Jnn SBi (ap. Dv, que traduce: "pêlemêle 

avec les ennemis de Jésus"). [Aingerutxoen] erdian igo zinaian izarrez gora, / eurakaz nasi kantu-artean 

bizitera. AB Ezale 1897, 339b. Eskualdunekin nahas hiritar sobera. Ox 25. Berak egiñak ere or zitun, nahasi. 

Or Eus 37. Zakhu batean ogiarekin nahas ogiaren dirua ezarri zuela. Zerb IxtS 28. Ardiek, naasi, alkar bultzatuz 

[...]. Gand Elorri 195. Atera dira txoriak / pausoen otsa entzunik. / Estu ta naasi goratu dira. Ib. 163 (v. tbn. 67). 

Txalo biziak entzungo dira. [...] Soiñua ta oiuak nasi. (Acot. escén.). NEtx LBB 167. Odolarekin nigarra nahas 

nadukalarik begian. Xa Odol 329. v. tbn. Mg PAb 164. Ldi BB 114. SMitx Aranz 221. In MEIG VI 30. 

�5. (Lc, BNc ap. A; VocBN, Dv). "Tracassier, brouillon" Dv. "Enredador, embrollón. Gizon nahasia, hombre 

enredador" A. Azkue da además "Nahasi (S), adúltero", citando a Ip Mt 15, 19, pero en éste se lee: Gogozka 

gaistuak, gizun ehoitiak, besten emazteki nahastiak (He adulterioak, Dv bertzeen emazteekin khutsatze). � Zer! 

Utziren diogu bizia bere nausiari horrela mintzo zaion nahasi bati? Lg I 312. Erran zioten Jesusez gizon 

populua altxarazten zuen nahasi bat zela. Lg II 268. Egin dituzte justiziak / ahal bezain itsusiak, / anitzi gosta 

biziak [...] Zer patriota nahasiak! Bordel 60. Oillar guti ikasi, nahasi batzuen / bere artean bethi liskarra 

zutenen [...]. Gy 278. Zenbait salatari nahasik [...]. Ib. 68. Asko yende nahasi badire herritan / minbera 

dabiltzanak notari tzarketan. Hb Esk 210. Yesus-Kristoren egunetarik hasiz, izan dire nahasi eta gezurti osteak. 

Hb Egia 113. [Lurreko erregek] maitagarriago litezke emanez bake nahasiei, yateko beharrei. Ib. 43. Andre 

hori, franko nahasia balinbazen emazteki batenzat [...]. Elzb PAd 59. Gure herri xumetan, / zenbat hitzuntzi, / 

zinez edo jostetan / oro erasi, / Trebes, nahasi! Zby RIEV 1909, 105. Zeiñ kristinau, danik nasiena eta 

lotsagaldukoena izan arren bere, azartuko da, pekatu mortalean dagoala, gure Jauna artutera? Itz Berb I 135. 

Politikero nahasi batzuek [...]. HU Zez 206. Zenbat hitz-untzi! / Zinez ala jostetan, / Oro erasi! / Gaixto nahasi! / 

Beha daude nor zertan / hobendun kausi. Barb Sup 127. Ai, lagunak, ez sinets gaskoin nahasia, / Eskuarari 

baitio gudu bat hasia. Ox 156. 

�6. (L-ain?, BN-arb ap. A), nasi (Añ (AN)), nastu (Añ (V, G)). (Part. en función de sust.). Mezcla; confusión, 

embrollo. "Mezcla", "miscelánea" Añ. Cf. VocNav: "Nasia, mezcla de hierba picada y paja, que se da de comer a 

las vacas y caballerías (Ochagavía)". � [Euskalerrian] hizkuntzaren naasiaz ta aditu bageaz ozta jakiñ oi da 

bear dana. Lar, carta a Mb 280. Adi-yauregia! / yabe dituk, geroz, gaua ta nâsia. 'Nieblas de noche y confusión'. 

Ldi BB 80. Zoragarrizko nasian [...] euskera-mota berezienak, / entzuten dira mendian. SMitx Aranz 190. 

� Masa. � Zeurien reinua da semejatruk orantz artu zionari emazte batek eta nastekatu iror almute irinekin 

nasia baratu zen bitartio orantzatruk edo etsitruk. Hual Mt 13, 33 (Samper ore). 

�7. "Nasi (AN-5vill), presa que se hace para pescar salmones" A. 

�8. "Nahasi (S), acedarse la leche" A. 

�9. "Nasi (R-uzt), amasar el pan" A. "Nai nizun ogia nasi ta eztiezt al ekuntu, quería (yo) amasar el pan y no lo 

he podido (R-uzt)" Iz R 292. 

- BEGI-NAHASI, BURUA NAHASI, BURUTIK NAHASI, BURU-NAHASI, DANTZA NAHASTU, ELE 

NAHASI, EZKONTZA NAHASI. v. begi, buru, buru-nahasi, dantza, 1 ele, ezkontza. 

- NAHASIAN, NAHASTUAN. Mezclado(s), revuelto(s). v. supra (4); nahaste (2). � --Zer sagarrekiñ egiten 

da sagardorik onena? --Sagardua! Sagardua! Nastuban egiten da; nola sagar-klase asko dan. Sor Bar 30. Ez 

omen zaio ondo iruditzen neska-mutillak nastuan azaltzea. Lab EEguna 88. Pobre ta aberats danak nastuan / 

errezatu. Tx B II 119. Nigana datoz, nâsian / Adiskide min-maiteak! Ldi BB 146. Mamia du nâsian / oretua [...] 

Loreil-laño goiztar ta / marrubi-odolaz. Ib. 56. Soiñu urruna da, nâsian dator. "Llega confuso". Or Eus 328. 

Zaldun gazte bat / [...] erromesakin nasian dabil. SMitx Aranz 153. Beste zuaitzekin nastuan erabilli diteke 

bildur-gabe. Munita 86. Urdai, odolki ta lukainka muturrak nahasian eta aza lagungarri. Etxde JJ 53. Zuriak 

eta moruak nastuan ibiltzen dira Aljer-en. Anab Aprika 15. Iru griña auek naasian giza-emakume guzieri 

ezkontzara bultzako diete. MAtx Gazt 27. Errai-zatiak / mintzoarekin batera naasian. "Mezcladas". Berron 

Kijote 153. Irri eta negarra nahasian darion iturritxo gardena. MEIG I 183. v. tbn. Gazt MusIx 85. 

- NAHASIAREN NAHASIAZ. A fuerza de revolver. � Ea eraginaren eraginez eta nahasiaren nahasiaz 

zerbait bereizten ote dugun, pisuagoak behera eta arinagoak gora doazelako. MEIG IX 30. 

- NAHASI-BEREIZI. Desenredar. � Seda-mataza ariltzen ari da [...] Bein edo beste nâsi-bereizten / arkitzen 

bazan neketan [...]. "Dificultad en desmadejar el hilo". Or Eus 335. 

- NAHASIXE, NASTUTXU (G-nav ap. Iz Als). (Formas de dim., con valor aprox.). "Aitajauna zan pixkat buruti 

nastutxu" Iz Als (s.v. aitajauna). � Pholtsua nahasixe da. Darthayet Manuel 395 (ap. DRA). Beñaten tripak 

Iruñerat yinezkioz nahasi-xeak baitziren. Zub 71. 

- NAHASIZ. Mezclado(s), revuelto(s). � Borda tzarrak dituzte yauregi hautatzen [...]. Emazte eta haurrak 


mende. 

770


hautsean ematen, / Hor-hemenka gizonak nahasiz egoten. Hb Esk 227. Eskaldunen buruan Sertorio eman / 

ethortzean nahasiz paperak Erroman. Ib. 30. Zeruraño badoa / naasiz iskanbilla. "Al cielo suena confusa 

vocería". Gazt MusIx 79. 

nahasialdi, nasialdi, naasaldi. �1. Confusión, turbación. � Mutilla zoraturik, begira zegokion. Nasialdi artan, 

basakatua bezala yeikitzen da bat batean. Or Mi 55. Sorgiñak baño nasialdi geiago sortzen zitun arek bere 

ateraldi zorrotzakin neska gazteen kolkoetan! TAg Uzt 212. Bizitzako nahasialdi, mingostasun eta ibillera 

latzak. Etxde JJ 23. Egun guzian itzaltsu nindagon eta naasaldi artan aal bezala nengizun otoitz. "Et mente 

turbata rogabam te". Or Aitork 237. �2. nasialdi. Momento de agitación (del agua). � Ondo baretu gabe zegon, 

artean, itxasoa, ta aizealdiak noizbeinka arrotzen zitun nasialdietan [...]. TAg Uzt 135. 

na(a)siazi. v. nahasarazi. 

nahasiera, nasiera (G ap. A; Lar, vEys, H (V, G)). �1. "Mezcla" A. �2. nasiera (G? ap. A, que cita a Ur). 

"Coito, acto carnal" A. � Nasierako berotasunean. "In ipso calore coitus". Ur Gen 30, 39. 

nahasiki (AN, L, BN ap. A; Dv, H), nahaski (H), nasiki (H). � "D'une manière tracassière" Dv. "Nahaski, d'une 

manière mélangée, pêle-mêle, sens dessus-dessous, sans ordre" H. "Confusément" Ib. "Embrolladamente" A. 

nahasikiro (H), nasikiro (Lar, H (V, G)). � "Mezcladamente" Lar. "D'une façon mélangée; [...] confusément" 

H. 

nahasiltsu (nas- Lar � H). � "Vedijoso, vedijudo" Lar. 

nahasi-mahasi. v. nahas-mahas. 

nahasiro. "Alborotadamente, naasiro" Lar. 

nahasitasun (Dv � A). � "Caractère brouillon, tracassier" Dv. 

nahasitxo. � Dim. de nahasi (3). � Buruarin gogo-aldartetsu deritzoen ua da. [...] Aldarteak artzen badu [...], 

gaixoa zu! ditekenik naasitxoena da-ta. 'Quel brouillon'. Or Mi 74. Sekula baño ere zoroago zebilkion biotza 

kolkopean naxitzo [sic]. TAg Uzt 304. 

nahasitzaile. v. nahastzaile. 

nahasitzar, nahasi zar. � Aum. de nahasi (3). � Zu eta zure lagunak nahasi zar batzu zarete. Laph 176. 

Behazue! Diren bezalako nahasi tzarrek, zertan eta noraino sartzen duten sudurra! HU Zez 123. [Bi gizon] 

presuneren larrutzale higuingarri, nahasi tzar gordeka lurpez ari diren hetarik. StPierre 31. 

nahaska. "(L, BN, S; Hb), pêle-mêle" Lh. 

nahaskaldi, naskaldi. Neol. creado por AG en 1895, de nastu 'mezclar' y el suf. -aldi. � "Miscelánea, revoltijo 

[...]. Aparece con frecuencia, siempre como tít. de una sección de Bizkaitarra [20-1-1895], que continúa después 

en Baserrittarra [9-5-1897], dedicada al comentario crítico, en castellano, de acontecimientos políticos varios" 

NeolAG. v. nahastaldi. 

nahaskara. "(L, BN, S; Hb), sans ordre, pêle-mêle" Lh. 

nahaskatu. "(L, BN, S): 1.º brouiller, embrouiller (les gens ou les affaires); 2.º confondre, prendre une chose 

pour une autre" Lh. 

nahaskera, naskera (Lar, Añ, H (V, G)). � Mezcla; lío, embrollo. "Mezcla" Lar y Añ. � Zure mintzera / eta 

oitura, / etzan naskera, / baizik bestera. Basurko "Biziketa ta Lagintza" (ap. DRA). Ortatikan zan / sortu berriro, 

/ emen naskera / berria. RArt Kondaira 156. 


mende. 

771


nahaskeria (L, B ap. A; VocBN, Dv), nahasikeria (A). � Tr. Documentado en Pouvreau, Haraneder, Duhalde, 

TB y autores septentrionales desde la segunda mitad del s. XIX. �1. (Lo) que enreda, confunde, aturde, turba; 

enredo, lío, embrollo, desbarajuste, desorden, revuelta, tumulto; intriga, maquinación. Azkue dice tomar de 

Duvoisin la forma nahasikeria, pero se debe, sin duda, a un error por nahaskeria. v. nahasmendu. � Erranen 

derautzute [...], eta milla halako nahaskeria. SP Phil 426 (He 430 erasia zoragarri). Hauziek eta bertze halako 

nahaskeriek barraiatzen dutela bihotza. Ib. 420 (He 423 trafagoek). Nahaskeria bazen heien artean. TB Io 9, 16 

(He, Dv eskatima, Leon kalapita). Ezik non-ere baitaude bekhaizgoa eta khimera, han ere dire nahaskeria eta 

lan tzar guziak. Dv Iac 3, 16. [Haren prediku eta obrak] nahaskeria tzar batzu zirela. Laph 88. Joan den urthian 

mintzatu nitzauzue Kouen-kin-Fou aldeko herrietan gerthatzen diren nahaskeriz. Prop 1876-77, 23 (v. tbn. 25). 

Nahaskeria edo erreboluzione baten ez ezartzeko. Arb Erlis 144. Hainbertze nahaskerien pean lehertua [...] 

zagon herria [...] bide onean eman. HU Aurp 90. Nola erdiz erdi atzemanak izan diren ohoinak [...] gezur eta 

nahaskeriarik itsusienen erdian. Ib. 63 (v. tbn. 89). [Emazteak ithurrian] solas gaitzak derabiltzate. [...] Egun 

batzuez nahaskeria gaitzak atheratzen dira ithurritik. JE Bur 36. Axolarik gabe mundu huntako nahaskeria eta 

naigabetarik. Zub 26. 1789eko nahaskeria beno lehen. J.B. Mazéris GH 1933, 309. Hemengo politika 

nahaskeriekin asko okupatua izan naiz. Orain gauzak baketsuago direla badirudi. Mde Pr 36. Bi urtez asko 

nahaskeri, desmasia eta odol-ixurtze jasan zituzten gure arbasoek. Dass in Zerb Azk 61 (tbn. 61 nahaskeria). 

Errege hoik hasi ziren protestanten laguntzen, beren nahaskeriari buruz. Othoizlari 1961, 344. Zonbat amodio 

nahaskerian galtzen direnak! Jeloskeria, senhar-emazte berexte [...]. Othoizlari 1962, 431. 

� Zelango ondorengoak urteten dabe ortik? [...] matrimonio zibila edo nazkeria. Itz Azald 210. 

�2. (Lecl, Dv). Confusión, turbación (de espíritu). � Hura gabe errepausua ezta alferkeria baizen eta trabaillua 

ezta nahaskeria baizen. SP Phil 136 (He 139 enbarrasu). Ez duzula beldurrik debozionezko pratika-mulzu handi 

batek kausa diezazun nahaskeriarik edo enbarrasurik. He Gudu 137. Gutizia minetarik bethi kasik sortzen diren 

barneko nahaskeria, [...]. Dh 180 (v. tbn. 192). Zure izpirituko nahaskeriak beregisa utz-atzu. Larz Senper 54. 

Sarraztia / goguetan auherkeria, / baitere nahaskeria / eta orano tzarkeria. Casve SGrazi 48. [Arduak] 

gurekilan nahaskeria / [...] dü ezarten. Ib. 98. 

�3. (Pl.). Enredos, cosas diversas de poca importancia. � [Itsasoak] hegira etxatzen zituen maxkorrak, 

adarxoak, belhar ondoak [...] eta bertze halako nahaskeriak eta ezdeuskeriak. SP Phil 129 (He 132 fitskeriak). 

- NAHASKERIAN ARI, IBILI. Andar armando jaleo, armando lío, enredando. � Nahaskerian dabiltza / 

zonbait sazerdote. Bordel 177. Anton [...] edan-eta arras zakartzen denetarik da. [...] Erretiretan, bethi 

nahaskerian behar zuen ari. Larz Senper 60. 

- NAHASKERIAZKO. (Adnom.). � Ielosiazko, amuruskeriazko eta bertze horrelako nahaskeriezko tentazione 

xeheak. SP Phil 454. Eztute deusere nahi [...] Jainkoaren loriakotzat baizen. Ezta beraz ez hekien barnean [...] 

gerlazko ta nahaskeriazko ithurririk batere. Dh 192. 

nahasketa, nasketa (G ap. A, que cita a Arr), nasiketa. � Tr. Documentado en Mendiburu, Agirre de Asteasu, 

Lardizabal y en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 11 ejs. de nahasketa y 2 de nasketa. �1. Jaleo, 

enredo, lío; revuelta, desorden; confusión, turbación. AxN explica nahasteriak (30), por nasiketak. v. 

nahasmendu. � Barreneko naigabenzak, tristurak eta nasketak. Mb IArg I 229. [Abimelekek] egindako kalte 

andiak eta ipiñitako nasketa negargarriak [...] zuzenduko zituena. Lard 133. Jerusalemen aien kaltezko nasketa 

sortu zanean [...] Samariara iges egin zuen. Inza Azalp 88, Illunbetazko lurra, [...] gauza zuzenik ez eta betiko 

nasketa duana. Ib. 116. Beorri ez dago orrelako nasketan ibiltzeko. Alz Ram 64. Bearrik erri-tarteko leia, / ez 

geunden nâsketarako, [...] nornaik ez gaitu nâsiko. "No estábamos para enjuagues". Or Eus 234. Gizarteak 

berak berakin daramazkian gaitzak: oiñazeak, nahasketak [...] ondamenak. Vill Jaink 178s. Baiña emen okeraditu 

eta naasketa asko daude. Ib. 102. Naasketa dakar urruti-bearrak. "Desconcierta". Berron Kijote 154. 

Bekaizkeria eta eztabaidarako joerak diren lekuan nahasketa eta gaiztakeri modu guztiak dira. IBe Iac 3, 16. 

Baina hemen nahi eta ez Euskadi edo Euskadiren antzeko zerbait sartu behar da eta ez Euskal Herria, nahasketa 

sortuko ez baldin bada. MEIG IV 57. Etika-lege horiek maizegi indarzaleek asmatuak direlako, nahasketa beste 

biderik ez baitute aurkitzen bere buruen alde jokatuko badute. MEIG VIII 60. v. tbn. Nasketa: Txill Let 56. 

Basarri 33. 

�2. Mezcla. "Mélange, nahasdura, nahasketa" T-L. � [Debekatzen du] gauza mota bat beste mota txarrago 

batekin nastutzea eta saltzea nasketarik ezpaliz bezala. AA II 168. Litro-erdi petroleori bost gramo-auts 

dagozkio nasketa ortan. Munita 94. Zer diren Gabonak? Lamiak eta sorginak, eta gizonen asmazio eta imintzio 

guztien nahasketa bat. Arti Ipuin 24. Aztertu dezagun ateismuak [...] egiten duen naasketa ura: gizona abereekin 

nahasi. Vill Jaink 64. Esne kallatuz eta zaldi odolez egindako naasketa bat edanaz. Ibiñ Virgil 103. v. tbn. 


- EZKONTZA-NAHASKETA. v. ezkontza. 

- NAHASKETA HANDI. Revolución. � Frantziko nasketa aundian naszaleak arkittu zuten [...]. Inza Azalp 22. 

- NAHASKETAN. Revolviendo. � Gaztaigiten ari zan mutilla [...] eskuartean nasketan zerabilkin kaikuko 

mamia utzita [...]. TAg Uzt 87. Nahasketan ibili bainaiz ni, buru-belarri, ea eraginaren eraginez [...]. MEIG IX 

30. 


mende. 

772


nahasketatu. � Confundir. � Lehen h-rik erabiltzen ez genuen euskaldunoi letra berri hau aurrean ikusteak 

pixka bat nahasketatzen gaitu. Ugalde in MEIG IX 52. 

naaski. v. nabaski. 

nahaski, naski (Ae ap. A Aezk 296; Lar). �1. Mezcla, revuelto. "Almodrote, olio, gazta eta baratzuri naskia" 

Lar. Cf. 2 naski. � Mirra ta aloezko naaski bat, eun libra bezelatsu. Ir YKBiz 511. Naaski orren idekorik ez 

duzute zuentzat egingo. Ol Ex 30, 37 (Ker naaste). �2. "Naski (V-och), enredo" A. 

nahaskida, naskida (Lar � H). � "Confusión" Lar. � Ori ez da amets bat besterik, naaskida bat! "Una 

alucinación". Otag EE 1881b, 109. Modu onetan zabaltzen zala Europa guzian Protestantien fedatsaigoa, dierri 

guziak paratzen zirala ikara ta naskida arrigarri baten. Kortazar Serm 425 (v. tbn. 6). 

nahaskidaro, naskidaro (Lar). � "Confusamente" Lar. 

nahaskidatasun, naskidatasun. � Confusión. � Guzia izango da ikara, guzia estura, larritasuna ta 

naskidatasuna. Kortazar Serm 7. 

nahaskidatu, naskidatu (Lar, Izt 28r). � Confundir, turbar. "Confundir, mezclando" Lar. � Oso naskidatua 

juan zan etxera / Amatxo maiteari kontu ematera. EE 1880a, 153. Jakiñ ezazute bada, [...] konfesio onak 

demonioak naskidatzen dituala. Kortazar Serm 96. 

nahaskildu, naskildu (V ap. A). � "Revolver, embadurnar" A. � Begiratu zer egin duan [...]; arrautza gustiyak 

apurtu [...] eta eure prakak naskilddu, marmaiztu ta alperrikaldu. Otx 140. 

nahaskilla (naa- V-gip ap. Iz ArOñ), naskilla (V-gip ap. A Apend). �1. "Disputa" A Apend. "Naáskilla bat, 

naáskillia eiñ, ifíni, confusión, desorden" Iz ArOñ. "Embrollo" Ib. 183n. v. nahaskillo. �2. "Naskilla, mezcla 

(V-gip)" A Apend. 

nahaskillo. � Lío, enredo, embrollo, confusión. � Gauzak bear ainbat bereizten ez dituzten liburu asko [dabil 

baztarretan]. "Nahaskillua nagusi" deritzaio orri. Egan 1955 (5-6), 74. Gure karguaz balia gaitezela 

Jaungoikoaren alderdia indartzeko, ez nahaskilloari laguntzeko. Lek in Larz HilEspos 81. 

nahaskiro, naskiro (Lar � vEys (G)). � "Confusamente" Lar. 

nahaskor (L ap. Lh), nahastor (Lh), nastor (V-ger-arr-oroz ap. A; Zam Voc). �1. "Pegajoso, contagiso" A. �2. 

(L ap. Lh), nahastor (Lh). Confuso. � Hemen gaindi, asko tokitan gaitz ustela deitzen baitute, hizkuntza hori 

maletegia zaiku, hanitzen buruarentzat nahaskorra. JE Med 125. Dugun mintza eskuara, parerik gabekoa den 

lenguaia bakarra guziz osoa eta batere ez nahaskorra (BN). Concurso de Heleta, 10-5-1959 (ap. DRA). �3. 

Enredador. v. nahasle, nahastari. � Khantüko gizun nahaskor horrek. Eskual 14-2-1908, 4. 

nahaskunde, naskunde. � Mezcla, revoltijo. � [Atez-ate ematen zioten dena katilu artara kondenatzen zuan]. 

Ango naskunde ark barren guzia ira-biratu zion. Bv AsL 51s. 

nahaskuntza, naskunza. � Acción de revolver(se). � Baña ezkabidun lepratsuari ez da gogo onez ta bere 

barreneko naskunzik bage begira dezokeonik. Mb IArg I 185. 

nahaskura. v. nahastura. 

nahaskuri, naskuri (AN ap. A Apend). � "Altercado, embrollo" A Apend. 

nahasle (S ap. Lrq; Dv), nasle. � Enredador, perturbador, sedicioso. "Celui qui mêle, brouillon" Dv. "Brouillon, 

[...] nahasle" Lh Eus 1919-20 (II), 80. "Broia-makhilaen gisa adixkiden nahaslia, comme un bâton à tourner la 

bouillie, qui met la brouille entre amis" Lrq. v. nahastaile. � Itxi atiak diabru naasliari. Mg CO 237. Despita 

onetan izan zan gizon sutsu eta nasle andi bat. Lard 202. [Ixtudiant frantsesak] bazter guzien nahasle zirela. 

StPierre 36. Gizon au, erriaren naasletzat ekarri didazute. Ol Lc 23, 14 (IBk herriaren nahasle). Nausi jarria 


mende.


dugu eskualde huntan: ororen nausale eta nahasle. Lf Murtuts 49. Nahasleen buruzagia. Ib. 50. Naiago baitzun 

Engrazi ezkon-nahasle eta etxe-nahaslearen maikide izan. Etxde JJ 131. [Frantses] etzen bere baitarik saltsa 

miatzaile ez nahasle. "Brouillon". Ardoy SFran 221. v. tbn. Ir YKBiz 287n (nasle). � (No ref. a personas). � 

Gal ez nazaten beren egiteko nasle-makur gaiztoren batekin. Mb IArg I 96. Galilean asi zan lege berri nasleak 

erakusten. Lard 451. 

- BAZTER-NAHASLE, EZKON-NAHASLE, EZKONTZA-NAHASLE. v. bazter, ezkondu, ezkontza. 

nahaslore. "(Hb), anémone (bot.)" Lh. 

nahas-mahas (L, BN; Dv, H), nasmas (Sal). Ref.: A (nahas-mahas, nasmas); Gte Erd 220. �1. (Adverbial). 

Mezclado, revuelto, en desorden. "1.º (L, BN), desordenadamente; [...] 3.º (L), juntos, en compañía" A. "Nahas 

mahas mintzo da (BN-arb)" Gte Erd 220 (junto a eztaki ondo euskeraz, kiskun kaskun mintzo da, etc., de otras 

zonas). � Tr. Documentado al Norte desde la segunda mitad del s. XIX. Al Sur lo emplean Azkue y algunos 

autores modernos. En DFrec hay 7 ejs. de nahas-mahas. � Oro nahas-mahas uzten dituzte, gerthatzen dena 

gertha dadiela. Dv Lab 275s. Bertzen artean behar dire bizi nahas-mahas. Prop 1898, 125. Errekak oro gaindi 

eginak [...] ardi, urde hil, muble, arropa, / nahas-mahas igerika. Etcham 123 (v. tbn. en contexto similar Ox 99 

nahas mahas igerikan). Lan onezaz Fitak berak "zeaztasun guttiz eta naas-maas egina" dala dio. A Y 1934, 3. 

Nahas-mahas Madianitak eman ziren ihesari. Zerb IxtS 47. [Hezurrak] hortxe zetzaten nahas-mahas multzo 

batean. Mde Pr 112 (v. tbn. 145). Irakaspen oiek panteismuaren [...] eite geiegi dute, bainan, nahas-mahas, 

badarakuste ekai ederrik ere. Zait Plat 35. Zarata naas-maas / geituz doa galgal. "La voz al cielo / confusa y 

varia crece". Gazt MusIx 99. Oro ezin aipa, aipa ditzagun nahas-mahas, [...] aipagarrienak. "Pêle-mêle". Ardoy 

SFran 15. [Teatro hortan] nahas-mahas jalgitzen dira pasarte hunkigarri eta irrigarriak. Lf in Casve SGrazi 8. 

v. tbn. Etxde JJ 173. 

� Mezclado con, revuelto con, junto con. � Presondegirat aurthikitzen ditu. Han dire gaxtagin handienekin 

nahas mahas. Laph 96. Nahas mahas balsatzen, Yuduekin, orduko dukesak, kontesak eta barontsak. Elsb Fram 

181. Onjo mota guzietarik egosiak nahas mahas belar, lur eta harrixkekin. StPierre 29. Mundu huntako zerek 

badutela, izaitearekin nahas-mahas, aldagailu eta berexgarri zerbait. Lf in Zait Plat XXIII. 

� (Uso adj.). � Biarnes nahas mahas batetan mintzo. J.B. Mazéris GH 1933, 302. Barne-iturri ortatik jarion 

olertitzak, giza-giro naas-maas orren azalpen gorenak. Gazt MusIx 61. 

�2. (L, BN, Sc ap. A; Dv), nahasmahasi (L ap. A), nahasi-mahasi, nasi-masi. Mezcolanza, batiburrillo, 

revoltijo, fárrago; desorden; miscelánea. "Jende nahas-mahas bat, un pêle-mêle de gens" Dv. � Tr. 

Documentado en Atheka, J. Etchepare y en autores meridionales del s. XX. Naas-maas fué, en los años sesenta, 

el título de la sección miscelánea de A. Irigarai en la revista Egan. � Ene gelako nahasmahasia. Atheka 111. 

[Bertze batzuek] erdaratik emaiten dakote nahas-mahas itsusi ezin jasanezko bat egiten dutelarik. JE Bur 177. 

Arauen ugaritasunez eta ezpai bakartuen nasmasez. "Fárrago". Zink Crit 5n. Eitegabe ta nahas-mahas au zerulurren 

izenez adierazten dala. "Confusionem". Or Aitork 357 (v. tbn. 341). Lurra naasi-maasi bat zan. Ol Gen 1, 

2 (Or MB 390 nasi-masi). Ezpedi irakurlea emengo nahas-mahas itxurazkoan arri ta larri. Zait Plat 58. Azalez 

agerian azaltzen zaigun nahasi-mahasiaren barneko edo azpiko batasuna arkitu nairik. Ib. 58. Parkatu, irakurle, 

orrelako naasi-maasietan nere damuz sartzen banaiz. Vill Jaink 92. Atzerriratuen naas-maasa ta barreadura 

indartzearren. Ibiñ Virgil 33n. Euskal literatura diogunean ikaragarrizko nahas-mahas bat datorkigu gogora. 

MEIG IV 58. [Soroak] jostaketak, izkirimiriak eta nolanahiko nahas-mahasak [...] arras gogoko zituen. MEIG 

III 124. v. tbn. GH 1936, 9. 

�3. Laberinto. � An ageri ziren naaste zoragarrian elizak, yauregiak, abe-bitarteak, naas-maasak. 

'Labyrinthes'. Or Mi 80. Bere aldaketen arabezkera burrukatzen den nahas-mahasa du. "Laberinto". MEIG IX 

125s (en colab. con NEtx; v. tbn. 130). 

- NAHAS-MAHASEZKO. Embrollado, farragoso. � Nahas-mahasezko eskuara bat athera zautan: dena 

frantses, kaskoin eta español. Lf GH 1923, 186. 

nahas-mahasgo. � Acción de mezclarse, enredarse. � Burhasoak, egon erne; begi atxik zuen haurreri; Paristar 

hoiekilako nahas-mahasgoak nehori ondorio on guti du utzi. HU Eskual 29-8-1913, 1. 

nahasmahasi. v. nahas-mahas. 

nahas-mahaskatu. � Confundirse, perturbarse, ponerse confuso. � Orduan etsaiak lotsatu ziren, nahasmahaskatu 

ziren eta laster ihesari ziren eman. Etcheberry 178. 

nahas-mahaskeria. � Lío, enredo, mezcolanza. � Den gutienik ere etzen abadea munduko zeretarat ekharria. 

Gizon-emazten arteko nahas-mahaskeria hastio zitien. Othoizlari 1960, 299. 


mende. 

774


nahas-mahaste. � Lío, enredo, tejemaneje. v. NAHASTE-MAHASTE. � Beretzat prevôteko kargu-ageri bat 

eginarazten du [...]. Alabainan zuzenkontrakoak zituen nahas-mahaste horiek oro. GH 1921, 313. 

nahas-mahastu, nas-mastu. � Enredar. � Itsas-aize argiak [...] garbitu gabeko izaien artean nas-mastu ta 

armiarmasare oztiñak [...] gorgoiñatzen ditu. Amez Plat 30. 

nahasmakil. � Alborotador, enredador. � Erromako ikasleak ere gaizto (tít.). [...] Egia, ango [Afrikako] 

naasmakil aienik emen etzala oartu nintzan; baiña diñotenez [...]. "Illas eversiones a perditis adulescentibus". Or 

Aitork 120. 

nahasmen (L, B, BN ap. A; Lar (naa-), Añ (naa-), VocCB, Dv (+ naa- V, G), H), nasmen (Lar, Añ, Dv (G), H), 

nasmenea (det., Lar y Añ). � Mezcolanza, batiburrillo; lío, enredo, confusión. "Baturrillo" Lar. "Babilonia, es 

una Babilonia, naspilla bat, naasmen bat da" Ib. "Aparato de humores en una enfermedad" Ib. "Mixto, 

substantivo, compuesto de diversos elementos" Ib. "Ambrolla, embrolla u enredo" Ib. "Embrollo", "miscelánea" 

Añ. � Uriari deitu zioten Babilonia eta Dorreari Babel-koa, zeñak esan nai dute nasmena edo naspilla. Lard 11. 

Euskal soñu-zarren gañean ipiñitako pot pourri edo nasmen onenaren egilleari (Donostia, 1882). JFLor. [Atezate 

ematen zioten dena katilu artara kondenatzen zuan]. Katilua ustutzen zijuan bezela, len nasmen ark ematen 

zion larria zijuakion ere gutxituz. Bv AsL 52. Emakumea, zuk jartzen duzu / mundu ontan nahasmena, / zure 

mendean galtzen dakizu / gizonaren zentzumena. Etxde JJ 174. En DFrec hay 2 ejs. de nahasmen. � "Trouble, 

saisissement intérieur" H. 

nahasmendu (L ap. A; Dv, H). �1. Confusión, turbación. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde 

la primera mitad del s. XVII. No se encuentran ejs. del s. XX. � Herodesen nahasmenduaren gañean [tít]. [...] 

Hala Herodes penatzen / zen bere bihotzean, / iaun ikhusi nahi gabez / nior bere gañean. EZ Noel 71. 

Nahasmendurik behin ere ez sentitzea. SP Imit III 25, 2 (Ch bihotza bethi soseguan izatea). Plazerak dire 

asalduz, nahasmenduz eta eskasez betheak. SP Phil 527. Horra zerk eman darozkidan hersturak eta nahasmendu 

posible diren handienak ene ariman. Gç 50 (v. tbn. 45). Noiz gozatuko naiz bake fermu eta nahasmendu gabeko 

hartaz. Ch III 48, 3. Baiñan tentazionea heldu da bai, erortzen naiz nahasmendurat. Ib. 20, 1. Zure hersturetan, 

zure barneko nahasmenduetan [Mariari egiozu othoitz]. Dh 268. Nere baithan ez dut deus ere kausitzen [...] 

neure pasione nahasien nahasmendu gaixtorik baizen. Brtc (ed. 1877), 51 (ap. DRA). v. tbn. EgunO 153 (ap. 

DRA). Lap 386 (V 176). 

�2. (L ap. A; Urt IV 427, Ht VocGr 414 y 418, Lecl, vEys), nasmendu (AN ap. Asp ANaf). Revuelta, 

revolución, disturbio, rebelión, desorden, revuelo; lío, enredo, embrollo, confusión. "Nasmendu, enredo, 

mescolanza" Asp ANaf. v. infra NAHASMENDU HANDI. v. nahaskeria, nahaspila, nahaste, 

nahastekamendu, nahasteria, nahastura. � Tr. Documentado en autores septentrionales (entre los suletinos 

sólo en AstLas 69) desde la primera mitad del s. XVIII. Lo emplean tbn. algunos autores meridionales modernos. 

En DFrec hay 2 ejs. � Ihes egiozu ahal guziaz munduko habarrotsari eta nahasmenduari. Ch I 10, 1. Ezen non 

ere baida bekhaizgunea [...] han da nahasmendua eta egitate gaixto guzia. He Iac 3, 16 (TB, BiblE 

nahasmendua; Dv nahaskeria, Ker naaste, IBk nahaspila, IBe nahasketa). Etzen nahasmendurik baizen Israelgo 

erresuman. Lg I 346 (v. tbn. 268). [Abimelechek] nahasmendu hainitz eman zuen aita hil zitzaionean. [...] Hil 

arazi zituen bere hirur hogoi eta hamar anaiak. Ib. 216. Zer nahasmendu ez liteke munduan manatzeko zuzena 

dutenen ordenak obeditu behar dutenez examinatuak izan behar balute? Mih 73. Zer nahasmenduak, / kalteak, 

gastuak, / derakharzken hoien gobernamenduak! Zby RIEV 1909, 228. [Hainitz aingeruk] nahasmendutan / 

zerua zuten ezarri. / Jaunaren hasarrea sutan, / zitzaioten han jazarri. Id. ib. 1908 205. Familietako 

nahasmendu hainitz ez othe dire [...] ithurri beretik heldu? Lap 196 (V 87). Zer nahasmenduen ariaz Jaunaren 

eguna izanen da bada zuretzat debruaren eguna, krimaren eguna. EgunO in Arb Igand 188. Memento hartan 

Italian ez baitzen gerla eta nahasmendurik baizik. Zerb IxtS 106. Burdinetan daukazuen gizona eremazue hamar 

orenetan auzitegirat. Kasu ez dadin bidenabar nahasmendurik gertha. Lf Murtuts 47. Gora abiatze ori gizarteko 

matxinada ta nahasmenduek ezin dute galerazi. Vill Jaink 47. Aurkitu berriak gertatu zirenean, etzen makala 

izan nahasmendua (Galileo, Kepler, Koperniko [...]). Ib. 43. Bat bestearenzat hartze hortarik heldu direla ainitz 

nahasmendu deitoragarri. "Désordres". Ardoy SFran 324s. Erran ditake orduko nahasmendu berrien artean, 

fedea xuxen eta azkar zaukala. "Troubles". Ib. 105. Gurutze zitala [...] / sentitzen didazuna borondate biren / 

nahasmendu zikina. Azurm HitzB 52. Babelgo nahasmenduaren ondoren. MIH 196. Ikas bezate, bederen, noiz 

kendu behar diren -tu eta -i horiek [...]. Nahasmendura goaz bestela, ez batasunera. Ib. 113. Nahasmendu hori 

(saltsa hemen, huelga han) aitzakitzat hartu. MEIG VIII 37. v. tbn. Prop 1876-77, 2. Prop 1900, 7. Mde Pr 298. 

Othoizlari 1960, 269. 

- NAHASMENDU HANDI. Revolución (ref. en todos los ejs. a la Revolución Francesa). � Frantziaren 

nahasmendu edo erreboluzione handiak [...]. Arb Igand 109. [Bordeleko liburu zaharren biltegian] zer edo zer 

kausi ginezake Nahasmendu Handiaren denborakoa. Zerb Azk 34. Bere eremuetan atxiki baitzuen Xuberoa 


mende. 

775


Oloroneko diosesak Frantses Nahasmendu Handiraino. "Grande Révolution française". Ardoy SFran 15. 

- NAHASMENDUZKO. De confusión. � Babelen dorrea, erran nahi da, nahasmenduzkoa. Lg I 37. 

nahasmenta. � Erria ttipiago, ta nasmenta aundiago (B). 'Elkar ezin-eramanak, mingain-luzeak, naspillak'. 


nahaspaper. "(L, BN, S; Hb), homme brouillon" Lh. 

nahaspen (Dv � A, H (+ nas-)). �1. "Action de mélanger" Dv. "Confusion de choses, pêle-mêle de choses 

indistinctes" H. v. nahasmen. �2. "Trouble, saisissement intérieur" H. 

nahaspila (-illa S; -illa H, Foix ap. Lh), nahaspil, naspilla (Lar, Añ, Dv (G), H), naspil (G-to-bet; vEys), 

nahaspuila. Ref.: A (nahaspilla, naspil); Lh (nahaspilla). � Tr. La forma general es naspilla, seguida de 

na(h)aspilla. Hay naspill en Mendiburu y Etxegarai, y naaspil en Lizardi y Villasante; nahaspuilla se documenta 

en textos suletinos (aunque nahaspilla en Maister) y en J.B. Etcheberry. En DFrec hay 11 ejs. de na(h)aspil(l)a y 

sendos de naspilla y nahaspilo. �1. Jaleo, follón, enredo, lío, caos, desbarajuste, confusión, complicación; 

desorden, tumulto, revuelta, alboroto; turbación, confusión. "(Es un) cuento de cuentos, naspilla utsa da" Lar. 

"Enfrascamiento", "entricamiento" Ib. "(En) puridad, naspilla bage" Ib. "Quitarse de cuentos, naspillai larga" Ib. 

"Embrollo", "confusión", "enredo" Añ. "Egitekoen nahaspilla, état [...] d'affaires embrouillées. [...] Gerthatu zen 

hirian nahaspilla handi bat, il arriva dans la ville un grand trouble, bouleversement" H. "Débâcle" Lh. Cf. ikusnahaspil. 

� Tr. Documentado en autores guipuzcoanos (tbn. en Erkiaga) y alto-navarros desde mediados del s. 

XVIII. Al Norte se encuentra sólo en Maister, en textos suletinos de finales del s. XIX y principios del XX, y en 

J.B. Etcheberry. � Asmatzen dituztela errazbageak, sortzen naspillak, isurtzen egiezak. Lar Fueros 225. Nuiz 

dateke bake hura, bake nahaspillarik batere gabe segür datekiana. "Imperturbabilis & secura". Mst III 48, 3 (Ip 

khordaka ez nahas eztaitekian hura). Triballiak eta nahaspillak oro. "Labor & tumultus". Ib. 47, 1. Atera 

ninduzun munduko kateen ta naspill galgarri eroen artetik. Mb IArg I 206. Jenero ta preteritoen naspilla edo 

iskanbillarik, besten gisa, Euskerak ez du. Cb EBO 33 (v. tbn. 49). [Babelko torretzarrean] lengoajeen naspilla 

izandu zan. Ib. 6. Etxeetako naspilla, gorrotoa, auzia, ondamendia ekarri oi duen misto madarikatu aek. AA III 

559. Atzenean, baldin zuk naspilletan ez ibiltzeagatik esaten badiozu erosleari: [...]. AA II 185. Onezkero 

zuzmur txarren batzuek adituko ziñuen Bilbaoko naspillen baten gañean. CartAnd 379. Zenbat soldaduk egiten 

etzuten [...] naspilla geiago ipiñi baizik. Lard 545. Naspilla guzia zuzendu, pakea egin eta [...]. Ib. 204 (v. tbn. 

11). --Jende ernaia ta marrajo xamarra biltzen omen da [feriyetan] [...] --Ta zer naspilla jenero egiten dituzte? 

Sor Bar 103s (v. tbn. 73). 

� (s. XX). Baña azkenean, naspil onetatik garbirik zer ateratzen dezu? "Barahúnda". Zink Crit 57. --Baña, zer 

naspil dira abek?. --Zer dituk katramil oiek? Alz Burr 45. Itsasaldi batek ixurkiaren ondarreraño amiltzen gaitu 

[...]. Ua larria, ua naspila. 'Quel bouleversement'. Or Mi 130. Maiz sortzen zuten matxinada edo naspillen bat 

beren nausi arrotz aien aurka. Ir YKBiz 287n (v. tbn. 412). Ekizu [...] illunpean zarabilten naspil oiek nik 

sortuak ez dirala. Ldi IL 113. Nâspilla zenbait sor zitula. "Camorras". Or Eus 182. Ke artaz gaindi pakea dago, / 

ke-tarte artan, nâspilla. "Desconcierto". Ib. 400. [Etorri naiz] arindu naiaz / nere buruko naspilla. EA OlBe 46. 

Naspil-irudi gaiztoa. Ib. 107. Arazo-naspil nekegarriak. Ib. 36. Ikusiz zeinen kaltegarri den euskara baturik ez 

izatea. [...] eta orain nolako nahaspilan gauden. Mde Pr 52s (v. tbn. HaurB 48). Orrela aurtikitzen nuen neure 

burua naaspillara, gezurrera. "In dolores, confusiones, errores". Or Aitork 36. Burruka ta naspilla / ontzitako 

lagun, / eriotzak ugari / ziran gau ta egun. Basarri 44. Gerra ta naspilla asko zebillen urte aietan Txinan. A. 

Zavala in Goñi 14. Ekarri zuten Piztia Claudeten aitzinera. Bazirudin lasai zagola eta naspil oietan oitue. Izeta 

DirG 79. Baiña zoritxarrez laister dator geiegikeria ta naaspilla, gauzak bere neurritik ateratzea. Vill Jaink 79. 

Esaera au dela-ta sortzen diren oker-aditu ta naaspillak. Ib. 97. Nora noa? Adimen-zurrunbilloan, / zorabio det. 

Garunetan naspil. NEtx LBB 245. Grafia aldetik s eta z-k nahaspila handi xamarrean dabiltza. MEIG III 48. 

[Erromantzeen bidez sartu zaizkigun hitzetan] bi nahaspila modu ikusten ditut nik, beste edozeinen gain. 1. T + 

S gisakoak sortua. MEIG VII 181. Etxekoek sortu digute nahikoa traba, eragozpen eta nahaspila. MEIG IX 29. 

v. tbn. IBk Iac 3, 16. MIH 70. Naspilla: Izt C 65. Arr GB 95. Zab Gabon 54. Otag EE 1882c, 414. Itzald II 132. 

Mok 7. Erkiag Arran 144. Zait Plat 15. Ibiñ Virgil 61n. Uzt Sas 101. Naspill: Etxeg EE 1891b, 555. Nahaspulla: 

ArmUs 1896, 111. Eskual 25-7-1913, 3. Etcheb Zeruari 21 (ap. DRA). 

� Eskribaua: -- [...] arrazoia ez dago zure aldetikan, bañan ipiñiko det naspilla bat Juridi-trampi-legal deitzen 

dioguna. Sor AKaik 123s. 

� Estruendo, barahúnda. � Soiñua naspilla aundikoa, gora ta bera. (Acot. escén.). NEtx LBB 179. Zugatz auen 

burrunba-zorroaren naspilla. "El sordo y confuso estruendo". Berron Kijote 216. 

� "Maraña en la seda, hilo, lana, &c." Lar. "Hastariaren, ilearen [...] nahaspilla, état de cheveux, de laines 

mêlés, d'écheveau mêlé" H. 

�2. (-illa S ap. A; -illa Dv (S), H), naspilla (Lar, Añ (V, G), H), nahaspil, naspil (G-to-bet ap. A), nahaspuila (- 


mende. 

776


ulla Gèze � Dv, H (S)). Mezcolanza, revoltijo, batiburrillo, fárrago. "Caos, materia sin forma, confusión sin 

distinción de cosas, naspilla, nastapilla" Lar. "Amasijo, mezcla" Ib. "Folla, mezcla de cosas" Ib. "Gatuperio" Ib. 

"Babilonia, es una Babilonia, naspilla bat [...] da" Ib. "Raigambre, raices de árboles mezcladas entre sí" Ib. 

"Miscelánea" Añ. "Han ziren gauza guziak arthikiak nahaspilla handian, [...]. Mélange de plusieurs sortes de 

choses ensembles, comme de viande et légumes dans un mets, potpourri. Nahaspillazko iakia" H. � Gure 

Euskera ederra lenbiziko hizkuntzetatik dek [...] ez beste hizkundeen naspillatik sortua. Lar DT CCIV. Ta iztunen 

ergelkeriaz ta aroikeriaz ozta aditzen degu naspilla ta ijitukoen marmariza besterik. Lar, carta a Mb 280 (v. tbn. 

278). Burutik eroriak eta naspill-loitu egiñak zeuden leneko aren ille ederrak. Mb IArg I 223. Errosario Santua 

soseguz [...] erreza dezazutela: [...] ez prisaz, nastuaz edo guzia trabukatu ta naspilla bat egiñaz. Cb Eg III 351. 

[Sentigarria da] euskeraz itzegitera bearturik, gaztelania edo franzesarekin naaspilla bat eginda jardutea. Aran 

SIgn 202. Bürürik ez büztanik eztian librü bat da; khiristien, jüdiuen eta paganoen errelijionez eginik den 

nahaspuilla itxusi bat. Egiazko Errelijionia (1884), 397 (ap. DRA). Normandiko [sagarduak] eta gaurko 

Donostikuak alkarren antza badute orain egiten dituzten naspillakin. Sor Bar 94. Dantzari-talde, Bako-tiarrak / 

nâspil zoroan zuti-baldarrak. Ldi BB 114. [Sagastia] abar makur nâspil. 'Amasijo'. Ib. 156. Aza bazan, ala 

egaztia, naspil gozoa zebillen mendiko usaiarekin. Anab Poli 80. v. tbn. Naspilla: LE Doc 271. Naspila: Zait 

Plat 59. 

�3. (Adj.). Embrollado, enmarañado; farragoso. � Bakartasun paketsua! [...] Nolaz geienak / naiago dute / zu 

baño guda naspilla? Jaukol Biozk 25s. Naspila ta iluna duzu aren idaztankera. Zait Plat 29. Emen eztago 

dibujorik, marrazkirik; mataza naaspil bat baizik eztago emen? Vill Jaink 51. Eta evoluzio orrek zergatik du 

egokitasunerako joera, kaos naaspil batera jo bearrean? Ib. 52. 

- NAHASPILAN. (Encontrar(se), tener...) confuso, turbado. � Aldi batian alagera, bestian triste, orai bakian, 

gero nahaspillan [edirenen beitzütie]. "Turbatus". Mst III 33, 1 (Ip khexü). Hanitx gaitz jiten beitira zuñek [...] 

ardüra ene ezpiritia [...] nahaspillan etxekiten beiteitade. Ib. 21, 3. 

nahaspiladore. "Naspilladore, enredador (AN-gip)" BU Arano. v. nahaspilari. 

nahaspilagarri (-illa- H (+ naspilla-)), nahaspilgarri (H), naspilgarri (Lar, H). � "Intrincable" Lar. "Qui peut 

aisément embrouiller ou s'embrouiller, mettre les choses sens dessous-dessus; mettre le désacord, la brouille; 

causer du trouble, du tumulte" H. 

nahaspilaka, naspillaka. � Desordenadamente, alborotadamente. � Ark sortzen baititu naspillaka, ekaitz eta 

ugolde. 'Dans un horrible pêle-mêle'. Or Mi 45. 

nahaspilaldi, naspilaldi. � Revuelo, turbación, perturbación, agitación; tumulto. � Begiratu arek, orratio, 

etzion araingo kilikarik eragin. Etzion biozpean naspillaldirik sortu. TAg Uzt 32. Urmaelean arri-konkorra 

jaurtitzen eta geldi ta nare zegon ixurki gardenean blaustatekoz naspillaldia ta ekaitza sortzen. Ib. 129. Berak 

adierazten dizkigu sarri ixilpeko naspil-aldiak [...] gudu estaliak. "Caecos tumultus". Ibiñ Virgil 79. 

nahaspilamendu, nahaspuillamendu. � Desorden, revuelta. � Doi bat eztitu baitziren nahaspuillamendu 

heiek, aphezpiku harek kondatu ditu gerthakari guziak Mexiko errepublikako presidentari. GAlm 1937, 51 (ap. 

DRA). 

nahaspilari (-illa- H), naspillari (AN-gip ap. BU Arano). � Enredador, alborotador. � Ta ik egiñ dekana? Ik, 

zital, gizatxar, naspillari orrek egin dekana? Ag G 274s. Peru Odolki ta beste orrelako naspillari burugogor 

batzuek, ikusnaian, marmarrean. Ib. 337. 

nahaspilatsu (-illa- H (+ nas-)), nahaspiltsu (H), naspiltsu (Lar, H). � "Enredoso, naspilsua" Lar. "Vedijoso, 

[...] naspilsua" Ib. "1. chose embrouillée, mêlée, confuse; 2. personne embrouilleuse, qui cause du désordre, de 

la confusion, qui sème le désacord, la brouille, la mésintelligence" H. 

nahaspilatu (-illa- L, S; Lecl, Dv, H (+ -illa-)), naspillatu (G-to-bet; Lar, Añ, H), nahaspildu, naspildu (G-tobet; 

Lar, Añ, H). Ref.: A (nahaspillatu, naspillatu); Lh (nahaspillatu). � (Sentidos prop. y fig.). Mezclar(se), 

revolver(se); enredar(se), enmarañar(se), liar(se), embrollar(se), confundir(se). "Engarbullar, enredar, confundir", 

"enfrascarse", "intrincar" Lar. "Adulterar" Añ. "Intrincado, naspildua" Ib. � Tr. Documentado al Sur desde 

principios del s. XIX, principalmente en textos guipuzcoanos. Al Norte se encuentra en Leiçarraga, Haraneder y 

en un ej. de Gure Almanaka (nahaspuillatu). La forma naspildu se encuentra en Zinkunegi (junto a naspillatu), 

Lauaxeta, Otxolua (-ddu), Orixe (junto a naaspillatu), B. Enbeita, Txillardegi (Let 87) y en sendos ejs. de 

Yakintza (1933, 4) y EG; naaspildu en Lizardi (junto a naspillatu). � Bere buruak anhitz doloretan nahaspilatu 


mende. 

777


ukhan baitituzté. Lç 1 Tim 6, 10 (He nahaspillatu). Nastu bear eztira [...] konfesiñoan, bata besteaz 

naspillaturik. Añ MisE 200. [Bersotan] al zitzaten itz gairik nekezenak irikiaz, nondik eta nola alkar naspillatuko 

zuten, alegiñik aundienak egiten zituztela. Izt D 168. Edozein menasta, zaborraz ta tortikaz naspillaturik egon 

arren [...]. Izt C 7. Gipuzkoako ur garbiak naspillatu nai ez dutela beñere erbesteko belubi [...] loitsuakin. Ib. 

110. Burua berriz orraztu bage eta illea naaspillaturik. Aran SIgn 21. Gizona, zaude geldirik, gauza denak 

naspillatu dituzu ta. Alz STFer 128. Nastu zituen orduan Jakometek Bernardatxok esantako gauza guziak; eta 

gero onela naspillatuak irakurri zizkan. Goñi 42. Gaztelu batekin eta etxe-mordoxka naspillatu bat oñean. Ib. 

21. Alderdi guztietan ikusi ta entzun litezke naspillaturik nagusi jaunak, maizter txikiak, etxeko andreak. Ag G 

181 (v. tbn. 288). Pitsez, korotzez ta odolez naspillatutako lokatz-uztai zabala. Ib. 159. Asperrien adimena 

naspiltzen. "Embrollar". Zink Crit 5n (7 naspillatu). Esakuntza lañoetan galtzen gara, esaera soill latzetan 

naspiltzen gara. Or LEItz 34. Gazte zerala ikasi dezu / murmuraziyoko martxa / [...] gezur aundiyak naspillatuta, 

/ egiyak geroko altxa. Tx B I 266. Buruba naspilddu egin ixan yakelako. Otx 60. Esan oietan elkar-itsatsi ezbearreko 

gauzak naaspiltzen ditugu. Ldi IL 51. Gure bideak euskera txukuntzekoak ez omen dira, 

naspillatzekoak baizik. Ib. 108. [Etsaiak] naspillaturik utziko zituzten oial guziak. Ir YKBiz 520n. Naspildu-barik 

ametsok! "Sin perturbar sus sueños". Laux AB 96. Itzak nâspillatuaz griego ta latiñez. Or Eus 287. Bapatean, 

ipar beltza, tximista ta zurrunbilloa naspiltzen dira burrunbaka. EG 1950 (1), 24. [Yaubek] aigitoarren osteara 

so egiñez, aiek naspillatu zitun. Ol Ex 14, 24 (BiblE nahasmendua sortarazi). Goiko ta beko naspildu dira, / 

oinpean dabil egia. BEnb NereA 131. Ez zirela euskara nahaspiltzen eta zikintzen ari, aberasten eta gaiagotzen 

baizik. MIH 254. 

v. tbn. Naspillatu: Aran-Bago ManMed 218. Anab RIEV 1928, 608. Zait Sof 93. Etxde JJ 103. Vill Jaink 79. 

� Confundir con. � Marti ez da naspillatu bear Martinen izenarekin, zergaitik biak banaitak diraden. Izt C 20. 

� + nahaspuillatu. Revolucionar, alborotar, agitar. � Or arkitu dugu gizon au, gure erria naspillatzen ari dala. 

Kaisar-i zergak ematea debekatzen du. Ir YKBiz 485 (v. tbn. 487, 489). Frantzia guzia nahaspuillatua zen 

1793eko urthean. GAlm 1963, 63. Jerusalen osoa nahaspilatua zegoela. IBe Act 21, 31 (v. tbn. Lc 23, 14). 

nahaspilatzaile (L, BN, S; Lecl, Dv (que cita a Abb), H), nahaspilazale, naspilzale. Ref.: A (nahaspillatzaille); 

Lh (nahaspillatzaile). � Enredador, liante, embrollón, alborotador. "Cancanier" Lh. � [Euskalerria 

doakabetzeko] aztalka bizian dabiltzan [...] etsai, arerio, eta naaspillazaleak. Aran SIgn 206. Alakoxea izan zan 

beti Malentxo. Zirikalaria, zorabiatzallea, naspilzalea. TAg Uzt 262. 

nahaspildun (H), naspildun (Lar, H). � "Enredoso" Lar. "Embrouillé, enchevêtré, compliqué" H. 

nahaspildura (H (+ nas-)). � "Embrouillement, enchevêtrement, état de choses ou d'affaires ou de comptes ou 

de faits, etc., difficiles à démêler, débrouiller. Hastari, egiteko, erran-merran batzuen nahaspildura, 

embrouillement d'un écheveau, d'une affaire, de dires ou bavardages" H. 

nahaspilduro (H), naspilduro (Lar, H). � "Intrincadamente" Lar. "D'une façon embrouillée, enchevêtrée, 

confuse" H. 

nahaspilgarri. v. nahaspilagarri. 

nahaspilo (-illo H (+ naspillo)). � "Chevelure mêlée, cheveux, flocons de laine, toison mêlés" H. Cf. nahaspila. 

nahaspuila. v. nahaspila. 

nahasta (Ht VocGr, Lecl). �1. "Rapport" Ht VocGr 413. �2. (H (+ nasta)). "Mélange, mixture, confusion de 

choses jetées pêle-mêle ensemble" H. 

nahastabar, nastabar (V-gip). � "Enredo complicado. Nastabarra ba da beintzat aren kontuetan" Etxba Eib. 

nahastadore, nastadore. � Alborotador, agitador. � Hipokrita eta profeta falso bat, puebloaren nastadore bat 

(B, 1782). BOEans 266. 

nahastadura. "Commixtio, nahastura, nahastadura" Urt V 454. v. nahastura (2). 

nahastagarri (H), nastagarri (V ap. A; H). � "1. qui peut se mélanger; 2. au fig., qui peut causer de la brouille, 

du désacord, du désordre" H. "Consufo" A. 


mende. 

778


nahastaile (V-gip, Sal, S, R; Dv), nahastale (L, B, BN-baig), nastaile, nastale (B), nahatsale (SP (que cita a 

Lç), Lar, A). Ref.: (naastaile, naastale); Elexp Berg (naastaille); Izeta BHizt2 (nastale). � Enredador, liante, 

alborotador. "Revolvedor" Lar. "Enredador, mezclando, &c. naskaria, nahatsalea" Ib. "Nahatsale, pervertidor, 

corruptor" A, que cita a Lç. "Ezixok kaso geixegi eiñ ari naastaille utsa dok eta" Elexp Berg. "Gazte oiek 

nastaleak dire" Izeta BHizt2. v. nahasle, nahastari, nahastzaile. � Presentatu drautazue gizon haur 

populuaren nahatsale bezala. Lç Lc 23, 14 (Ker erri-naastaille; He populuaren nahastzaille, Dv populu 

bihurrarazle, Leon bazter-nahasle). Grina sukhardun, suge bethikoak, / bakea nahastaile, dohain hirikoak. Hb 

Esk 187 (171 nahastaile, 170 nahaztaile). [Erregeak] asko buru arinei beruna emanik / nahastale puliki karzeler 

eginik, / deskansu handi zuen eman Nafarroan. Ib. 67. Narada, xirolari bat, trufaria, nahastalea, ikus ahal 

guzien porroka garaitzalea. Hb Egia 57. Nola heldu dire berez arima bererat hainbertze beldur, atsegin, 

higuintza, aldizka bat bederaren sistaitzaile, yostatzaile, edo nahastaile? . Ib. VII. Hor dabiltzalakotz 

azpitik, beren ausikia nahiz, nahastaleak. GH 1922, 55. En DFrec hay 2 ejs. de nahastaile. v. tbn. Arti Tobera 

289. 

- EZKONTZA-NAHASTAILE. v. ezkontza. 

nahastailetzar, nastailetzar. � Aum. de nahastaile. � Don Juan de Bragas nastailetzarra / etzala izango 

zaldun bakarra / erne iakana, guzur-azia / ereinda, egia. Azc PB 161. 

nahastakadura (Urt V 454). � Mezcla. � Ezen zenbatenaz baita diferentago [Eskuara] hanbatenaz du 

nahastakadura gutiago eta zenbatenaz nahastakadura gutiago, hanbatenaz garbiago. ES 96. Eta baldin jeus 

nahastakadurarik lothu bazaio [Eskuarari] edo lizundu bada. Ib. 192. 

nahastakatasun. v. nahastekatasun. 

nahastakatasun. v. nahastekatasun. 

nahastakeria (SP � A). � "Brouillerie" SP. "Embrollo, revuelta" A. v. nahasmendu. 

nahastaki. �1. "Cinnus, nahastákia, nahastúra" Urt V 45. �2. (H (+ nas-)). "En état de mélange; au fig., 

confusément" H. �3. nastaki. "(Lar), mélangeur, qui fait un mélange de plusieurs choses ensembles. Au fig. 

(Lar), qui mêle les choses et faits pour tromper; qui invente et met la discorde entre les gens. Syn. nahastalaria, 

nahaslea, nahaslaria" H, que, aunque cita a Larramendi, no lo encontramos. 

nahastakiro, nastakiro (Lar, H (V, G)). � "Mezcladamente" Lar. "En état de mélange; au fig., confusément" H. 

nahastakizun. "Que l'on doit, qui est à mélanger" H. 

nahastaldi, nastaldi. � Revuelta, tumulto, motín. � Beren nastaldi batean, Mauricio utzi ta egin zuten soldadu 

gaistoak Focas enperadore. Mb IArg I 232. 

nahastale. v. nahastaile. 

nahastapen (SP, Dv, H (+ nas-)), nahastepen (vEys). � "Mélange, confusion" SP. "Action de mélanger" Dv. � 

Punizionen aldetik ezta ordenantzarik / baizen nahastapen eta konfusione handirik. EZ Man I 109 (v. tbn. 108). 

nahastapila, nastapilla (Lar, H (V, G)). � "Caos, materia sin forma, confusión sin distinción de cosas" Lar. v. 

nahaspila. 

nahastarazi. v. nahasarazi. 

nahastari (Lc, BN-ciz ap. A; SP, Ht VocGr, Lar (nas-), Lecl, Dv), nahaslari (H; naslari AN-larr ap. Asp Leiz), 

nahaskari (Lar (+ nas-), Añ (nas-)), nastalari (Lar, Añ, H), nastakari (Lar). � (Sust. y adj.). Enredador, liante, 

alborotador, perturbador. "Imposteur", "rapporteur" Ht VocGr. "Alborotador", "ambrollador", "inquieto, 

bullicioso", "revolvedor", "mezclador" Lar. "Adulterador, [...] nastaria, nahaskaria" Ib. "Embustero" Lar y Añ. 

v. nahastaile. � Zuk zure burua idukazu bake onean eta utzazu nahastaria nahastera nahi duen bezanbat. 

"Agitantem". SP Imit III 24, 1 (Ch khexosak). Gureganako amodioa, amodio borxatiar, nahastari eta pausu 


mende. 

779


gabe bat den bezala. He Phil 272 (SP 269 nahasgarria). Gezürtiak, traidoriak, faltsiak, nastalariak. Egiat 262. 

Alako kontulari ta nastalariak dire errietan izurriak. LE-Fag. Izpiritu ilhun, gaxto, bekhaizti [...], nahastari. Dh 

185. Bokzer, Xinako nahastari orhoitzekoak. Prop 1906, 73 (v. tbn. 1901, 20 nahastari oste). Gure dantza 

garbiyen ordez, erbesteko dantza naslari likitxak emen sartzeko. EEs 1915, 195. � (H; nas- V ap. A; Lar), 

nahaslari (H), naskari (Lar, H). "Es particular el nombre que dan al escribano, llamándole naskaria, nastaria, 

que significa enredador, confundidor, mezclador" Lar DT XXIX � A. "(Gente de) pluma" Lar. "Notaire" H. � 

Zeinbat bider auzilari txarrai / au yazoten yaken! Diruak utzitu: / emon nastariai eta letraduai / ezer-ezean 

gelditu. Zav Fab RIEV 1907, 542. 

nahastatu (Volt 57, SP, Urt V 84, Dv (+ naa- V), H, A), nastatu (G; Lar, Añ, H (V, G), Zam Voc (G); nastau V; 

Dv (V)), nasta (V-m), nastitu (V; Añ (V), Izt 72v). Ref.: A (nastatu, nastau, nasta, nastitu); Etxba Eib (nastau); 

Holmer ApuntV (nastadu). � Tr. Documentado en la tradición septentrional (no suletina) desde Leiçarraga hasta 

finales del s. XIX. Al Sur se encuentra en autores vizcaínos desde principios del s. XIX: la forma naas- la 

emplean J.A. y J.J. Moguel, fray Bartolomé, Uriarte y Erkiaga (todos ellos junto a nas-). Hay nastitu en Añibarro 

y en las traducciones del catecismo y de la Bula de Uriarte. En DFrec hay sendos ejs. de nahastatu y nastatu. 

�1. Mezclar(se). (Sentidos prop. y fig.). "Nahastatzea, nahastea, mêler, brouiller" SP. "Mixto, mezclado, [...] 

nastatua, [...] nastitua" Añ. Cf. Baraib 142: "Nastar, mezclar". � Skribatu drauzuet epistolán, nahasta 

etzaitezten paillartekin. Lç 1 Cor 5, 9 (He ez zaiteztela balsa). Nahastatzen du gaxoa apho eta sugekin [...] 

ausikika lotzen zaio bakhotxa. EZ Man I 108. Athea do [= 'dago'] hirriz eta doluz nahastatua / illkhitzen denak 

hirria, sartzen denak damua. Ib. 119. Ekarriko duzu zundan kristailla eta korala nahastatua. INav 119. [Ene 

graziak] eztu nahi izan [...] nahastatua munduko konsolazioneekiñ. Ch III 53, 1. Iainkoaren semeak nahastatu 

ziren ondoan gizonen alabekiñ. Urt Gen 6, 4. Eman nahi izan zioten edaterat kheldarraekin nahastatua zen 

mirrha arnotik. Lg II 279. Konfesio garbiak ta osoak eskatzen du ez nastatzea bekatuak; bear dira agertu 

pensamentuzkoak pensamentuzkoak bezela. Mg CC 119 (CO 170 ez naastetia). [Garija] aotzez ta galburu utsituz 

nastauba. Mg PAb 151. Uri barrubetakuak erdera askogaz nastetan dogula euskeria. Ib. 81. Mundu onetan [...] 

nastaurik bizi dira onak deungekaz. Añ EL 1 45 (130 nastatu). Konszienzijako kezka ta larritasunak naasteetan 

jatazan aragijaren atsegiñakaz. JJMg BasEsc 163s. Nastadu leijo ardauari ura, orditu eztedin. Astar II 125. 

Gure esperanza au beti dago nastadurik ziureztasunez eta bildurrez. Ib. 14 (239 nastau). Lafontene gaizoak 

nahastatu ditu bere fabletan [fable] asko arinskoak. Gy IX. Bethi bera gelditu, / nihoiz ez nahastatu: / Garbi 

Eskalduna, / munduko lehena! Hb Esk 21. Handi ala ttipiak baltsan nahastatzen. Ib. 213. Zai busti piska bat 

garau batzukaz naastauta. Ur Dial 99 (It nasturik, Dv nahastekaturik, Ip nahasirik). Nastitutie okelie ta arraiñe 

yatordu baten eta yatie arrontzak. Ur CatArrig 83 (v. tbn. BulaAl 41 nastitu). Eta izate bi oneek Persona bat 

baten batuagaz, ez ziran nastau? Itz Azald 29. An dabilz eurak-euretara pelotan. Nastau dira eurakaz erriko 

gixon batzuk be. Kk Ab I 97. Uruna da gauza bat eta adizkidetasuna beste bat. Eztira bijok nastau biar. Altuna 

57. Lili-arteko ixilla / nastau egixube txorijok. "Romped". Laux AB 17. Oliua ta binagria ez ibilli alperrik 

nastatzen, eztira alkartuko. SM Zirik 86. 

v. tbn. SP Phil 299. CatLav 232 (V 118). He Phil 300. Dv Dial 119. Prop 1898, 123. Nastatu: Ag G 72 (Kr 139 

nastau). Nastau: AB AmaE 86. Azc PB 331. KIkV 77. 

� Mezclarse en, envolverse en, enredarse en (un lío, problema, pecado, etc.). � Guk dadukagu bada ezen halako 

egitatetan nahastatzen eta partizipatzen diradenék [...]. Lç Ins G 6r. Ene arima, zer hari aiz enganoso munduan 

/ egun oro nahastatzen aizela bekhatuan? EZ Man I 136. [Jentilak] naastau diriala lotsarizko bizijo ta pekatu 

guztietan. fB Ic I 28. Zeinbat obeto eban ezetan ez nastau! AB AmaE 225. Gauza lotsagarrietan nastaurik 

alzagoz? Ag Kr 159. 

�2. (Volt 76, SP, Dv, A), nastatu (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, Izt 21v (-au), Ort Voc 141 (V-ger)). (Sentidos prop. 

y fig.). Enredar(se), revolver(se), desordenar(se), embrollar(se); alborotar(se), turbar(se), confundir(se). 

"(Meterlo a) barato, guzia nastatu" Lar. "Barajar los naipes, barajatu, nastu, nastatu" Ib. � Nauzun urrikari 

gaitzez nahastatua / gogotik darotazula khentzen triste dolua. EZ Man II 108. Baña pekatu ezañakaz nastauta 

dagozanak, matasa bat eginda daukeenak euren konzienzija [...]. Mg CO 6. Geuk eleisa gizonok berba askotan 

naastau ta ezaindu dogu euskeria. fB Ic I VIII (tbn. en Aran SIgn 203). Geure arimaak egongo dira pekatuz 

naastauta, illunduta. Ib. 5. [Miin gaiski esaliak] nastetan ditu pamelijak. fB Ic II 189. Lagunduko deutsube [...] 

argitan ifinten zeuben konzienzija, gustiz nastadurik badago bere. Astar I 182. Euskeeria naastau ta erdeerarik 

ikasi ez; au da eskolako umeetan beti ikusi dodana. JJMg BasEsc VII. Desterrauko ez ete da nosbait nasaitasun 

aiñ andija? Oh, zenbat lazu tristegaz naastaurik dagozan mundubaren bazterrak. Ib. 261. Sazerdote 

ardurabagako ta mundubagaz naastaurikua. Ib. 217. Astirotxu, berbaak agin artean nastau bagarik. Añ EL 2 229 

(v. tbn. EL 1 216). Nire biotza egongo da bekatuen sareakaz eta lokarriakaz nastiturik. Ib. 28. Bildurragaz 

nastauta / buru ta sabelak. Azc PB 85. Naztetan dituezala Liberalismoaren ganean berba egiten danean, 

alkarregaz [...] zerikusirik ez dauken gauzak. Itz Azald 56. Batak eta besteak diputau [...] izan bear ebalata, erri 

guztia nastau dabie. Ag Kr 192. Ara, jauna, nastau egiten naz ni [...]. Irakurten be ezeuskuen erakutsita. Ib. 149. 

Azpikoz-gora ta goikoz-azpira nastaurik, lapurrak ipiñi ebezan gauza guztiak. Etcha Jos 143. Itxas-lapurrok / 


mende. 

780


nastako dira / arrantzalien / amuan. Ib. 121. Zubek, inpernuko lumadunok, mundu osua mordollotu ta nastau 

egitten dozube-ta. Otx 96. Nastau dauanak askatu dagijala mataza ori. Ib. 32. [Zuek amerikarrok] Aita Santua ta 

mundua "jazzakin" da Koka-kolakin nastau dozuez. SM Zirik 93. Erdi naastaurik eukazan buruko uleai orraztu 

antza emonaz. Erkiag BatB 75. Bazterrak nastauten. Ib. 63. Amak ongi ta astiro eginiko orrazkadak 

nahastaturik. Osk Kurl 64. 

� (Part. en función de adj.). Revuelto, enredado, liado, embrollado, turbio, confuso. � Akusaziño labur ta 

nastau onegaz, zer aitu lei konfesoriak? Mg CO 22. Sinisten dot au adietan errazagua zala askozaz bestelango 

nastau ta euskera gaistokua baño. Mg PAb 163. Mataza nastau moropildu bat. Añ EL 1 24. Konturik 

naastaubeenak. fB Ic I 47. Pinteetan ditubee milla guzur, ta ipoin naastaugaz [...] olgeeta zorigaistokuak [...] 

onak balira legez. fB Olg 135s. Alako olgeeta naastauti aparteetan ez dirianian. Ib. 173. Kantarik loijeenak [...] 

dantzarik naastaubeenak. JJMg BasEsc 261. Ez erderarik eta ez euskerarik ezekian mutill zarra [...] beren 

esakera nastau, mordollo ta gatzbakoak [...]. Ag Kr 93. Barreneko itsaso nastau murgilla. Erkiag Arran 157. 

[Osatzailleak] entzun deutsa birien zurruka naastaua. Erkiag BatB 197. Munduko bizi nastaura eratorri zituan. 

Ib. 55 (136 mundu naastau). 

� nastatu (AN ap. A � Aq (AN)). "Murmurar" Aq 739. 

� "Orreik nastuak dira, esos están prostituídos" Irigoyen (comunicación personal). 

�3. nasteu (V-ple ap. Zam Voc). "Contagiar" Zam Voc (s.v. nastau). 

- BAZTERRAK NAHASTATU, DANTZA NAHASTATU. v. bazter, dantza. 

- NAHASTATUTZEKE. Sin revolver. � [Itsasoa] bare bare egoan [...], ezetariko aizek ez uiolek naastauteke. 


nahastatzaile (SP (-aille), Dv, H (+ -alle)), nastatzaile (Lar (-alle), H (+ -alle)), nastazale (V-gip ap. Etxba 

Eib). � "Brouillon" SP. "Adulterador, kontraegillea, nastatzallea" Lar. "Celui qui mélange" Dv. "Enredador, que 

lo embrolla todo. Nastazale drogoso bat izango da bere bizi guztian" Etxba Eib. 

nahastazio. v. buru-nahastazio. 

nahaste (V-gip, L, B, BN, S; naa- Dgs-Lar 4 (naa-), Foix ap. Lh), naste (V, G, B; Ort Voc 141). Ref.: A 

(nahaste, naste); Lh; Etxba Eib (nastia); Elexp Berg (naaste). � Tr. En la tradición meridional se documenta 

naaste (nahas- en algunos textos modernos) en Larramendi, J.A. y J.J. Moguel (BasEsc 85), Añibarro, fray 

Bartolomé, Orixe, Mokoroa, Etxaide (JJ 147), Erkiaga, Villasante, Kerejeta e IBk, alternando con naste en 

algunos de ellos. En DFrec hay 18 ejs. de na(h)aste y 4 de naste. �1. Lío, enredo, desorden, embrollo (sentidos 

prop. y fig.); complicación; confusión; tumulto, revuelta, revolución; mezcolanza, revoltijo. "Délire" Lh. 

"Gaiztuen obrarik txarrena, euren ondoren lagatzen daben nastia" Etxba Eib. "Egundoko naastia sortu da gure 

tallerrian" Elexp Berg. Azkue da además "Nahaste (S), adulterio", citando a Inchauspe (Mt 15, 19): Ezi 

bihotzetik elkhitzen dira, gogozka gaistuak, gizun ehoitiak, besten emazteki nahastiak, que podría interpretarse 

tbn. como sust. vbal. (con función vbal). de nahasi. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII en 

autores occidentales (tbn. en Mendiburu), principalmente vizcaínos. Al Norte lo emplean Etcheberri de Ziburu, 

Pouvreau, Hiribarren y Zalduby. � Halako legerik ezta ifernuan batere / konfusione baizen eta nahaste bethiere. 

EZ Man I 109. [Nihork] beretzat hartzen duen artha nahastez, grinaz, asalduz bethea da. SP Phil 269 (He 272 

nahasteriaz). Zer zan gaztela erderea orain milla bat urte? Gaur aituko ez litzatean naaste bat. Mg PAb 197. 

[Konfesoreak] nola largako du pakean naaste andiak dauzkan anima lotsatia? Mg CC 133 (CO 116 naste). 

Bigirako naaste loirik eureen etxeetan egiten itxi bagarik. fB Olg 115. Paltsakerijak, engainubak, naastiak ta 

arpegiera bi lagun artian darabiltzan kristinauba. fB Ic I 44. Barrabas [...] iskanbilla-naste batean gizon bat il 

zuena. Lard 453. Kantatzen dezu Premiñ / naste gabe klaro. AB AmaE 404. Erreg' Enperadore et' Errepublika: / 

xuxen, makhur, nahaste, zenbat itzulika! Zby RIEV 1909, 229. Or zabiltza triste, / erronka ta naste, / tabernan 

jai t'aste. AzpPr 97 (v. tbn. en contexto similar Ud 162: Barbero eta zibil, / alkate ta naste, / errejimentu ona, / 

juntatu zan laiste). Tronko batekiñ izandu dute / enredua ta nastia. EusJok 91. Arilduta eukan / mataza naste 

guztia. Azc PB 170 (v. tbn. 285). Erreñuetako naste, gorabera eta matxinaden bitartez. Itz Azald 213. Milla 

zazpireun eta larogeta bederatzigarren urteko [...] Irabi edo Nazte Andiak [...]. Ib. 209. Tretzako soka ta amoen 

nastea edo korapilloa. Ag Kr 79n. [Nere semea] uri batetik bestera dabill mitiñetan, berritxukerietan, naste 

guztietan. Ag G 368. Naste ederrian sartzen guaz! Kk Ab I 15. Zetarako sartu diru nastietan? Ib. 16. [Oben 

astun guztiak] guzur eta naste barik [esatea]. KIkV 98. Ludira zenbat naste ikusteko / etorri ete giñian. Enb 51. 

Oraiñ berexi dira / gure tarteko nastiak, / nik bezelaxe igual-igual / maiteko dute bestiak. Tx B II 168 (v. tbn B 

106). Zuen laratzak bestek ba zekik / darabiltzuten nâstea. "Lío". Or Eus 182. Nastea ta matxiñadea edonon 

sortu da. Eguzk GizAuz 142. Ango jende nastearekin. JAIraz Bizia 19. Egundoko [...] naste ta iskanbilla sortu 

eben. Ango irain, destaiña [...]. Erkiag Arran 145 (141 naaste). Berbazko mataza nastea. Ib. 126. Ango lana ez 

zitzaion larriegia ta sukaldeko nasteak maite zitualarik [...]. Anab Poli 48. [Kale zaar aietan] jetxi ta jetxi naste 

artan lenbaitlen bukatzeko gogoz. Anab Aprika 19. Auzi-eguna noiz! Jaungoikoak daki! Naaste orretan sarturik 


mende. 

781


asko ta asko dagoz. Erkiag BatB 198. Ideiatan nahaste ikaragarria dago, eta gu ere zurrumilloaren barruan 

gaude. Vill Jaink 11. Mai-gañean papel naste bat agiri zan. NEtx LBB 13. Soiñua bizi-bizi ta naste aundian. 

(acot.). Ib. 167. Hutsak berak ere ematen zaizkigu: A. Astarloak s eta z-rekin zerabilen nahastea, esate baterako. 

MEIG II 130. Babelgo nahastea. MEIG VII 28. Aski bizirik zebiltzan politika nahastetara jo genuen. MEIG IX 

149. Ez da erreztasunaren nahastetan lo gelditzen. "Las complicaciones de la facilidad". Ib. 122 (en colab. con 

NEtx). 

v. tbn. Hb Esk 195. Naste: Mb IArg I 275. CrIc 53. Xe 245. Echta Jos 168. Otx 150. Anaitasuna 1955, n.º 29 

(ap. DRA). Gazt MusIx 68. Uzt Sas 130. 

� Bazter nahastea, gerla eta gaixtakeria baizik gogoan ez dutenen kontra. HU Aurp 153. � Lotsa gitxiko mutil 

[...] batek atera legi, kolpez artuta, dantzara [...]. Baina gura badau, laster librauko da naaste atati. fB Olg 113. 

Naastia, arin aringia, arrebatua ta pandangua joten ditubanian. Ib. 66. Pekatu mortaleko okasinoe urrekua da 

alako sarauko dantza nastia ta olgeta indezentia. Ib. 119. 

� (V-gip, L, BN, S; Urt V 454, Añ, Dv), naste (Lar, Añ, Zam Voc). Ref.: A (nahaste); Elexp Berg (naaste). 

Mezcla. "Acendrar la plata, zillarra garbitu, naste guzitik berezi" Lar. "Alboronia, guisado de diferentes 

hortalizas, [...] baratzako jaki nastea" Ib. "Franchipán, usaigozoko naste bat" Ib. "Barbaralexis, hitz arrotzen 

nastea" Ib. "Promiscuo: (c.) aragi-arrai nastua, naastea" Añ. "Ze naaste diarduzu eraten?" Elexp Berg. � 

Ondasunezko iturri ugariak gatxeen nastea bagarik. Añ EL 1 62 (v. tbn. EL 2 70). Ezin egin leitekiala ez nasterik, 

ez pisu edo neurri gitxijago emoterik. Astar II 167. Ardo asko tiratu / dizkigu Frantziak, / ur naste bete dira / 

sagardo-ontziak. JanEd I 20. Erri bakar gaur Arabakoa / erdera naste baga euskaldun osoa. AB AmaE 414. 

Edan ezazu iturriko ura ezeren naste gabe. Urruz Urz 53. Ni naiz gorako zarra / berako gaztea; / ta etxat 

gogoratuten / erdiko nastea. Azc PB 84. [Zeruan aurkituten dira on guztiak] gatx batenbere naste bagarik. Itz 

Azald 42. Bizkaitar giputz-naste, / lili polit ori / nok egin zaituz baña, / orren zoragarri? Enb 208. Alde guztijak 

ixoztu ditu / txingor-nastedun aixotzak. Ib. 106. An ageri ziren naaste zoragarrian elizak, yauregiak, abebitarteak. 

Or Mi 80. Arrazek alkarren artean sortutako naaste guztiak. Anab Aprika 61. Zerki oien nastetik 

sortzen omen dira giza-gogoak ere. Zait Plat 78. Amoriozko eta gorrotuzko nasteko begirakune batekin beitturik. 

Etxba Ibilt 488. Mirraz eta lerdamiñaz egindako eunen bat librako naaste bat eroian. Ker Io 19, 39 (IBk 

nahaste; BiblE nahastura). Euskalki nahastea ere saio tankera horretatik datorkio liburu honi. MIH 348. 

� (Como segundo miembro de comp. adj.). "Indispuesto, enfermo: [...] (V) gai- o geixo nastea" Añ. � 

Ezkongeia ta emaztegei biak, gaztea ta zar-nastea. Zav Fab RIEV 1907, 538 (ref. a una de las novias a quienes 

se describe como sigue (ib. 539): [neskatilla] bata oraindo adin onean tzan / bestea ia / galtzen asia). 

� Oien semeak aien alabakin ezkondu ziran eta naste onetatik etorri zan [...]. Lard 122. Ez badago 

[ezkontzearen] sakramenturik, ez dago ezer, naste edo alkartasun loi bat ezpada. Itz Azald 171. [Engrazi eta 

Xalbat] loikerizko nahastean ari zirala. Etxde JJ 113. 

� (A), naste (Lar). Acción de revolver un líquido. "Mecedura" Lar. "Nahasteak galtzen du arnoa, el vino se 

pierde con revolverlo" A. � [Yaunaren aingeru batek] ango ura nasten zuen ta ur-naste orren ondoan lenbizi 

putzura sartzen zana zein-nai eritasunetik sendatzen zan. Ir YKBiz 102s. 

�2. (H (+ naa-)), naste (V-arr-gip; Lar, H (V, G)). Ref.: Etxba Eib (naste); Gte Erd 228. (Tema nudo; uso adv.). 

Mezclado(s) (con), revuelto(s) (con), junto con. "Abueltas [= a vueltas] de eso, orrekin batean, orrez naste" Lar. 

"Gizonak eta emazteak nahaste, les hommes et les femmes mêlés" H. "Embrolladamente. Gari eta loi, naste 

dator" Etxba Eib. v. infra NAHASTEAN. � Tr. Documentado en autores occidentales desde mediados del s. 

XVIII. Al Norte se encuentra en INav, Harizmendi y Duvoisin. � [Ierusalenera] igan ohi dira, / Iaun onaren 

leinuak, / han nahaste laudatzeko / Israelen donuak. Hm 153. Kausituko duzu [...] har[r]i gogorrak eta harea 

gogorra eta belza nahaste. INav 119. Kausituko duzu [...] harea gorria mazkor nahaste. Ib. 83. Prometeo 

zeritzan batek, diote ipuiak, egin zituela gizonak ala emakumeak are eta lurrez naaste. Lar SAgust 15. Neskaak 

eta mutilak batuten dira bigiria egiten dan etxera gabaz, ta naaste egiten dabee [...] nai dabeen guztia. fB Olg 

110. Sarauko dantzaan, gizon ta emakume naaste egiten danian, beti dagoz berba loijak. Ib. 120. Zegaitik egiten 

ez dabee mutillak mutillakin ta [...] neskatillak aparte? Zegaitik dabiltz beti naaste erromerija ta fiesteetan? 

JJMg BasEsc 148. Denpora askoan jariotu zuten errekak urre ta zillar naste. Izt C 62. Marhanta denean hartzen 

da eztia urarekin nahaste. Dv Dial 11 (Ip nahasirik; v. tbn. Dv Lab 162). Serbitzua egin du / errian bastante, / 

igande ta aste / jaiarekin naste. Bil 43. Titiaz naste edan dagion / berbeta jaungoikozkoa. AB AmaE 426. Irurak 

bizi ziran batera etxean, / jaten ebela naste danak mai batean. Ib. 264. Bere danbolin-soiñurik aukerakoenak 

joaz zaarrakin berriak naaste. Mok 11. Lurruna sudur-zuluetatik gora juaten yakon barrura, arnas-aixiaz naste. 

Kk Ab II 20. Zâr ta berri nâste. "Mezclando lo viejo con lo nuevo". Or Eus 59. Sei aldioro [...] naiz lau aldioro, 

beti seikoarekin naaste. "Combinando siempre con el de seis". Or Poem 519. Baso-piñua oso ona bertarako. Izai 

gorria ta alerze-piñua ere bai, naiz naste ta naiz bakanka. Munita 80. Beste mota batzuekin [...] naste erabilli 

diteke. Ib. 52. Gai eragaia ta izangaia artan naaste daudelako. Or Aitork 358 (QA 70 naste). Poli oso poztu zan 

Juanbeltz ikustean, poz eta bildur naste. Anab Poli 35. Beste kontu batzuekaz naaste, ikusi eragin deutsa [...] 

eldu barri dan kontu-bilbea. Erkiag BatB 161. Barruan egozanakaz naaste jarririk. Ib. 104. Bai saldatan edo bai 

aragi erriakin naste artu eraiñ. Etxba Ibilt 472. Argia eta itzala nahaste, giza bizitzan gertatu ohi den legez. 

MEIG III 95. Eguzki aldeko euskalkiek [...] -ra eta -rat erabiltzen dituzte, baina ez nahaste. MEIG VIII 104. 


mende. 

782


v. tbn. Ldi UO 41. Naste: Cb Eg III 326. Azc PB 123. Enb 147. RIEV 1931, 639. Ldi UO 45. Lek EunD 26. 

Nazte: Gamiz 203 (de interpr. no segura). 

- BURU-NAHASTE, EZKON-NAHASTE, EZKONTZA-NAHASTE, IKUS-NAHASTE. v. buru-nahaste, 

ezkondu, ezkontza, ikus-nahaste. 

- NAHASTEAN. Mezclado(s) (con), revuelto(s) (con), junto con. v. supra (2). � Tr. Documentado desde 

principios del s. XIX en autores vizcaínos, en Munita y N. Etxaniz. En DFrec hay 3 ejs. de nastean. � [Bigiria 

egiten dan etxian] jente guztia dago edo dabil nastian. fB Olg 110. [Sazerdotiak] gizon ta emakumen artian, 

neska ta mutilen artian naastian sartuta, olgeetan ibilten. Ib. 168. Bazabiltze gazteak naastean, batzaako 

dantzetara [...] etzareela garbi izango. Añ EL 2 149. Eta eurakaz nastean eskiñiten deutsudaz [...]. Ib. 117. 

Okelia ta peska gauzia nastian yatordu baten yan. CatLlo 50. Txar ta onak gabiltzaz nastean munduan. AB 

AmaE 416. Eta goi aldean / begiratutean / txakurraz nastean [...] eizaria dau / ikusten bidean. Ib. 342. Nastean, 

laiñotan legez geldituten iakozan ikusten ziran gauza danak. Ag AL 54. --Zegaz ipiñi deutsue? [...] --Orio ta 

ardauagaz nastean? Ag Kr 103. Enda, oitura ta izkera guztietakoak nastean dabiltz. Ag G 217. Orreik irurok 

[...] opil onetan daukozuz nastian. Otx 63. Gizartekeriak be guzurraz nastean egi batzuk ba darabiltz. Eguzk 

GizAuz 84. [Izai aundiak] pinabete-izaiarekin nastean ondo bat egiten dute. Munita 82. Aotik bitza ta odola 

nastean eriozala. Bilbao IpuiB 130. Auzitegira daroe Nikanor, atxillotu talde bategaz naastean. Erkiag BatB 

201. [Juana] mixeri artean eta jende berriaren nastean [...] naikoa larri arkitu zan. NEtx LBB 29. Jakintza 

hizkuntza eta herri esaerak nahastean irauli dizkigu. MIH 303. v. tbn. Nastean: Azc PB 309. Gand Elorri 184. 

Nastian: Kk Ab II 38. Enb 175. 

- NAHASTE-BANASTE. "Embrollo, revoltijo. (Refiriéndose al texto vasco de Rabelais). Zer da naaste-banaste 

au? Herr 11-5-1967" DRA. 

- NAHASTE-HIZKETA. Conversación, plática alborotada, embrollada. � Ze naste izketa dezue, emakumeok? 

Paketu zaitezte ta itzegin dezagun patxaran. NEtx LBB 172. 

- NAHASTEKO. Promiscuo. � Naasteko dantzaak. fB Olg 91. Negar egiteko gauzia da ikustia gela baten [...] 

azitxu egiñdako naasteko personaak. JJMg BasEsc 200 (v. tbn. 140). Naasteko yolas ta gau-bigereetara. Añ EL 2 

140. � Contaminado. � Euskaldun askori miñberatuko deutseez belaarrijak liburu onetan irakurriko ditubeen 

berba arrotz ta naastekuak . JJMg BasEsc V. 

- NAHASTE-MAHASTE (SP, H). "Nahaste mahaste egiten du, il bouleverse tout" SP. v. nahas-mahaste. � 

Han zintzur illun bat, arroka nahaste mahaste bat, zeiñen erdian ibaia arranpotzua biribillkatzen baita. BOEl 

215 (se trata de Atheka,una versión diferente de la de 1870). 

- NAHASTE-MARRASTE. "(G), mezcolanza" Zam Voc. v. nahaste-borraste. 

- NAHASTE-ZALE. Aficionado a la promiscuidad. � Alako dantzari naaste zaleentzat dator zuzen Job 

santubak diñuana. JJMg BasEsc 134. 

nahaste-borraste (naa- V-gip), naste-borraste (V, B; Añ, Izt 72v, Zam Voc), naste-marraste (Zam Voc (G)). 

Ref.: A y Etxba Eib (naste-borraste); Iz ArOñ y Elexp Berg (naaste-borraste). �1. Confusión, jaleo, enredo, 

embrollo; mezcolanza, revoltijo, desbarajuste. "Naáste-borraste eon, estar en mezcolanza" Iz ArOñ. "Illun 

abarrian naste-borraste aundi bat zan erromerixia" Etxba Eib. "Frantsesa ta inglesa batera ikasten diardu ta 

naaste-borraste demasa dauka" Elexp Berg. � Tr. Documentado en Añibarro y en autores occidentales del s. 

XX. � Zeinbat Jangoikoaren ofensa; zeinbat naste borraste alkar baturik neska-mutil buru arinak? Añ MisE 

223. Edozein espiritu txarrez edariak antolatzen dituzte eta berakatik gaitz aundiak datoz edari naste-borraste 

oietatik. Ayerb EEs 1916, 16. Olerkari diranak erritarren bixitza mattatu-eta euren naste-borrastietan alde-ixan 

biar dabela. Laux Euzk 1930, 363. Bein baño geiagotan iskanbilla jarrita txinelak zer-egiña izaten zuten an 

sortzen ziran naste-borrasteekin. Anab Don 38. Naste-borraste aldi auetan, onuratsu ta zentzuzkoena auxe da: 

zuzendari altsu batekin alkartzea. Goen Y 1934, 185. [Errusian] naste-borraste andia dabillela badakigu. Eguzk 

GizAuz 130. Naste borraste, azak eta naste (Vc, AN). A EY III 216 (que añade: "algunos en AN dicen naste 

barraste"). "Naaste-borraste" izen egokia lurrarentzat. Or Aitork 341. Gizon arroputz batzuek [...] gure 

iaurespidearekin naaste-borraste bat zegiten. Ib. 60. Naste-borraste gogorrak biotzean, ta aien estalgarritzat 

par-algara. Sorarrain Lili 31. Ez zuten ulertzen [...] ezkutari ta zaldun ibiltari tarteko naste-borraste ura guzia. 

"Aquella jerigonza". Berron Kijote 124. v. tbn. Larrak EG 1959, 185 y 186. �2. (Uso adv.). Mezclado(s), 

revuelto(s). � Zelajak montor biurtzeraño, / danak baturik, naste-borraste. Enb 61. 

- NAHASTE-BORRASTEDUN. Bullicioso. � Belarri-zuluetan dundurixua ebala, zoratu biarrian alde ei eban 

[...] naste-borrastedun taberna aretatik. SM Zirik 142. 

nahaste-borrastetu. � Mezclar, enredar. � Bentasuna ta egoki-eza naste-borrasteturik! Buru-argitasuna ta 

zorotasuna biak batera! "Mixed!". Larrak EG 1958, 348. 

nahastedun, nastedun. � Embrollado. � Egin eutsan berbaldi nastedun ondo adittu ezebana. Echta Jos 298. 


mende. 

783


nahastegabe (H (L, BN)), nastegabe (H (G)), nastebage (Izt 100v, H), nahastagabe (H (L, BN)), nastagabe (H 

(G)). � Puro, sin mezcla. v. nahasgabe. � [Euskaldunak euskera duela] nastebagea, garbiena, fiñena ta 

nobleena. Lar, carta a Mb 279. Espiritu naste bagea edo purua. Cb CatV 24 (CatBus 14 nazte bagea). Oi 

maithantzazko damu garbi eta nahastegabea. Dv LEd 70 (Cb Eg II 32 nasgabe). Gu fededun nahaste gabeak. 

Zby RIEV 1908, 296. Itxura eta gai oso errazak eta nastegabeak bait dituzte. JMB ELG 69. 

- NAHASTEGABEKO (H (+ nas-); nastebageko Lar, H (V, G)). "Opobálsamo, bálsamo puro, nastebageko 

balsamoa" Lar. � Naste bagako euskeldun utsen banderea. AB AmaE 66. Naste bagako / Euzko-txorien abitokija. 

Enb 154. 

nahastego(a) (H; nas- Lar, H). � "Confusión, naskida, nastegoa" Lar. "Confusion, état de ce qui est pêle-mêle, 

indistinct" H. � Mundu madetarra bere erthail güzien nahastegoan die ezarten. Egiat 206. Auzia da gairen eta 

mündiren ützüli-bordoken semia, ezta nahastegoaz ta ülhünez baizik bizi, bilgüra bat da min güzietzaz egina. Ib. 

225. 

nahasteka (S ap. Lrq; VocBN, Dv, H), nasteka. �1. Mezclado(s) (con). "Guziak nahasteka, tous ensemble, pêlemêle" 

Dv. � [Elizan] hipokritarik eta gaixtorik ere bada onekin nahasteka. Lç ABC I 4r (v. tbn. Ins D 1v). 

Eman ziezoten edatera mahatsarno mirrharekin nahasteka. Lç Mc 15, 23 (He nahastatua). Nuiz beste ororeki 

nahasteka, nuiz nihauri berheziki. Mst III 22, 1. Adituz berez ta bakarrik len beste anitz gauzaren artean ta 

nasteka bezala aditu zutena. Mb IArg I 324. On ta gaisto nasteka daude bizi gontan (381). LE-Ir. Zer esango 

det, mutillak eta neskatxak nasteka ezkillak jotzera bidaltzeaz? AA I 531. [Jende ongarria] gainerako 

ongarriekin nahasteka [eman daiteke]. Dv Lab 173 (v. tb. 18). Harria eta sua nahasteka bardin ekharriak ziren. 

Dv Ex 9, 24. Gatz amoniakaren izpiritua, untza bat. Petrol beltzaren olioa, bi untza: nahasteka. Dv Dial 56 (Ip 

nahasteka; It nastuta, Ur naastauta). Mintza üskaraz edo mintza frantsesez alde bat, bena ez biak nahasteka. 

ArmUs 1990 [sic], 64 (ap. DRA). [Treinean] sartu ginen Angles moltzo bat, Aleman kolpatu batzuekin 

nahasteka. StPierre 20. Or dijoazkizu esan batzuek, zar eta berriak nasteka. NEtx Nola 50. 

�2. (SP), nasteka (G, B ap. A, que cita a Arr; Izt 28v). (Sust.). Confusión, enredo, lío, embrollo, desorden. AxN 

explica uherdurak (284) por nastekak. � Han da munduko elha-berri, erran-merran eta nahasteka guztia. 

'Habladurías'. Ax 358 (V 237). [Alferrek eta iende galduak] anhitz kalte eta nahasteka egiten baitute. Ib. 31 (V 

18). Baldin zenbait borxazko borxak obligatzen ezpadu egiazko alharguna kanpoko nahasteketara, nolakoak 

baitira hauziak [...]. SP Phil 419. Liburuaren zathi guztien batundetzean ere bada zerbait nahasteka, eztira 

behar litezken segidan ibeniak. Ip in Ax (ed. 1864), VIII. Aski nahasiak daude gure arazoak nahasteka berrien 

premia sumatzeko. MIH 385. Zer-nolakoa izan zitekeen hortik zetorren nahasteka bizkaiera zaharrean bertan 

ikus daiteke. MEIG VII 108. 

�3. (L ap. A; SP, Ht VocGr, Arch VocGr, Dv, H), nasteka (H (V, G)), nahastika. Mezcla. "1. mélange, mixtion 

de choses diverses. Nahasteka bat egiten da eltze berean egosten dena, haragi, odolki, belhar, ilhar biribil eta 

bertze ianhariz eta hura deitzen da olla podrida, [...]; au fig., mêlée. Muthil eta neskatxa nahasteka galgarriak, 

[...]" H. � Tr. La forma nahastika se documenta en Joannateguy y en sendos ejs. de Herria. � [Kasola batean] 

ezar nahasteka guzia eta errearaz labian. ECocin 10. [Eskuarak] ez du bertze mintzaiekin deus nahastekarik, 

garbia da eta osoki berezia. Arb Igand 13. Lasto eta belhar nahasteka, selhauruaren inguruan hedaturik. Ib. 84 

(este ej. podría tbn. interpretarse como correspondiente a la 1. a acepción). [Eskuara] bertze mintzairekilako 

nahastikarik gabe gelditua da. Jnn RIEV 1908, 354. Luzeko partida herriko plazan: Sara, Hazparne eta 

Donibane nahastika baten kontra. Herr 9-10-1958, 2. [Platonen idazkietan] zonbat lerro [...] nardagarri [...]. 

Haatik, bet-betan [...] zer atheraldi xoragarri [...]. Nahasteka hortaz ez harri, irakurlea! Lf in Zait Plat XV. 

Eltzekaria, arrainki, legatza, olio, minagre eta batxuriz eginikako nahastikarekin. Herr 7-11-1963, 2. Egungo 

egunean, badirudi teoria nahastekak sortu duen zoramena agertzen dela gailen linguistikan. MEIG VIII 119. � 

"Commun, arrau, aularie [sic], nasteka" Ht VocGr 341. 

�4. "(L), mezclando" A. 

- NAHASTEKA-MAHASTEKA (Lh; nasteka-masteka AN, Sal, R ap. A; H, que cita a LE). "Confundiendo" A. 

"Adv., à l'état de mélange" Lh. � Konfunditzen baitúte guzia ingúra minguraéki, násteka másteka, ezin daizkéla 

enténda. LE Urt ms. 47v. 

nahastekagabe (L, BN, S ap. Lh; H), nastekagabe (H (+ -bage)). � "Sans mélange, pur. Nahastekagabe den 

arnoa, vin qui est sans mélange, pur. Zilhar nahaste[ka]gabea, argent sans alliage" H. 

nahastekagarri (L, BN, S ap. Lh; H (+ nas-)). � "Qui se peut mélanger. Ura eta arnoa nahastekagarri dira 

bainan ez hain ongi ura eta olioa, l'eau et le vin se peuvent mêler ensemble [...]" H. 

nahastekakidin. "Qui est à, qui se doit mélanger, mêler" H. 


mende. 

784


nahastekakizun. "Qui est à, qui se doit mélanger, mêler" H. 

nahastekamen. � Mezcla, híbrido. � Lilian berean nahastekatu dituzte frantses aihenen eta amerikano aihenen 

arra-eme alderdiak. Ardietsi ere, emeki emeki, nahastekamen batzu. Gatxitegi Laborantza 126. 

nahastekamendu (SP (sin trad.), H (que cita a Ax)). � Desorden, confusión. v. nahasmendu. � Ezen non baita 

inbidiarik eta tharritamendurik, han nahastekamendu eta obra gaixto guzia. 'Trouble'. Lç Iac 3, 16. Eta batzu 

bataz zeuden oihuz jendetzean eta berzeak berzeaz, eta nahastekamenduaren kausaz [...]. 'Bruit'. Lç Act 21, 34 

(He alborotamendua). Eta izanen dirade lur ikharatzeak lekhutik lekhura eta goseteak eta nahastekamenduak. 

Lç Mc 13, 8 (TB nahaskeriak). Zeren alferkeriatik heldu da [...] emaztetako gogoa [...]. Eta bai malizia 

pensatzea eta nahastekamenduen egitea ere. 'Revueltas'. Ax 377 (V 249). Mundupea etzen oraino lexatu eta 

barraiatu bere nahastekamendutik non [...]. "De sa confusion". SP POB 52. 

1 nahastekari (L, Sal, S, R; SP, H). Ref.: A; Lh. � "Brouillon" SP. "Mêleur, qui mélange plusieurs choses 

ensemble" H, que cita a Ax. "Enredador" A. v. nahastari. � Gizon batek erein zuen bere landan [...] ogi bihi 

garbia, baiña gero zenbait nahastekarik egotzi zuen gaiñetik hazi gaixtoa. Ax 120 (V 79). [Arantzazukoa] ez zen 

izan asanblada trumoitsu eta nahastekaria. MEIG VII 161. Begien aurrean daukatena ukatzeko prest ditugun 

geure arteko nahastekariek [nahi dutena diotela]. MEIG VIII 33. 

2 nahastekari, nastekari, nastekeri. � Mezcla, mejunje, brebaje, pócima. � Sorgiñak [...] galdosten dio 

bularra naastekari arekin. 'Mixture'. Or Mi 81. [Sorgiñak] an egosi ta maniatzen ditue laratz-pertzetan gizon eta 

emakumeak zorarazteko nastekari arrigarriak. TAg GaGo 31. Txotxa, beste bi ardi-buru, arao edo nastekeri 

berri bategatik. Eston Iz 93 (dirigido a una bruja, a quien se ofrecen dos ovejas como pago de un nuevo conjuro 

más efectivo; v. tbn. otro ej. en la misma pág.). 

nahastekatasun, nahastakatasun. � Unión (?). � Zeña Iainko eta gizon / halaber izan arren, / hargatik ordea 

ezbaita / Iesus Kristo bat baitzen. [...] Guztiz bat ez substanziaren / nahastakatasunaz, / bañan bat xollki presuna 

/ beraren batasunaz. EZ Eliç 131. 

nahastekatu (AN, L, B, S; SP (sin trad.), Ht VocGr, Lecl, Gèze, VocBN, Dv, H), nastekatu (Lar), nahastakatu 

(Urt I 84, H (+ naa-)), nahastikatu. Ref.: A; Lrq. � Tr. Documentado en la tradición oriental ya desde 

Leiçarraga (tbn. en Gaztelu). La forma nahastakatu se documenta en Etcheberri de Sara, junto al más frec. 

nahastekatu. Hay tbn. nastakatu en la ed. muy retocada de Iturriaga del Urteco de Lizarraga de Elcano (pág. 

284), donde el manuscrito (101r) dice nastekatu. Hay nahastikatu en un ej. de EGAlm. Gaztelu emplea además el 

part. nasteka. �1. Mezclar(se). "Mélanger, amalgamer" Dv. "(B), cruzar animales de diversas razas" A. � Eman 

ziezoten binagre edatera behazunarekin nahastekaturik. Lç Mt 27, 34 (tbn. nahastekatu TB, HeH y Leon, Hual 

nastekatu). Zeren satsutze baitzén iuduén jentilekin nahastekatzea. Lç Decl a) 2v. Haur da bada xedea, non gure 

adimendua [...] pausatu behar baitugu deus hunekin guretik nahastekatu gabe. Lç Adv *** 1r. Neure edana 

nahastekatzen nuian neure nigarraz. Tt Onsa 45. Maradikatu ziratera [...] azkar zireienak nahaztekatzeko 

hordikeriaren zien boluptatetan. Tt Arima 71. Hekien hitzkuntza hebreoa, nahastekatua zen siriakarekin eta 

kaldeoarekin. ES 93 (103 nahastakatu). Presomzionea [...] sentitu gabe nahastekatzen baita [...] fidantziarekiñ. 

He Gudu 48. Zeren jüstua gaixtueki nahastekatzen beitüzü doloretan. Mst III 50, 4 (v. tbn. I 3, 4). Gauza onetan 

ere nastekatzen da superstizioa (17). LE-Ir (v. tbn. Ong 24v). Zenbat khirestasunez eztire nahastekatuak gozo 

hek? Dh 180. Zahi bustia bihi liphar batekin nahastekaturik. Dv Dial 99. Gaskoina ez da mintzai nahastekatu 

bat beizik, bertze askorekin hitz berak [darabiltzana]. Arb Igand 13. Urarekin eta gisuarekin nahastikatzea. 

EGAlm 1903, 32. [Artakarroaren autsa] emaztek bukata egiteko ezbadei nastekatan berze zomait autseki, eskiuak 

lardekitan zazkabei. Mdg 130 (v. tbn. 136). Ortzadarraren margo guziak nahastekatzen zaizkon edari [bat]. JE 

Ber 71. [Ibaiek] garbitasuna galtzen dutelakotz heienganat doatzin zikinkeriaz nahastekaturik. Zub 18. 

Inbasoreen ondorengoak gurutzatu eta nahastekatu baitziren Irlandar jatorrekin. Mde Pr 208 (v. tbn. 328). Ezne 

txorta batekin nastekaten zien. ZMoso 37. v. tbn. AstLas 68. Jaur 104. ECocin 5. Ducq 97 (ap. DRA). StPierre 

34. Egunaria 13-1-1961 (ap. DRA). � Euskal-mintzaira erdal hitzekin egunetik egun zikhintzenago eta 

nahastekatzenago dugula. Lander RIEV 1907, 432. � nastakatu (G-to ap. A). "Aplastarse, formar una compota; 

se dice de frutas" A. 

�2. (H), nastekatu (R ap. A), nasteka, nastakatu (AN-gip ap. Garbiz Lezo 149), nastikatu (Lar, H). 

Enredar(se), embrollar(se), liar(se), revolver(se) (sentidos prop. y fig.); turbar, inquietar, confundir. "Revolver, 

inquietar" Lar. "Se troubler en parlant de la mémoire, de l'intelligence (aception souletin)" H. "Revolver, batir" 

A. � Asi zen denbora nastekatzen aizes eta ziazen odeiak kargatus. Ber Trat 112r. Zeren nekhazaleak bere [...] 

trabailluaz baitaduka kontu eta ez amurusiaz eta ez nehoren nahastekatzeaz. Ax 377s (V 249). Hori da bihotza 

nahastekatzen eta kargatzen derautzuna. "Quod te impedit & gravat". SP Imit III 11, 1. [Adiskidetasun hek] 


mende. 

785


nahastekatzen dute [amurusaren ohorea]. SP Phil 288 (He 288 bahitzen). Sarri ikusiko dugu gure eztia galdurik 

eta gure konszienziaren kofauea nahastekaturik eta urraturik. Ib. 83 (He 85 izurristatua eta urratua). Onék 

nastekátzen / duéla jendéa, / galtzéra botátzen. LE Kop 92 (v. tbn. Matr2 88). Nahastekatzen zako zentzia. 

Pastor[ale] Jud[ith et Holopherne] (ap. H). Oihanpe busti hartan nahastekatzen dire belhar luze, aihen eta zain 

[...] azindek baizik ezin iragaiten dituztenak. Prop 1896, 109. Martek bost egunez gudozteak nasteka zitun, 

gudaldia berdinkal utziaz; baña seigarrenean mairutarrak garaile atera ziran, España azpiratuz. Gazt MusIx 

102n (v. tbn. 101). Bereziak bagaude zorigaiztoz hizkuntzaren aldetik, ez ditzagun bederen bereizkuntza horiek 

geurok gehi eta nahasteka. MIH 222. 

- NAHASTEKATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Egia, hartaraz geroz, argi eta itzalak nere 

guthun hartan nahastekatuxe nituzkeela. Prop 1911, 14 (ap. DRA). 

nahastekatuki. � De manera mezclada, confusa. � Baina berzela eginik laudorioak baino neure herriko 

minzaiaz eginik baiak gogotikago pairatuko ditut, halakotz, eztezala nihork mirets baldin nahastekatuki minzo 

ezpanaiz. Harb e) 2v. 

nahastekatzaile, nastekatzaile (AN-larr ap. Asp Leiz), nastekazale. �1. Alborotador, enredador, agitador. 

"Embustero" Asp Leiz. v. nahastaile. � Ekarri didazue gizon gau jendearen nastekazale bekala. LE Fag 74. 

�2. (Dv � A, H (+ -alle)), nahastekatzale (T-L), nastekatzaile (H (+ -alle)), nahastakatzaile (H (+ -tzale)), 

nastakatzaile (H (+ -tzale)). "Celui qui mélange" Dv. "Mélangeur" T-L. 

nahastekatze (T-L), nastekatze (Lar). � Mezcla, acción de mezclar. "Mixtión, mixtura" Lar. "Coupage, 

mélange" T-L. � Ezinbestekoa eta nora-ezekoa dela nahastekatze hori, badakit, baina bereizten saiatu behar 

genduke nahasten baino areago. MIH 120. 

nahastekazio, nastekazio (H (AN), que cita a LE). � Revolución, revuelta; embrollo, jaleo; mezcolanza, 

confusión. � Urbildurik azken egúna [...] lúrrean [...] izanendá agitz angústia, itsásoan nastekázio ta arroitu 

lotsagárria. LE Urt ms. 144r. Gúre denbóran ere, Franziako nastekaziogártan, zeramateláik ilzera sazerdotebát. 

LE Doc 78 (v. tbn. Fag 74 Franziako nastekazioaren prinzipioetan). Enrike VIII Inglaterrako erregeak ainbertze 

nastekazio kausatu zue bere bizian (256). LE-Ir (v. tbn. Matr2 82). 

nahastera, nastera. � (Fem.). Liosa, enredadora. v. nahastari. � Baye, a, bera yatzu alako nastera, nastera 

bat: drogie topaten dabillena. Ort Oroig 98. 

nahasteria (Dv � A, H). � "Confusion, brouille, brouillerie, trouble" Dv. "Mihi gaixtoek sor-arazten dituzte 

anaien artean nahasteriak, les méchants langues font naître les brouilles entre les frères" H. En cuanto al ej. de 

Axular (v. infra), en la 1. a edición (18 (V 30)) se encuentra la forma nahasteka, mientras que en la 2. a (citada por 

el glosador navarro de AxN) y 3. a hay nahasteria. v. nahasmendu. � Harengatik harzen den artha ere, 

nahasteriaz, grinaz eta khexagunez bethea ohi da. He Phil 272 (SP 269 nahastez). Esperen, garbitasun poxiñik 

badute ere, eziñ ezagutuzkoa da hanbat nahasterien eta ezdeuskerien artean. Ib. 335. Urgulutsien arthian beti 

diskordia edo nahazteria badela. AR 271. Nola egin baitzen nahasteria handi bat, kapitainak beldurrez Paulo 

phusketan ezarria izan zadin hetaz [...]. TB Act 23, 10. Zeren berehala iendea alferkeriari [...] emanen zeiela. 

Eta handik nahasteriak, diferentziak, guduak [...]. Ax (ed. 1864), 10. 

nahastetaldi, nastetaldi. � Revolución. � Frantziako nastetaldia. EgutAr 1926 (ap. DRA). 

nahastetsu, nastetsu. � Embrollado, agitado. � Ameskaitz nastetsu batetik atzarri zala. EG 1956 (5-6), 24. 

nahastika. v. nahasteka. 

nahastile, nastula (Lar, H (V, G)), nasilla (Lar � H), naspille (Lar). � "Greña" Lar. "Desgreñar, nastuletu, 

nastulak egin" Ib. "Vedijas, pelo enredado, nasilla, naspillea" Ib. "Chevelure mêlée. Terme usité en cette 

locution: Nastulak egin dituzte, (ce deux femmes) se sont prises au cheveux, [...] ce sont mis les cheveux en 

désordre" H. 

nahastiletu, nastuletu (Lar, H), nasillatu (Lar � H). � "Desgreñar", "desmelenar" Lar. "Envedijarse, hacerse 

vedijas" Ib. 


mende. 

786


nahastizkin (Lar � H). � "Macarrónico, nastizkiña" Lar. 

nahastizkinde (Lar � H). � "Macarronea, nastizkindea" Lar. 

nahastoki (Lar, Lar DVC). � "Cazuela, en los corrales de comedias, emakumeen nastokia" Lar. "Lugar de 

enredo, confusión" Lar DVC 269. 

nahastor. v. nahaskor. 

nahastotsu (V-gip). � "Enredoso, enredador. Lege-aittua zanetik nastotsua" Etxba Eib. 

nahastrabatu (nas- Lar � H). � "Trastrabado" Lar. 

nahastu. v. nahasi. 

nahastura (AN, L, BN ap. A; Dv, H), nahaskura (-ü- S ap. A; Dv). �1. Confusión, enredo; turbación, 

desasosiego. "Barnean iauzi zaudan nahastura bat, un trouble, un bouleversement [...]" H. v. nahasdura. � Tr. 

Documentado desde principios del s. XVIII hasta principios del s. XX en autores septentrionales y en Echenique. 

En textos suletinos se documenta la forma nahasküra. � Bekhatuak mundura garraiatu zerokun hitzkuntzen 

nahastura. ES 397 (v. tbn. 390). Zure bihotzeko agortasun eta nahastura guziengatik. "Ariditatem seu 

anxietatem mentis". Ch III 7, 1. Beldurrez orano zunbait abantalla thenporalek zerbait nahasküra eman diazen. 

Mst III 5, 3 (Ch, Ip trabatu; v. tbn. I 11, 3). [Gaiza banoa da] gero jinen diren gaizetzaz nahasküra edo 

alagrantzia hartzia. "Conturbari vel gratulari". Ib. 30, 2 (SP atsekabe hartzea, Ch tristatzea). Argitu zenean etzen 

nahastura xumea soldadoen artean, hean zer egin othe zen Piarres. Dv Act 12, 18 (He altaramendua). Hitz 

horiek aditzearekin Maria lotseriak eta nahasturak hartu zuen. Etcheberry 184. Zihauren abantalla zerbait, 

gorderik txerkhatzen badüzü, ordian, nahasküra [...] borogatüren düzü. Ip Imit III 11, 1 (Mst nahasküra). Sinoak 

haatik, lehen agertzen dira. Üsüki berrixkan, hazkordiña handi bat; egün zunbaiten bürian nahasküra 

elibat. Eskual 7-8-1908, 4. � + nastura (AN ap. A). Revuelta, tumulto, confusión. v. nahasmendu. � 

Aitzindari eta buruzagi hainitz den lekhuan [...] izaiten ohi dira nahastura, gudu eta eskatima franko. ES 141. 

Gerlak eta nahasturak han erreginatzen dute. Brtc 146. Erten zuten, ez besta-egunean, beldurrez nastura zenbait 

gerta zaien puebloain artean. Echn Mt 26, 5 (He altaramendu, TB mugidura). Aintzinetik, hemengo herri 

buruzagiak ziren, nahastura eta makhurreria guzien ithurburu. Prop 1901, 117. Herri-erresumetan / zonbat 

nahastura! Etcham 209. v. tbn. Prop 1906, 54. 

�2. (AN, L, BN ap. A; Urt), nahaskura (-ü- S ap. A). Mezcla. "Commixtio, nahastura, nahastadura" Urt V 

454. � Hogeita hamarren bat kiloko mirra- eta aloe-nahastura zekarrela. BiblE Io 19, 39. � "Trouble, défaut 

de limpidité dans un liquide. Arno hau ezta garbi, nahastura bat badu, ce vin n'est pas clair, il a quelque trouble" 

H. 

nahasturia, nasturia (AN-erro, B). Ref.: A Apend (nasturia); Izeta BHizt2 (nasturi). � Confusión. "Altercado, 

embrollo" A Apend. "Embrollo, enredo. Gure errien maiz nasturie" Izeta BHizt2. v. nahastura. � Gertatzen ohi 

da eri-handitu baño lehen, burutik ez ongi egotea; orduan ez da errax berexten lehengo eta erituez gerozko 

nahasturia. FIr 184 (v. tbn. 191). 

nahasturo. "(De) tropel: (c.) tropelka, guztia batera, nasturo" Añ. 

nahastxingola (Lar (nas-) � H (nasxin-)). � "Escarapela del sombrero" Lar. 

nahastzaile (SP (-sz-, sin trad.)), nahasitzaile, nastzalle (Añ), naaszale, nastzale, nasizale. �1. Enredador, 

liante, alborotador. "Revolvedor" Añ. v. nahastaile. � Presentatu darotazue gizon hau populuaren nahastzaille 

bat bezala. "Pervertissant". He Lc 23, 14. Nahaszaile eta heriotze-gile zelakotz estekatua zegoena. HeH Lc 23, 

25. [Aita] familien naaszale bat, pleitista betiko bat, urguluz betia (Luzaide, 1869). ETZ 279. Eleizaren baitan 

sortutako nastzale, siñiste gaiztokoak. Inza Azalp 90 (22 naszalle). Berritsu ta nasizale. TAg Uzt 261. Erne 

egon! Siñeste nastzallea, ez artzaitako iñoiz artu. Inza ZArg 1957, 268. v. tbn. Etxde JJ 119 (ezkon-nahasitzalle). 

�2. "Cerevisiarius, [...] edari egotszáillea, nahastzaillea, edari nahastzáillea" Urt IV 440. 

naaszale. v. nahastzaile. 


mende. 

787


naatz. v. 1 laratz. 

1 naba (G, AN, BN, S, R; O-SP 231, SP, Lar, Dv (S), H, Foix ap. Lh), nabe (O-SP 231, SP � vEys). Ref.: A; A 

Apend; Lh; Lrq; AtSac 59. � Nava, llanura; valle. "Nabea selon le dialecte de Guipuscoa et naba selon le 

dialecte de la haute et basse Navarre, c'est une grande plaine proche les montaignes" O-SP 231. "Llano, el campo 

llano" Lar. "Llano, llana" Ib. "2.º vertiente; 3.º barranco, depresión de terreno entre dos vertientes" A. "Falda del 

monte" A Apend. "Défilé" Lh. Cf. Izt C 22: [Gure asabak] baldin tokia bazan ordeka luze ta zabala, izena 

jarriko zioten Naba edo Nabia. v. 2 lau (4). � In loco qui vocatur nava (1061). Arzam 353. � Mendi gorak 

higituren dire eta nabeak, / eta abreek dituzte largaturen lezeak. EZ Man I 80. Zeruetako nabean / batailla eman 

zenean. EZ Noel 157. Andiak dira lurreko nabak edo zelaiak, bai ta aldapak eta mendiak ere. Mb OtGai I 58. 

Erriko aize osasun galgarriak utzirik, naba-mendietako aize garbitara. Bv AsL 30. Bidiak elur anitxez daude 

zerratruk; ezta nabetan baizik gente soila. Mdg 132. Naba xoko batetan iküsi zien ermita edo elixa bat. Const 

38. Zühañik gabe den mendiak ebitik ükhen hura oro burrustan üzten dü juaitera nabetarat. D. Béhéty GH 1933, 

214. Urthian behin edo berritan tirokada gaitzik bazen Sobeko nabetan. D. Jauréguiberry ib. 59. Ama Birjina 

[...] laida dezagüla eta othoitz, nigarrezko naban gireno. Herr 13-9-1962, 3. Aisa zen gero besteren / naba 

botxetan joitia. "Au ravin, parmi les rochers". Casve SGrazi 162. Ehüjarreko naba. Ib. 125. Bortü, botxe, / basa 

eta nabak gaintik. Ib. 118. v. tbn. GAlm 1957, 57. Herr 4-9-1958, 1. 

- ESKU-NABA. v. esku. 

2 naba. � Koskarabillo batek askotan esan duela, Gipuztar guziak barazkari batekin engañatzen zituela, ta noiz 

nai engañatuko ere bai. Eta hau da naba eskuetan erabilli dezutena, ta are darabiltzutena. Lotsa gaisto gal 

dakizutela. (Interpr?). Lar Cor 184. 

nabaigarri. v. nabarigarri. 

nabaikun. � Sentimiento. � Arrokeria goitasun eta azkatasun nabaikun sendo batekin lagundua dago. 

"Sentimiento". Zink Crit 206. 

nabailla (S-saug ap. Lh). "Vallon (dim. de naba)" Lh. � Haintiko hegilla / Hunaintiko nabailla / Errabia 

dakiala zankharteko khabeilla. "La vallée". Igela 170. 

nabaja (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 151; Deen I 274, Lar). � Navaja. � Kek, eskiua arrapatu zabein, 

eta gentu nabaja; berzainez, eztakid zer izanen zen kan. Mdg 126 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). 

- NABAJA-ZORRO. "Navajero, el estuche o bolsa de las navajas, labanontzi, nabajazorroa" Lar. 

nabajada. "Navajada" Lar. 

nabala (L; vEys, Dv), nabal (AN-5vill-ulz-erro-burg, L, B, BN-baig-lab; SP, Urt II 323, Ht VocGr 343, Lecl, H, 

VocB), nabela (L, S; VocBN � vEys, Gèze; det., Arch VocGr, H), naala (L-sar, BN-baig), nabla (AN-5vill, Sal; 

ZMoso 69). Ref.: A (nabal, naala, nabela, nabla); Lrq (nabela); Echaide Nav 179, 180 y 181; Izeta BHizt 

(nabal); EAEL 140. � Navaja; cuchillo. "Nabal zorrotza, rasoir affilé" SP. "Couteau qui se ferme" Ht VocGr 343 

y Gèze. "Couteau de poche" Dv. v. labana, ñabla. � Tr. Documentado en textos orientales desde la primera 

mitad del s. XVII. � Nabalaren ahoa. EZ Man I 32 (v. tbn. 43). [Gaiski errailleen mihia] baita [...] nabal 

zorrotza bezala. SP Phil 225 (He 227 nabala zorrotz). [Manatu zion] nabal batez ebaki zetzala bere buruko ileak 

(B, s. XVIII). BOEans 868. Har baleza ere nabala eskuetan niri zintzurrak egiteko [...]. Dh 234. Hamahiru 

nabela kholpü. Etch 638. Bi aldetarik aho ezpata zabalak, / burdin pikadin nola bizarra nabalak. Hb Esk 14. 

Kanibet edo nabala. Elsb Fram 79. Zerri gizenduak hiltzen ditugu nabala marraza emanez lephora. Ib. 145. 

Nabal ukaldi bat bezalako [oñazea]. FIr 170. Kanibet edo nabala bat. Zub 112. v. tbn. LE-Ir (310). Dv Lab 301. 

Nabal: Harb 151. Elzb PAd 9. Izeta DirG 75. Nabela: Egiat 201. 

- NABALA-ONTZI (-untzi H). "Boîte à rasoirs" H. 

- NABALA-PUSKAKA. "Nabela-puskaka (Sc), llevar palillos a distancia sin mover los pies y alargando y 

estirando el cuerpo en el suelo" A. 

- NABAL-ZORRO. "(Hb), gaîne à couteau" Lh. 

� Etim. De rom. navalla (< novalla). 

nabalkari. "Navajero. Gizon gaixtoa ta nabalkarie" Izeta BHizt2. 

1 nabar (gral.; O-SP 231, SP, Lar, Izt 25v, VocBN, Dv, H, VocB, Zam Voc), napar (V, G), naar (BN-ciz-baig), 


mende. 

788


nafar (V-gip). Ref.: Bon-Ond 154; A (naar, nabar, napar); Lh; Iz UrrAnz, ArOñ, Ulz (bei), Etxba Eib (nafarra); 

Elexp Berg; Izeta BHizt2. �1. Abigarrado, multicolor; pardo. "Xori nabarra, oiseau bigarré" SP. "Abigarrado, 

vestido de diversos colores", "bragado, manchado de colores" Lar. "Abalorio, cuentas de vidrio de diferentes 

colores, beira nabarrezko aleak" Ib. "Arropa nabar bat, une robe de couleurs variées; bi behi nabar, deux 

vaches de couleurs variées" VocBN. "Katamotzaren larru nabarra, la peau tachetée du tigre. Iaunzkura nabarra, 

vêtement bigarré. Syn. pikardatua" H. "Athorra nabarra, chemise de couleur" Lh. "Bei nabárrak, las que tienen 

blanco y negro" Iz Ulz 420. "Lo que no es blanco y negro" Iz ArOñ. "Color. Ardau nafarra, izko nafarra, narru 

nafarra" Etxba Eib. "Pardo. Bei nabarra saldu dugu" Izeta BHizt2. v. ñabar. � Tr. Documentado en autores 

meridionales desde principios del s. XIX; al Norte se encuentra en Pouvreau, Duvoisin, Elissamburu, J. 

Etchepare y Zubiri (106). Nabar es la única forma atestiguada. � Nork ere nahi baitu Iakobek bezala bildots 

ederrik, nabarrik eta pikartik izan [...]. SP Phil 392. Katu nabar bat zelan zuritu? Mg CO 112. Edatearekin [...] 

iduritzen zate zuria nabar. AA III 379. [Kardantxilloa] ain tzan ederra luma nabarrez / ta ori-gorri guztikoz. 

Zav Fab RIEV 1907, 94. [Ardi] zuri uts edo beltz utsak baño, nabarrak askoz ere geiago zirala. Lard 39. Janzi 

nabar polit bat. Ib. 48. [Konexuaren larru] horasta edo nabarra. Dv Dial 100 (Ip ñabarra, It arrea, Ur arria). 

Ardi guztiak egiten zituzten ume nabarrak. "Varios". Ur Gen 31, 8 (Dv, Ol, Ker nabarrak; Urt pikotatuak, BiblE 

pintoak). [Zilizioa] geiago maita zuala jantzi pitxi ta nabarrak baño. Bv AsL 90. Lephoan artha handirekin 

inguratua zuen xerrenda nabar eta [hertsia]. Elzb PAd 1. [Gabinareak] egotxo nabarrean / derama kartea. Balad 

205. Neure oilanda nabarra / txikarra baina zabala. Ib. 148 (v. tbn. ollo nabarra en TAg Uzt 112). Begi 

nabarrak. Ag G 53 (v. tbn. 335). Bere baserritar jantzi zar ipingitsu nabarraz. Kk Ab I 24. Buru-zapi nabar, 

txirikorda luze [...]. "Las tocas chillonas". Mok 16. 

� (s. XX). Komentuko pareten gorrats ilhun-ilhunak, goipularriaren nabar-arinak [...]. JE Ber 55 (v. tbn. 70). 

Bai zorrotz begitu berak asto nabar areei! Kk Ab II 149 (ref. a una cebra). Bei nabar [...] luzia. Enb 66 (v. tbn. 

BEnb NereA 162 bei nabar). Zer balijo dau zuri, baltz, gorri / edo nabar ixatiak? Ib. 41. Zezen nabar arengana 

badoa. 'Sur le taureau aux blanches taches'. Or Mi 49. Gerriko nabarraz. 'Avec ceinture bariolée'. Ib. 46. 

Noizbait orlegi, gaur nabar basoa. 'Hoy amarillea'. Ldi BB 128. Zuaitz-tartetandiko urre nabarra. 'Oro 

abigarrado'. Ib. 124. Narru nabarra. "Piel parda". Laux AB 29. Ar nabar aundi bat. "Un gusano pardo". Or Eus 

226. Itxaso-mugan suturik ango / oz-alde nabar guziya, / geldi-geldiro jeisten ari da, / eguzki-litsa gorriya. EA 

OlBe 65. Zuaitzak laztan, usai garbidun / eskeintza lili nabarrak. Ib. 16. Haurraren begi nabar zoargiak. Mde 

HaurB 8. Zelai ta soloen kolore berde-nabarra. Erkiag Arran 125. Uren zurrunbillo / nabar bat. Gand Elorri 

165. Praka nabar batzuk. Erkiag BatB 42. Botika nabar bat erosi egiala, sakia igurtzi bigunean jagoteko. 

(Interpr?). Ib. 98. Biak larru nabarrez estaliak. "Pictis incinctae pellibus". Ibiñ Virgil 114. Bere burua batere 

kolorerik gabea, zearo nabarra, grisa zala konturatu zan. NEtx LBB 129. Oihal zuri bat itxura aldatzen urrun 

nabarrean. "Difuminada". Lasa Poem 67. Eta zelai nabar-illunean urrezko katu. "En campo leonado". Berron 

Kijote 199. Kolore nabar alaiez pintatua. MEIG I 175. v. tbn. A Ezale 1897, 17a. Otx 11. Gand Elorri 40. 

� (Uso adv.). "(Estar de) quinola, nabar egotea" Lar y Añ. � [Ihauteri arrats batean] nabar jantzirik zebilen. 

Soineko hertsi, laukitu bat zekarren. Mde Pr 106. � (Uso sust.?). "Alistado, hecho de lista, zerrenda, lista, 

nabarrez egiña" Lar (es muy probable que se trate de ... lista nabarrez...). 

� (Empleado como nombre propio). � Berriz begira dio Beltzak Nabarrari. "Negro a Nabarko". Or Eus 31 (ref. 

a un carnero). Nabar! Nabar! dei egin zion zakurrari. NEtx LBB 97. 

� (Uso fig.). Abigarrado, variopinto, variado. � Bizi, nabar, ximen eta izpildun agertuko digu [mundua]. Zait 

Plat 48. Edotariko gizatalde ugari ta nabarrak elkarturik. Ib. 124. Bere gogoa beredin tasunez ederturik zuen 

gizon nabar, sarkor eta zindo ark. Ib. 52. Ofizio nabar xamarrak izan ditut, [...] bulego lanak gehienik. MIH 

368. Hizkuntzaren izaera nabar-aldakorra. Ib. 194. Olabideren hizkera, hain nabarra izanik azalez, gipuzkera 

soila da. Ib. 348. Herri-jaietako suen antzera, atertu gabe ari da askatzen txinpart goriak, kurpil arinak, 

laudorio kiribilduak, negar-malko mardul-nabarrak. MEIG II 93. 

�2. (V, S-saug; Dv, H). Ref.: A; Lh. "Faux, qui a de la duplicité" Dv. "5. au fig., [...] trompeur, dissimulé, qui se 

présente sous différents aspects. Zer perfidia nabarra! Zer hipokrisia beltza!, [...]. 6. au fig., sale, déshonnête. 

Guthizia, desirkunde nabar, lohi, satsuak, envies, désirs sales, impures, immondes" H. "(Vc), lascivo, torpe (Se 

aplica a las palabras)" A. "Hypocrite. Gizon nabarra, un homme à plusieurs visages" Lh. � Alde batetik tentatu 

duenean etsaiak, / alabaiñan irabazi ez deus enganariak, / berze alde batetara itzultzen tu harriak, / hala nola 

xoriari nabar ihiztariak. EZ Man I 51. [Tramana ta Brix] biak ziran nabar samarrak, biak euren buruaren 

anditasunagaitik ebiltzanak. Ag Kr 176. [Lekaimetxo] alperrak eta nabarrak. Badira, badira oietan ederrak. 

ABar Goi 18. Bizitzako egoera ta jardunaldietan oi dan amarrukeria ta jakituri nabarra ikasteko. Erkiag BatB 

72. Onen antzeko txori nabarrak / noizbaiten dira ikusten. BEnb NereA 220 (ref. a una chica minifaldera). 

�3. Ioango da gizona / astelen-gaubean, / etxera tabernati / edan nabarrean. Azc PB 234s (in Ur PoBasc 183 

edan samarrian). 

�4. Escaso, poco frecuente. � Jakintsuen artian nabar bada ere, azaldu oi da inbidia, jakintasuna umiltasunian 

zimentatzen ez danian. Bv AsL 201. 

�5. "Nabar: dama-karakol. Los navarros erdaldunes le llaman nabarrico, según he oído" Ond Bac. 

�6. "(Adj.), azul. Begiak nabarrak (V-ger; 'los ojos azules')" Holmer ApuntV. 


mende. 

789


�7. "Denbora nabarra, goibel (AN-5vill)" Gte Erd 107 (junto a lañotsua, goibarra, illune, etc., de otras zonas). 

- BELTZ-NABAR, ZURI-NABAR. v. beltz, zuri. 

- NABAR-BELTZ. � Mantoi nabar beltz banaz. "De estampado blanco y negro". Or Eus 410. 

- NABAR EGIN. "Ataracear, nabartu, nabar egin" Lar. 

- NABAR-GORRI (AN-ulz). "[Bei] nabar gorriek, las que tienen blanco y rojo" Iz Ulz (s.v. bei). � Eguzkiak 

elurra jo du nabar-gorri. "Adquiere un color blanquirojo". Or Eus 134. 

- NABARREKO LAGUN. Compañero. Cf. lagunabar, nabarrezko. � Orduan, Abadinoko sakristaua [...] 

bere nabarreko lagun batzukaz, zan Meza guztia kanta edo erezten ebana. A Ezale 1897, 36b. 

- NABARRIK. (Uso adv.). Turbio, marrón (ref. al color del agua). � Nabarrik joian egun-sentian, / ira-basoko 

iturria. 'Turbia'. Gand Elorri 97. 

� Etim. Podría tratarse de un derivado de naba; cf. acaso bidenabar. 

2 nabar (V, G, AN, B, BN, Ae, S, R; O-SP 231, SP, Aq 98 (AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H), naar 

(BN-ciz-baig). Ref.: A (nabar, naar); AEF 1926, 46; EI 104; Lrq; JMB At; AEF 1960, 59; Iz UrrAnz, ArOñ, To; 

CEEN 1969, 218; Elexp Berg. �1. Reja del arado. "Coutre" SP y Gèze. "Cortante, instrumento con que abren a 

trechos la tierra para layarla más fácilmente" Aq 98. "Nabarra ta nabarska (Sal, R), la reja y la rejilla" A. 

"Nabarra, burdiña zorrotz bat aga luzeaz, soloan laietan dabiltzenean zoi guztiak bardin urten daien ertzak 

ebagitteko" Onaind EEs 1931, 198. v. goldenabar. � Ene usantza gaixtoak / khentzatzu errotarik, / nabarrak 

nola berroak / alhor zainhoetarik. EZ Eliç 62. Goldearen amorekati pot nabarrari. O Pr 201. Nabasai, iruortz ta 

nabarrak igaro biar dabee soluan. Mg PAb 150. [Martinek] harturik nabar zorrotza; / hartaz kalitzen du hartza. 

Etcham 201 (v. tbn. 200). Bere naar guziekin aren gainean urkilatzen da [...]; metalaren gorputz berean 

txertatutako zerra bezela da. "Se ahorquilla en él con todas sus rejas". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). v. 

tbn. Izt C 232. NecCart 6. HerVal 138. �2. "(G, R), surco abierto con este arado" A. �3. "(?), cuchillo" A. 

- NABAR-ETXE. "Nabarretxia, la madera donde se fija la cuchilla" Iz ArOñ (s.v. etxe). 

- NABAR GARBITZEKO. "(H), curette pour charrue" Lh. 

- NABAR-LAIAN (A Apend, que dice que no es nabaslaian). Abriendo surcos (?). 

- NABAR-MUTUR. � Nabar muturreko burdina bat. HerVal 234 (sg. el ed.: "barra de hierro para tiro del 

arado"). 

nabar. v. nafar. 

nabarben. v. nabarmen. 

nabarbeztu. "Pintorrear, pintorretear" Lar. 

nabarbide. "Atajos. Errege-bidez eta nabar-bideaz etorri ziran beilariok Orreara. Herr 25-9-1958" DRA. 

nabardade (Izt 120r). � Variedad de colores. v. nabardura. � Lore onen nabardade ederra izanik ain 

ikusgarria [...]. Izt C 161 Txillar, zume eta oen lagun askok [...] bata besteari irme josirik egiñeratzen dituzten 

sasi andien nabardade ederra. Ib. 159. 

nabarde (Lar, H). � "Variedad de colores" Lar. v. nabardura. 

nabardera (H (S) � Lh), ñabardera (H). � "Sort de gril tournant de forme ronde, sur lequel on durcit une 

galette de pain de maïs, le talo, pour lui donner une croûte gris foncé" Lh. 

nabardun. � "(L, BN, S), bigarré" Lh. v. 1 nabar. � Eztok inoiz ikusi mutil nai gizon galant, kaltza 

nabardunik? A Ezale 1897, 17a. 

nabardura (O-SP 231, SP, Dv, H). �1. "Variété de couleurs, bigarrure" Dv. Pouvreau da en su dicc. 

nabarbadura citando a Axular (93), sin duda errata por nabardura. Cf. ñabardura. v. nabardade, nabarde. � 

Tigre arrak ere bere nabardurak, kolore pikardatuak alda [...] ditzanean. Ax 93 (V 63). Añ gaitz dala miñanze 

au sendatzea nola [...] tigreak bere nabardurak edo mantxak uztea. AA I 403. �2. (AN, L, R ap. A). "Pardura, 

calidad de pardo. [...] Oraiño ezabei jin nabardura biloan basantzer (R)" A. 

nabari (AN-gip, BN ap. A; Dv). �1. (Adj.). Notorio, destacado; evidente, patente. "(O, AR), notoire" Dv (cf. ej. 

de Oihenart s.v. nabari izan). � Tr. Documentado desde la primera mitad del s. XX en autores meridionales de 

léxico cuidado. � Gizon nabaria. "Notabilidad". Zink Crit 56. Euskera da gure bereiz-alderik nabariena. Ldi IL 


mende. 

790


67. Orduezkeroztik "Euskaltzaleak"-en lanik nabarienak auetxek izan dira. Ib. 142. Saltokian biltorri (bildu-orri) 

nabari bat yantzita agertuko nituke. Ib. 34. Ontatik du biotzondo ain nabaria. "Tan sensible". In Or BM 22. 

Zergatik, ba, ez nun yakingo? Agindu nabaria baitzan. 'Era manifiesto'. Zait Sof 173. Urkabetik zintzilik dagoen 

urkatua bezain nabari baita ene jokabidearen nagusitasuna. Mde Pr 137. [Berezkuntza] horietan nabariena. Ib. 

212. Asko nabariago ta garaiago. "Excellentius atque sublimius". Or Aitork 65. Batzuk alper, besteak langille; 

batzuk apal, besteak nabari. Anab Poli 9 (v. tbn. Aprika 88s). Soñu nabariekin. Ib. 53. Adimendun izakiak badu 

berezitasun nabari bat: gogoa, desira. Vill Jaink 117 (v. tbn. 60). Oratigandiko kutsu ain nabari au. Gazt MusIx 

62. Doai nabariz. Ib. 162. Aukeramen honen zergatikoak, nabarienak behintzat. MIH 233. Gehiagorako gai dela 

gauza nabaria da. MEIG II 91. Berak beti, eragozpen nabaririk gabe, hitz-lauz ihardun zuenez gero. MEIG IX 

42. v. tbn. Erkiag BatB 73. 

� (Usos predicativos y adverbiales). � Ara an oliodia. Oliondo tartean begira nabari, matsondo [...] lerroak. 

Or Mi 4. Labainak ditu meakak, baiña / saskittoa tinkatzeko / naiko nabari. "Suficientes para apoyar". Or Eus 

86. Egurgiten astean, au duzu nabari. "El que sobresale". Ib. 15. [Udazkenean ego-aizeak] bere, / aizegiñez txit 

jator, nabari, / eskeintzen digu [...] sagar elduen usai ugari. EA OlBe 28. Ez olakorik! Kristau siñestearen 

nausigoa ez da alperrik zabaldu mundu osoan, ain nabari. Or Aitork 145. [Aldizkarian] euskara [...] nagusitzen 

hasia zen gero eta nabariago. MEIG I 258. Nahiz esanaren mamia ez beti nabari agertu [...] irakurleari. MEIG 

IV 124. Estari nahiz nabari. MEIG VI 80. 

� (Tema nudo, con izan intrans. unipersonal de 3. a persona sing.). (Ser) evidente, (estar) claro. "Nabari da, il est 

notoire" Dv. "Nabari da, es evidente" A. "Hori nabari da (S)" Gte Erd 178 (junto a agerian dago, klar da, etc., 

de otras zonas). "Nabari da ona zerala (G-goi)" Ib. 234. Cf. nabari izan. � Nabari zan Yesusen gorputza 

etzutela etsaiak eraman. Ir YKBiz 520n. Nabari dana, ordea, ezin diteke ostendu. 'Lo que está a la vista de todos'. 

Zait Sof 127. Gauden tokia, ostera, nabari danez, gurena bide duzu. 'Por lo que se puede claramente adivinar'. 

Ib. 105. Hori nabari da. Alabainan [...]. Mde Pr 79 (v. tbn. 208). Nabari zen kondatzaile bezala ez zedukatela 

gora. Ib. 85. Nabari da zer gertatzen zaigun. MIH 87. Nork-nahi ikus zezakeena baizik ez nuen esan, hain zen 

nabari. Ib. 226. Ez daude, nabari da, Txinakoaren antzeko harresiz elkarrengandik bereziak. Ib. 230. 

�2. "(S; Foix), évidence" Lh. 

- NABARIENIK. Del modo más evidente, más patente. � Barrengo harra ere, hiri larrietan nabarienik, 

abiatua zen lanean. MEIG VI 50. 

- NABARIZKO. (Adnom.). � Nabarizkua zan neure irri-kiñuba. "Fingí un gesto de profunda extrañeza". Laux 

AB 43. 

� Etim. Es posible que sea un derivado de nabar. 

nabariarazi, nabait-erazi. �1. Insinuar, hacer percibir. � Guzi au, zeruko paradisoa nabait-erazten dun 

lurreango paradiso bat ez al da? Elizdo EEs 1929, 180. Ihesi hauek [...] sakontasunaren bidez nabariarazten 

dira. "Se insinúan". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). Nabari arazten dion estuera bidez. "Que le hace 

experimentar". Ib. 127. �2. nabariazi. Manifestar, mostrar, hacer resaltar. � Heretiku oriek gaitzesteak, Zure 

Elizak zer derizkion nabariazten du. "Facit eminere". Or Aitork 179. 

nabaribuña (det.). Se encuentra en Iztueta (C 232), en una lista de aperos de labranza; sg. el traductor es 'timón 

o pértiga de "Nabarra"'. 

nabarigaitz. � Difícil de distinguir, de percibir. � Aurrez-aurre jarri zanean gizasemearen irudi nabarigaitza 

[...]. Gaua illuna zegon txit eta ezin zitekean irudi aren nortasunik bereizi. Etxde JJ 152. 

nabarigarri (Dv � A), nabaigarri. � Notable, remarcable. � Kristi algargoako eta gobernamentü politikoen 

artian [...] bada desbardintarzün nabarigarri dena. ArmUs 1896, 97. Bat zan, boston artean, nabarigarriago, 

bai gorpuzkeraz, bai arpegiaren ederrez. Erkiag Arran 14. [Katu] aren bizarrak erdi biribil, gaur tellatuetan 

ikusten diran telebista-orratzak baño askoz nabaigarriagoak ziran. Abeletxe GaziG 97. Hauek osatzen dute 

hura; eta honek nabarigarri egiten ditu haiek. MEIG IX 118 (en colab. con NEtx). 

nabarigo. � Observación. � Egin zituen nabarigoez edo erremarkez ezagut-arazi zeraien etzuela sobra baizen 

arrazoin beldur haren izateko. Birjin 603. 

nabari izan. � Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y alto-navarros del s. XX. Al Norte sólo se encuentra 

en Oihenart. En DFrec hay 197 ejs. que pueden correponder tanto a esta entrada como a nabari. �1. (Aux. 

trans.). Advertir, percibir, notar, sentir, vislumbrar. v. nabaritu. � [Leku tzar artan] narraztien errestatzak eta 

ziztuak [...] nabari zituen. FIr 149. Basalurrez bidalari / kê urdiña badut nabari [...] gizalur-ezagungarri. Ldi 

UO 16. Beren ondoan / ez badute nabari iñor. "Si notan que nadie vigila". Or Eus 221. Etzuan egundo biotzean 

nabari araingo zarrazta zorrotzik. TAg Uzt 228. Nun arki balkoi oberik? / Itxasoraño nabari dezu / Euskalerria 


mende.


osorik. SMitx Aranz 195 (v. tbn. 169). Ezin erranezko akidura bat nabari zuen bere gorputzaren atal orotan. 

Mde Pr 162. Bere barkapena ziñezkoa zala nabari zezan [...]. Etxde JJ 278. Ixiltasuna. Bi lagunek alkarren 

arnasa nabari. Anab Poli 105. Badirudit, / nabari dotala / buruan, gotzaiaren / eskuen epela. Gand Elorri 107. 

Norbera bizi dan etxeari [...] ez al zaio jasotzen alako [...] maitagarri-kutsua, besteak alakorik nabari ezpadiote 

ere? Vill in Gand Elorri 11. Gorrotoa nabari dau bere erraietan. Erkiag BatB 140. Eta obeki ikusi ta nabari 

dezazun, goazen arako muiño artara. "Para que mejor los veas y notes". Berron Kijote 196. Ez dut uste bada, 

nabari ez dugun hutsa huts dei daitekeenik. MIH 387. 

� (AN-gip, B, Sal, S, R). Ref.: A; Izeta BHizt (nabaitu); Gte Erd 234. (Uso impersonal). Percibirse, advertirse, 

vislumbrarse, distinguirse, notarse. "Parecer, ponerse a la vista, avistar. Bortuan otsorik nabari da? Ezta orai 

nabari otsorik, ¿parece algún lobo [...]? Ahora no parece ningún lobo" A. "Pozik zegola nabari zitzaion (ANgip), 

[...] aurpegian nabari zaio kezka ori (AN-gip)" Gte Erd 234. � Nihaur ninzan gelari, ene uzkiari bazekion 

nabari. "Il paraît bien à mon derrière, car il est bien gras [les clavieres ou gouvernantes ont bien autant de soin 

de se bien traiter que leurs maîtres"]. O Pr 336. Baldin arriskurik nabari bada. FIr 150. Norbait nabari zen 

lekura, bereala an zuen tiroa. Ib. 145. [Aren bularte atsandituak] itsasertzean zuri zuri nabari den akara-aiena 

[dirudi]. Or Mi 119. Otza ta kopetean zimurra besterik etzan nabari bazterretan. Ldi IL 84. Ortik nabari da [...] 

bazuela etxe bat Kaparnaumen. Ir YKBiz 83. Nabari ez diran illobiak iduri duzue, aien gañean ibiltzen baitira 

gizonak, bat ere yakin gabe. Ib. 274. Txoriak, aldiz, nabari dira. "Se dejan oir". Or Eus 75 (v. tbn. 131). 

Antzalda sorgiña! / Kokotza nabari zait / sudurraren billa. EA OlBe 95. Igeri eta igeri; / legorrik baña, ez 

nabari. SMitx Aranz 223. Gipuzkoako aundiki sendietakoak baziran ere etzitzaien nabariko, noski, gerritik 

zintzilik zeramaten ezpatagatik ezpalitz. Etxde AlosT 14 (v. tbn. JJ 27). Garbi nabari da ortik [...] mugimentuak 

eragiña zala. Or Aitork 309. Itzartu danean ez da argitasunik nabari. Erkiag BatB 141. Obligazioaren arrastorik 

ezta iñondik iñora emen nabari. Vill Jaink 80. Gizon basatietan ere nabari da joera ori. Ib. 166. Ara, an nabari 

diran dunbuilo beltz aiek [...]. "Que allí parecen". Berron Kijote 101. Ontan bada, eguna zabaldu zuan eta 

nabari zitezkean gauzak argi-aski. Ib. 225. Ohiturarik eza ere nabari zaio. MIH 359. Bere eragina edozeinengan 

da nabari. MEIG V 105. Hauei ez zaie nabari Campionek nabarmen duen ajea. MEIG VI 77s. v. tbn. Zait Sof 

85. Gazt MusIx 59. Zait Plat 51. Lab SuEm 176. 

�2. (Aux. trans. bipers.). Mostrar, evidenciar, demostrar. "Nabari dute erituk daudela (AN-gip-5vill), nabari du 

orrek gizon ona dela (G-goi, AN-5vill), [...] arek begitan nabari zun (AN-gip), nabari duzu ona zerala (ANgip)" 

Gte Erd 234. � Jakintsue bada ere, / ezto asko nabari. EusJok 80. Txuriaz nâsi [...] gorrixka nabari duk 

sarri. 'Muestras'. Ldi BB 114. Mîan oztopo bat jarri zaio, / ez nai oraiño nabari. "No quiere revelarse todavía". 

Or Eus 89. Damu bizi bat nabari zuela bere mintzoan esan zituen azken hitzok. Mde Pr 96. Bazegoen gizon bat 

harkaitz erpinean [...]. Gizabetea ez zuen ondo nabari, aurpegia ordea jainko batena zeukan. Ib. 119. Nabari 

zuen aurpegian tristura aundi bat. Izeta DirG 123. Bozkariozko eguna zen eta nabari zuten denak alaitasun bizi 

bat. Ib. 95s. Edozein izakik [...] lan jakin bat egiteko asmoa nabari du. Vill Jaink 46. Olerkietan nabari duen 

gozotasun, eztitasun eta narotasunari. Gazt MusIx 60 (v. tbn. 168). Gosea nabari du begi ondoetan. NEtx LBB 

104. Aien antzekoa bait zirudian eta ala nabari bait zuan azkar-itxuran. "Mostraba". Berron Kijote 50. Nabari 

bait du bera bakarrik dala [...] gogo garbitan bizi dana. "Pues muestra que". Ib. 162. Letratua dugu Oihenart, 

letra gizona, eskolatua, ikasia: hori nabari du besterik gabe. MIH 233. Egungo egunean bertan, nabari dugu, 

zuzenka eta zeharka haien errainua gure egintzetan. MEIG VI 50s. v. tbn. Inza in Jaukol Biozk V. Etxde JJ 274. 

Osk Kurl 82. � (Aux. trans. tripers.). � Zure azpegi ta arpegi bestelakotuak nor zeranez nabari digute. 'Nos 

evidencian'. Zait Sof 122. 

�3. (Aux. intrans. bipers.). Aparecerse, manifestarse. � Ene maite-maite ori! Zure mintzoaren bidez nabari 

baitzazakit. 'He reconocido tu voz'. Zait Sof 132. Iduriz eder iñutzen niñuzuten. [...] Orain berriz, dongeen seme 

donge nabari natzaizue. 'Ahora soy considerado un infame'. Ib. 96. Onen olertigintzan alako igesgura ezikaitza, 

burrukari itzuri-egin nai bizia nabari zaigu. Gazt MusIx 69 (v. tbn. 59). v. tbn. Or Eus 302. 

nabariketa. � Insinuación, sugerencia. � Hasieran [...] nabariketa lainotsua besterik ez da. "En estado de 

sugerencia vaga". MEIG IX 135 (en colab. con NEtx). Itxura estaliaz, haren nabariketa sortzen du. "Llega a 

sugerirlo". Ib. 127 (id.). 

? nabariki. � Nabariki hobe genuke / trankilitatian utzirik, / bena kondizionereki, / eztiala ukiren neskatilarik. 

AstLas 10. Nabariki estará probablemente por nabasiki (q.v.). 

nabaritu (L, BN-ciz, Ae, Sal, S; O-SP 231, SP, VocBN, Dv, H), nabaitu (G-bet, AN-gip, B, R), nabaditu (Ht 

VocGr 416, Lecl, Dv, H), nabartu (BN-baig; H), nabarritu (Arch ms. ap. DRA). Ref.: A (nabaritu, nabaitu, 

nabartu); A Apend; Izeta BHizt (nabaitu); Gte Erd 121. � Tr. Poco documentado al Norte, aunque se encuentra 

en textos de todas las épocas desde la primera mitad del s. XVII. Al Sur lo emplean autores del s. XX, sobre todo 

de la segunda mitad, y se encuentra abundantemente documentado. En textos meridionales nabaitu es la forma 

más gral., seguida en menor frec. de nabaritu, y alternando ambas variantes en algunos autores. Nabaritu es la 


mende. 

792


forma más documentada en textos septentrionales; hay además nabaditu en Duvoisin (Gen 42, 1), Laphitz, 

Joannateguy y en Prop ((1908, 109); sg. DRA se encuentra tbn. en Herria (10-9-1968), pero la ref. es incorrecta), 

nabaitu en Joannateguy y Casenave, y nabarritü en un texto suletino de GH (1931, 447). Salvo errata, hay sust. 

vbal. nabartze en Oskillaso (Kurl 130). En DFrec hay 29 ejs. de nabaritu y 15 de nabaitu, todos ellos 

meridionales. 

�1. (Aux. trans.; tbn. impers.). Advertir, percibir, notar, sentir, darse cuenta; vislumbrar, distinguir. "Apercevoir, 

découvrir de loin. Arranoak nabaritu duenean. Begiak nabari ahal dezan guzia" SP. "Remarquer" Ht VocGr 

416. "Hatzetarik nabaritu dut hemen iragan dela, j'ai connu par ses traces [...]. Nabaritzen badut ene etxean 

sartu haizela!, si je m'aperçoit, si je connais par quelque moyen que [...]! Nabaritu duzu gaurko gabean uria egin 

duela?, [...]. Eztuzu nabaritu argi hori, habarrots hori [...]?, [...]. Zure urhatsa nabaritu du[d]an bezain sarria 

laster egin, sitôt que j'ai distingué votre pas [...]" H. "Ama dala nabartzen ari da (BN-baig), empieza a 

manifestar que es madre, está embarazada" A. "Ezta nabaritzen izkirio-arroltzeak diren edo usoenak (Ae), no se 

distingue o aprecia, si..." A Apend. "An amaren palta ederra nabaritzen da (AN-gip)" Gte Erd 121. Debido a 

una errata de la edición o a un descuido, Azkue da la forma nauritu, citando a Etcheberri de Ziburu (Noel 50). 

Lhande da "Nabari (L) sentir, percevoir, ressentir. Var. de nabaritu", quizás por nabari izan. v. nabari izan. � 

Arranoa dathorreño xoriak dik kantatzen, / nabaritu duenean ordean duk ixilltzen. EZ Man I 45. Ezen begiak 

nabari ahal dezan guztia / gauza xoill itsusia da. Ib. 104. Ardiats diezadazu grazia herioa aitziñetik senti eta 

nabaritzeko. EZ Man II 174 (v. tbn. Noel 50). Orai nabaritu doa / kurutze misterioa. 'Voici que paraît'. O Po 64. 

Eztuzea ordian hautemaiten edo nabaritzen zien aldian diren Ainguru eta Arkanjelu salduak? AR 255. Bainan 

ikhusi baitzituzten ioaiten batzuek, eta bertze hainitzek ere nabaritu, laster egin zuten hara. "Et cognoverunt 

multi". HeH Mc 6, 33 (Dv nabaritu; He, TB ezagutu, Leon asmatu). Nabaritu zueneko Jesus. HeH (ap. Dv, que 

traduce "dès qu'il entendit que Jésus était là"). Hau nolatsukoa den nabaritzeko, izpirituz igan nadiela zeruko 

gortera. Dv LEd 48. Nabari baleza gobernadoreak [...]. "Et si hoc auditum fuerit a praeside". Dv Mt 28, 14. 

Zeruko gauzen nabaritzeko nihor ez da gai. Dv Imit 109 (ap. DRA). Karrikan iragaitean, etxe batetarik 

nabaditzen ditu garrasia batzu. Laph 76. Nere sabelean daukadan haurrak, nabaitu edo sumatu dueneko hemen 

zarela [...]. Jnn SBi 38 (307 sumaturik edo nabaditurik). Ülhain batek nabaritü zian bere idi bat bestiak beno 

gizentzenago zeiola. Ip Hil 193. Nabaritü zien han, harroka artian, Maria Birjinaren imajina eder bat. Ib. 200. 

� (s. XX). Nabaitzen dira tronpeta soñuak urrun samar. Ill Pill 20. Osaba apezak nabaritü zialarik Graxik 

Dominixeri egiten zian sua. Const 35. Nere begiak Jesus / an ez dute ikusten, / oro bat sentzukiyak, / ez dute 

nabaitzen. ArgiDL 160. [Neska] bi nabaitu nituen / esanaz elkarri: [...]. Tx B III 36. Nabaitzen didazu, ama, zer 

esan nai dedan? Alz Ram 79 (v. tbn. 91). Alde guzietarat bea, etzuen gudularik nabaitzen. FIr 142. Kanpak joten 

diñardubela nabaitzen dot. Otx 168 (83 nabattu). Ostatura iristean, nabaitu zuten Maria ta Yosek Yesus aurra 

etzetorrela. Ir YKBiz 34n (459 nabaritu). Hormaren barruan oraindik beste leze edo zulo barneago bat nabaritu 

genuen. Mde Pr 112s (HaurB 49 nabaitu). Mediumekiko batzarretan nabaritzen diren "hilen arimak". Ib. 345. 

Barruti bazterreko bidean erromes bat nabaitu zun [...] berari so. Etxde JJ 238. Gogoko tokian ezpaita aldapik 

nabaitzen. Ib. 89. Garbi nabaitzen zitzakion an zerebilzkien arloengandik urrun zeukana burua. EG 1956 (5-6), 

24. Erotzen ari naiz, bai; neuk nabaitzen dut. Txill Let 88. Eta ezkututik bi gizonen izketa-otsa nabaitu det. NEtx 

Antz 21. Jentea batera bestera nabaritzen eban tontor artatik. Erkiag Arran 186 (BatB 186 nabaitu). Gaur 

nabaitu dot, lenengoz, aurton, neguaren otza. Gand Elorri 172. Motorraren soñua nabaritu det. Anab Aprika 71 

(v. tbn. Poli 94). Ankak, egurrezkoak balira bezela nabaitu nituan. Ugalde Iltz 17. Uretatik irtetzean, alako 

ozkirri bat nabaritu du. Vill Jaink 71. Amarrak aldera nabaitu zuten atea yoka. Izeta DirG 27. Asmo txarrik 

nabaitzen badiozu, astindu zure ukabillak. Matx Gazt 75. Ez nuan beñere soldataren usairik ere nabaitzen. Salav 

35. Nabaitu al dituk tiroak, Pedro? Ib. 49. Gure biziak bere azken-muga urreratzen nabaitzen du. NEtx LBB 7. 

Badiagü basurde [...] basollar, ürzo eta trida [...]. Phitz egon nabaitzeko / hegalak eta adarrak. Casve SGrazi 

58. Lenengo tragoxkan, ura zala nabaritu zuan. Berron Kijote 192 (189 nabaitu). Burruka-zarata nabaritu zuan 

alde artara joan zan. Ib. 180. Larrialdi hurbilik nabaritzen ez zutenez gero, ez ziren sobera kezkatu. MEIG VII 

41 (MIH 318 nabaitu). Ez da azter-sail gehiegirik [...] horren pareko goraldirik nabaritu zaionik Francoren [...] 

garaietan. MEIG VIII 85. 

v. tbn. Arb Igand 151. A Ardi 130. Eguzk GizAuz 167. SMitx Aranz 133 (225 nabaitu). Munita 76. Azurm HitzB 

29. Nabaitu: Ag G 315. EgutTo 8-10-1918 (ap. DRA). Moc Damu 34. Jaukol Biozk 94. Enb 110. Laux BBa 98. 

Aitzol in Ldi UO 6. Lek EunD 21. ABar Goi 26. TAg Uzt 161. Zait Sof 63. Basarri 72. Onaind in Gazt MusIx 

148s. Lab SuEm 181. 

� (Aux. intrans.). Advertir, percibir, darse cuenta. � Ongi nabaritu zen Azkue horretaz, baina, [...] ez zion 

atezulorik ireki bere isuriari. MEIG VII 35. 

� Ver. � Zarren mai luzean, ogei ta sei bat atso-agure nabaritu nituen. A Ardi 64. [Itz] izardun [...] oriek 145garren 

orrialdeko Geigarrian nabaritu zenetzazke azalduak. Ib. X. Ez al dek, Antton, nabaritu, nork oratu dion 

gaur aurren-aurrena ardo-bonbilari? Ib. 36. 

� Oir. � Zer itz oargarri nabaitu didazu, ba? '¿Me has oído?'. Zait Sof 80. 

�2. Gizonen saldukeri ta gaiztokeria nabaritzen dituan edesez. "Resaltan". Zink Crit 47n. 

�3. (AN-larr). "Sobresalir, distinguirse" Asp Leiz. AxN explica nabarbendurik (434; cf. ej. s.v. nabarmendu), 


mende. 

793


por nabariturik. 

- EZIN NABARITUZKO. "Incompréhensible" Dv. 

nabaritxo. � Dim. de nabari. � [Antze-idazketak] begikalduz baino buru-eraginez igurtzigoak edo ditu ausaz 

guziak; zenbait, nabaritxo ere bai, zimel-giro antza dutelarik. "Y a veces hasta prepondera". In Or BM 22. 

nabaritza (Dv � A). � "Notoriété" Dv. 

nabarizino. "Nota, censura" Lar. 

nabarkara (AN, L ap. A), nabarka (V-gip ap. Elexp Berg). � "Parduzco" A. "Kolorez marroixkia, nabarka 

ortaikua" Elexp Berg. � Bihi arrataila [...] da ogirik txarrena; nabarkara da, ximur, mehats eta erreka 

barnenarekin. Dv Lab 46. 

nabarkeria (BN-ciz ap. A; Dv, H). � "Acte de duplicité" Dv. "Discours, action déshonnête, tromperie" H. 

"Acto de doblez" A. � Ala sortu zan nabarkeri ta gaiztakeri pranko karlisten soldaduetan. Or SCruz 89. 

[Mystère deitu antzerki motan] luzekeria eta nabarkeria aspergarri dira frango laster, are gehiago pasarte oies 

eta morrokoz emokatuak direlarik. Lf in Casve SGrazi 9. 

1 nabarki (Dv � A). � "Avec duplicité" Dv. 

2 nabarki. � De manera ostensible, manifiesta. � Txoriak ixil. Bide bustian / pausuon otsa, nabarki. Gand 

Elorri 199. 

nabarkote. "Parduzco. Txori pikuluze nabarkote bat dok ori" Elexp Berg. 

nabarlore (L ap. Lh; Hb ap. Lh, Lcq 109), nabarlora (Lar � H). � "Escobilla de ambar, flor" Lar. "1.º bluet; 

2.º (Hb), ambrette" Lh. � "Bleuets" nabar-loreak aldiz ezarzkitzu ezkongei-loriekin. GAlm 1954, 36. 

nabarlu (Lar � H). � "Guadamacil" Lar. 

nabarmen (V, G, AN, L, B, BN-baig; Aq 560 (AN), Mg PAbVoc, Izt 35r, H, A Apend), nabarben (B, S, R; Urt 

V 175, Izt 112r, Dv, H), naarmen (BN-baig). Ref.: A (nabarmen, nabarben); Lh (naarmen); Iz ArOñ. � Tr. La 

forma propia de la tradición septentrional es nabarben (junto a nabarmen en Pouvreau). En textos meridionales 

la forma más frecuente es nabarmen. Emplean nabarben Cardaberaz, Guerrico, Aguirre de Asteasu, Añibarro, P. 

Artola, Alzaga (STFer 137) y, junto a nabarmen, Arrue, A. Jauregui, D. Agirre, Orixe y Zaitegi. Hay además 

nabarpen en F. Irigaray (junto a nabarmen). En DFrec hay 103 ejs. de nabarmen, meridionales. 

�1. Notable, singular, extraordinario, destacado, señalado, distinguido, llamativo, ostensible, manifiesto, 

sobresaliente; raro, extravagante, estrafalario. "Desaliñado, descompuesto" Mg PAbVoc. "Asaldu nabarbenetan, 

dans les troubles manifestes" Dv. "Nabarben se usa, así como su variante nabarmen, generalmente en mal 

sentido: por ej., persona desenvuelta, libre en sus acciones; escandalosa, desarreglada, en el comer o vestir o 

andar, etc. Podría acaso resumirse su significación en las palabras "irregular", tratándose de cosas, 

"desarreglada" refiriéndose a personas" A. "Sakerdia zamarien tresna nabarben bat da (B), la basta es un 

aparejo notable (saliente, distinguido) de las acémilas" Ib. "Odola gauza nabarmena da, la sangre es cosa 

llamativa [...]" A Apend. "Enea bezen naarmen izanen da, il sera aussi apparent que le mien" Lh. "Nabármena 

da, es conocido" Iz ArOñ. � Tr. Documentado al Sur desde la segunda mitad del s. XVIII. Al Norte lo emplean 

Haramburu, Etcheberri de Ziburu, Harizmendi, Haraneder y Mihura, y ya en el s. XX, Xalbador. Ejs. más o 

menos claros de 'raro, extravagante' se encuentran sólo en autores meridionales. 

� Ezen eztik nihoiz uzten bekhatu nabarbena / eman gabetarik guti edo aski den pena. EZ Man I 116. Gauza 

nabarbena eta baliosa ebatstea. Harb 182. Peril nabarbenetan. Hm 195. Asaldu nabarbenetan fermu, tentazione 

xumeetan garaitua. He Phil (ap. H). Begira nazazu [...] tentamendu nabarbenetarik. Mih 23. [Falta] 

nabarbenenak agertuko ditut. Besteak irakurlearen kontura. Cb Eg III 394. Giza artean ots asko ateratzen duten 

egiteko nabarbenetan. Cb Just 13. Eta txit nabarbenak edo publikoak ziran gure Jaungoikoak egunoro egiten 

zituan milagroak. Gco I 281 (v. tbn. II 62). Au da etsaiaren umeen siñale ta marka txit agiria ta nabarbena. AA 

III 295. Inguratu zan bertara erdaldun bat galtza nabarben batzuekin. PArt in Bil 173. Ez dago itz nabarben 

orietan erlijioaren izpirik. AJauregi 16 (ap. Dv, que traduce "dans ces paroles inconvenantes"). Uzten du obispo 

jaunen eskuan (pekatu) itsusiago eta nabarmenagoko beste zenbaiten barkazioa. Ib. 19 (ap. Dv, que traduce 


mende. 

794


"plus graves"; ambos ejs. podrían corresponder quizá a la 2. a acepción). 

� (s. XX). Amabost-aldi artan gertatu ziran gauzik nabarmenenak. Goñi 60. Neskatxa purtzill nabarmena! Bere 

buruari ezer opa ez ta eskalientzat dana bear. Ag G 135 (351 nabarben). Jokari txikie da / bañen nabarmena. 

EusJok 77. Bere soiñeko arroparen joskera-kolore nabarmenakin. "Notoriamente exóticos". Mok 4. 

Aurpegiaren zoragarria, / soin beltzean nabarmena! "¡Qué rostro tan hechicero!". Or Eus 362. Ipar-aize 

nabarmena. "Brioso". Ib. 390. Iru gurutze nabarmen / mendixkaren gallen-gallen. SMitx Aranz 225. Bere biziko 

gertakizunik nabarmenenak [...] laburkiro aipatuko ditugu. Etxde JJ 17. Tarteka-tarteka ixil-une nabarmen 

batzuek egiñaz. Lek SClar 105. Oraingo gazteen lotsabagakeria nabarmena da. Erkiag BatB 12. Pinpilinpauxen 

artean, mueta batzuk ziran nabarmen ta jakiñak. Zuriak, Ama Birjiñea euken izentzat. Kolore nabarrekoai, San 

Roque eritxen. Ib. 36. Badakik ongi mintzatzen eta nabarmenena i aiz gai auetan. Izeta DirG 47s. Medalla edo 

kondekorazio nabarmen bat. Vill Jaink 103 (v. tbn. 140). Maite-miña [...] nabarmenagoa da neskatxen artean. 

MAtx Gazt 26. [Euskerak] ez baitu indar-azentu nabarmenik. Or in Gazt MusIx 48. Gure konbersaziyua / gauza 

nabarmena, / etzazutela sinistu / esan degun dena. Azpillaga in Uzt Noiz 47. Ene pertsu horiek hemen agertzen 

dira hitz bat ere aldatu gabe, beren huts nabarmen guziekin. Xa Odol 89. [Ziza zuria] usaitik ere ezagutzen da / 

alakoxe nabarmena. Uzt Sas 133 (v. tbn. 258). Erlijioan bertan askozaz gehiago zor zion [...] Gandhik 

kristautasunari, edozein europar nabarmenek budismoari baino. MIH 339. Onena izatea bezain berezia eta 

nabarmena baita txarrena izatea. MEIG I 189. Nolabaiteko bizimodu nabarmena daramaten arlote alprojak. 

MEIG III 117. Dohai nabarmenak. Ib. 91. Estalki soila, bitxi nabarmenik gabea. Ib. 109. Horien artean Otxoa 

de Arinek oso leku nabarmena du. MEIG IV 59. Badute, haatik, ezberdintasun nabarmenik. MEIG VIII 37. v. 

tbn. Ag EEs 1917, 172. Gand Elorri 104. Ugalde Iltz 61. Zait Plat 21. 

� Baña aren eztarria besteengandik nabarmena zan. Salav 107. 

� "Nabarmena, el que no sabe disimular que tiene, por ej., novio o dinero" BU Arano. 

� (Usos predicativo y adv.). "Eneutsan gariari nabarmen eritxi, no me llamó la atención el trigo" A Apend. 

"Sobresaliente. Zu beti nabarmen" Izeta BHizt2. "Danen artean nabarmen geratu da (V-gip)" Gte Erd 71. � 

Bere garbitasunak eta inozenziak nabarbenago eta ezagutzeko errexago errendatzen baitarozte. He Phil 301 (SP 

300 hobeki agertzen baitu; Duvoisin traduce: "sensibles"). An agiriko da nabarmenago pekatarien 

arduragabetasuna. CrIc 33. Oien itzegitiak / nabarmenak daude [...] gaizki esaten trebe [...] berak jaun da jabe. 

AzpPr 84. Malentxo naian Jose nabarben ibilli bada, ez jakiñean ibilli da. Ag G 330 (Kr 202 nabarmen). Len 

baño gogorrago jarrai zioten beren arloari, len baño zoliago, biziago, nabarmenago jarrai zioten. Ib. 104s. 

Publikuari nabarmenago / adarra jotzen ez da errez. EusJok 112. Karlisten bandera nabarbenago azaldu zedin. 

Or SCruz 62. Ez baitzan lêngo jorran nabarmen barea. Or Eus 49. Baiña oraindik ez itza nabarmen, / naiz ez 

dan mutil soraio. "No se atreve a audacias de expresión". Ib. 85. Zenbat zuaitza gutxiago [...] nekazaritza 

urriago; abereentzat gosea nabarmenago. Munita 142. Bi-biak emakumezkoak ziranez, auen arteko antza askoz 

nabarmenagoa egiten zen. Etxde JJ 227. Gosetea, bazterralde orotan nabarmen zanean. Ol Gen 41, 56. Iparra 

dabil nabarmen. / Gauzak koloka dabiltza. Gand Elorri 163. Aize bolada batek gonak apur bat jaso eutsazan 

belaunez gain nabarmen. Erkiag BatB 77. Gorputza besteen aurrean eta agirian eta nabarmen azaltzeko lotsa. 

MAtx Gazt 80. Zaiñak nabarmen agiri zaizkio azal [...] azpian. NEtx LBB 91. Nabarmen azalduko da gezurra. 

Berron Kijote 21. Alde txarrak aski nabarmen agertuko diren arren [...]. MIH 62. Euskaldun berriak ere gero 

eta nabarmenago ageri dira gure artean. MEIG VIII 101. v. tbn. EgutAr 20-2-1960 (ap. DRA). Arti MaldanB 

215. Ugalde Iltz 21. Basarri 37. Zait Plat 21. 

� (Con reduplicación intensiva). � Ikusi zuan bezain laster, nabarmen-nabarmen zitaldu-ta, esan zion: [...]. 


� (Acompañando a un adj.). � Igatu-itzez [...] yosi-bearrak ote gaituzu itzok esan-gaia nabarmen larri ez 

danean? Markiegi in Ldi IL 8. 

� "Bere burua nabarmen egiten du gordeka dabilanak, celui que cherche à se cacher se rend suspect" Dv. 

� Avergonzado (?). � --Zeuk esan bear deustazu garbiro Adalbaldogaz izateko [...] naiezik ete daukazun edo 

ez--. Riktrudis nora begiratu ezekiala egoan ikaraz, oso artega, urduritua, nabarmena. Ag AL 118. 

� (Uso sust. tras gen.). � [Donibane Gurutzek] gauzen izana, guna, du aintzat artzen, eta itxurak [...] ezer gutxi 

dio axola. Ortik ere izenaren nabarmena, ez siñesterañokoa, aditza bera bertan beera utziaz ere. Gazt MusIx 

166. 

�2. (H, Zam Voc), nabarben (Vc ap. A; Lcc, Añ, H). "Vergonzosa cosa, gauza nabarbena" Lcc. "Desaforado, 

insolente" Añ. "4.º (Vc), descompuesto, disoluto; [...] 6.º escandaloso, lascivo, libertino (Ur); [...] 8.º atrevido, 

desvergonzado (FSeg)" A. � Tr. Documentado en autores meridionales desde la primera mitad del s. XIX. � 

Alde egin bear degu pekaturako bideetarik, zeñak diran: [...] dantza deshonestoak [...] komedia nabarbenegiak. 

Miq (ap. H). Bizi ziran Flandesen mutil gazte bi [...]: bijak askatu ta nabarmenak. Igarorik bein egun oso bat 

jan edanetan [...]. Ur MarIl 46. Bertso nabarmen, amodijo nasaikuak. Ib. 62. Nabarmen onek, begira barriz 

zelan dituan / arrorik loitu zure altara aiñ santuak. AB AmaE 437. Biziera gaizto nabarben batera emana. Arr 

May 196. Gazte onek emakume nabarmen batekiñ tratabidea zedukan. Ib. 27 (166 nabarben). Bizitza nasai eta 

nabarmena. Itz Azald 147. Guarda nabarmen oiek uste dute sartu litezkeala erozein etxetan. Iraola 41. 

Ukabilkadak, ostikadak eta mintzo nabarmenak. Ag G 313. Iñok ikusi daben bulda-saltzailerik nabarbenena ta 


mende. 

795


lotsabakoena. "Más desenvuelto". Or Tormes 105. (Amorruz) Emonio nabarmena! Lab EEguna 116. 

Nabarmena ez bestena. Utzi ezkero sartuko litzake baten eztarriko zuloan. Ib. 91. A, esker txarreko andra 

nabarmenok! Otx 27. Erri ontako / umeteri nabarmena. "Atrevida". Or Eus 231. Gaiztakeri batzuk aski 

nabarmenak: gurutze santua eskoletatik kenarazi [...]. Or QA 77. Orren ibillera eta jazkera nabarmenak berriz, 

Parisko emakumerik ajolakabiena lotsa-araztekoak. Etxde JJ 137. Xalbati Engraziren gorputz eragingarria ta 

bere izakera nabarmena mozkorgarri zitzaizkion. Ib. 199. Arpegi illun, gazte tximurtu, mingain nabarmen, 

billoizkeri limurituak. Erkiag BatB 135 (v. tbn. Arran 144). Jantziko iaku, naiz-ta nabarmen / izan, modien 

jazkera. BEnb NereA 88. Gaiak gordintxuak dirala esan dezake norbaitek, baiña gaurko gazteentzat ez det uste 

nabarmenegiak diranik. NEtx LBB 77. v. tbn. Añ EL 2 220. 

� (Usos predicativos y adverbiales). � Ageri askoan ta nabarmen asko ibiliak badituk ba. ABar Goi 15. Zer 

ziran emakume aiek? Ain jantzi ariñetan eta gizakume artean ain nabarmen! NEtx LBB 39. Ekin zioten alkarri 

zirika, geroago ta nabarmenago. Ib. 119. Gizonak nola itzegin leike / tamaña ortan nabarmen? Uzt Sas 232. 

�3. (Dv, H, Zam Voc), nabarben (AN ap. A; SP, Ht VocGr 374, Lar, Lecl, Dv, H). "Opiniâtre, têtu, acariâtre. 

Nabarben zare" SP. "Incivil" Ht VocGr. "Arrebatado, hombre inconsiderado" Lar. "Athea hertsi behar zaio 

nabarmen horri, [...] à cet indiscret" Dv. "Enojado, encolerizado" A. � Tr. Documentado sólo en la tradición 

septentrional, salvo el dudoso ej. de Cardaberaz que podría tbn. corresponder a la 1. a acepción. � Superbioaren 

eta nabarmenaren seinalea da. SP Imit I 9, 3 (Leon urgulutsu [...] eta thematsu). Bada naturalezaz jende arinik, 

bada nabarbenik eta moldegaitzik. SP Phil 87 (He 88 bihurri). Baldin kolera ori [...] moldatzen ezpadezu [...] 

geiago irazakiko da. Ori bere modura S. Carpori ta are geiago Demofilo nabarbenari gertatu zitzaion. Cb Eg II 

163 (Harriet traduce: "l'inconsidéré, le trop prompt"). Familiako aitak ihardetsi zion langille nabarben hari: ene 

adiskidea, ez darotzut egiten bidegaberik. Lg II 197. Nork ikusi hulakorik / etsai nabarben gaxtorik; / nihoiz 

bakerik / nihoiz pausarik, / bethi behartzen gaituzte. CantIzp (1826), 50 (ap. DRA). Har xixari nabarben gosez 

hiratuak / gure haragi hezur haukien nahituak. Ib. 39 (ap. DRA). Angeles aintzindari nabarbenen eta aphez 

xizmatiko errabiatuagoen gaixtakeriari ihardokitzerat. Prop 1906, 112. � (Uso adv.). � Hain nabarmen 

hitzketean, hain ixilgaitz konpainietan. SP Imit IV 7, 2 (Ch haiñ guti beiratua mintzatzean, Leon solasetan hain 

arin). 

�4. "Precipitación, prisa demasiada, urduria, nabarbena" Lar. "Precipitadamente, urduriaz, nabarbenaz" Ib. 

�5. "10.º (Hb), soupçon; 11.º (Hb), conjecture" Lh. 

�6. [Konzienziyan] begiratzen danak errez kentzen ditu egotzitzen zaizkan nabarmen da palta mota guziak. 

'Fácilmente quita las motas y faltas que caen en ella'. Aran SIgn 67. 

�7. "Nabarben (V-ger), muy salada (comida). [...] Lapikokoa nabarben daukagu, gazi dago ta, el potaje lo 

tenemos fuera de lo ordinario, pues está salado" A, donde del ej. al menos no se sigue que nabarben signifique 

"muy salado". 

�8. (H), nabarben (V-m, G, ap. A; H). "Goulu, qui mange sans regarder à la qualité des mets (It Fab)" H. "5.º 

(G; It), goloso, laminero; [...] 9.º (V-m), glotón" A. 

�9. (BN-baig ap. A), nabarben (BN-baig ap. A), nabarpen. Señal, síntoma; particularidad; vestigio. "Vestigio. 

[...] Nehon ezta nabarmenik agertu (BN-baig)" A. � Euskara horren mami eta usaña biltzen nun nai eta aren 

nabarmen berexieneri oartzen. FIr 178. Gaitza bakotxaren nabarpen larrienak. Ib. 185. Irlandararen hitzjoskeran 

eta morfologian ere nabarmenak utzi ditu Indoeuroparren [...] hizkuntzak. Mde Pr 219. 

�10. "Nabarpen (BN), reconnaissance" Lh. 

�11. Descaro, atrevimiento. � Orrenbesteko nabarbenez itz egiten azartu al zera? 'Con tanta desvergüenza'. 

Zait Sof 67. 

�12. "Sonrojo, vergüenza. Sapatuetako mozkorrak, errixan nabarmena, [...] la vergüenza del pueblo" Etxba Eib. 

- NABARMENEAN. De forma llamativa, ostensible (?). � Izketa luzerik, / nabarmenean, / euskaldunak ez du / 

oi, maizenean. Ldi UO 39. 

- NABARMEN EDUKI, IZAN (trans.). Manifestar, mostrar abiertamente, claramente. � Gazte ta zarrak 

nabarmen dute / berengan alaitasuna. Basarri 20. Izkutuan egon bear zuana, agirian eta nabarmen daukate. 

MAtx Gazt 80. Emakumearen begiak gizakume egarria nabarmen dute. NEtx LBB 106. Gure izkuntzak 

nabarmen dauka / bere aberastasuna! Uzt LEG II 180. Euskalerriko oroitarri zaharrak, oso nabarmen dute, 

gauzak geometri-neurrietan sartzeko asmoa. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). Giro eta joera baten 

ezaugarriak nabarmen dituzte aurpegian. MEIG III 127. Hauei ez zaie nabari Campionek nabarmen duen ajea. 

MEIG VI 77s. 

- NABARMEN(A) EGON, IZAN. Ser evidente (que), saltar a la vista (que). � Nabarmena da zertarako dan / 

askon erropa kentzea [...] buruan duten amets bakarra: / jendeak begiratzea. Basarri 100. Yayoa eta azkarra 

dala / nago ni konturatua, / nabarmen dago etxe onetan / dala au edukatua. Basarri in Uzt Noiz 51. 

- NABARMENEKO. "Nabármenekua, la acción mala que no se puede ocultar" Iz ArOñ. 

- NABARMEN IZAN. Notarse, percibirse. v. nabaritu. � Engoitik nabarmen da haatik laster datorren 

udazkena. Mde Pr 370. [Fenomenu] batzu haren gogo-barruan baizik ez dira gertatzen; bestetzu kanpoko 

zeretan [...] nabarmen dira. Ib. 320. 

� Etim. De nabar + suf. -men; la forma nabarben es debida a asimilación. 


mende. 

796


nabarmenarazi (H (+ nabarben-)), nabarmenerazi (H (+ nabarben-)), nabarmenerazo (H (+ nabarben-)). � 

"Faire qu'on aperçoive, qu'on connaisse, qu'on porte son attention sur; qu'on se mettre en avant, se montre, se 

distingue" H. � [Oker bat] zuzendu gaberik dago [...] apentzaleak ez badu irixten [...] bere burua zahar 

apentzale antzo nabarmeneraztera oker-egileari. Mde Pr 105. 

1 nabarmendu (Dv, H), nabarbendu (V, G, AN ap. A; Lcc, H), nabarbentu (vEys). � Tr. La forma mejor 

documentada en la tradición meridional es nabarmendu. Emplean nabarbendu Aguirre de Asteasu, Guerrico, 

Iturriaga, Echenique, Bilintx, Aitzol, Lizardi, Orixe (éste junto a nabarmen-) y los únicos autores septentrionales 

documentados: Axular, Pouvreau e Inchauspe (in Ax (ed. 1864), VII). Salvo errata, hay tbn. naberbendu en un ej. 

de Guerrico. En DFrec hay 84 ejs. de nabarmendu y 1 de nabarbendu, todos ellos meridionales. 

�1. (Aux. trans.). Destacar, resaltar; poner en evidencia, descubrir. "Publicar, [...] (C?) nabarbendu" Lcc. "Bere 

burua nabarmendu zuen, il rendit sa personne suspecte" Dv. "Découvrir, faire connaître" H, que cita a Ax. "Bere 

burua nabarbendu, descubrirse a sí mismo (msLond)" A. � Tr. Documentado en Axular, Beovide, Inchauspe y 

en autores meridionales modernos. � Errege Dabitek ahalkez eta bere buruaren ez nabarbentzeagatik utzten 

zituen egin gabe haren bekhatuentzat ordenaturik zeuden sakrifizioak. Ax 526 (V 338). Bere falta ezaguturik eta 

hobendun zela nabarbendurik. 'Descubriendo'. Ib. 434 (V 283). Nik beren birtute aundia onratu detalako, zuk 

utsegite ariñakin nabarmendu ta beratu dituzu. Bv AsL 196. Bere gorputzaren edertasunak nabarmenduz. Etxde 

AlosT 33 (v. tbn. JJ 27). Gizon aundi aren aipamenak, onezkoak diranean, aski dira nor-nairen trebetasuna 

nabarmentzeko. Ibiñ Virgil 23. Lenengo zoro-ibilliak ber-egiteko asmorik nabarmendu gabe. "Sin dar muestras". 

Berron Kijote 87. Onen samurtasunak samurtu zuan bai nagusia ere, baiña ez aul-modurik nabarmentzeraiño. 

"Mostrase". Ib. 225. Izkutuan dauden argibideak poliki-poliki nabarmendu nahi baditugu. MIH 197. [Oscar 

Wilderen bizitza] ezagunegia baita gertakari beltz batek nabarmendu zuenez gero. MEIG IX 101. Ez baitzuen 

inondik ere bere burua historiolari moduan nabarmentzeko asmorik. Ib. 40. v. tbn. Erkiag Arran 42. NEtx LBB 

121. � (Con suf. de comparación). � Zertan gure izaera zañagotu ta nabarbenagotu bear degu, zertan gure 

izkera gorde ta landu? Ldi IL 136. 

�2. (V, G, B; H, A Apend), nabarbendu (Lar Sup, H), naarmendu (BN). Ref.: A; Lh (naarmendu); Izeta 

BHizt2; Gte Erd 71. (Aux. intrans.). Destacar, distinguirse, sobresalir; quedar en evidencia, descubrirse. 

"Zaldiari ezurrak nabarbenduko zaizka, au cheval les os lui deviendront saillants, visibles (CancCB)" H. 

"Nabarmendu zitzaion urte bete dala, hace un año se le exteriorizó (la enfermedad)" A Apend. "Naarmentzen 

hasia da, ça commence à paraître" Lh. "Ori estudioetan guztien artean nabarmendu da (G-azp-goi)" Gte Erd 71. 

� Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XIX, su empleo se hace progresivamente más frecuente 

durante el s. XX. Al Norte sólo lo emplea Axular. 

� [Ohoiña] ihesi itzalgaizka abiatzen dela eta handik nabarbendurik gaizkiere heltzen dela. 'Y que siendo 

descubierto por ello'. Ax 432 (V 281). Géro ilabéteak pasátus, amatasúna nabarméndus, erreparatu zué S. Josef 

bére espósoak. LE Urt ms. 15v (ed. 1846, 41 amatasuna nabarbenduaz; LE Kop 34 aurdún zególa ala / 

nabarméntzen asis). Bere erresurrekzioa aiñ nabarbendua [...] mundu guzian sinistu eragin. Gco II 79 (I 433 

naberbendu [sic]). Oek dira zartasunean geiena nabarbentzen diran griña ta pasioak. AA III 625. Judasek, 

guzien izenean eta besteen artean nabarmendurik, esan zuen: [...]. Lard 58. Berriz ere obeto / bizi ez danari / 

nabarbenduko zaizka / ezurrak ugari. Bil 41. 

� (s. XX). Txita gogortutxoa zala, artean ollanda-ollasko nabarmendu gabea, gaixo egon zan. Ayerb EEs 1917, 

80. Gobernuaren kontra nabarbendu diran karlista guziei, erabateko barkapena ematen zaie. Or SCruz 34. Neri 

kalte egiten diranak ez ote dio ari ere kalterik egiten naiz ari nabarmentzen ez eta neri bai? FIr 175. Yuda 

Iskariote nabarmendu zan geiena marmari oietan. Ir YKBiz 372. Gaua luzatzen ari, nabarmentzen otza. Or Eus 

355 (Tormes 71 nabarbendu). Erdaldunak baiziran, atzerrikoak. Emengoak ez dira oraindik orrela 

nabarmentzen. ABar Goi 20. Beste erri guztien artean, garbi nabarmendua beti azaltzen zaigu. JMB ELG 9 (v. 

tbn. 67). Esku-zaiñak etzaizkizu nabarmentzen. Or QA 150. Mintza-antzea ikasten ari nintzan, artan 

nabarmentzeko, aundi-aize gaiztoz. Or Aitork 58 (107 nabarbendu). Nere tristura nabarmen zedin nai ez nueneta. 

Txill Let 44. Goibel zerua, ta urdin moreak onetan nabarmentzen diran odei luzaxkak. Ib. 92. An 

nabarmentzen ziran aguro / buru argiko gizonak. Basarri 156. [Komediak] etorriaren etorriaz eta esanera 

biribilez gotor nabarmentzen (guzien gain agertu) ziran. Zait Plat 16. Strauss, Jesusen bizitza nahastutzen 

nabarmendu zenak [...]. Vill Jaink 62. Ordenarik eztagoen lekuan, desordenuak ezpaitira nabarmentzen. Ib. 49. 

Orduan ez genduan jakin zergatik tira zituzten tiroak, bañan egun asko baño lenago nabarmendu zan. Salav 52. 

Martin, bere gauza-eza nabarmendu zanetik, etxeko nagusitzatik atzeratua gelditu ote-zitzaigun [...]. NEtx LBB 

54. --Gurea nabarmentzeko zorian da, Mikolas. --Nola nabarmendu bear du, Juana? Ib. 25 (ref. a la relación 

secreta entre dos amantes). Oraintxe arte ez gara gehiegi nabarmendu [...] kultura sailean. MIH 268. 

Horrenbeste aleman Versailleskoaren kontra nabarmendu ziren bezala. MEIG III 144. Besteren hutsak [...] 

nabari bazaizkigu, horrenbestez nabarmenduko zaizkigu etxekoek maizegi egin ohi ditugunak ere. MEIG VIII 

111 (v. tbn. IX 30). v. tbn. Etxde AlosT 34. Zepai in Uzt LEG I 216. Nabarbendu: Aitzol in Ldi UO 9. 

� (Con suf. de comparación). � Bi xalantak gero ta nabarmenagotzen asi ziran beren maitakerizko oituretan. 


mende.


Etxde JJ 138. 

� "(L-ain), hacer una descortesía" A. 

�3. (SP, sin trad.). Porfiar, obstinarse. � Bere buruko zuhurziaren gainean thematzeko eta nabarbentzeko 

guthiziarik eztuena. SP Imit III 46, 3. Amor egiten diozula [...] [superioren] usteari [...] iharduki 

eta nabarbendu gabe. SP Phil 248 (He 250 theman jarri gabe). Deklarazazu ea hura erran duzunz banaloriaz 

[...] edo alegrianzaz airaturik edo nabarbendurik. Ib. 157s. 

�4. (V, G ap. A), nabarbendu (V, G, AN ap. A; Lar � H). "Azorarse [...] perder el juicio, aturdirse" Lar. 

"Precipitarse con inconsiderada prisa" Ib. "4.º escandalizar; 5.º enojarse, enfurecerse" A. � [Euliak eztia] jaten 

asitzen dira ain nabarbendurik, / non gelditu oi dira preso oñetatik. It Fab 259. Eta diszipuloek ori ikusi 

zutenean, nabarbendu ziren, ziotelarik, zertako galtze ori (Mt 26, 8). Echn in Bon OOV II (Echn bekaiztu, IBe 

haserretu). --Ori da ori, arri koskorra tiratu duena! [...]. --Aien iskanbillak! Jende guziya nabarmendu zan 

beriala eta [...]. Iraola 49. Entzun zan, urruti xamarrean, moxal nabarmenduen irrintzi larria. Ag G 153. 

�5. (L-ain ap. A � Dv). "Concevoir des soupçons, prendre de l'ombrage; [...] Nabarmendu zen enganatu nahi 

zutela, il soupçonna qu'on voulait le tromper" Dv. 

2 nabarmendu (L? ap. A � Dv). �1. "Soupçon. Nabarmendutan sarthu zen (Jaur), il conçut des soupçons" Dv. 

�2. (Hb ap. Lh), naarmendu (Lh). "Détail, explication. Naarmendurik ez daut eman, il ne m'a donné aucun 

détail" Lh. � Zeren plazer handirekin irakurtu baitugu [...] hainbertze nabarmendurekin bipildu dituzun 

irakaspenak. Ip in Dih MarH VII (ap. DRA). 

nabarmendura (SP (sin trad.), Dv). � "Cause de soupçonner ou d'être soupçonné" Dv. 

nabarmengarri (H), nabarbengarri (H). �1. Destacable, resaltable. "Qui l'on peut voir, connaître" H. � 

[Lugiñen arteko auzi berriak] ere ez al dira nabarmengarri? Ibiñ Virgil 25. �2. "Dont on peut se douter" H. 

nabarmengo, nabarbengo. � Sospecha, recelo. Cf. 1 nabarmendu (5). � Nork erran gizon beraren emazte eta 

ama baten baino gehiago haur, direnen arteko nabarbengoak eta bekhaizteriak! Prop 1906, 85. 

nabarmenkeria (L, BN ap. Lh; Dv � A, H), nabarbenkeria (V, G, AN ap. A; H). � Atrevimiento, osadía, 

insolencia; acto o dicho vergonzoso, escandaloso; acto llamativo, extravagante. "Nabarbenkeriaz egin du, erran 

du, il l'a fait, il l'a dit inconsidérément" H. � Tr. Documentado en autores guipuzcoanos y vizcaínos desde la 

primera mitad del s. XIX. Al Norte sólo se encuentra en Duvoisin. Hay nabarbenkeria en Añibarro, Iturriaga y 

D. Agirre y, salvo errata, nabarmankeria en T. Agirre (Y 1933, 25). En DFrec hay 3 ejs. de nabarmenkeria. � 

Au ekarri deutsue ene bekatuetarako nabarbenkeriak ta lotsabageak. Añ EL 2 204. Jan baño jan naiago, / 

nabarbenkerian / zebiltzan, triparaño / sarturik eztian. It Fab 78. Jaikiko dela bederen haren nabarmenkeriaren 

ariaz. Dv Lc 11, 8 (Lç muthiritasun). Sodoma eta beste Pentapolisko uriyak aserratu eragiten deutse 

Jaungoikuari euren nabarmenkeriyakaz. Ur MarBi 28. Tokamintu loijek egiten deutsiezanak; euren buruekaz 

biar ez dan lekuetan nabarmenkerijak egiten dituezanak. Ur CatArrig 81. D'Alambert eta Voltaire, 

gaiztakeriaren eta nabarmenkeriaren irakasla eta zabaltzallak. Itz Azald 151 (v. tbn. 102). Ardangelan bituta 

[...] nabarbenkeria baño nabarbenago, [...] beltzetik edo zuritik zurrutean. Ag G 165 (v. tbn. 292). Beren 

bizikera garbi ta apalak gure nabarmenkeriak agertzen dizkigutelako. ABar Goi 19. Ama bere jaioterrira [...] 

aur egitera joango zan, nabarmenkeria izkutatzeagatik. Auspoa 54, 25. Narrio ta nabarmenkeri orren bildurrik 

gabe, [...] baimenik ez nuke emango. Zait Sof 190. Nabarmenkeri aundietan ibiltzeko ez zeuden, ez. [...] gelditu 

zitzaizkien txanponekin ez zuen mordo aundirik egingo. JAIraz Bizia 17. Nabarmenkeri oiek azalezkoak ditezke 

soilki, erro gaiztorik gabeak. Etxde JJ 88. Stalinen denporan egin dabez, ostera, nabarmenkeririk aundienak. 

EgutAr 20-9-1959 (ap. DRA). Gizon prestu eta kristau on batzu [...] bere onetatik atera dituzte liburu honetako 

nabarmenkeriek. MIH 363. Edozein nabarmenkeriatik itzuri dabilen klasikoaren neurria. Ib. 263. Halakoa da 

izan ere [film hau]: ugaria, gisakoa, bizia izanik, den nabarmenkeria apurrenik gabea. MEIG I 143. v. tbn. 

Monzon Urrundik 161. 

nabarmenketa, nabarbenketa (Izt, A Apend). �1. "Palabras, no muy claras del sexto, nabarbenak; está 

diciendo nabarbenketan" Izt 86v. "Nabarbenketan egon, decir cosas lascivas (msOch 107)" A Apend. �2. 

Evidencia. � Behin batean kidego hauen nabarmenketa harrigarria izan nuen. "Una curiosa confirmación". 

MEIG IX 137 (en colab. con NEtx). 

nabarmenki (Dv � A, H), nabarbenki (B ap. A; SP (sin trad.), Dv, H). �1. Claramente, visiblemente, 

perceptiblemente; descaradamente, indiscretamente. "Nabarbenki egin du gezurra, il a fait sciemment un 

mensonge" H. � Tr. Documentado en autores septentrionales de los siglos XVII y XVIII y en meridionales del 


mende. 

798


XX. En DFrec hay 10 ejs. de nabarmenki. � Ofensatu zaitudala aithor dut nabarbenki. EZ Man II 71. Neure 

begiak behar etziren ikhuskarietara nabarbenki erabillitut. EZ Eliç 151 (Dv traduce "d'une manière 

inconvenante"; Azkue da erróneamente este ej. s.v. nabarmenki). Zeren dudan zure lege / saindua mezprezatu, / 

eta haren kontra egin / nabarbenki bekhatu. Ib. 303. Zer probetxu dakharke gauza estalirik eta gorderik 

nabarmenki iakin nahiz erabilteak [...]. "Quid prodest magna cavillatio". SP Imit I 3, 1 (Ch haiñ zorrozki 

arrazoiñatzea). Hura baliatuko da nabarbenkiago erakhusteko bekhatorosen ahalkeria. CatLav 67 (V 42). 

[Langilleak] errenkuratu ziren familiako aitaz. [...] Hetarik bat mintzatu zitzaion nabarbenki. Lg II 196. Jakingo 

du gudarozteak [...] ain nabarmenki gezurra esan duala. Zink Crit 53. Nabarmenkiegi ebasten du. "De una 

manera demasiado escandalosa". Ib. 57. Euskera ezta, nabarbenki, oker-bide, yakin-bide egin eztegulako. Ldi IL 

52. Lehenbiziko ikasi nuena [...] nabarmenki agertzen baitzitzaidan begien aurrean. MEIG VI 139. Hori [...] are 

nabarmenkiago ageri da gure egunotan. MEIG VIII 60. �2. (H), nabarbenki (H). "Précipitamment, avec 

emportement, sans s'être donné le temps de bien se rendre compte" H. �3. (H), nabarbenki (H). "Avec 

gloutonnerie" H. 

nabarmenkiro (G ap. A), nabarbenkiro. � Atrevidamente, osadamente; ostensiblemente. "Desmesuradamente" 

A, que cita el ej. de Ur. � Mirabe atrebituegi baten gisa [...] sartu ta nabarbenkiro igarotzen da. Cb Eg II 162. 

Juizio jenerala [...] gizon eta emakume guziai nabarbenkiro edo publikamente guzien aurrean egingo zaiena. 

Gco I 312 (v. tbn. 138). Gogorkiro eta nabarbenkiro azotatuak izan. Gco II 56. Bere lotsagarriak elkarri ikusten 

badiote [...]. Izango dirade illak erri guztiaren aurrean, batak bestea ezagutu duelako nabarmenkiro. Ur Lev 20, 

17. Zakar-artean nabarmenkiroago distiratzen duelako [...] urre gorriak. MEIG I 182. [...] uste dugulako azaldu 

ditugu hain nabarmenkiro direlako beltzune horiek. MEIG II 47. En DFrec hay 2 ejs. de nabarmenkiro. � 

"Precipitadamente, [...] urduriro, nabarbenkiro" Lar. 

nabarmenkizun (H), nabarbenkizun (H). � "Qu'il faut apercevoir, soupçonner, dont il faut se douter. 

Nabarbenkizun zen haren irritsa, son désir, son envie était à voir, il fallait s'en apercevoir, on devait s'en douter" 

H. 

nabarmentasun (gral.; Ht VocGr 374, Lecl, Dv), nabarbentasun (SP (sin trad.), vEys (L)), nabrabendasun. 

Ref.: A; Lh. �1. Indiscreción; descaro. "Incivilité" Ht VocGr 374. "Opiniâtreté" vEys, de quien lo recoge 

erróneamente Azkue como nabartasun. � Dotoreak esan dit eskribi degizudala zuri. [...] Zure karta rezibidu 

zebala; ez nabrabendasunik izateagatik eztebala eranzun (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 125. Aiek gure arteko 

[neskatxa] askori [...] ematen diela darabillten lotsagabekeri eta nabarmentasuna. Arr BasEsc 91. Besteren 

akatsak estaltzen dakiena, nabarmentasunik ez duena. ABar Goi 51. �2. Distinción. � Kardenal jaunak 

kanonigu eginez sariztatu nai izan zituen beronen [...] lan ederrak. Labur iraun dio nabarmentasun onek. A EEs 

1916, 307. 

nabarmentsu. � Extravagante, estrafalario. � Ipurtargi-taldea zetorren sorgiñen aurrean argi egiten eta aren 

atzetik zapo-taldea bere girgillei eragiñez. [...] Sorgiña sukaldean sartu da bere talde nabarmentsuakin. Eston Iz 

89. 

nabarmentxo. � Dim. de nabarmen. � Eskubiko zuaitz-artean, besteak baño nabarmentxuago, piku-zuaitz bat. 

Lek EunD 11. Beraz nabarmentxo ikutu nazulako usteak etzaitu arrituko. Ldi IL 111. 

nabarmentze, nabarbenze (Lcc). �1. "Publicación, publikazioa, (C?) nabarbenzea" Lcc. �2. Acción de 

resaltar, sobresalir. � Ez dut uste, adibidez, kimika bera fisika huts bihur daitekeenik. Mailaz maila igotzean 

ohiturazko da zerbait berriren irteera eta azaleratzea. Soilketa eta murrizketa dugu beherakoan; nabarmentzea, 

berriz gorakoan. MEIG VI 117. 

nabarmentzia, nabarbentzia (H). �1. "Action de faire voir, de donner à connaître, de faire qu'on s'aperçoive" 

H, que cita a Ax. � Sekeretuan nabarbentziarik gabe aditzera emanez gero. 'Sin que la cosa trascienda'. Ax 350 

(V 232). �2. Defecto (?). � Gure eskas propialak examinatzen yarzen bagare, gure arimako begia errexki 

sendatuko dugu nabarbenzia batetik, zeiña bait da yuyamendu gaxtoen ethorkia. He Gudu 228 (SP 219 humore 

gaixto hetarik; Harriet traduce el ej. de Haraneder: "le soupçon est l'origine des mauvais jugements", y DRA, lo 

da bajo la acepción "desarreglo, conducta desordenada"). �3. Nabarbenziak gizonak khexatzen ditu: ez zaitezela 

unha Jinkoari othoitz egiten; ez da unhatuko zure enzuten. (Interpr?). Mih 163 (ap. H, que traduce: "l'attente qui 

se prolongue impatiente les hommes"). 

nabarmenzale. � Atrevido, indiscreto, aficionado a llamar la atención. � Emakume nabarmenzale, ausarta ta 


mende. 

799


soberaxko alaia izateak [...]. Etxde JJ 88. 

1 nabaro (Lar, H). � "Llanamente" Lar. "Uniment, franchement" H (s.v. naba). "Avec affabilité, simplicité" Ib. 

� Zeiñ gizon izango da bada aiñ [...] ezjakiña, argiro ezaguturik nabaro aitortuko ez duena [...]. Izt D 44. 

2 nabaro (BN-ciz ap. A). � "Notorio, público. Buhamerik geiena Baztan-aldean dela Euskalerri orotan nabaro 

da (BN-ciz), es público en todo el País Vasco que en el Baztán es donde más gitanos hay" A. � Zer nai dun ez 

da nabaro. "No se puede definir qué es lo que intenta". Or Eus 386. Gezurrez ari / geran aldi bakoitzean, / 

punpullu bat aterako / balitzaigu kopetean [...]. Orrela gezur-punpulluz / nabaro baldin bageunde, / talkalari 

amorratu / zallak izango giñake. (Interpr?). EA OlBe 101s. 

nabaroki. � Públicamente; de manera manifiesta. � [Erakustegian] ipiñiko ditugu [...] iragarkiak, nabaroki. 

Ldi IL 117. Ta arrezkeroko olerkari-lanai oartuz, ikus nabaroki aren eragin izkutua. Markiegi in Ldi IL 8. 

nabarpen. v. nabarmen. 

nabarreko. "(V-oroz), planta de un vivero" A. 

nabarrera (Lar, H). � "Variedad de colores" Lar. 

nabarreri. v. nafarreri. 

nabarres. � Navarro. � Albitar tropak, aragones, eskualdun, nabarres eta bertze batzuez eginak dire. Zerb IxtS 

105. 

nabarrezko. "(V-m-och), pasable, tratable" A. "Corriente, normal" DRA. Cf. NABARREKO LAGUN, 

lagunabar. 

nabarri (G? ap. A; Lar, Añ), nabar-harri (Hb ap. Lh). �1. "Jaspe" Lar y Añ. "Mármol, jaspe" A. v. harnabar. 

� Eta murruaren ekidantza nabarriz zen. TB Apoc 21, 18 (He, Ur (G), Dv, IBk jaspe (h)arri, Ur (V) arri 

nabarrezko, Ol yaspi-arri, Ker jaspi-arri, IBe jaspe). Arrobi bat, nabarri beltz bikañenetakoa iori ematen 

debana. Izt C 53. Zeintzubetan ateratzen dituzten kolore guztietako nabarri eder anitz. Ib. 56. Latiñez nabarri 

landu batean, ermitatxoaren atalburuban. Aran SIgn 96. Nabarrizko etxekida andi ta galanta. EE 1883b, 65. v. 

tbn. IPrad EEs 1915, 121. �2. "(G-to), lugar donde hay muchas piedras" A. 

nabarritu (V ap. A; Lar, Añ). � "Jaspear" Lar y Añ. "Jaspeado, nabarritua" Lar. 

nabarrosko. � (Dim. de 1 nabar). "Ardi mutur nabarrosko bat (AN-5vill)" Gte Erd 258. v. 2 nabarska. 

1 nabarska. "Nabarra ta nabarska (Sal, R), la reja y la rejilla" A (s.v. nabar). 

2 nabarska. "Grisâtre" Lh, que cita a Azkue, pero no lo encontramos. 

nabarstatu. v. nabarztatu. 

nabartar. v. nafartar. 

nabartasun (Dv, H), nabartarzun (Arch VocGr). �1. "L'incivilité" Arch VocGr. "Fausseté, duplicité" Dv. 

"Qualité de ce qui est [...] trompeur, sale, impur" H. �2. (AN, L, BN; H, VocB). Ref.: A; Lh. "Gris o pardo en sí 

mismo o abstracto" VocB. "Color pardo" A. �3. Cualidad de abigarrado. � Euskereak [...] soineko nabarra edo 

kolore edo margo askotakoa daukala; eta nabartasun onek [...]. A Ezale 1897, 41a (v. tbn. 17b). 

nabartasun. v. nabarmentasun. 

nabarteo (Lar � H). � "Polymita" Lar. 


mende. 

800


nabartto. � Dim. de 1 nabar (2). � Neskatilla nabarttoak Madozkoak (AN-larr). "Atreviditas". A EY III 147. 

nabartu (V, G-to, AN, L, BN, S; Aq 1176 (AN), VocB). Ref.: A; Lh; BU Arano. �1. "Embero, nabartzea (AN)" 

Aq 1176. "Poner gris, oscureciendo su primitivo color, pardo" VocB. "Perder el color (se dice por lo menos 

hablando de castañas). Gaztaiñak nabartzen ari dira (G), las castañas están perdiendo el color (comienzan a 

madurar)" A. "S'obscurcir (approche de la nuit)" Lh. "Nabartu , comerse los colores de una prenda" BU 

Arano. � Esker eta laudorio nabartzean illhuna, / zuri, Iauna, itzultzeko iraganik eguna. EZ Man II 33 (cf. 

ilunabartu). Illunak nabarturik / bideko tiñua / zeukan, ta ixildu zan / txorien soiñua. Otañ Bertsol 1932, 130. � 

Nastuaz doa gure odola ta gure izketea dakusku zikindu ta nabarturik. Kk Euzk 195 (ap. A). Mustioak maatstinkatzaileen 

zangoak nabartzen dituenean. 'Barbouillées'. Or Mi 29. Legarrik... zuririk / ez daiela nabartu! / 

Oparirako dira! '¡Que no manchen el cuajo!'. Gand Elorri 214. � (Fig.). � Bixtare pranko nabartzen asia 

zeukanat; ya ez nun gauza yostortzari aria sartzekore (AN-gip). PPer FLV 1987, 192s. 

�2. (V, AN, L ap. A; SP (sin trad.), Lar, Añ, Dv, H). "Variar, adornar con diversos colores" Lar y Añ. 

"Embutido, ataraceado en cosas de madera, nabarra, nabartua" Lar. "Jaspear" Añ. "Pintar en diversos colores" 

A. � Kibistaren diztirarik-eza, ez du inungo gardentasunak nabartzen. "Irisa". MEIG IX 122 (en colab. con 

NEtx). 

�3. "Edúrra nabártuta daó, está casi blanco de nieve. Edúrra nabártu xok, casi ha blanqueado. [...] Edurra 

nabartu dau, el suelo casi se ha cubierto de nieve" Iz ArOñ. 

�4. Emborracharse ligeramente. "Nabartua dago (AN-gip)" Gte Erd 224 (junto a edanda dago, erdi mozkortuta, 


nabartxo. �1. Dim. de 1 nabar. � Berorrek zuriturik / biotz nabartxuak, / urtengo dabe danak / uso biurtuak. 

AB AmaE 180. Gona nabartxoakin. "De faldas abigarradas". Or Eus 63. �2. Aren amabitxia dan mingainzorrotza, 

/ nabartxo, garbituko zun iñolaz itza. "Muy expedita y atrevidilla como es". Or Eus 285. 

(nabarzale). "Navarzale o navarzal. Se llama así al chico que ha sido recogido por una familia y que luego hace 

de criado en la casa donde lo prohijaron (Cuenca y Valles próximos a Pamplona). Criado mozuelo (Urraúl Alto y 

Bajo, Aoiz). Zagal que ayuda a un pastor (Cuenca y Valles próximos a Pamplona)" VocNav. 

nabarztatu, nabarstatu. � Llenar de pintas. "Txurunperiak txurruxta, nabarreriak nabarsta, tabardiloak akaba 

(R-vid)" A Apend s.v. xurrunpe (que traduce "la viruela agrava"). Cf. nabartu (2). 

1 nabas (V-m, Sal, R ap. A). � "Arado, instrumento de labranza" A. 

- NABASEN IBILI (A), N. EGIN (A, que cita a fB). "Nabasen ibilli, andar labrando" A. � Domeekan dantzan 

egitia soluan nabasen egitia baino pekatu andijagua dala. fB Olg 158 (v. tbn. 81). 

- NABASERA ETORRI. "Venir a labrar" A. 

- NABASETIK JOAN. "Ir de labrar" A. 

- NABAS-IGUN (V-arr ap. A). "Nabasigun, lanza de cutre (arado)" A (s.v. igun). 

- NABAS-LAIAN. "(V-m), layar dejando la tarea del medio y empezando de nuevo como antes" A. 

- NABAS-TAKET. "(V-m), esteva de arado pequeño" A. 

2 nabas. "(G-to), melindroso, laminero" A. 

3 nabas. "(L?), torpe, desordenado. Lo usa Axular en el derivado nabaski" A. 

4 nabas. "Hormigón, masa de tierra, grifo, etc. (V-gip, G-goi)" A Apend. 

nabasa (V-gip ap. Iz ArOñ), nabaza (V-gip ap. A). � "Forraje para el ganado" A. "Nabása, nabásia, argoma 

con hierba, zarza, brezo, etc., para pasto. Follaje de patata, alubia, maíz, etc., que casi no se puede pasar" Iz 

ArOñ. Cf. anabasa, nabesa. 

� Etim. Relacionado quizá con cast. nabo, nabiza. 

nabasai (V-ger-ple-m; Izt 14r, H (V, G)), nabasagi (V-gip, AN; Aq 97 y 834 (AN)). Ref.: A (nabasagi); Urkia 

EEs 1930, 44. � "Aunque dije que nabasagia es un arado menor que el goldea, no es verdad que penetra menos 

la tierra: antes bien, siendo todo de hierro es muy pesado y penetra más la tierra" Aq 834. "Arado de cuatro púas" 

A. "Lurra jaso ta iraultzeko lau ortzeko area" Urkia EEs 1930, 44. � Nabasai, iruortz ta nabarrak igaro biar 

dabee soluan galgarauba ondo gorde dedin. Mg PAb 150. Nabasaiari eskua ezarten dionak soroan bear egiteko 

[...]. Mg CC 185 (tbn. en CO 277). v. tbn. Onaind EEs 1930, 198. 


mende. 

801


- NABASAIAN EGIN. "Trabajar en la heredad o pieza con el nabasaia, nabasen egin" Izt 117v. 

nabasaiari. "Ouvrier qui laboure à la charrue. Syn. goldelaria" H. 

nabasaitu. "Arar" Añ. v. nabastu. 

nabasi (S; Gèze, Dv (S), H (S)), nabaxi (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Alth in Lander RIEV 1911, 600; Lh (nabaxi). 

�1. "Indiscret" Gèze. "1. familier, libre, hardi, [...]; 2. osé, audacieux, qui se mêle sans vergogne dans les affaires 

d'autrui" H. "Familiar, íntimo, franco. [...] Aur nabasia (S), niño atrevido, entremetido" A. "Nabasi, nahasia, 

ausarta" Alth in Lander RIEV 1911, 600. � Aiz kortez guziekin eta nabasi gutirekin. "Familier". O Pr 543. Ützi 

[...] emazten lagüngoa. [...] Ez iagoitik beha elhe theiü edo sobera nabasier. Bp I 97. Emazte zunbaiteki etzitiala 

nabasi izan. Mst I 8, 1 (Ip nabasi; Ch ez duzun adiskidetasun berezirik edo trebetasunik). Ororentako karitate 

ükhen behar da, bena ezta hun ororeki nabasi izatia. Ib. 8, 2 (Ip nabasi; Ch trebe). Adiskidetasun aundigiak eta 

nabasiegiak (demasiado íntimas). Ayerb EEs 1912, 178. Bera baño nagosijaguakaz eztattekela nabasi ixan. Otx 

98. [Ixildu dira] erriko ardail / urduri-ots nabasiak. EA OlBe 66. � Zer entzungarri litzakit elaidenabasiarengandik 

atsegiñez? '¿Qué saludo es posible ya oir con agrado?' Zait Sof 95. �2. "Nabasiye da, es 

voraz, glotón (G-to)" Iz To. v. nabezi. �3. (Uso adv.). En familia. � [Malentxok, Manuelek ta Josek] mai baten 

jan zuten ainbeste urtean nabasi, etxeko guztien ondoan. Ag G 139. 

nabasiki (Sc ap. A; Dv, que cita a Mst, H), nabasuki (Arch ap. DRA). � "1. familièrement, librement, 

hardiment; 2. d'une manière osée, téméraire, audacieuse; 3. vivement, sans précaution" H. "Cortesmente, 

confiadamente. Ikhus dirok beste airerik, zioyat nabasüki" Arch ms. (ap. DRA). "Familiarmente" A. � 

[Hasuiñak] leunki [...] ferekatzen [...] baduzu, erreko zaitu; baiña ez nabasiki eta ausartki [...] marruskatzen 

baduzu. Ax 41 (V 25). Beldürrez [...] sobera nabasiki kanpotiko konsolazionetarat okher ditian. Mst I 20, 4 (Ch 

libertate sobrarekiñ, Ip ehikiegi). Alle phüta semia, / uste diat nabasiki, / bigotaren aitzinean / nausatzen 

itzaitala neri. Mustafa (ap. DRA). Zien bürien galeraztia / nabasiki balentia zaizie. Ib. (ap. DRA). 

nabasiki. v. nabaski. 

nabasitasun (H), nabasitartzun (H (S)). � "Qualité de celui qui est familier, entrant, hardi, osé" H. 

nabasitu. � "Devenir familier, entrant, hardi, osé" H. � Bekhatu thipier, handier beno arranguroskiago nehork 

ihes egin behar diela; [...] thipieki ihiki nabasitzen gituzu, ezdeusetako bezala hartzen. AR 42. 

nabasitxori. "Pardillo (V-m)" A Apend. 

nabaskeria. "Familiarité, hardiesse, audace (S)" H. 

nabaski (L?, BN? ap. A; Lar, VocCB � Dv, H), naaski (BN-baig ap. A), nabasiki (S? ap. A; H), nauaski (H). 

� "Acaso, adverbio, unas veces viene con duda, bearbada, nabaski" Lar. "Acaso, preguntando" Ib. "Quizá, tal 

vez" A. "Probablemente" Ib. � Nabaski aditu du gobernadorea nola konpaitarzun batean juan den. (c. 1597). 

FLV 1993, 457. Izan dutela gobernadorearen etorraraz alarma eta abisu, nabaski zure señoriak ez 

gutxienik. Ib. 460. --Alako jendiak dire grozierak. --Nabaski eztute España ekusi. "No debe haber visto". Volt 

142. Niri neure aitzinekoak utzi derautan hazienda haur, nabaski, gaizki eta bide gabeki beretakotua zuen. Ax 

245 (V 165). Bana, nabaski, / zuretako aski / enaizela sinetsirik. O Po 12. Zoin sarri nabasiki / beihizate hilik 

hobian, / mundu oroz ahatzerik, / eta xixariez janik. Othoitze eta kantika ispiritualak 72 (ap. DRA). Zer gizon iz 

hi Momet / nabasiki traidore bat, / edükiten dirianaz geroz / holako mintzaje bat. StJul 97. Hobeki endauke [= 

'hengoke'] nabasiki / lephua ondoti trenkatürik, / ezi ez eta gure / konpañan errezebitürik. Ib. 97. Nabasiki 

arrozu dizie / giradiala tronpatzen. Ib. 150. "Aragia ahul" dela orhoiturik, barkatuko derautzu naaski. Mde Pr 

61. Orduan zuberoatar mutil gazte bat ikusiko dukezu naaski nire baitan. Ib. 55 (v. tbn. Po 74 nâski). Afrika 

denian etzien izango / naaski horrelako lau. Mattin 141. 

nabaskiro, nauaskiro (H (V, G)). � Acaso, tal vez. v. nabaski. 

nabasku (Lar, Añ, H (s.v. naba)), nabesku (Lar, Añ, Hb ap. Lh, H (s.v. naba)). � "Palma de la mano" Lar y 

Añ. 


mende. 

802


nabaskuda. "Palmada" Lar. 

nabastakolde. "Armazón del arado (Sal)" A Apend. 

nabastari. "Molestia" A Apend. Cf. nabastarre. 

nabastarre (Sc ap. A; Dv, que cita a Mst), nabastarri (S (Foix) ap. Lh). � Familiaridad, confianza excesiva. 

"Nabastarriak, littéralement 'sauvageries'" Chaho Vogage 52, en nota a: "veuillez excuser les familiarités qui j'ai 

pu me permettre". � Debetü da hari minzatzia, hareki iate eta edatia [...] eta gañelako nabastarriak. Bp I 115. 

Xarles erregia, pharka nabastarria. / Zure tronuan iartzeko indazu permisionia. Past. Genev. (ap. H). 

Nabastarre handiegier ihesi egitiaz. Mst I 8, tít. (Ip nabastarre). Aiekin adiskideago nintzan [...]. Aiekiko 

nabastarreak [...]. Or Aitork 117. Parkha, othoi, ene nabastarria. Herr 4-8-1960, 3. v. tbn. Nabastarri: Tragedie 

de R. de Normandie (ap. DRA). GH 1930, 268. � Zaldün amorosaren ikhusteko nabastarria. Egiat 219 (el ed. da 

el equivalente "askatasuna, baimena"). � Hogita hamazazpin ni etsaien artin, / haien nabastarrien ezin 

süportatin [...]. 'Leurs affronts'. Etch 184. Nabastarrien algarri pharkatzez. 'Les offenses'. Ib. 110. 

nabastarrekeria. � Familiaridad, confianza excesiva. v. nabastarre. � Neskamiakaz nabastarrekeririk erabilli 

ezegijan. Otx 148. 

nabastarri. v. nabastarre. 

nabastatu (S, R ap. A), nabestatu (S (Foix) ap. Lh). � "Labrar, abrir la tierra con el arado" A. v. nabastu. 

nabastikatu. � Holako lan bat ez ditake nehundik ere erretxa. Hanitz xehetasun behar dira elgarrekin 

nabastikatu, eta saltsa horrek zer gostu duken, sudur onaren jabe. Garralda GAlm 1950, 26 (DRA, que cita este 

ej., da la acepción: "Trabajar, ocuparse con empeño en alguna cosa"). 

nabastu (V-m ap. A; Lar), nauastu (H). � "Barbechar, dar la primera labor a la tierra que se ha de sembrar" Lar. 

"Labrar, abrir la tierra con el arado" A. v. nabasaitu, nabastatu. 

nabatasun. "Llanada, llanura" Lar. 

nabatzar. "Navazo, navajo, tierra llana" Lar. 

nabaza. v. nabasa. 

nabe. v. 1 naba. 

nabegante. � Navegante. � Nabegantiak arraxku txarra / pasa bear duan ezkero / utzi dezala agindu diyo. Xe 

190. Kapitan jauna, arria bela, / txalopa nabegantian, / ainbat ariñen sartu gaitezan / Mutriku erri onian. Balad 

58. � Nabegantiak uzten baditu / arrixkuaren beldurrez, / portunaren bat egin lezake, / agiyan ere legorrez. Xe 

190. 

nabegatu. v. nabigatu. 

nabela. v. nabala. 

nabera. "(R-uzt), regeren etsia, urrez perlatia, nabera ederrez. Mesias lurrian, naberen artian, ai-oi dolorea 

(villancico)" A Apend (sin trad.). 

nabesa. "1.º (V-m), cocido de verdura; 2.º (V-m), confusión, batahola" A. Cf. nabasa. v. anabasa. 

nabesku. v. nabasku. 

nabet. � Nabo. � Emoitzu karrotak, nabetak, perrexila. ECocin 11. 


mende. 

803


nabezi (G-to, L). Ref.: A; Lh. � Glotón. v. nabasi (2). 

nabigatu (Urt I 212), nabegatu. �1. (Aux. trans. e intrans.). Navegar. � Itsasoan nabigatzen dutenentzat. INav 

3. Zuregana nabigatzeko / bi itsaso sainduetan. Gç 108. Jarri zen ühaitzian ta bost egün zen han nabigatü. Egiat 

159. Berarén konpañian nabegátu itsasogóntan. LE Urt ms. 23r (ed. 1846, 63 ugarotu). Nabegadua izan zan, / 

bederatzi illabetian, / mundu onetako, / itxasuaren gañian. (V-ger). Balad 194. �2. nabegatu (SP � vEys). 

"Nabegatzea, gobernatzea. Ongi nabegatzen da, il conduit bien ses affaires" SP. Cf. VocNav: "Navegar: [...] 

Dirigir o gestionar un asunto, expediente, pleito, etc. (Montaña, Zona Media)". 

nabigazio (Urt I 211), nabigazione, nabegazino. � Navegación. � Liburu hau da itsasoko nabigazionekoa. 

INav 1. Harmen eta nabegazinoaren manaiatzeko. ES 195. 

nabio. "Nave", "nao" Lcc. "Popa de nave, popea nabiokoa" Ib. "Anegarse la nave, unditu nabioa" Ib. "Pasaje de 

nave, nabioan bidea" Ib. 

nabla. "Nabla, instrumento como psalterio" Lar. 

nabo (V, G-nav; Añ (V), Dv (S), Lcq 52 (S), Zam Voc). Ref.: A; Iz Als; Ibarra Dima. � "[Nabo] el que sirve 

para las bestias" Añ. "Nabo que se da al ganado. Arbi se usa en V para significar 'el nabito'" A. "Aurten naboik 

eztik izen ber" Iz Als. Cf. Izt C 41: "Arbia, nabo. Astarloak esaten du ezik, euskarazko itza dala naboa". v. ñabo. 

� Abuztua zortzigarrena / nabo ereitia. DurPl 69. Naboa ta berarra / ganaduentzako. Zav Fab RIEV 1909, 38. 

Koltza deritxan nabo mueta baten azijagaz. Ur Dial 102 (It, Dv, Ip (h)arbi). Gipuzkoan arbia esaten iako 

[naboari]. Gure artean arbia anabakeagaz iatekoa da ta naboa idi-beientzakoa. A Ezale 1897, 326a. Anastasik 

burduntziagaz eta umeak nabo (arbi) buruakaz, antxe erabilli eben aidean azeria. Bilbo IpuiB 205s. 

- NABOA HARTU (A Apend), NABOA EGIN (A Apend). "Atascarse en una conversación, cuento, recitación" 

A Apend. 

- NABO-JORRAI. "(V-m), escardillo que se usa para escardar el nabo" A. 

- NABO-JORRAN (G-nav). "Escarbando nabo" Iz Als. 

- NABO-LORE. "Nabolorarik nabolorara (Vc), de Pascua a Pascuas" A Apend. 

naborri (Lar � H). � "Venturina, piedra" Lar. Cf. nabarri. 

nabosta. A Apend remite a nabot (q.v.). 

nabot. "(V-m), cierto nabo que brota de simientes viejas, más grande y blando pero menos sabroso que el 

nabito" A. 

nabotze, nagotze (G-nav). � "Campo en que se ha cosechado nabo" Ond Bac. 

nabrabendasun. v. nabarmentasun. 

nabugoki. "Mayorazgo, derecho del primogénito a los bienes y de cualquiera a los vinculados" Lar. 

"Mayorazgo, el que le posee" Ib. 

nabusi. v. nagusi. 

nadi (S ap. A; H (S)). �1. "Tronc, gros d'un arbre depuis les racines jusqu'aux branches. Arbole gazte batek 

erduak azkar izanik ere, haren nadia haiziak plega erazten du noratnahi" H. "Cepa, parte del tronco del árbol 

que queda bajo tierra. Ze nadi lodia dian! ¡que cepa tan gruesa tiene!" A. � Adarrek bat egiten diela nadiarekin, 

halaber batheiatiek Jesükrixt nadiarekin. Herr 13-9-1962, 3. � "Au fig., long et droit. Zer gizon nadia! quelle 

perche! quel homme-tronc!" Lh. �2. "(Hb), branchage" Lh. 

nae. "(V-ple-arr-oroz), palabra con que se llama a los cerdos" A. 

nafar (V-ger-ple-arr-oroz-gip, AN-gip-5vill, L, B, BN, SP, Dv), napar (V, G, AN-ulz), nabar (R-urz; H), nefar 

(R, S). Ref.: A (nafar, napar, nefar); EI 330; Iz Ulz (napar); Etxba Eib; Elexp Berg (napar); Gte Erd 279. � Tr. 

Documentado al Sur desde la segunda mitad del s. XVIII. Son escasos los ejs. septentrionales: Sauguis, 


mende. 

804


Etcheberri de Ziburu, Monho, Hiribarren, Zalduby (RIEV 1909, 105), Lander y Barbier. Napar es la forma casi 

gral. en autores meridionales. Hay nafar en Cardaberaz, GavonC, Añibarro (EL 2 8), Iztueta, Iturriaga, JanEd (I 

58) y F. Irigaray (177), y nabar en un ej. de Enbeita junto al frec. napar. Los autores septentrionales emplean 

nafar. 

� (Sust. y adj.). Navarro. (Acompañando a un sust. va antepuesto a éste, salvo contadas excepciones, todas ellas 

meridionales (tbn. en un ej. de Barbier (Sup 179), debido sin duda a razones métricas)). "Nafar hiruina, 

Pampelone" SP (tomado probablemente de Etcheberri). v. nafartar. � Nafarrate et Elhossu (1025). Molino de 

Ama Nafarra (1069). Arzam 354. � Laudorio bada handi / duzula eskaldunez, / laphurtarrez, bizkaitarrez / 

baita Nafar Iruñez. EZ Eliç XXI. Ez nafarrak [...] [bizkaiko izkera] ta ez bizkaitarrak nafarrena aditzen dute. Cb 

EBO 63. Nafarren erregea. It Fab 207. Nafar ta franzes talde andien kontra irabazi. Izt C 453. Kopa bat 

aguardiente napar edatera. Zab Gabon 76. Napar artzaitxo batek. Ud 99. Izatez zan naparra, Etxauri eritxon 

erri batekoa. Echta Jos 355. Bere aintzinean zeramazkala bederatzi nafar asto ederrak. Barb Sup 71. Bere 

napar-euskeraz. Mok 4. Zuberotar ta nabarrak. Enb 64 (32 napar). Napar batekin esposatzeko. Tx B I 211. 

Napar-izketa egiten dan tokia. JMB ELG 96. Napar-seme dira guztijak. "Todos son hijos de Nabarra". Laux AB 

100 (v. tbn. 94). Ernio, Zelatun, [...], napar aldera Zotzune, Musairu. Or QA 43 (Eus 157 napar ardo). Bedaion, 

Orixen eta napar-mugan. Ib. 189. "Napar beltxa" esaten zidatean [...]. Iri berriz, "Napar koxkorra". Ib. 41. 

Japoneraño eruan zendun, / napar izkuntza maitena. BEnb NereA 251. Napar kamiyoa artu genduan. Salav 48. 

Baztandar edo aetz ez diren nafarrek. MIH 391. Adiskide nafar batek. MEIG I 244. Gipuzkoako nafar-hizkera 

duten bi herritan. MEIG VI 104. 

v. tbn. Mde Po 28. Napar: RIEV 1925, 551 (carta bilingüe a Peñaflorida, 1783). Aran SIgn 73. AB AmaE 119. 

Azc PB 301. Noe 55. Ag G 217. Urruz Zer 133. A Ardi 4. EusJok 126. Ugalde Iltz 16. Osk Kurl 123. Basarri 52. 

And AUzta 133. NEtx LBB 291. Alzola Atalak 126. Uzt Sas 20. 

� (Deen I 24, Dv), nabar (Deen II 42). Vino navarro. "Nafarra, vino español" Deen I 24. "Nabarra, vino rojo" 

Ib. II 42. "Edan dugu nafarra, nous avons bu du vin de Navarre ou du bon vin" H (s.v. nabar). v. NAFAR- 

ARDO. � Nafar baño obe diagu / Zaragozako zuria (1705). GavonC Egan 1956 (5-6), 27. Ezta ez ere andrerik 

/ edate eztubenik, / naiz nafar, naiz klaret, / ta naiz Endaiakotik. BorrB 56. Nafar goxoan / trenpatuz bizkotxak. 

Monho 62. Nafar xuria / edaten. Ib. 62. Iru ardao mueta; txakolina, klareta ta naparra. Mg PAb 112. Egiten 

edaria sagarrez urean; / etzuten nafar biltzen aldeko lurrean. Hb Esk 14. Napar pixka bat, arrautzatxo birekiñ. 

Ag G 304. Nafar gorri onetik [...] txopin bat osoa. JanEd I 115. Nik egundaino ez dut edan / nihon halako 

nafarrik. JanEd II 65. Napar beltza bear degu, / eztarria bustitzeko. NEtx LBB 369. v. tbn. Izt D 178. Zby RIEV 

1909, 105. Lander Eusk 1925 (IV), 58. Barb Sup 131. Napar: Laux AB 87. 

- NAFAR-HAIZE. "Napárraizia, este viento hace estragos en verano derribando los maíces y secando los 

campos. Es más suave y templado napárregoia" Iz ArOñ. 

- NAFAR-ARDO, NAFAR-ARNO. Vino navarro, tinto o clarete. "Nafar arno, vin de Navarre" SP. Cf. Etxba 

Eib: "Ardau nafarra. Vino tinto. Eibarren geixen eraten dana, ardau nafarra, Rioja aldietakua". � Noren hon, 

noren gaitz nafar arnoa. Saug 26. Nok ostu deuskuz Puente la Reina / ta Napar-ardao andiak? Azc PB 79. Ai 

zer goxoa, orai! Zinez, Manuel, Nafar arnoa Nafar astoak ez bezalakoa duk! Barb Sup 71 (cf. ib. 179 arnonafarrean). 

Baña napar-ardua baño / tabernereak eztau saltzen. Laux AB 94. Olentzaroz Jainko Aundi, / 

Iñauteriz jainko txiki: / euskal-sabelak beti billa du / napar-ardo eta zitzi. Or Eus 157. Orraitik be gure 

baserrietatik, ola ta lantegietara doazan gazte batzuk, Viva Rusia! deadarrez iñoz baño sarriago ibilten dira, 

batez be napar ardaoak barrena berotu dautsenean. Eguzk GizAuz 120. Eltzekada bat babarrun eta norberak 

egindako gazta, napar-ardoaz igurtzita izan zen bere oturuntza. Etxde JJ 151. Ta ongi etorria zu, napar ardo 

ori, argitasun argitsua ematen baididazu. Txill Let 96. � Napar-ardautxu ona. Enb 168. � Cf. Azc PB 79: 

Naparroa-ardao guzurbakoak / gorputza dauko ta indarra; / gaiso-oste baten sendotuteko / da osagarri 

bakarra. 

- NAFAR-BEHERETAR. Bajo-navarro. � Mendebal aldeko Nafar-beheretar mintzairan. Lander RIEV 1914, 

157. 

- NAFAR-HEGO (napar-egoi V-ger-gip, napar-egoe V-gip, napar-ego G-to). Ref.: A (napar-ego); Iz ArOñ 

(napárregue), To (naparregua); Elexp Berg (napar-egoe). "Viento sur fresco en invierno" A. "Viento del 

Sureste. Es muy templado y duradero" Elexp Berg. 

- NAFAR-ERDALDUN. Navarro castellanohablante. � Ni bakarrik nintzan euskalduna: napar-erdeldunak, 

kazereñoak, gallegoak [...]. Salav 67. v. tbn. Napar-erdeldun: Kk Ab I 99. 

- NAFAR-EUSKALDUN (napar-e. V-gip ap. Elexp Berg). Navarro vascohablante. � Baziran bertsolaritza 

gustatzen zitzaien napar-euskaldunak ere. Salav 106. Oroituko gara nafar euskaldunez. MIH 384. v. tbn. Mok 

14n. 

- NAFAR-GARI, NAPAR-GARI (V-gip). "Se siembran tres variedades de simientes: "Napar-garixe (lasto 

igualen geiexena ematen dauna), es preferible para niveles bajos (V-gip)" AEF 1927, 78. 

- NAFAR-GIPUTZ. (Pl.). Navarros y guipuzcoanos. � Nafar-giputzen adimenak [...] argitzeko sortuak. MEIG 

V 106. 

- NAFAR-ILAR (-ilh- A), NAFILHAR (BN-lab ap. A). "Garbanzo; litm., arveja de Navarra (SP)" A. "Nafilhar 


mende. 

805


(BN-lab), judía" Ib. 

- NAFAR-LAPURDIERA. Dialecto navarro-labortano (del euskera). � Batasun euskalgia jaio zan hunela: 

napar-lapurdiera. Osk Kurl 13. 

- NAFAR-OGI (SP y H, s.v. kabardena). "Froment barbu" SP. 

- NAFAR-ZOZO. "Napar-sosua: biriarro modukoa; uda-azkenean pasatzen da" Iz ArOñ. 

nafar. v. 1 nabar. 

nafarban, naparban (V-ger ap. A Apend). � "Picadura de viruelas" A Apend. 

nafarbantzu, naparbantzu (A Apend). � "Picado de viruelas" A Apend. 

nafargorri (G-nav). � "Sarampión" Ond Bac. 

nafarketa. � A por vino navarro (?). v. arnoketa (2). � Eta Ellande emaiten da kantuz: Hauxe da Nafarketako 

/ mandoaren traza. Barb Sup 72. 

nafarmin, nabarmin (L; Lar, Hb ap. Lh), naparmin (G-to, L), naparmia (G). Ref.: A (napar-miñ); A Apend 

(naparmia); Lh (nabarmin, napar-min). � "Alfombrilla, enfermedad a manera de sarampión y con manchas, 

nabarmiña" Lar. "Rougeole" Lh. "Epizootia" A. "Glosopeda" A Apend. 

nafarren, nabarren (BN-bard ap. A Morf 120). � "Viruela" A Morf 120. 

nafarrera, naparrera. � Dialecto navarro (del euskera). � Eta bere mintzoera? [...] Naparrera polit eztitsuan. 

EEs 1918, 86. Gipuzkera edo naparrerazko esakeren batzu. Osk Kurl 16. Naparreraz emoten dabezan 

Baztanaldeko barriak. Alzola Atalak 112. 

nafarreri (AN; Añ (G, AN), H), nabarreri (AN-5vill-ulz-egüés-ilzarb-olza, B, Ae, Sal, R; Lar, Añ (G, AN), H, 

VocB, ZMoso 72), naparreri (V-m-gip, G-goi-bet-nav), naparri (V-och-gip; Zam Voc), nafarrei (G-nav, AN), 

nafarrai (G-nav), nafarri (V-gip), nauarreri (H). Ref.: Bon-Ond 141; VocPir 316; A (nafarrei, nabarreri, 

naparreri, naparri); ZMoso 72; Iz Ulz (nabarrerie), Als (nafarrei), R 404; Ond Bac (nafarrai); Etxba Eib 

(nafarrixa); Elexp Berg (naparri). �1. Viruela. "Arpegi guztia pikauta zeukan, gaztetan naparrixa pasauta" 

Elexp Berg. "Naparri-etxe, lazareto para enfermos de viruela que se encontraba en las proximidades del caserío 

Hondartza" Ib. v. astanafarreri, 1 baztanga. � Tr. Documentado en Mendiburu, J.J. Moguel y en autores 

meridionales desde finales del s. XIX. � Aurtasun guzian bagenuen zer edo zer. Bagenuen [...] baztanga edo 

nabarreria, [...] xixariak [...]. Mb (ap. H). Onelakuen eskandalubak iraasten dira nafarreijaren gisaan. JJMg 

Mayatz 105. Naparrei edo sakutea izan ei eban. Ag Kr 222. Zenbat ixurri, naparri ta abar, / sartu dan Euzkelerrira. 

Enb 87. Zaartzaroan, nafarreria. Erkiag BatB 138. Albaiteruen esanak naparreria edo beste zerbait dela 

eta. MEIG I 101. v. tbn. Naparreri: A Ezale 1897, 182b. Inzag RIEV 1933, 415. Ibiñ EG 1951 (7-8), 8. 

Naparrei: Aran-Bago ManMed 203. EEs 1914, 58. Naparri: AB AmaE 91. FLV 1988, 276 (Larrainzar, 1905). 

�2. naparreria (V-gip ap. Iz UrrAnz), naparrei (G-goi ap. AEF 1955, 108), naparri (V-gip ap. Elexp Berg). 

"Glosopeda o mal de boca (naparreie). [...] Se les hinchan éstos [los pies], cayéndoseles las pezuñas" AEF 1955, 

108. "Naparrerixia, la viruela (enfermedad del ganado de pezuña hendida)" Iz UrrAnz. � Nafarreri gaitz 

eriotsuak arrapaturik edo bestelako gertakari gaiztoren batekin ardiak gitxiturik. Izt C 226 (v. tbn. 221). 

�3. "Naparreri (G-bet), sarampión; litm., enfermedad abigarrada" A. 

- NAFARRERI BELTZ (nabarreri beltz AN-araq ap. A Apend; naparreri beltz Garate 6. a Cont BAP 1949, 362). 

Viruela. 

- NAFARRERI GORRI (nafarrei G-nav ap. A; CEEN 1972, 49; nabarreri A Apend). Sarampión. 

- NAFARRERI-PIKA. "Naparreripeka, cacaraña" A Apend. 

- NAFARRERI-PIKATU (naparreri-p. G-goi, nafarri p. V-gip), NAPARRERIPEKATU (A Apend). Ref.: 

VocZeg 286; Etxba Eib (nafarri pikatu). "Cara apedreada, musu naparreri pikatue" VocZeg 286. "Cacarañado" 

A Apend. "Picado de viruelas. Gaurko egunian, ez da ikusten iñor nafarripikautakorik" Etxba Eib. 

- NAFARRERI PIKORTA. "Nafarreri pikortak, grains de petote vérole" H s.v. pikorra. 

- NAFARRERI ZURI. "Naparreri zuri, es varicela en Guipúzcoa" Garate 6. a Cont BAP 1949, 362. 

� Etim. Para su relación con nabar, v. FHV 266. 

nafarreridun (H nafar-eridun), nabarreridun (Lar, Añ (G), H (nabar-e.)), nauar-eridun (H). � "Virolento" 

Lar y Añ. "Varioleux, qui a la picote" H. 


mende. 

806


nafarro (Sal), naparro (G-azp), nabarro (V-ger, R-uzt). Ref.: EI 330. � Navarro. v. nafar. � Ego Sudumeri 

Nafarro et uxor mea Carosa (1081). Valb 133. 

nafartar (AN-5vill-araq-ulz-arce-erro-gulina, L-sar-ain, BN-ciz-lab, Ae; Dv), nabartar (L-côte, BN-arb-ad), 

napartar (V-arrig, G-azp, AN-ulz-erro, S (-ph-)), naparrutar. Ref.: EI 330. � (Sust. y adj.). Navarro. 

(Acompañando a un sust. va antepuesto a éste, salvo contadas excepciones (v. infra ej. de Lf)). v. nafar. � Tr. 

Documentado desde principios del s. XVIII, principalmente en autores orientales. En textos occidentales se 

encuentra en Iztueta, D. Agirre, P. Errota, EusJok y B. Enbeita. Nafartar es la forma mayoritaria en autores 

septentrionales y la única en navarros. Hay nabartar en ChantP, J. Etchepare y Larzabal (Iru 38), naphartar en 

Archu (Fab 135) y napartar en Xalbador. En textos meridionales sólo se documenta la forma napartar, salvo en 

Iztueta que emplea nafartar. Hay además naparrutar en un ej. de EusJok (142). � Nafartarren eremuetarikan. 

ES 113. Euskal erriko nafartarrak eta beste euskaldun guziak. Mb IArg I 55. Gipuzkoatarrak sei joku eta 

nafartarrak amar. Izt C 244. Lardapide, Kurutxet, nafartar semeak. Hb Esk 156. Ikhazketako mandoa (Nafartar 

eta Basa-nabartarrez). ChantP 86 tít. Hemen bederen bizi da orainokoan nabartar-odola. JE Ber 38. 

Napartarra. Jaun Goikoa eta Lege-zarra (1911). Tít. de una revista. Nafartar bat beraz izan da idazle lehena 

gure mintzaira ederrean. Zub 17s. Kaputxin nafartar maingu bat. Lf Murtuts 5 (ELit 104 nafartar errege). 

Nafartar etorki handi batetakoa zuen ama. Zerb Azk 63. Nafartar erresumaren zerbitzari leiala. Ardoy SFran 

59. Orok badakite nafartarrek gudu hori irabazi zutela. Ib. 78. Napartar anai arrebak bi taldetan ezarriak. Xa 

Odol 262. v. tbn. LE-Ir (332). Dv Lab 319. Laph 122. Elzb PAd 8. FIr 163. Napartar: Ag AL 13. PE 65. BEnb 

NereA 251. 

nafartasun. � Condición, carácter de navarro. � Eta ez dute sekula idaztekoan bere nafartasuna estali. MIH 


nafartto. � Dim. de nafar. � Ez dezaziela sobera hürrüpa nafartto huntarik. Const 37. 

nafartu. � Hacerse navarro. � Hau Nafarroan alde bat kokatu zen, familiatu eta [...] arras nafartu. Lf Elit 195. 

nafartxo, napartxo. � Variedad de danza. � Napartxok ditu 4 zatitan 59 puntu. Izt D 116. 

naflatu (Hb ap. Lh, Dv). � "Manger en savourant (terme méprisant)" Dv. "Manger, savourer" Lh. v. ñaflatu. 

naga (G, L; Lar, Añ, VocCB � Dv, Hb ap. Lh, H (G)). Ref.: A; Lh. � "Abominación. [...] Es una grande 

abominación, nazka aundi bat da, naga andi bat da. Item. [...] naga aundi batekoa da" Lar. "Arcada del 

estómago", "bascas, [...] nagak" Ib. "Asco", "fastidio", "hastío" Lar y Añ. "1. nausée, envie de vomir, 

proprement, soulèvement d'estomac. Naga batzuk senti dittut, [...]; 2. dégoût, répugnance pour certains aliments. 

Aragia ikusteak ere naga ematen dit, [...]; 3. au fig., dégoût, aversion pour une personne ou pour une chose. 

Orrelako personentako dedan naga!" H. "Asco, náusea" A. � Naga ta ikara. "Abominación y espanto". SBaroj 

CancB 322. Sentiduai atsegingarri izan zitzaieken guziak naga eta gorroto bizia ematen zion. Arr Bearg 323 (ap. 

DRA). --Jontxo, zer dala ta eztek ogirik jaten? --Naga ematen dit. EgutTo 11-3-1919 (ap. DRA). Esana dut agian 

bazuela halako naga itxurako zerbait hizkuntzalaritzaren eremu idorrenetarik urruntzen zuena. MEIG VI 186. 

nagagarri (G, L; Lar, Añ, H). Ref.: A; Lh. � "Abominable" Lar y Añ. "Asqueroso" Lar. "1. nauséabond; 2. 

dégoûtant; 3. fastidieux, ennuyeux" H. "Abominable, detestable" A. 

nagagarrikeria. "Il se dit de choses, actions, manières, discours propres à causer au moral du dégoût, de 

l'aversion" H. 

nagagarriki. "D'une manière propre à donner des nausées, du dégoût, de la répugnance, de l'ennui, de 


nagagarrikiro. "D'une manière propre à donner des nausées, du dégoût, de la répugnance, de l'ennui, de 


nagagarriro. "Abominablemente" Lar. 


mende. 

807


nagagarritasun. "Qualité de ce qui est nauséabond, dégoûtant, fastidieux" H. 

nagagarritu. "Devenir nauséabond, dégoûtant, fastidieux" H. 

nagakin (L ap. Lh; msLond ap. A). � "Fumaria o palomilla, nagakina (Fumaria officinalis)" LandHizt 371. 

"Fumeterre" Lh. 

nagala (det.). "À Urdax, d'après vous, nagala serait le petit cangrejo appelé improprement scorpion" Bon RIEV 

1910, 248. Cf. negel. 

nagaro (Lar, H). � "Asquerosamente" Lar. "D'une manière nauséabonde, dégoûtante, fastidieuse" H. 

nagartu. v. nagatu. 

na(g)aski. "Pan hecho sin apartar todo el salvado (G-goi)" Iz IzG. 

nagatiro (Lar, H). � "Fastidiosamente" Lar. 

nagats (Lar, Hb ap. Lh, H), nabats (Lar, Hb ap. Lh, H). � "Abominable" Lar. "1. qui excite le dégoût, 

nauséabond; 2. abominable, détestable" H. 

nagatsu (H), nabatsu (H). � "Nauséabond, dégoûtant, répugnant, fastidieux, ennuyeux; littéralement, qui cause 

des nausées, du dégoût, de l'ennui dans beacoup d'aspects" H. 

nagatsukiro (H), nabatsukiro (H). � "D'une manière fortement nauséabond, dégoûtant, fastidieux" H. 

nagatsuro. "Abominablemente" Lar. 

nagatu (G, L; Lar � vEys, Añ, Hb ap. Lh, H), nagartu. Ref.: A; Lh. �1. "Abominar", "asquear", "atediarse", 

"basquear", "enhastiar" Lar. "Fastidiar", "(provocar a) vómito" Lar y Añ. "Nagatu nau geiegi iateak, le trop 

manger m'a donné des nausées, id. nagatu naiz geiegi iateaz, [...]. Nagatzen nau gaztak, id. nagatzen naiz gaztaz, 

le fromage me cause du dégoût. Nagatuko du orrenbeste itz egiteak, id. nagatuko da orrenbeste itz egitez, [...]" 

H. "Asquear, detestar" A. � [Sodoman eta Gomorran] gizonak emakumeakin beren buruak zikintzez nagaturik 

elkarrekin egiten zituen ezin aitatu ditezkean urdakeriak. AA II 131. Beti nai izan oi det / laburtxo gelditu, / ez 

kanta luzeakin / jendea nagartu. Echag 232. Ukitze utsak ere nagatzen zituen. Lard (ed. 1887), 290 (ap. A). �2. 

"Nagátu, nagáketan (?), arrepentirse de un contrato. [...] Nagátu in da, gogobaatu in dda" Iz ArOñ. "Nagatu = 

damuketia" Ib. 183n. 

nagel. v. negal. 

1 nagi (V-gip; SP, Urt II 294, Ht VocGr 396, Lar, Añ, Izt 91r, Lecl, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB, Zam Voc). Ref.: 

Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. (Adj. y sust.). Perezoso. "Ezta nagi behar, il ne faut pas être paresseux" 

SP. "Flemático, perezoso", "apoltronado", "dexado", "pando, lento, tardo" Lar. "Floxo, perezoso", "baldío, 

ocioso", "desidioso", "haragán", "lerdo, pesado, tardo", "remolón" Lar y Añ. "Lothuko hiza lanari, nagi ezin 

higituzkoa?, [...] indolent; [...] Nagi handi bat da, c'est un grand indolent, nonchalant, paresseux" H. "Nahi du 

eta ez du nahi nagiak, el perezoso quiere y no quiere" A. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En 

DFrec hay 10 ejs. � Gizon beti nagia, etsa galzaigarria. RG B 3. Iaigi zidi nagia, erra zizan uria. RS 294. 

Iarraikitzera atzartzen tik presuna nagiak. EZ Man I 29. Zeren nagi-alferrak eztu behin ere erraiten, egun. Bethi 

bihar, bethi gero. Ax 44 (V 28). Trabaillatzen eztiren alferrak eta nagiak. Ib. 35 (V 21). Nahi eta nagi. Bela 38. 

Nagia bethi lanzu. O Pr 322. Mutil nagia, jagi adi! Acto 129. Langille txar nagi alferrak gaizki ta berandu 

maneatzen ditu bere bazterrak. Mb IArg I 81. Arima uzkur eta nagi batek [...]. Mih 47. Laneko nagi direnak, 

ohean sobra egoten direnak. Brtc 67s. Guraso asko dira txit nagiak umeen aziera onean. Mg CC 105s. Zorrai 

eranzuten nagiak dirianak. CrIc 82 (cf. infra NAGI IZAN). Esku nagi edo alperrak berekin ekarri du premia. 

AA I 573s. Zer penak ez ditu ipiñi gai onetan nagiak diran arzaien kontra? AA III 408. Seme alper, nagi, 

jokolari [...]. Astar II 79. Gizon nagi, axolagabe bat. Dv Lab 229. Laborariak nekez bilatu ogia, / zuk gozatuko 

duzu hiritar nagia! Elzb Po 219. Eztago dema bezelako akullurik, nekazaririk txepel, nagi ta geldoena 

dendatzeko. Ag G 80. Nagia pizkortzen ezta erraz. Urruz Zer 32 (v. tbn. Urz 60). Bestetan nintzen ernia / lan 


mende. 

808


egunetan nagia. Etcham 98. Bitako erleak dagoz: langilleak eta nagiak. Eguzk GizAuz 109. Gazte nagi asko 

baiño gogorrago aritzen zen. Etxde JJ 232. Nagia, beti nekatua (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1780. Eredu ederra 

aurki dezakegu jesulagun langile honengan euskaltzale zabar eta nagiok. MEIG II 68. 

v. tbn. Harb 106. Hm 200. Gç 30. ES 185. Ch III 3, 3. Cb Eg III 376. CatLan 117. Mg PAb 203. Añ LoraS 101. 

Gco II 75. JJMg BasEsc IV. Echag 256. Izt C 151. Gy 43. Lard 434. Hb Egia 154. AB AmaE 420. Apaol 38. Arr 

May 19. Zby RIEV 1908, 94. Jnn SBi 86. HU Aurp 60. Itz Azald 181. JE Bur 75. A Ardi VII. Ox 85. Enb 182. Kk 

Ab II 114. Ldi BB 120. Zait Sof 187. Vill Jaink 120. Arti Tobera 267. Etxba Ibilt 470. Berron Kijote 19. Uzt Sas 

20. Lasarte in Uzt LEG II 88. Xa Odol 254. 

� Beti baita gizona bere nagian eta ustelean, Jainkoari eskerrak, itxura jakinik ez duten ametsen mirabe. MEIG 

I 196. 

� (Lar, H). (No aplicado a personas). "Deleitación morosa, gozande geldia, nagia" Lar. "Il se dit des choses: 

Ibilte nagia, démarche indolente. Begi logalez nagi eta nareak, yeux appesantis et languissants" H. � Bere 

pausu lasai nagian dabil. Mb IArg I 81. Bizitze hotz eta nagi bat baderamat. Dh 124. Nere zaldiyak zeukan / 

pausaje nagiya; / ezurrak zorrotz eta / palta aragiya. Noe 61. Ontzi zar astun eta nagia. [...] arraunaldi 

indartsuen mendean. TAg Uzt 232s. Ez nuan erantzutekorik itz nagi ta loti auek baizik. Or Aitork 193. 

[Tranbiak] noizean bein [...] joten ditue kanpai nagiak. Erkiag BatB 126. Mastiak bere osto nagiak erantzi 

dituneko. "Seras posuit cum vinea frondis". Ibiñ Virgil 90. Gurdi nagiak. "Tarda [...] volventia plaustra". Ib. 73. 

Jendeari bere lo nagian iraunerazteko. MIH 322. 

� Menéndez y Pelayok alexandri-bertsoari nagia esan zion. "Llamó torpe". Or in Gazt MusIx 22. 

� Irrisa ur-nagian eta arrosa hungarrian bezala. "Eau croupissante". Ardoy SFran 185. 

� (Usos predicativos y adverbiales). "Remolonearse, nagi ibili" Lar y Añ. � Bere buruak othoitz egitera hotz 

eta nagi ezagutzen dituztenean. Lç Ins E 2v. Hargatik gelditzen gare hotz eta nagi gure eginbidetan. SP Imit I 

21, 5. Bere lan-egitekoan alfer ta nagi dabillenari. Mb IArg I 80. Alper nagi andi egin ta galduko ziñake. Cb Eg 

III 341. Zertan nago nagi eta alfer? Brtc 139. Anima gelditzen dala onerako nagia eta gaitzerako gosetua 

bezala. AA I 405. Dotrina ikasteko nagi bizi diran oekin. AA III 412. Buruba astun, gorputza nagi eta 

biarrerako alper. Astar II 126 (v. tbn. 19). Urhatsa haiñ nagi zuen, / kargatzat gatza baitzuen. Gy 305. Esana 

egiten zerbait nagi agertu zalako. Bv AsL 187. Amak irakatsia: / goizean iagi, / ez belu ez nagi. Azc PB 196. 

Zankoak andi, burua nagi, mingaña totel. Ag G 374. Mezatarako beti nagi aurkitzen diranak. Kk Ab I 10s. 

Etzeuzkiyen nagiyak / anka ta besuak. Tx B II 125. Gogua ta gurarija nagi ta neke dittuzalako ak bidian asi 

orduko. Otx 117. Mikel Eleder ez dabil nagi, / ernerik begi ta esku. Or Eus 81. Bele bat isil ipar-aldera, / egalak 

nagi iñarrausten. Ib. 312. Euren eginbearrak [...] beteteko ain nagi ibilli diranok. Eguzk GizAuz 27. Ez dago an 

[...] iñor nagi, ez du an iñork atsedenik. TAg Uzt 81. Zaldia nagi zebillen. Etxde JJ 254. [Aulkian] jesarri zan, 

nagi, bagai, astun ebala bere gorputza. Erkiag Arran 73. Lanian asteko baiña, oso nagia dot senarra. Bilbao 

IpuiB 226. Atzera samar ta erdi nagi, mutikoa bere, urreratu yakan. Erkiag BatB 54. Motela, nagia aurkitzen 

zuen arterainoko prosa. MIH 261. Itsasoa, nagi xamar bada ere, gora eta behera ibili arren, ez du ontziak 

zirkinik egiten. Ib. 312. v. tbn. Monho 110. Zav Fab RIEV 1907, 97. Echag 220. Imaz Auspoa 24, 143. Ldi BB 

128. Zait Sof 45. Gand Elorri 174. Ibiñ Virgil 73. Azurm HitzB 67. 

� (Con reduplicación intensiva). � Animako beste gauz guzietan nagi-nagi dabillena. Mb IArg I 94. Gogo 

otzaz, ezinbestez ondo iritxiz ta nagi nagi ziniala, erdi lagundu zeunstan maiko erregubak egiten. Mg PAb 67s. 

Gabi astunak nagi nagi ta / geldi geldirik oletan. AB AmaE 71. Egon oi dira jai ta aste [...] nagi nagi, aulkietan 

erdi etzinda. Ag G 162. Mira-eragiñez nagi-nagi jartzen badute [...]. "Entomecen". Berron Kijote 206. 

� (Como sobrenombre). Cf. Ag G 302: --Ja ja iii! Eztula ta Burukomiña uztarrian. --Baneuka ta Balitz. --Eroko 

ta Nagiko. � Txomin nagi (tít). AB AmaE 282. Riktrudisen barriak iakiteko ostera, or daukat Lope Nagi. Ag AL 

41. 

� "Nagia, remolón", "lerda, nagia, lerdo" Izt C 206 (en una lista de nombres de peces). 

�2. (c. sg. A; Mic 8v, Lar, Añ). (Sust.). Pereza. "Desidia", "acidia" Lar. "Flema, tardanza" Lar y Añ. 

"(Ignorancia) supina, [...] ezjakite bat, nagiz betea" Ib. "Se usa más el abstracto nagitasun. [...] Nagiak erre 

eieban erria (V-m), dicen que la pereza quemó la villa" A. � Tr. Documentado en Astarloa, Zavala, en autores 

vizcaínos y guipuzcoanos desde el segundo tercio del s. XX y, al Norte, en J. Etchepare. � Komuninoe 

bakotxagaitik emongo baleutsubez eun dobloe, eukiko zeunke orain daukazun nagija altarara elduteko? Astar II 

235 (v. tbn. 227). Yagi zan goxean goxetik / nagi andi bagarik oetik. Zav Fab RIEV 1909, 34. Gizon eskolatua, 

alhapiderik ez ukanez, auzoen ez-jakin eta nagiaren kutsutik egunetik egunera oiestuz baitoa. JE Bur 107. A 

ixangok nagi barik... / dantzan eraitie! Enb 165. [Mandoak] bizkor ari ziren nagiak artu bage ta tarrapatan ari 

bage. Or Mi 90. Goizeko nagi goxoak ogean nindukala. Ldi IL 39. Ez du nagirik. "Pereza". Or Eus 165. Gure 

gazte ôk, nagirik bage / naiz izan bero zapala. Ib. 309. Atsegiñago zaio maindirapeko egona, bere nagi zoroan. 

TAg Uzt 74. Aulgarria da beroaren eztena. Nagiak eta ixiluneak gainditu du izadi osoa. Ib. 94. [Getarik] 

arkaitzaundi tinkoa du itxasaldetik bere nagiaren zaitzale erne. Ib. 42. Goibel-nagirik iñork ez emen / baizik 

zorion-uztargi. EA OlBe 89. Nagiak erre eieban erria (V-m). "La pereza". A EY III 215 (cf. el ej. de RG B 3 en 

la 1. a acepción). Txiliñok, baiña deiez daukadaz, nire nagi alperren zirikatzaille ditut. Erkiag Arran 156. Eta 

jagiteko nagirik iñoiz izan ez dauanez, jagi da. Erkiag BatB 110 (v. tbn. 166). Argi gozo biguna / bazatoz neure 


mende. 

809


leiora / nagi bagarik goizian goiztik. BEnb NereA 36. Beste batzuek nagiagaitik / itxi oi dabe geroko. Ib. 190. 

Nagirik bako langille trebe [...] sutsua. Ib. 158. Beste ainbestez erantzun zion Santxori eta bai esnarazi ere 

nagiagatik. "Le quitó el sueño". Berron Kijote 180. Gure artean gogo onez ta nagi-gabe euki dugula. "Con 

prompta y buena voluntad". Ib. 126. Beharrak bulkatzen baina nagiak iltzatzen. MIH 135. 

�3. "(V-ple), (dedo) anular" A. 

- NAGIA(K) ATERA (V (atara), G; H (que cita a AA); n. atheratu L; etara V-gip). Ref.: A (nagi); Lh (nagi); Iz 

To (nagik atera); Elexp Berg (nagi). Desperezarse. "Estirarse; litm., sacar las perezas" A. "Nagiak atheratu, être 

ennuyé, s'étirer" Lh. "Eztakitt ze pasatze jatan gaur, egun guztia nagixak etaratzen diardut" Elexp Berg. Cf. Or 

Eus 313: Nagi guziak atera ziran / entzunez aren oiua. "Todos sacudieron su pereza al oir este grito". � Au 

zabalka, erdi lo edo nagiak ateratzen. AA III 339. Besoak luzatuta, nagia ateratzen zun noizbeinka soina 

biurraldikatuz. TAg Uzt 249 (v. tbn. 108 nagia atera). Arrausika edo / nagiak ateraten / ari da. Gand Elorri 173. 

Katua, bizkarra arrotu ta nagiak ateratzen gelditu da. NEtx LBB 156. v. tbn. Nagiak atera: JMB OC II 291 (ap. 

ELok 87). Or Eus 238. JAIraz Bizia 45. Bilbao IpuiB 236. Osk Kurl 168. 

- NAGIAK HARTUA IZAN. "Nagiak hartua hiza? es-tu pris de paresse?" Lh. 

- NAGIAK ASTINDU. Desperezarse. v. NAGIA(K) ATERA. � Nagiak astindu zituanean, kabitik atera zan 

alai. NEtx LBB 186. � Goiz-nagia astindu ondoren, sabel-irakitan suspertu da izadi osoa. TAg Uzt 146. 

Joaleen deira, jaieguneko loaldi nagia astindurik. Ib. 23. 

- NAGIAK BOTA, KENDU, UTZI, UXATU. Desperezarse. v. NAGIA(K) ATERA. � Ta nagiak ezin botean 

egoala, esan eustan: Au logurea daukadana, Aita! Ag Ezale 1897, 67. Nagiak botatzen zituzten [...] eta berriren 

berriz asten ziran beren lanean. Ag G 25. Nagiak bota ditu; / esna duzu oro. / Zuti da aguro. Ldi UO 36. 

Oillaritea adituz nagiak uxatu. "Todos se desperezan". Or Eus 13. Garaidi, nagiak bota ta bereala jeiki zan. 

Loidi 51. Nagiak kendu ta errenka atera zan [Poli] eguzkitara. Anab Poli 13. Zenbait eguneko nagiak kendu ta 

[...] bidean asi zan. Ib. 57. Jagi eta [...] nagiak utziaz, bide nagosiratu da. Erkiag BatB 118. � Ire nagiak / 

beinguan kendu yozak gustiak / or agertu dan udabarriak. Enb 192. 

- NAGIAK EMAN. "Nagixak emon, nagikeriaren mende egon. Erri aretara aillegau giñanian nagixak emon 

zoskun da ezkiñuan aurrera segidu" Elexp Berg. 

- NAGI-ANTXEAN. Algo perezosamente. � Bere bidetik ibili ziren, lasai eta nagi-antxean. MEIG IV 128. 

- NAGIARREN. "(V), por pereza" A Morf 363. 

- NAGI BAI NAGI. Perezosamente. � Ala ta bere, nagi bai nagi, jagi zan. Erkiag BatB 98. 

- NAGI-EPELIK, NAGI-EPELKI. Con pereza, con desidia. � Nagi epelki bere gauzak egiten dituenak [...]. Mb 

IArg I 81. [Meza enzuten dogu] guztiz nagi epelik, ganora baga, arrauzika. Añ EL 1 86. Irazartu ta biztu nagizu 

banakutsu nagi epelik. Ib. 10. 

- NAGI ERE NAGI. (Estar, mostrarse) perezoso. � Emengo ugazabok euren langilleak garazkide egiteko nagi 

be nagi, muker be muker dagoz. Eguzk GizAuz 154. 

- NAGI-ITURRI. "Nagi-iturrixa: pot-iturri [fuente que brota hacia arriba]" Iz ArOñ. 

- NAGI IZAN (intrans.) (c. sg. A; Dv). Tener pereza, dar pereza. "Nagi naiz ohetik jaikitzera, j'ai de la paresse à 

me lever du lit. Hartzerat erne, ematera nagi, alerte pour recevoir, paresseux à donner" Dv. "Nagi da, tiene 

pereza" A. � Bada ez naiz nagi izanen gauza hauzaz bethiere zuen orhoit erazitera. Lç 2 Petr 1, 12 (TB ez naiz 

alfer izanen). Zerbitzu egitera ez nagi, spirituz ardént, Iauna zerbitzatzen duzuela. Lç Rom 12, 11 (He ez zareten 

nagi zuen eginbideetan, Dv ez izan nagi). Eta ez naiz zuen kaltetan nagi izanen. Lç 2 Cor 12, 14. Gaixtakeriara 

lixturtua eta oneratzera nagi izan naizela. SP Imit III 52, 2. Besua aterateko bere nagi naz. Mg PAb 116. Beraz 

jagi biar dot. O ze nagi nazan! Ib. 116. � Eta alanbere ze nagi, ze atzera pekatupetik urteteko. Astar I 116. 

- NAGIPEAN. "(L, BN, S), sous le coup de la paresse" Lh. 

- NAGIRIK. (Estar) perezoso. � Alperrik eta nagirik egotiak gatx asko irakatsi ditu. Astar II 150s. 

- NAGI-TIRAKA. "Nagitieki, el acto de desperezarse; nagitiekan doo, está desperezándose" Iz Als. 

- NAGI-URTIKA. "(V-gip), desperezándose" A. 

- NAGIZ. "Nagiz nago, la paresse me tient" SP. � Edo deskuiduz edo nagiz igaro iakan urtebete eginzaga. "Por 

pereza". Cap 114. Bada nagiz ekusi nai ez dezu zere bekatua. Mb IArg I 84. Aleak une, diardu, nagiz, Aldiak / 

yalkitzen artaburua. 'Perezosamente'. Ldi BB 36. Ohea uzteko nagiz nindagola pentsalari. Xa Odol 197. 

Mamirik geiena tinta-ontzian uzten dute nagiz, gaiztoz edo ezjakiñez. Berron Kijote 176. � Begira ea 

konfesoreak aginduriko penitenziak [...] luzaro zeure nagiz atzeratuta erabili izan badozuz. Añ EL 2 133. 

2 nagi. "(Git.), no" A. 

nagialdi (gral.; Dv). Ref.: A; Elexp Berg. � "Accès, alternative de paresse. Baditu noiztenka nagialdi batzu, [...] 

des boutades de paresse. Utzazu geldirik, nagialdian da, [...] il est dans un moment de paresse" Dv. "Acceso de 

pereza" A. "Ezta olakua, baiña aspaldixan egundoko nagialdixa dauka" Elexp Berg. � Gauz onetan ere izaten 

dituzte beren nagi-aldiak eta beste uts txikiak. Mb IArg I 240. Eltxoen ziztada zorrotzak astindu dioe nagialdia. 

TAg Uzt 238. Bizkor erasotzen zioten lanari urrengo nagialdirarte. Ib. 264. 


mende. 

810


nagiarazi (Dv � A). � "Rendre paresseux, indolent. Adinak nagiarazten du gizona, l'âge rend l'homme 

paresseux à agir" Dv. "Emperezar, hacer perezoso" A. 

nagi-are (V-gip), naiera (V-gip). Ref.: Urkia EEs 1930, 44; Iz UrrAnz (naiera); Elexp Berg. � "Lurra arrotu ta 

ondoren berdintzeko tresna" Urkia EEs 1930, 44. "Naieria, el trillo entretejido para romper terrones" Iz UrrAnz. 

"Elusu aldian da esixa, da oni alperra, da guk erpillarrixa ta nagiaria" Elexp Berg. 

nagi-aretxo. "Lurra berdintzeko burniaren atzetik erabiltzen dan alpertxoa (V-gip)" Urkia EEs 1930, 44. 

nagidura (L ap. Lh; Dv � A, H). � "Se dit d'une certaine paresse du moment et qui n'est pas habituelle" Dv. 

"Sentiment, impression d'indolence, de nonchalance, de pesanteur; disposition à l'inactivité, au repos, à la 

langueur, à la paresse" H. 

nagigarri. "Chose propre à donner de l'indolence, de la nonchalance, de l'inactivité, de la langueur, de la 

paresse" H. 

nagikeria (gral.; Lar, Dv, H, VocB, Zam Voc). Ref.: A (nagikeri); Etxba Eib e Iz ArOñ (nagikerixia); Elexp Berg 

(nagikerixa). � Pereza, dejadez, indolencia. "Acidia" Lar. "Dejadez, abandono. Batan eta bestian nagikerixia 

gaittik, sasixak eta azunak jan eben baserrixa" Etxba Eib. v. nagitasun. � Tr. Documentado tanto al Norte 

como al Sur desde la primera mitad del s. XIX, principalmente en autores vizcaínos y guipuzcoanos. En DFrec 

hay 4 ejs. � Alperkerija eta nagikerijagaitik biarrik egiten eztabeenak. Astar II 89. Zure alferkeria eta nagikeria 

hari obeditzetik urruntzen zaituena. Jaur 205. Zer da nagikeria? Gauza onak egiteko jausitasuna edo atzerapena. 

Itz Azald 176. Euskalerria, bere semien nagikeriz ta lege zorrotzen debekuz, auleriak jota. EEs 1916, 50. 

Usandizaga nagikeriaren etsai aundia zan ta etzan geldi egotekoa. Garit Usand 49. Griña txar nagusiak zazpi 

dira: [...] bekaizkeri ta nagikeria. KIkV 60 (KIkG 41 nagikeria). Hemengo umeek berek beren nagikeriaz 

galtzerat utzia. JE Ber 92 (v. tbn. 86). Nagikeria oitura, ekandu txar askoren ama da. Eguzk GizAuz 107. Ez 

niken nai nire nagikeri utsez [...] luzapenik ematea. Etxde JJ 123. Nagikerien mende gaudenak / badaukagu zer 

ikasi. Basarri 50. [Bere ahaleginek] ez zuten antzinadanik zetorren nagikeria baztertu. MEIG V 69. v. tbn. Dv 

Lab 343. Prop 1876-77, 9. Ag G 298. JBDei 1919, 232 (nagikeri). Enb 41. Erkiag Arran 228 (nagikeri). Berron 

Kijote 86. 

- NAGIKERIAN (EGON, PASATU, IGARO...). (Estar, pasar (el día, etc.)...) holgazaneando. "Atsalde guztia 

nagikerixan pasau dot" Elexp Berg. � Zagola deusik egin gabe eta nagikerian. Jnn SBi 82. Joko ta nagikerian 

igaro ditu egunak eta urteak. Ag G 367. 

- NAGIKERIAZ. Por pereza; con pereza, perezosamente. � Gogoaren faltaz edo nagikeriaz utzitzen badu. 

Echve Imit (ap. H). Nik bederen ez ditut nagikeriaz utziko horren onthasun baliosak galtzera. Dv Lab 350. 

Aritzondo artetik zerua. [...] Nagikeriz bezela kulunka adaburuak. Txill Let 26. Lenen argi-izpiek esnarazi 

ninduten [...] ta jaiki ta leioa itxitzeko nagikeriz [...]. Anab Poli 79. 

nagiki (SP (sin trad.), Dv, H, A). � Perezosamente, con desidia. "Paresseusement, indolemment, avec 

nonchalance" Dv. � [Hasuiña] leunki, emeki, nagiki eta balakuz bezala [...] ferekatzen [...] baduzu, erreko zaitu. 

Ax 41 (V 25). Egiten duten ongi gutia ere hain hozki ta nagiki egiten dutenei. Dh 271. Ez [...] gogotik eta laster 

eta suharki, bainan bai [...] nagiki, lazoki. Dih MarH 347 (ap. DRA). Ari zen bere lanean [...] eztiki, urriki, 

nagiki, batere izerditu gabe. EGAlm 1903, 44. 

nagikiro (Lar, H). � "Perezosamente", "floxamente" Lar. "Avec indolence, nonchalance, mollesse, négligence, 

langueur, paresse" H. 

nagil. "Nagil (Lar), port. Je ne sais plus à quel mot espagnol il fait correspondre nagil ou nagila" Dv (pero no lo 

encontramos en Larramendi). 

(nagila). "En esp. naguela. Voilà un mot dont l'usage s'est perdu en Labourd et qui ne s'est conservé que comme 

nom propre de maison à Lahonce, à Ustaritz, etc.. En espagnol et en arabe, il signifie cabane" Dv. 

nagintza. � Pereza. v. nagitasun. � Jangoikoaren serbitzuko naginzatik datoz anitz kalte. Mb IArg I 79. Bere 

irabazi guziak egiten ditu naginzak utzi ta poz eta atseginz andiarekin. Ib. 296 (85 naginz gaizto). 

naginur, nagiur. � Naginura, laratzean dago lo (AN-erro). "El agua recalentada espera en el llar". Inza Eusk 


mende.


1927, 144. Nagi-ure laratzian dago (AN-erro). Inza NaEsZarr 2236. 

nagipen. "(BN), paresse" Lh. v. nagitasun. 

nagipetu. "(BN), devenir paresseux" Lh. v. nagitu. 

nagiro (Lar, Añ). � Perezosamente, con desidia. "Floxamente" Lar y Añ. "Perezosamente" Lar. v. nagiki. � 

Epelki ta nagiro egiten dute egiten duten otoitza. Mb IArg II 352 (v. tbn. IArg I 82 y ss.). 

nagitasun (gral.; SP, Urt I 92, Ht VocGr 396, Lar, Añ, Izt 91r, Lecl, Dv, H, Zam Voc). Ref.: A; Iz ArOñ; Etxba 

Eib. � Pereza. "Desidia", "dexamiento", "flema, tardanza", "floxedad", "poltronería", "inercia" Lar y Añ. 

"Acidia", "ocio", "roncería, tardanza" Lar. "Galbana", "ociosidad" Añ. "Caractère indolent, paresseux, lâche" Dv. 

v. nagikeria. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos desde finales del s. XVI. No se 

encuentra ningún testimonio septentrional del s. XX. En DFrec hay 3 ejs. � Pekatu kapitalak dira zazpi. [...] 

Zazpigarrena, nagitasuna. Bet 14 (OA 98, Iraz 41, CatBurg 39, Cb CatV 55, Gco II 7, CatBus 33, CatLlo 78 

nagitasuna, Añ CatAN 57 nagitasuna edo alferkeria, Legaz 47, CatB 76 nagitasuna edo pereza). --Zer da 

nagitasuna? --Gogoaren hiltasun bat. Mat 171. Ezta izurririk [...] nagitasunak edo alferkeriak bezanbat kalte 

egiten duenik. Ax 41 (V 25). Nagitasuna sartzen bazaio berak atzartu behar du bere bihotza. SP Imit IV 10, 5. 

Geuk daukagun nagitasun andia egiteko Jaungoikoen legeak aginetan deuskuna. Urqz 10. Etzuen nagitasunik 

agertu graziari ihardetsteko. Lg II 158. Enbidiya, kodiziya, nagitasun, banidade ta soberbiyazko pekatubak. 

Zuzaeta 46. Erdi lo zaude, ta zere nagitasunak ez dizu esnaatzera uzten. Mg CC 232. Nagitasun andiaz ibilten 

dira. Añ LoraS 181. Jainkoaren itza entzuteko nagitasunean bizi diranak. AA III 409. Ze nagitasuna! Ze 

atzerakunzia komulgetara juateko! Astar II 234. Arimako nagitasuna. fB Ic II 263. Ahalge gaiten gure 

nagitasunaz Jainkoaren zerbitzuan. Jaur 200. Goixago oetik jagi, asi baga eguna nagitasun ta alper usañagaz. 

Ur MarIl 2. Baña nagitasun apurtxo bategaitik edo [...]. Ag Kr 40. Obra onak iteko nagitasune edo deseio falta. 

CatUlz 51. Nagitasunik ez dauken lapur eskubiurriak. Erkiag BatB 134. Nekia edo nagitasuna / arkitutzen nuen 

lendik. Uzt Sas 138. Bide berrietan barrena abiatzeko nagitasun hori zabalduxea dago. MEIG I 197. 

v. tbn. EZ Eliç 112. Harb 185. Cap 75. Ch III 52, 2. CatLav 179 (V 93). Mb IArg I 80. Cb Eg II 173. Mih 41. 

LE-Ir (373). CatElg 155. Dh 142. VMg 71. MarIl 109. Arr May 9. Lap 351 (V 161). A BeinB 59. Itz Azald 202. 

Enb 148. Or Aitork 101. 

- NAGITASUNEZ. Por pereza. � Garbietea anz guztiak pekatuenak, inoranziaz edo nagitasunez geratu oi 

iakuzanak. Cap 66. Nagitasunez libru onak utzi ta [...] ignoranzia itsuan betiko geratzea. Cb EBO 12. Edo 

nekearen beldurrez edo nagitasunez [...] oraziora ez joatea. Mg CC 221. Uzten baitire nagitasunez edo 

zabarkeriez. Añ CatAN 44 (v. tbn. LoraS 169). Nagitasunez egunoroko errezuak egin baga itxitiagaz. Ur MarIl 

25 (v. tbn. CatArrig 85). v. tbn. CrIc 102. AA I 471. Itz Azald 99. 

- NAGITASUNEZKO. (Adnom.). � Alferkeria edo nagitasunezko bekhatuak. EZ Eliç 162. Nagitasunezko egite 

batekiñ egunari asiera eman eztakion. Arr May 9. 

nagito (V ap. A � Añ (V)). � "Floxarrón, (V) nagito, alperronzi" Añ. "Flojazo, indolente" A. 

nagitsu (Lar, Añ, H). � Perezoso. "Desidioso" Lar y Añ. v. nagi. � [5 laurlekoko] sari ori artzera bere etxera 

gizonak bidaldu ta ala ere ordaindu ez. [...]. Nagitsu oiekin [...]. EEs 1920, 220. Otoitzerako ez gaitezela / 

nagitsu, alperrak izan. Basarri 2. � (Uso adv.). Perezosamente. � Nagitsu ezpada adi-izaten ez diranak. "Los 

que no atienden sino que flojamente pasean su entendimiento". Zink Crit 7. 

nagitu (gral.; SP (sin trad.), Urt V 410, Ht VocGr 416, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Dv, H, Zam Voc). Ref.: A; Iz 

ArOñ; Elexp Berg (nagittu). � Hacer(se), volver(se) perezoso. "Emperezar", "perecear" Lar. "Apoltronarse" Añ. 

"Poltronizarse" Lar y Añ. "Relâcher" Ht VocGr. "Begiak logalez nagituak eta naretuak, [...] appesantis, 

languissants et comme noyés" H. � Tr. Documentado desde Leiçarraga en autores de todas las épocas y 

dialectos. � Zeren enzutera nagitu izan baitzarete. Lç He 5, 11 (He herabe izan, TB alfer egin). Halakotz, ez 

gara nagitzen. Lç 2 Cor 4, 16 (He ez gare gogo urritzen). [Gorputzetik separatuz geroz spiritua] mianbro guztiak 

dire gogorturik gelditzen, / bai halaber podoreak obretarik nagitzen. EZ Man I 46. Begirautzue orduan 

zabartzetik, nagitzetik eta ezansiatzetik. Ax 188 (V 127). Eztuela nagitu behar othoitz egitera. SP Imit IV 5, 3 (v. 

tbn. III 35, 1). Etzaiteala aurrerako nagitu ez alpertu. Lar, carta a Gandara 162. Komulgatzen ziran zortzi 

egunetik zortzi egunera [...]. Nagitu ziran gerora kristauak pakearekin. Mg CC 207. Bildurrak ez dau nagituten 

ta bai bizkortu. Mg CO 86. Zenbat eta geiago nagitzen dan persona tentazioai kontra egiteko [...]. Echve Imit 

(ap. H). Alanbere ez zan nagitu ez otzitu arimako lanetan. Ur MarIl 95. Pausua nagitu, / ezin da mugitu, / zaldi 

orrek ditu, / zazpi espiritu. Bil 42. Orregaitik egozan uritar egiñik, / eta baserriari iguiña arturik; / garbiro 

esateko erdi nagiturik. AB AmaE 416. Bekhatuak desmasia frango badarabiltza gure gizon gazte nagituen 


mende.


artean. Arb Igand 44. Ari ledin nagitü gabe Ebanjelioaren azi saintiaren barreiatzen. Ip Hil 190. Alabainan 

thoildu edo nagitu da populu hunen bihotza. DvHtoy Mt 13, 15 (He loditu, TB pizatu, Dv thoildu). Gauaz beraz 

ohartu zen kapitaina untzia nagituz zohala [...] ez zaitekeela nahi zen alderat eraman. Prop 1898, 33s. Jendeak 

berak nagituak eta ahuletsiak badaude. Prop 1906, 166. [Erresuma] nagituko, gemenik gabe jarriko [dela]. JE 

Bur 55. Mainak guritzen duela gaztea eta nagitzen. Ib. 208. [Geren izkuntzaren] erabilkera aztu ez-pada, nagitu 

egiten zaielako ez ote da? Inza in Jaukol Biozk VI. Hotz ikarak nagitzen eta uzkurtzen gitu. Zub 122. [Idiei] 

ibillia aldizka nagitzen zitzaienean [...] akulluz zartatzen zitun. TAg Uzt 264. Nagitu ez baiña laister egin zun. 

"Tardavit". Or Aitork 91. Aiekiko nabastarreak [...] besterik billatzeko nagitzen nindun. Ib. 117s. Dijestiua 

nagitu egiten da eta biotza moteldu. Oñatibia Baserria 18. [Kilkerrak] erdi isildurik zetzaten [...] ordurako 

nagituta nonbait. Erkiag Arran 10. Arraunlaria urrutiratzen asia, txalupa berriz nagitzen asia. Anab Poli 36. 

Noizbait mingañak lotu ta oiñak nagituko [dituen ardoa]. Ibiñ Virgil 84. Ez baitzaio biderik eman behar are 

gehiago nagitzeko eta axolakabetzeko. MEIG III 77. 

v. tbn. Zuzaeta 104. Añ LoraS 180. Dv Imit 53 (ap. DRA). AzpPr 111. EusJok 141. And AUzta 142. Basarri 

Auspoa 112, 64. 

� (Con suf. de comparación). � Zenbatenaz nagitzenago baita nihor haren khentzera hanbatenaz [...]. SP Imit I 

13, 5 (Ch zenbatenaz berantzenago baitugu hari kontra egiterat). 

� Arriturik, ikararik / dagoz yenteak entzuten, / ta barriak itanduten. / Besteari ez nagitu: / t'alkarren atzean 

ditu / berbak irabiotuten. Zav Fab RIEV 1907, 535. 

� --Nere ustez, orain, zuk, agin ta ortzak nagitu bear dituzu. --Nagitu? Mediku gazteak biotzerrea sendatzeko 

bizpairu sendakai eman dizkit. Lab EEguna 63. 

nagitxo. � Dim. de nagi. � Onetan nagitxo zebiltzala ikusirik, aingeruak Lot [...] eta bi alabak eskutik oartzaka 

artu eta uriaz kanpora atera zituzten. Lard 20. 

nagitzaile. Figura en SP (-aille), sin trad. 

nagitzar (Lar, Añ). � (Aum. de nagi). "Hobacho, hobachón" Lar. "(Es un) bragazas, frakajario bat da, nagitzar 

bat" Ib. "Zángano, holgazán" Añ. � Sarri konfesetan dirianak, errazago [ekarriko ditu gogora] nagitzar belurik 

belura duazanak baño. Mg CO 18s. 

nagiur. v. naginur. 

nagixko. � Dim. de nagi. � Ark egin omen zitunak [...] siñesteko nagixko zegon. Or Aitork 179. Baiña bestela 

nagixko zebillana. "Tardior". Ib. 42. 

nagizki. Figura en SP, sin trad. 

nagoni. v. nerau. 

nagosi. v. nagusi. 

nagotze. v. nabotze. 

nagusi (V, G, AN, L, B, BN, S; Urt I 233, Lar, Añ, Dv (G), H, Zam Voc), nausi (V-arrig-m-gip, G, AN-araqulz-arce-gulina, 

L, B, BN, Sal, S, R; SP, Urt I 11, Ht VocGr 382, Lecl, Arch VocGr, Gèze, Dv, H), nabusi (BN; 

Volt 92, SP, Lar, Dv, H), nagosi (V-ger-ple-oroz-m, G-nav; Dv), neusi (V-gip), naisi. Ref.: A (nagusi, nausi, 

nabusi, nagosi); ContR 518; Iz Als (oyukan), Ulz, To y UrrAnz (nausi); EAEL 39; Etxba Eib y Elexp Berg 

(nausi); Gte Erd 135. � Tr. Nagusi es la forma más extendida en la tradición occidental. Además de ésta, y 

desde finales del s. XVIII, se documenta nausi en varios autores tanto guipuzcoanos como vizcaínos, y nagosi en 

Zuzaeta y en autores vizcaínos desde mediados del s. XIX, alternando en muchos autores ambas formas con 

nagusi. Al Norte nabusi es la forma mejor documentada hasta mediados del s. XVII, seguida en frec. de nausi 

(en los versos de Etcheberri de Ziburu nausi es normalmente trisílabo). A partir de esta época y hasta la segunda 

mitad del s. XIX hay casi exclusivamente nausi (salvo algún ej. aislado de nagusi en Gasteluçar (82) y 

Goyhetche (199)); posteriormente se documentan tanto nausi como nagusi, siendo esta última forma menos 

frecuente. En textos alto-navarros hay nagusi y nausi en proporción similar; los testimonios más antiguos son de 

nagusi; hay naisi en un refrán salacenco recogido por Inza. En DFrec hay 882 ejs. de nagusi (37 de ellos sept.), 

67 (34 sept.) de nausi, 2 de nabusi y 1 de naguzi. 

�1. Amo, dueño, señor, patrón, superior, jefe. "Maître" SP. "Padre de familias" Lar y Añ. "Patrón y patrona de la 


mende. 

813


casa y alojamiento" Lar. "Prelado" Añ. "Nagusia eta etxeko andrea, le maître et la maîtresse de la maison; [...] 4. 

maître, propriétaire et qui en exerce les droits. Nor da alhor hauen nausia? [...]; 5. [...] Urthe gutiz Alekzandro 

Asia guziaren nagusi egin zen, [...] maître de toute l'Asie" H. "Nagusiaren begiak gizentzen tu abereak (S), el ojo 

del amo engorda las bestias" A. "Neu nagosi edo musturrak ausi (pop.), yo mando o rompo los morros (a quien 

se oponga)" Ib. "Nausi berri, lege berri (BN-mix), nuevo jefe, nueva ley" Ib. "Ongi geratu nahi zuen 

nagusiarekin: ori nagusiakikoa eginezkero pozik dabil (G-azp)" Gte Erd 135. v. ARTZAIN-NAGUSI, 

HERRI-N., ETXE-N., ETXEKO N., MUTIL-N., jabe, ugazaba. � Tr. De uso gral. en todas las épocas y 

dialectos. � Domingo Nabussi (1283). Aznar Nagussi (1360). Arzam 354. 

� Nehork bi nabusi ezin zerbitza ditzake. Lç Mt 6, 24 (He, Echn, Ip, SalabBN, Hual, Dv, Samper, Ir YKBiz 132, 

Leon nausi, TB, Ur (G), Ol, IBk, IBe nagusi; Ur (V) jaun, Ker ugazaba). Ta baesoan bere nagusiari 

legez. "Como a su cabeza y mayoral" (Escrituras de Andramendi). TAV 3.2.9, 160. Neure ordain utzi nien San 

Piarres nausi. EZ Man I 33. Zu zara nitzaz artha duzun Iainkoa, zu zara ene bilha zabilzan Nabusi handia. Harb 

197 (v. tbn. nausi handi en Mih 16, Dh 277 y Const 43). Hartzen duzu Deabrua zeure nabusi eta ahalke zara 

haren muthil zarela erraitera. Ax 515 (V 332). Egiten deu nai duena, Prokuratoreari ezer esan gabe. Egin ezazu 

zerbait Nagusi andiarekin, eztezala anbat esku (Carta guipuzcoana de 1655). ConTAV 5.2.9, 129. O Ene Iesus 

maitea! [...] Biziaren eta heriotzearen Nabusi. Hm 212. Nabusitarik gertatzen da zerbitzari, bere zekretua 

agertzen duena motilari. O Pr 321. Hagitz segurago da azpiko izaitea, nausi eta kargudun baino. SP Imit I 9, 1. 

Erromarrak garaitiar eta nausi zirenean. ES 108. Izan zaitezentzat zure akzioneen nausi, eta ez esklabo. Ch III 

38, 1. Ogei ta amabost nagusi edo enperadore. Mb IArg I 342. Eun soldaduren nagusia zen. Ib. 186. Heli aphezhandia 

hil zenean, Samuel izan zen Israelgo nausi. Lg I 260. Ezen ez zare denboraren nausi, ez da zure eskuan 

egun bakhar baten izatea ere. Brtc 176. Niork ez dezáke zerbitzátu bi nausi, Jangoikoa ta mundua. LE in 

BOEanm 58. 

� (s. XIX). Konbentuko nagusi edo abatari. Mg CC 117. Esaten dio nagusi batek mirabeari [...]. AA III 549. 

Justizijako nagusi edo agintarijak. Astar II 59. Yauregiko nausi da Argellies yauna. Hb Esk 102. Ejipto guziko 

buru, nagusi edo gobernatzalletzat ezagutu zezatela. Lard 54. Jairo, Sinagogako nagusia. Ib. 390. [Buddistetan, 

emazteak] ez dire nihoiz nausi: gaztean nausi dituzte aitak; ezkontzean, ama, senhar eta [...]. Hb Egia 64. Oi 

nere Jainko eta nausi bakharra! Dv LEd 82. Lehen batzu nagusi, esklabo bertzeak. Elzb Po 215. Nai dezu izan 

morroi ala nagusi, pobre ala aberats? Bv AsL 32. Pilatus hori baitzen / gobernuko nausi. Zby RIEV 1908, 213. 

Gauza guzien egile eta nagusi den gure Jainko Jaunari. Jnn SBi 132. Ez baitzezakeen sofri nihork har zezan 

deus nagusi airerik haren bistan. Elsb Fram 124. Etxe handi baten nagusi denak, asko [...] buru hauste baditu. 

Arb Igand 117. Arima osoki nausi zen eta khorpitza osoki arimaren manüzpeko. Ip Hil 45. Etzan mando burdirik 

/ gizaldi aretan, / nagosiak ebilzan / zaldien ganetan. Azc PB 201. Euskaldunen nagusi edo andienetakoa. Ag 

AL 129. Nagusi guztiak: apezpikoak edo obispoak, arimazainak [...]. Itz Azald 120. 

� (s. XX). Olatu batek eroan eban ontziko nagosia. Echta Jos 203. Nausi batek bere langileer zor omen dik 

jornala. JE Bur 115. Aspaldian ikusi gabeko nagusiari zakur leialak egin oi dioten antzera. Ag G 113. Gure 

nausitzat hartuz, / Kristo Erregea. Etcham 210. Nausi ala sehi, saltzaile ala erosle. Barb Leg 70. "Landlords" 

zeritzen lur-nagusi aundiek [...]. Ldi IL 167 (BB 4 nausi). Bere burua nagusi baten ogipeko egin gabe. Etxde JJ 

226 (38 nausi). [Napoleon III eta Eugenia] Frantziako nausi handiak ziren. Zerb Azk 39. Senarra nagusi bezala 

serbitu zun. Or Aitork 228 (Eus 415 nausi, Tormes 65 nagosi). Hogoi urtetan herriko nagusi batentzat artzain 

sartu zen. JEtchep 52. Gertu naukazu, nagusi. Badakizu lan oietarako ez dudala parerik. Izeta DirG 21. 

Ostatuko nagosia. Erkiag BatB 169 (31 nausi). Orai aberastua, nausi handi bilakatua duk. Larz Iru 60. Mikolas 

jarri bearko zuten basarriko nagusi. NEtx LBB 35 (375 nausi). Dirua deno gure nagusi, ikusiren da holako. Xa 

Odol 174. Nagusi askoen astoa, goseak il (G-nav). Inza NaEsZarr 131. Nausi onak, kabi ona (AN-5vill). Ib. 

1818. Naisiaren begiak gizentzen zamariak (Sal). Ib. 2390. Santxo Panzak bere nagusi Don Kijotekin izandako 

argudioak. Berron Kijote 193. Badakizue alderdi horietan arabea ez dela nagusien kultur hizkuntza berria 

besterik. MIH 145. 

v. tbn. (Sólo para autores orientales): Ber Trat 114r. FIr 133. Mattin 92. Ardoy SFran 64. Lf in Casve SGrazi 11. 

Nausi (sólo para autores meridionales): El 54. Ub 46. fB Ic II 232. It Fab 24. AB AmaE 407. A BeinB 86 

(BGuzur 109 nagosi). Mdg 140. Iraola 84. Kk Ab I 97. Jaukol Biozk 106. Enb 179. Lab EEguna 100. SM Zirik 

101. BEnb NereA 249. Gazt MusIx 85. Zait Plat 151. And AUzta 81. Etxba Ibilt 465. Nabusi: Mat 106. Volt 237 

(nabuzi). Tt Onsa 90. Nagosi: Zuzaeta 136. Laux AB 32. Otx 59. 

� Superior, mejor. � [Villasantek] parekorik gutxi du erlijio gaietan eta nagusirik inor ez. MEIG III 101. 

� (Con suf. de comparación). � Berriz bekhatuaz sar-araz bazineza [Satan] zure bihotzean, helas! mutiriago eta 

nausiago han egon laiteke. Brtc 257. Bainan, Jauna, nausi hek sehi haren, mahasti haren nausiago othe dire 

bada, zu [...] nere nausi zaren baino? Dh 188. 

� (Tema nudo con izan trans.; uso fig.). "Loa nagusi duzu (G-azp)" Gte Erd 213. � Bainan fidantzia nausi 

duela ta batere gogo hurritu gabe hurbildu behar da. Dh 60. Norat nahi juan nadin zorra dut nausi. ChantP 92. 

Ausardia dute nagusi, nasaikeria adiskide, indarra lege. Ag G 217. Ihiztari gaizoa / ez zen bere baitan, [...] 

Izialdura nausi, / zain oro ikaran. Etcham 147. Igande arrats batez, arnoa nausi eta gidari, Biriatuko mutil tzar 

batzuek [...]. Zerb Azk 89s. Txanpona beti igesi, / askotan zorra nagusi, / zulo guztiak estalitzeko / ezin irabazi. 


mende. 

814


And AUzta 127. Batasun-bideetan ere, morfologia izan dugu nagusi, hala beharrik. MEIG VIII 109. � Orrela 

[...], arrazoia nagusi daukala. Or Aitork 410. 

� (Uso adv.). v. nagusiki, nagusiro. � Joera horretakoen artean behinik behin gailen eta nagusi jasoko du 

burua. MIH 350. 

�2. (G-azp, V-arr-gip; Lar, Añ, Dv, H), nausi (V-ger; Dv, H), nabusi (Dv, H). Ref.: Holmer ApuntV (nausi); 

Gte Erd 247. (Adj.). Principal, mayor, más importante. "Mayor, superior" Lar y Añ. "Acto mayor y menor, 

egiteko nagusia eta txikia" Lar. "Primicerio, lehena, nagusia" Ib. "Alcalde mayor, alkate nagusia" Ib. "Boneta, 

[...] bela nagusiaren eraskiña" Ib. "Etxe nausia, maison maîtresse. [...] Boz nausia, majorité des voix" Dv. v. 

gehien II, AHAIDE NAGUSI, ALDARE N., APAIZ N., BIDE N., ELIZA N., HERRI N., ESKOLA N., GELA 

N., IKASTETXE N., HIRI N., JAI N., JAUNARTZE N., KALE N., KAMARERO N., KAPILLA N., KAZA N., 

KOLEJIO N., MEZA N. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. � Secunda est in 

Aranvide Nagusia (1249). Arzam 354. Çiçur Nagusi bidea (1594). Top 12, 123. 

� Har kantoin nabusia. Lç Mt 21 (tít.). Agur, Errege guztien / Errege nausia! EZ Noel 67. Othoitz nausia. EZ 

Eliç 56. Ala bainan hortan Iainkoa da egille nausia. SP Imit IV 5, 1 (Ch nausi, Leon nagusi; Mst prinzipal). 

Erromako Santa Maria nagusian. Urqz 20. Atera zen S. Franzisko Xabier guzien ontzi nagusian. Mb IArg II 

341. Zein dira [ordena] sagraduak edo nagusiak? Ub 220 (v. tbn. 119). Buru barruban: azur nausi, zortzi 

azurregaz bat egiña. Mg PAb 86 (v. tbn. 210). Tximo nagusi edo besten buru bezela zanak. VMg 72. Gure 

pekatu guzien sustrai nagusia. Gco II 20. Gure griña nagusiak eta oitura gaiztoak ezitzeko. AA III 513. 

Edanaren ume nagusia da lujuria. Ib. 380. Besterik esatea debekatua dago exkomiku nagusiarekin. AA I 535. 

Jainko guziz botheretsu baten lan nausia! Dh 171. Birjinen ardura nausija da, Jesus maitiari naija egitia. fB Ic 

III 325. Plaza zaldunak ere / dira bertakoak, / aguazil nagusiak, / baita mazeroak. Echag 232. Aplikatzea 

bereziki bere pasione nausiaren gudukatzera. MarIl 19s Inkisizioko agintari nagusi izandakoaren ezurrak. Izt C 

458 (v. tbn. agintari nagusi en Ur MarIl 45 y Munita 32). Bekatarien Ama au Seme Jainkoaren ondoan gure 

Bitarteko nagusi daukagulako. Lard 536 (v. tbn. 177). Auziak batzar nagusi onetan erabakitzen ziran. Ib. 120 (v. 

tbn. batzar nagosi en Enb 53, batzar(r)e nagusi en Inza Azalp 109, Ldi IL 142, billera nagusi en Bv AsL 190, 

Basarri 3). Grekek bazituzten hirur yainko nausi: [...]. Hb Egia 49. Asko zuhamuk badute erro nausi bat lurrean 

zuzen beheiti sartzen dena. Dv Lab 327. Erreka nausian ezartzen dira drain nausiak, erran nahi da, lodienak. Ib. 

113. Sala nagusi goieneko hura. 'Sala principal'. Aran SIgn 3. Satan, gure arimen etsai nagusia. Jnn SBi 1. 

Lehen eta azken xedea, xede nausia. HU Aurp 175. Etxe nagosi baten / sartuten danean. Azc PB 277 (in Ur 

PoBasc 172 andiki etxe baten). Izate Nagusi eta Gorena. Itz Azald 21 (v. tbn. 55). 

� (s. XX). Zabaldu ebezan euren bela nagosiak. Echta Jos 85 (cf. infra (6)). Lasarteko lekaimeen ama nagusi 

Berastegiarrari. A Ardi 23 (BGuzur 107 nagosi). Estekatzen du gerezi ondo baten adar nausiari. Barb Sup 99. 

Gizon aipatu onen Mirei poema nagusia. Or Mi VI. Europa ta Amerikako irakastetxe nausi-nausietan. Kk Ab II 

108 (26 nagusi, Ab I 25 nagosi). Komentuaren erdiko athe-nausi zabalerat. JE Ber 67. Uri nagosi atako [...]. 

Otx 45. Eldu zan [...] areto nagosira. Ib. 51. Gizartekeriaren buraso ta irakasle nagosi Karl Marx. Eguzk 

GizAuz 46 (38 nagusi). Gizon bakotxaren elburu nausi, betiko zoriona. Ib. 84. [Mojetako] gure Andre nagusia 

beti euskaldunen kontra ari zian. [...] eta nagusiagoari karta egin nioan. Or QA 86. Ikasteko zentzu nagusiak 

begiak baitira. Or Aitork 288. Nere kezka nagusia. Txill Let 46. Kanpai nagosiaren durunda otsak. Erkiag Arran 

109. Erriko jai-egun nagusia. Ib. 189. Mugarteko Buruzagitza nagusiak. Arti Tobera 265. Ango ikastaroan bi 

sail ziran nagusi. Zait Plat 8. An agertu zan Gorgia, izlari nagusi bezala. Ib. 122. Huntziko jan-gela nagusia. 

Osk Kurl 126. Arantzazu, olerki auen gai nagusia. Vill in Gand Elorri 11. Puntu nagusi batzuk ikutu bear dira, 

alare. Vill Jaink 119. Lege nagusi edo prinzipio batzuen araura. Ib. 75. Laterriko gorabeera nagosiak. Erkiag 

BatB 183. Gosea ta egarria, txikitako premiña nagusi ta buruak. Ib. 34. Azkueren iztegi nagosian. Ibiñ Virgil 

119. Liburu onetan dijoazen gertaera nagusi guztiak. NEtx LBB 13. Teatro nagusian. Lab SuEm 209. Etsai 

nausi ukana zutela Iñigo. "Adversaire principal". Ardoy SFran 97. Pertsu batek eskatzen duen baldintza 

nagusia. Xa Odol 60. Egiazko jakinduriaren oinarri nagusia. MIH 324. [Buero Vallejoren obran] pertsona 

nagusia Esquilache siziliarra da. MEIG I 192. Nere eginbehar nagusiak ordea bestelakoak ziren. PMuj in 

MEIG I 90. [Perpaus] nagusiak eta mendekoak bereizten direla. MEIG VI 143. 

v. tbn. Cb Just 49. Inza Azalp 95. KIkV 14. KIkG 10. Etxde JJ 172. BEnb NereA 242. Gazt MusIx 57. Nausi: 

INav 126. Arch Fab 237. Zby RIEV 1908, 417. Ir YKBiz V. Mde Pr 79. Etxba Ibilt 473. Nabusi: Hm 212. 

Nagosi: Zuzaeta 59. Ur BulaAl 44. Apraiz in Jaukol Biozk IX. 

� Lora-pilla txiki bat dan legez au, balitz Lora-sorta nagusi bat [...]. Añ LoraS 121s. 

� (Con suf. de comparación). "Mayor, superior, nagusia, nagusiagoa" Lar y Añ. � [Iainkoak emazteak] kreatu 

itu naturaleza sendoago eta nausiago batekin. SP Phil 396. Eztau menpekuak ontzat artu biar bere irabazija 

baño ezer nagosijagorik. "Cosa che sia maggiore del suo merito". Otx 66. � Yainko nausiagoko batek arthiki 

omen zuen [Brahma] zerutik. Hb Egia 58. � Mendi-aran[a]k gustiak baino / ene koitaok nagusi . 

Lazarraga (B) 1205r. 

� Gran (guerra). v. GUDA NAGUSI. � Gerra nausian alemanak ezebela garbitu? Kk Ab II 33. 

� (Exposición) universal. � Mende huntako azken erakusketa nagusia bururatu da Lisboan. Herr 8-10-1998, 1. 

� Grave; importante. � Alan gauzarik txikienak urtengo dau andiak; ta egitekorik zantarrena izango da txito 


mende. 

815


nagusia. Añ LoraS 178. [Bekatueri] jaramoten ezpadeutset txikiak dirialako, seguru bere laprast-egingot 

nagusietara. Ib. 154. Eraman balu aurrera auzia beste Agintari Nagusiago batengana [...]. VMg 5. Neure 

estadubaren zer egin nausi bategaz aaztu bagarik. fB Olg 125. Daukaz zazpi maila [...] Ordiako 

Sakramentubak. Lau txikijaguak ta iru nausijaguak. fB Ic III 284. Egiten dan kaltia nagusi edo andija bada. 

Astar II 154. Esan dodana gauza nagusi edo grabia izan da. Ib. 192. Ostu dot gauza nagusi bat. Astar (ap. H, 

que traduce: "une chose de valeur"). Eleizea da liburu sagraduak baño nagusiago? Da nagusiago [...] bere 

bitartez etorten garealako liburu sagraduen [...] esangura benetakoaren ezauperara. Itz Azald 18. "Lizardi" 

berbera bezin nagusi ditugu guretzat umezurtz olerki auek. Ari egingo genion arrera oiei ere egiten diegu. 

Aitzol in Ldi UO 4. Problema nagusi asko aterabide gabe gelditu baitira. Mde Pr 43. Ez, zuen egitekoa 

nagusiago da. Etxde JJ 49. Beste lege nagusiagoak austen zirala orrela? [...] Eta zer? NEtx LBB 30. v. tbn. Zait 

Plat 142. Erkiag BatB 11. 

� (Con superlativo). "Mayor, superior, [...] nagusiena" Lar y Añ. "Orai egiteko dugun lan nagusiena da 

haurreri eskuararen irakastea, notre tâche la plus importante [...]" Lh. � Tr. Documentado en autores 

meridionales desde finales del s. XVIII. Al Norte sólo se encuentra en Haraneder. � Zure pasione nausiena edo 

dominanta. He Gudu 102. Orra ordena nagusienak ta gorenak. Ub 217. Beste kreatura guzien artean 

nagusienak edo prinzipalenak. Gco I 396. Ta alaere ez due biotzik griña ta pasio nagusien oek ilduratzeko. AA 

III 629 (v. tbn. 631). Karidadia da birtute guztietati nausijeena. fB Ic I 94 (v. tbn. 30 y ss.). Bein nagusiena egin 

ezkero [...] lanari zaia kendu ezkero, erraz izaten da zerbait geiago aziten. Zav Fab RIEV 1907, 91. Erlijiño bat 

katiguak askatutia bere lanik nagusijena izango dabena. Ur MarIl 22. Ama-Birjiñaren eliza nagusieneko 

kapillan. Aran SIgn 105. Aitortza ongi egiteko egin bear nagusienak dira: [...]. ArgiDL 23. Alkate au zan bada 

liberalen konpiantzazkoena, ta aiekin ixil-gordeka zebillen jauntxorik nagusiena. Or SCruz 85. Etxekoandrearen 

lan leena, nagusiena [...] etxekoa du. FIr 173. Maiz ibiltzen zuten Apostoluak eztabaida ori, ea beren artean 

aundiena, nausiena zein zan. Ir YKBiz 252n. Anboton du bere gordeleku nagusiena. NEtx Antz 11. Zer esango 

ditek [...] gu, erriko nagusienak, Gipuzkoako aundikienak bazterturik ikustean? Etxde AlosT 74 (v. tbn. JJ 268). 

Ontan zenuen sofisten makurrik nagusiena. Zait Plat 155 (v. tbn. 89). Baiña arrazoirik nagusiena eztute berek 

ezagutzen. Vill Jaink 140. Zentzumen guzietan, ordea, entzukiak dira nagusien. Gazt MusIx 169. Oiek izan dira 

nere lanik nagusienak. NEtx LBB 8. Badakizki [...] jakin behar dituen gauzarik nagusienak. MIH 359. 

Kritikaren ezaugarririk nagusiena. MEIG V 34. 

v. tbn. GavS 21. Ag G 4. KIkV 86. KIkG 68. Ldi IL 81. Eguzk GizAuz 41. TAg Uzt 170. Mde Pr 219. Munita 16. 

Osk Kurl 173. 

� (Ref. a personas). Importante. � Persona nagosi eta authoridadekoak. Zuzaeta 142. Zeinbat nagusiago 

zarean, ainbat geiago humildu bear zara. Añ LoraS 166. Dazaudan persona bertuosa ta nagusi batek ara zer 

egin daroan: [...]. Ib. 162. Bago andiki andijagorik edo kaballero nausijagorik Jesus [...] baino? fB Ic I 72. 

Ejitoko señora guztiz nausi bat zan, Joseren pekatutzatkua azaldau ebana. fB Ic II 230. Onelako jende nagusiak 

iretzaz galdetzeaz bakarrik, pozik bear uke. Ondra aundia ez badek ba. Lab EEguna 95. Apain eta txukun, 

errege seme bezain nagusi, dijoa elizara mutil gazte jeikia. TAg Uzt 25. Beste tokietatik ethorritako jende nagusi 

asko batu zan toki hartan. Osk Kurl 175. � Erru andiko Juanot de Villaviciosa nagusiena izandu zan [..] jeneral 

izendatua. 'Juan de Villaviciosa, el mayor de probado valor'. Izt C 479. 

�3. Mayor, persona adulta. "Personne parvenue à l'âge d'homme. Gizon elduak, nagusiak" H. � Ea ofensarik 

egin deusteenz gurasuai, giñarrabai [...], juezi eta nagusiri. "Ancianos". Cap 97. Nagosiyetarik geiyenak 

kondenetan diriala seigarren mandamentuben kontrako pekatubakaiti. Zuzaeta 71. Ugari darabiltez itz zatar 

nagusiai enzunak. Mg CC 163. Iruñean. Joakin Domingo nausijaren eta gaztiaren liburugillaan. fB Olg 1. 

Auzoko persona nausi batek belaarri ondoko bat emoten badeutsa zeure umiari [...]. fB Ic I app. 15. Bautismo 

Santuba emoten jakee, edo persona nagusijei [...] edo seiñtxubeei. JJMg BasEsc 48. Umeakgan bai; adinera edo 

ezaguerara eldu diran nagusiakgan, ez. Itz Azald 16. Zar eta gazte, nausi ta txiki. Enb 38. Bi gizonezko, bat 

nagusia ta mutil koskor tripa aundia. Anab Poli 81. Aurrentzat ez-ezik, nagusientzat ere [...] izango da liburu 

hau. SM in MEIG III 61. Umeak ez dabe nagusien autuetan zetan sarturik. Ospa! Erkiag BatB 15. � Nok 

zuetarik ilgo dau [otsa-kume bat] [...], otso nagusia egiten danean? Añ LoraS 106. 

� (Con suf. de comparación). "Mayores en edad, nagusiago, nagusiago direanak adinean" Izt 71r. � Gurasoen 

izenez nor besterik adituten da? --Edadean, diñadadean ta gobernuan nagusiago direanak. Cb CatV 41 (Arz 43, 

CatBurg 29, Oe 105, Añ CatAN 38, AA II 62, CatLlo 42, CatBus 25 nagusiagoak, CatLuz 18 nausiagoak, Legaz 

27 nausiagokoak; cf. KIkG 53 y KIkV 67 zarrago ta nagusiagoak eta agintariak). [Esaten dio otsoak bildotsari] 

ori da nagusiago bati bidegabe andia egitea. VMg 1. Gordetan ditu jaijak. Ondretan ditu nausijaguak. fB Ic II 

242. Begira gurasoai, ugazabai edo nagusiagoai [...] zor yaken itzala galdu badeutsezu. Añ EL 2 139. 

Nagusiagoai eta buruagoai zuzen eta leial obeditzea, agintzen duten guzia laster [...] egiñaz. Arr May 10. 

� (Con superlativo). � --Nortzuk [...] egiten daudee pekatu mortala? [...] --Geien partez gurasoak eta 

nagusiyenak, euren azpikoen aurrian birao egiten daudeenak. CatLlo 44. 

� (En la expr. edade nagusiko 'mayor, persona adulta'). � Zein gaztia, zein edade nausikua, zein zarra, zein 

jaijo barrija. fB Ic III 261. 

�4. (Ht VocGr 407, H), nausi (L-côte ap. A). Maestro, profesor. "Précepteur" Ht VocGr. v. ESKOLA-NAGUSI. 


mende. 

816


� Ezen ezta zerbitzaria bere Jauna baino handiago, ez eta diszipulu [sic] nausiaren gaineko. "Supra 

magistrum". SP Imit III 56, 3 (Ch nausi; Leon erakasle). Platon dibinoak, Aristotesen nabusi handiak [...]. Tt 

Onsa 18. Aski da diszipuluarentzat izatea bere nausia bezala. He Mt 10, 25 (TB nagusi, SalabBN, Leon nausi; 

Ur erakusle, Ol, Ker, IBk, IBe irakasle). Nausi beraren dizipulu izatekotzat. Lg II 194. Bizitze izpiritualeko nausi 

guziek hertsiki gomendatzen dute meditazionea. Dh 51. Agirre, Borda, Isas, nausi eskolako. Hb Esk 82 (v. tbn. 

Egia 136). Filosofiako nausi batek, Jaun Peñak. Laph 110. Makario, egotu zenean nagusi handi harren eskolan 

[...]. Jnn SBi 62. Eta huna Elizako nagusiek zer erraten darokuten Mariaren heriotze horren gainean. Ib. 48. Ah! 

zer gizaldea zitaken beihala eskualdunena, erlisionearen irakasteko estakuruan nausi hoik sarthuak etzitueno! 

(ref. a los curas). JE Bur 101. Rabbi hebreerazko itza da ta maisua edo nausia esan nai du. Ir YKBiz 53n. v. tbn. 

Nausi: Lap 18 (V 11). 

�5. (H), nausi (V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (nausixa); Gte Erd 302. Mayor, de más edad. "Mutil 

nagusiak, les garçons déjà en âge; [...] Erregeren seme nagusija (Astar), [...] le fils ânné du Roi" H. "Au da 

famelixako nausixa, baserrixan geldittuko dana" Etxba Eib. � Tr. Documentado en Mendiburu y autores 

occidentales desde mediados del s. XVIII, principalmente vizcaínos. � Beren etxeetako seme nagusi guziak. Mb 

IArg I 119. Arreba nagusiari esan zion: [...]. Cb Eg II 179. Gure aitarik onena. Anai nagusi, aide ta adiskide 

laztana. Cb EBO 35. Neure anaija nagusijaguak etxaguntza au eruango ebalako ustiaz. Mg PAb 152. Kain, 

Adanen seme nagusia. AA II 108. Eta bere bi emazte nagusi Rakel eta Lia, beste bi beeragokoak, [...]. Lard 42. 

Ruben seme nagusia. Ib. 46. Otxoaren seme nagusi Portun. Ag AL 36. Nagusiyei jarrai-guraz anaia "txikiak". 

Enb 50. Alostorreko alaba nagusia. Etxde AlosT 93. Nire anaia nagosia. Erkiag BatB 164. Ateraiño lagundu 

deutsa etxeko mutil nagosiak. Ib. 114. 

v. tbn. Astar II 194. CatLlo 43. Ur MarIl 101. Kk Ab I 87 (II 143 nausi). NEtx LBB 17. Alzola Atalak 67 (20 

nausi). Nausi: JJMg BasEsc 72. Arti MaldanB 205. SM Zirik 81. Nagosi: Azc PB 217. 

� (Con suf. de comparación). � Anai nagusiago guzien praka igatuak erabilli-bearra. Ldi IL 12. Eskolara joan 

zeitekan [...] mutil nagusiagoekin batean. Erkiag BatB 27. Bide zabal aretan ibilten ziran gaztetxuak eta 

nagusiagoak bere bai. Ib. 72. 

� (Con superlativo). "El mayor. Zu nausiña izanda, bestieri gaizki erakusten diarduzu" Etxba Eib. "Nausiña, el 

mayor. Zortzi anai-arreba die eta nausiña hamabi urtekua" Elexp Berg. "Seme nausixena (V-gip), seme nausixa 

(V-gip)" Gte Erd 302. � Kain, Adanen seme nagusienak [...]. Gco II 68 (v. tbn. seme nagusiena en Itz Azald 

109, seme nausiña en Etxba Ibilt 490). Baña zegaitik diñuee batau etxerako? Nagusijeena dalako [...] 

biargiñago dalako. JJMg BasEsc 214. Gizonik elduenak eta nagusienak bereala [..] joan zitzaiozkan [...] 

agintean jartzeko esatera. Lard 135. Moisesek, Josue bere serbitzari nagusienetakoari agindu zion [...]. Ib. 76. 

Anai nausiena. 'Hermano mayor'. Aran SIgn 79. Nik ditut Jauna umeak bedratzi, / nausienak urteak ditu 

amazortzi. AB AmaE 260. Ni naiz anaiarik nausiena. Apaol 83. Etxean norbait utzi bearko / aur txikienak 

zaitzeko; / seme-alaba nagusienak, / ez daude eskolarako. NEtx LBB 371. 

�6. (G ap. A), nagosi (V ap. A). "La vela mayor de las lanchas" A. "Nausia edo nagusia, aize oial edo belarik 

andiena" Ag Kr 63n. � Aida baten ipini genduan nausia ta laster luzatu genduzan ankok belapean. Ag Ezale 

1897, 67. Nausian dakarren izarrean [ezagututen dot txalopa]. Ag Kr 63. 

�7. nagosi. Perra gorda (moneda). v. TXAKUR NAGUSI. � Ogei erriel, nagosi bet gitxiau. Ort Oroig 38. 

Ogetasei errieletik... itxi nagosidxe atzera. Ib. 38. 

- EZ NAGUSI EZ MUTIL. "Ni fu ni fa: ez ari ez irazki, [...] ez mu ez ma, [...] ez nagusi, ez mutil, ni amo ni 

criado (L)" A EY III 292s. 

- JAUN ETA NAGUSI. v. jaun. 

- NAGUSI-BAKAR. Dictador. � Fabio andija nagusi-bakar edo diktadore [...] eskojietia baño. Astar II XII. 

- NAGUSI-BURU (nausi-bürü S (Foix) ap. Lh). Jefe, superior. � Non da gauza guztion nagusi-burua? Inza 

Azalp 33. Jan-Batit, orok nausi-burutzat aspaldi onhartua dutena. Barb Piar I 18. Belizera bialdu zun 

misiolarien nagusi-buruak. Or SCruz 132. Asturiasen Trubiako arma-fabrikan nagusi-buru egon zana. F. 

Labayen in Munita 8. Karabaka ta Andaluziako konbentuetako nausiburu-ordezkari izendatzen. Gazt MusIx 143. 

- NAGUSI EGON, GELDITU, IRTEN, IZAN... Quedar, salir, ser, estar... vencedor, ganador, el primero, el 

mejor, superior, por encima (en una competición, juego, disputa, habilidad, arte, cualidad...); (ser) superior (en 

cantidad, en número), predominar; (ser) quien manda, quien controla. "Lanean nausi du, il l'emporte sur lui au 

travail" Dv. "Kantari guzien artean nagusi da, parmi tous les chanteurs, il est le maître. Indarrez nausi zira, ez 

ordean zalhutasunaz, [...]. Lasterkatu ziren, zoin zoinen nagusi zen, [...] lequel l'emportait sur l'autre" H. "Nausi 

izan, ser el mejor, ser el amo. Pelotan Retegi da nausi oinddio" Elexp Berg. � Tr. Documentado desde la 

primera mitad del s. XVII tanto al Norte como al Sur. � Trunpatzeko arte guztien da nausi. EZ Man I 60. Nola 

ezpaita asko zinez permatzen, berriz lotara bihurtzen da, loa nabusi gelditzen da. Ax 47 (V 30). Gizon zuhurra 

[...] mudanza hekin gainean nausi dago behatu gabe zer sentitzen duen bere baitan. SP Imit III 33, 1 (Ch fermu 

dago). Ontasun handia da bethi nausi izaitea sabelaren edo gormandizaren hersteko. SP Phil 316 (He 318 

nausitasunean egotea). Zeren gure pasioneak gure arimetan sobra baitire nausi. Ch III 20, 4. Gauza guzietan 

[...] bertzeen gaiñeko eta nausi izan nahi dute. He Gudu 33s. Ardietsiko duzu bizitze ispiritualean nausi direnek 

hanbat gomendatzen duten prudenzia. Mih 67. Ezpalira nunbrian, hurak izan nausi, / gure zerga handiak, 


mende. 

817


zitükian jaitsi. 'Supérieurs quant au nombre'. Etch 592. Zure aita zen Parisen / nausi poeta ororen. Ib. 534. Nihor 

berthutez nausi ez duela. Hb Esk 168. Ez ditu ardiak haren gantza eta indarra; nausi du aharia hezurrez eta 

bereziki adarrez. Hb Egia 130. Angelesak munduko laborari guzien nausi dira azienda [...] gizentzetan. Dv Lab 

257. Lurra dorphea den tokian, buztina nausi da eta gisukia eskas. Ib. 19. [Napoleon] nausi atera balitz / 

Prusiarendako, / etzuten ez guziek / abandonatuko. Bordel 164. Askok espero zuten / frantzesa nagusi / bañan 

azpeitiarrak / dio irabazi. Ud 62. Galde zazu indarrez / zoin den nausi dena. Zby RIEV 1908, 759. Bere lurretan 

nausi / Eskualduna bego. Id. ib. 1909, 397. Debru guziak joan ziren handik, erraten ziotelarik Sainduari: 

Bagohazik [...]. Nagusi haiz, gaina duk! Jnn SBi 66. Asko eskualdez eskuara [mintzaia] oroen nausi dela; nausi 

iraupenez, ba eta [...]. Arb Igand 17. Zerentzat dire bozak ez bada majoritatearen nahia behar nausi gelditu? 

HU Aurp 83. Castrokoak nai eben / gelditu nagosi. Azc PB 229. Gure arteko gauzetan geuk izan bear dogu 

nagusi. Ag AL 90. 

� (s. XX). � Lapurtar hizkuntza dago gelditua nausi, Baxenabartar izpi batekin nahastekaturik. JE Bur 146 (v. 

tbn. 82). Egun orretan agertu bear zan bietatik zeiñ zan nagusi [aizkora jokoan]. Ag G 90. Gauza danetan berak 

/ nai luke nagusi, / besteren onik berriz / eziñ du ikusi. Urruz Zer 104. Erridiok urten dabe / plazetan nagosi, / 

lau proba egin eta / danak irebazi. EusJok II 118. Orregatik dago Europako / bozeadoren nagusi. Ib. 148. 

Itziartarra bi saiuetan / geldituba da nagusi. EusJok 55. Zaiadun beltz mehatx bat egon da nagusi, / pilotari 

hoberik ez baitut ikusi. Ox 159. Gaskoinak eskuara du nahi-t-ez nagusi. Ib. 156. Ez da gure plazetan dirua 

nagusi. Ib. 180. Baño goiz edo berandu, egia nagusi aterako da. Or SCruz 86. Oneik udal-etxetan / nagusi 

dirala, / gauzak egingo dabez / Kistarren erara. Enb 206. Orrek nai du bizi / guziyen nagusi, / iñon ametitzerik, / 

eztu merezi. Tx in Imaz Auspoa 24, 141. Bendabal aldetik zan / aizia nagusi. Id. ib. 52. Pedro nagusi atera zaie / 

pelotariyen artian. Tx B I 28. Ortan nagusi agertu zitzaigun gure anai euskalduna. FIr 142. Aski, aski! Nausi 

haiz! Nausi haiz! "Tu es plus fort que moi". Barb Leg 128. [Badiat] ikusirik ere ba mahain ederra frango. 

Bainan bego bethi nausi eskualdun bazkaria. JE Ber 34. Orain irureun urte oraindik latiña zegoan munduan 

nagusi yakin-gai guziak ikasteko. Ldi IL 138. Nagusi dabil iparra. Or Eus 318. Mairu beltza zelarik / Espaiñian 

nausi, / Navasen eskualdunak / egin zion jauzi. Ib. 200. Madrilgo lege etxean sozialistak dira nagusi. Eguzk 

GizAuz 126. Boltxebikiak nagusi egin ziranetik ona [...]. Ib. 130. Ibili naiz bidez bide [...], trufak nausi daude. 

Iratz 43. Ezda-baida barik, berak urten eban nagusi. Bilbao IpuiB 186. Argi diztirak dira nagusi, / azpiratu da 

illuna. Basarri 7. Zure "Gero" da euskal liburu / jakingarritan nagusi. Ib. 50. Mundu guztiko lurretan, / gizona 

da nagusi. Arti MaldanB 233. Ikusi diat jarri aizala / bertso lanean nagusi. In SM Zirik 96. Errizaleak nagusi 

gertatu ziraneko, iaioterritik alde egin bear izan zuen. Zait Plat 10. Aldi aretan, buruz ikaste lanak ziran nagusi. 

Erkiag BatB 41 (v. tbn. Arran 169). Zu zara danen nagusi, / Euskalerriko bertso-txapela / ondo zenduan merezi. 

BEnb NereA 154. Haren egia menderen mende nausi doa. Ardoy SFran 347. Asi bereala, ia nor gelditzen dan 

nagusi jokoan. NEtx LBB 166. Leku batean ageri da nagusi gales hizkuntza: ez-konformisten elizan. MIH 186. 

Hor aho hizkuntza (frantsesa) dabil nagusi hizkuntza idatziaren eta batasunaren kaltetan. Ib. 111. Nork bere 

sailean nagusi behar du izan eta bestearenean mirabe. Ib. 262. [Bertsolari] eskolagabeen artean, nola ez, 

Xenpelar ageri da nagusi. MEIG IX 43. 

v. tbn. Noe 89. Xe 224. Balad 213. TAg Uzt 83. Mde Pr 208. Lf in Zait Plat XIV. Osk Kurl 144. Salav 52. Nausi: 

Gy 62. AB AmaE 97. Etcham 115. Etxde AlosT 104. Nagosi: Echta Jos 183. 

� (Det.). � Orduan egin eutsan [...] [Apolok] grazia / izateko musikan / beti nagosia. Azc PB 301 (in Ur 

PoBasc 199 nagusija). Ustez izanagatik / kantuz nagusiya / beti ez dezu egingo / nai dezun guziya. AzpPr 119. 

� (Con superlativo). � Pirri nausijenetaikua [zan], leku gustijetan lenengua beti ixan gura ixaten eban. Kk Ab I 

30. [Pelota jokoan] bietan nagusiena zein ote zan eztabaidaka asi [dira] ere ingurukoak. TAg Uzt 34. 

� (Con el vb. elidido). � Andi dan arren indarra, nagusi jakiteria. "Por ser en sí grande la fuerza, mayor es la 

sabiduría". RS 27. Nok esan leike zeure gozoa, / zeure Semia ikusirik, / legeko jakindunen artean, / bera guztien 

nagusi. Urqz 80. Mundua nolako zen direnek orhoitzen [...] / Bakhar batzuk orduan guzietan nausi. Hb Esk 45. 

Plazan alkarren kontra / jokatutzen asi [...]. Manuel Artasoro, / orduan nagusi. Xe 290. Elkar botiaz dijua / 

jendia igesi, / Santiyagoz Pasaian, / zezena nagusi. Ib. 198. Indarrez nagusi, / premiyo ta guzi, / oiek anbat grazi 

/ ez nunbait merezi. AzpPr 67. Ditazken dirdira gaixtoak oro bazituen urak; guneka, berdaatsa eta lohia nausi. 

JE Ber 79. Leiotik xeletaka ditugu ikusi / kantari iragaiten karrikan nagusi. Iratz 87. Etxean nausi, 

kontrabandoan nausi, orra! Jende guzia ankapean artu bearreko gizona! Etxde JJ 40. Pesta ta jatordu 

aundietan, edaria ugari izaki, ondoren griña txarrak nagusi. MAtx Gazt 79. Bazterralde hura guzia txoriz eta 

lorez josi zen; Erraldoi berekoiaren lorategian ordea, Negua oraindik nagusi. MEIG IX 103. 

� (Con complemento en dativo). � [Eskualdunak] aberastasunez [...] nausi omen baitira bertze tokietarik jin 

[...] aberatsener. JE Bur 211. Makhil geitzat haltzari nagusi mizpira. Ox 124. Zonbat indar munduan / elgarren 

galgarri; / adixkidantza segur / nausi da orori. Etcham 116. [Frantses gizadia] nausi da bertze guziei. JE Ber 72. 

Ez baitugu uste baden Chartresko kathedraleari nausi izan ditakenik. Ib. 23. Lurreko min guzieri nausi den pitz 

hori. Iratz 76. Orroitzapenen mendi zaharra, orori zaude nagusi. Ib. 46. Jesu-Krixtoren imitazione berri bat [...], 

aintzineko guzieri aise nausi dena. Zerb Azk 59s. Azkenean, suak subil osoa erasoten dula, ta nagusi zaiola, 

guzia batean ateratzen da gar egiñik. Or in Gazt MusIx 40. 

� (Con complemento en instr.). � Yadanik erran dut nagusi direla Yuduak, Frantziaren erdiaz! Elsb Fram 171. 


mende. 

818


� (Con izan intrans. unipers. de 3. a pers.). Reinar (la paz, el silencio, el odio, la justicia...). � Ifernia nazione 

güzietan nausi dela üdüri dian egün gaizto hoietan, zü zira gure esperantza. Ip Hil 211. Barru ta kanpo, lan eta 

jolas, / bakia zala nagusi. Enb 182. Gaixtakeria nausi dalako, askoren maitasuna oztuko da. Ir YKBiz 408. 

Aspaldian gorrotoa da nagusi. Eguzk GizAuz 71 (v. tbn. 105). Gorputzaren lera utsa da aiengan nagusi. Txill 

Let 58. Munduan justizia dela nagusi. Vill Jaink 99. Guztien buruan aurrera-legea agiri da nagusi. Ib. 182. 

Neguko gau beltz luzetan, / bisutsa nagusi danean, / Ama det buruan. NEtx LBB 250. Hara orduko ez zen 

herriko legea edo etxekoa nagusi. Lasa Poem 117. Isiltasun haundi bat zen nagusi, baina... telefonoak deitu 

zuen. MEIG V 132. Zoriona eta pakea izango dira nagusi lurrean. MEIG IX 107. v. tbn. Arti Ipuin 75. Nagosi: 

Ibiñ Virgil 74. � (izan trans.). � Dakienak daki [...] nolako giro negargarria genuen nagusi zenbait 

"Euskaltzaleen biltzar" zirelakotan. MIH 371. 

� [Gazteak] baso-lanean bezain nagusi [ziran] soroko jardunean ere. TAg Uzt 158. 

- NAGUSIENEKO. � Izandu zan Kolejial nagusieneko Alkalan. 'Colegial mayor'. Izt C 486. 

- NAGUSIENIK. Principalmente. � Geienik eta nagusienik Zuberotarren euskera eztitsua entzuten zen. Etxde 

JJ 203. 

- NAGUSIEN NAGUSI. a) Amo de amos, jefe de jefes, patrón de patrones. � Non agertuko baita Iesus, 

nausien nausia. SP Imit III 43, 2. Zu zare erregeen erregea, nausien nausia. Dv LEd 131. b) (El) mejor entre los 

mejores (en un juego, disputa, etc.). � Joko guzietan trebe zen Ottarre: guzietan nausien nausi izana da. Zerb 

Azk 116. 

- NAGUSIENTSU. (Aprox. de nagusien, superl.). � Eta Kore, Datan, Abiron eta Han, beste berreunda 

berrogeita amar lagun, nagusientsuen artean egiñik, Moises eta Aaronen kontra jaiki ziran. Lard 93. 

- NAGUSI-ETXEKOANDRE. (Pl.). Dueños, amos de casa. � Ikhusiko duzu burhasoek eta nabusietxekoandrek, 

bere semealaba, sehiak eta [...] Ax 260 (V 174). Sehiak nahi dire nausi etxeko-andreak bezala 

bizi. HU Zez 68. Ezagun izaten zan Mendiolan nagusi-etxekoandrak zeintzuk ziran. Ag AL 60s. Nagusi 

etxekoandreak Donostiarako asmoan zirala udan. Urruz Zer 92. Etzuten segur ondotik dolu Orkatzeko nausi 

etxekanderek. JEtchep 31. v. tbn. Gco I 434. AA III 558. Izt C 241. Zab Gabon 57. Moc Damu 15. Inza Azalp 

79. Or Mi 111. Munita 70. Nausi: Lg II 177. CatLan 4. LE Matr5 298. Dh 303. Const 15. 

- NAGUSI-EZKUTARI. (Pl.). � Baldin-ta nagusi-ezkutariak, biak, / Rozinante aiñako zaldikoak badira? "Amo 

y escudero o mayordomo". Berron Kijote 30. 

- NAGUSI IZAN, BIZI. (Precedido de reflexivo). Ser libre, independiente, vivir en libertad, con independencia. 

� [Eskualdunak] Iberrin ginen hasi / bizitzen berex gure nausi. Zby RIEV 1909, 398. Bainan apeza ez da bere 

nausi eta [...] igorri zuten Urrunarat. Zerb Azk 84. � Behar zuen bere buruaren nausi bilakatu. Ardoy SFran 

130. 

- NAGUSI JAUN. Señor, dueño. � Ontziko nagusi jaunak [...]. Mb IArg II 343. Juana Bixenta, nagusi jauna 

eta morroia. Bil 77. Ai nagusi jauna! Jaungoikoagatik barkatu bezait. Sor AKaik 118. Apostoluak gorderik 

zauden beren nagusi jauna galduz geroz. Jnn SBi 31. Izlapurren nagosi jaunak / ontzi zurija arin eroian. Laux 

AB 32. Etxe ontako nagusi jaunak / urre gorriz du bizarra. In Lek SClar 111. Nagusi jauna, lan guziak egiñak 

dira. NEtx LBB 86. v. tbn. It Fab 211. Ag G 181. PE 138. Ud 136. Enb 130. Tx B II 60. Or Eus 142 (Tormes 115 

nagosi). Lab EEguna 83. TAg Uzt 71. JAIraz Bizia 50. Etxde AlosT 42. Zab Gabon 33. Izeta DirG 96. Uzt Sas 

142. Berron Kijote 48. Nagosi jaun: Echta Jos 21 (nagozi). Erkiag BatB 149. 

- NAGUSI-KONTU, NAUSIKONTU, NAUSKONTU. (Pl.). Cosas de mayores, de adultos. "Nauskontutan 

jardun, ibili, se dice de niños que en sus juegos o relaciones toman actitudes de mayores" DRA. � Txikitxoa 

nintzanean egin edo konsentitu nituan zikinkeria ta nauskontuak nere lagun aide batekin. Mg CC 177. Txiki 

txikitati auzo inguruban dirian nausikontu guztiak, gorrotuak, kereilaak [...] zeuben aurrian konteetan. fB Ic I 

app. 20 (16 nauskontu). 

- NAGUSI-LANGILE. (Pl.). Patrones y trabajadores. � Nausi-langilen arteko batasuna. HU Aurp 134 (v. tbn. 

Zez 205). Zein dira nagusi-langilleen arteko asarreen iturburuak? KIkG 54 (v. tbn. 55). Maila horiek, nagusilangileez 

gainera, mota askotakoak direla. MEIG I 149. 

- NAGUSI-MAIZTER. (Pl.). Dueños e inquilinos. � Lur ontan, etxe ain iraunkorrik / ez dute nausi-maiztarrak. 

Or Eus 409. Zertzaz izan oi da nagusi-maizter arteko ezda-baida ori? Munita 105 (v. tbn. más ejs. en la misma 

pág.). 

- NAGUSI-MORROI (nagusi-morroeak Aq 248). (Pl.). Amos y criados. � Nagusi-morroiak, agintari eta 

soldaduak [...]. Lard 444. Alper-andi eta Egoarri nagusi-morroiak. Urruz Urz 36. Zar-gazteak, nagusi-morroiak 

etxeratzean [...]. Ag G 147. [Ardangelako] nagusi-morroiak. NEtx LBB 40. Olako ta olatsuko solasetan pasa 

zuten gaua nagusi-morroiak. "Amo y mozo". Berron Kijote 225. v. tbn. Echag 24. PE 116. Or Eus 282. 

- NAGUSI-NESKAME. (Pl.). "Amo y criada, [...] nagusi neskameak" Aq 248. 

- NAGUSI-ORDE (L, BN, S ap. Lh), NAGUSI-ORDEZKO. "Contre-maître" Lh. � Estu ibili bearko zutela [...] 

[meatzeko] nagusi ordezkoek. FIr 137. Itxuraz, etxe aren kontu-egille edo nagusi-ordearen bizitza [zan], len 

soldaruzko opizialen tokia izana baldin ba'ite. Anab Aprika 62. 

- NAGUSI SARTU. Hacerse superior, jefe, amo, dueño. � Eni deus eman gabe, zianak tritia, / egin zeitan 

etsaier harerazitia, / eta gero beraren, hen nausi sartzia. 'En maître'. Etch 184. Henrike Xanpañako haren 


mende. 

819


ondokoa / alaba Yoanari hark utzi khoroa; [...] Segidan nausi sarthu Luis Hutin txarra. Hb Esk 71. v. tbn. JE 

Bur 164 (nausi). 

- NAGUSI-UGAZABA. (Pl.). Jefes y patrones. � Langileek lortzeko gauza izan ez direna, erdietsi dute nagusiugazabek. 

MEIG VIII 37. 

- NAGUSI-ZERBITZARI. (Pl.). Amos y criados. � Etxekoei, adiskideei, nagusi-zerbitzariei eta gainontzekoei 

idazterakoan. MEIG VI 58. 

- NAGUSIZKO. "Magistral, nausizkoa" Urt Gram 51 � A. 

nagusiagotu. � Imponerse. v. nagusitu. � Erlijiotik artutako pake-bideak gizadian nagusiagotzen dijoaz. Vill 

Jaink 181. 

nagusialdi. � "Superiorato" Lar. � Jainkoaren nagusialdia iragartzera bialdu zitun eta makalak sendatzera (Lc 

9, 2). Or MB 493 (BiblE erregetza). 

nagusiarazi, nausiarazi (B ap. A; Dv). � "Faire prédominer, rendre maître" Dv. "Hacer predominar, hacerle 

superior" A. � Hortarakotz nausiarazten da adar bat; tantaiak adar hartara ekharriz bere indar guzia. Dv Lab 

351. Patar gaixtoetan, arbolak du ematen hobekienik; hastapenean ongi arthatuz, oihana nausiarazten bada. Ib. 

35. Jauna, zure izenaz salba nazazu eta zure indarraz nausiaraz. Dih MarH 154 (ap. DRA). Adimendua nagusiarazi 

beharrez horra zertaratu den gure ameslaria. Lf in Zait Plat XVIII. 

nagusientasun, nausiñtasun (V-gip ap. Etxba Eib). � "Primogenitura. Esauk saldu zetsan Jakob-ri bere 

nausiñtasuna, jatordu bateko kontentu argalan ordez" Etxba Eib. v. nagusitasun. � Nik emen nagusientasun 

orren betozko iluna ekarri nengike zuon ganera. Larrak EG 1959, 236. 

nagusigabe, nausigabe. � (El, lo) que no tiene dueño, amo. � Galianik erran du goraki: izpiritudun nausigabeak 

oro gogorrak ziren, etzuketen nihor yasan; dugun egin hek bezala. Hb Egia 126. 

nagusigai, nausigai (G, AN), nausigei (BN, Sal, R). Ref.: A (nausigai); Lh (nausigei). � Heredero. "Nausigai, 

futuro superior, etc." A Morf 131. v. jabegai. � Etxahuniako nagusigaia zanez, bere egoitzara joatea zegokion. 

Etxde JJ 195. 

nagusigaitz, nausigaitz. � Irrefrenable, incontrolable. � Bere izaki guztian erakarpen nausigaitz esnatzen 

dioten Aralar arkaitz irmoetaruntz sarri begiratzen ditu. EG 1958, 67. 

nagusigo(a) (T-L), nausigo(a) (-go B, Sc ap. A; Dv (-go), H (-goa)), nabusigoa (H), nausiko(a). �1. Autoridad, 

potestad, mando; control, dominio; superioridad, supremacía. "Nausigoak plazer egiten ezdakon gizon guti da" 

VocBN 188 (ap. DRA). "Domination" T-L. v. nagusitasun, nagusitza. � Tr. Documentado al Norte en TB y en 

textos posteriores a la primera mitad del s. XIX. Al Sur lo emplean algunos autores del s. XX. Goyhetche emplea 

la forma nausiko(a). En DFrec hay 13 ejs., meridionales, de nagusigo. � Ez dut zilhegitzen emazteari 

irakhastea, ez nausigoarik izaitea senharraren gainean TB 1 Tim 2 12 (Lç authoritate, He nausitasun). 

Lehenaren erresuma urrunago dioa, / amodioan berean hark baitu nausikoa. Gy 316. Mündü huntako nausigua. 

Ip Apoc 11, 15 (Dv mundu huntako erregegoa). Nausia etxetik kanpo, muthilak nausi: eta maite dute, hemen 

bederen beren nausigoaren erakustea. Prop 1887, 108. Eta Jerusalen dut ene nausigoa. Dih MarH 164 (ap. 

DRA). Mariak bere beithan zian ordena eta nausigoa. Gütan ardüra khorpitza oldartzen da arimaren kontre. Ip 

Hil 53. Nausi batzu halakoak dira non, [...] ahalge bailitazke beren nausigoaz. JE Bur 39 (v. tbn. 49). [Rifle] 

baten jabe zelako, arro-arro bazabilen langile erdi-bas-eken artetik nagusigoa erakusten zuela. FIr 136. Eta 

an... zure adimenaren nagusigotik erotasunera amiltzen bazaitu? Amez Hamlet 40. Heien nagusigo 

politikoarekin batera itzali ziren mintzatzen zituzten [hizkelkiak]. Mde Pr 208. Nor ordea, bildurgarri Iainkoa 

baizik? Aren nausigotik nork iges? "Potestati". Or Aitork 47. Kristau siñestearen nausigoa ez da alperrik 

zabaldu mundu osoan. Ib. 145. Haur bat sortu zaiku, / seme bat emana izan zaiku, / nausigoa bizkarrean baitu, / 

kontseilari-handi izena izan du (Is 9, 5). Egunaria 25-12-1957 (ap. DRA) (Dv Is 9, 6 buruzagitasuna). 

Eladetarren nagusigoa galdu zorian zegoen. Zait Plat 18. Ainitz baditazke herriaz nagusitzerat gutiziatuak, gutik 

baitute herriaren nagusigoa eskuratzen. SoEg Herr 15-7-1965, 1. Ez ahantz nagusigoa gizonari dohakola, / 

familiaren geriza berriz, zure eskutan dagola. Xa Odol 211. 

�2. Magisterio, título de maestro. Cf. nagusi (4). � Filosofia elgarrekin hasi zuten [...] eta gero ere Bobeseko 

nausigoa ardietsi zuenean [...]. Laph 123s. "Maitrise" edo "Nagusigoa" (orai "licence" deitzen duguna). Ardoy 

SFran 94. 


mende. 

820


nagusikara (H), nausikara (L? ap. A; Lecl, H), nausiara, nabusikara (H). � "En maître, avec autorité de 

maître, ayant ou se donnant qualité de maître. Nagusikara mintzatu da" H. "Como dueño" A. � Begirautzu 

miñtza goregi eta nausikara: ezen hunelako thonuak ez dio plazer egiten aditzailleari. He Gudu 147. Haren 

erakaspenaz harritua zagon jendea, nausiara mintzo zelakotz eta ez izkribauak bezala. Leon Mc 1, 22. 

nagusikeria (G-azp ap. Gketx Loiola; H), nausikeria (H, BeraLzM), nabusikeria (H), nauskeri (V-arr-oroz-m 

ap. A, que cita a FSeg). �1. Abuso de autoridad, alcaldada, caciquismo. "Zer dira nausikeria hoiek bertzeren 

etxean?, quels sont ces airs de maître [...]?" H. "Nauskeria: 1.º autoridad usurpada, tiranía; 2.º alcaldada, 

despotismo" A. "Beti nagusikeritan ibili bearreko gizona da ori" Gketx Loiola. � Ori nauskeri edo diktadura 

garbia dala. Eguzk GizAuz 105s. Gizartean nauskeri ta jauntxukeria sortu daroazala. Ib. 36. Kristau zintzoa da 

baiñan ez du maite apaizen nagusikeria elizatik kanpo. Lab Egan 1955, 3-4, 25. Bere ezkon-arrebaren zipozkeri 

ta nausikeriak ezin eramanaz. Etxde JJ 120. Ollar arroaren antzo egoak nausikeriz zabaldu zitun. Ib. 40. 

Frantziak onhartzen du bere nausien nausitasuna, bainan ez diro jasan nausikeria. Herr 3-12-1959, 4. Lanaren 

nekea, ugazaben nausikeria ta zekenkeria, ordain urria. Erkiag BatB 136. [Quebec-en] jendea motaz frantsesa 

aspaldi eta aspaldi arrangura da motaz anglesak direnen nausikeria soberatuengatik. Herr 22-10-1970, 8. 

Hainbestetan beztu ohi dugun Ahaide Nagusien nagusitasunarekin, edo nahiago baduzue, nagusikeriarekin. 

MIH 282. v. tbn. Nauskeri: Atutxa Mugarra (ap. DRA). �2. "Nauskeri (Vc), hombrada que hacen los niños" A. 

nagusikeritza, nausikeritza. � Tiranía, despotismo. � Zoaz ontziz Luzernara ta galdetu an Austritarren 

nausikeritzaz, eta yakiñen duzu zeiñen nekegarri dan. Goen Y 1934, 185. 

nagusiketa, nausiketa. � Concurso, competición. � [Garraiketan] nausituko direnek sari bat gotorttoa dukete. 

[...] horra zeren ondotik dabiltzan nausiketa horren asmatzaleak. Lf GH 1923, 185. 

nagusiketari, nausiketari. � Conquistador. � Atienzatar Blas nausiketariaren alaba. Etxde Itxas 31 (cf. nota 

del autor a nausiketari: "Esneketan diarduna esneketari lez, nausiketan diarduna nausiketari, ots, 

'conquistador'"). Tiranuak eta errege gizatiarrak, nausiketariak (conquistadores) [...]. Etxde Egan 1961 (1-3), 

85. 

nagusiki, nausiki. � Con solemnidad. � [Bazkal-jaia ta eztai-dantza ta arreoaren erakustea] oiek guziak orduko 

legez zintzo ta nausiki egin ziran. NEtx LBB 19. En DFrec hay 9 ejs. de nagusiki. 

nagusikide, nausikide. � (El) que participa de la condición de dueño, señor... � Josurekin nekeetan irauten 

badegu, berarekin nagusikide izanen gera an goien. Ayerb EEs 1912, 179. Bitartean, Alkala Henaresko 

batzarrak nausikide izendatzen. Gazt MusIx 143. 

nagusikiro, nausikiro (BeraLzM). � Solemnemente, con solemnidad, señorialmente. � Neure onduan dua 

latsa nausikiro. "Solemne". Laux BBa 90. Nausikiro zeruan kaioa egazka. SMitx EG 1951, 3. [Piramidea] 

nausikiro zutiturik dago ordeka-garai gaiñean. Etxde Egan 1961 (1-3), 76. Eta biotzak, [...] diño / gogobete ta 

nagusikiro. 'Como dueño'. Gand Elorri 77. 

nagusikor, nausikor. � Autoritario. � Allande gizon nausikor eta agindubearra zan. Etxde JJ 69. 

nagusingo. "Onek itten du nausingua, éste hace de amo" Iz Ulz. v. nagusigo(a). 

nagusipe (G-to). � (En la expr. nagusipe batekoak izan, estar bajo la autoridad del mismo amo, jefe, patrón, 

etc.). "Gu nausipe batekuak gea" A. Arrue (comunicación personal). 

nagusipeko. � (El) que se halla bajo el poder de un amo, jefe, patrón, etc. � Egin ta eragin zuen bekatuagatik, 

bada, bigarren aldian gelditu zen [...] [Eba] senar-pekoa ta leneko gisan senar jaun-pekoa ez, baizik senar 

nagusi-pekoa. Mb IArg I 182. 

nagusiro. � Autoritariamente. � Nagusiro agindu zidan olakorik ez nesaiola aren adiskide izan nai banuan. 

"Admonuit que mirabili et repentina libertate". Or Aitork 81. 

nagusitasun (Añ, Zam Voc), nausitasun (AN, Lc, BNc, R ap. A; SP, Urt I 34, Ht VocGr 331, Lar, Lecl, Dv), 

nabusitasun (SP), nagustasun, naustasun (V-m-gip ap. A), nausitarzun. �1. Poder, autoridad; superioridad; 


mende. 

821


condición de jefe, de amo. "Suhiari utzi dio nausitasuna, [...] la qualité de maître. Nausitasunekin manatzen du, 

il commande avec autorité. Arimak behar du gorphutzaren gainean iduki nausitasuna, l'âme doit garder son 

empire sur le corps. Italia guziaren gainera hedatua zuen bere nausitasuna, il avait étendu sa domination [...]" 

Dv. "Bertzeren etxean nagusitasunik ez erakhustea, [...] ne montrer pas d'autorité [...]. Iainkoa, zoinena baita 

gauza guzien gaiñean nausitasuna, Dieu, à qui appartient la domination" H. v. nagusigo(a), nagusitza. � Tr. 

Documentado tanto al Norte como al Sur desde mediados del s. XVII. Para la distribución de variantes, v. 

nagusi. En DFrec hay 31 ejs., meridionales, de nagusitasun. � Ezta gauza preziatuagorik libertatea eta 

nabusitasuna den baiño. Ax 344 (V 229). Guztien artean daukan nagustasunagaitik. "Superioridad". Cap 139. 

Nausitasun dibinoa. Gç 88. Urrun da nausitasuna billhatzetik [...]; aitzitik bethi nahi du izan Jainkoaren 

manuko. Ch III 54, 3. Ez dezogun nausitasunik gure gainean eman deabruari bekhatuaz. CatLav 202 (V 103). 

Beregainki zenbait nausitasunez bestituak direnek, artha behar dute izan etsenplu onen emateko. Mih 92. 

Gurasuei zor jakeen errespeto ta nagusitasunaren kontra uts egiten dabee. JJMg BasEsc 247 (v. tbn. 138). Ene 

gainean duzun nausitasun soberanoaren homaiatzat. JesBih 455. Anaiaren nagusitasuna ezin eramanik. Lard 

89. Badire bi nausitasun, erran zion enperadoreak: lurrekoa aski da enetzat. Hb Egia 118. Zenbat iraun du 

Zesarren nausitasunak? Ib. 91. Nausitasuna hartzean, ez zuen San Iñaziok handigoarik hartu. Laph 189. 

Hortakotz eman zion nagusitasun osoa ifernuko izpiritu gaixtoen gainean. Jnn SBi 64. Dezagun herrian, herriko 

gizonek atxik beti gure nausitasuna. HU Zez 81. [Aita Sainduak] nausitasuna eta eztitasuna biak bazauzkan. HU 

Aurp 133. 

� (s. XX). Katolikoen eta bereziki Aita Sainduaren nausitasuna onhesten ez duena. CatJauf 68. Ezkongaia 

izanagatik gizon ura baño aberastasun edo nagusitasun gutxiagokoa. Etxeg RIEV 1908, 115. Obe baita 

txirotasunean maitasun baten jabe izan, nagusitasunean gorrotatua bizi baiño. Etxde JJ 36. Etxahuniako agintemakilla 

Juanesek eukiko luke [...]. Juanes ordea, bere nausitasun eskubideari itzala gordeazteko gizon urria zen. 

Ib. 68. [Musikalariak] nausitasunez beterik ol-maira urreratzen ziran artean. Ib. 173. Iri aundietako itxura ta 

nausitasuna artua zeuzkala ematen zuan. NEtx Antz 157. Frantziak onhartzen du bere nausien nausitasuna, 

bainan ez diro jasan nausikeria. Herr 3-12-1959 (ap. DRA). Ez dut, sos hori, ene nausitasunaren erakusteko. 

Sobera maite dut Mayalen haren nausi izaiteko. JEtchep 76. Forma zaharrago eta berriagoen artean [...] [hitz] 

zaharragoei dagokie nagusitasuna. MIH 107 (v. tbn. 380). Bere buruaren nagusitasunaz aspaldi jabetua zen 

Larramendi ere. MEIG V 107. "Uso arrazoizkora" heltzea [...] Primo de Riveraren nagusitasunarekin bateratsu 

gertatu zitzaidan. MEIG IX 151. 

v. tbn. TB Mc 10, 42. Itz Azald 26. Prop 1906, 21. EEs 1917, 136. Ldi IL 154. Mde Pr 137. Larrak EG 1958, 

304. Nausitasun: Lg II 228. Dh 135. Jaur 108. Gy 159. Dv LEd 13. Zby RIEV 1908, 203. Lap 83 (V 41). JE Bur 

49. Kk Ab I 93. Inza Azalp 239. Zerb IxtS 10. Nausitarzün: CatLan 136. VocBN 195 (ap. DRA). Naustasun: fB Ic 

II 3. 

� Hargatik ez asma orai bezain hertsiki zohazila gobierno edo nagusitasuneko gora-beherak. GH 1932, 511. 

� (Con -zko, adnom.). � [Azpikoen] gainean nausitasunezko eskurik erakutsi gabe. SP Phil 248 (He 251 

nausitasunezko eskudantzia). 

�2. Primogenitura. "Qualité d'enfant ânné. Iakobek irabazi zion Esauri nagusitasuna" H. v. premutasun. � 

Lenteja plater bategatik bere maiorazko eta nagusitasuna saltzera [jarri zan]. Gco II 63. 

�3. "Maîtrise. Ikhaslegoatik nausitasunera igaitea, [...] au rang de maître" H. 

�4. "Importance, valeur d'un chose. Eztezakegu ondo ezagut gezur arin baten nagusitasuna: bakarrik dakiena 

Iauna da, [...]" H. 

nagusite (Lar � H). � "Mayoría" Lar. "Supériorité, excellence, valeur d'une chose au dessus d'une autre" H. 

nagusitegi, nausitei. � Casa del amo, jefe, patrón, etc. � Basarrietan zer egin oi dan / gogoratutzen al zera? / 

Kapoi-paria nausiteira ta / bakallagua etxera. Uzt LEG I 197. 

nagusitiar, nausitiar. � (Pl.). Dominaciones, ángeles que forman el cuarto coro. � Eta ziren Aingerugoiak edo 

Arkanjeluak [...], Birtutiak eta Nausitiarrak, Kerubinak eta Serafinak. EE 1885a, 487. 

nagusitu (BN-arb; Lar, Añ, H), nausitu (V, G, AN, L; SP, Urt IV 52, Ht VocGr 352, Lecl, Gèze, Dv, H), 

nabusitu (SP, Lar, H), naustu (V-m-gip), nabustu (SP � Dv y A). Ref.: A (nausitu, naustu); Elexp Berg 

(nausittu); Gte Erd 213. � Tr. Nagusitu y nausitu son las formas más documentadas. Hay además nabusitu en 

Axular y naustu en autores vizcaínos del s. XIX. En DFrec hay 44 ejs. de nagusitu, uno de ellos septentrional, y 

11 (8 sept.) de nausitu. 

�1. (Aux. intrans.). Salir, quedar vencedor (en una contienda, competición, disputa, etc.), hacerse con el poder, 

imponerse; (con sujeto ref. a enfermedades, pasiones, emociones, etc.) adueñarse de, apoderarse de; aumentar en 

número, en cantidad; convertirse en amo, dueño, jefe. "Nabustea, devenir maître. Gizon nabustua, homme de 

condition, sieur de maison; m[aîtr]e de famille. Gizon erdiarekin egiteko izaitea gaitz, nabustuarekin erraz" SP. 


mende. 

822


"(Hacerse) amo" Lar y Añ (v. tbn. Lar, s.v. mayor). "Muthila nausitua dute etxe hortan, le valet domine dans 

cette maison. [...] Beldurra nausiturik, harritua bezala gelditu zen, vaincu par la peur, il resta comme pétrifié. 

[...] Haur hori nausitua dabila, cet enfant s'est affranchi de toute autorité" Dv. "3. [...] Burhasoen ondotik haur 

gehiena nagusitzen da hekien orde, après les parents l'enfant ânné devient chef d'une maison à leur place; 4. [...] 

Ikhasle on izan dena, bera nagusitzen denean irakhasle on izaten da, [...] quand il devient maître lui même; [...]. 

Prédominer, être en majeure partie, en plus grand nombre. Gure mendi huntan gaixtagina nausitua da alhor 

alferretan belhar tzarra legez" H. "3.º [...] Aita xaharra hiltzearekin, Marko nagusitu zen, [...] Marc prit la tête 

de la maison; 4.º devenir maître en un art. Pilotan nagusitzen ari da, il se forme comme joueur de balle" Lh. 

"Pelotan errez nausittu zien" Elexp Berg. � Tr. Documentado al Norte desde mediados del s. XVII. Es menos 

frec. al Sur, donde lo emplean Guerrico, fray Bartolomé y autores del s. XX. � Utzten bazituen bere plazerera 

[...] bizitzera [gathibuak], urguillutzeko eta nabusitzeko bidean iarriko zirela. 'Aspirar a prevalecer'. Ax 26 (V 

15). Alferrik emanen diozu [erremedio] sobera luzaturik gaitza nausitu denean. Ch I 13, 5. Jaiñkoa eta Haragia, 

gure bihotzean elkharrekin borroka hari direla, bietarik zeiñ nausituko den. He Gudu 82. Etsai borthitzenak [...] 

hala nola pasione nausituenak, laster dire garaituak. Lg I 279. Uzten ditu nausitzerat bere bihotzean, yelosia, 

orguilleria [...]. Lg II 198. Arrazoia illundu eta griña gaiztoa piztu, azi eta nagusitu egiten da. Gco II 40. 

Erremedioak hartzea luzatuz, gaitza nausitzen da. Dh 210. Inoren ondria galduten, arrotuten, naustuten, lotsa 

galdukotuten, Jaungoikua opendiduten. fB Ic I app. 19. Mororik ez omen zen han nihoiz nausitu. Hb Esk 84. Ez 

duenak nahi ikusi gaizkia nausitzen, egin beza hobeki. Hb Egia 155. Ezen arbolak laster nausituko dira eta 

orduan izanen da bazka eta oihan ona. Dv Lab 327. Munduan yarri huan injustizia / nagusitu zelakotz 

alferkeria. Elzb Po 213. Bainan gero hok nagusitzen dire, borthak dituzte bortxatzen eta dira etxean sartzen. 

Elsb Fram 66. Protestantak nausitü beitziren Biarnon. Ip Hil 165. Emeki-emeki iguzkia nausitu zen. Arb Igand 

67. Beti keñuka zaude / loruaren gisa, / esanaz nagusitzen / zerala aixa. AzpPr 96. Kontrako aldea da nausitu. 

Alde baino 60 boz gehiago joan dire kontra. HU Aurp 143. 

� (s. XX). Tzarkeria, ohointza, bazter guzietan nausituak. JE Bur 119. Irria nausiturik, harritua, beha zagon 

Martin gaizoari. Barb Sup 10. Aphur bat elgar ezin garhaituz aritu ondoan, nausitzen da eskalea. "Le mendiant 

eut le dessus". Barb Leg 131. Bordan zen suia nausitu / eta guziak suntsitu. Etcham 205. Nola etxian esposatuta / 

nagusitzen dan morroia, / alaxen dago ibai on ontan / gaiztuetako arraia. Tx B II 52. Bidezko al litzake gu 

geiago izanik gure nai ori ez nagusitzea? Ldi IL 24. Eta gizartekeria nausituko balitz, orduan zer? Eguzk 

GizAuz 169 (189 nagusituko). Anai arteko gerla... Herra da nausitu. Iratz 40. Joab nausiturik, Absalon ihesari 

eman zen. Zerb IxtS 56. Gaitza edo sukharra nausiturik, zanpez aldi-txartu da gaixoa. Lf Murtuts 11. Bizpahirur 

pinta hustu orduko elea nausitua du! Zerb Azk 101. Belarra nihun ez da nausitu, gehiago jaberik ez duten hobi 

bakar batzuetan baizik. Ib. 21. Ez zakiat, hemen, zerrikeria ez othe den nausitua! Larz Iru 70. Arria jasotzen 

errez nagusitu zan gure Mendizabal. Salav 104. Azkenean egia nausitu zen. Ardoy SFran 138. Beldur naiz ez ote 

litzakeen [...] mintzaera hori nagusituko gure artean. MIH 104. Euskara galdu dutenak nagusitzen ari dira. 

MEIG VIII 101. Beti ere marraren bakuntasunagatik nagusitzen da. "Se impone". MEIG IX 122s (en colab. con 

NEtx). 

v. tbn. Herr 3-4-1958, 3. Erkiag Arran 164. Uzt Sas 270. Nausitu: ES 181. Mih 34. Brtc 179. Monho 148. Zby 

RIEV 1909, 397. Prop 1911, 12 (ap. DRA). Lf GH 1923, 185. Zub 53. Ir YKBiz 168. Or QA 79. 

� (Con suf. de comparación). � Zein pasione dire nausitzenago zure ariman. He (ap. Dv). 

� (BN-arb ap. Gte Erd 227; H), nausitu (SP, Dv, H). (Con complemento en dat.). Adueñarse de, apoderarse de; 

dominar, vencer, superar. "Nausitu natzaio" SP. "Bere alferkeriari ezin nausitu zaio, il n'a pu maîtriser sa 

paresse" Dv. "2. [...] Ezta on emaztea nausi dakion bere senharrari, il n'est pas bon que la femme domine son 

mari; [...] 6. l'emporter sur. Bethi ona tzarrari nagusitu behar liteke, [...]; 7. vaincre. Izanik ere gutienak, nausitu 

ziren etsaieri, [...]" H. "Loa nagusitu zait (BN-arb)" Gte Erd 213. � Berehala lehenbiziko okhasinoan, kolera 

burura igaiten eta nabusitzen zeikala. Ax 288 (V 192). Zeren haragiaren guthiziak sobera nausitzen 

baitzaizkigu. SP Imit III 20, 4 (Ch sobra baitire nausi). Garaitzekotzat nausitu zaitzun pasionea. He Gudu 93. 

Nausitu bezala zaizkigun erromarrak beretuko gaituzte alde baterat. Yabeturen dire hiri huntaz. Lg II 206s. Zein 

borthitzak diren niri nausitu nahiz dabilzkidan etsai muthiriak. Dh 83. Ez hek, ez mundu guzia etzakiozken nausi, 

berak ez nahi izaterat. Ib. 240. [D'Abbadie yaunak] eskara ere luke nahi begiratu, / erdara zaionean abantzu 

nausitu. Hb Esk 127. Alferra nausitzen zaiote. Dv Lab 83. Nigarra nausitzen zitzaion. Laph 191. Gudua ikhusi 

zutenen arabera, Laphurdi Nafarroari nagusitu zela. Elzb PAd 8. Asko herritan nausitu zaiote plekako jokoa. 

Zby RIEV 1908, 85. Egia gezurrari nausitu azkenean! Arb Igand 110. Koblari [...] hoberenetarik dela 

[Dibarrart], ez baita orobat Eskual-herrian nehor nausitzen zakonik. JE Bur 145. Sukarra nausitu zitzaukun 

gehieneri. StPierre 18. [Lati gramerari] nausitürik zela, hura ikasirik ziala paterra bezain ontsa. Const 17. 

Beharrik etzauku nausitzen / etsipena. Etcham 94. Hatsanturik aspaldi naiz oihuka ari. / Nagusitu nitzaio itsasorroari. 

Iratz 61 (112 nausitu). Ifernuko indarrak etzauzkik nausituko! Sekulan! Zerb IxtS 112. [Matalas] laster 

nausitu zen zaineri eta soa piztu zitzaion. Lf Murtuts 50. Etsaieri [...] or zaigu nagusitzen. Or Poem 549. 

Bihotzeko kezka berriz ere nagusitzen zitzaion. Mde HaurB 85. Uste au ziaro nagusitu zitzaion. Etxde JJ 133 

(177 nausitu). Ezin siñetsizko irrika sartu zitzaion ezpatariak ikusteko ta ezin siñetsizko eran nausitu. Or Aitork 

139. Gaba nagusitu zaigu. NEtx LBB 156. Erdara ari zitzaion nagusitzen euskarari. MIH 369. Berez nagusitu 


mende. 

823


zitzaidan aldarte hori, ez saiatu nintzelako. MEIG IX 93. v. tbn. Ox 176. Nausitu: Etch 184. HU Aurp 103. Ir 

YKBiz 239. � Etsipena nagusitzenago zitzaion memento oroz. Mde HaurB 86. 

� (Con complemento en instr.). Adueñarse de, apoderarse de. "Bidez edo bidegabezki nausitu zen onthasun 

guziaz, [...] il se rendit maître de tous les biens" H. � Nausitu zen gero, bortxaz, erregetasunaz. Lg I 346. 

Badakizue nazionen gainean dominatzen dutenak, hetaz nagusitzen direla. TB Mc 10, 42. Handik laster saldu 

zen haren yauregia, / azkenean nausitu hartaz Urthubia. Hb Esk 119. Egun hetan, Kastillanoak Bizkaian 

sarthurik Naieraz nausitzen dire. Laph 5. Türkak nausitü ziren [...] Palestinako lürrez. Ip Hil 136. Ez bedi 

larritu. Gizona naiz [...] nere buruaz nagusituko naiz. Ez dute nere karraxiak bere atseden donearen ixiltasuna 

eragotziko. Alz Ram 92. Erromarrak Yudeaz nausitu ezkero [...]. Ir YKBiz 485n. Illunaldi beltz aretaz ezin 

ninteken nausi. "Superar". Or Poem 541 (Aitork 368 nausitu). Sukar gaizto bat nausitu zitzaion gorputzaz. Etxde 

AlosT 89 (JJ 210 nagusitu). Baztergabearen indarra du Parisek. Uriaz nausitu ezin ditekeala dirudi, 

aunditasuna dario orotatik. Txill Let 114. Orain naigabea eta tristura ziren etaz nausitu. Izeta DirG 32. Ordü 

dügü ipharraltiaz / osokilan nausitürik / Hegualdilat bidia arrunt / izan dadin zabaltürik. Casve SGrazi 150. 

Europaz zenbait sailetan nagusitzen ari zen frantsesaz [idatzi zuen]. MEIG VI 57. 

� (Con kontra). � Nausi eztadin aragia izpiritiaren kontre. Ip Hil 222. Aitzineko boz-aldian Labaten kontra 

nausitzea gutitarik huts egina. HU Aurp 103. 

� (Aux. trans.). Hacer superior. � Bonaparte jakintsuak orren maite zuen izkelgiak ez ote [...] du zerbeit 

besteeri nagusitzen duena? FIr 177s. 

�2. (Aux. trans. bipers.). Dominar; mandar. � Zaude beha hainitzetan sentitu gabe zure bihotzean bizi diren eta 

nausitzen duten bekhatu hainitzen gainean. SP Phil 159 (He 162 nausitzen ere diren). Errege madarikatu hark 

nausiturik darabillan erresuma galdu bat. Ib. 67 (He 69 azpian dagokana). Nolako afekzioneek dadukaten gure 

bihotza amarraturik, zer pasionek hura nausitzen duten. Ib. 521 (He 528 jabetu othe zaion eta nausitu). � 

Konsiderazazu [...] zer pasionek nausitzenago duten zure ariman. SP Phil 457. � (En construcción pasiva). � 

Ezen izpiritua, pasioneaz oraiño nausitua ez denean [...]. He Gudu 59. 

�3. + nausitu (V-m-gip), nagustu (Lar Sup, Izt 3r, Hb ap. Lh), naustu (V-m-gip; Izt 3r). Ref.: A (nausitu, 

naustu); Elexp Berg (nausittu). Avanzar en edad; crecer, aumentar. "Crecer" Lar Sup. "Adulta (persona), [...] 

naustua" Izt 6r. "Hacerse una persona mayor. Puxkat nausittu zanian alde in zeban etxetik" Elexp Berg. � 

Daigun ama batek daukazala seme bi, ta bata nagustuba edo egingo danekua ta bestia txikarra edo pardeletan 

daguana. CrIc 56. Grazia au dago sein batiatubetan ta lotan dagozan kristinau on ta nagustubetan. Ib. 123 (tbn. 

en CatElg 164v). Gizon ta andra naustubak. Mg CO 130. Zorionekoa azi ta nagusitu baño len ilten dituena 

arerio txikiok. Añ LoraS 106. Nagusitu eztidin lar librotxo au, itxiten dot emen. Ib. 191. Zubi atan umiak 

labanduten dira. Naustubak kolpe andijak artuten ditubee. Ta zaarrak [...]. fB Ic II 10. [Emakume] zaar edo 

naustubak. JJMg BasEsc 189. 

- NAGUSITUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Zorigaitzez, sasia bazterretarik nausituxe zen. Prop 

1909, 286. 

nagusituki (L ap. Lh), nausituki (Dv � A). � "D'une manière independante, qui rejette toute autorité" Dv. 

"D'une manière supérieure" Lh. 

nagusitxo, nausitxo, nagusitxu. � Dim. de nagusi (sust.). � Lekua asko eta asko ditut egiten nik, / nausitxo 

hunen ondotik / herrestan narraiolarik. Gy 228. Hemen ezta kondenatzen errient hura xoilki, / baiña oraiño [...] 

erasle eta kritikari, baita hanbat nausitxo. "Tout pédant". Ib. 85. Orain ez daukat jauntxo, nagusitxo, nagusitzar 

edo "ditadorerik". Or EG 1950 (7-8), 6. Nortzuk ziran erriko nagusitxuak? [...] Noiznai bere, jauntxu odola 

eurengan ebenak? Erkiag BatB 66. � (Adj.). � Ona, egin-bearreko azterketaren zati nagusitxoenak. Ldi IL 79. 

nagusitza, nausitza. � Dignidad, cargo o condición de superior, jefe, amo, vencedor; autoridad, mando. v. 

nagusigo(a). � Tr. Documentado al Sur en Iztueta, Lardizabal y en autores del s. XX. Al Norte sólo lo emplean 

Etcheberri de Ziburu y Xalbador. � Zure prestutasuna zen / hanbat aldiz frogatu, / non lagunek baitzintuzten / 

nausitzara altxatu. EZ Noel 152. Izandu zan Aragoiko nagusitza edo Patronatoko Sekretarioa aurrena. Izt C 

507. Datan eta Abironek Moisesi nagusitza berentzat kendu nai zioten. Lard 93. Apaiz-nagusitzak aren jatorrian 

iraun bazuen ere. Ib. 148. Nagusitza gustatzen / Astiasuarrari. AzpPr 81. Urtietan iduki zuan Euskalerriko 

aizkolarien nagusitza. Ag G 127. Beste bizikera bat daukate uri gañean: benetako askatasuna, egiazko 

nagusitza, aize ta argi obea. Ib. 373. Zeregin auxe apaiz-nagusitzara igotzeko biderik zuzenena da. JBDei 1919, 

294. Bertan langille asko dabillela bere semien nagusitzapian. Kk Ab II 188. Lenengo lana olako nagusitza 

Ander-i eskeintzea izan zuan. JAIraz Bizia 63. Erregeari: Su Majestad: Zure Nagusitza, zure Aunditasuna. NEtx 

Nola 11. [Eguzkia] gora zijoan igoaz-igoaz, [...] danen nagusitza artzen. Sorarrain Lili 11. Magallanes il zuten / 

ura zorigaitza! [...] getariarrak artu / zuan nagusitza. Basarri 44. Jarri itzazu bi nazio [...] Ezkontzaren 

saindutasuna [...] nun zaitzen diren obekiago eta an duzu nagusitzarako eta aurrerapenerako itxaropen geiago. 

Vill Jaink 156. 1588. [...] Nagusiaren aolkularitzat autatzen; uzten Granadako nagusitza ta Segobiara egiten. 


mende. 

824


Gazt MusIx 144. Bere aur legezkoentzako nai izan zituan etxeko nagusitzak. NEtx LBB 36. Lau haurridetarikan 

hi haiz hautatua, / etxeko nagusitzan hik daukak eskua. Xa Odol 202. Gizonaren nausitzak errenkuraz beterik 

dauzka basetxe bateko abereak. MEIG I 175. � Ludiaren jabeen nagusitza. "El imperio de los señores del 

mundo". Zink Crit 66. 

nagusitzar. � Dictador, tirano. � Antistio an eta Firmio, / an Marco Agriparekiñ, / Oktabiano [...]. Iru-talderi 

etorri ziran / lau nagusitzar oiekin. Izt Po 143. Ai maitasunaren baitan bizi zeraten kezka-miñ / zorrotz 

nagusitzarrok! "Fieros tiranos celos". Berron Kijote 157. v. un ej. de Orixe s.v. nagusitxo. 

nagusitze, nausitze. � Victoria. � Baña sozialismoa nausitu badadi, nausitze au ugazabentzat, [...] askoz be 

txarrago izango da. Eguzk GizAuz 34. 

1 nai (H (BN), Lh), naia (A). � "Filas de hierba que se van formando a medida que se siega" A. "(D'après Alth), 

belharra naian se dit du foin le premier jour qu'il est fauché. Belharra bedophilan, se dit le second jour quand il 

a été diminué par le soleil" Lh. v. BELAR-NAI. 

2 nai (S ap. Alth). � "(S), pampre" H. "Naia, laia, aihen aldaska" Alth RIEV 1911, 600. v. lai. 

3 nai. "Puerto, kai, kaialde, nai" BeraLzM. v. naidi. 

4 nai. � Náyade. v. naiade. � Nai txuriek, lili-margul ta urdamutur garaiak bildurik [...]. Ibiñ Virgil 35 (cf. 

nota a nai txuriek: "Ninpak eta Naieak, iturri ta ur-ertzetako neskatx erdi-jainkosak ziran"). 

1 nahi (gral.; SP, Urt I 12, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H, Zam Voc). Ref.: A; Elexp Berg. � Deseo, 

voluntad (acto de querer). "Apetencia", "volición" Lar. "Voluntad, el acto de querer" Lar y Añ. "Apetito 

desordenado, (c.) nai, (V) gurari oker erabagea" Añ. "Propósito firme, (c.) [...] nai sendo bat" Ib. "(Ultima) 

voluntad, (c.) azken naia" Ib. "Ene nahitik, suivant ma volonté" Dv. "2. [...] Eztut bethi ene nahia egiten ahal, je 

ne puis pas toujours faire ma volonté; [...] Gaizki helduko zautzu uzten balin baduzu zure haurra bere nahi 

guzien egitera, [...] faire toutes ses volontés. Dernières volontés, azken nahiak; [...] 3. [...] Nausiaren nahiak 

egitea, exécuter les volontés, les prescriptions du maître" H. "Fraille juatia bada bere naixa, joan dailla" Elexp 

Berg. v. borondate, desio, gurari. � Tr. Documentado en autores de todas las épocas y dialectos. � Egin behar 

duzu ene nahia. E 207. Penak oro jiten dira Ieinkoaren nahitik. Ib. 239. Daukagunean naia gurari baga oi gara. 

"Cuando tenemos lo que queremos". RS 248. Iradu noa naira. "A lo que deseo". Ib. 83. Galdu ze egik aldia, ta 

idoro daik naia. "El deseo". Ib. 336. Eta bethi konpli bedi zure saindu nahia. EZ Man I 36 (v. tbn. con konplitu 

en Hm 49, Gç 191, Ch III 11, 1, He Gudu 142, Acto 506, Lg II 122 y Mih 109). Zeren hartzen dugun gogo eta 

borondate hura ezpaita [...] zinezkoa; [...] nahikundea baita eta ez nahia. 'Es una veleidad y no un querer'. Ax 

47 (V 30; v. tbn. 71 (V 47)). --Jinkoaren maniak eztireia hausten egitez eta erraitez baizik? --Hausten ere dira 

gogoaz eta nahiaz. Bp I 104. Bihotzeko bakea ez da edireten gure nahi desordenatuak konpliturik. Ch I 6, 2. 

Uste duzu bethi nahiaren arabera izanen tutzula konsolazione spiritualak? Ch III 35, 3. Sofri itzazü bihoztoiki, 

zure nahiaren kuntre jiten diren gaizak. Mst III 47, 2. Oraingo nere nai-gogoak dizula zuri, komunione berak 

adina atsegin ta gloria. Mb OtGai III 394. Bere burua, gogo ta naiak espirituko indarraz beti ukatzen zituen. Cb 

Just 32 (Eg II 41 naiak egin). Hobeki gure nahia egiten dugu bertzena baño. Mih 74 (v. tbn. nahi guziak egin en 

Lç Act 13, 22, nahia egin en Gç 203, Lg II 257, Mg CC 233, JesBih 450, Lard 377, Bv AsL 207, JE Bur 46, A 

Ardi 82, Enb 95, Ir YKBiz 313, Zerb IxtS 88, Mde HaurB 17, nahiak egin en Ip Hil 148; cf. infra NAHIA(K) 

EGIN). Dugulaik biotz bat, nai bat ta guzia bat Jangoikoareki (381). 'Un querer'. LE-Ir. Ukhan nahi zina 

horrelako izateko. Dh 56 (v. tbn. 266 y 76). Nahi xoil batez ezdeusetik athera dituena. Ib. 183. Leku Santuak 

ekusteko nai andi bat. AA III 402 (v. tbn. 609). Nai gaistuai ta gurari deungai lekurik emoten ez deutseenak. fB 

Ic II 242. Harat goateko nahia aitzinetik sentitzen dut. EgunO in Arb Igand 179 (v. tbn. 105 y 181). Kofesio ona 

izanen da bere nahirik gabe ahazten bazako deklaratzea bekatu mortal bat? CatLuz 33 (cf. infra NAHIZ). Gure 

nahi eta gutiziek gaituzte bizi huntan dohakabe bilhakatzen. Jaur 117. Konformatu goiko nahiari. Gy 12. Deus ez 

da egiten [...] [Yainkoaren] nahia gabe. Hb Egia 2 (v. tbn. 26). Nere azkeneko nai edo borondatea agertu dizut. 

Arr GB 32. Jaungoikuaren naia betetzeko. Bv AsL 42 (v. tbn. nahia bete en Lard 460, AB AmaE III, Inza Azalp 

139, Enb 180, Bilbao IpuiB 80 y Xa Odol 79, nahiak bete en ArgiDL 81). Jesusen nahia da ethor zaitezen zeruko 

loriaz gozatzera! Jnn SBi 152 (v. tbn. 43). Emagun majoritatearen nahia dela lege. HU Aurp 83. 

� (s. XX). Zure barrengo poz-naigabeak, / burrukak, naiak. Jaukol Biozk 2. Nai estu batek ozkatzen dio [...] 

biozpea. SMitx Aranz 29. Bere ikasgorako nai sutsuaz arriturik onela esan zion [...]. Etxde JJ 17 (v. tbn. 35). 

Eriotz ori bere naiaren aurka egin zula. Ib. 169. Bihotz-ezpainetan sukar bat senditzen dinat. Hire beharra, hire 

nahia, hire amodioa. JEtchep 64. Nik lurralde guztietarako gogoa izan det beti [...]. Itsastarrenganako naia ere 

bai. Anab Aprika 7 (v. tbn. 84). Aurrerapenaren nai edo leia ori da [...] munduan agintzen duena. Vill Jaink 54. 


mende.


Nere naia, beroriei serbitzea besterik ez bait-da. Berron Kijote 46 (v. tbn. 150). Nahi hutsa, ondore gabeko 

nahia, eragin-indarrik gabekoa. MIH 33. Gure gogoetak eta nahiak aldakorrak izaten dira. Ib. 313. Bere nahiak 

betetzeko. MEIG VIII 70. 

v. tbn. O Po 18. SP Phil 433. Arg DevB 190. OA 22. Ub 102. Egiat 217. Monho 56. Añ CatAN 40. It Fab 118. 

Dv LEd 9. Bil 89. CatS 75. Legaz 37. Zby RIEV 1909, 108. Elzb Po 214. Elsb Fram 60. Xikito 2. Ill Pill 30. 

EusJok II 52. Muj PAm 71. Ox 34. Kk Ab I 34. Otx 100. Laux BBa 128. Alz Txib 86. ABar Goi 51. Etcham 180. 

Zub 123. Ldi IL 24. EA OlBe 40. Iratz 57. Lf Murtuts 9. Akes Ipiñ 9. Gand Elorri 186. Izeta DirG 91. Erkiag 

BatB 172. MAtx Gazt 40. Zait Plat 72. BEnb NereA 257. Larz Iru 114. Ardoy SFran 307. 

� Orduko aren nai-muiña etzenun bete. Or Aitork 114. Alabearraren aizea [...] gure alde asten bada, gure naiontziaren 

belak beteaz. Berron Kijote 166. 

� "Plaisir, atsegiña, gostua, nahia" Ht VocGr 403. 

� Consentimiento. "Agrado, consentimiento, naia" Lar. v. nahibai. � Jaun Erretoraren nahiareki. Bp I 109. 

Seme alabak ez dabee ezkontzako berbia emon biar gurasuen naija bagarik. fB Ic III 354. Ona emen Rebeka; / 

gure naiarekin / bijoa ezkontzera / Isak onarekin. It Fab 237. [Buddistetan, emazteek senharraren] nahia behar 

dute deusen hasteko ere. Hb Egia 64. Noz izango da bada pekatu? Bakarrik borondateak bere naiya edo baiya 

emoten dabenean. Itz Azald 185 (v. tbn. 188). � [La Capitana Españakoak] beste tiro bat disparatu zion etsaiari 

atakatzen zebala peleara [...]. Holandesak naitzat arturik, erantzun zion beste sutunpada batekin. 'El holandés 

aceptó el reto'. Izt C 437. 

� (Buena, mala) voluntad, disposición de ánimo. � Egin bear zenituke [lanak] poz eta nai andiarekin. Mb IArg 

I 319. Begi leunez ta nai onarekin. Ib. 310. Ark emen nai onez arzen dituen neke-lanak. Ib. 154. Geroko bere 

gauzak egiteko asmo ta nai osoan. Ib. 94. Ta nai oso batekin eman zituan bere odola ta bizia. Ub 130. Gere 

borondate edo nai gaiztoa ukatzeko. Gco I 419. Jainkoak [...] kontu idukiko dauku gure xede ta nahi onaz. Dh 

98. Bijotzeti ta nai onagaz egitia. fB Ic II 244 (v. tbn. nahi ona en Mde Pr 105). Nai txarragaz edo gauza 

txarrerako egin dabela. Ib. 219. 

� Voluntad (facultad del alma). "Adimenduak baino gure nahiak maizago garabiltza, [...] notre volonté" H. � 

Nik eman darozkitzut orhoitza, gogoa, nahia, adimendua eta bertze dohain asko. Dv LEd 194. Bainan badu 

gehiago arima bat, adimenduaz, nahiaz, amodioaz dohatua. Lap 71 (V 36). Usteak eusten; naiak âl eman. "La 

voluntad". Or Eus 399. Nahiak egiten gaitu on ala gaixto. Lf in Zait Plat XXII. 

� (Precedido de part.). v. EGIN-NAHI, bizinahi, gozanahi, ikasnahi, ikusnahi, hil-nahi, ITO-NAHI, jakinnahi... 

� Batre minik [...] [karzelan] eztuk, lekot ialgi nahia. E 243. Emozu neurri zure ian-edan nahiari. SP 

Imit I 19, 4. Elizatia aski haier gaizkirik ez egin nahia? Bp I 95. Handikeriak, sobera agertü nahiak, plazerak. 

Bp II 57. Bena holako gaizen jakin eta ikhertü nahiak, eztü abantallarik batere erakharten. Mst III 58, 2. 

Bekaturako bideak utzi naia. Mb IArg I 239. Etzin baño len otoitzak ez esan naia edo gaizki esatea. Ib. 253. An 

Jainkoa beti ikusi naia, ta iñoiz ere ez ikusi bear gogorra. Cb Eg II 206. Nolako deadar, garrasi ta libratu 

naiak? Mg CC 111. Arduragabe gastatzea, apaindu naia ta jolas ta atsegiñ txarren gura. AA III 625. Senti du 

beleak kantatu nahia. Gy 2. Faraonen Israeltarrak galdu-naia biziena zan egunetan. Lard 64. Gurasoai agertu 

zien neskatx arekin ezkondu-naia. Ib. 140. Mezutzen dio, Espainiarat itzuli nahia. Laph 106. Mundu au utzi-naia 

[...] sartu zitzaion goguan. Bv AsL 91. Hura da Jinkoaren boronthatiaren egin nahia, hari menpetürik osoki 

egoitia. Ip Hil 184. Ona izan naia, gauza aundien egarria. Etxeg in Ag AL 7. Andiagoa euren emon naia, 

sakonagoa euren barruko poza. Ag Kr 49. Luzitu naia ezta milagro / dagoalarik aiñ gazte. Urruz Zer 76. 

Bidegabezko aberastu-naia debekatzen digu amargarren aginduak. KIkG 59. Diputazioak berak Serranorekin 

itzegin-naia agertu zun Durangon. Or SCruz 33. Emen dagona ez da besterik / bengatu naia elkarri. Tx B I 112. 

Ta oroitzen al zera aren konbidatu naia? Txokolate, limonada [...]. Lab EEguna 74. On egin-naia. Munita 32. 

Bakarka itz egin naia agertu zion. Etxde JJ 201. Ageriko diran egiñak goretsi naia dute, txit arrixkutsua. Or 

Aitork 296. Maitetasuna, parkatu-naia. Erkiag BatB 199. Irugarren griña, aurrak izan naia. MAtx Gazt 27. 

Goiti egin nahia emaiten daitak gizon horren ikusteak berak. Larz Iru 64. Aspaldian banuen / bisitatu-naia. Uzt 

Noiz 38. Baneukan aspaldi ontan / sabeletik ase-naia. Ib. 79. Kiñuka zerbait esan naia bazuan. NEtx LBB 55. 

Gorabeharra eta lurrera nahiaren arteko teinkak. MIH 263. Bake-itxurak gorde nahia bakerik ez zen lekuan. 

MEIG VII 163. 

v. tbn. Egiat 177. Dh 159. fB Ic III 365. Izt C 457. Hb Egia 44. Bil 85. A Ardi 14. AzpPr 81. Ud 98. ArgiDL 123. 

Enb 71. Ldi IL 61. EA OlBe 17. JAIraz Bizia 17. Mde Pr 229. Anab Poli 126. Basarri 171. Gazt MusIx 156. Zait 

Plat 33. Xa Odol 294. Berron Kijote 47. 

� (Precedido de rad.). � Bethierekoak, higuintza emaiten du, alda nahia ekhartzen du. Ax 359 (V 238). Eta 

aulkeri onek asaldatzen naunean nere burua zuri-naia datorkit. "Subintrat mihi excusatio". Or Aitork 294. Sal 

nahiaren izaria beiratuz, gehiago sal lezake. Larz Iru 60. Goza-naiak oñaze-itxasoan sartzen du gizona. NEtx 

Antz 108. 

� (Precedido de sust.). v. DIRU-NAHI, ITXURA-NAHI... � Ian-edanetik, gulatik [...] sortzen da haragiaren 

plazer nahia eta bekhatua. Ax 410s (V 267). Alakoa izan zan deabruaz eman zion bekatu naia, ezen egin zuen 

[...] tokamentu itsusi bat. Mg CC 133. Askatasun-naia. Ldi IL 167. Bere neke-naiak, bere neke-gogoak, au da, 

erderaz espíritu de sacrificio esaten danak. Ib. 155. Gorroto-naiak itzaliz. Or Eus 209. Izigarriko xokolet-nahia 


mende. 

826


phiztu omen zion zintzurrean barna. Lf Murtuts 10. Mendeku edo bengantza-naia. Or Aitork 291. Onen gogoan, 

ostera, alako atzera-biurtze naia erne zan. Erkiag Arran 172. Damu izan ebazan bere arrokeri ta txalo-naiak. 

Bilbao IpuiB 41. Dana aundikeria edo aundikeri naia ei zan. SM Zirik 105. Arrokeria ta itxura-naiak alde 

batera iaurtita. Zait Plat 99. [Gure] ondasun-naia, amodio-naia. Vill Jaink 151. Mattin, zuretzat eztu atzenik, / 

guk daukagun biotz-naiak, / mugaz arunzko ta ununzkuak / nola baigeran anaiak. Uzt in Mattin 24. Beren 

galbidea, beren artarako kutizi naiean sortu oi zan. Berron Kijote 125. Ez dio maitasunak ernatu zion zorionnahiari 

ukorik egingo. MIH 299. v. tbn. Egiat 249. Jaukol Biozk 106. Laux BBa 38. � Utzak nekatzera zoroa 

bere thusto nahiareki. "Avec la convoitise qu'il a d'amasser beaucoup de bien". O Pr 584. � Ganixek errege nahi 

bat lagundu du, inperadore nahi bat orobat lagunduko zuen. Atheka 173. � Ostoak, aize-naiak eragin-ta, 

ixilkako soiñu beldurgarria zarioten. "Movidas del blando viento". Berron Kijote 215. 

� (Precedido de subordinada). � Zeren plazera iragan den bezain fite, han da [...] urrikia, atsekabea eta egin 

ezpalu nahia. Ax 387s (V 254). 

� (Con -(z)ko adnom., precedido de participio o, menos frec., de radical). v. IKUSNAHIEKO, JAKIN- 

NAHI(Z)KO, JOLAS-NAHIKO. � Tr. Emplean el suf. -zko los autores septentrionales y -ko los meridionales. 

� Gozatu nahizko desira handi batekin. Ax 53 (V 34). [Haserre] borondate gaixtozkoa, mendekuzkoa, ez 

bekhatuaren erremediatzeko baiña bekhatoreari berari gaitz eman nahizkoa. Ib. 278s (V 186). Eta hala 

zahartzeko amurusia da gaixtoena. [...] Zeren hura baita, gogoarena, naturaleza bortxatu nahizkoarena. Ib. 376 

(V 248). Iainkoaganik izan zuenean bizitze debotera ardietsi nahizko grazia. SP Phil XXI. Ongi ikhasi nahizko 

desirkundea. ES 197. Eta gizonen gogara egiñ nahizko gutizia banoak zure baithan badirauela. Ch III 46, 2. 

Gure pasionea kontentatu nahizko lehia itsuak. He Gudu 111. Munduaz estimatua izan nahizko desira 

mugarrigabe batetik. Ib. 86. Hartaz yabetu nahizko hirritsan bizi ziren. Lg I 230. Etzaiteztela eman muga hura 

yakin nahizko grinan. Lg II 186. Eta gauza berriak eta ez-oituak aditu naieko asko zituen. Lard 514. Asisen, asko 

jantzi santua jantzi naikok itxoroten zion San Franziskoren etorrerari. Bv AsL 140. Inguruetako etxe-santu 

guzietara juaten ziran gazte mundua utzi-naikuak. Ib. 108s. Agindu naikoen guda zitalak. Ag G 259. 

Manestarren ager-naieko biziera latza maite artu zun. Or Aitork 138. v. tbn. Izt C 213. HU Zez 211. JE Bur 66. 

� Ordainaren esperanzak eta beretzat nahizko desirak. SP Imit I 15 2. Ene maithea, on nahizko, / badiat higanik 

yadan froga franko. "Les marques de ta bienveillance". Gy 245. Yainko onari dakiola ordurako beste gazte-sail 

bat agertu-izatea [...] gu baño aurrerago-naiekoa. Ldi IL 58. 

- ELKARREN NAHIAREKIN. De mutuo acuerdo. � Abiaduratik beretik, jarri ziren guziak, elgarren 

nahiarekin, Birjina Sainduaren arartekotasunaren azpian. MarIl 112. 

- NAHIA (det.). A discreción, a placer; tanto (...) como se desee. v. NAHI ADINA. � [Aita] datorrenean 

erosikoguz, / etxe au ta orko mendia. / [...] baita kokoak naia izateko, / kokokotxuak erosi. Zam EEs 1917, 196. 

Eztenek eta Kirik naia barreak egiten zituen, besteen estutasunak ikusita. Erkiag Arran 55 (v. tbn. 120). 

Alakoren baten naia edanaz asetu eta ito daitezan. Ib. 49. 

- NAHIA HARTU. "Resolverse a hacer algo, (c.) gogoa, naia artu, asmua artu" Añ. 

- NAHIA(K) EGIN. a) Complacer, satisfacer(se). "Naiak egin, satisfecho; litm., hacer las querencias (Vc)" A EY 

III 335. "Naiak-egin, satisfacerse (Vc)" A Apend. � Aberats bati [...] guztiak naija egiten deutsee. fB Ic I 48. 

Ardura nausija da, Jesus maitiari naija egitia. fB Ic III 325. Aserratuta egoan / bere buruagaz, / ezebalako naia 

/ egin diruagaz. Azc PB 147. Bi jaki ugariz naia egin dezaten. A Ardi 46. Nork bere baitarik iakin nairik berariz 

diardute ta naiak egin (asean eta betean, ots, asebete) arte ez dute askatu nai. Zait EG 1957 (7-8), 20. b) 

"Ogizko nahia egin, satisfacerse al hartarse de pan (Vc)" A EY III 335. 

- NAHIA(K) EMAN. Complacer. � Ta bein naija emoten bajako gurari txarrari, zeinbat geijago, ainbat 

naijago. fB Ic II 257. Ta au egiten da, gorputzari naijak emon ezagaz. Ib. 276 (v. tbn. III 275 y II 288). 

- NAHIAK ERAGIN. "Naiak eragin, dejar satisfecho a alguien (Vc)" A EY III 335. "Naiak-eragin, satisfacer 

(V)" A Apend. 

- NAHIAN (G-azp ap. Gte Erd 228). a) (Precedido de part.). Queriendo. v. NAHIEAN. � Tr. Documentado en 

autores meridionales, principalmente guipuzcoanos, desde la segunda mitad del s. XIX. Al Norte se encuentra en 

textos suletinos y en Duhalde, Zalduby, J. Etchepare, Oxobi y Xalbador (EzinB 90). Arrese-Beitia emplea, salvo 

errata, la forma neian (AmaE 10), junto a naian (AmaE 371). � Lehia handirekila, / haren bila [...] iarri ziren 

[...] hari gurtu-nahian. O Po 60. Gizon zaharrari gaude begikhaldiz, haren adiniala heltü nahian. Egiat 190. 

[Bainan bertze asko mortifikazione egin ditezke] hala-nola, ikhusi nahian ez behatzea, aditu nahian beharria ez 

paratzea [...]. Dh 70. Zamaria orkatzaz mendekatu nahian. Arch Fab 151 (tít.). Bai-ezean edo ez sinistu naian 

egon gabe. Zab Gabon 91. Ura billatu naian dabill. Alz STFer 131 (v. tbn. Txib 107). Egiaren jakin nahian bizi 

ziren. Ip Hil 104. Erriko gauzak zuzendu naian alzabilzate? Ag G 168. Oñatin ezpadago / iñor artu naian, / 

saldu zazu Araban / bestela Bizkaian. Noe 70 (64 nayian). Ega egiñ nuan bere oñetara, muñ egiñ naian. Urruz 

Zer 16. Orri irabazi naian egin / dute makiña bat saio. EusJok 52 (141 nayian). Lurrari aberastasuna atera 

naian dabillen baserritarrak. Etxeg in Muj PAm 29. Ezin ezagutu dugu, ontsa jakin-nahian ginelarik. JE Ber 40. 

Zergatik ari dituk ba beti aztuarazi naian? ABar Goi 70. Arima bat irabazi nahian saiatzen dira. Mde Pr 270. 

Nere lepotik parre egin naian al abil? Etxde JJ 12. Asko pillatu ziran berari zorionak emon naian. SM Zirik 

109. Orotan gütük gaizen / jauzazi nahian. Casve SGrazi 106. Gaizki esanak zuzentzen edo zuzendu nahian 


mende. 

827


nabilelako aspaldidanik. MEIG VI 137. v. tbn. Bp I 60. Echag 221. Apaol 111. Bv AsL 69. Iraola 67. Arrantz 

104. Enb 107. Basarri 28. Gand Elorri 178. Erkiag BatB 204. NEtx LBB 73. Uzt Noiz 20. Nayian: Bil 32. Xe 

283. Ud 37. PE 83. AzpPr 38. JanEd I 108. Tx B 88. 

� Bere etsaiareki nahin baken egin. 'Voulant faire'. Etch 638. 

� (Con subjuntivo). � Ala zuk onsa markatu / zeluratko bidia, / nahin zure karitatez [...] batbedera [...] harat 

dadin abia. In Tt Onsa 183. Hogeita sei denian banin bost etxeko / ni gal nendin nahian, ene beretxeko. Etch 

180. 

� (Precedido de sust., adj. o pronombre). � Gaia oro igaran zin ertzik eskin, / lehen igarailetarik sekurs nahin. 

'Désirant le secours'. Etch 640. Aulduta jarri gera / alimentu naian. Ud 102. Onera etorri naiz / andregai bat 

naian. Ib. 39. Zazpiak bat nahian / bagaude aspaldi handian. Zby RIEV 1909, 399. Jesus amodioz bihotza 

gaindian, / zein miragarri zen azken afarian! / Guretzat zelarik hiltzerat abian, / gerokotz ere zen gurekin 

nahian. Id. ib. 1908, 209. Malentxo naian Jose nabarben ibilli bada, ez jakiñean ibilli da. Ag G 330. 

Eskualdunak Eskualdun nahian bethikotz / bazauzkaten gogoa ta begiak zorrotz! Ox 175. Zure zorion naixan 

batu detsut eriotzia! Etxba Ibilt 489. Sumatuz euskaldunak, ospetsu nahian, / guretik deus ez duen hizkuntza 

mihian, / sofritzen egoiten naiz [...]. Xa Odol 224. 

� Nexkato bat bainuen etxean, / galdu dut hiri beltzean! [...] / Han dabila Jaunak ez nahian / bihotza dauka 

lohian. Ox 171. 

b) A punto de. � Ikusirik sagasti bikañak sagarren kargakin izarditan, ler egin naian [...]. Iraola 58. 

- NAHIAREKIN, NAHIAZ. (Precedido de posesivo). Voluntariamente. v. infra NAHIZ. � Nola iristen da 

batek bere naiarekin egiten dituan bekatuen barkamena? Ub 154. Bai, neure naiaz, gurariz [...] jausi nas. Añ 

EL 1 57. 

- NAHIAZ, NAHIEZ, NAHIRIK, NAHITA, NAHIZ (con valor vbal.). v. nahi izan. 

- NAHIEAN. a) (Precedido de part.). Queriendo. v. NAHIAN. � Tr. Documentado desde mediados del s. XIX 

en autores meridionales, principalmente guipuzcoanos. � [Tomo bat] eguzkiarekin munduak artu daben auzia 

erabaki naiean izkribatua. Izt C 469. Eta semea ezkondu naiean [...] emazte-gai billan bialdu zuela. Lard 28. 

Altxatzen da eskapa egin naiean. Ill Testim 21. Santa Kruzekin adiskidetu-naiean onela esan nion. Or SCruz 

129. Erri guzia, Ramuntxo ikusi naiean egongo da, e? Alz Ram 83. Laisterka datorkien eriotza atzeratu naiean. 

TAg Uzt 147. A, babua! Ta zure bizia galdu naiean zabiltz? NEtx Antz 114. Ari zala kantari, triste zeudenak 

alaitu naiean. Salav 47. v. tbn. Aran SIgn 113. Moc Damu 35. Goñi 58. A Ardi 89. EusJok 117. Muj PAm 71. 

Jaukol Biozk 68. Ldi IL 49. ABar Goi 59. SMitx Aranz 167. JAIraz Bizia 36. Etxde JJ 89. Txill Let 105. Bilbao 

IpuiB 257. Gand Elorri 84. Ugalde Iltz 52. Izeta DirG 111. Onaind in Gazt MusIx 155. Vill Jaink 178. Berron 

Kijote 173. 

� (Precedido de rad.). � Idazti xumea egitekoz, oro ezin argitaratuz, asi nintzaizun aukera-naiean. Markiegi in 

Ldi IL 12. Eskuak bezain zangoak arin / ditula ager-naiean da. Or Eus 167. 

� (Precedido de sust. o adj.). � Erdilaririk bada Zortziko-naiean / baten urrena beste dituzu lanean. Or Eus 25. 

Oro erara daude doatsu naiean. "Beatos esse velle consonant". Or Aitork 271. � Zein baño zein danak alkarren 

leiean, / penitentzi-kera berrien naiean. SMitx Aranz 146. 

b) A punto de. � Aldats oek amiltzeko zorian daudela zinzilika erori naiean. 'En trance de precipitarse y caer'. 

Izt C 25. 

- NAHI-ERDI. "Veleidades, deseos imperfectos, [...] nai-erdiak, nai-usainak" Izt 120v. 

- NAHIEZ. (Precedido de gen.). Voluntariamente; según la voluntad de, el deseo de; por la voluntad de. v. 

NAHIZ. � Ah, zori tristeko jendea, jende zere naiez bekatupe gaiztoan zautzana. Mb IArg I 117. Baña Jainkoak 

eman ziozkan fabore ta erregalo geiegiaz gaizki bere naiez usatu, ta bea jo zuen. Cb Eg II 6. Ni alabaña ez naiz 

nere naiez sekulan orditu. AA III 370. Geren naiez sartzen bagera bekaturako bideetan. Ib. 489. Nere naiez, 

gaur bertan, emendixe irten bear luke mamiturik [...] dalako orrek. Ldi IL 146. Baztanen bizitua eta bere naiez 

Lekarotza ehorztera ekarria. Izeta DirG 12. Rozinanteren anketara erori zan alabearraren naiez. Berron Kijote 

164. v. tbn. LE Bail1 226 (bere naies). Laux AB 54. 

- NAHI IZAN. v. nahi izan. 

- NAHIKO (Dv), NAHIEKO. a) (Precedido de gen.). Del agrado de, del gusto de. "Ez da ene nahiko etxe hunen 

saltzea, il n'est pas de ma volonté [...]. Gauza horiek ez dire zure nahiko, ces choses ne sont pas de votre goût. 

Hori ez da ene nahiko, cela ne dépend pas de ma volonté" Dv. � Eztitut deusetan ere bilhatuko neure nahikoak, 

eta bethi bertzei lehenkuntza emanen deraiet nere gainean. "Je ne chercherai jamais mes commodités". Birjin 

184. Baña sartuko gera / berriro pozian, / gure naieko egun / oiek etortzian. Bil 30. Galdetu zion Ordena nola 

zijuan. Galde oni eman zion oso eranzuera beraren naikua. Bv AsL 175. Edade onetan besteak izaten dituzten 

txorakeririk gabe, guzien naiekoa zen [Bernardatxo]. Goñi 75. � (Con determinantes). � Bere nai osoko, gogo 

osoko ta ezaubera errazuazko lagunagaz. fB Ic III 356. Eta nola bai Jainkoaren nai-ederrekoa dan lurrean bere 

ordeak egiten dituztenai guk zintzo obeditzea [...]. 'Y como es tanto lo que a Dios agrada'. Aran SIgn 27. b) AxN 

explica frankia (Ax 359 (V 238): Nola gizon ezkonduak bethi ere baitu bere emaztea bere eskuko, bereaz frankia 

eta bertzerenaz eskasia [...]) por naiekoa. "Naikoa egiteko, como nai dodana" msOch 44. 

- NAHI-MOLDE. � Mundu huntan badugu zoinek gure nahi moldea, uz nazazue gazte naizeno nereari 


mende. 

828


jarraikitzera. "Goût". Birjin 429. 

- NAHI OSOAREKIN, NAHI OSOZ. Voluntariamente; con toda la voluntad. � Guzia bere borondate ta nai 

osorekin. Mg CC 249. Legeari desobeditzea gauza handian eta nahi osoarekin. CatJauf 40. Bere nai osoarekin 

amiltzen da on orren ondoren, indar guziarekin eltzen dio. Vill Jaink 113. 

- NAHI PUNTATIK BIZI. � Ez luke aski indar [...] bere jaidura guziak betikotz zapaturik [...] behar balu, beti, 

beti hatsik hartu gabe, bere nahi puntatik bizi, gau eta egun! "Vivre à la point de sa volonté". Ardoy SFran 26. 

- NAHIRA (SP), NAHIERA. a) (Precedido de gen.). (Plegar(se), traer, dejar, estar supeditado... ) a la voluntad 

de; (estar, actuar...) según la voluntad de, el deseo de, al gusto de, al agrado de. "Bere nahira baizen, sinon selon 

sa vol[onté]" SP. v. nahitara, nahiara. � Tr. Documentado en autores septentrionales desde la primera mitad 

del s. XVII hasta principios del s. XX, en todos ellos bajo la forma nahira(t). Al Sur se encuentra en Inza, 

Iraizoz, Etxaide y Villasante, que emplean la forma naiera. � [Arimari] gorputzarekin oraiño iuntatzeko desira / 

geldi zaio, harik ekhar dadin bere nahira. EZ Man I 45, Ezkontzeko heldu bazaik bihotzera desira, / konpli ezak 

Elizama sainduaren nahira. Ib. 19. Izatu gutizia lohirik edo pensamendu desonestik zeure nahira; ian sobera 

edo gastatu friandizan. Hm 196. Jainkoaren nahira erremetitzea. Gç 84. Nahi dut ikhas dezazun gauza guziak 

ene nahirat uzten [...] errankizunik batere gabe. Ch III 56, 1. Beldurrez zure nahira gauzak izateak eroraraz 

zaitzan orguilleriarat. Ib. 30, 4. Haboro konbeni zaizü [...] phenez borogatiak izan ziteien, eziez oro zien nahiala 

bazüntie. Mst III 30, 4. Hitzunzikeriei beharriya bere nahirat paratzen dioena, hetan partalier egiten da. Mih 65 

(v. tbn. 47). Jainkoaren nahirat eztagon eta Jainkoak nahi duena on hartzen eztuena [...]. Dh 234. Semea, 

erresinazione oso batekin Aitaren nahira zagola. Jaur 361s. [Zeren] gizon prestua eroria baitago bethi 

Jainkoaren nahira. Dv Lab 4 (v. tbn. -(r)en nahirat erori en Lg II 209 y Laph 17). [Khorpitzak ardüra] arima 

bere nahiala plegatzen dü. Ip Hil 53. Eta jaun ta erregetzat artu ezkeroz [...] ez gera beartuak egongo aren 

borondate edo naiera egoteko? Inza Azalp 139. Lübürüsko huntan [...] ekarten dügün aipaldiak behar zükian 

agertü gure nahiala, diala urte parrasta bat. Const 13. Yesus bereala yartzen da Yainkoaren naiera. Ir YKBiz 

425n. [Beltranek] ikaragarrizko etorria zun eta bere naiera ari ezkero etzan konturatzen denbora aurrera 

zijoanik. Etxde AlosT 16. Itxaropen oro galdurik sekula bere nahira erakarri ahal izanen zuela orain. Mde 

HaurB 39. Auzi au gure naiera zuritu dezagunean, Lapurdi aldera [...] joango gaituk. Etxde JJ 118. Leun-leun, 

borondatez aldatu azten zun eta azkenerako bere naiera ekarri. Ib. 69. Zerbait ikasia den gizonak badaki 

ezkontza eztela iñoiz eta iñun ezkontideen naiera egon. Vill Jaink 158. Guk borondate onik ez dugu ordea, / 

gurekoikeriaz bai bihotza betea, / gure nahirat hesten diogu atea. Xa Odol 251. � (nahi guzietarat). � Erortzen 

naiz ene nausi dibinoaren nahi guzietarat. Mih 48 (v. tbn. 98). � (nahietarat). � Amak, Erramunen gogoa 

aiseago bere nahietarat moldatu zuen. JEtchep 60. 

b) "Nahira (BNc), a gusto" A. 

- NAHITAN. (Precedido de posesivo). � Bere nahitan dea zaharturik ezkontzen dena? [...] Ez othe du oilar 

zaharrak egiten, saldarik hoberena? In Ox 204. 

- NAHITIKAKO. (Precedido de posesivo). "Qui vient de la volonté. Zure gaitza ez da ene nahitikakoa, votre 

mal ne vient pas de ma volonté" Dv. 

- NAHI-USAIN. v. NAHI-ERDI. 

- NAHI HUTSEZ. "Arbitrariamente, nai utsez" Añ. 

- NAHIZ. (Precedido de gen.). Voluntariamente; según la voluntad de, el deseo de. "(G, AN), voluntariamente, 

deliberadamente" A. v. NAHIEZ; Cf. NAHIZ (s.v. nahi izan). � Tr. Documentado al Norte desde Leiçarraga. Al 

Sur lo emplean Zuzaeta, Moguel y fray Bartolomé. � Ezen haur bere nahiz ignoratzen duté. "Volontairement". 

Lç 2 Petr 3, 5 (He berariaz, TB nahi dutelarik). [Iauna], zure nahiz ere ehotzen du urezko errotak. EZ Man II 

147. Zeren libreki, bere nahiz eta borondatez hiltzen. Ax 273 (V 182; v. tbn. 114 (V 76) libreki eta bere nahiz). 

Bere nahiz eri denari, nork bilha dezakeio osagarri? O Pr 94 (v. tbn. en contexto similar Arb Igand 150). Artu 

zituen pena guziak bere naiz, bere borondatez. Mg CC 244. Bere naiz, premina bagarik okasinoe jakinera juatia. 

fB Olg 181 (v. tbn. Ic II 201). Jesus laztu zen bere nahiz, ezik haren sendimenduak nahizkoak dire. DvHtoy 

468n. Ausarta tzarra!... Nere nahiz, kanperoak treina huts egin duela! Larz Iru 76 (Lek nik naita). [Gizonak] ez 

baitira, egiazki, Jainkoaren nahiz beren buruen jabe? Ardoy SFran 304. Aita Sainduaren nahiz Indietako eremu 

guzia [...] bere gain zuela. Ib. 205. v. tbn. Harb 161. Bp I 104. Mih 81. CatLan 100. Zuzaeta 85. Hb Egia 101. 

CatS 87. Elsb Fram 121. HU Aurp 113. CatJauf 17. Etcham 97. Iratz 185. � (Con determinantes). � Gure nahi 

propiz, iakiara eta dakusagularik, egiazko argitik aldaraturik. Lç Dedic ** 8v. Nere nahi hutsez, nere atseginak 

hartzeagatik [...] bidatu naizela. Dh 188. 

- NAHIZKO (Urt Gram 54, Dv, H), NAHIEZKO (Lar, H). a) "De volontiers, nahizkoa" Urt Gram 54. 

"Facultativo, libre" Lar. "Qui appartient à la volonté" Dv. � Nahizko praubezia! AR (ap. H). Etzuten kausitzen 

arth-eskasezko et-oharkabeko hutsik baizen, bakhan osoki nahizkorik deith zitekeienik. Birjin 356. Naizko 

pekatuba. fB Ic II 240. Geure ustiak ta geure gurarijak, bai asarrezkuak ta bai naizkuak. Ib. 261. Jainkoak 

egiten ditu hainitz gauza borondate osoki nahizko batez, nahi ditu bertze asko gure libertatetik dohazinak. Jaur 

188. Jesus laztu zen bere nahiz, ezik haren sendimenduak nahizkoak dire. DvHtoy 468n. Erdi-nahizko hiltze 

horren orhoitzapena. Lf in Zait Plat XIV (ref. a la muerte de Sócrates). Bi maitaleen arteko gurari, uisi ta 

naiezko bategite zoragarria. Onaind in Gazt MusIx 150. 


mende. 

829


� (Con reduplicación). � Atsegin iragankorren bilha ibiltzearen ondoan, pairamenen hautu nahi-nahizkoa. 

Birjin 109. 

� (SP, Dv (que citan a O), Gèze). (Tras bere, etc.). "Volontaire, berenahizko" Gèze.� Bere nahizko gaitzik eztu 

nehork. "De mal volontaire". O Pr 93. Zenbat barraiadura [othoitz giten zinaudenean], baita gehienean zure 

nahizkoak. Birjin 262. Norberaren naizko ta borondatezko eskuka, mosuka, oratute. fB Olg 122. Denak ziren 

menditar bere nahizkoak. Hb Esk 161. Zer enthelegatzen düzü Praubezia bere nahizkoaz? CatS 60. Bere nahizko 

Pobrezia, garbitasun perfeta, eta obedientzia osoa. CatJauf 94. 

b) "Désirable, qui est conforme à ce que l'on désire. Nahizko egunak ditugu, nous avons des temps (des jours) à 

souhait" H. 

2 nahi (V-ger-arr-gip; Añ). Ref.: A Morf 597; Etxba Eib; Gte Erd 201. � O (conjunción no disyuntiva). "Roso y 

velloso, sin distinción todo: (c.) gordin nai eldu" Añ. "Nai karu nai maru (V-ger)" A Morf 597. "Nai, Tabuyon 

txakurra. Locución con que se significa que lo que cuenta uno u oye no pasa de ser un deseo. Zuk diñozuna, nai, 

Tabuyon txakurra" Etxba Eib. "Ondo daoz bata nai bestea (V-arr)" Gte Erd 201. v. nahiz (2). � Tr. 

Documentado en VJ y en autores vizcaínos desde principios del s. XIX (tbn. en Lizardi (IL 100)). � Ezin 

gogoratu baditu zeinbat [pekatu] direan, esan gitxigorabeera lau, amar, ogei, berrogei, nai geiago badire bere. 

VJ 10. Errege nai pobre, / nagusi nai txiker. Añ EL 1 175. Abade bat nai praile bat juan leitekiala. fB Olg 166. 

Biarrak priesaz, ondo nai txaarto amaituta. JJMg BasEsc 109. Mezia esan, nai ataraten daben, baita bere 

enzuten dabenak. Astar II 210. Bakarrik nai lagunakaz zagozanian. Ur MarIl 70. Orregaitik bada, demonioak 

nai munduak nai aragijak pekatuan jausi eragin gura deutsunian [...]. Ib. 28. Baña olan zala, nai alan zala, 

Txominek beti eukan gogo-argia. Echta Jos 13. Zelan edo alan, il nai bizi [...] alegiñak egittea. Ib. 117. Zar, 

gazte, txiki ta andi, aberats nai txiro. Enb 148. Gabez nai egunez. Otx 111. Indarrez, gura nai gurez ezarritako 

buztarri ori ausi ta [...]. Eguzk GizAuz 86. Erazago bizi dana nai estuago [...] dabillena. In Akes Ipiñ 3. 

Gizonezko nai andrazko, umeak ere bai. Erkiag Arran 24 (v. tbn. BatB 35). Bardin baso nai solora, / poz-pozik 

joaten gara. BEnb NereA 138. v. tbn. Mg CC 228. Zav Fab RIEV 1907, 534. AB AmaE 349. Azc PB 87. A 

BGuzur 118. Itz Azald 129. JanEd II 55. Or Tormes 73. Kk Ab II 12. � [Abesti au] abesauten zan, umeari lo 

eragitteko, nai edozein ordutan da lekutan. Echta Jos 29. 

- NAHI... EDO... Bien... bien..., sea... sea... � Nai eguerdia baño leenago, edo geroago. Cap 58. 

- NAHI... NAHI... (Vc ap. A; Añ (V)). "Sea ésto, sea esotro, (V) nai au, nai ori" Añ. "Conjunción disyuntiva 

que significa "sea... sea" o "ya... ya, ora...ora"" A. � Tr. Documentado en autores vizcaínos desde principios del 

s. XIX. En los ejs. en los que nahi encabeza una subordinada, el vb. de ésta puede ser bien una forma vbal. con 

suf. -(e)la o un participio; cf. infra NAHI (DELA)... NAHI (DELA). � Mariñelak itxasotik / dakarren gustia, / 

nai besigu, nai legatz, / atun, sardinia, / nai txirla, nai mielgia / baita angillia. DurPl 60. Nai aita, nai ama, nai 

umia, nai senidia [...] dana dala leenago galdu biar dogula pekatu egin baino. fB Ic I 81. Nai gaisotu nasala, 

nai pobretu nasala, nai zaartu nasala [...]. Ib. 61 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). Aukera [...] izan daigun, 

nai onerako, nai txaarrerako. JJMg BasEsc 151. Eztozu eukiko juramentu au zer zaindu; nai izan deila mortala, 

nai izan deila beniala. Astar II 64. Nai batek bakarrik enzun daijala, nai millak enzun daijela. Ib. 214. 

Onetarako egin leitez lora oneek nai alkartuta nai bakarrian. Ur MarIl 7. Nai oean dagoala [...] nai eskatzean 

egon. Azc PB 66. Ta estaduak agindu dagiana, nai zuzena nai okerra dala [...]. Eguzk GizAuz 99. Bai itzez bai 

esan gaiztoz, nai zemaiez nai bildurpean. Erkiag BatB 68. Barne-bizitzarako txit garrantzitsu, nai andik nai 

emendik, edozein ertzez begiratuta. Gazt MusIx 145. v. tbn. Añ EL 1 215. Zav Fab RIEV 1909, 32. A BGuzur 

109. Itz Azald 161. Zait Sof 108. Akes Ipiñ 3. � (Con eta ante el último nahi). "Nai euri eta nai euzki, ezerk 

ausiko aren eguneroko bidia, haga lluvia, haga sol" Etxba Eib. � Nai adiskidiak ta nai arerijuak, nai senidiak ta 

nai atziak. fB Ic I 83. Nai onerako ta nai gatxerako. fB Ic II 218 (v. tbn. III 372). Nai iai-eguna izan / ta nai 

asteguna. Azc PB 322. � (Con edo ante el último nahi). � Nai ardaua, nai ura edo nai petroliua, edozer biar 

eban egarriak itoko ezpa eban. SM Zirik 18. 

- NAHI (DELA)... NAHI (DELA)... (Con dos o más miembros y dela al menos en uno de ellos). "Ora sea ésto, 

ora esotro: (V) nai [...] au dala, nai ori" Añ. "Que venga o que no venga: (V) nai [...] datorrela, nai ez" Ib. � 

Andraren bategaz, nai dala ezkondua, nai donzellea, librea, aidea edo relijiosea. Cap 102. Nai dala demoninua, 

nai dala ordikerija, nai dala zorakerija dantzaak asmau ditubana. fB Olg 140. Nai sazerdotia dala, nai 

kaballerua dala, nai konpesoria [...]. Ib. 204. Nai dala doan, nai alogerez edo sariz; nai eztarian, nai agirian, 

bada guztietara da bekatu. Añ EL 2 138 (LoraS 123 nai dala... nai dala...). Baña, nai artu nekaltasunak, / nai 

dala beste naibage, / Zure biotza, zeurea dala. Echta Jos 179. v. tbn. Itz Azald 161 (nai dala... nai dala...). � 

Arimia daukeen gizon ta emakume guztiak, nai diriala erejiak, nai judegubak, nai moruak, nai jentilak. fB Ic I 

84. Modu onetan kenzen dabeenak, nai diriala otseinak, nai diriala alogerekuak, nai auzotegikuak, pekatu 

mortal egiten dabe. Astar II 157. 

- NAHI DELA... ZEIN... Sea... sea..., bien... bien... � Beti gagoz lurbira onetan zerbait bear dogula, nai dala 

aberatsa zein nekazalea. Echta Jos 13. Nai dala osasunaz, / zein gexo txarretan. Ib. 261. 

- NAHI DEN... NAHI DEN... Sea... sea..., bien... bien... � Jaun zerukoak al dau semea sortuko. / Nai dan seme 

nai dan alaba. Balad 45. 


mende. 

830


1 naia. � Pherekatuko diozue sabela [idiari] naia sendo batez. (Interpr?). Mong 591. 

2 naia. "(Sc), ola. Naia bat, una ola" A. 

naiade. � Náyade. � Naiadeak, dakigunez, ur gozo, ibai ta iturrietako neskatx babesleak ziran. Ibiñ Virgil 50n. 

Egle naiadetan ederrenak lagunduta. Ib. 48. 

nahiagokatu. � Preferir. v. NAHIAGO IZAN (s.v. nahi izan). � Ahal nioketen adiarazi enekin gaizki 

zabiltzala. Nahiagokatu nuen ixilik egon. Prop 1896, 156. 

nahiagotu. � Preferir. v. NAHIAGO IZAN (s.v. nahi izan). � Sokrate hil zen zuzenaz gogoan zuen Ideia 

horren alde: zonbait urteren bizi baino nahiagotu zuen. Lf in Zait Plat XXI. 

nahiaka. Guri itsaso ederrak gogoa pakean ez[a]rtzen digu eta ideia ederrak naiaka ethortzen dira. Igela 2, 8 

(ap. DRA, que traduce "a gusto"). 

nahiant. � Solicitante, que desea, que quiere. � Nahianta meriala agert dadiala. Herr 13-10-1960, 3. 

Nahiantari Jaun merak emanen dütü beste xehetarzünak. Herr 26-4-1962, 3. v. tbn. Herr 20-2-1964, 4. � Lau 

depütatü nahianten [='candidatos a diputado'] paperak ber thapalluan igorri ditaziet. Herr 11-12-1958, 3. 

Eskolatü nahiantek izenak eman ditzela hede xurien nausiari. Herr 20-10-1960, 3. 

nahiara. � "1. à volonté, à plaisir, à son gré. Nahiara badu, il en a autant qu'il en veut, en désire. Nahiara lo 

zentzan, il était couché dormant son soûl; 2. volontairement, sans contrainte. Bere nahiara ioan da" H. � 

[Kantabresak] periletarik eskapatzeagatik, bere buruak bere nahiara hiltzen baitzituzten, baita amek ere bere 

haurrak. "Volontairement". ES 111 (v. tbn. otro ej. en la misma pág.). Hitzkuntza guztiak [...] direla gizonek 

bilhaturikako imintzione batzuek, eta elkharren artean asmaturik, bere nahiara moldaturikakoak. Ib. 140. 

nahiarazi, nahierazi. � Hacer desear. � Jainkoaren loriaren alderako kharrak nahi-arazten zion Eliari bere 

heriotzea. Lg I 357. Gosiak, belhar freskak, / eta arauz debru arimak / nahierazirik, / sorho hartako belharretik / 

mihitaño bat muztu nuela nik. Arch Fab 207. 

nahiari (V-arr-oroz-och ap. A; VocCB, Dv (naijari V)). � Deseo. v. nahikari. � Zoro eginik munduko atsegin 

ta naiari uts-kaltegarrien atzean. Añ EL 2 206. Nundi etorren ta zer zan musika berrija / Apolok jakiteko eukan 

naijarija. Azc CancB 14. Eta orain esateko [...] eldu iat naiaria / eta eztot itxi nai. Azc PB 312. Profesa egun 

aundiz eder ixuriko dot / bere ontzi garbian..., / beste zenbait naiari gozokin batera. (Interpr?). 'Junto a penosas 

renuncias'. Gand Elorri 92. 

nahibada (nai beda R ap. A; H). � Aunque. "Nai-beda enazala abrats, bear diak erosi (R), aunque no soy rico 

tengo que comprarlo" A. � Tr. Documentado desde mediados del s. XVII en autores suletinos y mixanos, y en 

Harizmendi, Elissamburu y Mendigacha. Cuando va seguido de vb., éste es por lo general un subjuntivo o una 

forma vbal. con suf. -(e)n y, menos frecuentemente, un participio. Hay además subjuntivo con suf. -(e)la en 

Mendigacha. � Moisek ikusi zuen, / sasi bat ez erretzen: / Nahi bada sua zeikan / bethiere berretzen. Hm 91. 

Zien orazioniak, nahibada doblatuiak, eztutut enzunen. Tt Arima 25. Gizona obligatu da baruraren egitera 

nahibada den bekatian. Ib. 62. Bara itzadazü ene barreiarzünak, nahibada hanitx diren. Mst III 23, 4. Nahi bada 

zure gogara ezten zerbait entzün [...]. Ib. 57, 2 (Ip zure gogara ezten zerbait entzüten badüzü). Ezi mündüko 

egitekuetan sartziak nahasten dizü ihur azkarki, nahibada intenzione xahü bateki erabil ditian. "Etiamsi". Mst I 

10 1 (Ip nahibada; Ch ezen xede gaixtorik ez izan arren). Zeren hirur persona hok, nahibada bata berzianik 

berexiak diren, ezpaitüte natüra dibino bat bera bezik. CatLan 25 (v. tbn. ib. 4). Erregek, nahibada etzien osoki 

salhazale hori sinhetsi [...]. AR 246. Nahi bada eztiren falta mortalak. AR (ap. H, que traduce: "quoiqu'ils ne 

soient pas, bien que, si l'on veut, n'étant pas fautes mortelles"). Eztiat düdatzen / haren lagünzia / nahibada ene 

aitak / galdü dian bizia. 'Bien que'. Xarlem 1036. Hanitz minzatü nüzü enetsaien kontre, / nahi bada gezürrik ez 

erran batere. Etch 82. Hitzeman zuten / hartz larru bat zeiotela salduren, / nahi bada hartza oihanetan / orano 

bizirik zabilan. Arch Fab 177. [...] ezaxoilki üzten beitie, nahi bada Elizak hartara obligatzen dütian. CatS 94. 

Laborari gaixoak mundua du hazten, / eskerrik nahi-bada ez duen ukaiten. Elzb Po 219. Onhetsi zian aitak 

nahibada gogoz-gainti eta komentian sarthü zen. Ip Hil 42. Orai xa eztaud isartan obro, naibeda eztakiola balio 

bakotxare. Mdg 125. Nahibada hitza bazien bizia ütziko zerela, hanitx zathikatürik, phuskakatürik izan zütian. 

Mde Pr 49s. v. tbn. AstLas 23. UskLiB 91. 


mende. 

831


nahibadako. � Optativo. "Facultatif, nahi bada-ko" T-L. � Irlandara beharrezko da hartarako saretsamenean. 

[...] nahibadako uzten da "Leaving Certificate" delakoa iragaitekotz. Mde Pr 242. 

nahibai (L ap. Lh). � Consentimiento. � Sekulan bekatu den zerbeiti ez eman zure nahibaia. Zerb IxtS 61. 

naibako. v. nahigabeko. 

nahibide. �1. Voluntad. � Anima beraren nai-bidea, naimendua edo borondatea gauz onetarako lotan 

gelditzea. Mb OtGai III 231. �2. Libertad. � --Eta zer doe emo eutsan [Jainkuak] gizonari egi ebanian? -- 

Errazoe, ta naibide edo libertadia. CrIc 18. 

naiboki. � Con simpleza. � Kristauek aingeruetan sinesten duten bezain naiboki (xinpleki). Mde Pr 303. 

nai da nai ez. v. nahitanahiez. 

naidar (Lar � H, Añ). �1. "Decreto", "despacho, expediente" Lar. "(Carta de) legos, auto de legos con que se 

inhibe al Juez Eclesiástico, elizkeen nai darra" Ib. "Edicto" Lar y Añ. �2. Determinación. � Bertatik artu omen 

zuten asmo txit irmoa [...]. Baita gordakaiatu ere zuzenkiro beren naidarra edo determinazioa. Izt D 43. �3. 

"Volitivo, naidarra, guratarra" Lar. 

naidarko. "Decretal" Lar. 

naidartegi. � "Despacho, la pieza en que se despacha" Lar. � Egoitzako eta Naidartegiko sekretarioak. EConst 

57 (v. tbn. 47). 

naidartu. � "Decretar", "despachar, determinar", "resolverse a hacer" Lar. � [Erri au] gobernatzen duten jaun 

ondraduak otsaillaren zortzigarren egunean naidartu edo dekretatu dute [...]. Izt D 161. Eta egiaz, Gizonaren 

Semea badijoa, naidartua dagoen bezela. Brunet Lc 22, 22 (Oteiza dekretatuta). 

nahide. "Pláceme, (c.) atsegiña, naidea" Añ. 

nahideta (det.). "Pláceme, plácemes, naideta" Lar. 

naidi (Bera, BeraLzM). Neol. creado por AG en 1897. � "Puerto, kai, kaialde, nai, naidi" BeraLzM. � 

Zamakola arratiarrari otu yakon [...] Abandon portu edo naidi bat egittia. AG 1567. Erri artako naidira edo 

puertora iritxi giñan. Zubill 112. 

nahidun. �1. Volente. � Banaiz, izan ere, badakit, eta nai dut. Iakitun naiz eta naidun. "Sum sciens et volens". 

Or Aitork 387. �2. Voluntarioso. � Haurra ttiki-ttikitik agertu zen erne, serios eta nahiduna. Herr 13-3-1958, 1. 

nahidura. "(L, BN; Hb), velléité" Lh. v. nahitura. 

nahiera (L ap. Lh; Lar, Hb ap. Lh). �1. "Assenso, naiera" Lar. "Consentement" Lh. �2. (nai- Añ, Izt 22v). 

"Querencia, benevolencia" Añ. "Cariño" Izt 22v. "Voluntad, querer, naierea" Ib. 123r. � Bere biotzeko naiera 

edo kariño guziaren alarde egiten. Cb Eg III 327 (381 tbn. naiera edo kariño). Txikietatik bera zetorren 

Jainkotia [...] ta txit deboziora emana. Eleizara bere naiera zuen. Ib. 363. [Nola] Jainkozko naieraz begiratu ta 

bere biotzeko [...] alaba maitea bezala beti gordetzen duen. Cb Eg II 168. �3. (G, L; Añ (G, AN), Hb ap. Lh, Dv 

(naye- G), H (nai-)). Ref.: A (naiera); Lh. "Concupiscencia, apetito, deseo" Añ. "Désir, volonté" Lh. � Tr. 

Documentado en Añibarro, fray Bartolomé (Ic III 332) y en autores guipuzcoanos desde mediados del s. XIX a 

principios del s. XX (tbn. en Zaitegi e IBk). En DFrec hay 3 ejs. � Orain neke-gatx egiten bajat itxitea naiera 

gitxi batzuk, eukirik beste dibersiño bekatu eztirian asko [...]. Añ LoraS 187. Uka bitzaizka bere buruari bere 

naierak, bere deseoak. LE Urt 80 (ms. 28v uka bédi bere naikundeéi). Eta gorputz oneri nabilko ni naieraak eta 

mizkeriak egiten? Añ EL 


mende. 

2 40. Ainbeste begiramentu eta naieren artean. Arr GB 110. Eta nolaere gizonen naiera 

ta borondateak aiñ aldakorrak ta irabiazaleak bai diraden. Aran SIgn 100. Iñor ez da desiraz edo naieraz bakarrik salbatzen. Kortazar Serm 63. Gizonak gogorrean iritxi badu bere naiera likitsa, ezkondu bearko du 

neskatxa arrekin bere kidakoa bada. Etxeg RIEV 1908, 115. Naigabez itoko ezpazan, biotza zerbait arintzearren


[...] bere naiera samiña ixuriaz, eresirik limurienak biraltzen zizkon. Ag EEs 1917, 211. Siniste onek zaitu, / 

Egiaz argitu, / Barrendik alaitu, / Naieraz zauritu, / Biotza garaitu. (Interpr?). MSIgn 356. Ori iakiteko eztago 

naierarik, an zer dan, dakienak daki. (Interpr?). Zait Plat 82. Hauek ez dira odoletik sortu, ez haragiaren 

nahieratik, ezta gizonaren nahieratik ere. IBk Io 1, 13 (He, LE nahikunde, TB borondate, Dv nahi, Leon 

nahikera). �4. "Libertad, albedrío, (c.) aukera, naiera" Añ. �5. "Naiera (V-arr-oroz-m, Gc), conveniencia, 

agrado" A. Cf. infra NAHIERARA. 

- NAHIERA(K) EMAN. Satisfacer. � Sabelari naierak ematea. AB "L'enfant prodigue" ms. (ap. Dv, que 

traduce: "donner satisfaction aux désirs du ventre"). Nai dute bizi entregaturik munduari, demonioari ta 

aragiari, euren griñari naiera ematea. Kortazar Serm 405s. 

- NAHIERA GUZIAN, GUZIAREKIN, GUZTIRA. A placer; a discreción. v. infra NAHIERARA. � Iturri 

oetatik egiñeratzen diran erreka gozatsuak ongarritzen dute erri au, naiera guztira. Izt C 104 (v. tbn. 111). [Galeperrak] 

erraz atsituta, naiera guzian jan zituzten. Lard 75. Eta erregearen etxean ondo eta naiera guziakin 

bazegoan ere [...]. Ib. 65. 

- NAHIERAKO. (Precedido de gen.). Del agrado de, del gusto de. � Askotan ifini oi dituzte erriak beren 

naierako lege berriak, zeñaren bidez galtzen diran oitura maitagarriak! 'A su antojo'. Izt C 148. Don Martin de 

Renteria Uranzu [...] bere [...] jakinduriaren bidez Enperadore Karlos bostgarrenaren naierakoa txit. Ib. 471s. 

� (Sin que le preceda gen.). � Iturri eroso naierakoa. Izt C 104 (v. tbn. 84). [Lezoko arrobiak ematen dituzte] 

ugari arlanza eder naierakoak. 'La piedra sillar que uno desea'. Ib. 50. Eskañi ondradu au izandu zan General 

Carorekin Errege Jaunarentzako guztiz naierakoa. Ib. 382. � "Naierako amaren etxera joan zara, lekutako 

amaren etxera (V-m)" A Apend. 

- NAHIERAN. A placer, a gusto. v. infra NAHIERARA. � O zenbat bider etsaiez ase / ziraden emen sakonak! / 

Baña asnasa artu oi zuten / beti naieran tontorrak. AB AmaE 53. Ez dik nai-eran esertzen. "A su gusto". Or Eus 

306. Agokotik zaldia, / lemetik ontzia, / nagusiak naieran / darabil guzia. "A su placer". Or BM 118s. Zintzoak 

nagitu, / alperrak ugaritu: / aurki munduan ezin / naieran kabitu. And AUzta 143. 

- NAHIERARA (nai- V, G ap. A; H (nai-)), NAHIERARAT (Hb ap. Lh). "À volonté, à souhait" H. "A placer, a 

pedir de boca" A. � Tr. Documentado en fray Bartolomé y en autores guipuzcoanos desde la primera mitad del 

s. XIX. � Aragija nai erara serbidutia gaiti [...] luxurija gaiti. fB Ic II 53. Nai erara daguan bat, jentiaren 

gorrotora etorrita, penaz daguanian [...]. fB Ic III 263. Librekiro edo nai erara kendu eta ifiñtea. EConst 57. 

Naierara gozatzeko pozkida bete betean. Izt C 421. Kolpea nai erara emateko lekurik zezenak etzeban unean. Ib. 

251 (v. tbn. 96). Mana gozoa biltzea asko zuten, naierara bazkatzeko. Lard 87. Guzia naierara egiteko denbora 

neurtua zeukaten. Ib. 436. Arrezkero bere bizi guzian guziz naierara eta kontentuz bizi izan zala. Arr GB 146. 

Zeñ ederki, zeñ nai erara denbora emango nukean! Ib. 67. Jan-edanean eta naierara jostatzen egun bat eman 

ondoan [...]. Arr May 56. Naierara eziñ egon. Or Mi 23. Ezin galdegin nion gogo nuana ta naierara. "Sicut 

volebam". Or Aitork 129. [Izaki ori] naierara berritu diteke, nai duzun aiña banakotan zertu diteke. Vill Jaink 

66. Ez du egon beharko gure baitan, nahierara alda dezagun, gugandik kanpo eta gure gainetik baizik. MIH 83. 

Hona, bada, nahierara garbitua aipatu dugun auzia. MEIG VII 52. v. tbn. Zait Plat 114. � (Precedido de gen.). 

Según el deseo de, la voluntad de; al gusto de, al antojo de. � Eta baldin ezpazan errendatzen tropa guztiarekin, 

beronen naierara, ganibetaz igaroak izango zirala. Izt C 489. Jendearen naierara. Ib. 83. Beti bizi izan zan, 

nondik eta nola Jainkoa obeto serbituko zuen, bere griña eta gogo guziak aren naierara ipiñita. Lard 30. Au 

jauregi guzitik libre eta bere nai-erara zebillen. Arr GB 146. Zerura joaten bazera ibilli zindezke zere naierara 

illargian, eguzkian eta izarretan. Arr May 72. Animaren naierara [egin]. "Arbitratu animae". Or Aitork 308. 

Eskualde bakoitza bere naierara eraenduz (gobernatu). Zait Plat 116. Eta beste naimen guztiak Naimen orren 

naierara egon bear dute. Vill Jaink 94. Dena itsu-itsuan edo gizonen naierara gertatuko balitz [...]. Ib. 172. 

- NAHIERARAKO. � Zeintzubetan egiten diraden ontzi eder ibilte andiko guztiz naierarakoak. 'Hechas al 

capricho y al detalle'. Izt C 128. 

- NAHIERAZKO. Agradable, gozoso. � Bizitza bigun / lasai ta naierazkua. AB Olerk 248. Naierazko 

eskutapenak (Mysteria gaudiosa). Ezale 1897, 212b. 

nahieragile (naieragille Lar � H), naiera egile. �1. Concupiscencia. � Ta bekatuak asaldatu zien gutizia, naieragille 

ta griñarekin gelditu ziran gaitzeronz makurtuak. Ub 9. Megopia hütsik, khorpitza hauskorri dütiana, 

hantik naieragilen errabia. Egiat 237. Naieragille edo borondate sutua. Arr Karmengo 29 (ap. DRA). Zer da 

latztasuna? Naieragillearen griñen eta gurarien errazoiagazko alkartasun eta jo[k]abide zuzen bat. Itz Azald 

190 (v. tbn. 189). Ikusiko dezute munduan erreiñatzen duala begiaren naieragilleak, aragiaren naieragilleak ta 

bizitzaren soberbiak. Kortazar Serm 406 (v. tbn. 142). �2. + naiera egile. (Amor) interesado (?). � Amorio hau 

ere dago bi berhezitan, adiskidegoan ta naiera egilian. [...] Bigerrenian, aldiz hek eztütügü nahi, hantik jinen 

tzeikien probetxiarengatik baizik. Egiat 207. Era bitara artu lei maitaera edo amore au. Batari deritxo gura edo 

nai-eragillea, zeñegaz maite dogun Jangoikoa, beraganik datorkun onagaiti, berak egin edo egingo deuskuzan 

mesedeak gaiti. Añ MisE 157. �3. AxN explica ethorkor [Ax 68 (V 45) Nola gure Iaungoikoa baita hain on, [...] 

eta ethorkor] por naieragillea. 


mende. 

833


nahieratu (L ap. Lh; Lar, Hb ap. Lh). � "Assentir, naieratu, guraeratu" Lar. "Souhaiter" Lh. � [San Ignazio] ez 

gelditurik edo naieraturik Jaungoikoa honratzea bere personaz bakarrik, saiatu zan ere mundua irabazten 

gaiztakeri [...] zorigaiztokoetatik etaraiaz. Kortazar Serm 425. 

nahi eta ez. v. nahitaez. 

nahi eta nahi ez. v. nahitanahiez. 

nahietsi (Lar, Hb ap. Lh). �1. "Voluntarioso, naietsia, naitxekia" Lar. "Volontaire, tenace, décidé. Muthiko 

nahietsi bat duzu, c'est un garçon qui veut ce qu'il veut" Lh. �2. "Volontaire, qui procède d'une volonté libre. 

Gogoeta gaixto nahietsiak, pensées mauvaises voulues" H. "Aspaldian nahietsia dut, je l'ai décidé depuis 

longtemps" Lh. 

nahiez (nai- Lar, H). �1. "Nolición" Lar. � Ekusirik bere atzerapena, naieza ta ikara modua. Mg CC 207. 

Ondo da noizbait nai eza erakustea / ta jakinda ez jakiñarena egitea. VMg. 64. Ez dau beste nairik ez beste nai 

ezik, ezpada Jangoikoak gura dabena. Añ MisE 67. Adalbaldogaz izateko [...] naiezik ete daukazun edo ez. Ag 

AL 118. Malenek ezkondu nai ezpazuan? Naieza baño eragozketa okerragorik bai alda? Ag G 306 (v. tbn. 99). 

[Ramuntxok] burua beste aldera jiriaz, nai-eza azaltzen du. Alz Ram 132. Probintziak Erregeri, [...] iru naiez, 

iru atsekabe erakutsi zizkiola. A Y 1934, 5. �2. (V, G, AN-gip). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 218. 

"Disgusto, contrariedad" A. "Indisposición, malestar, disgusto. Goizian jaiki naizenetik, nai-eza darabitt, traigo 

un malestar [...]. Munduko nai-ez guztiak ezagututako gizona" Etxba Eib. "Naieza egin zaio (AN-gip); [...] 

ondoeza egin zaio (G-azp-goi)" Gte Erd 218. v. nahigabe. � Etzuen keja bat eman, ez nai ezik erakutsi. Mg CC 

249. Bada eztaruagu barrerik egin geuri ezertan ikututen jakuzan berbaren batzuk enzunda, ta laster adierazo 

daruagu geure naieza. CrIc 77. Egon bidi bakoitza bere tokian, / izan ez dagian naieza sari ordean. VMg 21. 

Naiezak edo atsakabaren batzuk daukazuzanian. Ur MarBi 161. Ogeratu zan erregiña biotzeko nai-ez 

aundixakin. Etxba Ibilt 460. Dukia bildurrez amak galduko ete eban sabeleko aurra naiez onetan. Ib. 485. v. tbn. 

Azc PB 253. 

- NAHIEZEAN. a) Sin querer, involuntariamente. � Nai ezean, sukaldean [...] sua parra-parra zabaldu zen. 

Etxde JJ 213s. Naiezian edo oarkabez bezela, [...] esan zuen: [...]. EG 1956 (5-6), 24. b) Contra su (mi...) 

voluntad, a disgusto. � Nai ezian bazan be, juan zan. Otx 32. c) Sin querer (hacer algo). � Naiezean lez ibilli 

zan luzaro Zubiaur zarragaz eskontzeko, baña ondo pozik [...] bizi da gaur bere gizon zintzoagaz. Ag Kr 161. 

- NAHIEZKO (nai- H), NAHIEZEZKO (Añ). "Involuntario, involuntariedad, [...] naiezezkoa" Añ. 

- NAHIEZIK (V ap. A). Contra su (mi...) voluntad; a disgusto. "Ostatu baten naiezik dagoanari atea zabaldutea 

gauzarik onena (V), a quien está a disgusto en una posada, [...]" A. v. NAHI EZTA (s.v. nahi izan). � Muzinka 

ta naiezik dabil Liberen besotik arrastaka. TAg Uzt 31. Ark erakarten eta lotzen baitu anima nai ezik ere. 'Aún 

contra su voluntad'. Or Aitork 194. Fraileak nai-ta bere burua lurrera bota ez balu nai-ezik bearko zuan lurrera 

erauzia. Berron Kijote 102. � Ollasko erria nai ezik eta / ura ardozko asia! / Beste gauzetik ere bagendun, / 

nobiyuaren klasia. Tx B III 96. 

nahiezkiro (nai- Lar, H). � "Involuntariamente" Lar. 

nahigabe (G, AN, L, BN, S, R; Urt I 19, Ht VocGr, Lar, Aq 1457, Añ, Lecl, Arch VocGr, VocBN, Dv, H (G, + 

nai-), VocB, Zam Voc (G)), naibage (Lar, Añ, H (V)), naibaga (V; Zam Voc), nahikabe (A, que cita a He), 

nagigabe. Ref.: A (naigabe, naibaga); EI 343; Lh; Iz Ulz; Gketx Loiola (tamaña); Gte Erd 25. 

�1. Pesar, disgusto, aflicción, sufrimiento. "Affront", "déplaisir", "persécutions" Ht VocGr. "Tribulación", 

"molestia", "sentimiento, pena" Lar y Añ. "Tristeza de corazón, biotzeko illundu una, naigabea" Aq 1457. 

"Adversidad", "aflicción", "mortificación, desazón", "sinsabor", "disgusto" Añ. "Zenbat atsekabe nahigabeen 

ithurburua den haurren gaizki haztea" H. "Laguntzen dizut nahigabean, le acompaño en el sentimiento" (G-azp). 

AxN explica kontrastekin (27) por naigabekin. v. atsekabe. � Tr. Documentado tanto al Norte como al Sur 

desde la primera mitad del s. XVIII. La forma nahikabe se documenta en Larreguy e Hiribarren (Egia 79). En 

DFrec hay 38 ejs. de na(h)igabe y 7 de naibaga. 

� Ganbia detzaket bozkariorat zure nahi gabeak. Ch III 30, 5. Eziñ yasan dezakegu nahigaberik eta afrunturik 

xumeena. He Gudu 169. Barreneko beren kezka ta naigabea kenzeagatik. Mb IArg I 278. Enfermedadeko 

naigabe ta pena guziak. Cb Eg III 284. Erran zioen beraz emazteari, emendaturen ziotzala nahikabeak, 

nekherekin erdiko zela. Lg I 22. Bihotz nahikabek eritua. Ib. 275. Jesusen izenean edozein bide-gabe, naigabe ta 

atsekabe jasotzeko prest egotean. Ub 199. Nondik datozkitzu nai gabe ta biotzeko pena oriek? Mg CC 237. 

Eritasunean edo beste naigabe edo estutasunean daudenai. Gco II 37 (67 nai bage). Baldin naigabe batek [...] 

ezertarako ez gerala utzitzen bagaitu [...]. AA III 572 (II 69 nai bage). Zenbat nahigabe nahikara hekien artean! 

Dh 180. [Ez daguala] atsekaba mingotxagorik, nai bage minaagorik. fB Ic I app. 7 (III 370 naibaga). Kurutzean 


mende. 

834


il arteko bere atsakaba, naibaga, larritasun ta nekaldi ezin geiagokoak. Añ EL 2 179 (EL 1 184 naibage). Ezin 

igarorik bere pena ta naibagia, erabagi eban urari burua emon eta itotia. Ur MarIl 58. Moisesentzat bere 

anaiaren iltzea naigabe andia zan. Lard 98 (v. tbn. 178). Ikusten ez bazaitut / naibagia maiz det. Bil 136. 

Jauregietan ere oi ez dira bada naigabe, pena eta eramankizunik asko? Arr GB 109. Ta berotu ezkero, erres 

edozeiñ neke ta naigabe eramatera jartzen dala. Aran SIgn 71. [Damua da] zerutikako urrikimendu edo naigabe 

bat Jangoikoa ofendituaz. Legaz 40. Naigabe eta penetan dagoenen bat konsolatzea. Arr May 12. Naigabearekin 

Karlomanok ezin lorik egin du (AN-5vill). "Acongojado". Orreaga 70. Atzo zan nire poza ta gaur jat naibagea. 

AB AmaE 135. Hainbertze neke eta nahigabe luzaz jasanik, hil den gizonari. HU Aurp 88s. 

� (s. XX). Aittamak naibage andiaz egozan ain arin joalako itxasketara. Echta Jos 201. Alabarekin izan det 

naigabe aundia. Lab EEguna 103. Dremenden makurrak iduri zitzaizko nahigabe haundi baten heinekoak. Zub 

122. Ele goxoz naigabea arinzen zion. Or Mi 69 (107 naibage; v. tbn. Eus 14). Naigabeak eragin zidak, seme. 

Lek EunD 43. Inguru hetako errege batzuek setiatu zuten Sodoma eta Loth ereman preso. Nahigabe hori ikasi 

zueneko, Abrahamek [...]. Zerb IxtS 18. Poxpolo bat botatzea naikoa da [...] Aurretik ondo begiratu naigabe 

aundiak zure gañera ekarri nai ez badituzu. Munita 137. Ala ibilli ziran erriz-erri: [...]. Amaika istillu ta 

naigabe ibilli zituzten. Anab Poli 123. Naigabe danen arintzallea / or daukazute Arraten. Basarri 11. Ez dela 

burua mundu huntako herstura eta nahigabeen peko jartzerat utzi behar. JEtchep 59s. Orregatik goibel zaude 

naigabez beteta. MAtx Gazt 47. Nola gogoetatua eta nahi gabeak itoa bainaiz. Mattin 49. Mattin, ni ere nauzu 

naigabean lagun, / nola biek semeak urrun ditugun. Xa Odol 167. Baina bihotz samur baten jabe denaren 

dohakabea! Ez baitu mundu honetan nahigabea besterik ikusiko. MEIG I 182. 

v. tbn. CatLav 14 (V 14). Mih 72. Monho 26. CrIc 153. LE Ong 63v. VMg 63. JesBih 449. MarIl 19. CatLuz 41. 

Etch 152. Echag 259 (155 naibage). Jaur 173. Gy 25. Dv Lab 4. Echn Apoc 2, 9. Laph 77. Xe 385. Apaol 51. 

Azc PB 234 (167 naibaga). Lap 20 (V 12). Elsb Fram 90. Ip Hil 127. Arb Igand 118. Jnn SBi 53. Bv AsL 68. 

Moc Damu 35. CatJauf 126. JE Bur 92. A Ardi 91 (BeinB 55 naibage). EusJok 118. JanEd II 11. Inza Azalp 14. 

Ox 45. Const 20. Jaukol Biozk 1. Enb 133 (138 naibage). FIr 133. Tx B I 130. Kk Ab II 186. ABar Goi 52. Alz 

Ram 59. Otx 49. Barb Leg 69. Laux BBa VI. Etcham 36. TAg Uzt 100. EA OlBe 83. SMitx Aranz 17. JAIraz 

Bizia 92. Etxde JJ 236. Gand Elorri 90. Izeta DirG 32. Erkiag Arran 129. And AUzta 149. Gazt MusIx 143. Larz 

Iru 90. Zait Plat 101. Vill Jaink 18. BEnb NereA 264. Ibiñ Virgil 63. Uzt Sas 100. NEtx LBB 352. Casve SGrazi 

52. Naibage: GavS 32. Astar II 87. Zav Fab RIEV 1907, 531. Ag AL 40. Itz Azald 183. Naibaga: Zuzaeta 75. 

� (Como primer miembro de comp.). � [Irugarren aldian etsaiak] eman zion Jesusi bere naigabe bidea ta 

tentaldi berria. Mb IArg I 228. Naigabe zelai andiak igaro bear dituk. Ag G 328. Arpegi guztiak naigabesoñekoa 

jantzi zuten. Ib. 229. Ez naigabe-garaian, ez pozaldietan. TAg Uzt 114. Zure naigabe-lagun ar nazazu. 

NEtx Nola 51. Amaren biotza, naigabe-itxaso. NEtx Antz 130. v. tbn. Laux BBa 56. 

� (Como primer miembro de comp. copulativo). � Urte oetako naigabe-penak aztuko zaizte. Arr GB 76. 

Kantuarekin airarazteko nahigabe-zorigaitzak. Ox 178. Bera izango da gure ezti gaia / bion naigabe neketan. 

Inza in Jaukol Biozk XII. 

�2. naibage (Lar, Añ). "Displicencia" Lar y Añ. 

�3. naibage (Lar, Añ). "Involuntariedad, involuntario" Lar. "Involuntario, involuntariedad" Añ. 

�4. "(L, BN, S), homme sans caractère. Gizon malba eta nahigabea, homme mou et sans volonté" Lh. 

�5. "Naigabe, desmayo" A Apend. Cf. infra NAHIGABEA EGIN (b), NAHIGABEA EMAN (b). 

�6. Afligido, apesadumbrado. � Au esatearekin itzali egin zinan, ni naigabe xamar utzirik. Or QA 95. Ta 

naigabe zegola, karta bat egin zidanan. Ib. 96. 

- NAHIGABEA HARTU. Afligirse, disgustarse, apesadumbrarse. � Tr. Documentado en autores meridionales 

desde mediados del s. XVIII (tbn. en Xalbador). � Arzai saridunak ez du naigabe andirik arzen orregatik, zeren 

besterenak diran [...] galzen dituen ardiak. Mb IArg I 309. Alako lotsa ta naigabea artu zuen, non bata bereala 

ill zan. AA I 532. Naturala dalako artutia naibagia adiskide edo senideen eriotzeetan. JJMg BasEsc 270. 

Atsakabe eta naibage andi bat artuko dabe. Astar II 101. Il bagiña ere, ez bide zenduen naigaberik artuko. Lard 

201. Naigabe sakona artu eban albiste orregaz Mañasitxuk. Ag Kr 74. Bai, zeuk eskatu baga enotzun emongo, 

naibage geiago artu ezteizun. Echta Jos 235. Zenbateko naigabe miña artuko zuen ain lotsagarriro bere burua 

ikusirikan. ArgiDL 95. An ere ustegabeko naigabe zorrotza artu bearrean ziran gure gizon biak. TAg Uzt 142. 

Joaitean hartu nuen naigabe samina / hala nola betiko berexi bagina. Xa Odol 307. v. tbn. Cb Eg II 28. CrIc 77. 

Mg CC 244. A Ardi 102. Tx B I 84. Anab Aprika 60. � "Naigabe artu nuen (G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 229. 

- NAHIGABEA EGIN. a) (Aux. trans. bipersonal). Causar disgusto, pesar, aflicción. v. NAHIGABEA EMAN. 

� Bere amandre gaixoari eziozkan naigabeak egiñ eunka ta millaka? Lar SAgust 6 (v. tbn. 4). Injuria edo 

naigaberen bat egin dizuten guziai barkatzen diezu biotzetik?. Cb Eg III 245. Munduan gizonak gizonari egin 

diotzoken nahigabe saminenak baino damu khiretsago bat. Dh 245. Proximuak nai bage bat egiten deutsanian. 

fB Ic I 100. Nahigaberik ez gaizkirik ez egin arrotzari. Dv Ex 22, 21. Barkhaturik berak ere bihotzaren zolazolatik 

zerbeit nahigabe edo hoben egin zioten guziei. Jnn SBi 77. � Gauza gaiztoa da gurasoai damu, naigabe 

ta atsekabe egitea? Ub 177s. b) (AN-larr ap. Asp Leiz). (Aux. intrans. bipers.). Sentirse indispuesto; sentir pesar, 

aflicción, desasosiego. "Desmayo. Amari naigabea egin zaio" Asp Leiz. � Bertan konturatu ta naigabea egin 

zitzaionan. Or QA 91. v. tbn. JAIraz Bizia 66. � Mayi gizajoari naigabe bat egin zitzaion eta lurrera erori. Izeta 


mende. 

835


DirG 121. 

- NAHIGABEA EMAN. a) Causar disgusto, pesar, aflicción. "Naigabe aundia eman zidan (AN-5vill)" Gte Erd 

229. v. NAHIGABEA EGIN. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean 

Laphitz, Hiriart-Urruty (Aurp 92s) y J. Etchepare (Bur 17). � Beldur izan zaite emanen darozkitzula disgustoak 

eta nagigabeak (B, s. XVIII). BOEans 806. Ez, bada, zuk orri naigaberik eman berandu itxera etorriz. Mb IArg 

I 181. Alako naigabe ta penak eman zioten non [...] desegin ta iltzan. Cb Eg III 349. Zuri egin dizun ofensa eta 

eman dizun naigabea edo atsekabea. Gco II 51. [Begira] itz garratzakin naigabe andirik eman diozun 

[gurasoari]. AA II 68. Ameetan dogunari, ez deutsagu, dakigula, nai bagarik emoten. fB Ic I 88. Urten dagizun 

naibaga ori emoten deutsun pekatutik. Astar II 283. Barkha ditzadatzu nik eman nahi gabeak, ahantz zaitzu ene 

gogortasunak. MarIl 99. Eta bere seme kutuna begietatik uzteak naigabe andia ematen bazion ere [...]. Lard 34. 

Ah, dio gure sainduak, zer nahigabea eman diotana pobre gaixo hari! Laph 36. Patxik... naigabeak emanaz 

kendu ziek bizia bere gurasoari. Apaol 77. Parkatuten deutsezu biotzetik zuri naibageren bat emon deutsuen 

guztiai? Ag AL 90. Eguna Jainkoari pekatuarekin naigaberik eman gabe igaro zazu. ArgiDL 9. On-utsa zan. 

Ollo bat iltzeak naigabea emango zion. Anab Poli 48. Nolako naigabea ematen duan gaurko gazteak dantza 

lotua naiago dutela ikusirik! MAtx Gazt 64. Gurasuari kaso / eginda bai obe, / ortan ematen dute / amaika 

naigabe. Uzt Sas 258. v. tbn. Ub 50. msOñ 92r. CrIc 162. Mg CC 242. VMg 57. Arr May 60. Bv AsL 94. KIkG 

38. Inza Azalp 116. Or Tormes 82. Lek EunD 20. TAg Uzt 309. Mde HaurB 6. NEtx Antz 112. Ugalde Iltz 27. 

Basarri 122. Berron Kijote 107. Naibage: Ur MarIl 5. Echta Jos 169. � Andere Orianak eman zion naigabezirriztaren 

batengatik. Berron Kijote 171. � "Naigabe eman zidan (G-azp, AN-gip-5vill)" Gte Erd 229. 

b) Desfallecer, marearse, indisponerse. � Gizon bat, naigabe bat eman diola ta laisterka sendagille bati otsegin 

diote. EgutTo 24-3-1924 (ap. DRA). 

c) Dar el pésame. � Gizurra don gero Patxiko il dana. [...] Petrari naigabia emotera juan non eta an billau 

jonat "Andra Madalen" kantatzen. SM Zirik 28. 

- NAHIGABEAK HARTU. Afligirse, apesadumbrarse. v. NAHIGABEA HARTU. � Itsasoa aunditzen ikusita, 

naigabe barren batek artu giñuzen. Or Mi 128. 

- NAHIGABE IZAN (trans.). Sentir pesar, aflicción. � --Naigabe dot. --Zegaitik? --Zeuri apur baten 

akonpañatea gura nebalako. Ag Kr 117. 

- NAHIGABEKO (H (+ naibageko)). "Désagréable, pénible. Hau da nahigabeko gerthakaria! quelle aventure 

affligeante c'est ceci! Plus usuel en ce sens la forme nahigabezkoa" H. Cf. nahigabeko. v. NAHIGABEZKO. � 

Naigabeko tristura / illuntasuna ta malura. Ag G 312. Pozaldietan aztuten iako / lengo samin naibakoa. BEnb 

NereA 144. 

- NAHIGABEPEAN (EGON, ERABILI...). (Estar...) afligido, apesadumbrado. � Ogetazortzi urtetan egon dira 

nire aittamak naibagepean, beti gomuta izan ebela zer jazo ete zan euren semeagaz. Echta Jos 367 (172 

naibagepean gexotu, 191 naibagepean erabilli). 

- NAHIGABETAN (EGON, IZAN, BIZI...). (Estar, vivir...) afligido, apesadumbrado, disgustado. � Zu maite 

zaituna, / ez da ene baitan, / etzaitela, ez, egon / naigabetan. Bordel 73. Naigabetan zaude, gaixori, eztaietara 

deitu eztizutelako. Ag G 45. [Infernua] betiko su ta naigabetan biziko diran zorigaiztokoen tokia da. Inza Azalp 

116. Bakarrik eta naigabetan zegolarik. Or QA 164. Eseri nengon, naigabetan nintzala. "Sumido en penas". Or 

Poem 544. Nahigabetan diren ezkonduak oro / bisitazkitzu Jauna. Xa Odol 326. � Naigabe-penetan daudenen 

poz-emallea. Arr May 71. 

- NAHIGABETAN JOAN. (Precedido de gen.). Causar la aflicción, el pesar, el disgusto de. � Maite dudanari 

ukitzen zaizkonak sentitzen ditut nerorriri ukitzen balitzauzkit bezala. [...] Gisa hortan sentitzen ditut bada Jesu- 

Kristoren nahikaretan edo nahigabetan doazin gauzak? Dh 246. 

- NAHIGABEZ. Afligido, apesadumbrado, disgustado. � Tr. Documentado en autores meridionales desde 

mediados del s. XVIII y en Xalbador (Odol 337). � Naigabez erdi ill-illundua. Mb IArg I 162. Daude penaz ta 

naigabez. Mg CC 227. Lagun urkoaren onaz ez degu illundurik eta naigabez jarri bear. AA II 107 (v. tbn. I 596 

y 621). Beti dago penaz ta naibagez. fB Ic III 371. Orduan asi zan negarrez [...] ez onezkero pena ta naibagez, 

ezpada atsegin ta pozez. Ur MarIl 76. Entzun eban naibagez ori amandreak. AB AmaE 222. Batetik pozez da 

bestetik naibagez, eukezan euren biotzak taupadaka. Echta Jos 23. Eta egi samiña aitortzera nua, naigabez bada 

ere. Ag G 59. Lurra naigabez zegok, aizea zinkuruz. Ldi BB 98. Lo zeuden naigabez. "Dormían por la tristeza". 

Or Poem 540 (v. tbn. Mi 97). Miñez edo naigabez an egotea gerta baizitekean. Etxde JJ 250. Ta malko naro / 

jalkimiñ begietan, / naigabez diotsat azkenean: [...]. Gazt MusIx 105. Anaiaren eriotzarekin naigabez dagoen 

zezen gaztea. Ibiñ Virgil 104. v. tbn. Apaol 109. Inza Azalp 61. Jaukol Biozk 70. Alz Ram 22. Otx 182. Gand 

Elorri 125. Erkiag Arran 176. NEtx LBB 340. Naibagez: Zav Fab RIEV 1907, 543. 

� "Nahigabez, par malheur! hélas. Syn. zorigaitzez" Lh. 

- NAHIGABEZKO (H (+ naibagezko)). "Désagréable, pénible" H. � Onek, naigabezko aserrerik andiena artu 

zuen. Cb Just 40. Ekarriko deutseela eureen burubai naibagezko bitzitzia, atsekabazko zaartzia. fB Ic I app. 2. 

Len izurrez beterik / neukan bekokia / eta naibagazkoa / zan neure zoria. Azc PB 255 (in Ur PoBasc 215 

naibagezkua). Ezeutsan arpegiari ziririk eragin naibagezko epai au entzun ebanean. Ezale 1897, 4b. Neke ta 

naigabezko bizitzea. Ag AL 149. Zeñ naigabezkoa zan [Mañasiren bizitzea]! Ag Kr 75. Naibagezko berbak. 


mende. 

836


Echta Jos 281. Zein naibagezko egunak, egunaro itzalagoak! Ib. 285. Naigabezko miña deitzen zaio arixtian 

esan degun zorigaiztokoen barruko mingarri orri. Inza Azalp 116. Naigabezko eramankizunetan etsipena. 

ArgiDL 111. Isilaldi arek biei ere barruan zarrada naigabezkoa egin eutsela. Erkiag Arran 107. Igoera ta Gaua 

naigabezko poemak dira. Onaind in Gazt MusIx 149. v. tbn. Or QA 152. 

nahigabealdi. � Pesadumbre, desasosiego, aflicción. � Leengo naigabealdiak ziztatzen zioten berriro kolkobarrena. 

TAg Uzt 150. Aingeru orrek arintzen zien noizean bein beren naigabealdia. Or QA 117. 

nahigabedun. � Afligido. � Olako gauzak, jazoten dira / gure lurbira onetan, / maittetasunak, / naibagedunak, 

/ inddarrak dabez orretan. Echta Jos 305. 

nahigabegarri (H (+ nai-)), naibagegarri (H (V, G)). � (El, lo) que causa, aflicción, pesar, disgusto. "Chose 

affligeante, chagrinante, déplaisante" H. � Ederra duda baga, / izarren arpegia; / ez da bere tristea, / ontzen ulu 

zolia, / naibagegarri bere ez / ipurtargi txikia. AB AmaE 384. 

nahigabegile (L, BN, S ap. Lh; -gille H), naibagegille (Lar). � "Molesto" Lar. "Qui cause à quelqu'un de la 

peine, du désagrément" H. 

nahigabeki (H (+ nai-)), nahibageki (H). �1. "D'une manière désagréable, pénible, affligeante. Nahigabeki 

gerthatu zaundan, cela m'arriva désagréablement, d'une manière pénible" H. �2. "Invonlontairement. 

Nahigabeki egin dut, je l'ai fait sans le vouloir" H. v. NAHI GABE (s.v. nahi izan). 

nahigabekiro (H (+ nai-)), naibagekiro (H). �1. "D'une manière désagréable, pénible, affligeante" H. �2. 

"Invonlontairement" H. v. NAHI GABE. 

nahigabeko, naibako. � Disgusto, aflicción, pesar. Cf. NAHIGABEKO (s.v. nahigabe). v. nahigabe. � 

Zelango naibakoak ta damuak, zelango alen uryoleak artuko ez eutsan Ama bigunari biotza? Añ EL 2 225. Zeuek 

ikusi izan dozuezan gaixoak, atsakabaak, naibakoak, laburkeriak, nekeak, eta osterantzeko ikusi bear guztiak. 

Zav Serm I 42. Alabatxoa gaixo eukala / etxetik urten bearra, / ori izan zan bere barruko / naibako samin 

bakarra. BEnb NereA 145. 

- NAHIGABEKOZ. Afligido, disgustado, apesadumbrado. � Zeure urtien pixu astunak, / neri ematen dit pena, / 

dakidalakoz zeure biotza / naibakoz jarri dutena. BEnb NereA 82. 

nahigabentza. � Disgusto, aflicción, pesar. v. nahigabe. � Geren barreneko naigabenzak, tristurak eta 

nasketak. Mb IArg I 229. Bazekien Jesusek zenbat naigabenz arzen zuten Apostol bereak. Ib. 355. Auzoko batek 

egiten diozkan naigabenz eta esker gaiztoak. Ib. 121 (206 eman dion naigabenza). 

nahigabetasun, naibagetasun, naibagatasun. � Aflicción, pesar, disgusto. v. nahigabe. � Disgusto andia edo 

naibagetasun edo pesadunbre andia artu ote zeban. OA 157. Zer frutu bada emungo deutsula uste dozu, aragi 

ondo atxenikako eta ondo arturikako baten lurrak, iguiñ dituban naibagetasun orreikaz sakaketan ez bada? 

(Interpr?). msOñ 120v. Asko bere ilten dituz / naibagatasunak, / negarrez igarota / gaubak eta egunak. Azc PB 

317. Jaunak kenduko diolako atsekabetzen duan naigabetasun ura. Kortazar Serm 21. [Etzuala] hotzak izozten, 

ez nahigabetasunak mintzen, ez ta gauza ttikiek artegatzen. Osk Kurl 81. 

nahigabetsu (G, AN, L, BN ap. A; Dv). �1. (No aplicado a personas). Lleno de pesar, de disgusto, de 

desasosiego; desagradable; inquietante. "Plein d'ennuis, de dégoûts. Labur eta nahigabetsu da gizonaren bizia, la 

vie de l'homme est courte et semée de dégoûts" Dv. � Eguna pasatzen zuen [...] gaixoai egitekorik bajuen eta 

naigabetsuenetan ere serbitzen. Aran SIgn 22. Arri zor diyot ekaitz naigabetsu onetatik libratzea. Moc Damu 33. 

[Ipuin] atsekabeak, saminak, naigabetsuak. Ag Ezale 1897, 60b. Gogamen naigabetsuak. Ag G 46. Ordu 

naigabetsu atan gogoratu yatazan, lenago Anegaz jazoriko edestiak. Echta EEs 1914, 162. Lengo bizibide [...] 

bakarti ta naigabetsua gozatu idazute. Zait Sof 138. Agur naigabetsu bat egin ondoren. Etxde JJ 179. Kritikak 

ere [...] [filma] nahigabetsua zelako edo, ez du deus askorik esan. MIH 321s. �2. + naibagetsu. (Aplicado a 

personas). Afligido, apesadumbrado. v. nahigabetu (2). � Eta Medelen seme naigabetsuak bere negar ta antziz 

eraginiko len-malkoak. A Ardi VII. Samintasunezko Ama naigabetsua! Nork zure oñazeak neurtu. ArgiDL 98. 

Ama biotz-kementsu / naigabetsua / zutik, negarrez dago / gurutz-alboan. Jaukol Biozk 99. v. tbn. Enb 34. Or 

Aitork 262. � (Tema nudo, con valor adv.). � Pipa erreaz, naigabetsu, antziñetako gauzak gogoratzen. Ag G 

51. 


mende. 

837


nahigabetu (G, L, B, BN ap. A; Aq 979 (AN), H, VocB), naibagetu (Izt 29v, H (V, G)). �1. Afligir(se), 

apesadumbrar(se), disgustar(se). � Tr. Documentado en autores meridionales desde mediados del s. XVII y en 

Xalbador. En DFrec hay 10 ejs. de na(h)igabetu. � Bada beren gorputz nagi astunean dautzanean ere 

presondegi batek naigabetzen baditu animak [...]. Mb IArg I 254. Begira lagun urkoren bati eman ote diozun 

arpegira lotsatuko edo naigabetuko duan gauzaren bat. Cb Meza (ap. H). Itz garratzakin naigabetzen badituzu 

[gurasoak]. AA II 63. Geure gorputzak naibagetuteko, argalduteko, minduteko ta illteko. fB Ic III 261. Emakume 

on oiek negarrari eman zitzaiozkan eta naigabetuenak zeuden denboran [...]. Lard 469. Karlomanok 

naigabeturik ezin lorik egin du. "Inquieto". Orreaga 71. Dagoala miñez naibageturik, / bere kantaria jakolako 

illten. AB AmaE 144. Eta zeuk iñor itzez edo egitez naibagetu badozu, parka eske zaiakoz? Ag AL 90 (Kr 154 

naigabetu). Jaungoikoak naigabetzen gaituala gure pekatuak kastigatzeko. Kortazar Serm 28. Ni ama, guztiz 

naibagetuko naz, nai ta nai ez ezkondu gura banozue. Echta Jos 170. Jaungoikoa naigabetu degulako biotzsamintasuna. 

KIkG 73. Alde batetik naigabetu naz, / neure laguna iltiaz, / baña [...]. Enb 83 (143 naibagetu). 

Gaitzen batek naibagetzen bai aun, esan idakean. Or Mi 146 (Aitork 398 naigabetu). Zure gogozko etzan 

ezkontzarekin naigabetu zindutan. ABar Goi 74. Jakinmiñez naigabetua naukazu. TAg Uzt 299. Egiten zizkioten 

txarkeriak etzizkion esaten bere aitari au naigabetu etzedin. Etxde AlosT 32. Autokar zikin ura ikustean oso 

naigabetu nintzan. Anab Aprika 21. Barneko guduak ainbesteraiño naigabetzen bagaitu [...]. Vill Jaink 127. 

Ama Eskual-herriaz naiz naigabetua, / uztera doalakotz betikotz mundua. Xa Odol 15. Baiña txit naigabeturik 

zijoan, lantzak uts-egin ziola-ta. Berron Kijote 97. Hizkuntzaren egoera larriak ez zaituzte nahigabetzen ala? 

MIH 138. v. tbn. Gco II 3. JJMg Mayatz 225. Goñi 51. ArgiDL 22. Inza Azalp 106. Jaukol Biozk 64. Alz Ram 28. 

Etxde JJ 255. Mde Pr 161. Izeta DirG 32. MAtx Gazt 90. 

� (AN-larr ap. Asp Leiz). Provocar malestar, marear, indisponer; desfallecer, marearse. � Ibillirik zerbait bide, 

ya ezin zijoakean odol-usturik, angabeturik edo naigabeturik [...]. Erori zen bere gurutzearekin iru bider. LE 

Urt 48. Arduaren usai utsak naigabetu egiten omen du ta. Moc Damu 27. 

�2. (G-goi ap. EI 356). (Part. en función de adj. y sust.). Afligido, apesadumbrado. "Triste" EI 356. v. 

nahigabetsu (2). � Atozte nigana, behartsu-naigabetu, nekatu edo eritasun-pe gogorrean arkitzen zarazten 

guziok. Mb IArg I 187 (v. tbn. II 320). [Alkantzau dagiyen] argalak sendotasuna, naibagetuak gozotasuna. Ur 

BulaAl 56. Arpegi triste naigabetu eta semea izutzerañokoarekin. Arr GB 87. Bere barrunbe naigabetuaren 

atsekabe ta miñak. Aran SIgn 33. Bijotz naibagetua. Itz Berb I 234. Arrantzalearen emazte naigabetuak [...]. Ag 

Kr 186. Gaizki egiñak barkatzea; [...] naigabetuak poztea. KIkG 65. Etzezazken, ba, egun artan aztu bere ume 

naigabetu ta urrikittu aiek. Inza Azalp 73. Kistar naibagetuok. Enb 209. Mirei naibagetua, ari zen gaztearen 

zauria garbitzen. Or Mi 70 (63 talde naigabetua). Erle naibagetuek erlauntzeetan sartu ziren. Ib. 107. 

Getsemani, Getsemani! Naigabetuen landa. Or Poem 539. Bere biotz naigabetuaren sendakaia. Etxde JJ 202. 

Auzoak lagundu zion alargun naigabetuari bere doluan. NEtx LBB 185. Hori bihotzik nahigabetuenari ere ez 

zaio ukatzen. MIH 139. v. tbn. Erkiag Arran 173. MAtx Gazt 101. BEnb NereA 65. 

nahigabetxo. � Dim. de nahigabe. � [Jesusek esaten zioten guzia egiten zuen] hitz bat atera bage ta bere 

barrenean naigabetxo bat etzuela. Mb IArg I 151. Orduko atsekabea egun auetakoen ondoan naigabetxo arin 

zilaka utsa baizik etzan. A Ardi 100. Atsegiñik aundienarekin gerta dakikegun naigabetxoaren gazi-geza. Or QA 

97. 

nahigabetzaile (H (+ -alle)), naibagetzaile (-alle H), naigabezale (H). � "Qui cause à quelqu'un de la peine, du 

désagrément" H. � Egun areitan Jaunari deadar egingo dautsoe naigabetzailleen aurka. Ker Is 19, 20 (ap. 

DRA; BiblE zapaltzen dituztenen aurka). 

nahigabeztatu. � Afligir(se), disgustar(se), apesadumbrar(se). v. nahigabetu. � Oi Jauna, bihotz nekhatu eta 

nahigabeztatu guzien iheslekua. Dv LEd 277. Madagazkarreko misione, [...] borthizki nahigabeztatua izan da 

bere misionestetarik baten sarraski eta heriotzeaz. Prop 1896, 215. Seroren papo gaineko gurutzefika aski zen 

[...] [Mahometanoen] nahigabeztatzeko. Prop 1898, 59. 

nahigai. � Objeto de la voluntad (?). � [Zuhurtziak erakusten dauku] xedea aintzintzen zaiola heltzeko bideari; 

hoberena dela hastapen, nahigai, helburu eta lege gisa; guziaren azpiko dela zatia. Lf in Zait Plat XXII. 

nahigale. � Voluntad, gana. � Artarako naigalea ta gogoa ezarriz. Or EG 1952 (5-6), 13 (v. tbn. otro ej. en la 

misma pág.). 

nahigarri (Vc, G, AN? ap. A; Añ (V), Izt 35v y 47v, Hb ap. Lh, Zam Voc). � "Deseable" Añ. "Estimable" A. 

"Souhaitable, désirable" Lh. v. desiragarri. � Zeruko bizitza naigarri onetarako egiñak gara lurrean garan 

guziok. Mb OtGai I 90. Badirala ondasunak, lurreko ondasun guziak baño agitz ta agitz andiago ta nai-garriago 

diranak. Ub 59. Ezkontza naigarri au gogoz da egin. Izt Po 81. Probinzia onetako mugape guztia da arrobi eder 


mende. 

838


naigarri anitzekin guztiz erara. Izt C 48. Txit janari oneretsu naigarri au. Ib. 28. Azkenengo au da naigarriena, 

ur beroa ematen dabelako. Ib. 90. Eta argi onetatik, iturri batetik ura bezela, sortzen diran ondasun naigarriak. 

Etxeg RIEV 1908, 113. Guziz paketsu ta naigarriya baita zuaizpeko egoitza. J.M. Tolosa EEs 1913, 114. 

Aberastasunik naigarriena orixe da. Alz Ram 32. Auxe da [...] gizonek naigarritzat daukaten guzia arkitzen dan 

lagunartea. Amez EG 1952 (7-8) 19. Olako alkartasunak naigarriak dira oso; ola dirua eta lana ondo alkartzen 

dira. ZArg 1954, 95. Ikusi zuen emazteak zuhaitza ona zela jateko, atsegina begiendako eta nahigarria. Bibl 

Gen 3, 6 (BiblE desiragarria). 

nahigile (naigillea H). � "Volonté, faculté de vouloir" H. v. nahigin. 

nahigin (naigiñ Lar, VocCB � Dv; naigin H). � "Voluntad, borondatea, oldea, naigiña" Lar. "(Es muy) 

absoluto en sus determinaciones, bere naigiñetan ezta iñoren bear" Ib. "Volonté, faculté de vouloir" H. � Etazkenean, 

izpiritua argiturik ta gerthuturik, bihotza hunkiturik, nahigina onerat itzulirik, errexki ethortzen da 

egintzetarat. Birjin 263. Ez nuen erraten berriz huts beretan erori nahi nintzela, hori larregi zitekeien, ordean 

nere nahigina etzetxikoten gutiago. Ib. 272. Gaur egikaritu da / zoriyon gurean, / Guzi-al-dubenaren / naigiña 

lurrean. Echag 38. 

nahigo (BN ap. Lh; nai- Lar, Añ (G, AN), A). � "Anhelo" Lar, Añ y A. "(Eskual 1925), volonté" Lh. 

nahigura (V-gip ap. Etxba Eib; nai- Añ (V), Izt 36r). � Deseo, voluntad. "Munduko nai-gura guztiak izan 

zittuan aukeran, todos los deseos del mundo [...]" Etxba Eib. � Zuzendu egizuz nire gogo, berba, ibillera ta 

naigura guztiak. Añ EL 1 165. Biotzean guraria okerrak erneten dira; nai-gura txarrak sortuten dira. Añ MisE 3. 

Iaungoikoaren naigurea (voluntad) egiteagaitik. Ag AL 71 (v. tbn. 117). 

- NAHIGURA GABEKO. Involuntario. � Diñot bada, premiñazko edo naigura bageko esaten dirian milla 

okasiñotik, ozta idoroko dala bat, alan danik. Añ LoraS 27. 

- NAHIGURAKO. (Precedido de gen.). Del agrado, del gusto de. � Lope ori ezta neure naigurako morroia, 

baiña zeuk gura badozu... Ag AL 153. 

- NAHIGURAZ. (Precedido de posesivo). Voluntariamente. � Neure nai-guraz sartu nas emen. Añ EL 1 57. 

nahi izan (V-gip, L, BN, S; Volt 120, SP, Urt I 249, Lar, VocS 144, Añ (V, G), Lecl, Gèze, Dv, H, VocB), 

nahizan (Ht VocGr, Lh), nei izan (V-gip, AN-araq). Ref.: Bon-Ond 160; EI 271; Lh; Iz UrrAnz, R 292; Etxba 

Eib; EAEL 203; Elexp Berg; Gte Erd 228. � Tr. Además de la forma gral. na(h)i, en textos baztaneses se 

documentan nagi y nari (BOEans (s. XVIII) 824 y 810, A CPV 90, 644 y 689). Cf. tbn. non-nari en Tx B II 87, 

sin duda metri causa. Hay además nei en Ochoa de Arin (161, junto al gral. nai), en un texto de Muruzabal de 

1751 (ETZ 88) y en un catecismo aezcoano del s. XIX (CatOrb2 951). Es gral. el empleo de formas como nahiz, 

nahiez, nahirik, nahiaz frente a usos aislados de nahi izanaz, nahi izanez, nahi izanda y nahi izanik (v. infra). 

Como forma de futuro, además del tradicional nahiko, hay nahi izango en autores meridionales desde finales del 

s. XIX: Arana (SIgn 75), Echeita (Jos 225), Azkue (Ardi 9), Lizardi (IL 55), Eguzkitza (GizAuz 182), Etxaide 

(AlosT 70), Mirande (Pr 58), N. Etxaniz (Antz 106), Erkiaga (BatB 69), Zaitegi (Plat 1), Villasante (Jaink 142) e 

Ibiñagabeitia (Virgil 70), y nahi izanen en Haraneder (Gudu 41), Mirande (HaurB 103) y Oskillaso (Kurl 16). 

Hay tbn. un ej. de nahikoren en unos versos recogidos en JanEd I (136). En oraciones condicionales (nahi(ko) 

nuke, luke, etc.), es notablemente superior en todas las épocas y dialectos el uso de nahi frente a nahiko, 

correspondiendo la mayoría de los ejs. de este último a autores meridionales. Gte Erd 228 recoge ejs. del tipo 

nahi luke en V-m, G-azp, AN-gip-5vill, BN-arb-lab y S, y de naiko luke en V-gip y G-azp. En DFrec hay 3088 

ejs. de na(h)i (izan). 

�1. (Aux. trans.). Querer, desear. "Nahi izaitea, vouloir. Nahi dut, je veux. Nahiko dut, je voudrais. [...] Guti 

nahirik, n'ayant guère volonté" SP. "Nahi bezain gaixto, si méchant que vous voudrez" Ib. "Como quisieres, nola 

nai, nai dezun bezala" Lar (s.v. querer; tbn. Añ). "Pláceme, que me place, naidet bada, naidet txit" Ib. "Intentar, 

nai izan" Ib. (tbn. en Añ). "Placer, agradar, nai izatea" Ib. "Asentir (G)" Añ. "Nahi balu, s'il voulait. Nahi balu 

ere, lors même qu'il voudrait" Dv. "Nahi bezain handi, autant grand qu'on veuille" H. "Bata nahi, bertzea 

nahiago, avoir volonté, désir de l'une des deux choses, et désirer vouloir de préférence l'autre" Ib. (s.v. nahia). 

"Le verbe nahi ukan se construit différemment: nahi dut egin, je veux faire; nahi dut egin dezan, je veux qu'il le 

fasse; nahi dut egitea, je veux qu'on le fasse" Lf Gram 876n. "Piarres joan dadin nahi nuke (BN-arb)" Gte Erd 

228. v. GURA IZAN. 

� Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos, si bien es algo menos frecuente en autores vizcaínos en los 

que convive con gura izan. Cuando nahi tiene como complemento una oración subordinada, si el sujeto de nahi 

y el de la oración subordinada coinciden, esta última lleva el verbo en forma de participio indet. (mendira joan 

nahi dut, liburua irakurri nahi dut). En el caso de que no se dé dicha correferencia y ambos sujetos sean 

distintos, el verbo del complemento aparece bien como sust. vbal. det. o acompañado de aux. subjuntivo (zu 


mende. 

839


mendira joatea nahi dut / mendira joan zaitezen nahi dut). 

� Ezein Iaunek eztu nahi muthil gaixtoa eduki, / ez pagatu soldatarik zerbitzatu gaberik. E 11. Iangoikuak enu 

nahi damnatu. Ib. 241. Zer nahi duzu darradan gauza horren gainian? Ib. 193. Martin de Egilleorrek nai badu. 

(Aoiz, 1551). FLV 1992, 64. Egin dute harzaz nahi ukhan duten guzia. Lç Mt 17, 12. Eta eztut nahi zuek 

ignorant zareten. Lç 1 Thess 4, 13. Ezkon ezak semea nai doanean, ta alabea al dagianean. RS 382. Andia da 

ene mina, esan nai ta esan ezina. Ib. 114. Gugaz etorri nai badozu. Lazarraga 1159r. Badabere, nai ez neuke [...] 

/ deskubri lidin bapere. Lazarraga 1144v. Ez dozu sinistu izan nai. Ib. 1152v. Aitzean jaioak aitzera nai. RIs 1. 

Nai zaitut oneritzi eta serbitzatu. Ber Trat 88v. Pilatusek inozenta / libratu nahi zuen. EZ Noel 96. Berzeren ona 

bidegabeki desiratzea [...] da mortal. Ez ordea nihori kalterik egin gabe berzeak bezala berak ere onak nahia. 

Harb 183. Nahi du ioan parabisura, ordea nekhatu gabe. Ax 48 (V 31). Behar eztena erraiten duenak, adi 

dezake nahi eztuena. O Pr 554. Indazu nahi duzuna, nahi duzun bezanbat eta nahi duzunean. SP Imit III 15, 2. 

Errabiamendu handia! / Ezin hil eta hil nahi! Gç 178. Bederatzigarrena, iñoren emazterik ez nai izatea. CatBurg 

7. Nahi günüke, bestek bere faltetan gaztigü garratzik ükhen lezen. Mst I 16, 3. Ordu bi, nai baño lasterrago 

igaro ziranak. Cb Eg II 179. Euskerak, naiagatik, Latiñ edo Gaztelaniaren itzegiteko eleganzia [...] berez eztu! 

Cb EBO 38. Jinkua aborritzen dütenak edo nahi lüketenak ez lizan Jinkorik heen bekatien pünitzeko. CatLan 85. 

Nork nahiko du egon khar eternal hetan? Brtc 150. Ez dituzu naiko lagun urkoaren ondasunak. Ub 27. Zeinbat 

erremuskada ta mandaturik egin nai ezak gurasuai! Mg CO 240. Nai zenuke oraingo ogi puska bategatik galdu 

dezadan bizitza guziko ogia? VMg 27. Zer nai dezu nik esatea? AA I 490. Mahasti bat landatzen duenak nahi du 

mahasti hark harentzat ekhar detzan fruituak. Dh 188. Naiko zenduke zeure amagaiti alan inok berba egitia? fB 

Ic II 197. Zelan esan zinaike eztozula nai subak berotu zaizan bere albuan ifinten bazara? Astar II 138. 

Gurasuak nai leukee euren seme edo alabia ezkondu deila urlija mutilegaz edo urlija neskatilagaz. Ib. 80. Eta 

sinheste huntan bizi eta hil nahi dut. CatLuz 41. Ingura diteke, nai bada, auts erre beroz. It Dial 87 (Dv, Ip nahi 

bada, Ur nai baldin bada). Ni sinhetsi nahiko ez nautenek, hek sinhets detzatela. Hb Egia 124. Jainkoak nahi 

zuen berri hori barrea zadin. Laph 158. Nork nahi du niri jarraiki? Ib. 11. Iñork ezer neri nai badit ekarri, / 

Billafrankan nago bere serbitzari. Noe 54. Mutill zarraren pobreza / iñork ikusi nai-eza. Xe 245. Zer nai dezu 

egin dezadan nik? Bv AsL 32. Zer nai dezu zure onagatik nik egitia? Ib. 101. Gurasuak nai zioten billatu senar 

bat. Ib. 91. Baña nai nuke Inaziok ere ikusi ditzan Patxik ikusi dituan gauza ederrak. Apaol 42. Egin bezate nahi 

dutena. HU Aurp 65. 

� (s. XX). Nik eztot nai senarrik oraindiño. Echta Jos 217. Eta joan nai ez badu? Iraola 114. Txirritak galdu 

naiko lioke / Gazteluri ezkontzia. Tx B 121. --Luze doakegu hola, jaun haren ikustea. --Zer nahuzu, mediku 

handien mintzatzea ez da nahi delarik. JE Ber 86. Baña nik, izkuntza larrekoa, / nai aunat ere noranaikoa. Ldi 

BB 136. Koxkor oiek beñere ez azitzea nai nikek! Ldi IL 19. Baiñan ez bedi nere gogora, / Zuk naia dezadan 

egin. Or Poem 542. Aritz ta naiz pagoak lur leor eta soillik ez du nai. Munita 106. Diranak oro zure aintzinean 

igarotea naiko zenuke. Or Aitork 89. Ire etxe-aurrean lotuta ikusi nai al nauk? NEtx Antz 139. Erriko jendeak ez 

zuan nai toki artatik aldegin. Anab Poli 102. Neure iritxia emotera etorri nai izan dot. Bilbao IpuiB 100. Nahi 

ukan balu, errexki eskapa zitaken presondegi hartarik. JEtchep 20. Nai leuke bere miña / aundiago ledin. Gand 

Elorri 161. Nahi duzia nik jos dezadan? Larz Iru 18. Zazpiek apez nahi zuten. "Les sept voulaient être prêtres". 

Ardoy SFran 112. Errazu, ama maitea, / ni nolakoa nahi duzun izaitea. Xa Odol 298. Abiatu garen bidetik ibili 

nahi genduke. MIH 141. 

� Cf. infra NAHI BESTE, NAHI BEZALA... � Aspaldian nabila / hor, hebe, laztan bila, / et'orai, nahi nola, / 

batu naiz batekila. 'Comme je le voulais'. O Po 30s. Nai-neurrian agintzen baitu, ta nai-ez-neurrian ez du egiten 

agindu ori. Or Aitork 201. 

� (Con valor ponderativo). Cf. tbn. los ejs. meridionales citados infra. � Zure maiestateari suplikamenduz 

nagoka, dena onetakotz othoi rezebitu nahi duzun. Lç Dedic * 7r. Eta regret handi bat dizut zeren ofensatu 

baizitut: suplikatzen zitut nahi dutuzun utzi ahatzera ene bekhatiak oro, nahi dutuzun erre zure amorio 

saindiaren suian. Tt Arima XVI. Nahi dut gizonek ez dutela gure baitan ikhusten bertzeorduz Akanek Jerikoko 

hirian egin zuen bezalako gaixtakeriarik. Lg I 195. Iguzkiak erre nahi du, hanbatenaz non ez baita zuhatz 

handirik ezagun, bide-bazterretakoez bertzalde. JE Ber 36. 

� (Como expresión de una apuesta, desafío). � Ba, hazkarra nauk... Nahi duk harria zoinek urrunago bota? 

Barb Leg 127 (v. tbn. 128). "Zer duk, marro? Hola burtxoratu haiza? Nahuk urruntzen haizela?" eta emaiten 

diozka bi kaska. Larz in Zerb Azk 40. 

� (En la expr. nahi du(t)enak nahi du(t)ena erranen du(te) y similares, con el sentido de 'digan lo que digan'). 

"Nahi duenak nahi duena erranen du, bainan hola da, quoi qu'on veuille bien dire, il en est ainsi" Lf Gram 240. 

� Nahi duenak nahi duen opinione suertea edukiko du, baina [...]. Harb a) 6r. Nahi duenak berra nahi duena 

baiña nik erraiten deratzuet [...]. Ax 322 (V 213). Beheiti goazila, ez goiti, nahutena erranik ere. HU Aurp 210 

(Zez 175 nahutenek nahutena erranik ere). Nahi duenak nahi duena erranen du, bainan nik dakidana hau da: 

[...]. Arb Igand 103. Nahi duenak nahi duena erranik ere haur hainitz bada oraino Donibanen eskuara dakienik. 

Zerb Herr 26-8-1957, 2. 

� Batzuek diote [...]. Beste ikertzaile batzuek, aldiz, lehenik Galliaren hego-sartalderat aldegin zutela Goidelek 

nahi dute. Mde Pr 212s. 


mende. 

840


� Hay algunos ejs. que contravienen la regla de correferencia explicada en Tr. La excepción principal la 

constituyen aquellos casos en los que el vb. de la oración subordinada es un sust. vbal. determinado. Ocurre ésto 

en algunos ejs. de autores meridionales ya desde Ochoa de Arin (tbn. algún testimonio en Dechepare y MarIl), 

que por lo demás se atienen a la regla citada, siendo más frecuente el sust. verbal det. en la expr. nahiago izan 

que en nahi izan: Nahiago dizit zure ikhustia / ezi neuretako herri guzia. E 207. Bere kulpa nai izatea 

Jaungoikoari egoztea. OA 135. Naiago izanaz neure bizia ta beste gauza guziak galdutzea. Ib. 53 (137 

aberiguatu nai ez dituanak). Baña eginkizun balitz zu Agustin izatea eta Agustin izatea Jainko, Agustiñek Jainko 

izatea ez luke naiko. Lar SAgust 15 (en la misma pág. jakiñ nai nuen). [Gauza] guziak galtzea naiago, bera 

[Jainkoa] ofenditzea baño. CatBurg 27 (9 esan nai du). Ez du naiko Jangoikoak ur edangarri bagez emen zuek 

illak ekustea. Mb IArg II 278 (I 295 bizitz onetan iraun nai badu). Biotz guzitik damu det, ta geiago damutzea 

nai nuke. Cb Eg II 47 (182 eraman nai du). Bizkaitarrak berak, askok beñtzat gure dialektoan berenean baño 

predikatzea naiago dutela. Cb EBO 13. Kateatasunak baño naiago du Munibeko Jauregi baserrituan lauki 

egunak igarotzea. VMg V (17 adierazo nai du). Galanki edatea nai izan det, baña orditzerik ez. AA III 370. Guk 

nai genduke gu onak izatea. Ib. 601. Naiago det bertan iltzea, zure begietan bekatu egitea baño. Ib. 306 (294 

naiago duala bere gogora ibilli). Nahi nuke, ahal balitzaut, sekulan ez hemendik altxatzea. MarIl 107. Eurok ez 

dabe oraindik galdu, / antxiña euken legea, / lenago legez bardin gaur bere / nai dabe jarraitutea. AB AmaE 81 

(375 nai badot gora ta gora zeruan igo). Onelan bizi baño naiago / zenduelako illtea. Ib. 70. Gurean, badakizu, 

eztabie nai izaten gabetan etxetik urtetea. Ag Kr 58 (193 eruan nai eban). Naiago nuke nerau sutan kiskailtzea. 

Inza Azalp 10 (129 nai luke igarri). Estuntzetatik azkatutia / nai badogu lur onetan. Enb 49 (123 nai zitubezala 

jaso). Nerekin batera yoatea naiago baduzu, autetsi ta agindu. Zait Sof 124 (73 errege izan naiago dugu errege 

izena izan baño). Juan zan bere errekaura, ziria sartzia nai zetsenik pe konturatu barik. SM Zirik 112 (16 nai 

badok sinistu). Ondo jan baño ondo jaztea / berak naiago duala. Basarri 139. Ez det nai izaten nere lagunak 

atzean uztea. Anab Aprika 75 (Poli 60 guztiak jo nai). Idaztean, egiaren usaina irakurleari ekartea nahi dut 

bakharrik. Osk Kurl 174 (154 erosi nai badu). Zer dau naiago itsuak, ikustea baiño? Erkiag BatB 74 (18 

lagunak billatu nai zituan). Oiek itzaltzea baño, oietaz asetzea naiago dezu. MAtx Gazt 91 (36 maitatu nai 

nuke). Ergel bat, beti berea egitea nai izaten zuana. NEtx LBB 40 (92 entzun nai du). Neronek ere, ordu ori 

jakitea nai nuke, ba. Ib. 183. Zer nahiago nuke nik / sinistea baizen? Azurm HitzB 45. Nik, egia esan, kalegarbitzaile 

edo zatar-biltzaile izatea nahiago nuke, baina [...] euskalaria naiz. MIH 203. 

v. tbn. fB Ic I 41 (Olg 127 part. indet.). Añ CatAN 35. JJMg BasEsc 97 (48 part. indet.). Astar II 33 (266 part. 

indet.). Izt C 194 (509 part. indet.). Azc PB 211 (229 part. indet.). Bv AsL 205 (198 part. indet.). A BGuzur 126 

(114 part. indet.). Ill Pill 8 (12 part. indet.). EusJok 162. Moc Damu 36 (16 part. indet.). Muj PAm 72 (7 part. 

indet.). Lab EEguna 76 (SuEm 177 part. indet.). Ldi IL 168 (140 part. indet.). JAIraz Bizia 56 (118 part. indet.). 

Or Aitork 17 (398 part. indet.). And AUzta 145 (142 part. indet.). Vill Jaink 183 (187 part. indet.). Etxba Ibilt 

459. Lizaso in Uzt Noiz 46. 

Cf. tbn. los testimonios recogidos en Gte Erd 155 y 228: "Nahiago dut erdaldun baino euskalduna izan (BN-arb) 

[...] naiago det erdalduna baino euskalduna izatea (G-azp)", "Elgoibarrera joatea nai dot (V-gip, AN-gip)", 

"nerekin jutia naiko leuke (V-gip), neugaz jutie nai leuke (V-m)", y en Elexp Berg: "Naixao dau etxian gelditzia 

pezetia gastatzia baiño". 

� Hay tbn., metri causa, un sust. vbal. indet. en lugar de participio en al menos un ej. de Orixe (Eus 29): Iri joka 

nezaikek baiña... ba duk andre; / ez diat nai gaisoa negarrez ikuste. 

� Se documentan, por otra parte, algunos ejs. en los que el verbo de la oración subordinada es un subjuntivo o 

equivalente: Eta nahi dut ni naizen zure gathibua. Harb 411. Nahi dizuegu, jente onak, / buxer ororekila, / urtuki 

dezagun, / putzu barna batetara. AstLas 10. Untsa nahi nikezü hanitxetan ixilik egon ninzan eta gizonen artian 

enintzan izan. Mst I 10, 1 (tbn. en Ip). Nahi dut atzartasun handienarekin ihes egiten diogula bekhatuari eta ez 

gindukeiela nahi gure Jainko maitea niholere ofentsatu. Lg I 195. Iñoiz ere etzazula izan / baserrirako griñikan; 

/ naiago det nik ez nuela len / ikasi or dotriñikan. Uzt EBT 67; o radical vbal. en lugar de participio indet.: 

Naizatea gal gauza guziak, len ezik Jangoikoa ofendi. CatSal 43 (CatR nai ekutia gal gaiza guziuak). Jaungoikua 

ta berorri nai lituzkie engaña. Bv AsL 198. Buka nai luke. Or Eus 317 (v. tbn. 238 y 370). Une aietan bere 

aitatasuna aitor nai lioke. Etxde JJ 228 (198 besarka nai nituzke). Onenbestekin buka nai luke. Basarri 65 (v. 

tbn. 16). Gora nai nizuke bultza. Uzt Nola 63. 

� En los casos de no correferencia, además del sust. vbal. determinado o del subjuntivo, hay como complemento 

de nahi condicional (nahi(ko) nuke, luke, etc.), tanto al Norte como al Sur y ya desde Dechepare, formas 

personales irreales o hipotéticas introducidas por la partícula ba-, del tipo balitz, balu, baleza, etc. "Nahi ukan au 

conditionnel, en plus des constructions infinitive et subjonctive, connaît une construction suppositive. Nahi nuke 

egiten balu, je voudrais qu'il le fit" Lh. "Nahi nuke egin baleza, je voudrais qu'il le fît", "nahi nuke jin baladi, je 

voudrais qu'il vînt" Lf Gram 876n y 783d. � Nik hura nola, nahi nuke hark banenza onhetsi. E 143. Ixil bazinite 

nahi nikezu. Ib. 207 (pero 223 ixil endin nahi nikek). Amorosak nahi nuke honat beha balite. Ib. 85. Nahi noke 

har baziniesa mantua edo kapa baten neurria. Volt 264. Nahi nuke afaria prest baliz ezen apetitoa dut. Ib. 161. 

Nahi nuke iben bazinitza begiak, huni beha baziniazo. 'Quisiera que miraras a ésto'. Ax 598 (V 385; pero 195 (V 

131) nahi nuke iakin zenezan gauza bat). Naiago nuke otza baziña edo beroa; baña zeren zeran epel [...]. Mg 


mende. 

841


CC 232 (pero 207 naiko luke Konzilio Santuak meza guzietan izan ditezela [...]). Nahi nuke zerbait erran 

bazineza abere batzuen gainean. Dv Dial 3 (It, Ur zerbait esango bazendu, Ip zerbait erran zenezan). Heriotzeko 

ordura heltzean, nola nahi zinduke bizi izatu bazina? Dv LEd 171. Naiko luke bereala / sekatzen balira. Ud 107. 

Naiago neuke ia onezkero / maira ezpaletor besterik. Azc PB 93. Nahi lukete beraz ez balitz Jainkorik. Arb 

Igand 151. Nehork ez luke guk baino nahiago, ez balitz hala. HU Zez 116 (pero Aurp 128 orok egia on-har 

dezaten nahiago ginuke ba). Naiago neban zeuk ikusi bazendu. Ag AL 73 (v. tbn. 104). Nai neuke ezkonduko 

balitz gizaseme on bategaz. Echta Jos 330s. Zuk naiago zeunke emen balego, ezta Josetxo? Ib. 198. Bertzeek 

nahi lukete eskoletxe bereziak balire hortako. JE Bur 52. Nahiago bainuken nik izan balitz han [...] gure arteko 

apezetarik bat. Ib. 144. Denbora gogortzen ari da! Naiago nuke aita etxian balegoke. Ill Testim 17. Naiago nuke 

etxe ontatik / baldin bazeudeke joana! Tx B I 151. Naiago neuke gure ondotik alde egingo baleu beronek. Otx 

131 (v. tbn. 158). Naiago nuke zerorrek zere begiz ikusiko bazendu. TAg Uzt 140. Naiago nuke berari esango 

bazenio jeisteko. Etxde JJ 74. Baño zure sulletik emango bazenit, naiago nuke. NEtx Antz 153. Betiko 

kaikukeriak esaten ari izango bagina naiago lukete askok eta askok. Zait Plat 1. Nik zerbait baño naiago nuke / 

bizi balira oraindik. Uzt Sas 119. Nahiago nuke horretarako ekarri bazenituzte. MEIG V 79. 

v. tbn. Mat 309. SP Phil 466 (pero subjuntivo ib. 338). He Gudu 137. Lg I 370 (195 subj.). Mih 117 (122 subj.). 

Dh 160. fB Ic III 330. Hb Egia 126. Elzb PAd 45. A BeinB 81. EusJok 111. EusJok II 153. PE 87. Alz Burr 30. 

Mde Pr 158. JAIraz Bizia 56. Erkiag Arran 172. Anab Poli 29. Erkiag BatB 55. Vill Jaink 148 (63 subj.). 

JEtchep 64. Larz Iru 36. Ardoy SFran 270. Xa Odol 251. Berron Kijote 204. 

Cf. tbn. los testimonios recogidos en Etxba Eib: "Naixago neuke jausi eta apurtuko balitza pitxar madarikatua! 

¡Ojalá se cayera y se rompiese la maldita jarra!", Elexp Berg: "Naixao nauke edurra eingo baleu" y Gte Erd 228: 

"Nahiago nuke hori egingo ezpazendu (G-azp)". 

� Aunque con menor frec., hay en algunos autores ejs. de esta clase en caso de correferencia: [Denborak] 

badirudi trabatzen gaituela anhitzetan ere, ezpagendu nahi gendukeiela. 'Que quisiéramos no tenerlo'. Ax 160 

(V 107). Gogotik nahi genduke libratuak bagine miseria guzietarik. SP Imit I 22, 5 (Ch nahi ginduke [...] sosegu 

oso batez gozatu). Nahi luke damnatuak, / baliz zuen lekhuan. Arg DevB 19. Ala nahi bainuke hañitz orduz egotu 

baninz ixillik eta jende artean ez baninz kausitu. Ch I 10, 1. Orduan nahi luke sainduki enplegatu balitu bere 

gaztetasuneko sasoinak. Ordean hek iragan zaizko. Brtc 119. Naiago nuke lan au baneuka / biar bezela jarriya. 

PE 134. Naiago nikek baneki ire sudur motza baño. Urruz Urz 49. Askoz naiago nuen / ez banu topatu. AzpPr 

27. Naiago nuke etxian banego ordu onetan. Moc Damu 16. Jesus, Jesus! Naiago neban baimenik emon 

ezpaneutsa. Ag Kr 116. Nai nuke baneukake / zuk dezun ainbat bixt. Tx B 149. Naiago nikek baldin baneuzka / 

urte ainbeste ontzako. Tx B II 252. Naiago nuen itzik / ez banu atera. Ib. 57. Naiago nuke / ezpanitz 

emengotarra. Ib. 53. Nai nuke, beraz, ua ordun bezala banintza ta Iatorri-Liburua idaztea neri erauntzi 

bazenida. Or Aitork 368. Naiago nikek zerbait baneki / gaur iri erantzuteko. In SM Zirik 98. Zerbaitxo baño 

naiago nuen / lan ortan asi banintzan. Uzt Sas 200. Nahiago nuke iritzia bestelako baldin banu. MEIG IV 74. 

� (Aux. intrans.). En lo que respecta al empleo del aux. trans. o intrans., en aquellos casos de correferencia en 

los que el verbo de la subordinada es intrans. (mendira joan nahi dut), en autores septentrionales (tbn. en la 

Octava en dialecto navarro (s. XVI ó XVII) de Don Miguel de Suescun, en Irazusta y, ya más tarde, en Guerrico, 

Lardizabal y algunos ejs. de V. Mogel, Astarloa, Arana, Inza, Zaitegi y Etxaide), nahi puede adoptar tbn. el aux. 

intrans. (mendira joan nahi naiz). Gèze (251) presenta como única opción en estos casos el empleo del aux. 

intrans.: "Le verbe vouloir se rend par nahi, avec l'auxiliaire ukhen lorsqu'il est suivi d'un substantif ou d'un 

infinitif à signification transitive, avec l'auxiliaire izan lorsqu'il est suivi d'un infinitif intransitif; ex.: je veux le 

pain, ogia nahi dut; je veux voir l'homme, nahi dut gizuna ikhusi; je veux partir, nahi niz joan". Para Harriet es 

sólo preferible el empleo del aux. intrans.: "Il s'emploie soit avec l'auxiliaire izatea ou ukhaitea, avoir, soit avec 

l'aux. être izatea. Cet emploi n'est pas toujours indifférent: quand le verbe qui accompagne l'auxiliare marque un 

sens actif, izatea, ukhaitea, avoir convient d'avantage. Izatea être, s'emploie mieux quand le sens est intransitif. 

Nahi dut hil, je me veux mourir, je veux la mort [...], nahi naiz hil, je veux mourir, être, que je sois mort. 

Ukhaitea est l'aux. obligé quand le verbe marque une action exercée par le sujet sur un objet autre que soi: nahi 

dut hil, urkhatu, je veux le tuer, le prendre". Según Lhande, sin embargo, es indirefente el uso del aux. intrans. o 

trans.: "L'auxil. avec intransitif complément de nahi est indifféremment ukan o izan: joan nahi dut ou joan nahi 

naiz, je veux partir". Prácticamente todos los autores en los que se documenta el aux. intrans., emplean tbn. el 

aux. trans. en contextos similares, con excepción de los suletinos, que se valen siempre de la construcción 

intrans. (cf. tbn. ejs. de aux. intrans. recogidos en Gte Erd 228 y 229). 

En textos meridionales se documenta además nahi con aux. intrans. bipers. en expresiones votivas o yusivas (es 

especialmente frecuente en fórmulas del tipo Jainkoari nahi dakiola); hallamos con todo algún ej. en oraciones 

aseverativas en Lazarraga. Tbn. aparece en expresiones del tipo zoratu nahi zitzaion (q.v.). 

� Aspaldian nahi etzait minzatu. E 160. Baldin perfekt izan nahi bahaiz, oha. Lç Mt 19, 21 (TB nahi bazare 

konpli izan; He, Dv izan nahi baduzu). Nahi aiz sendatu? Lç Io 5, 6. Relijionean bizi eta hil nahi diradela. Lç 

Ins B 3r. Etzaitzue oraño aski / gogoa saziatu? / Gibeletik ere nahi / batzaizkote aspertu? EZ Noel 110 (Man I 

78 aux. trans.). Zerori zeure eskuz mendekatu nahi bazara, penatu behar zara. Ax 332 (V 220). Perilean ibili 

nahi dena, galduko da. Ib. 546 (V 351). Mintzatu nahi natzaitzu. Ib. 4 (V 1). Nahi naiz neroni akusatu egin 


mende. 

842


ditudan bekhatuez. SP Imit III 52, 2 (IV 18, 1 aux. trans.). Nahi natzaio [...] ene kreatzailleari iarraiki. SP Phil 

34 (He 34 jarraiki nahi natzaio). Iinkoari nahi ezpazira fidatu, nori nahi zira fidatu? Tt Arima 122. Erre nahi 

naiz amudioz / bizi naizeño zuretzat! Gç 40 (142 aux. trans.). Zergatik nai izandu zan il gurutzean? Iraz 18. 

Zeruan nahi gare sarthu. Lg II 184. Zure dizipulu izan nahi naiz. Ib. 210 (171 aux. trans.). Nahi izan ziren 

athera haren uztarri pisuaren azpitik. Lg I 217. Salbatu nahi zare? Brtc 144. Eztait zer züzenez bizi nahi 

giradian berziak beno gehiago. Egiat 167. Didieren alhabareki / nahi zinela ezkontü. Xarlem 145-146. Ez 

batzuek ez besteak atzeratu nai ziran aserrean egotetik. VMg 49. Erre nai ezpazara aragijaren pensamentu 

loijetan, itxi adiskidetasun ori. Astar II 138. Kongreganist sarthu nahi den gaztea ethorriko da [...] bilkhuara. 

JesBih 430. Obea izan nai bazera [...] dezun guzia [...] beartsuai eman. Lard 422 (95 aux. trans.). Galdetu zioten 

ea gizon arekin joan nai zan. Ib. 28 (527 aux. trans.). Ni ere altxatu nahi naiz lurretik zugana. Dv LEd 14 (83 

aux. trans.). Nahi bazare gurekin ethorri [...]. Laph 35. Eta pozaren indarrez begi biak irten nai zitzaizkan. Arr 

GB 72 (v. tbn. en contexto similar TAg Uzt 241 zalko jarri nai zitzaizkion mutilkoak bizkarrean abere gazteari). 

Gaztea nahi bada egon seguruan / ez dadiela eror nik egin hutsean. Elzb Po 217 (212 aux. trans.). Utzazu lan 

hori, bederen nahi balin bazare luzez bizi. Jnn SBi 134. Ihesari eman nahi dire. Arb Igand 79 (21 aux. trans.). 

Hainbertze baita gutartean eri nahi direnak izan edo bederen eritzat hartuak! JE Bur 125. Nahi dena uros bizi, / 

beti xuxen ibil bedi! Etcham 205. Zuendako sendotzen na[h]i naiz alegindu. Xa Odol 337. Segur zerurat nahi 

naiz bainan pasa nahi dut mundutik. Ib. 221. 

v. tbn. Harb 217. Bp I 124. ES 161. Ch I 18, 2 (III 20, 5 aux. trans.). Mst III 17, 2. Mih 19 (7 aux. trans.). AstLas 

16. Mercy 38. Monho 130 (54 aux. trans.). Gco I 416 (II 55 aux. trans.). Dh 57. UskLiB 39. MarIl 68 (30 aux. 

trans.). Jaur 193. Etch 582. Arch Fab 77. Gy 228 (203 aux. trans.). Hb Egia 15 (134 aux. trans.). Aran SIgn 205. 

CatS 60. ChantP 54. Zby RIEV 1908, 766. Elsb Fram 62. Ip Hil 170. HU Zez 68 (13 aux. trans.). UNLilia 15. 

CatJauf 19. Xikito 2. Barb Sup 162. Inza Azalp 54. Const 30. Ox 150. Iratz 60. Zait Sof 115. Etxde AlosT 62. 

Mde HaurB 67. Mattin 65. 

� (Con izan no expreso). � Haren diszipulu nahi bagara, hari iarreiki behar gaitzaitza. Lç Adv ** 6v. Statu 

handiagotako nahi diradenak [...] gau eta egun tormentatzen dirade. Ib. ** 6r. Hek ere fraide nahi zirela, 

lurreko gauzak hark bezala kitatzeagatik. Harb 416. Erran ere zuen haltoki haren dizipulu nahi zela. Lg II 82. 

Horla handi nahi denak [...] eta eztuenaren bethi gura denak [...]. Gy 227. Katoliko nahi direlarik [...]. Hb Egia 

137. Mahomet oinetarik buru harmatua nahi zen, bere ona zuen erresuma larrutzen. Yesusek, harmarik gabe 

hedatu du bakea. Ib. 85. Aihen gabe nahi denak hura beza üsü berri. 'Celui qui veut se voir sans vigne, change 

souvent de vigneron'. ChantP 182. Zure lagun nahi naiz bethi. Barb Leg 63. 

� (Sin que haya una subordinada con vb. intrans. dependiendo de nahi). � Hura hala nahi baliz, elgarreki 

ginate. E 145. Zuhaur nahi bazirade, ni segretu nukezu / gure arteko amoria ehork eziakikezu. Ib. 217s. Zeren 

Iainkoa, nahi badira eta ezpadira, hezaz zerbitzatzen den. Lç ABC I 7v. Bata ezpada nahi, ezkitakek guduka ni 

eta hi. O Pr 553. Ene aita, egin bedi zuk plazer duzun bezala eta ez ni nahi nizan bezala. "Non sicut ego volo, 

sed sicut tu". Tt Onsa 151. Ari bite, nahi badira, / zunbat nahi trabaila. AstLas 34. Ameriketarat joaitea galtzea 

dela! Nahi dena galtzen da han ere, hemen bezala! Larz Iru 28 (cf. aux. trans. 100). 

� (Sin que exista correferencia). � Nola nahi zira halakoen eretzian gure Iinkoa den zelian miserikordioz eta 

liberal? Tt Arima 107. 

� (Sin que exista correferencia ni vb. intrans. en la sub.). � Eta nahi zira Iinkoak enzun dezan zure demanda. Tt 

Arima 31. 

� (nahi ukan con aux. intrans.). � Zergatik nahi ükhen da izan Zirkonzisatia? CatLan 38. � (Con complemento 

en instr.). � Gustiak nai zirean [ezkongei] azaz, / edo obeto aren poltzaz. Zav Fab RIEV 1907, 539. 

� (Con aux. intrans. bipersonal). "Sírvase usted de tenerlo por bien, arren naibekio ontzat artzea, idukitzea" Lar. 

Cf. infra JAINKOARI NAHI DAKIOLA. � Nai dakizula gaur gabean / zeure aposentuko bentanara / joaten. 

Lazarraga 1140r. Suplikaetan lizatela / nai lekiela lagundu. Ib. 1154v. Onen biotzau nai bekizu / efini 

senaladuric. Ib. (B) 1200rb. Egin eustan agrabioa / Amoreonek ezaunik, / nai ekion [='quiso'] nik aren kontra / 

oi ez nedukan kexarik. Ib. (B) 1198rb. Berba orren berba gazia, / berba orri nai ez dakiola balia (Cantar de 

Olaso, 1596). 'Esa palabra no quiera tener valor'. TAV 3.1.8. Nai dakizula bada beste edozein gauzetan agure oni 

zertxoren bat agindutzea. Lar, carta a Gandara 162. Jainkoak permiti ez dezala, baña zuri nai ez dakizula. Cb Eg 

III 324. 

� (En la expr. zoratu nahi zitzaion, nahi zitzaien... 'estaba(n) locos de alegría'). � Eta bera ain mardul 

begitangoa arkitu zebalako, zoratu nai zitzaion Irizar jaunari pozaren pozez. 'Estaba como fuera de sí, lleno de 

alegría, el señor Irizar'. Izt C 163. Kondea ixilldu ez al zan, guziak bibaka eraso, eta guziai zoratu nai zitzaien. 

Arr GB 123. 

� (Formas contractas de nahi con aux.). "¿Qué quieres apostar? Zeren paramena egin nai dek? Zer naik tema?" 

Lar (s.v. apostar). "Nak, naik, quieres" Ib. (s.v. naqueracuza). "Mama naizu?, ¿quieres la teta?" Ib. (s.v. mama). 

"Quanto va, sospechando algo, zer naizu" Ib. "Quiéreslo, [...] (V) nazu, gurozu" Añ. "Nai izan, querer. 

Contracciones: naut, nauzu, nauzie, naute" LE-Ir. � Tr. Documentadas en autores de todas las épocas y 

dialectos. 

� Naztauenak ogenik iñez begi gextoaganik. "Quien no quiere engaño". RS 243. Iretzat naztoana besteri ez 


mende. 

843


opaetsi. Ib. 470. Ama onak ez dio 'nazu'. "La buena madre no dice quereis". Ib. 113. Esan dit gaztiga degizudala 

naiztebala monja zeran (Azpeitia, 1622). ConTAV 5.2.9, 126. Naztugularik bekaturik erangin erazi 

drazakegute? Ber Doc 173r. Bizkitartean nahitu / bere harmak prestatu. EZ Noel 66. Zer nahizu gehiago? Ax 

226 (V 150). Naiztot ezpada barnizadua. Mic 12v. Nik Zu amatzea naizu? Cb Eg II 70 (v. tbn. Bil 48, Iraola 19, 

Urruz Zer 26 naizu). Zuk naizun moduan. Cb Eg III 302. Milla ta zazpireun / ta larogeta amairu, / zer pasatu 

jaten aurten, / kantatu naikogu. DurPl 54. Niri esaten deuste Don Juan Jauna, baña zuk esaidazu naozun legez. 

Mg PAb 55s. Naozu geijago? Ib. 87. Kristoréki josirík naut egón gurútzean. LE Ong 46r (14v nauzie, 22v nauzu, 

112v naute). Etzeren Jinkuak eman nah'ükhen ardurik. Etch 332. Egin bedi zuk naizuna. Arr GB 47. Ez naizatea 

berzren gauzarik. CatSal 47 (CatR 47 nai ekutia). Zer nah'uzu? ChantP 104. Zurekin naitut jirabiratu / mundu 

guziko baztarrak. Aran SIgn 212. Eskerrik asko bada ta naizuten arte. Sor Bar 25 (65 naizu). Nai'zutenian / 

berriz abisatu. JanEd II 102. Zerren mingotzak gozotzen naiban / ixan ludian gudari. Enb 81. Nai'zu nerekiñ 

ezkondu? Tx B II 35 (I 203 naizuna). Lore / lirain-ederrak / nai-ituzu? Jaukol Biozk 11. Inguruko puska-muskak 

nai-tu. "Quieren". Or Eus 137. Nola nahuzue bada jal nadin? Lf Murtuts 47. 

v. tbn. Nahuzu: HU Aurp 72 (137 nahuzue; Zez 179 nahuten). Ox 176 (202 nahuzue). JE Ber 86 (Bur 112 

nahuzue). Zub 105 (74 nahuk). Nahuzue: Zerb Azk 12. Nahuk: Larz in Zerb Azk 40. Nahut: Tt Arima 87. 

Naizute: It Fab 97. Nazu: Añ CS 13. 

�2. (En la construcción nahia izan intrans. y, menos frec., nahia egon, precedido de part.). "Nahia nago, je 

veux" SP. "Joint à un participe (au passif indéfini), nahia signifie désireux de. Goan nahia da, il est désireux de 

s'en aller" Dv. "Ontsa ikusi nahiak ginen! nous avons bien envie de voir" Lh. "Joan nahia nintzen, j'étais 

désireux de m'en aller" Lf Gram 489. "Lo egin nahia da (BN-lab), joan nahia niz (BN-arb)" Gte Erd 229. � Tr. 

Documentado en Pouvreau, Larreguy y en autores septentrionales desde mediados del s. XIX (tbn. en Iturriaga). 

La construcción con egon se encuentra sólo en Hiribarren, Joannateguy y J. Etchepare. 

� Naturaleza nekhez hil nahia da, ezin paira dezake nihork hura herts dezan. SP Imit III 54, 2. Baldin munduko 

ezkontzan sartu nahiak bazarete [...]. SP Phil 423. Gureganat nahia da, gurekin izateak egiten du haren 

atsegina. Lg I 330. Ni ere zuek bezala harat nahia naiz errege berriaren adoratzerat. Lg II 114. Iduri zuen 

penitentzia egin nahia zela bere bekhatu izigarriaz. Ib. 266. Arteak, zeña bait-da asko bizi naia [...]. It Fab 262. 

Non buztan-motza nahiz zen ya mintzatu nahia, mutu baitzen egon arras, harritua guzia. Gy 70. Zure izena 

yakiñ nahiak giñtezke. Ib. 274. Hainitzak egon dire ethorri nahiak. Hb Esk 97. Hori aditu nahia nintzen. Dv Lab 

243. Promenatu nahiak / dira Nafarruan, / bertze pentsamendurik / eztute ahuan. Bordel 149. Armada horren 

etsaiekin izartu nahia da, armada horren guduak eta bitoriak ikhusi nahia da. Laph 122. Heretiko hekien arterat 

norbeit igorri nahia zagon. Jnn SBi 165. Hasi nahia zelakotz, lehen-bai-lehen, gure zorren pagatzen. Ib. 14. 

Hastapeneko solaserat itzuli nahia baitzen. JE Bur 101. Iduri baitu zinez gurekin dela mintzatu nahia. Ox 44. 

Alta heldu nahia zen, xarpa pollit hartara! Barb Sup 37. Zuhaitzak ozitu naiak daude, eta liliak pinpirinatzen 

hasiak. Zub 121. Ontsa jakin-nahia egon izan niz bethi zoin herritakoak zitazken sortzez. JE Ber 33. Bainan oro 

ezkont-nahiak zireztenaz geroz, nun kausi senhargeiak? Lf Murtuts 44. Barka, othoi... Menturaz sartu nahia 

zira? JEtchep 92. Haurrak beti gizon eta emazte izan nahiak dituk adin batetarik harat. Ib. 67. Zoazi kanporat 

hemendik, eskandala eman nahia bazira hemen! Larz Iru 64. Kantu berri kantatzen, / orai naiz abian, / hasi 

nahia nintzen / gan den aspaldian. Larz Senper 96. Bertzela bizi nahiak dira / gaurko eguneko gazteak. Xa 

EzinB 130. 

� (Sin vb. izan o egon). v. ikusnahi, jakin-nahi, IRABAZI-NAHI, JOAN-NAHI... � Tr. Documentado en 

textos septentrionales desde la primera mitad del s. XVII; es más frecuente su uso entre autores de los ss. XIX y 

XX. Al Sur se encuentra en Mendiburu, Lizarraga de Elcano, Echagaray, Iturriaga, Iraizoz y Gandiaga. "Aspaldi 

Ameriketarat joan nahia, ez zen bada deliberatzen, voulant depuis longtemps partir pour l'Amerique, il ne s'y 

décidait pourtant pas" Lf Gram 505. � Haren legearen kontra gogor egon nahia / penaturen baitu gaizki 

giristino guztia. EZ Man I 68. Hagitz mehatxaturen tu ez sinhetsi nahiak. Ib. 66. Erhogoa da itho-nahiari 

hedatzea eskua. O Pr 583. Kuriosak, hainitz egitekotan sartu nahiak, [...]. SP Imit III 32, 1. [Gald-egiozu] berea 

ta berea baizik ez denari ta berearekin beti atera-naiari ere. Mb IArg I 93. [Magdalena] arina zen, eta yenden 

arterat athera nahia. Lg II 155. Beti portátu Jangoikoaren gauzetán [...] nekazári bezain kristio ón bekala, 

montiatunáiak zerbáit óngi Jangoikoarén alzinéko. 'Queriendo sumar algo bueno delante de Dios'. LE Prog 106. 

Gure jelos den guzia, / gora mintzatu nahia [...] badoake xokorat. Monho 66. Ohean egon nahia jaiki beharko 

da bere mugan, elheketan egon nahia, lanerat yoan beharko da. Dh 46. Arotzaren andrea lana egin naia, / 

arkitzen du gaia / gerriko linaia. Echag 117 (v. tbn. 226). Beti Donostiako, / damatxo, galaiak, / gizon eta 

andreak / dibertitu naiak. Ib. 201. Dituzu anaiak, / gerra egin naiak, / da oien legea, / etsai garaitzea. It Fab 

202. Gañerakoak dira, / alfertzar utziak, / lanika egin gabe, / ongi bizi naiak. Ib. 167. Belea, arranoa imitatu 

nahia. Gy 235. Oi gaixto, on iduri nahia! HeH Mt 7, 5. Attona lo ezin eginez bethi yeki nahia. Hb Egia 149. 

Badute inbidia / eta yeloskua, / sostengatu nahiak / arrazoin flakua. Bordel 152. Eta hain gare saindu bilhakatu 

nahiak non zure othoitzterat ethorri baikare. Laph 134. Badut gauza bat zuri erran nahia, zuri erran beharra. 

Ib. 81. Errentak ttipi, bainan handi gutiziak, / aberatsen lerroan agertu nahiak. Elzb Po 220. [Nere andriak] 

biziyo txarrik ez du deus ere, / biar dan baño geiago, / alperra eta apaindu naia, / jolas batian akabo. Xe 267. 

Hiru urtheak egin zitueneko, jadanik Jainkoaren zerbitzuan jarri nahia, erran bide zioten [...]. Jnn SBi 35. Behin 


mende. 

844


bazen neskato gazte bat ezkondu nahia. HU Zez 36. 

� (s. XX). Andre bat zen, karrosan igan nahia: / Ezin abia! Barb Sup 24. Aoa meia [...], kokotza meharra eta 

aintzinatua, sudurrari urbildu nahia. Zub 47. [Karrikako nexkatoak] lakrikunak eta aberastu naiak, hasi ziren 

panpinatzen. Ib. 85. Gaitza bakotxak bere egote berezia badauka ta. [...] Meningitis delakoak nahasirik, burubesoak 

igitzen, ohetik atera nahiak. FIr 190. Itsaso-araindira Yesusi yarraiki naiak. Ir YKBiz 184. Bere hegalak 

zabalik hegaztin baten pare, / iduri du joan nahia maldatik airez aire. Iratz 53. Hor dira, itsutuak, herra 

bihotzean [...] odol ixuri nahiak. Lf Murtuts 48. Erranen luke zerbait badela gelako ilunpetan, hari mintzatu 

nahia. Mde Pr 371. Zer zare nitaz trufatu nahia? Larz in Zerb Azk 40. Zeure umeon begietako / argi gazte ta azinaia 

legez. Gand Elorri 51. Oraino hor dago errabian ezkondu nahia! Larz Iru 122. "Ulitxak zituen" Alfonso da 

Souzak: Indietan gobernadore beharra, Indietarat joan nahia! Ardoy SFran 157. 

� (Precedido de rad.). � Aren gaiñean elizatxoa / burua erakus-naia. "Ufana de sí misma". Or Eus 228. 

� (Con reduplicación intensiva). � [Soldadu zirelakoak] hantxet zauden guri begira eta zerbeit gaixtakeria egin 

nahi-nahiak. Prop 1895, 60. 

� (Precedido de sust. o adv., con o sin izan intrans.). � Ezen hanbat izanen da buruzagi nahia, / non hamarri 

geldituren baitzaie lur guztia. EZ Man I 64 (cf. la interpr. del editor: 'Buruzagi izan nahiko dutenak'). Errege 

iduriko aita zuhurrenak, / altxatzen ditu haurrik nihongo maitenak: / baldar-aphez bezala, seme bat nahia, / 

seinalatzen ikusi bere sor tokia. Hb Esk 126. Bertze orduz ikhusi zutena [...] hain eder, hain lorios, hain agur 

nahia [...] ikhustea orai hain umil, hain ezti [...]. Laph 152. [Jauzika ala lasterka] lehen agertu zela gure 

Nafartar gaztea [...], orotan "exku" nahia baitzen. "Il lui falait toujours le jeu de "trente-en-un". Ardoy SFran 

89. Denetan lehen nahia. "Se voulant premier en tout". Ib. 286. Bat herria goratzen arrotz baten gisa, / arrotznahiak 

berriz herriaren hitza. Xa Odol 179. � (Con suf. de comparación). � Ea egundaiño baiño ongi nahiago, 

adinaren arauaz hobeki beharrago [...] zarenean [...]. 'Cuando te encuentres más deseoso de bienestar que 

nunca'. Ax 179s (V 121). � (Det. con bat). � Ganixek errege nahi bat lagundu du, inperadore nahi bat orobat 

lagunduko zuen. Atheka 173 (Azkue, citando este ej. en su dicc. da para nahi el significado de "aspirante, 

pretendiente"). 

� Egote gura, beti naiak izanen estuena sekulan, ta ez naiak izanen duena sekula guzian. 'Deseando siempre lo 

que no ha de tener jamás, y no deseando lo que ha de tener por toda la eternidad'. LE-Ir. 

� (En la construcción nahia izan (trans.)). � Mauleko hiri eder hau ere sutan eman nahia zuen. Lf Murtuts 49. 

Gobernadoreak Frantsesen ezagutzak egin nahiak zituen. Ardoy SFran 244. 

�3. (Part. en función de adj.). "Buena voya, remero voluntario en las galeras, arraunari naia" Lar. "Voulu, 

désiré. Gauza nahiaren orde maiz heldu da nahi ez dena, au lieu de la chose désiré" Dv. "Saririk nahiena, la plus 

désirée des récompenses" H (s.v. nahia). "Pensamentu nai izanak, pensées voulues, volontaires (Mg)" Ib. Cf. Lg 

II 222: Itsua haiz, eta hala nahia haiz. [...] Hire nahiaren araberako itsumendu hori [...]. � Enganatu duenean 

Abrahamen hazia, / gero laster emanen du berak lege nahia. EZ Man I 67. Iongoikoa, haize kontrak garabiltza 

luietan, / ezin ardiatsiz portu nahia doloretan. EZ Man II 147. Eneganik beregainki ditutzula graziak, / zeren 

baitarozkidatzu eman dohain nahiak. Ib. 154. Pensamentu nai izan edo konsentitu bat izan zan, ez geiago. Mg 

CC 134. Nere nekearen saririk naiena izango dana. Lard III (cf. infra NAHIEN IZAN). 

�4. (Aux. trans. tripersonal). Desear (algo a alguien); querer, desear (algo de alguien o de algo). � Eta gaitz 

nahi zerotatenek [...] egun guzian malezia pensatzen zeuden. Harb 328. Zeren zuk hari okhasinorik eman gabe 

[...] gaitz nahi deratzun. 'Te quiere hacer mal'. Ax 307 (V 205). [Adanek] othe ziakien zer nahi zioen Iainkoak? 

Ib. 434 (V 283). Bada iñork baño geiago ta obeto berak gure ona nai digu. Cb Eg III 249. [Samsonek emazteari] 

gaitz nahi izan zioen traidorekeria hartaz. Lg I 227 (v. tbn. AA III 291 y Gy 220 gaitz nahi izan). Bere etsaiari 

gaitzik nahi ez diotela erraten dutelarik. Brtc 62 (v. tbn. gaitzik nahi ez izan en Ub 204, It Fab 262s y Gy 295). 

Gaitz andirik benetan lagunari nai izan bage edo opatu bage. Gco II 66. Geretzat nai deguna nai izan bear 

dioguela besteai. VMg 53. Zeren gaitzik andiena era onetan batek bere buruari nai dion. AA II 115. Aphur bat 

higuntzea da norbaiti gaitz aphur bat nahi izatea: hiltzeraino higuntzea da, norbaiti heriotzea nahi izatea. Dh 

207. Nai dozu zeuretzat osasuna? Bada nai izan biar deutsazu projimuari. fB I 87. Ezteutsegu nai izan biar 

geuretzat nai ez gendukian gatxik. Astar II 23. Franzia ez da nahi Kosaken meneko, / Kontrarat denek gerla 

diote nahiko. Hb Esk 160. "Joanda lepoa ebakiko diot". Dabidek etzion utzi eta Abisai eta beste lagunai esan 

zien: Gizon orri zer nai diozute? [...] Utzi zaiozute madarikatu nazan. Lard 197. Ai nere Semea, diozu; nik zuri 

onik baizen ez nahi eta zuk etsai bati bezala jazarri darotazu. Dv LEd 95 (Cb Eg II 48 nik zuri onenbeste nai). 

Oraziyo onak egiñaz obe / degu denak umiltzia, / Jesusek berak e asko nai digu / mantxarik gabe ibiltzia. Xe 

320. Arri [Gregoriyori] zer nai diyok? / erregu akiyok / nai baldin badiyok, / ik eta nik biyok. Ud 31. --Noiz 

etorriko da [ama]? --Zer nai zenikio? --Asko maite dedala esan eta laztan asko eman. Urruz Zer 116 (v. tbn. zer 

nai zenioke? en Etxde JJ 74). Zer nagi diozu zuk nere gonari, zure adinekoa ezpanago ni? "¿Qué queréis a mi 

saya?". A CPV 90. Zer nai diguzu? Agindu, Ama! / Zure esanerako gaude. SMitx Aranz 62. Gure etxera etorri 

zan. [...] Ez dakit zer nai zigun. Eseri giñan mintzatzeko. "Nescio quid a nobis volebat" Or Aitork 195. --Zer nai 

digu zeruko Amak? --Toki artantxe ermitatxo bat jaso dezagula. NEtx Antz 51. Mendiko otsoari're ez nioke nai 

gaitz ori (AN-larr). Inza NaEsZarr 247. 

�5. (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Añ, Izt 10v, H (V, G)). Querer, amar; apreciar. "Querer, amar, nai, gura, con los 


mende. 

845


transitivos diot, deutsat, &c." Lar. "Querido: (c.) nai (V) gura izana" Añ. "Les dial. V y G, traduisant le double 

sens de l'esp. querer, vouloir et aimer, disent nai det, nai dot, je l'aime, je lui veux de l'affection; plus 

usuellement nai diot suivant la règle esp. quand il s'agit d'un être animé: Nai diot aitari, quiero a padre" H. Cf. 

Gte Erd 228: "Todos le querían, denek nai zioten (herriak oso erabilia. Erdaratik itzulia)". � Tr. Documentado al 

Sur (tbn. en el Duvoisin de LEd) en la Octava en dialecto navarro de Miguel de Suescun, en una carta tbn. altonavarra 

de finales del s. XVII y en autores principalmente guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII. Son 

escasos los ejs. del s. XX. Se emplea mayoritariamente con aux. trans. tripers., salvo excepciones como la de la 

Octava arriba citada en la que se encuentra con aux. intrans. (TAV 3.1.19; cf. tbn. infra elkár naigaréla en 

Lizarraga de Elcano), y los trans. bipers. de la carta del s. XVII, Lizarraga de Elcano y Erkiaga. Se han agrupado 

aparte los ejs. de aux. trans. bipers. ambiguos en cuanto a su sentido, que podrían interpretarse tbn. como 

correspondientes a la primera acepción. v. infra NAHIAGO IZAN (b). 

� Ikusi alas nai al naite? "¿Y tengo amor a lo visible?". TAV 3.1.19. Zure anaia aniz nai zaituena. ConTAV 

5.2.9, 139 (carta en dialecto alto-navarro de 1699). Baña ez bide du Euskera gaisoak [...] ez seme, ez adiskide 

biotz onez nai dionik. Lar DT CCIV. Gutxi nai ziolako kezka samiñ batek utzitzen etzion pakean. Lar SAgust 14. 

San Agustiñek nai zion Jainkoari biotz osotik eta geiago. Ib. 13. Gorputz oni adiskideari bezela nai nion. Cb Eg 

II 147 (Dv LEd 261 nahi nioen). Zure gizonak [...] tabernari emazteari baño geiago nai diola esango dezu. Cb 

Eg III 369. Asko naiko eztiot bada, nere ama maitea bada? Cb Just 116. Ta beragatik lagun urkoari nai diogu 

geren buruai bezala. Ub 123. Guziék nai naute. LE Ong 139r. Jatorriz bezela dakartzula nekazariei asko nai 

izatea ta arpegi gozatsua erakustea. VMg III. Kutizia deritzan eta emengo ondasunai geiegi nai dien gura. AA I 

552. Alferrik anima ari ainbeste nai izan dio Aita Eternoak. AA III 563. Asko nai izaten da ta maitetuten da 

adiskide pirme bat. fB Ic I 60. Zuzentasuna da munduban txito asko nai dan gauzia. [...] zuzena dan kristinauba 

guztiak estimeetan dabee. Ib. 44. Ez aiz oroitzen zenbat / nausiak nai digun? / Gurekin dabillela / jostatzen gau 

t'egun. It Fab 21. Bere biziari niri baño geiago nai dionak, anima galduko du. Lard 395. [Aurren] inozenziari 

zenbat nai zion adierazteko. Ib. 421. Zergatik gizon onraduba dan / jendiak asko nai diyo. EusJok II 90. 

Egiyazko amorioz / nai dizutalako. Bil 98. Nik ainbat iñork nai dizunikan / arren ez zazula uste. Ib. 105. Zuri 

biziro nai dizut. Arr GB 27. Au diotenak dira Catalantarrak. Ok nai diote geiegi santuari. Bv AsL 120. --Asko 

nai diozu Jesusi? --Ainbeste nai diot nun [...]. Arr May 138. Ez det senide, baña seme bati aña nai diot nik oni. 

Apaol 108. --Zenbat nai doztak semetxo? --Asko. Echta Jos 24. Bere buruari nai dio beste guzien gañetik. Inza 

Azalp 139. Etxeko neskaekin oso-osoko adiskidea ez zala esango nuke [...]. Aiek gogo onez egiñak zakarkeriz 

ordaintzen zizkien. Nai zioten, baño ezin adiskidetu. Anab Poli 77. Zedorrek ez dakizu erriak, / Mattin, zenbat 

nahi dizun! Matxain in Mattin 22. 

v. tbn. Gco II 440. Izt C 266. Urruz Urz 40. Otag EE 1881b, 87. Iraola 45. Alz Ram 29. 

� Bere izkuntza nai ezik, aaztutzen ta galurren dauan Euskal-Erri gaiso onengana. Erkiag Arran 5. 

� (Con adverbios de modo como ongi, ondo, gaizki...). � Ez nabela utziko anima garbiei ongi nai dien Jesusek. 

Mb IArg I 131. Geren bizitz onarekin gaizki nai diguten mihiak isileraztea. Ib. 316. Semea edo ongi nai diozun 

aidea. Ib. 172. Ez zeruan ta ez infernuan ondo nai dizunik ondo ikusi nai zaituenik eztago. Cb Eg II 123s. Nola 

adirazten degu, onesten degula Jainkoa, ongi nai diogula ta maite degula? Ub 174. Artu bear dirala ondo nai 

digutenen ta jakitunen itz [...] zuzengarriak. VMg 71. [Zergatik ainbeste] dolore munduan sufritu eragin zien? 

Benturaz gaizki nai dielako? Gco I 440. O Jesus, orrék ongi nai banáu, guziék nai naute. LE Ong 139r. Ez 

nazála útzi sékulan bere gánik [...]. Ori neréki, ni orréki: elkár nai garéla óngi. Ib. 96v. Lagun urkoari ongi nai 

dionak ez diola atsegin lizunetarako biderik emango. AA II 165. Gatx egin deuskubenai mesediak egitiak eta 

dongaro nai deuskubenak gaitik erregututiak. Astar II 32. Asko eta asko ziran Jesusi txit ondo nai ziotenak. Lard 

436. Eta Absaloni zein ere ondo nai zion, ezagutzen zuen, kastigurik gogorrenaren diña egin zala. Ib. 195. 

Sinesterazo zioten Dabidek etzituela, ari ondo naiez, mandatariak bialdu. Ib. 190. Gaizki nai digutenakin, 

ongilliakin bezela amorio berdiña agertu. Bv AsL 67. Bakotxak bere lagun edo ondo nai jakoen ezagunai 

deitutea. Ag Kr 45. v. tbn. Izt C 509. 

� (Ejs. ambiguos con aux. trans. bipers., que podrían interpretarse tbn. como correspondientes a la primera 

acepción). � Zure borondatea egin bedi. Zu bakarrik nai zaitut: Zu zera betiko nere guztia. Cb Eg II 50 (Dv 

LEd 98 nahi zaitut). Ezkontzeko eraren bat agertzen bazatzu [...] jakizu ongi nolakoa dan zu nai zaituan urlia. 

AA I 601. Eriotzaan gustijok nai zaitugu, ta bizitzaan gabiltz zure igesi! JJMg BasEsc 266. Nork nahi zaituzte? / 

Zu bezalako filusik / nik ez dut maite. Bordel 73. Nork naiko nau ni? nork? / Aberatsa ez danik / ez du maite 

iñork. Bil 48. Kostantzik nai ezpazaittu, beste obeago batek nai izango zaittu. Echta Jos 225. --Nik Koxme nai 

nuen. --Ez dezu ba Koxmeik izango. --Orduan moja juango naiz. Alz Burr 20. Ez dadukat dirurik / eta 

ondasunik; / ez det uste, Bartolo, / zuk naiko nazunik. Tx B II 100. 

�6. (Aux. trans.). Requerir, exigir, pedir; necesitar. "Zure solasak xehetasun zerbait nahi du, votre parole 

demande quelque explication" Dv. � Ezen adiskidetasunak nahi du partale garen elkharren ongian, ez gaizkian. 

SP Phil 311 (He 312 ez du galdetzen). --Bigarren maniak zer nahi dü? --Jinkoaren izena iüra eztezala. Bp I 89 

(v. tbn. 91 y ss.). Jende jakinez gaxoakin pazienzia zabala bear da, eta au baño ere prudenzia andiagoa naida 

[...] dotrina ondo aditzen duten ikusteko. Cb EBO 61. Ta nolako ontarte edo mesedeak? Au ongi ezagutzeko 

banaka ekusi nai lirake mesede oek. AA III 341. Putzuak nai du itzala ura usteltzea nai ez bada. It Dial 37 (Dv, 


mende. 

846


Ip nahi; Ur gura). [Ardiak] moxteko denboretan nahi da kontua, / beroa bezala, da hotz hirriskutsua. Hb Esk 

231. Haziendak nahi dü xahütarzün handi bat. Ip Dial 54 (It, Ur nai; Dv galdegiten du). Eritarzün hoiek nahi die 

jangabe handia eta denbora hanitx. Ib. 79 (It, Dv na(h)i dute, Ur biar dabe). Esnea bi daitzalditakoa balin bada, 

nahi da ongi nahasi batean. Dv Dial 90 (It nastu bear da). [Igeltsua] uri itxura denean [...], orduan hedatu nahi 

da. Dv Lab 197. Batzuek diote hazia maiz eta maiz aldatu nahi dela. Bertzeek diote deusik ez duela egiten. Ib. 

46. Landare mota guziek nahi dute iguzkia. Ib. 55. Lan horrek denbora nahi du, eta lasterregi xedera heldu 

nahiz [...]. Prop 1880b, 281 (Dv traduce: "cette œuvre demande"). Tronu ederrian presentatzeko, / errezibimentu 

tokira, / kondiziyuak konprenditzeko / klaro itzegiñ nai dira. Ud 139 (de interpr. no segura). Bainan haziak, sortu 

deneko, nahi du langilen artha / belhar gaixtoak itho ez dezan. Ox 69. Sendi-aloger ori bitarikoa izan daiteke: 

berezkoa: [...], eta lekuzkoa edo edozein sendi andiagoa elikatzeko be naiko litzatekena. Eguzk GizAuz 175. 

"Reparacea"ko ezkontza-jaiak dantza nai zuan. Ta atabalaria ez beste asi ziran jo ta jo. Anab Poli 96. 

Gipuzkoako euskal poesiaren gorabeherak aztertzeko nerea baino jakinduri mardulagoa nahi litzateke. MEIG II 

102. 

� Gainerakoan behi ona nahi da zezenaren idurikoa. Dv Dial 93s (It bear du izan, Ur izan biar dau, Ip izan 

behar dü). 

� (Aux. intrans.). � Baina bere ez utztea bertzeari amor egiteagatik, arrazoinak hala nahi direnean, 

superbioaren eta nabarmenaren seinalea da. SP Imit I 9, 3 (Ch arrazoinak edo okasioneak hala galdetzen 

duenean). 

�7. (Lar, Lh). "Acetar, aceptar, artu, nai izan" Lar. "Nahi ukan, avec la forme exquisitive du verbe, signifie: 

admettre, accepter, concéder. Nahi dut ez dela aberatsa, bainan... je sais bien qu'il n'est pas riche mais..." Lh. � 

Baldin enhoiu gabe bizi bazine, seiñale gaixtoa litzateke; baina bizkitartean [...] inzirinaz zaude etsaiak 

darraizkitzula; [...] Nahi dut hori horrela dela eta gehiago ere, baina hanbat hobe ezteiak dira eta ez nekeak. 

Harb 250. Nahi dut, iduritik hartzerat, gaixki bat zela, Ruthen aldetik gauaz Boozen ingurutarat hurbiltzea [...]; 

ordean [...] sinhets dezagun lanhoki Jaunaren probidentzia zabillala ordu hartan. Lg I 249. Bai; nahi dut 

Jainkoa ona dela eta haren ontasunak ez duela mugarririk. Lap 417 (V 190). [Izan dituzte] erlijione, gizonen 

pasionez [...] ilhunduak [...], nahi dut. Bainan horrek berak ez othe dauku ikustera emaiten [...] ? Ib. 13s (V 9). 

Nahi dut gaixtaginari behar zaiola bihotzez barkatu. Ba ordean ere zu hil nahiz eskuetan daukan tresna kendu. 

HU Zez 86. Nahi dut, eta erran gabe doa, hobeki egin lezaketela [...] erlisioneari jarraikiak balire. Ib. 199. Nahi 

dut haurrak frantsesari lotzeko [...] behar direla eskuaratik behin higuindu, ttipiagoan amaren bularretik 

bezala. Bada ordean orotan izari bat. HU Aurp 202. --Harek xaupide gehiago badik... --Nahi dut. Bainan, [...]. 

Larz Iru 38 (Lek Bai, ori bai). Pazientzia behar dela bekatorosekin, nahi dut. Bainan, pazientzia soberakina ez 

othe da ahulezia. Larz Senper 40. 

�8. (nahi izana, det.). Voluntad, acto de querer. v. nahi-izate. � Artara bertara itzuli ditzake gauza oek guztiak 

beraren Majestadeak nai baleu, bere nai izanaz beste bage. OA 24. Gure Jaungoikoa dala guztiz poderosoa 

[...]: bere nai izanaz beste gabe, nai duen guzia egiteko poderioa [...] duena. Gco I 396. Nai-izanaren eragiña 

noiz eta non asten [...] dan biotzak ez du berririk. Or QA 144. Iainkoaren zer-izana ta nai-izana ez dira aldakor. 

Or Aitork 352. 

� "Intención, [...] (G, AN) nai izana; (c.) gogoa, asmua" Añ. 

�9. (Aux. trans. tripersonal). Querer mal, odiar; cf. fr. "en vouloir à". � Hortakotz Herodiasek [Joanesi] nahi 

zion, eta atsegin izanen zuen haren hilarazteaz, bainan ez zezaken. TB Mc 6, 19 (Lç aiher zaión, He aiher 

zitzaioen, BiblE gorroto zuen). 

� (En expr. como -(r)en biziari nahi izan, -(r)en legeari nahi izan..., querer la muerte de, ir contra la ley de). � 

[Bakhar] hek dire gudu ematen diotenak elizaren etsaiei haren lege sainduei nahi diotenean. Lg I 213. 

[Herodesek] haur baten biziari nahi dio: hura gal-arazi nahiz eragiten du sarraski lastimagarriena. Lg II 122 

(v. tbn. I 288). Soldaduek fite athera nintzakete ene biziari nahi dioteneen eskutarik. Ib. 269. Jesusen biziari nahi 

ziotenak. Ib. 227. 

- DELA... (ETA) NAHI(Z)... v. dela. 

- EZ(TA) NAHI ERE! ¡Ni falta que hace! � --Sekulan ez da izan ta. --Ezta nai're. Txorakeri oiek ikustiatik 

diruba eman. Sor AuOst 76. --Ez da ill oraindik? Ezta nai're. Sor Bar 99. Eta azkenian esan ziakan ez geiago 

etxe artara juateko ezertara. Ez ta nai're. Alz STFer 123. Ez gira oraino pagano bilakatuak; ez nahi ere! HU 

Zez 13. Neretzat goraintzirik ere ez; ezta nai ere. A Ardi 24. Zuzen ez dituzula esan, ezingo nizuke yarki, ezta nai 

ere. 'Ni sabría'. Zait Sof 180. --I, ez aiz gizona! [...]. --Ezta nai be. SM Zirik 68. � --Bai al dakik nungua dan? -- 

Ez ta nai're jakiñ. Alz STFer 141. 

- JAINKOARI (JAUNGOIKOARI, JAUNARI, ZERUARI) NAHI DAKIOLA (Lar). Quiera Dios. "Dios lo 

quiera" Lar. "Dios me libre de eso, Jainkoari nai eztakiola" Ib. "Plegue a Dios: Jangoikoari [...] (G) nai dakiola" 

Añ. "(Dios me) libre de eso: (c.) Jangoikoari nai edo gura eztagiola" Ib. � Jaikoari nai ez dakiola zu joan da ni 

eben gera nadila. Lazarraga 1151v. Arratsa etorri artean (Iaun goikoari nai eztakiola) zeinbat bider pekatu 

mortala egin daben. Cap 129. Ori pensatzea da guzia galtea. Jaunari nai ezdakiola. Cb Eg II 283. Pekatu 

mortalian bagagoz (Jaingoikuari nai eztakiola) [...]. CrIc 45. Jaungoikoari nai dakiola guzion probetxurako 

izatea. Gco II 2. Jaunari nai dakiola gure biotzak jaiera onetara mugitzea. AA III 316 (v. tbn. 334, 363 y 405s). 


mende. 

847


Esakera bat badegu Euskaldunak, zeña dan Jaungoikoari nai dakiola oregano izatea eta ez alkarabea. Izt C 40. 

Jaungoikoari ala nai dakiola, beraren onrarako eta animaen onerako. Lard III. Zeruari nai ez dakiola, zuk 

diozun ori, zuri gertatu dakizun. Ib. 406. Jainkoari nai dakiola. Zab Gabon 29. Jaungoikoari nai dakiola egunen 

batean gu biyok senar-emazte egitea! Moc Damu 14. Ala nai dakiola Jaunari! Banoa esku-zapi billa. NEtx Antz 

125. Ala nai izan dakiola zeruari! Ib. 122. Jainkoari nai dakiola ongi bukatzea. Berron Kijote 118. Ez dakiola 

Jainkoari nahi! MIH 82. Badira, Jainkoari nahi dakiola, oraindik erantzunaz oroitzen direnak. Ib. 215. 

- NAHI AHALA (V-gip ap. Etxba Eib). A discreción, a placer; tanto (...) como se desee. "Nai ala euki genduan 

jan da erana egun artan" Etxba Eib. � Ezin egin izan dute nai ala. Mg CC 259. Eskaldun kopletako aiphatu 

gustua, / izan dela diruri bethi bardintsua; / Mihiak nahi ahal musikan agertu, / grazia berak segur bertzela ez 

ditu. (Interpr?; v. nota de la ed. de PAlt). Hb Esk 13. Nai-ala ardo edaten dutenak [...]. Urruz Urz 55. Nahiala ez 

ditakenean egin egiten da ahal-ara. Lf Murtuts 33. Oeri dei dagiet nai-ala, ta emen ditut berela. "Si placet". Or 

Aitork 254. Ara joango zitzaiola nai-ala gustu ematera. "En cuanto le mandase". Berron Kijote 175. Nai-ala 

guzia ordainduko niola. "Ofreciéndole la paga que él quisiese". Ib. 111. Zigortu itzazu nai-ala. Ib. 165. v. tbn. 

Zait Plat 34. 

- NAHI ADINA (V-gip, G-azp-bet; naiadiña Lar, Añ; nai-adina H (V, G)). Ref.: Elexp Berg (nai aiña); Gte Erd 

3. A discreción, a placer; tanto (...) como se desee. "Atutiplén" Lar y Añ. "Quanto quisiere, quisieres, quise, 

quiso &c., nai adiña" Lar. "En abundancia. Orrek nai aiña diru dauka" Elexp Berg. � Tr. Documentado en 

autores meridionales desde mediados del s. XVIII. � Ta nai adiña edan ondoan [...]. Mb IArg II 279. Jaana, 

nola alakoa: loa nai adiña, gorputzak neke gutxi. Mg PAb 164. Zaldi gaixoari / nai aña janari / eman zaiozu ea / 

jartzen dan lori. Bil 41. --Ezal deuek etxean nai aiña emoten? --Nai aiña! Nai aiña! Ezta urrik emon bere. Ag 

AL 57. Auxe da andia, nai aña barre egiteko astirik bez. Ag Kr 13. Nai aña diru irabazi eban egun areitan. Ib. 

175. Koxmerengatik nai aña zitalkeri bota dituzu. Alz Burr 39. Zoazte, nai aña denborarako. JAIraz Bizia 112. 

Egin bezate nai aiña zaunka. Or Aitork 355. Kape beroa, nai aña artu zuten. Anab Poli 65. Edan zagun nai aña. 

NEtx LBB 364. Nai-aiña far egizu orduan nere lepotik. Berron Kijote 227. --Euskal herrian izana zara, noski? -- 

Bai, behin baino gehiagotan; ez, ordea, nahi adina. MIH 145. 

v. tbn. Ub 120. AA III 368. Goñi 75. Urruz Zer 120. Ill Testim 27. Inza Azalp 103. Muj PAm 69. TAg Uzt 208. 

Gazt MusIx 155. Osk Kurl 127. Lab SuEm 174. 

� (nahi adinan). � Mikolen esana nai añan arakatu ta aotan erabilli ebenean. Ag Kr 86 (v. tbn. G 136). 

� (Con -ko, adnom.). � Osasuna? Etzeukat ba nik ere nai añakoa. Ag G 375. Zedozer egin badegu ere, etzaigu 

nai añakorik eskuratu. Etxde AlosT 15. 

- NAHI ADINA ETA GEHIAGO. Tanto (...) como se desee; más de lo deseado. � Izan bedi bi milla urteko 

bizitza eta orietan nai adiña ta geiago onra [...] ta atsegiñak. Cb Eg II 90. [Izkribu honek] sortu ditu eztabaida 

saminak, nahi adina eta gehiago. MEIG VI 172. 

- NAHI ADINBAT (nai ainbat V-gip ap. Elexp Berg). A discreción, a placer; tanto (...) como se desee. v. NAHI 

ADINA. � Gaur eskolatik libre geran ezkero, nai ainbat jostatu nai det. Arr May 34. Alperrik berak ditu dirutza 

aundiak, / alperrik kotxe asko, nai diñ bat zaldiak. AB Ezale 1898, 234a. Auntz bat juan dan urtean / nik erosi 

nuan, / nai ainbat esne izango / zualakuan. Noe 54. Nai ainbat jaki eskeintzeko. Inza Azalp 46. Guziai banatu 

zizkien, bakoitzak nai adinbat. Ir YKBiz 211. Arta-kordaketan ba da nai ainbat naigabe. Or Eus 59. Uztazu, ba, 

neuk nai ainbat esaten. Zait Plat 145. v. tbn. Basarri 142. � Lenbiziko erantzutearekin naiadinbat ondo adituko 

ez ziralako beldurrez. Lariz III. 

- NAHI ADINBAT ETA GEHIAGO. Más que suficiente. � Bada gauz onek nai ainbat eta geiago pensakizun 

ematen dit. Arr GB 126. Jaungoikoak nai ainbat eta geiago egiten du guri otsegiteaz. Arr May 103 (v. tbn. 86). 

- NAHIAGO. Más (?). � Azkeneko bertsora / orra allegatu, / esan baño naiago, / ez det nai luzatu. Xe 227. 

- NAHIAGO ETA GEHIAGO. Más y más. � Ta bitartean, alkarren leian, batak baino besteak naiago ta 

geiago [...] arkume ta ezne, gazta ta gaztanbera [...] oparo zeramazkioten [San Bartolomeri]. A Ardi 129. 

- NAHIAGO IZAN (gral.; Lar, Añ, Gèze, Dv). Ref.: A; Lh; Iz Ulz (zenbat); Elexp Berg (naixao izan); Gte Erd 

133. 

a) Preferir. "Más quiero, más quieres, &c., naiago det, naiago dezu" Lar. "Querer más" Lar y Añ. "Haragia 

baino nahiago du arraina, il préfère le poisson à la viande" Dv. "Le verbe "préférer", employé pour indiquer un 

acte de la volonté, s'exprime par nahiago ukhen ou izan, "vouloir plus". Lorsqu'il indique une manifestation du 

goût, il s'exprime par maitiago ukhen, "avoir plus cher"; ex.: mon Dieu, je préfère mourir que vous offenser, ene 

Jinkoa nahiago dut hil eziez zu ofentsatü; je préfère l'été à l'hiver, negia beno üda maitiago dut" Gèze 252. 

"Nahiago dut asto jasan nazana, ezinez zamari egotx nazana (S), prefiero [...]" A. "Zerbait baino nahiago nuke 

ez eginik, j'aimerais mieux que tout au monde ne l'avoir pas fait" Lf Gram 239. "Naiago dut ez nintzen an (B), 

nahiago nuke ez eginik (BN-lab)" Gte Erd 133. 

� Tr. De uso gral. en todas las épocas y dialectos. Para las formas con -ko, se documenta algo más nahiagoko 

que nahiago izango. Así, hay ejs. de la primera en Larreguy, Moguel, Astarloa, Hiribarren, D. Agirre, P. Errota, 

Barbier, Zerbitzari, Xalbador, Arradoy y Berrondo, y de nahiago izango en Aguirre de Asteasu (III 459), 

Jauretche (379 n. izanen), Echeita (Jos 128), Lizardi (IL 83), Bilbao, Otxolua (158) y Erkiaga (BatB 55). Hay 

tbn. nahiagoz en Hiribarren, Joannateguy, Hiriart-Urruty y J. Etchepare, y nahiagorik en Etchahun y Orixe frente 


mende. 

848


a nahiago izanez / izanaz de Maister (III 7, 2) y Arrue (May 129). Emplean a veces la forma contracta naigo, 

Etchahun (180), Agirre (G 66), KIkG (20), G. Mujika (PAm 72), Jaukol (Biozk 62), Orixe (Eus 77) y J. Irazusta 

(Bizia 23). Hay además, salvo errata, naiako en PE (87 naiako nuke). v. supra, en (1), más ejs. de nahiago (con 

sust. vbal. det. como complemento). 

� Naiago dot to bat ze amabi emon deiat. "Más quiero". RS 40. Erraiten zuela ezen, etzela munduan harentzat 

halakorik eta ez hark nahiago zuenik. Ax 90 (V 61). Eman balekio hautatzera ea zein lukeien nahiago [...]. Ib. 

156 (V 104). Nahiago dut present hura / ezen ez mundu guztia. Gç 207. Jangoikoa bekatuz aserretu baño naiago 

dut zuen atzapar gaiztoan bizia galdu. Mb IArg I 383. Ta urte bat emen baño naiago ditut irur egun [...]. Ib. 

257. Edo nahiago balin baduzu emanen darotzut dirutan. Lg I 360. Nere esanak gorde nai ezpadituzu, naiago 

badezu igaro deabruaren eskolara [...]. Mg CC 246. Igaro ditzakezu nai badezu guziak eta naiago badezu, 

batzuek. AA I 497. Hargatik san Frantses Salesek nahiago du eztadin nor bere buruaz batere mintza. Dh 68. Ta 

naijago ebeen milla bidar erre, pekatu mortal bat egitia baño. JJMg BasEsc 97. Naiago det onrakin pobre bizi / 

ez aberats onrik ez derala. Bil 147. Naiago ditut ango bi talo / ta ez emengo milla erregalo. Ib. 79. Zer zinduke 

nahiago? Berheala zerurat juan ala [...]. Laph 247. --Zer da Jangoikoa maitatzea gauza guzien gañean? -- 

Naiago izatea gauza guziak galdu, bera ofenditu baño. Legaz 24. Illarrekiñ legatza baño naiago nuke ollaskua. 

Sor Bar 66. Ateraldia tzarrago, itsusiago eta nahiago duela iduri du. HU Zez 179. Neuk bere naiago dot guzurra 

izan dediñ. Ag AL 98. Baña nik txotxo, diruak baño eu naiago aut. Echta Jos 97. Oraiko gazteek aire ergel batzu 

nahiago dituzte. Barb Sup 106. Arrantzaleak [...] sagardua baño naiago izaten dute geienean ardao 

zorabiatzallea. TAg Uzt 44. Naiago nuke, naiago, / nere burua bertan amildu / zure mende lotu baño. SMitx 

Aranz 20. Eriotza bera naiago izango eben, nik uste. Bilbao IpuiB 213. Baño ez noakizu geiago esatera, naiago 

zaitut alai eta pozdun. Anab Poli 134. Naiago dizkiat lapurrak bizilagun! Ugalde Iltz 58. Eta nizen bezalako 

nahiago diat, diruz hanpatu moltsa idor bat izan baino! Larz Iru 116. Zer zuten? Nahiagoko ukanen samur edo 

mutur bizi izan balira? "Ils auraient préféré". Ardoy SFran 324. Garai batian pelota gendun / ogia baño naiago. 

Uzt Sas 325. Bena nik ja nahiago diñat ene xüdürra kunserbi. Casve SGrazi 108. Santa Grazi da ene herria 

[...]. Hürrün izanagatik han nago, / besterik ez peitüt nahiago. Ib. 72. Eta nahiago nuke, mila bider nahiago, 

uste hori ustel agertuko balitz. MIH 396. Zenbaitek, lanbidez, edo nahiago baduzue, ofizioz [...]. Ib. 229. 

� Ez da nihor, gure artean, nahiago behar ez duenik, hanbatik hanbatean, Joben ongarria, ezen ez Salomonen 

tronua. Lg I 339. 

� (Con el vb. elidido). "Naiago an ez nintzen (AN-gip), naiago an ez neuan (G-azp)" Gte Erd 133. � Iuduek 

etzuten nahi / halakorik aditu, / Barrabas ohoñ gaxtoa / nahiago libratu. EZ Noel 96. Zenbat enzunago anbat 

zaleago, ta enzun naiago. Cb Eg II 174. Nahiago gauza guziak galdu, ezik Jainkoa ofensatu. CatLuz 18. 

Nahiago bakea pagatu dirutan, / ezen ez gehiago izartu gerletan. Hb Esk 31. Zenbat eta geiago, / anbat eta 

naiago! JanEd I 133. Edanago eta naiago, / beti egarriya; / nonbait legorra dago / arren eztarriya. Ib. 40. Lehen 

ez zen pilotaririk pagatzen [...]. Desafioa handiago eta ihardoki nahiago. Zby RIEV 1908, 87. Gaur naiago biar 

baiño. Ag AL 37. Etxeko ollo txuriya baño / kanpoko beltxa naiago. Noe 126. Baso txikiya baño / aundiya 

naiago. JanEd II 141. Orain billera txoroak baño, / kanposantua naiago. Jaukol Biozk 88. Baña ango gauza 

gustijak baño / Bizkargi neutzat askoz naiago. Enb 202. Ugazabak langille arrotzok naiago bertokoak baño. 

Eguzk GizAuz 160. Emen esan badogu / berbarik deungaro, / Elexama Santiari, / parka eske naiago. Balad 199. 

[Intxaur beltzak] lur ezea naiago. Munita 51 (v. tbn. 54). Gaxuxa, aiek lagun onak ditut, baiño zu naiago orain. 

Etxde JJ 35. Ta nik [...] [lizunkeria] itzali baiñon artaz ase naiago. Or Aitork 198. Ta sekulan Juanbeltz aterako 

ez bazuten ere, naiago. Anab Poli 28. Luzianok, baiña, bere narrua gorde naiago. Eta [...] bere etxera iges egin 

eban. Bilbao IpuiB 233. Leio aundi ura [...] izan ez balitz, naiago. Anab Aprika 48. Eta ai! arnasak niregan 

baiño / zeure barruan naiago. Gand Elorri 88. Naiago ganera! Erkiag BatB 64. Ez aztu mutil askok jaiillunabarrean 

nolabaiteko neskak nai dituztela beren griñak asetzeko. Ajola gabea ta naiago. MAtx Gazt 75s. Il 

naiago, pekatu egin baño. Ib. 46. Emen jendeak, itsu, / griña biziaz iltzea naiago. "Ama el morir". Gazt MusIx 

117. Egunaz egin ez ditakena, zertako ez gauaz mentura? Etzuten funtsean gau beltzaren beharrik... ilargi xuria 

nahiago baizik ez. "Et n'aimaient que mieux le clair de lune". Ardoy SFran 249. Aukeran jarri ezkero, / nik ondo 

beltza naiago. Uzt Sas 134. 

� (Con aux. intrans.). � Nahiago gara gorputzetik ilkhi eta Iaunarekin habitatzera ioan. Lç 2 Cor 5, 8. Nahiago 

gaitzaitza ethorkizuneko peril handiari [...] iarri, presenteko trabaillu aphurrari baiño. Ax 147 (V 96). Nahiago 

balin badira bere sendimentiari jarraiki [...]. Mst III 7, 3. Ta hil nahiago direlakoz batetan, eziez lüzez 

herioaren beldürrian bizi. Egiat 251. Ala nahiago zarete hil oinhazerik ikharagarrienen erdian? Jnn SBi 149. v. 

tbn. SP Imit III 7, 3. Tt Arima 56. Gy 242. Balad 176 (S). 

� (Con aux. en concordancia con el objeto de la subordinada). � Nahiago zuen iendeekin baiño, Iainkoarekin 

iharduki, nahiago zituen bere ongaitzak harekin iragan. Ax 146 (V 96). [Alferrek] nahiago dituzte bertzeren 

onak zuzen edo makhur hartu [...] trabaillatu baiño. Ib. 43 (V 27). Nahiago tiat sofritu supliziorik handienak. Ch 

III 6, 5. Ene semea, nahiago zaitut ikhusi humill eta pazient atsekabetan ezen ez [...]. Ib. 57, 1. Naiago ditut 

galdu guztiak aren dibina majestadea baño. Iraz 69. Zere epeltasun nagi orretan baño ekusi naiago zinduzket 

bekatuz illa. Mb IArg I 85. Eta nahiago baitituzte hek miseriaz perituak ikusi ezen ez [...]. Mih 84. Nahiago 

duzkete irakurtu gazeta tzarrak onak baino. Elsb Fram 184. [...] baino lehen, nahiago nituzke jasan [...] eritasun 


mende. 

849


mota guziak. Jnn SBi 80. Bainan aizkora ukaldika hautsi nahiago ukan dituzte. HU Zez 171. Nahiago lituzkete 

oro batean ito, urkatu. HU Aurp 143. Legeko gizonak urrun ikusi nahiago dituzte ezen ez hurbil. JE Bur 165. Nik 

Azpeitikoari bere euskera [...] mendi-usainekoz naiago diot entzun. A Ardi 81. Olerkari onak bertsolari 

erritarrari baño naiago dio olerkari arrotzari entzun. Inza in Jaukol Biozk VII. Are nahiago zituen urratsok eta 

kantuok entzun. Mde Pr 165. 

� (nahiagoko). � Nork erranen zuen nahiagoko ere zituztela Ejiptoko phorruak eta tipulak? Lg (ap. Dv). 

Naiagoko zuten beren etxeetan lanzan ari, ezen ez gerlaan [...]. Mg PAb 171. Elduten bazare au ezagututera, 

naijagoko dozube amodijo au mundu onetako ondasun [...] gustijak baño. Astar II 43. Bainan nahiagoko zuen 

yakin, oro baino, aspaldion gordetzen ziotena. Hb Egia 32. Baiña eztakit nik zergaitik naiagoko neukean [...] 

guztia guzurra balitz. Ag AL 22. Nahiagoko bainuen bertze bat izan bazina! Barb Sup 182. Eta hedoi baino 

nahiagoko zukeen arroka. "Il eût mieux aimé être rocher". Barb Leg 27. Baltatzar baino nahiagoko ginuela 

Lafourcade ikusi Baionan. Zerb Azk 87. Oraino ere sasoina balitz / nahiagoko bainuke. Xa EzinB 118. Zaragiari 

egindako bixita oiek naiagoko dutela lo-saria musika baiño. Berron Kijote 130. v. tbn. PE 115 (naigoko). � 

Batixtak hain nahiagoko zukeen [...] bakar bakarrik sartu Frantzian. Barb Sup 130. 

� (nahiagorik). � Ebili niz Gaztalondon esklabo, / nahiagorik egon establian lo. Etch 426 (516 nahigorik). 

Ardu nahiagorik, hur hotz (neion) galthatü. Ib. 324. Eta, il naiagorik, sarraskira giñoiazean, Prantziren 

izenagatik. Or Mi 94. 

� (nahiagoz). � Ungi baino hobeki izanen da, hiltzen badire [...] [senharraren] ondotik, haurrekin baino 

harekin nahiagoz. Hb Egia 65. Ez berak hala nahiagoz, bainan legeak manatzen ziolakotz. Jnn SBi 129. Apeza 

etxerat deitu baino nahiagoz, bera joan zen [...] erretoraenera. HU Aurp 177. "Ama" baino aditu nahiagoz 

"maman". JE Ber 38. 

� "Naiznago (sic), eta gaiztoago (R), cuanto más se quiera, peor" A. � Eta nahiago badu ere, eztiteke marra 

hartarik aitzinago iragan. 'Y por más que quiera'. Ax 114 (V 76). Aitzitik edanago, egarriago; usatuago, 

nahiago. Haragiaren desira desordenatua, abarizia bezala da. 'Cuanto más se habitúa más se quiere'. Ib. 385 (V 

252). Bena deusek ere ezin asetzen, ianago, nahiago. Tt Onsa 137. Eta gezurtatu naiez zebilzan, baña alperrik: 

zenbat eta naiago ukatu, anbat geiago agertzen zan. Lard 414. � [Nekea] ez naski nik neroni emana, baizik eta 

nigan zegon bekatuak, naiagoz egiñarenak. 'Otro pecado más libre'. Or Aitork 203. 

� (Precedido de hainbat). � Ta zeinbat estadu altubagokuak, ainbat naijago. fB Olg 169 (v. tbn. Ic I 53 y II 

257). 

� (En la expr. jan baino jan nahiago 'ansioso(s) por comer'). � Jan baño jan naiago, / nabarbenkerian / 

zebiltzan [euliak], triparaño, / sarturik eztian. It Fab 78. 

� (En la expr. zer nahiago dut besterik? '¿qué más quiero?, ¿qué más se puede pedir?'). � Osasun ona batetik, / 

ontasun aski bestetik. / Zer naiago det besterik? ABar Goi 33. 

� (Forma con -xe-, de valor aprox.). � Abenduko gau luzetan [...] Murde d'Urrutia etzen ageri / ene tela 

mihisetan / nahixago baitzuen / amuraren kapitetan. Balad 176. 

b) Querer más, amar más. � Ta zuen ume-miraben animai baño naiago diezenak etxeko ganadurik txarrenari! 

AA III 557. Zer pena Jesusentzat, Barrabas bezain gizon biurri bati naiago izatea! Lard 453. Ez al dirazu antzik 

ematen / nik zaitutala naiago, / ai! mariñelak gau illunian / izarra baño geiago. Bil 105. Gero-ta naiago zaitut. 

Zureganako maitasuna [...] egunean baño egunean aundiagoa egin zait. Anab Poli 137. 

- NAHI HAINBAT (AN-5vill ap. Gte Erd 3). A discreción, a placer. v. NAHI ADINBAT. � Israeltarrak nai 

anbat edan zuten. Lard 74 (v. tbn. 75). Nahi hainbat denbora hartzen ahal delakotz hortako. Xa Odol 65. 

- NAHI ALA EZ. A la fuerza, quieras que no. Cf. Barb Leg 37: Eta gizonek nahi ala ez nahi, horra zertako beti 

badiren. � Nahi ala ez ezpiritiaren piala behar dizü plegatü. Ip Imit III 11, 3 (Mst nahibada eta ez). Oro utzi 

beharko ditutzu egun batez, nahi ala ez. Leon Imit II 7, 1. Baina orduan mintzatu beharko zuen nahi ala ez! Mde 

HaurB 105. Nahi ala ez, hemengo bazter ikaragarriek berek lotsa bat bezala emaiten dautane. JEtchep 69. Nahi 

ala ez geldituren da biziarekin zorretan. Xa Odol 221. v. tbn. Lf Murtuts 44. Casve SGrazi 82. 

- NAHI ALA NAHI EZ. A la fuerza, quieras que no. � Goiz edo berant, nahi ala nahiez [..] eternitatean sarthu 

behar gare. Dh 199. 

- NAHIARREN. "Naiarren (V), con voluntad" A Morf 363. 

- NAHI BA-... EDO EZ. A la fuerza, quieras que no. � [Ferdinand Katolikoak] hartu zuen [Iruña], bainan, nahi 

bazuen edo ez, nabartarrer utziz beren zuzenak. JE Ber 27. 

- NAHI BA-... ETA EZ. A la fuerza, quieras que no, quiera (quieras, etc.) o no quiera (quieras, etc.). � Spirituak 

eman nahi nau gauza guziez gorago, baiñan haragiak nahi badut eta ez beheratzen nau. Ch III 48, 4 (v. tbn. II 7, 

1). Bena egin ahala oro egin, amurekatik nahibada eta ez ezpiritiaren pian izan dadin. Mst III 11, 3 (Ip nahi ala 

ez). Nahi bazuen eta ez, etzan-arazi dute han. HU Aurp 48. Huna zertako zaion ongi [...] beren haurren 

giristinoki altxatzale serorañoen kentzea, nahi badute eta ez. HU Zez 104. Bertze behin Ganixekin, Ottare eta 

Xilar garaitu zituen, nahi bazuten eta ez. Zerb Azk 115. Eta zuk nahi baduzu ta ez / ni zeruan naiz sartuko! 

Mattin 131. v. tbn. Elsb Fram 161 (nahi bazuten eta ez). Barb Leg 141 (nahi bazuen eta ez). 

- NAHI BA-... (ETA) EZ BA-... A la fuerza, quieras que no, quiera (quieras, etc.) o no quiera (quieras, etc.). � 

Zeren Iainkoa, nahi badira eta ezpadira, hezaz zerbitzatzen den. Lç ABC I 7v. Zeñi zerbitzatzendióten serafinek, 


mende. 

850


aingiruek [...] ta demonioek ere naibaute ezpaute. LE in BOEanm 682. [Adiskide guziek] utziko gaitute benzáit, 

gú edo aiék ilzengareneán, naibaute ezpaute, naibadúgu ezpadúgu. LE in BOEanm 41. Bakharrik nahi luke 

juan; bainan nahi badu eta ez badu, erdian hartzen dute Portugesek. Laph 220. Hartu zituzten izari batzu, ezin 

gehiago onak, [...] [kuriosen] kukuarazteko, nahi bazuten eta ez bazuten. Elsb Fram 137s. Eta zorriz estalia 

beharko haiz ibili, nahi baduk eta ez baduk. HU Zez 60. Bainan [...] nahi bazuen eta ez bazuen, zaku 

madarikatuan sartu behar izan zitzaion. Barb Leg 67. Somatu du zerbait: Payne, nolabait esan, ez dagoela 

aipatzen duen jende eta uste askoren alde. Beste zenbait jende eta usteren alde dagoela, beraz, nahi badu eta ez 

badu. MEIG VIII 33. 

- NAHI BA-... (ETA) NAHI EZ BA-... A la fuerza, quieras que no, quiera (quieras, etc.) o no quiera (quieras, 

etc.). � Berdin nahi baduzu, nahi ezpaduzu ere, egun batez apartatu behar zare bertze guzietarik. SP Imit II 7, 1 

(Ch berdiñ nahi baduzu eta ez; v. tbn. SP Imit II 12, 3). Eta nai badu, ta nai ez badu, entzun biarko zizkiak. Alz 

Ram 42. Auzo-auzokoak ziran eta nai bazuten eta nai ezpazuten, alkar ikusi bear. Etxde JJ 200 (v. tbn. 69). 

Loturik naukan hari horri eutsi beharrean suertatzen naiz, beharrik ala damurik, nahi badut eta nahi ez badut. 

MIH 285 (88 nahi badugu eta nahi ez badugu, MEIG III 94 nahi badu eta nahi ez badu). 

- NAHI BADA... NAHI BADA... Bien... bien..., sea... sea... � Beraz nahi bada bizi garén, nahi bada hiltzen 

garén, Iaunaren gara. Lç Rom 14, 8 (He nahiz garen bizi, nahiz garen hiltzen). 

- NAHI BADU BAI, NAHI BADA BAI. "Nahi badu ba! (BN, ...), frase que equivale a 'de todas maneras, como 

quiera que sea, en último caso'" A. "A la palabra de mas que si, se dice, naibedabai; a la de aunque todo sea: 

naikere" Mdg 155 (cf. quizá nahibada). "Nahi badu ba, expr. adv. ironique que l'on emploie pour marquer une 

détermination inébranlable: turlututu!!" Lh. � --Adiskideak! Gipuztarra dezute tratalaria, ez erbestekoa. --Bai 

nai badu. --Zuek bezain odol garbia duena [...]. --Bai nai badu. Lar Cor 152. 

- NAHI BEHAR IZAN. Deber querer (?). � Baña "Euzkadi"-k eztu lanbide orretan mugarik nai-bear, arik eta 

euskel-egunkari bikain bat izan dezakegun arte. Ldi IL 70. Euskera... Bitxi yaukal ori, eroak baño areago, guk 

lurperatu nai bearra! Ib. 127. 

- NAHI BESTE (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). A discreción, a placer; tanto (...) como se quiera. "Cuanto 

se quiera. Dirua nai beste, baña osasuna falta" Etxba Eib. � Egiozu nai beste gaitz. Mg CC 247. Eztot ondiño 

nai beste ta gitxiago be edan. Ag AL 128. Langilleak naibeste nekesari eztaukelata. Ag G 350. Osaba izebekin 

nahi beste denporaren iragaitera bidaldu zuan amak. Osk Kurl 91. v. tbn. A BGuzur 138. Enb 89. BEnb NereA 

119. 

� (nahi bestean). � Jaungoikoari bai, emon zegikio nai bestean. Bilbao IpuiB 124. 

� (Con -ko, adnom.). � Itzak ezpazioten barrenari nai besteko lasaialdirik ematen [...]. Etxde JJ 26. 

- NAHI BEZALA (BN-arb ap. Gte Erd 229; Dv). A placer; según lo deseado. "À souhait" Dv. � Tr. 

Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean Oihenart, Maister, Larreguy (nahi 

bezalako) y en autores desde mediados del s. XIX. � Ezin daidienak nahi bezala, begi egin ahala. O Pr 588. 

Eziez gaizak bethi zure gogara nahi bezala bazüntü. Mst III 8, 5. Ta [ontzia] mast-oial aizez beteekin ta nai 

bezala bazetorren ere [...]. Mb IArg II 303 (v. tbn. 345). Egun gutxian [...] ederki ta nai bezala irakurtera gure 

txikiak eta andiak egingo dira. Cb EBO 19. Horduan asi ziran kristauak nai bezala ta libertade osoarekin 

Jainkoa serbitzatzen. Ub 118. Eta guziezaz nai bezela disponitzen du. Gco I 414. Osasunan eta ondasunetan nai 

bezala arkitzen diranak. AA III 469. Uste zuten [...] inguruetako pareta lodiak eta gaztelu nai bezala egindakoa 

asko zirala etsaien eraso guziai arpegi emateko. Lard 545. Langai onetan nai bezala irteteko, auzoetako lau 

erregeri mandatariak bialdu ziezten. Ib. 116. Hiri olde gaixtoetan oraidino nahi bezala ohitua. Dv LEd 86. 

Mutill-txikiak abere eder onekin nai bezela jostatzen ziran. Arr GB 146. Zuk gozatuko duzu hiritar nagia! // Nahi 

bezala zira beti zu izanen. Elzb Po 219. Dirua? Ez nai bezela. Sor Bar 95. Nahi bezala egin dut tratua. JE Ber 

48. Gizonak zurikatzeko loxinkeriaz nai bezela iruzur egiten zion. Etxde AlosT 33. Ondo biziko zera nai bezela 

janda. Anab Poli 72. Ez uste izan haatik, nahi bezala ari zela beti. "Ce qu'il désirait". Ardoy SFran 167. Gauzak 

ez dira nai bezela gertatzen. Lab SuEm 202. Badira ahatik [pertsulari] andana bat [...] pertsua nahi bezala 

moldatzen dutenak edozoin rimetan. Xa Odol 58. Urte batzuek pasako ditu / nai bezela gozatuta. Uzt Sas 189. Ez 

baitzizkioten bere lanak nahi bezala argitara. MIH 242n. 

v. tbn. VMg 58. MaiMarIl 63. Elsb Fram VII. UNLilia 2. Bv AsL 156. Barb Sup 167. Ill Pill 17. EusJok II 168. 

Inza Azalp 5. SMitx Aranz 156. Lf Murtuts 12. NEtx Antz 136. JEtchep 70. Mattin 99. Berron Kijote 206. 

� (nahi bezalako). "Qui est à souhait" Dv. � Nahi bezalako parada zela yabetzeko Jesusez harorik batere gabe. 

Lg II 256. Mutilúra aurkituzén ándre [...] naibekalakoaréki. LE Matr6 262. Nai bezelako mutil gaztiak / aukeran 

dauzkat atzian. Tx B I 63. Nai bezelako egun onak ikusi zituzten. Anab Poli 123. 

� (nahi bezalaxe). "Aukera guztian bizi da (-gip), nai bezalaxe bizi da (G-azp, BN-arb)" Gte Erd 263. 

� (Con suj. expreso). � [Adoratzen die deebria] eta hark nahi bezala [...] egiten dütie gaizki ahalak oro. Bp I 

87. Berak nai bezalakoa edo agitz obea. Mb IArg II 352. Hiriaren erditsutan kausitu nuen etxe bat nik nahi 

bezalakoa. Prop 1882, 151. Errakozu jaun erregeari guziak harek nahi bezala egin ditudala. Arb Igand 106. v. 

tbn. Bil 78. Ip Hil 190. Inza Azalp 116. Lab SuEm 201. 

� (nahi ez bezala). "Nai ez bezela (G-azp), uste ez bezela (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 229. � Erlisionearen alde 

bere burua erakutsiz eta ordu berean bera erlisioneak nahi ez bezala biziz. HU Zez 197. 


mende. 

851


- NAHI BEZANBAT (H), NAHI BEZENBAT (BN-arb ap. Gte Erd 3; Dv), NAHI BEZAINBAT. A discreción, 

a placer; tanto (...) como se quiera; tan (...) como se quiera. "Nahi bezenbat eginen du, ez du deus ardietsiko, il 

aura beau faire, il n'obtiendra rien" Dv. � Ez gaituztela biandék hatzen ez entretenitzen, hetarik nahi bezenbat 

dugula ere. Lç Ins E 6r. Eta hala nahi bezanbat materia [...] othoitz egiteko edirenen duk. EZ Man II 172. Edo 

saindu bati, edo guztiei edo nahi bezanbati hekin izenak aitziñetik aiphaturik. Ib. 191. Egin ahal dezakegu nahi 

bezanbat edo ahal bezanbat enseiu. Ax 166 (V 112). [Iainkoari dagoka] noiz nahi, nahi bezanbat eta nor nahi 

konsolatzea. SP Imit III 7, 2. Erregek eman liozokela nahi bezanbat ontasun. Lg I 277. Nahi bezanbat erorkorra 

izan dadin arima bat, bethi Jesus [...]. Mih 42. Nahi bezenbat lan ukhanagatik ere. Dh 51. Henry VIIIak nahi 

bezainbat andre har zitekela. Hb Egia 119. Eta omore onarekin ibil nahi bezenbat laster eta jauzi. Arb Igand 

142. Nahi bezenbat behaturikan ere. Barb Leg 22. Txori ta lore ta nai bezanbat edergailu egiten zitun. Or Mi 44. 

Eskaidak nai bezainbat. TAg Uzt 308. Edan zazu nai bezainbat. NEtx Antz 153. 

v. tbn. Mst III 24, 1. Brtc 196. Laph 142. HU Zez 43. Ardoy SFran 24. 

- NAHI DELA. "Naidala, intencionadamente. Naidala eiñdako gauzia dirudi" Etxba Eib. 

- NAHI DEN (V-gip ap. Etxba Eib). Cualquier cosa, lo que quiera que sea, lo que se quiera; (acompañando a un 

sust. o adj.) (...) que se quiera, tan(to) (...) como se quiera, cualquier. "Naidana, cualquiera que sea; lo que quiera 

que sea. Naidana etorri deilla au erabagitzera. Naidana izango da bixar; gaurko legia eiñ deigun oiñ beintzat" 

Etxba Eib. 

� Ezen huna nola ditudan / zeruko onak sinhesten, / emanagatik nahi dena, / merke direla erosten. Gç 204. 

Konfesioa egin oi da nai dan lekuan. AA I 479 (v. tbn. en contexto similar AzpPr 89 nai dan tokira). Nai dan 

moduban bizi izatia. Astar II 37. Eskatutia osasuna, ondasunak edo beste nai dan gauzaren bat. Ib. 40. Lodi ta 

me, luze ta zabal, nai dan neurri guztirakoak. Izt C 55. Gosta bekio nahi dena, bainan salba nadiela! Dv LEd 

201. Biziko naizela ehun urthe eta horietan nahi den ontasun, gozo, atsegin izanen dudala. Ib. 164. Garagar, 

olo, mailhar, hitz batez, nahi dena. Dv Lab 89. Bakhotxa nausi da, ez da muthilik, predika diteke nahi dena. Hb 

Egia 121 (v. tbn. 141). Ori dok lana / egitea nai dan legez. AB AmaE 205. [Thaulazko pareta horrek] plazaren 

nahi den heinean ezar baititeke eta gero nahi denean khentzeko errexa baita. Zby RIEV 1908, 87. Esan ia, Batxi, 

zegaittik urten zenduan, nai dan barria egin daigun. A BeinB 129. Arratsaldean naidan jantzea egin pandero 

soñoan. Echta Jos 248. Biguna, aldakor ta erabilkorra, nai dan itxurak artzen ditu, ta era guztietara jantzi deike. 

Ag G 164. Nai dan eraritikan / eztarriya busti. Tx B I 159. Nai dana esan libre. Imaz Auspoa 24, 146. Balego 

[...], naidan gauza jakingo neukez. Otx 34. Nai dana esaten dabenak nai eztana entzuteko arriskua. SM Zirik 56. 

Aljeriako erriak izan bitez nai dan txiro ta itsusiak, baño hotelak Prantzian bezelako hotel [...] erosoak dituzu. 

Anab Aprika 23. Nahi den mende edo eskualdetan. "De quelque siècle ou pays qu'on veuille". Ardoy SFran 308. 

� (nahi den dena, nahi den guzia). "Naidan dana, todo lo que se quiera. Batzuk, naidan-dana; beste batzuk 

gosiak" Etxba Eib. � Esan, nai dan dana. Urruz Zer 83. Diruaz nai dan guzia irixten da. Inza Azalp 122. Zirri 

ta zarra beia jaitzita, / esne ona nai dan dana. And AUzta 138. Nai dan guzia kantuz bialtzen, / orixen degu gauz 

zailla. Uzt Noiz 91. � Eta orduan lotsa gitxiagorekin nai zan gaiztakeria guzia egiten zuten. Lard 147. Esku 

eskutan daukazu beti / nai dan aukera guzia. Basarri 157 (159 nai dan aukera osoa). � (nahi den guzian). � Nai 

dan guzian orrelakuak / ez dirade egokitzen. Uzt LEG I 175. 

- NAHI DINA. A discreción, a placer; tanto (...) como se quiera. v. NAHI ADINA. � Eman zien jatera nai diña. 

Mb IArg I 251. [Kriselluak] nai diña olio izanagatik [...]. Ib. 375. 

- NAHI EDO EZ (Dv, H). A la fuerza, quieras que no. "Nahi edo ez, nahi et-ez, bon gré, mal gré" Dv. "Vouloir 

ou non" H. � Bertze alde, nahi edo ez, gudukatu behar dela. He Gudu 103 (v. tbn. 116). Aitak nahi edo ez maite 

du Semea. Hb Egia VI (v. tbn. 83). Oitura au eziñ azpiratu det, griña onek nai edo ez narama. Arr May 91 (v. 

tbn. 76). Eta nola, nahi edo ez, buhame horietarik zailenak berak [...] maiz aldi-xartzen baitziren [...]. Barb Sup 

172. v. tbn. Mde Pr 51. � Bainan Jainkoari esker, Japonia hor zen, eta debru zaharrak nahi edo ez, haste zuen 

hor Jainkoak bere erresuma! Ardoy SFran 212. 

- NAHI EDO EZ NAHI. Quieras que no. � Beraz, nahi edo ez nahi, / hagitz ondu behar naiz ni. Gy 48 (v. tbn. 

15). Jaun erretorak nahi edo ez nahi, jo ere dik gure zeinuak! Barb Sup 140. v. tbn. Osk Kurl 64. 

- NAHI EDO NAHI EZ. "(He), quiera que no, forzosamente" A. 

- NAHIENENEKO. (El, lo) preferido. � [Josueri] naieneneko bazter bat eskeñi zioten eta autu zuen [...] erri 

txiki ezer-ez bat. Lard 119. 

- NAHIEN IZAN (G-azp ap. Gte Erd 133; SP, Dv, A Morf). Querer, desear lo que más, preferir (absolutamente). 

"Nahien dudana, ce que je veux le plus" SP. "Zer duzu nahienik? que préférez-vous?" Dv. "Orixe dut naien, éso 

es lo que más quiero" A Morf 339. � Nik nahien dudanian, berzek besoan daratza. E 135. [Neure bihotza da] 

zuk ere eneganik nahien duzuna. Mat 280. Egizu nitaz behar dela dakizuna: zuk nahien duzuna. Ch III 15, 2. 

Gure fede ta lege santuak ta Jainkoak naien dituen dotrina gaiak. Cb EBO 52 (v. tbn. Eg III 278). Hauta zezan 

[...] nahien zuena. Lg I 321. Begiratu begijo gura dabenak, naijeen daben moduban. fB Ic I 71. Emen erre, 

ebagi edo naien dituzan nekeak erakutsi deikezuzala. Añ EL 2 60. Zuaitz mueta onek naien dituen tokiak dirade 

[...]. Izt C 152. Zer da naijen zendukiana mundu onetan? Ur MarIl 60. Erabaki ezazute zer naien dezuten 

Medelek Leaburun egitea. A Ardi 35. Alertzeak toki goiak ditu naien. Munita 72. Berak amestu eta naien izan 

eban neskatillea. Erkiag Arran 176. v. tbn. Eguzk GizAuz 116. 


mende. 

852


� (nahienik). � Ene arima, zeiñ othe zaik, / biztarik den ederrena, / eta zeiñ da bi begietan / nahienik ukeena? 

Gç 141. 

� (nahiena). � Berak naiena zuen tokian ostatuz jartzeko baimena eman zioten. Lard 531. Eze bakoitzak uste 

zuen bera guzietan naiena ta maiteena zubela. Aran SIgn 110. 

� Naien dan eraz / maita det beraz, / axon darion belarra. EA OlBe 70. 

- NAHI ETA EZIN. "Je veux et je ne puis pas" Lh. � Nai ta ezin. Ag G 262. Guk nai ta ezin pasa ditugu / 

makiña bat atsekabe / beti besteren mirabe. Uzt Sas 240. � (Uso adj.). � Catalunya erri nai-ta-ezin bat omen 

da: [...] goranaiaren oñaze bizia berekin ibilliko duna. Ldi IL 24. 

- NAHI ETA EZ NAHI. A la fuerza, quieras que no. � Eta gero betiko tormentuak infernuan nai ta ez nai 

sufritu. Cb Eg III 333. Euskaldunek erdaraz lantzen dituztenak ez dira, bada, kaltegarri nahi eta ez nahi. MEIG 

VI 60 (v. tbn. VIII 118). 

- NAHI ETA NAHI. Ansiando, anhelando. � Ezkondu nai eta nai asi diranetan [...]. AA III 608. Zartzez 

alderoka nabil, / nai ta nai arren iñolaz ere / pausorik zuzendu ezin. EA OlBe 107. 

- NAHI ETA NAHI GABE (nai ta nai bage Lar, Añ (baga)). A la fuerza, quieras que no. "Que quieras, que no" 

Lar (s.v. querer; v. tbn. Añ). 

- NAHIEZ, NAHIAZ. a) Queriendo. v. NAHIRIK. � Tr. Sólo meridional, si bien poco frec. en textos vizcaínos. 

Na(h)iez es la forma más gral., documentada desde la segunda mitad del s. XVIII. Emplean na(h)iaz V. Moguel 

y algunos autores desde finales del s. XIX (tbn. Mattin (63)). � Mundu ero galduari atsegin egin naiez, zere 

burua galdu. Mb IArg I 164. Adurra zerion ezpañetati gaztaia jan naiaz. VMg 16. Eta gezurtatu naiez zebilzan, 

baña alperrik. Lard 414. Argi ta zearo adierazo naiaz izan bear geradela [...] kementsuak. Aran SIgn 47. 

Jesuseri lurperatze egokia [...] prestatu naiaz zebiltzan. Inza Azalp 71. Or daude kanpoan zure billa, zu ikusi 

naiez. Ir YKBiz 169. Ez gabiltza emen iñoren erruak garbitu naiez. Vill Jaink 44. Amaika gezi ni zaurtu naiaz / 

ari zaizkit inguru. Gazt MusIx 137. 

v. tbn. Ub 71. AA I 527. Aran SIgn 213. Arr GB 42. KIkG 5. Inza Azalp 133. EArzdi in Kk Ab II 5. Laux AB 80. 

Ldi BB 62. Or Eus 304. TAg Uzt 217. JMB ELG 79. Zait Sof 57. SMitx Aranz 224. Bilbao IpuiB 52. Gand Elorri 

120. Etxde JJ 76. Anab Poli 86. Izeta DirG 75. Osk Kurl 92. Lab SuEm 186. Ibiñ Virgil 117. Ker in MEIG III 

47. Nahiaz: Zab Gabon 49. AB AmaE 254. Bv AsL 146. Ag G 100. KIkG 58. Lab EEguna 79. Enb 49. TAg Uzt 

112. EA OlBe 56. Zait Sof 180. Etxde JJ 117. 

b) (B ap. A), NAHIAZ (Añ), Queriendo, aposta, adrede, intencionadamente. "Espontáneamente, (c.) borondatez, 

naiaz" Añ. v. nahita. � Sartuko naz ni, naiez ta gogoz nere biotzean, an zuri agur umillak egitera. Mb OtGai I 

121. Gogoz, naiez ta biotz onez Jainkoa serbitzen zuenak. Ub 60. Deritzat ez dala aztutzeko kontua Euskararen 

edertasuna abere, ganadu ta egaztien izenetan. Ez dira naski izen uts nola naiko ta naiaz beste gabe asmatuak. 

VMg XII. Etzuten uste izan zitekianik beren artian iñortxore, denik eta gauzarik ariñenian gogoz ta naiaz 

utsegiteko biotza zuanik. Bv AsL 164. 

- NAHI EZ DELA. "Contrariamente a la intención. Nai-ezdala jausi zan etxeruzkuan, cayó sin querer viniendo a 

casa" Etxba Eib. 

- NAHI EZ NAHI. a) Quiero y no quiero (ref. a un propósito, intención...). Cf. MAtx Gazt 51: Beste bein or 

zabiltza burutapen txarra nai ez nai; ez det nai, baña segi pentsatzen. Cf. infra NAHI NUKEZKO. � Zure 

asmoa zala antzua, legorra, nai ez nai edo iduripen utsa. AA III 512. b) A la fuerza, quieras que no. � Berriz 

ere, nai ez nai, Jainkoarekin topo egin bear. Vill Jaink 168. � Nik nai ez nai berdin berdin ari da orain ere. Vill 

Jaink 149. 

- NAHI EZTA (G-azp), NAI EZDA (V-gip ap. Etxba Eib). Sin querer, involuntariamente. "Eiñ eban okerra naiezda 

izan zan eta parkatu zetsen" Etxba Eib. v. NAHIEZIK (s.v. nahiez). � Nere alabak ez dauka / ezkontzeko 

kezkik, / i ez bezelakuak / nai-ez-ta zekazkik! Tx B II 28. Guraso asko badakigu zer moduz eldu diren guraso 

izatera: sarritan erdi gura barik, nai ezta. Vill Jaink 167. 

- NAHI GABE (V-gip, G-azp, AN-5vill; nai bage V-gip; Lar, Añ (+ nai baga)), NAHI GABETANIK (L, BN, S; 

Hb ap. Lh), NAHI GABETARIK (L, BN, S; Hb ap. Lh), NAHI GABEAN (BN-arb), NAHI GABETARA (H), 

NAHI GABEZ (H (+ nai bagez, V, G)), NAHIZ GABE (VocS). Ref.: Lh (nahigabe); Etxba Eib (nai gabe, nai 

bage); Gte Erd 229. Sin querer, involuntariamente. "Involontairement, nahisbage" VocS (sg. el ed. de VocS, lo 

emplea tbn. Eguiateguy). "Nahigabetara gerthatu zako, cela lui est arrivé contre volonté" H. "Nahigabez egin 

dut, je l'ai fait sans le vouloir" Ib. "Sin querer. Nai-bage etorri giñan Ameriketara, contra nuestra voluntad" 

Etxba Eib. � Fedezko gauzez dudatzea nahi gaberik, benial; deliberaturo, mortal. Harb 160s. Haren arima 

gaixoa nahi gabez bere lekhutik eta egongiatik [...], bere gorpitzetik ialkiten da. Tt Onsa 141. O zer 

desparazionea! / Nahi gabez behar bizi! [...] / Ezin hil eta hil nahi. Gç 178. Bizi zireno, nahi gaberik ere, 

erortoki izanen zira khanbiamentiari. Mst III 33, 1. Nai gabian uts-aldiren bat joan bazaigu [...]. Sor Bar 109. 

Zer egin behar da nahi gabe bekhatu mortal bat ahanzten denean kofesioan? CatJauf 124. Arrabots ttipi ttipi bat 

eskapatu zait, batere nahi gabetarik. Lf Murtuts 22. Nerea austen asi zan, oarkabe eta nai gabe. Or Aitork 111. 

Bere adiskiderik zintzoena ta maitiena naigabe erail baitzun. Etxde JJ 153. Naigabe ta bere gogoaren aurka il 

zula. Ib. 168. Eta barka nahi gabe Aristotelesekin topo egin badut. MIH 194. 

v. tbn. Gazt MusIx 68. Nahi gaberik: CatS 87. 


mende. 

853


� (Precedido de gen.). "Bere nahigabetara, contre sa volonté, involontairement" Dv. � [Berzeren gaitzaz plazer 

harzea] deus gutian eta bere nahi gabe [da] benial. Harb 162. Zeure nahigaberik, usantzak errekeriturik, zenbait 

iuramenturen egitera mihia linburtzen bazaitzu, eztuzu hartan bekhaturik. Ax 269 (V 179). 

� (Con izan intercalado). � Maite-aroan nago berriz. Nai izan gabe, Mirenez gogoratzen naiz. Txill Let 116. 

- NAHI GABEKO (Dv � A, H; nai bageko Lar, Añ), NAHI GABEZKO (L, BN, S ap. Lh; H). Involuntario. 

"Involuntariedad, involuntario" Lar. "Nahigabeko hutsa, faute involontaire" H. � Nai bako ezkonzea, nekea ta 

kaltea. "Casamiento sin voluntad". RS 282. Halako atsegina dela nahi gabezkoa. SP Phil 437 (He 442 guk nahi 

gabekoa). Kontuban artu beza naigabeko gertaera izandu dala. Sor AuOst 100. 

- NAHI GAINA. A discreción, en abundancia. v. NAHI ADINA. "Nai gaña gaztaña ba zegon (G-azp, AN- 

5vill)" Gte Erd 3. 

- NAHI GUZ(T)IA (det.). Todo lo que se quiera. "(A) pasto, abundante, (c.) ugari, franko, nai guztia" Añ. � 

Egazti-samalda aiek ikusi zituztenean [...] nai guzia atzitu zuten. Lard 88. Korek indarrez nai guzia egin uste 

zuen. Ib. 94. Eta era ortan alkarri nai guzia esan zenezaioteke. Alz Ram 118. 

- NAHI IZANARAZI. Hacer querer, desear. � Desira erazi eta nahi ükhen erazi ezadazü bethiere zuri 

maithagarrienik [...] zaizün gaiza. Mst III 15, 3. 

- NAHI IZANAZ, NAHI IZANEZ. Queriendo. v. NAHIRIK. Bere serbitzari umillenetakotzat bere burua 

idukitzea nai izanaz. Arr May 163. Urra, ala nai izanez, / elkartze gozo onen euna! "Acaba ya si quieres". Gazt 

MusIx 213. 

- NAHI IZANDA. Queriendo. v. NAHIRIK, nahita (2). � Gure Jaungoikoak orrela nai izanda, [...] orregaz 

ezkondu nintzonan. Erkiag Arran 106. 

- NAHI IZANDA ERE. Ni queriendo, aun queriendo. v. NAHITA ERE. � Nai izanda bere Jaungoikua serbidu 

ezin legijena. fB Ic III 369. Ama Birjiñak, nai izanda be / obenik ezin lei izan. BEnb NereA 196. � Catalunya 

osoak ala nai izanda ere ordea, zer? Ldi IL 24. Aserretu nai izanda ere / arekin alper-alperrik. Uzt Sas 279. 

- NAHI IZANIK. Queriendo. v. NAHIRIK. � Zeruak nai izanik da leku polita / ainbeste baserriz da eleixaz 

jantzita. AB AmaE 414. Jaun txit goikuak ala nai izanik Aita Santuaren mallara goratua izan zanian. Bv AsL 

178. [...] jadetsi genezake, nai izanik. "Queriéndolo así". Aitzol in Laux BBa VI. Oporketa nagosi ori [...] 

laburra izan da. [...]; orrelan nai izanik, ala bildurrak esitua? Erkiag BatB 147. 

- NAHI IZANIK ERE. Ni queriendo, aun queriendo. � Nik ez dakit ongi nondik noraino jo dezakeen, nahi 

izanik ere, Euskaltzaindiak auzi honetan. MEIG VIII 113. "Mesede ttikiagoa" [...] ez dio ukatzen. Nola uka 

zezakeen, nahi izanik ere! MEIG VI 60. � Alegin guziz egiazko poza nai izanik ere, bear bada sekulan ez genula 

atzemanen. Or Aitork 135. Eta alaxe nai izanik ere, gaitasunik ez det ortarako. Basarri XIX. 

- NAHI IZATERA(T). De quererlo. � Ta utzi zigun, kendu gabe, nai izatera kenduko zigun bizitza. Mb OtGai I 

13. Prest arkitzen naz ni hau guzia [...] nere gain arzeko, ala Jesus berak nai izatera. Mb IArg I 107. Jaunak, 

ala nai izatera, nori nai itzegin eta aditzera eman legioke [...]. AA I 595. Ta oek egin zituan bezeñ erraz [...] 

egin ditzake, berak nai izatera. AA III 312. Ez hek, ez mundu guzia etzakiozken nausi, berak ez nahi izaterat. Dh 

240. Jeptek esan zien, gogoak ematen ziola, aiek nai izatera, Amontarren lurrera joan eta [...] erasotzea. Lard 

135. Jakin zuen giristino gazte batek salhatu zuela. Eta, oraino ere gorde zitekelarik, ongi nahi izatera, egotu 

zen han berean. Jnn SBi 157. 

- NAHI IZATEZ. (Precedido de posesivo). Voluntariamente. v. BORONDATEZ, NAHIZ. � Gogoz zin egin 

dabe / euren nai izatez / espainiar izateko / len zirean legez. Azc PB 208 (in Ur PoBasc 263 euren borondatez). 

- NAHI IZATEZKO. Voluntario. v. BORONDATEZKO. � [Gudetan] onak bere badira, / naitasun bakoak, / 

bai ta zoroak bere / nai izatezkoak. Azc PB 273 (in Ur PoBasc 170 borondatezkuak). - NAHIKO BESTE. A 

discreción, a placer; tanto (...) como se desee. v. NAHI BESTE. � Sarri eta sarri naiko beste lo egiten ezpada, 

bertatik isten da baruba. Astar II 247. Itxaso onetatik etorriko jako naiko beste santidade. Ib. 278. Artu, artu 

naiko beste; bada eztira orregaitik urrituko. Ib. 215. � (nahiko bestean). � Eurokaz beste bagarik nas naiko 

bestean aberatsa. Añ EL 2 80. 

- NAHIKO GUZ(T)IA (det.). Todo lo que se quiera; en abundancia. � Arrobi asko, karezko arri eder piña naiko 

guztia ematen dabeenak. Izt C 53. Urnietan ere badute kara-arri bikañenekotik naiko guztia. Ib. 52. Ematen asi 

ziran, eta naiko guzia jateko adiña ogi eta arrai bost ogi eta bi ezkaluetatik sortu zan. Lard 400. Naiko guzia / 

aren alde. "Cuanto se quiso". Or Eus 231. � Bazun berekin indarra ta dirua ta naiko guzi, baño etzun ezer 

aundirik egin. Or SCruz 87. 

- NAHI (IZATEKO(A)) LITEKE, NAHI LITZATEKE. Sería de desear. "Nahi litake, il serait désirable" Dv. � 

Nahi izateko liteke hanbat artha izan baledi berthute haren [...] salbatzeko. Mih 25. Nahi izateko liteke izan 

zindezaken saindutasun oso eta perfet bat komuniatzeko. Ib. 42. Esandako gauzen gañera, nai litzake beste 

zertxobait. Ag G 39. Ori baño errespetu geixeago nai litzake Obispo yaunari itz-egiteko! Ldi IL 169. Zer gerta 

ere, nai izatekoa lizake, Platonen berri lekarken zenbait idazti izan ledin. Zait Plat 2. 

- NAHI LUKE (G-azp-nav). "Nai luke!, ¡sólo faltaba!, ¡cómo no!" Ond Bac. 

- NAHI NUKEZKO. Mero (propósito, intención). Cf. EE 1893, 141: Nai nukez eta banukez gazte guziak beteak 

daudez. � Ez da asko esatea: nai nuke, albanu. [...]. Era onetan itzegiten duanak ez du bekatua uzteko asmo 

osorik, baizik nainukezko utsa. AA II 318. Ea nai nukezko asmo utsa danentz irakurleak erabakiko du. Zait Plat 


mende. 

854


1. 

- NAHI ORDU. "Nai ordu ezta etorri (AN-gip), ezta ni nai ordu etorri [sic] (AN-gip), etzan guk gure genduiñ 

aguro aldatu (V-gip)" Gte Erd 229. 

- NAHI ORDU GUZTIAN. En cualquier momento. � Neke andirik egin bage errazkiro txit biribillatzen zituen 

nai ordu guztian, bera ta bere jendadi andia bazkatzeko laina. Izt C 2. 

- NAHIRIK (Vc ap. A; SP). Queriendo. "Nahi izaitea, vouloir. Nahi dut, je veux. Nahiko dut, je voudrais. [...] 

Guti nahirik, n'ayant guère volonté" SP. "Queriendo, deseando" A. v. NAHIZ, NAHIEZ, NAHI IZANDA, 

NAHI IZANEZ, NAHI IZANIK, NAHIZIK, nahita (2). � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. 

XVIII. Al Norte lo encontramos en autores del s. XVII, en Larreguy (I 366), CatLan, Xarlem (849), Constantin y 

Barbier (cf. tbn. infra más ejs. septentrionales en la expresión (ez) nahirik ere). 

� Etsaiak darraizkit [...] zeharreko bidetara / basarazi nahirik. EZ Eliç 301. Eta huni erremedio eman nahirik, 

erraiten zuen [...]. Ax 369 (V 243). [Bekatü mortal dira] hetan borontariozki hartzen denian plazer, ez nahirik 

ere obra egin. CatLan 94. Iñor iltzea borondatez edo ala nairik. Gco II 7. Ta Jangoikuak alan nairik, esleidu 

eban Rebeka eritxon bat. JJMg BasEsc 257. Liorpe bat billatu nairik sartu zan koba baten. Ur MarIl 42. Lorik ez 

det galduko igo nairik gora. / Nagusi izan baño mendeko da oba. AB AmaE 407. Neri fama kendu nairikan / 

alper-alperrik dabiltza. EusJok 37. Eta herriko gizonetarik zonbaitek hola nahirik, eskola berria egin zuten. 

Barb Sup 137. Pasioniaren kantatzeko uhuriala heltü nahirik zen. Goihenetxek etzeron orano üzten aldirik. 

Const 40. Adierazi nairik / nator zuengana / zer dan etxe askotan / gaur gertatzen dana. Basarri 177. Gorago jo 

nuen [...] horren esanahia eta zentzua erabaki nahirik. MEIG VII 114. 

v. tbn. SP Phil 488. Bp II 8. Acto 76. Mb IArg I 83. VMg 62. Echag 70. It Fab 82. Izt C 168. Aran SIgn 215. Arr 

May 177. Azc PB 75. Bv AsL 80. A BeinB 60. Ag AL 84. Urruz Zer 107. A Ardi 4. Ud 86. KIkV 8. Muj PAm 21. 

ArgiDL 158. Or Tormes 71. Jaukol Biozk 62. Kk Ab II 61. Laux BBa 66. Alz Ram 65. Enb 202. Tx B I 97. Lab 

EEguna 69. ABar Goi 35. Eguzk GizAuz 51. JMB ELG 49. EA OlBe 109. SMitx Aranz 63. Bilbao IpuiB 118. 

Mde Pr 177. Erkiag Arran 67. Etxde JJ 219. SM Zirik 58. Anab Aprika 69. Osk Kurl 30. Vill Jaink 20. Arti 

Ipuin 27. Zait Plat 19. MAtx Gazt 35. BEnb NereA 180. Ibiñ Virgil 50. Etxba Ibilt 474. NEtx LBB 97. Alzola 

Atalak 91. Berron Kijote 39. Balad 218. 

- (EZ) NAHIRIK ERE. "Ez nahirik ere, goan beharko da, même contre son gré, il devra partir. [...] Nahirik ere, 

ezin pagatuko zaitu, en eût-il la volonté. [...] Nahirik ere, ezin ethorriko da aski goiz, le voulût-il" Dv. "A la 

palabra de mas que si, se dice, naibedabai; ala de aunque todo sea, naikere" Mdg 155. � Yesusek, nahirik ere, 

etzetzaken engana. Hb Egia 87. Ixilik gelditu ordean hura, [...] nahirik ere ez baitzezaken kitzikazale ausartari 

hobeki iharduk. JE Bur 134. � Berak ez nahirik ere, nigarra nausitzen zitzaion. Laph 191 (v. tbn. en contexto 

similar HU Aurp 104 berek nahirikan ere). 

- NAHITA. v. nahita. 

- NAHIZ. Queriendo. "Quelques Souletins et Bas-Navarrais disent: ikas dezan nahiz, jin dadin amoreagatik" Lf 

Gram 748. Cf. nahiz. v. NAHIRIK. � Tr. Documentado en la tradición septentrional ya desde Leiçarraga. Lo 

emplea tbn. Mendigacha (127). � Eta populu guzia hura hunki nahiz zabilan. Lç Lc 6, 19. Zerbait berri 

freskorik gaztigatu nahiz. (c. 1598). FLV 1991, 291. Hala hek ere salbatu nahiz bere bizia / mendira egiten zuten 

alferrik ihesia. EZ Man I 95. Zeure gezurrak sinhets arazi nahiz, hanbat arnegu [...] egiten duzu. Ax 266 (V 

177). Ororen nahiz, oro gal. "En voulant avoir tout". O Pr 378. Haren espos-ohea lizundu nahiz, igorten dioela 

norbait. SP Phil 433. Hetarik batzu, ez nahiz erori haren eskutarat, gorde behar izan ziren. Lg I 352. Absalonek 

asko egin zuen, nahiz amoratu Dabit. Ib. 309. Jainkoak hanbat egiten du gure ona nahiz eta bereziki gu sekulako 

zorionerat helarazi nahiz. Dh 275. Gerlan, aitzindaria / izan nahiz, galdu zien bizia. Arch Fab 233. Senharra 

zabillan gorphutzaren billha, / nahiz, komeni bezala, / egiñ azken ohoreak. Gy 191. Yainkoak hala nahiz, 

bertzeak badire. Hb Esk 235. Hirur muthil gazte, / zu nahiz emazte, / beren artian disputa badute. ChantP 372. 

[Manü horrez] debetatzen deikü besteri gaitz desiratzia, hantik abantailla zunbait jin dakigün nahiz. CatS 51. 

Eskualdunei fedea khendu nahiz / etsai gaitzek gaituzte hertsatzen. Zby RIEV 1908, 296. Hunek, oloa nahiz, 

jaten du lastoa. Ox 130. Heien fedeari hats berri bat eman nahiz, abiatu zen Frantses. Ardoy SFran 191. Bide 

berritik jo omen zuen [...] bertsoen bidez hizkuntza jaso nahiz. MEIG III 53. 

v. tbn. Harb 317. Hm 38. Tt Onsa 139. Gç 195. Bp I 118. Ch III 24, 2. He Gudu 46. Mih 38. CatLan 39. Brtc 62. 

Egiat 261. AstLas 12. Xarlem 1285. Monho 94. JesBih 471. Etch 144. Bordel 148. Elzb PAd 1. Laph 42. ChantP 

316. Prop 1880b, 281. Ip Hil 154. Arb Igand 113. Jnn SBi 160. Elsb Fram XII. HU Zez 209. UNLilia 12. CatJauf 

26. Balad 116. Barb Sup 24. StPierre 32. Const 14. Ox 176. JE Ber 43. Zub 69. Etcham 212. Iratz 26. Zerb IxtS 

50. Mde Pr 220. Lf in Zait Plat XVIII. JEtchep 48. Larz Iru 134. Casve SGrazi 130. Xa Odol 173. Mattin 92. 

� Deseando (algo a alguien). � Diot zuk nihoren kontra nihori gaitz nahiz allegatu duzun falso testimonioaz. 

Harb 184. 

- NAHIZ BEZALA. A placer, a pedir de boca. v. NAHI BEZALA. � Aski naiz zure saristatzeko neurri mukuruz 

eta nahiz bezala baino geiago. SP Imit III 47, 1. 

- NAHIZ BEZANBAT. A placer, a pedir de boca; tanto (...) como se quiera. v. NAHI BEZANBAT. � Nahiz 

bezanbat ahal derrakezu hek eztituzula nahi zuzenaren kontra, zeren [...]. SP Phil 265s (He 268 nahi duzun 

bezanbat). Eskaini diazagutela nahiz bezanbat beitha eta baska. Ib. 435. Utz dezagula mundu itsu hura, 


mende. 

855


Philotea, dagoela oiuz nahiz bezanbat. Ib. 429. 

- NAHIZ DEN. Cualquier; cualquier cosa, sea lo que sea. � Nahiz den gauzaz hainitzetan iujeatzen dugu gure 

iduriaren arauera. SP Imit I 14, 1. Bere burua ezdeus idukitzeak eta nahiz den atsekaberen Iesusgatik 

pairatzeak. Ib. 23, 4 (Ch sofrikari guziak). Nahiz den gizona gezurtia da, flakoa. SP Imit III 45, 3 (Ch gizon 

guziak). Birjinek kastitate [...] minbera baten beharra dute, nahiz diren pensamendu kuriosen desterratzeko bere 

bihotzetik. SP Phil 253 (He 255 gogoeta kurios suerte guziak). Ez aflikzione barrenek, ez beratasunak, ez 

idortasunak, nahiz denak ez gaitu sekulan apartatu behar karitate saindu hartarik. Ib. 471s. 

� (Con guzia). Cualquier cosa, todo, sea lo que sea. � Aphur bat borxa bageneza gure burua, nahiz den guzia 

gero bageneidike errazki. SP Imit I 11, 5 (Ch handik haratko guziak). Jainkoaren amorioagatik behar ditutzu 

nahiz diren guziak gogotik pairatu. Ib. III 35, 2. 

- NAHI ZEIN NAHI EZ. A la fuerza, quieras que no. � Ez egoan erremediorik. Patxok, nai zein nai ez, 

otsoaren urdaillera joan bear eban. Bilbao IpuiB 48. 

- NAHIZ ETA. "Nahizik-eta, nahiz eta, afin que. [...] Nahiz-eta ikas dezan, afin qu'il apprenne" Lf Gram 748. � 

Hetaz ere artha hartzen du, nahiz eta noizpait bederen harenganat itzul ditezen. Dh 235s. [Colombek] zortzi 

urtez bere ahal guziak egin zituen, nahiz eta [...] erresuma guzietako buruzagietarik zerbeit ardietsi bere xede 

handiaren betetzeko. HU Aurp 50. Egin ditu [...] bere ahal guziak, nahiz eta, [...] onez-onean gobernamenduko 

gizonekin bakean bizi. Ib. 70. Eriarena eginez, maltzurki, dena elhe goxo ariko zauzkik nahiz eta hi kontsolatu. 

JEtchep 99. Haur bat iduri zuen bethi zukre murtxatzen ari, nahiz eta bere gorputza azkartu. Ib. 89s. Jin beitzide 

guregana, / Basabüria nahiz eta, / izan dadin zirena. 'Dans l'intention d'accaparer'. Casve SGrazi 82. v. tbn. Etch 

238. 

- NAHIZIK. Queriendo. v. NAHIRIK. "Zerbait ere nahizik dabille ori (AN-5vill)" Gte Erd 288. � Gure 

inguruan dabil gu galdu naizik deabru gaiztoa. Mb IArg I 227 (v. tbn. 162 y ss.). Gero bere lanerat itzultzen da 

xixtuetan, bazkaria tenoreko nahizik moldatu. Barb Leg 131. 

- NAHIZIK ETA. "Nahizik-eta, nahiz eta, afin que" Lf Gram 748. v. NAHIZ ETA. � Emaztekiak, nahizik eta 

gorde, ihardesten dio: [...]. "Elle veut dissimuler et répond". Barb Leg 23. 

- NAHIZ NAHIRA. "(L), de volonté déliberée" vEys. � Hil nadila hamar heriotzez ezen ez nahiz nahira zu 

ofensatu. Harb (ap. H, que traduce: "plutôt que de vous offenser avec une pleine volonté"). 

- ZER NAHI DUZU (DUK, etc.) (BADA)! (Exclamación de conformidad, de impotencia o de justificación). 

!Qué quieres! ¡Qué quieres que le haga! � Tr. Documentado en AstLas y en textos septentrionales y 

meridionales desde la segunda mitad del s. XIX. � --Eliza saintaren / legian arabera / bazuazte xuxen-xuxen / 

ifernu zolala. --Zer nahi duzu, jauna, / Pierrisek dizu ogena. AstLas 53. Jesusen Pasio santuak negar 

eginarazten dit, eta zer nai dezu? Bv AsL 58. --Gezurra dirudi, paper txar oiek bati ez diyotela utzi biar bizitzen. 

--Zer nai dezu bada! Iraola 127. --Eta zuk, baitezpada, Baionarat joan behar, ama? --Zer nahi duzu, haurra! 

Barb Sup 18. Ze nahuzu, Kattalin? Bakotxa den bezala da. Zub 105. Zer nai duk, ba? Ni ere ezin egon ba beti ire 

zai. Lek EunD 18. --Ta ori da jakin dezun guztia! [...]. --Zer nai dezu bada itzik atera ezin bazaie. ABar Goi 40. 

Zer nai duk ba? Nik lanean ler egin etxe-jabetasuna ik jasotzeko? Etxde JJ 29. --Ta ala ere, ausartu zera ontzi 

ortan sartzen? --Zer nai dezu bada, ain mezede aundia egiten digu. Anab Aprika 104. --Eta hor dago miserable! 

--Gaizoa! Zer zortea! --Zer nahi duzu! Larz Iru 104. Bainan zer nahi duzu? Mundu huntako legea hola da. Xa 

Odol 293. 

v. tbn. Elzb PAd 12. Zab Gabon 32. Sor Bar 27. Jnn SBi 170. Ill Pill 8. Moc Damu 6. Ox 197. JE Bur 86. Lf 

Murtuts 26. NEtx Antz 62. Or QA 108. Zerb Azk 25. Lab SuEm 208. 

� Ordea zer nai zenuen? [...] nola ni gozatuko ez naiz ekusi ezkero onelako damuarekin konfesio [...] oso bat 

egiten? Mg CC 126. 

nahi-izate, naizate. �1. Voluntad, acto de querer. v. nahi-ukaite, nahitze. � Tr. Documentado en autores 

meridionales desde mediados del s. XVIII. � Zergatik [Jaungoikoak] bere nai izatearekin beste gabe egiten 

duan nai duan guztia. Iraz 16 (CatUlz 16 bere nai izetiaki; v. tbn. en contexto similar LE Doc 33 solamente 

naiizatearéki). Jangoikoaren itz edo nai izateak ez du gauza ez gaitzik edo ezin eginik. Mg CC 195. Ta toki 

guztietan ta nai izate utsarekin gauza guztiak egin zituana. AA III 318 (v. tbn. 310 y ss.). Amargarren 

aginduban eragozten deusku Jaungoikuak pekatuzko gura izate edo nai izate guztia. fB Ic II 244. Eta zuk ederto 

ulertarazo dozu, gure nai-izatearen gaiñean erregearena daukagula. Ag AL 161. Onek agertu dagion gure 

gurari edo naizatea. Itz Azald 69. Egia da anima badegula; ez genduke, bestela, ez gogorapenik, ez nai-izaterik 

[...] ez erantzukirik izango. KIkG 14 (KIkV 21 gura-izate). Une bateko nai izatea besterik eztuk. Bein aldendu 

ezkero, etzaiz beratzaz geiago gogoratuko. Etxde JJ 115. Bere ona nai du, baiña nai izate ori zer den eztakiala. 

Vill Jaink 147. Gogamen edo nai-izate edo griñen esna-aldieri [...]. MAtx Gazt 68. Nahi izate hutsa 

zernahitarako aski dela uste dugu nonbait. MIH 234n. 

�2. (Conservando su carácter verbal). Amor. � [Espiritu Santuak] eman zien Jainkoaren amorioa edo Jainkoari 

ongi nai izate andi bat. Ub 99. 

naika. "(S), en tas" Lh. 


mende. 

856


1 nahika (Lh). � (Precedido de participio). Queriendo, deseando. "2.º par accés de volonté, par à-coup; 3.º à 

force de volonté" Lh. � Ni enazute atzetik ibilliko gogorrean atzeman-naika. Ldi IL 30. Su-gar urrutia, / beti ilnaika 

ta iñoiz / ezin itzalia. Ldi UO 18. Arnas estuka, esan naika eta ezinka zizakatu zun: [...]. Etxde JJ 263. 

- NAHIKAKO. Nehor gutik onhesten zuelakotz harek nahikako ezkontzarik. "Fort peu de gens voulaient de ses 

mariages". Barb Leg 61. 

2 nahika. "Volonté indéterminée, imparfaite, désir non arrêté, velléité" H. 

naikar. v. 2 nakar. 

nahikara (L, BN, S; SP, Dv, H (s.v. kara, que cita a O)). Ref.: A; Lh. �1. "Bertzeren nahikara, atseginkara" 

SP. "Nahikara izatea, être à souhait" Dv. "Conforme, a satisfacción" A. � Handiek nahikara, xipiek ahalara. 

"Les grands font ce qu'ils veulent". O Pr 209. Nahikara garenean ez dugu izan behar beldurrik gabe. He (ap. Dv 

y A). �2. (Dv, H (L)). Placer. "Bon plaisir. Le traducteur de Liguori dit: Jainkoaren nahikara saindua (17), le 

bon plaisir de Dieu. Je doute que nahikara se dise comme nahikaria. Zure nahikara da nere plazera (ib. 42), 

votre bon plaisir est mon plaisir" Dv. � Tr. Documentado en autores septentrionales del s. XVIII y en Duhalde. 

� Ezen bere sensuen nahikarak konplitu nahi dituztenek lohitzen dute bere konzienzia. Ch I 1, 5. Komunione 

bakhotxean gure nahikarez edo gure atseginez zenbait sakrifizio xume Jesu-Kristori egitea. CatLav 261 (V 131). 

Ezarri zuen nahikara eta delizio guzien parabisuan. Lg I 16. Ez dugula ibili behar mundu huntako nahikareen 

[...] ondoan. Lg II 283. Zorigaitz zuentzat, nahikaretan eta frankian bizi zaretenak. Ib. 214. Eta hura emanik 

gehiago egiten du heien fagoretan, ontasunez eta nahikarez bethetzen balitu baño. Mih 108. v. tbn. Brtc 143. 

Munduko nahikarak eztire itxurapenik eta itzalik baizen. Dh 116 (191 nahikare). Nere jaidurei, sentsuei bere 

nahikarak emateagatik ibili ta bidatu naizela. Ib. 188. Hartu dituzten nahikarak hain laster iragan dire. Ib. 192. 

� "(L, BN, S), désir, souhait" Lh. � Yaunak, dio eihara zainak, / duen konplimendu zuen nahikarak. / Mutilla 

da yautsten, agudea igaiten. Gy 200. 

- NAHIKARAKO (L ap. A; Dv, H (L)). "Agréable, désirable" H. "1.º agradable; 2.º apetecible" A. � Denbora 

eder eta nahikarako horrek ez du bethi iraunen. He (ap. Dv). Hango egoitza gozoa zela eta nahikarakoa. He 

Phil 7. Nahiz harenganik urrundu daitezken edo bizitze gaixto baten errebelamenduez edo nahikarako 

barraiamendu edo errelaxamendu batez. Mih 119 (quiza podría interpretarse como 'voluntario'). Bizkitartian 

gerlari darraizko ohore handi nahikarakuak; soldarua billaka baititake yenerale, marexale [...]. Atheka 130. 

Aiseki erremarkatu duteke saindu hauiek zuten debozione nahikarakoa Jesus-Kristoren Bihotz Sakratuarenzat. 

J.B.S. Aldareako Debozionea 9 (ap. DRA). 

- NAHIKARAZKO. Agradable, placentero, deseable; del gusto de, del agrado de. "(Egun [o]na 96), désirable, 

souhaitable" Lh. � Ezta deus ere zeruan ez lurrean eztiagorik [...] amudioa baiño, deus ere [...] 

nahikarazkoagorik, perfetagorik. Ch III 5, 3. Erran zitzaien bazter hek nahikarazkoak zirela, etzela han deuseren 

eskasik. Lg I 171. Zer fruitu nahikarazko! Zer bake dohatsu ez ginduzke gure bihotzetan! Lg II 209. Zer da 

mundu huntako bizitzerik nahikarazkoena eta dohatsuena? Ib. 184. Oh zer hitz gozo! Zer benedizionezko ta 

nahikarazko sententzia! Dh 150. Ala bai da, Yaun goikoa, / zure lege saindua, / guziz nahikarazkoa / gozo eta 

yustua. CantIzp (1829), 7 (ap. DRA). Emadazu / aireari manatzea, / nere gogara egitea, / edo haize, edo uria, / 

goibela edo iguzkia. / Tuzkedan arras aroak / bethi nahikarazkoak. Gy 141. � Nola astoak duen haiñ larria 

orhoa, / yende espantatzeko nahikarazkoa, / izanen da trunpetari. Gy 154. 

- NAHIKARETAN JOAN. (Precedido de gen.). Causar el agrado de, el placer de. � Maite dudanari ukitzen 

zaizkonak sentitzen ditut nerorriri ukitzen balitzauzkit bezala. [...] Gisa hortan sentitzen ditut bada Jesu- 

Kristoren nahikaretan edo nahigabetan doazin gauzak? Dh 246. 

nahikaratu. "Tempérer, modérer, erraxtea, nahikaratzea" Ht VocGr. 

nahikari (L, B (-keri), BN; O-SP 223, Aq 1393, vEys, Dv, H (L)). Ref.: A; Lh; Izeta BHizt (naikeri). �1. Deseo; 

apetencia, concupiscencia. "Désir, convoitise" O-SP. "Gollería o gullería, naikaria, gogakaria, gutizia" Aq 1393. 

"Volonté. On l'emploie souvent dans le sens de velléité, par confusion avec nahikeria" Dv. "1.º (O), deseo, 

codicia; [...] 3.º voluntad" A. "Badugu zerbait egiteko naikerie" Izeta BHizt. � Tr. Documentado al Norte en 

Dechepare, Duvoisin, Hiriart-Urruty y en autores del s. XX. Al Sur se encuentra en CatBurg y en autores 

modernos. En DFrec hay 4 ejs. � Amorosek badagite behin bere nahia, / handiago jiten zaie berze nahikaria. E 

93. Bana bistaz hilzen zuien nahikari satsuia. Ib. 95. Beren biotzetako naikari gaitzak hilduratzen dituztenak. 

CatBurg 45s. Badakit zeinen bozik bethe dituzun haren nahikari xumeenak. Dv LEd 143. Bere lehiei eta 

nahikariei eta bere buruari ere ukho egitea. Ib. 191. Ala da, Aita, ala izan delakotz zure naikeria. Echn Mt 11, 

26. Eta haina da egiaz jakintsun, zeinak bere nahikariak utziz, Jainkoaren nahia egiten baitu. Dv Imit 9 (ap. A). 

Burhasoek onhartzen dute [haurra errient egitea] hek baino zerbeit gehiago izanen delako nahikariz. HU Eskual 

21-2-1908, 1. Eta noiz xuxenduko diren bazterrak, nehork ez jakin. Laster eginen direlako ustea edo nahikaria 


mende. 

857


ukanki, ba, denek. JE Bur 116. Bazaukan eskualdun egoiteko xede zin bat, nahikari abre bat. Lf Murtuts 51. 

Ermitau nintzalarik ene nahikari guziak egiten nintuen. Othoizlari 1954, 22. Mahometarren oiturez 

desaidazunak halako naikari bat eman dit horra joateko. Mde Pr 198. Gorputz hori zigorrez eta ugalez 

zehatzeko nahikari bat ezin garaituzkoa senditzen zuen. Mde HaurB 37. Ithurri-Ederretan badela urre! [...] 

Gure aita zena bera ez ote zen uste hortan... edo nahikaria horrekin? Zerb Azk 39. Eta aren naikari 

aragizkoegia, merezi-miñez zendun zigorkatzen. Or Aitork 114. Aingerua beure naikari gaiztoz onetik gaizto 

biurtu bazan [...]. Ib. 157. Begitartea poxi bat akitua bainan izpiritua alegera eta zerbaiten egiteko nahikaria 

bihotzean. Gazte 1957 (Mayo), 5. Senarra bere naikarietara makur erazirik. Mde Egan 1960 (3-6), 141 (en la 

versión de Pr 168 nahikerietara). Gero bi emaztekiek lotu ziren sukeldeko lanetara afari goxo bat egiteko 

naikeriekin. Izeta DirG 97. v. tbn. Lh EEs 1915, 245. Zait Plat 99. Ibiñ Virgil 118. 

�2. (AN, L, BN). Ref.: A; Lh. "Afección, simpatía" A. � Nahikariak edertaratzen ditu gauza itsusiak. 

"L'affection". O Pr 650. 

�3. (Ht VocGr 326, Lar (nai-), Lecl). Agradable. � Gauza naikarienak maitatzeko (338). 'Las cosas más 

apetecibles para ser amadas'. LE-Ir. 

�4. (L, BN ap. A; Ht VocGr). "Ses plaisirs, bere nahikariak" Ht VocGr 403. "Placer" A. � Zerutiko naigabe ta 

atsakabai arpegi ezin emon leioe; biotza emon bear iake, bertan barruan naikari ta atsegin biurtu daitezan. 

Ezale 1897, 53a. 

- NAHIKARIETAN. Con el deseo de. "Nere besoetako Joxetxo duzu zure etxera gateko nahikerietan dagona" 

Izeta (comunicación personal). � Makilak dagotzila / presondegietan; / Arrotzek, eskualduner / kendu eskutikan, 

/ ber-hetaz zafratzeko / nahikarietan. Etcham 84. 

- NAHIKARIZ. Con cariño (?). � Etzaizkio ez aztuko Joakiñari Joxe-Marik igaro-arazi zizkion egun alaiak! 

Ondo ta naikariz gordetzen ditu oraiñ ere Joxe-Mariren antzezkiak. Garit Usand 41. 

nahikaritasun. � Deseo, anhelo. � Badirudi olerkariak bere biotzeko leku eskutuenetako naikaritasun garbi 

guztiak agertu biar dizkigula bere olerki orretan. Artetxe Y 1933, 327. 

naikatu. "Naikatü (S), emmeuler le foin" Lh. 

nahikatu (L-côte ap. A; Dv, H (L, BN)), nahidatu (Lh). � (Aux. trans.). "Vouloir. Ce nom verbal, trés-usité sur 

la côte du Labourd, ne sert guère qu'avec la négative. Ez du nahikatu izan, il ne l'a pas voulu" Dv. "Éprouver des 

velléités, des désirs et envies imparfaites. Etzuen osoki nahitu, baizik ere nahikatu, il ne désira pas formellement, 

mais seulement il eut une velléité" H. v. nahi izan. � Etzuen nahikatu han galdu denbora. Hb Esk 55. Yesu- 

Kristok etzuen nahikatu sinhetsia izan hitzetarik, mirakuluz erakusten zuen bere yainkotasuna. Hb Egia 106. Oro 

zeruan gelditu ziren. Etzuen batek ere yautsi nahikatu lurraren iraultzerat. Ib. 57. Bathaioaren gainerateko 

zeremoniekin, azken sakramenduak ere nahikatu zituen. Prop 1893, 51. Aita maiteak jarri nahikatu zuen 

misionea merkhatutik hurbil. Prop 1906, 82. [Joko ditare bat] jaurtitzen badut, alde berezi bat, seia, esate 

baterako, atera dadin sendo nahikatuz, ohartzen naiz seia maizago ateratzen dela. Mde Pr 339s. � [Pilotariak] 

ongi irabazi nahikatuak ziren eta beren zazpi egin ahalak egin zituzten. Herr 29-10-1959, 3. � (Aux. intrans.). � 

Mañex etxalde hortaz nahikatu zen, mintzatu zuen jabea eta, ikusirik ez zuela diru aski eroste horren egiteko 

[...]. Lf Elit 256. 

nahikera (vEys (G)). �1. Placer. � Ezkontza onen onran, / dago Donostia, / naikeraz eta pozez / beterik guztia. 

Echag 226. Adan eta Eba [...] naikera eta atsegiñak gozatzen asi ziran bezain laster. Lard 3. �2. Manera de 

sentir. � Beren ikuskera ta naikeratik gabetzen trebeagoak dirala. "De su manera de ver y sentir". Zink Crit 47. 

- NAHIKERAN. A placer. � Aurten ibilliya da / jendea naikeran, / agirandoen billa / Errege-bezperan. Echag 

151. Pozez, kontentuz, / naikeran, eta / guztiz umore onean. Ib. 247. Belar ona naikeran, / aukeran lorea. Ib. 

255. Naikeran jantziyak. Ib. 88. Donostiako plazan, / dira gaur ageri, / gauza merkeak eta, / naikeran ugari. Ib. 

119. � (Con determinantes). � Aurten iñauteriko, / festa egunean, / gaude baratzgilleak / naikera betean. Echag 

257. Eta Abran bitarte onetan naikera guzian bizi zan. Lard 13. 

nahikeria (V-arr-oroz-m-gip, G-to, L, B, BN, S; H, VocB). Ref.: A (naikeri); Lh; Iz To 187. �1. Deseo (peyor.); 

capricho, antojo. "Bere nahikeriak egin ditu, il a fait ses moindres caprices" H (s.v. nahikari). "Naikerietan azi 

(V-m), criar entre melindres" A. "Naikeri bat, un mal deseo (deshonesto)" Iz To. � Tr. Documentado al Sur en 

Mendiburu, Ubillos, Añibarro y en textos alto-navarros y guipuzcoanos principalmente, desde finales del s. XIX. 

Al Norte se encuentra en Maister, Xarlem, Inchauspe, Diharasarry y en textos modernos. En DFrec hay 2 ejs. � 

Aragiaren naikeri galgarri makurrak. Mb IArg I 271. Bena aments badizie plazer hanitx eta bere nahikeriak 

egiten zitizie. Mst III 12, 2 (Ip nahikeriak; Ch nahia). Atsegin zikin desonesten kutizia ta naikeria. Ub 182. O 

neskatilen anbizionia, / eskuntü nahikeria. Xarlem 125. Bere naikeri zoroa. Añ EL 2 219. Iñun aurkitu al dituen 

naikeria guztien erdian bizi direanak. Ezale 1899, 10a. Naikeriak edertzen ditu gauza itxusiak. Ag G 125 (cf. 


mende. 

858


nahikari (2)). Jakintza naikerietan, lillura gorenetan jausteko kalte-urbil aundia. "Manías sabias". Zink Crit 31. 

Aragiak zirikatzen digu jan-edan naikeriaz eta loikeriaz. Inza Azalp 149. Or beko griñen / naikeri-itsaso 

zakarra. Jaukol Biozk 27. Ordu artako gogo guztia eta nahi-keri bakarra [...] atheka estu artarik lehen bai lehen 

ateratzea. FIr 186. Deabrua da zuen aita eta zuen aita orren naikeriak egin nai dituzue. Ir YKBiz 325. Freuden 

libido, gizaki-griña, eta Adler-en indar nahikeria. Mde Pr 347. Gure naikeri ta griña gaiztoak itxutzen gaitute. 

Etxde JJ 210. Biotza gorrotozko naikeritan ustelduta. Ib. 182. Euskalerriak beti izan ditu [...] seme txarrak, 

alegia, beuren naikeriak irixte orde Erria saldu dutenak. Alt LB 105. Diruaren almenak eta kilikiliak gizonagan 

eratzen dauan naikeria ta arrokeria. Erkiag BatB 138. Naikeri irol eta / ezbear oroz. "Gozo vano". Gazt MusIx 

119. Ez dut sinesten oraino ere / galdua dela arraza, / segurago da gazten aldeko / nahikeria eskasa. Xa EzinB 

56. v. tbn. Leon Io 1, 13. Or Aitork 281. Gand Elorri 159. JEtchep 47s. Zait Plat 35. 

� Pretensión. � Halako giristinoek nahikeria dute xoilki bekhatuaren ez egiteko. Dih GirLeg (ed. 1897), 70. 

Lustodinek ez zuen holakorik jasaiten ahal, eta entseatu da bere kontrakoen berdintzerat: nahikeria ez aski! Herr 

16-7-1959, 3. 

�2. "Naikeri (V-oroz-m), competencia" A. 

nahiki (L ap. Lh; Dv, H (L, que cita a He), A). � "Velléité" Dv, que cita a Lg. "Voluntad débil y de poco efecto" 

A. � Ez dezazula uste izan mintzo naizela nahiki ariñez, borondate flako eta agorrez. He Gudu 166. Bere 

konzienziaren estatu tristea sentiturik eta ezaguturik konbertitzeko zenbait nahiki baitute. Ib. 164. Haren hitz 

bakhar edo nahiki bat franko laite milla mundu suntsi-araztekotzat. Lg I 34. [Jainkoaren] nahikirik ttipiena 

gizonen eginahal guziak baino infinituki gehiago da. Ib. 369. � Nola orhoit gaitezke orduko [Zeruko] gure 

bozkarioaz [...], hiltzeko nahiki ta gutizia minenaz bethe gabe. "Désir de mourir". Birjin 516. Bere alegiñak [...] 

bere naikiari dagozkionak eta gutxigo ere ez dira. "No corresponden ni con mucho a sus deseos". Zink Crit 13n. 

nahikida (nai- Lar � H). �1. "Contento, gozo, contentamiento" Lar. � Ageri zen haren baithan bozkario bat ta 

bere bizibideko nahikida hain seinalatu bat, non bedoikin khartsu baten molde oso batentzat eman baitzieken. 

"Contentement". Birjin 298. Pilatos bildurti emeak, jende amorratu aiei naikida pixkat emateagatik agintzen du 

[...]. Ag Ezale 1897, 126s. Jaungoikoaren farre-irria! / Neke gabeko atseden ordu ta naikidea (consuelo). Id. ib. 

266b. �2. (nai- G? ap. A (que cita a Izt); Izt 36r, Hb ap. Lh). Deseo. � Jarri izan ziran [...] etsaiari erasotzen 

[...] General Caro jaunari bere naikida betezen ziotela. Izt C 382. �3. (nai- Lar � H). "Competencia" Lar. 

"Rivalité, compétition" H. �4. (nai- Lar � H). "Consentimiento", "contenta, en las letras de cambio" Lar. 

nahikida. v. nahikide. 

nahikidakor (nai- Lar � H). � "Contentadizo" Lar. 

nahikidari (nai- Lar � H). �1. "Competidor" Lar. � Bañan urrengo kanturako gordetzen det naikidari 

arroante aien arteratu zan gudaren kontaera. "Entre los dos soberbios rivales". Bil 165. �2. (nai- Lar � H). 

"Consentidor" Lar. 

nahikidatu (nai- Lar � H)). �1. Satisfacer, contentar. "Contentar", "contentarse" Lar. � Zeren ber-unhe 

jaiertia Eizan bere gogara nahikidatu duten. Birjin 67. Bapildean izanen zarenean nahikidaturen zaitut zure 

gutizien arabera. Ib. 222. Jokalari biak kantatu zutela guziz ongi eta utsaldiarik gabe, entzunleak naikidaturik 

utzi zituzten moduan. Izt D 169. Guztiok itxiko ditut gaur naikidaturik. Iza EE 1881a, 129. Ezerekin ez dira 

naikidatzen. Ezagun da Donosti ortan jende mañatia bizi dala. Sor AuOst 85. �2. (nai- Lar � H). "Competir" 

Lar. �3. (nai- Lar � H). "Consentir" Lar. �4. (nai- G? ap. A; Hb ap. Lh). Desear. � Probinzia onek ezin 

naikidatu dezake daukan baino ditxa geiago. Izt C 201. Zergaitik Gipuzkoako probinzia bere alde izatea guztiz 

asko naikidatzen zeban lenagotanik ere. Ib. 286. Naikidatzen dan bezin ondo. Ib. 101. � Aize onen billa baldin 

banabill, / guziro desalaitua, / ansi bizian, kezka illkorraz, / aspaldi naikidatua? "Si en busca de este viento / 

ando desalentado, / con ansias vivas, con mortal cuidado". Otag CancB 329. 

nahikide (BN ap. Lh; SP, Dv y A, que citan a O). �1. "Qui a même volonté, même prétention" SP. 

"Competidor, rival" A. � Nahikide ezta adiskide. "Ton compétiteur". O Pr 325. Valladolidko batzaldira 

(concursura) beste batzuekin agertu zan. [...] Naikide aietarik batek [...]. A EEs 1916, 304s. 

�2. (nai- Lar � H), nahikida. "Contento, satisfecho, alegre" Lar. "Contentísimo está, naikide dago txit" Ib. � 

Uste dute Jainkoa hetaz hagitz dela nahikide. Birjin 67. Ontsa nahikide ninteke mundua utzirik Bapilde batena 

herts ahal baninteke. Ib. 195. Aski nahikida nintzela hartaz. Ib. 308 (tbn. nahikida ib. 300). 

� Non Ama Eskolastika nahi-nahikide izan baitzen hetaz. Birjin 54. 


mende. 

859


nahikin. �1. "(R), competidor, rival" A. �2. "(L), volontaire, tenace" Lh. 

nahikindeko. "Voluntario, naitakoa, [...] naikindekoa" Lar. 

nahikindera (nai- Lar � H). � "Voluntariedad" Lar. 

nahikindura. "(Hb), volonté" Lh. 

nahikizun. � Deseo, anhelo. � Bideko olerkiz kantetan noan / neure naikizun bizia. Gand Elorri 180. 

1 nahiko, nahikoa (V, G, AN; Zam Voc). Ref.: A; EI 353; Gte Erd 229. � Tr. Documentado en autores 

meridionales desde finales del s. XVIII, si bien son escasos los ejs. hasta el último tercio del s. XIX. Al Norte 

sólo se encuentra en Iratzeder, Etchepare de Jatsu y Xalbador, que emplean la forma nahiko. En cuanto a su 

empleo det. o indet., así como a su posición con respecto al sustantivo al que acompaña, son muy variadas las 

posibilidades documentadas. Acompañando a un sust., det. o indet., hay tanto nahiko como nahikoa, siendo el 

uso más frecuente el de nahiko ante sustantivo, tanto det. como indet, si bien los ejs. más antiguos (que son 

occidentales) corresponden a nahikoa, principalmente tras sust. Como predicativo y acompañando a un vb. es 

notablemente superior el empleo de nahikoa frente a nahiko, mientras que acompañando a un adj., adv. o expr. 

adverbial, parece algo más frecuente el empleo de nahiko. Es utilizado gralmente. con caso absoluto; apenas 

hallamos ejs. con otros casos de decl.: con sociativo en Soroa, con instrumental en EusJok y Berrondo, y con 

genitivo en Lizardi; cf. con expr. adverbiales como naiko bildurrez (Bilbao IpuiB 52) o naiko lanakin (Berrondo 

Kijote 266). Cuando es usado modificando a un adj. que a su vez complementa a un sust., aparece por lo general 

colocado entre ambos (gizon nahiko(a) handia, etc.); sólo hallamos algún ej. aislado, en Bilbao, precediendo al 

sust. En DFrec hay 343 ejs. de nahiko(a). 

I (Acompañando a un sust.). �1. (nahikoa, det.). Suficiente, bastante. (Precedido de sust. det.). "Se usa siempre 

con artículo singular y exige que la palabra a que se agrega lleve también su artículo; y se pospone siempre. 

Mutilla naikoa, bastantes muchachos" A. "Bastantes hombres, [...] gizona naikoa (G-azp-to, AN-larr-araq-ulz)" 

EI 353. "Zopia nahikoa artu det (V-arr, G-azp), ogia naikoa jan dozu? (V-arr, AN-5vill)" Gte Erd 229. � 

Emango digu lurrak, / garia ta artoa, / gaztaña, sagardoa / ta ardoa naikoa. GavS 33. Zer esana naikua etxian 

daukeela. fB Ic III 328. Ez egunero janaz / ogiya naikua. Ud 24. Jaunari zor deutsagu / eskerra naikoa. AB 

AmaE 356. Zukoa naikoa janda. Ib. 207. Mai sendo ta ederra daukagu. Ogia naikua ere bai. Bv AsL 168. Orain 

[...] dirua naikoa daukazue. Echta Jos 73. Izango det bai astia naikoa. Ag G 123. Zer esana naikua / ipiñi du 

beintzat. Noe 87. --Naitasuna naikua degu. --Baña diruba're biar degu. Alz Txib 104. Batek ere lana naikoa 

eman zion. Muj PAm 39. Taloa ta esnea naikoa jan bai beintzat. Or SCruz 18. Etxean badaukagu [...] sugaia 

naikoa ta beien iñaurkiña. Or Eus 130. Gaia nahikoa bildu nuen, bai paperean eta bai cassette-tan. MEIG VI 

138. v. tbn. EusJok II 52. Enb 170. 

� (Precedido de sust. pl.). "Bastantes hombres, [...], gizonak naikua (G-bet)" EI 353. 

� (V-arr-arrig, G-nav, AN-larr ap. EI 353). (Precedido se sust. indet.; se han incluido tbn. en este apartado ejs. 

ambiguos de sust. con -a constitutiva). � Berak azkenik / bêban emastegei naikoa. Zav Fab 1907, 539. Alegiñ 

naikoa egiten zioten. Aran SIgn 63. Nik baneuka ondasun naikoa, / munduan nintzateke zorionekoa. AB AmaE 

209. Zuri emon ein jatzu / zer entendidu naikoa. EusJok II 109. Lur naikoen jabe dala. Alz Bern 56. Jan naikoa 

eman. Inza Azalp 124. Orrela parra naikoa egitearren. Muj PAm 43. Berau dok au azeri naikua. Kk Ab II 153. 

Ale naikoa jan. Or Eus 158. Ausardi naikoa dutenak. Txill Let 32. Txalupa naikoa altxata zegoala. Anab Poli 

33. Biar arte badozu epe naikoa. Erkiag BatB 130. Hats nahikoa hartu. Osk Kurl 67. Beta nahikoa eman. Ib. 

208. Ezkon-berriak "puntera" naikoa aditu bear izan zuten. NEtx LBB 20. Ez da arrazoi nahikoa gainerako 

bideak mozteko. MEIG VII 44. v. tbn. Ag AL 85. BEnb NereA 46. 

� (V-arr-arrig, G-azp ap. EI 353). (Precedido de partitivo). "También se oye gizonik naikoa" A Morf 677. � 

Jaiotea da utsik naikoa, eta guraiña, / eriotzeak euki dagian laster nor ill. AB AmaE 175. Jakin-nai onek damost 

aspaldi / buru-austerik naikua. Enb 144. Eta auxe argibiderik naikoa. Akes Ipiñ 13. Txalupetxean mutillik 

naikoa egoan. Erkiag Arran 71. Nikanor-ek badarabil zirkiñik naikoa. Erkiag BatB 110 (v. tbn. 127). Baña 

berari ere eman die / buru-austerik naikua. BEnb NereA 84. 

� (V-ger-arr-m-gip, G-azp-goi-bet, AN-araq; neikua V-gip). Ref.: EI 353; Etxba Eib; Elexp Berg (naikua); Gte 

Erd 229. (Ante sust. indet.). "Naikua lan eiñ dot irurogei ta zazpi urtian" Etxba Eib. "Aurten be naikua jente 

etorri da jaixetara" Elexp Berg. � An euko dau naikua zer edan. Mg PAb 193. Naikua amorio eri-gaxuai agertu 

zienian [...]. Bv AsL 50. Naikoa lan darabilt. AB AmaE 405. Naikoa egun igaro zituan. Ag AL 166. Naikoa zer 

esan da zer entzun baeukan bere barruan. Ag Kr 204. Naikua ogi ez al daukak? Ag G 144. Betille oiek 

belztutzen berriz / badu naikua zeregiñ. Urruz Zer 75. Bazan naikoa zur eta errekin. Munita 145. Naikoa mirari 

izan zan. Erkiag Arran 151. Naikoa toki izan. Ib. 40. Naikoa burukomin daukelako. SM Zirik 6. Naikoa proba ta 

siñistamendu dugu au. Vill Jaink 45. Seme-alabekin naikoa arazo zerabilten. NEtx LBB 57. Badut nahikoa 


mende. 

860


adibide nere jaioterrian. MEIG VI 102. v. tbn. Sor Bar 31. EusJok 38. A Ardi 37. Enb 166. Ldi IL 87. Arti Ipuin 

66. BEnb NereA 53. Etxba Ibilt 458. Uzt Sas 32. 

� (G-goi ap. EI 353). (Ante sust. det.). � Ematen diote oraziorako naikua gaia. Bv AsL 148. Txakurrak pasa 

zuben / naikua larriya. Noe 23. Neuronek daukot naikoa konpondu-bearra. Or Tormes 43. Bere zuztarra 

arakatzeko / ez da naikua gizona. BEnb NereA 63. Naikoa lana genduan. Uzt Sas 19. Une batian an ere bazan / 

naikua bertsolaria. Ib. 271. Euskerak badaukala, / naikua ajia. Ib. 357. 

� (Ante sust. pl.). � Mutil da neska, badabizkite / udaran naikoa lanak / beren gorputzak erakusteko. Basarri 

164. Bizi eziñik badabilzkigu / guk naikua komeriyak. Uzt EBT 87. 

� (V-ger-ple-arrig-oroz-m ap. EI 353). (Ante partitivo). � Eztaukat naikoa dirurik. Ag Kr 148. Ta bazterrak 

erabiltzeko naikoa indarrik ez etxean! Ag G 206. Mundu onetan naikoa bizitzarik eroan ebala-ta. Bilbao IpuiB 

89. Naikoa adimen zorrotz eta zitalkeririk euken areik ardura gitxigaz bizimodua atarateko. Ib. 159. Naikoa 

dantzarik egin neban bart. Erkiag Arran 69. 

�2. (nahiko, indet.; V, G-azp-goi-to-bet, AN-gip-5vill-araq-ulz-olza). Ref.: EI 353; Gte Erd 229. (Ante sust. 

indet.; se han incluido tbn. en este apartado ejs. ambiguos de sust. con -a constitutiva). � Naiko arrai-gorri 

arrapatuko dezute. PArt in Bil 174. Zu zaude ixillik, oraindik naiko denbora badaukaguta. Moc Damu 7. Badegu 

naiko aberastasun guziak ornitzeko. Inza Azalp 104. Naiko bildur deutsot. Or Tormes 55. Ni ere naiko 

etxekoandre naiz etxe onetan. Lab EEguna 90. Naiko toki [...] badago. Ib. 87. Naiko lan badu. Or Eus 328. Ba 

dute naiko afari. Ib. 81. Naiko diru irabaztea. ABar Goi 49. Naiko maxio egin didazu, Agerre, ta utzi eidazu 

pakean. TAg Uzt 288. Nahiko gudu izanen dugu, garraituz gure burua. Iratz 179. Naiko buruauste bereganatu 

zuan. JAIraz Bizia 100. Nahiko elementu eman izan zaiola. Mde Pr 41. Naiko jende biltzen ez zitzaielako. Anab 

Poli 91. Nobela baterako naiko gai eztagoela hemen. Arti Ipuin 60. Naiko burruka badaukat. Gand Elorri 90 (v. 

tbn. 57). Aspalditxuan / babille naiko zarata. BEnb NereA 161. Berekin baitzeukan naiko desgrazi. Salav 70. 

Naiko denbora badago. Lasarte in Mattin 27. Altxa zan Santxo ezurretako naiko-miñez. Berron Kijote 188. Gina 

Lollobrigidak aski du nonbait begien aurrean agertzearekin [...]. Bera da nahiko pizgarri. MEIG I 159. v. tbn. 

EusJok 95. Mok 20. Tx B 135. Alz Burr 42. Ldi IL 10. EA OlBe 21. Munita 90. Bilbao IpuiB 99. Etxde JJ 196. 

Gazt MusIx 143. And AUzta 49. NEtx LBB 89. Uzt Sas 84. 

� (G-azp-to, AN-gip-olza). Ref.: EI 353; Gte Erd 229. (Ante sust. det.). "Bastantes hombres, [...] naiko gizona 

(G-to, AN-olza)" EI 353. � Naiko ogia jaten genduenean. Lard 75. Pensatzeko naiko gaia ematen zioten. Arr 

GB 50. Bazeguan / naiko endrerua. PE 74. Badauka naiko buru-austia. Ud 51. Naiko artua ta gaztaña duben 

baserritarra ez dago gaizki. Sor Bar 100. Naiko illarra badakazute oraindikan? Ib. 78. Naiko diruakiñ etxera. 

Ib. 84. Egin dezu orrazten / naiko alegiña. Noe 24. Orren besuak ukabilkarako / badute naiko indarra. EusJok II 

144. Modu orretan naiko diruaz / laixter dator amagana. Ib. 153. Naiko dirua egin du. Tx B II 85. Piñupean 

naiko itzala bazenuke. Or Mi 51. Irten bear luke [...] naiko indarraren yabe. Ldi IL 146. Bart su-ondoan egin 

digu naiko loa. Or Eus 135. Ta iru aurrekin, naiko lana badu. ABar Goi 23. Bazeraman berekin naiko egurpilloa. 

SMitx Aranz 155n. Naiko egurra atera dute sutarako. Munita 64. Laborariek nahiko sosa badute. 

JEtchep 30. Badezu naiko indarra. Uzt Noiz 116. Eta alaba maitatutzea / ez al da naiko dotea? Xa EzinB 136. 

Zazpireun lagun bagiñan baña / bazan naiko janaria. Uzt Sas 271. Naiko astia emango dizu. Berron Kijote 151. 

Naiko odola ta naiko izerdia kosta zitzaien. Ib. 146. v. tbn. Izt C 130. Zab Gabon 35. Arrantz 107. JanEd II 84. 

Inza Azalp 126. Jaukol Biozk 66. Enb 161. TAg Uzt 255. Etxde AlosT 16. Anab Poli 81. 

� (Ante sust. pl.). "Bastantes hombres, [...] naiko gizonak (G-goi-bet)" EI 353. � Zer zion gazetak? Sortu al 

zezakien guzia, naiko gezurrak nastuaz. Goñi 37. Naiko okelak janagatikan. Tx B II 40. Eusko-gogolantzeari 

naiko aldaketak eragin zizkioten. JMB ELG 75. Gero nahiko gereziak bilduko ditutzue. JEtchep 19. 

� (V-ger-ple-arr-arrig). Ref.: EI 353; Gte Erd 229. (Ante partitivo). � Urte erdirako badut naiko giarrerik. Or 

Eus 48. Ezpaiñak garbiketan badu naiko lanik. Ib. 369. Txomin Txikik-eta, Patxok-eta baeuken naiko jairik 

Santiyago egunerako. Bilbao IpuiB 236. Naiko odolik ixuri dugu. Ibiñ Virgil 79. v. tbn. Anab Aprika 69. 

� (Precedido de sust. indet.; se han incluido tbn. en este apartado ejs. ambiguos de sust. con -a constitutiva). � 

Jaungoikoa berorixe etzaigu agiri, baña bai berak ez beste iñork egin eztezazken arrigarri naiko. Inza Azalp 30s. 

Okel ederra, gizenki naiko / zenbait otorduko jana. Or Eus 226. Etxe artan du lan naiko. Ib. 74. Bazkal-orduraño 

beta naiko genuela-ta. Txill Let 51. Ortik ere etiketa naiko sortzen. Gazt MusIx 57. 

� (AN-olza ap. EI 353). (Precedido de sust. det.). "Bastantes hombres. [...] gizona naiko" EI 353. � Euskaldun 

arraza / bizi zan tokitik / [Ignaziok] artu oi zituen / agurrak naiko. AB AmaE 115. Berekin du lana naiko. Or Eus 

180. 

� (G-nav ap. EI 353). (Precedido de partitivo). � Ondo zaindu zaidazan oñaze orduban, / olderik naiko dauko 

bijotzak ostera. Laux BBa 46. Ipiñi egurrik naiko sukaldian. Ib. 6. Itzul-iraulirik naiko egiña naukazu nere 

burutxo ontan [...] bidea asmatu bearrez. Markiegi in Ldi IL 12. Indarrik naiko, eguraldia / itxuraz joka baledi. 

"Con ellas hay fuerza suficiente". Or Eus 331. Abere beltzik, zuririk naiko, / ez du sumatzen arean. "No divisa 

ganado negro, sí bastante del blanco". Ib. 328. [Ori] langilleai alogerak erasteko ziorik naiko eztala diño Aita 

Santuak. Eguzk GizAuz 141. Biok dozue arrazoirik naiko. Bilbao IpuiB 146. Izan eban Anastasik damurik naiko. 

Ib. 201. Gozorik naiko badago / zu goian iruditzean. Gand Elorri 140. 

�3. (nahikoak, pl.). � Oiek izango lirake, askoren iritziz, sari egokiak eta naikoak. Vill Jaink 99s. 


mende. 

861


II (Acompañando a un verbo). �1. (nahikoa (det.) L; naikua, neikua V-gip). Ref.: Lh; Elexp Berg (naikua). 

Suficiente, bastante. "Nahikoa badut, j'en ai assez, j'en ai mon saoul" Lh. "Oinddio eztozu naikua jan" Elexp 

Berg. � Eta umore ona / daukanak naikoa, / non-nai dauka bizitza / zorionekoa. It Fab 167. Zereginik ez 

daukagun ezkero, naikua olgau gara. Ur MarIl 25. Arrek naikoa jan ta / ni berriz goseak. Bil 124. Denpora 

gutxi naikoa izan zuben. Aran SIgn 90. Bertsoetan naikoa egin degu gaurko. AB AmaE 412. Begietatik odola 

darit gaur naikoa. Ib. 166. Seme bat badek ire errian / askozaz altuagoa, / zeiñen oñ-alki, gaur ipintzeko / ez aut 

billatzen naikoa. Ib. 102. Nik naikoa egin diat orain arte. Apaol 112. Naikoa esan dezu. Ib. 120. Neuk ere naikoa 

badakart. Ag G 157. Eta Eleizak beti naikoa badu esku zabalez guziori ugari emateko. Inza Azalp 104. 

Allegatzea naikua egin du / aitona gixagaxuak! Tx B I 216 (v. tbn. II 85). Barriketia beintzat, / ik bai-dok 

naikua. Enb 161. Naikoa edan dutenean. Ir YKBiz 58. Orrelako langintza bazala, naikoa adierazten digute. JMB 

ELG 70. Naikoa entzun genionan. NEtx Antz 43. Parroki orretati naikoa aldendute. Akes Ipiñ 19. Jostallu gisan 

erabiltzeko / indarra dauka naikoa. Basarri 84. Nikanor-ek ez dakiala naikoa. Erkiag BatB 155 (v. tbn. Arran 

122). Erri naikoa asia dirudi. Ib. 111. Uste ori naikoa zabaldua zegoen. Vill Jaink 62. Naikoa diagu, irabazi dok 

apostie. And AUzta 56. Ez al din ire amak naikoa, ire aizpari emandakoakin? NEtx LBB 161. Baina eginak 

diren abestiek berek nahikoa erakusten digute. Xa Odol 14. Naikoa iraun digu. Uzt Sas 21. Gainalde zurituak 

nahikoa erakutsi eta goraipatu ditugu. MEIG I 145. v. tbn. Bv AsL 185. A BeinB 41. Urruz Urz 33. Moc Damu 

36. JanEd II 108. EusJok II 159. Mok 10. PE 58. ArgiDL 4. Altuna 74. Otx 65. Kk Ab II 12. Ldi IL 50. Alz Ram 

40. Or Eus 51. ABar Goi 37. Mde HaurB 83. Izeta DirG 84. Gand Elorri 177. SM Zirik 112. Anab Poli 37. Zait 

Plat 1. BEnb NereA 181. Etxba Ibilt 472. 

� Esan bear det toki batzuetan zerbait gaitz badarabilkiela. Arabako alderdietan naikoa. Munita 52. � "Naikoa 

jan dozu ogia? (V-arr) [...], nahikoa dago ogirik (V-arr)" Gte Erd 229. 

�2. (nahiko, indet.; neko V-ger ap. Holmer ApuntV). � Jendea naiko minberetua zegon. Goñi 88. Uste dedanez 

gizon au zein dan / eman det naiko aitzera. EusJok II 154. Zuek bertan izan ezkero naiko apainduko dezute. Lab 

EEguna 71. Gatxak naiko artuta eguala aurkittu eban. Otx 163. Billatu izan ditugun abere-ezurrak naikoa 

adierazten digute zer abere-mueta zebiltzan. JMB ELG 38. Pestaz eta Letariz ibilli da naiko. "Ha recorrido 

bastante". Or Eus 25. Bein begiak naiko ase ziranean [...]. TAg Uzt 95. Nere ustez naiko egin nun. JAIraz Bizia 

7. [Banentorren] naiko bustita [...] baiña pozik. Txill Let 63. Bizibide artatik aski zuan, naiko ikusiagatik. Anab 

Poli 69. Orain ez al gabiltza / naiko motelduta? Uzt Noiz 119. v. tbn. Mde Pr 99. Erkiag Arran 11. MAtx Gazt 

39. Osk Kurl 24. Berron Kijote 137. 

�3. (nahikoak, pl.). � Goian an gure izar begi txikidunak, / gañera illargiak zabal errañuak, / orrexek dituk 

argi guretzat naikuak. AB AmaE 344. Larrean ere bazeuden an da emen tarteka naikoak. Salav 83 (ref. a los 

cadáveres de una batalla). Ezin bait-diteke onik atera, mirariz ez bada; eta naikoak egin dizkio zeruak berorri 

[...] onik atereaz. Berron Kijote 217. Bizpahiru xatar nahikoak ditu ikusgarri agertzeko. MIH 318. Nahikoak 

genituzke orrialde horiek. MEIG III 107. 

III (Acompañando a un adjetivo, adverbio o expr. adverbial). �1. (nahiko, indet.). Bastante. � Eurai lekua 

egiteko duiñ naiko ozta. AB AmaE 448. Jende asko urrian, / naiko bildurrian, / beti etzan atsegiñ / nere aurrian. 

AzpPr 31. --Ez dute ordia okerren bat izango, ama, e? --Naiko okerra seme. Moc Damu 15. Naiko argi geratzen 

baita esan nai dana. Inza in Jaukol Biozk VIII. Naiko larri ta estu erabiltzen gaituala. Ldi IL 28. Naiko garbi 

itzegin zuen. Or Eus 105. Zortzi muxar, ta naiko gizenak, / beteko dute zartari. Ib. 81. Alkarrekin naiko ondo 

aitzen dirala edonok daki. Eguzk GizAuz 87. Naiko eskasak ziran lenago ere gariak. TAg Uzt 132. Naiko 

berandu zan, ba, bazkaltzeko. Ib. 159. Baso-oianez naiko aberats eta eder izan dira oraindañokoan. Munita 55. 

Baina polita zen, naiko aberatsa eta senitarte onekoa. Mde HaurB 32. Oraindik naiko osoki ezagutu ez zuen 

gorputxo zuri horri. Ib. 90. Eguraldia nahiko epela da sasoiarentzat. Mde Pr 97. Naiko berandu, abiatu zan. 

Anab Poli 34. Badakit nik [...] naiko biargiñak dozuzana semeak. Bilbao IpuiB 172. Naiko pozik jarraitu eutsan. 

Ib. 37. Naiko urrean. Ib. 154. Naiko bildurrez. Ib. 52. Plaza, naiko aundia. Anab Aprika 86. Naiko xelebrea zan, 

erdi eroa. And AUzta 80. Nik uste baño obeto dago, naiko zuzen eta jator. Xa Odol 335. Naiko bizkar-autsia 

zegon Rozinante. Berron Kijote 94. Harreman hori nahiko argi ikusten da. In MEIG VI 32. v. tbn. Akes Ipiñ 8. 


� (Colocado entre el sust. y el adj. --o part. en función de adj.--).� Ez al da arrigarri naiko aundia? Inza Azalp 

90. Sinesmen nahiko zabaldua baina gezurrezkoa. Mde Pr 99. Izaro edo uarte naiko azia dogu. Erkiag Arran 11. 

� (Ante el sust.). � Ipuin-barreka izenagaz bataiatu dot neure liburutxu au, ta naiko izen polit-egokirik jarri 

deutsadalakoan nago. Bilbao IpuiB 9. 

�2. (nahikoa, det.). � Oraiñdiño naikoa gordiña. Ag Kr 222. Idoro ebanetik naikoa laster. Ib. 209. Naikoa 

poliki apainduak. Ag G 17. Naikoa gordin egon arren bere zaarrean. Mok 4. Naikua ondo ebillan. Kk Ab II 48. 

Burni-bidetik naikoa urruti. Munita 71. Auzotegi onetako baserritarrak naikoa eraz ta polito bixi zirean. Akes 

Ipiñ 22 (v. tbn. 26). Naikoa aundia zan jakituria axe. Erkiag BatB 36. Ordi ta naikoa lizun izan arren. Ib. 172. 

Naikoa larri arkitu zan. NEtx LBB 29. Naikoa luze izango zan. Uzt Sas 335. Aspaldian nebillen / naikua 

balantzan. In Uzt LEG I 180. Nahikoa aldakorra dugu. MEIG VI 187. Nahikoa itxuragabeki jokatu zuen. MEIG 

VII 28. v. tbn. Kk Ab I 87. Or Eus 344. 

� (Colocado entre el sust. y el adj.). � Bertsolari bi giltzapean edukitzeko, gartzela naikoa haundirik eztago. 


mende. 

862


Arti Tobera 288. Arrizko basoa dirudian orren inguru batean, ibai naikoa urtsua doa. Erkiag BatB 119. Senaremazte 

naikoa zaarrak dagoz bertan. Ib. 169. 

�3. (nahikoak, pl.). � Gazte naikoak ziran / izan arren zarrak, / baña gañerakoan / etziran ai txarrak. Urruz 

Zer 45. 

IV (Como predicativo). �1. (nahikoa, det.; naikua V-gip ap. Iz UrrAnz; VocZeg 286). Suficiente, bastante. � 

Ezta ori naikoa, ori edozeiñek egiten dakiana da. Ag AL 51. Etxeko danak txoratzeko naikoa zera zu. Ag G 78. 

Naikua da. Biok juango gera. Urruz Zer 110. Naikua ziran iru edo lau txiñel errija zaintzeko. Kk Ab I 119. 

Etxerako bat naikoa da ta / sobre baitaude besteak. Basarri 136. Oraiñartekoa bere ez ete da izan naikoa? 

Erkiag BatB 67. Baiña guretzat naikoa da posible dela jakitea. Vill Jaink 183. Gari, garagar, baba, pentzua, / ez 

al dira ba, onek naikua? BEnb NereA 46. Mutikoarentzat naikoa baiño geiago ere bazan ango ikuskizuna. NEtx 

LBB 39. Ta au naikoa eztala, saskia marrubiz betea dakar. Ib. 160. Hori nahikoa ez balitz, gainera [...]. MIH 

290. v. tbn. Apaol 100. AB AmaE 444. A BGuzur 146. Itz Azald 140. EusJok 120. KIkV 97. KIkG 10. ArgiDL 4. 

Inza in Jaukol Biozk XI. Tx B I 142. Enb 53. Alz Ram 71. Lab EEguna 82. Ldi IL 144. Lek EunD 44. Ir YKBiz 

418. Or Eus 230. ABar Goi 64. Eguzk GizAuz 186. Zait Sof 44. SMitx Aranz 69. Mde Pr 191. JAIraz Bizia 67. 

Txill Let 93. Munita 42. Akes Ipiñ 12. Bilbao IpuiB 209. Ugalde Iltz 61. Arti MaldanB 226. Osk Kurl 151. MAtx 

Gazt 101. Onaind in Gazt MusIx 156. SM Zirik 118. Etxba Ibilt 459. Uzt Noiz 74. Alzola Atalak 70. Berron 

Kijote 21. 

� Suficiente de, bastante de. � Tira, gixona; naikua da erregurik. Otx 68 (v. tbn. 80). Naikoa da jolasetik, 

Milia. NEtx Antz 9. Naikoa diagu itzez. Ib. 27. Naikoa da berbarik ume batentzat. Erkiag BatB 66 (v. tbn. 70). Ia 

koplarik naikoa da ta / amaitutera nua ni. BEnb NereA 68. Tira, naikoa da berriketaz. NEtx LBB 178. Ba, ba! 

Naikoa diagu ortik! Ib. 121. 

� (Con vb. no expreso). � Zenbat eraman ote zuan?... Ogei milla gutxitxo, ogetalau naikoa. Ag G 315. Bourseko 

iskanbila / ez ote naikoa / i izutzeko? Ldi BB 68. Esaten zion mundu ontan amaika aldetara lo egin leikela: 

amaka bat naikoa. JAIraz Bizia 82. Beasaingo etxadi polit orren izena entzutea naikoa, bertako intxaurra 

gogoratzeko. Munita 51. Len milla gizon bear baziran, / gaur berreunekin naikoa. Basarri 132. Burdelak ikusten, 

/ larehun pesetakoak eta irurehunekoak / gure boltza urriarentzat nahikoa ehunekoak. Lasa Poem 69. 

�2. (nahiko, indet.; neko V-ger ap. Holmer ApuntV). � Artuten zan dirutxoa etzan beti naiko izaten ardaoa 

erosteko. Echta Jos 13. Naiko izan zittuan berrogei egun. Inza Azalp 77. Ongi dakizu zure itz erdi bat naiko 

dedala [...] zuregana joateko. JAIraz Bizia 121. Bakanka dauden zuaitzak ez dira naiko abereak babesteko. 

Munita 128. Baña yakitea eztogu naiko; yakite utsak ez gaitu asetzen. In Akes Ipiñ 3. Bera zaintzeko / etxeko 

danak etziran naiko. BEnb NereA 46. v. tbn. ArgiDL 105. Laux BBa 46. Ldi UO 7. Or Eus 330. Eguzk GizAuz 

21. Arti MaldanB 228. MAtx Gazt 87. Or in Gazt MusIx 46. NEtx LBB 61. Berron Kijote 111. � (Con vb. no 

expreso). � Zeu, Jauna naiko, alai neu erabilteko! "El único capaz de traerme alegre". Laux BBa 56. Esaten 

eben: naiko guretzat! / Ez dakit sobrau bazan bestentzat. BEnb NereA 47. 

�3. (nahikoak, pl.). � Salbetako bearrekoak eta naikoak diran graziak. Itz Azald 128. Bi kristau gaxto naikuak 

dira / baztar guztiyak nasteko. Tx B II 131. Ez litzateke izanen nahikoak behar bada, egungo muttiko batentzat 

hamar peseta. Osk Kurl 160. Bi hiru egun naikoak ziren / behar zenaren biltzeko. Mattin 37. Gauza auek [...] 

naikoak dira [...] ikara sartzeko. Berron Kijote 216. Baldintzak, jakina denez, bi eratakoak dira: beharrezkoak 

eta nahikoak edo, giputz zaharrek ziotenez, aski diren adinakoak. MIH 218. � Polik emen esan baño gaiztakeri 

geiago egin zituan. Ala ere, naikoak. Anab Poli 7. 

- ASKO ETA NAHIKO(A). Suficiente, bastante. � Ez dala asko eta naiko sinistea, egiteak baga. Itz Azald 9 

(145 ez dala asko eta naikoa). Guk adoretan doguna, asko eta naiko altsua eta indartsua da. Ib. 85. Semearen 

irakatsi ona izan zan asko eta naikoa. Ib. 90. 

- NAHIKOA ETA ASKI. Más que suficiente. � Nahikoa eta aski da begien irikitzea, ikusteko [...]. Mde Pr 44. 

Ordurarte haiekin naikoa eta aski izan zela. Arti Ipuin 68. 

- NAHIKOA ETA GEHIAGO. Más que suficiente. � Oraiñ artean naikua ta geiago izan det. Ag G 144. 

Axularren azalaz, hizkeraz, nahikoa eta gehiago esan da. MIH 165. 

- NAHIKOA ETA LARREGI (V-gip ap. Etxba Eib). Más que suficiente. "Harto bastante. Naikua ta larregi zuk 

eiñ dozuna" Etxba Eib. � Naikoa ta larregi zan bera soillik erabagiak artzeko. Erkiag BatB 90. 

- NAHIKOA ETA SOBRA. Más que suficiente. � Ez arronkarik egin, adiskide. Iru gaituk gero... Eta bakoitza 

iretzat naikoa ta sobra. Lek EunD 49. Zer-esan naikoa ta sobra izaten dute beren gaietan. Anab Aprika 68. 

- NAHIKOAK EGIN. Pararse, desfallecer (?). � Dotore asi zerade baño, / egingo'ituzu naikuak; / nere zarrian 

egingo ditut, / gaur ere zurekikuak. Tellei-Txiki in Uzt LEG I 236. 

- NAHIKOAKO. "Naikuako da, será lo bastante (V-gip)" Iz UrrAnz. 

- NAHIKOAN. (Uso adv.). A gusto, colmadamente (?). � Neskatilla gaisoak, edegi deutsa bere barrua 

[Nikanorri], eta naikoan, ain zuzen. Erkiag BatB 150. Orain arte gugaz naikoan egon zara, baiña kanpokoren 

bat naiago zenduke. Ib. 200. 

- NAHIKOA SAMAR. Bastante. � [Itsas-untziak] arraiña naikoa samar erabillen arren, diru ederra egiten 

eban saldukeran. Erkiag Arran 113. Gariagatik naikua samar / izango det itzegiña, / onez aurrera obe izango / 

det artzia atsegiña. Uzt Sas 76. Orregatikan arkitutzen da / naikua xamar bustia. Uzt LEG I 306. 


mende. 

863


- NAHIKO(A) EGIN. Satisfacerse, contentarse. � Jeupa, jeupa! irrintzika, / xatotik naikoa egiñikan. Lek EunD 

51. Ama-Semeakin bat, / topa geranetik, / "Zeru, Zeru!" diogu, / naikoa egiñik. SMitx Aranz 241. Eztaki 

kaialdeko emakumeak otoi apal bategaz elizan naiko-egiten, bertan-goxo egiten. Erkiag Arran 183. 

- NAHIKO(A) ETA GEHIEGI. Más que suficiente, suficiente y más. � Naikoa eta geiegi itxedon det. Arr GB 

26. Neureakaz naikoa ta geiegi daukagu-ta. Ag AL 131. Euskeraz eskribitzeko naikoa ta geiegi dakitela. NEtx 

Nola 4. Garrik goriena ere epeltzeko ta itzaltzeko ere naiko ta geiegi. Ibiñ Virgil 23. Oraingoz uste dugu nahikoa 

eta gehiegi egiten dugula. MIH 141. v. tbn. Etxde JJ 143 (naikoa ta geiegi). Vill Jaink 121 (naikoa eta geiegi). 

� Orrela yarraitu diteke, baño naikoa da ta geiegi. Ldi IL 123. 

- NAHIKO ETA LAR. Más que suficiente. � Alan biziteko gogoa kentzeko, andi-andiok be naiko ta lar dira-ta. 

Eguzk GizAuz 130. 

- NAHIKORIK. a) Suficiente, bastante. � Naikorik dogu Bertoldinen tentelkerijakaz. Otx 6. Baña au be etzan 

bakanderearentzat naikorik ixan. Ib. 86s. Ezagututziaz eztot naikorik: eskartutzia obeto dagokit. Ib. 54. Irri 

naikorik eragin zien / bere ateraldiekin. Or Eus 237. Bere ogibideagaz biziteko naikorik irabazi ezin dauanari. 

Bilbao IpuiB 27. Mikela-ta, Joxepa-ta naikorik lagun ebazan. Ib. 230. b) (En contextos negativos). � Zergaitiko 

asko edo naikorik euki baga. Itz Azald 110. Eztaukat berbarik ezta bijotz naikorik. Otx 182. Zure leiak / ez dute 

naikorik / nere ur zabaletan / bogatzean baizik. SMitx Aranz 232. Euskal-arnasa naikorik-ezak [...]. Ib. 101. 

Mixiorako leiak, / beti eragiña, / naikorik-gabe doa, / euskal-Fede ziña. Ib. 239. 

- NAHIKOTAN. "Naikotan (V-ple-arrig-oroz), bastantes veces" A. 

- NAHIKOTZAT. (Tener, tomar) por suficiente. � Ori egiteko, amaikaren ordez, gogo bat naikotzat dut, gogoonez 

badoa. Zait Sof 119. Bere esanbearra naikotzat etsitu baiño len. Etxde JJ 101. "Beti onetara izan da" 

erantzutea, aintzakotzat eta naikotzat dute zenbaitek. Zait Plat 33. Mixiñoietan egin dala-ta, / naikotzat badogu 

ixten [...]. BEnb NereA 58. � (nahikoatzat). � Besteari egiñikoa naikoatzat artu ebielako. Ag Kr 171. 

- NAHIKOXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Eskuartea naikoxe lasaitzen batio arto-uztak. TAg Uzt 

292. 

2 nahiko (Añ, Hb ap. Lh). � "Afecto, movimiento del corazón, (c.) gogoa, naikoa" Añ. "Volonté, faculté de 

vouloir, avidité, désir" Lh. 

nahikoi. � Onstinado, porfiado. � Ixil zaite, nahikoi xumettoa. "Volontaire". Birjin 226. 

nahikor (L, BN, S ap. Lh). � "Volontaire, tenace" Lh. � Dagokizkigun gauzetan, geiegiz naikor ta arazkor izan 

ez gaitean. Elizdo EEs 1929, 180. 

nahikotu (V-ple-arr-m ap. A; Zam Voc). � Satisfacer(se), quedar satisfecho. � Ta ez da ezegaz bere naikotuten, 

Jaungoikua topau artian. fB Ic I 14. Ta nire bijotza gosez dago, zeugaz naikotu artian. fB Ic II 266. Jesusek 

zaintuten ditu, [...] jantzten ditu [...] atseginez ta pozez naikotuten ditu. Ib. 91s. Ta etzan naikotu edo 

satisfaziñotan sartu, beste neska gangarra beragaz eroan artean. A Ezale 1897, 294. Kataliñ, Meza bitarte 

guztian ezta negarrez naikotu. Ag G 340. Goizmezatxo batez naikotu bear izan nuen. A Ardi 45. Bi arru patsa ta 

bi zarerdi garikin naikotu zan. Anab RIEV 1928, 610. Langilleak ukapen ori entzunaz etziran naikotu. Eguzk 

GizAuz 20. Ta askotan urrutiragoko asmotan etorri zana, Santa Klarara joan etorriarekin naikotu egiten zala 

egingo nuke. Anab Poli 18. 

nahikotxo, naikotxu, naikuatxo. � Dim. de nahiko. � Erre zan erdi aldekan naikuatxo, oraiñ bi urte dala. Ag 

EE 1895b, 75. Naikotxu irabazi arren zurikorik aurreratzen eztakien langilleak. Eguzk GizAuz 120. Orraitik be 

gizartekeria naikotxu zabaldu da an be. Ib. 72. 

nahikun. � Deseo, anhelo; sentimiento. � Etorri nai duenak ene atzetik, uka bedi bere naikun beei, edo uka 

bitzaizka bere buruari bere naierak. LE Urt 80 (ms. 28v naikundeéi). Gure uste ta naikunetatik gabetzen. "De 

nuestras ideas y sentimientos". Zink Crit 46. Naikun bixi batek darua. "Un anhelo profundo". Laux AB 89 (v. 

tbn. BBa 128). Aren buruan ibili ebiltzan ara-onaka asmoak eta naikunak. Erkiag Arran 96. Zeuk legez, naikun 

biren / soka-tira daukat. Gand Elorri 158. v. tbn. Aitzol in Laux BBa XII. 

nahikunde (G, AN, L, BN; SP (+ nahirkunde), Ht VocGr 353, Lar, Añ (G, AN), Lecl, Izt 36r, Dv, H (L, BN)), 

nahikunte (S; Gèze, Foix ap. Lh), nahikundu, nahik(h)entia (S; -ti H), nahukunte. Ref.: A (naikunde, 

nahikünte); Lh (nahikunde, nahikünte, nahikentia); Lrq (nahikünte). �1. Deseo; veleidad, capricho. "Veleidad, 

voluntad ineficaz, [...] naikundea" Lar. "Gullorías, gullerías" Ib. "Antojársele a uno, [...] naikundeak artu" Ib. 

"Antojo" Lar y Añ. "Anhelo", "concupiscencia", "deseo" Añ. "1.º voluntad; 2.º placer" A, que cita a Mst. 

"Nahikünte (S), plaisir" Lh. "Velléité, désir léger. Ezta aski nahiküntia: nahia behar da" Lrq. � Tr. 

Documentado al Norte desde mediados del s. XVII y al Sur desde mediados del s. XVIII. La forma más general 


mende.


es nahikunde, salvo en suletino, donde hay mayoritariamente nahikünte y, menos frec., nahikenti(a), nahükünte y 

nahikündü. En DFrec hay 2 ejs. de nahikunde. 

� Zeren hartzen dugun gogo eta borondate hura ezpaita [...] zinezkoa; [...] nahikundea baita eta ez nahia. 'Es 

una veleidad y no un querer'. Ax 47 (V 30). Eta hartzen du zerbait gogo, hartzen du nahikunde bat bide onera 

bihurtzeko [...]. Ordea gero ere, [...] bere bekhatuen xisteran [...] baratzen da. Ib. 46 (V 29). Onera sorturikako 

bihotzak eztire trikatzen ohoreen graduetako nahaskerietan eta agur nahikundetan. SP Phil 202. --Zer da 

laketzia? --Aipatü zaizün gaizaren egiteko jiten zaikün nahiküntia. Bp I 105. Nahikundea franko badute, 

obratzea zaie xoilki falta. ES 180. Seigarrena, kontinenzia edo naikundeak hilduratzea. CatBurg 43. Ehiñerago 

jarraikiten dira bere aragiaren nahiküntiari ezi ez Jinkuaren plazer hunari. Mst III 3, 2 (Ch haragiaren gutiziei, 

Leon haragiaren irritser). Geren pasio, griña, naikunde, gogo gaizto eta gaitzerako makurtasun okerrak. Ub 17. 

Zein ere ez odoletatík, eztaré aragiarén naikundetík, ez eta ére gizonkiarén naikundetík, baizik Jangoikoaganik 

jaio baitíre. LE Io 1, 13 (He haragiaren nahikundetik [...] gizonaren nahitik, Evs aragiaren nahiküntetik [...] 

gizonaren nahitik; TB borondateaz, Dv nahitik, Leon nahikeriatik, Ol irritsetik, Ker guraritik, IBk nahieratik). 

Etorrinaiduénak ene atzétik, ukabédi bere naikundeéi. LE Urt ms. 28v (ed. 1846, 80 bere naikun beei). 

Pensamentua ta aoa idikita naikunde edo deseo likitsetara. Mg CC 164. Jateko ta edateko naikunde geiegi bat. 

Añ CatAN 58. Emakumeari naikunde lizunez begiratzen dionak bekatu egiten du. AA II 133. Nere burua 

urkatzeko naikunde andiakin nago. Ib. 193. Osotoro aienatzeko aragiaren naikunde ta atsegiñak. AA III 396. 

Egin erazten zeitzon bere nahikündü güziak. "Tous ses caprices". Arch Gram 12. Zure nahiküntienzat ernetürik. 

"Docile à vos désirs". Ib. 45. Ona, bada, naikunde eta atsegin guzien leku artatik gure lenengo gurasoak nola 

irten ziran. Lard 5. Zure nahikundea balinbada nik ohorerik ez izatea, zure gogara egin bedi. Dv LEd 98 (Cb Eg 

II 50 zure gustoa bada). Emagüzü berere nahiküntea eta indarra. Kurutxiaren bidiaren debozionia (1862), 9 (ap. 

A). Haren manuak, haren erranak, haren nahikundeak berak sakratuak ziren heientzat. Laph 234. Espiritü 

Saintiaren errezebitzeko nahikünte handi bat. CatS 117. Ene Aita, ene nahikhentia düzü, nun ere izanen beniz, 

han izan ditian eneki eman deistadatzünak. EvS Io 17, 24. Deitu dakizun zuri Homero, / zerorren jaioterrian, / 

naikunde ori erabilli det / iya aspaldi guztian. AB AmaE 142. Ez nahikunde hil bat, bainan nahi egiazkoa. Jnn 

SBi 171. Uzten dituztenaz geroz [...] populu herrebesenaren nahikunde tzarren menean. Prop 1891, 236s (v. tbn. 

1876-77, 6). Hari menpetürik osoki egoitia eta bere nahikünte güzier ükho egitia. Ip Hil 184. Jinkoak nahi dizü 

[...] ükhen dezagün nahikünte huna; ezagut dezagun gure eskazkeria. Ib. 215. [Ihesi doazinak] beldurrak, 

ahalgeak edo zorren petik nolazpeit ateratzeko nahikundeak darabiltza. HU Zez 68. 

� (s. XX). Aldiz uste dugu, nahikundea baginuke, [...] langileak geroago gehiago ohartuko diren. JE Bur 201. 

Euskaldun naikunde biguñak sentitzen, mutilla zan, ba, Etxena margolaria! Ayerb EEs 1915, 293. Ez, gero, 

begiei ta zeuen naikundeari geiegi siñets! Ldi IL 52. Ire naikundea lekaime joatea bada, ez diñat nik eragotziko. 

TAg Uzt 296. Irabazi ez baña galdu egiten da dena, naikundea lorturik gu bete gabe itzaltzen denean. Txill Let 

122. Zer da izan ere naikundea? Gogamenak aurrean jarri dizkigun ongietarontz gutizia edo bultza. Vill Jaink 

146. --Orai berantegi duk! --Nolaz berantegi! Jalitzeko nahikundea pitz hak... Oldar bat egizak. Larz Iru 118. 

Nahia eta ez nahikunde epela. MEIG VII 169. Baina gure nahia ez da gai horretan nahikunde hutsa besterik. Ib. 

95. 

v. tbn. AR 30. Mb IArg I 74. Monho 50. Hb Egia 12. Lap 199 (V 88). EEs 1916, 54. Mde HaurB 49. Casve 

SGrazi 62. PPer Harrip 90s. Nahikenti: CatAst (ap. H). Nahükünte: Jondane Phetiriren Epitriak I 14 (ap. DRA). 

� "Ambition, irritsa, nahikundea" Ht VocGr. � Haurra, heldüko zaik nahikhündüzko amets zoro zenbaiten 

egitea. "Rêves d'ambition". Arch Gram 59. � Klaudio enperadoreak bazuen konbertitzeko nahikundea edo 

grazia, eta etzen konbertitu; Asteriori ere Jainkoak eskaini zion bere grazia eta hura ederki baliatu zen. Jnn SBi 

256. 

�2. (Ht VocGr 326; nai- Lar, Añ). Amor. 

�3. (Buena...) voluntad. � Bakea lurrean nahikunde ona duten gizoneri. Lap 188 (V 83). [Jainkoaren] 

amodioaz, haren nahikunde onaz burlatu bada gizona [...]. Ib. 417 (V 190). Ongi badakit ez ditaikela hemen 

nahi denik egin, nahikunderik hoberenarekin ere. Xa Odol 239. � Zer den jente nahikünthe hun zunbaiten 

izatia! Eskual 25-12-1908, 3. 

�4. Voluntad (facultad del alma). � Gorphutzak ez du, ez adimendu, ez nahikunde, ez amodiorik. Lap 71 (V 

36). Ezen guk, arimaren nahikunde hazkarraz erreberri detzazkegu gorphutz akhituaren indar eroriak. Arb 

Igand 73. Bizkitartean ez nagoke ohart-arazi gabe Platonek nahikundea sar-arazten duela ezagutzan. Lf in Zait 

Plat XXII. 

nahikundedun. "Antojadizo, gutiziaduna, gurariduna, naikundeduna" Lar. 

nahikunderi. "Naikunderi, afición desordenada (FSeg)" A. 

nahikundetsu. "Qui est pleine de velléités" Dv. 


mende. 

865


nahikundetu (nai- Lar, Añ (G, AN)). � "Antojársele a uno" Lar. 

nahikuntza (Izt 36r, H (L, s.v. nahikunde)), naikunz. � Deseo. � Ondasun andiak dituenak andiagoak nai ditu 

[...], berrien ta berrien naikunz andiagoa du. Mb IArg I 305. Gaitzerako geren nahikunz eta grin gaiztoa. Ib. 

154. Jangoikoaren legeak diona osoki [...] egiteko naikunza arzen duenak. Ib. 304. Satanasekin batean uzten 

ditut [...] aragiaren edo nere gura txarren naikunzak. AA I 454. Egiten ezpazaizka gura dituan agurrak ta 

naikuntzak [...] artzen du urlia suak eta garrak. AA III 630. 

nahila. � Voluntad, facultad del alma. � Adilla edo entendimentu argija ta zurra, borondate edo nailla arteza 

ta ondrauba. fB Ic II 164. Geure gogua, geure burutazinoiak [...] guztiak egozala [...] zintzoro ta prest geure 

borondatiaren edo nailliaren esanian. Ib. 261. 

nahilari (nai- H, que cita a fB). � Voluntad, facultad del alma. � Geure [...] arimako [...] nailaarija edo 

borondatia. fB Ic I 78. 

nahi-mahi. � Deseo, intención. � Bainan bihurrienak, emeki bada emeki, zilhatzerat uzten du bere nahi-mahi 

maltzurra. SoEg Herr 20-8-1964, 1. 

nahimen (AN, L; Izt 123r, Hb ap. Lh, H (nai-)). Ref.: A; Lh. �1. Voluntad. "Désir, volonté" Lh. � Tr. 

Documentado en Mendiburu y en autores meridionales del s. XX. En DFrec hay 5 ejs. � [Jesus] joan zen 

Ijitartera naimen edo borondate oso-osoarekin, ta egondu zen an zenbait urtez. Mb OtGai II 15. Arimearen 

almenak iru dira: gomutamena, adimena ta naimena. KIkV 21 (KIkG 14 naimena). Jaungoikoak borondate edo 

naimen bat besterik ez du. Inza Azalp 139. Nere oroimen, adimen ta naimenaz (borondatez) egindako pekatuak 

barkatzeko. ArgiDL 102. Uskurtz edo erlejiñoa da gizonen naimena janari sendoz gogortzen dabena. EEs 1931, 

5. Igikorra [da] berez, naimena. Aitzol in Laux BBa VI. Ulermen bizkorreko eta nahimen bortitzeko gizon bat 

zen. Mde Pr 136. Naimenak agintzen baitu nai ukaitea, berak ez bestek. Or Aitork 202. Aitak batetik eta amak 

bestetik bide biren erdian jarri eben Zuriñeren gogoa ta naimena. Erkiag Arran 129. Gizonak badu beste doai 

berezi bat, adimenduaz gaiñera: Naimena edo borondatea deitzen dugu. Vill Jaink 75. Ta onaren jabe izateko 

emana zaigun naimen-indar au, txarkeriaren jabe egin oi zaigu. MAtx Gazt 87 (v. más ejs. en la misma pág.). 

Nahimen hutsez zernahi erdiets dezakegulako ustea. MIH 393. Ez aitortu nahi anitz gauza direla gure 

nahimenarentzat ezinezkoak. Ib. 234n. Badute egiari [...] aurrez aurre begiratzeko ausardia. Nahimen-kemena 

ez dute ahitua; badakite erabaki gogorrak hartzeko jaioak direla. Ib. 303. v. tbn. Ayerb EEs 1916, 46. JBDei 

1919, 259. Zink Crit 47. Zait Plat 124. Onaind in Gazt MusIx 147. Lasa Poem 117. 

�2. + naipen. Deseo; cosa deseada. � Zeuri dopaltzut aldi luzeko / Zorun-bizitzaik maiteena [...] Auxe da nire 

naimena. Enb 205. Ta beti, zeruan eta lurrean bere naimena egin dedilla. Alz Ram 135. Nereak ziran gogo, 

biotz eta naimenak orrelako aldaketa egiteko. Ib. 80. Gogapen, irudi ta naipenak. "Las ansias". Aitzol in Laux 

BBa VI. Eskeintzeko gai ezpada ere, / naimena bazerabilkik. EA OlBe 90. Oindiño emen gura zindugun, / 

gazteon irakasletzat. / Eriotzaren naimenik etzan / gugan Aita Martinentzat. BEnb NereA 129. v. tbn. Ldi Y 

1933, 86. 

�3. (Buena, mala) voluntad. � Euskaltzaindiak nigan erakutsi eban naimen onak [...]. Belaus LEItz 107. Alkarri 

lagundurik beti naimen onaz. Enb 56. 

nahimendu (G, L; Izt 123r, Hb ap. Lh, H), naimentu (Izt 123r, H, que cita a Mb). Ref.: A; Lh. � Voluntad. � 

Anima beraren nai-bidea, naimendua edo borondatea gauz onetarako lotan gelditzea. Mb OtGai III 231 (I 15 

naimendua edo borondatea (ed. 1904, 48 naimentua)). Jainkoaren naimendua edo borondatea. Ub 161. Eman 

dizue borondatea edo naimendua aren majestadea amatzeko. Gco I 394. 

nahimendun. "(Hb), volontaire, tenace" Lh. 

nahimene. "Arbitrio, naimenea" Lar. 

nahimenedun. "Arbitro, dueño poderoso, jabea, naimeneduna" Lar. 

nahimin. � Deseo, anhelo, ansia. � Zure aintzinean zan ene naimin guzia. "Desiderium". Or Aitork 165. 

naina (V-al ap. A), naiña (V-al ap. A). � "Abuelo (voc. puer.)" A. 

naina. v. 1 ñana. 


mende. 

866


nahineurtarte. "Derecho positivo, naitaraudea, naineurtartea" Lar. 

nahinoiz (V-arr-oroz-och ap. A), nai noz. � Cuandoquiera. � Eta suerte ona datorrela nai noz / ez dalako 

berandu beretzako iñoz. AB AmaE 421 (v. tbn. 419). Zeñek geiago ta obiak naiñoz jokatuko dautzut. Kk Ab I 90. 

Ur gozoz asetzeko nai-noz ta edonun. Enb 146 (132 naiñoz). [Bertsolariak] izan dira, nai-noz ta nun-nai, 

politikuak eurak baiño geiago, erri loetzanak esnatzeko. Onaind in AB Olerk 6. 

nahinon, nainun (V-arr-oroz-och ap. A). � Dondequiera. � Nun daukat etorki gozoa, / au al da aurkitzen nai 

non? AB AmaE 10. Eta atsegingarri aire au da nai nun. Ib. 411. Edurtzak ixoztuta mendi, baso ta nai-ñun. Enb 

41. Edonoz ta nai-nun goraldu Euzkadi! Ib. 147. Australian, Japonen, nainun. Kk Ab II 108 (163 naiñun). En 

DFrec hay 2 ejs. de na(h)inon. 

nahinondik. � De dondequiera. � Odeiez gora nai nundik zabal dabillenean. AB AmaE 445. 

nahinor (V-arr-oroz-och ap. A; naiñor V-ger-och ap. A). � "Quienquiera" A. � Auxe da [...] oraingo mundua, / 

ezin leike nai nogaz bat egin burua. AB AmaE 223. Nai norentzat zerutik dakart kontentua. Ib. 333. Kapelea nai 

nori eutsala erazten. Ib. 223. Illtera nai nok esango eban joiala. Ib. 454 (v. tbn. 227). Bururatuten jat eta nire 

ustez naiñori bururatuko jako. Ibaiz 27-4-1902, 1. Au itzaltzeko beste ezpaita nainor. "Ninguno basta". Onaind 

in Gazt MusIx 205. 

nahinora, nañora. � Dondequiera, al lugar que quiera. � Au da kanta bat, mundu guztian, / zabaldu dana nai 

nora. AB AmaE 140. Nañora eratorri. Eguzk LEItz 14. Gosiaz dauzan ardi gaxuak / nai-nora diran lez sartzen. 

Enb 121. Eleizara ta nai-nora. Kk Ab II 104. Idia nainora etorri, buztarripean adarrak ibilli. EgutAr 11-14- 

1956 (ap. DRA). 

- NAHINORAKO. Para dondequiera. � Eukirik eun zaldiren / baño geiagoko / indardun burtariña / gertu nainorako? 

Enb 198. 

nahinoratu (naiñoratu V-ger ap. A). � "Llevar a cualquier parte" A. 

naiño. v. nano; ñaño. 

naio (Lar � H). � "Comedor, jalea, mandika, naioa" Lar. 

naiodura. "1.º (Sal), hambre canina; 2.º (Sal), deseo vivo" A. 

naipe. "Naipe" Lar. 

nahipeko. � Sujeto a la voluntad (de). � Ez baita burua biotzaren bakideago, ez eskua agoari naipekoago, 

Danemark-erriko yauralkia zure aitari baiño. Amez Hamlet 24. 

naipen. v. nahimen. 

naisi. v. nagusi. 

nahistalki (nai- Lar � H). � "Descomimiento, ganas disimuladas" Lar. 

nahita (V, G, AN, BN; Lar, Añ). Ref.: A; A EY III 306; Elexp Berg; Gte Erd 229. �1. Adrede, aposta, 

intencionadamente, voluntariamente, queriendo. "(De) grado" Lar. "Voluntariamente" Lar y Añ. "Mutikuak 

naitta apurtu dau florerua" Elexp Berg. "Barkatu, ez dut nahita egin (AN-5vill)" Gte Erd 229. Cf. infra 

NAHITA ERE. � Bultzada bat emoeutsan [...] uste bage edo naita, ori eztakigu. Ag Kr 67s. Naita egiña. 

'Voluntariamente'. Zait Sof 92. Anker aien eskuetan, nai-ta ziñan utzia. "Fuiste dejado voluntariamente". Or 

Poem 544. Yakiñaren gañean eta naita? Or QA 104. Baso bat nai-ta erre duana, zigor astunaren diña da. 

Munita 139. Bañan ez nitzaz urrikaldu, naita etorri naiz eta bakarrik egotera. Txill Let 21. Naita edo gogoz joan 

diranak. Ib. 126. Nai-ta, ezaguera galtzeraño edaten danean. MAtx Gazt 76. Burutapen eta gogo loirik ez dezu 

naita eukiko. Ib. 40. En DFrec hay 15 ejs. v. tbn. Lek in MEIG II 124. Berron Kijote 102. 

�2. Queriendo. Cf. supra (1), JAUNGOIKOAK (HALA) NAHITA. v. NAHIRIK. � Ematen oi du lurrak, / Ark 


mende. 

867


naita, frutua. It Fab 192. Birjiña guziz santak ala naita, bere debozio ederra urteakiñ oztu etzediñ. Arr May 45 

(v. tbn. en contexto similar Aran SIgn 10 berak ala naita). Semia ta aita / nagusitza naita, / ez da konbeni ta, / 

Juan Joseren gaita. AzpPr 81. Aspaldijan gagoz / Zeu ikusi naita. Enb 126. Ala bearrez, desagun Yainkoak ala 

naita [...]. Markiegi in Ldi IL 10. Zuk egin baitituzu diranak oro; Zuk naita sortu ziran. Or QA 209. 

Esterenzubiko aitonak ala naita jarritako izenak. Anab Poli 74. � Deseando (algo a alguien). � Etzituzten itz 

oiek Sauli gaitz naita esaten, ezpada adierazteko [...]. Lard 166. 

�3. (V). Ref.: A; Etxba Eib. Aunque, a pesar de que. "Naita, aunque. Se usa más separando los componentes: 

nai ta" A. "Nai [...] usase también como conjunción adversativa, significando "aunque"; pero en tal caso no se 

repite y le sigue la conjunción -ta. [...] En R toma otro giro. Nai ta galdu jokatu daigun onezkero, aunque 

perdamos, juguemos ya" Ib. "Banoia, naitta ill, me voy, aunque me muera" Etxba Eib. v. nahiz. � Naita 

onetarako galdu neure osasuna, ondasunak eta bizitzea bera. Ur Bisit 157 (ap. A; v. tbn. Ur BulaAl 58). Nai-ta 

sabelerako ez euki zer-janik, / ibilli gura dabe dotore. Enb 162 (192 naita). Nare ta bare bizi oi ziran euren 

zeregiñai lotuak naita auteskunde-aroa ganean izan. Erkiag BatB 81. Erdiok saldu ba nengiz, nai-ta ain 

ezerezean emon, ez neuke galduko, ta tira! Ib. 174. 

�4. "Le G et le V en font un substantif naita, désir, envie, volonté" H. 

- NAHITA ERE (V-gip ap. Elexp Berg). Ni queriéndolo, aun queriéndolo. "Naitta be ezindda alako 

kertenkerixaik eiñ" Elexp Berg. � [Mez osoa enzutea] bekaturik gabe utzi diteke zenbait aldiz. Lenengo lekuan, 

ezin, naita ere, enzun dezakeanean. AA II 49. Naita ere sinistu ezin nezake nik. Izt C 48. Naita ere azkenian / 

ezin irabazi. EusJok II 24. Ezieutsan, naita be, neskatilla oni oparitxo bat eskiñi. Ag Kr 156. Iñor ez diteke, naita 

ere, emendik zuengana yoan. Ir YKBiz 308. Nai ta ere, semearen oroipena ezin aterrerazi du. Or QA 152. 

Baiñan bera alakoxea zan eta naita ere ezin aiurriz alda. Etxde JJ 99. Naita ere ez zan erreza alkarrekin 

itzegitea. Anab Aprika 59. Naita ere zuk ez dezu egingo / nik bezelako okerrik. Uzt LEG I 85. v. tbn. It Fab 32. 

Xe 243. A BGuzur 136. AzpPr 39. Lab EEguna 107. � Libratu naita ere / uztarria gogor, / nai ta nai ez dezu zuk 

/ egon bearko or. Urruz Zer 104. Pastel ta txotxo osoak jan naita ere ez lioteke aitzaki aundirik jarriko. Anab 

Poli 77. 

- NAHITA ERE EZ. "Ni aun queriéndolo. Naitta b'ez, ikararik ezin neban eiñ" Etxba Eib. 

- NAHITAKO (nai- G-azp ap. Gketx Loiola; nai- Lar, Añ, H). "Espontáneo", "voluntario" Lar y Añ. 

"Voluntario, intencionado, pretendido. Ustegabekoa ez, naitakoa izan da ori" Gketx Loiola. � [Oben] naitakoa. 

Elizondo KristPE 97s (ap. DRA). Zutik jarri, Ama Birjiñarengana eskuak luzatu, ta... iñoizko berbarik 

naitakoenak Garbiñeren aoan: [...]. Bilbao IpuiB 142. 

- NAHITA NAHI DENA. "Sea lo que sea, pase lo que pase. Naitta naidana, banoia ni emendik" Etxba Eib. 

- NAHITAZ (nai- Lar, H). "Espontáneamente", "voluntariamente" Lar. 

nahitaez (V ap. A (s.v. nai); nai- H, Zam Man 57), nahi eta ez (Ht VocGr 325, Lecl, Dv (s.v. nahi)), nahitez 

(Dv y H (s.v. nahi)). � Obligatoriamente, forzosamente, a la fuerza, necesariamente. "Eramanen zaitugu nahitez, 

nous vous amènerons bon gré, mal gré" H. v. baitezpada, derrigor, nahitanahiez. � Tr. Bien documentado 

tanto al Norte como al Sur desde mediados del s. XVIII. En DFrec hay 14 ejs. de nahitaez y 5 de nahitez. � Ta 

ez diogu eskatu bear nai ta ez hura eman bear digunari bezala. Mb IArg I 333. Nahi eta ez nezesario da 

batbederarendako [...] jakitia. In CatLan 4. Baña nork egin bear du nai ta ez edo premiaz konfesio jenerala? Mg 

CC 167. Jaten ezpadezu, illko zera naita ez. Ib. 209. Nola nai ta ez ill bear degun [...]. Gco I 399. Onela ari 

danak alabaña, nai ta ez kontuzago egingo ditu gauz onak. AA III 320. Luurreko edertasun, beti nai ta ez legez, 

begijeen aurrian daukaguzanak. JJMg BasEsc 85s. Izen horrek [...] orori, nahi eta ez, begiak zabal-araziko 

dazkotela. HU Zez 174. Nai-ta-ez emetik alde-eragin biar ixan dautsogu. Altuna 104. [Babeleko] dorrea 

bururatu gabe utzi zuten nahi eta ez. Zerb IxtS 15. Israelitek nahita ez iragan behar zuten Jordan deithu uhaitza. 

Ib. 42. Lehenbiziko bekatuek, nahi eta ez, nahasten dute bekatorea. Lf Murtuts 4 (in Zait Plat XVI nahi eta ez). 

Horretarako, nahi ta ez, beharrezkoa da hitz batek [...]. MIH 112. Ez du nere ustez heriozko gaitzik, nahi eta ez 

hilko duenik. MEIG I 119. v. tbn. fB Ic II 201. Ur MarIl 104. Lard 25. AB AmaE 219. Jnn SBi 101. Kk Ab I 49. 

Etcham 77. TAg Uzt 166. Eguzk GizAuz 21. Zait Sof 120. Erkiag Arran 58. Txill Let 95. Gand Elorri 10. Onaind 

in Gazt MusIx 153. Vill Jaink 36. Berron Kijote 157. Uzt ZArg 1-9-1974, 2. Nahi eta ez: Mih 57. Laph 58. JE 

Bur 122 (Ber 73 nahi t'ez). Nahi t'ez: Zby RIEV 1908, 92. Ox 111. Or Eus 252. Iratz 158. MAtx Gazt 63. Xa 

Odol 149. Nahitez: Arb Igand 44. Ardoy SFran 287. 

� (Con sujeto explícito). Quiera (quieras, etc.) o no quiera (quieras, etc.). � Ta esaten zuten Jesus bera, berak 

nai ta ez beren erregetzat artu behar zutela. Mb IArg I 252. Orreik nai-ta-ez, azke ixango da / Euzkotarren 

Aberrija. Enb 173. 

- NAHITAEZKO (Izt), NAI TA EZEKO, NAHITEZKO (H). Obligatorio, forzoso. "Por fuerza, de por fuerza, de 

precisión, naita ezkoa" Izt 95r. � Tr. Documentado sólo en la tradición meridional. En DFrec hay 19 ejs. de 

nahitaezko. � Jai-igandetan ta geienak Elizara doazen egunetan egiten zaitzan ekuste ta bisitak, naita-ezko 

ekusteak bezala dira. Mb JBDev 194. Irugarrena, esklabo edo nai ta ezeko mendekuena. Mg CO 49. Ez da nai ta 

ezekua, alako gurasuaren esana umiak egitia. fB Ic III 354. Euskera ilko ezpada, noraezekoa (nai ta ezekoa) 

degu izkelgi bati [indarra ematea]. A Ardi VII. Ezer egitekotan buru ta agintariak nai ta ezkoak ditu. Eguzk 


mende. 

868


GizAuz 108. Naitaezkoa zan Agerre Dorronsoroko gertakizun guztietan. TAg Uzt 314. Aiñ gauza argia ta nai-taezkoa 

izanik. "Tan clara y tan necesaria". Berron Kijote 50. Bide horretatik hizkuntza nahitaezko galbidera 

zihoala. MEIG VI 44. Hemen euskarak nahitaezkoa du filologia. MEIG IX 73. v. tbn. JJMg Mayatz 248. Enb 34. 

nahitagarri (nai- Lar, H). � "Apetecible", "concupiscible" Lar. 

nahitago (nai- Lar, H). � "Concupiscencia, apetito, deseo" Lar. 

nahitanahiez (V, G, AN; Lar, Aq 1320, Añ, Izt 122v, Zam Man 57), nahi eta nahi ez (H), nai da nai ez (Vgip). 

Ref.: A (nai); Etxba Eib (nai da nai ez); Elexp Berg (naitta naiez). � Obligatoriamente, forzosamente, a la 

fuerza, necesariamente. "(Mal de su) grado, naita nai ez" Lar. "A pesar tuyo, [...] nai ta nai ez dezula" Aq 1320. 

"Que quieras, que no, (c.) nai ta nai o naiz ez" Añ (s.v. querer). "Forzosamente", "(sin) libertad" Ib. "Hola duk, 

hik nahi eta nahi ez, nahitaez, nai ta ez, il est ainsi que tu veuilles ou non" H (s.v. nahi). "Nai ta nai ez (V, G, 

AN), [...] quiera que no, forzosamente" A. "Nai da nai-ez eruan eben narrazian" Etxba Eib. v. nahitaez. � Tr. 

Bien documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplea Xalbador. En DFrec hay 3 ejs. de 

nahitanahiez. � Arritu ta korde gabe alaba geratu, ta nai ta nai ez begira zegokion [amari]. Cb Eg II 210. Ez da 

ordea beharrezkoa edo nai ta nai ez artu behar dana. Ub 196. Eta nai ta naiez illuntasunez beteko ziran berri 

oekin. AA III 577 (543 nai eta nai ez). [Maria] illetan aurrera zijoan, eta San Josek ere, naita-nai-ez, igerri zion 

nola zegoan. Lard 365. Goizero nai ta nai ez / juan biar lanera. Bil 150. Orain nai eta nai ez bear det isilldu. 

AB AmaE 406 (89 nai ta nai ez). Nai ta nai ez agindu ori bete bear dau? Itz Azald 86. Orrek gauzok eztira nai ta 

nai ez egittekoak guramen onagaz baño. Echta Jos 218. Ezin bestean ta nai-ta-naiez gertatzen dira gauza 

guztiak. Vill Jaink 75. Nai eta nai ez, kantatutzera / orain gaude beartuak. Uzt Noiz 111. Euskaraz abestu nahi 

duen batek nahi ta nahi-ez kantatzen du bere herria. Xa Odol 15. Ez dira gainera denak pertsona bereziak nahi 

eta nahiez. MIH 250. Nahi eta nahi ez, aukeratu egin behar dira batzuk. PMuj in MEIG I 94s. 

v. tbn. Nai ta nai ez: Lar SAgust 14. Mg CO 257. fB Ic II 173. Astar II 15. Izt C 33. Aran SIgn 22. Zab Gabon 

101. Apaol 50. Ag AL 152. Goñi 94. Iraola 97. Urruz Zer 104. ArgiDL 11. Inza Azalp 37. Enb 39. Ldi IL 69. Or 

Eus 124 (330 nai eta nai ez). Lab EEguna 70. JMB ELG 68. Alz Burr 41. Ir YKBiz 309. Eguzk GizAuz 73. Mde 

Pr 339 (nahi ta nahiez; 254 nahi eta nahiez). Munita 7. Bilbao IpuiB 163. Txill Let 115. Etxde JJ 260. Anab Poli 

95. Izeta DirG 60. Erkiag BatB 33. Zait Plat 11. MAtx Gazt 25. SM Zirik 24. BEnb NereA 122. NEtx LBB 120. 

Berron Kijote 141. Na(h)i eta na(h)i ez: Arti Ipuin 80. 

� (Con sujeto explícito). Quiera (quieras, etc.) o no quiera (quieras, etc.). "Hola duk, hik nahi eta nahi ez [...], il 

est ainsi que tu veuilles ou non" H. � Bada orañ, nai ta nai ez dezula [...] arraian sartuko zaitut. Cb Eg II 41s. 

- NAHITANAHIEZEAN. A la fuerza, forzosamente. � Epai bi oneetarik bata edo bestea nai eta naiezean, 

emongo yako bakotxari. Añ EL 2 38. Ezeukiak eta premiñadunak, noraezean eta naitanaiezean bearra egin bear 

dabeenak. Itz Azald 21. Kantauriko uretatik eztot urten nai ta naiezean edo arribadaren baten izan ezik. Ag Kr 

88 (v. tbn. 154). 

- NAHITANAHIEZ(E)KO (V-gip ap. Elexp Berg; Izt 52v (naita naiezkoa)), NAITANAIZKO. Obligatorio, 

forzoso. "Naitta naiezko, condición necesaria, "sine qua non". Lan ontarako naitta naiezkua da euskeria" Elexp 

Berg. � Tr. Documentado en autores meridionales desde principios del s. XIX. D. Aguirre emplea, junto a nai ta 

naiezko, la forma nai ta naizko. En DFrec hay 2 ejs. de nahitanahiezko. � Lenbiziko bortzak dire nai ta 

naiezkoak edo bear bearrak izatez edo borondatez. Añ CatAN 43s. Bere gurasoai euskara beste itzkuntzarik 

entzun bagekoa [baitzan]; nai ta naiezkoa zan, bada, [...] euskarazko izenak ifintea. Izt C 14. Toki aldatzia nai ta 

naiezkua zan. Bv AsL 150. Guda egin bearra nai ta naiezkoa danean [...]. Ag AL 18. Tira, tira, erantzun eutsan 

emazteak, nai ta naiezko irri-barre bategaz. Ib. 154. Premiñazkoa eta naita naiezekoa da osturikoa biurtutea. Itz 

Azald 107. Emakumeak, biziko badira, jarduna nai ta naiezkoa dabie. Ag Kr 129. Tximista gorria baizen ariñ 

joiazan ekatxaren aurrean [...] nai ta naizko dsaustada, gora bera ta joate bildurgarrikoan. Ib. 198. 

Gobernadorearen baimena nai ta naiezkoa zaigula. Lab EEguna 77. Nai ta naiezkoa! Neretzat ez da nai ta 

naiezkorik zure naitasuna besterik. Alz Ram 50s. Mendi-arbola, basoa, oiana nai-ta-naiezkoa da. Zuaitzez 

jantzitako tokiak atsegingarriagoak dira. Munita 19. Polik, nai ta nai-ezko lagunak zituan aiek. Anab Poli 44 (v. 

tbn. 30). Ikastolen laguntza nahi ta nahiezkoa dugu. MIH 120 (MEIG I 92 nahi eta nahiezkoak). 

v. tbn. Nai ta naiezko: A BGuzur 114. KIkV 84. KIkG 67. Inza Azalp 146. Kk Ab II 122. Ldi IL 109. Ir YKBiz 

254. Eguzk GizAuz 48. NEtx Antz 24. Or Aitork 409. Erkiag Arran 137. Etxde JJ 199. MAtx Gazt 20. Vill Jaink 

59. SM Zirik 84. Zait Plat 36. Berron Kijote 196. 

� (Uso sust.). � Evoluzioa ezta besterik auxe baiño: joanaldi bat [...] eta joanaldi orren elburua [...] aldez 

aurretik ezarria izan da. [...] Izadiko bear edo nai-ta-naiezko orrek Jainkoa adierazten baitu. Vill Jaink 53. - 

NAHITANAHIEZIK. A la fuerza, forzosamente. � Nai ta nai-ezik, on artu bear / zor dautsagun eriotza. BEnb 

NereA 128 (v. tbn. más ejs. en la misma pág.). 

nahitanahieztasun. � Necesidad, obligatoriedad. � Kañoia disparatzean, bala badijoa [...] nai-ta-naiez, bere 


mende. 

869


xede jakiñera; baña ori izango da norbaitek gauzak ala eratu ta tajutu zituelako. Gure auzi ontan ere zillegi da, 

nai-ta-naieztasun orren azken sustraia edo erroa billatzea. Vill Jaink 53. 

nahitanahieztu, naitanaiztu. � Obligar, forzar. � Eta itxas-ekaitzak botatzen dituala ugarte utsitu batera: 

gizon oiek bertan bizitzera naita-naiezturik [...]. EConst 14. Españatar guztiok gaztelarrez ikastera naita 

naiztuak gagozala. Ag Kr 95. 

nahitara (Ht VocGr 403, Dv (s.v. nahi), H (s.v. nahiara)), nahitarat. � (Precedido de gen.). Voluntariamente; 

según el deseo de, la voluntad de; a la voluntad de, al agrado de, al gusto de. "À votre plaisir, zure gostura, zure 

nahitara" Ht VocGr 403. "Zure nahitara ethorri zare, vous êtes venu volontairement. Ene nahitara, selon mon 

gré. [...] Bere nahitara galdu du bere burua" Dv. "Nahitara, selon la volonté de" Lf Gram 158 (8.º). � Tr. 

Documentado en autores septentrionales desde la primera mitad del s. XVIII. Al Sur lo emplean algunos autores 

modernos. � Desirkunde edo gutizia gaixtoak bere nahitara gogoan atxikitzen dituztenak. CatLav 130 (V 69). 

[Gure salbatzailleak] arimeen etsai gehiago garaitu izan du hil izan denean bere nahitarat, ezen ez bizi zenean. 

Lg I 235. Gauzak bere nahitarat yoan zitzaizkon. Ib. 218. Sarthu zen presondegi berean bere nahitarat. Lg II 91. 

Etsai-gaixtoak berak eroriak ziren haren nahitarat. Ib. 134. Desirkunde lizunak bere nahitara gogoan atxikitzen 

dituztenek. Brtc 63. Munduan haren nahitarat edo hark hala gerthatzerat utziz gerthatzen diren gauzak [...] 

eztitezen hala gertha. Dh 234 (241 nahitarat). Bainan ez bortxaz, baizik-ere nere nahitara. Dv LEd 95. 

Gerthatzen bazaiote egintza gaixtorik egitea bere nahitara [...]. Jnn Bihotz 22 (v. tbn. SBi 128). Hauk oro gure 

onetan ditazke eta dire, Jainkoaren nahitara doazilarik. HU Aurp 124. Irrintzinak baduela menderen mendetan 

iraun duen soinu bat, nehork orai bere nahitara alda ez dezakena. JE Bur 150. Bere nahitara eta oneziaz. Ib. 5 

(v. tbn. 50). Ori etorri baiño len guzia berdin zitzaidan, eta nere naitara bizi nintzan! Sabiag Y 1933, 420. Junetorriak 

azal detzake / gazte haien nahitara. "A voluntad de los dos jóvenes". Or Eus 387. Adimendua ez da 

egiari lotzen, ez badugu gure nahitara egia ganatzen. Lf in Zait Plat XXII. Odei-laiñoak eta ke-mordoak darizkin 

lurra, ezotasuna edan eta bere naitara iraizten duena. "Cum volt". Ibiñ Virgil 86. Bederen ez dugu gure 

nahitarat deus gordegian utzi. "Volontairement". Ardoy SFran 281. Zer nahi dela, etzaio haizu horri kalterik 

egitea bere nahitarat. Xa Odol 239. v. tbn. Mih 60. CatJauf 83. Nahitarat: Elsb Fram 176. 

� (Sin que le preceda gen.). Voluntariamente; al antojo (de), al gusto (de). "Nahitara da (BN-lab), es voluntario, 

intencional" A (s.v. naita). "Ez dut nahitara egin, je ne l'ai pas fait volontairement, à dessein" Lh. � Bekhatu 

egiteko behar da gauza bat nahitarat egin, Jainkoak debekatua dela uste delarik. Dih GirLeg 86 (ap. DRA; ed. 

1897, 66 bere nahiz). Utzi ardiak joaten [...] naitara bazka ditezen. / Ardi txuriak berak dakite / larre goxoa non 

duten. SMitx Aranz 28. Jakintzari gehienek, ordea, ukatu egin zuten horiek benetan jazotzen zirela, oso bakan 

zirelako gertariok eta ez baitzituzten nahitara ikertzen ahal. Mde Pr 314. 

- NAHITARAKO. "Spontané, volontaire" Dv. � Ezagutaraztea [...] pobrezia bere nahitarakoari edo bederen 

gogo onez hartzen denari darraizkon abantailak. Jnn SBi 11. Bere nahitarako presondegi hartan egonen da. Jnn 

(ap. Dv). 

nahitaraude. "Derecho positivo, naitaraudea" Lar. 

nahitasun (nai- V-gip ap. Elexp Berg; Izt 11r, VocCB � Dv, H (V, G)). �1. Afecto, cariño. "Acción de querer, 

amor, cariño" VocCB. � Tr. Documentado en autores guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII (tbn. en D. 

Agirre y Lhande). � Naitasunaren siñalerik andiena eman zion. Cb (ap. H). Naitasun [...] irazekiarekin deitu 

zenituen bada, zetozela lenbait len. Izt D 4 (dedicatoria). Aetako bakoitzak kortejatzen zuen [erregiña] naitasun 

aundi batekin. ErleG 46s. Erri eder alaia / Donostiakoa [...] ar ezazu oroitzen / biotz gurekoa, / egiazko naitasun 

/ beti betikoa. Echag 222. Erriya guztiz ederra bada / jendearen naitasuna / iñon ere eziñ arki liteke / emen dan 

bañon obea. Ib. 68. Guztiz naitasun andian alkar maitatzen zutela. Izt C 3. Zu itxumenez maitatutzeko / zerubak 

siñalatu nau, / alik lenena premiya zazu, / egiyazko naitasun au. Bil CancB 210 (tbn. 210 amoriyozko 

naitasunakiñ). Aren eskale-biartsuen aldeko amorio ta naitasuna ikusirik. Bv AsL 27. Ama batek bezin naitasun 

bigunarekin. Apaol 58. Euskaldun zintzoak, leialak, beren erriari naitasun aundia ziotenak. Etxeg in Ag AL 6. 

Sua zagoan atarian ta / Pedro su artan berotzen, / naitasunean noski biotza / txit otza zuan sentitzen. Balad 236 

(Bast 19 amodioan). Gure uste ta naitasunetatik gabetzen. "Afecciones". Zink Crit 46. Ama baten naitasun 

berekoiak ez dio uzten bere semeagandik aldendutzen. Alz Ram 31. Bañan bere naitasun eta zaletasun osoa bere 

alabatxoarentzat bazun ere [...]. Etxde AlosT 20. Amodioak, pasioak, gutiziak eta nahitasunak sorturikako 

kimuekin. Arti Ipuin 79. Jose Migeli azaltziarren / gure naitasun apurra; / umiltasuna dadukalako / ta 

bertsotako adurra. Uzt Sas 270. 

v. tbn. Arr GB 30. Aran SIgn 109. Otag EE 1882c, 535. Lh EEs 1915, 244. LEItz 7. JMB LEItz 97. 

�2. Deseo, voluntad. "(Hb), arbitre, volonté" Lh. � Tr. Documentado en autores meridionales desde principios 

del s. XIX y en Hiriart-Urruty. � Nai bear da, ziñez, gogoz. Naitasun falso ori da alferren goizetako jaikiera 

bezala. LE Urt 178 (ms. 63r nai falsugói). Jaungoikoaren borondate edo naitasunarekin konformatzen dala. Gco 


mende. 

870


II 212. Ez da asko izango / opa dirazuna, / estimatzekoa da / zure naitasuna. Urruz Urz 54. Orok aitortzen dute 

hedadura handia zuela [jaun apezpikuak]. Bazaukan beti artoski bere nahitasuna. HU Aurp 70. Gizon deungak 

eztira / gudetan bakarrak; / onak bere badira / naitasun bakoak, / bai ta zoroak bere, / nai izatezkoak. Azc PB 

273 (in Ur PoBasc 170 gurari bakuak). Naittasun andiaz jakitteko zetan egozan bere aittamak beragaz. Echta 

Jos 65. Zuk sendatuten dozuz aren naittasun guztiak, eta zugana doa beti laguntasuna billatutera. Ib. 171. Emen 

naukazute, Donostiko seme kuttun [...] ospetsua goraipatu naian. Beteko ote da nere naitasun ta gogoa? Garit 

Usand 5. Mariren gogo ta naitasuna bete zan. Ib. 42. Lanerako naitasun-garrez beterik. Ib. 49. Deran ontasuna, 

/ galdu nai nazuna, / ai zer naitasuna, / zuk dadukazuna. Imaz Auspoa 22, 145. Siñeste ta apal-naitasun aundia 

erakusten du emen gudari yentil arek. Ir YKBiz 146n. 

� Cosa deseada. � Nai detan guzia egiten oitua ta nere nai aundienak jarri ditutan naitasunean eraman det 

jipoirik aundiena. Guk gizonok nolanai ibiltzen omen ditugu emakumeak. ABar Goi 55. 

� (Buena, mala) voluntad. � Pakea lurrean, borondate, naitasun oneko gizonai. Etxeg EE 1891b, 555. Bear 

bada, naittasun onaz egingo ebezan gauza guztiak baña [...]. Echta Jos 171. Lotsa aundi gabe esaten nazu / oso 

naitasun zikiñan / zenbat naigabe pasatu deran, / portal aurreko izkiñan. Imaz Auspoa 24, 159. 

�3. "Naitasun (Vc), satisfacción" A. 

�4. "Consentimiento. Ez al nuan naitasun osorik izango! ¡Quiera Dios que no lo haya consentido plenamente!" 

Gketx Loiola. � Jaungoikoak, zu ezerezetik egiteko, ez du izan zure borondate edo naitasun bearrik. Urruz 

ZeruA 28. 

- NAHITASUNA HARTU. Coger cariño, coger afecto, encariñarse. � Gauza jakiña da Santu oni naitasun 

andia artu izan ziotela Euskaldunak. Izt C 210 (v. tbn. 452). Oek naitasun andia artu zioten eta bere heriotzaz 

negar samiñak egin zituzten. Arr GB 84. 

- NAHITASUNA IZAN (trans. tripers.). Tener afecto, cariño, profesar amor. � Naitasun aundia zenidala / 

sinistu nuan egia zala. Izt Po 112. Naitasunaren ordez / orduan bekaitza / izango dit. It Fab 244. Alkarri dioten 

amodiozko naitasun irazekia. Izt C 225. Diyotalarik ere naitasun bikaña / nere amoriyuak falta du ordaña. Bil 

63n. Dirazu naitasun fiña / gozua ta atsegiña. Ib. 88. Mintzatu ziran Ama Birjiña Guadalupekoari euskaldunak 

[...] dioten naitasunaren gañean. Otag EE 1880a, 112 (Dv traduce: "affection"). Penarekin lerturik, / Antonio il 

zan [...]. / Naitasuna bazion / esan dedan gisan / geroztikan ez zuen / osasunik izan. Balad 231. Erriko arrobigizonak 

ere agertu zuten Ama Birjiñari zioten naitasuna jendearentzat bide bat [egiñaz]. Goñi 48. Zenbat eta 

gorroto geiago daukan guretzat aitak, orduan eta naitasun geiago diot Mariari. Ill Testim 11. Zenbateraño ezin 

esan det / guk dizugun naitasuna. EusJok II 140. Jaxintori diyotan naitasunak pil-pil egiten dit barrenbarrenian. 

Alz Txib 91s. Ustez eta emakume antzegileak egiazko nahitasuna diola, bere segeretua salatzen dio. 

Mde Pr 164. Orduan bazan umore ona / ta bazan alaitasuna, / biok alkarri bagiñon berriz / alakoxe naitasuna. 

Uzt Sas 150. v. tbn. AJauregi EE 1885b, 269. 

- NAHITASUNEZKO. (Adnom.). � Nik ez det nai diruzko ezkontzarik, nai det bakarra... naitasunezko 

ezkontza. Ill Testim 7. 

nahite. "Assenso, naiera, guraera, naitea" Lar. 

nahitez. v. nahitaez. 

1 nahiti. "(L; Hb), volontaire, tenace" Lh. 

2 nahiti. "Nahitia (velléité, voluntad no firme) (L)" Lander RIEV 1907, 432. 

nahitsu (L, BN, S ap. Lh, que remite a nahikor, q.v.). 

nahitu (AN, L-ain, BN, S, R; SP, Ht VocGr 439, Lar, Añ, Izt 12v, Arch VocGr, VocBN, H). Ref.: Bon-Ond 155, 

156 y 160; A (naitu). � (Aux. trans. e intrans.). Desear, querer. "Prendre envie, volonté. Nahitzen naiz, la 

volonté me vient" SP. "Apetecer" Lar. "Aspirar a puestos y dignidades, goiendeak naitu" Lar. "Asentir, [...] 

naitu, guratu" Añ. "Consentir, [...] (G, AN) naitu, leku emon" Ib. "Ikhusteaz beraz nahitzen da, par la seule vue 

(d'une chose désirable) on éprouve l'envie (de l'avoir)" H. "Non pas "vouloir, désirer" (Lh), mais "finir par 

vouloir" après "n'avoir pas voulu" (action commençante) [...]. Geokoz nahitü hiz, tu en est venu enfin à vouloir 

(état progressif)" Lrq. "Jinen dük nahitzera, il arrivera à vouloir (état progressif)" Ib. � Nai nauzu zure 

senarretako? [...] Bai, naitzen dizut (Fórmula de matrimonio, Roncesvalles, 1626). BAP 1967, 435. 

Guarda nazazu [...] deus behar ezten / gauzarik nahitzetik. EZ Eliç 2. Noiz ere bainaiz hauzaz orhitzen, / Zin 

zinez, baniz hil-nahitzen. O Po 17. --Harganik ikhasteko eztügula sobera behar nahi lürreko bizia. --Zer beraz 

nahitzeko dügü? --Jesüs-Kristen ükheitia. Bp II 106. Piesta zalen arimak milla pekatu mortal entzun, esan, [...] 

naitu, egin ta eragin ditubee. fB Olg 182. Ez naitu ez desiau ez bijotzian lekurik emon inoren gauziaren 

gurarijari. fB Ic II 247. Ez ikasi ta ez naitu. ZMoso 63. � (nai- B ap. A; Lar, Dv, VocB). "Apetecido, gogotik 


mende. 

871


naitua" Lar. "Concevoir le désir de. Aspaldi du ezkondu nahitua zela, il y a longtemps qu'il avait le désir de" Dv. 

"Naitu, el que desea, deseoso" VocB. "Ibili-naitua nindioken (B), yo estaba ansioso de andar" A. Cf. aldanahitu. 

� Ongi etorri, zorioneko nere gurutze maitea! Aspaldiko urteetan ongi naiturik iduki nazu zuk ni. Mb 

OtGai III 10. Har xixari nabarben gosez hiratuak / gure haragi hezur haukien nahituak. CantIzp (1826), 39 (ap. 

DRA). Aiton semen gisan bizi nahiturik / egin gabe deusik. Arch Fab 121. Gizontxo bat ezkondu zen, / nahitua 

aspaldi baitzen. Gy 129. Ni ere ondo naitua nengoan zu etortzeko. Urruz EEs 1916, 151. Nula bizi zen 

senharrarekilan jakin nahitürik beitzen. Mde Pr 125. Emaztea otoaren gidatzen uztea da, otoa edo emaztea 

berritu nahitua izaitea. Egunaria 24-12-1960 (ap. DRA). Baditutzu hemen aspaldi zu ikusi nahituak! Larz Iru 74. 

nahitura. � Voluntad. v. nahidura. � Arras gaizki har lezake uste lukenak, pairatu dituen guziak bortxaz [...] 

pairatu izan dituela. Ez holakorik. Bere nahitura eman izan da izigarrikeria hekien guzien pairatzen. Dh 459. 

nahitxeki (nai- Lar � H). � "Voluntarioso, naietsia, naitxekia" Lar. 

nahitza (nai- Lar, Añ, H (V, G)). � "Querencia, benevolencia" Lar y Añ. "Amour, affection" H. � [Lujuria da] 

gorputzaren atsegin zikin, loien naitza eragabeko bat. Añ CatAN 58. 

nahitze. � Deseo, querencia. � Bertuterako nahitze enganarizkoak. SP Phil 407 (He 412 burupe fantestiku). 

Ohigabeko gauzen hain nahitze gorak eta alxatuak hagitz dira suiet lilluramenduetara. Ib. 188 (He 190 igan 

nahizko irritsak). Bihotzetik ilkhitzen dira gogoeta gaixto, bertzeen emazteez nahitze, emakoitasun, gizon hiltze 

[...]. HeH Mc 7, 21 (He adulterioak). 

nahi-ukaite. � Deseo, voluntad. v. nahi-izate. � � Beraz bi nai-ukaite nitun; bat zarra, aragikoi, bestea 

berria, gogakoi. "Duae voluntates meae". Or Aitork 192. Nai-ukaite bixiko oriek ez al dute giza-biotza 

bereganatzen. Ib. 204. Orobat nai ukaite onetan ere. "In bonis voluntatibus". Ib. 204. 

nahiune. � Deseo, gana. � [Bortuko basa-jaunak] eztik ene jan nahiüne handik ükhenen. GH 1932, 506. 

nahius. � "(S), ambitieux, cupide" H. � Natüra nahius da eta hartzen gogo hobez dü eziez emaiten. Mst III 54, 

4 (Ip gudiziat). 

nahiuste. "Naiustea, voluntariedad" Lar DVC 269. 

- NAHIUSTEKO. "Espotático, arbitrario, naiustekoa" Lar. 

- NAHIUSTEZ (Lar y Añ). "(De) propósito, berariaz, naiustez" Lar (tbn. Añ). "Arbitrariamente, naiustez" Ib. � 

Erregek aurrera eziñ ifiñiko du bere naiustez talkidarik edo emankizunik oi bezela. EConst 61. 

nahixka (H (L, BN, S)), nahiska (nai- Lar, H). � "Veleidad, voluntad ineficaz, naiska, naikundea" Lar. "Désir, 

envie légers" H. 

nahiz (V-gip, G, AN, L, BN, S; Ht VocGr, Aq (AN), Lecl, Dv, H). Ref.: A; Etxba Eib. �1. Aunque, a pesar de 

que. "Quoique", "nonobstant" Ht VocGr. "Cuando se puede sufrir la cosa, pero el modo o otros adjuntos se hacen 

muy pesados, se suele decir: Naiz bero bego, goibel balego (AN)" Aq p. 63. "Nahiz ez den mintzatzen, ageri da 

zer duen gogoan, bien qu'il ne parle pas, on voit ce qu'il pense. Nahiz ez diodan ongirik baizen egin, malgré que 

je ne lui ai fait que du bien" Dv (s.v. nahi). "Egin behar diat alor hau landatu, nahiz gostako zaidan anitz (BNciz), 

[...] aunque me cueste mucho. Naiz gal, ariko nauk (L-côte), aunque pierda, me ocuparé. [...] Nahiz zahar 

eta jakintsu, zuhurrak hartzen du abisu (S), aunque sea viejo y sabio, el prudente toma consejo" A. "Nahiz ez den 

gaztelua, encore que ce ne soit pas un château" Lf Gram 747. "Nahiz supporte fort bien l'ellipse du verbe. Ex.: 

nahiz haur hutsa, orori ohartu zen, quoique tout enfant, il s'était rendu compte de tout" Ib. 747. v. 1 arren. � Tr. 

Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur en Refranes y Sentencias, Mendiburu y en autores de los ss. 

XIX y XX. El vb. de la subordinada introducida por nahiz es generalmente un participio en textos meridionales 

(tbn. algún ej. aislado en Duvoisin, J.B. Elissamburu, Mattin y Xalbador), y una forma vbal. con suf. -(e)n en los 

septentrionales (tbn. en algunos ejs. de F. Irigaray (141) y Orixe). Hay tbn. ejs. de formas sintéticas o subjuntivo 

con suf. -(e)la en Etcheberri de Ziburu, Axular, Argaignarats, Mendiburu, Iturriaga, Aguirre de Asteasu, Arrese 

Beitia, JanEd y Orixe (in Gazt MusIx 46). Se documentan además cinco ejs. de imperativo en Refranes y 

Sentencias, Etcheberri de Ziburu, Oihenart, Iturriaga y Orixe respectivamente; de vb. precedido de ba-, en 

Etcheberri de Sara, Bilintx y Noe; de radical verbal, en Lizarraga de Elcano y Orixe, y de sust. vbal. con suf. 

ines., en Lizardi. En DFrec hay 646 ejs. 

� Zuganako hutseginez nahi banuzu punitu / errege eta berze oro ene kontra armatu [...]. Nahiz heben pena 


mende. 

872


nadin arima den salbatu. E 238. Egin zaarraren esana, naiz urak berama. "Siquiera lo lleve el agua". RS 465. 

Hartarakotz pazientki sofritzen tu nekeak, / nahiz lirela sofritzen dituenen dobleak. EZ Man I 118. Ezen nahiz 

dezatela argal gorputz gizena / [...] Guztiarekin etzaizte gauza hauk probetxatzen. Ib. 113. Nahiz biz hala lizela, 

erran duken guztia, / eskribuen borratzeko nigar bat duk askia. Ib. 56. Konberti bedi, onera bihur bedi, nahiz 

dela arimak egiterakoan. 'Aún cuando sea al expirar'. Ax 196 (V 131; 510 (V 328) nahiz hari dadilla dostetan). 

Nahiz ezpegi / Gauaz ilhargi, / Ni zure begi / Ederrek argi. O Po 46. Harritzen tu ifernuak, / hillak eta biziak, / 

nahiz direla iustuak, / beldur dire guziak. Arg DevB 12 (v. tbn. 115). Nahiz edo-zeinek nahi balu ere egin 

guzietarik hoberentzat bere herriko hitzkuntza. ES 388 (v. tbn. 103). Ezen nahiz iendeak zutaz mintzat ditezen 

ungi edo gaizki, etzare hargatik zarenetik bertze bat. Ch III 28, 2. Eta sarzen badiote [...] polbor gañean bere 

bonba, naiz dela laur edo bost kintalekoa, polborari sua eman horduko tiratzen du [...] agitz urruti. Mb IArg I 

255. Han dea Sakramendia, nahiz aphez gaixto batek administra dezan? CatLan 121. Ezlezáke átra naiz 

jaiegúnean? LE Urt ms. 20r (ed. 1846, 54 naiz jaia izan?). Naiz ez izán beár andirík. LE Ong 21v. Aski 

duzuláik, géldi, naiz ténta. 'Concluye, aunque te sientas tentado'. LE Prog 112. Naiz asma al ditezkean okerrak 

egiñ edo egiteko perillean jarri, gordeko du ta edertuko bere antustea. AA III 609. Erabaki zuan lizunkeriari 

lekurik ez ematea, naiz kosta zekiola bere onra eta bizitza. Ib. 332s. Nahiz hainitz gaizki den tratatua, 

ororengatik ere, barkhatzen du egiazki. Jaur 193 (v. tbn. 172). Naiz betor Luzifer deaurrua, / utzirik infernua. It 

Fab 201. Gaitza egingo du berriz, / naiz bere itza eman dezala / milla eta milla aldiz. Ib. 141. Batezere bear du 

eleak garbitasun andia, naiz jaten gutxiago eman dakiola. It Dial 46 (Dv nahiz gutixago yaterat eman). Oro 

akhabo dire hekientzat, nahiz adimenduak adirazten duen badirela oraino eremuak. Hb Egia 42. Naiz bada're 

gariztiya, / izango da erosiya, / gustatzen zaizun guziya. Bil 87. Iñazioren ganbarako pareta, nahiz arras lodia 

arrailatzen da. Laph 23 (v. tbn. 239). Betoz orduan, naiz datozala / Mauruak gure lurrera, / baña joango ez 

direala / orriz jantzirik atzera. AB AmaE 70. Erantzun zendun: Naiz ill naiela / ni illgo nabe Egian. Ib. 189. Ez 

ziteian haurrik nahiz aspaldi esposatuak ziren. Elzb PAd 58. Nahiz izan, aberatsek, bizi-modu hobea, / ez dute 

nik baino lehen akhabatzen urthea! Ib. 14. Naiz bada ezitzen, / ez naiz ni fiatzen. Noe 56. Gutxi izana dute, / 

batzuek damua, / naiz egin dezatela, / nun-nai alderoa. JanEd I 41 (v. tbn. II 118). [Sen Thomasek] galthatü zian 

Ama Birjinaren begithartiaren, nahiz hilik, ikhusteko siratsa. Zabaltü zien hobia [...]. Ip Hil 206 (v. tbn. 126). 

Emaztea etzen baitezpada gaixtoa, nahiz adin batetaraz geroz, emazte gehienak gaixtatzen diren. HU Zez 53. 

� (s. XX). Eta guk esaten duguna, naiz aiek uste etzutena izan, ontzat artuko dutela. Goñi 83. Naiz bizia galdu 

ere, emen dago gure egitekoa. FIr 143. Naiz eri-handi, ez daude azkenetara eltzeko. Ib. 187. Zerua bera ilhun 

da, nahiz ez den lanhorik. JE Ber 90. Etxe bat dena leiho, biziki luzea, nahiz askitto apala. Ib. 41. Geren utsak 

berriz ezin ikusi, naiz aundiak izan. Ir YKBiz 136n. Yo genezake gure aberatsak, naiz ala ematen ez azaletik, 

urritasunik gorrienean daudela. Ldi IL 106s. Gutxi, naiz berak onak. Ib. 106. Belarritatik eldu, naiz dedin 

muturdun. "Aunque tiene el morro fiero". Or Eus 136. Naiz ekar beza / esanak itsustasuna. "Aunque el dicho 

encierre desdoro". Ib. 414. Etxeak bere baitu, naiz alda / esku batetik bestera. Ib. 408. Mutillak ere, naiz astirogo 

/ usu jaten du bidea. Ib. 314. Nork ausi zezakean, naiz arrantzalerik oituena izan, ariek egin zuen marka? TAg 

Uzt 234. Emaztiak egin zian harek manhatü bezala, nahiz aitari ez zitzaion hori sobera laket. Mde Pr 123. Nahiz 

aski hiri ederra den Gan eta laket-leku iduri, etzuen laketu gure Pettanek. Zerb Azk 80. Orai, arpegi huni azken 

hunki baten emaiteko, nahiz balitaken bertze hainitz erraiteko, dugun aipa [...]. Lf in Zait Plat XXII. 

Pentsamentu loitsuak gogoan erabilli al dituzu naiz ez egin edo egiteko asmorik ez eduki? MAtx Gazt 84. 

Trenean danok kantari ta bullan, naiz barrendik triste egon. Salav 77. Iru egun pozik pasa giñuzen / naiz diru 

gutxi ekarri. Uzt Sas 174 (v. tbn. 178). Izen horietaz jauntzi zituzten, nahiz antzerki mota horietarik biziki urrun 

izaki. Lf in Casve SGrazi 10. Eta hori da uste duguna nahiz aitor ez dezagun. MIH 222. Hizkuntza nolarebait 

batua da, nahiz batasun hori herri batekoa izan. Ib. 218. 

v. tbn. Harb 137bis. Monho 30. AstLas 68. JesBih 462. CatLuz 39. MarIl 125. Etch 618. Bordel 34. Gy VI. Dv 

Lab 244. Zby RIEV 1908, 206. Zab Gabon 95. Xe 411. Apaol 29. Lap 412 (V 188). Elsb Fram 103. Arb Igand 

103. Jnn SBi 158. ChantP 262. Bv AsL 163. Alz STFer 114. Ag AL 5. Iraola 38. Barb Sup 134. Ill Pill 4. A Ardi 

100. EusJok 143. Arrantz 156. KIkG 59. Inza Azalp 108. Const 31. Ox 93. Jaukol Biozk 30. Tx B II 66. Zub 122. 

Etcham 77. Alz Ram 68. ABar Goi 43. Zait Sof 64. JAIraz Bizia 119. Munita 127. Txill Let 69. Basarri 147. 

JEtchep 24. Izeta DirG 55. Anab Aprika 57. Gazt MusIx 163. BEnb NereA 27. Ibiñ Virgil 43. NEtx LBB 364. 

Etxba Ibilt 479. Mattin 89. Xa Odol 257. Berron Kijote 160. 

� (Con arren). � Senperen izena da eskaraz Helbarren, / nahiz alderdi batek orai duen arren. Hb Esk 119. Alaz 

guztiyaz ere jaten, / gogotikan saia, / naiz atea egon arren, / izugarri zalla. JanEd II 123. Naiz aunditu eta gaur 

kale-etxe bezela jarria dagoan arren, garai artan etxe koxkor bat zan. Salav 36. 

�2. O (conjunción no disyuntiva). v. 2 nahi. � Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos desde 

finales del s. XVI. � Oski osoa naiz etena, eskuan baño oñean obea. "Zapato roto o sano". RS 288. 

Egsaminadorea, egsaminatu, naiz esaminatu s batekin ondo esaten ta eskribitzen da. Cb EBO 23. Ipuietan 

ateratzen diran abere naiz egaztiak. VMg XII. Gloria, zuri, Erri ugari, / dozuna mendi naiz atxa. AB AmaE 50. 

Zer deusku guri, gura badabe, / naiz ezpadabe. Ib. 368. Gau eta egun begira dagokizu, bakarrik naiz lagunakiñ 

zaudela. Arr May 83s. Uda ta negu, euri naiz eguzki, lanean. A Ardi 6. Besteren senar naiz emazterik ez gura 

izatea. KIkV 72. Txiro naiz aberatsai negar eragittian. Otx 72. Bazkari naiz afari bat egiten duzunean [...]. Ir 


mende. 

873


YKBiz 295. Mendian dabillan, naiz Irurtzuna doan, / Irutasun Aundia beti du gogoan. Or Eus 250 (v. tbn. 130). 

Gerka-lerro zuriz, naiz beltzez, berdez, oriz eta gorriz apainduak. JMB ELG 99. Erritar naiz atzerritar dala, gu 

ikustean [...]. Zait Sof 37. Uste ahal duzu Legeak, Elizarenak nahiz Erregerenak, utziko ziola hori egiten? Mde 

Pr 178. Ta kape beltxa kea dariola ta miztela naiz pattarra gañean. Nor da triste gau ontan? NEtx Antz 122 (v. 

tbn. LBB 55). Zar ta gazte, atso naiz agure, lirain zein lodi. Erkiag Arran 33. Zuzenbidea baltzuan naiz 

bakarrean onuragarrien daite. Zait Plat 94. Urliari naiz sandiari galdetuaz eztugu auzi au garbituko. Vill Jaink 

141 (v. tbn. 142). Oker naiz zuzen, agertuko da / munduko jaun eta jabe. BEnb NereA 241. Geurok ere, etsai 

nahiz aldeko, haren ume eta iloba baikara. MIH 61s. v. tbn. Mg CC 201. Echag 260. Ag AL 31. Urruz Zer 85. 

KIkG 72. Enb 150. Ldi IL 116. Kk Ab II 125. SMitx Aranz 93. Munita 128. Bilbao IpuiB 76. Matx Gazt 68. Ibiñ 

Virgil 75. Berron Kijote 57. 

� Piztietatik dala / naiz lapurretatik / zuk gordeko dituzu / or zautzan lekutik. GavS 24. 

� (Precedido de eta). � Asko lizake arbola onen fruta ta naiz ostorik txikiena probatzea [...] eriotza bera 

aienatzeko. AA III 352. Edozein gauzetan asteko, ta naiz bizitzeko bakarrik, bi gauza bear dira: [...]. JAIraz 

Bizia 84. Eta aietatik ederki ikusi leike ezkerretik edo eskubitik eta naiz itxasotik arrotzen bat ote datorren. Ib. 

13. Aritz ta naiz pagoak lur leor eta soillik ez du nai. Munita 106. 

� (Precedido de edo). � Dabiltza nekean / indio tartean / edo naiz kortean. It Fab 202. Mendi sikuren batian 

edo naiz desiertuan bertan basamortuak ziar ebillen. SM Zirik 18. � (nahiz dela). � Iñork nai badu belar 

onikan / naiz dala lore aziya, / gure baratzan arkituko du. Echag 60. � (Precedido de ala). � Aundiki, ala, nahiz 

erregin izanik / indarrak ongi neurtu. "Sea noble, sea reina, sea lo que fuere". Or Eus 133. 

- DELA... (ETA) NAHI(Z)... v. dela. 

- NAHIZ, NAHIZ ETA, NAHIZIK, NAHIZIK ETA. v. nahi izan. 

- NAHIZ BAI. Sí, efectivamente. � Bainan gizona deus guti da munduzko oihanean? Nahiz ba [sic]. Gauza 

handiak bezala, xumeak ere Yainkoak egin ditu. Hb Egia 40. Nahiz bai; lehenago hilen naiz, ezen eginen baitut 

gaizkia. Ib. 26. 

- NAHIZ (DELA)... (ETA) BERDIN, IGUAL (DELA), OROBAT. Bien... bien..., sea... sea...; tanto... como... � 

Naiz itxasuan eta / igual legorrian / asko arkitzen gera / orren biarrian. Arrantz 128. Naiz dala zesto eta / 

orobat ballesta, / ez da, nere jendeak, / umeen josteta. JanEd I 107. Naiz aberatsa izan, / igual dala pobre, / kaka 

egiñ bearko degu / egoteko libre. Ib. 100. Nahiz telepatian (metagnomian), berdin aurretiko ezagutzan ere. Mde 

Pr 329. Naiz jarri arri zilindroa ta, / berdiñ zaio kubikoa, / jostallu gisan erabiltzeko / indarra dauka naikoa. 

Basarri 84. Naiz [urte] aberatsetan, / bardin txiroetan, / jan-edanen paltarik, / ez da etxietan. BEnb NereA 25. 

Naiz basarrian izan / da berdin kalian / gu pake billa beti / egiñalian. Uzt Sas 50. Ez nuen uste zanik / olako 

jatuna; / naiz dala bixiua / berdin da atuna. Zepai in Uzt LEG I 216. 

- NAHIZ... EDO... (H, que cita a EZ). Bien... bien..., sea... sea... � Batbederak (diuskuzu) begira du hilltzea, / 

nahiz kristau ezaguna edo arrotz ustea. EZ Man I 13. Ene hitzak sinhets etzak nahiz eskribatuak / edo ezperen 

tradizione eskuz esku hartuak. Ib. 31. Nahiz uda dela eder, edo aspre negua [...]. Ib. 9. Zuhaitza norat ere 

erortzen baita, nahiz iguzki haizerat edo mendebalerat [...]. Ax 604 (V 388). Nahiz istriborretik edo aborretik. 

INav 12. Eta gero hirur egunen buruan presenta diozozue zenbait belhar fresko nahiz planturik edo zamari 

bustana deitzen den belharra. Mong 588. Haren konduita ez da gutiago miragarria, nahiz athera detzan bere 

beharretarik edo han utz detzan; nahiz mendeka detzan [...] edo konsenti dezan [...]. Mih 108. Edozer gauza, 

naiz loretxo edo arrik txikiena ikusteak ere [...]. Aran SIgn 45. Naiz kamiyora edo plazara / Azkue juaten danian 

[...]. EusJok 165. Naiz il edo bizi, / giputzak! Ez etsi. SMitx Aranz 212. Larregi ekian berak, naiz tximiño jantzi 

edo odoloste jantzi [...] ezautuko ebena. SM Zirik 103. � (Con nahiz o edo seguidos inmediatamente de forma 

vbal.). � Nahiz dela artzaiñaren etxolatxo xumea, / edo ezperen erregeren etxe dorrez bethea / biak berdin hik 

ostikoz egotzten tuk lurrera. EZ Man I 44s. Zeinetan garbiki ageri baita nahiz perpausean edo dela kopletan 

trebea [dela]. ES 192. Nahiz dohan Franziara edo Espainiara edo Indietako zein-nahi-den partetara. Ib. 399. 

Baiñan nahiz diren handiak edo xumeak esaia zaite hekien eztiki pairatzerat. Ch III 19, 1 (SP direla xipiak, 

direla handiak). Naiz dala lenagotik elizakoak artzen dituztela, edo oiek ezin arturik biotz damu egizkoa egiten 

duela [...]. ArgiDL 105. � (edo nahiz... edo...). � Edo nahiz zerbait galdetzen dela, edo izatuaz eskerrak 

itzultzen. EZ Man II 178. Begira adi bekhatu / bi aktualetarik, / edo nahiz biz benial / edo mortaletarik. EZ Eliç 

93s. 

- NAHIZ DEN... NAHIZ (DEN)... Sea... sea...; tanto... como... � Debotak, aithor dezagun, / hilzeko bat 

bederak, / nahiz den gau, nahiz egun, / ditugula Bezperak. Arg DevB 149. Nahiz den noblea nahiz ez; nahiz 

aberatsa, nahiz probea. ES 399. Nahiz den galdetzaillea zure aitzindaria, nahiz den zure azpikoa edo zure kidea. 

Ch III 49, 7. 

- NAHIZ DENA (DELA). Sea lo que sea. "Sea lo que fuere. Naiz dana: guazen gu beintzat" Etxba Eib. � Zeren 

nahiz dena dela, erregla jeneral bat da, etzaiela sekulan afekzionei athea hersi behar. SP Phil 112 (He 114 

gaiñerakoan). Gurekin dela / ez gera ezerren bildur / naiz dena dela. GavS 16. 

- NAHIZ (DELA)... ETA... Tanto... como... � Idiari edan araziko diozue [...] irakiturikako huretik, nahiz 

goizetan eta arratsetan. Mong 591. Logratutzia, errex alare, / naiz ori ta beste zernai gauza're. Bil 78. Doña 

Iñesek eta haren lagunek, nahiz batzuek eta bertzek segeretua agindu zioten Iñaziori. Laph 39. Obeditua nai det 


mende. 

874


nik izan / naiz dala orain ta gero. Ill Testim 17. Uda ta negu abesten zendun, / naiz lorak eta edurra. BEnb 

NereA 79. Naiz oker eta zuzen ibilli / askoi ez dausku ardura. Ib. 89. � [Euriak] aurrean artu duan guztia 

badarama, naiz etxe, zubi, bide ta baratz. Munita 20. 

- NAHIZ ETA (naiz da V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). a) Aunque, a pesar de que. "Naiz da arrixa, ez dot 

galduko nik gaurko erromerixia, aunque caigan piedras" Etxba Eib. "Or beiñ betiko esanda: ezetzian nago naiz 

da ill! [...] estoy en mi negativa aunque me maten" Ib. � Tr. Documentado en autores meridionales desde finales 

del s. XIX. Si va seguido de vb., éste es por lo gral. un participio, salvo algunos ejs. de forma vbal. con suf. -(e)n 

o prefijo ba-, en EusJok, Orixe, N. Etxaniz, Basarri, B. Enbeita, Aresti (MaldanB 215 naiz ta), Uztapide y 

Berrondo. En DFrec hay un ej. de nahiz eta, 9 de na(h)iz-ta y 8 de na(h)izta. � Euki dot eskuetan sarritan 

txoria, / naiz da ez izan neuk nai besteko andia. AB AmaE 278. Egia, egia da beti, naiz ta edozeiñek esan. Etxeg 

in Ag AL 5 (49 naiz da; G 54 naiz ta). Naiz-ta gizon batzuek / ezpadute ikusi, / arek bezela jotzen / guk eziñ ikasi. 

EusJok II 162. Eurak be negarrez asi, naiz-ta gogo barik. Otx 170. Naiz eta, noiz-bein [...] arnasez ziteken ari 

[...]. Or Eus 194 (v. tbn. Aitork 219). Naiz-eta eskale zarrastakoa izan, etzan biotz txarreko gizona. TAg Uzt 

211. Arratsalde on guztioi, naiz ta egualdiak lagundu ez digun. NEtx Antz 13 (v. tbn. 78). Naiz ta gelditzen 

bazerate ere / zillar da urrez beterik, / an ez dezute iñoiz izango / emengo lagun arterik. Basarri 137 (v. tbn. 20). 

Onela gertatu oi zaigu geienetan, naiz eta askok eta askok ez oartu. Zait Plat 85 (105 naiz ta). Bada munduan 

gosez iltzen denik, naiz ta janariak izan. Vill Jaink 150 (79 naiz eta). Naiz-ta gorputzez osasuntsu, etzan luzaro 

bizi izan. Onaind in Gazt MusIx 146. Naiz-ta baldin banego / urrez gañezturik, / zure babesik gabe / ez daukat 

bizirik. BEnb NereA 265 (v. tbn. 164). Etxe abek, naiz-eta kaletik aparte xamar egon, etzuten terrenorik. Salav 

18. Nunbaiten asi bear lanian, / jornal ona irabazten, / ura bizitza zoriontsua, / naiz-ta ez dan aberasten! Uzt 

Sas 189 (291 naiz-eta). Ez zuala erantzun-bearrik izango, naiz-ta danak iltzen bazituan ere. Berron Kijote 54. 

Ori bera egin zuan bentariak ere, naiz-ta beste asmo batekin. Ib. 180. Lur landuan, nahiz eta erdizka eta exkax 

landuan, aisago ereingo dugu. MIH 288. Hango apak eta laztanak, elkarri oratuta, nahiz eta igande eguerdian 

herriko plaza nagusian aurkitu! Ib. 310s. 

v. tbn. EusJok 121. Gand Elorri 170. Anab Aprika 34. Lab SuEm 174. Lasa Poem 90. Naiz ta: Urruz Urz 12. 

KIkV 72. Enb 51. Laux AB 89. Kk Ab II 98. EA OlBe 53. Zait Sof 25. Munita 154. Erkiag Arran 26. Bilbao IpuiB 

43. Etxde AlosT 43. Ugalde Iltz 57. Osk Kurl 144 (-h-). SM Zirik 105 (23 naiz da). Ibiñ Virgil 34. Naiz da: 

JanEd I 69. And AUzta 143. Etxba Ibilt 456. 

� (Con arren). � Zugatz zar bati naiz-ta adarrak / asi arren igartuten, / ekaitz artian ibilia da / bere frutuak 

emoten. BEnb NereA 238 (v. tbn. 170). 

b) O (conjunción no disyuntiva). � Zirgillo eta esku-kateak, / naizta beste agiriak / eliz-barruko ormetan zintzil, 

/ uzten zituzten guziak. SMitx Aranz 92. Motoa naiz-ta automobilla. MAtx Gazt 65. Bazenekin, bearbada egi au 

zure senide naizta lagun zarragoak esanda. Ib. 16. 

- NAHIZ... NAHIZ... (G, AN... ap. A; SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Dv, H). Bien... bien..., sea... sea...; tanto... como... 

"Nahiz aitzinean, nahiz gibelean, soit devant, soit derrière" SP. "Soit, ou" Ht VocGr. "Sea ésto, sea esotro, naiz 

au, naiz hori" Lar. "(A) diestro y a siniestro, [...] naiz eskui, naiz esker" Ib. "(En lo) mucho y en lo poco, naiz 

asko, naiz gitxi danean" Ib. "Atrochemoche, [...] naiz oker, naiz zuzen" Ib. (tbn. en Añ). "Hora sea ésto, hora 

esotro, naiz au dala, naiz hori" Ib. (tbn. en Añ). "Nahiz bata, nahiz bertzea, soit l'un, soit l'autre" Dv. "Nahiz 

hotz, nahiz bero, soit chaud, soit froid. Nahiz egin dezazun irri, nahiz nigar, [...]" H. "Comme conjonctions 

disjonctives, les anciens employaient biz... biz..., soit... soit; nahiz... nahiz..., soit... soit..., qui correspondent à 

edo... edo..." Lf Gram 396. � Tr. Documentado al Sur desde Lazarraga y al Norte en autores septentrionales (no 

suletinos) de los ss. XVII y XVIII y en Elissamburu (PAd 59). En los textos meridionales (tbn. en Etcheberri de 

Sara), cuando va seguido de vb. (sin tener en cuenta los ejs. del tipo nahiz dela..., nahiz den... recogidos en sus 

correspondientes apartados), éste puede ser un participio o una forma vbal. (bien de indicativo o de subjuntivo) 

provista de suf. -(e)la; cf. sin embargo naiz [..] begit en Lazarraga. En textos septentrionales hay tanto formas de 

subjuntivo (tbn. en Zaitegi (Sof 186)), como de indicativo con suf. -(e)n. Se documentan tbn. algunos ejs. de 

imperativo en Leiçarraga, Etcheberri de Sara y Bilintx, y de forma vbal. con prefijo ba- en Guerrico y Zaitegi. 

� Zeruetan eta lurrean diraden gauza guziak, bisibleak eta inbisibleak, nahiz biz tronoak, nahiz dominazioneak, 

nahiz prinzipaltasunak, nahiz puisanzák. Lç Col 1, 16. 

Nik eztot galduko esperanzea; / alferrik izango da kurelago, / naiz beaza begit, naiz alago. Lazarraga (B) 

1153vb. Daminda sabela betez betez, naiz batsez, naiz satsez. RS 99. Idukitzak ere ezertan hek gauza ukituak, / 

nahiz tresnak diren nahiz gainerako hatuak. EZ Man I 28. Eztezazula behin ere nihor utz [...] zure ukitzera 

deskorteski, nahiz trufakeriaz, nahiz begitarte onez bezala. SP Phil 258 (He 260 ez dostailluz, ez lausenguz). 

Egiten tugun urratsak, / ttipi eta handiak / nahiz ungi, nahiz hutsak, / hara doaz guziak. Arg DevB 26. Obraz 

bertze zer nahi den / daiteke lurrarenzat. / Nahiz bizi, nahiz hil den, / obrak gizonarenzat. Ib. 162. Nahiz joan 

den, nahiz heldu den. Gç 176. Nahiz doala manatzera, nahiz zerbitzatzera. ES 399. Zeren nahiz biz gizona, nahiz 

emaztekia, nahiz noblea, enperadorea edo erregeren umea edo haren leinukoa; nahiz ethorkirik aphalenetik. Ib. 

391. Naiz beztu ta itxuzkitu dezatela, naiz darabiltela oñen azpian. Lar DT CCXIV. Gerthakari guzietan, nahiz 

onetan, nahiz gaxtoetan. He Gudu 34. Bentzutuko ditugula; nahiz nonbre ttipian, nahiz handian izan deitezen. 

Ib. 54. Nahiz bere graziaz ekhar zaitzan bekhatuari ihes egiterat, nahiz berthutean ainziñatzerat. Mih 122 (v. 


mende. 

875


tbn. 59). Edozeñek, naiz gizonak, naiz emakumeak, egin dezakean gauza da. Ub 194. Naiz justuak, naiz 

pekatariak gerala. Gco I 424 (v. tbn. II 22). Naiz sinistu, naiz ez, esan bear det [...]. VMg IX. Naiz bakarrik 

daudela, naiz norbaitekin itzegiten jarri ditezela. AA II 141 (v. tbn. I 575). Naiz kolpea izan andia, naiz txikia. 

Ib. 64. Iñor mugan sartzen bazan, naiz gizona, naiz aberea, ilda geratuko zala. Lard 77. Edozein artzen duela, 

naiz judua izan naiz jentilla. Ib. 499. Gisua berriago eta hobeago, nahiz esku-lanetako, nahiz laborantzako. Dv 

Lab 186. Naiz plazara juan bedi / naiz juan iturrira, / nork ez du arreta jartzen, / aren ibillira. Bil 47. Naiz 

Barcelonan, Alcalan da Salamancan, naiz Venecian eta Erroman. Aran SIgn 114. Naiz erre naiela garretan / 

naiz zurrau, naiz untzez josi. AB AmaE 153. 

� (s. XX). Danak dira onak, naiz erreta naiz gordiñik jateko. Ag G 85 (v. tbn. Kr 176). Naiz landerrentzat dala 

naiz aberatsentzat ixan. Otx 100. Naiz arrantzale, naiz baserritar, naiz aberats, naiz txiro izan. TAg Uzt 220. 

Naiz nere arrebaren alaba izan, naiz [...] berbera baño aide urrenagoak balira ere. Zait Sof 174 (v. tbn. 63). 

Naiz batera naiz bestera eztute lanerako gogorik ekarriko. Etxde JJ 29. Agur eta irri ona [...] Naiz ipar otza 

dala, / naiz dala sargori. Gand Elorri 65. Naiz zutik, naiz buruz beera goazela, burubidez iokatzen gira. Or in 

Gazt MusIx 26. Nahiz zaharrak diren, nahiz berriak. MIH 384. Nahiz trenean, nahiz estazioetan nahiz beste 

edozein jendarteko lekutan. Ib. 184. 

v. tbn. Mong 588. Ch III 22, 2. Mb IArg I 142. Cb Eg III 384. LE Prog 110. Mg CC 108. It Fab 120 y 113. Ur 

Gen 8, 17. Arr May 36. Elsb Fram 121. Kk Ab I 90. A Ardi 37. KIkV 74. KIkG 61. ArgiDL 120. Inza Azalp 102. 

Enb 150. Ldi IL 74. JMB ELG 50. Eguzk GizAuz 39. EA OlBe 102. SMitx Aranz 188. Or Aitork 293. Mde Pr 

331 y Po 67. NEtx Nola 10. Munita 49. Lek SClar 119. JAIraz Bizia 62. Akes Ipiñ 14. Anab Aprika 65. Vill 

Jaink 128. Osk Kurl 119. MAtx Gazt 106. Zait Plat 137. And AUzta 107. Ibiñ Virgil 33. Berron Kijote 165. 

� (Con edo delante del último nahiz). � Nahiz elizan dezala entzun meza saindua / edo nahiz eztezala. EZ Man 

II 58. Berze othoitz guztien nahiz aitziñean, edo nahiz gibelean. EZ Eliç 7. Eta naiz pekataria lenago izan bada 

edo naiz inozentea gai onetan oraindaño izan bada [...]. Gco II 42. Gero naiz onekin / edo naiz arekin, / nai 

degunarekin. It Fab 212. Naiz lukainka mutur edo naiz txokolate goxoa artu nai badute. Munita 70. Naiz laguna 

edo naiz ostiantzekua, arentzat bardin zan. SM Zirik 33. Naiz ardau txarra ibilli edo naiz ona, bere bezerueri 

aitzen emoten zekiana zan. Ib. 69. 

� (Con eta delante del último nahiz). "Rocín y manzanas, naiz ongi ta naiz gaizki" Lar. "Naiz bata ta naiz bestea 

(G-azp), ongi daude naiz bat eta naiz bertzea (AN-gip-5vill)" Gte Erd 201. � Ezen nola nahi den dela, nahiz 

mendekaturik eta nahiz mendekatu gabe, nahiz bere gogoak histurik eta nahiz histu gabe. Ax 280 (V 187). 

Esaten zioten guzia naiz andia izan naiz txikia, naiz latza ta naiz gogorra egiten zuela. Mb IArg I 151. Baña 

edozeñek, naiz ezkondua izan ta naiz ez, erdits dezake [...]. Ib. 132. Edazu kontuz ardua, / naiz zarra ta naiz 

gozua. JanEd I 134. Naiz uda ta naiz negu, geienetan gabaz. Ag Kr 70. Naiz andi ta naiz txiki, / begiak ondo 

iriki. JanEd II 26. Naiz lortzen dala ta naiz eztala. Enb 201. Aurra egizak lo ta lo / moruak loak artzezaño. / 

Moruak loak artu ezkeroz / naiz izak eta naiz ago. Balad 69. Naiz naste ta naiz bakanka. Munita 80. Tirorik egin 

gabe naiz alde batetik eta naiz bestetik. Salav 81. v. tbn. Gco II 88. AB AmaE 110. Goñi 80. EusJok II 65. Inza 

in Jaukol Biozk VIII. JMB ELG 47. JAIraz Bizia 45. MAtx Gazt 78. SM Zirik 64. NEtx LBB 365. 

� (Con edo delante del último miembro). � Naiz aurkez, naiz atzez, goitik, betik, zearka edo zuzenka. Lar DT 

CCXIV. Naiz jatea naiz edatea dala edo beste edozeñ bear. Cb Eg III 384. Naiz ezkonduarekin, naiz 

ezkongaiarekin, naiz Santo Kristoarekin edo Ama Birjiñarekin berarekin. AA II 141. Naiz jaten dezuela, naiz 

edaten edo beste edozeñ gauza egiten. AA III 362. Nahiz zorhoan, nahiz ogian, arthoan edo bertzeetan. Dv Lab 

167. 

� (Con eta delante del último miembro). � Badago iñor Ganbelu anaien kontra aterako danik, naiz janedanian, 

naiz borroka, naiz karga jasotzen [...] eta beste onelako kirtenkerietan. Urruz Urz 12s. 

� (Con eta tras el último nahiz). � Ez zala gizon motarik, naiz basatietan, naiz grezitarretan, naiz ta beste 

edozein izenetakoetan [...]. Inza Azalp 89. Naiz juduen artean, [...] naiz ta Greziatarren artean. Ib. 90. Naiz 

aundi, naiz kozko / betor, naiz ta dedilla Labaiendar Antxo! Or Eus 33. Euren Parroko Jauna ezaguna eben 

erritarrek naiz kantuan naiz ta pulpitoan. Bilbao IpuiB 237. 

� (Con ala delante del último miembro). � Gero, beti dituzu, ta asko, naiz txiro naiz aberats, epel, otz ala gori. 

Ldi IL 74. 

� (Con eta tras el primer nahiz). � Bera bai eroango ebala erriak beingo baten, naiz ta alkatea bera naiz 

Parroko Jauna izan. Bilbao IpuiB 158. 

� (Con arren). � Baña naiz asko, naiz gutxi eman arren, gogo onarekin [...] eman bear degu. Gco II 37. 

- NAHIZ (DELA)... NAHIZ (DELA)... (Con dos o más miembros y dela encabezando al menos uno de ellos). 

Bien... bien..., sea... sea...; tanto... como... "Nahiz dela soit" SP. � Tr. Documentado al Sur en Capanaga y a 

partir de mediados del s. XVIII. Al Norte lo emplean Etcheberri de Ziburu y Axular. � Nahiz etxe barrenean, 

nahiz dela athean, / jendeek izanen dute gerla bere artean. EZ Man I 63. Zelan egin daben pekatu mortale bat, 

naiz aragiagazkoa, naiz dala benganzakoa. Cap 93s. Iñor ere eztaukala ezertan, naiz dala aundi, naiz txiki. Lar 

DT CCXIV. Edozein eri agitz urrikalgarri da, naiz dela gaztea, naiz ondasunduna. Mb IArg I 185. Guziaren 

kontua ematera, naiz dala ona, naiz gaiztoa. Ub 155. Naiz dala [...] bekatu orijinala [...], naiz dirala batek bere 

borondatez egin dituanak. Ib. 152. Naiz dala aberien ari topeka [...] naiz dala gizasemien zama jasotze, [...]. Ag 


mende. 

876


G 80. � (Con eta delante del último nahiz). "Que venga, que no venga, naiz datorrela, ta naiz ez" Lar (tbn. en 

Añ). � Begiratu behar da [...] etsaiaren akometatzetik, nahiz dela etsai hura zure berdin, nahiz handiago, eta 

nahiz ttipiago. Ax 332 (V 220). Sortzetik dakarrela, / nork bere patua, / naiz dala zakurra, ta / naiz dala katua. 

It Fab 24. Gizona beti trabenan dago / naiz dala aste ta naiz jai. Urruz Urz 46. Naiz dala alan agindu izan 

dogulako eta naiz dala jakin dogulako [...] edo guk jakiteko aleginak eginagaz. Itz Azald 111. Naiz dala itxasoz 

ta naiz dala leorrez. Enb 80. � (Con eta tras el último nahiz). � Naiz dala zerpait egittekoan naiz ta zerpait 

erakustekoan. Inza Azalp 101. 

- NAHIZ... NOLA... Tanto... como... � Bai eiki hi aiz eguna, / nahiz den bizitzea, / orobat darokukena, / nola 

heriotzea. Arg DevB 28. Ezaitezila asper o neka uni kontu egitetik naiz gaubaz nola egunaz (B, s. XVIII). 

BOEans 807. 

- NAHIZ... NON... Tanto... como... � Gañerakuan, guri ez digu ezeren ajolik naiz beriala ezkondu non bizi 

guziyan ezkongai egon. Iraola 126. 

- NAHIZ (DELA)... ZEIN... (ETA). Bien... bien..., sea... sea... � Gerrarietan barriz inor ez lakuak / naiz dala 

liorreko, zeiñ itxasokuak. AB AmaE 95. Naiz zaldizkoak zeiñ oñezkoak. Ib. 449. Doa arri artetik, / naiz 

sastraketatik, / zeñ bide ertzetik. Ib. 341. Gañera nik nekusan beti errezetan / ordu erdiak naiz jo, zeiñ da 

osuetan. Ib. 252. � Naiz izan gaiztua, zein otsan mansua, / edo zelakua. AB AmaE 351. Naiz soldaduen, zein 

jeneralen, / bardin juezen aurrean. Ib. 189. 

� Etim. De nahi + suf. instr. -z (cf. lat. quamuis y uel). 

nahizale. "Qui finit par vouloir (S)" Lrq. 

nahizelako. � De cualquier clase. � Eurak dira, ba, makil-dantzari, / eurak bai abeslarijak; / baña ez gero 

naizelakuak, / ezpada goragarrijak. Enb 36. 

nahizelan. "En varias comarcas del dialecto V, [...] naizelan, como quiera" A Morf 262. 

naizendu. � Hacer que (yo) sea. � Iainkoa, eskerrak eta laudorioak derauzkitzut, zeren eta eri ninzenik sendatu 

nauzun, [...] hil ninzenik pitztu eta ezninzenik naizendu. Harb 196. 

naizentxo, naizantxo. � (Seguido de demostrativo de primer grado). (Lo) poquito que soy. � Arek [...] beste 

arazo andiago batzuetara zuzendu oi dabez. Zuekana neu, naizantxo au, bidaldu nabe. "A mí, que tan poco 

valgo". A EY II 151. Arkaitz ontan arkitzen dut / nik nere burua: / "naiz" esaten dut, / naizantxo onek. Or 

"Arkaitzen gainean" (ap. DRA). 

nahizer (nai- V-arr-oroz-och ap. A (s.v. nai-)). � Cualquier; cualquier cosa. � Hirur herio mota hauk, 

nahizeren aldetik konsideraturik, horrible dira. Tt Onsa 135. Jaunarentzat ez da gatx / nai zer egitea. AB AmaE 

357. Orra bada gizona zeiñ gora jasua [...] jateko nai zer fruta, [...] abere guztietan barriz agindua. Ib. 351. 

nahizetako (nai- V-och ap. A), nahizetarako (nai- V-arr-oroz ap. A). � "Hábil para todo" A. 

nahizione. "(S), volonté, désir" Lh. 

naiztar. � (Verbo) intransitivo. � Naiz-ekin erabiltzen diran aditzetan (naiztarrak), batzuk: batzuk izan dira, 

batzuk etorri ziran... eta abar. Anab Aprika 5. 

nahizte (nai- Lar � H). � "Epítrope, figura retórica" Lar. 

naizu-naizu. � "(G-to), en extrema abundancia" A. "Jouir d'une abondance excessive, naizu-naizu (edo esnemamitan, 

azal-apainetan [...]) bizi" Herr 24-11-1955, 4. � Bolara artan, nola guda mutill edo soldaduak dirua 

naizu-naizu zebilkiten. Ezale 1898, 148a. 

naje. "Falcada, manojo de mies que el segador corta de un solo golpe de hoz (L)" Darric ms. (ap. DRA). 

najel egin. � Huir (en el habla de los gitanos vascos). "Iges-egin, najel-egin" J. M. de Oyarbide EEs 1921, 131. 

najerano. Cf. piper najerano, s.v. piper. 


mende. 

877


najin. "(Boh[émien]); Lf), finir" Lh. 

1 naka. �1. "(L; Hb), tache, rousseur" Lh. � (Pitxi) denak jantziko ditu / nere zoramenak, / zergaitikan beriak / 

diran naka denak. "Ama eta aurra" 1888garren urterako egunaria. Donostia (ap. DRA). �2. "(L; Hb), bosse" Lh. 

2 naka (BN-mix ap. A). � Burla. � Guzien irri, guzien naka edo trufak aski ziren, ikhusteko gizona, arauez 

hordia, bere baitharik kanpo zela. Prop 1902, 71. 

nakaitsu (H (V, G; + -kh-)). � "Qui a, qui manifeste beaucoup de répugnance, de dégoût pour une chose, ou qui 

en est plein pour toute chose. Nakhaitsuarena egitea, faire le dégoûté, l'ennuyé" H. 

nakaitz (L ap. A; Lar, Izt 105r, Dv (-kh-), H (+ -kh-)), nekaitz. �1. "Renitencia, repugnancia", "renuencia", 

"repugnancia" Lar. "Dégoût, répugnance, répulsion. Nakhaitz ematen daut ianhari horrek, cet aliment-là me 

donne du dégoût" H. � Nakaitzez ez ohoratu edo konturik eduki bere ohoratzekoez. Hm 197. [Debruak] emekiemeki 

ekharri zuen [Errosalia] bapildearentzat nekaitzetan sartzerat, ta seroratasuneko egintzen urruintzerat. 

"Répugnance". Birjin 241. Ihardesten daut, nakaitz batekin: [...]. JE Ber 72. Harek ere jasan ditu bere aldian 

enegu eta nakaitz-orduak, bainan orori nagusitu zaiote. Herr 13-5-1965, 2. Ez dut inoiz ulertu San Agustinek 

haurtzaroarekiko agertzen duen nakaitza eta ezin-ikusia. MEIG I 171. �2. Zurekin gauza guziak gozo dire: eta 

zu gabe, guziak nakhaitz. Dv Imit 195 (ap. DRA, que traduce "desagradable, enojoso"). �3. "(L-ain), pequeño, 

sin valor. Mutiko nakhaitza, muchacho medianejo. Bei nakhaitza, vaca de poco valor" A. �4. (AN, BN-baig ap. 

A; Aq 702). "Sucio, desaliñado, hediondo" A. �5. "(AN, BN), feo, raquítico" A. �6. "Nakaitz, goguenard" JE 

Ber voc. � Iduri zaiku noiztenka gurekin batean igitzen direla pareta hil mutu hek, kakolatuz, bihurdikatuz 

eskuin eta ezker zirurika nakaitz batean. JE Ber 42. �7. "Cicatero (B)" Inza EsZarr 177. 

- NAKAITZ IZAN (Dv � A). a) (Aux. intrans. bipersonal). "Nakhaitz zait jatea, il me répugne de manger" Dv. 

� Gostua on eta estomaka sendo duena iaki-on zale da eta nakhaits zaizko gaxtoak. He Phil 519 (SP 512 higoin 

zaizko). b) (Aux. trans.). "Nakhaitz ditut elhetsuak, j'ai à charge les grands parleurs. [...] Employé comme 

substantif et à la forme indéfinie, il s'accompagne de l'aux. avoir et signifie éprouver du dégoût, de l'ennui. 

Nakhaitz dut, j'ai du dégoût, de l'ennui, de la répugnance" H. "Nakhaitz du lanari lotzeaz, il a de l'ennui, de la 

mauvaise volonté pour se mettre au travail" Ib. 

nakaizbera. "Nakhaizbera, nakhaitzpera, qui aisément se dégoûte, se rebute" H. 

nakaizdura, nakaiztura (-kh- Dv � A), nakazdura. � Repugnancia. v. nakaizgo. � Egiazki eztute kausitu ez 

eta-ere kausituko lurraren gainean jendakirik hekien alderat hain higuintza eta nakhaizdura handia duenik. ES 

122. Komuniatu ondoan kausitzen zarenean nakazdura eta idortasun batetan, humilia zaite. Mih 46. Errekeri 

zazu Jesus, arren eman diezazun grazia ejerzizio saindu harenzat duzun nakazdura eta desgutuaren [sic] 

garaitzeko. Ib. 88. Ez dezazula beira zure gostuari, ez nakhaizturei. CerBid 7. Gorphutz hilkor hori herrestatuko 

duzuno, izanen ditutzu nakhaizturak eta barneko kuintak. Dv Imit (ap. DRA). 

nakaizgarri (-kh- Dv � A, H). � Repugnante, desagradable. "1. répugnant, repoussant, fâcheux, ennuyeux, 

déplaisant [...]. Erantzuki nakhaizgarria, [...]; 2. dégoûtant, nauséabond. Edari nakhaitzgarria, boisson 

dégoûtante" H. � Izan zatzu bethi bistan zure hutsak eta mundua alegeratzen duten gauzak nakhaitzgarri, bizi 

hau unhagarri eta herioa deseagarri idurituko zaitzu. Ch (ap. H). Asko gizon edo emazteki bada zeinen jauntzia 

lurra baino nakhaizgarriagoa denik. Dv Lab 280. Ura bera ere, askotan, nakhaizgarria edo desgustagarria 

zuen. Jnn SBi 62. Garbitu ondoan bere esku okhazta edo nakhaizgarriak. Ib. 81. Zauririk okhazta edo 

nakhaitzgarrienak garbitu. Prop 1897, 50. 

nakaizgo (-kh- Dv � A). � "Disgusto, repugnancia" A. � Lehenxago egin izan balitz, grina, nakaizgo, 

goihendura, pairamen, atsegabe gutiago zuketen jasan. JE Bur 211s. 

nakaizkeria (-kh- Dv � A (s.v. nakhaizgo), H). � "Disgusto, repugnancia" A. 

nakaizki (Dv, H). � "Nakhaizki, nakaizki, nakhaitzki: 1. à contre cœur, la volonté se refusant, avec répugnance 

[...]; 2. à contre cœur, avec dégoût. Nakhaizki iatea, manger avec dégoût, répugnance" H. � Ursulak bertzerik 

zuen gogoan eta bihotzean. [...] Nakhaizki hartu zuen Conanen [ezkontza] galdea. Lg II 430. 

nakaiztari (Lar � H (+ -kh-)). � "Renitente" Lar. 


mende. 

878


nakaiztasun (-kh- Dv � A (s.v. nakhaizgo), H). � "1. mauvais vouloir, disposition à résistance, à répugnance. 

Aitak erranen egiteko nakhaiztasunik ez erakhustea, ne pas montrer de mauvaise volonté [...]; 2. disposition à 

dégoût. Horrelako elhe tzarrek nakhaiztasun ematen dute, ces mauvais discours donnent du dégoût" H. 

"Disgusto, repugnancia" A. 

nakaiztu (L, BN ap. A; Lar, Dv (-kh-), H (+ -kh-)). �1. (Aux. trans. e intrans.). Repugnar, causar repugnancia, 

dar asco. "Ce verbe prend l'aux. avoir et a un sens transitif, ou l'aux. être et a un sens intransitif. Nakhaizten nau, 

cela me cause de l'éloignement, de la répugnance, du dégoût. Nakhaiztu naiz, j'éprouve de l'éloignement, de la 

mauvaise volonté, de la répulsion, du dégoût" H. "Sentir repugnancia. Nakaizten nu (BN-baig), me da asco" A. 

� Tr. Documentado en textos septentrionales. � Zeren eta Izairia beita bere desekiala nakaitzen. Egiat 165. 

Janharirik gozoenek nakaizten dute. Dv Telem 47. Neguko arrats batez / senhar emazteak / nakhaizturik 

zaduzkan / xardina jateak. Zby RIEV 1908, 772. Nakhaizten edo okhaztatzen zitzaiolarik barne guzia behinbethikotz. 

Jnn SBi 365. Egia erratera bazen zertaz okhaztatu edo nakhaiztu. Prop 1891, 210. Ihardetsiko 

dautzute, nakaizturik. JE Bur 165. Ez bainuke irakurlea den gutiena okaztatu edo nakaiztu nahi. Lf Murtuts 17. 

Soinu bera maizegi edo hurbilegi aurkitzen delarik, gogor emaiten du, beharria nakaizten du. Lf ELit 94. �2. 

"(B), hacerse raquítico" A. �3. "Mécontenter" Dv. 

nakako. � "Burla" DRA. v. 2 naka. � Mattinek zer nakakoa bildu zuen azkenean! Leon GH 1924, 6. 

nakan (G ap. A; Lar, H). � Peca. Azkue cita a Añibarro, pero en éste sólo hay nakandun. v. 1 naka. 

nakanatsu. v. nakantsu. 

nakandun (G ap. A � Añ; Lar), nakanadun (H). � Pecoso. 

nakanti. "Pecoso" Lar. 

nakantsu (Lh), nakanatsu (H). � "Qui a la peau pleine de rousseurs" H. 

1 nakar (Lar). � Nácar. � Arrainak jaten zituzten eta maskorrak saltzen portuges tratularier: ez nola nahiko 

maskorrak, perla edo nakara zariotenak. Ardoy SFran 162. 

2 nakar (V-ger-arr-m ap. A; Lh), naikar. �1. "Desganado, sin voluntad" A. "Nakar (V-ger), naikar (V-al), nai 

izate edo borondate otzekoagaitik esaten dira; zein da ian gitxikoari iankar esatea legez. Nagikorra ta nakarra 

bat ete dira?" A BGuzur voc. � Bera zeinbat gogotsuago, beren arrebea ainbat nakarrago edo gogo bageago 

egoten zan. A BGuzur 110. Dendak itxita, gizonak jankar da nakar, soñeko baltzak jantzirik. Ag Kr 206s. Egoak 

moztutako txoria bezela geldituko zaitzute, jangar ta nakar. Ag G 79. Jateko beti nakar, gogorik gabe; egarria il 

ezina. A Ardi 94. Zer egin, ordea, asto nakar ta temati orren aurrean? Ibiñ EG 1950 (11-12), 56. Nakar eta 

nazkatuta nabil, bizitzeko gogoak arras itzaliak. Txill Let 96. �2. "Naikar (V-al), retraimiento, falta de 

voluntad" A. 

nakaratu. � "Nacrer" T-L. � "Nacarado, [...] nakaratua" Lar. 

nakasta. "Inkaria [...], aho garbienak erran eta beharri minberenak adit dezaken hitza; bai eta ere nakasta, solas 

irriz erraten den gaitzigarrria" Lander RIEV 1907, 432. 

nakatu. "1.º tacher; 2.º bosseler" Lh. 

nakazale. "Naka-zale, burlón (AN-larr)" Inza EsZarr 177. 

nakazdura. v. nakaizdura. 

namearra (det., Lar � H). � "Capillo de zapato" Lar. 

nana (L-côte ap. A; Dv (L-côte)). � "Ven, tú, hembra; a diferencia de tana, ven, tú, hombre. De to + una 


mende. 

879


(hunat), no + una (hunat)?" A. 

nanan egin. "Nanan eiñ, en lenguaje infantil, comer. Nanan eizu maittiorrek aundi eiñ zaittian" Etxba Eib. v. 

ÑAN-ÑAN EGIN (s.v. ñañ). 

� nander. v. nauder. 

nano (V-arr-och-m-gip, AN; Lar, Añ, H), nanu (V-m), naiño (V). Ref.: A (naiño, nano); Asp ANaf; Etxba Eib 

(nanua); Elexp Berg. � (Sust. y adj.). Enano; pequeño. "Pigmeo" Lar y Añ. "Enano" Lar. "Erozeiñ ume nanok 

jote joskuk adarra" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. nano y nanete. v. ñaño. � Aserre eta gudutsu ezin baketuari / 

nano idurian Sathan heldu zaio burlari. EZ Man I 107. Oñetan dirudite auntzak ta beste guzian daukate gizon 

nano edo txiki baten itxura. VMg 87. Ala agertzen da nanoa eta argala ozta ikusteko moduan, nola zabaldu eta 

azitzen da alako moduan non bere lepoa luzatzen duen odeietaraño. Otag EE 1882c, 578. Premiñ ni naiz nanoa 

ta zu jigantea. AB AmaE 410. Anton zalako nano ta txiki gelditu, / Anton-ume jenteak eiten eutsan deitu. Ib. 

300. Bai gariala zerbait euzkeldun uste badogu, / Zu (Sabin) zara zentoi eta nanuak bakarrik gu. M. Enbeita 

"Gure Eguzkija amatau da" (ap. DRA). Ni biño aundiagoa, bano; ni biño txikiagoa, nano (AN-5vill). Inza 

NaEsZarr 1782. � "Nano (V-m), débil" A Apend. "Nano, nanúa, persona inútil, sin sustancia" Iz ArOñ. 

nanokeria, nanukeria (V-gip ap. Etxba Eib). � "Nanukerixia, ruindad. Aundiki guran eta nanukerixia beti 

aldian" Etxba Eib. 

nanotu (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. � "Nanotuta nao, geldotuta nao, estoy debilitado, inutilizado por la 

vejez. Nanotu, quedarse las plantas sin fuerzas" Iz ArOñ. "Debilitar(se), volver(se) cuitado. Amandria, gaixua 

pasau zeban ezkero, ziero nanotuta dago" Elexp Berg. � Eskuak gogortu, / beroak izertu, / biguna elkortu, / 

gogorra nanotu. And Auzta 135s. 

nanotxo, nanotxu. � Dim. de nano. � Desagertu zoazan / Iru txarritxuak / Peterpan Guendi eta / Zaspi 

nanotxuak. Arti Egan 1959 (5-6), 126. 

nantilla. v. lantina. 

nanu. v. nano. 

naña. v. 1 ñana. 

nañi egin. "Atzerakako egin (V), tati egin (c), ttatti egin (AN), nañi egin (AN), eutsi ta tati (V-ple), ofrecer y no 

dar" A EY III 318. 

napa. � Mantel. � Napa eder baten gaiñean / kuberta ezarria zatzan. Gy 35. 

napar. v. 1 nabar; nafar. 

naparreria. v. nafarreri. 

napilda. "(Sal), pañal exterior de niño" A. 

napolestar. � Napolitano. � Napolestarrik geienak [...] guztiz bakean / bizi zirean. Azc PB 213. 

napolitar. � Napolitano. � Vittorio de Sicak, napolitar jatorrari dagokionez, solo luze bat kantatzen digu. 

MEIG I 159. 

napur. v. lapur; ñapur. 

napurreta. v. lapurreta. 

napurtu. v. ñapurtu. 


mende. 

880


1 nar. �1. "(V-gip), rabia" A. �2. "(Pop.), deuda" A. 

2 nar. � (Onomat.). � Hauxe da zalaparta! / Nar ñau... andere gatu / Biribilek aditu! Ox 108. 

3 nar. v. narra. 

nar. v. lahar. 

naranja. v. laranja. 

? narastion. � Hasta dónde. � Marxuan lañua narastion, aprila elurra karastion. ZMoso 64. (Seguramente 

errata por norastion). 

(narbeiza). � Senior didaoz Scemeroz de Narbeiza (1060). Arzam 354. 

narberia (det., V-gip). � "Narberia, no tan fina, se come asada" AEF 1927, 108 (en una lista de variedades de 

castaños). 

1 narda (L, B; Lar, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt. � Asco, repugnancia. "Narda ematen du asea denari 

ianhariaren ikhusteak berak" H. � Tr. Como sustantivo sólo se documenta en autores meridionales del s. XX. � 

Errazki ezin garaitu diteken oier ta narda izadiaren Egilleak atsegin etzaigun artarako gaitasun aundiz jantzi ez 

gaituan ezaupidea da. Zink Crit 11s. Aurrenengoz, ustegabe jaiotako narda besterik etzan. TAg Uzt 163. Ez 

geiegi berotu. Narda igaro eziña ezpaita. Zait Sof 153. Ugazamaren tratu txarrak eta seniden irri, iseka ta 

nardak (desprecio). Etxde AlosT 32. Bazekien Isabelaren gorputz osoa biluzik ikusteak haren erdeinua, haren 

narda gehituko, ugarituko zituela ezinagoan. Mde HaurB 37. Len goxo zitzaigunaren nardak eta nardatzeak al 

gaitu pozten? Or Aitork 82. Bere emazte Giuseppak lenbizi iru alaba eman zizkion. Aren amorro ta narda! NEtx 

Antz 137. Lagunetariko batek edo bestek narda ta enpagua izan ezkero, orduan ta zitalkiroago jarten zituan 

lanbide ori ikasten. Erkiag BatB 37. � Lengo ederra narda (despreciable, abominable) dakuste; narda, ordea, / 

emen litezken eder oroen iturria... Loram 122. 

- NARDA EGIN (AN, L ap. A; Dv). "Ezin dukeen gauzaz narda egiten du, il fait mépris de ce qu'il ne peut 

avoir" Dv. "Despreciar" A. � Bainan [sehia] jendaia atzeari saltzeko eskurik ez du izanen berak narda-egin 

badio. "Spreverit". Dv Ex 21, 8 (Ol zapuztu badu). Billa ta esku-luzaka asteko gauza ez izan-ta, lorpide orri 

narda ta iguin egiñaz. Erkiag Arran 118. 

- NARDA IZAN. (Aux. intrans.). Repugnar, abominar. � Munduak eta mundukoek beretzat on eztadukatena, 

bere artean ikhusi nahi eztutena eta konpainietan ere narda zaiena. Ax 182 (V 124). Naturaleza bera ere narda 

den bezala. Ib. 350 (V 232). O, Iauna, etzaitzu narda zeure obra. Harb (ed. 1690?; ap. H). Beti narda ta gogait 

izandu zaio gure erriiri odol-egintz oek aipatzee. Or LEItz 39. Goiko ta lurpeko senideekiko narda zeranik ez 

dizu gogoak ematen. Zait Sof 68. Ene gezur eta birao guziak iguin eta narda zitzaizkiola. Or Aitork 70. � (Aux. 

trans.). � Olako sorginkeriak iguin eta narda nitula erantzun nion. Or Aitork 77. 

- NARDAZ. "Zorrien nardaz" SP (in m.). "Nardaz dago, arthikitzeko zorian, il est plein de dégoût et prêt à 

rejeter; [...] Nardaz bezala etzaundan ihardetsi, il ne me répondit pas comme par dédain" H. � Gerriak 

hertsatuak, sobera bezala; / tartanak bizkarretik, nardaz utziz xala. Hb Esk 181. Nardaz esan zion Bikendiri. Or 

Mi 57. 

2 narda. � Orduan egiaz egurasti otza zana, abere oiek ezik, orduko Alpe eta Pirene-mendietan zerieten elurormatuen 

azken-nardak ere garbi adierazten digute: oraingoak baño askoz berago bait-daude. (Interpr?). JMB 

ELG 40. 

3 narda. "Lanza para arrastrar maderos" Ond Bac. v. nardai. 

4 narda. "Nárda bat, nardía, cuesta muy mala, cuesta mayor que erripa y sucia" Iz ArOñ. "Los pastores de 

Urbia llaman tartaka en sentido [sic] de árbol chaparro, de poca altura y muchas ramas, y narda, nardia para 

designar un lugar totalmente salvaje, malo y abrupto" Vill (comunicación personal). 

nardabera (SP � Dv y A; H). � "Qui se dégoûte aisément" SP. "Fácil de disgustar" A. 


mende. 

881


nardaberaka. "(L, BN), dégoût" Lh. 

nardaberakatu. "(L, BN), dégoûter, ennuyer" Lh. 

nardaberakeria. "Nardaberakeri (L, BN), ennui, dégoût" Lh. 

nardaberaki (SP (sin trad.) � Dv y A). � "Con inclinación al disgusto" A. 

nardaberatasun (SP (sin trad.) � Dv y A). � "Inclinación al disgusto" A. 

nardaberatu. Figura en SP, sin trad. 

nardadura. � Disgusto. � Nardaduretan eta tentazionetan frogaturikako debozione sendoago baten ogi 

idorretik eta zailletik iaten. SP Phil 497 (He 504 desgustuen). 

nardagailu. � (Lo) que produce hartazgo, repugnancia. � Anartean, ez diat emazterik sahetsean nahi ere 

nardagailu! Larz Iru 110. Grefiera, apostolu hori! Zertarat heldu da? Zerbeit nardagailukin oraino ere, bixtan 

da. Larz HilEspos 22. 

nardagarri (AN, L, B, BN-lab; SP, Urt IV 317, Ht VocGr 346, Lar, Dv, H), narnagarri (S; Foix ap. Lh). Ref.: 

A; Lh (narnagarri); Gte Erd 257; Izeta BHizt2. � "Qui fait bondir le cœur" SP. "Dégoûtant" Ht VocGr. 

"Asqueroso", "detestable" Lar. "El o la que causa nauseas" VocB. "Repugnante, abominable, nauseabundo" A. 

"2.º fastidieux, honteux, abominable; 3.º ennuyeux" Lh. "Gizon oi nardagarri de" Izeta BHizt2. � Tr. Hasta el s. 

XX sólo se documenta en textos septentrionales. � [Nolatan] nahi duzu hain lekhu lizunean eta nardagarrian, 

nola baita ene arima, sarthu? Mat 252. Gaizki dela, nardagarri dela, sepultura kiratsak baiño kiratsago dela. 

Ax 429 (V 278). S. Augustinek dio eztela mündian zikatzagorik ezetare nardagarriagorik eziez gizona. Egiat 

205. Ofizio nardagarri horri jendea hainbertze emana. HU Zez 27. Xilintxa nardagarria, egiazki! Barb Sup 157. 

Inguruibil nardagarriz ondoratzen zaio mutilla neskatxoari. TAg Uzt 7. Gure Zezili, oi zer ikuskarri! / Beso 

guzia dabilla ageri, / hezur puska batzu / beltz eta zimurtu, / jitano bat diduri; / hain da nargarri [sic, ¿por 

narda-?] / gure Zezili. Errobin "Zer egin zare?" (ap. DRA). Etxea zan beretzat baitegirik samiñena, 

nardagarriena ta itogarriena. Etxde JJ 158. Nardagarri zitzaidan bide segurua ta arrixku gabeko bidetxurra. Or 

Aitork 53. Guziak menperatzen dituen indarraren jostallu arkitzea zait nardagarri. Txill Let 90. Gauazko aire 

bero nardagarria haitzatzen zuela. JEtchep 25. Egintza nardagarri bat. Arti Tobera 264. Lurrera botau dau 

aokada nardagarria. Erkiag BatB 196. Ezta, bada, urrun ibilliko ohoin nardagarri ori... Izeta DirG 60. 

[Etxepareri] darion herri bertso eta herri hizkera usaina bera ez zaigu, ezta gutxiagorik ere, Oihenarti bezain 

nardagarri. MIH 287. v. tbn. SP Imit III 34, 1. Hb Egia 34. Alz Burr 19. Ldi IL 36. Zerb Azk 104. Lf in Zait Plat 

XV. 

- NARDAGARRIZKO (SP (sin trad.), Dv). Repugnante. "Qui est de la nature des choses dégoûtantes, dignes de 

mépris. Nardagarrizko solasik baizen ez du atheratu, il n'a prononcé que des paroles qui soulèvent le dégoût" 

Dv. � Nardagarrizko dohakabeak. HeH Mc 13, 14 (He desolamenduzko abominazionea). Emazteki gaixoak 

izigarrizko disgustua artu zuen bere senarraren nardagarrizko ebaskoakin. Izeta DirG 122. 

nardagarrikeria (Urt, Dv � A). � "Amatio, [...] dostetakéria, nardagarrikeriak" Urt II 15. "Acción 

repugnante" A. 

nardagarriki (B ap. A; Dv, H). � De modo abominable. "De manera repugnante" A. � Ain nardagarriki 

idurikatzen zuten [antzezlariak] gizatasuna. "They imitated humanity so abominably". Amez Hamlet 91. 

nardagarrikiro. "D'une manière dégoûtante, révoltante, fastidieuse, honteuse, etc." H. 

nardagarritasun. "Qualité de ce qui est dégoûtant, révoltant, fastidieux, insupportable, honteux, etc." H. 

nardagarritu. "Devenir dégoûtant, nauséabond, détestable, fastidieux, honteux, etc." H. 

nardai (V, G; Aq 192 (G)), nardei (V-m-gip), naardei (V-ger-m). Ref.: A (nardai, nardei, naardei); Urkia EEs 

1930, 48; Iz ArOñ (nardei), To (lardaiya). �1. "Pértiga de la rastra" Aq 192. "Palo, ordinariamente de fresno, 

que se aplica a la pértiga de la narria para arrastrar piedras, maderas" A. "Nardei, zuaitzak narrazka ekartzeko 


mende. 

882


erabiltzen dan aga" Urkia EEs 1930, 48. "Madera larga como el timón del carro, para ponerle cadena. Nardei, 

madero corto que se une al yugo para enganchar la cadena" Iz ArOñ. Cf. dardai. v. lardai. �2. (AN ap. A � Aq 

480 (G)). "Pedazo de cadena grosera con su herrón en la lanza que sirve para acarrear maderos" A. �3. "(V-arr), 

palo que se pone sobre la carga de un carro para estibarlo" A. 

� Etim. v. 1 lardai. 

nardailer. "(S; Foix), détracteur" Lh. 

1 nardaka (V; Mg PAb 134), nardeka (V-m, AN; Aq 192 (AN)), narteka (V-ger-m), naarteka (V-m). Ref.: A 

(nardaka, nardeka, narteka, naarteka); Elexp Berg. �1. "Pértiga de la rastra o narria más pequeña que nardei, 

vara del arado" A. "Nardakia (Mg), ¿pértiga?" Zubiau Burd. "1. pértiga corta con cadena adosada utilizada para 

arrastrar la narria y otras cargas; 2. cuña de hierro con una cadena adosada, que se utiliza para acarrear troncos" 

Elexp Berg. �2. "(V), esteva del arado" A. 

2 nardaka. "(V-ple, G-azp), suciedad o costra de platos, fuentes, cara" A. 

nardakatu. � Hartar. � Itz-jario goxoari demaiogun solasa. Iñor nardakatu gabe, ordea. TAg Y 1933, 21. 

nardakeria (B ap. A). � Acción abominable, repugnante. � Zure Yainko Yaubek damaizun lurrera ezkero, ez 

ikasi ango errien nardakeriak egiten. 'Abominationes'. Ol Deut 18, 9 (Dv izigarrikeriei, BiblE jokabide 

higuingarriei). 

nardamendu (T-L). � Repugnancia. "Agacement", "embêtement" T-L. � Aurkhitzen baduzu zerbait zure 

bihotz hari gutiago lakhet zaionik, mirazazu nondik heldu den nardamendu hura eta zerk hura dakharken. SP 

Phil 513 (He 520 desgostu eta herabetasun hori). Hark eztu gaitza baizen, bainan hunek gaitzaz lekhora 

mesprezioa, higoindura, nardamendua eta beheramendua ere du. Ib. 215 (He 217 arbuioa). 

nardarazi (Dv, H), narda arazi (AN, L ap. A). � Molestar, aburrir; causar repugnancia. "Causer du dégoût. 

Nardarazten baduzu, si vous faites naître en lui le dégoût" Dv. � Artan ere nor ni baiñon itsusiagorik? 

Nardarazten bainitun lagun gaiztoak ere. Or Aitork 34. Baldin bertzeak nardarazten badu atheari joka, nik 

derautzuetet, [...] jeikiko dela bakearengatik eta emanen diozkala behar dituenak oro. Etcheb Zeruari 66 (ap. 

DRA). Pentsatzen dut ez zaitudala sobera narda arazi ene haurkeriekin. Xa Odol 293. Nor da hor? Nor heldu da 

ene nardarazterat? Otoizlari 1971 (n.º 64), 25. 

nardarazle. "Celui qui fait dégoûter" Dv. 

nardaro. "Asquerosamente" Lar. 

nardaska. � Repugnancia (?). � Au gizadiaren naska / ta egiñaren nardaska / or dabilz berein itsutu dauzan / 

atzaparrari miaska. Atutxa Mugarra (ap. DRA, que lo interpreta como "repugnante"). 

nardats. � Repugnante. � Gogoak eman zion antxe bertan lepo-zintzurretik elduta, pizti nardats bati bezelaxe, 

mutillari burua zanpatu ta lertzea. TAg Uzt 102. 

nardatu (L, B, BN; Volt 52, O-SP 224, Urt IV 227, Dv, H). Ref.: A; Izeta BHizt2. � Tr. Documentado sobre 

todo en textos septentrionales. Al Sur se emplea en el s. XX con el sentido de 'despreciar', 'menospreciar' (v. 

infra (3)). �1. (Aux. intrans.). Repugnar, tener asco; hartarse, hastiarse. "Asea zabiltza, ez da miresteko nardatua 

izanik ere, vous êtes repu, il n'est pas étonnant que même vous soyez dégoûté" H. "(L, BN), disgustarse" A. 

"Orrekin nardatu nitzen" Izeta BHizt2. � Gizonaren libratzeko etziñaden nardatu, / Birjinaren sabelean egitera 

ostatu. EZ Man II 16. Nik irakhasten dut lurreko gauzen mesprezatzen, presentekoez nardatzen, bethierekoen 

bilhatzen eta saporatzen. SP Imit III 43, 3 (Ip hastiatzen, Ol iguiten). Ase zara munduko kontentamenduez, ezta 

mirakuillu nardatzen bazare plazer espiritualez. SP Phil 486 (He 492 nardatua izan zaitezen). Haiñ aise 

irabazteaz baita yauna nardatzen. Gy 58. Hanitzak ziren ezin yasan zezaketenak haren sinhets errexa; gehiago 

hartaz nardatzen zirenak. Hb Egia 23. Eskualdunak iduri du onthasun soberaz dagoela; beren baitharik heldu 

diren onez nardaturik. Dv Lab 132. Laphurdiko seme bat [...] entzun dugu nardatua mintzatzen hemen gaindika 

ikusi dituen Eliza-besta batzuez. Zby RIEV 1908, 84. Laster aseko dela eta nardatuko Frantzia odolezko eta 

hertze zilatuzko ikusgarri okaztagarri horietaz. HU Zez 77. Heien gaixtakeria guziez nardatuak direla. Barb Sup 

114. Gartxu-kanta entzun orduko nardatzen baitira, mozkorrak urez bezala. Or Aitork 127. Nardatuarena egiten 


mende.


zuen atsoak haien aurretik iragaten zen bakoitzean. Mde HaurB 52. Denak nardatuak dira, ikusiz gobernuko 

gizonek ez diotela behin ere kontseilurik galde egiten. Herr 15-8-1963, 1. Hango maneraz nardatua. "Dégoûté". 

Ardoy SFran 100. Orai kanpora atera dire / lagun onez nardaturik. Mattin 91. Barbier nardatzen hasia 

hoinbertze ele eta parabolaz. Lf ELit 289. v. tbn. Jnn SBi 72. Zait Plat 53. Lab SuEm 203. � (Aux. intrans. 

bipersonal). � Nihor nihori nardatzea edo gaitzetstea kalteak desiraturik da mortal. Harb 177. 

�2. (B ap. A; SP, Lar, VocB). (Aux. trans.). Hartar, producir hartazgo; producir repugnancia. "Soulever le cœur. 

Écœurer. Horrek nardatzen nau" SP. "Nardatzen nau urdakeria horrek, cette saleté me dégoûte, me donne des 

nausées" H. � Nardatzen nauen batek erranen deraut hitz arin bat irri egiteko; hura gaitzera hartuko dut. SP 

Phil 159 (He 161 gaitzesten dudan). Gauza handiak bezala, xumeak ere Yainkoak egin ditu. Batzuek ez dute 

unhatzen, ez bertzek nardatzen. Hb Egia 40s. Ez da harritzeko egon den brigada guzietan, ttipienetarik 

handienerat aintzindariak oro nardaturik baitzauzkan. Ox 197. Zaude deskantsu, ez zaitu [xilintxak] luzaz 

nardaturen! Barb Sup 157. Hemen bederen, español olio higuingarriaren usainak ez gitu nardatu. JE Ber 28. 

Nardatzen nau iluntzeak: hets, othoi! hets leihoak. Iratz 63. --Hirur ofizio badituk bertze guziak baino 

nardagarriago... --Ni batek nardatzen naik bakarrik... nereak. Zerb Egutegi (ap. DRA). Ardangelaren iabe 

zeratenean, urak nardatuko zaitue, baiñan edateko oiturak menderatuko. Or Aitork 226. Nardatzen nuzue 

azkenean! Larz Iru 116. Horra irakurle: engoitik nardatua zaitut, bainan xehetasun hauk nahi nauzkitzun eman. 

Xa Odol 68. 

�3. (Aux. trans.). Despreciar, menospreciar, desdeñar. � [Euskera] gizon ezigabe ta basatien izkera itxusi ta 

txiroa bailitzan nardatzen dute. PMuj Y 1934, 163. Bere oñordetza orrela nardatu zun [Esauk]. 'Vendidisset'. Ol 

Gen 25, 34 (Urt mesprezatu, Dv saldu, Ker galdu, Bibl erdeinatu, BiblE gutxietsi). Dagokizun senarrari 

elkartuta, oro nardatzen dituzuna, nere txirula gorroto duzuna. "Despicis omnis". Ibiñ Virgil 55. Eramango ere 

ditu, zuk nere emariak nardatzen bait-dituzu. Ib. 35. Elizgizonek ez dute maiteegi izan euskara: besteok izan 

dugu [...] nardatuegi. MEIG IV 116. � (Aux. intrans.). � Ni, ordea, nerau nardatu arren eta lur eta auts etsi 

arren, alare nitaz ez dakidan zerbait Zutaz badakit. "Me despiciam". Or Aitork 248. � (Part. en función de adj.). 

� Gure mintzo nardatu onek gora dezala ta laztan dezala. Or Mi 3. Ongi-etorria egin nahi nioke buru-langile 

edo direlakoen sail nardatu honetara. MIH 229. Ederrez igortzia dago bere kanta, gure mintzo nardatu honetan. 

MEIG VI 98. 

- NARDATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Erdaraz mintzo da, lele-aire batekin, bere zereginaz 

iduri bailuke nardatuxea. JE Ber 58. 

- NARDATZEKO. Repugnante. "Nardatzeko da horren aditzea, il est dégoûtant de l'entendre" Dv. � Ikhusten 

dut zikhinetik eta ustelkeriatik heldu direla nardatzeko diren gauzak eta gaitz asko. Dv Dial 38 (It nazkagarri, 

Ur iguingarri, Ip greügarri). 

nardatuki. � Con desprecio. � Eskale gaizo bat nik lehenago nardatuki eta erdeinurekin bazterrera utzi izan 

dudana. Dv LEd 268. 

nardatzaile. � (El) que desprecia, menosprecia. � Yainko-nardatzaile, gaixoen zanpatzaile, saltzaille, 

gizailtzaile. Or Mi 64. 

nardatzu. v. nardazu. 

nardaxkeria. � Indecencia. v. narraskeria (2). � Bertsotan esaten ditu bere nardaxkeriak. Basarri 145. 

nardazu (B), nardatzu (B). � "Nardatzu, nardazu, asqueroso. Zein nardatzu zaren! [...] Nardazu zikine!" Izeta 

BHizt2. 

nardei. v. nardai. 

nardeka. v. 1 nardaka. 

nardetsi. � Despreciar, repugnar. � Batzuk maitea, / anbat bestek nardetsia. SMitx "Belakia" (ap. DRA). 

1 nardi. � Nardietako arri libreak bilin bolaka / ez dira jausten arrokara? AB AmaE 177. Quizá se trate de una 

variante de lahardi. 

2 nardi. � Bere oskol aztuna karriatu eziñik, bizia nar[r]an dijoakio, ta geienean obenaren nardiak irrixtaka 

darama. (Interpr?). Elizdo EEs 1929, 177. 


mende. 

884


nardingarri. � Fastidioso. v. nardagarri. � Aski nardingarri baita heien irakurtzea. Ch hitzen orde, nahi 

daukute sakatu x hitza gazte buru bero batzuek. Herr 31-3-1960, 2. 

nardo (Urt I 465), nardu. � Nardo. Cf. betico nayas / narr doa (Cantar de Lelo, IC II 90) de interpretación no 

segura. v. akara. � Andre aratza. / Zeruko alaba. / Insensuaren parea. / Nardoaren hurbilla. EZ Man II 198. 

Ethorri izan zen emasteki bat jarro bat nardo burutuzko ungentu preziatuz bethea zakharkena. He Mc 14, 3 (Dv, 

Or, BiblE nardo, DvHtoy nardo edo akara; Lç aspik, HeH, Leon, Arriand, Ker akara). Mariak artu zué libra bát 

ungéndu nárdu fiñ, prezióso, ta unjitu zitue Jesúsen óñak. LE Io 12, 3. Nardoa ta safrana, kana urrin ontsua eta 

zinamomo Libanoko arbola guziekin. Echn Cant 4, 14 (CantCS, Dv, BiblE nardo; Ol, Ker akara). Ni, arako 

nardozko lurrinkai eta bestetariko edari eder-gozuak gordeten dittubezan ontzijetarikua nozu. Otx 55. Mariak 

ekarri zuen [gantzukari] ura akaratik, nardo belar onetik ateria zan. Ir YKBiz 371n. 

nardui. v. lahardi. 

nare (BN ap. A; VocBN � vEys y Dv, H (L, BN)). �1. Tranquilo, sereno. "Se dit de l'eau, tranquille, dormante. 

Ur narean ez erhirik ez zangorik, (ne risquez) dans une eau dormante ni doigt ni pied (prov.)" H. "Ur narea, el 

agua tranquila. So narea, la mirada tranquila, serena" A. v. 3 bare. � Arratsak gero lo nare baten / unkia eman 

deiala! EA OlBe 66. Barruko bakearen jabe, biotz nare ta baredun, eroapenez bete, egoarritsu. Erkiag Arran 

116. Zer den bake narea erakutsi zidan. Arti MaldanB 205. Egon. Geldi t'edegi egon, / gora-begira-narez. "Con 

quieta mirada al cielo". Gand Elorri 149. Atseden ain gozo, argi, narea! Gazt MusIx 117. Elkar-izketa nare ta 

baketsuan. Ibiñ Virgil 59. � (Uso predicativo). � Nare dauden uretan. Anab EEs 1920, 71. Crau aldea nare ta 

ixil zegoen. Or Mi 61. Nare ta garbi dator auotsa ere. TAg Uzt 30. Huria lo oroitu gabe / huria lo, zikin eta 

nare. Mde Pr 288. Bai polita zegoela gaur itsasoa: badakusat oraindik, urdin eta nare. Txill Let 82. Bare ta 

nare gelditu yakon barrua. Erkiag Arran 173. Jainkoagan nare dirauke gauza guztiak bat zaizkionak. Zait Plat 

45. Nare duzu aizea. Gazt MusIx 83. � (Uso sust.). � Ene iria! Ene zoritxarreko narea! Zait Sof 49. �2. "État 

de tranquillité des yeux, par opposition à la vivacité de l'expression" VocBN. "Au fig. se dit des yeux tombants, 

noyés de sommeil. Begiak nare ditu, loharkatzera doha, il a les yeux tombants, [...] il va s'endormir" H. "Begi 

logalez nagi eta narea, yeux appesantis et languissants, comme noyés d'envie de dormir" Ib. (s.v. nagia). 

- NARERIK. En calma. � Zuek, berriz, aitarengana narerik igo zaitezte. Ol Gen 44, 17. Ta zu, Oidipu gure 

baitan narerik gelditu! Zait Sof 136. Ta esan-ala, arnas-eutsika, errez eta narerik edan zuen erabat. Zait Plat 

108. Zaude narerik. Ib. 147. 

nare. v. narea. 

narea (V-oroz arc. ap. A; Lar Sup � H), nare. � "Linaje" A. � Narea onaganik ezta gauza gaxorik. RS 303. 

Izketea da bere narearen agiria. Kk Euzkadi (rev.) 195 (ap. A). Yanzkeratik ezagutzen da gizona sarritan, eta 

Frantzin, mail eta nare goi[e]netako lagunak agoxuriak dituzu gai ontan. "Rank and station". Amez Hamlet 35. 

� Raza, casta. � Zenbat nare edo abenda dira ludian? Bera EEs 1915, 168. --Azti-nare dana, zillar-zale dalako. 

--Ta errege-narea, irabazi lotsagarri-zale. "La raza de los adivinos". Zait Sof 190. Iri au aldezten dun gizanarearen 

berri dezakan. Ib. 135. 

� Etim. Para su posible relación con cast. ralea, v. FHV 552. 

naretasun (H). � Calma. � Barneko gentza ta naretasuna. Zait Plat 60. Olerti bizi, sentikor, leiatsua berarena, 

naretasun eta erakundearen adierazle arrigarria. Gazt MusIx 68. � "État languissant des yeux que le sommeil 

veut fermer" H. 

naretsu. � (Uso adv.). Tranquilo, tranquilamente. � Gogaldi txarrak naukala gaur esango duzu. Ez, ez, naretsu 

nago. Or, carta a Ldi 19-2-1930 (ap. DRA). Ez izutu, Engrazi, esan zion Piarresek naretsu, pakearekin natorkizu. 

Etxde JJ 224. 

naretu (BN, S ap. A; VocBN � Dv, H). �1. Calmarse. "Tranquilizarse" A. � Barreneko itsaso nastau murgilla, 

naretu, gozatu, emetu, ekurutu egikiola leenbaileen. Erkiag Arran 157. Aurraren leen urratsak aipatzen ditu, 

giza-izakera ondua, ludi naretua. Ibiñ Virgil 42. �2. (BN, S ap. A; VocBN, Dv, H). "Haurra, zuaza oherat, 

begiak naretuak dituzu, enfant allez vous coucher, vous avez les yeux amortis" VocBN. "Devenir languissants, 

allondis par le sommeil, en parlant des yeux" H. "Begiak logalez nagituak eta naretuak" Ib. (s.v. nagitzea). 

"Entornar los ojos" A (que cita el ej. de VocBN). 

narga (BN ap. A � VocBN). � "Fantaisie manifeste, air dédaigneux" VocBN. "Desdén" A. � Betiko gorrotoz ta 


mende. 

885


biotzeko nargaz. Ol Ez 25, 15 (Ker barru txarrez, BiblE mesprezu biziz). 

nargatu (BN ap. A � VocBN). � "Mortifier quelqu'un par le dédain" VocBN. "Desdeñar" A. 

nari. "De mala gana (AN-ulz)" A Apend. 

? nario. "Janaren nariora (AN-5vill), a proporción del pan" A Apend. Se tratará probablemente de -(r)en ariora 

(v. 1 ario). 

narkate. "(Vc, Gc), cierta especie de cadena" A. 

narkeria (AN ap. A; Izt 21r, H (V, G)), narrakeria (Lar). � "Cachaza", "tontería" Lar. "Sottise, bétise" H. 

"Tontería, necedad" A. Tanto Azkue como Harriet citan el ej. de LE. � Zer tonteria! Zer narkeria! LE Urt 18 

(ms. 7r zer tonteria!). 

narki. �1. "Narki, narkiro, lentement, paresseusement. Narkiro bearra egitea, faire sa besogne avec lenteur" H. 

�2. "Narki, narkiro, sottement. Narkiro iñardetsi dozu, vous avez sottement repondu" H. 

narmea (det., Lar � H). � "Cutis" Lar. v. larmea. 

narnagarri. v. nardagarri. 

narnakatu. "(R-vid-uzt), quedarse dormido un miembro. Zankoa narnakatu zaitad" A. 

nar-nar. "(Sal, R), onomat. del dolor sordo" A. 

narneria (BN, S; Foix ap. Lh). Ref.: Lh; Lrq. � "Douleur énervante (par sa constance plus que par sa violence). 

Holako haginetako narneia! Oh, cette douleur énervante des dents!" Lrq. 

1 naro (G-bet ap. A). �1. (Adverbial). En calma, tranquilo. "Itsasoa naro-naro dago, la mar está muy tranquila" 

A. v. nare. � [Izarra] ostendu zan naro ta bare ortz urdiñean bidazti. Ag EEs 1917, 212. [Itsasoa] lau dago eta 

naro bere hedadura guzian. JE Ber 81. Ibaia badoa naro itsas-alde. Ib. 9. Dardarka zeru zabalan galtzen da 

naro-naro. "Lentamente". Laux BBa 38. Naro ebillan [...] urlo garbijan. "Dulcemente". Ib. 74. �2. (Lh). (Adj.). 

Tranquilo. � Ibai zabal, naro, polit bat. JE Ber 88. Baiona-Santespiritako ibaiaren bortzetarik bat ur bederen 

baderama orai, halako andiantza naro batekin. Ib. 43. Funtsez eta aurpegi naroz, Dabid ederra zirudin. 'L'air 

serein'. Or Mi 43. Amsterdameko kaletan gaindi / berriz narama orhoitzak, / etxe naroak ikhusten ditut, / botz 

ixilaren egoitzak. Mde Po 79. 

2 naro. v. naharo. 

naroder. � "Muy a menudo" Mdg 144. � Albanintza xori baten gisa bidajiak egin holan, naroder ekusen 

nindion orren altakan. Mdg 133. 

narotasun (G-bet ap. A). � Tranquilidad. � Zelaian ez dot narotasunik, / zugatz ausien irringa baizik. Onintza 

in Onaind MEOE 1034. 

narotu (G-bet, L, BN). Ref.: A; Lh. � "Tranquilizarse" A. 

narra (V-ger-m-gip, G-goi; det., Lar � Dv, Añ, H, Zam Voc), nar (V), naarra (V-m; H), naar (V, G-to). Ref.: 

A (naar, naarra, nar, narra); Arin AEF 1960, 61; Etxba Eib; Holmer ApuntV. � Tr. Documentado en textos 

occidentales desde comienzos del s. XIX. Hay ejemplos seguros de narra, con -a constitutiva, en Lardizabal, 

EusJok y Orixe; Iturriaga emplea nar (v. infra (3)). �1. "Rastras de madera [...] llamadas en vascuence narrak" 

IC II 162. "Narria, rastra, es del bascuence narra, que significa la rastra cuadrada, a diferencia de lera que es 

triangular" Lar. "Rastra" Lar y Añ. "Narria, trineo rústico" A. "Naarra, trillo, parecido a la narria; con él se 

arrastran maderas, con él se destruyen los terrones en los campos cargándolo de piedras" Ib. "Narra, ol batzuk 

edo urretx-adarrak ate-antzera jarrita. Era bitakoak ezagutzen dira: esi bakoak eta esidunak" Onaind EEs 1931, 


mende. 

886


54. "Gure aldietako baserri guztietan zan narra, basoko karriuetarako" Etxba Eib. "Trineo con cesto y barrilete" 

Holmer ApuntV. � Beti arrastaka ta beti priisaka, naarrak balira bezala. fB (ap. H). Amontar guziak ezpataz 

josi eta burnizko narra orzdun-pean txeatuak izan ziran, garia larrañean trallatu edo irabiurtzen dan gisan. 

Lard 193. Erbaixeruak or goian dagoz / arraina iminten narretan. Azc PB 65. Mutrikutikan ekarri degu / narra 

bat izugarriye, / eramateko juntatu're bai / beratzi iri-aldiye. EusJok 98. Narra-ertzean taketarik ez, / gerrietan 

bear indar. Or Eus 340. Eleusitar amaren gurdi nagiak, alperrak (lurra zapaltzekoak), narrak eta are 

astunegiak. Ibiñ Virgil 73. � (G-goi), nar (V-gip). Ref.: Iz ArOñ (nar); JMB At. "Nar, nárra eiñ, se hace con 

ramas. Nárrian ekarri. Nár da burdi ekarri, además del carro cargado, otra carga por detrás" Iz ArOñ. "1.º 

ramaje sobre el cual se acarrean arrastrando cargas de helecho, de heno, de leña, etc.; 2.º árbol con su ramaje que 

se arrastra cuesta abajo detrás del carro y que sirve de freno a éste" JMB At. 

�2. "Narria, mujer pesada y gruesa, en bascuence llamamos narra, nartzarra a la mujer y al hombre pesado y 

flojo" Lar. "Obèse, alourdi par trop d'embonpoint" H. 

�3. (G ap. A; det., Lar, Dv, H), nar. "Tonto", "torpe" Lar. "Tonto, bobo" A. � Nor da ain narra non ez duen nai 

pasatu zerbait trabaju Iaunaren begiratze amorosoa logratzeagatik? LE Urt (ap. H). Esango ere dezute / egiñika 

farra: / "ez uen orregatik / jende ura narra!". It Fab 17. Guztiz asko jakiña / zan azeri zarra, / baña ollarra ere / 

ez bide zan narra. Ib. 72. Asto madarikatu, / nar, buru-gogorra, / noiz ezkero egiñ aiz / i neretzat gorra? Ib. 64. 

Bildotsak eramaten / ditugun erria, / uste nuen, nar onek, / zala ain andia. Ib. 177. 

�4. "Lourdeau, lourd, pesant d'esprit et de corps, lent, paresseux, qu'il faut traîner" H. � Zure anima geratu zan 

onerako narra, motela eta gogorik gabe. AA I 399. Bigarren arrasto eta kutsu gaizto bekatuetatik datorrena da 

onerako narra, nagia eta gogorik gabe geratzea. Ib. 540. Zuen biotzak izango dira onerako añ narrak, nagi ta 

pisuak? Ib. 415. � "Narra iratsia (V-gip), reuma del ganado" A Apend. 

�5. "Gelpea, narra, tardo, torpe" Izt C 206 (en una lista de peces). 

�6. (V, G). Ref.: A; Iz ArOñ. "1.º arrastramiento. Narra eragin, mover por ej. una piedra arrastrándola. Narran 

atara, sacar un objeto arrastrándolo en línea recta, a diferencia de ausian 'oblicuamente'; [...] 3.º (V-m), 

movimiento" A. "Nárrian ekarri, traer a rastras" Iz ArOñ 184n. � Arri orreri idiok narra eragingo deutse. Zam 

Man 57. Gizonari, barakuloari bezela, bere oskol aztuna karriatu eziñik, bizia nar[r]an dijoakio. Elizdo EEs 

1929, 177. 

- NARRA EGIN (V-m-gip, G ap. A; Añ). "Resbalar" Añ. "Correrse el terreno" A. 

- NAR IBILI. Andar a rastras. � Begoz or bean beko gorroto / Ardail ta iskanbil biziak, / Alkarren kaltez egun 

eta gau / Nar dabiltzan gutiziak. A. Arruti in Onaind MEOE 814. 

- NARRAZ. "A rastras, arrastrando. Nora daroazu ori narraz? [...] Narrazka tiene la misma traducción" Zam 

Man 57. 

- NARRA-ZIL. "Naarzil (V-m), palo del medio en la narria" A (s.v. zil). 

narrabide (G-goi), narbide (V-arr-oroz-gip), naarbide (V-gip). Ref.: A (narrabide, narbide); Arin AEF 1960, 

59; JMB At; Iz ArOñ (naár-bide). � "Sendero por donde se conducen cargas en trineos o narrias" A. "Naár-bide, 

naár-bidia; narbíde, narbídia, camino para el arrastre" Iz ArOñ. 

narradore. � Narrador. � Narradorearen beraren gogoetak, bakarrizketaren barneko korrontean sartzen ditu. 

Zarate ELit 119. En DFrec hay 2 ejs. 

narraio. v. narrio. 

narraka. � Arrastrando. � Narraka jetxi goitik bera. AEmil AndreM 131. 

narrakeria. v. narkeria. 

narrarri. � "(V-ple), piedra grande que se arrastra en apuestas públicas" A. � Aizkorak edo palankak autatzea 

zala, narrarria ikustea edo zuaitz neurketa zala [...] Iñazio Mari azalduko zan azoka zelaian arro arro. Ag G 

128. 

narrarteko. "Intercutáneo" Lar. 

narras (V-gip), narraz (V-m-gip; H (s.v. narra)), naarras (V-arr), naarraz (V, G), narres, narrez. Ref.: A 

(narraz, naarras, naarraz); Iz ArOñ; Etxba Eib (narraz); Elexp Berg. � Tr. Documentado en textos 

guipuzcoanos y vizcaínos desde finales del s. XIX. En DFrec hay sendos ejs. de narras y narraz y 2 de narrats. 

I (Adv.). �1. A rastras, arrastrándo(se). "Narraz, pris adverbialement, à la traîne" H (s.v. narra). "Nárras ekarri, 

tráelo a rastras" Iz ArOñ. "Barruko gonia narraz daroiazu" Etxba Eib. "Burdi atzian narras ekarri dou piñua" 


mende. 

887


Elexp Berg. v. arrastaka, herrestaka, narraska, tarras, tatarras, HERRESTAN. � Egongo zara lozorro 

astunian: azotadu arren eztozu minik artuko, narraz erabili arren eztozu sendituko. Astar (ap. H). Itxi ninduen 

biotz bikotxau bakartua; / narras, lurrean, lorrinka, larri, garrasi baten. AB AmaE 170. Aginduren batzuk 

egitera eioala, erdi lotan, narras, nagi ta gogo barik. Ag AL 92. Lau oñean, narras, itxasoak ekarririko pitxien 

billa. Ag Kr 63. Belar aundiaren artetik basakatua bezala narraz etorri zen nexkaren oñetaraño. Or Mi 55. 

Txerren-ek lardaskatuzko loidi iguingarrian / narras dut gogoa. Ldi BB 2 (164 narrez). Zer zatozkit, bai, oñak 

narras, [...]? Ldi IL 41. Ontzia arraiekin ekarri zuten narraz, ezpaitzeuden urrun legorretik (Io 21, 8). Ir YKBiz 

536s (He traiñan, Leon herrestatuz, Ol narrastuz, BiblE tiraka). Esku-oñetatik kate latzak narres / dabiltz beste 

zenbait odolez ta nekez. SMitx Aranz 146. Mama nabar bat narraz joakon / ugazioen idoira. Gand Elorri 195. 

Aize indartsu ala ziriñenak narras eroango zituan orbel ibiltaunak. Erkiag BatB 92. Ostatua ordainduteko, 

narras ta guztia bearrean ibilten da. Ib. 152. � (Con reduplicación intensiva). � Narraz-narraz joan zan erreka 

ondoraño. Bilbao IpuiB 242. � "Lainoak narratx dagoen [sic] tokian ezparak ibiltzen dira (G-goi)" Gte Erd 108. 

�2. (V-gip), narratx (G-azp-bet). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 302. Desaliñadamente. "Con dejadez, sin pulcritud. 

Lanak oso narras eitteittu" Elexp Berg. "Narratx jantzita ibiltzen da (G-azp)" Gte Erd 302. � Bidea gora illeak 

narras eta arnasaz eziñ beterik. Apaol 114. Apaizari eztio inork begiratzen apain ala narras jantzia datorren. A 

Ardi 31. Narrats jazten diranak. MAtx Gazt 83. 

�3. "Narraz ibilli, andar decaído. Narraz dabill gaixua izan ebanetik" Etxba Eib. 

II (Adj.). (V, G, AN), naarras (V-m-gip), narraz (V-gip), narrats, narratz (AN), narratx (V-gip, G-bet), 

narrax (V-gip). Ref.: A (narras, naarras, narratz); Iz ArOñ (narrátxa); Etxba Eib (narraza); Elexp Berg; Gte 

Erd 302. �1. Desaliñado, haragán, abandonado (tbn. 'indecente' en algunos ejs.). "Maratza len esan dogu zer 

dan: narrasa ta lardaskea eztanari esaten iako" A BGuzur voc. "Gaztetan ondo apainduta beti agertu arren, 

ezkondu ezkero, andra narraza dabill" Etxba Eib. "Etxia ankazgora daukanai narrasa esate jako. Oso familixa 

narrasa da" Elexp Berg. "Bai narrasa! (V-gip, G-azp), ura gizon narratxa (G-azp)" Gte Erd 302. � Gizon motz, 

narras, traskil, motroillo, ipur-lodi bat. Ag AL 55. Etxe-arpegi zabala, aspaldietan zuritu etzalako, narras ta 

loia agiri zan. Ag G 128s. Elizetxe batean ezin bizi ditekek beatak Txerrenen alabatzat daduzkan gizon txaldar, 

narrats, lotsagaberik. A Ardi 28. Ezkongaitan apañena oi dan emakumea maiz oi da ezkonduta narraxena. 

EgutTo 11-2-1921 (ap. DRA, s.v. narras). Lendabiziko lau txalupetan / etzagon jende narratsa. Tx B II 180. 

Berriro ere Vargasen ibilli narratx nardagarriari eraso zion udalditarrak. TAg Uzt 176. Beltz zatarra zuen 

jantzia burutik oiñetaraño, narratxa burua ta guztiz karrakatuta gona. Txill Let 63. Narrasegi nago onelako etxe 

txukunean sartzeko. NEtx Antz 86. Yainkoak soña atondu digu, atalik narrasenei itzal geiago ezarririk. Zait Plat 

126. Donostiñ gutxi luzitzen dute / gauz arlote ta narratsak. Basarri 61 (XX narratx). Galtza narratsak, bizar 

luzia, / begiratua larria, / mutilzarraren itxura ezta / biziro gustagarria. Auspoa 98-99, 117. Beste lotoki zirtzil 

bat idoro dau, etxe narras batean. Erkiag BatB 182 (129 narrats). Nola-alako lagun narratzak gertu daude 

biotz-garbi oietan azi txarra ereiteko. MAtx Gazt 6. [Nere umeak] dauden bezela, zikin eta narras eztaude iñork 

jateko. NEtx LBB 187. Jende narratz arek egin zion lotsagabekeria garbitu zuan. Berron Kijote 55. Gales 

hizkuntzak gizartean duen egoera narrasa. MIH 185. Giza-bizitza narrasa, zitala, lohia da maiz. MEIG IX 107. 

v. tbn. Narrats: JKort EuskOl 1931, 36. Narrax: EG 1957 (3-4), 74. � Itz zatar eta narratxak ikasi eta amaren 

esanai entzungor egiten, ajolagabetzen asi zala. EEs 1913, 254. � Bere erorian eta narrasean ez ote digu eredugisan 

aurkezten? MIH 337. � Aitortu dezadan berriz ere, bertso-berririk geienak, [...] euskera narratxez, 

erderakada lotsagarriz burutik oñetara jantzirik ageri zaizkigula. Jaukol Xenpel 15. Ikas-ordu aal degu, euskera 

gaixoari oartuz, zabarkeri narrasaren ondoren beltz negargarria. Markiegi in Ldi IL 7. Erriak nasai nasai 

erabilten dituzan baldarkeriak eta itz narrazak. ZArg 1957, 310. [Gipuzkoa-Nafarroetako] aditz narras horren 

kontra bi arrazoi entzun eta irakurri ditudalakoan nago. MIH 386. � Nola egin dezun zuk / txit erretira 

narratsa. Uzt Auspoa 67, 109. � "(V-ger), ajado" A Apend. � "Mendietakoa euriduna da, laiño narrasa (V-m), 

se llama nube arrastradora la de los montes, la que trae lluvia" A. Cf. infra (2). 

�2. (Niebla) baja. � Iluntasuna dala uste det eri orren azia ta sustraia: iluntasun lodia, urte askotakoa, 

errekondoetan sortzen dan lañoa bezelako narratsa. A Ardi 109. Urrutiko erri, baso ta mendi koxkorrak, laño 

narrasak estaltzen zitun banaka banaka. EG 1958, 34. 

�3. Desapacible (ref. al tiempo). � Murumendiko dama au aidean pasatu ezkero [...] eguraldia oso beroa edo 

beintzat narratsa izaten da. "Revuelto". A EY I 371. 

�4. "(V-m-gip), rastrero" A. � Zer egin? Al denean, diru ori sakelean gorde. Nere arrazoibide oiek narrasak 

direla, goitasunik gabekoak? Vill Jaink 87. Gizonaren bizi-egarri ase-eziña, razionalismu narras baten kontra 

koldarkeri gabe ta ozenki asko aldarrikatu du Unamunok. Ib. 110. Berekoikeri narrasari uko egiñaz, beste 

berekoikeri goragoko baten alde lan egiten dugula. Ib. 83. Aian banengo ontan, / zentzu lizun narraz / ontara 

beiñere biur gabeki! "Aqueste bajo y vil sentido". Gazt MusIx 85. 

�5. "De enasa desaliñado y narrasa flojo, nacen enatsa muy desaliñado y narratsa flojazo" A Morf 273. 

III (Sust.). �1. "Narratza, traîne de robe" H (que cita a Lar, pero no lo encontramos). �2. "Bai ahal dakizue 

hastapeneko karriotak edo karrosak oraiko lardai edo sarga aphaindu batzuen antzorat eginak zirela: hekieri 

erraiten zaijote heuskal-herrietan [...] lardaijak, lerak, leriak, narrasak, baita asko bertze izenik ere" Darric RIEV 

1912, 225. v. narra. 


mende. 

888


- NARRASEAN (V-gip ap. Elexp Berg; A Apend). A rastras. "Arrastrando" A Apend. "Gurera datorren ura, 

erretenian bide askuan narrasian etorrittakua da" Elexp Berg. � Oin bat orpozik eta bestean abarketa zar bat 

oso narrazean eroiazala. Ag Kr 12s. Gaixo au, narrazean naramate, arrotzok! Zait Sof 130. Hamletek bere 

erokerian, Poloni il eta narrazean atera du bere amaren gelatik. Amez Hamlet 123. 

- NARRAS EGIN. "(V-arr-oroz), correrse la tierra" A. 

- NARRASEKO (V-gip), NARRASKO (V-gip). a) "Nárrasekuak, las ramas que se traen a rastras, nárraskuak" 

Iz ArOñ. b) "Nárrasekua eran, beber el agua. Nárrasekua bota, echar el agua (a la leche)" Iz ArOñ. 

"Nárrasekua, el agua (litm., lo que anda a rastras; lenguaje festivo)" Ib. 184n. "Dícese del agua que llega a una 

casa por una acequia. Eztakitt ze moduzkua egongo dan ur ori erateko, narrasekua da ta" Elexp Berg. 

- NARRAS ETA BARRAS. "Arrastrando, narraz da barraz (V-gip)" A EY III 248. "Narras ta barras, 

arrastrando (palabra que se emplea en cierto juego)" A Apend (s.v. narrasean). 

narraska (Añ, H), naarrazka (V, G), narrazka (V-gip; H), narrezka. Ref.: A (naarraz); Etxba Eib (narrazka). 

� Arrastrando(se). "Rastrar, arrastrar, narraska, tarraska, arrastaka eroan" Añ. "Narrazka atara eben etxetik, a 

zan ordixa, le sacaron de casa a rastras [...]" Etxba Eib. v. arrastaka, herrestaka. � Tr. Documentado en textos 

meridionales (sobre todo vizcaínos) desde principios del s. XIX. � Idun-sokarik narraska eroan eben ogeta bat 

aldiz. Añ EL 1 212. Arturik bere iarrilekua, narraska Riktrudisenganaiño eroan eban. Ag AL 19. Banetorren erdi 

narraska euskaldunik billatuko ete neban bildurrez. Ib. 145 (Ag EEs 1917, 203 narrazka). Agura-atsuak be, 

narrezka, jai-tokira erdu ziran. BAizk Ipuin 48. Basa-artian narrezka ibilten dan larrasugia baño 

iguingarrijagua zaralako. Altuna 102. Batzu erdi-errenka ta bestetzu oso narrazka, zuzendu nizkian danak 

sukalderuntz. Ldi IL 19. Daramanari yaregin gabe gelditu zaizkan lau erroez, erraiak narrezka ditula. Ldi Y 

1933 87. Onela ez nintzake narrazka ibiliko. Zait Sof 109. Nere soin gaxoa ere ez nezake narrazka eraman-eta. 

Ib. 119. Eztabil suge ezkatatsurik bere kiribiltzarrak lurretik narrazka. Ibiñ Virgil 85. Eldu zan narrazka txarrikortarañok. 

Etxba Ibilt 461. Maizago topatzen dugula [euskal literatura] behe-aldeetan narrazka gaindegietan 

hegaka baino. MEIG IV 124. v. tbn. GMant LEItz 58. 

narraskai. "Debo, instrumento de boteros con que raen las pieles, narraskaia" Lar. 

narraskeria (V, G, AN). Ref.: A (narraskeri); Elexp Berg (narraskerixa). �1. "Desaliño" A. "Dejadez, 

abandono. Narraskerixaz etzeban etara titulua" Elexp Berg. � Ez bere narraskeriagatik, ez geiegirañoko 

txukuntasunagatik esamesetarako bide eman gabe, guziai onerako bide ematen zien modestiaz jazten zan. Arr 

Bearg 260 (ap. DRA). �2. (G-azp). Indecencia. � Begiratu zeizu [¿por zaiezu?] / betik eta gora, / narraskeri 

guzien / ostatua or da. Basarri "Gaurko zenbait turista" (ap. DRA). 

narraski. � Desaliñadamente. � Ez askoren bidetik jarraituaz, lanetik igesi, apaintzen bixi, jardunean nagi ta 

narraski. Ayerb EEs 1912, 219. � Lerro oiek [ref. a unos versos] gardenago erakartzeko etzan indar aundirik 

egin bear; bañan narrazki-aroak ziran orduantxe, ta gudaldian dena zilipurdika ibilli oi da. Inzag RIEV 1933, 

414. 

narrastaka, narraztaka. � A rastras. v. narraska. � Narraztaka ere ezin duan aguretxo ori lan gogorrera 

beartzen duzu? Goen Y 1934, 101. Nere inguruko gazte eroak ikusi ditut bide loitsuetan narraztaka. EG 1952 (1- 

2), 54. Ori egin dunan ezkero, abere ta landako pizti guzien artean biraogarri izango aiz; sabelez narrastaka 

abilke. Ol Gen 3, 14 (Dv herrestatuko haiz, BiblE arrastaka). Kamion batek jo ta narraztaka eraman zuela zati 

batean. ZArg 1958, 89. 

narrastan. � Arrastrándose. � Hegaztinari zaio hurbiltzen narrastan. Arti MaldanB 191. 

narrastari, narraztari. � (Lo, el) que se arrastra. v. narrasti. � Suge narraztariak. NEtx AlosT 65. Bela-Beltz 

ire morroikume narraztariari erorrek kiñu egin dionala. Ib. 104. Oinak lehertzen du urrezko suge narraztari bat. 

Mde Pr 110. 

narrastasun, narraztasun (V-gip ap. Etxba Eib). � "Miseria, abandono, dejadez. [...] Andra gaztian 

narraztasuna, ardura bakua izatiana" Etxba Eib. � [Nagitasune] da gauze onetarako yausitasune, astuntasune 

eta narrastasune. Ur CatArrig 92. 

narrasti, narrazti (A (que cita a Astar), Zam Voc), naarrazki (A, que cita a Astar). � Reptante; reptil. v. 

narrastari. � Somatu al dezute [...] azitik, nola sortzen dan mamorro narraztia, laster mitxeleta egalari polita 

izateko? Ag G 140s. Naarrazki kaltekor eta izugarria. "Reptil". Zink Crit 34. Suge-gorri edo "vibora" ez beste 


mende. 

889


narrazti guziak nekazariarentzat onuragiñak dirala. EgutTo 13-3-1920 (ap. DRA). Narraztien errestatzak eta 

ziztuak bai, nabari zituen. FIr 149. Burrioak suga, sugandilla eta beste onelako narrazti batzuk jaten ditu. 

EgutAr 4-12-1956 (ap. DRA). Edotariko abere narrasti ta iizeak. Ol Gen 1, 24 (Ker narrazti, BiblE narrastiak; 

Dv zierpeak, Ur arrastakariak, Bibl herrestari). Itsasoa zala bide sortu ziran narrazti anima bizidunak eta 

ortzipeko egaztiak. Or Aitork 401. 

narrastu, narreztu (Bera). �1. (Aux. trans.). Creado por Arana Goiri en 1896, de narr 'narria' y el suf. -ztu (AG 

975), no siempre distinguible de usos tradicionales derivados de narras. Arrastrar. � Voltairek ezeban mattetan 

bere aberrija gaitz-lexera narreztu daulako. AG 864. Jazo zan mendi andi zurijaren tontorretik, aldats-bera, 

edur-narra jausi zala, artzañen txabolatxubak batez narreztuten. BAizk Ipuin 5. Ezin narreztu atso zarren gonak 

baño / luzegoko egatsak. JKort EuskOl 1931, 36. Yondone Antoni izutu zuten deabru guziek Baus-ko arkaizpera 

narrastuko al aunate! Or Mi 115. Beste ikasleak ere ontzian etorri ziran arraisarea narrastuz. Ol Io 21, 8 (Ir 

YKBiz 536 narraz). Sabela narreztu hesi gainetik eta kanpora jatsi zan. Osk Kurl 145. Orga ttiki bat, asto ttipi 

ttipi batek narreztua. Ib. 65. Orra zergatik gizonek [...] mendi garaietan, lepoa teinkatuta, gurdi negartiak 

narrazten dituten. "Trahunt". Ibiñ Virgil 105. v. tbn. Narreztu: Iturrondo JEL 1908, 209 (ap. NeolAG). �2. 

naarraztu (Vc ap. A), narreztu. (Aux. intrans.). "Arrastrarse, reptar" A. � Naarrazki kaltekor eta izugarria 

agian mitxirrika pollit eta iraingetsuaren urrean narrezten da. "Se arrastra". Zink Crit 34. Errautsetan ere 

narrastuko zen, gizartearen indarraz eta ankerkeriaz harmaturik zetorren gizon hura maltzurkeriaz garaitu 

beharrez. Mde HaurB 77. �3. "(V-m), entumecerse un miembro por un ligero calambre" A. �4. (V), narraztu 

(V-gip). Ref.: A (narrastu, zarkuldu); Etxba Eib (narraztu); Elexp Berg. (Aux. intrans.). "Hacerse tardo y 

arrastrado (el paso)" A. "Norbaiti (geienez zartzarutz) gorputza astundu, baldrastu, saskartu edo zatartu, 

narrastu, pagotu dakionean, esaten da: urlia errime zarkuldu da, [...] se le hace el cuerpo pesado, tosco, torpe o 

feo, se le arrastra y se le hincha" (V-m) Ib. (s.v. zarkuldu). "Avejentarse, decaer. Juan daneko urte betian, asko 

narraztu da zuen aitta" Etxba Eib. "Volverse desaliñado o viejo. Oso narrastuta topau dot zuen aittajuna" Elexp 

Berg. � Aren lengo arpegi argi eta ederra oso narrastua zegoan. Apaol 75. Fraiska eta Juane zeuden oso 

narrastuak. Ib. 51. Iñaki zugatz lerdena, baña ezin narreztu leikian / sustarrak dauz, ba, Euzko-Abendan buru 

gallena Ortzian. Enb 61. Atsegin loraz asetu ezin / narrasturikan gorputza. BEnb NereA 258. Benitoren biziera 

asko narrastu zan. NEtx LBB 72. � Txita gogortutxoa zala, [...] gaixo egon zan puska baten, egoak bera bera 

narrastuta, txurrunduta. Ayerb EEs 1917, 80. � "Volverse desapacible el tiempo". Goizian alako egualdi ona 

zeuan da atsalderako ziero narrastu dau" Elexp Berg. � "Enredarse, empeorarse" DRA. � Partidu ortan gerta 

ziranak / eztauzkagu, ez, aztuak, / asieratik aurretik ziñan, / gero gauzak narrastuak. Basarri "Azkarate ta 

Atano" (ap. DRA). �5. "(Vc), hacerse haragán" A. � Len'e txukuña ziñaden eta / etzaitezela narrastu. Uzt EBT 

114. 

narrats. v. narras. 

narratu. � Arrastrar. Cf. LUR-NARRATU. � Lazkak edo eralgiak berriz (gastuak) izugarriak izan bear dira, 

ain toki urrutietatik orrenbeste lagun narratzen. Ayerb EEs 1915, 157. 

narratx, -atz. v. narras. 

narratzar. � Aum. de narra. � Narratzar astoa! / ez diguk gaur ik egin serbitzu gaiztoa. It Fab 263. 

narraxka (det.). "Eguraldi narraxkea da gaur (G-goi)" Gte Erd 86. 

narraz. v. narras. 

narrazio, narrazione. � Narración. � Zeren anhitzek esku ezarri baitu narrazione baten skribatzera konplituki 

gure artean zertifikatu izan diraden gauzéz. Lç Lc 1, 1. Arintasun eta osotasun bat ematen dio narrazioari. 

Zarate ELit 119. Narrazio kutsua dagoenean ere, ordena libreago gelditzen da galdegaiari buruzko lege 

honetatik. MEIG VI 144. En DFrec hay 8 ejs. 

narrazko. "(V-arr-oroz-och-m), especie de narria que se hace con unos palitroques, para acarrear helecho" A. 

narrazti. v. narrasti. 

narre. v. narria. 


mende. 

890


narres. v. narras. 

narrez. v. narras. 

narreztu. v. narrastu. 

narria (V-m, Sal, R; Añ, H (s.v. narra)), naarria (BN-baig), narre (AN-araq). Ref.: A (narria); AEF 1960, 39; 

Satr VocP (narre). � "Narria" Añ. "Carrito sencillo que se lleva a mano, para transportar piedras grandes" A. 

"Narre, apero de labranza, naarria en Valcarlos" Satr VocP. Cf. VocNav s.v. narria y narriar. � Nunuso 

Narriateiz. Arzam 1055. 

narria. v. narrio. 

narriadura (Dv � A). � "Tare" Dv. "Deterioro" A. � Adamek, erorrarazi zuelakotz eta bekhatuak narriatu 

edo geixtatatu (naturaleza), narriadura hortarikako dainua gizon guzien gainera jautsi da. "Poena huius 

maculae". Dv Imit III 55, 2 (ap. DRA). 

narriagarri (Dv, H), narriogarri (H), narraiogarri (H). � "Propre à tarer" Dv. "Qui est capable de causer une 

infirmité, une indisposition, une incommodité; qui est capable de communiquer une tache, une souillure, une 

contagion" H. � "Qui peut porter atteinte à l'honneur, à la considération" Lh. 

narriagotu. "Afear más" Lar. 

narriapen (Dv � A). � "Acción de manchar, deteriorar" A. 

narriatu (O-SP 224 � A, SP (que cita a Ax), Dv), narraiotu (H), narriotu (H). �1. Manchar, estropear, 

deteriorar. "Osasuna narriatzea ian edan soberaz" SP in m. "Donner quelque atteinte, quelque ressentiment, 

causer une infirmité" H. "1.º ponerse delicado de salud; 2.º manchar, deteriorar" A. � Nola gure lehenbiziko aita 

hark gure naturaleza haur bere bekhatuz narriatu, arrazatu eta eritokitu baitzuen. Ax 250 (V 168). Alde guztiz 

galdua, narriatua, arrazatua eta erroak eginik, bekhatuz eta aztura gaixtoz bethea baitago. Ib. 109 (V 72). 

Narria osasuna, ian-edanez, hordituz. Harb (ed. 1690?; ap. H). Adamek, erorrarazi zuelakotz eta bekhatuak 

narriatu edo geixtatatu (naturaleza), narriadura hortarikako dainua gizon guzien gainera jautsi da. Dv Imit III 

55, 2 (ap. DRA; Ol narriatu; SP lizundu, Ch gaixtatu, Mst gastatü). � Narriotua-edo, aldendu nairik, auts xeapurraz 

iraizean estali zun. 'Como obra de alguien que quisiera evitar la impureza'. Zait Sof 168. � "À l'intrans., 

se rendre infirme, sujet à atteinte de quelque mal. Bere ogenez da horrela narriatua, [...]" H. �2. narraiotu (Ht 

VocGr 374, Lar). "Incomodar" Lar. �3. (Lar � H). "Afear, narriatu" Lar. �4. narriotu (L? ap. A). "Profanar" 

A. � Hura narriotuko duena heriotzez hilen da. Dv Ex 31, 14 (Ur gaizki iragotzen duena, Ol autsiko lukena, 

Ker ausi dagiana, Bibl, BiblE profanatu). 

narriatzaile. "Afeador" Lar. 

narriegitu. "Afear más, [...] afear demasiado" Lar. 

narrika (Lar, H). � "Irritación de enojo" Lar. 

narrikalari. "Bromista (B)" Inza RIEV 1928, 153. 

narrikatu. � "Irritar, enojar" Lar. "Narrikatzen ari da (AN-5vill)" Gte Erd 271 (junto a adarra jotzen, 

zirikatzen, etc., de otras zonas). � Zeren bere itzkuntza ta eginpide gaistoekin narrikatzen dituzte bertzeak 

Jangoikoa larriki ofenditzera. Legaz 29. Ura narrikatuz esan zuen ori, berak bazekien zer egin bear zuen ta. Ir 

YKBiz 209s. Beste batzuek narrikatzen zuten ta zerutiko ezaupide bat eskatzen zioten (Lc 11, 16). Ib. 161 (Ker 

zirikatzeko, BiblE azpikeriaz). 

narriko. "Narrikoan erran zion (AN-5vill), [...] ezta zinetan ari, narriko ari da (AN-5vill)" Gte Erd 271 (junto a 

txantxetan, arpa jotzen, etc., de otras zonas). 

narrio (G, L ap. A; Lar Sup, Dv, H), narraio (Urt, Ht VocGr 430, Lar Sup, H), narria (Izt 70r, H). �1. Mancha, 


mende.


tacha, defecto. "Cicatrix" Urt V 21. � Tr. Documentado en textos septentrionales de los ss. XVII-XIX, y en 

Ubillos y Zaitegi. Narrio es la forma más general. Hay narraio en Larreguy, Mihura y, según Harriet, en 

CantIzp; la forma narria que, según Harriet, emplea Etcheberri de Ziburu, parece errata. � Falta orijinalaren 

narriotik hutstuak. EZ Man I 128. Andre burasoen bekhatuaren narrio gabe konzebitua. EZ Man II 184. Adamen 

narria gabe konzebitua. EZ Eliç (ap. H). Ama Birjina, gorputzean narrio gabea. Harb 57. Zauria ere behin 

sendatutzat utziz gero, berehala gaizkoatzen denean, badirudi gelditu zela zenbait kutsu, zenbait narrio, etzela 

ongi sendatu. Ax 465 (V 302). Hipokrates arimetako narrio eta erhasunen sendatzeko erremedio emaillea. ES 

145. Narrio zaharkitua. Ib. 182. Hekin narrioak edo hutsak salhatzen dituztenak. CatLav 120 (V 66). Narriorik 

xumeenetarik garbi nazazu. He Gudu (ap. H). Ohoretan lakhetzen zaienei narriorik eta laidorik baizen etzaie 

ethortzen. He Phil (ap. H). Elhurraren pare, narraiorik gabe. CantIzp (ap. H). Bekhatuaren narraiorik ez duenak 

errezibi dezan bada bathaioa. Lg II 128. Bekhatuaren narraiorik gabe. Mih 7 (v. tbn. 55). Kentzen dio 

bekatuaren narrioa edo mantxa. Ub 190. Zure odoleko familietan gizonik balinbada zerbait narrio bere 

gorphutzean duenik. Dv Lev 21, 17 (Ur faltaren bat duenak). Narrio ta nabarmenkeri orren bildurrik gabe. 

"Impureza". Zait Sof 190. � Errata. � Horrek nabarbentzen du nola edizione hartan hainbertze huts eta narrio 

aurkhitzen den. Ip in Ax (ed. 1864), VII. 

�2. (SP, H), narria (H), narraio (H). "Scrupules, remords" SP. "Remords, reproche de la conscience, souffrance 

qu'il cause" H. � Deskargua egin arteiño, etzuen utzi bere konzientziak sosegatzera, anarteraiño bethi eman 

zioen garri eta narrio. Ax 430 (V 279). Egoitzazu dudakeria eta narrio guzia. "Scrupulum". SP Imit IV 10, 3 

(Ch skrupuluak). 

�3. "Bascas [...], baskak, goragaleak, [...] narrioak" Lar. 

�4. (Lar, H), narraio (H). "Achaques así, eritasunak, erbaltasunak, narrioak" Lar. "Il signifie au propre 

infirmité, indisposition, reste d'un mal ou d'une maladie dont on se ressent, ressentiment" H. 

- NARRIOA EGIN. "Cicatricare facere, [...] narraiotu, narraioa egin" Urt V 20. 

- NARRIO EMAN. Manchar. � Othoi eman diazadazun gorputzari eta arimari narrio eman diazoken guziaren 

desegiteko garazia. Harb 291. 

narriodun (Dv � A). � "Defectuoso, manchado" A. � Narriodun bat ere ez bedi alderatu. Ol Lev 21, 18 (Bibl 

errezeludun, BiblE akastun). 

narriogabe (Dv � A). � "Inmaculado, íntegro" A. � Ezpal-zabunketa ontako egunean, urteko bildots 

narriogabe bat sutopatzat Yauberi eskeñiko diozute. Ol Lev 23, 12 (Ker akats-bage). 

- NARRIOGABEKO. "Narriogabeko, immaculé, pur, sans tache, intègre, sans vice" Dv � A. 

narriokiro (Lar), narraiokiro (Lar). � "Achacosamente" Lar. "Incómodamente, [...] narraiokiro" Ib. 

narrioño, narraioño. � "Cicatricula, [...] narraiottoa, zakharñoa, narraioñoa" Urt V 21. 

narriotasun (H), narraiotasun (Ht VocGr 374, Lar, Lecl, H), narriatasun (H). � Incomodidad. 

narriotsu (SP (sin trad.), Lar, Dv � A, H), narraiotsu (Urt, H), narriatsu (H). � "Cicatricosus, zakhartsua, 

narraiotsua" Urt V 20. "Achacoso" Lar. "Lleno de defectos, de manchas" A. 

narriotto. v. narrioño. 

narriotu, narraiotu (Urt), narraiatu (Urt). �1. "Cicatricare facere, [...] narraiotu, narraiatu" Urt V 20. �2. 

"Narraiotzea, incommoder" Lecl. 

narriotxo, narraiotxo. � "Cicatricula, zakhártxoa, narraiótxoa" Urt V 20. 

narriruntzi. "Carnaza, revés de las pieles, [...] narrirunzia" Lar. v. larriruntzi. 

narrita (B ap. A; H (L)). �1. "Broma, incitación" A. � Trufatu superiorez: desobeditu gauza handian. / Eman 

iurarazteko narritarik edo iurarazi. Hm 195. Iuramentu mehatxuz edo narritaz eragin. Harb (ed. 1690?; ap. H). 

Yarraitu arren, narritak edo izkirimiri lizunak bear ditu onek. Amez Hamlet 77. �2. "Tache, faute, défaut, 

souillure" H. � Benial dire narrita tipi batzu, nola eskutik zerbait gauza tipi arrapatzea, hitz arinak, plazentak, 

dostailluak. Harb (ed. 1690?; ap. H). �3. "Il peut avoir, bien que plus rarement, la signification au physique de 

infirmité, etc." H. 

- NARRITAN. "Bromeando" A. � Hitzez edo berzela nihork nihori narritan bekhatu eragitea da bekhatu 


mende.


egitea. Harb 169. Bazun, bidenabar, Txominek umetatik narritan (brometan) eta biurrikerian aritzeko gogo 

bereizi bat. Etxde JJ 17. 

narritadura (Dv � A (ambos citan a SP, pero no lo encontramos)). � "Excitación, irritación" A. 

narritagarri (SP (sin trad.) � Dv y A, H). � "Excitante, irritante" A. 

narritagura. "(B), bromista" A. "Ganas de bromear y bromista" A Morf 200. 

narritaka. � Bromeando. � Beti eragoion ziri ta miri, edonori narrittaka ta alamenka, bere burubari argi ta 

zoli eretxitta arropuzturik. Otx 39. 

narritaldi (Dv � A). � "Acción de irritar, movimiento de irritación" A. 

narritamendu (L ap. A; SP, Lar Sup, Dv (que cita a Ax), H). � "Koleraren lehenbiziko narritamendua, le 

premier assaut de la colère" SP. "Impugnación" Lar Sup. "Incitación" A. � Gauza ona da koleraren lehenbiziko 

narritamenduari, mugidari eta abiadurari begiaren edukitzea. Ax 271 (V 181). Bekhatuaren akometamendua, 

narritamendua eta tentamendua batean behar da ihes eginez eta apartatuz garaitu. Ib. 401 (V 261). 

narritari (Dv � A). � Bromista; bufón; payaso. � Beste toki batean Toni Grice narritari ospetsua aipatzen 

zuten. Anab Don 101. Baeguan jauregi atan narrittari bat eta [...] bakaldunari barre eragittia ixaten eban 

jardunik andijena. "Parasito". Otx 37s (v. tbn. 39). Iñolako narritari zakarra bide zan [Rabelais]. Zait EG 1954, 

92. Baziran auen artean nahas-mahas, makiñatxo bat arlekin, narritari ta arlote, lelotzar itxurak egiñaz jendeari 

par egiñarazteko. Etxde JJ 173. 

narritatu (AN-5vill, L-ain, B; O-SP 220, SP � Dv, Lar Sup, H). Ref.: A; Gte Erd 164. � "Inciter, pousser, 

irriter" SP. "Provocar" Lar Sup. "Excitar, irritar" A. "Narritatzen ari da (AN-5vill)" Gte Erd 164 (junto a 

zirikatzen, arpa jotzen, etc., de otras zonas). v. tarritatu. � Zure ontasuna eta emetasuna narritatu dut neure 

gaixtakeria handiez. Mat 226s. Gaizki egitera narritatzea. Ib. 32. Neure kreatzaillearen kontra ibili naiz eta 

hura da ene Iujea. Neure Nabusia narritatu dut eta hura da ene biziaren iabea. Harb 274. [Haragia] tentatzen 

eta narritatzen gaituena, geureganik ezin egotz dezakeguna. Ax 340 (V 226). Etzaitu handik aitzina hanbatean 

tentatzen eta ez bekhatu egitera narritatzen. Ib. 538 (V 346). 

narritatzaile (L ap. A; SP � Dv, H (+ -tzalle)), narritazale (B ap. A; H). � "Celui qui irrite, excite" Dv. 

"Excitador, provocador" A. � Ohoinen etxolak nare dira, / eskier berebat Yainkoaren narritatzalleena. Ol Iob 

12, 6 (Ker Jaungoikoa axatzen dabenak). 

narritza (Lar � H). � "Incitamento" Lar. 

narritzakor (Lar � H). � "Incitativo" Lar. 

narritzarri (Lar � H (-tzari)). � "Incitador" Lar. 

narritzatu (Lar � H). � "Incitar" Lar. 

narroin. v. noharroin. 

narrola. v. LARRU-OLA. 

narrondo (Lar), narronda (Lar). � "Cordobán" Lar. "(Cosa de) cordobán, kordobanezkoa, narrondozkoa" Ib. 

narrosa. "Vellocino, piel de carnero con lana", "vellón de carnero" Lar. 

narroskin. � Pandero. � Neskatilla batzuk narroskiña darabille ta beste batzuk moltsoz sutzar-biraka. 

"Panderas". Arriaga Lekob 15. 


mende. 

893


narru. v. larru. 

narruindu. Neol. de Arana Goiri, creado en 1896. � "Narruinddu (desollar), de narru (piel)" AG 2333. 

narrutalari. v. larrutari. 

narsosa. "(R), la clase de uva que más dura; se conserva el invierno" A. 

nartasun. "Qualité de celui qui est lourd, obèse, lent, paresseux, sot" H (s.v. narra). 

narteka. v. 1 nardaka. 

nartu (Lar, H). �1. "Hacerse pesado y flojo, decimos nartu" Lar (s.v. narria). �2. "Naártu, naárketan bada, si 

cae arrastrándose. Nartu da, arrastrarse" Iz ArOñ. 

nartu. v. lahartu. 

nartuki. "Matadura, gotzauria, nartukia" Lar. 

nartukitu. "Matar, llagar la bestia" Lar. 

nartza. v. lahartza. 

nartzar. "En bascuence llamamos narra, nartzarra a la mujer y al hombre pesado y flojo" Lar (s.v. narria). 

"Pandorga, mujer muy gorda, nartzarra" Ib. 

narzisismo, narzisismu. � Narcisismo. � XIX-garren mendeko narzisismu zozoa nabari da Comte-ren 

asmakizun ontan. Vill Jaink 77. En DFrec hay 3 ejs. de narzisismo. 

narziso, narzis. � Narciso. "Albucum, narzis xuria, asfodel xuria" Urt I 474. � Jazintoak, anemonak, tulipak 

eta narzisoak landatu. ArgEgut 1922, 25. 

1 nasa (V-m ap. A), naza. � Muelle, embarcadero. Cf. Ciriquiegui Puertos 190: "En frente del 'cay', paradero de 

chalupas y navíos, hay dos muelles... 'Nazanueva' y 'Nazazarra'". � Tr. Atestiguado en dos cartas labortanas del 

s. XVII, no vuelve a documentarse hasta finales del s. XIX. � Nazetan bazindutela behar zen seguranza eta 

satisfazione guzia ez Lohitik xalupa han ziren hirur hotarik kalterik izateko (Urruña, 1680). ConTAV 5.2.9, 134. 

Nazan zirenak. Ib. 135. Non iagozak bada zorgiñok? Kalbarioko mendian? Kaian? Nasa onetan? A BeinB 54. 

Aspalditik ari dira nasa edo muelle bat egiten. Ezale 1898, 249. Arenaleko nasan amabost berun-barra ostu 

ebezalako. Ezale 1899, 4a. Beste arrantzalien artean, antxe nasa gañean egoan Anjel be. Ag Kr 152. Potiñak 

errira sartu ziraneko, an egozan nasa gañean emakumeak. Ib. 66. Joan ziran lenbizi uriaren goiko mugaraño, 

gero berriz kaira ta itxasoak jotzen duan naza muturreraño. Eguzk RIEV 1927, 426. Oñak nasa-gañean jarri 

zituaneko. TAg Uzt 41. Ikusleak zegizkien oiuetara gizatalde ugaria bildu zan nasa-ezpañera. Ib. 39. Nasa zear 

yoiala burua jaso eban Zuriñe bizi zan etxe-parean. Erkiag Arran 71 (v. tbn. 113). v. tbn. Kk Ab II 131. 

2 nasa (V-ger-arr-oroz; Lar, H), naza (G-nav). Ref.: A; Ond Bac (naza). � "Nasa, para pescar" Lar. "2.º cestos 

grandes para coger barbos y anguilas; 3.º cesto grande para coger langostas de mar" A. "Nasak, langost-otarrak, 

nasas, cestas de langosta" Elizdo EEs 1926, 31. "Naza, nasa de mimbre, parecida pero más grande que el 

mutrilu" Ond Bac. Cf. VocNav: "Nasa, sistema de pesca del salmón en el Bidasoa, que consistía en la colocación 

en el río de una gueretadura o estacada con entrantes y salientes, formando una especie de laberinto que 

conducía a los salmones a las redes", y "naza, cesto grande de mimbre para guardar grano, de forma atinajada 

(Orrio, Valle de Ezcabarte)". 

3 nasa. "(S-bas), barranco. Nasa düzü mendiarte handiena, arroilla ttipiena, artea sakoa (S-bas)" A. 

nasa. v. 1 naza. 


mende. 

894


nasadura. "Menjurge" Lar. 

nasagai. "Batidera de cal y arena" Lar. 

nasagile. � (El) que construye muelles. � Ondo ezagutzen zuten euskaldun gizena urreko ta urrutietako etxe, 

bide ta nasagilleak. Ag G 219. 

nasai (L, BN, S ap. A; H). � Tr. Propio sobre todo de las tradiciones septentrional y vizcaína. En DFrec hay 13 

ejs., 5 de ellos septentrionales. I (Adj.). �1. Abundante, copioso; pródigo, fértil. "Hitza nasaiago du ezen-ez 

egintza, il est plus prodigue de paroles que d'œuvres" Dv. � Tr. Documentado en la tradición septentrional. El 

único ej. suletino es de Archu. � Han kausitzen ditu nigar nasaiak, zeinez garbitzen baitu gau guziez bere 

arima. Ch 114 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Fruiturik nasaienak eta baliosenak. MarIl 103. Nihoiz nihon 

idolarik / mahaiñ hain nasaik izatu zuenik. Gy 313. Behi hoiek, nahi bada hazten diren bazkagia gizen eta 

nasaienetan, eztira behin ere gizentzen. Arch Gram 143. Oi, urrikalmendu guzietako ithurri nasaia. Dv LEd 84 

(Cb Eg II 41 ugaria). O, Ama maitea! Ihar bekit eskuina mintzatzen baratzetik zure ungi nasaiez! Hb Egia 100. 

Jaunak benedizione nasaiak ixuri ditu ene nausiaren gainera. Dv Gen 24, 35 (Urt hagitz bedinkatu, Ur bendizioz 

bete, Ol oparo onetsi, Ker eurrez bedeinkatu, Bibl handizki benedikatu, BiblE oparo bedeinkatu du). Boz zaitezte 

eta jauz zaitezte, zeren nasaia baitago zuen saria zeruetan. "Copiosa". Dv Mt 5, 12 (He, TB, SalabBN, Samper, 

BiblE handia). Hirur muthiko eta hirur neskatoko, / haurrik aski badute aisa bizitzeko. / Balinba bertzerik ez 

zaie sorthuko, / ez da fidatzeko; / arraza nasaietik baitire, horra zertako. Oxald "Bidarraitarra" (ap. DRA). Zer 

den Meza saindua eta zonbat den Jainkoarentzat ospagarri eta atsegingarri eta berdin guretzat probetxos, 

aberats eta nasai. Arb Igand 93. Emazteki nigar nasai, ahal bezain ixil eta gorde. JE Bur 136. Jan nasaia, 

bainan ditaken higuingarriena. Ib. 115. Otsailaz norek erranen zuen landatu nuen abarra / jalgiko zela, nasai, 

aberats... arros'ondo bat azkarra! Ox 174. Zer mirakuluzko oputzak, zer mozkin nasaiak ez lezazkete bil! Zub 

94. Sugeiaz bertzalde heze gehixago eman lezoke zelaiari, eta hunek belhar nasaiagoa abereentzat. JE Ber 16. 

Bere adar nasai eta zabaletarik hiru gaitzuru intzaur ixurtzen dituena. JEtchep 47. [Zaitegiren] jakitate zabalsakona, 

haren eskuara jori, nasai, ederra. Lf in Zait Plat XIII. Xalbadorren loreak dira: bertso eder batekin 

gogoeta indartsu errateko molde nasai eta betea. Larre in Xa Odol 18. Txalo nasaiak bildu ditu Ardanzak, 

Ibarretxek ere ba. Herr 1-10-1998, 8. v. tbn. Jaur 369. Jnn SBi 114. Prop 1880a, 2. Zby RIEV 1908, 291. 

� (Usos predicativos y adverbiales). En abundancia, abundantemente. "Aurthen nasai izanen da ogia, cette 

année il y aura abondamment du froment" Dv. "Iana nasai dut, j'ai le manger abondamment" H. � [Izurria] 

erresuma illhuna, egun bakhar batez, / pobla dezakena nasai abitantez. Gy 157. Laborari onak egiten du bethi 

ongarria nasai, hartarako bideak hartzen ditu. Dv Lab 139. Gisua nasai den tokian. Dv Dial 50 (It, Ur ugari, Ip 

hanitx). Ez zuhur eta murritz, bainan eder eta nasai. Lander RIEV 1910, 600. Ongarria're hedazak nasai. Ox 

140. Yanariak badabiltza mahian nasai eta ausarki. Zub 98. Eskualdunaren arraza, nasai, / hedatzen zauku han 

[Ameriketan] ere. Etcham 236. Zuganik badu argia nasai, laguntza usu. Iratz 104. Haren idazkiek gaia nasai 

baderabilate, ehun xeheteriaz orhatua. Lf in Zait Plat XV. 

� Generoso. "Qui fait les choses sans économie, largement. Esku nasaia, main généreuse. Sehi nasaia, servante 

qui use des choses, les emploie avec abondance" H. v. ESKU-NASAI. � Grazien ondoan dathor jujamendua 

eta hartan Jainkoa zorrotz izanen da, bizi gareno bere graziak ematean nasai denaren eredura. Dh 217. Zure 

golardoetan nasaia zaren bezain ikharagarria zarena zure jujamenduetan. Ib. 160. Ez dauzkigu abisuak, 

gonbidu eztiak, mehatxuak, ez eta laguntza nasaienak guphidetsi. Lap 417 (V 190). 

�2. (V, S; Lar, Añ, VocBN, Gèze, Dv, H, Zam Voc), nasa (Lh). Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ; Elexp Berg. Ancho, 

holgado, amplio. "Holgado, ancho" Lar, Añ. "Baratze nasaia dugu, nous avons un jardin spacieux" Dv. "Oiñ 

eregi daben bidia da nasaixa" Etxba Eib. � Tr. Documentado en textos vizcaínos y septentrionales (además de 

en el salacenco Samper). � Zabala ta nasaija dala infernurako bidia. JJMg BasEsc 142. Belarra nasai eta 

sabela handi. Ip Dial 93 (It, Ur, Dv zabala). Atari zabala eta bide nasaia. Samper Mt 7, 13. Auzoko etxe bateti / 

ekarri eben maia / estua bateti ta / besteti nasaia. Azc PB 49. Iru lo-gela nasaiak. Echta Jos 9. Leiho nasai 

batekin. JE Bur 186. Eskual-herriko mendi nasaiak! Ox 29. Elizaño bat eta enparanza eta plaza nasai bat 

erdian. Zub 81. Kapera biribil-biribila da, askitto nasaia. JE Ber 68. Ederra da itsasoa zeruz bete ta laño, / 

dirdiran lo dauzilarik ur-eremu nasaiak. Iratz 111. Barne nasai batean, mahain luze bat. Lf Murtuts 48. Arrituta 

nengoan / arritasun-ondartza / nasaitik urtenda. Gand Elorri 114. Urruntxago ageri ziren mendi nasai batzuen 

aterbean bezala! Ardoy SFran 183. v. tbn. Zby RIEV 1908, 606. Barb Sup V. 

� (Ref. a la ropa). Flojo, suelto, ancho. "Estalgi nasaia, couverture ample" Dv. "Aldagarri nasaia, habit ample. 

Oihal nasaia, étoffe qui a largement la mesure voulue" H. "Alkondara nasaixak gustatzen jako" Elexp Berg. v. 

lasai (3). � Kaltzerdi urdin bizardunak eta berarizko txartes nasai bat. A BeinB 51. Asteleheneko Mari-Katalin, 

/ soineko nasai, buruan mantalin. Ox 183. Arako txerpolari ta praka nasai barregarriak. Kk Ab II 32. Txankame, 

praka-nasai. Enb 162. Beste jantzi nasaiago bat egin biar ixan eutsan. Otx 125. 

� (V-gip; Lar, Añ (V), H). Ref.: Iz UrrAnz, ArOñ; Elexp Berg. (Adv.). "Holgadamente" Lar y Añ. "Flojamente" 


mende. 

895


Añ. "Lakhet zaizkit oinetako nasai dohazkitanak, j'aime (me sont agréables) les chaussures qui me vont 

amplement. Nasai lothua, attaché lâche, peu serré" H. "Násai daukat, nasáixa, lo tengo flojo" Iz ArOñ. "Oso 

nasai dauzkat prakak" Elexp Berg. � Ara emen, ta esan, / zegaitik kordela / onen nasai daukan? Zav Fab RIEV 

1909, 36. Aziendek behar dute tokia nasai, ez dezaten elkharri minik egin. Dv Lab 217s. Bazterrak gero-ta 

ordokiago: pazkaleku gizen, xara, etxeak ere noiztenka berex, nasai eta garbi. StPierre 25. � "Nasai dator ziri 

au, este pasador viene flojo" Etxba Eib. 

� "Nasai, nasáixa, holgado, (criba) con agujeros grandes" Iz ArOñ. � "Escarpidor, orrazi nasaia" Añ. "Lenengo 

errestillu nasaixan orrasketan zian ari-geixak" Iz LinOñ 178. 

�3. (Vc ap. A; Izt 52r, H). (Aplicado a personas). Despreocupado, negligente; libertino. "Flojo, descuidado, 

nasaia, zabarra" Izt. "Lascivo" A. � Tr. Documentado en texos vizcaínos, y en Guerrico y S. Mitxelena. � 

Etzaite inos ezkondu neskatilla nasai, baldan ta mutilzalegaz, aberatsa bada bere. Mg PAb 107. Onelako kristau 

epelak eta nasaiak. Gco I 390 (v. tbn II 17). Beste biar modu jente gazte ta nasai asko batu oi diranetan. JJMg 

BasEsc 118s. Estu bat edo ernegau bat nasai bategaz edo ardura gitxiko bategaz ezkondutia. fB Ic III 334. 

Koldarrentzat [...] eta nasaijentzat eta sorgiñentzat. "Fornicatoribus". Ur Apoc (V) 21, 8 (He, Dv lohi, TB, 

BiblE lizun, Ip likhits, Ol zantar). Onegaz artu eben mutil nasai areek irakatsi guztiz eder bat. Itz Azald 119. � 

(Añ, Izt 52r, H, Zam Voc). (Ref. a la vida, costumbres, maneras...). Relajado, disipado, licencioso, laxo. 

"Perezoso" Añ. "Bizitze nasaia eramatea, mener une vie relâchée, libre" H. � Esan daroez barre eraitearren 

lagunai onelako berba nasaiyak. Zuzaeta 140. Nok gorroto artu ez ibillera ta olgantza nasaiai! Mg CO 136. 

Dantza nasaija daguan lekuban dago diabruba. fB Olg 78s. Onelako biar modubetan igaroten dira berba ta 

egitada nasai asko. JJMg BasEsc 109. Berba nasaijak baño entzuten ez dala. Ib. 129. Maina gaistuetan azija 

edo oitura nasaijetakua. fB Ic III 350. Berba labanak edo nasaiak esan. Añ EL 2 135. Irakurte nasai eta ezainak. 

Itz Azald 103. v. tbn. Ur MarIl 53. � (Usos predicativos y adverbiales). Con holgura, holgadamente, 

desahogadamente. "D'une manière relâchée, librement" H. "Nasai agertzen zan eukazen aberastasunakin" Etxba 

Eib. � Bizi dira nasai ta ardura baga. Mg CO 99. Orain nasai eta gustora bizi. Gco I 473. Etzan niretzat naikoa 

kalea, / nasai ibilli nendin bear zan plazea. AB AmaE 228. Geroago eregi eban etxe eder bat nasaiago bizitteko 

usteaz. Echta Jos 333 (v. tbn. 77). Bidezko bearrizan geiago daukazana bestea baizen ondo ta nasai ezingo 

litzake bizi. Eguzk GizAuz 118 (v. tbn. 44). Ez da erreza nasai bizi dan / aberats bat an sartzea. SMitx Aranz 72. 

Neuk be neugandik nasai / bizi gura neuke. Gand Elorri 175. 

�4. (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Etxb Eib; Elexp Berg. Tranquilo, despreocupado. "Ez dot ikusi gizon nasaixagorik a 

baño, no he visto persona más tranquila que aquélla" Etxb Eib. v. lasai. � Tr. Documentado en textos vizcaínos 

y en Duhalde. � Konfesatu gabe bekatu astun oek, bizi dira konzienzia nasaiarekin. Mg CC 106. Bake handi, 

nasai bat gozatzen dute. Dh 191. Tutuluren emaztea andra nasaia zan, eroan aundikoa. Erkiag BatB 92 (v. tbn. 

147). � (Usos predicativos y adverbiales). Tranquilo, tranquilamente. "Násai daó, tranquilo" Iz ArOñ. "Ementxe, 

nasai, iñorako prixa barik" Elexp Berg. � Erdi lo, erdi ordi, erdi ezaugueraz, erdi nasai legez bazagoz. Añ 

MisE 149. Mezatik urten arte nasai ez egoan. AB AmaE 218. Ura dok [...] edaik nasai. Or Tormes 69. Nigaitik 

bego nasai berori. Ib. 71. Arnasa nasai artzeko zeure / tokira ezin urbildu. Enb 46. Zalaparta guztijak nasai 

ikusteko eskutauta egon zan zokondotik urtenik. Otx 28. Egon ari nasai. SM Zirik 71 (v. tbn. 80). Nasai geratuko 

da / izketan eurakin. BEnb NereA 203. Ez dago kale gorrian, eta tira! Lo egingo dau nasai. Erkiag BatB 123. 

Ertsi begi nasai, kanpoko atea, barrutik langa sendoa ezarriaz. Ib. 144. Ez dau Nikanor-ek gosaria nasai artzeko 

asti larregirik izan. Ib. 187. v. tbn. Echta Jos 26. Altuna 20. Kk Ab I 99. Markiegi in Ldi IL 14. Laux AB 84. 

Etxba Ibilt 488. � (Con reduplicación intensiva). � Nasai-nasai dot neure gogua. Kk Ab I 105. Nasai-nasai 

dedate [= edaten dute] / bero lixunkoia. Laux BBa 50. Etzun adi or nasai-nasai, ilda baego lez. Bilbao IpuiB 36. 

Baeben poz zindo bat or kolko-barruan, eta nasai-nasai, ardura barik, urteten eutsen kanpora. Vill in Bilbao 

IpuiB 8. v. tbn. Altuna 21. 

�5. (Ref. a la voz). � Haritchabaletek üzten zütian xaramelak eta ezarten zian bere botz nasai arrabitaren 

sonia bezain ezti. Const 40. Bere botz nasai eta eztia erabiliz. Ib. 28. Mintzoa nasaia ta gozoa zeukaten sofistek. 

Zait Plat 151. 

�6. "(Sal), cosa o persona que promete crecer mucho" A. 

II (Sust.). (R-is; Aq 8 (R), H (R)). Ref.: A; Iz R 401. �1. "Camisa de mujer" A. �2. "Nasaiak (pl.) dialecte 

biscayen, actions, discours, mœurs lâches et libres. Nasaiak esatia, egitia, tenir des discours, faire des actions 

libres et déshonnêtes" H. �3. "Abundancia" A. 

- NASAI ASKO. Tranquilamente, holgadamente. � Nasai asko bixi da. Otx 75. Bestiak nasai asko esan ei 

zetsan. SM Zirik 46. Egunkari bat mai ganean zabaldu ta irakurten diardu, nasai asko. Erkiag BatB 162. 

- NASAI EGIN. "Aflojar" Lar. 

- NASAI-LERA. Libertinaje. � Nasai-lerea etoi bat dala, / pozik ez dala griñetan, / gure Elburua goian dagola 

/ kurtze latz baten langetan. "El desenfreno". Gand Elorri 142. 

- NASAIRIK. Abundantemente. � Anai odola herrari, / eskainiz nasairik. Iratz 24. Amatto baten altzoan goxatu 

zaizten guziak, / uhainak bezen nasairik, etor oro gain huntara. Ib. 101. 

- NASAIXEAGO. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Antzarak bezala hazten eta gizentzen dira ahateak; 

bainan ura hurbil behar dute eta jatekoa arauka nasaixago. Dv Lab 292. 


mende. 

896


� Etim. Para su relación con lasai, v. FHV 324s. 

nasaiagotu. � (Ref. a las costumbres, maneras...). Hacerse más abandonado, licencioso. � Burdinbideok, erriak 

naastuagotu, oiturak nasaiagotu, izkerak bestelakotu eta nik dakit zenbat oker ekarri oi dituen batzuen aburuz. 


nasaialdi (H (V, G)). � "Soulagement, dilatation de cœur, contentement" H. � O, nolako negar samurrak! 

Nolako nasai aldiak ta biotzeko olgura ta askatutasunak! Mg CC 226. Illentzat biztugarria, / larrien nasai aldia. 

AB AmaE 373. Platonen asazkaldirik (lasai-aldi, nasai-aldi) ederrena orixe zenuen, alegia, elkar-izketa 

atseginak eta gorengoak. Zait Plat 23. 

nasaibide. � Relajamiento. � --Zer egin biar dau kastidadeko botua egin dabenak ezkondu gura badau? -- 

Begiratu Jainkuaren aurrian ondo dan edo ez bere promes edo eskinien nasaibidiak topetia. CrIc 170. 

nasaide. "Holganza" Lar. 

nasaidura (Dv (que cita a Gy) � A). � Abundancia. � Olioak, berenaz hedakor delakotz eta indar emaile, 

markatzen ditu Izpiritu-Sainduaren graziaren nasaidura eta indarra. CatJauf 110. 

nasaiera (Lar, H (V, G)). � "Lassitud, lasamiento" Lar. "Nasaiera, holgura" A Morf 112. 

nasaigarri (L, BN, S ap. Lh; Lar, H). �1. "Hijuela con que se ensancha lo que viene estrecho" Lar. "Eratxaki 

behar diozu athorra horri nasaigarri bat, hertsiegi baita, il faut que vous ajoutiez à cette chemise un morceau 

qui la rend plus ample, [...]" H. �2. (H). Licencioso. � Esango ditubela berba berdiak ta emon gaztiai konseju 

gaisto nasaigarrijak. Mg CO 253s (CC 172 lasaigarriak). �3. (V-gip ap. Etxba Eib; H). "Qui est propre à 

donner du soulagement, du contentement, du cœur" H. "Tranquilizador. Gaur an erabagi dana, munduarentzat 

nasaigarrixa" Etxba Eib. � (Con -zko, adnom.). � Negarrok, ostera, pozezko ziran, bakezko, ezkerrezko, 

nasaigarrizko. Erkiag Arran 186. 

nasaikeria (V, L, BN, S; vEys, H, Zam Voc). Ref.: A; Lh. �1. Libertinaje; acción deshonesta, lasciva. 

"Liviandad, lascivia" A. � Zeinbat gazte izango dira Madaleneak legez euren nasaikeriakaz errian berba-leku 

andia imini izan dabeenak? Zav Serm I 12. Biurtu gura ditubee egun ain dontsubak nasaikerijako bidaunetara. 

JJMg Mayatz (ap. H). Orditu ziran lurrean bizi ziranak bere nasaikerija agiriko ardauagaz. "Prostitutionis". Ur 

Apoc (V) 17, 2 (He lohikeria, Ur lizunkeria). Liberalismoak edo Nasaikeria erreñukoak aginduten daben lekuan. 

Itz Azald 212. Batzuk jai-egun santuetan egin daroezan nasaikeria eta nabarmenkeriak. Ib. 94 (v. tbn. 104). 

Dantza nastuetan eta beste nasaikeria batzuetan. Itz Berb I 97. Ausardia dute nagusi, nasaikeria adiskide, 

indarra lege, añenekoa ziri ta zigor. Ag G 217 (182 nasaikeri). Giriñetan gordin, irritzez gañezka, 

nasaikerietara ta aragikerietara zoli. Zait Gold 188. E, e, e. Edari etxe-kalte, / nasaikerien ate, / tabernetan 

alkate. NEtx LBB 364. � (Con -zko, adnom.). � Iru egun oneek dira mundukoentzat nasaikeriazko, guleriazko 

eta ordikeriazko egunak. Itz Berb I 97 (lasaikeriazko en la versión guipuzcoana). 

�2. "Choses qui tiennent de la prodigalité. Utzatzu holako nasaikeriak eta gauzak egin xuhurkiago, hurrikiago, 

laissez ces prodigalités [...]" H. 

- NASAIKERIA-ZALE. � Nasaikeria zale orregaz, zelan zenduzan / lotsagarriro zeure alabak jantzi loraz? 

AB AmaE 440. 

nasaiki (Gèze 317, Dv � A, H). � Tr. Documentado en la tradición septentrional no suletina y en algún autor 

meridional moderno. �1. En abundancia, abundantemente; generosamente. "Nasaiki biltzea, récolter 

abondamment. Nasaiki ematea, donner largement" H. � Ematen zaion guzia nasaiki pagatzen du. Dh 228. 

Kontsolazione suerte guziez nasaiki gaindika bethe zuen. Jaur 160. Iduri du Jainkoak beharrena eman duela 

nasaikienik. Dv Lab 195. Nahiz sokhorriak nasaikiago aurkhitzen diren. Prop 1876-77, 117. Neguan elhurra eta 

haize bihurria nasaiki. Prop 1882, 191. Jainkoak emanen dio [...] eta mila aldiz nasaikiago, hain finki desiratzen 

eta bilhatzen duen zorion osoa. Lap 44 (V 24). Lurraren laur izkinetarik gizonak nasaiki Elizaren arthalderat 

bilduren dituena. Arb Igand 61s. Gizonari eta apezari doazkon on guziak nasaiki emanak ziozkan Jainkoak. HU 

Aurp 107. Moisek makhilaz jorik eman zioten ura nasaiki. CatJauf 26. Han asetzen da bera nasaiki xingarrez. 

Ox 94. Aritz ezkurrez beterik beren papoa nasaiki ase ondoan. Zub 101. Ogi, arno eta haragi izanen duzue, eta 

nasaiki, bainan ez bakerik. Barb Leg 63. Nere baitarik ohiltzen ditut lurreko xede guziak / nasaikiago etor 

dakitan goiko zorion bizia. Iratz 72. Sudurpekoa nasaiki azitzen utzi zun. Etxde JJ 67. Nasaiki jan dute / 

hilbeltzeko zakhur / gosetuek. Mde Po 27. Odol gorri bazterretan / nasaiki ixurirenko. Casve SGrazi 152 (52 


mende. 

897


nasaikilan). v. tbn. MarIl 60. Etcham 102. FIr 136. JE Ber 39. Zerb IxtS 27. JEtchep 25. � Misionestentzat 

lanean ariz zerbeit gehiago irabaziko zuela behar bada, [...] eta horrela nasaikixagotto bizi araziko zituela bere 

etxekoak. Prop 1890, 108. � (vEys, H). "Amplement. Nasaiki dohat aldagarria, l'habit me va amplement" H. 

�2. "Au. fig., d'une manière relâchée, librement, dissolument. Nasaiki bizitzea eramatea, mener la vie dans le 

relâchement, dans la dissolution" H. �3. "Con frecuencia" A. � Zaitegi jaunak nasaiki aipatuko du Harpearen 

mithoa. Lf in Zait Plat XXII. 

nasaikiro (L, BN ap. A; Lar, H). � "Desembarazadamente" Lar. "Holgadamente" Ib. "Flojamente" A. 

nasaikizun. "Qui est à élargir, à rendre plus ample. Nasaikizun dira saldu darotatzun esku-larruak, les gants [...] 

demandent à être élargis" H. 

nasaikor. � Licencioso, libertino. � Larga biar dira dibersino edo olgantza nasaikor ta peligrosuak. Mg CO 

279. 

nasailore. � "Nasailora (msLond), ulmaria (bot.)" A. � Errumatisen sendagailu ona da nasailorea (reine-despois). 

Egunaria 2-8-1971 (ap. DRA). 

nasaipen (V-gip ap. A Apend). � Tranquilidad. "Licencia, desenfreno" A Apend. � Baretasun, arte ta 

nasaipena beragan dauan gizon apal, mazal eta gogo onekoa. Erkiag Arran 117. 

nasaitasun (O-SP 222, SP (in m., sin trad.), Lar, Izt 36r, H). �1. Libertinaje, licencia, relajación. "Holganza" 

Lar. � [Bo]ztasuna nasaitasunik gabe. Harb (ed. modificada por Hm) 66 (ap. SP). Nai dutelako bizi nasaitasun 

guziaz, aldegiten dute Kristoren mai ederretik. Mg CC 209. Iragoten ditube urtiak nasaitasunik andijenetan. Mg 

CO 241. Dantzazaliak santipikau gura litukee eureen nasaitasunak. fB Olg 176. Gizoneen ta emakumeen 

nasaitasun laarregijak illundu eban errazoiaren argija. fB Ic I 26. An da gero jan edan ta nasaitasuna. JJMg 

BasEsc 125. Beste guztijak bizi ziran nasaitasunian. Ib. 16. Zelan agertuko ete dira bere aurrian galdu dabeenak 

joija garbija nasaitasuneko simaurtzeetan? Ib. 236. Griña zitalai nasaitasun askatu bat emotea. Itz Azald 191. 

�2. (Lar, Añ, H, Zam Voc). "Floxedad, que no aprieta" Lar, Añ. "Ampleur, largeur" H. "Holgura, anchura" Zam 

Voc. �3. (V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Tranquilidad, calma; alivio, desahogo. "Holgura, tranquilidad. 

Orduan alegindutako alkartasunak ekarri dabe mundura nasaittasun apur bat biargiñendako" Etxba Eib. � 

Emun eusten nasaitasun onegaz. msOñ 226. Eztauka orrek, gaur, ezkondu zanean aña patxada ta nasaitasun. 

Ag G 235. Ura egoera beltza! Etzaukan orduantxe nasaitasun ta atsegiñ andirik gure gazteak. Ib. 156. Lagun ta 

adiskide zintzoaren illetetara joan izan ezpalitz, ez eukean aren barruak nasaitasunik izango. Erkiag Arran 169. 

�4. (L, BN ap. A; Dv, H). "Abundancia, amplitud" A. � Aberats zazu ene errumeskeria zure bethetasun eta 

nasaitasunetik. MarIl 126s. Izpiritu Sainduak [...] zaindu zioen bere graziarik baliosenen nasaitasun guzia. Ib. 

92. Jainkoak bethetzen du graziaz eta benedikzionez halako nasaitasunekin, non ez baita sekulan izanen hunen 

parerik. Jaur 349. Bakea dela bethi hire murru azkarren barnean, eta nasaitasun hire dorretan. Jubilau 1926, 75 

(ap. DRA). � "Prodigalité, excès. Behar dena igortzera, nasaitasunik gabe, dépenser ce qu'il faut sans 

prodigalité. Boztasuna nasaitasunik gabe, la joie sans excès" H (cf. supra Harb ap. SP). �5. "Libéralité. Miraz 

nago zure bihotzaren nasaitasunaz, je suis dans l'admiration de la générosité de votre cœur" H. 

nasaite. � Período de abundancia. � Zazpi urte nasaiteren ondotik zazpi urte gosete izanen zirela. Othoizlari 

1959 (n.º 19), 225. Salduko omen du zazpi urte nasaite hetaz altxatu zuen ogia. Ib. 225. 

nasaitu (V, L, BN, S; Lcc, Lar, Añ, H, Zam Voc). Ref.: A; Lh; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp Berg. �1. Aflojar, 

ensanchar. "Afloxar" Lcc, Lar y Añ. "Tiramollar, término náutico" Lar. "Oinetakoak nasaitzea, rendre une 

chaussure large" H. "Oiñgo aldi guztian kaliak nasaitzen diardue" Etxba Eib. "Prakak estugi neuzkan da 

nasaitera eruaittut" Elexp Berg. � Senarrak tira egiten deutsanian zuk itxi edo nasaituten badozu arija, [...]. 

Astar I 275. Eure soiñekoak bere, eugaz batera azi ta nasaiturik iagozak. A BeinB 74. �2. Relajar(se) (ref. a la 

moral, las costumbres...). "Se relâcher dans sa conduite, devenir libre, perdre de sa retenue" H. � Santa Teresak 

beste birtute baleuke bere, galdu ta nasaituko lirate uda aldi baten alango piestetara duazan neskatillak. Mg CO 

132. [Sendotasuna] ez nagitu ta nasaituteko neure ejerzizio santuetan. Añ LoraS 180. Nasaitu daigun dotrina au 

al daigun guztia, dantza zaliai gusto emoteko. fB Olg 97. Oitura onak txartu eta nasaitutea. Itz Azald 206 (v. 

tbn. 213). Baña osasunaren itxaropen ta bizitziaren gurari larregirik ez dozu euki biar, nasaitu etzaitezan 

arimiagaz euki biar dozun arduran. Garit Veni mecum 49 (ap. DRA). �3. (V; H). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp 

Berg. Tranquilizar(se), relajar(se). "Zure ikhusteak nasaitu nau, votre vue m'a consolé, m'a soulagé" H. "Berria 

amaittu zanian, naiz galdu, nasaittu giñan" Etxba Eib. "Dirua eskutan ikusi zebanian nasaittu zan" Elexp Berg. 


mende. 

898


� Galdu egingo da / gizona ta belan / beti badiñardu / gogor bearrean. / Nasaitu beiteke / tingi bat aldian / 

osasuna izan daian. Zav Fab RIEV 1909, 36. Barru au egingo jat puska bat nasaitu. AB AmaE 273. Baña 

nasaitu, atseden zaite, / seme maite. Ib. 11. Gurasoen estutasuna, bai, txarra zan; baña nasaitu zeitekean 

zelanbait Mañasik berak aurreratuta eukazan diru apurtxoakaz. Ag Kr 158. Masima ezin zan nasaittu etxe 

barruan, ta [...] mutiko bati jaurti eutsan pitxar zar bat. Echta Jos 71. Noz-edo-noz asmo au bete al ixango 

ebanaren itxaropenak zerbait nasaitu eutson bere barruba. Kk Ab I 38. Gaurkoa bukatu diagu zorionean, eta 

nasaitu gaitezen kopla zarretan. NEtx Antz 17. Zabaldu yaka bularra mutillari eta arnasea nasaitu. Erkiag BatB 

163. Berba onegaz Dukia nasaittu zan biziko onduen. Etxba Ibilt 483. v. tbn. SM Zirik 50. � (Part. en función de 

adj.). � Gu gabilz kate ta katigutasun lotsagarri bat urratuten, arnasa baketsu ta nasaituba billatuten. Mg PAb 

205. � "Absolver, askatu, lasaitu, nasaitu" Izt 3v. �4. (L, BN, S ap. A; Dv). "Abundar, hacerse abundante" A. 

�5. "Prendre de l'ampleur, devenir abondant, dépensier" H. �6. (Sust.). "Respiro, desahogo, alivio. Kreditua 

pagau zebanian arek artu zeban nasaittua" Elexp Berg. 

nasaitxo, nasaitxu. � Dim. de nasai. "Nasaitxo, nasahiegi. Nasaitxo daukat zinturoia" Elexp Berg. � Batak 

nasaitxu bizi nai dau: ondo jan, ondo edan, ondo jantzi, ara ta ona ibilli, au ta bestea ikusi. Eguzk GizAuz 147 

(v. tbn. 143). 

nasaitzaile. � Tranquilizador. � Gloria zuri mundua ez eze, / infernu goitutzallea, / guretzat nasaitzallea, / 

premiñan laguntzallea, / ordu estu ta larrietatik / zatxakuz libratzallea. AB AmaE 374. 

nasaitzar. � Aum. de nasai. � Dantza ostian kale, bide ta lagun zoro nasaitzarren artian, zer iragoten ez da? 

Mg CO 68. 

nasaizia (L-côte ap. A; Dv). � Abundancia. Cf. eskunasaizia. � Jainkoak zeruko ihintzaz eta lurreko 

goritasunaz eman dezazula ogiaren eta arnoaren nasaizia. Dv Gen 27, 28 (BiblE oparotasuna). Hurraneko itsas 

bazterra xarmagarri eragiten dute bere nasaiziak, ekartzen dituen fruitu onek. Dv Telem 50. Ameriketako 

nasaizia gehiagoko batek berdintzen zituelarik Frantziaren eskasak. Prop 1906, 98 (v. tbn. 69). � (Con -zko, 

adnom.). � Zazpi behi ederrak eta ogiburu betheak, dira zazpi nasaiziazko urthe. Dv Gen 41, 26 (Ol aseurte). 

nasakatu (L, BN, S, R). Ref.: A; Lh. � "Revolcarse" A. 

nasapuntako. "(V-m), cucaña marítima. Llámase así porque el mástil a cuyo extremo se enarbola un pañuelo se 

coloca horizontalmente en la punta del muelle" A. 

nasarki (Lar � H). � "Músculo" Lar. 

nasarkiti (Lar � H). � "Musculoso" Lar. 

nasaro (Lar � H). � "Complexión", "temperamento", "temperie", "temple de humores, metales, &c." Lar. � 

Behatuz heien bekhatuei, heien bizi-bideari, heien nasaroari, heien barneko moldurei. "Complexion". Birjin 

227. 

nasarotu. "Templadura, [...] adintzea, nasarotzea" Lar. 

nasarre (Lar � H (-rria)). � "Estuco" Lar. 

nasartetu (Lar � H). � "Entremezclar", "entreverar" Lar. 

nasdi (Lar � H). � "Tropel, junta de cosas mal ordenadas", "tropelía" Lar. 

nasdiro (Lar � H). � En tropel. "(De) tropel" Lar. � Soñu oiekin izuturikan / bazkatzen zeuden ardiyak, / 

zelaiyetatik saletxeetara / nasdiro datoz guztiyak. Etxeg EE 1883b, 525. 

nasedari. "Potaje, brebaje mezclado" Lar. 

naserausi. "Guirigai" Lar. 


mende. 

899


naseru. v. lazaro. 

nasi. v. nahasi. 

nasi-masi. v. nahas-mahas. 

nasjaki (Lar, Añ, H). � Salsa. � "Salsera, [...] nasjaki-ontzia" Lar � H. 

nasjakitxo. "Salsilla" Lar. 

nasjoko. "Folla, lance en el torneo, lanzarien nasjokoa" Lar. 

naska. v. nazka. 

naskaldu. � "Maestrear, adulterar algo mezclándolo" Lar. � Naskaldu zaitez [Kantauri-itxaso] gaben-gaberdiz 

/ ume dollor ta etsai-egarriz... Loram 97. 

naskar. "Revoltosilla" (AN-araq). 

naskari. "(R), pan grosero, comuña. Ya no se hace" A. v. 2 naski. 

naskari. v. nahastari. 

naskarilla. � "Mortero de cal y arena" Lar, Añ. � Adrilluen arteko naskarilla edo morteroa txeatzen dute, 

barrenen sartzeko. It Dial (ed. 1963), 41 (ed. 1857, 31 adrilluen arteko morteroa). 

naskarri. v. nahasgarri; nazkagarri. 

1 naski (G, L, B, BN-ciz-arb, Ae, R; vEys, Dv, H), neski (AN-ulz). Ref.: A; A Aezk 296; Iz Ulz (neski, atzo); 

Gte Erd 161. � Probablemente; al parecer; sin duda, ciertamente. "Uste duzu naski gure nausia zarela, vous 

croyez peut-être que vous êtes notre maître. Iduritzen zaitzu naski guziak manatu behar gaituzula, il vous 

semble, sans doute, [...]. Ez da naski aski goizik ethorriko, il ne viendra pas probablement d'assez bonne heure" 

Dv. "Atzo otza geiago itten tzuen neski gaur biño, ez?" Iz Ulz (s.v. atzo). "Naski (e)torri de, eztakit seguru (B), 

jin da naski (BN-ciz-arb)" Gte Erd 161 (junto a behar bada, seguraski, noski, etc., de otras zonas). v. 

beharbada, heldubada, noski. � Tr. Documentado sobre todo en textos alto-navarros y septentrionales; tbn. en 

algunos textos guipuzcoanos. En DFrec hay 25 ejs., 24 de ellos sept., de naski. � Izigarria bada hiltzea, naski 

perillosago izanen da luzeki bizitzea. "Forsitan". SP Imit I 23, 2 (Mst heltübada, Ip bentüraz, Ol ausaz, Leon 

nere ustez). Egun gelditzen bazare aitzakia baten gatik, bihar naski estakuru handiago bat etorriko zaitzu. SP 

Imit IV 10, 4. Argatik naski / dabil mundua igasi / toki artatik. GavS 15. Eskuak garbitzean uste zuen naski bere 

arima ere garbitzen zuela. Zer enganio! Lg II 276. Mutxurdin bat edo bi lehen beatak iduri, / airaturik jarri dire 

lege berri horri / ezkont bailitazke naski protestantik jen baladi. AstLas 70. Iténdu bai naski, / Jauna, 

amorosturík / amorosteagátik ní. LE Kop 110. [Abere izenak] ez dira naski izen uts, nola naiko ta naiaz beste 

gabe asmatuak. VMg XII. Etzaikan naski bere burua seindu handi batentzat. Dh 144. Badakizu naski zer den 

zigarra. Dv Dial 23 (It noski, Ip arauz). Zertako har bi lan? Hobe delakoan naski. Dv Lab 28. Uste duzu naski 

ez dudala itsasoa hor sarthuko? Hb Egia XI. Orain irureun urte omen zan / gertaera au lenago, / bitarte ontan 

zenbait otz bero / naski izandua dago. Arrantz 79. Hutsak ahalaz khendu edo xuxendu ditugu; zenbait naski guri 

ere itzuri zaikegu. Ip in Ax (ed. 1864), VIII (v. tbn. Ip Dial 33). [Gaitz handi] batek gure aita eta ama ereman 

zitian; hobeko baitzen naski haurren erdiak ereman balitu, burasoak utzirik! Elzb PAd 16. Pethion, ihesi 

zabilarik, goseak naski hil arazi zuen. Elsb Fram 126. Guk ere, naski, hoi dukegu hoberena, Luixa? Barb Sup 

121. Gutaz trufatzen haiz, naski? Ox 54. Lehen arratsaldean, / ur-eskasez naski, [...] / hil zen [xipa]. Etcham 

113. Egirik bada, egi da, naski, / urka-bearraren itza. "Ciertamente". Or Eus 121. Ba ote da gehiago betizorik 

Larrunen? Guti, naski. Zerb Azk 46 (v. tbn. IxtS 54). Egi da, naski, Iauna, Zuk egin zenitula zeru-lurrak. "Verum 

est enim". Or Aitork 359. Esanen dute, naski, / maitez galdu naizela. Gazt MusIx 200. Tipitik maite izan ditut 

eskuara eta eskualdungoa, naski ene inguruan maiz mintzatzen nituen karlixteri esker. Larz in Alzola Atalak 

117. Zer mintzaira mintzatzen ote zion? Berak etzakien, entzulek ere ez naski, bainan nolazpeit elgar aditzen 

zuketen. Ardoy SFran 136. Sen Grat, naski Lixozen sortua. "Sans doute". Ib. 15. Pertsu hauk oraiko ez dute 


mende. 

900


naski baliorik, bainan orduko ene nahigabea eta gogoetak adiarazten dituzte. Xa Odol 268. 

v. tbn. Monho 28. Gy 25. Bordel 173. Laph 208. CartAnd 393. ChantP 92. Lap 236 (V 106). EOnAlm 1905, 17 

(ap. DRA). JE Bur 17. Inza Azalp 151. Zub 104. EusJok 81. Ldi UO 47. Mde Pr 147. JEtchep 83. Lf in Zait Plat 

XVIII. Larz Iru 36. Lab SuEm 171. Mattin 136. 

- BAI NASKI. v. bai. 

- EZ NASKI. Ciertamente no, claro que no. � Joanen ote gina gú alá beragátik eta geurengátik ere? Ez náski. 

LE Urt ms. 34v. Etzela beraz on deputatuentzat. Ez naski! HU Aurp 169. 'Latinik eztala bear'. Ez, naski, apaiz 

protestante ezkondu orietako bat izateko. A Ardi 26. 

- NASKIAN. Probablemente (no con seguridad). � Zeren hobe baidaukat nik nere iduri sinplean / handia 

naskian baino, txikia segurean. Gy 47. 

- NASKIZ. Probablemente (no con seguridad). � Naskiz etorriko diren gauzez ansiatzeak zer diakharkezu 

tristura tristuraren gainean baizen? "De futuris contingentibus". SP Imit III 30, 2 (Ch ethorkizuneko gauza segur 

eztirenen gatik, Mst gero jin behar diren, Ol lirakenen). 

2 naski (G-azp ap. A; Lar). �1. "Pan bazo" Lar. "Comuña, pan grosero" A. v. naskari. � "Manger qu'on prépare 

pour chiens et autres animaux avec de la farine ou du son foin mêlé à du son grossier" H. �2. "Naski, pan de 

maíz, distinto del talo" Ond Bac. v. arto (2). � "Naski (adj.), barrabás, mal carácter" Ond Bac. 

naski. v. nahaski. 

naskiko. � "(L, BN), contingente, fortuito" A (que cita a Dv). � Ez, ene semea, ez da hori, ez, gauza itsua, ez 

eikikoa, ez naskikoa. Dv Lab 121. --Gauza miresgarria da hori! --Bai, eta ez da naskikoa, segura da. Ib. 244. 

naskiro (G ap. A; Lar, Añ, H (V, G)). � "Puede ser que sí, bearbada bai, naskiro bai" Lar y Añ (s.v. poder). 

"Zure xakurrak dira eiztatzen ari diren oiek? Naskiro bai" H. � Eta zu, Kafarnaun, naskiro pensatan tzu biar 

tzinala igan zeuriarartio? Izanen zra, bai, abatitruk iburniaraino. Hual Mt 11, 23 (Echn benturaz, Samper 

balima). 

naslika (L? ap. A; Lar � H). � "Betún", "brea", "liga en la plata, oro, &c." Lar. "Tout mélange épais, plus ou 

moins gluant de substances grasses" H. � Naslikaz ferekatuko duzu barnetik eta kanpotik. Dv Gen 6, 14 (Urt 

alkaternaz, Ur betunarekin, Ol, Ker uiez, BiblE bikez). Izan zituzten, beraz, adrailuak harri orde eta naslika 

zimendutzat. Dv Gen 11, 3. Zidimeko ibarra dena naslika putzu zen. Bibl Gen 14, 10 (Dv naslika; BiblE 

galipot). 

naslikatu (Lar � H). � "Brear", "embetunar", "ligar los metales" Lar. 

nasloki. "Anémona" Izt C 46. 

nasloraki (Lar � Lcq). � "Anémone, planta" Lar. "(Anemone pulsatilla), pulsatilla" Lcq 46. 

nasmas. v. nahas-mahas. 

nasopai (Lar � H). � "Tortera, tartera" Lar. 

nasope (Lar � H). � "Tortada" Lar. 

nasorlora (Lar � H). � "Festón, adorno de flores, frutas y ojas" Lar. 

naspapeldu (Lar), naspapertu (Lar). � "Traspapelarse" Lar. 

naspetxa (Lar � H). � "Duende" Lar. 

naspetxari. "Trasguero" Lar. 

naspetxatu. "Trasguear, imitar el ruido y juguetes de los trasgos" Lar. 


mende. 

901


naspetxo. "Duendecillo" Lar. 

nastalari. v. nahastari. 

nastale. "Alcamonias, varias semillas para guisados" Lar. 

nastali (Lar, Añ, H). � "Embuste" Lar. "Droga, embuste" Añ. "Tromperie, artifice" H. 

nastalitu (Lar � H). � "Embustir, nastalitu, enbusteak sortu" Lar. 

nastatu. v. nahastatu. 

nastatxori. "Paro azul (V-gip)" A Apend. 

nastekazale. v. nahastekatzaile. 

nastikatu. v. nahastekatu. 

nastitu. v. nahastatu. 

nastor. v. nahaskor. 

nastzale. v. nahastzaile. 

nata. �1. "(Sal, R), mancha, tacha" A. AxN explica notha (440) por nata. v. 1 nota. � [Leiar] guztiz garbi ta 

distikor batean berealaxetik begietaratzen da natarik txikiena. Zink (ap. DRA, que no da más ref.). �2. Mota. v. 

fits. � Zer begitartereki izartran zra beiratra nata zore añaxaren begian eta etzu guart emoitan biga dagonari 

ziaurnaren barnian? Hual Mt 7, 3 (Samper bilatxa). �3. "(R), peca" A. �4. "(S-saug), excrément. Gathü-nata, 

excrément de chat" Lh. 

- NATA EGIN. � Jesusek Gorphutz Sainduko Sakramendua establitu zuen sala edo zenakle ederra... 

profanatua khausitu ginuen... Turkoen emazteki batzu ari dira han nata egiten. Ducq 285 (ap. DRA, que traduce 

"ensuciar, evacuar el vientre"). 

natatu. AxN explica ohorean notatzen (362) por honran natatzen. 

natibitate (V-gip, G-azp, Sal; Arch VocGr). Ref.: Echaide Nav 75; Etxba Eib; Elexp Berg. � Natividad; 

navidad. "Natibitxate biaramonian jaixo zan gure txikiña" Etxba Eib. "Natibitate, ase ta bete; San Estebantxe, 

len bezelantxe" (V-gip). � [Buruilla 15] Maria birjinaren nat[ibitatea]. Lç Cal a 7r. Jauna, Natibitateak eztoaz 

alperrik. Mic 12v. Birjina Sainduaren sortzea edo Natibitatea. CatLav 435 (V 206). Berba baten esan dagidan 

nolakoa dan mutila, / egin eginik aren gorputza, Natibitate subila. Acto 349. Nathibitateko Besta. CatS 97. 

Nathibitate edo Egüberri egünian. Ib. 96. Natibitete egunian, aguardientia opillakin, orixe izaten ei zan (V-gip). 

Gand Eusk 1956, 210. Natibitate altzineko egunak. ZMoso 40. v. tbn. Gç 94. 

natifo. "Ori ezta agitz natifoa (AN-5vill)" Gte Erd 233 (junto a ez da sanoa, ezta buruz osatutakoa, ezta bete 

betea, etc., de otras zonas). 

natio. "Nátixokua, de raza. Nátixotik datorrena" Iz ArOñ. 

natir. � Sodio. � Natir utsik ez da iñon aurkitzen; baña mairako gatzak ugari dauko. Natiren ikurra Na da. 

GJaur Kimia 143. Natiragaz egiten dirian gorputzak zer askotarako dira gai, alan be mairako gatza. Ib. l44. 

- NATIR-KOLOR. Cloruro sódico. � Natir-kolora mairako gatza yatzu. GJaur Kimia 144. 

nato. v. natu. 

natrai(a). v. nostrai(a). � Begiak hantuak dituenean, egizue ahia ogi natraiaren [el editor corrige nostraiaren] 

irinez eta ezti guti batekin. Mong 592. Egizue ahia ogi natraiaren [corregido tbn. nostraiaren] irinez eta hartaz 


mende. 

902


lot goizetan eta arratsetan. Ib. 592. 

natre. "(S-saug), tout à fait. Natre üdüri tützü, ils se ressemblent tout à fait (béarn. natre)" Lh. 

natreki. "(S-saug), exactement" Lh. 

natroi. � Natrón. � Kimika-azterketa bidez beroien aztarrenak arkitu ahal izan dira momietan, eta illobitan, 

berriz, natroiez beteriko murkoak. Etxde Egan 1961 (1-3), 95. 

natsa. v. natza. 

natsa. v. natza. 

natu (V-m, G ap. A; Lar, Mg Nom, Añ (G, AN), Izt 70r, H (V, G)), nato (Izt 70r, H). �1. Mancha, tacha; peca, 

mancha de la piel. "Mancha", "pinta, señal, mancha" Lar y Añ. "Immaculado, naturik bagea" Lar. v. 1 nota. � 

Da gure infantea biotz garbi zalea, / apareja bekio etse nato bagea. Acto 380. Tximurtxi natu edo zetaka 

gorritubak agertuten dira alango tximurtxituben sama, beso edo gorputzian. Mg PAb 179. Gure anima grazijaz 

apaindutakuaren edertasuna izanik aiñ arrigarria, natu edo mantxaak urteten dabee ezañaguak beragan, erropa 

guztiz zuri edo garbi baten legez. JJMg Mayatz (ap. H). Aur batzuek naturikan batere etzeukatenak. Ur Dan 1, 4 

(BiblE akatsik gabeak). Apaizak larrugorriko natua ikusi egingo dio. Ol Lev 13, 3 (Dv, Ur legena, Ker, Bibl, 

BiblE zauria). Legen-natua iñorengan aurkitu ezkero. Ib. 13, 9. Suge gaizto bat bularra iasota bizkar ezkatatsua 

ta natu aundiz orbandutako bere sabel luzea edatzen dituena. Ibiñ Virgil 103. �2. (Mala) inclinación, naturaleza. 

� Inklinazino edo natu gaistua. Mg CO 219 (CC 148 inklinazio). Ipui onek dio gazte uzu, natu txar ta aziera 

gaiztokoak berandu, nekez ta askotan iñoiz ere ezi ezin dirala. VMg 86. � "Malmutza, taimado; natua, genio" 

VMg 67. � Auan bat, biotzean beste bat da gizon malmutz ta okerren natua. VMg 67. �3. nato (V-ger ap. A). 

"Corteza exterior de la nuez" A. � "Mancha producida por esta corteza" A. 

natudun (Añ (G) � A). � "Pecoso" Añ. � Baña larruko natua zuri izanda ere, inguruko larrua baño sakonago 

ez bada, [...] apaizak natuduna zazpi egunez bereiz baztertuta euki beza. Ol Lev 13, 4 (BiblE gaixoa). Natua 

larruan edatzeke beltxundu bada, natuduna garbi aitortuko du. Ib. 13, 6. 

natugarri. "Propre à tacher ou que l'on peut tacher, souiller" H. 

natukizun. "Natukizuna, -kidina, qui est à, que l'on doit tacher" H. 

natura (Urt I 257, Gèze). �1. Naturaleza, carácter, ser; manera de ser. "Nature" Gèze (puede tbn. corresponder a 

la 3. a acepción). v. izaera (2). � Seme honak anhitz daidi amaren amorekatik; / gure natura haritu du zutan 

amoraturik. E 111. Zeren gizona baita hanbat natura fierretako eta korrunpitutako. Lç Adv *** 2r. Zeren haién 

lehen naturá abolituren baitate berze statu batetan resuszita ditezenzát. Lç Ins c 6v. Naturaren arauaz, legez eta 

ethorkiz dakiguna: bat bederaren barrena, konzientzia. Ax 420 (V 272). Natura dibinoa / edo Jainkotasuna. Gç 

212. Natura korrunpituaren indarrak bethi borthizten baitu gaizkirako usantza. He Gudu 87. Natürak plazer 

hartzen dü adixkide eta askazi hanitx ükheitiaz etxe hunetik. Mst III 54, 6 (SP, Ch naturaleza, Ol etorkia). Pare 

gabea bethitik izatu da asmu hori, / indar ganak itzultzeko natura hebaiñari. Gy 76. Erakutsiz badirela hiru 

presuna Yainkoa baithan eta natura bera dutela, ez du adimenduaren kontrakorik deus erraten. Hb Egia XII. 

Badire Jesu-Kristo baithan bi natura: Jainkoarena eta Gizonarena. CatJauf 56. Gauzen naturaren arauko 

zelakotz da gertatu berpizkunde hori. Mde Pr 205. v. tbn. Arg DevB 241. Tt Onsa 151. CatLav 29 (V 22). He 

Gudu 154. Zby RIEV 1908, 207. Natüra: CatLan 36. UskLiB 42. CatS 25. 

�2. Natural (de). � Desir hura konplitu du Garaziko naturak / eta haren adiskide orai Bordelen denak. E 261 

(cf. MEIG V 33 desir hura konplitu du Azpeitiko naturak). 

�3. Naturaleza (universo físico). v. izadi. � Naturaren kursu guzia gidatzen eta gobernatzen duena. Lç Ins C 

1v. Naturaren kontra egiten den haragizko bekhatua. Mat 30. Ezen gordea daduka naturak erregela / zeñetarik 

ez baitaite nihola errebela. EZ Man I 109. Zer ere baitu Naturak / kruelik bere baithan, / ikhus dezan Kreaturak 

/ kreatzaillea baithan. Arg DevB 196. Noiz ere herioa ethorririk naturari zor diozuna pagatuko bai duzu. Brtc 

264. Natura zuretzat ezta xuxena, / egiazki, baina bai amaizuna. Arch Fab 93. 'Natura non facit saltus', ots, 

naturak eztizu ezer egiten iauzika. Zait Plat 25. Histori-aurrekoetan diharduena ezin dabilkeela [...] natura eta 

kulturaren arteko bitartea zabaltzen. MEIG VIII 63. En DFrec hay 72 ejs., todos ellos meridionales. v. tbn. Harb 

285. 

�4. Natura (órganos sexuales). � Idiak bere natura edo pitxoa gogortua duenian zer egin behar den. [...] Aski 


mende. 

903


duzue malbariskak egostea burrarekin batean eta gero hartaz maiz phereka idiaren natura eta hala laster 

suflaraziko dio bere pitxoa. Mong 589. � (V-gip, G, AN-gip, L, B, S, R-uzt). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg; Gte 

Erd 229. "Vagina, parte del útero visible en la vaca, perra, etc." A. "Gaixua sortu jakon naturan da kendu eiñ 

giñuan" Elexp Berg. 

- NATURA-KONTRA(KO). Contrario a la naturaleza. � Ezen haién emaztek ere kanbiatu ukhan duté usanza 

naturala natura kontra denera. Lç Rom 1, 26 (He, BiblE naturaren kontrako, TB naturalezaren kontra, Dv 

ethorkiaren kontra, Ol aitzikora, Ker itzulietakora). Borondatez egiten den heriotzea. Natura kontrako bekhatua. 

Harb 33. � (Uso adv.). � Baldin hi naturaz basa zen olibatik ebaki izan bahaiz eta natura kontra oliba onean 

xarthatu bahaiz [...]. Lç Rom 11, 24. 

- NATURAREN GAINETIKO. Sobrenatural. v. NATURAZ GORAGOKO. � Grazia da dohain barnetiko eta 

natüraren gañetiko bat. CatS 63. Fedia da natüraren gañetiko den berthüte bat. Ib. 57. 

- NATURAZ. Por naturaleza. � Iainkoaren haur izatea eztugu naturaz, baina adopzionez eta graziaz. Lç Ins C 

3r. Ezen naturaz guziak gara maradikatuak. Ib. D 3v. Naturaz hiraren haur ginén berzeak-ere bezala. Lç Eph 2, 

3 (He sortzez, TB naturalki, Dv ethorkiz, Ol, BiblE izatez, Ker egikeraz). Zure ontasuna naturaz da, ene falta 

kostuma gaixtoen lehiaz. Harb 190. Zeren iuramentua bere ethorkiz, naturaz eta izanez Iainkoaren ohoratzeko 

[ordenatua da]. Ax 252s (V 169). Jinkuaren haurrak dira adopzionez eta graziaz, bainan ez natüraz Jesü-Kristo 

gure Jauna bezala. CatLan 34. Berez, jaiotzez eta naturaz, adargabea delako. MIH 387s. � (Precedido de gen.). 

� Zeren imortal baita bere naturaz eta ezin hiltzen baita. Tt Onsa 139. 

- NATURAZ GORAGO. "Naturazgoragoa, surnaturel" Lecl. 

- NATURAZ-GORAGOAKI. Sobrenaturalmente. � --Jesu-Kristo gure Jauna, nola izan zen kontzebitua eta 

sorthu zen Ama Birjinarenganik? --Obratuz Jainkoak naturazgoragoaki eta milagroki. CatLuz 12 (CatAe 26, 

CatSal 27, CatR 27 sobrenaturalki). 

- NATURAZ GORAGOKO, N. GAINEKO, N. GAINDIKO. Sobrenatural. � Natüraz gaintiko gaizen egitera 

iarten direnak. Bp I 87. Grazia hura naturaz goragoko argi bat da, Jainkoaren dohaiñ berezi bat. Ch III 54, 18 

(54, 8; SP naturaleza gaineko, Leon naturalezaz goragoko). Afekzione hori maizago da humanoa eta naturala 

ezenez naturaz goragokoa eta Jainkozkoa. Ib. 58, 3. Izpiritu sainduak ematen diotzoten naturaz goragoko argien 

arabera. He Gudu 61. Hura da natüraz gaiñeko Argi bat. CatLan 63. 

- NATUR ZIENTZIA. (Pl.). Ciencias naturales. � Lehengo eta oraingo gizarteari dagozkion jakintzak ezin 

hautsizko lokarriz lotuak daude natur zientziei. MEIG VIII 65 (v. tbn. 61). 

- NATURAZKO. a) (El editor interpreta los ejs. citados como "bien nacido"). � Zeren orai zuk, iauna, noble eta 

naturazkoak bezala, baituzu estimatzen [...] heuskara. E 7. Ezta gizon naturazko hala egiten duiena, / zeren eztu 

ezagutzen hala hongi egina. Ib. 131. b) Natural. � Naturazko eta eskribuzko manuaren testigu. EZ Man I 71. 

Naturazko legearen manuak. EZ Eliç 429. Zeren iskiribatu duen philosophia bat gauza naturazkoez tratatzen 

duena. ES 144. Barnean eta kanpoan ditugun dohaiñak, nahiz naturazkoak, nahiz graziazkoak, guziak dire 

zureganik ditugun ungiak. Ch III 22, 2 (SP naturalezatik, Mst natüralki). Naturazkoak, geuregan eta ingurunean 

ditugun zerak, kenduz gero, ez ote da kultura herriaren nortasuna bera? MEIG IX 61. 

natural (SP, Urt I 114, Añ), naturale (Lcc), naturaal. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. 

Hallamos ejs. seguros de naturale en Lazarraga y Elizalde, y de naturaal en Capanaga. En DFrec hay 20 ejs. de 

natural. �1. Natural, producido por la naturaleza; propio por naturaleza. "Naturalmente, naturalea legez" Lcc. 

"Razón natural, argi naturala, errazoi geurezkoa" Añ. � Zeruko Jaunagaz eta bere andra naturaleagaz. fJZ 99. 

Udaonek ekarriko deu / txoritxo naturalea. (Azcoitia, 1566). FLV 1991, 289. Baina gizon naturalak eztitu 

konprehenditzen Iainkoaren spirituaren gauzák. Lç 1 Cor 2, 14. Halaber arrak-ere, utzirik emaztén usanza 

naturala, berotu izan dirade bere guthizián bata berzeagana. Lç Rom 1, 27 (TB naturala; He naturaren 

arauera, Dv bere bidezkoa, Ol bide yatorra, BiblE berez dagozkien). O, pietatearen Aita naturala, edo pietatea 

bera! Harb 140. Nola baitira bi gaitzerizkoa, bata naturala, haragiarena eta bertzea librea, borondatearena. Ax 

272 (V 182). Guraso naturaalak zer zor deutsee umeai? Cap 48 (21 naturala). Zure edertasun naturala aski da 

zure senharrarentzat. SP Phil 289. Hala nola urthe natürala bere sasoetan arrapartitü baita. Bp II 3. Beldurrez 

gaitzi dakion Jainkoari zeiña ganik baititutzu ditutzun dohaiñ eta talendu natural guziak. Ch I 7, 2 (Mst 

natüralak; SP zure izaitez, Ol etorkiz). Arte gabeko edo berezko erretorika naturala nola dan. Cb EBO 41. 

Misterio natural hek ezin konpreni detzakek eta nahi hituzke bada konprenitu Jinkoaren misterioak? Mih 39. Zer 

gauza da lege naturala deritzan jaiozko ta ekarraizko legea? Ub 16 (v. tbn. lege natural en Lç ABC I 5r, Ax 523 

(V 337), ES 86, AA I 505, Astar II 244, Lard 12, Hb Esk 44; lege naturale en El 59). Eriyotzan galdu zan uniño 

naturala arimiak gorputzagaz eukana. Zuzaeta 83. Aita Jaungoikoaren Seme propioa eta naturala. Gco I 409. 

Kristau justuak ditu bizitza mota bi: bata da naturala, begiz ikusten deguna. Gco II 8. Bakotxaren jenioa, griña 

naturala. Añ MisE 105. Erreinu naturala edo berezkoa. Ib. 49. Jesu Kristok, bere gorphutz naturalaz bertzalde, 

badu gorphutz misteriozko bat. Dh 255s. Gure izpirituari hain natural zaion arintasun eta inkonstantziaren 

kontra gure buruen begiratzekotzat. MarIl 22s. Su naturala konparatuz ifernukoarekin ez da itzala baizen. Jaur 

123. Bi hitzez errateko, naturala eta surnaturala. HU Aurp 116. 

� (s. XX). Krisma saindua da olio naturala balsamoarekin nahasia. CatJauf 109. Asto naturalen esniak. Iraola 


mende. 

904


56. Erlisione naturala baizik etzuelakotz onesten, debekatu zeien bertze edozoinen erakustea. JE Bur 43. Ikusiko 

al dituzu zu baño beeragokorik anitz, bertsolari "naturala" besterik iristeko gauza ez dirana. Ldi IL 109. Abots 

meheaz egin beharrean, bere abots naturala athera ta [...]. Osk Kurl 184. Lehen jokoa atera ondoan kartak bere 

ordenamentu naturalean geratzen ziren. Arti Ipuin 67. Izaki pentsalari onek baditu bere joera eta yoranak, 

kontuan artzekoak, gorputzaren legeak bezin naturalak eta jatorrak direlako. Vill Jaink 120. Eztago Moralik. 

Giza-oituren historia natural bat; emen eztago besterik. Ib. 80. Zientzia natural, positivu eta zeatz oien 

mozkorrak eta zorabioak artua. Ib. 36. Ez dira gertaera usuak hizkuntza bizi eta naturaletan. MIH 106. 

v. tbn. Hm 195. Tt Onsa 15. ES 117. CatLav 126 (V 68). He Gudu 53. Gy 104. Lap 34 (V 19). 

� (Precedido de barau; ref. al ayuno que se guarda desde medianoche hasta comulgar). � Barur naturala da 

eguna hasten delarik gauherditarik gauherditara, noiz ere nehork ezpaitu deus hartu. Tt Arima 50s. Baraur 

naturala edo ezer bere artu baga egotea. Cb CatV 75. Zer aditzen da komulgatuko danak eraman bear duen 

baraur natural edo oso osoaren izenez? Mg CC 228. Gauberditik orduraño baru naturalean egotea. Añ CatAN 

55. v. tbn. OA 72. Iraz 59. AA I 427. JJMg BasEsc 66. CatLlo 71. CatLuz 37. CatUlz 44. 

�2. (V-gip, G-azp, AN-gip, B; Dv). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 233. Natural; auténtico, como es debido. 

"Naturel, franc" Dv. "Auraxe dok personia naturala" Elexp Berg. "Aura ziero naturala dok olako gauzak 

eitteko? Arek erozer gauza, eztok persona naturala ta" Ib. "Zakur au ez da naturala (V-gip, B), zakur au ezta 

arront naturala (AN-gip), txakur au antzemanda dago, ez dela oso naturala (G-azp)" Gte Erd 233. � Zu izan 

zara, eta izanen zara, euskaldunen ohorea, habea, iabea, sostengua eta kantabres fina, naturala eta egiazkoa. 

Ax 5s (V 2). Zapataiñaren lenguaia phoz eta naturala, / gustaturik bankerari, baderro berehala: [...] Gy 80. 

Fronterizo oriek / naturalak dira. Bordel 150. Asko alditan aitu izan det / txit ona dala berori, / naturala ta 

formala zana / antziñan nion igerri. Tx B 163. � (Adv.). "Natural, sin afectación. Oso natural egon die 

ezkonbarrixak" Elexp Berg. "Monzon ezautu giñuan, orrek eitten zeben euskeria natural" Ib. � Eskuara 

orthografa arras natural ezartzeko [...] behar laitekela segitu izkiribatzeko molde hau: [...]. MarIl XV. Juan 

Bautista Gaztelu, / orra laugarrena, / iñork inkurriyorik / ez du orrena, / natural juntatuta / labak elkarrena. 

AzpPr 112. Despreziyorik ez du / jaun orrek merezi, / sentidubak natural / ditu adierazi. Ib. 110. Ari-jabia 

ibillitu zan / natural eta seriyo. EusJok II 90. Asi ziran ta Atxunberri au / natural degu ikusi. EusJok 93. 

�3. (V-gip, G-azp, AN-gip, B). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 233. Natural, normal, lógico. "Naturala dan moduan, 

kokoteraiño jeuan iñon bendian egoten" Elexp Berg. � Errazoa da naturala / neure aoaz dasadala / itaundu 

jatan kasua. Lazarraga (B) 1183rb. Gauza naturala da animale orori, bere biziaren maite ukhaitia eta haren 

konserbatzia. Tt Onsa 152. Sentimentuba artutia txaarto egiten deuskubenian, naturala da, ta ez da berez 

pekatu. JJMg BasEsc 183. Naturala dalako artutia naibagia adiskide edo senideen eriotzeetan. Ib. 270. Neretzat 

hori zeharo naturala zen pentsatzea, ba bueno, jendearen joerak gauzak erabakiko zituela. MEIG IX 76. 

�4. Natural (de). � Eze ni nazala Marsellako naturale, eta ene izena da Clarian. Lazarraga 1147v. Ni nas 

emakume triste bat, Ejiptuko naturala. JJMg BasEsc 239. Elorrioko naturala da / Balentin Berriotxoa. Xe 369. 

Urrustil da Azpeitiya, / Jose bertako naturala da. EusJok 139. Au Zumaiako naturala da, / bertan jaio ta azia. 

EusJok II 68. v. tbn. Tx B I 137. 

�5. + naturale. (Sust.). Forma de ser, naturaleza. v. natura, izaera. � Jaungoikoak eman ziran naturalak 

eragin dit pekatu. OA 135. --Nola gara aren Seme? --Zergatik berak eman zigun naturalearen eta graziaren 

izatea. El 42. Bere natural on egokiagatik, bere gurasoakiko ta beste guztiakiko txitez estimagarria izandu zan. 

Cb Just 87. Persona aserrekorrak alegiña egin oi badu bere kondizio, humore edo natural gaiztoa eskuratzeko. 

Gco II 49. Bere bizitasun edo natural aserrekorra. Ib. 49. 

- NATURALEZKO. Natural. � Gauza gusti oneetan dakigu eztaguana berezko edo naturalezko eztan gauzarik. 

Astar II 41. 

- UR NATURAL. v. ur. 

naturaleza (Lcc, SP, Urt I 114, Lecl, Dv). �1. Naturaleza, forma de ser, carácter. Los testimonios de los 

lexicógrafos son ambiguos y pueden corresponder a cualquiera de las dos acepciones. � Tr. Documentado en 

todos los dialectos; en el s. XX sólo se encuentra en CatUlz (16), Leon, Xalbador y Lafitte. En DFrec hay 5 ejs. 

� Iainkoa baithan eztela edireiten Iainkotasun bat, izaite bat eta naturaleza bat baizen. Mat 39. Arenganik 

baitugu geuren naturaleza eta gauza guziak. Ber Doc 128v. Halako naturaleza du bekhatuak, non uste baitut 

ezen eztela nehor ere [...] bere gaixtakeriak unhatzen eztuenik. Ax 464 (V 301). Gizonaren naturaleza errazki 

erorten da bere afekzione onetarik. SP Phil 501. Zeren hirur presuna hek ezpaitute naturaleza bat baizen. Arg 

DevB 236. O Jainkoa, zeiñaren naturaleza baita miserikordiaren egitea eta barkhatzea. Gç 55. Naturaleza eta 

grazia hagitz dire diferent. "Natura". Ch III 31, 5 (Leon naturaleza). Naturaleza, ungira bethi uzkur eta gaizkira 

bethi lehiatsu denaren borthitzteko. He Gudu 31. Izatezko edo bakoitzak bere naturalezako duen erretorika. Cb 

EBO 40. Semeak bakarrik gizonen naturalezea edo izatea artu eban. Cb CatV 70. Gure zentzuak entzuterat, gure 

naturalezaren eta nahien arabera bizitzerat. Lg II 213. Nosbait zetan edo atan olgetia, naturaleziak eskatuten 

dabena da. fB Olg 11. Ordikerijak kanseetan dau naturalezia ta laburtu bizitzia. JJMg BasEsc 209 (v. tbn. 200). 

Geure naturaleziari berez jagokazan gurarijak bere errazoiak neurtu ta zuzendu biar ditu. fB Ic II 252. Baditu bi 


mende.


naturaleza, Jainkoarena eta Gizonarena. CatLuz 31. Naturaleza erreberrituz, lurra estaliz lorez. MarIl 4. 

Edozein gizonek daukaz beregan naturaleza desbardin edo diferente bi, bata gorputza, bestea arimea. CatBus 

43s. Badire naturalezak / oillarren eta epherrenak. "Il est des naturels". Gy 279. Zaphaldi on bat eman dezola 

gizonak bere naturalezari, eta naturalezak iphizta guti bilhatuko dio. Laph 167. Berthutean aitzinatzeko behar 

dela naturaleza gudukatu, naturaleza garhaitu. Ib. 166. Noizik behin, pasionek, naturalezaren flekezek itzaltzen 

badiote fedearen argia. Lap 14 (V 9). Badakizue engoitik zer den / gizonen naturaleza. Xa in Mattin 95. Iduri 

baitzitzaion gizonaren naturaleza ez ditakela hez bortxaka baizik. Lf ELit 205. Atsegina naturalezari dagokio; 

atsekabea, izpirituari. MEIG I 110. 

v. tbn. Harb 40. Cap 76. Hm 109. Bp I 32. OA 16. El 43. Iraz 54. Zuzaeta 77. Monho 132. Dh 179. Mg CC 218. 

Añ CatAN 21. Gco I 408. AA III 500. CatLlo 20. JesBih 464. Jaur 203. Legaz 13. 

� Urretik egiten diren gauzak, nahiz izan ditezin itxura diferentetakoak bethi dira urrezkoak eta urrearen 

naturaleza berekoak. ES 103. 

� "Constitución física. Ainbeste alkol eran da olako osasuna eukitzeko, derrior naturaleza gogorrekua biar" 

Elexp Berg. 

�2. (V-gip; SP). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. Naturaleza (universo físico). � Naturalezako legeen kontra. Cap 

104. Jende hau Ebanjelioa predika ziteken artean bizi izan zen naturalezaren legean. ES 112. Arzen dozu kontxa 

eder bat perla prezioso bat unidurik naturaleziak ifini deutsana. Zuzaeta 83. Naturaleziak apaindu eban 

edertasun andijagaz. JJMg BasEsc 228. Ez dago luurraren ganian eskubiderik naturaleziaren legia austeko. fB 

Ic I 27. Iru modutan aitu leitekiala Jaungoikuaren erreinuba; bata da naturalezakua, au da, zeru, luur eta 

euretan dagozan gauza gustijak. Astar II 254. Elkhar behar da lagundu / naturalezak nahi du. Gy 36. Lurra dute 

zeru, naturaleza Yainko, gaua egun. Hb Egia 125. Jainkoaren semearen izenean eta Jainko semeak bezala 

naturaleza guziari manatzen zion. Laph 214. Mireio-n izadia edo naturaleza nagusi. Or Mi IV. Maitasuna... Nola 

garabilzki Naturalezak! Nai duen eran maneatzen gaitu. Txill Let 88. Zer da izadia edo naturaleza, norbaitek 

eusten ezpadio, sostengua ematen ezpadio? Vill Jaink 158. v. tbn. Lg I 327. 

- NATURALEZAZ (SP, Urt). De por sí, por naturaleza. "Ab ingenio improbus, naturalezaz gaxtóa" Urt I 9. � 

Naturalezaz umillatzen da [Unikornioa] / damarik dakusenean. Lazarraga 1184v. Ain on emun baleust 

kantatzeko / bozau naturalezaz bentureak. Ib. (B) 1193rb. Badira bere naturalezaz gaitz, garratz, latz eta samin 

diren bihotzak. SP Phil 342 (He 345 berenez). Mundu guztian eztelarik eskualduna baino jendaki edo leinu 

nobleagorik, [...] zein-nahi-den gauzetan antzatsuagorik, naturelezaz ethorkorragorik [...]. ES 399. Gizonak 

bere egitez eta naturalezaz du iakiteko gutizia. Ch I 2, 1 (SP sorkuraz, Mst natüralki, Ol berenez, Leon izatez). 

Gizona txarra edo dongia bada ezta onelakua berez edo naturalezaz, ezpada bere guraz edo borondatez. Astar II 

97. Naturalezaz kasta gogorrak / ta gañera umetsuak. Tx B II 65. 

- NATURALEZAZ GAINE(TI)KO, NATURALEZAZ GORAGOKO. Sobrenatural. � Ez gauza naturazkoez 

eta lurrekoez bainan bai naturalezaz goragokoez tratatzen duena. ES 144. Beste birtute batzuek dira naturalezaz 

gañekoak, fedearen argiarekin ezagutzen diranak. Gco II 82 (8 naturalezaz gañetikoa). Birtute naturalezaz 

gañetiko bat. Astar II 11. Itxaromen edo esperanzia dala doe naturaleziaz gañetiko bat. Ib. 12. Jaungoikoaren 

egitade miragarrizko ta naturaleziaz gañetikoaz. CatBus 15. Bada hemen zerbeit naturalezaz goragoko. Lap 331 

(V 151). Karitatea da naturalezaz goragoko berthute bat. CatJauf 92. Grazia hori naturalezaz goragoko argi bat 

da. Leon Imit III 54, 12 (54, 8; SP naturaleza gaineko, Ch naturaz goragoko). 

- NATURALEZAZKO (SP, sin trad.). (Adnom.). � Naturalezazko amudioak. SP Phil e) 3v (He XI amodio 

naturalak). Fedeak irakhasten darokun xede batetik heldu zaikuna, eta ez naturalezazko mobimendutik edo 

xedetik heldu dena. CatLav 279 (V 139). Lotubak askatutia, tristiak poza ta pobriak bizigarrija gura izatia 

geurezkua da, naturalezazkua da. fB Ic II 257. v. tbn. Gco I 414. 

naturalismo. � Naturalismo. � Beraz, beheraka zihoan 'naturalismoa' Etxegarairen ustez. MEIG VI 87. 

naturalista. �1. Naturalista, (el) que se dedica al estudio de las ciencias naturales. � Naturalistek diote bipera 

dela suge mota gaixto bat. Tt Onsa 37s. Schirach naturalista fama aundikoak egin zituan obserbazio eta 

esperienzia berriak. ErleG 54. Naturalistek erakhusten daukute Afrikako desertuetan badirela zur ernaiak (des 

poutres) bezain handiko sugeak. Elsb Fram 177. �2. Naturalista, partidario del naturalismo. � Alemanijai, 

arrainai ta txorijai emon deutseez Jaungoikuak sengarrijak edo sentidubak eta izatia (naturalista itsubak ukatu 

arren). Baña ez deutseez emon entendimentuba. fB Ic I 15. Ezpaita sekula naturalistarik azaldu bizigabekoen 

eremutik bizidunetara lerro jarraitu eta etengabeko ori aurkitu duenik. Vill Jaink 64. Naturalisten ikustepuntutik 

gauza begiratuaz, miñak eta oiñazeak eztu batere misteriorik. Ib. 120 (v. tbn. 60). 

naturalitate, naturalidade. � Naturalidad. � Esango dizut naturalidade guziyakin. Iraola 30. 

naturalki. �1. Por naturaleza. � Hik erran nahi duk, beraz, ezen ohore hori haren beraren dela eta naturalki 

hari berari apertenitzen zaiola. Lç Ins C 3r. Lurra bere ethorkian / sorthua bekhatutan / naturalki miserian / 


mende. 

906


zakusan zorthe huntan. Arg DevB 48. Halatan da [eskuara] berenez eta naturalki ahal tuzken kalitate eder 

guztiez hain beztitua eta dothatua non [...]. ES 191. Naturalki atsegiñ egiten darokun gauzak edo usantzak gure 

gogarako egiten duena lauster heldu zaiku spiriturat. "Naturaliter". Ch III 48, 5 (SP naturalezaz). Zeren 

naturalki guziek plazer hartzen baitugu sensuei atsegiñ egiten dioten gauzez mintzatzeaz. He Gudu 146. Gizon 

orok natüralki jakitia desiratzen die. Mst I 2, 1 (SP sorkuraz, Ch naturalezaz, Ol berenez, Leon izatez). 

Odolaren gorphützetik separatziak kausatzen baitü natüralki heriotzia. CatLan 131. Naturalki dien pietatiak. AR 

307. Animále jénero guziék dúte naturálki afizióne berén humeengána. LE Matr2 81. Bekhatuari ihes egiten 

zaio, naturalki higuin diren gauzei bezala. Dh 97. Naturalki kolerazko haurrak ginen, berzeak bezala. TB Eph 2, 

3 (Lç naturaz, He sortzez, Dv ethorkiz, Ol, BiblE izatez). Gaineko opserbazione hautarik naturalki heldu dena 

da. MarIl XV. v. tbn. Ip Hil 155. �2. Con naturalidad, espontáneamente. � Nola geure gogarako gauzekin 

naturalki bozten eta alegeratzen baikara, hala desgogarakoekin eta kontrakoekin tristetzen eta haserretzen gara. 

Ax 271 (V 181). Eskuararen mintzaira behar da izan ez luzegia, ez laburregia, ez mehegia, ez lodiegia, baizik 

naturalki eta lanoki batere aphaindurarik eta bernizadurarik gabe. ES 135. Eskualdun naturalki eta lanoki 

mintzo direnek. Ib. 135. Birjina sainduak agertzen du Elisabet sainduarentzat duen amodioa, maite zuen 

naturalki bere ahaide bezala. Jaur 354. Naturalki hiri hartako gizonek harmak hartuko zituzten, bilduko ziren 

plazarat. Elsb Fram 70s. Bera ta Kattaliñ izan ezik, mahikideak etziran ari naturalki. Osk Kurl 104. �3. 

Naturalmente. � Munduko bazter guzietarik abiatua du trumilka jendea. Bakotxa bere aldian baizik ez dezake 

haatik ikus ez artha, naturalki. JE Ber 87. 

naturaltasun. � Naturalidad. � Irudi onek bizia ta naturaltasuna dario. Etxde Egan 1961 (1-3), 86. Zibilizazio 

guzia, naturaltasunaren aurkako araudi geroz eta absurdoagoa baino ez bait da. PPer Harrip 37. Huts larriak, 

bi ditu itzulpen honek. Esan dudan naturaltasunik eza, aurrenik. MIH 350. Naturaltasunak hizkuntz gaietan 

duen esku nagusiari dagokion begiramen apala. MEIG VI 185. [Bertsolariengan] maiz topa daitekeelako noski 

bestetan urri dabilen naturaltasuna. MEIG II 106. En DFrec hay 4 ejs. 

natusu. v. natutsu. 

natutsu (H) natusu (Lar). � "Pintojo" Lar. "Plein de taches, de macules, de souillures" H. 

natutu (Lar, Añ (V, G, AN) � A, H). �1. Manchar. � Illargi odolez natutuak edo mantxatuak. Kortazar Serm 

6. �2. Inquietarse. � --Egia! Gure Ramuntxo gaur datorkigu! --Eta etorrera orrekin oso natutua dabil. Alz Ram 

66. 

natxa. v. natza. 

natza (Sc ap. A; H), natxa (BN-ciz ap. A), natsa (S ap. Alth in Lander RIEV 1911, 600), natx. �1. "Essieu" H. 

"Eje, en general" A. v. ardatz, haxa. � Bi natx muturreko burdina. HerVal 148. Natx muturreko bat. Ib. 223. 

�2. "(Sc), eje, pieza de hierro en sentido vertical, que sostiene la viga del molino" A. 

natzi. v. 2 nazi. 

nau. v. 2 lau; neu. 

nauada. v. lautada. 

nauaro. v. laubaro. 

nauastu. v. nabastu. 

nauder (Lar � Izt C 199 (nanderra, por error) y H). "Faisán" Lar. "Faisan (le). Hegaztin handi eder bat da 

nauderra, luma urhe gorri hainitz duena eta guziz buztan xoragarri batetik aise ezagutuko dena" Dass-Eliss GH 

1924, 469. � Bidasoan Azken-portutik Nauder edo Faisanen ugarte bitartean. EE 1881b, 292. Ageri bai-ziran, 

ingurumaian, urrez pintarratutako nauder gorrantzak, lepo-zildai gorriekiko egazti iztunak. A. Arrue Egan 1955 

(3-4), 9. 

naufrajio. � (Con egin 'naufragar'). v. nofraia. � Hiruretan zihorrez azotatu izan naiz, behin lapidatu izan 

naiz, hiruretan naufrajio egin ukhan dut. Lç 2 Cor 11, 25 (He galdu izan naiz itsasoan, TB nofraie egin dut, Dv 


mende. 

907


kosta jo dut). 

naugarri. v. laugarri. 

nauka. "(L, BN, S), miaulement" Lh. v. ñauka. 

naukai. v. laukai. 

naukari. � "(L, BN, S), miauleur" Lh. v. ñaukari. � Gatu naukaria ez da ihiztaria. Herr 25-12-1958, 4. 

naukatu. "(L, BN, S), miauler" Lh. v. ñaukatu. 

? naukera (Lar Sup � H (V)). � "Porfía" Lar Sup. Se trata seguramente de una errata por maukera (q.v.). 

nauki. v. 2 lauki. 

naukizun. v. 1 laukizun. 

1 nauna. "(V-och-m), sacerdote o toda persona respetable (voc. puer.)" A. Cf. jaun. 

2 nauna. "(L), llorón, descontento" A. 

naunau. "(V-arr, B), perro (voc. puer.)" A. 

naurau, naure. v. neurau, neure. 

� nauritu. v. nabaritu. 

naurri. v. neurri. 

nausa (AN, S ap. A; Lar, Aq 1062 (AN), H), nausna (L-côte ap. A). �1. Burla, mofa. "Befa" Lar. "Idoiak eta 

nausak nihori etzaika lakhet, les injures et les moqueries [...]" H. � Etxenko bestik ere ikhus aldi oroz / hari 

entzün nausetzaz eni injurios. Etch 174. Anna eta Kaifa aphez handien etxian igurtzi zütian laido, nausa eta 

goitzarren ümiliagarrienak. Ip Hil 162. Gertatzen bazen ezin eden bat, nausa eta gaxtokeriak gaintika zütiana. 

Const 26. �2. "Affront, afrontü, nausa" Gèze. 

- NAUSA-BIDE. Medio de burla, de diversión. � Laidozko edo trufazko kanta batzuetan, tobera-munstra eta 

holako nausa-bideen karietara. Lf ELit 83. 

- NAUSA EGIN. Burlarse (de). "(S; Foix), railler" Lh. � Noiz eta ere baita okasinorik handiena hetaz nausa eta 

irri egiteko. ES 167. Zeiñhatzen ikhusi zienian, trüfa, nausa eta erri egin zeren, lotsorra eta putruiña deitzen 

zielarik. MaiMarIl 114. Ebanjeliua pratikatzen dien persuna fideler goitzarren egiten beitie eta nausa. CatS 113. 

- NAUSAZ. "(L, S; HeH), mofándose" A. � Halaber aphezen gehienak ere nausaz ari zeitzon lege-erakasleki 

eta zaharreki, ziuelarik: [...]. Ip Mt 27, 41 (BiblE irri egiten zioten). Beha zegoen oste guzia eta aitzindariek 

bertzeekin batean nausaz erraiten zioten. HeH Lc 23, 35 (He trufaz). 

� Etim. Préstamo románico, probablemente del occitano; cf. FEW 7, 56s. 

nausagarri. "Moquable, digne de risée" H. 

nausale (S ap. A; Dv). � "Moqueur, méprisant" Dv (que dice tomarlo de Gèze, pero cf. nausatzaile). "Burlón" 

A. � Ekainetik hunat nausi jarria bezala dugu eskualde huntan: ez bakarrik nausi, bainan nausale (persifleur) 

eta nahasle. Lf GH 1924, 737 (v. tbn. Murtuts 49). 

nausari (Lar, Aq 1063 (AN)). � "Mofador" Lar. "Burlador" Aq. 

nausatu (S ap. A; SP (-z-), Lar, Gèze � Dv, H), nausnatu (L ap. Lh). �1. Burlarse. (Normalmente aux. trans. 

bipersonal). "(S), gausser" SP. "Mofar" Lar. "Railler, se moquer" Gèze. � Tr. Documentado en textos suletinos y 

en Orixe. � Aditzen eztuan gauza eztezala phusta ez nausa. O Pr 483. Zoin ere beitirate aski güti khiristi haren 


mende. 

908


[prioriaren] trüfatzeko edo nausatzeko , eztükeie kargürik haboro konfrarian. Mercy 38s. Igarailiak aldiz 

nausatzen ari zeitzon büria iharrausten zielarik. Ip Mt 27, 39 (BiblE irain egiten zioten). Uhoin lagünak 

nausatzen beitzian Jesüs Jüdioekin erraiten zeiolarik: "Krist bahiz libra hadi ihaur eta gü hirekin". Ip Hil 130. 

Alle phüta semia / uste diat nabasiki, / bigotaren aitzinean / nausatzen tzaitala ari. Mustafa 100 (ap. DRA). Ez 

bedi nitaz nausa. "Non irrideat". Or Aitork 238. �2. "Faire fi avec mépris" Dv. �3. (Aux. trans.). Engañar. � 

Ateraño sartu ta dantzudan mintzoa Aimon-ena ote dan ala Yainkoak nauzatzen nauten. 'Si estoy engañado por 

los dioses'. Zait Sof 195. Nausa lezan nahi zuen ba, hura ukabilka zehatzeko zio berri bat ukan lezan. Baina ez 

zuen nausatu. Mde Pr 159. 

nausatzaile (H), nausazale (Gèze, H). � "Moqueur" Gèze. "Amaren nausazaliari jan begitze begiak beliek, à 

celui qui se moque de sa mère [...]" H. 

nausegile. "Moqueur" Lh Eusk 1919-20 (II), 82. 

nausi. v. nagusi. 

nausiko(a). v. nagusigo(a). 

naus(i)kontu. v. NAGUSI-KONTU. 

nausiñtasun. v. nagusientasun. 

nauski. � "(Sal), probablemente" A. v. naski. � Emazte karek kura aitu zuelarik arritrik baratu zen, baia 

nauski etzakon jinetsi ta ez konprenditu ere, baia gizonak egiara erran zakon. ZMoso 47. 

nauskiro. "(Sal), probablemente" A. 

nausna. v. nausa. 

nausu (V-ger). � Tela fina. (El tema no es seguro, quizá -o; para su relación con lauso, etc., v. FHV 550). 

nautasun. v. lautasun. 

nautika. � Náutica. � Itsasketa edo Nautikako eskola. Erkiag Arran 133. En DFrec hay 3 ejs. 

nautu. v. 1 lautu. 

nauturre (Lar � H). � "Esmalte" Lar. Cf. Lar: "Esmaltar, nauturretu". 

naximentu (G-azp), nazimentu. � Nacimiento, belén. � Agertzen dira iruditegian batetik bestera pasatzen 

mutill batzubek Naximentu batekiñ. Sor Gabon 35. Etxean, nere anaiaren aurrak pozteko, nazimentu bat 

antolatuko zuten. NEtx Antz 112. Irurak nazimentu-aurrean jarrita abes bezate len Anek abestutako abestia 

bera. Ib. 94. Erregeren ondotik, Napolesko handizkiak eta herria hasi ziren elkarren lehian naximentuak 

antolatzen. MEIG I 76. Kortxo eta oroldiozko naximentua, irudi merkez jantzia, edozeinek antola dezake. Ib. 76. 

1 naza (B, BN-ciz, Sal, S; Lecl, H), maza (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (maza); Lrq. �1. "Saetín, cauce del 

molino" A. "Canal d'un moulin" Lrq. � Ama Birjina biharamunian has-arazi ditu langilliak naza berri baten 

egiten aspaldidanik famaturikako errota berri baten egin arazteko (Orzaize, 1792). RIEV 1934, 688. Nazako 

gastia burusuri egun bat. HerVal 170. Nazan egun bat. Ib. 186. Ogubeko ibai handian badirelakotz toki batzu ur 

guzia jausten dena errota nazatik bezala. Prop 1896, 87. Eihera bateko nazarat erori da. Eskual 11-4-1913, 2. 

Bakhotxak bere nazarat ur (BN). Lander Eusk 1925 (IV), 39. 

� Canal (en gral.). � Odolik baizen etzen ikhusten ura zen tokietan, erreketan, nazetan, eta urbilgune guzietan. 

Etcheberry 64. Heien artetik egiteko, naza handi bat bezala, uraren bidea, zioten hastetik ere, beharko zirela ez 

dakit zenbat miliun! HU Zez 45 (ref. al canal de Panamá). 

� nasa (V-ple). "Nasa, ugetura datozen urentzako bidea (V-ple). Nasak atera paleaz" A Apend. 

�2. (BN, Sal, S; Dv). Ref.: A; Lrq. Presa, dique. "Digue d'une rivière" Lrq. � Behin haren naza hautse dianian 

jarraikiz gaistokeria güzien ühaiztia bezala doalakoz. Egiat 261. Bainan eztiote zabaltzen gañera ibaiaren naza. 


mende. 

909


Arch Gram 26. Izokin, amurraia, korrokoin, xarboa / Arrain maite hautatuz bethi yatekoa, / Erne direnek yakin 

nola har nazetan, / Utzi gabe guziak bertzentzat hazitan. Hb Esk 93. Urak egiten dituen desarrimenduen 

xuxentzeko, nazen erreparatzeko. Elsb LehE 2. Han ere badira mendi zuhaitzdunak, eta osin zabal bat bere naza 

haundiarekin, olako tresnak higitzen dituenak. Zub 118. Santa Grazi [...] bere errekako naza gaitzarekin, 

Kakuetako bere gerenda lazgarriekin. JE GH 1932, 397. Hego-ekaldean bazen eraikia [...] naza handi bat; 

bazterretako urak harat biltzen ziren. Herr 10-12-1959, 1. Ühaitzaren naza. Casve SGrazi 78. 

�3. Alberca, cisterna. � Hiru naza handi dira, harri bihotzean zilhatuak. Naza edo aska heien ura jausten da 

harat bereziki aiphatu dugun ithurritik. Ducq 207 (ap. DRA). Biltzen da uri denboretako eta kalernetako ur 

guzia naza handi batzuetara. Prop 1894, 37. 

- NAZA-BULAR. "Naza-bulhar (BN-lab), parte del depósito de un molino, tangente a la presa" A. 

- NAZAKO BORTA. "Mazako borthak (S; Foix), écluse" Lh. 

2 naza. "(B), casta, lo mismo hablando de personas que de animales" A. 

naza. v. 1-2 nasa. 

nazarear. � Nazareo. "Nazarear, nazaréen, juif consacré à Dieu" Dv. v. nazir; cf. nazaretar. � Orduan 

nazarearrari bat-tasuneko tabernaklearen athe-aitzinean murriztuko zaio bere kontsekrazioneko ilaia. Dv Num 

6, 18 (Ur BOEg 290 nazareo). 

nazarear. v. nazaretar. 

nazarendar, nazareendar, nazariendar. � Nazareno, de Nazaret. v. nazareno, nazaretar. � Deithua izanen da 

Nazarendarra. He Mt 2, 23 (TB nazariendarra, Echn, SalabBN nazarendarra; Lç, BOEanm 1281 nazareno, Dv, 

Ur, Leon, Ol, BiblE nazaretarra). Bizar-nabalak ez du egundaino ukitu ene burua, nazareendarra naizelakotzat 

(erran nahi da Jainkoari konsekratua ene amaren sabeletik). Lg I 233. 

nazareno. �1. Nazareno, de Nazaret. v. nazaretar. � Ni nauk Iesus Nazareno, hik persekutatzen duana. Lç Act 

22, 8. Eta hara ethorririk habita zedin Nazareth deitzen den hirian: Profetéz erran izan zena konpli ledinzat, 

ezen Nazareno deithuren zela. Lç Mt 2, 23 (BOEanm 1281, Ur (V), Hual, Samper nazareno; He, Echn, SalabBN 

nazarendar, TB nazariendar; Dv, Ur, Ip, Ol, Leon, IBk, IBe nazaret(h)ar). Betleenen iaioko da, / Nazareten 

haziko, / Nazarenoa hargatik / jendeak du deithuko. EZ Noel 34. Nazarenoa deritzan Jesus / Emen ote da 

arkitzen? Bast 6. Nor nai dezute, Nazarenoa / Edo a libra dezadan? Ib. 30. Jesus nazarenua, / guztiyon jabia, / 

serbituz maitatzia / litzake obia. Ud 91. 

� +nazariano. (Nombre que aplicaban a los seguidores de Jesús). � Gizon pestilentioso haur sedizione 

altxatzen drauela Iudu guziei mundu orotan, eta Nazarenoén sektaren buru dela. Lç Act 24, 5 (TB nazariano; 

IBe nazaretar). 

�2. Nazareo, judío consagrado a Dios. v. nazareo. � Testament zaharreko denboran Nazarenoak begiratzen 

ziren ez xoilki hordi-araz zezaketen edarietarik, baiñan oraiño mahats guzietarik. He Phil 86 (SP 85 nazareo). 

Nere buruan egundaño ez da burnirik jarri, zeren nazarenoa naizan, au da, amaren sabeletik Jainkoaren 

serbitzorako eskeñia. Lard 145. 

nazareo. � Nazareo, judío consagrado a Dios. v. nazir, nazareno (2). � Hala leheneko nazareoak zeudezin ez 

xoilki hordi zezaketen guzietarik edan gabe, bainan orain mahatzik eta agaratzik ere ian gabe. SP Phil 85 (He 

86 nazarenoak). Orduan arras ebakiko zaio Nazareoari elkartasuneko tabernakuloko atean bere konsagrazioko 

illadatsa. (Num 6, 18). Ur BOEg 290 (Dv nazarear, Ol, Ker nazir, BiblE nazireu). 

nazaretar (Dv (-th-)). � Nazareno. "Nazaretharra, nazarenus, qui est de Nazareth" Dv (que lo diferencia de 

nazarear, 'juif consacré à Dieu', q.v.). v. nazareno. � Iosepen buruaren gañean izango dituk, eta bere anaien 

artetikako Nazaretarraren gañean. Urt Gen 49, 26 (Dv nazaretarraren). Deithuko dute Nazaretharra. Dv Mt 2, 

23 (Ur, Ip, Ol, Leon, IBe nazaret(h)ar; BOEanm 1281, Ur (V), Hual, Samper nazareno; He, Echn, SalabBN 

nazarendar, TB nazariendar). Jesus nazaretharra duzue bilhatzen? Ox 82. Yesus nazaretarra, yuduen erregea. 

Ir YKBiz 501. Nazaretarrak poztu egin bear zuten, alako gizon aundia beren erritarra zalako. Ib. 193n. 

� +nazarear. (Nombre que aplicaban a los seguidores de Jesús). � Jesus-engan siñistatu zutenei deitzen zitzaien 

[...] nazaret-arrak, Jesus nazaret-arraren aldekoak ziralako. Inza Azalp 8. Berau da nazaretarren sektako buru. 

IBe Act 24, 5 (He nazarear, Ol, Ker, IBk nazaretar; Lç nazareno, Dv nazarethiar). 

nazaretiar. "Nazarethiarra, Nazarenus, partisan de Jésus de Nazareth. Nazarethiarren buruzagietarik da, il est 


mende. 

910


l'un des chefs des Nazaréens" Dv. � Gizon izurriztari hau atzeman dugu, lurreko bazter orotan builetan Judu 

guzien ezartzen hari, eta Nazarethiarren aldebandako itxindi. Dv Act 24, 5 (IBe nazaretar). 

nazariano. v. nazareno. 

nazariendar. v. nazarendar. 

1 nazaro. � Naturaleza, forma de ser. � Nekez aldiz basa gathia arimal hau bere nazaroaz delakoz hora beno 

basago ta ohilago. Egiat 165. Nazaroaz zen izigarri amoros. Ib. 218. 

2 nazaro. "(Git.), enfermo" A. 

1 nazi. "(V-ple), gente, raza" A. 

2 nazi, natzi. � Nazi. v. nazitar. � Zu "natzi" ez bazara ere, ez dut uste ezkertiar zarenik. Mde Pr 58s. En 

DFrec hay 3 ejs. de nazi. 

nazierde. � "(R-uzt), ven, venid vos. No se emplea más que en el imperativo, exactamente como el bizkaino 

erdu" A. v. 1 erdu. � "Nazierdei (R-uzt), venid vosotros" A. 

nazimentu. v. naximentu. 

nazio (SP, Urt III 285), nazione (Urt III 285, Gèze), nazino (V-gip), nazinoe. Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg 

(naziñua). � Nación. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 250 ejs. de nazio, 9 de 

nazione y 1 de naziño. � Berze nazione orok uste dute ezin deus ere skriba daiteiela lengoaje hartan. E 7. 

Haren ahotik ilkhiten zen ezpata zorrotz bat harzaz io ditzanzát nazioneak. Lç Apoc 19, 15 (He nazione; TB 

yendaia, Dv, Ip populu, Ol, BiblE herriak). Nazione guziék lauda bezate Iainkoa. Lç ABC B 3r. Gure nazioa 

dela kopla maite duena. EZ Man I 4 (76 nazione). Orrhoitzen zen lekhu dohakabe hark eta nazione guziak yasan 

behar zituzten ondikoez. Lg II 221. Othe da eta izan othe daite nazionerik gu garen baino ohoratuagorik? Brtc 

228. Aphezak nazioneak pagatzen tu. Revol 135. Egortzen dire Nazionearen Asanblada batetarat. Ib. 115. 

Khiristi nazionia oro / behar dügü destrüitü, / eta sarrasien legia / orotan plazatü. Xarlem 246. Erromako 

Apostoluben Elexa Santa guztientzakuari, zeñetan bat egiten diran jaioterri edo nazinoe guztiak (1820). VMg 

RIEV 1934, 681. Zoazte beraz, eta erakhuts zazue nazione guzier. TB Mt 28, 19. Oihuz diotela: biba nazione 

handia! Gy 121. Profetek erakusten dute Eliza mendixken gaineko hiri bat bezala, argitu eta bildu behar dituena 

nazione guziak. Hb Egia 109. Denbora berian biali zituan nazio askotara Ebanjelio santua predika zezaten asko 

erlijioso. Bv AsL 165. Iainkoaren nazione hautetsia. Elsb Fram 59. Itxasoa igaro ta / geure nazinoak / eztaukaz 

isla ederrak / lagun gitxikoak? Azc PB 318. Gauza oso probetxugarria izango zela nazio guziaren izenean 

Lurdes-ara peregrinazio bat egitea. Goñi 116. Aberrijak edo naziñuak osasuntsutu ta gogortu. Kk Ab I 20. 

Nazio aundien arteko batzarra Berlin-en. Basarri 165. Sei nazionetan bada 165 miliun jende. Herr 10-3- 

1960, 4. Frantzian edo eztakit nun, nazio guztien agintarien billera aundi bat egin zan. And AUzta 63. Nazioak 

edo erresumak. Vill Jaink 170. Nazio askotako jendeek osatzen dute. Berron Kijote 199. Horrela gerta daiteke 

eta gertatzen da nazioartekotasuna gailen irtetea, nazioartekotasun hori "nazio bakar baten artekotasuna" 

besterik ez bada ere. MEIG VII 26. v. tbn. Harb 283. Hm 166. Izt Po 139. It Fab 249. Xe 383. Tx B I 103. Ldi 

IL 82. Uzt Sas 124. Nazione: Gç 48. Tt Arima 97. ES 119. CatLav 377 (V 182). CatLan 39. BOEanm 1296 (Mt 

10, 18). Monho 28. UskLiB 143. MarIl 114. Jaur 110. Arch Gram 29. Bordel 148. CatS 30. Ip Hil 8. Const 38. 

Mde Pr 224. Naziño: Zuzaeta 94. 

� (Como primer miembro de comp.). � Nazio hizkuntza bat, nazioko herriaren egiña da. Txill HetaH 89. 

Mendebaldean, Ekialdeko Elizan ez bezala, ameskeria zen nazio hizkuntzaz eginiko liturjia. In MEIG VI 31. 

nazioarteko. � Internacional. � 1919an eraiki zuen Parisen Jean Meyer jaunak "Institut Métapsychique 

International" (IMI), hau da, nazio arteko psikologi gaindiko ikastegia. Mde Pr 317s. Historiari baino nazio 

arteko lege eta politikari dagokion [idazlan] bat bazterrera utzirik. MIH 236. Egungo prosa, gaiak bereizten ez 

duenean, ez da hizkuntza batekoa eta batena, nazio artekoa baizik. Ib. 115. Onenean ere, ez baitugu euskara 

herri eta nazioarteko tratu-hizkuntza mailara jasoko. MEIG VIII 112. En DFrec hay 53 ejs., meridionales. 

nazioartekotasun. � Internacionalidad. � Modu horiek "nazioartekotasunaren" aurka daude. MEIG VII 44 (v. 

tbn. otro ej. s.v. nazio). 


mende. 

911


nazional. � Nacional. � Fundament horien guzien gainean ordenatu du Asanblada Nazionalek pausatuak izan 

ditezen inposak. Revol 135. Uztailaren 14an zelebratzen dugu besta nazionala delakoa. Elsb Fram 75. Guardia 

nazionaleko yeneralak. Ib. 85. Peregrinazio nazionala. Goñi 117. Herriko hizkuntza nazionala. Mde Pr 240. 

Urte hortan berean unibertsitate nazionala eraikitzen ahal dute katolikoek. Ib. 242. [Irakaskuntza] pribatukoak 

maizegi saiatu ohi ziren, bere "abertzaletasuna" erakusteko, nazionalekoei gainak ematen. MEIG IX 28. En 

DFrec hay 322 ejs., meridionales. 

nazionalismo, nazionalismu. � Nacionalismo. � XIXgarren mendeko azken erdian, nazionalismua aitzinatuz 

zoan. Mde Pr 241. En DFrec hay 59 ejs., meridionales. 

nazionalista. � Nacionalista. v. abertzale. � Euskaldun guztien, bai nazionalista, bai jaimista, bai 

tradizionalista, alderdi guztietako euskaldunen izkera garbia dan euskerea jasotzeko. Belaus LEItz 108. Orduko 

nazionalistek enda hau salbatu nahi izan dute oroz lehen. Mde Pr 240. Pan-pan! lau tiro eman eta seko utzi 

zuten. [...] Zergaitik? Nazionalista omen zala ta. Ugalde Iltz 59. Buru-langile, nazionalista, predikari, hizlari eta 

idazleen artean. MIH 188. Nazionalisten euskera akademikoaz ari naiz, jakina; nik konprenitzen dudan euskera, 

amonak eta amak irakatsia dut. In MEIG IX 44. En DFrec hay 24 ejs., meridionales. 

nazir. � Nazareo, judío consagrado a Dios. v. nazareo, nazireu, nazirtar, nazarear. � Arrezkero, nazir izanak 

ardoa edan dezake. Ol Num 6, 20. Au da nazir-legea. Ib. 6, 21. Yauberentzako nazir-zantzua buruan bait-daroa. 

Ib. 6, 7. Orduan, nazirak bere nazir-aldiko ulea Batzar-Txabolako ataurrean moztuko dau. Ker Num 6, 18 (Dv 

nazarear). Dirudienez, nazir-promesa izan zen. IBe Act 18, 18n. 

naziraldi. � Nazareato, tiempo de consagración de un nazareo. � Bere naziraldi osoan ez beza maatsondotik 

etorritako ezer yan. Ol Num 6, 4. Orduan, nazirak bere nazir-aldiko ulea Batzar-Txabolako ataurrean moztuko 

dau. Ker Num 6, 18. 

nazireu. � Nazareo, judío consagrado a Dios. v. nazir. � Ilea motz-motz egingo du nazireuak elkarketaetxolako 

sarreran. BiblE Num 6, 18 (Dv nazarear). Ilea moztu gabe uztea nazireuen sagarapenaren seinale zen. 

BiblE Ier 7, 29n. 

nazirgo. � Condición de nazareo (consagrado a Dios). � Nazirgoaz. Ol Num 6, tít. 

nazirtar. � Nazareo, judío consagrado a Dios. v. nazir. � Nik zuen semetartetik igarleak / eta zuen 

gaztetartetik nazirtarrak eraiki ditut. Ol Am 2, 11 (Ker nazirak). 

nazitar. � Nazi. v. 2 nazi. � Aita Santuak nazitarren kontra egin zun Enziklika Españian argitaratzea debekatu 

zulako. Or QA 93. Familia guzia nazitarrek desterruan suntsiturik [...], bera gelditu da bizirik. Herr 15-10-1959, 


nazka (G, AN; Lar, Añ, Izt 15r, H), naska (G; Lar, Dv, H). Ref.: A (nazka, naska). � Repugnancia, asco; 

abominación. "Asco", "abominación" Lar. "Arcada del estómago, naska" Ib. AxN explica higuin (43) y narda 

(590) por nazka. v. higuin. � Tr. Aparece en textos guipuzcoanos, además de en Birjin, Lizarraga de Elcano, 

Erkiaga y Mirande. En DFrec hay 3 ejs. de nazka. � Ori enzuteko zure nazka edo otztasun ori. Cb Eg I 93. 

Múnduko maliziarén usái gaistoa kausatzendióna Jangoikoai názka ta goragále. LE in BOEanm 868s. 

Bekhatuaren nazka oso batez. "Horreur". Birjin 146. Galemeneko nazka bere lekuan jarriko dute. Ur Dan 11, 31. 

Ikusten dezutenean, bada, toki santuan dagoala galdumeneko naska. "Abominationem desolationis". Ur Mt (G) 

24, 15 (BOEanm 1327 galmendeko nazka; Ur (V) ondamendijaren iguiña, BiblE profanatzaile higuingarria). 

Iñork artutzen badu / kanta oietzaz nazka, / bere belarri fiñak / itxitzia dazka. JanEd I 109. Daniel Profetak 

esandako ondamenaren nazka bear eztan lekuan, toki sanduan dagoela ikusi dezazuenean. Ir YKBiz 409. Onek, 

ordea, nazkak eraginda zapuztu zittun azalutsok. Etxde AlosT 49. Zakurrak berak bertan iltzen asi ziran, naskaz. 

EG 1952 (1-2), 52. Piarresen alde egiten zula igarri zion ezkero gorroto ta nazka bizia artu zion. Etxde JJ 39. 

Nazka ezin esanezko batez beterik, estanda egiteraino okaztaturik so egiten zion etseko jaunak. Mde HaurB 77 

(Po 74 naska). Ezin dut nik nere nazka garaitu. Txill Let 97. Alako naska arpegi bat jarri zuan. Ugalde Iltz 32. 

Naska ori, egia esan, bereala baztertua izan oi zan. Erkiag BatB 37. Ainbesteko nazka sartu zitzaion, barren 

guzia naastu zitzaion naastu eta or bota zituan goraka tripa guziak. Berron Kijote 202. Urrutiegi aurreratzen 

bagara, herriak nazka hartuko digu eta ez digu jarraituko. PMuj in MEIG I 93. v. tbn. TAg Uzt 32. JAIraz Bizia 

102. Naska: Jaukol Biozk XIII. � Miazka gozotan, asegi nazkatan. Ayerb EEs 1916, 154. 

- NAZKA EGIN. "Rebosar, ganez, gañez egin, gañeztu, nazka, gora egin" Añ. "Revesar, vomitar" Ib. 


mende. 

912


- NAZKA EMAN. Dar asco, repugnar. � Batzuek eskuetan artziak ere nazka ematen dute. Sor Bar 96. Niri 

ezteust emoten nazkarik. Or Tormes 69. Baztar guzitan nazka eman du / zabaldu dezun dotriñak. Imaz Auspoa 

24, 158. Nazka zemaidane niri beñepein baserriko lanak. TAg Uzt 31. Salatu dit txakurrek nazka ematen diotela. 

Mde Pr 101. Bizitzak nazka ematen. Or Aitork 83. Nazka ematen zidan, batez ere, gizartearen zioak, egia utsa 

zalako. Txill Let 84. Sorbatz biko aizkora gogorrarekin mastiak moztu itzatzu, orren aundia baldin bada nere 

ospeak damaizun naska! Ibiñ Virgil 114. v. tbn. JAIraz Bizia 105. � (Con determinantes). � Ziraiki mota hau 

hain da higuingarria, hanbat nazka ematen daut. Birjin 374. Zenbat eta geiago gogoratu, nazka geiago ematen 

dute guda sortu eta jeiki-arazi duten gizon oiek. Eizg 126. Nazka pitin bat eman dit puntu onetan bere 

lotsagabekeriak. Txill Let 84. Pentsamendu onek nazka ta iguiñik biziena ematen dio. Vill Jaink 111. 

- NAZKA-NAZKA EGIN. v. nazkatu. 

nazkadura, naskadura (Dv, A). � "Naskadura (Mih), dégôut" Dv. 

nazka erazi. v. nazkarazi. 

nazkagarri (G-azp-bet; Lar, Añ, Izt 3r y 15r, Dv (G), H), naskagarri (Dv, H, Zam Voc (G)), nazkarri (AN-larr), 

naskarri (B). Ref.: A (naskarri); Asp Leiz2 (nazkarri); Izeta BHizt2; Gte Erd 257. � Repugnante, abominable, 

asqueroso. "Dégoûtant" Dv. "Ken zazu gizon naskarri ori emendik" A. "Aspertuta nauka nazkagarri orrek! (Gazp)" 

Gte Erd 257 (junto a aspergarri, gogaikarri, nardagarri, etc., de otras zonas). AxN explica nardagarri 

(429) por nazkagarri. � Baña anima kondenatu batek, ai zeñ itsusi izugarria bere gorputza topatuko duen! Zeñ 

nazkagarria. Cb Eg II 146 (Dv LEd 260 naskagarria). Oi, ala munduaren itsumendua handia baita, ta haren 

zuzenkontratasuna nazkagarria! Birjin 60. Gura nazkagarri au geroztik gerora geiago zabalduaz joan zan 

munduan. AA II 130. Loiak ta nazkagarriak dira bekatariaren lanak. AA III 317. Batzuek egongo dira gorputz 

gloriosuakin ta ederrakin, bestiak gorputz naskagarri ta izugarriakin. Echve Imit (ap. H). Erdoi ta tortika likits 

nazkagarri guztiak. Izt C 77. Leku nazkagarri artan. Arr GB 18. Arpegi nazkagarri artan eman zion laztan gozo 

bat. Bv AsL 50. Sudurrentzat goxoa ta aosapaiarentzat nazkagarria. JAIraz Bizia 30. Aragi errearen usai 

nazkagarria zabaldu zan. Anab Aprika 32. Bereala zabaldu zan sardiñ-zarren alako zoko ta busti usai 

naskagarri ura. Ugalde Iltz 31. Iñor lekuko eukiteari naskagarri eretxi eutsan. Erkiag BatB 106. Lantegi 

nazkagarria zan benetan ura. Salav 84. Zueri, ankapeko nazkagarri oiei ez dizuet jaramonik egingo. Berron 

Kijote 54s. Begira nondik nora h "nazkagarri" horrek baduen zenbait indar, Axularrek eta bestek h-dun 

euskalkia erabili zutelako, besteak beste. MIH 221. En DFrec hay 11 ejs. de nazkagarri, meridionales. v. tbn. 

Gco II 7. It Dial 38. Lard 78. Aran SIgn 23. MSIgn 351. Aran-Bago ManMed 227. Inza Azalp 115. Eguzk GizAuz 

115. Zait Sof 155. SMitx Aranz 215. Etxde AlosT 28. Mde HaurB 19. Or Aitork 156. SM Zirik 7. Txill Let 135. 

Vill Jaink 175. Ibiñ Virgil 75. Naskagarri: Ag Kr 98. EG 1952 (1-2), 52. 

� (Con -zko, adnom.). � Beste denbora aietan San Antoni eremuan bezela jartzen zitzaizkan diabruak bere 

aurrian milla gauz itxusi ta nazkagarrizko itxura gaizto ta tentazio. Bv AsL 144. 

nazkagarrikeria (H), naskagarrikeria (H). � Acción o cosa que produce repugnancia, asco. � Erromarrak 

Yerusalemeko yauretxean egin zituzten itsuskeriak ta nazkagarrikeriak ukitzen ditu emen Yesusek aldeaurretik. Ir 

YKBiz 409n. Europa ontan nazkagarrikeria besterik ez dago. JAIraz Bizia 18. 

nazkagarriki (H), naskagarriki (H). � "Dégoûtamment, d'une manière propre à donner des nausées, de 

l'ennuie, de l'aversion" H. 

nazkagarriro. "Abominablemente" Lar. 

nazkagarritasun (H), naskagarritasun (H). � "Qualité de ce qui est nauséabond, dégoûtant, fastidieux" H. � 

Eta bere eskuan itxikitzen zuen urhezko khalitz bat, bere ematorokeriazko nazkagarritasunez eta zikinkeriez 

bethea. TB Apoc 17, 4 (Lç, He abominazionez). Bere begien aurrean jartzen zaizka orain Jesusi erri guztien 

pekatuak, dierri danen gaiztakeriak; gizaldi guzietako naskagarritasunak. Ezale 1897, 125b. 

nazkagarritu (H), naskagarritu. (H). � "Devenir nauséabond, dégoûtant, fastidieux" H. AxN explica higuintzen 

da (388) por nazkagarritzen da. 

nazkagura. � Repugnancia. � Zenbat bider ikusten ditugu xamurtasun gabeko idazlan zakar ta totelak. 

Idazkera orren erdoiak, gaurko irakurleari euskeraganako naskagura galgarri bat sortu oi dio. LMuj Olerti 

1960, 195. 


mende. 

913


nazkaldi, naskaldi. � Náusea. � Zelaiari berari ere naskaldia eman zion ta goragal pitxatu zan, zarratatu 

zan... ta zirkilluetatik sarraski ustela lurperatu omen zan! EG 1952 (1-2), 52. 

nazkante (G). � Fastidioso, asqueroso. En DFrec hay 2 ejs. 

nazkarazi, nazka erazi. � Repugnar, hacer sentir asco. � Koldarkeriak hamorratzen eta naska erazten zuen. 

Mde HaurB 9. 

nazkaro. "Asquerosamente" Lar. 

nazkarri. v. nazkagarri. 

nazkatasun. � Repugnancia. � Iñok eztau auzoko jatunen naskatasunik eukiten. Ag Kr 49. 

nazkatsu. "Nauséabond, dégoûtant, répugnant, fastidieux, ennuyeux; litteralement, qui cause des nausées, du 

dégoût, de l'ennui dans beacoup d'aspects" H. 

nazkatsuki (H), naskatsuki (H). � "D'une manière fortement nauséabond, dégoûtant, fastidieux" H. 

nazkatsukiro (H), naskatsukiro (H). � "D'une manière fortement nauséabond, dégoûtant, fastidieux" H. 

nazkatu (G-azp-to-bet; Lar, Añ, Izt 15r, H), naskatu (G; Dv, H), lazkatu (G-nav). Ref.: A (nazkatu, naskatu); 

Ond Bac (lazkatu). � (Aux. trans. e intrans.). Repugnar, asquear(se); hartar(se), fastidiar. "Abominar", "asquear" 

Lar. "Fastidiar, dar asco" Lar y Añ. "Naskatu naiz ori ikusita, me he revuelto al ver eso, su presencia me ha 

causado repugnancia" A. "Sentir asco" Ond Bac. AxN explica higuintza emaiten du (359) por nazkatzen du. � 

Tr. Documentado en textos meridionales (tbn. en Birjin y Mirande); entre los vizcaínos sólo se encuentra en 

Enbeita (182). En DFrec hay 9 ejs. de nazkatu. � Lurreko gauza itsusiak gogoan jo edo nazkatzen naute. Cb Eg 

III 280. Ango kiratsak naskatu ta ill zezakean. Cb Just 54. [Bekhatua] nahi bezain arin dirurien arren, higuindu 

behar da, hartaz arras nazkatu behar da. Birjin 147. Ezin jasan dezaket gogoeta hori, arras nazkatzen naiz. Ib. 

312. Nazkatzen eta goragalea ematen digu janari ezerez onek. AA I 452. Nola bere kirats eta marraskarekin 

nazkaturik iguñduko lituzkean ala esaleak, nola enzuleak. Izt D 48. Tito ere nazkatzen zan bazter guzietara 

zijoan kirats eta usai zikiñarekin. Lard 544. Iñor egiten bada / itz oiekin nazka, / bere belarri biyak / itxitzia 

dauzka. JanEd I 112. Pekatu egin duan animak lotsatu eta nazkatu bear du bere buruaz. Echve Dev (ed. 1885), 

127 (ap. DRA). Edozein nazkatu ta asarreazten duan gauza da. Inza Azalp 126. Jende guziya nazkatu dezu / zere 

izketa zikiñez. Tx B 141. Ke zulo ontan nazkatuta natxeon. Etxde JJ 203. Gure erritarren konformismuak 

nazkaturik naduka. Mde Pr 192. Argiak berak ere nazkatzen nindun. Or Aitork 84. Nere amorrazioarekin zapalzapal 

egin arte joko nuan, txirtxildu arte, neroni nazkatuko banintz ere. Anab Aprika 49. Ainbertze lanak 

nazkatzen nau. Izeta DirG 104. Aurki nazkatzen da, ordea, lanaz eta diruaz. MIH 336. Maria Walewskak 

Napoleoni azkenean esaten dizkion hitzak lotsatu edo nazkatu gabe entzuteko, gorra behar da izan. MEIG I 166. 

v. tbn. Alz Bern 60. ABar Goi 15. Txill Let 23. MAtx Gazt 91. Naskatu: Ag G 28. � Nazkatuarena eginaz 

mintzo. Mde HaurB 80. 

- NAZKA-NAZKA EGIN (G-azp-bet). Hartar, asquear. � Azkenerako gogait eragin zion aitagiarrebak bere 

"apaizkeriakin" eta nazka-nazka eginda zera esan zion [...]. Etxde JJ 139. 

- NAZKATUXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Aspertuxe, gogaituxe eta are nazkatuxe genduzkan 

aterraldirik gabe ikusten genizkion ergelkeriekin. MEIG I 196. 

nazki. "(V-oroz), cierta hierba cuyo cocimiento se da a las mujeres recién paridas" A. 

ne. v. 2 ene. 

nehabe. v. 1 nerabe. 

near. v. negar. 

� neharrointasun. v. noharrointasun. 

neaune. v. nihaune. 


mende. 

914


nehaur. v. nihaur. 

neba (V; Lar, Añ (V), Dv (V), H (V), Zam Voc), neuea (det., H (V)). Ref.: A; Iz ArOñ; Holmer ApuntV. � Tr. 

Documentado en la tradición vizcaína desde mediados del s. XVI. Se encuentra tbn. en Lazarraga y en autores 

guipuzcoanos de la segunda mitad del s. XX. � Hermano (de mujer). "Neure koinatearen nebeari pasako gauzea 

(V-ger)" Holmer ApuntV ASJU 1969, 182. v. anaia. � Emaiten dau firmadurik / konklusioz: "zerzera berzerea, 

/ nebeaz bear dala terzerea". Lazarraga (B) 1185vb. Ez dogu ikusi aserratuta ez bere nausiaguaz, ez bere 

nebaakaz. Mg PAb 106. Zortzi urte nituenean ekusirik nere neba edo anaia ikasten asi zala. VMg X. Arrebiari 

murmurau ebalako bere neba au gaitik. JJMg BasEsc 100. Artuten dau laguntzat bere anae edo neba 

gaztetxuba. fB Ic II 288. Eztakije nun dan senarra, semia, nebia edo senidia. Astar II 37. Esanaz biotzetik, ai, 

neba maitea, / asko estimetan dot zure mesedea. AB AmaE 297. Seiña beeganean itxi ta ederrak emon eutsazan 

neba dantzariari. A BGuzur 110. Juana Mariren neba Austinek. Echta Jos 24. Arrebak erraz berendu zuten 

beren neba ospetsuak maiteen zuen ondasun bat. A Ardi 78. Irukoitz-sendi laztana, / guraso, aizta, nebak eta 

abar... Enb 151. Julitxo, Julitxo!, esan eutsan Libetxok bere nebiari. Bilbao IpuiB 214. Neba, arreba, senide, / 

sendi-gurasoak, / gabon eta urte barri / zorionekoak. BEnb NereA 31. v. tbn. Azc PB 310. Balad 44. Kk Ab I 41. 

Zait Sof 163. Erkiag Arran 151. � Praille ta mojei eskribitzeko, naikoa dezu elizgizonei jartzen zaien jaun 

itzaren ordez, aba, ama, aizpa, arreba, anai, neba jartzea. NEtx Nola 11. 

- NEBA-AHIZPA. (Pl.). Hermanos y hermanas (de una mujer). v. NEBA-ARREBA. � Zuk zure ama edukiko 

duzu edo zure aita bat edo neba ahizpak. Arti Tobera 288. 

- NEBA-ARREBA (V-gip), NEBARREBA (V). Ref.: A (nebarreba); Iz ArOñ (neba-arrebaak); Gte Erd 14, 23 

y 230. � Tr. La forma general es neba-arreba. Hay nebarreba en Arrese Beitia, Iturzaeta, Echeita y Enbeita (en 

estos dos últimos junto a neba-arreba). a) (Pl.). Hermanos y hermanas. "Nebarrebak, los hermanos de ambos 

sexos, hermanos y hermanas" A. "Nebarreben arteko maitasuna (V-arr-gip), anaien eta arreben arteko 

maitasuna (BN-arb)" Gte Erd 23. v. ANAI-ARREBA. � Eregi bear dogu / zuk eta nik neba arrebaok. fJZ 98. 

Ezin ezkondu leitez ez neba arrebaz, ez lenkusu lenkusina lenenguakaz. CrIc 171. Galduten dau laster aita 

semen, senar emazten, neba arreben [...] adiskidetasuna ta bake ona. fB Ic II 213. Geu bere ibilten giñan 

nebarrebak / zuek orain legez gazte egunetan. AB Olerk 646. Amar milla ogerleko emon neba-arreba bakotxari. 

Echta Jos 329 (220 nebarreba). Sei neba-arrebaz sendi bakarra / bera ama da Euzkadi. Enb 33 (164 

nebarrebak). Neba-arrebak zirean biok ta asko maite eben alkar. Bilbao IpuiB 211. v. tbn. CatElg 235v. Añ EL 2 

150. JJMg BasEsc 74. Azc PB 51. Kk Ab II 37. Zait Sof 96. Etxde JJ 32. Erkiag Arran 72. Osk Kurl 72. Alzola 

Atalak 69. � Beti dabilz burruka / nebaak eta arrebaak. Azc PB 345. Guraso, emaste, seme-alaba, neba ta 

arreba, aide ta adiskide guztiaren pozgarrirako. Echta Jos 81. b) "Hermanas. En Eibar se usa comunmente el 

sinóm. aiztak. Anai bixen emaztiak ziran nebarrebak (aiztak)" Etxba Eib. 

- NEBA-ARREBATXO. Dim. de neba-arreba. � Neba arrebatxubak alkarregaz emoten dabela atxakiatzat 

eztaukela oerik nun eratzo alde baneetan. CrIc 67. Ez dozue itxi biar etzan daitezala oe baten nebarrebatxuak 

bost urtetik aurrera. Itz Berb I 41 (anaiarrebatxo en la versión guipuzcoana). v. tbn. Kk Ab II 35. 

� Etim. Para sus posibles orígenes (*anae-ba, *em(a)-eba), v. FHV 310, n. 20. 

nebarreba. v. NEBA-ARREBA. 

nebatxo, nebatxu. � Dim. de neba. � Orrexegatik urten eutsuen bidera, Pilar, / zeure nebatxo aingerutxoak 

laguntzera. AB AmaE 136. Ez negarrik egin, Julitxo, esan eutsan Libetxok nebatxuari. Bilbao IpuiB 212. v. tbn. 


nebeda (Aizk, Lcq 131), neuda (Lar � Lcq 92), neiida (Izt C 46). � "Nebeda, hierba, que también se llama 

nevada, viene del Bascuence neuda" Lar. "Nebeda, yerba que tiene medio pie de alto, los tallos cuadrados, 

cubiertos de pelo áspero" Aizk. "(Calamintha nepeta), nevada, neveda, torongil de Méjico, [...] nebeda" Lcq 

131. "(Paronychia argentea), sanguinaria menor, nevadilla, [...] neuda" Ib. 92. 

nebera. Figura en Elexp Berg, que lo remite a edurzulo y freskera. 

nebozio. v. negozio. 

nebri. v. neurri. 

nebulosa. � Nebulosa. � Ikusten eztuten edo ikusi nai eztuten oitatik askok Laplace-ren "nebulosa" delako ori 


mende. 

915


aipatzen digute lasai-asko. Vill Jaink 36. 

nedoni. v. nerau. 

nehelar. v. negalar. 

negakin (AN ap. A; Lar, Izt C 46, Lcq 49). �1. "Palomilla, hierba y palomina, la misma que fumaria" Lar. 

"(Fumaria officinalis), fumaria, palomilla, sangre de Cristo, conejito" Lcq 49. �2. Tínea, tiña. � Erlenagiek, 

besteren bizkarretik bizi nairik, edota listor latzek, iskilluz sendoagoak, sartzen dira, baita negakin (tinea) 

nazkagarria ere. Ibiñ Virgil 112. 

negal (L-ain, B, BN-baig; vEys, Dv, H (L), VocB), negel (L-côte, BN-ciz, S; H (L)), nagel. Ref.: A (negal, 

negel); Izeta BHizt2. � Herpes, empeine, sarpullido. "Negala "Arpeko Saindue" zoko artako urek garbitzen du" 

Izeta BHizt2. v. legen, negalar. � Sokhorriko paretan bada ithurria, / negela sendatzeko bethi idekia. Hb Esk 

98. Ez da oraino asmatu ardien negalarentzat sendagailu hoberik. JE Bur 8n. Harpe hartan bildu uraz thorra 

eta zenbat ez da sendatu, ala begietako minarekin ala negalarekin ezin egona zutenetarik. Ox GH 1922, 506. 

Badire gure eskualdetan bortz negel-belhar. [...] Zaharrek landare hunekin sendatzen omen zituzten negela eta 

ezkabea. Zerb GH 1932, 523. Ez da aski Hiribarrenek erraitea ur horrek negela sendatzen duela. Zerb Azk 47. 

Nagel gorriz, orin beilegiz, zikindu zaio larrua. Arti MaldanB 207. Ardiek eta bildotxek badituzte ainitz zorri, 

lakasta, negal, ezkabia, sasoi huntan. Herr 14-5-1964, 2. 

- NEGAL-BELAR (negel-belhar Zerb GH), NEGELA-BELAR (belhar Hb ap. Lh). Escabiosa. "Scabieuse des 

champs (Scabiosa arvensis)" Zerb GH 1932, 523 (v. supra ej.). 

- NEGAL BIZI (Hb ap. Lh). Herpes, empeine. � Konkorra bada, [...] eta baldin bethiko zaragarra, negal bizia 

gorputzean edo sabel ttipia eroria baditu. Dv Lev 21, 20 (Ur erpe, BiblE larruazaleko gaitz). Eria omen zan 

aspaldi; negal biziak iretsia zaukala diote; azkenean larrua ezpalka erortzen zitzaion. Eskual 25-6-1909, 2. 

negal. v. 1 negel. 

negalar, negelar (SP � Dv, H y A), nehelar. � Herpes, empeine. v. legenar, negal. � Nehelarra joanarazteko, 

aski da hunen gantzutzea bederatzi goizez eta barurik anbulu erroarekin edo oraino tua eta gatzarekin. 

Larz GH 1934, 410. 

- NEGALAR BIZI. "Negelar bizi (Hb), dartre vive" Lh. 

- NEGALAR-UR. "Negelar-ur (Hb), eau qui guérit des dartres" Lh. 

negalartsu, negelartsu (Hb ap. Lh). � "Dartreux" Lh. 

negaldun (AN, L-ain, BN ap. A; Dv, H), negeldun (Hb ap. Lh, H). � "Qui a une ou plusieurs dartres" Dv. 

"Empeinoso, herpético, el que padece sarpullidos" A. v. legendun, negaltsu. � Abere [...] zaragartsu edo 

negaldunik Yauberi ez diozute eskeñi bear. Ol Lev 22, 22 (Dv negaldun, Bibl negeldun). 

negalea (det., Lar � H, Izt C 206). � "Mena, pescado marino pequeño" Lar. "Espèce de poisson qui fraie en 

hiver" H. 

negaltsu (L, B, BN ap. A; Dv, H), negeltsu (Hb ap. Lh, H). � "Dartreux, plein de dartres" Dv. "Empeinoso, 

lleno de sarpullidos" A. v. legentsu, negaldun. � Begi-lauso, zaragardun, negaltsu edo iren bada. Ol Lev 21, 

20 (Bibl negeldun). 

negar (V, G, AN, L, Sal; Lcc, Mic 7v, Lar, Aq 1431, Añ, Dv (V, G), H (V, G), Zam Voc), nigar (AN-5vill, L, B 

(+ -ger), BN-baig, Ae, S; SP, Urt I 55, Deen I 407, Lar, Añ (AN), Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H, VocB), 

near (V-gip, Sal), nexar (R; Dv (R)). Ref.: Bon-Ond 139 y 152; A (negar, near, nexar, nigar); Lrq (nigar); Iz 

Ulz (negarrin), ArOñ; Etxba Eib; Holmer ApuntV; EAEL 46; Izeta BHizt (niger); Elexp Berg; Gte Erd 17 y 230. 

� Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. La forma general al Sur es negar y al Norte nigar; hay a 

veces ambas formas en un mismo autor (Etcheberri de Ziburu, Maister, Goyhetche, Mirande, Xalbador, Orixe, 

Lizardi, S. Mitxelena...). En textos alto-navarros se encuentran tanto negar como nigar, y en los dialectos 

pirenaicos hay nexar en los textos roncaleses y near en los salacencos. Si no se trata de una errata, hay niharra 

en Etcheberri de Ziburu (Eliç 273). En DFrec hay 93 ejs. de negar, meridionales, y 19 de nigar, 5 de ellos 

septentrionales. 

�1. Llanto, lloro; lágrima. "Lágrimas, negaren pulluak" Mic 7v. "Guaya, lloro, lamento" Lar. "Arrasarse los ojos 


mende. 

916


de agua, negarrak asi, jario" Ib. "Gizon hori nigar handiak utzirik ilkhi da mundutik, [...] en laissant bien des 

larmes après lui" Dv. "Nigar irakia, herakia (S), larme brûlante, bouillante. [...] Au fig. Odolezko nigarrak, 

negarrak ixurtzea, verser des larmes de sang, éprouver un très violent chagrin. [...] Atsekabe hortan laster 

xukhatuko ditu bere nigarrak, [...] il essuyera promptement ses larmes. [...] Atsekabetuen nigarrak ixukhatzea, 

sécher les larmes des affligés" H. "Negarrez bildu ta parrez jan (G-goi), recoger llorando y comer riendo (se dice 

del pan del mendigo)" A. "Nexar, llanto. Quejido lastimero del perro" Ib. "Negarra dariola, derramando 

lágrimas" Iz Ulz. "Mundu onetan negarra ez dogu urriñ onenian be" Etxba Eib. "Beti nigerra begietan" Izeta 

BHizt. "Nigarra arrakan zagon (AN-5vill)" Gte Erd 230. "Hitz hunkigarri horiek biga-bost nigar jauz-erazi die 

begietan (S)" Ib. 17. 

� Han izanen da nigar eta hortz garraskots. Lç Mt 8, 12 (He, TB, EvL, Ip, Echn, SalabBN nigar, Ur (G), Ol, Or, 

Ker, BiblE negar, Hual nexar; Samper llanto, Dv, Leon marraska). Iainkoak bere haurrén nigarra ixukatzen. Lç 

Apoc 7 (tít.). Ene negarrau enzun egizu. Lazarraga 1184r. Negarrez beterik bere begiak eukala. Ib. 1151r. Utra 

negar asko bere begietati ezarten ebela. Ib. 1152v. Zuri emaiten dizugu gure negarra, lagrimazko balle onetan. 

(Areso, c. 1591). FLV 1991, 121. Demanak bizian bera besteri doke negarra beti. "Quien diere en vida lo suyo, a 

otro tendrá lloro siempre". RS 325. Eskribuen borratzeko nigar bat duk askia. EZ Man I 56. Iongoiko handiak 

bada aditurik nigarra, / sokorri bidalduren du damuturik beharra. Ib. 70. Eztira ez nigar guztiak doloretik heldu, 

badira alegriantzatik heldu direnak ere. Ax 501 (V 323). Batzutan tristetzen da ene arima nigarretaraino. SP 

Imit III 50, 1 (Ch, Ip, Leon nigarretara(i)no; Pi negar egiteraño). Idiari nigarra darionian. Mong 592. Len guzia 

zan pena, / negar, naibageak / ta orain atsegin, gusto / algara, farreak. GavS 32. Ai ta gaitz onen gañean 

odolezko negarrak emateko, iturri bi, nere begiak nork egin litzakean! Cb Eg II 16 (cf. infra NEGAR(RA) 

EMAN). Biotzeko damu, deboziozko negar ta animako konsuelo andiaz ill zan. Cb Just 48. Nola pozaren pozak 

negar gozoak aterako dizkitzun! Mg CC 180. Urtuten eban Madaleneak bere biotza, negar andiak emoten 

zituala bere bekatuakaiti. Añ LoraS 70. Ez dala zentzatzen ez etxea ondatzearekin, ez emaztearen ta umeen 

negar eta larrugorritasunarekin. AA III 605. Lutubak esan gura dau negarra. JJMg BasEsc 269. Guztiok 

daukeen legez etxian ogija sarri inoren negarragaz. fB Ic II 269. Iragoko ditu urte luzietako gau eta egunak 

negar, zotin eta zispuru artian. Astar II 163. Deadar zoliagaz eta negar andiakaz, bere arimea emoten deutso. 

Añ EL 2 222. Ai zer txarra dan damu-negarra. Echag 168. Hil-herrialat nigar gaberik senhar bat eztaite joan. 

Arch Fab 193. Dirukoi giza hilltzean, ez daite negar gabe / bere tresora berekiñ, hark ez baidaramake. "Pleurs". 

Gy 119 (33 nigarra). Negar-artean. Lard 59. Ikustekoak dire gizonen hesturak, nigar dariote sortzean. Hb Egia 

61. Beti negarra dariyotela / zu zerarela meriyo. Bil 107. Konsola itzatzu beren negar andian. Arr GB 31. Ene 

begitik nigar bat da yausten. Elzb Po 184. Entzun dut nigarra: / Eskaldunaren, adarren dorphea, / zek nau 

ekhararazi ni heien azpira? Ib. 201. Sekula ez dozulako negarrik bota. AB AmaE 440. Badoha handik laster, / 

nigar dariola, / Piarres gehiago / ez daite kontsola. Zby RIEV 1908, 212. Ene amaren nigarrak / orai ez daude 

xukaturik. Ib. 1909, 109. Mariñel zaharraren begietarik bi nigar handi jautsi ziren. Arb Igand 156. Biotzeko 

suagaz / negarra begian. Azc PB 137. Iruten hari nuzu khilua gerrian, ardura dudalarik nigarra begian. Canc. 

pop. (ap. H). Zotiñ, zizpuru, illuntasun da negar andiak eroan zituan erbestera Adalbaldoren eriotzako albisteak. 

Ag AL 165. Suaren keak / bere begiak / negarrez bete zituen. Balad 236 (173 nigarra). 

� (s. XX). Amaika negar erion dabe, / Eladi zure begiak! Echta Jos 353. Nigar batzu aditu ginintuen. JE Bur 

136. Negar bagako atsakabia. Kk Ab I 49. Niri bezala nere laguneri nigarra jauztu zitzaioten begietara. StPierre 

22. Badut uste nigar bat ere eskapatu zaion. Barb Sup 54. Artzai-nagusiari negar-neriola / eskatu nion antxe 

neretzat txabola. Jaukol Biozk 97. Eztul batzuak aditu ditut / nearrarekiñ nastuak. Tx B I 93. Zetako ainbeste 

negar? Enb 51. Aren begijak gorri baitagoz / negar latza darijoe. Laux BBa 78. Jauregijan barre dana 

baserrijan negar lette. Otx 31. Saspi arratsez ardijak / ekin eutsen negarrari. Laux AB 84. Sartu bagerik gelditu 

danak / ez dalako, ba du negar. "Está llorando". Or Eus 340. Aren begiak itxi dira ta / nereak malkoz estali, / 

negar darie lerzori. EA OlBe 86. Ene mintzoa negar-ernari ageri baitzan. "Fletu gravidus". Or Aitork 207. 

Etxean negar aundia dezula jakin berri naiz. NEtx Nola 18. Haren negarra ez zen atertu, baina zorioneko 

malkoak isurtzen zituen. Mde HaurB 44. Negar gaziak ixurtzen zenituen enegatik. Mde Pr 143. Ume tentel 

zarrok [...] etxean negar dariela. Bilbao IpuiB 212. Negar eta ahuen andi izan zan Sokrate il zanean. Zait Plat 

109. Andre karraxiak eta tranbearen frenu negarrak geroxiago etorri ziran. Ugalde Iltz 53. Berritz agertuz, 

mahaina altxatzen du, nigar bat xukatzen. Larz Iru 14. Atsaldearen negarra! NEtx LBB 209. Ixuri nituan negar 

beroak, / amodioak toki txarrean egin zizkidan erroak! Xa Odol 269 (167 nigar bero). Orai ezin geldi tut / 

zoramenduzko nigarrak. Mattin 56. Amatto maitia, / nigar horiek txüka izatzü. Casve SGrazi 42. Farre-algara 

eta negarra elkarrekin nahasiak ibili dira. MIH 318. Nik behintzat deus gutxi ikusi dut zineman Zampano buru 

eta bihotz-gogorraren itsas ertzeko negarra bezain erdiragarririk. MEIG I 173. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales y alto-navarros): Mb IArg I 173. Mst I 21, 6. LE Urt ms. 50r (Prog 110 

nigar). Osk Kurl 67. Nigar (únicamente para autores occidentales y alto-navarros): FIr 132. Zub 61. Ldi UO 20. 

SMitx Aranz 128. Near: Samper Mt 2, 18. Garral EEs 1921, 108. 

� (Como primer miembro de comp.). � Ixukaturen dik Iainkoak nigar ur guzia horién begietarik. Lç Apoc 7, 17 

(He, TB, Dv, Ip nigar; Ur (V, G), Ol, Ker, BiblE malko). Non da halako debozionerik? Non da nigar urite 

saindu hura? SP Imit IV 11, 1 (Mst, Ip, Leon nigar; Ol malko-angela, Pi negar-malko). Nigar erreka gainean 


mende. 

917


doelarik gaixoa dago ahatzerik. Arch Fab 193 (v. infra NEGAR-IBAI). Zuri nigarrak eragin eta odola 

jauzarazi eta niri nigar-mulko bat ere ez heldu! Dv LEd 107s. Ez dago [...] / baserririk / nun iñoiz entzun ez dan 

negar kurriskarik. AB AmaE 350. Zer ikusten dugu? Hanbat pena, nahigabe, nigar ixurtze. Lap 44 (V 24). Illerrira 

kandeltxo ta negar-zapiakin zoazena. Iñarra Ezale 1897, 346a. Zuri aiezka, antsiz ta negarrez negar-erri 

onetan. ArgiDL 73 (v. tbn. el mismo ej. en KIkV 51 y KIkG 34). Joan zan Garbitokira an zeuden guztiak 

askatzera, [...] negar toki artatik betiko zoriontokira aldatzera. Inza Azalp 73. Txori amak [...] ari zun nigartxintari 

erne negokion. Or Mi 112. Ene! Amen begien / negar-obiak / ondoa yo-eziñak. "Pozos del llanto". Ldi 

BB 48. Ez uste, ordea, [...] negar-bertsoak diranik. Aitzol in Ldi UO 6 (v. negar-olerki en Alzola Atalak 126). 

Ez al-dabil bestela, [...] beti negar kurrinka dariola? TAg Uzt 265. [Aurpegia] negar-kutsuz lausotuta agertu 

zan. Ib. 271. Itxu daude-ta sarri litezke / amildu negar-lezera. EA OlBe 23. Nigar-ihintzez bustia. Iratz 167 (154 

nigar-kantuz). Illeta-negar-eresia. Zait Sof 153. Zugaitzak koloreakin batera artu duten negar-itxura 

nabarmentzeko. Txill Let 27. Negar-antzeko batzuk be egin ebazan. Bilbao IpuiB 85. Negar-erri onetan / 

eztakienak nekeen berri, / on-berririk eztaki. Gazt MusIx 163 (v. negarerri en Erkiag Arran 179). Bada euskal 

literaturan aspaldidanik negar-hari bat gero eta ugariago dariona. MIH 23. Negar-usaiera jendea erruz dator. 

MEIG I 131. Negar eresiak eta deitoreak. In MEIG VI 36. 

� (Tema nudo, uso adv.). Llorando. Cf. NEGAR ETA NEGAR. � Egon oi dela aur gaisoa negar ta karraisi. 

Mb IArg I 107. An gelditu zan otoitz eta negar. Or Aitork 114. Ni, begiak zugana negar, / kresal sumiñez zear 

banoa igari. Gazt MusIx 135. � Bestiak negar-mosu, "pelegriño, pelegriño, billete galdu" beti esateban. Kk Ab 

II 82. 

� "Une larme, une petite quantité. Emadazu nigar bat, donnez-m'en une larme" H. 

� (Fig.). "Ondo koipeztu bako makiñiak, takian-potian negarra (además de lloro, sirve de forma castiza para 

expresar lamento)" SM EiTec1 (s.v. koipeztu). � Ez al duzu txirrika koipatu-bagearen negarra entzuten? Or Mi 

75. Gurdiak negar besterik ez du. Or BM 52. Errota arriaren negarra aidean zear doa. NEtx LBB 318. 

� Gaur ez da arkume-janik, an daude / gelan burruntziak baztar, / ez da su-garrik, ez, oi bezala, / tantaz jausten 

koipe-negar. Or Eus 262. 

� Ez Lanzurdea, baizikan Pepa-negar jarri bear zizuten izena. Apaol 118. 

�2. (AN-egüés-olza ap. Bon-Ond 147), nigar (H). Resina; savia. "Mahatsaren nigarra, sève, larmes, pleurs de 

la vigne" H. � Zugaitz-azalari darion negarrarekin orrazearen oiñarriak egiten ditute. "Gluten". Ibiñ Virgil 

110. 

�3. "(Vc), lágrimas de las velas" A. v. KANDELA-NEGAR. 

- ARBOLA-NEGAR. Resina. � Ez dute gaiñera bestetarako bildu oi arbola-negarra, uia bera ta Ida'ko pikea 

baiño likitsuagoa. "Gluten". Ibiñ Virgil 108. 

- NEGAR-AGINEAN. A punto de llorar. � Ene jaun altsubok --esan eutsen orduban Markolbek negar-agiñian- 

- eztaukat berbarik. Otx 182 (v. tbn. 19). 

- NEGAR-AIARIAN (nigar-aiarian L-côte ap. A). "Llorando a lágrima viva" A. En DRA se dice que según 

Landerretche no es más que una errata de nigarr-jarian. 

- NEGAR-ANPULO (V-oroz ap. A; -anpulu V-ger-arr-m ap. A; Lar, Izt 67r; -llu Añ (V)), NIGAR-ANPULU 

(H). Lágrima. "Lágrimas, " Mic (tal vez por negar anpulluak). "Nigar-anpuluz [...] begiak 

betheak, les yeux pleins de grosses gouttes de larmes" H. v. NEGAR-BURBUILA, N.-PINDAR, N.-PULLO, N.- 

TANTA, N.-TXORTA. � Negar malko edo anpullubak. Mg CO 97. Bustiko zenduezan begietako negaranpulluakaz 

bere oñak. Añ LoraS 93. Illarrak lakoxe negarranpuluak begijetatik jausten yakozala. Kk Ab I 101. 

Itz gordin samurrok esatean, negar-anpulu galantak eriozan begi bietatik. Erkiag Arran 107. Ez diñotsut nik 

erruki ta maitezko negar-anpulo batzuk urtengo ez deutsuzanik. Bilbao IpuiB 9. v. tbn. Azc PB 57. Echta Jos 

202. Altuna 13. Arti Ipuin 29. � Zer balio dau negar anpullutxo bi ezartea ta arik laster lengo zitelkerietara 

biurtzea? Añ LoraS 52s. 

- NEGAR-ANPULOTAN. Llorando a lágrima viva. � Belauniko jarrita, negar-anpulotan, ia berbarik be egin 

eziñik. Bilbao IpuiB 130. 

- NEGAR-ANTSIKA. Llorando con suspiros. � Zu bezela negar-antsika daudenagatik gure Jesus ona 

gurutzean il zan. Alz Ram 131. 

- NEGAR-ANTSIZ. Llorando con suspiros. � (Negar-antziz). --Atzo aitak esan zidan ta bigar erri guziak 

jakingo du. Lab EEguna 113. 

- NEGAR-ANTZEAN. Simulando llorar; casi llorando. � Eroan nagik lagun, iñotsan negar antzean azeriak. 

Bilbao IpuiB 203. v. tbn. Erkiag BatB 144. 

- NEGAR-HARAN. Valle de lágrimas. v. NEGAR-IBAR. � Arren, aiskide urruna, / otoi, mendi maitea, / 

negar-aran beltz oni / kendu nazakiok! Ldi BB 18. 

- NEGAR(RA) ARI. Llorar. � Ama gaixoak par-nigar ari zun. Or Mi 142. Ondar ximelenik / gabe zen otarra... 

/ yaso dut geldirik... / ari dut negarra. "Manaban lágrimas". Ldi BB 78. � Ikharatzen dira, nigar eta zinzuri hari 

dira. Tt Onsa 31. 

- NEGAR-ARRANTZAKA. Sollozando. � I an engoan urrumeka ta negar-arrantzaka axe-errotako txirrinkeak 

bira egiten dauen baño sarriago. Larrak EG 1959, 187. 


mende. 

918


- NEGAR-ASPERTU. Llanto, lloro. � Negar-aspertu bat nai ta malkorik ezin lêrtu. Or Poem 543. Negaraspertua 

baiñon obe genun kantua. Ib. 551. 

- NEGAR-ASTE (Lar, Añ, H (G), A), NIGAR-ASTE (H). "Semana Santa, [...] negarrastea" Lar y Añ. 

"Semaine Sainte, des lamentations" H. 

- NEGAR-AUHEN. Llanto, lamento. � Iainkoak beraz entzun zituen hekien nigar-auhenak. Urt Ex 2, 24 (BiblE 

negar-zotin). Sakramenduak hartu zituen Iñaziok ahaide adixkiden nigar auhenen erdian. Laph 15. 

- NEGAR-AUHENETAN. Llorando, lamentándose. � Bere hutsak nigar auhenetan deithoratzen zituela. Laph 

32 (v. tbn. 151). 

- NEGAR BATEAN. Llorando a lágrima viva, a todo llorar. "Negar baten etorri yaku" Zam Man 58. � Asi zan 

negar baten / eskatuten Iaunai. Azc PB 295. Batak agur ta bestiak adios / Juanixe negar batian. Balad 59. 

[Umetxoa] etorren negar baten, ama, ama ta ama deadarrez. Echta Jos 16. Agurea negar baten eguan. Kk Ab I 

118. [Umea] guturirantz zuzendu zan, negar baten. Altuna 105s. Urak joian negar baten, / lorak ziran 

zimeldurik. Laux AB 84. Azkenean nigar batean oihu egiten du emazteak. Ardoy SFran 175. Nork eraman du 

Katalin, / bere begi ederrakin? / Azkenbordara lagundio / auzoak negar batean. NEtx LBB 270. Faraonen 

etxekoak be entzuten ebela, Jose negar baten asi zan. Ker Gen 45, 2 (Urt nigarrez, Ur negarrarekin, Ol 

negarrez). 

- NEGAR BEROZ. "Nigar beroz, à chaudes larmes" SP. 

- NEGAR BIZIAN. A lágrima viva, a todo llorar. � Alaba ala ikusirik ama ere negar bizin asi zan. JAIraz Bizia 

110. 

- NEGAR-BURBUILA (-ula Sal ap. A), NIGAR-PURPUIL (SP, Lar Sup, H (L, BN)), NIGAR-PUNPUILA (Lcôte 

ap. A; Dv; -ula BN-baig ap. A), NEGAR-PURP(U)ILA. Lágrima. "Nigar purpuilla" SP. "Lágrima, nigar 

purpuilla" Lar Sup. "Nigar [...] purpuilaz begiak betheak, les yeux pleins de grosses gouttes de larmes" H. v. 

NEGAR-ANPULO. � Anhitz nigar purpuilla isuri zuen. Ax 439 (V 286). [Artzainaren] besotan erori nindukan, 

nigar punpulak begietan. Zub 50. Negar-purpilla dixurt / au gogoratzean. Artano "Asperenka" (ap. DRA). 

- NEGAR-DOHAIN (Lar), NIGAR-DOHAIN (Hb ap. Lh). "(Don de) lágrimas, negardoaiña" Lar. 

- NEGAR-EGILE. v. negargile. 

- NEGAR EGIN (V-gip; Lcc, Mic 7v, Lar, Añ, H, A Morf 738, Zam Voc), NIGAR EGIN (S; Volt 106, SP, Ht 

VocGr 404, Lar, Lecl, Gèze, Dv, H, A Morf 738), NIGARGIN (Ht VocGr 314, H), NEGARRIN (AN-ulz-egüésilzarb-olza), 

NE(X)AR EGIN, NEGARGIN (Bera). Ref.: Bon-Ond 159; Lrq (nigar); Iz Ulz (negarrin); Etxba 

Eib y Elexp Berg (negar eiñ). Llorar; (con obj.) lamentar, deplorar. "Guayar, llorar" Lar. "Llorar, negarregin, 

nigarregin" Ib. "Bihotzak nigar egiten dio holakorik ikhusteaz, son cœur pleure" Dv. "Nigar egiteak atsekabea 

nolazbait ere gozatzen du, verser des larmes, pleurer [...]. Egizu gogoan duzuna, bainan egun batez minki nigar 

eginen duzu, [...] mais un jour vous en pleurerez amèrement" H. "Negar eittia ez da itxura gizonian, baña ez 

eittia zergaittik badago, itxura gitxiagokua" Etxba Eib. "Gero alperrik izango da negar eittia" Elexp Berg. � Tr. 

General en todas las épocas y dialectos. � Nigar begi bapederak bere aldias oroiturik (Elegía de Juan de 

Amendux, 1564). TAV 3.1.18. Kanporat ilkhirik Pierrisek nigar egin zezan mingi. Lç Lc 22, 62 (TB, Leon nigar 

egin, Brunet, Ol negar egin; Ker negarrez asi, BiblE negarrari eman). Negar egiten prometidu dau / bizi dan 

arte guztian. Lazarraga 1145v. Nik negar dagidanean. Ib. 1186v. Bienabenturatuak dirade nigar egiten dutenak. 

Ber Doc 93v. Presuna iustuak ere berthutezko obretan egiten du nigar eta egiten du irri. Ax 501 (V 323). 

Ezakusan begik nigar eztegik. O Pr 153 (Saug 57 eztakusan begik, ez nigarrik). Nigar egin zian bi begietan 

behera. Tt Onsa 109. Ezin nagoke negar egin gabe. ES 149. Zugatik gizon egin ta negar egin nuen. Cb Eg II 

107. Baldin ezpadet negar egiten / arrizkoa det biotza. Bast 1. Erakusten deusku [...] negar egiten geure 

pekatubakaiti. Zuzaeta 89. Eukikot biotzik negar egiteko neure bekatu ikaragarriak? Añ EL 1 24 (CatAN 65 nigar 

e.). Gura neuke euki damu andi bat ta negar egin Magdalena batek legez. Mg CO 64. Erremedioa da, negar 

biotzetik egiten dala, bakoitzak aitortzea bere bekatuak. AA III 564. Odol malkoz negar egitekua da guraso 

askoren euren umiai doktrinia irakasteko daukeen arduraeza. Astar II 93. Yesus alaz ikusita, / negar daigun 

guztiak / bekatu egin izana. Añ EL 2 200. Nik ditut kulpak, ez egin negar, / orlakorik ez nizun esan bear. Bil 80. 

Bienabenturatu tzu near egiten dienak, zerengatik urak izanen baitra konsolatrik. CatSal 69 (Cb CatV 62, 

CatLlo 85, CatBus 38, KIkV 105, KIkG 79 negar egin, CatR 69 nexar egin, LE Urt ms. 99v nigar iteunténak). 

Urrikaldurik egin zuan negar. Bv AsL 154. Erri konek nexar egiten du gutaz guartan denian (R). Orreaga 107 

(AN-larr-gulina, Sal near, V, G-nav, AN-5vill-araq-ulz, BN-baig negar, AN-5vill-arce-erro, L-sar, B, Ae, S 

nigar). 

� (s. XX). Orain guztiak negar dabe egin / ezaguturik okerra. AB AmaE 11. Joan behar izan baitziren eliza 

batean otoitz eta nigar egiterat. HU Aurp 174. Negar ere egin nuen, nere burutasun hura egiazkotuko ote zan 

erabez. A Ardi 124. Karloman bera nigar eginez / Frantzian barna da sartu. Ox 161. Ez egin negar / iltzen 

naizen egunean. Jaukol Biozk 88. Arriak negar egin lezake / orren planta ikusita. Tx B I 41. Aurretik negar egin 

arren, atzetik barre egitten dautsubena. Otx 21. Zuengatik ta zuen umengatik egizue negar. Ir YKBiz 498. 

Esaizkiezu auek negar-ibar ontan, negar egin dezaten. Or Aitork 91 (Mi 36 nigar e.). Ai, ez naiz ordongo, / 

negar dagit asko, / gorphutz, bihotz-minez, / gauzetako minez. Mde Po 45. Zergaitik negar egin? / Zeruan izarra 

dago / itsaso aldetik. Canc. pop. in Erkiag Arran 20. Erantzunik egunari, egiten degu negar. Arti MaldanB 194. 


mende. 

919


Alperrik ere egiten zuan negar. Osk Kurl 64. Likeu otzeko mendaitzak ere negar zegiten. Ibiñ Virgil 62. Etzazu 

negar egin, ezkutuan, maite. NEtx LBB 363. Negar egin beharrean parrez hasten zaigu. MEIG II 57. 

v. tbn. (Sólo para autores occidentales y alto-navarros): TAV 3.1.28, 136 (1666). FLV 1988, 148 (Ibero, s. XIX). 

Nigar (sólo para autores meridionales y alto-navarros): CatB 82. CatAe 68. Legaz 52. 

� (Negar junto a otro nombre que va tbn. con egin). � Afliji zaitezte eta egizue lamentazione eta nigar. Lç Iac 4, 

9. Premia eta beharra dut zure gana hatsbeherapen, nigar, oiu eta othoitz egiteko. SP Imit III 59, 1. Santua 

aldarean ikusi ta negar da deadar egiten zion. Cb Just 128. Orain negar da zizpuru egin. Zuzaeta 51. Etzuen 

egiten hirri edo nigar sobraniaturik, bertze haurrek bezala. Hb Egia 61. Amek naski nigar eta heiagora gehiago 

egin dezaten. Elsb Fram 160. Ostiko batez zuen athea hetsi han / otsoak nigar eta barur egin zezan. Ox 119. 

Senar-berriaren adiskideak negar ta baru egin ote dezakete, senar berria aiekin dagon bitartean? Ir YKBiz 93s. 

Hola zen beti heien lagun, heien anai, ala nigar ala irri egiteko tenoretan. Ardoy SFran 156. 

� (Con determinantes). � Eraman zezaten Esteben ohorztera [...] eta nigar handi egin zezaten haren gainean. 

Lç Act 8, 2. Egin gura dot negar bat. Lazarraga 1143v. Oi ta dabela / egiten asko negarrik. Ib. 1202r. O 

gerlariak, dioste, eztuzue indarrik / ni hilltzeko gehiago eztagidan nigarrik? EZ Man I 112. Alegera da eta 

alegeraz nigar hek egiteintu. Ax 501 (V 323). Beraz, asko negar egiñ duk. Gç 170. Zeri hari zarete nigar horien 

egiten? He Act 21, 13. Egin zituen negar guziak zirala egin zuen eriotzaren damuz ez, baizik bere orzetako 

miñak eragiñak. Mb IArg I 278. Isuri zuen odola ta egin zituen negar preziosoak. Cb Eg III 306. Kontuban jausi 

zirianeti aurrera, negar mingotx asko egin ebeen. fB Olg 190. Auhenak uz-kitzu / negar aski egiñ duzu. Gy 265. 

Abrahamek negar andiak egin eta gero. Lard 26 (tbn. negar andiak egin en Ag AL 126, n. aundixak e. en Etxba 

Ibilt 478). Erran ere badezaket aberatsaren jauregian nigar gehiago egiten dela beharraren etxolan baino. Dv 

Lab 3. Zuk ere zere Jenobebaz negar erruz egingo dezu. Arr GB 76. Ezkondu nai ta beti bakarrik / amaika negar 

egin du. Urruz Urz 45. Ni hiltzen nizenian, ez egin nigarrikan, ez ekhar dolurikan. Canc. pop. (ap. H). Negar 

errimeak egitten ebezan euren aittamak eta aideak. Echta Jos 255. Au jatian negar pizka bat egitera txoku ortara 

joango naiz. Iraola 36. [Ziziriko Ospetsuba] ezo (bustitta) eguan, negar asko egin ebalako. Altuna 78 (tbn. negar 

asko egin en Alzola Atalak 49 y NEtx LBB 5). Emakume ta jendia pranko / negar egiñak badira. Tx B 176 (v. 

tbn. II 116). Neketu ez nadin eztagit negarrik. Laux BBa 4. Nigar ederrik egin zuten Israelitek... Zerb IxtS 42. 

Negar izugarriak egin zitun. Or Aitork 113. Maxterra arekin baitzegon gaizki erran zakon ta artxamutil gaxoa 

nearrak egin ztuen. ZMoso 53. Batzuetan negar pixka bat egiteak on egiten dik. Ugalde Iltz 48. Amak bere 

besoetan laztanki artu, maiteki estutu, musu eman, par-negar biak batera egin. MAtx Gazt 19. Ekaitz txar batek 

ondatu leikez / urte guztiko bearrak, / au zuzentzeko iñor ez dago, / alperrik egin negarrak. Benb NereA 243. 

Emakume biotzbera aiek negar samin galanki egiñez. Salav 79. Zer negar egin ote zituzten / mutil oien 

pameliak! Uzt Sas 124. Upela bete negar egin zuten. Auspoa 113, 49. 

v. tbn. Añ EL 1 206. Mg CO 61s. AA III 544. Echag 216. It Fab 114. Izt C 245. Ur MarIl 64. AB AmaE 314. Sor 

Bar 64. JanEd I 140 (132 nigar). Moc Damu 19. Balad 92 (81 nigar). A Ardi 97. Jaukol Biozk 78. Enb 102. TAg 

Uzt 161. JAIraz Bizia 99. Mde HaurB 43. Txill Let 113. Erkiag Arran 9. Bilbao IpuiB 157. SM Zirik 17. Gand 

Elorri 110. Nigar: SP Imit III 31, 4. Tt Onsa 166. Gç 113. Ch III 31, 4. Mst III 31, 4. Lg II 205. Mih 99. Xarlem 

678. Etch 676. Jaur 379. UskLiB 57. Gy 213. Hb Esk 211. Laph 224. ChantP 24. Jnn SBi 131. HU Zez 168. Barb 

Sup 6. Etcham 107. Iratz 14. Lf Murtuts 6. JEtchep 20. Xa Odol 273. 

� Aitak eta amak nigar franko ta marraka eginik ehortzerazi zian. Egiat 172. Alferretan, nigar saminenak eta 

penitentzia garratzenak eginen ditu. Lap 152 (V 68). Ill-aurrean negar eta erostak egitea onuragarri balitza, 

iñork ez lukela amaituko ez ote dakizute? Zait Sof 186. 

� (Con complemento en dat.). � Iauna orhiturik hil behar dudala [...] gau oroz egiñen dizut nigar. Tt Onsa 44. 

Egijozu difuntubari negar, irabazi edo merezi eban aiñaan. JJMg BasEsc 268. Irakatsi eutsen Yaunak 

Yerusalengo alabai, zeri negar egin bear eutsen. Añ EL 2 200. Beste senideak ere laztandu zituen eta guziai 

negar egin zien. Lard 59. Ainbeste bat denboran hilltzat negar egiñ dizugu o alaba biotzekoa. Arr GB 133. Baña 

zeri negar egiten diozu, emakumea? Zab Gabon 32. Bazuen zeri negar egin bai, gaixuak. Ill Testim 5. Orok 

negar-egin eutsen, / orok, neska batek ezik. Laux AB 84. Ene bekatuengatik egin bezaizu negar zuri, Kristogan 

anai geran guzion Aitari. Or Aitork 238. Zeri dagitzazu negar? Itaundu eutsen errukituta. Bilbao IpuiB 40. � 

Euskal itxaserri guztiak eukien zeri negar egiñ andia, baña batez be Bermeotarrak. Ag Kr 199s. 

� (Con reduplicación intensiva). � Negar ta negar len egiñaz ta lengo bere bekatuarekin Jangoiko guztiz on 

maitagarria aserretuz. Mb IArg I 246. Aurra orduan belaunikatu zan bere eskutxoak gurutzaturik eta negar ta 

negar egiten zuan. Zab Gabon 81. Eman zen berriz ere bere bekhatuen deithoratzen eta hetaz nigar eta nigar 

egiten. Jnn SBi 76. v. tbn. Arr GB 106. Apaol 94. Urruz Zer 21. Altuna 101. 

� (Sin egin explícito). � Ez niri negar, / eztet nik bear / bekatuari negarrak. Bast 55. Negar bada humiltasun ta 

esperanza andi bategaz. Añ LoraS 70. Nigar Jesusen Konpainiak, aita galdu zuela, nigar Heskual-herriak, bere 

lilirik maitena eta ederrena galdu zuela. Laph 251. Negar egieben gurasoak, negar aideak, negar adiskideak, 

negar ezagunak. Ag Kr 207 (v. tbn. AL 11). Batzuk parra eingo dute, / beste batzuk negar. JanEd II 118. 

Zergatik negar, gau gaitza jun-da / euzkia piztu danean? Jaukol Biozk 88. Neure alaba, ez negarrik / ondo saldu 

zaugu dirutan. "No llores". Laux AB 87. Utzi, artu, negar, poztu. Gaur: Ator! Biar: Agur! NEtx LBB 240. v. tbn. 

Zav Fab RIEV 1909, 32. AB AmaE 7. Or SCruz 103. Enb 148. SMitx Aranz 239. 


mende. 

920


� (Fig.). Chirriar. � Pagozko gurdi-ardatzek egin dezala negar lor aztunpean. Ibiñ Virgil 97. 

� Haur nigar egin nahiak, aitari bizarra thira. O Pr 221 (tbn. en Saug 50). � Neskak damuaz / ez eban, ez, asko 

bear, / antxe egiteko txorienagaz / taska taska negar negar / begi bereak / urez beteak / damuz biotza samur lar. 

Zav Fab RIEV 1907, 94. � Hik zer hobe aski duk / ni xangrinaturik / ez eta gehiago / nigar eginaturik. Balad 

217. � Oztopo bat gertatu zait eta luzaro bage nigar egin bearra naiz. Or Mi 91. � Bizi ontako enparauak, 

negar egiñago ta eginbear ezago ta ez egiñago ta negarbearrago. Or Aitork 243. Negar egitenago nuan eresi 

aiek entzutean. Ib. 225. 

- NEGAR EGINARAZI. Hacer llorar. v. NEGAR ERAGIN, negarrarazi. � Jesusen pasio santuak negar 

eginarazten dit eta zer nai dezu? Bv AsL 58. Nigar egin-arazi dautzut anhitz aldiz, / nigarrak niri zauzkit jauzten 

orai borthitz! Ox 145. v. tbn. Alzola Atalak 123. � (Con determinantes). "Aski nigar guhaurri egin arazi daukuk 

(BN-lab)" Gte Erd 18. � Nigarra gogotik eginarazten diote gaixoei. Dv Dial 23 (It negar gogotik eragin, Ur 

negar eragin, Ip nigar gogotik eragin). Aski nigar guhaurri egin-arazi daukuk. Larz Senper 132. Beste bat ere 

[bihotzmina] jasan berria zuen, nigar onik eginarazia ziona. Ardoy SFran 197. 

- NEGAR-EGINGARRI (H), NIGAR-EGINGARRI (Dv, H), NIGARRINGARRI. Lamentable, deplorable; (lo) 

que provoca el llanto, (lo) que hace llorar. v. negargarri. � Tr. Propio de la tradición septentrional. � Ordutik 

hiri handi guziz aiphatu haren tokiaren ikhustea zen nigaregingarri. Etcheberry 155. Zoin den nigar-egingarri 

hoin ederki fedeaz mintzo den gizon batek, fedea galdua izaitea! Lap 24 (V 14). Izanen dire sinestegabeak edo 

lazoak [...]. Bainan horrelakoak alde guziz nigaregingarri dire. Arb Igand 107. Nigarregingarri da indies herri 

baten ikhustea izurrite denboran! Prop 1899, 68. Aipatzea bera da nigar egingarri. Etcham 135. Ikusgarria 

biziki luzea da, eta zonbait aldiz sobera minberaia eta nigaregingarria. Herr 31-5-1962, 4. Etzezaken ahantz 

Xaberri, izanikan ere hau orai nigar egingarri! "Déplorable". Ardoy SFran 106. Egiazko Jainkoa ezagutzen ez 

dutenak zoin diren deabruaren esklabo higuingarri bezain nigar-egingarri. "Pitoyables". Ib. 212. v. tbn. HU 

Aurp 203. Darhayet Manuel 370 (ap. DRA). Barb Sup V. JE Med 148. Lrq Larraja RIEV 1931, 235. � (Uso 

adv.). � Lur batetarik salto / ia bertzera kurri / hemen gabiltza suelto / nigar egingarri. Balad 233. � (Con -zko, 

adnom.) "Nigar egingarrizko kalteak, dommages, pertes capables d'arracher les larmes (de faire pleurer)" H. � 

Horra nun duzuen, gogo eta molde gure koblaria dena [Oxalde]. Nigar egingarrizko plantan eta berdin 

jostagura, berdin jostagarri. Ox 202. 

- NEGAR-EGITE. Llanto. � Au da, Kristinaubak, tristeza eta negar egite birtuoso eta santuba. Zuzaeta 162. 

Kan izaneunzu amargurarekin nearregitea eta ortzen marraskara. Samper Mt 13, 50. 

- NEGAR-EGITEKO. "Nigar-egiteko, qui est fait pour pleurer, déplorable" Dv (s.v. nigar-egingarri). 

- NEGAR-EGUN (V-ger-gip ap. A). "Día de lágrimas, día de ánimas" A. � Budda izan zen bekhatore, eta 

penitentziaren ondotik, ikusi zituen nigar egunetan piztu zituen gorphutzak. Hb Egia 63. Iruñak ez nai, ez 

Naparroak / negar-egunik igaro. "Día de duelo". Or Eus 254. Ala balitz [...] / alai zitezkean bai nere negaregunak. 


- NEGAR(RA) EMAN. Hacer llorar. � Ama, emagüzü nigar guri zure Semiaren krüzifikazale bekhatorer. Ip Hil 

258. v. tbn. Arr GB 126. � Llorar (a alguien). � Abraham ethorri zen haren deithoratzera eta hari nigar 

ematera. Dv Gen 23, 2 (Urt nigar egitera, Ur negarrez). 

- NEGAR ERAGIN (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Aq 1353, A Morf 738). Hacer llorar, provocar el llanto. 

"Azotáronme de calidad que me hicieron llorar, ala zeatu ninduen, nola negar eragin zideen" Aq 1353. "[...] 

negar eraittian dago astuntasun asko aundixagua negar eittian baño" Etxba Eib. "Abadiak negar erain zotsen 

ezkonbarrixei" Elexp Berg. v. NEGAR EGINARAZI, negarrarazi. � Tr. Documentado al Sur desde mediados 

del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Gasteluçar, Eguiateguy (173 nigar e.), UskLiB, Etchahun (174 nigar e.), 

Duvoisin e Inchauspe. � Begietarik sasoiñ hotzak / nigar ziok eragiten. Gç 81. Zuri negar eragin ta odola 

emanerazo ta niri negar malko bat ere ez? Cb Eg II 56. Pozak negar eragiten eustan. Mg CO 236. Okasinoe ta 

ibillera deunga negar eragin biar leuskijuenak. JJMg BasEsc 13. [Astoak] bizkarrean / eukan alan bearrez zuloa 

/ ta zan negar eragitekoa / beleak an eragoionean / alper ostikadak. Zav Fab RIEV 1907, 540. Pethiriri bere 

flakeziazko bekhatiaz nigar eragin zereiola. UskLiB 55. Baditu ortzak edo ortzen ordekoak, aurrai negar 

eragiten dien ezkero. It Dial 24 (Ur negar eragin, Dv, Ip nigar eragin). Oroitze onek aita naigabez bete eta 

alabari negar eragiten zion. Lard 136. Orduko kontua, / barre legetxe negar eragitekua. AB AmaE 244. 

Ikusirikan bere arreba arriari negar eragiteko estaduan. Apaol 95. Aitzari ere mara mara negar eragitekoak. 

Ag G 158. Negar eragiten eustan igaroriko bizitzak. Or Tormes 67. "Nork negar-eragiñ, ark maite". "Te hace 

llorar". Berron Kijote 227. v. tbn. VMg 57. fB Ic III 363. Ur MarIl 112. Arr GB 106. Bv AsL 37. Kk Ab I 49. 

Etxeg Itzald II 89. Enb 166. Otx 72. Zait Sof 144. Bilbao IpuiB 148. SM Zirik 16. 

� (Con determinantes). � Anitz negar eragin zien Herodes gogorrak. Mb IArg 140. [Oroipen onek] eragiten dio 

ugari negar eta suspirio. AA III 302. Gertaera ikaragarri onek negar andiak eragin zituen. Lard 92. Zuri 

nigarrak-eragin eta odola jauzarazi. Dv LEd 107. Gurutze baten ikuste utsak eragiten zion negar ugari. Bv AsL 

43. Zuk eragin deustsazu negar samiña Riktrudisi. Ag AL 95. Desgrazia bat pasatu dana [...] / negarra franko 

eragin dute / familiaren artian. Arrantz 142. � Inpernuan bertan baño negar eta alarao geiago eragitten 

dautsezube. Otx 27. 

� (Sin eragin explícito). � Edozein ergelkeri edo astakeri egiñez, barre eragin legixube onek gustijoi, baña 


mende. 

921


negar be bardin-bardin. Otx 123. Parre eragin dit asieran eta negar gero. Txill Let 99. 

� (Fig.). � Gurdiari koketan emanez olio, / negar alaigarria eragiten dio. "Un chirriar alegre". Or Eus 365. 

- NEGAR-ERAGINGARRI. (Lo) que hace llorar. � Sermoia ezpaitzan iñolaz ere negar eragingarri. Etxde JJ 

22. 

- NEGAR-ERIOAN. Llorando. v. NEGAR-JARIO. � Neure pekatuen pisuaren azpijan, negar erijuan, etzuten 

naz zure oñetan. Ur MarIl 1. 

- NEGAR-ESKE. "Imploración, negarreskea" Lar. 

- NEGAR ETA NEGAR. Venga llorar, llorando a lágrima viva. � Hau esan ta asi zen eria negar ta negar. Mb 

IArg I 280. Egoten zen inbidia sandubatéki negár ta negár kóruan. LE in BOEanm 519. An egoan beti etxe 

sokoan bere arima-barruko miña gogoramenagaz ikutu ta ikutu [...], beti negar da negar. Ag Kr 76. 

Etxekandere xaharra ari zela nigar eta nigar. Const 28. Bide osoan negar ta negar antxe datorren / atso 

agurgarri ura. Jaukol Biozk 69. An dago Mirei etzin da nigar ta nigar, bi eskuak bekokian. Or Mi 97 (v. tbn. Eus 

76). Orain negar ta negar / ase nai luke kolkoak. EA OlBe 7. Biotz ergela negar / ta negar, setati / eguzkiz 

betetako / belardian murri. Gand Elorri 162. Negar ta negar dago malkotan urtua. NEtx LBB 218. v. tbn. Echta 

Jos 176. Enb 51. Etxde JJ 22. Nigar: Jnn SBi 166. 

- NEGAR-EURI, NIGAR-URI (A, H). Llanto, torrente de lágrimas. � Gibeletik haren oinetara zegoela, has 

zedin nigarrez zegoela haren oinén nigar uriz arregatzen. Lç Lc 7, 38 (Brunet, Ker negar-malko, TB, Leon 

nigar, Ol, BiblE malko). Ene zarpilkeri guzia barnenetik begien aintzinean eman zidalarik, ekaitz izugarria sortu 

zitzaidan negar-euriarekin. Or Aitork 207. � Iparraldean negar-euriak eta farre-eguzkiak oratu duten umore 

lainotsuaren bila. MIH 273. 

- NEGAR-EZTI. "(Vc), goma, producto resinoso de los árboles" A. 

- NEGAR-GAI. Motivo de llanto, disgusto. � Zenbat otz-bide ta negar-gai arkitu zuen Jesusek. Mb IArg I 107. 

Nere bizi guztiko miña ta negar gaia badet. Cb Eg II 59. Au oi da, dirubak ta eukijagaiti ezkondu dirian askoren 

negargeija. fB Ic III 350. 

- NEGAR-GARRASI. Llanto, lamento. � Purgatorioa bere su, eztanda, ler-bear ta negarkarrasiekin. Iñarra 

Ezale 1897, 346a. 

- NEGAR-GARRASIKA. Llorando a gritos. � Gizonak areago ez zekien etsipenez negar-garraisiaka hasi ala 

zorionaren onaz belaunikatu. Mde HaurB 98. 

- NEGAR-GISAN. Como llorando. � Ez eben inos kantau / tokietan legez / ezpada negar-gisan / ta askotan... 

ezer ez. Azc PB 50. 

- NEGAR-IBAI (nigar-ibai H (L)). Torrente de lágrimas. "Fleuve de larmes" H. � Aita-ama zahar gaizoek oi 

zer nigar ibaiak ez dituzte ixuri! Arb Igand 156. Nigar-ibaia darite ta ugiñen marmari illunekin batean 

zinkuriñek gaiñez egiten dute. Or Mi 150. v. tbn. Ol Imit I 20, 6. 

- NEGAR-IBAR. Valle de lágrimas. v. NEGAR-HARAN. � Zugana suspiratzen dugu laiduz eta negarrez, 

negar ibarr onetan (c. 1620). Is TAV 3.2.12. Negar-ibar aunetan gaitzik asko gertatzen diralako. Ol Imit III 21, 

3 (Pi zoritxar-ibar). Ez izan ba, erbesteko negar-ibarrean gure amesak, osoketarik ez betegunerik. Erkiag Arran 

150. v. tbn. Or Aitork 91. 

- NEGAR-INTZIRI. Llanto, lloriqueo; suspiro. � Sentitzen det onetan / negar-intziria. It Fab 114. Negar-intziri 

urrikariz. Or Aitork 209. Atsekabezko / negar-intzirak aidean. Gand Elorri 99. v. tbn. Larrak EG 1959, 187. � 

(Con egin). "Sollozar, [...] negar inziria egin" Aq 1432. 

- NEGAR-INTZIRIZ (Aq 1432). Llorando, sollozando. "Sollozar, negar inziriaz egon" Aq 1432. � Etzitzaigun 

egoki illeta ua negar-intziriz ospatzea. Or Aitork 235. 

- NEGAR-HIPA. "Nigar hipa, sanglot" Dv. 

- NEGAR-HIPAKA. Sollozando, llorando. � Ez utz Amaren begiak / haurraren odol beroan nigar hipaka 

urtzera. Iratz 101. Itsasuarrak nigar-hipaka ari ziren, bulharra joz, denek betan oihu eginez. Lf Murtuts 8. 

- NEGAR-IRUDIAN. Casi llorando, a punto de llorar. � Eseritzen da sillan pañuelua begiyetara eramanaz, 

negar iduriyan. Moc Damu 34 (v. tbn. 19). 

- NEGAR-ISTIL (H (+ ix-)). "Nigar-ixtila, -istilla, larmes versées et mouillant, inondant le sol" H. � Arren 

bada ikhusazu ene nigar istilla, / eta ez nazazula surat egotz nola sukhilla. EZ Man II 36. Iainko Iaunak 

ikhusirik ene nigar-istilla. Harb (ed. 1690; ap. H). 

- NEGAR-ISURI (nigar ixuri H (L)). Llanto, lloro. "Larme versée, larme" H (s.v. nigar). � Bethazalak gorriak / 

eta nigar isuriez betheak bi begiak. EZ Man I 98. Gaitzari denean eziñ itzuria, / alfer dela luze negar ixuria. Gy 

11. 

- NEGAR-ITSASO. Mar de lágrimas. � Bazabiltza herriz herri / jende uhainen artean, / lohi, nigar-itsasoan. 

Iratz 190. 

- NEGAR-ITURRI (nigariturri VocB). a) Fuente de lágrimas. "Lloro a moco tendido o derramando lágrimas por 

los dos ojos" VocB. � Bekatariak / gora begiak / negar iturri eginik. Bast 59. Ikustean zenbat nigar ithurri 

sorrarazi duten Elizan [...] ez da galdetzeko eian aldareak izan dituzten, bainan eian ez diren urkhaderan hil. 

Hb Egia 77. Ene begiok negar-iturri, / au gogoratu orduan! Enb 183. Poz eta negar-iturria, uste ez badugu ere 

bihotz barrenean dago. MIH 326. v. tbn. Or Aitork 208. Erkiag Arran 175. � "(B, BN-baig, Sal, R), llorón; litm., 


mende. 

922


fuente de lágrimas" A. � Hi nigar ithurri... / apezari zer diok zor? Ox 40. b) "Larme, nigarriturri (Ae)" VocPir 

217. 

- NEGAR-ITURRIETAN. Llorando a lágrima viva. � Nigar iturrietan / iru madamita, / guri ordenatziaz / 

ainbertze tormenta. Bordel 45. 

- NEGAR-JARIO (Lar; iario H), NIGAR-J. (iario H). "Llorón, lloroso" Lar. "Pleurard" H. � (Con -zko, 

adnom.). � Azken aapaldi au [...] neurriduna da, negar-jariozko dardara gordea igerri zaiolarik. Gazt MusIx 

70. 

- NEGAR-KORRONTA (H (V)). Llanto. "Pluie de larmes" H (s.v. nigar). � Indazuz negar-korrontak urtuteko 

neure bekatu andiak. Añ EL 1 195 (EL 2 103 negar-korronta). 

- NEGAR-MALKO (V, G, AN; Añ (G, AN), Izt 67r, H (V, G); negar-marko V-gip; near-marku V-gip), 

NIGAR-MALKO (L). Ref.: A; Lh (nigar-malko); Iz UrrAnz (malko), ArOñ (ne(g)árrak); Etxba Eib; Elexp Berg 

(negar-marko). Lágrima. "Entzun ari bere tristurak eta negar-malkuak etortzen jatazen begixetara" Etxba Eib. 

"Ale, sikatuizu negar-markuak paiñoluakin" Elexp Berg. � Tr. Documentado en textos meridionales desde el s. 

XVIII. La forma general es negar-malko; hay negar-malku en Iturzaeta. � Begietatik negar malkoak ijurtean. 

OA 142. Damuaren damuz itzak baño negar malkoak geiago ziran. Cb Eg II 200. Zenbat negar malko gori bota 

bearko dituzu. Mg CC 180. Asi zan negar malko samurrak botaten, egin eban penitenzija. Ur MarIl 89. Aaronen 

il-berria artu zutenean, negar-malko miñak isuri zituzten. Lard 99. Ainbesteko atsegintasun zeruzkoak eta negarmalko-iturri 

gozoak. Aran SIgn 46. Erori zitzaizkon begietatikan paparrera ur aleak baño negar malko aundiago 

bi. Apaol 54. Negar malko lodia erion Kitolisi. Ag Kr 92. Bere begi biyetatik negar-malku ugariyak eriozala. Itz 

Azald 106. Alkarri begiratuta negar malkoak jausten jakezan senar-emazteari. Echta Jos 23. Begietatik bera 

negar malkoak zara-zara yarioan. Zait Sof 141. Gure ugazabari negar-malkoak ateratzen zitzaizkion begietatik. 

Arti Ipuin 28. Negar-malkuak ixurtzen zaizkit / zurekin gogoratzian. Uzt Sas 44. Negarrez asi zan eta oiñak bere 

negar-malkoakaz bustiten eutsazan. Ker Lc 7, 38 (Oteiza, Brunet, negar-malko; Lç nigar uri, TB, Leon nigar, 

Ol, BiblE malko). Negar-malko mardul nabarrak. MEIG II 93. v. tbn. Zuzaeta 159. CatElg 206v. Echag 217. 

Arr GB 19. Zab Gabon 82. Bv AsL 35. AB AmaE 113. Goñi 39. Urruz Zer 118. A Ardi 117. ArgiDL 32. Pi Imit 

IV 11, 1. Jaukol Biozk 51. Or Mi 36. Tx B II 51. Ir YKBiz 157. Mde Pr 173. Erkiag BatB 178. Gand Elorri 14. 

Osk Kurl 76. MAtx Gazt 106. Etxba Ibilt 485. Salav 77. NEtx LBB 330. 

� (Con -zko, adnom.). � Negar-malkozko iturriz. BEnb NereA 92. 

- NEGAR-MALKOKA. Llorando a lágrima viva. � Lurrera yausi zen Mirei. Amak, nigar malkoka, yoan ta 

besoetan artzen du. Or Mi 142. 

- NEGAR-MALKOTAN. Llorando a lágrima viva. � Neskatx ederrak utzi ditugu negar-malkotan gure zai. 

NEtx LBB 369. Guk umetxoak bialtze'itugu / zugana ikasitzera, / jakinduriaz arlote eta / negar-malkotan etxera. 

Agirre in Uzt Noiz 110. 

- NEGAR-MARRAKA (Sal, R ap. A), NIGAR-M. (L, BN, S ap. Lh). Lamento. 

- NEGAR-MARRAKAZ, NIGAR-PARRAKAZ (Dv, H). "Nigar parrakaz egoitea, être à pleurs aux hauts cris" 

H (s.v. parraka). 

- NEGAR-MARRASKA (Lc, BN-ciz-baig, Sc ap. A), NIGAR-M. (S ap. Lh; Dv, H, Foix ap. Lh). Llanto, 

lamento. � Leze beltz batetarat, zeinetan ez baida entzuten nigar-marraskarik eta hortz kharraxkarik baizen. Lg 

II 237. Ama, etzaitia orrela atsekabetu, zure negar-marraskak barrena zauritzen didate ta. Alz Ram 23. 

Kanpoko illunbetara egotziko dituzte, an izango da negar-marraska ta ortz-karraska. Ir YKBiz 147. v. tbn. 

BOEanm 1305 (Mt 13, 50). Zait Sof 57. Nigar-m.: Dh 162. Dv Gen 45, 2. � Lagun beltzen illetan diote 

negarrez, / negar-marraska-antzean, ez ote-gezurrez? Or Eus 287. 

- NEGAR-MARRASKAZ (nigar- Dv, H). Llorando, lamentándose. "Nigar marraskaz haritzea, pleurer avec de 

hauts cris" Dv (s.v. marraska). "Nigar-marraskaz [...] egotea, pleurer avec de hauts cris déchirants, avec des 

mugissements" H. � Beragana barruruntz yoan eta negar-marraskaz ots dagio: Zorigaiztodun orrek, zer egin 

duk? Zait Sof 195. 

- NEGAR-MARRASKETAN. Llorando, lamentándose. � Athera zen nigar marrasketan lekhu hartarik. Lg II 

264. Zuek, gure adiskide maiteak, / diote maiz nigar-marrasketan, / otoitz, barur eta karitateak / egitzue gure 

fagoretan. 'Tout en larmes'. Monho 128. Mariñelek nigar marrasketan adio diote untziari, adio biziari. Laph 

223. Printzipe ttipia [...] eman zen bihotza erdirarazten zuten heia gora eta nigar-marrasketan. Elsb Fram 109. 

v. tbn. Dh 167 (nigar-m.). � (Sing.). � Zaldi hura zerabilan haurra beldurditua oihuz hasten da eta nigar 

marraskan. Prop 1880b, 20. 

- NEGAR-MARRUMA, NIGAR-M. (S ap. Lh; Dv, H, Foix ap. Lh). "Pleurs aux hauts cris" Dv. "Sanglot" Lh. v. 

NEGAR-MARRASKA. 

- NEGAR-MARRUMAZ, NIGAR-M. (H). Llorando, lamentándose. "Nigar-[...] marrumaz egotea, pleurer avec 

de hauts cris déchirants, avec des mugissements" H. � Eskoletan haur ttipiak nigar marrumaz zaudek. JE Bur 

121. 

- NEGAR MIN, NEXAR M. (R ap. A). Sollozo, llanto. � Hautsaren guztua diot aurkhitzen ogiari / eta nigar 

miñarena / neure edariari. EZ Eliç 334. Hura zori hobeagoz egin baitzuen bere nigar minen ume. SP Phil 403 

(He 407 nigarretako ume; v. tbn. SP Imit IV 14, 1). Urrikal zakizkote horren nigar minei. Brtc 263s. Negar min 


mende. 

923


eta progu andiarekin lurpetu zutenak. Lard 490. Kanporat goanik nigar minak ixuri zituen Piarresek. Dv Lc 22, 

62 (Lç, TB, Leon nigar egin, BiblE negarrari eman). Errealismo latz batek ekartzen dion nigar mina. Larre in 

Xa Odol 15. 

- NEGAR MINETAN. Sollozando, llorando. � Kanporat ilkhirik jarri zen nigar miñetan. He Lc 22, 62 (Dv 

nigar minak ixuri). 

- NEGAR MINEZ. Llorando, sollozando. � Bikendik besarkatu zun bere adiskidea ta ingurukoek nigar miñez 

ua ikuski, biotza pil-pil ari zuten. Or Mi 145. 

- NEGAR-MURRIN (G-ol [?] ap. A (s.v. murrin)), NIGAR-MURRIN (L, BN, S ap. Lh). "Lloriqueo" A. 

"Pleurnichement" Lh. 

- NEGAR-MUSKULLUTAN. "Negar muskullutan dago (G-azp), mara mara malkoa zeriola (G-azp)" Gte Erd 

230. 

- NEGAR-MUZINKA, N.-MUXINGA. a) (Sust.). Llanto, sollozo. "Lágrimas de poco fuste, negar-muxingea" 

Izt 67r (54r negar-muxengea). � Alperrik egieutsazan negar musiñgak eta guzurrezko sotiñak. Ag Kr 182. b) 

(Adv.). Llorando, sollozando. � Negar muxinga, inkesaka ta zotiñez, aita bai aita asi jatan deiezka. Ag Kr 91. 

Manueltxok berak esaten zion negar muxinga: --Erosi beit, amona. Ag G 30. 

- NEGAR-MUZKURIO. "Negar-muzkurixua, lloriqueo. Negar-muzkurixuetan dago egun guztian, ume koittau 

ori, [...] está lloriqueando" Etxba Eib. 

- NEGAR-ONTZI (V-gip, G-nav, Sal; nexar- R), NIGAR-O. (BN, S; -untzi B, S; Foix ap. Lh; niger-untzi B). 

Ref.: A (negar-ontzi, nexar-ontzi, nigar-ontzi, nigar-untzi); Lh y Lrq (nigar); Ond Bac y Elexp Berg 

(negarrontzi); Izeta BHizt2 (niger untzi). Llorón. "Ixo ume, ezta izan biar ain negarrontzixa" Elexp Berg. "Gure 

aurre zein niger untzie den" Izeta BHizt2. v. NEGAR-SAMUR. � Nexarontzi kari ixilaraztako. Mdg 132s. 

"Negar-ontzi" zeritzaioten [Erakleitori]. Zait Plat 29. 

- NEGAR-HOTS. Llanto, sollozo, lamento. � Ijiptoak Joseren lantu eta negar-otsa aditu zutenean bereala 

igerri zioten zergatik izango zan. Lard 59. Gure negar otsakaz danak bildurtuak. AB AmaE 208. Ezkillak 

berenez iraultzen, nigar-otsa dariela. Or Mi 77. Entzuten duenian / aurren negar-otsa, / orduan samurtzen da / 

amaren biotza. Uzt Sas 32. v. tbn. Zait Sof 191. Xa Odol 166. 

- NEGAR-PATSETAN. Llorando a lágrima viva. � Laztantxu negar-patsetan, ilda bezela gelditu zan. Alt LB 

47. 

- NEGAR-PINDAR. Lágrima. v. NEGAR-ANPULO. � Altxa zerurat begiak / nigar pindarrez bustiak. Iratz 

167. 

- NEGAR-PLANTA. "Llanto simulado. Zelako negar-plantak eitten dittuan gure maiñosiak" Elexp Berg. 

- NEGAR-PULLO (V-oroz ap. A), N.-PULU. Lágrima. v. NEGAR-ANPULO. � Ezeguan aren bijotzian 

samurtasunik, ezeguan aren begijetan negarpulurik. Kk Ab I 49. 

- NEGARRA JO. Llorar. "Beti negarrez ari da (G-azp, AN-gip), beti negarra jotzen ari da (G-azp)" Gte Erd 

194. 

- NEGARRAK EMAN. Asaltar el llanto. � Aren buru argiaz eta biotz samurraz gogoratzen zelarik, berala 

nigarrak ematen zion. FIr 133. 

- NEGARRAK IRTEN (urten V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). Saltar(se) las lágrimas. "Zeñi negarrak ez 

urten ikusirik a ondamendixa?" Etxba Eib. "Amai negarrak urtetzen sotsan semiana jakin zebanian" Elexp Berg. 

� Palazios / olan ikusirik / negarrak urteten deust / bijotz bijotzetik. DurPl 106. Pasaten naizenian / zure 

atetatik / negarrak urteten daust / begi bietatik. Canc. pop. in Erkiag Arran 20. Estutu nauenean negarrak irten 

dio. NEtx Antz 96. 

- NEGARRAK NEGARTEGI. A pesar de las lágrimas. � Nigarrak nigartei, ez zen alfer egon nahi: bere 

astekariaren bidez soldadoak eta heien ahaideak sustatzen zituen. Lf ELit 223. 

- NEGARRAREN NEGARRAGAZ, NEGARREN NEGARRAZ. De tanto llorar, a fuerza de llorar. � Ak bere 

negarraren negarragaz galdu eban begijetako bistia. fB Ic II 163. Ume batek negarren negarraz lortu edo 

eskuratu eban beren Aiñagandik ron deritxon edari-tindi bat. Ezale 1897, 182. 

- NEGARRARI EMAN (V-arr-gip, G, L, BN, R; emon V; Izt 69v, Zam Man 58), NIGARRARI E. (G-azp-goinav, 

AN-5vill-gip, B; emon SP). Ref.: A y Elexp Berg (negar); Gte Erd 90. (Aux. trans. tripersonal). Echarse a 

llorar, ponerse a llorar. "Emozu nigarrari, pleurer" SP. "Entzutiaz bat negarrai emon zotsan" Elexp Berg. Sg. el 

editor, se encuentra en la Doctrina de Lizarraga de Elcano. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. 

XVIII. Al Norte lo emplean Etcheberri de Ziburu, MarIl, Duvoisin y Laphitz. La construcción más empleada es 

con aux. transitivo tripersonal. Se encuentra con aux. intransitivo unipersonal en los septentrionales MarIl, 

Duvoisin y Laphitz (81), y con aux. intransitivo bipersonal en Lardizabal, Arrue (en ambos tbn. trans. 

tripersonal) y Txillardegi. � Jesus salbatzailleak eman / zioen negarrari. EZ Noel 88. Sentenzia onen golpeaz 

txitez antsiatu zan [...] ta negarrari bereala eman zion. Cb Eg III 226. Eman zion ollarrak negarrari, / biotza 

biguñtzeko lapurrari. Mg in VMg 95 (v. tbn. el mismo ej. en Zav Fab RIEV 1907, 532). Samurturik guztija 

emon eutsan negarrari. Ur MarIl 109. Au aditzian eman zion galaiak negarrari ta gogotik. Bv AsL 110. 

[Neskatilleak] ezer erantzun barik, negarrari emoeutsan barriro. Ag Kr 158. Askoren begiak negarrari emon 

eutsen, aek lako adiskide kutun bi alkarrengandik banandu eziñik ikustean. Erkiag Arran 168. Nexkak negarrari 


mende. 

924


eman zion, arratsaldeari bere poza ondatuaz. NEtx LBB 14. v. tbn. Mg CO 54. Lard 49. Apaol 54. Itz Azald 140. 

Altuna 97. Ir YKBiz 358. JAIraz Bizia 100. Etxde JJ 153. SM Zirik 27. Zait Plat 107. Osk Kurl 67. BiblE Gen 

45, 2. 

� (Aux. intrans. unipersonal). � Bihotza hunkitu zaundan eta nigarrari eman nintzen. MarIl 72 (v. tbn. 76). 

Errana da errege handi bat nigarrari eman zela orhoiturik bere armada ederra. Dv LEd 250s. 

� (Aux. intrans. bipersonal). � Mandatariak erantzun zionean, Absalon il zala, gela batean sartu eta negarrari 

eman zitzaion. Lard 201. Negarrari eman zaio gajoa eta orduan konturatu naiz nere zakarreri latzaz. Txill Let 

67. v. tbn. Arr May 58. � Jaungoikozko suan neskatxa irazeki zuen, nun bereala negar miñari eman zitzaion. Arr 

May 179 (v. tbn. 127). 

- NEGARRAZ. Llorando. v. NEGARREZ. � Orhit zite Jerusalemeko emazte nigarraz jarraikiten zeitzon haier 

erran zeiela elezen egin nigarrik. UskLiB 57. Sartu zan barrura negarraz eta atzera begiratuaz. Apaol 85. 

- NEGARRE(T)AN. Llorando; en lágrimas. "Nigarretan urtzea, fondre en larmes" SP (s.v. urtu). � Tr. 

Documentado tanto al Norte como al Sur desde Lazarraga. La forma general es negarretan; emplean negarrean, 

Xenpelar, Orixe y Uztapide, en los tres casos precedido de erdi y en final de verso. � Bere begiak negarretan 

eukala. Lazarraga 1151v. Ha zillhegi bailitzaiku mundura itzultzea / eta egin tugun faltez nigarretan urtzea. EZ 

Man I 114. Giristiño on batek bethi kausitzen du arrozoinik asko nigarretan eta doloretan egoteko. Ch I 21, 4 

(SP, Mst, Ip nigar egin). Ene begiak bustirik / zugatik negarretan. Gamiz 205. O nork biotzeko deadarrik 

andienak igaroko bizitzaren negarretan eman litzakean! Cb Eg II 96. Eman zen hazgorapenetan eta nigarretan, 

erraten zuela: nik egin dut bekhatu. Lg I 322. Karlos jaunaren alde artu nuben arma, negarretan utzirik aita eta 

ama. Echag 166. Jarri nintzen hari beha, begiak nigarretan urthuak. MarIl 72. Leheneko eginetzaz nigarretan 

sarthü. Etch 652. Espos desolatu bat, bere lagun maitea galdurik, nigarretan eta pobrezian bere bizi guzikotz 

gelditzen dena. Lap 45 (V 24). Aita eta ama frango nigarretan dagozi beren umeak horrela galdurik. Arb Igand 

159. Ez nintzan berehala atrebitü emaztiari galtegitera zerk hala nigarretan ezari zian. Const 28. Hiri so 

baitzagozin irri-nigarretan! Ox 154. Yuduak ere negarretan ari zirala ikustean, dardaratu zan. Ir YKBiz 358. Zu 

jaio ziñaneko pozak, bereala negarretan galdu ziran. NEtx Antz 10. Joanen zen beraz Frantses bere lagunekin, 

horgo giristinoak utziz (nigarretan!). "En pleurs". Ardoy SFran 222s. Ait'amak hemen utzirik hurturik 

nigarretan. Xa Odol 183. v. tbn. Arr GB 24. Ur MarIl 68. Or Tormes 59. Alz Ram 93. Etxde AlosT 37. Zait Plat 

83. NEtx LBB 371. Nigarretan: Harb 191. Arg DevB 212. Gç 163. Brtc 123. Monho 88. Dh 179. Jaur 379. Gy 

152. Hb Esk 106. Dv LEd 254. Laph 120. ChantP 392. Elzb Po 181. Zby RIEV 1908, 411. Jnn SBi 56. Ip Hil 7. 

HU Aurp 50. Zub 86. Barb Leg 24. SMitx Aranz 126. JEtchep 59. 

� Zeren hobeago baita noizbait ezen sekulan, / zuregana itzul dadin nigar eta dolutan. EZ Man II 101. Gizon 

guziak yarriren dire nigar eta marrasketan. Lg II 185s. Zertako yasan, zertako bizi nigar edo nekhetan? Hb Egia 

121. 

� (Sing., precedido de erdi). � Goizian tabernara / joanda alperrian, / begiyak zintzilikan / erdi negarrian. Xe 

251. Santurik balin bada zeru-baztarrean, / dei egiten diote erdi-negarrean. "Medio llorando". Or Eus 103. 

Emengo lengo pelotariak / daude erdi negarrian. Uzt Sas 326. 

- NEGARREZ (V-gip, G-azp-nav, AN-gip, Sal; Lar, Añ, Izt 58v, Zam Man 58), NIGARREZ (AN-5vill, B (+ - 

ger-), BN-arb, S; SP, Lecl), NEXARREZ (R). Ref.: A (gogoa, nexarrez, urtu); Iz Als (neegarrez), R 293; Izeta 

BHizt (niger); Elexp Berg; Gte Erd 90, 194 y 230. Llorando. "Nigarrez dago, il pleure" SP. "Llorar, [...] 

negarrez ari, egon" Lar. "Actualmente está llorando, orantxe negarrez dago" Ib. "Implorar, negarrez eskatu" Lar 

y Añ. "Negarrez ase ase egiten dot nere burua" Izt 58v. "Alarguntsa kura nexarrez zagolarik, niri ere gogoa 

azkatu zitan (R-uzt)" A (s.v. gogoa azkatu). "Negarrez urtu [...] (Sal), derretirse en lágrimas" Ib. (s.v. urtu). 

"Néxarrez egon nézu egun gúzia, he estado llorando [...]" Iz R 293. "Nigarrez tantaka dago (AN-5vill), negar 

zotinka ari da (G-azp)" Gte Erd 230. � Tr. General en todas las épocas y dialectos. 

� Jende honak bihotza daut bethi ere nigarrez, / neure amore xotiltua galdu dudan beldurrez. E 165. Zergatik 

tormentatzen zarete eta nigarrez zaudete? neskatxá ezta hil. Lç Mc 5, 39 (He, TB nigar egin; Leon nigar, Ol, 

Ker, BiblE negar). Zeñari negarrez egoala despedidu ekion. Lazarraga. 1146r. Ene begiak, / asi zatez negarrez. 

Ib. (B) 1203v. Donsuaen etsean duztiok barrez, deungeaenean negarrez. "Llorando". RS 96. Ongi xauturik 

nigarres / biotzean damu duzula (s. XVI ó XVII). TAV 3.1.20, 113. Zugana suspiratzen dugu laiduz eta 

negarrez, negar ibarr onetan. Is TAV 3.2.12. Ordean faltetan bahaiz esker gabez erori, / absolbitzera hoako 

nigarrez aphezari. EZ Man I 19. Il zelegiezan Hespañakoak / negarrez egozan, nola eskekoak. EgiaK 88. 

Ikhusiko duzu saindutto bat zokho batean nigarrez. Ax 500 (V 323). Zugatik ene begiak / daude negarrez. 

Gamiz 204. Suspirioz, plañuz ta negarrez. CatBurg 6. Hau aditu ta negarrez asi zen Susana. Mb IArg I 383. Zuri 

deiez gagoz Evaren ume deserrituak, negarrez. Cb CatV 7. Garbituko ditut nigarrez ene faltak eta biziko naiz 

zuretzat. Brtc 94. Nigarrez ari zirade düzülakoz adiskidia galdü? Egiat 238. Gizon gaisoak ito bear zuen 

negarrez bere bekatuen damuz. Mg CC 125. Arkitu zuen aur bat negarrez, etxerako bidea galdurik. AA II 37. 

Zenbat ez dira bizi / gaisoak negarrez! It Fab 174. Gaizoa eman zen nigarrez, / auhen eta deiadarrez. Gy 88. 

Dakuski gizon eta emakume asko negarrez. Lard 459. Itz orrek utziko nau / betiko negarrez. Bil 48. Negarrez 

urtu laitake artaz / akordatuko bagiña. Xe 370. Jarri zan oraziuan Jaungoikuari eskatzen negarrez. Bv AsL 169. 

Judu guziak berehala nigarrez eman dira. HU Zez 23. Konfesau zan negarrez. Azc PB 282. 


mende. 

925


� (s. XX). Asi zren nexarrez eta llantoka. Mdg 169. Asi zren zeñuka degukoak nearrez. Garral EEs 1921, 108. 

Iturri leuna ostera / negarrez axiak daro. Laux BBa 40. Seaska-aldean ama gaxoak / otoi-zegian, negarrez, / 

semea igoa baitzun, zeruko / goikia ikusi-bearrez. Ldi BB 22. Axuri bana esku banetan, / entzunez marrakaalaia, 

/ amek atzetik erdi-negarrez / arturik aien usaia. "Quejumbrosas". Or Eus 225 (Mi 12 nigarrez). 

Paseianten ajolarik gabe negarrez ari zela. Mde HaurB 109. Umia arrantza batian negarrez euan. SM Zirik 89. 

Pozetan negarrez, doloretan kantari, gizona zen emazte urrikaria nauk. Arti MaldanB 191. Margo, ihardetsi 

gabe nigarrez lotzen da. Larz Senper 42 (Iru 106 negarrez). Biotza det samiñez, begi biak negarrez. NEtx LBB 

358. Negarrez yaio, ta negarrez il (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1748. Negarrez bildu ta parrez jan egiten ditu 

(AN-larr). Ib. 252. Ez burlarikan egiñ / eztakizutenak, / negarrez zañak ere / baditut etenak. Auspoa 128, 127. 

Negarrez gaude beti euskal irakurgai gutxi ditugula eta. MEIG II 71. 

v. tbn. Negarrez (para autores septentrionales y alto-navarros): TAV 3.1.28, 136 (1666). Legaz 6. CatUlz 4. Osk 

Kurl 136. Xa Odol 345. Nigarrez (para autores occidentales y alto-navarros): Añ CatAN 5. CatB 12. CatLuz 4. 

Izeta DirG 120. Nearrez: ZMoso 51. 

l Zuregana itzultzen naiz nigar eta suspirez. EZ Man II 114. Amaren sabeletik ozta da agertzen, / negar eta 

garrasiz bertati da asten. AB AmaE 348. 

� Chirriando. � Landa ta bideskaetan gurdi-gariak negarrez ta kulunkan. 'Geint'. Or Mi 29. 

- NEGARREZKO (H), NIGARREZKO (Dv, H). (Adnom.). "Nigarrezko ithurri, fontaine de larmes" Dv. 

"Nigar-, negarrezko ogia, pain de larmes. Nigar-, negarrezko haran, ibar huntan (L), onetan (V, G), en cette 

vallée de larmes, en ce monde" H. � Erri negarrezko onetan. Bet 7. Negarrezko zelhaietik / gure auhen tristeak, 

/ heltzen darozkitzu Eba / flakoaren umeak. EZ Eliç 294 (Man II 29 nigarrezko). Hainitz lazeria eta ondiko 

gertatzen dira nigarrezko haran hunetan. SP Imit III 21, 3 (Ch, Mst, Ip miseriazko, Pi zoritxar ibar). Iauna, 

janaraz diezadazu nigarrezko ogia. Ch I 21, 6. Desterratuak zaudetenak balle triste negarreskuan (Munarriz, 

1753). FLV 1989, 115. Erdi negarrezko hitzekin. Mb IArg II 278. Negarrezko iturri bi nere begiak izan bite. Cb 

Eg II 59. Indazuz negarrezko begi-korrontak, urtuteko neure erru atsituak. Añ EL 1 93s (CatAN 5 nigarrezko). 

Konfesinoe eder ta negarrezko bategaz. Mg CO 256. Negarrezko begiakin begiratuaz [...] samurtasun guziaz 

esan zion [...]. Arr GB 98. Zure gana gaudezu suspiratan, aienez beterik, nexarrezko balle kontan. CatR 7 (Cb 

CatV 7, CatLlo 6, CatBus 5, Legaz 6, CatUlz 4 negarrezko; CatSal 7 nearrezko). Egizü orhit gitian 

gizonarentako lür hau nigarrezko ibarra dela. Ip Hil 98. Negarrezko deadar da garrasiak izaten ziran. Ag AL 

141. Begiratu eutsan alabeari irribarre negarrezkoagaz. Ib. 85. Mundua bezin zaarra den negarrezko ulua. Vill 

Jaink 99. Negarrezko herri honetan. MEIG I 259. v. tbn. Cap 7. Arz 22. El 7 (-es-). Urq 30. Iraz 5. LE Urt ms. 

49v (-es-). Gco I 469. AA III 303. JJMg BasEsc 87. Ur MarIl 18. Lard 460. ChantP 6 (-es-). Zab Gabon 40. Ud 

148. Itz Azald 27. Lek EunD 36. ABar Goi 73. Nigarrezko: Mat 6. Harb 7. Hm 181 (-es-). Arg DevB 18. Gç 155. 

Bp I 150. Brtc 18. Monho 88. Dh 87. CatB 12. CatLuz 4. MarIl 104. Gy 91. Dv LEd 113. Arb Igand 192. Lf 

Murtuts 12. 

� Egiten da beeko elizan puntzio negarrezkoa (fúnebre). Zab Gabon 97. 

- NEGARREZ NEGAR. Llorando. � Nigarrez nigar doatzi. Iratz 72. 

- NEGAR-SAMUR. "(Vc, Gc), llorón, tierno o fácil en llorar" A. v. NEGAR-ONTZI. 

- NEGAR-SINESKA. Sollozando (?). � Estu baño larrigo ta negar siñeska, agertu zait beltzez jantzitako 

emakume bat. EEs 1915, 29. 

- NEGAR-SOINU (-iñu V-arr-oroz-m ap. A). "Lamento" A. v. NEGAR-HOTS. � Txilibituari berari negarsoiñua 

dario. Mok 17. 

- NEGAR-TANTA (Vc, B ap. A; Añ; -tanto BeraLzM), NIGAR-T. (AN-5vill ap. Gte Erd 230; -tanto H). 

Lágrima. "Nigar tantak eroritzen zazkon (AN-5vill)" Gte Erd 230. v. NEGAR-ANPULO. � Negar tanta bat da 

asko / oraingañiko kulpa egiñak gustiak desegintzeko. Acto 391s. Burua makurturik eta noizik beñean negar 

tantoa zeriola. Apaol 113. Negar-tanta lodi bat agertu yakon begi-ertzean irrist-egin nairik. Erkiag Arran 82. v. 

tbn. Inza Azalp 64. Arti MaldanB 205. 

- NEGAR-TINTIN. "Negartintinak, las lágrimas" Iz Als. v. NEGAR-TANTA, N.-ANPULO. 

- NEGAR-TTINTTAKA. Llorando a lágrima viva. � Nigar-ttinttaka ari den etxe-txoria bezala. Leon Imit IV 

12, 1. 

- NEGAR-TURRUSTA (BN-ciz-baig, Sc ap. A; -turruska Bera), NEGAR-ZURRUSTA (Sal, R ap. A), 

NEGAR-ZURRUTA (L-côte ap. A), NIGAR-ZURRUTA (Dv, H (L, BN)), NIGAR-ZORROTA, NIGAR- 

ZURRUPITA (H (L, BN)). Torrente de lágrimas. � Has detzagun has auhenak / suiet huntaz Debotak, / 

bihotzetik Dolamenak / gero nigar zorrotak. Arg DevB 53. Nigar turrusta batez busti zuen lehenik sainduaren 

begitartea. Jnn SBi 119. Nigar turrustak baitohazko bi begietarik. Ip Hil 50. Gure amaren negar-zurrustak 

txukatu ziran. Or Aitork 113. Bihotzetik ezpainetarat jautzi zitzaion otoitz bat... otoitz kartsu bat eta begietarik 

nigar turrusta. GH 1971, 254. v. tbn. nigar t.: Egiat 173. GAlm 1963, 51. 

- NEGAR-TURRUSTAZ. Llorando a lágrima viva. � Bata dago harritürik, emaztia nigar thurrustaz, haurrak 

marrakaz ta askazi güziak dolian. Egiat 225. Nigar turrustaz ari izan zen. Arch Gram 90. [Ama] nigar turrustaz 

hasi zen eta erran zeion. Ip Hil 55. 

- NEGAR-TURTULLA. "Nigar-turtullak, grandes gotas de lágrimas" A (que cita Chaho, s.v. turtulla). 


mende. 

926


- NEGAR-TXORTOLA, NIGAR-XORTILA. "Nigar-txortola (S), lágrima" A. v. NEGAR-XORTA. � Guziak 

so egonen, nigar xortila bat begi bazterrean. SoEg Herr 28-7-1965 (ap. DRA). 

- NEGAR-TZAPASTAZ. "Nigar tzapastaz, fondant en larmes" H (s.v. tzapasta). 

- NEGAR-UHAR. "Nigar uharra, torrent de larmes" Dv (s.v. uhar). 

- NEGAR-UHARRETAN. Llorando a lágrima viva. � Nigar uharretan garbi dezadala nere arima. Dv LEd 6. 

- NEGAR-ULU. Llanto, sollozo, lamento. � Negar-uluok itxi, / lanari oratu. Enb 206. 

- NEGAR-ULUKA. Llorando, sollozando, lamentándose. � Iturri-urak itxasorantza / or duaz negar-uluka. Enb 

51. 

- NEGAR-UHOLDE, N.-UGALDE, N.-UJOL. Torrente de lágrimas. v. NEGAR-EURI, NEGAR-TURRUSTA. 

� Ago bethi beheraspenez, / isur nigar uholdeak. Gç 158. Biozparrendik irten zitzaion negar-ugaldeari eutsi 

eziñik. TAg Uzt 123 (275 negar-ujol). 

- NEGAR-HUPETAN. Sollozando. � Nigar-hupetan erran dauku. Herr 28-5-1964, 2. 

- NEGAR-XIRRIPA. Torrente de lágrimas. v. NEGAR-TURRUSTA. � Han aurkitzentu nigar xirripak bere 

buruaren gau guziez xukatzeko eta garbitzeko. SP Imit I 20, 6 (Ch nigarrezko xirripa, Mst nigarren turrusta, Ip 

nigarren üthürri). � Berinazko ttutta mehe batek bertzaren azpian dagon untzi batetarat deramana, nigar 

xirripaño bat iduri. JE Bur 87. 

- NEGAR-XOPIN (nigar-xopin L? ap. A; SP, Dv, H (L)). Sollozo, llanto. � Hango kantuak, leloak eta 

bozkarioak, izanen dira, aiak, hatsbeherapenak, inzirinak, nigar-xopinak eta arrenkurak. Ax 588 (V 378). 

- NEGAR-XORTA (-txorta Sal; Añ (AN); near-txorta Sal), NIGAR-X. (L, BN; H (L); SP; -tzorta S). Ref.: 

VocPir 217; A (negar-txorta, nigar-xorta); Gte Erd 230. Lágrima. "Nigar xorta, larme" SP (s.v. xorta). "Nigar 

xorta bat ixuri gabe, sans verser une goutte de larme" H. "Nigar xortak ixurtzen zituen (BN-arb), nigar tantak 

eroritzen zazkon (AN-5vill)" Gte Erd 230. v. NEGAR-ANPULO. � Ixukaturen du Iainkoak nigar xorta guzia 

haién begietarik. Lç Apoc 21, 4 (He, TB, Dv, Ip nigar, Ur (V, G), Ol, BiblE malko). Nigar xortez eztukete batere 

probetxurik. EZ Man I 63. Sekulan eztik dohatsuak / nigar xorta bat isurtzen. Gç 169. Aita arriturik bekála 

negár txortarik gábe dágo, mútu, géldi, beira beira leku batéra. LE Urt ms. 50r. Damnatu batek ezpeza isur 

nigar xorta bat baizen mila menderik barnean. Dh 167. Bi nigar xorta egin zituzten, berri txar hori 

entzutearekin. HU Zez 46. v. tbn. Nigar: Lg II 273. JEtchep 77. 

- NEGAR-XURRUPITA. "Uri, izerdi, nigar xurrupita, averse de pluie, sueur, larmes qui ruissellent" H (s.v. 

xurrupita). 

- NEGAR-ZAMAR. Llorón. � Ostatariak seme bakarra eukan, ume umea bera ta negar-zamarra. Ezale 1897, 

128. 

- NEGAR-ZEINUKA (-ziñuka V, G ap. A). Lloriqueando, gimoteando. � Ori negar-siñuka sarri ikusiko dozu. 

Zam Man 58. Negar-ziñuka urten eban auzora bere zori-gatxaren barri emotera. Bilbao IpuiB 121. 

- NEGAR-ZELAI. Valle de lágrimas. v. NEGAR-HARAN, N.-IBAR. � Zu ganik badu argia nasai, laguntza 

usu, / nigar-zelaian dabilalarik. Iratz 104. 

- NEGAR-ZINKURIN. Lloriqueo. v. NEGAR-ZUZMUR. � Negar-zinkurinak, [...] ez zaizkio urrundik 

entzungo. MEIG V 114. 

- NEGAR-ZIPA. Sollozo. � Behar niala jakin zerk emazte gaxo hari nigar zipa hurak oro jauz-erazten zeitzon. 

Const 28. 

- NEGAR-ZOTIN (BeraLzM), NIGAR-Z. (+ -xotin L, BN, S ap. Lh). Llanto, sollozo, gemido. � Biotz-miñak 

eta negar-zotiñak eragotzirik, [...] lurretik altxa ta an dijoa. Mok 22. Ura otsa, ango iskanbilla, gure negarzotiñak, 

oroen bularra lertu bearra! Ldi IL 104. Negar zotiñak itto zun ordea bere abotsa. Etxde JJ 133. 

Aranalde apeza gai-emaile fina, / hark dautzu jauz arazi nigar-zotina. Xa Odol 167. Aditu zuen Jainkoak haien 

negar-zotina. BiblE Ex 2, 24 (Urt nigar-auhen; Dv kuinta, Ur negar, Ol ots, Ker antzi, Bibl heiagora). v. tbn. 

TAg Uzt 274. Zait Sof 152. Bilbao IpuiB 219. Or in Gazt MusIx 41s. � Negar-zotiñik iñortxok eztu egin, neronek 

baizik. Zait Sof 15. 

- NEGAR-ZOTINKA (V-gip, G-azp; -zotinga Aq 1432). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 230. Sollozando, llorando. 

"Sollozar, [...] negar zotinga egon" Aq 1432. "Negar-zotinka dago goiz guztia nobixuak laga dotsala ta" Elexp 

Berg. � Negar-zotinka gagoz geu ta zure ama. Enb 58. Dardarka bere leio idigijan / negar zotinka iraungo baiyok 

neure goguak. "Llorando". Laux BBa 38. Negar-zotinka hasi zen neskame zaharra. Mde HaurB 85. Kattina 

nigar zotinka ari da. Mde Pr 67. Gurutze haiek, alarguna negar-zotinka zeragoion lekuari abaño-abaño jarri 

zituzten. EG 1956 (1-2), 27. Beronike negar-zotinka datorkio. Erkiag BatB 178. Negar zotinka esan zion 

Franziseri segidoan etortzeko. Izeta DirG 120. v. tbn. Etxde JJ 20. Zait Plat 108. Negar-sotinga: Jaukol Biozk 

64. 

- NEGAR-ZURRUSTA. "Negar-zurrusta (Sal, R), torrente de lágrimas" A (s.v. zurrusta). 

- NEGAR-ZUZMUR. "(G-to), lloriqueo, queja o lamento sin motivo y casi fingido" A. v. NEGAR-ZINKURIN. 

- TXORI-NEGAR, UR-NEGAR. v. txori, ur. 

negar. v. 3 legar. 


mende. 

927


negarbide (Izt 90r, msOch ap. A). �1. Arrepentimiento. � San Juan Batisteak predikatu eustan penitenzia ta 

negar-bidea. Añ EL 1 99s. �2. (H), nigarbide (Dv � A, Gèze, H). Disgusto, motivo de llanto. "Nigarbide 

handiak eman diotzi aitari, il a donné de grands sujets de chagrin à son père" H. � Tr. La forma negarbide es la 

propia de los textos meridionales y nigarbide de los septentrionales (tbn. en Orixe). � Jose ez beste hume guziak 

aitari negar-bide andiak eman ziozkaten. Lard 51 (v. tbn. 544). Nerekin dut nere bizi guziko mina eta nigarbidea. 

Dv LEd 113. Zunbat ere goratü beita eta gozatü, hanbat emozie gaitz eta nigarbide. Ip Apoc 18, 7 (Ur 

(G) negarbide; Lç nigar, He dolore, TB, Dv atsekabe, Ur (V), BiblE negar, Ol, Ker min). Hasperen eta nigarbiderik 

aski bere baitan kausitzen duelakotz gizon jainkotiarrak. Leon Imit I 21, 4. Idiak ere bai al dik nigar-bide 

Yainkoak itzai egin ez zulako. Or Mi 85. Antzinagokoen berririk ozta-ozta iritsi da gureganaino eta guregana 

direnak negarbide ditugu pozbide baino gehiago. MIH 281. v. tbn. Zerb IxtS 113. Zait Sof 75. 

negardun (Lar, Añ, Dv), nigardun (Hb ap. Lh). � (El) que llora, llorón. "Lagrimoso" Lar y Añ. "Larmoyant" 

Lh. � An agertu zan laster / negardunagana / Abel il zanik ona / aseten eztana. Azc PB 58. 

negar-egile. v. negargile. 

negar-egingarriki, nigar-egingarriki (Dv). � "De manière à arracher des larmes, d'une façon déplorable" Dv. 

negargabe, negarbage. �1. Que no llora. � Egon leite damu zal, zoli, ta sendo bat bijotz agor siku ta negar 

bagian? Mg CO 63. �2. Que no provoca llanto. � Nere erio negar-gabea, ordea, nere adiskideetatik iñork ere, 

ez du tamalez deitoratzen. 'Destino no llorado'. Zait Sof 186. 

negargale (AN-egüés ap. A; Dv), nigargale (BN ap. A Morf 199). �1. "Ganas de llorar" A, que cita a Lizarraga 

de Elcano. "Llorera y afectado de ella" A Morf 199. � Jesus, or beiraturík / gaixtogónen amazále, / biótza 

presaturík / elduzaida negargále. LE Kop 149. Ilas géros arima bekátu mortaleéki, baték dú sentimentura 

sentigárria ta negargále. LE Urt ms. 50r. �2. (Dv), nigargale (S ap. A). "Pleureur, qui est en larmes" Dv. 

"Llorón" A. 

negargarri (gral.; Lar, Añ, Dv, H, Zam Voc), nigargarri (L, B, BN, S, R; SP, Lecl, H). Ref.: A (negargarri, 

nigargarri); A Morf 132; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Documentado al Sur desde el s. XVIII y al Norte en 

Pouvreau, en un texto bajo-navarro del s. XIX y en Lafitte. Hay negargarri en los textos meridionales y 

nigargarri en los septentrionales. Orixe emplea ambas formas. En DFrec hay 22 ejs. de negargarri y 4 de 

nigargarri, todos ellos meridionales. 

�1. (Adj.). Lamentable, deplorable; triste, penoso, (lo) que provoca el llanto. "Fúnebre" Lar y Añ. "Luctuoso" 

Lar. "Gauza negargarrixa jendia gosiak ikustia" Etxba Eib. v. NEGAR-EGINGARRI. � Ez othe da gauza 

irrigarria, bai aitzitik nigargarria. SP Phil 85. Arbola batek ekarri beban / ain kalte negargarria. Urqz 83. Ona 

emen jazoera negargarri edo exenplu enzuna. Mg CO 166. Misiño santu baten irudi egiazko, baña negargarri 

bat. Añ LoraS 11. Emendik ainbeste ezkonza negargarri, emendik ainbeste ume gaizki azi. AA I 564. Zeure 

umeentzat amai negargarri bat prestau dozula. fB Ic I app. 29. Gauza negargarrija da gertatzen dana. Echve 

Imit (ap. H). Mundu negargarri iduripen utsa baizik ez dan onetatik. Izt C 240. Dabidek il-berri negargarri au 

artu zuen. Lard 195. Egoera negargarri artan zugatik al guzia egin zuena. Arr GB 121. Franziskoren semiai 

lagundu deioten lan negargarri ta arriskatu artan. Bv AsL 222. Etxeak erre ta beste oben negargarri asko egin 

zituen. Ag AL 161. Jostirudi negargarri eta pozgarria. Ill Testim 1. Itxura negargarri orretan etzaitut laga gura. 

Altuna 22. Odeiak odei, lañuak laño, ostots, ekatz negargarri. Enb 153. Zelai negargarri ontako erregiñak. 

'Plaine d'amertume'. Or Mi 150. (107 nigargarria). Kalekuen barregarri, etxekuen negargarri. Otx 111. 

Izigarriko erorikoa egin du eta puskaturik erhausturik atxeman dut, plantarik nigargarrienean! Lf Murtuts 11. 

Legorte negargarri batez, sustraiak eroan eutsen nekea biotzeraiño. Gand Elorri 74. Etorkizun negargarri au 

ikusirik, ez ote zera garbi gordeko? MAtx Gazt 44. Ezta gutxi egun negargarri auetan. NEtx LBB 83. Gauza ez 

da parrez artzekoa, jaunak! Baizik negargarri ta illuna. Lab SuEm 185. Nolako giro negargarria genuen. MIH 

371. Gracik azaltzen dio Zuberoaren egoera negargarria. MEIG I 233. 

v. tbn. Mb IArg I 171. VMg 113. Gco I 418. JJMg BasEsc 110. Astar II 27. Zav Fab RIEV 1907, 540. Echag 

234. It Fab 129. Ur MarIl 27. AB AmaE 403. Sor Bar 54. Apaol 49. Zab Gabon 105. Azc PB 31. Urruz ZeruA 

169. Anab EEs 1919, 64. Ol Imit I 21, 4. JanEd II 134. ArgiDL 30. Tx in Imaz Auspoa 24, 50. Ldi BB 34. Eguzk 

GizAuz 29. Zait Sof 79. Etxde JJ 269. Akes Ipiñ 23. Basarri 105. Osk Kurl 118. Etxba Ibilt 456. Alzola Atalak 

71. Berron Kijote 225. Nigargarri: ETZ 275 (Luzaide, 1869). 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). "Gerriko miñez negargarri ibilli zan sasoi baten" Elexp Berg. � Ama 

ta aita daude guztiz negargarri, otzak ikara biyak begira elkarri. Echag 108. Mingarri ez ezik negargarri ere da. 

Izt C 108. Gureko zorigatxa bada negargarri, / zuenekoa ez da oso bildurgarri? AB AmaE 275. Nik ikusi 

dudana negargarri da iñolaz ere, nagusi. 'Nous présage des larmes'. Or Mi 111. Dirurik ez eta ezin erdietsi / 


mende. 

928


bizi-modua da negargarri. Izeta DirG 126. Emen nenbillen nora-ezik, elurretan negargarri. NEtx LBB 161. 

Kanpoko farragarri, etxeko negargarri (G-nav). Inza NaEsZarr 171. Pozgarri da hori eta ez negargarri. MEIG 

VIII 101. v. tbn. Ag G 284. A Ardi 97. Zait Sof 138. Bilbao IpuiB 267. Basarri 104. 

�2. (V ap. A Morf 616). (Sust.). Desgracia, hecho lamentable. "Negargarria yazo zan (V), sucedió una 

catástrofe" A Morf 616. � Zeinbat onetariko naibage, eskandalu ta negargarri ezkontzia dala bitarte? fB Ic III 

328. Negargarri ura ikusirik, [...] irteteko baimena eman zien. Lard 72. O negargarrien andiena! Zure semea 

ere hill bear da. Arr GB 28. Egundo alango negargarririk iñok eztau ikusi. Ag Kr 89. Beti arnasa artzeko 

premiñan, estutasun andiakaz indarrak amaittuaz joazala. A zan negargarria! Echta Jos 253. Attaren galgarrija, 

amaren negargarrija, anaien lazkerija [...]. Otx 27s. Negargarri ta lazgarri aiek ikustean zertako kupitu nai 

dugu [...]? "Luctuosa et tragica". Or Aitork 54. --Eldu zaizkit gaztigatzera bat-batean [...] azken atsa emana 

dela. --Ori negargarria! Etxde JJ 49. Usterik gutxienean negargarria gertatu. Anab Poli 65. --Sendagai onek 

bere senera ekarriko du. --Ai, gure amaren azken negargarria! NEtx Antz 97. v. tbn. It Fab 78. Ur MarIl 64. AB 

AmaE 9. Apaol 84. Goen Y 1934, 102. Ldi IL 103. SMitx Aranz 62. Erkiag Arran 165. 

- NEGARGARRIZ. Desgraciadamente, penosamente, lamentablemente. � Ain negargarriz / zaurituriko / zeure 

soñari. Enb 103. 

- NEGARGARRIZKO, NIGARGARRIZKO (SP). Lamentable, desgraciado, penoso. "Chose propre à faire 

pleurer" SP. � Ekusi dituzu, nire aiskidia, matxinada negargarrizko oneik. msOñ 41r (Eusk 1977, 192). Geure 

itxumen negargarrizkua. CatElg 175. Oh egunak! Oh negargarrizko denporaak! JJMg BasEsc 108. Dira gure 

naigabe / arrezkerokoak / sinistatu eziñak / negargarrizkoak. Echag 259. Negargarrizko leku onetan malko 

batzuk ixuriko ditut. Ag AL 103. Negargarrizko / galbide ta naigabeak. Echta Jos 195. Dioten maitasun ori, 

batez ere Mireiri zor dio, maite-eresi negargarrizko orri. Or Mi IV. Guztion aho-lumetan aspaldidanik dabilen 

osasunaren gainean-en ordez [...], farragarrizko edo negargarrizko -tzaz agertu da. MIH 73s. v. tbn. Astar II 

225. Itz Azald 6. Urruz ZeruA 169. IArt Itzald II 42. Enb 84. Ldi IL 108. 

negargarrikeria (V-gip, G-azp, AN-larr). Ref.: Asp Leiz; Elexp Berg. � Desgracia, hecho lamentable. � Itxi 

daiguzan emengo negargarrikeriak eta Ostrabento alderaiño goazen gu. Ag AL 126. Juanak bere ezkontza 

zorigaiztokoa zuen gogoan eta etzukean bere alabarentzat alako negargarrikeririk nai. NEtx LBB 51 (v. tbn. 

123). 

negargarriki. � Penosamente, lamentablemente. v. negargarriro. � Gure Mantxa'tarraren biotz barreneko 

asarrea, orren negargarriki bere burua ikusi zuelarik! AIr RIEV 1928, 606. 

negargarriro. � Penosamente, lamentablemente. v. negargarriki. � Horra hor gizon zibilizatua, ideologiaren 

erruz negargarriro ataskatua. PPer Harrip 36. 

negargarritza. "Desgracia" Asp Leiz. 

negargile (-ille V, G, AN ap. A; Lar, Añ, Dv (V, G)), nigargile (H), negar-egile (H), nigar-egile (Dv, H), nigareintzale. 

� Llorón, (el) que llora; desgraciado. "Llorador" Lar. "Llorón, lloroso" Añ. � Nor gertha daite 

dohatsü? [...] eme direnak, bere bekhatiez nigar egiliak, züzen egiliak [...]. Bp I 51. Zorionekoak negargilleak, 

ezen konsolatuak izango dira. CatBurg 44 (CatOiq 529 negargilleak). v. tbn. BOEanm 1284 (Mt 5, 5). Mde Pr 

287. Nigar-eintzale: ASJU 1992, 476 (Ae, s. XIX). � (Uso adv.). � Bata ta berzia heltü dirade pikarrai, flakü, 

zentzü gaberik ta nigaregile. Egiat 167. � (H). Plañidera. � Nigar-egileak bazirela lehen gaitzeru bihitan truk, 

Senperen eta Eskual-Herrian... Nehoren manurik edo dirurik gabe, nigarrez ari, baziren han frango. Barb Piar 

II 201. 

negargura (V, G-azp, AN), negargure. Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. � Ganas de llorar. "Zeiñi esango 

detsaguz geure negar-gurak, geure Aitta Zeruetakuari ez bada?" Etxba Eib. � Oh Sigifredo! Negargurea 

daukat, bear bada geiago etorriko etzera. Arr GB 12s. Erritarren errukiak negar-gurea emoten eutsan. Ag AL 

110 (v. tbn. Kr 168). Negargurea sortzen zitzaion Ander-i gizon aien lana ikusirik. JAIraz Bizia 70. Nigan zan 

aur-negar-gura, gazte mintzoak, bioz-mintzoak galarazten zun ixil zedin. Or Aitork 235. Ori esanaz, inkesaka, 

negar gurea lez etorkion neskatxa mardoari. Erkiag BatB 53. 

negarka, nigarka. � Llorando. � Emakumak otoika ta asarreka ta negarka ibilli yakozan-arren, aita gogor 

eguan. Kk Ab I 112. Jezarri ta negarrez asi zan. Eta negarka egualarik, erbija etorri yakon. Altuna 109. Gogoan 

dut gaupe huntan, oi zure bihotz hori, / eta Jauna otoizten dut gozoz nigarka ari. Iratz 158. � (Fig.). � Halaber, 

beren argiak nigarka pizturik guri buruz artean heldu diren beribil batzuek. JE Ber 90. Araxeago, negarka 

zijoan errekatxoa. TAg Uzt 269. 


mende. 

929


negarkara. � Medio llorando, sollozando. � Negarkara dago, [...] menderatua izanak ematen diyon 

damutasunagatik. Bil 162. 

negarkatu. � Llorar. v. NEGAR EGIN, negartu. � Errege joan zala zazpigarren egunean ua negarkatzera. Or 

EG 1952 (3-4), 2 (ap. DRA). 

negarkeria, nigarkeria (L, BN, S ap. Lh). � "Pleurnichement" Lh. 

negarketa. � Plañimiento. � Abraham Sararen illetako negarketara ara yoan zan. Ol Gen 23, 2 (Urt nigar 

egitera, Dv hari nigar ematera, Ur negarrez). 

negarkiro. � Llorosamente. � Besartian estutzen eban esanaz negarkiro [...]. Etxba Ibilt 488. 

negarkizun. � Desgracia. � Zeinbat negarkizun errietan! Zeinbat eskandalo gazteen artean! Añ MisE 36. 

Etzan izango munduan ez gatxik, ez bekaturik [...], ez negarkizunik, ez gaixotasunik. Ib. 116. 

negarkoi, nigarkoi (L, BN, S ap. Lh). � "Pleurnicheur, geignard" Lh. 

negarmen. "(G-azp), llanto" A. 

negarñi, nigarñi (H (S), s.v. nigartxo). � Dim. de negar. 

negarño, nigarño (H (L, BN), s.v. nigartxo). � Dim. de negar. � Emazteen izenean erran zakon, harek ere, 

ongi-etorri labur bat, hanitzek aditu zutena nigarñoa begian. JE Bur 183. 

negaro. v. NEGU-ARO. 

negarraldi (V-gip ap. Elexp Berg), negar-aldi. � Llorera. "Negarraldi majua ein zeban aitta il jakonian" Elexp 

Berg. � Josek negar-aldia egin ondoan, gorputz-illa balsamatuerazo zuen. Lard 62 (v. tbn. 55). Bere senarra añ 

maite zuelarik, negar aldi andiak egin zituen. Arr GB 7. Negarraldi astunean bildu zan luzaro izadi osoa. TAg 

Uzt 258. Aurtxo jaioberriaren negarraldia nolabaitan ixillarazteko. Ib. 23. Gizonak andregaia gaitzetsi zuen 

bere baitan, haurraren negarraldi horren zio zelako. Mde HaurB 22. v. tbn. Aran SIgn 86. Erkiag Arran 175. 

negarrarazi (VocCB � Dv), negar-arazi (VocCB � A), nigar-arazi (L, BN, S ap. Lh), negar-erazo. � Hacer 

llorar. v. NEGAR ERAGIN, NEGAR EGINARAZI. � Orri leidunai eguzkiaren begiak jota, / badeutse negar 

gaur erazo. AB AmaE 177. 

negarreri, nigarreri (B ap. A). � Llorera. 

negarreztatu, nigarreztatu (L ap. A; Dv), nigarztatu (Hb ap. Lh). � Llorar, deplorar. "Nigarreztaturik jaten du 

bere ogia, il mange son pain trempé de ses larmes" Dv. "Arroser de larmes" Lh. � Kofesatü eta nigarstatü 

dütükezünian, dolore eta hañ flakü izanez desplazer handi bateki falta horik. Mst IV 7, 3 (Ip nigarstatü). Oi non 

dire nere nigarrak hunelako ondikoaz nigarztatzeko? Dv LEd 209. Nork emanen diotzate nere begiei nigarrak 

egin diotzadan laidoen nigarreztatzeko. Gy Visites 173 (ap. Dv). Zure bihotzeko tresor batkoitza galdü ükhen 

düzü eta hirur egünez mingazki nigarstatü. Ip Hil 135s. 

negarroi, nigarroi (S ap. Lh y Lrq). � "Chagrin, geignard, zinkurrinkari, nigarroi" Lh Eusk 1919-20 (I), 81. 

"Qui pleure souvent" Lrq. 

negarroiki, nigarroiki. � Llorosamente, llorando. � Nigarroiki otoiztu zuen beraz: Utz nazazu, arren, ene 

dirua emanen dautzut, bai! Mde Pr 157. 

negarte, nigarte (SP, Dv � A). � Llorera. "Abondance de larmes" SP. "Erregeren hilberria ekharri zutenean 

nigarte handiak izan ziren hiri guzian, [...] il y eut de grandes larmes" Dv. "Llanto público con ocasión de la 

muerte de un rey, por ejemplo" A. � Hunen ere gaiñean dik izanen pietate, / gaizkiez egiten badu aski dena 


mende. 

930


nigarte. EZ Man I 55. 

negartegi. � Purgatorio (?). � Iltako zuk adierazten dezun oiken animak daudezkien ta beste asko dauden 

negartegiko ikuskizunetan sinizten dezu edo ez. Iñarra Ezale 1897, 346a. Baldin bazaude muzin begira / larri 

gabiltzan negartegira. Inzag EEs 1912, 212. 

negarti (V, G, AN, Sal; Lcc, Lar, Añ, H, Zam Voc), nigarti (L, BN, S, R; SP, Urt I 299, Lar, Dv, H). Ref.: A 

(negarti, nigarti); Etxba Eib; Elexp Berg. � Llorón, (el) que llora; desgraciado. "Flebil" Lar. "Guacharo, llorón" 

Ib. "Huerco, llorón" Ib. "Haur nigartia, enfant pleurard, qui aisément et souvent pleure. [...] Gathu nigartia, chat 

qui ne se tait pas de miauler après son manger" H. "Ume negartixa izan zan txikittan" Etxba Eib. AxN explica 

miaua (360) por negartia. � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte se encuentra en 

Haramburu, M. Dassança, Hiribarren y Prop. Hay negarti en los textos occidentales y nigarti en los 

septentrionales y alto-navarros � Maria Madalena bekhatore nigartia. Harb 236. Idi begi nigartiak nola behar 

diren sendatu. Mong 592. Aurren batzuek algera ta aur motel, negartiak txitxia ta paparekin engañatuko 

gaituztenak? Lar Fueros 48. Nor dire nigartiak? Añ CatAN 66 (tbn. en Legaz 53; Añ MisE 115 negarti). Zori 

onekoak negartiak edo negar egiten duenak. AA I 624. Jesusen ikasle eta andre negartiai otseginda Tabita 

biztua eta sendatua eman zien. Lard 497. Ez du balio mintza gaiten Brahmaren nigarrez gaizkien ondotik. 

Beldurtzeko zen haren aurkitzea eskaile eta nigarti guzietan. Hb Egia 58. Ez dut deusik aditzen, uso tortoila 

baten khorroka nigartia baizik. Prop 1902, 108. Lurrari daragio ots negartia. Ldi BB 128. Sukarretan aitu zan 

Uda, jaun gorria / otzikaran utzirik seme negartia. Loram Y 1933, 339. Ardi bat [...] idoro baitzuten marraka 

negartiak egiñaz. Etxde JJ 10. Ume negartieri erregiak eztetse kopiñik pe ekartzen. SM Zirik 89. "Aita! Aita!" 

egin zuan ume-abots negarti batek. Osk Kurl 30. [Urretxindorra] bein ta berriz asten da bere kanta negartian 

zabaldi guztia intziriz beteaz. Ibiñ Virgil 117. Begi negartiak. NEtx LBB 250. Zuk nere egun negarti aiek, eredu / 

zenituan artu. Berron Kijote 26. [Chaplinen zinema] beti izan da negartia, farre-algara eta negarra elkarrekin 

nahasiak ibili dira. MIH 318. Zerbait betiko galdu izanaren minaz negartiak eta lantu jotzaileak nagusitzen dira 

euskaltzaleen artean. In MEIG VI 37. v. tbn. DurPl 50. EE 1882c, 449. A BGuzur 110. Ayerb EEs 1917, 80. 

Zait Plat 30. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). � Ala nindebila nigarti ta beldurrak (298). LE-Ir. Lau aldiz ganbiatu 

zen gorphutzez. Ikusi zen aldiz lohi, nigarti, bele, izkiribatzaile. Hb Egia 58. Maitaleenak asperkorrak dira, 

ederrenak itxusi, zoriontsuenak negarti. Ag AL 113. Olakoarentzat olerkari izatea negarti izatea da bear ba da. 

Or Y 1933, 407. Eguzkirik ezpalitz, tira, baiña ba-dago, ta ala ere beti negarti. Vill in Gand Elorri 16. Pago zar 

biak beren bakarra / aitatzen dute negarti. NEtx LBB 254. v. tbn. Bil 135. AB AmaE 408. Echta Jos 30. Enb 

106. BEnb NereA 186. 

� Plañidera. � Penitente oneei, leleengo graduban egozanian esaten jakeen negarti edo lutudunak. JJMg 

BasEsc 271. Urrakaren illetak (obispo ta abade ta monagillo ta negarti eta guzti). Lek SClar 138. 

� Chirriante. � Txakurra lasai dabil, / gurdia negarti. Or BM 100 (tbn. gurdi negarti en Ibiñ Virgil 105). Gurdi 

zahar negartiak baino kurrinka eta karranka gehiago dario. MEIG II 69. � Urezko sarats aundi / negarti / 

zorionezko / zabal baten antzean. Gand Elorri 139. 

negartsu (BN-baig ap. A; Lar, Añ, H), nigartsu (Arch VocGr, H), nigarzu (Dv y A, que citan a Oihenart), 

neartsu, nigarratsu. � Llorón, (el) que llora; desgraciado; lacrimoso. "Lagrimoso" Lar y Añ. "Arren bada 

Iongoikoa, zuk nauzun urrikari eta barkha diozozu falta nigartsuari, [...] pécheur qui verse d'abondantes larmes" 

H. Cf. MIH 247: "Horrela Oihenart, [...], maiz agertzen zaigu 'nigarzu' Bilintx romantiko-kumea bezala". � Tr. 

Documentado al Norte desde el s. XVII y al Sur desde el XVIII. La forma nigarzu se encuentra en Oihenart y 

nigarratsü en Eguiateguy (junto a nigartsü). � Hunela hasi zitzaien / nigartsuei mintzatzen. EZ Noel 116. Ezta 

zer fida, ez zeru izarzuan, ez emazte nigarzuan. O Pr 165. Gaiza egiazki nigarratsü da nola griñaldiek dien gure 

bizia thurmentatzen. Egiat 232 (161 nigartsü). Ze begi errukitsuaz ta negartsuaz begiratu eutsan bere seme 

maiteari! Añ NekeA 257. Akaso esposoaren adiskideak daizkea ebil aflijitrik edo neartsu esposoa aiekin dagon 

artean? Samper Mt 9, 15. Amantalaz igozten ebazan beren begi negartsu ta gorrituak. A BeinB 39 (v. tbn. Ardi 

122). (Ekhiak ditu) hürrúnt eraziko aspaldian zelü zolan diren odei nigartsiak. EOnAlm 27-4-1906 (ap. DRA). 

Begi eder-negartsuaz / beti maiteki begira / eskuan dun gurutzari. Jaukol Y 1933, 28. Edazue eta... entzun hoin 

beltz eta nigartsu / itsasoko aldetik heldu den marruma. Iratz 112. Zokotik irten bearra / ibar negartsu ontara. 

"De lágrimas". Or Poem 555. v. tbn. BOEanm 1294 (Mt 9, 15). Mg CC 237. Ag AL 167. 

negartto (H (L)), nigartto (H (L)). � Dim. de negar. v. negartxo. � Goibel dagola... / Bertzetan nigartto bat 

yausten zaiola... / Zer zaio axola? Elzb Po 191. 

negartu (Lar, Dv (s.v. negarrarazi), H), nigartu (H). � (Aux. trans. e intrans.). Llorar, deplorar, lamentar; 

convertir(se) en llanto. "Llorado, negartua" Lar. "Zuhaitz batzuek arthikitzen duten izerdia, idortzean nigartzen 


mende. 

931


da, la sève [...] prend la forme de larmes" H. v. NEGAR EGIN. � Eldu bear gara Jangoikoagana ebanjelioko 

seme galdu galtzallea legez damuturik, madalena legez negarturik. Añ MisE 86 (v. tbn. LoraS 93). Zere baimena 

indazu, basora joan eta lagunakin nere garbitasuna bi illabetean negartzeko. Lard 136. Jesus onaren iltzea / 

naiko negartu dezan. Ezale 1898, 111. Emon zeustan esnia / negartzeko etzan. "No se ha de convertir en 

lágrimas". AG 272s. Luditarrak, mundutarrak pozez dabiltzan bitartean negartu bearrekoak zerate zuek. EEs 

1913, 161. Gure gaiztakeri ta bidegabeak, orra beti negartu bear deguna. ArgiDL 94. Itsas-mendien azken 

dirdira / lur-kantuekin batean / nitan xortaka nigartu dira / eguna izarñotzean. Iratz 169. Oianetara baztertu zan 

Orpheu, [...] atsekabe gorria negartzera. Ibiñ Virgil 50. Euskalerriak negartu zuan zijoakion semea. NEtx LBB 

291. 

negartxo (Lar, H (V, G)), nigartxo (H). � (Dim. de negar). "Lagrimilla" Lar. v. negartto. 

negarzale. � Llorón. � Iltzen danean arima pekatu mortalarekin, batzuek dute sentimentu sentigarri eta 

negarzalea. LE Urt 142 (ms. 50r sentimentura sentigárria ta negargále). 

negatibo. � Negativo. � Prezepto afirmatiboak eztu obligatzen gizona, pro semper, jagoitikoz, negatiboak 

bezala. Tt Arima 8. Minzo garelarik Yainkoaz, esplikatzen tugu bere perfekzioneak eta aunditasunak izen 

ukagarriez o negatibos (B, s. XVIII). BOEans 699. En DFrec hay 23 ejs., meridionales. 

negatu (V-gip). �1. "Negar la palabra dada o el compromiso adquirido. [...] Negau eitten dau dirua laga 

notsala" Elexp Berg. �2. "Negarse a algo. Juezana presentatzera negau zan" Elexp Berg. �3. "Negado. Ondo 

negaua da kantuan" Elexp Berg. 

negatu. v. nekatu. 

negazio, negazino. � Negación. � Sum konjugatzen da negazinoarekin gisa hunetan. ES 250. 

1 negel (AN-5vill-ulz; SP, Urt II 168, Bon, H), negal (G-bet, AN-ulz, B, Ae; VocB), legen (AN-5vill-ulz). Ref.: 

A (negel, negal); EI 364; Iz Ulz (legéna); Echaide Nav 118; Izeta BHizt2 (negal). � Rana. "Negela à Vera est la 

grenouille qu'on nomme xatela à Sumbilla" Bon RIEV 1910, 248. "Erreka ortan negal aunitz" Izeta BHizt2. 

"Rana, negala (G-bet)" (Comunicación personal). Cf. nagala. v. igel. � Nahastatzen du gaxoa apho eta sugekin, 

/ negel bare eta musker gehiago ferdekin. EZ Man I 108. Ibaiak gaindi egingo dik negelez. Urt Ex 8, 3 (Dv, Ur, 

Ol, Bibl, BiblE igel, Ker ugario). Ikusi izan nituen ilkhitzen dragoinaren ahotik [...] hirur izpiritu lizun negalen 

idurikoak. He Apoc 16, 13. 

2 negel. v. negal. 

negil. v. NEGU-HIL. 

negitu. v. negutu. 

negliatu, neglijatu. � Descuidar(se), abandonar(se). � Zer intenzione ukhen duzun haien egitian, erraitian, 

pensatzian edo neglijatzian. Tt Arima XV. Bere bihotzen gaiñean atzarriak egoteaz negliaturik, libertate osoa 

ematen bait diote bere bihotzari. He Gudu 33. Bekatu egiten du mortalki, neglijatzen badu ikatstia. In CatLan 4. 

Egizu ez dezadan zure inspirazionetarik bat ere neglia. MarIl 59. Ardura negliatzen direnak badire eta behin ere 

bihurtzen ez direnak. Jaur 205. v. tbn. Mih 6. JesBih 408. Neglijatu: Brtc 62. 

neglienki, neglijentki, neglijenki (Urt I 300). � Negligentemente. � Amurio desordenatü bat, zuñek gure 

eginbider hüts eragiten beiteikü edo neglijentki hurak betha erazten. CatS 9. 

neglient, neglijente (Lcc), neglijent. � Negligente. "Negligentemente, negligentea legez" Lcc. � [Gizona] 

Ienkoaren zerbutzian eta obra honetan aurher, laxo, neglijent eta berandiar gertatzen da. Tt Onsa 103. 

neglientzia, neglijentzia (Lcc (-nzia), Urt IV 443). � Negligencia, indolencia. � Neglijenzia edo ignoranzia 

dela kausa. Tt Arima XVI. Neglijenziaz edo lazokeriaz utzi duela iganderik edo besta egunik pasatzera. CatLav 

A 3v (V 4). Sakramenduen errezibitzeko neglijenzia eta artha gutia. Ib. 314 (V 156). Bekhatu beniala da 

Jainkoaren lege saindua hausten duen hitz, obra, desira edo neglijentzia bat. Brtc 105 (34 negliyentzia). Barkha 


mende. 

932


ditzadazut hobendun jarri naizen distrakzioneak, neglientziak, epheltasuna eta graziari ihardeste eskasak. MarIl 

62s (59 neglijentzia). v. tbn. Jaur 110. Neglijenzia: Mih 121. CatLan 150. � (Con -zko, adnom.). � Nolakoak 

baitire umorezko edo bizitasunezko hutsak, neglijenziazkoak edo lazotasunezkoak. CatLav 68 (V 42). 

- NEGLIJENTZIAZ. Por negligencia. � [Konfirmazionia] neglijenziaz ützi lezakianak errezebitzeko bekhatü 

egin liro. CatS 71. 

negoni. v. nerau. 

negorri. v. neror. 

negoziant, negoziante (Urt I 23). � Negociante. � Larru-negoziant bati saldu zioten bertan / hartz eder baten 

larrua. Gy 165 (v. tbn. 195). Asko abokat txar edo negoziant afera zikhin edo frodazko batzuen egile izanik. Elsb 

Fram 153. En DFrec hay sendos ejs. de negoziant y negoziante. v. tbn. Bordel 59. 

negoziatu (Lcc (-adu), Urt III 99). � Negociar. "Negociador, negoziaitan debena" Lcc. � Al egienak / esporzuz 

animadurik, / ateraetan / asi zirean tristerik / aziendea, / dolorez kontu bagarik. / Andiok barriz / utra 

negoziadurik, / euren etseak / oi ezin defendidurik. Lazarraga 1202v. Lenbizikorik pensatzen dute [...] zer tratatu 

bear duten eta negoziatu. Ber Trat 25v. Meza enzuten duena baitago negoziatzen Iaungoikoareki. Ib. 29r. -- 

Norako aen goxetik? --Negozietan, zerren daukat gaur asko zer egin. Mic 12r. Negoziatzen dute / mila malezia, / 

larrutu nahi dute / jende buluzia. Bordel 51. Gutizia lotzen zaio, / bere arthaldea saltzeko / eta negoziatzeko / 

diru harrek ziraueiño. Gy 82. En DFrec hay 63 ejs. 

negozio (G-azp ap. Gketx Loiola; Lcc, Urt IV 228), nebozio. � Negocio; asunto. "Gure negozio au ertenda egon 

bear zuan dagoneko" Gketx Loiola (s.v. erten). � Tr. Documentado al Sur desde el s. XVII. Al Norte, si 

exceptuamos unas cartas labortanas de finales del s. XVI (que muestran rasgos meridionales), sólo lo hallamos 

desde fines del s. XVIII y su uso es algo menos frecuente. La forma nebozio se encuentra sólo en Erkiaga (BatB 

130), junto a negozio (BatB 154). En DFrec hay 25 ejs. de negozio. � Zure señoriak gastigatu didan negozioaz 

eztut konturik eduki beraren señoriari gastigatzera. (c. 1597). FLV 1993, 456. Mezara ezta eramo bear berze 

negoziorik eta kuidadorik, baizik Iaungoikoareki tratatu bear diradenak. Ber Trat 32v (v. tbn. Doc 136r). Ain 

ardura andiko negozio baten, bear dau begiratu leenago zelan doean konfesoreen belaunetara. Cap 87. Ez da 

negozio bat holako yokoa, / bainan eskal-yosteten lehenbizikoa. Hb Esk 213. Beren gustoko negoziyotan / 

apiziyo aundiya dute. EusJok II 158. Berak nai duen leku danetik / egiten du aziyua, / bulla aundirik atera gabe / 

ark bere negoziyua. Noe 124. Negozioko jaunekin / ez naiz batere hantatzen. Etcham 48. Industriako arranoak, 

bankoetako saiak, negozioko apalatzak [...], zer aztaparrak dituzten orok. JE Ber 92s. Garatz edo negozio 

andiak erabilli dabezan gizonak. Eguzk GizAuz 24. Negozio-kontuak direla. Txill Let 107. Erri atan bazan 

aberats bat negozio askoko gizona. Arti Ipuin 99. Ez da, ez, guardiazibillei etxea alkilatzea negozio aundia! 

Ugalde Iltz 57. Bere burua salatzen / ari da ederki / uraren negozioa / berak e badaki. Mattin in Xa EzinB 103. 

Sineskerien arabera, Merkurio horrek induztria eta negozioa erakutsi zeiezten gizoneri. Lf CEEN 1973, 124. 

Bata bere sorora joan zen, bestea bere negozioetara. IBe Mt 22, 5 (Lç, He merkatalgo, TB, Dv, SalabBN, Leon 

tratu). Burdin-negozio batean hasten da lagun batekin. MIH 336. v. tbn. OA 129. Iraz 61. Brtc 189. BOEans 904 

(B, s. XVIII). Bordel 126. A Ardi 14. Negosio: Kk Ab II 77. Bilbao IpuiB 194. 

- NEGOZIO-EGILE. "Carbonarius, [...] ikhatz tratugillea, ikhatz negoziogillea" Urt IV 228. 

negrilla (AN-araq ap. Satr UrdSet). � "Negrillak (Pasillus atrotomentosus). Txiki txiki batzuk, gaina gris antza 

dute eta pagaditan etortzen dira" Satr UrdSet. 

negrillo. � Negrillo (?). � Oietakoak dira Australiako zenbait tribu: kulin, lurnai, yuin... Afrikako negrilloak, 

boskimanoak. Vill Jaink 20. 

negritano. � Negro, de raza negra. � Bat txuripano enterua ta / bestea indianua, / bestia berriz jaiotzatikan / 

bitz puru negritanua. EusJok 108. 

negu (gral.; Lcc, Mic 7r, SP, Deen I 305, Urt I 273, Ht VocGr 314, Lar, Aq p. 63 (AN), VocS 145, Añ, Arch 

VocGr, Gèze, Dv, H, Zam Voc), neu (G-azp, AN-gip). Ref.: Bon-Ond 136; VocPir 16; A; Lrq (negü); Ond Bac 

403; Iz ArOñ, R 293 y 313; Echaide Nav 70; Etxba Eib; Gketx Loiola (pake-egin); Holmer ApuntV; EAEL 226; 

Elexp Berg; Gte Erd 271. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. En DFrec hay 58 ejs. de negu. 

�1. Invierno. "Invernar, negutu, negua irago", "invernada, negutea, negua" Lar. "Kandelaria bero, negua dauka 

gero, kandelaria otz, negua joan da motz (AN)" Aq p. 63. "Negurako gare laster, nous arriverons bientôt à 


mende. 

933


l'hiver" Dv. "Negua elhurte, uda ogite (S), invierno de mucha nieve, verano de mucho trigo" A. "Neguan gizonak 

etxiakin pake-itten du" Gketx Loiola (s.v. pake-egin). "San Bizente otza, neguen biotza" Iz ArOñ. � Orain negua 

bada ere / etorriko da udea. (Azcoitia, 1566). FLV 1991, 289. Enbarka gentezen Alexandriako unzi islán negua 

iragan zuen batetan. Lç Act 28, 11 (TB, BiblE negu; Dv, Ol, Ker negute, He hiberniatu). Oi ez ninduzun / ai 

rekojidu neguan. Lazarraga 1199r. San Simon eta Juda negua eldu da. RG A 16. Uda ta negu, eguzu ogi ta su. 

RS 304. Neguan okin, udan txiribogin. Ib. 373. Oiek diotena da Plemura armada biurtu dela negu unetakoz. (c. 

1597). FLV 1993, 461. Nahiz uda dela eder edo aspre negua, / Iainkoaren othoizteko hau duk erremangua. EZ 

Man I 9. Eztadilla zuen ihesa gertha neguan edo larunbatean. Ax 200 (V 134). Ganderalu hotz, negua boz, 

ganderalu bero, negua paskoz gero. O Pr 178. Neguari darraio uda. SP Imit II 8, 5 (Ch, Mst, Ip, Ol, Pi, Leon 

negu). Animalia guziak harpaz motheltzen dituen negu gogorra. SP Phil 466 (He 472 negu). Bizi gireno üdan 

gira, onsa gira jinen da negia, jinen da herioa. Tt Onsa 83. Biltzen du udan neguaren iragaiteko behar duen 

mantenua eta bazka. ES 185. Bazkatzen ditu zakur onak uda ta negu. Mb IArg I 310 (tbn. uda ta negu en A Ardi 

6). Negu gogor orretako oztasunak. Mg CC 227. Badira itsasoak neguan izozten diranak. AA III 501. Otso bat 

negu luzeko dietaz unhatua. Gy 72. Negua alderatu zalako asmo au udaberrirako utzi zuen. Lard 190. Badakie 

negia jinen dela eta ordian ezin elkhiko direla bere khobañetik. Ip Dial 27 (It, Ur, Dv negu). Neguaren ondotik 

jiten duzu uda. ChantP 278. Uda ala negu, jauntzia zagon bethi, fraide arropa zuhail batez. Jnn SBi 92 (v. tbn. 

uda ala negu en Ardoy SFran 87). Ene Ama maitia, igaran düzü negia, ürhentü düzü desterria. Ip Hil 199. 

Urteko laur estazioniak dra, negiua, bedatsia, uda eta urrieta. Mdg 146. Neguak supazterra dako manatzen 

Eskualdunari. JE Bur 75. Holako barne haundiaren berotzeko negian, ze sugaiak behar zituzten erre? Zub 82. 

Odeizko yantzijan dator negu latza. Laux BBa 6. Negu ankerrak billozten dituz / zelaiak eta baratzak. BEnb 

NereA 200. Negua, zarraren borrerua (AN-araq). Inza NaEsZarr 70. Neguak edertzen du uda (AN-ulz). Ib. 

1262. Lizardik, ez dugu ahaztu behar, neguan hasi zuen udazkenean burutuko zuen ibilaldia. MIH 301. Kapak 

neguan eraman ohi dira udan baino areago. MEIG V 87. 

v. tbn. BBizk 31. Mong 591. Cb Eg III 347. LE Prog 118. Egiat 189. Zuzaeta 51. Mih 78. DurPl 75. Zby RIEV 

1908, 415. Azc PB 138. Const 41. Etxde JJ 106. Arti Ipuin 28. And AUzta 67. ZMoso 39. Auspoa 63-64, 157. 

Casve SGrazi 100. Uzt Sas 339. 

� (Como primer miembro de comp.). "Acuartelar, gerratariak negu-etzauntzan paratu" Lar. "Negu-arrats, soir 

d'hiver" Lh. "Negu-egun, jour d'hiver" Ib. "Negu sasoia dela ezin uka (V-gip), [...] neguan gaudela (AN-gip)" 

Gte Erd 271. � Negu partian, udaan ez. fB Ic I app. 23. Bere sorhoan, / negu denboran. Arch Fab 199. Loreak 

uda hastean, / fruituak negu-sartzean. Gy 263. Negu akhabantza da xederratzeko tenorierik hobeena. Dv Lab 

356. Negu izpi hau diuk orai iragaiteko. JE Bur 121. Negu gau tristeak. Ill Pill 3. Negu-gau luze / t'illuna. Jaukol 

Biozk 29 (v. tbn. negu-gau en Bilbao IpuiB 19). Negu-lozorrotik / esnatu da lurra. Ib. 93. Aurten be negu-lora 

zurijok mara-mara jausi dira. Euzk 1932, 2. Ba-dakusa lurra negu-nagiak ateratzen, elkor itxuragaitzak 

azalduki. Or Mi 109. Delfin-erriko goiko ibarretatik zabaldiko negu-larrera yeisten zenean! Ib. 42. Gaur ere 

"negu-abesti" onaz / ikaratu nok ostera. Enb 195. Negu-muñean aritza adar utsetan. Ldi IL 109. Ama gaxôri ille 

zâr dario / negu legorteen adin. Or Eus 328. Zozo-bikote datorrenean / ez dira negu-bildurti. Ib. 74. Nori ez 

atsegin negu-giltzarion elduerea. Erkiag Arran 191. Negu denbora trakets, gaiztoa, / gertatu zaigu gaurkoan. 

Basarri 164. Uda azkena izaten dogu / negu sarrerako atia. BEnb NereA 55. Negu-aize izoztuak. Ibiñ Virgil 89. 

Untzia haize faltaz, ez baitzitaken negu ondo artio berriz bideari lot. Ardoy SFran 157. Egualdiak etzuan neguitxurarik. 

NEtx LBB 72. Negu partian nik gauak beti / ezteramazkat barurik. Mattin 112. Etxean izaten gendun / 

beti naikua egurra, / ura pentsatzen jarri ezkero / juaten zan negu-bildurra. Uzt Sas 37. Negu-goiz batez jantziahala 

lehiotik begiratu zuen. MEIG IX 105. 

� "Au fig., mauvaise passe" Lh. 

�2. (Dv � A). "Seta blanca que viene después de las demás en los sitios áridos" A. 

�3. "(Hb), nord" Lh. 

�4. "(Hb), vieillesse" Lh. 

- NEGU-AITZIN (L, BN, S ap. Lh). Temporada anterior al invierno. � Dilijentadi negu aitzinean ethortera. Lç 

2 Tim 4, 21 (Dv negu aitzinean; He, TB, Ol, Ker, BiblE negua baino lehen). Lasterka bazabilan, / negu aintzin, 

dena lan. Ox 117. 

- NEGU-ALDE. a) Invierno. v. NEGU-ALDI. � Au eskribitzen dedan denboran negu alderonz zuen etxe 

barrunbean bertan [...]. Cb Eg III 361. Hutsa dago irla hau negualde guzian. Prop 1898, 232. Zer moduz 

gobernatu / eztaki bildotsak, / aurki negu aldera / ilko dizka otzak. Tx B II 256. Austu negu aldezko txori 

guzurtijak. Enb 179. Negualdean belar ondua urri dabillenean, abereentzako janari atsegiña izan oi da artoostoena. 

TAg Uzt 291. � Negu aldeko yaun batek saldu zituen bere gauza guziak. Hb Egia 19. b) "(Hb), nord" 

Lh. 

- NEGU-ALDI, NEGUTALDI. Invierno. v. NEGU-ALDE. � Yupiter ostosduna negualdian / elurrez 

datorrenean. Or JBDei 1919, 253. Donostin egiten zun emakume onek negualdia. TAg Uzt 66. Madrillen, an 

emoten ebazan negualdiak. Alzola Atalak 79. Aurtengo negualdi osoa lotan pasa nahi nuke. PPer Harrip 67. En 

DFrec hay 2 ejs. de negualdi. v. tbn. Enb 108. Laux BBa 48. Etxde JJ 55. Erkiag Arran 126. Negutaldi: 

Uribitarte Euzk 1930, 520. 


mende. 

934


- NEGU-ANTZ (V ap. A). a) Otoño. � Arboliaren orrijak jausten diran legez negu antzian, [...]. JJMg BasEsc 

264. Neguantza usnatzen dutenean egaztiak igeska dijoazi, otz-bero egokiaren billa. Vill Jaink 150. b) "(V, AN), 

traza de invierno" A. 

- NEGU-ARO, NEGARO. Invierno. � Negaroaren hatsarria. Egiat 157. Negu-aroan bixigutarako. Elizdo EEs 

1925, 215. 

- NEGU-HASTE. "Auctumnus, negu hastea", "auctumnalis, negu hastearena, negu hastekoa" Urt III 111. 

- NEGU-AURREN. "(G-to), comienzo del invierno" A. 

- NEGU-AZKEN (G-to, L, B, Sal, R ap. A; Izt C 236). a) "Fin de invierno" A. � Negu-azkena zan eta gauez 

elurra egindako eguraldi ustel batean irtetea, erabaki zuten. Arr GB 101. Europan negu-azkenetan ziran 

sasoian, Ameriketan udazken-asiera zuten. NEtx LBB 73. b) "(L), printemps" Lh. 

- NEGU BELTZ (L, BN, S; Izt C 236). Ref.: Lh; Lrq. Crudo, riguroso, duro invierno. "Cœur de l'hiver" Lrq. v. 

NEGU MIN. � Nolabait negu beltz au / igaro dezadan. It Fab 56. Abereak negu beltzean naierara bazkatzeko. 

Izt C 142. Begiratzen diot bada gañera datorkidan negu beltz gogorrari. Arr GB 45. Negu baltza da Euzkal- 

Errira / sartu dan erdalkeria. Enb 138. Negu beltzak askotan / jotzen du suminki. EA OlBe 57. Negu beltzeko 

gau luzeetan. F. Labayen in Munita 10. Negu beltz aren erdian Pariseko karrikak dirdiratzen zuten. Izeta DirG 

97. Negu mina eta negu beltza! Ardoy SFran 125. Marrubiak negu beltz onetan? NEtx LBB 158. Zenbat 

arrantzale t'artzai / negu beltzean egoten geran / danok udaberrian zai. Uzt LEG II 155. Udaberriak ezeztatzen 

du negu beltzak duen pena. Xa Odol 342. v. tbn. AB AmaE 135. Ag Kr 77. Etcham 152. Zub 122. Ldi UO 28. 

Arti MaldanB 232. 

- NEGU BETEAN. En pleno invierno. Cf. NEGU-ERDI. � Xiruli, / xirula, / negu bethean mihuri, / xoxoek 

huntzan uztaila / xiru liru li. Ox 132. 

- NEGU BILUZI. Invierno crudo, invierno riguroso. � Zabalduz dioaz yakitaten mugarriak: eder liteke ikusten 

balire izarretan uda aberatsak, negu biluziak eta adimenduaren lanak. Hb Egia 39. 

- NEGU-BIHOTZ (B, BN, S, R; Dv, VocB). Ref.: A; Lrq. Corazón del invierno, pleno invierno. "Negubiotza, lo 

crudo del invierno" VocB. � Bethelemeko heian, / negu bihotzean, / Jesus haurra sortu zen, / eguerri gauean. 

Zby RIEV 1908, 208. Arbendol, lenen loratzen den zuaitza, urtarrillean, negu biotzean. Ibiñ Virgil 81. 

- NEGU-BURU. v. neguburu. 

- NEGU EGIN. Hacer tiempo de invierno. v. negutu. � Udan uda ta neguan negu, / egiñik eguraldia, / eldu 

dakigun ainbat lasterren / justiziaren aldia. AB AmaE 84. 

- NEGU-ERDI. (Con suf. local de decl., en sing.). Pleno invierno. Cf. NEGU BETEAN. � Negu erdi-erdian zen 

bata ta bestea ta negutik atera bage atera zuten Jesus bere itxetik. Mb IArg I 151. Negu-erdian berotzen zinun / 

artzai otzaren zangoa. "En medio del invierno". Or Eus 413. Negu erdiraiño luza ezazu erein lana. Ibiñ Virgil 

74. Negu erdian biotzak bero, / eztegu elur bildurrik. NEtx LBB 379. 

- NEGU-ETXE (Dv � A). "Dio Jaunak: Joko ditut negu-etxea eta udako etxea, [...] la maison d'hiver" Dv. 

"Casa de invierno" A. 

- NEGU-GIRO (AN-larr ap. Asp Leiz). Tiempo invernal. "Tiempo atmosférico durante el invierno" Asp Leiz. � 

Negu-giroko iluntze goiztiarrean batera eta bestera genbiltzalarik. MEIG IV 111. 

- NEGU GORRI (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; SP, Dv). (Sobre todo en ines. sing.). Crudo, riguroso, pleno 

invierno. "Negu gorrian bezain hotz da" SP. "Negu gorrian [...], au cœur de l'hiver" Dv. "Udazkenian egurra 

xeetu ezian negugorrixan izaten die kontuak" Elexp Berg. v. NEGU MIN. � Eguzkiaren suaz kiskalduta udaran, 

/ negu gorrian otzez dardaraz ganbaran. Jaukol Biozk 95. Negu gorrijan billoxik dagon / zugatzak nai dau 

orrilla. Enb 67 (tbn. en BEnb NereA 71). Lau mâts-adar soil negu gorrian / egurrik ez sutarako. "Riguroso 

invierno". Or Eus 384. Agintari ta enpleauen alde legokez eta negu gorria nai gosetea etorri arren be, eurak beti 

nagusi. Eguzk GizAuz 110. Ormatxoriak negu gorrian / ez du atsegin elurra. NEtx LBB 327. Lizardik [...] 

neguan hasi zuen udazkenean burutuko zuen ibilaldia, ez negu gorrian gainera, udaberriaren zantzu garbiak 

nabarmen zirenean baizik. MIH 301. v. tbn. Etxde JJ 55. BEnb NereA 226. MEIG I 68. 

- NEGU-HIL (neguil AN-arce ap. EI 319; VocCB (s.v. lotasill)), NEGIL (S (Foix) ap. Lh; Dv), NEGURIL. a) 

Diciembre. � Neguril: argi asko itzak berak dionez, lenengoa da-ta. EgutAr (ap. DRA). Otaloreak negu illean / 

nolatan zaitzen duan / elurtea ikusteko. NEtx LBB 263 (de interpr. no segura). b) "Negil (S; Foix), advent" Lh. c) 

NEGU-HILE (BN-mix; S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh. "Corazón del invierno" A. 

- NEGU-JOARE. "Tos continua y repetitiva (AN-ulz). Elizen denak eztulke ta sekuleko arrabotsa sortzeutela, oi 

da negu-garea" Izeta BHizt2. 

- NEGUKO (SP, Lar, Añ, Dv, H). De invierno, invernal. "Neguko horma" SP (sin trad.). "Brumal, invernizo, 

negutarra, negukoa" Lar. "Invernizo" Añ. "Neguko hotzak, les froids de l'hiver. Udako arropak eta negukoak" 

Dv. � Orduko desira on hek, nahikunde hek neguko loreak dira, denbora gaitzekoak, sasoiñetik kanpokoak. Ax 

211 (V 141). Neguko gau luzeetan. Cap pról. Neguko gaurik otzenean. Mb IArg I 105. Neguko hotz handietan 

jaikitzea. Dh 48. Neguko denporaan. JJMg BasEsc 120. Harbia, neguko garagarra, faruxa eraitea. Dv Lab 208. 

Neguko arrats batez / senhar emazteak / nakhaizturik zaduzkan / xardina jateak. Zby RIEV 1908, 772. Uririk 

egiten ez zuen neguko egunetan. Elsb Fram 141. Jende aberatsa, neguko soinekoez beroki jauntzirik. Arb Igand 

84. Neguko festak. Iraola 104. Neguko irribarre bat zerakuskion uda-egun horretan. Mde HaurB 95. Zugaitz 


mende. 

935


gorriak, neguko aizez. Gand Elorri 199. Neguko aize-zurrumillo beltzak galtzuak bira-biraka daramazkin. Ibiñ 

Virgil 76. Ardiak ere tristetzen ditu / neguko busti ta otzak. Uzt Sas 61. v. tbn. VMg 78. AA II 81. Astar II 144. 

Echag 135. Izt C 247. Gy 161. Arr GB 147. Zab Gabon 59. Ag Kr 213. Urruz Zer 14. Barb Sup 185. Muj PAm 

20. Ox 27. Altuna 89. Jaukol Biozk 65. Kk Ab II 160. Etcham 72. JE Ber 17. Ldi UO 26. Or Eus 214. Iratz 71. 

Munita 94. Zerb Azk 97. Etxde JJ 238. Txill Let 32. Anab Poli 110. Akes Ipiñ 22. Izeta DirG 65. Ardoy SFran 

186. NEtx LBB 250. Alzola Atalak 95. Mattin 112. Xa Odol 21. Berron Kijote 146. � Biltzen du artho, ogi, bai 

belhar neguko. Hb Esk 92. Orai gizon guziuak gaude neguko argi eta egurren sartan. Mdg 129. 

- NEGUKO TXORI. v. NEGU-TXORI (b). 

- NEGU-KULIXKA (L ap. Lh), NEGUKO KULISKA (G-bet ap. Arzdi Aves). "(GH), corlieu, petit couris 

(ois[eau])" Lh. "(Numenius phaeopus), neguko kuliska (Donostia), iyuntxori, zarapito" Arzdi Aves 165. 

- NEGU-LAN. "(c.), trabajos de invierno" A. 

- NEGU-LEHEN (AN, L-ain ap. A; negu-lein Sal, R ap. A). a) "Comienzo del invierno" A. b) "Negulen (G-to), 

otoño" A Apend. 

- NEGU-LIHO (-liño B). Ref.: A; Izeta BHizt2. Lino bayal. "Gure etxean negu-liño ederrak" Izeta BHizt2. 

- NEGU-MADARI. a) "Pera de invierno. Negu-madarixak Gabonak paiño lenao eltzen die" Elexp Berg. v. 

NEGU-UDARE. � Artu eban bein mandazaiñ batek urruneko bakartegi edo monkategi batera negu-madari 

eder batzuk eroateko agindua. Ezale 1898, 5. b) "Guardia civil. Aurten be Senpererakuan an zittuan mugan 

negu-madarixak" Elexp Berg. 

- NEGU MIN (L-ain, B, Sal, R ap. A; Dv). Pleno invierno, crudo invierno, riguroso invierno. "Negu minean, au 

cœur de l'hiver" Dv (s.v. min). � Tenpra digu negu minian bikain otz. Mdg 152. Negu minean sarthuak gituk. JE 

Bur 113. Negu minean igortzen dituzte ardiak. Zub 55. Negu mina eta negu beltza! "Ai cœur de l'hiver 

rigoureux!". Ardoy SFran 125. Asto-idiak arnaska, [...] / berotzan alegin. / Aurrari nai diote / gozatu negu min. 

NEtx LBB 304. Negu-mineko hotzikara. MIH 318. v. tbn. Or Eus 358. � Negiaren minian eta gaiherditan. CatS 

96. Zai-bageko iriña / balitz, pasa geneza neguaren miña. "Crudo invierno". Or Eus 130. 

- NEGU-MUGA (Lar � H, Añ, Hb ap. Lh). "Solsticio [...] hiemal, negumuga" Lar y Añ. "Solstice d'hiver" Dv. 

- NEGU-MUTIL (V-m-gip, G). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. "Muchachos que sólo en invierno sirven de 

criados, por andar ausentes el verano" A. "Negu-mutill, mozo que en invierno salía a trabajar" Iz ArOñ. 

- NEGU-NEGUAN. "Negu-neguen, en lo crudo del invierno" Iz Ulz. 

- NEGU-HONDAR (L-ain, B ap. A). Fin del invierno. � Xerthatzen dira negu ondarrean, izerdia abiatzen 

denean. Dv Lab 382. Biluzik zan basoa / negu-ondarrean. Ldi BB 58. 

- NEGU-PASA JOAN. "Invernar. Negu-pasa joaten dira egazti oiek emendik" Gketx Loiola (s.v. pasa). 

- NEGUPE. (Con suf. local de decl., en sing.). Bajo el invierno. � Eskual-Herria! Zu negupean / ez othe zira 

bada jarriko? Ox 174. 

- NEGU-PINZANA. "(Fringilla monti-fringilla), negu pinzana (Donostia), catachín, gorrión de monte" Arzdi 

Aves 164. 

- NEGU-SAGAR (B, Sal, S, R). Ref.: A; Lrq. a) "Manzanas conservadas; litm., manzanas de invierno" A. 

"Negü-sagar, pommes qui se mangent en hiver" Lrq. b) "Membrillo, en Vergara" Garate 6. a Cont BAP 1949, 

362. 

- NEGU-TOKI (L ap. Lh; BeraLzM). "Endroit où l'on passe l'hiver" Lh. "Invernadero" BeraLzM. 

- NEGU-TXORI (G-nav ap. A; Izt C 199; -xori Urt V 361, Hb ap. Lh, H (L)). a) "Pinson, oiseau d'hiver" H. "Un 

pajarito que pasa el invierno en nuestro clima" A. "Bergeronnette" Lh. "Negu-xoria, pinson (le)" Dass-Eliss GH 

1923, 759. � Orai negu-txoriak bezala isilik, maitea zergatik? A CPV 128. Primaderan, umeekin delarik, 

mamutxa hainitz jaten du negu-xoriak. Dass-Eliss GH 1923, 759. b) "Neguko txorixa, se dice del solitario y 

alicaído. Neguko txorixa dirudi, otzak kukulduta" Etxba Eib. 

- NEGU-UDARE, NEGUKO UDARE. a) "Imperial de invierno, árbol fértil de fruto grueso [...] negu-udaria, 

neguko-udaria, [...] equivale a peral de invierno" Lcq 83s. b) NEGUDARE (G, B ap. A). Pera de invierno. v. 

NEGU-MADARI. c) "Negudare (G-to), membrillo" A. 

- NEGU-ZUZA (V-gip ap. Elexp Berg), NEGUKO SUSA (V-gip ap. Etxba Eib). "Seta pratense en la entrada del 

invierno. Neguko susak, lenago ez ziran batzen" Etxba Eib. "(Hydnum repandum), ziza zuria, gamuza" Elexp 

Berg. 

neguara. "(R), (jugar) al marro" A. 

negubide. "(Vc), provisiones para el invierno" A. 

neguburu (L, BN, S ap. Lh). � Comienzo del invierno, solsticio de invierno; final del invierno. � Negu-buruari 

ariotar uskurtzan beste eginkizun eta oitura batzuek dagozkio. JMB ELG 81. Negu-buruan bildur giñan ta / 

eman genien aletik. "Final del invierno". Or Eus 84. Neguburuak naiz-eta berdin / elurrez garbiro jantzi, / elur 

au bean loi biurtzen da / goi ontan berriz iturri. EA OlBe 53. Uda-buru ezo ta negu buru ozkarbiak eskatu 


mende. 

936


itzazu, nekazari. Ibiñ Virgil 71. Txillardegi, berriz, udaberririk argienean abiatu da, negu buruan gelditzeko. 

MIH 301. 

negugo. "(Sal), invernada, temporada de invierno" A. 

negukal. � Cada invierno. � Negükal herio zereio jiten. Egiat 190. Itsasoa hilherri bilhakatzen duen nekhaitza, 

negukhal erreberritzen ohi da. Prop 1906, 171. 

1 negukari. "(L, BN, S), qui aime l'hiver" Lh. 

2 negukari. � En invierno. � Atsegin dugu iphar alde hartarat negukari urrundu ziren gazteak pirka-pirka 

itzultzen baitzaizku sort-herrirat. Herr 2-2-1961, 3. 

negukor. � Invernal (ref. al tiempo atmosférico). � Aroa bethi negukor, [...] arras hotza, tokika ez bakarrik 

euria izanez, bainan izotza, horma eta elhurra. Herr 7-6-1962, 1. 

neguratu. "Arriver à l'hiver. Neguratu orduko bihia eskastu zaio, le grain lui a manqué pour le moment où il est 

arrivé à l'hiver" Dv. 

negurri. v. neurri. 

neguta (V-och-gip), neuta (V-gip). Ref.: A; Iz UrrAnz, ArOñ; SM EiPaj; Elexp Berg. � Pinzón. "Chonta, 

pinzón" A. "Pinzón común (Fringilla coelebs), neutia, txoin-txoina, el pinzón común" Iz ArOñ. "Mutikuak 

negutia bota dau karabiniakin" Elexp Berg. � Neguta zirzill katek asi arren egiñ, / bertsorikan ez daki 

bukatutzen Txomiñ, / baten kantatu zidan bakar bakarrik txuiñ / O! baña negutakiñ zu etzera berdiñ. AB AmaE 

404. Kukuak ku, ku, zozoak zor, zor, negutak (erderazko chonta), txuiñ, txuiñ. AB Ezale 1897, 203b. 

- NEGUTA PAPARGORRI. "Camachuelo común" Elexp Berg. 

negutar (Lar � H, Añ, Dv (s.v. negukoa)). � De invierno, invernal. "Brumal, invernizo" Lar. "Hyemal, 

"invernizo" Añ. "Ihizi negutarra, gibier d'hiver" H. � [Eiz-egazti eta pistiak] egon-aldi luzeak egiten dituzte 

probinzia onetako baso ta mendietan, [...] negutarrak bazkatzeko eta udakoak umeak ateratzeko. Izt C 196. Naiz 

euri, txingor, edur, / negutar ekatxak, / Jel-maitasun zintzua / badauko bijotzak. Enb 51. 

negute (V, G, AN, BN-baig; Lar � H, Dv, Zam Voc), neute (V-gip). Ref.: A; Asp Leiz; Iz ArOñ (ne(g)ute). � 

Invernada, invierno. "Negute luzea, laburra, temps d'hiver, hiver long, court" H. "Temporada de invierno" Asp 

Leiz. "Ne(g)ute luzia, invernada" Iz ArOñ. � Milla ardiburu ba omen, negutean Entresengo aintziran larre 

gazian larratzen zirenak. Or Mi 41. Alkarrekin udaran joaz gurutzera / negutean zerurontz aldatuko gera. 

Loram 102. Negute luzean, garoa urritu danean. TAg Uzt 291 (tbn. negute luze en Enb 54). [Ontziak] negutea 

ugartean egin zun. Ol Act 28, 11 (Dv, Ker negute; Lç, TB, BiblE negu). Udazkenaren atzetik eldu zan negutea. 

NEtx LBB 95. v. tbn. Erkiag BatB 137. Ibiñ Virgil 100. 

negutegi (Lar � H). � "Invernadero" Lar. 

negutu (Lar, Añ, H), negitu (Arch ms. ap. DRA). �1. Invernar. "Hartzak harpetan negutzen ohi du, l'ours a 

l'habitude d'hiverner dans des grottes. Arthaldeak mendietarik jausten dira zelhaietarat negutzeko, [...] pour 

hiverner" H. �2. (V-gip, S; H). Ref.: Lrq (negu); Iz ArOñ; Elexp Berg. "Faire hiver, faire temps d'hiver. Aurthen 

goiz negutuko zauku, lertzunak hegoalderat dohazi, cette année-ci l'hiver sera de bonne heure" H. "Negütü, 

devenir hiver" Lrq. "Aurten negutu dau, ha nevado mucho" Iz ArOñ. v. NEGU EGIN. �3. "Errotarixak astua 

neguketako emun dau, el molinero ha dado el burro para que lo mantenga en invierno. O sea, mantener y hacerle 

trabajar" Iz ArOñ 185n. 

negutza. � Invierno, temporada de invierno. � Negutzarako arrantzuan bear izaten zan beita. Elizdo EEs 1925, 

215. 

neguzale. � Aficionado al invierno. � Marti-zozoen lagun diranak / negu-zaliak ez direz. BEnb NereA 201. 

neiida. v. nebeda. 


mende. 

937


neit. v. net. 

neitgarri. "Qui est propre à achever, mettre à bout. Ene pairamenaren neitgarri da, il est capable de mettre ma 

patience à bout" H. 

neitkizun. "Qu'il faut finir ou qui doit avoir une fin. Gure bizitzeko egun neitkizunak, les jours bornés de notre 

vie. Egiteko neitkizuna, affaire qu'il faut finir" H. 

neitu (O-SP 231, SP � A, Ht VocGr 325, Lar Sup, Lecl, Izt 4r, Dv (BN), H (L, BN, S)). � "Acabarse" Lar Sup. 

"Ezin neit dezakeen solasa, discours qu'il ne peut achever" H. "Terminar, acabar" A. 

� Etim. Lo más próximo por la forma sería lat. enectus. 

neitze (SP, H). � "Neitzea, fin, finis" SP. "Fin, terme" H. � Neitzea. EZ Man II 213 (al final de la obra). 

Hasterik eztuzu eta neitzerik ez izanen. Ib. 23. Hasi dudan entrepresa ekhartzeko neitzera / hartarakotz egor 

dazu arrai bat bihotzera. EZ Man I 106. 

neka (BN ap. A � VocBN; vEys, Dv, H (BN)). � "Mèche brûlée d'une chandelle" VocBN. "Partie brûlée d'une 

mèche" Dv. 

neka. v. neke. 

nekabide, nekebide, nekabire. � Tormento, dolor; aflicción, pena; penitencia. � Arrizkoak dirala, Jauna maite 

dutenak edo ez dutela nai-gaberik ekusten, Jaunaren izenean beren buruak nekatzen dituztenean edo bestek 

neka-bideak ematen dieztenean. Mb JBDev (ed. 1900), 194. Artu konfesoriaren borondatiaz gorputzaren 

nekabide edo mingarriren bat. CrIc 79. Iñori neke biderik emateko gai ikusten etzituztelako, pakean utzi zieten. 

Lard 147. Lardaska txarrak ondorenian / neka-biriak baditu. PE 56. Neke-bide ua ibillia dezu beraz gaurko 

Lizardi itzalgarria. Ldi IL 9. [Ama neketsuaren] oiñazeen pare ezarriaz, neke bide medar, arritsu ta 

arantzadunean lagun dakiguzan. Erkiag Arran 184. v. tbn. CatElg 107. Bordel 59. � (Con -ko, adnom.). � 

Urrikari gogorrak / neke bidekoak, / trabajuak aundiak / kabu bagekoak. Echag 259. 

nekabihur (-biur V, AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz. � "Ataduras hechas con ramas de árboles, en las cuales se 

sujetan y sostienen los palos de un carro" A. Cf. lekabihur. 

nekabihurkai. "Nekabiurkai (G), ataduras hechas con ramas de árboles, en las cuales se sujetan y sostienen los 

palos de un carro" A. 

nekadi. � Tormento, martirio, pena, dolor. � Arkituko dute guzia dezaken Jangoiko, betiko nekadi bukanzik 

izanen ez duen tormentu-pill guztiz izugarri bat emanen diena. Mb IArg I 73. 

nekadura (SP; -kh- Dv � A, H). � Cansancio, fatiga; tormento, dolor, pena. "Lassitude de travail" SP. "Effet 

de la fatigue" Dv. � Banaloria eta espirituko nekadura. SP Imit III 27, 4 (Ch, Pi atsekabe, Mst eritarzün, Ip 

khexagarri, Ol atsekabe-bide). Espiritu gaixtoa enseiatzen da nekhadura hetaz baliatzera guri bihotzaren 

galarazitzeko. SP Phil 498. Idiaren oinhaze eta dolore suerte gehienentzat erremedioa, guziz nekhaduraz heldu 

denian. Mong 590. Gorputz eta gogoaren nekadura. Mde HaurB 44. Azkenean, nekadura hutsaz loak hartu 

baitzuen neskatoa. Ib. 89. Nekhadurarik gabe eta, erran behar bada, atseginekin ere gehienetan. Lf ELit 96. En 

DFrec hay 2 ejs. v. tbn. Arbill III 12, 4. 

nekaera (Lar � H). � Tormento, dolor, pena. "Cansera, molestia" Lar. � Sentiduko nekaera edo tormentuba. 

CrIc 35. Biotzaren prensazio, nekaera ta illuntasun au. Mb OtGai III (ed. 1905), 46. 

nekaezgarri. v. nekatezgarri. 

nekaezin. � Incansable. � (Salzedoko Nobia Pedrori) euskerazale nekaeziñari. La Abeja 1890, 1 (ap. DRA). En 


nekagai. � Tormento, dolor, pena. � Irabazbide anitz kenzen diolako aserkunz bekaitzak eta era bereko beste 


mende.


nekagai andiak. Mb IArg I 305. 

nekagarri (gral.; SP (sin trad.), Lar, H; -kh- Urt II 280, Dv, H), nekegarri (Añ). Ref.: A; Elexp Berg. � Tr. 

Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII y al Norte en autores de los ss. XVII al XIX. La forma general 

es nek(h)agarri seguida en frecuencia de nekegarri, que se documenta en autores meridionales y en Hiriart- 

Urruty. Hay ambas formas en Orixe (más frec. nekagarri) y Zaitegi. En DFrec hay 4 ejs. de nekagarri. �1. 

(Adj.). Fatigoso, trabajoso. "(Es una) perrera, aunogarri, nekagarria da" Lar. "Cansado, molesto" Ib. "Operoso" 

Ib. "Trabajosa" Ib. � Bukatu dot kutun nekagarri hau. Lar, carta a Gandara, 162. Andrakume batek darabill 

gabikua biraak emoten. Arazo nekagarri onen ondoren astotuten ditube astosapinian. Mg PAb 138. Irugarren 

doaia da, egiten dan obra nekagarria izatea. AA I 287. Bidaje nekagarri eta luze ori. Arr GB 124. Buruzko 

lanak zein gaixto diren eta [...] zein diren nekegarri. HU Aurp 76. Ardurako lan nekagarrietarik osoki baratuz. 

Arb Igand 72. Bai nekagarria dala ganbeluaren ibillera. Anab Aprika 38. Ba-dut adiskide bat izketan oso 

nekagarria. Or in Gazt MusIx 48 (Eus 342 nekegarri). Nikanor areago alako laguntxuaz jolas nekagarri baiño 

atsegingarriagoan ebillelako. Erkiag BatB 76. Beste zenbait gauza, naiz eta nekegarri eta zaillak izan, onurakor 

gertatzen zaizkigula. Vill Jaink 79. Lan luze bezain nekagarri hori. MEIG II 127. v. tbn. He Gudu 48. Brtc 188. 

Bv AsL 167. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). � Urte asko zeuzkala eta nekagarri zala arentzat ala ibiltzia. Bv AsL 

183. Asierako lan au ez da nekagarri. "Pesado". Or Eus 145. Soinarentzat nekagarri dan aldatza. Erkiag Arran 

184 (v. tbn. BatB 90). Berea ez duen euskalkia, beraz, astun eta nekagarri bazaio ere, ez zaio gogaikarri. MEIG 

III 94. v. tbn. Sabiaga Y 1934, 21. Etxde AlosT 8. 

�2. (BN ap. A; Lar, H (+ -kh-)), nekegarri. (Adj.). Aburrido, pesado, molesto, fastidioso; tormentoso, doloroso, 

penoso. "Cansado, molesto" Lar. AxN exlica narda (182) por nekagarri. � Zer ahal dateke bada tormenta 

handiagorik eta nekhagarriagorik, [...] geldi egoitea baiño? Ax 601 (V 386). Tentazioneak maiz arimakotz 

progotxos dire nekhagarriak eta fastigagarriak diren arren. Ch I 13, 2 (Ol nekagarri, Pi nekegarri; SP gaitz, 

Mst greügarri, Ip hastiagarri, Leon akitgarri). Uliak nekhagarriagoak dire eta gehiago dute behartzen gure 

pazienzia. He Phil 457. Errege Faraonek amets nekagarri bat izandu zuen aldian. Mb IArg I 391 (v. tbn. 305). 

Lenagoko profetak baño biziera nekagarriago bat zeramala. Ub 73. Israeldarraen katiberio gogor eta 

nekagarriak. Gco I 119. Bizitza guztiko gurutze nekagarria. AA III 627. Ohitura gaxtoen ta jaidura muthirien 

kontra jasateko dituzten gudu nekhagarriak. Dh 100. Erregeak [...] azpian artu zituen eta onen mende 

nekagarrian emezortzi urte zeramazkiten. Lard 124. Buru-auste nekagarria ta garaitu-eziña. A BeinB 35. 

Orrelako estualdietan ezer ezta nekegarriagorik [...] itz oskideen edo kontsonanteen eizketa gordiña baño. Ldi 

IL 30. Zuzenbidea emango diot andre alargun oni, ain nekagarria zaidalako. Ir YKBiz 342. Bizikera au, 

nekagarri ta atsekabea bakarrik ez, makurgarria ere ba'zan. Etxde AlosT 60. Mirenek aaztu izan ba nindu, obe 

biontzat. Eta ez nituzkean nik lelo nekagarriak entzungo. Txill Let 103. Belatxinga nekagarriak aldarri betean 

euriari ots-egiten. 'Importune'. Ibiñ Virgil 77. Zernahitarako joera, zernahiren maitasuna nekagarria da beti, 

kezkaz eta atsekabez betea. MIH 38. v. tbn. Mih 75. MarIl 32. Erkiag BatB 95. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). � Eman nahi darozkidan konsolamendu guziak nekhagarri eta 

penagarri dire enetzat. Ch III 48, 4. Eguzkiaren sua eralgita datorkigu ta ezta su baizik argi; ezta nekegarri, bai 

zuzpergarri ta begien eder. Ldi IL 145. Soraiotasun elkor au bai dala nekagarri! "Penosa". Or Poem 541. Gaixo 

dagonari ogia ere nekagarri zaio, argia ere bai. Or Aitork 175. Etzakizkigu nekegarri izan, ene Trasimak! Zait 

Plat 127 (v. tbn. Sof 32). Bat beti negarrez ari zena, bestea berriz beti farrez. [...]. Bata eta bestea nekagarri 

xamarrak bide ziren. MIH 139. v. tbn. Lg II 111. Ol Lev 19, 33. Lab SuEm 169. 

�3. (G? ap. A), nekegarri (V? ap. A; Añ; Izt 75r). (Sust.). Tormento, dolor, pena, aflicción; mortificación, 

penitencia; molestia, carga. "Cilicio", "mortificación" Añ. AxN explica forogu (43) por nekagarri. � Gaiztoa, 

ene nekhagarria, ala nik gaizki enplegatu baitut hirekiko denbora. Ax 560 (V 358). Nekhagarri guziak ez othe 

dira pairatzekoak sekulako bizia gatik? SP Imit III 47, 4 (Pi nekegarri; Ch, Ip gaitz, Ol, Leon neke). Zer 

nekagarri edo pena igaro daruez? CrIc 35 (v. tbn. 19). Gatz baga ustelduten da aragia, nekegarri baga galtzen 

da bertutea. Añ LoraS 165. Barau ta gorputzaren nekagarrijak. Mg CO 222. Zeruko Aita Onak [...] bialduten 

deuskuz gatxak, nekegarrijak ta mingarrijak. fB Ic III 264. Asko naigabe sortzen zaigu deabruagandik [...] eta 

animaren nekagarriagandik. Inza Azalp 150. Batturatzako au norberak jaso al ixateko, nekegarri bat ezarten 

yakon bakotxari. Otx 152. v. tbn. Ur MarIl 64. Itz Azald 203. Or Eus 319. Zait Sof 95. 

- GORPUTZ-NEKAGARRI. v. gorputz. 

nekagarriki. "Nekhagarriki, d'une manière fatigante" Dv. 

nekagiro (AN? ap. A). �1. Tormento, dolor, sufrimiento. � Nekagiro gogorra ta naigabenz urratzalle 

amurragarria ere. Mb IArg I 61. Zeruko bidea nekagiroz beterik arkitzen den bidea da. Ib. 92 (v. tbn. 236). �2. 

"(B), tiempo a propósito para trabajar" A. 


mende. 

939


nekagura. "Actuosus, nekhagúra bizia, atzárra" Urt I 119. 

nekaitte. v. nekatze. 

1 nekaitz (BN-ciz-mix-baig ap. A; -kh- VocBN � Dv, H (s.v. negu)), nekatx (R ap. A). � Tormenta, tempestad. 

"Gros temps, mauvais temps" VocBN. "Tempestad de lluvias" A. v. ekaitz. � Mendi kasko hartan, paratua 

iruzkiari, haize hotzari eta nekhaitzei edo denbora gaixtoei. Jnn SBi 85. Nekhaitzak funditua. Ib. 86. Itsasoa 

hilherri bilhakatzen duen nekhaitza, negukhal erreberritzen ohi da. Prop 1906, 171 (v. tbn. 170). 

� Etim. Para la posibilidad de que se trate de un cruce con negu, v. FHV 310. 

2 nekaitz. "(B), incansable" A. 

nekaitz. v. nakaitz. 

nekaketa. "(G), operación fatigosa" A Morf 155. "Merece citarse el proverbio G arilketa, nekaketa; laiaketa, 

yostaketa, el hacer ovillos es cansancio, el layar una diversión" Ib. 114n. v. nekatze, neketa. 

nekakintxa. Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de nekatu 'padecer' y -kintxa (AG 1014). � Pasión (ref. a la 

de Jesucristo). � Jaunaren nekakintxearen gomutaldija. AG 990. 

nekakizun (H (+ -kh-)). � "Qu'il faut fatiguer, lasser. Gorphutz gizenegia nekhakizun da mehatuko bada, un 

corps trop replet doit être fatigué, [...]" H. 

nekakor. Neol. creado por Arana Goiri en 1894, de nekatu 'apenarse, dolerse' y -korr. � Lamentable, penoso. � 

Nekakorra dala euskerarik ain gitxi Bizkaitarra-k eutia. AG 200. Ez dut nor maite, ez nau iñork maite, gurasoak 

besterik; ez dakit noruntz joan... Larribide au ez al da ezkonberri ausarta oriena baño nekakorrago...? Txill Let 

29. 

nekal. � "Pena, castigo" BeraLzM. � Edozein tokittan da edozelan, biziko naz etxe onetan baño naibage 

gitxiagoaz: nekalak eta zemaiak baño eztaukazuez niretzat! Echta Jos 175. 

nekalbide, nekalpide (BeraLzM). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de nekaldu 'castigar' y -bide. � 

Correctivo, disciplina, castigo. � Jaungoikuaren nekalbidiei, ene semia, ez ukatu; etzadi larrittu Berak 

nekaltzen zaunian. AG 1592. 

nekaldi (V ap. A; Lar, Añ, Izt 75r, Bera, Zam Voc), neke-aldi. �1. Mortificación, penitencia; tormento, dolor, 

sufrimiento, martirio; pasión (en ref. a la de Jesucristo). "Brumamiento" Lar. "Penitencia, mortificación del 

cuerpo", "tormento", "mortificación" Añ. "Nekaldi-igandia, dominica de Pasión" Bera. � Tr. Documentado al 

Sur desde mediados del s. XVIII. La forma general es nekaldi; hay neke-aldi (junto a nekaldi) en Mendiburu, 

Iturzaeta, Inza y Enbeita. En DFrec hay 10 ejs. � Zer da zuk zere nekaldi, naigabenz eta ezbai aldietan esan oi 

dezuna? Mb IArg I 108 (272 neke aldietan). Zer da infernuba? Da nekaldi edo tormentuzko su-leza bat. CrIc 35. 

Kristoren tormentu edo nekaldiak. CatElg 241. Nekaldi edo mortifikaziñoa da gatz espirituala. Añ LoraS 165 (v. 

tbn. EL 2 15s). Jesusen nekaldiko itzaldia. Ag Ezale 1897, 124. Jesusen Nekaldiko kondaira. Ib. 124. Erreguak 

egitea, nekealdiak bere gorputzari emotea. Itz Azald 128 (121 nekaldi). Olango etxe-zuloetan sartuta egoten dira 

arrantzaleak nekaldi gogor asko igarota gero. Ag Kr 19. Jesukristo gure Jaunaren nekaldi ta eriotzea 

adierazten doguz. KIkV 8 (KIkG 19 nekaldi; v. tbn. en contexto similar ArgiDL 89). Pontzio Pillatosen mendean 

eraman zuela Jesusek bere neke aldia ta eriotza. Inza Azalp 67 (65 nekaldi). Negargarrizko / nekaldi samin 

garratzak. Enb 102 (101 neke-aldi). [Yesusek] artu nai duen bataio ori bere nekaldia da, gure onez eraman zuen 

pasio edo nekaldi gogorra. Ir YKBiz 285. Zazpi eungiko edo sigloko nekaldi mingotsa, kalbario erpiña. Ldi IL 

167. Tori, Andra-Mari, tori / nere miñezko nekaldi! SMitx Aranz 136 (v. tbn. 126). Zin egin zun [...] pekatuen 

barkagarri, bere buruari nekaldi gogor bat ematea. Etxde JJ 211. Zonbat traba, nekaldi, ezinbertze eztu pairatu 

piaia bakotxean. Etcheb MGaric 60. Kristoren nekaldia, indartu nazazu. MAtx Gazt 98. v. tbn. Ayerb EEs 1912, 

177. Or Aitork 300. Erkiag Arran 95. �2. (c. ap. A; -kh- Dv, H). "Fatigue" Dv. "Une fatigue, un temps, un 

intervalle durant lequel on se fatigue. Nekhaldi on bat izan zuen gure zaldiak, notre cheval eut une bonne fatigue 

(en cette course, en ce voyage)" H. 

nekaldu (Añ � A, AG 1592, Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de neka 'pena, dolor' y suf. -aldu. � 


mende. 

940


Martirizar, atormentar, castigar. � Jaungoikuaren nekalbidiei, ene semia, ez ukatu; etzadi larrittu Berak 

nekaltzen zaunian. AG 1592. Josetxo etzan iñoz joaten Eladi egoan lekura, bilddurrez amak nekaldu ezeien. 

Echta Jos 192 (v. tbn. 30). Ez uste ordea mutikotxuek bakarrik dirala nekalduak edo kastigatuak. EgutTo 24-5- 

1918 (ap. DRA). Pontzio Pilatoren menpean nekaldua, gurutzean josia, illa ta obiratua izan zana. KIkV 12 (v. 

tbn. el mismo ej. en KIkG 8 y NEtx LBB 85). v. tbn. Eleiz Euzkadi (rev.) 1908, 407 y Arriand Euzkadi (rev.) 

1915, 116. � (Part. en función de adj.). � Estutu ezkero Eladi egieben lez, berezkoa zan zerbait jazotea aren 

buru nekalduan. Echta Jos 291. Semez artu gaitzan Ama nekalduak. SMitx Aranz 146. 

nekale (AN? ap. A). � "Difícil" A. � Egin uste dugu bada [...] naiz nekalea gerta dedilla, ta naiz erraza. Mb 

OtGai I 208. 

nekalgarri. � (Uso sust., precedido de gen.). Castigo. � Eutsozan-ba beste zaplada bi, erantzupen orren 

nekalgarri (para castigo). Echta Jos 150. 

nekalkide. � Compañero de fatiga, de castigo, de mortificación. � Artu gaitzatzu danok anaitzat, / nekalkide 

gaituzunez... SMitx Aranz 158. Zure ta nere Euskalerria / nekalkide emen daukazu. / Anaiak ditut. Egin nazazu / 

erri santu onen santu... Ib. 160. 

nekalpide. v. nekalbide. 

nekaltasun. � Castigo. � Damututa egoala alabeari ainbeste nekaltasun emona. Echta Jos 162. Errime 

makaldu eben ainbeste nekaltasunek. Ib. 107. Bakit Txomin, berorren onerako direana orrek nekaltasunok 

(castigo). Ib. 31. 

nekaniko (V-gip ap. Iz ArOñ). � "Ruin, débil, flojo (hablando de plantas, animales, personas)" Iz ArOñ 185n. 

"Nekaniko-nekaniko dator, se dice de una planta que viene débil. Nekaniko geratu, no pudiendo crecer" Ib. 

nekantza. � Mortificación, sufrimiento, padecimiento. � Egiteko andiak egin ta nekanz gogorrak behar zen 

gisan arzeko, joaten zen beti Jangoikoari bere lagunza eskatzera. Mb IArg I 197. Besteen onagatik arzen diran 

nekanzak. Ib. 304. 

nekaporratu (Aq 984 (AN) � A). � Fatigarse, extenuarse. "Aporrearse" Aq 984. � Kontatzendá fabuletán, 

leóna ta ártza zeudéla peléan, eiziabáten gáñean ózka ta atzapárka bein [...]. Biak nekaporraturik lúrrean 

etzánik zeudelaik yá ezin mogitus, axáriak joán ta arrapatuzióte eizia biéi. LE Urt ms. 60r. Baña bera ez, 

berdúgoak bai nekaporraturik zeude klamátzen atertzekó. LE JMSB 126. 

nekaporrokatu (AN-erro ap. A Apend). � Fatigar(se). "Neka-porrokaturik, muy fatigado" A Apend. � Tegi 

zikin batean sartu, baño lorik ezin egin, aldez neka-porrokatua eta aldez asots guzieri erne. FIr 151. 

nekarazi (G, AN, L, BN ap. A; -kh- Dv), nekarazo (V ap. A), nekatuerazi. � Tr. Documentado en textos 

meridionales desde finales del s. XVIII. Al Norte se encuentra en Chourio, Duvoisin y TB. La forma mejor 

documentada es nekarazi (-khen Chourio y Duvoisin); hay nekaerazi en Guerrico, Arrue y, sg. DRA, en Animen 

konsolatzallea (483). Hay además nekaerazo en Lardizabal y nekerazi en Amezaga (Hamlet 55). �1. Fatigar, 

cansar, hacer fatigar(se). "Faire fatiguer" Dv. � Intres xume batek nekharazten gaitu eta bagarabiltza lausterka. 

Ch III 44, 2 (SP, Ip nekatzen, Leon lehertzen). Nekarazi zituan, lanak lanen gañean emanaz. Ub 21. Aro 

onarekin erabil zazu [ergia] lehenbiziko lanetan eta nekharazi-gabe. Dv Lab 241. Beso-mîak baiño lên oiñak 

nekarazi. "Hacía fatigar". Or Eus 37. v. tbn. Osk Kurl 16. Gazt MusIx 135. Ibiñ Virgil 97. � Orazioak 

geitzeagatik debozioa gutxitu bear ezta, orazio oek lasterka errezatuaz edo ta familia nekatu eta aspertu eraziaz. 

Arr May 8. �2. nekaerazi, nekaerazo, nekerazi. Mortificar, martirizar, hacer sufrir, hacer padecer. � Nor izan 

ziran Jesu-Kristo gure Jauna aiñ biziro persegitu, aiñ gogorkiro nekaerazi eta gurutze batean ill eragin zuenak? 

Gco I 232. Gaiztakeriakgatik Jaunaren aserrean erori zirala, asi ziran berriro nekaerazotzen eta [...] etzieten 

pakean utzi. Lard 138. Guk gere aragi lotsagabea nekaerazi edo mortifikatzea. Arr May 123. �3. Molestar, 

fastidiar. � Zure alaba hila da, zertako nekharazten duzu oraino Nagusia. TB Mc 5, 35 (Ol nekarazi, Lç 

fatigatu, He nekhatu, Dv akhiarazi, Leon kitarazi, Ker gogaitik egin, BiblE eman neke). Bai gizona bai, eztakit 

zenbat etorri diran ori galdetzera, nekarazi naute. Or SCruz 86. Yesus oartu zan marmari oietaz eta esan zien: 

Zergatik nekarazten duzue emakume au? Ir YKBiz 372. Iñori irañik egin bage ta iñor nekarazteko itzik esateke. 

Etxde AlosT 95. --Soroan da, baiñan deituko diogu. --Etzaitez neka eta etzazu nekarazi. [....] ementxen egongo 

naiz etorri artean. Etxde JJ 187. Zertako ni nekarazi, "mundu ontara datorren gizonik nik argitu bai'nezan"? 


mende. 

941


"Molestus est". Or Aitork 386 (v. tbn. 197). 

nekarazle. "Nekharazle, celui qui fait fatiguer" Dv. 

nekari. �1. (Sust.). Tormento, martirio. � Ene arimaren nekhari guziak gal eta honda itzatzu, ezen zure 

zerbitzaria naiz. Harb 353s. �2. (Ht VocGr 377). (Adj.). Penoso, tormentoso. "Laborieux" Ht VocGr 377. � 

Bere lana ta egiteko agitz nekaria. Mb IArg I 252. [Zor ta neke guziak] konfesi ta beste gauz on nekariz emen 

ateratzen ezpaditugu [...]. Ib. 318. 

nekarri. � Tormento, martirio. � [Geren onerako egin behar ditugun gauzen artean] badira zenbait ongi 

kezkariak eta nekarri gogorrak. Mb IArg I 154. 

nekarte. � Tormento, sufrimiento, padecimiento. � Sua ta tentanza ta bere nekarte orietan. Mb IArg I 229. 

nekartu. Neol. creado por Arana Goiri en 1894. � "Nekarrtu (apenarse, dolerse)" AG 218. � Ixildasun eta 

eruapen andijenaz, nekartzen da. Albzur Euzkadi (rev.) 1908, 48. Gaur, gauza guzien gañetik, ezkontza 

deunaren alde nekartzea (sufritzea) dagokigu-ta. Zink ZArg 1957, 298. 

nekatan. v. NEKE(T)AN. 

nekatango. "Dificultoso (AN-araq)" A Apend. 

nekatari. � Penoso, doloroso. � Gizon ondasunketan, irabazian ta lurreko egiteko nekataritan emen beti bizi 

behar balu bezala sarturik dabillenari. Mb IArg I 93. 

nekatezgarri (Lar � H), nekaezgarri. � Incansable, infatigable. � Laredotik Debaraño ez da dantzari bat aiñ 

ederrik, aiñ nekatezgarririk. EE 1881b, 87. Arrano nekaezgarriya. Etxeg EE 1884a, 549. 

nekatezgarriro. "Incansablemente" Lar. 

nekati (AN? ap. A). �1. "Paciente" A. � Zori oneko doatsu nekatia zara ta doatsu-nekati zere onezko nekeekin 

Erreinu bat irabazten dezuna. Mb OtGai II 180. �2. "Nekhati (Hb), qui se fatigue" Lh. � (Uso adv.). � 

Ezbearrak zeu ikertu (visitar) zaituanian, lantsu, nekati zabiltza. Ayerb EEs 1912, 153. 

nekatiar. "Nekhatiar (Hb), ouvrier rustique" Lh. 

nekatiko. "Lan nekatikoa, trabajo fatigoso" A Apend (s.v. nekatango). 

nekatoki. � Lugar de padecimiento (ref. al infierno). � Erakutsi ziotela (esan zuen gero) sulezean [...] bere 

nekatokia ta bere nekatoki onetan egon bearra zela erretzen ta erretzen beti. Mb OtGai III (ed. 1905), 489. 

nekatu (V, G, AN-sept-egüés-arce-erro-olza, L-côte-sar, B, BN; Volt 90, SP, Lar, Añ, Mg Nom 65, VocBN, 

Gèze, H, VocB, Zam Voc; -kh- Urt I 510, Ht VocGr, Lecl, Dv, H), neketu (Añ), negatu (V-arr). Ref.: Bon-Ond 

158; A; Echaide Nav 288-289; Iz ArOñ, Ulz, Als (len, zetakozu); Etxba Eib; EAEL 276; Elexp Berg; Gte Erd 

143, 211, 230 y 273. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. La forma general es 

nek(h)atu. Emplean la forma neketu, Mendiburu, Añibarro, Echeita y Lauaxeta (todos ellos junto a nekatu). Hay 

un ej. de part. neka en Orixe (Eus 358). 

�1. Cansar(se), fatigar(se), agotar(se); cansar(se), aburrir(se). Cf. Azkue: "Algunos, aunque impropiamente, le 

dan el sentido de 'aburrir, aburrirse'". "Afanar", "aperrearse" Lar y Añ. "(Estoy) molido, [...] nekatua [...] nago" 

Lar. "Ez du nekhatzeko lanik, il n'a pas de travail fatigant. Etzaitut nekhatzekotan igorri, je ne vous ai pas envoyé 

pour vous fatiguer" Dv. "Laster nekhatu zaitu lanak, le travail vous a promptement lasseé. Laster nekhatzen da 

gogaitzezko lanean, on se lasse vite [...]" H. "Baserriko lanak, bai benetan nekatzia!" Etxba Eib. "Gustoko 

lanian ezta nekatzen" Elexp Berg. AxN explica higatu (319) por nekatu y unhatzen (519) por nekatzen. � Gure 

biziagatik trabaillatu eta nekatu behar bagara-ere. Lç Ins E 6r. Nik igorri zaituztet nekatu etzaretenaren 

biltzera. "Ce en qui vous n'avez point travaille". Lç Io 4, 38 (He, LE, Or, Ker, BiblE landu, TB lankatu, Dv, 

Leon lant(h)u). Garrastu adi ikasterren ta neka adi euterren. "Trabaja por tener". RS 553. Nekatua naiz, zaren 

zu ene pausagunea. Mat 282s. Alferrik nekatu baño obe da geldirik egon. RIs 4. Orain etzazula nekha hanbat 


mende. 

942


buru feblea. EZ Man I 50. Unha ahal diteke eta nekha, baiña ez ase. Ax 385 (V 252). Goizik etzin, berant iaiki / 

eta neka bizia: / hauk guziok alfer dira, / ezpadigu grazia. (Interpr?). Hm 155. Zure espiritua eztadin hagitz 

nekha deusik asmatzean. SP Phil 102s. Borthitz asko dire debotak nekhatu gabe obra beren egiteko. Gç 29. Nahi 

dute ikhan jakintsunen herronkara, ordea nekhatu gabe. ES 180. Nekhatua bazare beroaz edo hotzaz [...] 

berehala bistan har zazu probidenzia dibinoaren ordena. He Gudu 140s. Merkatari nagiak ez nekatu naiez galdu 

oi ditu irabaz-aldi geienak. Mb IArg I 80 (I 241 neketu). Penitenzia egin badezu ere, ez nekatu, ez aspertu, ez 

utzi, zeren barkatua zauden ezdakizun. Cb Eg II 66. Langille hek etziren guziak orobat nekhatu. Lg II 196. 

Zertako nekhatzen, zertako trabailatzen, zertako mintzatzen othe naiz? Brtc 133. Gura dau jan, baña ez erein, ez 

soluan nekatu, ez laarrak kendu. Mg CO 93. Nekatu bage eztago iñorenzat saririk. Gco II 73. Nai izate utsarekin 

egin litzake zure egille andiak beste gauza berriak ta berriak beñere nekatu ta bere eskua ta indarra gutxitu 

gabe. AA III 310. Gox guztian oñez bide luzea ibilli zan ta ebanjelioak diño neketu zala. Añ NekeA 237. Beste 

ofizijo edo lan batzuk dagoz, zeinzuk egiteko eztan ainbeste nekatuten. Astar II 241. Atsegin andi batekin 

jarraituko diot, nekatzen ez zaitudala ikusten dedan ezkeroz. It Dial 48 (Ur aspertuten, Dv unhatzen, Ip 

eñhetzen). Ikasiko dituzu alde alde batera eta nekatu bagarik munduko jakiturija mueta guztijak. Ur MarIl 61. 

Kargako abreak iduri, / nekhatzen gare net, darigula izerdi. Gy 193. Zaharrak gehiago nekhatzen badire, / 

izerdi ithurriak bilhatzeko dire. Hb Esk 164. Bere eta besteren salbazioa irabazten nekatu bear dala. Lard 434. 

Aurthen hemen naiz eta behar-bada heldu den urthean ez! Zertako nekha? Dv Lab 83. Gu aise gabiltza oinez, zu 

nekhatua zare, nekez dabilazu eskuineko zango hori. Laph 35s. Nekatu gera eta / baguaz emendik. Sor Gabon 

23. Lurra zan dollortu, zer jana ukatu, / alperrik nekatu, / asko ereinagaitik, puzkat nekez artu. AB AmaE 352 

(419 nekau). Gezurrak esan eta / egiyak ukatu, / saltsa eziñ bukatu, / izketan nekatu. AzpPr 27. 

� (s. XX). Uste eban neskatilla onegaz da bere irabasbideaz, asko neketu barik biziko zala ondo. Echta Jos 287. 

Bigarren astean zauri asko osatu jakazan da neketu barik egitten eban berba. Ib. 344 (79 nekatu). Ibillera 

motelagoa darama gure gazte baldarrak, nekatu dalako. Ag G 306. Ondo nekatu arren biar gogorrian, / 

ondasun gitxi artu solo biarrian. Enb 164 (120 nekauko). Neketu ez nadin, eztagit negarrik. "Por no cansarme". 

Laux BBa 4 (2 nekatu). Luzaro zutunik egon ezkero nekatu egingo naz. Otx 81. Gizon artean nekatzen danak / 

izena nekazaria. "El que se cansa". Or Eus 206. Lanak ez nekatu, baizik poztu ta alaitu egiten dik. ABar Goi 45. 

Zertako gogoetatuz alper neka garuna? Or Poem 539. Nekatu naiz lanetan, min dut ene buruan. Mde Pr 128. 

Arabakia jartzen ari da betaurrekoen laguntzaz bixta neka ez dakion. Etxde JJ 92. Iru-lau pausu barru, nekatuta 

be baegozan-da, gerizpe baten jarri zirean. Bilbao IpuiB 113. Banaiz nekatua / ta doloratua! / Mendia haltua, / 

gizona flakoa... Arti MaldanB 231. Zetarako, ganera, gorputza nekatu, jateko lain ozta irabazteko? Erkiag BatB 

154. Egia esan, billakuntzak egiten ere etzuten burua asko nekatu. Vill Jaink 17. Nekatu gabe lurra lantzen ari 

danak eta alorrak beti ere bere mendean daduzkanak. Ibiñ Virgil 71. Legu bat bidean nekatu gabe eramango 

iñuket bizkarrean. NEtx Antz 144. Nik gauza hauxe pentsatutzen dut / nekatu gabe burua. Mattin 121. Illundu 

orduko asiko ziran / paketiak bizkarrian, / gorputza oso nekatu arren / ezin utzi baztarrian. Uzt Sas 178. Nagia, 

beti nekatua (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1780. Bere erria maitatzen ere au ez degu izan otza, / bera maitatzen ari 

dalarik nekatu zaio biotza. Lazkano in Xa Odol 335. Etxepareren liburuan, honelakoak aurki daitezke, sobera 

nekatu gabe, lehen plametan. MIH 388. 

v. tbn. CatLav A 6r (V 7; -kh-). LE Prog 102. Ub 3. VMg 90. Dh 258 (-kh-). Zav Fab RIEV 1909, 37. Echag 29. 

Aran SIgn 204. Xe 252. Ud 122. Zab Gabon 45. Elzb Po 214 (193 -kh-). Bv AsL 56. Arr May 73. Urruz Urz 36. 

Zby RIEV 1909, 108 (-kh-). Alz STFer 137. Apaol 43. Dih GirLeg 118 (ed. 1892, ap. DRA). JanEd I 75. Moc 

Damu 15. Itz Azald 62. Iraola 63. JE Bur 35. Kk Ab I 98 (II 117 nekau). A Ardi 3. JanEd II 118. EusJok 146. 

ArgiDL 90. Inza Azalp 52. Altuna 62. Tx B I 28. Zub 21. FIr 150. Etcham 190. Lab EEguna 105. Lek EunD 25 

(28 nekauko). Ir YKBiz 280. Eguzk GizAuz 119. Zait Sof 135. SMitx Aranz 125. JAIraz Bizia 100. Txill Let 122. 

SM Zirik 87. Basarri 163. Anab Aprika 39. Ugalde Iltz 26. And AUzta 130. Gand Elorri 218. Osk Kurl 66. Izeta 

DirG 49. BEnb NereA 263. MAtx Gazt 83. Salav 102. Azurm HitzB 48. Lf in Casve SGrazi 15. Berron Kijote 

65. 

� (Part. en función de adj.). "Nekhatua, travaillé" Ht VocGr. "Afanado, nekatua" Lar. "Aperreado" Ib. "Cansado, 

kansatua, nekatua" Ib. "Fatigado" Ib. � Gizon nekatua, gogo uts. "El hombre trabajado, lleno pensamientos". 

RG A 10. Bidiazti nekatuak arnasa artu ta jarraitzen dion bezela artu zuan bideari. Mg CC 172. Zaar nekatuei 

ondo begiratu, / bear egiñak ondo saristatu. VMg 30. Zeren arbolak lan nekhatu guti duten. Dv Lab 16. 

Bakotxak bere etxera arrantzale nekatuok eruan naian. Ag Kr 30. Lan onetan, gorputz neketuakaz, galbide 

errimeak igaroten, jarraittu eben olatuak ibittuarte. Echta Jos 203. Kemen nekatuaren xuxpergarritzat. Ldi IL 

87. Lepo, zango ta beso nekatuz / igo du bizkor maldarra. "Fatiga de brazos". Or Eus 299. Makurtu zure soin 

nekatua. Zait Sof 105. Jagi eta azur nekatuak zerbait atseden egin dauala adierazoten deutse. Erkiag BatB 118. 

Pago zaar nekatu aren paretik atzerantza begitu eban. Azurm in Gand Elorri 189. Bekoki nekatua / arindu nai 

leuskion / ama baten antzean. Gand Elorri 107. Erle nekatuak xuxpertu ditezen iaki ezaguna ianaz. Ibiñ Virgil 

113. Agoan lekuan agola, agur, Patxi, lagun zar nekatua. NEtx LBB 103. v. tbn. TAg Uzt 9. Mde HaurB 100. 

MAtx Gazt 14. Azurm HitzB 62. � Zu zara [...] hotzen berotasuna, nekatuen pausatasuna, flakoen 

borthiztasuna. Mat 282. Hemen bada hartzen dugu nekhatuek pausua. EZ Man II 138. Huna non eriak edireiten 

duen osasuna, [...] nekhatuak pausua, penitentak barkhamendua. Harb 218. Izen santu au da nekatuben 


mende. 

943


atsegina, tristien poza, gexuen osasuna. Astar II 273. Nere belarrien betiko xixtua ezin dut sumatu, / [...] 

biotzean pilpira larritsu, / izarren ixillak, nekatuen loak, entzuten uzten du. "Los fatigados". Or Poem 526. 

� Molestar(se). � Iauna, ez adila nekha, ezen ez nauk digne ene atharbe pean sar adin. Lç Lc 7, 6 (He, Leon 

nekha; Brunet, Or nekatu, TB akhit). Zure alaba hill da, zergatik nekhatzen duzu gehiago nausia? He Mc 5, 35 

(Lç fatigatu, TB, Ol nek(h)arazi, Dv akhiarazi, Leon akitarazi, BiblE eman neke). [Gobernamenduak] ara 

makurrak hautatu baititu ordean, zoritxarrez, Frantziako gizaldea hanitz nekatu dutenak. JE Bur 46. --Soroan 

da, baiñan deituko diogu. --Etzaitez neka eta etzazu nekarazi. [....] ementxen egongo naiz etorri artean. Etxde JJ 

187. 

�2. (SP, Lar, Izt 75v, H (+ -kh-)), neketu. Atormentar(se), mortificar(se); afligir(se), abrumar(se), apenar(se); 

padecer, sufrir. "Brumar, geiegi nekatu" Lar. "Geien nekatuten naben grima" Izt 75v. AxN explica kontrastatuak 

(480) por nekatuak y zathitzen (297) por nekatzen. � Nekhaturik eta kargaturik daudezinak. Mat 230. Milla 

martirioz ditu nekhaturen prestuak, / non guztiak ibilliren baitire izituak. EZ Man I 67. Erregal' ad' hi eure 

doiareki et'utzak nekatzera zoroa bere thusto nahiareki. 'Se peiner'. Or Pr 584. Hartaz osoki erdi zaitezin baino 

lehen ezin zaudezke nekhatu gabe. SP Phil 195. Beldurrez nekha detzatzun gogotik enzuten ez zaituzten 

presunak. He Gudu 147. Geren gorputzak nekatuz irabazi behar dugula zeruko ondasuna. Mb IArg I 227. 

Perfekzionearen bidean dabilzanak [...] mahain saindurat hurbilzen direnean frogatuak eta nekhatuak dire 

barraiadurez eta idortasunez. Mih 47. Atsakabaz neketurik. Zuzaeta 48. Nekhatua zarenean, orhoit zaite Jesus 

zuretzat nekhatu dela. Brtc 191s. Nekatu zuan bere gorputza berrogei egunez ta gauez bokadu bat artu gabe. Ub 

76. Zen ere Souza gogomen dolügarriz nekatürik. Egiat 159. Gure Jangoiko errukitsubak ainbeste nekatuten edo 

penetan baditu bere adiskide ta serbitzariak. CrIc 40. Asmatu zelan gaur ezi, goitu ta neketuko dozun zeure 

gorputz gaistoa. Añ EL 1 59 (EL 2 68 nekatu). Zu salbatzeagatik gizon egin, nekatu eta gurutze batean il zala. Gco 

I 386. Zerura nai badegu, era batera edo bestera gorputza nekatu ta mendean iduki bear degu. AA III 616. 

Jaungoikuak emoten deutzazan ondasun, osasun eta zorionak gaitik nekatu eta tristetuten danak. Astar II 24. 

Ume-zurtza estututeko ta nekatuteko lege gaistuak. fB Ic II 166. [Aragia] ezi bear da gorputzari gurariak 

ukatuaz ta nekatuaz disziplina ta baraubakaz. CatBus 35. Gorputza nekatutia. Ur MarIl 105. Sauloren gogoa 

asetzen etzan [...] beste kristauak egin-al guzian nekatu eta penatzearekin. Lard 494. Barau gogor batekiñ 

aragia nekatzen edo mortifikatzen erakusten dit. Arr May 121. Otzitu dagian nire mina, bada naz nekatua eta 

atormentaua gar oneetan. Itz Azald 40. Bizi ondo, baña gibeleko gexoak neketuten nau sarritxo. Echta Jos 312. 

Mundu triste au salbatzegatik / ez da gutxi nekatua. Tx B I 94. Etortzen baitzitzaion Usoa bere jardunaldi 

zuzpergarriaz bere anima nekatua pozkidatzera. Etxde AlosT 83. Nago penaturik, ezta arimarik nekatuagorik 

agertzen inundik. Arti MaldanB 221. v. tbn. Harb 241. Ch III 56, 3. Dh 151. JJMg BasEsc 217. 

� (Part. en función de adj.). "Brumado, nekatua" Lar. "Penoso, [...] neketua" Añ. � Arima nekhatua. EZ Man II 

95. Konsolatzen zinituen / presuna nekhatuak. EZ Noel 151. Baru nekatu hau bukatu ta arkitu zen gosez agitz 

flakatua. Mb IArg I 227. Bizitze triste eta nekhatu bat eraman duela. Lg II 189. Dabid zan Kristo nekatuaren ta 

nek-eramalle onaren idurintza ta imajina. Ub 42. Gara bekatariak, arako ura sartzen jaken barkutxo zar 

neketuak legez. Añ LoraS 36. Zerura daraman bizimodu nekatua eta sufritua egin bear degun. Gco II 28. Buru 

nekatuba arinduteko. fB Olg 7. Begira bada, [...] bizitza nekatu ta eriotza itzal gogorrari. Añ EL 2 121. Bizi 

nekhatu bat zaraman, bizi bat penitenta, mortifikatua. MarIl 86. Bihotz nekhatu eta nahigabeztatu guzien 

iheslekua. Dv LEd 277. Bakealdi bat emotearren bere biotz nekatuari. Echta Jos 176. v. tbn. Azc PB 336. � 

Nekhatuak eta kargatuak Kristek beregana deitzen. Lç Mt 11 (tít.). Arren, bada, nekhatuak gidatzatzu portura, / 

ematurik haize eta itsasoen jaidura. EZ Man II 150. Eskritura Santako nekatu ta tentatu guzien artean agitz 

nekatua da Job santua. Mb IArg I 195. Eleisa nekatubena [ref. a la Iglesia purgante]. CrIc 46. Poztuten dituz 

nekatubak edo tristiak. Astar II 108. v. tbn. Añ EL 2 214s. Zav Fab RIEV 1909, 34. Azc PB 275. 

�3. (Uso. sust.). "Egundoko nekatua artu giñuan satsak etaratzen" Elexp Berg. 

- ASE ETA NEKA. (Uso adv.). Saciado, aburrido, cansado. � Ase ta neka zegon bakartasunezko ta mixerizko 

bizi ura egiten. Etxde JJ 247. 

- EZIN NEKATUZKO. "Ezin nekhatuzko, infatigable" Dv. 

- NEKA ETA LEHER EGIN. Fatigarse mucho, extenuarse. � Gogoeta illunak berrituz bere burua neka ta ler 

egin arte nerbio artegatsuen azpi-lanez. Etxde JJ 73. Danak neka ta ler egiñak ba'ziran, Xalbat [...] barrengo 

oñazeaz ziaro apurtuta zegon. Ib. 260. 

- NEKA-NEKA. (Uso adv.). Muy cansado, extenuado. � Mando gizajoa neka-neka zetorren euliak etsai. Anab 

Poli 109. Neka-neka leertzen zanean, lau erraldoi, lau torre aiñakoak, il zituala esaten zuan. "Muy cansado". 

Berron Kijote 72. � (Con egin). "Nekaneke ine nao (AN-araq)" Echaide Nav 289. "Negauta nago (V-arr), neka 

neka eginda dago (G-azp)" Gte Erd 211. v. NEKE-NEKE EGIN (s.v. neke). � Neka neka eginda, lotara orduko 

[...]. Ag G 250. Lan askokin neka-neka egiñik gaude ta lana ezin bukatu. ZArg 1954, 6. Bera ta bere zalditxarra 

neka-neka egiñik eta goseak pasaturik zeuden. Berron Kijote 45. Luzaroan ibili naiz porai eta neka neka eginda 

senditzen nuen neure burua. PPer Harrip 67. 

- NEKA-NEKATU. (Uso adv.). Muy cansado. � Berez argala izanik Santua eta gañera bideko ibilliak nekanekatu 

egonik, galdu zuan jateko gogo guzia. Bv AsL 133s. 

- NEKATUAREN NEKATU(A)Z. De tanto cansancio, de tanta fatiga. � Idi nekatubaren nekatuz azurra ta 


mende. 

944


azala baño eztaukeenak. Mg PAb 112. Nekhatuaren nekhatuaz bidean lokhartu zen murru zahar bati kontra. 

Zerb IxtS 60. v. tbn. VMg 45. 

- NEKATU-BEHAR. Sufrimiento, padecimiento. � Badakizu berpizkundea baño leen gurutza dagola, zerua 

baño leen, nekatubearra. EgutAr 7-2-1959 (ap. DRA). 

- NEKATU-EZIN. Incansable. � Ur irristagarria, oñarri trinkoa zitzaion borrokalari nekatu-eziñari! Anab Don 

126. 

- NEKATUXE (AN-gip-5vill ap. Gte Erd 143; A Morf 349). (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). "Fatigadito" 

A Morf 349. � Iguzkia sartzeko menean zen, egoitzako athea jotzen ginduelarik, nekhatuxeak, bainan bihotzak 

arin gintuen. Prop 1908, 75. Aurpegiak nekatuxe itxura zuen... Mde Pr 145. Azkenera, nekatuxe bederen, heldu 

gara eta ez esku hutsik. MEIG VII 60. 

� Etim. Podría ser un préstamo directo (lat. necare) o bien un derivado vasco de neke. 

nekatuerazi. v. nekarazi. 

nekatuki. "Nekhatuki, avec peine, avec fatigue" Dv. 

nekatutxo, nekatutxu. (Dim. de nekatu). �1. (Uso sust.). (El) que sufre. � Eskoatara egongo dira onak eta 

bear bada nik orain ezetan ez daukadazan nekatutxu apal, mee asko. Añ EL 2 52 (EL 1 46 pobretxu humill). �2. 

nekatutxu. (Adj.). Fatigado, cansado. � Oñez, nekatutxua ta lokatzaz betea eldu zan Ankaluze. Ag Kr 32. 

nekatx. v. 1 nekaitz. 

nekatzaile (-kh- Dv, H; -alle Añ (G, AN), H (-kh-)), nekazaile (-alle Añ (G), H). �1. Trabajador; labrador, 

agricultor. "Labrador, [...] nekatzallea" Añ. "Peón, jornalero [...], (G) nekazallea" Ib. v. nekazale, nekazari. � 

Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales; al Sur se encuentra en Añibarro e Iztueta (C 169). � 

Laneko othoitzak nekhazailleentzat. EZ Eliç 22 (cf. ib. 426, s.v. nekazale). Eztezakela tormenta / emaxurx 

nerhabea, / ezta nekhazalleari / gora bere nekea. Ib. 102. Nekatzalle edo ofiziodun beartsu batek. Añ LoraS 124. 

Nekatzalle atxurlari baten eskua. Añ MisE 176. Bai aberatsetan / bai nekhatzaletan, / zenbat libro uste ta diren 

gathetan! Zby RIEV 1909, 228. Mintzo zela [...] nekatzaile girixtino on, laborari, sehi eta holako batzuez. HU 

Aurp 110. Zer dire nekhatzale lanak? Hek dire maizenik biziaren irabazteko egiten diren esku-lanak. CatJauf 79. 

Nekatzailea ari da segaren xorroxten. Iratz 58. � (Uso adj.). � Xoilki goardia eman behar da ez luzegi izaiteko, 

bereziki haurretarik eta langile nekhatzaletarik direnean bilkhuako jendeak. MarIl 15. Aste guzia lanarekin 

borroka bizi diren gizon nekatzale guziek. HU Zez 185. Jende nekazailea / da maiz miserian. Etcham 208. �2. 

(H (-kh-); -tzalle Lar, H (-kh-); -zalle H). "Brumador, nekatzallea, arikatzallea" Lar. "Qui fatigue, lasse, 

incommode, importune, ennuie" H. 

nekatzailetxo. � Dim. de nekatzaile. � Bazaudaz andra nekatzalletxo nekor jakinezak, zeñen oraziñoen enbidia 

beti izangot. Añ LoraS 87. 

nekatze, nekaitte (V-gip ap. Iz LinOñ). �1. Cansancio, fatiga. "Zerraittia, olgaittia; arilketia, nekaittia, esaera 

au 'adilkixak' ekarri baiño lenagokoa omen da. Antxiña matasea sill-adarrean ipiñi ta aren bueltan ibilli bear 

izaten omen zan aria arillean batzeko" Iz LinOñ 182. v. nekaketa, neketa. � Arilketea, nekatea [quizá por 

nekaketea o neketea]; zerratea, yostaketea (G-to). A EY III 173. Begizaina nekatzen da eta nekatze horrek du, 

Braiden gardiz, hipnosa ekartzen. Mde Pr 313. Egia da gure indarrak nekatu egiten direla jardunarekin, baiña 

ez da nekatze au gure etsipenaren azken erroa. Vill Jaink 152s. Lana eta nekatzea. Larre in Xa Odol 13. �2. 

Padecimiento, sufrimiento. � Eragozten digu beraz Jesu-Kristok, alimentu billa geroko nekatzea? Gco I 424. 

neka-urratu. � Rendido de cansancio, extenuado. � Neka-urraturik ta izerditan negola (298). LE-Ir. 

nekauste, nekauzte (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, a partir de neka o neke 'dolor, pena' y uts 

'puro'. � Pasión (en ref. a la de Jesucristo). � Josuren Nekauztia-Gomutaldija. AG 1435. Yosukisto Gure 

Jaunaren Nekaustea. RIEV 1918, 653. Irurogeita bat neurtizki edo neurtitz-pilla dauzka [...] Nekauste guztiak. 

Ib. 654. Gure Jaunak bere nekaustean (pasiñoan) erakutsi euskun sendotasuna, benetan arrigarria da. Eguzk 

LorIl 143. Jesukristoren nekaustea. EEs 1930, 251. � Penalidad. � Nekaustiaz aintzea ixaten etxako gaitz egiten 

matte-daunari. "Gloriari in tribulatione" (Imit II 6, 2). Arriand JEL 1908, 306 (Pi naigabe aldian arrotzea). 

Nekauztearen mingoztasuna baño dastau ez dagidantzat, eta alako bidez Donoki-atsegin betikorrak jadetsi 

dagidazantzat. Eleiz GDBidea 24. � Penitencia. � Mendi oietan, nekauste edo penitentzi gogorrean dabillen 

praille donetsu bat. Ldi Egan 1953, 45. v. tbn. Euzkadi (rev.) 1912, 385. 


mende. 

945


nekautsi. � "Atormentar" BeraLzM. � Kurutzean zaudela iya iñausirik / egarriz ta minberez, dena zauriturik, / 

biotza eten bearrean daukat kupiturik / ikusirikan nola zauden nekausirik. Elizdo EEs 1912, 97. 

nekauzte. v. nekauste. 

nekazai. "Nekhazaiak (Hb), outils, attirail d'un artisan" Lh. 

nekazai, nekazal-. v. nekazari. 

nekazaile. v. nekatzaile. 

nekazale (Vc, G, AN, L, BN ap. A; SP, Lar, Añ (G, AN), VocBN, H; -kh- Urt I 463, Dv, H), nekezale (V ap. A; 

Zam Voc), nekazare. �1. Trabajador; labrador, agricultor. "Manœuvrier, homme de peine" SP. "Pegujalero, el 

que tiene poco ganado y poca siembra, nekazale txarra" Lar. "(Hombre del) campo" Ib. "Trabajador, por su 

jornal" Ib. "Labradoresco, nekazaleena" Ib. "Peón, jornalero, [...] (G) nekazalea" Añ. "Ouvrier qui vit de 

fatigue" VocBN. "Nekhazale lana, œuvre servile" H. "Artesano" A. v. nekatzaile, nekazari. � Tr. Documentado 

en textos septentrionales desde el s. XVII. Al Sur aparece en algunos autores vizcaínos desde principios del s. 

XIX (tbn. en Cardaberaz y Lizarraga de Elcano). La forma general es nek(h)azale. Hay nekezale en V. Moguel, 

CrIc, CatElg (111v), J.J. Moguel, Archu, CatBus, CatS y Eguzkitza, y ambas formas en Moguel (más frec. 

nekezale; tbn., salvo errata, nekazare), Astarloa y Echeita. � Nekhazaleen edo zerbitzarien iornalik edo 

soldatarik ere goraturik eta bortxaturik eduki. Mat 115s. Laneko othoitzak nekhazaleentzat. EZ Eliç 426 (cf. ib. 

22, s.v. nekatzaile). Nekhazalerik eta laboraririk baizen ezten herria, dela herririk hoberena. Ax 377 (V 249). 

[Bertze lengoaiak] edertzen eta hazten baitira gehiago jende letradunen artean eta gaizkoatzen nekhazalenetan. 

ES 192. Noe lurreko nekhazalea hasi izan tzen mahastia landatzen. Urt Gen 9, 20 (Dv laborari, Ur, BiblE 

nekazari, Bibl lur gizon). Egun hartan nekhazale lanik ezta egin behar. CatLav 117 (V 64). Geure nekazale ta 

baserri jente onak. Cb CatV 105s. Zer ziren bada apostoluak [...]? Berenaz nekhazale pobre eta iziper batzu. Lg 

II 143. Zer egin behar da igandiaren santifikatzeko? Nekazalen lanetarik [...] begiratü. CatLan 88. Bere nekhe 

izerdiz bizia irabazten duen nekhazale batek. Brtc 12. Urteillik abendura / ifintera nua / bersuak nekazalien / 

alabanziñora. DurPl 67. Nor errukituko ezta ekustean nekezale askoren bizitza gogorra? Mg CC 151. Enzun 

egiezuz nekazareai euren esakuneak. Mg PAb 199 (46 nekezale). Lotuten ditubezala nekazale gaisuak emotera 

merke gari edo artua. Mg CO 163. Zapatari, dendera ta beste nekezaliai. Mg in A. Arejita La obra de J.A. 

Moguel III 732 (Tesis inédita; Bilbao, 1994). Nekezaliak euren bizitzia irabazteko egin daruezan esku lanak. 

CrIc 62. Ipuiok atera nai ditut gaztetxo ta nekazarientzat edo Bizkaian esan oi dan bezela nekezaleentzat. VMg I. 

Nekhazale aphalenek ere goraki erakhusten dute zer ofizietako diren. Dh 212. Irudi onetara deituten ditut bada, 

baserrijetako guraso ta osteruntzeko nekezale gustijak. JJMg BasEsc III. Onelakuak dira, argin, arotz, nekazale, 

errementari eta beste ofizijokuak egin oi ditubezan lan eta biarrak. Astar II 67 (42 nekezale). Peru atxulari 

alperragaz Yoane nekazale zintzoaren arteko berbaikuntzea. Zav Fab RIEV 1909, 36. Gaur alor eraikitzearena 

paratzen digu gure Jesus onak, honratzen duela onela nekazalea. LE Urt 92 (ms. 32v nekazalgo). Nekezale 

batek / bere sorhoan, / negu denboran, / ibilten zelarik, / sughe bat zürela ediren. Arch Fab 199. Asko da 

nekezalentzat onenbeste jakitea. CatBus 45. Altxatu zaizko kontra handi eta ttipiak, nekhazale eta erregeak, 

gizon basa eta yakinak. Hb Egia 146. Nekhazalearentzat zein da abere motarik hobeena? Dv Dial 92 (It, Ur 

nekazari, Ip laborari). Ezagutzen ditugu berriz hainitz nekhazale, onthasunik ez dutenak. Dv Lab 3. Zer dira 

nekezale lanak? CatS 46. Gelditzen da nekazalea lanetik, bazterra edo bere ondasuna kisuztatu duenean? 

(Zugarramurdi, 1875). ETZ 292. Nekazale akhituak nahi badu bere nahigabetan deskantsatu, igande guziez 

elizara ethor dadiela. Arb Igand 118. Astegunetan nekazalea / eztabil otsoan bila. Azc PB 78. Arratiako ule 

luzedun nekazale arto-jaleak. Ezale 1897, 362 (ap. DRA; la ref. es incorrecta). Ni, Mari Jesus, ezer eztaukadan 

nekazale bat naz. Echta Jos 51 (239 nekezale). Laborari xume edo nekazalerik, nehor ez. JE Bur 130. Lugin, 

nekezale ta zeatzezko salerosleen sendietan egin oi danez, [...]. Eguzk GizAuz 174. Gedeon etzen nekhazale 

batzuen semea baizik. Zerb IxtS 46. Elutzetara joaten ekien jaunak eta nekazaleak, andikiak eta langilleak udako 

jai-egun beroetan. Erkiag Arran 121. v. tbn. O Po 51. Gç 206. 

� (Adj.). � [Euskarak] bere garbitasuna konserbatu eta konserbatzen baitu jende nekhazale estudiatu gaben 

artean. ES 192. Erlisioneari esker ditu jende xehe eta nekhazaleak bere biziaren arintzeko egun horiek. Zby 

RIEV 1908, 83. Populu nekhazalea, inozentzian iragaten ditutzu laneko egunak. EgunO in Arb Igand 188. Galdu 

dozue alaba eder ori, [...] alde eragiñik mutil nekezale bategaz batun ezteittean. Echta Jos 162. Gizon laborari 

nekazale bat. JE Bur 188. Jente menuxa, beargiña, langillea, nekazalea, txit ez-eukiak bere bai. Erkiag BatB 13. 

�2. "Laïque, nekhazalea" Ht VocGr 377. 

�3. "Qui fatigue, lasse, incommode, importune, ennuie" H. 


mende. 

946


nekazaletza, nekezaletza. � Labranza, trabajo del campo. � Baseerriko nekezaletzia izanik batetik txito garbija, 

beste artu emonik ezpadarabill, ta bestetik egonik apartauta erri batubetako naaste ta okasinoe askotatik, egija 

da geijenez diñozuna. JJMg BasEsc 85. 

nekazalexka. "Nekhazalexka (Hb), petit agriculteur" Lh. 

nekazalgo (AN-ulz, B; Aq 918 (AN)), nekazalko (AN-larr). Ref.: A; Asp Leiz2 (nekazalko); Iz Ulz (artzaingua); 

Izeta BHizt2. � Agricultura, labranza. "Agricultura, oficio de agricultor" A. "Nekazalko, agricultura, trabajo de 

agricultura. No precisamente 'oficio de agricultor' como Azkue" Asp Leiz2. "Artzaingua erraxago da nekazalgua 

biño" Iz Ulz. "Baztanen geienak nekazalgotik bizi dire" Izeta BHizt2. v. nekazaritza. � Jangoikoak lenbiziko 

kriatu zuén gizónari berak manátu ta erakutsi baizio nekazálgoa. LE Prog 96. Ni ez náiz gauza nekazalgokó. LE 

Urt ms. 96v. Zer nekazári dá eztakiéna nekazálgoan? LE Doc 58. Ikusia naiz zer bizimodu / zailla dan 

nekazalgoa. "Oficio de labrador". Or Eus 202. En DFrec hay 11 ejs. 

nekazalkeria. "Artes manuariae, nekhazalkéria, nekhazaltasuna, nekhazal-ofizioa" Urt II 366. 

nekazalko. v. nekazalgo. 

nekazantza (G-nav ap. Iz Als; Lar, H). � "Labranza, la ocupación del labrador" Lar. "Nekazan(t)zi da gogorro 

ar(t)zan(t)zi baindo" Iz Als. Cf. nekazai (G-nav), s.v. nekarazi. v. nekazaritza. 

nekazare. v. nekazale. 

nekazari (V, G, AN, BN; Lar, Añ (V), Dv (V, G), H, Zam Voc), nekazai (G-nav), nekezari (V). Ref.: A 

(nekazari, nekezari); Iz Ulz, To, Als (len); Etxba Eib. � Tr. Propio de la tradición meridional desde mediados del 

s. XVIII (hay tbn. un ej. de Xalbador). La forma general es nekazari. Hay nekezari en fray Bartolomé (Ic III 334) 

y ambas formas (nekazari y nekezari) en Moguel. En DFrec hay 179 ejs. de nekazari. �1. Trabajador; agricultor, 

labrador. "(Hombre del) campo" Lar. "Trabajador, por su jornal" Ib. "Nekazarik onena, le meilleur ouvrier" H 

(s.v. nekhatzaile). "Len-e aitu izan dot ba nik nekazai gizon bati aste guzia nekatuik soruen da basuen pasauta" 

Iz Als. AxN explica laborari (554) por nekazari. v. laborari, nekazale. � Arzen badet jorrai txiki bat, bigarren 

zotalean agertuko dizuet, ez tratalari ezen, ez nekazari ezen, baita argin, arotz [...]. Lar Cor 152. Nekazari, 

langille ta beharsu gaisoen alde. Mb IArg I 118. Ez dozu enzuten zelan gure baserritar ta beste nekazari askok 

diarduben berbeetan, labandu ta ezetan katigatu baga? Mg PAb 197 (196 nekezari). Ipui onak, zeintzuetan 

arkituko dituzten euskaldun nekazari ta gazte guziak erakaste ederrak. VMg I. Zer naigabe izango lizake 

nekazari batentzat, lau soro ereiñik, batek bakarrik frutua emango balio? AA III 600. Karea ugari dan tokietan, 

nekazari onak bear du bota karobi zulora arrapatzen duen guztia. It Dial 50 (Ur nekazari; Dv, Ip laborari). 

Onela oi ziran orduan Donostia inguruan nekazari anitz bizi. Izt C 180. Abel artzaia eta Kain nekazaria ziran. 

Lard 6. 

� (s. XX). Lurra goldetzen ari da / nekazari gaxoa. Jaukol Biozk 15. Sasijak sortzen dira / solo ederretan, / 

nekazari alperrak / badabiltz euretan. Enb 36. Leen urteak bordaldean bakerik igaro zitun, nekazari, segari ta 

artzai tartean. Or Mi I. Etxeko yaun batek mastia landatu zun [...] ta nekazariei akuran utzi zien. Ol Mt 21, 33 

(Echn, Ur (V, G), Ker, BiblE nekazari; He, TB, Dv, Ip mahasti-zain, Samper, Hual labrari, Leon etxetiar). 

Nekazari, / gizandi bat iduri / soroan zut. Ldi BB 64. Gizon artean nekatzen danak / izena nekazaria. Or Eus 

206. Lugin edo nekazari batek mendi aldapeko lur idor, elkor eta erdi-antzuan [...] gari arloa erein dau. Eguzk 

GizAuz 52. Nekazari-artekoa naiz, artzaiakin ere zerbait ibillia. Munita 127. Stalin-i galdetu omen zion Iparameriketako 

periodista batek, Ukraniako nekazariekin egindako sarraski aiek egiak ote ziran. Vill Jaink 84. Ezin 

det konprenitu nola lagun dezaioketen liburuak nekazari bati lur langintzeko zeregiñetan. Osk Kurl 114 (91 

nekhazari). Negua opor-aldi izan oi da nekazarientzat. Ibiñ Virgil 76. Nekazari, / nire hitza / zure haitzur kolpea 

da. Azurm HitzB 62. Euskalduna harentzat, ez zen hiritarra, nekazaria eta itsas gizona eta are artzaina eta 

ikazkina baizik. MIH 262. Gogoz egoten naiz lur-koloreko nekazari talde bati edo besteri begira. MEIG IX 96. 

Fabrika langilea zela, ez nekazaria. Ib. 43. 

v. tbn. LE Prog 106. Ub 175. DurPl 67. Gco II 89. Añ MisE 175s. Echag 170. Arr GB 116. Zab Gabon 101. AB 

AmaE 209. Sor Bar 22. Bv AsL 151. Apaol 93. JanEd I 14. Ag G 264. A Ardi 139. Arrantz 124. EusJok 140. 

EusJok II 138. ArgiDL 5. Inza Azalp 11. Muj PAm 19. Mok 20. JMB ELG 68. TAg Uzt 221. SMitx Aranz 5. 

Etxde AlosT 14. JAIraz Bizia 86. Erkiag Arran 120. Akes Ipiñ 4. Eston Iz 53. Basarri 59. Zait Plat 113. Arti 

MaldanB 221. And AUzta 125. Izeta DirG 111. Gazt MusIx 125. MAtx Gazt 17. Etxba Ibilt 468. NEtx LBB 195. 

Uzt LEG II 155. Xa Odol 124. Berron Kijote 57. 

� (Adj.). � Madridko korteko patroi nekazari edo atxurlari bat. Cb Eg III 347. Ikasi bere gura ez, bere elestar 

nekazarijak dakijen berbeeta bakarra. Mg PAb 199. Arkitu zuan gizon nekazari bat, besuan aurrarekin. Bv AsL 


mende.


180. [Etxe-andrak] erakarri zeban bere maizter nekazari bat etxera. Izt C 163. v. tbn. And AUzta 126. 

� (Como primer miembro de comp.). � Atxur, burdiñara ta / golde biurturik, / nekazari langiñak / ongi 

giaturik. GavS 33. Non nágo? Nekazári errián, nekazári izerdiain útses ogi puska bát atrazeuntenén értean. LE 

Prog 124. Gipuzkoako nekazari jendea. Izt C 176 (v. tbn. nekazari-jendea en Arr in MEIG IV 131). Agintariak 

artuak dauzkate neurriak nekazari-gaietan ere gaitz asko garbitzeko. Munita 94s. Nekazari-talde batekin. F. 

Labayen in Munita 8. Barkoxeko nekazari etxerik ederrenetako batean jaio zen. Etxde JJ 68. Badute nekazari 

errietakoak ere beren apostolutza-bidea. MAtx Gazt 102. 

� (Tema nudo; predicativo y adverbial). "Kalian ofiziuan baño, naixago eban baserrixan nekazari" Etxba Eib. 

� Basorako gai ez zan arteo / lan egin zun nekazari. "En la labranza". Or Eus 194. Baserrirako ispillu on bat / 

jarri digute "Goiz Argi", / ikasitzeko ondo ta samur / nola bizi nekazari. And AUzta 128. Bizi guzian jardun / 

zuen nekazari. Uzt Sas 28. � Aldarearen goiko zizkuan, / San Isidro Nekazari. Or Eus 228 (v. tbn. San Isidro 

Nekazari en Mb IArg I 132, LE Prog 98; nekezari en fB Ic III 323). 

�2. "Qui fatigue, lasse, incommode, importune, ennuie" H (s.v. nekhatzaile). 

- NEKAZARI JANTZI. Vestirse de labrador. � Askoz ditu elkarrenganagotuko gizon biok bion euskerak, 

zalduna, erderaz ari dala, nekazari-yazteak baño. Ldi IL 67. 

- NEKAZAL-LURRALDE. Región agrícola. � Ez dirudi gauzak nekazal lurralde batzuetan hobeto joan 

zirenik. In MEIG VI 36. En DFrec hay 14 ejs. de nekazal. 

nekazarigo (B ap. A), nekazaringo. � "Agricultura" A. � Artzaingoa da zuen bizibidea, nekazaringoa gurea. 

Eston Iz 53. 

nekazaritxo. � Dim. de nekazari. � Galde gure auzoetako ta munduaren bazter oietako nekazaritxo garbi, 

beren izerdiakin jaten ematen diguten askori. Cb Eg III 217 (v. tbn. 332). 

nekazaritza (V, G ap. A; vEys, Dv (G), H (V, G)), nekezaritza. � Agricultura, labranza. "Profession d'ouvrier" 

Dv, que cita a Lardizabal. "Labourage" H. v. laborantza, nekazalgo, nekazantza, nekazarigo. � Tr. 

Documentado al Sur desde principios del s. XIX. La forma general es nekazaritza; hay nekezaritza en T. Agirre 

y Eguzkitza. En DFrec hay 106 ejs. de nekazaritza. � Gurasoak erakutsi bear dieza umeai dagoten modutxo bat 

bizitza ateratzeko, dala nekazaritza, dala arotzia. AA II 75. Gaur nekazaritzaren gañean jardun bear degu. It 

Dial 43 (Ur nekazaritziaren; Dv laborantzaz, Ip lürlanaz). Merkataritza erori bezin laster, nekazaritza asi izan 

zan altxatzen. Izt C 180. Noe kutxatik irten zanean, nekazaritzari eman zitzaion. Lard 10. Ni ere gaztetatik 

langille naiz izan, / artzaiñ, serrari eta gaur nekazaritzan. AB AmaE 396. Esaten dutenez, nekazaritzatik baño 

geiago irabazten du jokotik. Ag G 92. Itxasaldean, ordea, arrantza zerabilkiten eta Erriojan eta Naparroko 

egoaldean, nekazaritza. JMB ELG 66. Ederregia zera / nekazaritzako. "Para labradora". Or Eus 37. Lugintza edo 

nekezaritzan errusitarrak Ipar-Amerikarrak baño aurreratuago ete-dagoz? Eguzk GizAuz 137. Ez du beste 

munduko lanik nekezaritzan. TAg Uzt 11s. Nekazaritzak lur naro-aberats eta ongarrituak eskatzen ditu. Munita 

139. Nekazaritza lan gogorra da / lurrarekingo burruka. And AUzta 112. Nere ustez nekazaritza beti izango da 

poesi-iturri bikaiñagoa egungo gizarte-auzi lazgarriak baiño. Ibiñ Virgil 25. Nekazaritzan irabazi dau 

eguneroko ogia. Alzola Atalak 115. Ango nekazaritza, berriz, lur-sagarra edo patata dala uste det. Uzt Sas 348. 

Noek nekazaritzari ekin eutsan eta maasti bat jarri eban. Ker Gen 9, 20 (Ol lugintza). Nekazaritza eta 

abelzaintza sortu ondoren. MIH 285. Komeni zaie nekazaritza eta aberezaintzaren berri jakitea. MEIG III 113. 

Duvoisin kapitaina [...] nekez zen nekazaria eta inondik ere ez nekazaritzaren sortzailea. MEIG IV 131. v. tbn. 

Xe 267. Apaol 78. Mok 6. Or Mi 90. Ldi IL 71. Zait Plat 93. Osk Kurl 114. 

� (Como primer miembro de comp.). � Eskuz erabiltzen da bera [laia] eta abereak nekazaritz-lanetan asi erazi 

baño lenagokoa izan bear du. JMB ELG 69. 

nekazka (A DBols, Bera). � Indulgencia. � Emonda dagozan nekazka edo indulkentzija gustijak irabazteko 

asmua dot. Eleiz GDBidea 4. Porziunkulako nekazka (parkamena). GMant EEs 1924, 162. 

nekazkai. "Haberío, las bestias y otras cosas de labradores es del Bascuence abere, ganado, animal, nekazkaiak" 

Lar. 

nekazuri. "(Gc, AN), artesano flojo, haragán. Se dice en son de burla, jugando con la palabra nekazari 'artesano' 

y zuri 'perezoso'" A. 

neke (V, G, L, B, BN, Sal, S, R; SP, Urt I 9, Lar, Añ, Izt 117v, Arch VocGr 196, Dv, H, VocB, Zam Voc; -kh- Ht 

VocGr 314, Lecl, Hb ap. Lh, Dv, H), neka (Lar � H (V, G; + -kh-)). Ref.: A; Lrq; Iz ArOñ; Etxba Eib; Elexp 

Berg. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos desde Dechepare. La forma general es nek(h)e; hay un 

ej. de neka en Arana Goiri. En DFrec hay 116 ejs. de neke. 


mende.


�1. (Sust.). Cansancio, fatiga; trabajo, esfuerzo; dificultad, problema; molestia. "Travail" SP. "Afán, nekea, 

lana, bearra" Lar. "Dificultad" Ib. "Buenamente, sin mucho trabajo, nekerik bage" Ib. (Añ nekerik baga). 

"Cansancio", "faena", "fatiga", "quebrantamiento, cansancio", "trabajo, dificultad, pena", "cosa dura es, neke 

gogorra da" Lar y Añ. "Nekhe handiko lana da, c'est un travail de grande fatigue. Nekhe handi batean nago, je 

suis dans (j'éprouve) une grande lassitude" H. "Nekhe hartu, prendre de la peine, travailler à" Lh. "Biargiñak 

artzen dittuan nekien kontura emoten jakon sarixa, jornala; [...]" Etxba Eib. "Esfuerzo físico. Neke aundiko lana 

da ikazgintzia" Elexp Berg. Cf. VocNav s.v. nequea. � Arimaren ialgitia neke handia duzu. E 221. 

Trabaillurekin eta nekerekin gau eta egun langiten ari ginadela. Lç 2 Thess 3, 8 (He nekherekien; TB penan, Dv 

lan-nekheak, Ol, Ker neketan, BiblE lanean). Aberatsok jaia daude, txiro gaxook beti neke. RS 3. Neskea ta 

eskea, nekea ta kaltea. "Trabajo y daño". Ib. 274. Naibako ezkontzea, nekea ta kaltea. Ib. 282 (v. tbn. el mismo 

ej. con neka en AG 1521). Nekearen ostean poza. "Trabajo". Ib. 41. Doan gustiari emanen zaio, / nekearen 

alokairuan, / igita dezanareki / aragi jate otrontzean (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 115. Igande eta bestetan 

larga-zakek nekea / eta zerukoei eman merezi ohorea. EZ Man I 31. Hirur urthez predikatzen hartu zituen 

nekeak. Harb 50. Kanpoko azalaren hautsteko nekeagatik, utzten baitu barreneko mamia dastatu gabe. Ax 462 

(V 300). Ogi onez histu zaitu / eta kendu nekea. Hm 157. Eztela hanbat neke zelüko resumaren akisitzia. Tt Onsa 

170. Buruzgora zaie estudioaren nekhea eta trabaillua. ES 181s. Nekerik eta difikultaderik batere bage. OA 23. 

Hemen nekheak badu bere sosegua, doloreak bere deskansua. Ch I 24, 4 (Ip phena, Ol neke-etenaldi, Leon lan). 

Etzaitu izutzen nekeak, minberakor ta alper txarrak izutzen dituen bezala. Lar, carta a Mb 277s. Eskeintzen dizut 

nere bizitza, obrak ta nekeak, nere pekatuen satisfazioan. CatBurg 48 (Cb CatV 111, CatLuz 5, Legaz 58 neke). 

Nundi ta nola eztakidala / neke gustia kendu jat. 'Cansancio'. Acto 445. Gai oriek egitea ez da neke andizko lana, 

baña bai perillezkoa. Mb IArg II 352. Neke, izerdi ta eriotzako antsietan ikara gorrian zeuden. Cb Eg II 158 (v. 

infra NEKE-IZERDI). Nekheak eta adin handiak ezindu zuten azkenean gure saindua. Lg II 96. Zerbait behar 

badegu, geren nekearekin irabazi behar degu. Ub 179s. Josep aita-ordeak / Jesusen hazteko / jasan tuen nekeak 

/ ez tu ahantziko. 'Fatigues'. Monho 90. 

� (s. XIX). Neke alperra, arbola igartubari simaur, ongarri edo satsa ezartia. Mg CO 203. Edozein neke artuko 

leuke etiku gaiso batek urtetearren bere egokera erruki-garritik. Añ LoraS 47s. Egia au ezagutzeko ez da neke 

andiren bearrik. AA II 73. Nere nekeak soldataz gañera balio du au baño askoz geiago. Ib. 177. Atera biar da 

izerdija ta artu neke andija. JJMg BasEsc 18. Neke eta trabajuak ofrezitzen ditugularik gure bekatuen 

satisfakzionetan. CatB 69. Hemen deskantsatzen naiz ene lan eta nekhe guzietarik. MarIl 107. Ikusten du laguna 

/ ikaraz betea, / neke andiarekin / artzen asnasea. It Fab 37. Haiñitz nekhe iragan eta / kotxea goieratzen da. 

"Travail". Gy 180. Bideko nekeak aulduta. Lard 125. Halako lurrak nekhe alfer emateko dira. Dv Lab 34. Bere 

enkargua egiteko arkitzen zituen neke eta trebesiak agertu ziozkan. Arr GB 127. Bertso berri batzuek / euskeraz 

jartzia, / gustua det neki au / neregan artzia. Xe 250. Eguna pasa degu / txit neke aundiyan, [...] / aulduta jarri 

gera / alimentu naian. Ud 102. Bere urteko neke eta izerdi guzien saria galtzeko perillean. Zab Gabon 101. Neke 

aundi gabe itsasuak bere gañian eraman zituan Domietara. Bv AsL 213. Nork daki, hiru aldi hoitan zenbat neke, 

izerdi, gose eta egarri [...], jasan duken han. HU Aurp 96. Gorputzaren nekea dute lan horiek gehienik eskatzen. 

Arb Igand 83. 

� (s. XX). [Jainkoak] egin ditzazke nahi dituen guziak, nekherik gabe eta bere borondate xoilaz. CatJauf 50. 

Lastima da bidian / nekiak lertzia. Iraola 61. Iguzkiak eta nekeak kaskaildua apur bat. JE Bur 24. Neke gutxi artu 

zuten egun artan Leaburuko nekazariak. A Ardi 127s. Goseak eta egarriak eta bideko nekeak guk bezala 

daramazki. Inza Azalp 60. Maldako nekeak. Mok 20s. --Eta, orain beorren nekea zenbat da? --Box pexta egin 

zazu. Muj PAm 38. Jaungoikuak berak daki guk igaro doguzan nekiak auntzik baga mendiko gaztaña ta eskur 

arterik berau aterateko. Otx 116s. Amaika izerdi ta neke kostatakoak dira [dukatak]. Lek EunD 37. Zenbait 

oartxo neke-aringarri. Markiegi in Ldi IL 12. Matazak arildu, / txirrikak bete [...] / ai zenbat neke, / alperrok 

atorra / yazteren truke. Ldi UO 49. Bien tartean an beste batek / neke-bage egin du umea. "Sin dificultad". Or 

Eus 224. Gustoko aldapan, nekerik ez. ABar Goi 23. Neke aundiko lana izan arren goldearena. TAg Uzt 264. 

Neretzat jolasa laneko nekea kendu ta aztutzeko egiten dana besterik ez da. JAIraz Bizia 23. Ontara, irakurleak 

ikasi egiten du neke aundirik gabe. Etxde AlosT 10. Urteetako lanak eta nekeak eta ondasun askoren itxaropena 

gau batean galdu zituztela. Munita 26. Oinak geroago eta neke handiagoarekin aurrera zerabilzkien. Mde Pr 

165. Etzitzaiola lasterka ibilliaren nekerik edo arnas esturik nabaitzen. Etxde JJ 195. Nekeak izan ditut arekiko 

penaz atzera ez jotzeko. Txill Let 112. Euren neke ta ixerdiaz ataraten ixen deudie emen guzti-guztiek [...] 

biziteko bear eudiena. Akes Ipiñ 22. Meza erdira eldutea neke andi izan yakon arren. Erkiag Arran 158. Artzailan 

oiek neke geiegi sortzen dizue, Errodrigo. NEtx Antz 50. Egingo neuke urte guztian eguerdi aretan baiño 

buru-neke geiagorik ez ebala izan. Bilbao IpuiB 70. Neke bako biarra. SM Zirik 57. Gazte giñala neke alperrak. 

And AUzta 129. Neke askorekin bildutakoa neke gabe ezin atxiki ditekela. Vill Jaink 173. Lanaren nekea. Erkiag 

BatB 136. Zenbat neke... zenbat lan... lo-galdu... buruauste... negar... kezka izan zun zure amak zugatik. MAtx 

Gazt 19. Papelera Española eta Papelera Oarso-ren tartetik dago bertarako bidea, aldapatsua eta neke aundikoa. 

Salav 26. Mastiek baiño neke gutxiago eman oi dute oliondoek. Ibiñ Virgil 82. Egoera larria gaineratu zaizu ta 

nekeak izango dira gertatua ixillik gordetzen. NEtx LBB 28. Ortaz jabetu naiz ta nekerik gabe, gañera. Lab 

SuEm 203. Lana neke gutxikin egin / oi dute nekazariak. Uzt Sas 75. Egun guziko nekeak unatua arratsean. Xa 


mende. 

949


Odol 103. Leendik gogoan dituzun edo neke gutxirekin gogorazi zenezazken zenbait esaera zaar. Berron Kijote 

20. Ongi merezi ere, bai baitakigu neke askoren semea izan dela liburu eder hau. MIH 170. Itsas ertzean nekeak 

eragin dion lo-alditik iratzarri orduko. MEIG I 197 (v. tbn. III 47). 

v. tbn. Volt 135. SP Imit I 3, 5. He Gudu 152. Mih 27. LE Prog 106. Brtc 246. Mg PAb 195. VMg 59. Gco II 44. 

Astar II 155. Echag 220. Jaur 362. Izt C 59. Hb Esk 165. Bil 43. Bordel 170. Laph 239. Aran SIgn 35. AB AmaE 

309. Zby RIEV 1909, 399. AzpPr 126. Ip Hil 122. Itz Azald 93. Ag Kr 110. Echta Jos 25. Urruz Zer 16. Kk Ab II 

163. Tx B II 175. Alz Ram 69. Zub 103. Enb 204. Laux BBa 78. Eguzk GizAuz 65. SMitx Aranz 85. Anab Poli 

65. Zait Plat 25. Basarri 75. Gand Elorri 167. BEnb NereA 65. Etxba Ibilt 455. Lab EEguna 80. Lopategi in 

Mattin 23. Mattin 85. Azurm HitzB 36. Casve SGrazi 118. 

� (Como primer miembro de comp.). � Aitu ziran Jesusen neke-goseak. Mb IArg I 228. Laborariak urthe guzia 

asko nekhe-borroketan darama. Dh 200. Neke izpirik gabe. Zub 126. Aunek mendigoxale / zintzo kementsubak, / 

neke-bildurrik iñoz / ezautu ez dabenak! Enb 205 (v. tbn. neke-bildurrik en BEnb NereA 49). Aintziradi 

bakartsuetan, Kamargako ugarte barnean, eriotzak urrundu giñuzen neke-egunetatik. 'Jours de labeur'. Or Mi 

138. Oia. Neke-sendalaria, / buru-argitzalea, / lanaren saria... "Médico del cansancio". Ldi BB 4 (v. tbn. nekesendalari 

en Mde HaurB 87). Neke-erdi, orde, zeru goibelak / zabal baleuka leioa. Or Eus 296. Nekeerromesarentzat. 

SMitx Aranz 121. 

� Mendigoxaliak / lendakari dauke / Atxuri ospetsuba / gure neke-neke. Enb 35. 

�2. (V-gip, G-azp, AN-gip, BN-ciz ap. Gte Erd 6; SP, Ht VocGr 399, Lar, Añ, Izt 90r, Arch VocGr, H (+ -kh-)), 

neka. (Sust.). Sufrimiento, padecimiento, dolor, pena, aflicción; tormento, martirio. "Brumamiento" Lar. 

"Mortificación" Añ. "Gizonak, bizi deno eramaten dituen nekheak eztira saririk gabe izanen [...], les travaux et 

peines [...]" H. "Penia (pena), bien pudo emplear Moguel, en vez de este vocablo exótico, el euskérico neka o 

neke, que significa 'trabajo, pena, dolor'" AG 225. "Neke hura ez zuen pairatu ahal izan (BN-ciz), orrekin 

ezkontzearren pozik eramango nituzke neke oiek (V-gip, G-azp, AN-gip)" Gte Erd 6. � Herioa gehiagorik ezta 

izanen ez urthueriarik, ez heiagorarik, ez nekerik. Lç Apoc 21, 4 (IBe, BiblE neke; He dolore, TB lan, Dv 

oinhaze, Ip, Ur (G) na(h)igabe, Ur (V), Ol, Ker min, IBk atsekabe). O dolore eta neke ezin fiñatuzkoak, / ala 

madarikaturik baikiñen gu iaioak. EZ Man I 115. Halaz batzutan / batzen bazaitut, / baten lekutan, / neke biga 

itut. 'Peine'. O Po 46. Neke gaberik, ezta bizitzerik. 'Sans peine'. O Pr 327. Haurrak hazi, nekeak hasi. 'Peines et 

soucis'. Ib. 214 (tbn. en Inza NaEsZarr 863 neke(a)k (AN-gip)). Milla milliun gizonek eta emaztek bere ohetan, 

hospitaletan, karrikhetan pairatu dituztela oinhaze, dolore, nekhe handiak [...]. SP Phil 373 (He 377 nekhe). 

Neke eta gaztigu handia izan bazen bekhatuak mundura garraiatu zerokun hitzkuntzen nahastura. ES 397. Lan 

hartan den pena eta nekea. CatLav 349 (V 169). Ene biotza nekeaz dago / ausenzia luze onetan. Gamiz 201. 

Naigabenz eta neke latzak kentzen edo nasten dio loa. Mb IArg I 185. Job santua bere neke ta penetatik libratu 

zenduen bezala. Cb Eg III 271 (v. tbn. 257). Ohorearen hirritsak badarama presuna nekhe eta hirrisku 

handienetarat. Lg II 214. Zer neke edo zer kastigu zan bada, Kristauai ematen zitzaiena? Ub 117. Zer pena, zer 

neke, zer gudu / gau et'egun bihotzean. 'Tensions'. Monho 132. Zerren daruezan neke, pobreza ta atsakaba 

guztiak. Mg CO 224. Igarotzen dituala ezin konta al neke eta naigabe. AA I 422 (v. tbn. neke ta naigabe en fB 

Ic III 270). Ze atsakabe, ze neke, ze naibagia artzen eztau gu pekatuban jausten garianian? Astar II 285. 

Yesukristok bere pasiñoan ikusi zituzan neke guztien barri laburra. Añ EL 2 211. Orain iñauteriyak nekeaz 

azturik / ez daukagu gogoan pena naigaberik. Echag 70. Opa bere deutsudaz gaurko neure neke, biar, atsakaba 

ta pena guztiyak. CatBus 56 (CatLlo 94 neke). Maisu andiak Jerusalenen laster igaroko zituen neke, oñaze eta 

gurutzeko eriotzaren gañean itzegiten aditu ziotenean. Lard 407. Nere gainera jauts beitez diren nekhe, gaitz, 

desohore, eskaletasun eta asma ahal daizten lazeria guziak. Dv LEd 233. Ez dakit zer neke, eramankizun, 

naigabe eta penak datozkitzun gañera! Arr GB 8. Gure nekhe gaitzetan / oihuz gaude zuri, / ai! izan zakizkigu / 

othoi urrikari. Zby RIEV 1908, 413. Hainbertze neke eta nahigabe luzaz jasanik hil den gizonari. HU Aurp 88s. 

Neke andiak eroiazan Adalbaldok bere, prankotar da euskaldunen arteko gudakgaitik. Ag AL 151. 

� (s. XX). Zeinbat ikusten dira zorionean atsegiñakaz, neke alatsuak igaro ta gero? Echta Jos 97. Neke aundiya 

dauka tristiak. Iraola 56. Jesus eta haren arraintzari lagunak, jende xeheari lillurarekin lurreko nekeak 

ahantzarazten zituztela. JE Bur 135. Zer neke eta penak sufritzen dituzten gurasoak. Ill Testim 6. Autor-entzuleak 

ezarten dauskun oben-neke edo penitentzia da ordaña. KIkV 100 (v. tbn. oben-neke en ArgiDL 41 y KIkG 76). 

Artu izan zittuan Jesusek ainbat neke, min eta naigabe bere egunetan. Inza Azalp 63. Maitale bati areriyuak / 

eskutau dautso maitia... / ezin ikusi, ezin laztandu, / au tamalezko nekia! Enb 52. Ain adiskide zaarrek azkenagurra 

bai neke! Ldi BB 102 (quizá neke izan con el vb. no explícito). Nik, Yonek, zuen senide ta Yesuren 

nekeetan yaurerri ta egonarrian erkide onek. Ol Apoc 1, 9 (Ker, IBk neke; TB, Dv, BiblE atsekabe, Ur 

naigabe). Aurrekoai on eta mesede egitearren, neke latzak artu ta bizia galdu daben gizasemeak ainbat izan 

dira. Eguzk GizAuz 49. Nola zaizkit orduan nekeak goxatzen / gogoratuz Larrune, Sokorri, Oleta! Iratz 144. 

Neke auek arintzeko eman zenidan loa. "Penas". Or Poem 541. Bi gorputzak bata besteari estuturik egoteak ere 

ez zion bihotzeko neke izugarria sendatzen, ez iluntasuna kentzen. Mde HaurB 87. Guztiau lortu zuteneko amar 

urte igaro zituzten neke latzetan! Etxde JJ 214. Ixilpean eraman dut nere nekea, ezta emen ere deus esan gabe. 

Txill Let 103. Mundu onetan eztago pozik ez nekerik betiko danik. Akes Ipiñ 14. Eugaitik egin yonaguzan lan eta 

aalegiñak eta eroan yonaguzan neke ta lorrak. Erkiag Arran 106 (v. infra NEKE-LOR). Neke latzetan pasa 


mende. 

950


dezute / gazte denbora guzia. Basarri 182. Orra ba nere gaitz, neke, ziñak eta miñak antxen bukatu. Anab Aprika 

62. Zauriaren alea minsor ebalarik, agiñak estututen zituan, nekeari eutsi nairik. Erkiag BatB 98. Negar-erri 

onetan / eztakienak nekeen berri, / on-berririk eztaki. Gazt MusIx 163. Obe ez ote zitekean Amarili-ren aserre 

itsak eta neke arroak iasaitea?. "Fastidia". Ibiñ Virgil 34. Biotz-neke aundia agertuaz, lurrean jira-biraka asi 

zan. Berron Kijote 67. Maitasunak [...] dakarzkien neke eta atseginak, amets eta etsipenak, maiz agertu izan dira 

irakurgaietan. MIH 298. Paga albanitza nik nolazpait ere ni naizela medio sofritu dituzuen nekeak! MEIG IX 

98. 

v. tbn. Hm 126. He Gudu 103. Brtc 194. Zuzaeta 136. LE Ong 52v. Añ EL 1 41. Gco I 440. Dh 191. JJMg BasEsc 

218. Zav Fab RIEV 1907, 541. Ur MarIl 113. Laph 205. Aran SIgn 15. Ud 90. PE 22. Bv AsL 154. Azc PB 320. 

Itz Azald 41. Kk Ab I 49. Alz Ram 131. Zub 35. Laux BBa 104. Ir YKBiz 239. ABar Goi 66. SMitx Aranz 158. 

JAIraz Bizia 123. Arti Tobera 273. Osk Kurl 81. Vill Jaink 134. BEnb NereA 217. MAtx Gazt 33. NEtx LBB 

255. Xa Odol 215. Azurm HitzB 29. Casve SGrazi 128. 

� (Como primer miembro de comp.). � Neke-egarri ta naigabe guziak. Mb IArg I 191. Garbitokiko 

arimakgaitik eta neke premiñetan dagozan beste askogaitik. Ag Kr 132. Neke arrisku aundian. JanEd II 10 (tbn. 

neke-arrisku en Ibiñ Virgil 107). Neke-samiñezko ezkutukiak. KIkV 107. Neke-ezaugarri baita, / nunai 

gurutzeak. SMitx Aranz 119. Otoitz, neke-eskeintza ta laztasunen bitartez. MAtx Gazt 102. Gure pekatuen zorra 

/ neke-ordaiñez jasoaz. NEtx LBB 275. Biotz-gabeko neke-liburu oietan. "Libros de desventuras". Berron Kijote 

72. Ez ote dituzte horrenbesteko neke-nahigabeak etxe-inguruan ikusten? MEIG I 171s. 

� Castigo, condena. � Urte askotan espetxian egoteko nekia ezarri eutsoen, errubako gixajo andija! Kk Ab I 

46. Zure aurretikoak neke gogorpean ori galerazi ziguten. Eguzk RIEV 1927, 427. 

�3. (BN-ciz-arb ap. EI 100; Arch VocGr 205, VocBN, Gèze, Dv (-kh-), H (+ -kh-)). (Adj.). Difícil, costoso, 

trabajoso. "Lan nekhea, travail pénible" Dv. "Bizi nekhea deramaten beharrak, les nécessiteux qui mènent une 

vie pénible, gênée" H. � Onenzat da gauza nekea, gaxto herrian ungi bizitzea. 'Mal aisée'. O Pr 365. Ororen 

gogara egitea da gauza nekea. Ib. 376. Lan nekea baitzen hori gure beso ttipientzat. JE Bur 58. Belharleatxunak 

behin baino gehiagotan sartzen zituen, xixtuz, belhar-tegi nekeenetan. Barb Sup 145. Zazpi ahizpak 

airos zagozin, / iganik bide nekea. Ox 161. Aita Sainduak kenka nekeetan erabaki zuhurrak artu behar 

zituelarik. Zub 46. Berriro olakorik biltzen bai gauza nekea! "Será difícil". Or Eus 49. Lan nekea eta kasik ezin 

bururatuzkoa hartua du de Gaullek. SoEg Herr 28-8-1958, 1. Bide nekea. "Difficile". Ardoy SFran 302. Bizi 

nekea, negu latz eta urte gogorrekin. Larre in Xa Odol 14. Geroztik galdü jentia, / ustez aisa bizipidia / peko hiri 

handietan, / bena nekia frankotan. 'Pénible'. Casve SGrazi 76. Biziki bide luzea eta nekea badela oraino egiteko 

bake sano eta iraunkor bati buruz. Herr 1-10-1998, 1. � Bertze bat harritua dago zoin gogorra den lurra 

gizonari buruz, [...] zoin konpreni-nekhea den. Lf ELit 89. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). � Berórrek egína, dena déla, baita óngi egína, naiz guri neke idúri. 

LE Ong 32v. Neke egiten dala alako gogarte edo konsideraziñoak betibere egitea. Añ LoraS 127. Zoin hertsi eta 

neke bilakatzen ari den gutartean bizitzea. HU Zez 64. Ikusten laborantza, goldelari eskasez, egunetik egunera 

nekeago doala. JE Bur 46. Ez dira orduan sobera harrituko, mundua gaixto, neke eta idorxko atxemaiten badute. 

JEtchep 53. Biotzondoz eta irudimenez neke egiten zaigu egia arkitzea. Zait Plat 54. Oso neke iduri baitzait 

gertatu etzaionak Iainko-ukituaz alako aztarren zeatzak emaitea. Or in Gazt MusIx 40. v. tbn. Lard 488. Otx 117. 

- ARNAS-NEKE. v. arnasa. 

- NEKEAK NEKE. a) A pesar del trabajo. � Nekeak-neke, pozik bizi ziran Izarpeko guraso ta semea. NEtx LBB 

94. b) Con mucho trabajo, con mucho esfuerzo. � Nekeak neke bastatu zuan bere astoa. "Con todo este trabajo". 


- NEKE-ANTX. Cansino. � Besteiro yauna, alegia: soinkera neke-antx pinpirinez ba dator aulkira. Ldi IL 21. 

- NEKEAREN NEKEA. Un gran esfuerzo, cansancio. � -Ogija kendu eutzuben? -Ez, emon eusten; baña 

lortuteko ixerdijaren ixerdija bota, ta nekiaren nekia jasan biar-ixan neban. BAizk Ipuin 19. 

- NEKEAREN NEKEZ. De tanto esfuerzo, de tanto trabajo; de tanto cansancio, de puro cansancio; con mucho 

esfuerzo, con mucho trabajo. � Tr. Documentado en Moguel y en autores meridionales del s. XX. � Nekearen 

nekez, apaindu gurearen apainduz, iñoren bitxiakaz bada bere, janzi da ederto. Mg PAb 197. Apurka-apurka ta 

nekiaren-nekez aurrezturiko eun ogerleko zuri ederrak. Kk Ab I 101 (v. tbn. 36). Artaz oroitzen egotea ez da 

begiz bezala gogoratzen egotea. Ezin ditekena ere da, burutik egiteko litzake, nekearen nekez. Or QA 152. Hirizainen 

etseko gaixotegian, nekearen nekez izan bazen ere, bere baitara erazi ahal izan zuten. Mde HaurB 104. 

Nekearen nekez aterako duk artatik [lurretik] azkurria. Ol Gen 3, 17 (Ker, BiblE nekearen nekez; Urt nekerekiñ, 

Dv nekeen bidez, Ur neke andiakin, Bibl nekean). Nekearen nekez eta astiroegi lortzen direla gizartearen 

aurrerapen oiek? Vill Jaink 169. Alfer-alferrik izan zan dana alik eta nekearen nekez utzi zuten arte. "De puro 

cansados". Berron Kijote 191. Nekearen nekez irabaziak galtzen utzi ditugu. MIH 255 (v. tbn. MEIG IX 60). v. 

tbn. Pi Imit III 35, 3. Zait Sof 119 y Plat 71. EG 1956 (5-6), 57. � Luzaro ibili zirean, / arik eta danok ebai 

indar-ustu / ta nekeen nekez etxunik lurrean / biok zirean geratu. Zav Fab RIEV 1907, 542. 

- NEKE-AZPIAN. En trabajos, fatigas. � Beti beargiñean neke azpian, bururik jaso gabe nere bizian. Echag 

184. Ezta Jose gure morroi eta, neke azpian erabilliarren, eztiogu beñere alogerik eman. Ag G 289. 

- NEKE-BEHAR. (Pl.) Fatigas y trabajos. � Neke-bear gogor latzakaz betetan deuskuez erregaluz gure maiak. 


mende. 

951


Añ LoraS 160. Arinduko dituzuez, gura ta gurez igaro bear dozuezan neke-bearrak. Ib. 125. � Asmo aundi 

guziak neke-bear ori berekin daramate. Ldi IL 155. 

- NEKE(A) EGIN. Trabajar. � Zerren beti bere da arinago / borondatez nekea egitea. Lazarraga (B) 1182rb. 

Asko, txit asko neke eginak, guziak biartsuak ta alere guziak pozez betiak. Bv AsL 190. Zerbait neke egin 

dutenak ere / oarkabe loak artzen. "Han trabajado". Or Eus 312. 

- NEKE-EMAILE. "Tirano, neke emallea" Añ. "Verdugo, atormentador" Ib. � Heren buruak gordetzeko ta 

nekeetatik ateratzeko erasotzen zien etsai neke-emallei? Ub 119. 

- NEKE-EPAI. Condena. � Baitegian sartu ta sei illabete barru bota zioten neke-epaia Piarres-i. Etxde JJ 182. 

- NEKE-ERAMAILE. (El) que sufre, padece. � Dabid zan Kristo nekatuaren ta nek-eramalle onaren idurintza 

ta imajina. Ub 42. 

- NEKE ETA ABAR. "Neke ta abar, a trancas y barrancas. Neke ta abar, umiak azi dittu beintzat" Etxba Eib. 

- NEKE ETA NEKE. � Estáien gérta lán ta lán, néke ta néke, bizitu ta bizitu ta gero ilóndoan deus ez arkitu, 

zeren deus estén egin Jangoikoagátik. "Fatigarnos y fatigarnos". LE Prog 102. Ardi gaisoa, neke ta neke / 

alperretan indar-aldi. "Con pena y trabajo". Or Eus 224. 

- NEKE-GAI. Medio de sufrimiento, de pena. � Purgatorioko su ta neke-gai izugarria. Mb IArg I 265. 

Borondate gureak / ez dauka oberik, / neke gai aiñ artuaz / ez degu damurik. Echag 202. 

- NEKE-GOGO. Espíritu de sacrificio. � Bere neke-naiak, bere neke-gogoak, au da, erderaz espíritu de 

sacrificio esaten danak. Ldi IL 155. 

- NEKE IZAN (aux. intrans. 3. a pers., con o sin dat.). Ser difícil, hacerse difícil, ser costoso; ser penoso, ser 

triste. � Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde Lazarraga y RS. � Zuhaurk dakikezu noiz 

den aizina, / neke etzaitzula jitia nigana. E 205. Orapilagaz lotuazkero, / neke da askaetea. Lazarraga 1196v. 

Beor zarrari orbiden neke da irakasten. "Es trabajo". RS 104. Urthean behin baizen garbitzen eztena, neke baita 

eta gaitz. Ax 540 (V 347). Neke da beleaz auztore egitea. 'Il est difficile'. O Pr 652. Oro neke eta greügarri 

dütüzü. Mst III 15, 4 (SP, Ol gogor, Ip garratz; Ch pena, Leon atsekabe). Beste lenguajeen aldean, ori ta 

orrelako beste itzak eskribitzea edo esatea zer neke da? Cb EBO 28. Neke handi da salba diten. CatLan 78. 

Zoinhen nekhe den giza hortaik bekathien dolumenaren ukeithia. AR (ap. H). Neke da bidez egun oro ibiltzea. 

AA I 451. Neke da zalkea ebakitzen danean, ogi biurtzea. AA III 573. Egiazki erraiten dauziet ontsa neke dela 

aberats bat sar dadin zerietako erresuman. SalabBN Mt 19, 23 (Lç, He, TB, Hual, Dv, Ip, Echn, Ur (V, G), Ol, 

Leon, Or, Ker, BiblE nek(h)ez). Diharütako arranda neke da beretzen eta ezta xüxen. Ip Dial 64s (It, Dv gaitza, 

Ur gatxa). Nekhe da hori xuxen jakitea, ez baita errex ezagutzen. Dv Lab 50. Beti irabaztia / neke da tratuan. Xe 

175. Neke da / sartzia zeruban. PE 49. Hain da nekhe, hain da bakhan gerthatzen den gauza. Jnn SBi 90. 

Galthatzen deizüt grazia bat neke eztena. Ip Hil 10. Nekhe zaiote kholeratsuen sendatzea. Prop 1906, 114. Etxe 

ontan artzen zun egunero txokolatea, neke baitzitzaion beeko Olatzako baserrira joatea. Or SCruz 26 (v. tbn. 

Eus 296). Neke ixan egingo nintz, ibilli ixan ezpanintz. (Interpr?). Otx 117. Zoin nekhe zen heien haur denboran 

absoluzione baten ukhaitea. Zerb IxtS 110. Ez zaigu behin ere neke, eskolan ibili gabeak izan arren, "izkutu 

hondar" horretara daraman bidea aurkitzea. MEIG VI 118. 

v. tbn. Mb IArg I 318. Lg II 205. Egiat 243. Monho 50. Bordel 172. Arch Gram 145. ChantP 222. CatS 43. Zby 

RIEV 1908, 85. HU Aurp 199. CatJauf 97. Barb Sup 152. Const 29. Etcham 240. JEtchep 88. Xa EzinB 118. 

� Itxedon ordez nekego dute, / sumaturik ozka miña. "Sienten más pena". Or Eus 341. � Uler-neke da guk 

bezala onhartzen ez duenarentzat Jaungoiko azke edo libro, hautatzale eta maitatzale bat. Lf in Zait Plat XXIII. 

� Hasteko, gure jaunak zirtoa bakhan du eta neke, arnoaz orhoitzeak berak erasian athera behar liokelarik. JE 

Bur 148. Neke du hizkuntza ilun batek hizkuntza argi bati gogor egiten. MIH 132. Neke izan ahal duzu euskaraz 

ikastea? Ib. 148. 

- NEKE-IZATE, NEKIZATE (S ap. A). "Posición penosa" A. 

- NEKE-IZERDI (Izt 117v, H (+ -kh-)), NEKIZERDI (BN, S ap. A; VocBN). Esfuerzo, trabajo costoso. "Travail 

fatigant" VocBN. "Travaux et sueurs, travaux pénibles" H. � Gizonak bere nekhe izerdiz ardiesten du behar 

duen guztia. ES 184. Bere nekhe izerdiz bizia irabazten duen nekhazale batek. Brtc 12. Zeren bekatu onekin 

Jesu-Kristoren neke izerdiak ta gugatik isuri zuan odol preziotsua alferrak egiten diran. AA III 563. Gure 

emakumeak / nor bere aldian, / oituak gu bezela / neke izerdian. Echag 255. Gogoan hartu duguia behin zer den 

ogi ahamena? / Zonbat lan eta nek'izerdiren azkenekotz den ordaina? Ox 74. Poliki-poliki, manso-manso eta 

neke-izerdi askoren artean, baiño alere etengabeko aurrerapena nabari da. Vill Jaink 47. v. tbn. Mb IArg I 235. 

Monho 58. Añ LoraS 180. Arb Igand 130. Prop 1906, 57. EArzdi in Kk Ab II 6. � (Con -zko, adnom.). � 

Gizonaren neke izerdizkoari ondo erantzuten dakien lur leial maitagarria. Izt C 180 (v. tbn. 76). Probintzia 

onetako jaiotarrak gazte gaztetanik dira neke izerdizkoetara gogoz jarriak. Ib. 219. 

- NEKE-IZERDI(T)AN. (Adv.). Fatigado, extenuado. � Ogei ta amar urtetarañoko denboran bizitu zen lanean, 

neke-izerdian ta besteren pean. Mb IArg I 151. Beroak erre nairik neke izerditan, mingaña aterarik gose 

egarritan. Echag 236. 

- NEKE-IZERDIZ. Trabajando duramente, esforzadamente. � O dohatsu, neke izerdiz / gloria irabazia. EZ Eliç 

16. Neke-izerdiz bustitako ogia jaten dan lekuan. Etxeg EE 1891b, 553. Egun guzia neke izerdiz, / askotan gaba 

galduta. And AUzta 112. 


mende. 

952


- NEKE-JARRAIO. Persecución. � Kristauen kontra piztu zan nekejarraio edo persekutziotik bere burua 

gordetzeko. Arr Bearg 299 (ap. DRA). 

- NEKE-LAGUN. Compañero de fatigas, de penas. � Ama-Semeen guruzbideko / neke-lagun ar gaitzatzu! 

SMitx Aranz 115. Atzetik / elduko dira gurutzez / beste amaika, nerekin / neke-lagun izan naiez. Ib. 113s. 

- NEKE-LAN (V-gip). Ref.: Iz ArOñ; Elexp Berg. Trabajo costoso, trabajo fatigoso. "Zenbat neke-lan!, trabajo 

penoso" Iz ArOñ. "Orri be onezkero etxako komeni neke-lanik" Elexp Berg. v. NEKE-TRABAILU. � Zeren 

gure neke-lan guziak orretarako dutena Jangoiko berak ematen digun grazitik datorren ona den. Mb IArg I 319. 

Ark emen nai onez arzen dituen neke-lanak. Ib. 154. Berari opaturik / geure neke lanak, / gaberaño izaten / 

ditugun dan danak. AB AmaE 355. Beti izango ditugula neke-lanak, oñaze-miñak, ezbear eta naigabeak. 

ArgiDL 95. Nork maite ditu neke-lanak? Iasaitea nai duzu, ez maitatzea. Or Aitork 277. Zenbat neke-lan egin 

bear zan / artoa zintzo jateko. And AUzta 129. v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 93. EgutAr 25-2-1956 (ap. DRA). 

- NEKE-LARRI (BeraLzM). Agonía, penalidad. � Nekelarriraño estutzen nau damuak. Txill Let 140. Nolako 

neke-larriak pasa zituen harako udaldi hartan, Nafarroan gora eta Nafarroan behera galdezka zebilelarik. 

MEIG III 156. 

- NEKE-LARRIAN. Agónicamente. � Ez da eriotza zirraragarriena, nekelarrian iltzen joatea baizik. Txill Let 

119. 

- NEKE-LOR. Pesadumbre, padecimiento, sufrimiento. � A neke-lorra! A samiñaren aundia erregearena! 

Bilbao IpuiB 225 (v. tbn. 218). Berdin arimen barrutian ere: oiñaze ta neke-lorrak bukatzean, zorapenezko 

argiak dirdir. Onaind in Gazt MusIx 149. v. tbn. Larrak EG 1959, 186. 

- NEKE-MIN. Pesadumbre, pena, sufrimiento. � Eskeintzen dizkitzut gaurko nere otoitz, lan eta nekemiñak. 

ArgiDL 13. Beltran jaunaren neke-miñak eta negar zotiñak. Etxde AlosT 19. Neke-miñen gozatze bat, begirunea 

eta amodiozko giro bigun samurra. Vill Jaink 161. Eguzki eder, eguardi beteko argia! Neke-miñen artean nere 

zorion iturria! NEtx LBB 197. v. tbn. Bilbao IpuiB 106. Berron Kijote 75. 

- NEKE-NAHI. Espíritu de sacrificio. � Arana-Goiriren yarraitzale ba-gera, neke-nai orretan geien-geienik 

yarraitu bear diogu. Ldi IL 155. Gauza izango al giñake? Orrenbesteko neke-nairik bai al degu? Ib. 156 (v. otro 

ej. supra NEKE-GOGO). 

- NEKE-NEKE EGIN. Cansar(se), fatigar(se). v. NEKA-NEKA (s.v. nekatu). � Buruba neke-neke egindda 

baratzera urten eban axia artubaz buruba pizka bat arinddu ekijon. Otx 148. 

- NEKE-OINAZE. Sufrimiento, tormento, dolor. � Gurutze batean ainbeste nek-oñaze ta pena igarotzen zuela. 

AA III 269. Gurutzetik zinzilika zegoala, alde guzietatik neke-oñaze eta penak besterik etzetorkion. Lard 459. 

Jesukristoren neke-oñaze guztiak gu erosteko bearrezkoak al ziran? KIkG 19. Ez du ongi hartuko malabarista 

lur berriak, neke-oinazeak eraman beharko ditu pakea erdietsi baino lehen. MEIG I 159. v. tbn. KIkV 30. Etxde 

AlosT 36. Erkiag Arran 102. 

- NEKE-HOTS. � Zenbat neke-ots, zenbat oiu! "Gemidos". Laux AB 95. 

- NEKE-PENA (Añ, Izt 117v). Pena, tormento, sufrimiento. "Padecer, [...] neke penak irago" Añ. "Neke-pen 

andien azpitik, debajo de grandes trabajos" Izt 117v. � Betiko zori ona ta bestela sekul guziko neke-pen torment 

izugarria. Mb IArg I 381 (109 neke-pena). Purgatorioko pena deritzan neke-pen bat. Ub 211 (155 neke-pena). 

Neke-pena ta betiko su ta garren artean egon bearra. AA III 367. Bizitza onek dakartzan neke-pen, garratz-min, 

naibaga ta atsekaba andiak. Añ LoraS 124 (v. tbn. EL 2 188). Gugatik ainbeste neke-pena artu zituen Jainko 

gizonduari. Lard 462. Alkarrekin hitzegiñ eta beren neke-pena eta konsueloak alkarri adierazteko ditxa daukaten 

personak! Arr GB 48. Adan ta Ebak egin zuten / paradisuan pekatu, / gure neke-pena guztiak / andikan ziran 

gertatu. Zab Gabon 43. v. tbn. LE Ong 16r. � Nik nere neke penapean etsi, ernegatu eta nere burua hillko nuen 

eta orañ infernuko ondarretan egongo nitzan. Arr GB 139. 

- NEKE-PISU. Fatiga, cansancio; sufrimiento. � Neke pisu oietan, tratu gaistoen ta penitenzia arrigarrien 

artean Jainkoak bere Santutxoa gaitz andi batekin probatu zuen. Cb Just 96s (pisu quizá adj.). Neke pisu 

andienetako bat senti izan bazuen ere aurrenengo leguak igarotzean. Aran SIgn 69s. 

- NEKE-SAMARTU. (Aprox. de nekatu). � Erakleito, ordea, neke-samarturik zegoen, erritar xumeen uztarri 

aztuna eroan ezinik. Zait Plat 31. 

- NEKE-SARI (V-gip ap. Etxba Eib). Salario, jornal. "Nekesarixa edo jornala, estu bizi izateko neurrittik ez da 

asko aldentzen" Etxba Eib. � Zure lepora ezarteko luma biar egiñen nekesarijak. Mg PAb 80. Langilleak 

naibeste nekesari eztaukelata. Ag G 350. Aita-Goikuak neke-saritzat / bemotzu sari gurena. Enb 143. Dassin 

bera ere [...] ez da ausartu langile iaio eta adoretsu hauei zor zitzaien neke-saria ematera. MEIG I 186. � 

Esanaz esan, ene irakurle, egunari bere neke-saria eman ondoren, artzen aal dezu idazti au. Markiegi in Ldi IL 

14. 

- NEKETAKO. Doloroso, penoso, triste; fatigoso, de trabajo. � Katibutasun onetan zeramaten bizitza 

negargarri eta neketako onek, begiak idiki ziezten. Lard 123. Lurra neketakoa izango zuela, elorrilarrak emango 

ziozkala eta kopetako izerdiarekin ogia jango zuela. Ib. 5. 

- NEKETAKO AMA (BIRJINA). Virgen de los Dolores. � Neketako Ama-Birjiñaren Irarkolan, Iruñan 1929. 

Jaukol Biozk I. Neketako Ama, beste arakoa, / Semerik gabeko Doloretakoa. SMitx Aranz 144. v. tbn. Ir YKBiz 

III. � Ene Ama Nekeetako ori, zer esaten diardut? Erkiag Arran 171. 


mende. 

953


- NEKETAN, NEKEAN. � Tr. Documentado al Norte desde Dechepare y al Sur desde mediados del s. XVIII. 

La forma neketan es la mejor documentada; hay ejs. del sing. nekean en V. Moguel, Aguirre de Asteasu (tbn. 

neketan), Iturriaga, Arana, Xenpelar, Inchauspe (tbn. neketan), Txirrita y Azurmendi. a) (Con vbs. como egon, 

bizi, izan, aurkitu...). (Estar, vivir...) apenado, apesadumbrado, afligido. � Beriareki ekhustiaz hain hain noha 

penatu, / hek dostetan, ni neketan, orduian errabiatu. E 139. Pobre beharra naiz eta nekhetan nago ene gazte 

danik. SP Imit III 50, 1 (Ip, Ol neketan; Mst phenetan, Pi neke artean, Leon lanetan). Ez itz gogorrik esatea 

nekean bizi diranai. VMg 48. Atozte neketan zauten guziak, nik emango dizuet bear dezuen laguntza. AA I 406. 

Ilgo jakaz semiak eta geratuko da neketan eta gatx andijen gau ilunian. Astar II 88. Dabiltza nekean / indio 

tartean. It Fab 202 (tbn. en Aran SIgn 216). Iñoiz neketan arkitu baziran, oroitu zitezela, berak beren 

gaiztakeriakin bideak eman zituztelako izan zala. Lard 154. Alperrik erreguka / an neketan dira, / ez dabe ez 

euririk / au ikusi arte. AB AmaE 360 (podría tratarse tbn. de sust. vbal. con inesivo). Nekian eta nigarretan 

herrestatü ondoan bizitze esteiari bat. Ip Hil 7. Neketan dagoz arek zeu agiri etzaralako, iauna. Ag AL 25 (v. 

tbn. G 328). Karitatez, bizkitartean, lasterka bagoazi neketan denaren atzemaitera. JE Ber 101. Aberats izan eta 

orain neketan bizi diranen okerrak. Munita 129. Neketan bainindagon ene griñen zirikaz. Or Aitork 135. 

Dollorkeriak ordaindu bearrez neketan zetzatenak. Etxde JJ 183. v. tbn. Mb IArg I 331. Hb Egia 121. Bv AsL 

111. Inza Azalp 63. Zait Sof 45. JAIraz Bizia 56. � Bada neke ta neketan zen ta eskerbageen artean jaio zeneko 

gure Jesus maitagarria. Mb IArg I 107. � Neke-samiñetan dozun senar ori, laster izango dozu iñoizko 

zoriontsuen. Bilbao IpuiB 95. 

b) Cansado, fatigado, agotado; trabajando. � Begir egiezu haste guzia lan-tartean ta neketan daramaten beste 

zenbaiti. Mb IArg I 61. Mundu huntan nekhetan eta penetan bezenbat denbora, parabisuan deskantsuan eta 

atseginetan. Dh 179. Iru errege datoz neketan bidean / amabi egun eta amabi gabean. Echag 152. Eguna pasa 

nekean eta / etxera natorrenian, / su-baztarrian kantari dago / beti edo geienian. Xe 261. Osagarriz ahul, egun 

osoz nekhean, / gabaz oren luzez zagon othoitzean. Zby RIEV 1908, 416. Kalte aundiyak / ditu erariyak, [...] / 

sudurra luzatu ta / gorritu begiyak [...] / neketan gerriyak, / juntura elbarriyak. JanEd II 134. Gure atzetik segitu 

eziñik / asko zebiltzen nekian. Tx B I 101. Gau ta egun lanean ta neketan ari giñan. Ol 2 Thess 3, 8 (Ker 

neketan; Lç nekerekin, TB penan, BiblE lanean). Hemen eserita nekean. Azurm HitzB 48. v. tbn. AB AmaE 153. 

Arr May 40. Laux BBa 10. Uzt Noiz 126. 

c) (AN-5vill, B; Izt 117v, A Apend; nekatan AN-5vill). Ref.: A (zailtarzun); Izeta BHizt; Gte Erd 73, 280, 283. 

Con dificultad, difícilmente, dificultosamente; en dificultades, en problemas. "Aritzak ostoa neketan uztean 

erakusten du bere zailtasuna (B)" A (s.v. zailtarzun). "Neketan ari da erdaraz (AN-5vill)" Gte Erd 73. "Nekez 

lokartu nitzen (B, BN-arb), nekatan lokartu nitzen (AN-5vill)" Ib. 280. � Igaruan ikusi zituan atarburu bat 

neketan ezin jasorik, urrikaldurik aien ezin eginaz, berak eldu zion arriari. Bv AsL 188. Zizili gatzemaillea, / 

neketan aizatuz kea. "Penosamente". Or Eus 159. Iñork, bakarrik dagola neketan irri egiten dulako? Or Aitork 

50 (v. tbn. in Gazt MusIx 12). 

- NEKE-TORMENTU. Tormento, martirio, sufrimiento, pena. � Bere neke ta tormentu guzien erdian maitatu 

ginduen, nek-tormenturik bage arkitu baliz bezain sosegu ta indar andiarekin. Mb IArg I 109 (v. tbn. 301). Jesus 

maite bera gurutzatu ta neke-tormentuz ill-erazi arte. Ib. 262. Deabru, sekulako neke tormentuz urratzen ta 

lertzen iduki nai zaituenari? Mb IArg II 331. 

- NEKE-TRABAILU, N.-TRABAJU. Trabajo fatigoso, trabajo duro (en muchos de los casos compuesto 

copulativo 'molestias y trabajos'). v. NEKE-LAN. � Ahantz arazitzen derautza, Iainkoaren manamenduen 

konplitzean, iragan behar diren neke trabaillu guztiak. Ax 489 (V 316). Hemengo neke-trabaillu guztiak, 

gehiago balira ere, eztira zeruko loriaren erdiesteko merezient. Ib. 461 (V 300). Gogoan idukhazu hain bertze 

nekhe trabailluren fruitua. SP Imit III 49, 6 (Ch, Ol, Pi nek(h)e, Mst triballü, Ip lankhei, Leon lan). Esperanza 

behar da nekhe-trabailluetan eta beldur behar da ongi doakunean. SP Phil 497 (He 504 nekhe). Orai dagoela 

bere neke trabailluen konsolamenduez lorian gozatzen. ES 153. Aurtasunetik igaro zituen neke-trabaju 

utsunegabeakin onen gorputza guziz eroria bazegoen ere. Cb Josefa 118. Nola guk ere neke-trabaju eta 

heriotzaren bidez zerura joan bear degun. Arr GB 86. Neke trabaju penaz beterik / alabak munduan azi, / 

gurasuari esker gaiztua / orra nik adierazi. Xe 315. v. tbn. Ud 148. 

- NEKE-TREBE (Lar; -kh- Hb ap. Lh). "Mequetrefe, entremetido, inútil, se dijo del Bascuence neketrebea, que 

significa lo mismo" Lar. "Homme intrigant, inquiet, qui ne fait rien qui vaille" Lh. 

- NEKE-UNE. Estación (del Via Crucis). � Lenengo neke-unia. Josu Pilatusek epaitu ebanekua. Enb 100. 

Gurutz-bidia. Josuren neke-uniak. Ib. 100. 

- NEKEXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Nola oientzat tokatu baizan / txaluparikan txarrena, / uste 

zan baño nekexiago / sartu ziraden barrena. Tx B II 179. 

- NEKEZ. v. nekez. 

- NEKEZKO BATEAN. Alguna vez, raramente (?). v. NEKEZ BATEAN, NEKEZKA BATEAN. � Nekezko 

baten edo nosik beinako deskuidoren baten goguaz kontrara edozein naasteko dantzatan sartuta. fB Olg 129. 

- NEKEZKO IZAN (aux. intrans. 3. a pers., con o sin dat.). Ser difícil, trabajoso. � Il-ogea nork eraman, ortaz, / 

ez da nekezko billatzen. "No es difícil". Or Eus 415. Arpegian igarri nion nekezkoa zitzaiola egia esatea. Anab 

Aprika 60. 


mende. 

954


- NEKEZKO (c. ap. A; Ht VocGr 399, Lar, Lecl, Izt 90r, Dv, H (+ -kh-)), NEKEKO. Penoso, doloroso, 

tormentoso; agotador, trabajoso, difícil. "Parto revesado, erditze errebesatua, nekezkoa" Lar. "Penosos placeres, 

atsegin nekezkoak" Izt 90r. "Nekhezko lana da hau, c'est un ouvrage celui-ci qui est fatigant. [...] Nekhezko 

irakhaspena, enseignement difficile. Nekezko bizia, vie laborieuse, pénible, indigente, etc..." H. � Tr. 

Documentado en la tradición meridional desde mediados del s. XVIII; al Norte se encuentra en Leiçarraga, 

Baratçiart, Goyhetche, Archu y DvHtoy. La forma general es nekezko; hay nekeko en Echagaray y, junto a 

nekezko, en Lardizabal. � Kargatzen dituzue gizonak karga iasaiteko nekezkoez. Lç Lc 11, 46. Maitatu zituen 

Jesusek bereak [...] bere eriotz nekezko bereraño. Mb IArg I 109. Zeruan sarzea guziendako da nekezko lana. Ib. 

292. Hertsia eta nekhezkoa bai da bizitzerat, Zerurat daraman arruta. Brtc 140s. Nekezko edo persekuzioko 

denboran. Ub 119. Aide nagusiak daroez krutzerik nekezkoenak. Añ LoraS 125. Bijotzeko gogo illuna, astuna ta 

nekezkua. fB Ic III 316. Oñezko ibillera / nekeko luzeak. Echag 235. Oraiño berthutea zaio egiten gaitzago / 

baita zeruko bidea, hagitz nekhezkoago. Gy 81. Jakoben bizitza nekezkoa zala ezagutzeko adiña esan da. Lard 

47. Iru egun negar eta nekekoak. Ib. 316. Nekezko egoera batek goibeltzen eta illuntzen zaitu. Arr May 29. Lur 

batetan [...], zointan ezpeita neke laboratzea, sobera nekezko lanak phastika eraz eztitzan. Arch Gram 145. 

Aberatsen salbamendua ez da ezin eginezkoa, bainan arras nekhezkoa. DvHtoy 96n. Nekezko eskutukiak. 

ArgiDL 111 (ref. a los misterios del rosario; tbn. en KIkG 80). Ola-kebide bakar bat ez, ortziaren aratza, 

izerdizko, nekezko, oñazezko lurrun-gandor zikiñaz lardazten... Ldi IL 47. Amarik gabe larri, etsi-zail, / nekezko 

bizitz astuna. EA OlBe 8. Nekezko itsaso onetatik aldegiñaz, azkenbako egun zoritsuak gozartzeko gai egin zan. 

Erkiag Arran 169. Jakintsu azkar, purrukatua / ziñan, ala bearrean, / Euskalerrian alde trebeki / nekezko lan 

gogorrean. Basarri 52. Igotze nekezko, aldapatsu ta luzea nunbait. Onaind in Gazt MusIx 147. v. tbn. Cb Eg II 

199. Inza Azalp 112. Laux BBa 10. Or MB 229. � (Uso sust.). � Pobretxo bat lurretik jaso ta nekezko bat 

zimaur artetik atera. Cb Eg III 340. 

- NEKE-ZOR. Pena. � Garbitokian obenakaitik ordaindu bear dan neke-zorra garbitzeko Eleizeak emoten 

dauskuzan eskar edo graziak. KIkV 101 (tbn. en KIkG 77). Gure pekatuak irabazi diguten nekezorra, munbaiten 

ordaindu bear degu. EgutAr 20-8-1958 (ap. DRA). 

� Etim. Podría pensarse que procede de lat. necem, o bien que se trata de un postverbal, partiendo de lat. necare. 

neke-aldi. v. nekaldi. 

nekebide. v. nekabide. 

nekedun (L, BN, S ap. Lh). � (El) que tiene penas; doloroso. � Era bereko on nekedunetatik beste anitz 

arkitzen dira Eskritura Santan. Mb IArg I 196. Zakuen azpian, / mendiruntz artzaiak, / otz eta nekedun aize 

miñak baiño / joranak joago. Gand Elorri 198 (el editor traduce "viento frío y doloroso"). 

nekegabe (H (+ -kh-)), nekebage (H). � Incansable; (el) que no tiene fatiga, descansado. � Bera zegoan neke 

gabea besteak nekatuta zeuden orduetan. Ag G 133. Dantzari nekegabia. Kk Ab I 30. 

nekegabero, nekebagero (Lar). � "Descansadamente" Lar. 

nekegabetasun. � Impasibilidad (uno de los atributos de los bienaventurados). � Autatuen gorputzak edertuko 

dittuzten bereixgarriak auek dira. 1. a Nekegabetasuna, onengatik ez dute iñoiz neke, min, gaitz, gose edo 

egarririk izango. Inza Azalp 111. 

nekegabetu, nekebagetu (Lar, Añ). � "Descansar" Lar y Añ. 

nekegaitz. � Incansable. � Gizarteko langille nekegaitza. Ldi IL 116. 

nekegarri. v. nekagarri. 

nekege. � Neurtizti-adiyaltzien oitasun neurtunera nekege jarriko ez da. "Sin trabajo". Zink Crit 11. 

nekeka. "Fatigosamente. Nekeka, alakoren baten, amaittu genduan taria" Etxba Eib. v. nekezka. 

nekepe. �1. (Normalmente en casos locales de decl., en sing.). Sufrimiento, martirio, tormento. "Zor orrek 

eskatuten dabeen nekepean egon gura eztabenak" Izt 90r. � Ateratzen zituen beren etsaien atzapar ta nekepe 

gogor guzitik. Mb IArg I 120. Eritasunaren nekepetik bere burua atera naiez. Ib. 317. Jainkoak Moisesen 

bitartez atera zituan Ijiton zeramaen neke-petik. Ub 69. Zu nekepean ni ikusita, errukitzen ez ziñana. VMg 48. 


mende.


[Aragiya] benziyetan da gorputza neke pian erabiliyagaz. CatLlo 81. Ni naiz zure Jaun Jainko Ejiptoko nekepetik 

atera zindudana. Lard 77. Emen beti egurretan, nekepean bizi ta beste leku baten aberastzeko apukoa 

galdu? Ag G 253. Nekepean eta zamapean daudenak Argana datozan, Ark birbizteko. Or Aitork 168. v. tbn. Zav 

Fab RIEV 1907, 529. Berron Kijote 158. �2. (En locativo sing.). Trabajando. � Goizetik jaiki ta egun guzia 

nekepean ezertako asti gabe bezela, soldata eltzen etzaie askotan beren janzirako. Mg CC 151. �3. (G? ap. A). 

(En locativo sing., precedido de gen.). So pena (de), bajo multa (de). � Iñork [...] ez degiola egotzi urik saltzeko 

egiten dan sagardoari [...] sei milla marabediren nekepean. Izt C 139. Erabaki zuten garbiro, Probinziako 

jendea aitarren seme osotoro irten zedilla, biziaren nekepean, etsaiari goien beean erasotzera. Ib. 374. � 

Castigo. � San Pedroren Anaidiko bazkideai, eliz-nekepean erori gabe ta bidezko dan bezala, beren jai oriek 

aundiro ta eraspen zintzoz ospatu alditzaten, geren baimena ta ortarako eskubidea ematen dizkiegu. Eguzk 

RIEV 1927, 427. 

- NEKEPEKO. (El) que sufre. � Auxe ikusirik / diñoe "gazteak / ez gozak bakarrik / gu nekepekoak". Zav Fab 

RIEV 1907, 529. 

nekepetu (Izt 117v y 90r). � Apenar, apesadumbrar; atormentar, martirizar. � Erregutu egiozu arren, ain 

nekepeturik doian Seme maite orri, parkatu daidazala neure bekatu andiak. Añ EL 1 188 (v. tbn. LoraS 160). 

Israeltarrak Egiton nekepeturik egozanean ondo bizi zirian. Añ MisE 20. Kutiziotsu diru zale bat ikusiko dozue, 

beti arikaturik, nekepeturik, sosegu baga. Ib. 142. � (Part. en función de sust.). � Krutzea da [...] eztakusenen 

itsu-aurrekoa, nekepetu arikatuen poza ta atsegiña. Añ MisE 9. 

nekerazi. v. nekarazi. 

nekero. � Difícilmente. v. nekez. � Abratsá nekeró sartuko déla zeruen erreinuan (Mt 19, 23). BOEanm 1317. 

nekesko. � Dim. de neke. � Frantziako industria bere zedarrietan nekesko zabilalakotz ere orobat. JE Ber 49. 

neketa (V). Ref.: A Morf 154; Iz LinOñ 182; LinBerg 149. � "Cansancio continuado" A Morf 154. "Goruetia, 

olgetia ta ailketia, neketia" LinBerg 149. v. nekaketa, nekatze. � Arilketea, neketea; zerretea, olgetea (G-azp). 

A EY III 173. 

neketankara. � Fatigoso, costoso. � Beñik bein bidea bide erreála dá beréz, baña pasátzea neketankára dágo. 

LE Doc 50. 

neketasun. �1. Penalidad, tormento, desgracia, martirio. � Sufridu otzak, beroak, izerdiak, neketasunak, gose 

egarriak. Añ NekeA 253. Bere izate irrituagaittik igaro ebazan ainbeste neketasun da beraganatu eban eriotzea 

oraindiño gaztea zala. Echta Jos 114. Lagunak artu ebazan neketasun da naibageak. Ib. 92. �2. Cansancio, 

fatiga. � Etxeratu zirean atsedendutera euren neketasunak. Echta Jos 86. �3. (-kh- Dv). Dificultad, 

complicación. � Mendiez bi aldetako eskualdunek ulertzen ahal duten errexki, dremendenik neketasunik gabe. 

Zub 94. 

neketsu (Añ, H (+ -kh-)), nekatsu (Lar, H (+ -kh-)), nekotsu. � Tr. Documentado en Belapeyre (nekezü), 

Zuzaeta y en autores meridionales de los ss. XIX y XX. La forma general es neketsu; hay nekatsu en Moguel, 

Zinkunegi (Crit 46), Arana Goiri, S. Mitxelena y J.M. Azkue, ambas formas en Erkiaga, y nekotsu en Kortazar 

(Serm 43). En DFrec hay 15 ejs. de neketsu. �1. Tormentoso, doloroso, penoso. � Bizitza neketsubau amaitu 

ezkero. Zuzaeta 118. Ze lotsagarri, ze neketsu, ze minberia izan zan irago eban erijotzia. Astar II 46. Aurkitzen 

zara egun batzuetan / biziera barri ta neketsu latzetan. AB AmaE 26. Itxasalde onetan, [...], jazoera neketsu edo 

atsegintsuetan agertuten zirean koplak. Echta Jos 98. Artzaiak ordu onak eta ordu neketsuak oi ditu. Ag G 150. 

Il-zori neketsuan dagon N. mirabe onen anima zure ardurapean gogoz jartzen det. ArgiDL 121. Lur elkor 

gogorrean, udako eultzian antzo, aztaka neketsu bat. 'Pénible'. Or Mi 105. Bizibide neketsu ontan bizi bai-naiz, 

berein gaitzetan murgildurik. Zait Sof 26s. Zorionaren atetaraño eldu ustetan, ukaldi batez, erio luze ta neketsu 

baten atzaparretan erori zan. Etxde AlosT 39. Kemena bizitza-itsaso gogor ta nekatsua igaroteko. Ib. 197. v. 

tbn. Itz Azald 190. Kk Ab II 116. Aitzol in Laux BBa VIII. Munita 142. Erkiag Arran 166. � nekezu (L ap. Lh; 

SP � vEys). Necesitado, pobre. "Disetteux" SP. � Jinkoak zerbaitetara deitzen gütianian baizik ez agertzia, 

gañelan bizitze nekezü, estali eta behera bati jarraikitia. Bp II 35. Jesüs Krist sorthü deia behardün eta nekezü? 

Ib. 19. � Martirizado, atormentado. � Josu maiteoi zakuskuz / orren neketsu / naigabeturik / kurutzepian. Enb 

102. 

�2. (V-gip, G-goi; Añ, H (+ -kh-), A Morf 193), nekatsu (V-gip, L-sar; H (+ -kh-)), nekezu (A Morf 193). Ref.: 

EI 100; Etxba Eib (nekatsu); Elexp Berg; Gte Erd 205. Cansino, fatigoso; costoso, trabajoso; difícil, complicado. 


mende. 

956


"Menesteroso" Añ. "Neketsu y nekezu se usan tanto para expresar lo fatigoso como lo dificultoso" A Morf 193. 

"A dan aitz zorrotzan gañera igotzia, benetan nekatsua" Etxba Eib. "Ezta lan neketsua baiña bai gogaikarrixa" 

Elexp Berg. � Igaro erraza egiten jakee, daruen biar gogor ta nekatsuba. Mg PAb 125. Baldin guztiak balira 

aberatsak mundu onetan, ez leuke iñok bearrik egin gurako langintza neketsu eta gogorretan. Itz Azald 21. Oso 

neketsua dala guk egiten ditugun gauzak irakurtea. Ag Kr 9. Len gauetan loa neketsu-samarra izaten da. A Ardi 

3. Gurutze aztuna sorbalda gañean arturik, ainbeste bide neketsuetan ibilli zerana! ArgiDL 86. Gora-bide 

neketsu zail aren biurgune batean. Markiegi in Ldi IL 10 (tbn. gora-bide neketsu en Onaind in Gazt MusIx 149). 

Orregatik da neketsua zerurako bidea. Ir YKBiz 138. Lan batzuk besteak baño askozaz gogor eta neketsuagoak 

dira. Eguzk GizAuz 32. Nora nai duzute ioan eta ioan, bide gaitz eta neketsuetan? "Laboriosas". Or Aitork 90. 

Ibillaldi luze ta neketsua egin bearrean gera. Etxde JJ 51. Lehen urratsa da neketsuenik. Zait Plat 2. Bazekiten 

noski erri guztiek badutela [...] gizontasun neketsu eta emankorra eta gero zaartzaro bat. Vill Jaink 173. Ondo 

dakit zeinen neketsua dan alako gaia itzekin menderatzea. Ibiñ Virgil 100. Ikastaldi neketsu batek bakarrik 

eraman gaitzakeela geure buruaren jabe, ez irudipenen eskuko, izatera. MEIG IX 100. Ez dut lanari buruz 

kexakizunik, ez da ez neketsua ez aspergarriegia. Ib. 91. v. tbn. Kk Ab I 98. A Y 1934, 11. ABar Goi 19. TAg Uzt 

242. NEtx Antz 159. Erkiag BatB 191. Izeta DirG 105. BEnb NereA 147. 

� Fastidioso, molesto. � Amaitu dagijanian eunliak bere zeregin gogaitkarri ta nekatsuba, sartuten da josla edo 

jostuna lan barrijetan. Mg PAb 140. 

� (Tema nudo, usos advs. y predicativos). � Agindu bekijo, ordituteko ekanduba daukanari, ezteila tabernara 

juan; ze gatx, ze neketsu egiten ez jaka? Astar I 195. Neketsu egiten zitzaion gramatikaren ikastea. Etxde JJ 17. 

Eraberritze au latz bezin neketsu izan, antza, gau itsuan barne-min, atsekabe, oiñaze ta eiagoraz egiten dana. 

Onaind in Gazt MusIx 148. Orain ezikan orduan ere / neketsu zan basarria. Uzt Sas 74. v. tbn. A. Arruti in 

Onaind MEOE 817. Ag G 181. Berron Kijote 146. 

�3. + nekatsu (Bera). Dolorosa (ref. a la Virgen). � Ama-birkin nekatsuba. AG 993. Ama-neskutz nekatsuba. 

Ib. 1468. Ama Nekatsuaren (Doloretako) bederatziurrena (tít; 1929). J.M. Azkue (ap. J. Bilbao). Itxaropena 

argitaldarian jorraillaren VIII-an, Ama Nekatsuaren egunean. SMitx Aranz 256. Ama Neketsuaren irudi antzeko 

ebala bere burua, oiñazez ta armiñez ubel ta kolorga egoan Zuriñe. Erkiag Arran 170. 

neketu. v. nekatu. 

neketxo. � Dim. de neke. � Maitetasun gozoaz eroan daizuezan, bada, zeuroen neketxoak. Añ LoraS 126. 

Neketxo oiek zer diran? Diru-apur bat noizik bein eman bearra, batzokiko ikastaldietara etortzea ta olakoak. Ldi 

IL 155. 

nekextu. v. nekeztu. 

nekextu. v. nekeztu. 

nekez (gral.; SP, Ht VocGr 399, Lar, Añ, Lecl, Izt 12v, VocBN, Dv, H, Zam Voc; -kh- Ht VocGr 314, H). Ref.: 

A; Lrq (neke); ContR 521; Etxba Eib; Izeta BHizt; Elexp Berg; Gte Erd 259s., 280, 283. � Tr. Documentado en 

todas las épocas y dialectos desde Leiçarraga. 

I (Adv.). �1. Fatigosamente, cansinamente; costosamente, trabajosamente, difícilmente, a duras penas; 

penosamente; difícilmente (empleado para expresar la imposibilidad de hacer o de que suceda algo; 

normalmente el vb. aparece en futuro). "Nekezago, plus difficilement" SP. "Arduamente" Lar. "(A duras) penas, 

txit nekez" Lar y Añ. "(Qué) difícilmente, zein nekez" Añ. "Apenas, (V, G) ozta, nekez" Ib. "1. [...] Nekhez 

ardietsi du mendiaren erpiña, il a gagné péniblement le faîte de la montagne. Nekez irabaziak esker on, gain 

pénible a bon accueil (Prov.) [...]; 2. avec difficulté. Nekez dabila, il marche difficilement. [...] 3. Xutik dago, 

bainan nekez, [...] mais à peine. Nekez heltzen da burura, cela atteint au bout avec peine, à peine" H. "Aldatz 

gora nekez juan giñan" Etxba Eib. � Gauza hauk erraiten zituztela, nekez amatiga zitzaten jendetzeak sakrifika 

ez liezén. Lç Act 14, 18 (Dv, Ker, IBe, IBk, BiblE nek(h)ez; He, TB doi doia, Ol ozta). Aita gurea bein elizara 

eta orduan nekez. "Con trabajo". RG A 46. Hek nekez bilduak laster / zintuela banatzen. EZ Noel 171. Gauza 

guztiak hain nekez eta hanbat gostarik erdiesten ditugularik. Ax 25 (V 14). Nekez eta phekez. Saug 187. Nekez 

denean egina, atsekabetzen da atsegina. O Pr 328. Ohakoan dena ikasten, nekez da gero ahazten. Ib. 655. 

Andere honaganat debot direnak, nekez damnatzen direla. Tt Onsa 173. Mundu hunetako egitekoak, zein nekez 

egiten diren. ES 391. Presuna flakoa, [...] nekhez alde batera libratzen da munduko gauzen amudiotik. Ch I 6, 1 

(SP, Mst, Ip, Ol, Pi, Leon nekez). Eskean dabilzan errumes erdi-illei nekez ta laburki ematen diete urrikarizko 

zerbait. Mb IArg I 117. Nola nai eskribitzen dute, argatik nekez ta gaizki irakurten da. Cb EBO 20. Artiki 

zituzten sareak eta hartarainokoan izan ziren arrainez betheak non nekhez bildu behar izan baitzituzten. Lg II 

293. Amoriua mündian den pasionerik lanjerosena düzü [...], orobat nekezenik bentzitzen dena ere düzü. AR 

371. Jainkoak [...] punitu du lohikeria eta bizio guzien artean ez da nekhezago barkhatu duenik. Brtc 221. Nekez 


mende. 

957


sinistu zuen Apostoluak Jesus piztu zanik. Ub 94. Ordi batek nekez itxiko deutso edate larregijari. Zuzaeta 150s. 

Gaitzak buru guzia astundu diona ta itzak ere nekez baño atera ezin dituana! Mg CC 180. 

� (s. XIX). Nekez ta negarrez bizi diranak negar gabe bizi balira bezala. AA III 276. Atso agura urte asko 

daukenak, gustiz nekez baño ibili ezin badira. Astar II 202. Kalbarioko bidean / doianean ain nekez. Añ EL 2 188 

(LoraS 20). Pariseko senbladan zük düzü fierki, / jente nekez bizien intresa etxeki. Etch 590. Oiek saldu ondoren 

/ biurtzen naiz nekez, / arras zamaturika, / etxera, gogotzez. It Fab 128. Nekhez billdu zituenak, utzten ditu 

bertzentzat. Gy 119. Eskaldun gehienak nekhez bizi dire, / lanean lehertuak goizetik badire. Hb Esk 165. Egiaz 

derratzuet, aberatsa nekhez dela sarthuren zeruetako erresuman. Dv Mt 19, 23 (Lç, He, TB, Hual, Ip, Echn, Ur 

(V, G), Ol, Leon, Or, Ker, BiblE nek(h)ez; SalabBN neke dela). Nekez eta trabajuz aitua zaudelarik. Arr GB 

109. Bada hanitz jente nekez baizik instrüitzen ahal eztenik khiristi legiaz. CatS IX. Nekezenik jasaiten zuten 

gauza zen, begiraleen eta bertze presundegiko jendeen elhe tzarren aditzea. Prop 1880a, 67. Laborariak nekez 

bilatu ogia, / zuk gozatuko duzu hiritar nagia! Elzb Po 219. Pauso ematen zuten nekez, bide txiorra gora. Apaol 

75. Gure aitzinean erran zituen hitz hunkigarri hauk: "Eskual-herria nekez uzten dut". HU Aurp 69. Bear asko, 

ian gitxi, / beti bizi nekez. Azc PB 316. 

� (s. XX). Batek sinhesten tügü eta nekez bestek / ber jokia dükegü azkenik oroek. Xikito 9. Hiri ttipi batek 

daukan eremu hertsian nekez alha ditake gizon erne bat. JE Bur 48. Oitura baldin bazu [...] / tabernatikan nekez 

/ erretiratzeko / orixe naikua da / anima galtzeko. JanEd II 119 (podría corresponder a la 2. a acepción). Batzuek 

aise eta bertziek nekez, bazterrak bethe dire bai kriolinez. Barb Sup 24 (v. tbn. Leg 142). Elhurrez elhur, nekez, 

mendian zoazin. Ox 124. Jon gaxua atzetik joian, oñez ta nekez. Altuna 67. Ez dakiat lepo hezurra ez dienez 

hautsi, buria arras nekez, doi-doia higitzen baitu. Zub 75. Nekez bada're azalduko du / len zuen borondatia. Tx 

B I 260. Zure edarittegi au baño zindduagorik nekez aurkitu letteke. Otx 111. Berberak asmatu al dezazke 

burubide egokiagoak, taiuzkoagoak, bere elburura irixteko?... Nekez. Ldi IL 167. [Atsa] nekez ateratzen da 

arengandik, ongi biurkatu ondoan. Ir YKBiz 247. Euren ondasuna nekez eta izerdiz irabazi dabe. Eguzk GizAuz 

120. Gizonak gizona nekhez ezagutzen ohi du. Zerb GH 1936, 225. Zuaitzik ez dagon tokian, nekez oitura onik. 

Munita 31. Beraz, xixtera nekez sortu da Azkainen. Zerb Azk 108. Leihorrari buruz geroago eta nekezago eta 

ahulkiago indarka egiten zuelarik. Mde HaurB 104. Adiskidea nekez artu, baño bein artu ezkero nekezago utzi. 

EgutAr 30-8-1956 (ap. DRA). Nekez artzen nuen arnasa. Txill Let 104. Nekez aaztuko zait gaurko eguna. Ib. 60. 

Atari-aldera emakume eskale bat dator nekez. NEtx Antz 81. Nekez baña, ordu erdi barru lo egoan Miren 

Arantxa. Bilbao IpuiB 275. Nekez etorri ta bizkor juan. SM Zirik 44. Nik aldiz gerlan bilduak ditut eta zoin 

nekez, dituztan bilduak galon tzarrak. JEtchep 91s. Txanponak nekez datorkioz, joan, barriz, errez. Erkiag BatB 

152. Odola nekez dabil eta ondoeza sortzen da. Vill Jaink 140. --Hire familian bahakie nola hizan? --Nekez! Eta 

hik othoi ez zakela deus sala! Larz Iru 114 (Lek ez noski). Orduan nekez babestu al izango ditu mats-ostoak 

mordo zorituak. "Male". Ibiñ Virgil 78. Ezen, nekez asma dezakegu zer behar zuten ikusi bide luze hortan. "Il est 

difficile". Ardoy SFran 154. Nekez bada're gaur iritxi da / deseo nuen ametsa. Lizaso in Uzt Noiz 82. Nekez 

ditaike adiarazi zoin dohatsu izan garen. Xa Odol 295. Hunek aisasko gastatzen ditu / nik nekez irabaziak. Xa 

EzinB 89. Jendeari laket bazitzaion ere antzerki-mota hori, nekez erran daiteke, irakurlearentzat badela bertsu 

horietan miresteko edertasun hainitz. Lf in Casve SGrazi 9. Nekez debekatu edo alda-eratu aal izango duala, 

zeru-goiak erabaki-ta daukana. "Mal". Berron Kijote 87. Nekez izango da gaur filosofiarik, filosofiaren izena 

merezi duenik, jakintza-oinarri sendorik gabe. MIH. 89. Eredutzat daukagu Orixe prosagaietan, baina [...] 

nekez eta izerdiz bakarrik hurbil gakizkiokeen eredutzat. MEIG VI 98 (v. tbn. VII 95 y IX 137). 

v. tbn. Mat 175. Volt 271. SP Phil 107. Arg DevB 144. Gç 170. He Phil 109. Mih 111. Egiat 262. DurPl 115. 

Monho 138. LE Ong 68r. VMg 86. Gco I 452. Dh 141. fB Olg 73. JJMg BasEsc 123. MarIl 4. Bordel 105. Izt C 

251. Lard 457. Laph 35. Aran SIgn 119. AB AmaE 349. Bv AsL 161. Zby RIEV 1908, 91. Elsb Fram 169. A 

BeinB 77. Itz Azald 79. Echta Jos 108. Urruz Zer 45. JanEd II 56. EusJok 75. Inza Azalp 5. Const 36. Kk Ab I 

31. Enb 197. Etcham 176. Or Eus 151. TAg Uzt 238. SMitx Aranz 23. Zait Sof 44. JAIraz Bizia 24. Or Aitork 

314. Etxde JJ 213. Anab Poli 23. Arti MaldanB 215. And AUzta 123. Gand Elorri 180. Osk Kurl 137. Gazt 

MusIx 165. NEtx LBB 167. Etxba Ibilt 461. Lasa Poem 83. Mattin 51. 

� As-nekez itzik ezin egin ta / indarka aziaz bularra. "Dificultad de respirar". Or Eus 411. 

� (Con reduplicación intensiva). � Erren, makal ta zarra, eroian zaldia, / au gaitik astiro ta nekez nekez joian. 

AB AmaE 305. Batek ala bertzeak, ziren tokian, zilo bat ederra utzi baitute, nekez-nekez betetzekoa. HU Aurp 

104. � (Con baino intercalado). � Ogei urteko ardura ta lan zindoak nekez baño nekez gallurtu zuan bezela, 

etengabeko beraldi okerrak [...] oso aisa txautu zuan Pedro Migelen aberastasuna. Ag G 258s. 

�2. (V, G-azp; Izt). Ref.: A; Etxba Eib; Elexp Berg. Tarde. "Gauza nekez dator, bien les cuesta venir" Izt 114v. 

"Atzo nekez etorri ziñan" Etxba Eib. "Bagatoz, nekez baiña seguru" Elexp Berg. "Nekezena ostegunean etorriko 

da" (G-azp). � --Itxon zak puska bat [...]. --Baña ez daki nekez juaten banaiz asarre egingo diatena apaizak eta 

Don Anjelek? Apaol 39. II (Adj.). (V, G, B; Lar, Añ, H (+ -kh-)). Ref.: A; EI 100; Elexp Berg; Gte Erd 302. �1. 

Difícil, trabajoso, fatigoso; penoso, doloroso. "Arduo" Lar y Añ. "Oso nekeza ei da alemana" Elexp Berg. � 

Don Arnalt Guyllem de nequessa (1309). Arzam 355. � Nekezago da ori, gaba eta eguna alkartutzea baño. Lar 

SAgust 10. Baloria gaiza goretan ta nekezetan. Egiat 206. Kantatu zuten bi orduz jokalariak, [...] batak besteari 

asmatu al zitzaten itz gairik nekezenak irikiaz. Izt D 168 (v. tbn. C 190). Asi zan peligroan egoten aurgite 


mende. 

958


nekezagatik. Ur Gen 35, 17. Lan au berez nekeza badirudi ere, Jainkoak erraztu zion. Lard 9. Nekezagoa ta 

zaillagoa zan andik aurrerako ibillia. TAg Uzt 148. Azkeneraño eraman zadan / nere pasio nekeza! SMitx Aranz 

132. Gaitzera bidea ez da nekeza, aldatz beera beti da erreza. EgutAr (ap. DRA). Zein gaitz dakarren igartzea, 

ezta oso nekeza. NEtx Nola 28. Auxen gauza nekeza! Etxde JJ 39. Mixeri beltza aixa sortzen da, / zoriona da 

nekeza. Basarri 104. Itzulpenak eta moldadurak ordea errazagoak dira batzuetan [...] eta nekezagoak besteetan. 

In MEIG VI 30. Ez da lan luzea ez nekeza. MEIG IV 134. v. tbn. Gco II 30. 

�2. "Nekeza, se dice de una acción que está tardando mucho" Etxabu Ond. 

- NEKEZ BADA NEKEZ (-kh- Dv). Con dificultad, costosamente, a duras penas. "Nekhez bada nekhez erori da 

bere burhasoen nahira, il a cédé, quoique avec la plus grande peine, [...]" Dv. � Lürreko desirkünte orotarik 

nekez bada nekez bere bürien soltatzera. Mst I 11, 1 (Ip ahal oroz). Tenpestaren erdian, ilhunben erdian, aitzina 

badoha San Migel, emeki bada emeki, nekhez bada nekhez. Laph 222. Haranbillet aita-semek bentzutu dituzte 

nekez bada nekez, Etxart eta Husset bi herritarrak. Herr 29-8-1963, 3. � Nekez bazen nekez, ohetik urrundu zen. 

Mde HaurB 23. 

- NEKEZ BATEAN. "Nekez baten, por fin, alguna vez... Putz eta abar, nekez baten eldu giñan Elusu'ra" Etxba 

Eib. v. NEKEZKO BATEAN. 

- NEKEZ EGON. Estar cansado. � Lo sumatxua egin dau. Nekez dagolako ala loaren loaz buruaustea ta 

durduzia uxatutearren? Erkiag BatB 112. � (Con egon elidido). � Gorputza nekez, arima naiez... / urki kolorez 

ibaia. Gand Elorri 200. 

- NEKEZ ETA LORREZ. Con dificultad, costosamente, penosamente. � Nekez eta lorrez eldu ziran etxera 

zangurruba ta karramarrua. Otx 60. Nekez eta lorrez aurreratu daben ori arloteakin banantzeko gogo gitxi 

dauke. Eguzk GizAuz 120. Orain gizon be eztirala nekez eta lorrez bizi dira, gizonaren eskubide barik. Ib. 134. 

nekezale. v. nekazale. 

� nekeze. v. nekezia. 

nekezgo (Lar, Lh). � "Arduidad" Lar. v. nekezia (2). 

nekezia (BNc, R ap. A; SP � vEys, H (+ -kh-)). � Tr. Documentado en autores suletinos y en Pouvreau. �1. 

Miseria, penuria, pobreza, necesidad. Bera (de quien pasa a PMuj) deduce erróneamente nekeze del ej. de 

Oihenart. � Hobe da nekezia ezi ez soberania. Bela 32. Auzilaria nekeziaren ezkutaria. O Pr 58. Nork ere erneki 

konsideratuko baitu bere pobrezia, nekhezia eta deus gutitasuna. SP Imit III 22, 4 (Ip ezdeüstarzünaren eta 

aphaltarzünaren). Nahi izan da salbazalia sorthü eta bizi aphaltarzünian, gabezian, nekezian eta atsekabetan. Ip 

Hil 95. Sorthü delakoz gügatik / hain nekezia handitan. UNLilia 13. v. tbn. Egiat 231. �2. (S ap. A; Gèze, Dv 

(S), H (+ -kh-)). Dificultad; impedimento. "Gêne" Gèze. � Besta hontan nola behar dügü iarraiki Jesüs Kristek 

egari dütian nekezier? Bp II 20. Bortxa ezazü hatsarrian zure enjogidüra, [...] beldürrez gida zitzan emeki emeki 

nekezia handiago batetara. Mst I 11, 6 (SP gauza gaitzagoetara, Pi zailtasun). Erakaspenen ahalik eta 

hobekienik betetzerat entseatzen gira. Gure nekeziak baditugu, bainan ez heinez edo izariz kanpokoak. Davant 

Othoizlari 1965 (n.º 43), 8. 

nekezka. � Costosamente, fatigosamente, dificultosamente, difícilmente. v. nekeka. � Ain nekezka lepoganean 

ekarri dozun zur gogorrean. Añ EL 2 205. Arriskukuak diriala juezaren aurreti nekezka egiten dirian 

ezkontzak. fB Ic III 358. Zelan bait egin eban nekezka bazan bere, / bide laburra, baña arentzat luzea. AB AmaE 

390. Orra baña gaur Gaztelan legez / nekezka jaten ogia. Ib. 34. � (Con reduplicación intensiva). "Zaran bete 

bedar nekezka nekezka ekarteko, para traer a duras penas un cesto de hierba (V-arrig)" A EY III 322. "Nekezkanekezka, 

a duras penas" A Apend. 

- NEKEZKA BATEAN. Alguna vez, raramente (?). v. NEKEZKO BATEAN. � Nekezka baten, gitxitan, otzta 

baten ta urrineti agertuten dana da emakume pirmia, zuzena, zala, iraun andikua, burutsuba ta ezertakua. fB Ic 

II 284. 

nekezkiro. "Arduamente" Lar. "Cansadamente" Ib. 

nekezo. v. nekoso. 

nekeztasun. � Cansancio, fatiga, pereza. � Gure borondate gaiztoa ukatzeko edo menderatzeko eta 

Jaungoikoarena egiteko guziok degun nekeztasuna, pisutasuna, atzerapena eta nagitasun arrigarria. Gco I 388. 

Penitenzia egiteko nekeztasuna. Gco II 7. 


mende. 

959


nekeztto (-kh- S (Foix) ap. Lh). � (Dim. de nekez). "Assez difficilement" Lh. v. nekeztxo. � Ligiarrek etziren 

aberats; nekeztto bildü zien ürhe thipiñata. Eskual 16-10-1908, 3. Segretariak [...] galtatzen dero hau edo hura 

kunta dizon. Nekeztto, bena Haritchabalet hasten da. Const 43. Aldi oroz makilaren heineko xuri baten zilatzia 

tregua hartan, nekeztto dela üdüri dü. Ib. 36. 

nekeztu, nekextu. �1. Atormentar, martirizar. v. nekatu. � Sortu zen Maria Berjinadanik, nekextruk Poncio 

Pilatosen gomendiuaren pean, izan zen krutxifikatruk, ilik eta orzirik. Mdg 160. �2. (V-gip ap. Elexp Berg). 

Dificultar, complicar. "Beltza izatiak nekeztu zotsan bizimodua" Elexp Berg. � Garbitasunean irautea asko 

nekezten du edariak. MAtx Gazt 79. 

nekeztxo, nekeztxu. � Dim. de nekez. v. nekeztto. � Etorri zara, nekeztxu ta ez bestetan oi dozun legez guztiz 

gogotsua. Ag AL 26. 

nekezu. v. neketsu. 

nekia (det.). "Vil, aphala, nekia" VocS. 

nekor (Añ � A). � "Lerdo, tardo, pesado" Añ. "Rudo" Ib. � Andra nekatzalletxo nekor jakinezak. Añ LoraS 

87. Ze nekeak onei irakasteko ta euroen buru nekorrak argituteko! Añ NekeA 236. 

nekoso (V-gip, G-azp, AN-gip-larr-ulz, B; H (V, G)), nekos (L, B, BN, S; VocB), nekezo (AN-gip). Ref.: A 

(nekos); EI 100; Lh (nekhos); Iz LinOñ 182; BU Arano (nekezo); Asp Leiz2; Elexp Berg; Izeta BHizt2; Gte Erd 

205. � Fatigoso, costoso; pesado, aburrido; difícil, complicado. "Eulatzaia, lanbide nekosua" Iz LinOñ 182. � 

Tr. Documentado en autores meridionales de los ss. XIX y XX. Al Norte se encuentra en Lafitte y en sendos ejs. 

de Prop y Almanaka Berria. La forma general es nekoso; hay nekhos en Prop y Lafitte. � Lau eguneko bide luze 

nekosoa bazegoan ere aren errira. Gco I 458. Askotan zerori zure burubarentzat nekosoa izango zera. Echve 

Imit 153. Orazio luze nekosoetan. Arr Orac 28. Fraide trapensearen bizitza latz eta nekosua. Ezale 1899, 1a. 

Lan apostoliko nekhosari lothu zirenetik, hekien nekhe-izerdia Jainkoak nasaiki saristatu zuen. Prop 1906, 57. 

Aurrerapen nekosuak, baiña alere etengabekoak. Vill Jaink 179. Ain nekosua eztute izan / Amasarako bidia. 

Lasarte in Uzt Noiz 121. v. tbn. BOEans 413 (B, 1782). Izt C 100. Aran-Bago ManMed 270. MSIgn 346. � (Con 

-ko, adnom.). � Zulo onen ataka da medarra eta sarrera nekosokoa. Izt C 73. � (Tema nudo, usos advs. y 

predicativos). � Ilhabete hau osoki tzarra. Nabegazionera nekhoso. Almanaka Berria 1885, 11 (ap. DRA). 

Lanian eziyak, / nekoso biziyak. AzpPr 32. Fededunen arthatzea nekhos delarik, nekhosago da fedearen galdez 

daudezenen argitzea. Prop 1906, 71. Nekhos eta bortxa-kara zaiku. Lf ELit 277. 

nekosta (Lar � H, Lcq 157, LandHizt 368). � Ciprés. Lhande, s.v. nekhostu, cita a Larramendi, pero en éste 

sólo encontramos nekosta. v. una interpretación etimológica en Garate 7. a Cont BAP 1957, 51. � Zumea, zaika, 

aiena, nekosta, arantza beltza, [...]. Izt C 124 (en una lista de nombres de árboles). Bein gaztarua il ezketiño / 

Nekozta baltza ixango yaku laguna. Laux Euzk 1930, 454. Eten gabe diyoaz ta ara! musker diran / nekostak 

beatz luzez bai-darakuskite. Zait Gold 187. Ontzigintzarako lerrondoa eta etxegintzarako izai eta nekostak. 

"Cupressos". Ibiñ Virgil 91. Nekostak baiño garaigo iaso du bere burua. "Cupressi". Ib. 32. Zergatik zaude, 

Ama, / baratze atean, / lau nekosten (ciprés) itzala / dezula atzean. NEtx LBB 340. 

nekostadi. "Cipresal" Lar. 

nekots (S ap. A; O VocPo � SP (S) y H (BN, S), Hb ap. Lh (+ -kh- )), nekotx (S ap. Lh; Dv (que cita a Oihenart 

y Pouvreau), H (+ -kh-)). � Aprisco de ovejas. "Nekotsa, c'est le gîte que font les brebis hors de la bergerie, sur 

la rase campagne, pour prendre le frais, lorsqu'il fait serein" O VocPo. "Lugar sombrío en que se refugia el 

ganado" A. "Trace des brebis sur l'herbe où elles ont couché" Lh. Harriet da también nekhotxe (que a su vez pasa 

a Lhande), sin duda deducido erróneamente del nekotsetan de Oihenart. � Bertarik olhirietan, / nekotsetan, / 

artaldiak utzirik, / Iesusen adoratzera / Betlemera / ioan zitezen larririk. O Po 59. 

nekotsu. v. neketsu. 

nekotx. v. nekots. 

nektar. � Néctar. � Nektar eta anbrosiak / ohi ziren famatu, / hekien moianez ordean / ezta nior salbatu. EZ 


mende. 

960


Noel 123. Iru bider ixuri zuen Vesta'ren surtan nektar gardena ta irutan iaso zen sapairaiño garra erlantza 

zabalduz. "Nectare". Ibiñ Virgil 115. Ariusiko ardo berria, nektar goxoa, ixuriko dut goporretan. Ib. 47. 

nekuera. "Invernadero" Lar. v. negutegi. 

nelka. v. nielka. 

1 nene. "(V-ger-gip), leche (voc. puer.)" A. 

2 nene (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond 155). � "Idiot, sot, niais" Bon-Ond 155. Cf. VocNav: "Nene, 

despectivo: individuo sin seso, insustancial, sin fundamento, que dice o hace simplezas y tonterías de chiquillo 

(Puente la Reina, Añorbe)". 

neña (neiña V-ple-arr-m-gip ap. A). � "Nene, niño" A. v. ñeño, ñiñi. � Lo zagoz, neña (seña) zoragarria? / 

Bijondaizula, maitea! Zam EEs 1917, 196. 

neo. � Chomskygana dudan isuria bezain garbi dago (zozpalak dirudi bere egurra ta egurrak bere ezkurra) 

harako "neo" horienganakoa. MEIG VIII 39s (ref. a los neogramáticos). 

neofito (V-gip ap. Elexp Berg), neofitu, leofito (V-gip ap. Elexp Berg). � Neófito; novato. "Tratoriakin mugatik 

bera jausi da, neofito xamarra be bada ta" Elexp Berg. � [Fileak] kristau neofito suhartsu bilakatu ziren. Mde 

Pr 229. Nikanor-ek, egun aretan neofitutzat artu eban Senentxuri, orrelakoxe gogoetak eragin eutsazan; [...]. 


neoire. v. nihaune. 

nehoiz. v. inoiz. 

nehola. v. inola. 

neolitiko. � Neolítico. v. neolitos. � [Oteizak] antze-bide berria zabaldu nahi digu, euskal arimaren 

mintzabide gerta dadin eta antze horren eredua, oker ez banago, neolitikoan erakusten digu. MEIG III 118. 

neolitos. � Neolítico. v. neolitiko. � Neolitos edo arlaban-garaia. JMB ELG 13. Neolitos garaia ezkeroz indoeuropatarrak 

beren kutsua sartu zuten beste errietan. Ib. 67. [Euskaldunak] azken-neolitos-aldian bera [Urtzi] 

gurtzen asi zirala esan gentzake. Ib. 77. 

neologiko. � Neológico. � Izkuntza euskaraz dakiten guzien artean dala ezaguna janaiortza-ren boza eta ez 

neologikoz dakitenetan. "A lo neológico". Izt, carta a JJMg 21s. 

neologismo. � Neologismo. � Euskarazko neologismo-arazoak. A Eusk 1928, 189. Oiek beti neologismo 

izango dira. Aldi oro ikastolan adierazi bearra ta alare zer diran ikasi gabe gelditu. Or EG 1950 (11-12), 50. 

Neologismo kontuan. MEIG VII 129. 

nehon. v. inon. 

neone, neoni. v. nerau. 

nehor. v. inor; neror. 

nehora. v. inora. 

nehorat. v. inora. 

neori, neorre, nehorri. v. neror. 


mende. 

961


neorrealismo, neorrealismu. � Neorrealismo. � Neorrealismua zineman, musika berria... MEIG II 96. 

nehortu. v. 1 inortu. 

neprun. v. nerprun. 

1 nerabe (Sal, R ap. A; Lar, Hb ap. Lh; -rh- vEys, Dv, H, A (que cita a Haraneder)), nerrabe (L-côte ap. A), 

nehabe (R ap. A; H, Mdg 123), nirabe (Aq 285 (AN)), norhabe (H (L, BN)). � Tr. Documentado en textos 

septentrionales desde el s. XVII. Al Sur sólo se encuentra en textos navarros (Lizarraga de Elcano, manuscritos 

de Muruzabal y Lesaca recogidos en ETZ, Orreaga, Mendigacha y Yanzi), y en Azkue (Ardi 69). La forma 

mejor documentada es ner(h)abe (sin aspiración en textos meridionales y en Prop). Hay norhabe en Oihenart, 

CatLav, Haraneder (nerhabe en la ed. de 1853), JesBih, MarIl, HeH y Duvoisin (LEd 279); nirabe en un texto 

alto-navarro del s. XVIII y en Lizarraga de Elcano; nerrabe en Prop (tbn. nerabe) y neabe en Mendigacha. �1. 

(Sust.). Joven. "Fille à marier" Dv. "4.º (Sal, R), muchacho; 5.º hija casadera" A. "Neabe, soltero, joven no 

casado" Ib. � Eztezakela tormenta emaxurtz nerhabea, / ez alhargun, zeñak baitu galdu bere habea. EZ Man I 

13 (v. tbn. II 58). Adin guzietakoak, haurrak, norhabeak, zaharrak. CatLav (ap. H). Adin eta estatu guzietako 

giristinoak, haurrak eta nerhabeak, zaharrak eta sehiak, zuenganik bizitzeko hitzaren ogiaren begira daudez. 

Giristionen doktrina laburra 1749, 6 (ap. DRA). Debozioneari gisa batera jarri behar zaio aitorensemea [...] 

berzera emazte ezkondua eta berzera alharguna, bai eta norhabea edo neskatxa gaztea. He Phil 11 (ed. 1853, 9 

nerhabe; SP 12 ezkongai). Adin guzietako presunek eta bereziki norhabe gasteek. JesBih 392. Jainkoak bere 

konplesentziazko norhabetzat hautatu zuen neskatxa. MarIl 84. Zer ahalkeria! batek derra oihuka, / doan 

nerhabea horrela mainguka! "Ce jeune fils". Gy 200. Bada hemen norhabe bat, baititu bortz garagar ogi eta bi 

arrain. HeH Io 6, 9 (Lç, He muthilko, TB, LE, Dv, Ol, Leon, BiblE mut(h)iko, Ker mutil). Badu borz ilabete 

fanzitzaikugula maistroa, arrenta andiagoz eta geroztik neabe guziua dago karriketarik eskolarik bage. Mdg 

122. Ez da hain errex haur nerrabe hekien behar bezala arthatzen. Prop 1911, 273 (ap. DRA). 

�2. (B), nehabe (VocBN (s.v. mixkaudi) � vEys), nerebe (AN-gulina), nirabe, norhabe (BN). Ref.: A (nerabe, 

nerebe, norhabe); Izeta BHizt2. Criado, sirviente. AxN explica sehiak (260) por nirabe. v. mirabe. � Aspaldi 

nola zuen norhabe / izan bainaiz, zuek ene iabe. O Po 47. Ikusiko tuze abrasak, nausi eta etxeko andreak 

despreziatzen tustela beren nirabeak eta peonak (Muruzabal, 1751). ETZ 89. [Aita óna] admiti benáza bere 

nirabeetáik bat bekála. LE Ong 118r. Burlatzen baitire Jangoikuaren sierbo edo nerabietaz, aren serbitzallietaz 

[...] (Lesaka, 1857). ETZ 253. Heien lana? Korteko nerhabeetaz [...] arta hartzea. "Pages". Ardoy SFran 146. 

�3. (BN-ciz-mix ap. A; Dv (AN); -rh- SP, Lecl, Arch ms. (ap. DRA), Dv), norhabe (Ht VocGr 352, Dv, H (L, 

BN)). Niño. "Oraingo nerhabeak zaharrak baino gaiztoago dire, les enfants [...]" SP. "Il se prend pour enfant, 

dans le sens de disciple, de protégé" H. � Nerabe ta andriak dantzan ari dire atsegiñaz Ibañetan (AN-5vill). 

Orreaga 76 (G, AN-araq, L, B, Sal, S, R (h)aur, V, G-nav, BN-baig, Ae ume, G-nav, AN-gulina gazte, AN-5vill 

mutiko). Haur xehe egiazkoen balde dire, ama behar gare beraz heintzat izan. Bainan nerabe xeheak emeki 

emeki larrituko dire. Prop 1897, 98. Triste gelditu dirade / makiñatxo bat nerabe, / eben aitarikan gabe. P. Yanzi 

Auspoa 77-78, 81. 

- NERABE-JENDE. "Nerabe-jentea edo morroiñak eta neskaxeak (R-vid), la juventud o los muchachos y las 

muchachas" A. 

- NERABETAN. En la juventud, durante los años de juventud. � Bata ta beste au, nerabetan, mutil zirala, 

txiroxko ziran. A Ardi 73. 

� Etim. Para la posibilidad de que esté formado, al igual que mirabe, por el posesivo intensivo de 1. a persona 

(neure, nere...) y (h)abe, v. FHV 82, n. 19; cf. ib. 482 para noharroin como posible paralelo. 

2 nerabe. "Nerhabe (Hb), timide" Lh. v. herabe. 

nerabetasun (Lar, H (-rh-)), norhabetasun (H), nehabetasun (H). � "Juventud" Lar. "Jeune âge, âge de 

puberté, jeunesse" H. 

nerabezutu. "Adolescencia" A Morf 168. 

nerau (V-arrig, G, AN-larr-araq-ulz-erro-olza-gulina; Lar, Añ (G), Dv (V), H (V, G)), neroni (G, AN-larr, L; SP 

(sin trad.), Urt Gram 71, Dv (G, L-côte)), neoni (G, AN-gip-ulz, L-sar-ain, BN-lab, Ae), nerone (AN-larr-5villulz; 

H (G, L)), nedoni, negoni, nagoni (AN-arce), neuni (AN-gip), neone (AN-erro, L-sar), neune (AN-gip- 

5vill), neroi (AN, B). Ref.: A (nerau, neroni, ner-); EI 219 y 220; A Apend (neunek); Iz Ulz (zenbat); EAEL 145; 

Gte Erd 256. � Yo mismo. "(Yo) mismo, siguiéndose verbo neutro ni nerau, siguiéndose activo nik neronek" 

Lar. "Banoha nerone, j'y vais moi-même. [...] Neronek egina dan lan guzia, le travail est fait par moi seul. 


mende. 

962


Neronentzat ethorri zen, il vint pour moi seul" H. "Neroni (G, AN, L), a mí mismo" A. "Neronek (G, AN, L), yo 

mismo (transitivo)" Ib. "Neunek diot baiño, por más que me esté mal el decirlo (AN-5vill)" A Apend. 

"Neronekilako, mi compañero, el que está conmigo" Ib. "Ni neonek eskribitzenittuen karta guziek" Iz Ulz (s.v. 

zenbat). "Neroni joango naiz (G-goi), [...] neune joinaiz (AN-gip)" Gte Erd 256. "Neunek eginen dut ori (ANgip)" 

Ib. 256. AxN explica neror (496) por nerau. v. neror, nihaur. � Tr. Al Sur se documenta en textos 

guipuzcoanos (tbn. en Enbeita, Lauxeta y Bilbao) desde mediados del s. XVIII; al Norte sobre todo en autores 

labortanos desde principios del s. XVII. La forma nerau se encuentra en textos guipuzcoanos (tbn. en Lauaxeta y 

Mirande) y neroni en los septentrionales y, a partir de finales del s. XIX, tbn. en algunos guipuzcoanos (a veces 

en la forma neoni). Hay nedoni (junto a neroni y neoni) en Xenpelar, y negoni en Txirrita (junto a neroni y 

neoni). Hay además nerone en Iratzeder (100). En cuanto a las formas con suf. de declinación se documentan: 

erg. ne(r)onek (neraunek en Olabide (Imit III 17, 1) y Enbeita, negonek en Txirrita (B I 182) y nerauk en 

Zaitegi); dat. neroni (neroneri en Bilbao, neronei en Txirrita y neroniri en Haraneder y Anabitarte) y, por último, 

gen. neronen. En DFrec hay 4 ejs. de nerau y 43 de neronek. 

� Neroni ere eztela gaizkiago iduriturik berezi ditut elkarganik. Mat XXVI. Fautua duk relijione 

neronek ifinia. EZ Man I 30. Bide luzean neroni ez nabillan bakharrik. EZ Man II 121. Hasi zeizkidan niri 

neroni aditzeira emaiten, lehenbizian kheinuz eta aieruz. Ax 15 (V 6). Neronek banitu munduko konsolazione 

guziak. SP Imit III 16, 1 (Ch neronek, Mst, Ip nihaurk, Ol nik, Pi neuk). Zer probetxu nuke banu / neronentzat 

mundua. Arg DevB 97. Berak ere hainitzei zerbitzu egin izan daroe eta bai neroniri ere. He Rom 16, 2. 

Kanporatzen ditut neronek aditu ditudan batzuek, argi ta garbi mintzo diranak. Lar, carta a Mb 280. Orañdik 

urte bi ez da, au neronek [...] gusto andiarekin ikusi nuela. Cb EBO 44. Nik nerau baño geiago amatzen zaitut. 

Cb Eg II 70 (tbn. 70 neroni, dat.). Ni neroni naiz, Birjina Saindua! Mih 57. Neronek ikusirik baino / hark erranik 

segurkiago / sinesten dut. Monho 80 (tbn. en Barb Sup 92). Argatik datorkit neroni ere eriotzako bidea. VMg 53 

(44 neronek). Bizi naiz, baña ez naiz ni nerau bizi, bizi da nigan Kristo. AA III 274 (378 neronek, II 182 neroni, 

dat.). An agertuko nazu nerau niri, zer naiza, zer izan nintzan. Echve Imit 197. Izendatu dedan moduko billeraetan 

bein baino geiagotan nerau izan naizalako. Izt C 239 (155 neronek). Dakusute, ni neronen semea nere 

biziaren billan dabillela. Lard 197. Nor da seme hori, ez banaiz ni neroni? Dv LEd 112. Ni neraugatik 

juramentu egin det, esaten du Jaunak. Ur Gen 22, 16 (Urt neuroriz, Dv ene buruaz, BiblE neurez). Zergatik 

neronek jakin gabe nai izan dezu iges egin eta ez adierazi neroni? Ib. 31, 27. Neroni ez naiz jabe / nere 

biyotzaren. Bil 57. Ari zar bat baneukan / nedonek itxian, / Bizkaiara eraman det / arturik kotxian. EusJok II 128 

(132 neronek). Au hilltzea neroni ere aldapa egiten zadak. Arr GB 38 (128 nerau, 99 neronek). Umiak negarrez 

ta / nedoni antsika. Xe 253 (187 neoni y 262 neroni). Aita, neroni ere aitu zait. Apaol 24. Hi haiz Sebastien, nineronek 

ikusi dudana dena odoletan, eroria eta hila? Jnn SBi 133. Nere salbazioa zan bere eriotzaren fruktua 

eta nere kondenazioa izan da neronen gogo madarikatua. Itz Berb 34 (en la versión vizcaína neuronen). Ara 

bertso berriyak / Don Jose Alkañi, / Pello Errotakuak / dizki ipiñi, / aurretik ori bera / egin neroni. AzpPr 44 

(112 nerau). Gaur ez jat komeni / negarrik neroni! JanEd I 127 (II 127 neronek). Tori bost duro oiek, Maria, 

gaur-gaur bezela, ez det geiago neronekiñ. Moc Damu 19 (25 neroni). Nerau emakumia / ofizialia / letrarik 

eskolarik / batere gabia. Balad 144. 

� (s. XX). Ni, neronek nai dudala noa ta obenik batere gabe. Mb OtGai (ed. 1905), III 16. Beste iztxo bat edo 

bi, auek neronengandikoak. A Ardi 105. Neroni berriz naparra nazu, / Lesaka nere erria. EusJok 68. Naiago 

nuke nerau sutan kiskailtzea. Inza Azalp 10. Txarra izanagatik / au da neronena. Muj PAm 56. Eresi ori / zer 

dan neonek / ezin esan det / bertsoetan. Jaukol Biozk 5. Bueltatuta mutil gaztiak / begira dauzkat atzian, / neroni 

berriz neskatx ederra / ta gauza pranko etxian. Tx B I 71 (II 164 neoni). Nerau txit ondo ibilliya naiz / 

Jangoikuari graziyak. Tx B II 42. Orain kukua mututu yaku / ta ni eupadaka, barriz, / len arek eta neraunek 

orain, / orra bijok aldiz-aldiz. Enb 130 (192 neroni, dat.). Neronentzaz neronek aitor dagit eta nitzaz aitor ere 

dagi bidali naun Aitak. Ol Io 8, 18 (Lç neurorzaz, EvS nihaurtzaz). Zabal au begitzez ezin bil / ta nerau naz 

orren bakura! Laux AB 60 (13 neronek). Anai auetako txikienari egin diozuena, neroni egin didazue. Ir YKBiz 

422. Neonek ere egiten aal ditut nere motzean zenbait oartxo. Markiegi in Ldi IL 12 (Ldi IL 66 neronek, 65 

neroni). Ederrik badu, Arena du ta / txarrik badu, neronena. Or Eus 425. Neronen arauz, beste / iñorenik gabe / 

emen bizi naiz. EA OlBe 52. Nerauk ez nun il ta eraillea non dagoenik ere eztakit. Zait Sof 64 (96 neronek, 114 

neroni). Neroni ere gogo ixil batek / deitzen dit zuen ondora. SMitx Aranz 29 (133 neroni). Ni soldaduzkatik 

igesi eta neoni kapitan baten xaxiko alaba jasotzen. JAIraz Bizia 65 (7 neronek). Itzuli nintzan neraugana ta "i 

nor aiz" galdegin eta "gizona" erantzun. Or Aitork 250 (244 neroni, dat.). Neronengan dakusat ordun noiz 

zaidan nekagarriago, noiz ezago, aiek ez ukaitea. Ib. 293 (146 neronegan y 154 neronetaz). Ni nerau asi nintzan 

bereala aitzekiak eta sasi-konponketak asmatzen. Txill Let 41 (113 neronen). Xabiertxori lo eragiñan, nerau 

loak artu nau. NEtx Antz 120. Leen-leen oriek idatzi dituan ni nerau nozula. Anab Poli 138. Neuri-neroneri 

kendu eustazan, antxiña ez dala neukazan txanpon guztiak. Bilbao IpuiB 125s. Laztangarriak eman zizkidan 

neroni. Arti MaldanB 214. Neroniri ere txamar bat eskeñi zidaten. Anab Aprika 16. Antolatu nuen, zaldijanariak 

gordetzen ziran gela, an neroni bizitzeko. Zubill 172. Neonek ere basa-txirulaz zernai io dazaket. Ibiñ 

Virgil 31 (94 neronek). --Andik ezpada, nundik etorriko zaigu, ba? --Neronengandik, emakume. NEtx LBB 178. 

Neroni berri aldiyak / sekula etzaizkit aztutzen. Uzt Auspoa 67, 106. Neroni ere ez zaizkidala ukatu bear 


mende. 

963


[laudorioak]. Berron Kijote 108. Neroni ere, aitortzen dut, horietakoa nauzu. MEIG I 123. Guztioi eta neroni 

aurrenik, itzurtzen zaizkigun zenbait huts. MEIG II 85. Nik neronek ere ezagutzen ditut. MEIG VI 56. Argi eta 

garbi ikusten dut nerauk ere dabiltzaten arrazoien indarra. MEIG VII 182 (164 ni nerau, VIII 98 neronentzat, 

IX 71 neronen). 

v. tbn. Nerau: PE 134 (74 neronen). Sor Bar 56 (AKaik 127 neroni). Elizdo EEs 1913, 106. Urruz Zer 125 (95 

neronek). Mok 22. Mde Pr 197 (325 neronek). Gazt MusIx 200 (233 neroni). Neroni: Ch III 27, 4. Lg I 353. Brtc 

104. Dh 145 (neronek). TB Rom 15, 14. MarIl 126. Jaur 145. It Fab 185 (neronek). Aran SIgn 61. Ud 118 

(neronek). Bv AsL 101 (neronek). Elzb PAd 29. Arrantz 79. Noe 54. HU Zez 13. Arb Igand 156 (neronek). Goñi 

65. Iraola 14. Ag G 300 (neronek). ArgiDL 89 (neronek). Etxeg in Muj PAm 21s. Altuna 63 (neronek). Alz Ram 

130. Lab EEguna 107. Canc. pop. in Or Eus 110. Lek EunD 40 (neronek). Markiegi in Ldi IL 12 (neonek). ABar 

Goi 41 (neronek). TAg Uzt 111 (neronek). Munita 63 (neronek). Zerb Azk 98 (neronek). Etxde JJ 43. Vill Jaink 

19 (neronek). MAtx Gazt 16 (neronek). Salav 64 (71 dat.). Mattin 136. Uzt Sas 205. Xa EzinB 55. Azurm HitzB 

52 (neronek). 

- NERONEZ. Por mí mismo. � Eztet inoiz ardurarik artu, neronez, nere kabuz ikasteko. A Ardi 99. 

Dasaizuedana ez dut nik neronez esaten. Ol Io 14, 10 (Lç neurorganik, He ene baitarik, TB neure baitharik, LE 

neuregánik, EvS nihauen beithatik, Or nerez, BiblE neure kabuz). Legunkeriz beteko nindutelakoan, neronez 

ekin diot, dutan asmoa azalduz. Or BM 6. Zer diote biok, mamiz, nik neronez diodana ezpada? Ldi IL 92. Ukaldi 

ori, berriz, nire buruaren aurka beste iñork ez zidan bere kabuz irautzi, neronek neronez baño. Zait Sof 94s. 

nerba. � "(L; Hb), cabillaud (pois.)" Lh. 

- NERBA TXIKI. "Cierto pez (V)" Darric ms. (ap. DRA). 

nerbio (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, SP). � Nervio. "Garunetatik eta bizkarmunetik jaiotzen diran beste zaiñ 

batzuen gaxoen gañean, zeñak izendatzen diran zaiñ zuriak edo euskal-erderaz nerbioak" Aran-Bago ManMed 

262. "Nerbixon bat dauka bizkarrazurrak arrapauta" Elexp Berg. � Nik emongo deutsedaz nerbiyo eta zanak. 

Zuzaeta 105. Bere burua neka ta ler egin arte nerbio artegatsuen azpi-lanez. Etxde JJ 73. Nerbio-astinaldiak ezi 

naian, zigarroak alkarren ondoren erretzen asi zan. Ib. 152. Oso lan gaitza bukatu dut oraintxe eta nerbioak 

dantzari daduzkat. Arti Ipuin 75. Atarian maatsadarra zaintsua orma edo paretari nerbio bailitzan estu-estuan 

elduta... LMuj BideG 110. Horra zergatik ez duten jaten [...] izter-giltza gaineko nerbiorik. BiblE Gen 32, 32 

(Dv, Ur zain, Bibl hankazain). Zergatik ez esan nola dauden edo dabiltzan atergabe hezurrak, zainak, nerbioak? 

MEIG VI 119. En DFrec hay 7 ejs. � Nervio, energía, ánimo. "Nerbixo gutxiko personia" Elexp Berg. � Kirijo 

edo nerbio bagako gixona irudijan. Kk Ab I 51. 

- NERBIOTAKO. "Llámase así a las enfermedades mentales. Gazte-gaztetatik dago nerbixotakuakin" Elexp 

Berg. 

nerbioso (V-gip ap. Elexp Berg). � Nervioso. � Ni nerbioso jarria nintzan / iñon ezin kabituan. Uzt Sas 142. Ni 

bezin nerbiosoak edo lotsatiak ez dira asko izango. Ib. 22. En DFrec hay 2 ejs. 

nerbiosotu. � Ponerse nervioso. � Apaiza berehala hasi omen zen errezelo txarrak hartzen eta nerbiosotzen. 

PPer Harrip 93. 

nerbiotsu. "Nerveux, zaintsua" SP. 

nere. v. s.v. ni. 

nerebe. v. 1 nerabe. 

nerebiziko. v. s.v. biziko. 

neredako. � Propio (de mí). � Aphur bat kontregin ondoan neredako amodioz. Birjin 196. Behar nuela hustu 

munduko izpiritutik, ta neredako amodio sobraniakotik. Ib. 211. Nigatik beraz, eta neredako maithaguneak 

garaiturik erori izan da nere Jesus maitea judu bihotz-gogorren eskuetarat. Dh 241. 

- NERE-NEREDAKO. Propio (de mí). � Nere-neredako amodioaren kontra izanen diren guzien [...] 

pairatzeko. Birjin 168. Nere-neredako maithagune itsua hain ardura sartzen da egiten dudan ongi gutian ere. 

Dh 83. 

neregandu. v. nireganatu. 


mende. 

964


nereida. � Nereida. � Lutxanako zubirik / Deusto bitartean / batzar bat ikusi dot / Nereiden artean. Azc PB 

205. Naz Santo Domingoko / Nereida gazte bat / eta Ozamako errekan / gela eder bat daukat. Ib. 205s. 

nerekauz. v. kabu. 

neroi. v. nerau. 

nerone. � Nerón, persona muy cruel. � Lenago ezaundu baño / uste duei guziak / Nerone bat zerala / bai zera 

estiak / dulze ta gozo / zugatik gauza gustiak / izten dut oso. Gamiz 203. 

neroni, nerone. v. nerau. 

neror (L; SP (sin trad.), Dv, Arch Gram 27, H (G, L)), nerorri (L-côte), nerori (Volt 13, SP, Urt Gram 71), 

nehor, nehorri, neori (AN-ulz, L-sar), nerorre (AN-5vill; Urt I 12), neorre (L-côte), neurre (AN-5vill), negorri 

(B). Ref.: A (neror); EI 219, 220. � Yo mismo. "Nehorrek egin dut" Arch ms. (ap. DRA). AxN explica neror 

(496) por nerau. v. nerau, nihaur. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde el s. XVII; su uso 

disminuye notablemente en el s. XX en el que sólo se encuentran los ejs. de Barbier y Mattin. Emplean neror, 

Haramburu, Axular, Argaignarats, Duvoisin (tbn. nerori) y HeH. Hay además nerorri en Duhalde y Goyhetche, 

nerori en Etcheberri de Ziburu y Gasteluçar, y nehorri en Larreguy (II 284), Barbier y Mattin. Se documenta el 

erg. nerorrek en Haramburu, Chourio, Larreguy (-rh- (I 335); tbn. nehorrek (II 210)), Goyhetche y Duvoisin, y 

nehork en Barbier. En cuanto al dat., hay nerorriri en Duhalde (246; tbn. neroriri (82)) y Duvoisin (LEd 132). Si 

no se trata de una errata, hay además un ej. de erg. nerrorek en Chourio (III 58, 3). � Deusik eztut eta nerori 

naiz zurea. EZ Man II 19. Ezen nerorrek huts badaidit, baina neror ez naiteke neure indar xoillez erremedia. 

Harb 197. Neror agur egitera aitzintzen banaiz, erranen dute eztheus bat naizela. Ax 295 (V 197). Nadiñ 

amurus bezala, / neror neure buruaz. Arg DevB 157. Nerori konsekratu natzaizunaz geroztik. Gç 26. Zuk artha 

gehiago duzu nitaz nerorrek ahal dukedan baiño. Ch III 17, 2 (SP neronek, Mst, Ip, Pi nik, Ol neraunek, Leon 

nihauk). Ordean horietan guzietan deus ezta nerorri baitharik dudanik, bertzek emanak ditut. Dh 105. Nahi 

dudanean, / nerorrek nahi tokian, / pot ere bademot gorphutz eder bati. Gy 287. Lotsa ninteken nerorri. Ib. 109. 

Zorion hori neretzat balitz-ere, neror baithan baino sinheste hainitz hobea nuke zu baithan. Dv LEd 89. Honda 

bedi mundua, fundi nedila nerori, zuri laido bat eginen darotzudan baino lehen. Ib. 94. Nerorrek ezarri darotzut 

ene neskatoa zure besoetan. Dv Gen 16, 5 (Ur nik, Bibl nihaurek, BiblE neuk). Neror zaharra naiz eta ene 

emaztea adinetan iragana da. HeH Lc 1, 18 (Lç, Dv, Brunet, Leon, Ker, BiblE ni). Bertzalde, nehorri ere maiz 

aski tokiz aldaratu naiz! Barb Sup 153. --Zer duk bada? Zer duk? Nork hola funditu hau?... -- 

Nehorknereburuk!... Nehorknereburuk! Barb Leg 24. Bekatoros bat naiz nehorri ta / bertzentzat griña guzia. 

Mattin 57. 

nerorri, nerori, nerorre. v. neror. 

nerprun, neprun. � Aladierna. � Neprun duzu berriz oihan belzetan kausitzen den elhorri belzaren frutua 

bezala, baxa arana iduri duena. Mong 594. Har zazue laur nerprun bihi. Ib. 588. 

nerrabe. v. 1 nerabe. 

nertroi(a). v. nostrai(a). � Denbora hartan emozue yaterat forru ostuak xehaturik ogi nertroiarekin batean. 

Mong 590. 

nesaki (G-nav, AN-erro). Ref.: A; A Apend; Iz Als (nesakiya); EAEL 38. � "Muchachuela" A. "La chica (hasta 

los 14 años). Nesakiyak fan berremen dai mezaa" Iz Als. v. neskatxa. 

nesako (AN-egüés-erro-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 138; EI 70n. �1. "Criada" EI 70n. �2. (AN-5vill-ulz-arceerro-gulina, 

Ae; A Apend), nexako (Ae). Ref.: A Aezk 294; EI 70 y 307; Echaide Nav 230. "Muchacha, chica" A 

Aezk 294. v. neskatila, neskato, neskatxa. � Eta berla ekarzuté burua plater andi batean eta entregatu zioté 

nesakoari (Mt 14, 11). BOEanm 1306. Erretirazaiste, zéren nesakoa eztá ilá, baizik dágo lóó (Mt 9, 24). Ib. 

1294 (Samper nexkatxa). 

nesbakierazi. v. neskaberazi. 


mende. 

965


neska (gral.; Lcc, SP, Urt II 81, Lar, Añ, Izt 76r, H, Zam Voc). Ref.: A; EI 70, 307; Echaide Nav 230; Iz ArOñ 

(moño), Ulz, Als (neskí), To; Etxba Eib (neska, neskia); Gketx Loiola 38; Holmer ApuntV; EAEL 38; Elexp Berg; 

Gte Erd 109, 231. � Tr. Documentado en textos meridionales desde finales del s. XVI; su uso aumenta 

considerablemente durante los ss. XIX y XX. Al Norte es algo menos frecuente y se documenta sobre todo a 

partir del s. XIX (antes en Oihenart, Pouvreau y AstLas (33)). En DFrec hay 145 ejs., uno de ellos septentrional. 

�1. Muchacha, moza; chica; en ocasiones aplicado tbn. a las niñas. "Jeune fille" SP. "Muchachona" Lar. 

"Zangarilleja, neska zatartsua" Ib. "Neskak alde batetarik, muthikoak bertzetik, les filles d'une côté, les garçons 

de l'autre. [...] Gizonki bat nahi zuen, sortu zitzaion neska, il voulait un garçon, il lui naquit une fille" H. 

"Muchacha. En R sólo llaman así a la de servicio. En AN, G, L, R, S y en algunas zonas de V es algo mal 

sonante, como que las mozas en V tienen un dicho tradicional para replicar a quien las llama así: Neskak Araban, 

las mozas en Alava. Ellas se llaman y quieren ser llamadas neskatilla, en cambio en BN-baig neskatilla es 

muchacha de mala conducta" A. "La chica de unos 18 años para arriba" Iz Ulz. "Neskí, la moza (de los 14 años 

arriba)" Iz Als. "Neskia jaixo jaku. [...]. Neskia ederra zure alabia" Etxba Eib. Cf. Ech 61v: "De donde se saca, 

que no es en mi lenguaje andrea el nombre de la mujer, sino otro, que es neskaa y la moza neskamea, que quiere 

decir neskaumea, que es, hija de la mujer. [...] después por que pareció que la pronunciación de neskaa era tosca 

y al parecer grosera para quien es tan delicada y polida, se quedo solamente para las mujeres ordinarias y de 

servicio". Cf. VocNav s.v. nesca y neskaundi. v. neskatxa. 

� Neskea zara zu ta ni gizona. Lazrraga 1187r. Neskea ta eskea, nekea ta kaltea. "Moza". RS 274. Neskeak iru 

itz egunean ta biak bere kaltean. "La moza". Ib. 374. Indak mika bat orban baga, diada neskea gaxpaga. Ib. 174. 

Nola nizaz / motil-gisaz, / ziren, iraganean / zerbitzatu / et'ohatu / neska ororen gainean. O Po 7. Zeren baita 

hain haitu, / eta zeren garhaitu / prestuz eta ontarzunez, / berze nesk'oro baitu. Ib. 34. Neska erabilia asturutsu. 

O Pr 331. Neska hartzen ari dena saldu doa, galdatzen ari dena da galdua. Ib. 332. Enzunezazu nola geien 

neskak, emakumeak eta jende gazteak minzo diren. SP Phil 284 (He 285 neskatxa). Neskak, egiñaz damuturik eta 

negarrez gelditu beharrean egin zuen beste lan gaistoago bat. Mb IArg I 245. Dantzarako eske juakozan 

andriari edo neskiari, egiten deutsazala milla azinoe ta menio indezente. fB Olg 65. I ezkonduko / az iñondi / 

neska aberats / zintzoagaz / lau milla dukat / yaukanagaz. Zav Fab RIEV 1907, 536. Gezurtiari darraizko 

gezurtiak [...], neska arinei ergelak. Hb Egia 136. Galai bana artuta / joan ziran bi neska. Ud 31. Burdia ioian 

beti irrintzaka / neska atsotuen moduan. Azc PB 360. Enpleatzen ez bada / gazterikan neska, / pasa bearko ditu / 

makiña bat kezka. Urruz Zer 102. Nik ikusiko det neska txar orrek aitortzen duan bere pekatua. Ill Testim 13. 

� (s. XX). Gixonak eta andra, mutil eta neska, / danak pozez beterik Mireni abeska. Enb 32. Ezkondu zan berau 

andiki arteko neska arroputz bategaz. Kk Ab II 72. Bertso berri polit bat / biar nuke jarri, / neska erdi zartuen / 

konsolagarri. Tx B III 36. Zutik eta gogo-ernari zegoen neska xorra. 'Fille de champs'. Or Mi 103. Neska bat 

Artxilandon / ardi-zain dabila. Etcham 140. Pago bakarti bati neska pertxentaren tankera artu nion. Ldi IL 29. 

Mutillekikorik ezer ez nekian neska ezjakiña izanda. TAg Uzt 297. Mutil eta neska / edonundik batzen dira 

egitera festa. SMitx Aranz 215. Amaren alegiña baiño gorestenago zun neskame zaar batena, aren aita 

bizkarrean eramana baitzun, aurrak neska aundien bizkarrean bezala. "Grandiuscularum puellarum". Or Aitork 

226. Mattinek berak aitortzen zizun, nesketarako trakets ta kankallua ez-ezik lotsati ta bildurtia ere ba-zala. 

Etxde JJ 119 (cf. infra NESKATARA). Lotsatuta gelditu da nunbait neska, urratsak arindu dituela bistan baizegoen. 

Txill Let 32. Neskaren bati errekaua eitxia baño ez-palitzok, laster eingo gendukek. SM Zirik 126. 

Neskatillatan artu nai die / neska eldueiri gaiñak. And AUzta 119. Logurea kentzen zion neska batek. Osk Kurl 

184. Neska arabiarra txilaba soñean. Anab Aprika 16. Oartuko ziñan, noski, munduan batzuk neska zirala ta 

besteak mutil. MAtx Gazt 28. An ibiltzen ziran neska ta mutil dantzan. Salav 41. Neskak pareka dituanak, eztik 

zurruta bearrik. NEtx LBB 147. Dantzan asitakuan / neskari ez eldu / ta anima galdu. Uzt Sas 111. Entzun ditut 

euskaraz gu bezala mintzo / berexkuntzarik gabe neska ta mutiko. Xa Odol 232. Mutilak gogoko duen neska, edo 

neskak mutila, ikusten duenean hango apak eta laztanak! MIH 310s. 

v. tbn. ConTAV 5.2.9, 141 (s. XVII). Cb Eg III 361. AA I 543. Gy 271. Bv AsL 143. Xe 216. Otag EE 1884a, 

123. Elzb Po 208. Apaol 81. JanEd I 104. Moc Damu 26. A BGuzur 148. Echta Jos 178. Iraola 15. Ag G 304. 

EusJok 18. ArgiDL 128. Muj PAm 36. Alz Bern 52. Ox 182. Barb Leg 129. Laux AB 84. ABar Goi 56. EA OlBe 

111. JAIraz Bizia 18. Zerb Azk 30. Mde Po 17. Erkiag Arran 137. Bilbao IpuiB 236. Arti Ipuin 77. Basarri 164. 

JEtchep 51. Ugalde Iltz 41. Larz Iru 108. BEnb NereA 232. Ibiñ Virgil 116. Alzola Atalak 39. Mattin 138. Lasa 

Poem 104. Berron Kijote 181. 

� (Usado para expresar el sexo de la recién nacida). � Ala andrea ditxabaga / sortu bazan neskaetan! Lazarraga 

1197r. Bi haurrek, muthikoak eta neskak, sorthu beharko zuten egun bertsuetan. Hb Egia 11. Esan eiskuzu 

mutilla ala neskea ixango dan argitara urteteko dagon seintxua. Kk Ab I 27. Sei haur ukan zituen, lau mutiko eta 

bi neska. JEtchep 53. Desiratzen dut etor ditezen / neska eta mutikuak, / osagarri-dun, umil ta goxo, / ait-amak 

idurikuak. Mattin 77. 

� (Como segundo miembro de comp.). � Ekusten dugu otoitz eta debozi fundamentuzkorik beinzat egiten ez 

dituen andre neska, ispillu ta apainket ta erakeri dela. Mb IArg I 374. Dantza zoro baten arabil, / usu aldatuz 

jolas-neska. NEtx LBB 248. 

� (Mg PAbVoc 226, Dv, H). "Por eso no quieren oir las honestas doncellas neska o neskia, moza, sino 


mende. 

966


neskatillia o moza en pelo" Mg PAbVoc 226. � Ez nas ni neskia, neskatilla utsa baño. Mg PAb 53 (v. otro ej. de 

PAb s.v. neskatilla). Dinot, neskaak, ezkondubagako emakumiak gaiti, neskatillaak ez esatiarren. fB Olg 50. Ez 

daukeen legez, ez lotsarik, ez modestijarik, ez onestidaderik, ezin emon legijue egijazko errazoian neskatilliaren 

izen ondrauba, ez bada neskiaren izena. Ib. 50s. 

� (Con adjs. como lohi, zantar...). v. infra NESKA GALDU. � Neska zantar jausi ta garbitasuna galdubak, 

zapijakaz estalduta burubak. Mg PAb 95. Aragijaren sugarrijago andikijeen bigirara daruezan andra edo neska 

loijak gaiti. fB Olg 117s. Bulharretik belhaunera / haragi biok ikhara, / jauzten zaitut, neska lizun! Mde Po 96. 

� (Precedido de posesivo). Chica, muchacha; amiga, novia. � Nere neska gelditzen da / lehen zen bezala Aneta. 

Gy 16. Zu eta zure neska txar ori, mikeletean erdian joan bear dezute gaur kartzelara. Ill Testim 12. Omenik 

gabe okerrik bizirik ene neska! '¡Oh hija, hija!'. Zait Sof 39. Gau hunetan zaitut ene, / larru legun eta zuri, / 

bulhar samur, sabel guri, / nire neska Oianone. Mde Po 95. "Nere" neska zetorkigun. Txill Let 33. Neure 

neskiari kartia egingo al diok? Salav 72. 

� (Empleado como vocativo). "Izan deigun bakia, neska!" Etxba Eib. � Neska (dice el cirujano a una criada de 

la ventera) atera egin azunbre bat ardao. Mg PAb 53. Langosta amak behiñ zerron alabari: / Neska, zer dun 

planta hori? Gy 270. Ez ezan esan txorakeriarik, neska... barberuak esan din okerrena igaro zala. Apaol 52. 

Neska, ekatzan bazkariya! Iraola 14. Mandaburuko indianua / etorri omen den, neska, / atzo nigatik ibilliya da / 

soltera nagon galdezka. Tx B II 43. Oi neska axuna! / Zerraldo orretan illik daroie / geure bijotzen maitetasuna. 

"Joven engañadora". Laux BBa 84. Neska, ori al dezu dena? JAIraz Bizia 112. Ez zekiñat ba, neska, erantzun 

zion zakar xamar aitonak. Ugalde Iltz 39. Neska, orregaitik ez da negarrik egin bear. Erkiag BatB 53. 

Zorigaiztoko neska! Zernolako zoroaldiak io zindun! Ibiñ Virgil 49. Neska, neska! Irekin ibiltzen ere, bildurtu 

egiten naun. NEtx LBB 200. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 94. AB AmaE 30. Ag G 269. Jaukol Biozk 4. Kk Ab II 155. Or Mi 11. TAg Uzt 123. 

Zait Sof 33. Arti Tobera 288. Larz Iru 140. 

� (Como primer miembro de comp.). � Fiestarik fiesta, erromerijarik erromerija, neska arterik neska arte, 

bere arimia ta beste askorenak galduten. JJMg BasEsc 11s. An zebilen neska sail batek. Or Mi 132. Neska-amets 

gozoa. Or Eus 40. Etxera sar ta poza gaintzen da / neska-amonen biotzetan. "Abuela y nieta". Ib. 88. Maite 

zaituztet / hamabortz urtheko neska / haur segailok, gazi-gezok. Mde Po 37. Neska-gela ixilean. Ib. 13. Engrazi 

zer neska modu zen igarri zioten. Etxde JJ 90. Andregaia zer neska tankera zan somatzeko. Ib. 87. Bere neskaadiskideekin 

eta beste mutil batzuekin. Erkiag Arran 119. Neska-sorgina, oi-erregina, ernatu zuen ortuak. Arti 

MaldanB 207. Arabara Oñatitik joaten ziran neska kuadrillak gari ebatera. And AUzta 75. Neska-abots mehe 

batekin. Osk Kurl 175. Neska-laguntze ez, neska-galtze deituko nioke nik. MAtx Gazt 73. Illunabarrean, neskataldeak 

etxeruntz asiak dira. Ib. 72. Neska demonio orren deabrukeriren bat degu au. NEtx LBB 161. 

� Muchacha virgen, doncella. "Neskan-egüna deithürik izan da gure leheneko aitez, uste izateko beita erran nahi 

ükhen diela eüskaraz Birjinaren egüna, neskaren egüna" Ip Hil 4. � Adiñean oso eldua zan ta bere senarrarekin 

neskatandik zazpi urtez bizi izanda. Ol Lc 2, 36 (He neskatxa zenetik, Dv neskatxa zelarik, Or neskatxetatik; Lç 

birjinitateaz geroztik, Brunet birjiñatasuna ezkero). Neskea mendietan zear ibilli zan negarrez, neska geratu 

bear ebalako. Ker Iud 11, 38 (Dv dontzellatasun, Ol neskatasun). 

� Soltera. "Fille par opposition à la femme mariée. Oraino neska nelarik, étant encore fille" H. � Lekaime-edo 

ez joatekotan, beti neska gelditzeko asmoak aurretiaz izan ezik. Erkiag Arran 108. � (Seguido por un nombre 

propio). � Ostera Mati, maitte zenduan, / neska Kostantzi artzako. Echta Jos 232. Zinkunegiko neska Petrakin / 

ezetz ezkondu Prantzesa. Tx B 139. 

�2. (V-gip, G-nav, AN-5vill-erro, R). Ref.: A; Echaide Nav 231; Iz Als (neskí), R 310; Etxba Eib. Criada, 

sirvienta. "San Pedroi anrilzizaiyon da lan asko, zeinti etxe aundiya zan da ta neski ber eta kapitan baten alabi 

artu zein neska" Iz Als. "Biar asko batzen jako eta neskia artu dau" Etxba Eib. � Urruneko neskak anderauren 

hots. 'Servante'. O Pr 473 (tbn. en Saug 188). Onik onean / bere neska / larri datorko / "Ai andrea, / gure etxea / 

suak artu dau / sugatetik: / gara galdu". Zav Fab RIEV 1907, 536. Etxeko andre ohia / neska antzara-zaiñ 

batzuen / eta mutill urde-zaiñen / konpaiñian ezarria. Gy 204. --Esango zizun neskak ni zein naizen. --Zein 

neska? --Esan nai det, neskamiak. Iraola 111. Neska arek, asarreturik, etxeko andere ua samiñarazi nai ukan 

zun, ez sendarazi. 'Criada'. Or Aitork 227. Neskaak bazkaltzen zeudenian isillik joaten zitzaien [señoria] 

sukaldera ze jaten zuten ikustera. And AUzta 62s. 

�3. "Au fig., instrument de fer suspendu sur le feu du foyer et terminé en croc, pour soutenir le manche des 

poêles, les anses des marmites" H. v. neskame (3), neskato (5). 

- AITZAKI-NESKA. Concubina. � Aitzaki-neska atetik sartzen nabaritu zuan. "Coima". Berron Kijote 180. 

- ATSEGIN-NESKA. Prostituta. � Hoteletako / hirur-ehun frankotako geletan / atsegin-neska nekhatuak. Mde 

Po 92. 

- NESKA-AMA. a) "Neskama, fille-mère" H. b) Virgen María. � Jaungoiko-Semia, agur, / agur, agur 

Jaunaren Ama, / agur, Zeu, Gixon deuna, / Neska-Amaren ezkona zara. AG 2419. 

- NESKA-BANDERA. Mujer desenvuelta. Cf. bandera. � Or bada neska bandera bat, aspuak baña belarri 

txarraguak ditu eta ordu guziyetan kantari ari da. Iraola 14. 

- NESKA-DANTZA. "(V), contradanza (aurresku) bailada por mujeres" A. 


mende. 

967


- NESKA GALDU (L, BN, S ap. Lh; Lar). Muchacha perdida, muchacha de mala conducta, de mala vida; 

prostituta. "Mozcorra, neska limuria, galdua, mozkorra" Lar. � Egiñ jatzu emakume edo neska galdubaren 

bekokija. JJMg BasEsc 103s. Jaialdi ariek alaitzeko, Donostitik bertatik eraman izan zituen bein baño geigotan 

neskagalduak ere. TAg Uzt 174. Kristoren gorputzkin dan bat, neska galduaren gorputzkin egiten dulako. MAtx 

Gazt 42. 

- NESKA GARBI. Muchacha decente, limpia; virgen, doncella. � Dontzella guztietan hoberena, ederrena, 

neska garbiena. Arti MaldanB 209. Zer gertatu ete yaka neska garbi izandakoari? Erkiag BatB 178. Mutil lizun 

batek ez du neska garbi batekin ezkontzeko eskubiderik. MAtx Gazt 35. 

- NESKA GAZTE (V-gip ap. Elexp Berg). Muchacha joven. v. NESKA KOSKOR. � Neska gazte bati 

Xenpelarrek jarriyak. Xe 188. Neska gazte aldratxo bat dua bidezabaletik barriketa andiyaz. Kk Ab II 154. 

Neska gazte bat / segan jokatu nayian. Tx B I 232. Arles-ko neska gazte batzuk. 'Filles'. Or Mi 49. Urtero-urtero, 

neska gazte eder bat zugaitz bati lotuta uzten zuten. Etxde JJ 94. Haren gibeletik ibilia zen neska gazte baten 

ixtorioa. JEtchep 51. Oraingo neska gazte / askoren jantzia, / gorputza estaltziari / ziaro utzia. Uzt Sas 258. Bi 

neska gazte eder iruditu zitzaizkion edo bi dama zoragarri. "Doncellas". Berron Kijote 45. v. tbn. Ag G 181. 

Barb Leg 129. ABar Goi 42. TAg Uzt 201. Mde Pr 291. Anab Poli 126. Erkiag Arran 106. And AUzta 119. Gazt 

MusIx 191. Alzola Atalak 45. Mattin 138. Xa Odol 283. � Apaindu bei gorputza / neska gaztetan lez / ta eukiko 

dau gizona / zoratu ta pozez. Azc PB 259s. � (Forma con palat.). � Yeloskuan bizi dela / nexka gazte anitz, / nik 

ez nitzazke sala / publiko ez balitz. Bordel 168. Espos-laguntzat hautatu zuen / nexka gazte bat beharra. Etcham 

151. Zure urratsen segi / nexka gazteak doaz. Or in Gazt MusIx 200. Urkoitar nexka gazte bat, Serora Xurietan 

hila. "Jeune fille". Ardoy SFran 21. Nexka gaztia naiz, baña / nai det esplikatu. Mattin in Uzt LEG II 205. v. tbn. 

Lap 215 (V 97). � (Con suf. dim.). � Maiatzeko jai-artsaldetan an oi dijuaz neska gaztetxo guziak. Urruz Zer 

118. Neska gaztetxu bat agertzen dala añeketan estartia-gora. Kk Ab II 88. Neska gaztetxo bat sartu zan 

Ojanguren erretratistianera. SM Zirik 50. 

- NESKA KOSKOR (V-gip, G-bet), NESGAKOSKOR. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Zt (comunicación 

personal). Niña; adolescente. "Bialdirazu neska koskorra sagar batzuk emon deixorazen" Etxba Eib. v. NESKA 

GAZTE. � Etxea utsik, umezai zeukaten nesgakoskor batek alde egin ziotelako. JAIraz Bizia 96. Zortzi urteko 

neska koskor pertxenta bat. Etxde JJ 92. Nola ezagutu nai duk amabi urtetsuko neska koskor bat. Ib. 240. Mayi, 

amabost urteko neska koskorra, etxekoetan gaztiena. Ib. 27. � (Con palat. en el segundo miembro). "Neskakoxkorra, 

hasta hacia los 10 años" Iz ArOñ (s.v. neska). "Mutil-koxkor, neska-koxkor, aundixeagoak diranean: 

mutil-koskor, neska-koskor" Zt (comunicación personal). � Poxpolintxo berria neska koxkor zoragarri bat 

egokitu zen. Etxde JJ 180. Neska koxkor bat, beltza, lurrera erori zan. Anab Aprika 89. � (Con palat. en los dos 

miembros). � Nexka-koxkorren moduban lepotik beera meralla zinzilik zubela! Moc Damu 25. Maria amaika 

urteko nexka-koxkorra degu. MAtx Gazt 45. Seaska inguruan zortzi nexka koxkor dantzan egiteko prest. NEtx 

LBB 314. v. tbn. Alz Ram 77. Anab Poli 81. � "Neska koskorretan, siendo muchachita" A Apend. 

- NESKAKOTZAT EGON. "Reputada, neskakotzat egon, estar reputada por muchacha" Izt 105r. 

- NESKA-LAGUN. Amiga. � Jantzarazoetara joaten zan auzoko neska lagunakaz da etzan eurakandik 

aldenduten. Echta Jos 42. [Kantua] gure gazte denporan neska-lagun danok kantetan geiñune. Alzola Atalak 93. 

v. tbn. Mde HaurB 58. Erkiag Arran 44. � (Con palat.). � Nexka lagunen abotsak eta istillua. NEtx LBB 149. 

- NESKA-LORE. "Neska-loria, mujer virgen" Elexp Berg. 

- NESKA MOTZ (V-gip ap. Elexp Berg). Moza, muchacha, adolescente; niña. "Nun ete dabill gure neskamotza" 

Elexp Berg. v. NESKA GAZTE, NESKA TXIKI. � Joakiña badakizu, beste neskamotz Donostian 

puska batean serbitzen bere osabarekin izan dana. CartAnd 388. Aizkeneko urten iruitu zitzekon neska motz bat 

mantentzeko aime bazala. Otag EE 1884a, 122. Neska motz masaill zuri gorri, sagar panpandoja bezelakuakiñ. 

Alz STFer 117. Bere gazte-denborako neskamotzak. "Mozas". Mok 16. Aldi artan, au, amaika urteko neskamotz 

ederra zen. Etxde JJ 222. v. tbn. Berron Kijote 173 (47 neskamotz). � (Con palat. en el segundo miembro). 

� Ai, ai gure neska motxa! Moztu diote mototxa. Illun du begi zorrotza. NEtx LBB 140. 

- NESKA-MUTIKO (V-gip, AN-5vill), N.-MOTIKO. Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 109. (Pl.). Muchachas y 

muchachos. "Amak neska-mutikuk nai zittun (neska bat eta mutiko bat) (AN-5vill)" Gte Erd 109. � Neskamotiko 

batzuk, mirabe egin zunaren senideak noski. Etxde JJ 159s. Ipiñeburuko neska-mutikoak sei kilometroko 

bidea egin-bearra eukien. Akes Ipiñ 9. Sasi-eskola egiteko edonoiz gertu egon oi ziran neska-mutikoak. Erkiag 

BatB 18. � (Con palat.). � Gorderik uzkur zauden Bidarrain nexka mutiko xoraldak. Ox 31. Eure begiz nexkamutikook 

ezagutu bitarteko. Ldi IL 15. Nexka-mutikoz beteko lirake kale ta kaia. NEtx LBB 310. 

- NESKA-MUTIL (V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 109. a) (Pl.). Chicas y chicos, 

muchachas y muchachos. "Neska mutillak zeuden (mutil bat eta neska bat) (V-arr-gip, G-azp, AN-gip, B), neska 

mutil taldea zegoen (G-azp, AN-gip), [...] neska mutil mordoska bat (AN-gip)" Gte Erd 109. "Ze familixa 

daukazue? Neska-mutillak" Elexp Berg. � Neska-mutillen danzak. Mb IArg I 223. An dabilz neska mutilak 

auzitan, dabeena ta ez dabeena kastetan alkarren gorrotuan, berba emona ukatu deutsalako. fB Ic III 328. 

Onenbestegaz aldendu zirean neska mutillak bata besteagandik. Ag Kr 113 (G 42 neskamutil). Neska mutillak 

berriz / aruntz jun, onuntz jira, / an ibilliko dira / ta gu begira. Tx B 195. Neska mutillak ez dira asarre. 

"Jóvenes". Or Eus 84. Bekoz beko zeuden seska artean neska-mutil biak alkarren ondoan. TAg Uzt 101. 


mende. 

968


Bapatean neska mutil guziak gizaseme billakatzen zirala bururatu zait. Txill Let 87. "Prakazar!" esan oi eutsen 

barre gurarik neska-mutillek. Bilbao IpuiB 69. Herri honetako andre-gizon, neska-mutil eta atso-agure guztiek 

jakin bezate. Arti Tobera 264. Neska-mutil bi. BEnb NereA 63. Ekintza Katoliko-taldeetan dauden neska-mutil 

jator eta senar-emazte zintzoak. MAtx Gazt 12. Hor ditugu Detxepare eta Oihenart aseak neska mutil gaztetxoei 

irakurtzea komeni ez zaizkien hamaika gauza esan zituztenak. MIH 298. Neska-mutil gazteen lana ez delako [...], 

gizon hazi-helduena baizik. MEIG IX 101 (v. tbn. II 133). v. tbn. AB AmaE 421. Azc PB 62. A BGuzur 113. 

Echta Jos 246. A Ardi 61. JanEd II 58. Mok 17. Kk Ab II 160. Enb 36. Lab EEguna 117. SMitx Aranz 216. 

Etxde AlosT 16. JAIraz Bizia 44. Mde Pr 370. Anab Poli 109. Bilbao IpuiB 69. And AUzta 124. Erkiag BatB 35. 

NEtx LBB 13. Alzola Atalak 78. Mattin 24. 

� (Con palat.). � Ibiltzen zekiten aur ta nexka-mutillak, jauzi ta zapart. A Ardi 64. Nexka mutil bik masustondo 

edo edozein zugatzetan kabia arkitzen dutenetik ez dela urte bete igarotzen aiek Elizaz elkartu gabe. Or Mi 22. v. 

tbn. Lab EEguna 89. NEtx LBB 260. 

b) "Marimacho. Tabernarako nai bezelako neska-mutilla" Etxba Eib. 

c) Afeminado. � Neskekin bethi ikusten zutela ta neska-muthiltzat hartzen zuten. Osk Kurl 64. 

- NESKA ONA JARRI. (En contexto exclam.). Enfadarse (una mujer). � Neska ona jarri yakon Petronila bere 

asmo txarrok igarri eutsozanean! Bilbao IpuiB 258. 

- NESKA-PANPOT. Muchacha de cara redonda y rellena. "Zuen Lierni ikusi dot, eta aura dago neska-panpota" 

Elexp Berg (s.v. panpot). 

- NESKA-PAZKA. "(G-bet), niñera" A. 

- NESKA PERKATX. "Neska perkatxa, la chica diligente y trabajadora" Iz ArOñ (s.v. perkatxa). 

- NESKA PUBLIKO. Muchacha pública, prostituta. � Erri askotan itxi izan ditu justizijak etxe ezagunak, 

zeintzubetan bizi ziran neska publiko ta eskandalosaak. JJMg BasEsc 150. 

- NESKA-SENTI. "Instinto sexual, sex appeal. Mutiko oiek ez dira oraindik jaietan kalera joaten, ez daukate 

oraindik nexka-sentirik. Si el caso vale, valdrá también a la inversa, mutil-senti, tratándose de muchachas" Gketx 

Loiola. 

- NESKATAN. a) Durante la juventud, en los años mozos (de una mujer). � Izan bedi emaztea / neskatan zana 

lez / ta eztau egon bearko / bakarrik negarrez. Azc PB 259. b) "Ligatzen edo hartan saiatzen, bederen. Neskatan 

gogorra zuan Kaximiro" Elexp Berg. 

- NESKATARA. v. NESKETARA. 

- NESKA TXIKI. Niña, moza. v. NESKA GAZTE, N. KOSKOR, N. MOTZ. � Zazpi urteko neska txiki bat. Arr 

May 114. Mariatxo zan sei urteko neska txiki eder bat. Urruz Zer 115. Neska txikiak bere panpiña maitekiro 

goxatzen duen bitartean. Vill Jaink 133. v. tbn. Anab Poli 13. � (Con palat.). � Ikusi det arrokatik ia 

putzuratuan zagoala nexka txiki bat. Ill Testim 27. 

- NESKA-ZURREAN. Como un mujeriego. � Gerrari lasai bat neska-zurrian eta bekatuaren bideetan 

dabillela sinistea ez oi da izan juizio gaizto andia. AA II 211. 

- NESKETAN IBILI. Andar con chicas, andar buscando chicas. � Oiek esaten duten bezela / gu ez gabiltza 

nesketan, / billeratikan atera eta / pitarra eraten bestetan. Tx B I 268. 

- NESKETARA (BN-arb), NESKATARA (V-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 65 y 230. A estar 

con chicas, a ligar. "Goldenera joaten giñuztan neskatara" Elexp Berg. "Leitzako neskatxengana goaz, [...] 

neskatara Leitzara (G-azp, AN-gip), nesketara (BN-arb)" Gte Erd 230. "Neskatara joan da (G-azp)" Ib. 65. v. 

NESKATXATARA. 

- NEXKA (G-to-bet, AN-gip-5vill, L-côte, B, BN-ciz-baig, S; Lar, Dv, H), NIXKA (AN-gip). Ref.: A; EI 70; 

Gketx Loiola (moduztatu); EAEL 38; Gte Erd 71, 231. (Forma con palat.). Niña; muchacha. "Rapacilla, nexka 

txotilla" Lar. "Nexka potxoa, grasse fillette. Nexka ukhan duzu ala muthikoa? avez-vous eu une fille ou un 

garçon?" H (s.v. neska). "Parixko erara moduztatzen da nexka ori" Gketx Loiola 44. "Zein nixka pollita (neska 

koskorra) (AN-gip)" Gte Erd 231. � Tr. Documentado en Duvoisin, Zalduby, Joannateguy y en autores 

septentrionales y meridionales (algo más frecuente) del s. XX. En la mayoría de los casos la palatalización 

parece tener valor expresivo o diminutivo, pero no todos los ejs. son lo suficientemente claros al respecto. En 

DFrec hay 6 ejs. de nexka, 4 de ellos septentrionales. � Hartu zuen nexkaren eskua eta jaiki zen haurra. Dv Mt 

9, 25 (TB, Leon, BiblE neskatxa, EvL neskatxa gaste, Ker neskatilla). Hamalau urtheko nexka bat / deitzen zena 

Bernadeta. Zby RIEV 1908, 291. Hamar urtheko nexka bat. Jnn SBi 68. 

� (s. XX). Agertu zen zorioneko nexka au. Goñi 60. Nexka bazera, izan ziñezke, bear bada, izen aundiko 

irakaslaria. ArgiDL 6. Ezkontza hori bai muthikoak bai nexkak burhasoen baimenarekin egin zutela. Ox 191. Ez 

naiz ari ametsetan, ez, nire oiñetan daukat, au da, nire nexka da. 'Mon enfant'. Or Mi 142. Maritxo bezelako 

nexka elizakoi batean ez degu ondo arkitzen. Alz Ram 44. Hauta zazu bai nexka prestu bat eta girixtino ona. 

Etcham 226. Bi nexka maitagarrier eta muttiko pollitari udareak eskainiz. JE Ber 31. Nexka ez dago illik, lo 

baño. Ol Mc 5, 39 (Dv, Or nexka; Lç, He, Leon, BiblE neskatxa, TB haur xume, Ker neskato). Yo ta ankaz gora 

bota ditek nexka gaxoa. Ldi IL 18. Nexka bakarrik, esna, Aingeru / Begiraria bezala. "Moza". Or Eus 312. 

Horra nun, hainbertzenarekin, nexka bat hurbiltzen zaion. Zerb IxtS 33. Ni bezalako berrogoi nexka / 

elgarrekilan bagira, / gure berrogoi amak zerutik / ama-serorei begira! Lf Murtuts 46. Bertan piztu nexka 


mende. 

969


irriparrez, / xaloki itzeztuz gañera! SMitx Aranz 219. 30 urteko gizon baten eta 11 urteko nexka baten elkar 

maitatzea. Mde Pr 192. Eskatu zuten nexka, ezkon-adiña baiño bi urte gaztego ta atsegin zitzaigulako, egon 

giñauden. "Puella". Or Aitork 148. Zuriz jantzia, arpegia bakarrik ageri zuala, mutilla baño nexka obeto 

zirudiana. Anab Aprika 42. Galatee nexka ariñak alakoak, sagar bat iaurti dit. "Puella". Ibiñ Virgil 39. Goizik 

esposatzen ziren nexkak orduan. Ardoy SFran 59. Alde banetatik sartzen dira. Nexka, eskui-aldetik eta mutilla 

ezker-aldetik. NEtx LBB 193. Jai bakoitzean nexka berria ikusten zaitut maitatzen. Canc. pop. in NEtx LBB 327. 

Aiñ ederra zan nexkaren ederra, azi-ala, amarena gogora ekartzen zigun. "Niña". Berron Kijote 138. Nexkak 

laster egin zuen bere amaren etxera. Bibl Gen 24, 28 (Urt neskatxa gazte, Dv, Ur, Ol, BiblE neskatxa, Ker 

neska). Azken aldera nexkaren eskutikako lerro pare bat, zuzen baino okerrago amaren esanera eginak. MEIG 

IX 98. 

� (Usado para expresar el sexo de la recién nacida). � Oraindik eztakigu nexka edo mutilla izango dan, diyo 

senarrak. Iraola 38. Nexka bat izan zuten, Maria Balentina eman baitzioten izena. Barb Leg 67. Zure gogoa 

litzakela mutilla ba da Andoni izatea ta nexka ba da nere izena ipintzea. JAIraz Bizia 119. Ara, ba; mutikoa 

espero genduan, baiña nexka jaio da ta emen dezu. NEtx LBB 17. 

� (Empleado como vocativo). � Ire edozein itz, nexka, iñongo kantak baño zoratzenago din nere belarria. 

'Jouvencelle'. Or Mi 19. 

� (Como primer miembro de comp.). � Ageri ere dire ordun andere garatuen artean, nexka-saldoak eultze 

gisa. Or Mi 41. Mutillak nexka-zorabiotan galduak. NEtx Antz 118. Taupaka dabil nexka biotza. NEtx LBB 318. 

� Virgen, doncella. � Kinodope eta Likorie, bata nexka, bestea lenengoz Lukine'ren naigabeak egaria. "Virgo". 

Ibiñ Virgil 114. 

- NEXKA-MEXKA. Muchachuela. � Bestetan baserritar sendokote batek aurrez-aurre, kaletar nexka mexka 

baten ondotik joan behar izaten zuan. Anab Don 32. 

neskaberazi, nesbakierazi. � Aniquilar, destruir, echar a perder. Cf. meskabatu. � Hunek ikhasi emen zin ere 

ihize gaxtuen neskaberazten. GH 1928, 151. Hitzartzen die Españala bidaje baten egitia, edari txerkha, bena 

Agostien xedia zen Phetien nesbaki eraztia. Béhéty GH 1929, 73. 

neskaga (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de neska 'muchacha, doncella' y -aga (AG 1014). � 

Virgo (constelación). � Neskagan ilbetia. AG 991. 

neskagaldu. "(L, BN, S), commettre un stupre" Lh. 

neskagaltze. "(L, BN, S), stupre" Lh. 

neskaki (Hb ap. Lh). � Niña. � Zuk bakarrik iritxi dezu neskakundea galdu gabe Ama izatea ta neskakien 

garbittasun osoa zurekin dezula. Inza Azalp 156. Israeldar emakume guziak, aur egin ondoan, ez-garbitzat 

idukiak ziran, berrogei egunez mutilkia egin bazuten ta irurogei ta sei egunez neskakia egin bazuten. Ir YKBiz 

26n. 

neskako (G-nav, AN-ulz, Ae). Ref.: VocPir 147; A Aezk 294; A Apend; Echaide Nav 230; Iz Ulz, Als; EAEL 38 

y 45. � (Dim. de neska). "Muchachita" A Aezk 294. "La chica de menos de 18 años. Neskakua ya intzaio, la 

chica ya se le ha crecido" Iz Ulz. "Hijo hembra" EAEL 38. "Hija" Ib. 45. � Arla au deitu zue laguntako neskako 

bat ilik bisteko. SermAN 3v. Dá mutiko, dá neskáko juiziósoa, sosegátua. LE in BOEanm 541. 

neskakoi. "Qui court après les filles, débauché" H. v. neskazale. 

neskakoitasun. "Qualité d'un coureur de filles" H. v. neskazaletasun. 

neskakoitu. "Rendre ou devenir coureur de filles" H. 

neska-koskortu, neskakozkortu. � Crecer, hacerse mayor (ref. a una niña). � Zertan bear dut yakin Itzala, / 

pagadiaren ume yaukala, / neska-kozkortzen ari al dan? 'Va haciéndose adolescente'. Ldi BB 112. 

neskakunde. � Virginidad, doncellez. v. neskatasun. � Zuk bakarrik iritxi dezu neskakundea galdu gabe Ama 

izatea. Inza Azalp 156. 

neska-lagundu (V-gip ap. Elexp Berg). � Acompañar a casa a una muchacha. (No empleado con formas 

verbales personales y siempre con sust. vbal.). "Ordubeteko bidian joan neskalaguntzera ta ordaiña, deskidau 

ezkero, belarrondokua izaten zuan" Elexp Berg. v. neska-laguntze. � Bakoitza bere lekuetarantz abiau neska- 


mende. 

970


laguntzen, arean bere, aurreskuari dagokionez, mutil bakoitzak gonadun berea ebalako. Erkiag Arran 47. Gero 

Pazkoazkoa egin bear da bildurrak, neska-laguntzen izan zalako, penitentzi aundia izango ote zuan. BasoM 73. 

neska-laguntze (V-gip ap. Elexp Berg). � Acto de acompañar a una muchacha a casa. "Beiñ neskalaguntzatik 

etxerakuan estatara jausi nitzuan" Elexp Berg. � Ona emen, gaztetxo, Euskalerriko neska-laguntze sonatua. 

MAtx Gazt 73. Neska-laguntzea, berriz, len baño areago indartzen ari zaigu toki askotan. Ib. 71. 

neskama. v. neskame. 

neskame (G, AN-sept; Lar, Mg Nom 68 (G), Añ (G), Dv (G), H (V, G, L), Zam Voc (G)), neskama (V-gip). 

Ref.: A; Echaide Nav 231; Iz To; Etxba Eib (neskama). � Tr. Documentado ya en Lazarraga (con el sdo. de 

'muchacha, moza'), es frecuente sobre todo en textos guipuzcoanos desde el s. XVIII. Aparece tbn. en algunos 

autores vizcaínos desde finales del s. XIX. Al Norte únicamente lo emplean Harizmendi, Goyhetche (78) y 

Mirande (HaurB 75). En DFrec hay 35 ejs. de neskame, meridionales. 

�1. Criada, sirvienta. "Guadapero, el que lleva la comida a los segadores, morroia edo neskamea" Lar. 

"Neskama bat baño geixago ziran etxe artan" Etxba Eib. Cf. Lar Cor 221: "Cincuenta años ha que apenas se 

vestían las amas y andiquesas de Guipúzcoa como se visten hoy las nescames los días de fiesta". v. mirabe, 

neskato. � Harmaturik neskameok / hala daude begira: / noiz daketen andretarik, / uste duten desira. Hm 133. 

Morroiak, neskameak eta beste edozeinereko personak, ajustadu ziraden azkero soldatan eta salarioan euren 

nagusiakin. OA 165. [Susana] bero andi bat egiten zuen egun batez bere bi neskame artu ta sartu zen sagardiko 

urean oñak garbitzera. Mb IArg I 383. Neskame izatetik igaro diranak Señora edo etxekoandra izatera. Mg CC 

168. Begira, morroi edo neskame oitura gaiztoak dituanik etxean daukazun. AA II 85. Andik gitxi batera apaiznagusiaren 

neskame bat agertu zan. Lard 447. Rebeka bada eta bere neskameak, igorik gameluetan, jarraitu 

zioten gizonari. Ur Gen 24, 61 (Ol, Ker neskame; Urt, Bibl neskato, Dv neskatxa, BiblE mirabe). Nere erriko 

neskame eta serbitzaririk beartsuenak. Arr GB 67. Neskameak dabiltza etxekoandreturik. AB AmaE 407. Ekarri 

zion neskame bat etxeko lanak egiteko. Apaol 104. Bilbora joango naz neskame, antxe ezkutauko dot neure 

burua. Ag Kr 115. Etzirudiala neskametarako jaioa. Ib. 116. Sartu nintzan neskame monja-etxe batera. Echta 

Jos 357. [Jaungoikoaren] mendekoak edo berdin dana bere mutil ta neskame edo mirabeak nai degula izan. Inza 

Azalp 135. Neskametako artu ziñatenan eta neskame zegon. 'Pour servante'. Or Mi 18 (v. tbn. Eus 51). 

Neskamerik ezta Euskalerrian, telefonoz euskeraz dakinik. Ldi IL 39. Engraziren menpeko ta neskame izan bear 

baitut. Etxde JJ 106. Eskolarik gabeko neskame zerbitzukoa. Arti Ipuin 76. Oñatin zegamar asko egoten ziran 

morroi ta neskame. And AUzta 85. Apaiz-etxeetako neskame oien antzera: gu-ka ari zaizkitzu. Vill Jaink 131. 

Neskamiak eiñ eban guztia etxeko-andriak aindu zetsan bezela. Etxba Ibilt 457. Guzien etxekoandre bear lukena, 

etxeko neskame bizi da, bere lana guzien alde etengabe eskeiñiaz. NEtx LBB 91. Nagusi bezain morroi-neskame 

zituenak. MEIG IX 28. 

v. tbn. Cb Eg III 364. VMg 108. It Fab 43. Izt C 139. Zab Gabon 69. Urruz Urz 30. Moc Damu 6. Etxeg RIEV 

1908, 116. Iraola 20. Muj PAm 36. Tx B I 267. Alz Ram 63. Laux BBa 50. Lab EEguna 69. Otx 33. Ir YKBiz 

474. ABar Goi 44. TAg Uzt 154. Zait Sof 55. JAIraz Bizia 40. Bilbao IpuiB 275. Erkiag BatB 157. Osk Kurl 105. 

MAtx Gazt 82. Lasa Poem 117. Berron Kijote 106. BiblE Io 18, 17. 

� (Como primer miembro de comp.). � Benetan oartaraziz, ezkon-ituna irakurten entzutean, neskame-agiri 

zala uste ukan bear zutela zesaien. Or Aitork 228. Ainik eta batak semearen eta besteak neskamekumearen 

xeetasun berak eman bear baitzituten izar-iarkera aietaz. Ib. 162. 

�2. (AN-gip ap. EI 307). Moza, muchacha. � Espilu artan mira zatez, / neskame engañadea. Lazarraga (B) 

1164vb. 

�3. (AN). Ref.: BU Arano; Gketx Loiola. "Neskame, gancho colgante del llar" BU Arano. "Zartana, es el 

tamboril lleno de agujeros donde se asan las castañas, colgándolo del neskame del llar" Ib. 220. "Trébede, 

trípode (AN)" Gketx Loiola. v. neska (3). 

- NESKAME-ATEZAIN. Portera. � Neskame atezaia an sortu zan eta Pedrori galdetu zion: Zu ere Preso onen 

ikaslea etzera? Lard 447. Itzegin zion neskame atezaiari. Ir YKBiz 474. 

- NESKAME-MORROI. (Pl.). "Neskame-morroiak (G-to), los criados; litm., criada y criado" A. v. MORROI- 

NESKAME. � Anttoni, Joxe-Mari: Neskame-morroiak. Moc Damu 4. Patxikok orduan, txaloka neskamemorroiai 

ots eginta, agindu auxe eman zien [...]. A Ardi 69. 

neskamekintza (Lar, Añ (G, AN)). � "Servicio, estado del que sirve, [...], neskamentza, neskamekintza" Lar. v. 

neskametza. 

neskamentza. v. neskametza. 

neskametu. � Hacer de criada, servir. � Bi gazteek ar dute mâiaren burua, / ez da au neskametzeko neskaren 


mende. 

971


ordua. "Día de servir como criada". Or Eus 145. 

neskametxo. � Dim. de neskame. � Gaisoak uste zukeen hura bere neskametxo bakartzat edukitzekotz bidali 

zuela atsoa! Mde HaurB 87. 

neskametza (G-to ap. A Apend; A Morf 83 (G)), neskamentza (Lar). � Oficio de sirvienta. "Servicio, estado del 

que sirve" Lar. "Servicio de muchacha (G-to). Neskametzan izan" A Apend. � Neskametzeari betiko itxi. Ag Kr 

165. Berak neskametzan edo ikasia ezin zitekean izan itz-tankera ori, zeren bere aizpak ere, tankera bera zuten. 

EG 1957 (1-2), 95. Anairik zarrena laister ezkonduko da etxera. Arrebak, neskametzara. Alzola Atalak 69. 

Neskametzan zebilen emaztea, alaba berriz aurtzai edo zeukan nonbait. MEIG IX 98. v. tbn. MAtx Gazt 81. 

neskanegun. v. neskenegun. 

neskaño. � Dim. de neska. v. neskatxo. � Neskaño gaxoa! TAg Uzt 129 (v. tbn. 281). Neskañoetan ederrenak 

eta tolesgabeenak esnatzen dute bizikien urietako piztitzarren iretsibearra. Ib. 53. 

- NEXKAÑO. (Forma con palat.). � Nexkañoari kokots azpiko xapian Lurdeko medaila bat ixpilinga batez lotu 

zioten. Herr 18-6-1959, 2. 

neskaso (BN? ap. A; O VocPo, SP, Dv, H). � Virgen, doncella. � Neskaso bat amatako, / Galileako / 

Nazareten hazia. O Po 55. Neskaso gurbil orde, ergel aunitz / ez bait-nituke nai andre. "Vírgenes". Or Eus 253. 

neskatari. � Mujeriego, aficionado a las muchachas. v. neskazale. � Muthil neskatari alfer bat da hori! Larz 

Iru 22. 

neskatasun. � Virginidad, doncellez, pureza. v. neskakunde, neskaxtasun. � Ez zezakeala zapuztu bere 

neskatasuna. Etxde JJ 100. Neskatxak, adiskideekin yoanda, bere neskatasuna mendietan deitoratu zun. Ol Iud 

11, 38 (Dv dontzellatasuna; Ker neska geratu). 

neskateko (B, BN-ad), neskatiko (AN-5vill-burg, B). Ref.: A; EI 70; Echaide Nav 230; EAEL 38; Izeta BHizt2 

(neskatiko). � "Muchachita" A. "Niña. Batugu etxean bi neskatiko ta mutiko bat" Izeta BHizt2. "Neskatiko, 

neskatxa (AN-5vill)" (Comunicación personal). 

neskatero (AN-gip ap. Gte Erd 16). � Mujeriego. "Oso gizonzalea da (G-azp), neskatero (AN-gip), [...], 

emaztekaria (BN-arb)" Gte Erd 16. 

neskatiia. v. neskatila. 

neskatiko. v. neskateko. 

neskatila (V, G-azp-to, AN-ulz, BN-baig-lab, S; Lecl, Gèze, Dv (S), H; -illa Mic 8r, Lar, Añ, Izt 76r, Dv (V), H, 

A Apend, Zam Voc), neskatil (V-ger-ple-m-gip, AN-ulz), neskatiia (S). Ref.: A (neskatilla); EI 70 y 307; Iz 

ArOñ y Etxba Eib (neskatilla); Holmer ApuntV (neskatil); EAEL 38; Elexp Berg (neskatilla). � Tr. Propio de las 

tradiciones vizcaína y suletina desde el s. XVII; se documenta tbn. en algunos autores guipuzcoanos modernos y 

en Goyhetche (200), Hiribarren (Esk 108) y Bordel. La forma general es neskati(l)la. Hay ejs. de neskatil en 

Arriandiaga, Jautarkol (Biozk 37), Lauaxeta (BBa 74), Labayen (EEguna 100), Etxaide (JJ 94) y Gaztelu, y 

ambas formas en Enbeita, Bilbao, Oskillaso, N. Etxaniz y Zaitegi. En DFrec hay 15 ejs. de neskatil(l)a. 

�1. Muchacha, moza, chica; niña. "Neskatila bat, neskatxa bat egin da, elle est devenue (faite) grande fille" H. 

"Es diminutivo de neska" A. "Neskatillia, de 10 a 12 años" EI 70n. "Fille, à partir de quinze ou seize ans" Lrq. 

"Jerusalem-go neskatilla zintzuak!" Etxba Eib. v. neskatxa. � Bear da jakin eranzuten iteundu dakionean 

gizonari, andreari, mutilkoari edo neskatilleari. VJ 4. Neskatila birjina edo alhargün xahü bat. Bp I 98. 

Mithilkoak eta neskatilak berhezirik. Ib. 24. Neskatilla serbitzari baten testiganzia ezta asko. Mg PAb 80. Asten 

dira dantzan gabaz neskatilla ta mutill. JJMg BasEsc 109 (133 neskatila). Sarthü zen Jesüs, hartü zeion eskia eta 

jaiki zen neskatila. Ip Mt 9, 25 (Ur (V), Ker neskatilla; Lç, He, TB, EvL, Echn, Ur (G), Ol, BiblE neskatxa, 

Samper nexkato, Hual nexkaxe, Dv, Leon, Or (h)aurra, SalabBN nexkato gazte). Mutilla al da? Neskatillia? Zer 

izen ipiñi biar xaue? Ag G 71. Milloi bi laurleko / beraz dituan neskatilla bat / nai neukek emaztetzako. Enb 181 

(153 neskatil). Emakumeen antzak jadanik ikasiak zitukeen neskatila bat. Mde HaurB 17 (Pr 146 neskatilla). An 

egoan, leen esan dogunez, neskatilla sail ikusgarria. Erkiag Arran 41. Biar goizean urkatuko dogu neskatil ori. 

Bilbao IpuiB 157 (211 neskatilla). Judear neskatil [...] / zagozte auzoetan, / ez egin otsik gure atean! "Ninfas de 


mende.


Judea". Gazt MusIx 187. Mari Asun eban izena ta neskatilla egiña egoan ordurako. Erkiag BatB 69. Onela ari 

ziran bi neskatil gazte, maixiaketa bizian. NEtx LBB 145 (Antz 9 neskatilla). Gero igiri deu(e)la atea, neskatilak. 

Holmer ApuntV ASJU 1969, 182. Gazteria lot dadila / Potiko ta neskatila / adinekuekin batian. Casve SGrazi 

76. 

v. tbn. Mercy 34. Astar II 136. Zav Fab RIEV 1907, 539. AstLas 13. DurPl 74. Etch 372. ChantP 44. AB AmaE 

188. Azc PB 181. Itz Azald 107. Xikito 10. Echta Jos 209. A Ardi 52. Garit Usand 48. Const 42. Altuna 39. Kk 

Ab II 186. Alz Bern 66. Otx 78. Zait Sof 55. Arti MaldanB 205. Osk Kurl 48 (49 neskatil). Alzola Atalak 74. Uzt 

Sas 188. 

� (Usado para expresar el sexo de la recién nacida). � Mutilla al da [aurtxoa]? Neskatillia? Zer izen ipiñi biar 

xaue? Ag G 71. 

� (Mg PAbVoc 226, Mg Nom 67 (V)). Virgen, doncella. � Ehün neskatila bere / zerbütxüko ükhen zütian. 

"Vierges". Xarlem 1511. Neskatilla garbi ta bakartade zaliai. CrIc 79. Neskatilliak urten lei nora nai bere ule 

trenza ederragaz, baña ez neskiak. Aituko dozu onenbestegaz. Mg PAb 54. Neskatilliaren izenak, [...], beragaz 

dauka errespetua, modestija, onestidadia ta lotsoorra izatia. fB Olg 50. Jaungoikoak Gabirel aingerua Nazaret 

deritxon Galileako urira bialdu eban, neskatilla (birjiña) bategana. Ker Lc 1, 27 (Lç, He, TB, Dv, Brunet, Leon, 

BiblE birjina, AG 1461 neskutz, Ol neskatx, Or neskatxa, Arriand neskatil neskutz). 

� (Empleado como vocativo). � Neskatilla, ekarri egiguzuz topinian ikusi ditudan arbi, aza ta okelia erretillu 

baten. Mg PAb 54. Erdu ona, Txomintxu, / erdu, neskatilla, / ariñ kaderak, txutxu, / Jesusaren billa. Echag 28. 

Zoaz aurreragoxe, neskatil, zoaz, zuk baitakuzu. Zait Sof 110. 

�2. "Neskatilla (BN-baig), muchacha de mala conducta" A. 

- NESKATILA GAZTE. Muchacha, moza, chica joven. v. NESKA GAZTE. � Neskatilla gaztia, bere Aita 

onaren etxian eguan artian, seguru egon zan. fB Ic II 275. Arañeko süjeta, ororen lilia, / neskatila gaztetan 

parerik gabia. 'Jeunes filles'. Etch 688. Tenploan harekin bizi ziren neskatila gazten artian, ümilena zen. Ip Hil 

58. Neskatilla gazte liraiñak. Erkiag BatB 134. Agur jaun anderiak, / berheziki neskatila gaztiak. Casve SGrazi 

26. v. tbn. Astar II 150. Bordel 171. Ag Kr 52. Echta Jos 314. Enb 120. Mde Pr 155. 

- NESKATILAKAN (Dv). (Andar...) con las chicas, detrás de las chicas. "Neskatilakan ebilte, aller après les 

jeunes filles" Dv. � Gazte nintzanian, hogoi urthetan, / ardüra nindabilan neskatilakan. Etch 396. Neskatilakan 

ere ez dü parerik / ez eta neskatilek eztoie eztarik. Ib. 396. 

- NESKATILA-LAGUN. Amiga. � Eladiren neskatilla laguna ikusi eban Josetxok. Echta Jos 198 (v. tbn. 213). 

- NESKATILA-MUTIL. (Pl.). Chicas y chicos, muchachas y muchachos. � Zer esan [...] danza naastu ta 

neskatilla mutillen artekuen gañian? Mg CO 134. Da pelleburuba, neskatilla mutilak alkarregaz berbaz denpora 

luzian egotia. Astar II 152. 

- NESKATILA OTSEIN. Criada, sirvienta. � Neskatilla otseiñak ostuteko ekanduba badauka, botaten da arin 

onian. Mg CO 140. Etxe seme batek daukala okasino dongia neskatilla otsein edo serbietan bertan daguanaz. 

Ib. 122. Neskatilla otsein ollar-iltzallak. Zav Fab RIEV 1907, 96. 

- NESKATILATAN. Durante la juventud, en los años mozos (de una mujer). � Neskatillatan garbi ta honestia 

izan dana, gero bere garbi ta leijala oi da. JJMg BasEsc 123. Ori neskatilletan be andra bat zan. Zam Man 58. 

Neskatillatan artu nai die / neska eldueiri gaiñak. And AUzta 119. 

- NESKATILA ZAHAR (S ap. EI 70n.). "Neskatila zaharra, equivale a mutxurdina" EI 70n. v. neskazahar. 

neskatilakari. "Neskatillakari (Sc), mujeriego" A. 

neskatilakote. "Neskatillakote, intermedia entre neska y neskatilla. Desde los 13 (inclusive) hasta los 18" Iz 

ArOñ. 

neskatilatto, neskatiltto. � Dim. de neskatila. � Edurne ta beste neskatiltto batzuekin maiz egiten zuan 

jolasean Patxik. Osk Kurl 39. 

neskatilatxo, neskatilatxu. � Dim. de neskatila. � Umetan egin oi dira loikeria ez gitxi, edo mutiltxoak 

mutiltxoakaz edo neskatillatxoak alkarregaz edo aek oneekaz. CatBus 50s. Zerdeñan bizi zan amabi urteko 

neskatillatxu bat. Ur MarIl 105. Zaarrena zazpi-zortzi urte-inguruko neskatillatxu bat zan. A BGuzur 108. Begiz 

jota daukat nik guretzat ondo datorren neskatillatxu bat. Ag Kr 72. Geldokiyan ebizan atzera ta aurrera 12-14 

urteko neskatillatxuak. Kk Ab II 161. Aetariko egun batean, neskatillatxu gazte dotore ta pertxenta bat eldu zan. 

Erkiag BatB 73. Orduko eztaiak mutikotxu-neskatillatxuak bizi guztiko eukitzen zuten gogoan. And AUzta 70. v. 

tbn. Echta Jos 86. Neskatillatxu: Mg CO 158. 

neskatilaxkot. "Neskatillaxkot (S), muchachita" A. 

neskatiltto. v. neskatilatto. 


mende. 

973


neskato (G, AN-5vill-ulz-egüés-erro-ilzarb-olza, L-sar, B, BN, Ae, Sal, S; Lcc, Volt 117, SP, Urt II 80, Ht 

VocGr, Lar, Añ (AN), Lecl, Arch VocGr, VocBN, Gèze, Dv, H (BN, S), VocB, Zam Voc). Ref.: Bon-Ond 152; 

A; EI 70n; Lrq; Echaide Nav 231; Iz Ulz; CEEN 1969, 211; Izeta BHizt; Gte Erd 230. �1. Criada, sirvienta. 

"Zure neskato!, votre servante! (formule de salutation)" H. "Nere ama Arotzenean egon zen neskato" Izeta BHizt. 

"Neskatoa, neskamea (AN-5vill)" (Comunicación personal). Cf. nescato en la onomástica aquitana. v. mirabe, 

neskame. � Tr. Documentado en textos septentrionales desde Leiçarraga. Se encuentra tbn. Lazarrraga, en Inza 

(Azalp 127) y en Orixe (Aitork 116). En DFrec hay 30 ejs., correspondientes a las dos primeras acepciones. � 

Eztuk guthiziaturen eure hurkoaren emaztea, ez muthilla, ez neskatoa, ez idia, ez astoa, ez haren den gauzarik 

batre. Lç Ins D 7v (v. tbn. el mismo ej. en Zerb IxtS 38). Erran ziezon Pierrisi neskato borthalzainak. 

"Chambrière". Lç Io 18, 17 (He, TB, LE, Dv, Leon neskato; Ol, Or, Ker, BiblE neskame). Mutil-neskatoz 

lenaengoa / bete bear dau etsea, / oi eta aen gobernatzeko / bear dau andi mañea. Lazarraga 1196r. Neskatoa ez 

motila, ez aberatsa ez kiskila. 'Serviteur ni de servante'. O Pr 333. Huna ni Jaunaren neskatoa egin bekit zure 

hitzaren arauera. SP Imit IV 17, 2 (Ch, Mst, Ip, Leon neskato; Ol, Pi mirabe). Ordian dükezü arima bürzagisa 

eta gorpütza neskato. Tt Arima 85. Jainkoaren neskato zela. CatLav 387 (V 186). Zure zerbütxariak, (N... zure 

neskatuak). Mercy 21. Huna Jaunaren neskatoa, egin bekit Zure hitzaren arabera. CatLuz 40 (tbn. en EZ Noel 

43, Bp I 133, Ip Hil 71, Jnn SBi 46 y CatJauf 7). Neskato bat da barnerat jiten: Adio ene jaunak. "Une servante". 

Arch Fab 223. Atso batek bazituen bi neskato berekiñ, / iruten hari zitzaizkon, biak abillak berdiñ. 

"Chambrières". Gy 77. Hainitz hedatzen ere hiri goibelerat, / yaun zenbeiten neskato arrai higatzerat. Hb Esk 

182. Jainkoak sendatu zuen Abimelek eta haren emaztea eta haren neskatoak. Dv Gen 20, 17 (Urt, Bibl neskato; 

Ur, Ol neskame, BiblE mirabe). Neskato xoil baten aintzinean ahalkatu zen Apostolu handia, Jesusen dizipulu 

izaiteaz! Lap 257 (V 117). Bereterretxek oheti / neskatuari eztiki: / abil eta so egin ezan / gizonik denez ageri. 

Balad 79 (tbn. en ChantP 212 y Or Eus 16). Eretan zagon neskato, laborari etxe batetan, Santa Grazi 

Gillemeneko neskatila eder bat. Const 42. Maria, andre Margaitaren neskatoa. Barb Sup 151. Jauregiko bi 

neskatoek. Lf Murtuts 29. Rebeka eta haren neskatoak jeiki ziren. Bibl Gen 24, 61 (Urt neskato; Dv neskatxa, 

Ur, Ol, Ker neskame, BiblE mirabe). Neskatorik merkeena, etxeko andrea (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1708. 

v. tbn. Gç 36. Lg I 247. Egiat 173. Monho 150. Dh 273. AstLas 72. MarIl 65. Jaur 350. Etch 244. CatS 101. Zby 

RIEV 1908, 212. Arb Igand 69. UNLilia 3. Prop 1906, 132. 

�2. (V-arrig, AN, L-arcang, BN, Ae, Sal, R; Lcc, Mic 8r, Añ, Izt 76r, VocBN, Dv (BN), H, A Gram 55). Ref.: 

VocPir 149; A; EI 70 y 307; A Aezk 294; ContR 521; Echaide Nav 230; Iz R 310; CEEN 1969, 211; EAEL 38. 

Muchacha, moza, chica joven. "Schatuwa ne tu so gausa moissa, schoin junfrau kumpt bij mich slaeffen 

(hermosa joven, venid a dormir conmigo) (1499)" TAV 2.2.18. "Mozuela" Lcc. "Moza [...], y si es ordinaria, 

neskatoa, neskatzarra" Añ. "Muchachona" Ib. "(BN-bard), mutikua y neskatua hasta casarse" EI 70n. "Cuando 

decimos neskato se da a conocer muchacha (neska) grande y sin remango" A Gram 55. v. neskatxa. � Tr. 

Documentado al Norte desde Leiçarraga y al Sur desde el s. XIX. � Ilkhi zedin neskato bat behatzera, Rhode 

deitzen zenik. "Fille". Lç Act 12, 13 (TB neskato; He, Dv, BiblE neskatxa, Ol, Ker neskame). Othoitzean zegoela 

/ neskato debot bati / gorputz saindu hek non ziren / zioen irakatsi. EZ Noel 170. Neskato bat, kopetaren 

edertzeko, xerloak goiti thiraturik, penatzen zela. Ax 516 (V 332). Neskato edo emazten bortxazaliak. FPrS 26. 

Heldu dela emazte edo neskato baten beharrietara. SP Phil 303 (He 304 neskatxa). Neskato haur gaixoen 

arimen galtzea baizik gogoan ez dutelarik. HU Zez 105. Jente biardunen neskato guziuak faiten dra Frantziara 

negu guzuko espartinan trabajatra. Mdg 137. Neskato begi baltz ederra ta biotz samurra. Echta Jos 81. 

[Manuel] Isabelekiñ ezkondu zan, Isabelek neskato gizen sendo bat eman zion. Ag G 366s. Hogoi-ta lau 

urthetako neskato batekin. Ox 203. Neska ta neskato alaiek belardia eskuaretzen ari dire. 'Des enfants, des 

jeunes filles'. Or Mi 108. Hainitz muthil eta neskato. Zerb IxtS 31. "Besteak bezalako" neskato bat ez zen ezkero 

bere etseko andretzat hartu zuen egunetik. Mde HaurB 86. Ofizinan berriz, [...] neskato bat eukitzen ei eben. SM 

Zirik 106. Haurra mutikoa ala neskatoa izan zenik ere etzuten enteratu. Arti Ipuin 77. Neskato bat zira eta 

esperantzetan gertatu zira, haur beharretan. In Xa Odol 341. 

v. tbn. Zav Fab RIEV 1907, 539. Elzb Po 183. Ip Hil 162. Azc PB 325. Zam RIEV 1907, 425. JE Bur 25. Altuna 

21. Kk Ab II 35. Zub 73. Enb 145. TAg Uzt 254. SMitx Aranz 218. Etxde JJ 94. Erkiag Arran 19. JEtchep 15. 

Osk Kurl 47. Alzola Atalak 39. ZMoso 53. Lf in Casve SGrazi 11. 

�3. "(L-côte, BNc), muchachita" A. 

�4. (R-vid ap. A). Soltera. � Arrebak, Sol, Aurora y Diana, ya bordaltu drenez ala neskato dauden. Mdg 143. 

�5. (BN-baig, S-saug). Ref.: Lh; Satr VocP. "Suspension pour crémaillère" Lh. "Instrumento de hierro que sirve 

para sostener los pucheros sobre el fuego a la altura deseada" Satr VocP. v. neska (3). 

- NESKATO GAZTE (L-arcang; gaste BN-arb-baig). Ref.: EI 70n. Moza, muchacha, chica joven; niña. "Mutiko, 

neskato gaztia, de 7 a 15. [...]. Mutikua, neskato gastia, 20 años" EI 70n. � Neskato gazte eder eta iguzkia baino 

argiago bat. SP Phil 176s (He 179 neskatxa gazte). Behin bazen neskato gazte bat ezkondu nahia, ez ahal 

baitzen bakarra! HU Zez 36. Zerbitzaritzat haatik neskato gazte gurbil, eder, mathela gorriño bat. JE Ber 35. 

Neskato gazte batekin (15 urte du) ukhan ditudan "har-emanak" ditu oinharritzat. Mde Pr 199. v. tbn. Ox 206. 

JEtchep 21. Larz Iru 20. � (Con palat.). � Eskia hartu zakon eta nexkato gazte hori yeiki zen. SalabBN Mt 9, 25 


mende. 

974


(Ip, Ur (V), Ker neskati(l)la). Berthutea eta lana han ikhasten dituzte nexkato gaztek. Laph 238. Bi nexkato 

gazteekin bizi zen tratulari bat. "Jeunes filles". Ardoy SFran 187. v. tbn. Or QA 103. 

- NESKATO-MUTIKO. (Pl.). Muchachas y muchachos; niñas y niños. � Erriko neskato mutikoak, adurra 

dariuela ta otzaretako gozoak begiakaz jaten. Ag Kr 46. Baiatorkoz atsuari neskato-mutiko bi. Kk Ab II 157. 

Euren neskatomutikoak eskolea auzotegien bertan eukitearren. Akes Ipiñ 10. Ipiñeburuko neskato-mutikoentzat. 

Ib. 9. 

- NEXKATO (AN, BN, Sal, R), NEXKATTO (AN-gip). Ref.: VocPir 147; A (neskato, nexkatto); EI 70n.; 

Gketx Loiola (izpiritu); EAEL 38. (Formas con palat.). a) Chica joven, adolescente; niña. "Fille, petite fille" 

VocPir 147. "Muchachita" A. "Izpiritue badiduri eztuela xotille nexkato orrek (AN)" Gketx Loiola (s.v. izpiritu). 

� Entzun dut engoitik, / nexkatuak dabiltzala / mutilen ondotik. // Nexkatuak gerlan ta / mutillak pake, / 

amorante solasa / dabilate merke. Bordel 170. Apostolua ikhustean, nexkatoa oihuz hasten da. Laph 217. 

Nexkato larri bat zitzautan, bainan ona ene alderat ezin gehiago. JE Bur 12. Azkenian bere begiak finkatu zituen 

auzoko nexkato adin batetako plantako batian. Zub 87. Ahalge arazten duk, gaixo nexkatoa, erran zuen 

Etxebarnek. JEtchep 100. Nexkato hetarik bat berekin nahi duela ganbaran! "Jeune fille". Ardoy SFran 187. Bi 

haur ukan zituen, biak nexkatoak. Ib. 58. Horra hor bertze etxe bat, seroratei-ondoan / nexkatontzat zuk egina. 

Xa Odol 158. v. tbn. Samper Mt 9, 25. Ox 171. Or Aitork 226. b) (G, B, BN, S). Ref.: A (neskato); Giese CasaS 

12. Criada. c) (S). "La manija que se cuelga a dicho gancho para tener una olla sin asa: nexkatua, la criada (en 

Francia llaman a este objeto 'servante, chambrière, cuisinière, donzelle, meschine')" Giese CasaS 12. d) "(R-vid), 

soltera" A. e) "(L-côte, BNc), muchachita" A. 

1 neskatoko (AN, BN-ad; H (BN)). Ref.: A; EI 70; EAEL 38. � Muchacha, moza. "Gure neskatokoa egorriko 

diogu lagun, nous lui enverrons notre fille pour aide (BN)" H (s.v. neska). "Mutiko, neskatoko gaste, de 10 a 30 

años" EI 70n. � Hirur muthiko eta hirur neskatoko, / haurrik aski badute aisa bizitzeko. ChantP 264. Kanpora 

emana izan zenean yendea, sartu zen eta artu zuen eskutik. Eta neskatokoa yeiki zen (Mt 9, 25). Echn in Bon 

OOV II 106 (Ip, Ur (V), Ker neskati(l)la). Neskatokoa heldu da ixil-ixila berehala aitari obeditzeko. HU Zez 

148. Neskatoko hitzemanak hainitz linburkari. Zerb GH 1936, 309. Erradazue zonbat neskatoko zirezten 

herrian? Lf Murtuts 44. Goldeari gindax bat lotzen dute eta neskatoko batzuek tiratu behar. Herr 13-11-1958, 1. 

v. tbn. BOEans 242 (B, 1791). Elsb Fram 82. Herr 18-4-1963, 4. 

- NEXKATOKO, NEXKATTOKO. (Formas con palat.). � Nexkatoko menditarra, / hirirat, othoi, ez lerra. Ox 

106. Nexkattokoa kokorika zagon xoko baten. Herr 17-12-1959, 4. 

2 neskatoko. "(L), état de servante" Lh. 

neskatotto. � "Tal vez se deba también a la fosilización del diminutivo to de neskato el uso que con este 

vocablo se hace del doble diminutivo tto: neskatotto" A Morf 22. � Neskatotto bat zian, aitak hartu 

ordin / eni dolu zeitala, erakasten beitzin / hura beinin maithatü, bien zori gaitzin. 'Une petite servante'. Etch 

178. 

neskatotu. � Crecer, hacerse mayor (ref. a una niña). � Laztantxu aundiagotzen, neskatotzen zijoan neurrri 

berean, mundua ezagunagotzen zijoan. Alt LB 21. 

neskatotxe (BN ap. A), neskatoxe (BN-mix ap. A). � "Muchachita" A. � Ez eztupa itxindien aldean. Ez 

neskatotxea motil gazteen artean. O Pr 158. Neskatoxia irrioi, Petikora ziri koi. Saug 166. Eztea oraino berze 

lüxüriaren kausa bat neskatoxendako? CatLan 115. 

neskatotxo (Urt). �1. (Dim. de neskato 'criada, sirvienta'). "Ancillula, neskatótxoa, neskatxátxoa" Urt II 81. �2. 

+ neskatotxu. Dim. de neskato 'muchacha, moza'. � Neskatotxo aberats, ondo jantzia ta obeto apainddua. Echta 

Jos 103 (v. tbn. 81). Amar-amabi urteko neskatotxo, Kosepan alabea. Ort Oroig 65. v. tbn. A EY IV 231 (V-arr). 

SM Zirik 118. Neskatotxu: Enb 143. 

neskatotzar. "Mocetón [...], si es hembra, neskatxa-, neskatotzarra" Añ. 

neskatozahar. "(L), vieille fille" Lh. 

neskatxa (V-arrig-och-m-gip, G, AN, L, BN, Ae, S; SP, Urt Gram 27, Lar, Mg Nom 67 (G), Añ, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, H, VocB), neskatx (AN-5vill-ulz), neskatxi (V; Añ), neskatxe (AN-larr-ulz), neskax(a) (AN-larr- 

5vill-araq, L, B, BN), neskaxe (AN-araq, R-vid-is), neskaxi (R-is-uzt), nesketxe (AN-araq). Ref.: VocPir 147; A 

(neskatxa, neskatxi, nerabe); Lh (neskaxa); EI 70 y 307; Echaide Nav 230; Iz R 293 y 310; Etxba Eib; EAEL 38; 


mende. 

975


Gte Erd 231. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos a partir de Leiçarraga, excepto en la tradición 

suletina, en la que sólo hay un ej. de Sauguis (neskaxe). La forma general es neskatxa; hay neskatxi en Zavala y 

nexkaxe en Hualde. En DFrec hay 31 ejs. de neskatxa. 

�1. Muchacha, moza, chica; niña. "Le G dit à l'indéfini tantôt neskatx et tantôt neskatxa" Dv. "Neskatila bat, 

neskatxa bat egin da, elle est devenue (faite) grande fille" H. "Nerabe-jentea edo morroiñak eta neskaxeak (Rvid), 

la juventud o los muchachos y las muchachas" A (s.v nerabe). "(L-arcang), mutila, neskatxa, de 15 a 30" EI 

70n. "Néskaxi ñótto káu, esta chica pequeña" Iz R 310. "Antxe ikusi nuen / neskatxa bat dantzan" Etxba Eib. Cf. 

VocNav s.v. nescacha. v. neska, neskatila, neskato (2). � Ekharri izan da haren burua platean eta eman zekión 

neskatxari eta hark presenta ziezón bere amari. "Fille". Lç Mt 14, 11 (He, Dv, Echn, Ur (G), Ol, Leon, Or, 

BiblE neskatxa, Hual nexkaxe; Ip, Ur (V) neskatil(l)a, Ker neska). Neskatxá ezta hil, baina lo datza. Lç Mc 5, 39 

(He, Leon, BiblE neskatxa; TB haur xume, Dv, Ol, Or nexka, Ker neskato). Jende onak, othoi, entzun / zatzue 

gure hitzak, / ez gaitzatzuela arbuia / zeren garen neskatxak. EZ Noel 33. Neskatxa dantzari bati. Ax 258 (V 

172). Ago neskaxia ago, ukhanen dun haritz edo phago. Saug 34. Morroin, neskatxa, bai senton / eta berze 

guztiok. Hm 98s. Ala neskatxa ttipito hau, / neskatxa hagitz argia! Gç 132. Mutilak libre, neskatxak eurak paga 

dezeela danzea. Acto 86. Edergarriz betea bizi zen Dama ta neskatx arroa. Mb IArg I 205. Tenta bidean 

arkitzen dan edozein neskatx. Mg CC 164. Begira, neskatx ta mutill gogortuak elkarrekin eratzotzen dituzun? 

AA II 83. Ez du aitortuko neskatxakiñ edo mutillakiñ jolasean ibiltzeko egarri ta pasioa. AA III 631. Ai, ze 

polita! darauntso amari / neskatxi [sic] orrek urturik. Zav Fab RIEV 1907, 94. Fineesek il zuen neskatx lotsa 

galduko aren aita. Lard 105. Korrika joan zan bada neskatxa eta bere amaren etxean esan zuen aditu zuen 

guztia. Ur Gen 24, 28 (Dv, Ol, BiblE neskatxa; Urt neskatxa gazte). Neskatxa banintz eta majoa falta / 

ikhazkinik ezkontzaz ez niro trata. "Jeune fille". ChantP 92. 

� (s. XX). Neskatx batek baño geiagok egiten zion agur bizia, abegi esankorra. Ag G 138 (ib. 135 neskatxa). 

Garbia aur zanean, garbia gaztetan, neskatx zanean bezin garbia ezkondu ondoan. Inza Azalp 58. On izaitea 

aski du neskatxa batek, serora joan behar duela entzuteko. Barb Sup 53. Euzko-neskatxa erdeltzaliak / Txadin-en 

itzok zeuentzat artu. Enb 202 (tbn. 202 neskatx). Neskatxa da ta urdiñez / yantzita ziyoan. Ldi BB 56. Baziran an 

ere amaika neskatx apain. Ldi IL 67. Neskatx eder au andregai duzu? Or Eus 229 (63 neskatxa). Mutil eta 

neskatx, zar eta gazte, zure izena goresten dute. Or Aitork 173. Jaungoikoaren aurrean bearturik zegola orbandu 

ziñan neskatxa emaztetzat artzea. Etxde JJ 100. Neskatxak, adiskideekin yoanda, bere neskatasuna mendietan 

deitoratu zun. Ol Iud 11, 38 (Ker, BiblE neska). Ez ziarduan neskatxa arek bere amodioaren agerpena gordeten. 

Erkiag Arran 149. Neskatxa garbiak dira, / hemendik desagertu. / Ezta dontzelleziarik, / inundik urratu. Arti 

MaldanB 203. Neskatx bazera, jantzi zaite apain eta egoki. MAtx Gazt 80 (31 neskatxa). Naiadeak, dakigunez, 

ur gozo, ibai ta iturrietako neskatx babesleak ziran. Ibiñ Virgil 50. Dianeren ur-neskatx laguna. Dianek iturri 

biurtazi zun. Ib. 64. Neskatx ederrak utzi ditugu negar-malkotan gure zai. NEtx LBB 369 (199 neskatxa). Andere 

espos ohoragarri, / umila eta eztia, / orai artean neskatxa zinen, / orai zira emaztia. Mattin 77. Neskatxa aietako 

bateri. "Damas". Berron Kijote 55. Leturiak ongi ezagutu zuen neskatxa batenganako maitasun berorik ere ez 

zaio ernatzen. MIH 336. Zirku-gizon arlotea [...] eta etxekoek honi saltzen dioten neskatxa erdi inozoa. MEIG I 

173. Neskatxa ezkonberri bihurturik. MEIG VI 182. 

v. tbn. CatLav A 8v (V 9). Lg I 370. Mih 25. LE Matr6 261. Añ EL 1 135. VMg IX (91 neskatx). Dh 73. fB Ic II 

231. TB Mt 9, 25. Echag 224. AstLas 68. MarIl 84. It Fab 193. Izt C 28. Gy 121. Hb Esk 180. Dv LEd 253. Bil 

70 (106 neskatx). Aran SIgn 80. PE 57. Ud 115 (116 neskatx). Xe 167. Elzb Po 220. Sor AKaik 113. AB AmaE 

319. Bv AsL 102. Apaol 114. Elsb Fram 160. Jnn SBi 72. Zby RIEV 1908, 773. JanEd I 96. EusJok 148. Azc PB 

63. Moc Damu 16 (30 neskatx). Iraola 41. Balad 227. A Ardi 101. Noe 95. JanEd II 80. JE Bur 96. Ox 154. 

Jaukol Biozk X. Tx B I 171 (256 neskatx). FIr 158. Alz Ram 78. Lab EEguna 68 (100 neskatx). Ir YKBiz 206. 

Laux AB 72. TAg Uzt 282 (23 neskatx). Lf Murtuts 29. Leon Mt 9, 25. SMitx Aranz 190. JAIraz Bizia 46 (29 

neskatx). Munita 33. Zerb Azk 79. Mde Pr 87. Lek SClar 103. Txill Let 32 (29 neskatx). Basarri 139. And AUzta 

43. Osk Kurl 20. Larz Iru 110. Onaind in Gazt MusIx 206. Gazt MusIx 155. BEnb NereA 35. Salav 51. Etxba 

Ibilt 457. Uzt Sas 204. Xa Odol 322. Lasa Poem 80. Azurm HitzB 46. Lf in Casve SGrazi 12. Neskatx: Cb Eg III 

364. Arr GB 121. Urruz Zer 90. Zait Sof 96. Anab Poli 136. Gand Elorri 136. 

� (Usado para expresar el sexo de la recién nacida). � Batzuek dioe, aurrak sortzen danean bertan artzen duala 

anima [...]; besteak berrogeigarren egunean, mutilla bada, eta larogeigarrenean, neskatxa danean. AA II 118. 

Zabaletan beste aurtxo bat ez izatea, alaba, neskatxa. Ag G 67. Etxean aurra jaio zitzaien ta neskatxa zan. Ib. 

68. 

� (Como primer miembro de comp.). � Neskatxa arzaiñ debotak, / hunat laster egizue. Gç 78. Sentitu zan 

berriz ere atean soñua eta neskatxa-pillo bat asi zan kantatzen. Zab Gabon 44. Neskatxa mordo baten erdian. 

Apaol 123. Bilduko ziren herriko muttil ttipi eta neskatxa haur guziak heien inguruetarat. Elsb Fram VI. Zer 

ongia egin dezaketen elgarri, Goaña bezalako neskatxa multzo batek! Barb Sup 57. Maitetasun-azia, / ene 

udaberria, / neskatx-tankerakoa / ta urdiñez yantzia! Ldi BB 62. Neskatx-aizea buruan sar zaik / pinpirin agertu 

naiez. "Caprichos de muchacha". Or Eus 181. Neskatx-billera batean. EA OlBe 41. Neskatx abots bat. Mde Pr 

141. Gizaseme ta neskatx billera ikaragarria zegoan. Anab Poli 94. Nik ez dakit zer neskatx klase dan. Uzt LEG 

I 284. 


mende. 

976


� (Empleado como vocativo). � Zuk, neskatxa, Jaunak eta Eliz Ama Santak nai duen bezala, artu nai badezu 

ezkonzako Sakramentua. AA I 600. Ur piska bat eman / beaidazu, neskatxa, / nik edan dezadan. It Fab 235. 

Neskatxa, sinhez nazazu, / zoazi aitziñat, xuhurra baduzu. "La fille". Gy 200. Neskatx, jaiki zaite. Bereala jaiki 

eta ibilliari eman zion. Lard 391. Beraz, neskatxa, gazte denboran / gogorik ezta izandu? Tx B II 35. Neskatxa, 

iri mintzo natzain, yaiki adi. Ir YKBiz 99. Kaia matte dozu, neskatxa? "Mozuela". Laux AB 32. Eraztun batek 

bildu lezake, / neskatxa, zure gerria. Or Eus 143. Neskatxa, othoi emanen dautazu ur xorta bat edaterat? Zerb 

IxtS 21. Ezazu kemen, neskatxa! Biotz on! Zait Sof 17. Neskatxak, maite zaituztet / hamabortz urtheko neska / 

haur segailok. Mde Po 37. v. tbn. Xa EzinB 101. 

� Neskatxa zahar eta tzar harrek masakraaraziko du Suleau, bertze bost gizonekin. Elsb Fram 83. 

� Virgen, doncella. Cf. Or MB IX: "Nik ez dut oso baztartu Birjina; baña geienetan bildurrik gabe erabili dut 

neskatxa". � Neskatxa zenetik. He Lc 2, 36 (Dv neskatxa zelarik, Or neskatxetatik; Lç birjinitateaz geroztik). 

Luzaroan ezkontza-uztarriari lotuke neskatx iraun zunagandik. 'Virgen'. Zait Sof 143. 

� [Astere] burni-aroan, gizasemeek zegizkien gaiztakeriz lotsatua ortzira goratu omen zan, an Neskatx deritzan 

izar-moltzoa eraturik. Ibiñ Virgil 44. 

�2. (G-bet, AN-5vill-erro, B, BN-ciz-arb-lab, S; Dv (L-côte)). Ref.: EI 70n; Echaide Nav 231; Gte Erd 230. 

Criada, sirvienta. � Errebeka eta bere neskatxak iganik beraz kameluen gainera, jarraiki ziren gizonari. Dv Gen 

24, 61 (Ur, Ol, Ker neskame). Bera zala neskatxa, bera etxekoandra. AB AmaE 248. [Nagusia] zalako beti goix 

jagi zalea, / atsegintzen jakona neskatx langillea. Ib. 419. Irten-bezperan etxekoandreak gurasoen etxean 

bazkaltzeko baimena eman zion neskatxari. NEtx Antz 157. v. tbn. Iraola 113. 

- NESKATXA EGON. Estar joven, estar lozana. � Mikaelak ere ez du ezer galdu. Au bai dagoala neskatxa. 

Apaol 33. 

- NESKATXA GAZTE (Deen I 6). a) Muchacha joven, moza. "Soltera" Deen I 6. � Neskatxa gazte bizkaitarrek 

ezkon artean eztute buruko illea mozten, ez estaltzen. ES 110s. Neskatxa gaztea goazen lasterka. Urt Gen 24, 28 

(Dv, Ur, Ol, BiblE neskatxa). Neskatxa gaztek maitatu behar dute bakhartasuna eta erretiramendua. CatLav 389 

(V 187). Neskatxa gaste bat, iguzkia baiño distiantagoa. He Phil 179 (SP 176 neskato gazte). Hartu zuen eskutik 

neskatxa gazte hura eta neskatxa yaiki zen. TB Mt 9, 25 (EvL neskatxa gaste; Ker neskatilla). Siquem-ek 

Israeltar neskatx gazte au errian ikusi zuenean, gogoan sartu zitzaion. Lard 44. Neskatxa gazte bat besoetan 

estutzera. Apaol 114. Neskatxa gazte bat, Madaleina Chabri izena zuena. Elsb Fram 82. Mundakako emakume / 

neskatxa gaztea / edo eulea izaten da / edo ioskilea. Azc PB 236. Ara, neskatx gaztiak / zuentzat bertsuak, / 

bistan daukazkitenai / petxu ta besuak. Tx B II 106 (107 neskatxa gazte). Badakik, mutilletan ere, neskatxa 

gazteentzako bigunbera samarra nindukan. Ldi IL 18. Aurretik igarotzen zaizkion neskatxa gazteak tentatzen du 

bere griña. NEtx LBB 141 (Antz 55 neskatx gazteei). Amodioa nik ere badut / neskatxa gaztiarentza. Mattin 139. 

Neskatxa gazte-itxurak utzitzeko ordua baduzu. Zu ez zara neskatxa gaztea, emaztea zara, ama. MEIG IX 108. 

v. tbn. Lg I 222. VMg IX. AA III 532. Dh 55. It Fab 235. Hb Egia 73. Bil 104. Zab Gabon 85. Elzb Po 220. Arr 

May 178s. Arb Igand 141. Balad 221. Ag G 173. Barb Sup 60. JanEd II 23. Enb 181. Alz Burr 19. Lab EEguna 

70. Or Eus 58. JE Ber 94. Zerb IxtS 21. Mde Pr 333. And AUzta 119. Salav 82. Uzt Sas 240. Azurm HitzB 45. 

Neskatxi: Zav Fab RIEV 1907, 95. 

� (Con reduplicación intensiva de gazte). � Neskatxa gazte-gaztek ere, gogotik pairatu badituzte ifernuak 

asma-araz zetzaken thormenta gisa guziak. Dh 182. 

� (Con suf. dim. -txo). � Gizonakin ibilli gabeko emakume eta neskatx gaztetxoetatik ere ogeita amabi milla 

katibu eraman zituzten. Lard 105. � (Con suf. dim. -ño). � Arrigarria da, noski, gizon zentzundun batek, [...], 

neskatxa gazteño batekin gauzak ain burugabe erabilli nai izatea. TAg Uzt 193s. 

b) Criada, sirvienta. � Etxeko mirabe edo neskatxa gazte batek Monicaren aurkeria onen berri bazekien. Cb Eg 

III 365. 

- NESKATXA-LAGUN, NESKAX-L. a) Amiga. � Ekusiko du arako emakume edo neskatx ergel desonesta 

ark, nola dijoan eskuiera doatsuen artera urlia bere neskatx-laguna. AA III 541 (v. tbn. 528 neskatxa-lagun). 

Gorde zaitez, Maitetxo [...] / baiña jo, ugarte arrotz, / deslai doanaren neskatx-lagunak. Onaind in Gazt MusIx 

206. Indar neskax-lagunak! Or in Gazt MusIx 199. Neskax-lagunak dira / izaro galduetan / dabillanaren billa. 

Id. ib. 199. b) "(B), compañeras de la esposa cuando se casa" A. 

- NESKATXA-MUTIL. (Pl.). Muchachas y muchachos, chicas y chicos. � Ez joateko dantza naastu ta neskatx 

mutillen artekoetara. Mg CC 144. Begira, gaizki bizitu ziñan urte aetan sarritan joaten ote ziñan festetara, 

eztaietara edo neskatxa mutillen batzarreetara. AA II 142. Lau illobatxo gazte / nik nere etxian, / neskatxa 

mutillakin / zeuden sukaldian. JanEd I 108. Elgoibarko Azkaraten, / neskatx-mutillak zesto baten, / atso-agureak 

beste baten. JanEd II 52. Iñolaz ere ezin lezazke ontzat eman neskatx-mutillen goizegiko artu-emanak. MAtx 

Gazt 34. � (Con suf. dim. -txo). � Auzokoetako neskatx mutiltxoak alkarrekin genbiltzanean. Mg CC 177. 

- NESKATXA-SAIL. "Grupo de muchachas" A Apend. 

- NESKATXETARA (AN-gip), NESKAXTARA (AN-5vill). (Ir) donde las chicas. "Igandeetan neskatxetara 

joaten gara (AN-gip), neskaxtara (AN-5vill)" Gte Erd 65. v. NESKATARA. 

- NEXKATXA (L-côte), NEXKAXA (G-nav), NEXKAXE (R-vid). Ref.: A (nexkaxa); EI 307. (Formas con 

palat.). Muchacha adolescente; niña. � Saindutzat zagokaten nexkatxa batek zion [...]. Laph 48. Eskutik artu 


mende. 

977


zaun eta nexkaxia azkatu edo txutitu zen. Hual Mt 9, 25 (Ip, Ur (V), Ker neskati(l)la). Oroitzen zituan [...] 

nexkatxak Urkiolan esan zizkion itz zoragarriak. Ag G 243s. Hiretzat dituk irriak, soak, / nexkatxek hiri beren 

besoak. Ox 114. Horra nun nexkatxa boz bat airez aire doan. Iratz 58. Xabier-en eriotz-berriak zizta zuan 

zorrotz nexkatxaren biotza. NEtx Antz 158 (v. tbn. LBB 132). 

neskatxar (S ap. Lrq y EAEL 38). � "Fille depuis huit à quinze ans environ" Lrq. "Hijo hembra" EAEL 38. 

neskatxatxo. �1. Dim. de neskatxa 'muchacha, moza'. � Sei urte etzituen neskatxatxo bat ikusi det. Cb Eg I 8. 

Mutiltxoak mutiltxoakin edo neskatxatxoak neskatxatxoakin. Mg CC 163. Deritzat enzuten nagoala mutiltxo, 

neskatxatxo ta nekazari askoren farra ta algara gozoak. VMg XI. Artuko du neskatxatxoren bat eskutik eta 

esango du, au nere alabatzat ezagutuko det onezkero. Izt C 241. Jenobebak [...] kart au eman zion neskatxatxo 

ari. Arr GB 33. Ai kondesa naizen bezela baserritar neskatxatxo bat banitz! Ib. 19s. �2. "Ancillula, neskatótxoa, 

neskatxátxoa" Urt II 81. 

neskatxatzar. "Mocetón [...], si es hembra, neskatxa-, neskatotzarra" Añ. 

neskatxe. v. neskatxa. 

neskatxekari. "(R), mujeriego, hablando de muchachas" A. 

neskatxi. v. neskatxa. 

neskatxo (V-och ap. A; H (G, s.v. neska)), neskatxu (Vc ap. A). � (Dim. de neska). "Fille déjà grandie, fille 

faite" H, que cita a Lardizabal. "Muchachita" A. � Roda zeritzan neskatxo bat atera jatsi zan, nor ote zan 

ikustera. Lard 504. Zu neskatxo polittori bakit nungoa zarean. Echta Jos 59. Nik bezin ondo dakizu zuk, 

neskatxoa, olloa arraultzetik sortzen dala. Inza Azalp 35. Geure neskatxu gorriskea / zetan agon eguzkittara? 

Laux AB 17. Neskatxok, asko galtzen degu gezurrezko jolasetan. NEtx LBB 134. En DFrec hay 2 ejs. de 

neskatxo. v. tbn. Enb 164. TAg Uzt 14. Zait Sof 153. Neskatxu: Kk Ab II 36s. � "Vierge, pucelle" Dv (s.v. 

neskaso), que cita a Oihenart. � Onhets nezan gure atsoa, iduri zekidan neskatxoa. "Pucelle". O Pr 368. � (Con 

palat.). � Ez mutiltxorik ta ez nexkatxorik ez bedi liburu au gabe gelditu. ArgiDL 7. 

neskatxuna (S ap. Lrq y EAEL 38). � "Neskatxuna ou neskatxar, fille de huit à quinze ans" Lrq (s.v. neskatxar). 

"Hijo hembra" EAEL 38. � Españul langile batek hamazazpi urthetako neskatxuna bat inganatü dü eta bereki 

norapait eroan. Eskual 41 [sic]-7-1913 (ap. DRA). 11 motxikoek eta 29 neskatxunek hitzeman die. Herr 11-7- 

1957, 3. 

neskatzar (AN, BN, S ap. A; Urt II 81, VocBN, Gèze, H (+ -zar)). �1. Muchacha de mala conducta; prostituta. 

"Fille méprisable" VocBN. "Fille (terme de mépris)" Gèze. � Tunante batzuk eginak, neskatzarrez neskatzar, 

tabernaz taberna, beti mozkorrerian. (B, s. XVIII). BOEans 783. Erortzen dira eskandalozko bekatuan arako 

emakume lasai edo neskatzar ez garbi bularrak ta gorputzaren geiena agiri duela gizonen artean lotsarik gabe 

ibiltzen diran aek. AA III 558. Ez dela toki hartan egundaino jarri izan neska tzarrik. Dv Gen 38, 22 (Urt puta, 

Ur emakume galdu, Ol, Ker, BiblE emagaldu, Bibl gurtzemakume). Neska tzarra! Kixkila. JEtchep 22. Neska 

tzar bat esperantza hin hire "roulotterat" eta hari buruz jautsi hiz... Larz Iru 82. � "Moza [...], y si es ordinaria, 

neskatoa, neskatzarra" Añ. "Neskatzar, chica floja, desaseada, descuidada (R-is)" Iz R 310. �2. (V-gip ap. Iz 

ArOñ; Lar, Añ, H (V, G)). "Muchachona" Lar y Añ. "Doncellueca, doncella talluda" Lar. "Neskatzaarra, chica 

grande" Iz ArOñ. 

neskaxe. v. neskatxa. 

neskaxkunde (AN ap. A Morf 69). � "Sexajesima-ondoko osteguna emakumeentzakoa da. Bere izena 

emakunde da tokirik geienetan, Bidangozen amakunde, neskaxkunde (reunión de muchachas) Ultzaman" A EY I 

54. 

neskaxtasun. � Virginidad, doncellez. v. neskatasun, neskakunde. � Ibili ere baitzen [...] zamalzain artean 

neskaxtasuna oianez oian, ibarrez ibar zarabilten neskatx aiei laguntzen (Quijote IX). "Virginidad". Or RIEV 

1929, 7. Zenbait tokitan zakartu bada ere, neskatxa izen ederra ta aukerakoa daukagu, ta emaztekiaren 

birjintasuna adierazteko, neskaxtasuna. Or MB IX. Gurasoak bear eztakoak, neskaxtasuna sasi-atze batean 

galdu zuanarenak, zuzenbidekoak eta sasikoak. Sorarrain Lili 90s. 


mende.


neskazahar (-zar V, G, AN-ulz, B; H (V, G, s.v. neskatzar), Zam Voc). Ref.: A; Iz Ulz, Als, To; Etxba Eib; 

Elexp Berg. � Tr. Documentado en textos vizcaínos y guipuzcoanos (tbn. en Mattin) desde mediados del s. 

XVIII; su uso aumenta considerablemente durante el s. XX. En DFrec hay 1 ej. de neskazahar y 4 de neskazar. 

�1. Solterona. "Sasoi baten, beiñ 25 urte euki eta ezkontzeke egon ezkero, neskazarra ziñan" Elexp Berg. Cf. 

Echaide Orio 128 y VocNav s.v. nescasarra. � Neska zarrok danza egin da mutilok dirua pagadu. Acto 84. 

Neska zar egoteaz / ere lanak daude / iñork ez nai gelditu / bat edo bat gabe. Izt Po 89. Salbadoriak libra 

gaitzala neska zarraren gaitzetik! Xe 311. Neska zar bat zan nere koñata. PE 138. Neska zar au asbera-penekin 

dago. Sor AuOst 91. Gero ere neskazar mutur zikiñen baten atzaparretara juan biarko dute [gauza primoriak]. 

Alz STFer 128. Betiko neska-zar geratu ezteittean. Echta Jos 330s. Obeto den neskazar, Peru traketsaren emazte 

baño. Ag G 236. Badakizu nor dan Izurraingo neskazarra, Joxepiñaxi. A Ardi 31. Mutil-zarrak eta neskazarrak, 

lar onak edo lar txarrak (V-arr). AEF 1921, 50. Muttil zar eta neska zar asko gelditu giñaden. Tx B II 

156. Neska zâr baten antza bertsuz emaiten du. "Solterona". Or Eus 54. Mutil gazterik diru usaiñean alargun 

edo neska-zaharren batekin ezkontzen zanean. Etxde JJ 171. Gero, ezton neska zarrik faltako.... Erkiag Arran 

110 (40 neskazaar). Uste baiño len zapaltzen ditu / neskazarren usaiñak. And AUzta 119. Ez al dek inguruan 

aldarera eramateko neskazar tajuzkorik? NEtx LBB 120. Elizaurretxeko neskazarra izan ei-izan, izara zuri bat 

burutik bera jantzita. Alzola Atalak 60 (tbn. 60 nezka-zar). Neska zarra ezkonduba? aituba bere gozuba! (ANaraq). 

Inza NaEsZarr 71. Tentatzen hasi behar genuke, Txirritak neska zaharrak tentatzen zituen gisan. MEIG 

VIII 99. v. tbn. Urruz Urz 45. EEs 1916, 316. Noe 80. Lab EEguna 64. Ldi BB 106. TAg Uzt 283. Zait Sof 98. 

Basarri 185. MAtx Gazt 71. BEnb NereA 74. Canc. pop. in NEtx LBB 141. Uzt Sas 111. Mattin 104. 

� (Uso adj.). � Endrikek, izeba neska zar bat du, tipula baiño miñagoa. NEtx LBB 137. 

�2. (-zar G-bet, AN-gip; Elizdo EEs 1926, 33). Ref.: A; Arzdi Peces; FauMar 94. "Pez parecido al besugo, más 

rojo y de ojos grandes" A. "Escarcho" Elizdo EEs 1926, 33. "Garneo, rubio, escacho (Laredo), gallina, trigla 

(Trigla lyra)" FauMar 94. � [Zarpa] ari zan neska zar baten puska (arraia) jaten. Iraola 98. Perloi, arraigorri, 

neskazar [...] ta amuz atxitu ditezkean arrai-mota geienak, potiñeango arrantzuan artzen ziran. Elizdo EEs 

1926, 6. 

�3. (G-azp-goi). Nombre que se da al as de oros. 

- NESKAZAHARRIK. (Estar...) soltera. � Emen gagoz gu neskazaarrik, orixe bai, baiña geure iztarrak iñork 

ikusi, ez ikutu barik! Erkiag Arran 144s. 

neskazahartu (-zar- V-gip). Ref.: Etxba Eib (nezka-zarra); Elexp Berg (neskazartu). � Hacerse solterona. 

"Neska-zartuta gero ezkondu zan" Etxba Eib (s.v. neska-zarra). � Neskazaartuteko arrenkuratan ago? Neuk 

erakutsiko daunat Mariñasi ezkontzalaria nun bizi dan. A BeinB 68 (43 neskazartu). Oraindik ez det uste 

neskazartzeko bidean naizanik. TAg Uzt 299. Gabaz dabiltzazanak, / goiz edo berandu, / alperrik galtzen dira / 

eta neskazartu. BEnb NereA 74. 

neskazale. �1. Afeminado. � Umetxubeen artian esan oi deutsee alkarri lotsaaritzat, neska zale, mutill zale. 

JJMg BasEsc 110. �2. (V-gip ap. Elexp Berg). Mujeriego; aficionado a las muchachas. � Egia esan, ez zen 

neskazale amorratua; ez eta edarizale, ez eta kirolzale. Mde Pr 146. Jainkoak egin du neska mutil-zale ta 

mutilla neska-zale. MAtx Gazt 28. 

neskazaletasun. � Afición a las muchachas. � Ordurarte ez dute mutillak neska-zaletasunik agertu. MAtx Gazt 

71. 

neskazaro. � Doncellez, virginidad. � Neskazaroaren ondoan zazpi urtez bizi izan zan senarrarekin. Ir YKBiz 

29. 

neskegun (AN-5vill ap. CEEN). � "El sábado se interrumpía por una fiesta llamada 'día de las muchachas o 

mozas' (neskeguna)" CEEN 1969, 221. Cf. VocNav, s.v. neskegun: "En los pueblos navarros ribereños del 

Bidasoa, según escribe Luis de Uranzu en su libro Lo que el río vió, se llamaba neskegun al día de la semana, 

sábado concretamente, en que los novios, una vez establecidas relaciones formales y siguiendo antigua 

costumbre, podían entrevistarse". Cf. neskenegun. 

neskenegun (S; Arch Gram 6, Dv (S), H (S)), neskanegun (BN, S, R; Aq 2 (R), Gèze), nexkenegun. Ref.: 

VocPir 37; A (neskanegun, neskenegun); Darric RIEV 1911, 20; Lrq (neskanegün); ContR 515 y 529; Iz R 404. 

� Sábado. "Samedi, [...] nexkenegun" Ph. Aranart / Lf GH 1936, 93. En Archu (VocGr 196) hay naskenegun, 

probablemente errata por neskenegun. Cf. neskegun. v. ebiakoitz, larunbat, zapatu. � Tr. Documentado en 

textos suletinos y roncaleses, y en Leiçarraga. La forma general es neskenegün (nexkenegün en So Egilea (Herr 

17-2-1955, ap. DRA)). Hay neskanegun en Hualde, CatS (7), Inchauspe y Larrasquet, y ambas formas en 


mende.


Mirande (más frecuente neskenegun). � Orain baték laranbate, berzek egiakoitz eta berzék nesken egun deitzen 

duguna. Lç Decl a) 6r. Ostiralian, ez neskenegünian eztezala ian aragirik. FPrS 16. Neskenegün saintian 

benedikatzen den xirioak zer erran nahi dü? Bp I 143. Nesken egunez. CatOlo (ap. H). Behar da orobat 

neskenegün batez oküpatü Mariaren uhuratzez. Mercy 27. Erortan bada kaur zilo batian neskanegunian. Hual 

Mt 12, 11 (Ip neskanegün; Dv larunbat egun). Neskanegün gai güziez, [...] arrakutitzen dira hitzartü lekhü 

batetara trebaxetako. J.B. Mazéris GH 1933, 299. Igaran zian neskanegüna othoitzian. Ip Hil 177. Neskanégün 

gáia taharnán xuitúik. Lrq Larraja RIEV 1935, 140. Neskanegunean aske ez bazina, zato igandean. Mde Pr 55. 

Joan den neskenegun goizean. Ib. 63. v. tbn. Neskenegun: CatOlo 84 (ap. DRA). Casve SGrazi 168. 

neski. v. 1 naski. 

neskisa (G-nav ap. EI 70). �1. Muchacha. �2. (G-nav), neskixa (G-nav). "Criada" Echaide Nav 231. 

neskustasun (Bera). � Virginidad. � Andre alargunei sorosi, baita beren zigor ta zaldi otzanekin, neskustasuna 

soin-soin zuelarik, mendirik-mendi ta ibarrez-ibar ibilli oi-ziralako neskaak babespetuaz ere. "Virginidad". Ldi 

RIEV 1929, 208. 

neskutz (Bera), neskuts (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de neska 'muchacha' y uts 'puro' (AG 

1408). � Virgen (ref. en casi todos los ejs. a la Virgen María); doncella. Cf. NeolAG s.v. neskutz. � Tr. 

Documentado en textos occidentales desde finales del s. XIX. La forma más empleada es neskutz; hay neskuts en 

Albizuri (junto a neskutz) y en un ej. de EEs. � Begoñako Neskutzak Basarandar Keparen ontzija gaizkatuten 

dau Portugaleko aurrian. AG 1424. Miren eritxon neskutzagana (Lc 1, 26-27). Ib. 1461 (Lç, He, TB, Dv, Leon, 

BiblE birjina, Ol, Or neskatx(a), Arriand neskatil neskutz, Ker neskatilla). Datorren urteko Egundijan, neskutsitxa 

argittaldu dedilla. Albizuri EEs 1909, 148 (in Euzkadi (rev.) 1908, 40 (ap. NeolAG) neskutz). Biar Ama 

Neskutsaren Sorkundea (Concepción de la Virgen) dek-eta... EEs 1913, 201. Zeu zara, Miren Neskutz garbijoi, / 

Ama danetan onena. Enb 111. Neskutz orbange zarialarik, Zeure Semia da Josu. Ib. 108. Agur, Josuren Ama / 

Neskutz maitetsuba / Agur, itxasoko izar / geure jabolia. Kk (ap. DRA). Bakarrik mendi-goian, Neskutz 

maitatijak. "Virgen". Laux BBa 24. Ikus-eziña zara ezkongai neskutza! Ib. 44. Ori eztozu pekatu. / Neskutzusañez 

ezpanak / ezin daikezuz orbandu. "Doncella". Ib. 66. Arritokieta'ko Ama Neskutza'ri. Ldi IL 55. v. tbn. 

Ozama El Correo Vasco 1899, n.º 19 (ap. NeolAG). Euskalduna 1900, 316 (ap. NeolAG). Patria 1904, n.º 48 

(ap. NeolAG). Muxika EuskOl 1933, 84. 

neskutzaro. Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de neskutz 'virgen, doncella' y -aro. � Virginidad. � [Ane] 

urte askoduna zan eta bere neskutzarotik zazpi urtetan bere senarrakin bixi ixan zan (Lc 2, 36). AG 1427 (Lç 

birjinitateaz geroztik, He neskatxa zenetik, Dv neskatxa zelarik, Brunet birjiñatasuna ezkero, Ol neskatandik, 

Arriand ezkondu egin zanetik Or neskatxetatik). 

nestate. v. nezesitate. 

net (BN, Sc ap. A; SP (sin trad.), VocBN, Dv (BN), H (BN, S)), neit (BN, S ap. Lh). �1. Enteramente, 

completamente, del todo; muy. "Tout à fait, entièrement, très. Net huna, très bon" Dv. � Hire gaitza eztuk net 

gaitza, hire auzoaren beharrira ezpadaitsa. O Pr 239. Anderauren begitartea, / pikot-orbainez net bethea. 'Tout 

plein'. O Po 17. Kurutziaren imajina net untsa egina. AR 191s. Net aisa dizugu guk eginen lan hori. AstLas 22. 

Arren net ontsa igaraiten ahal düzü mezako thenpora. UskLiB 32. Berset hoiek egin tüt jaun aphezen kuntre, / 

nahi bada debotak dütüdan net maite. 'Beaucoup'. Etch 460. Kargako abreak iduri, nekhatzen gare net, darigula 

izerdi. Gy 193. Haren prudentzia dut net aprobatzen. Ib. 250. Ulia eta xinaurria, net pare elkhar iduria. Ib. 286. 

Lili bat xarmanta eta bihotz bat net ona. ChantP 278. Latina dela lenguaia bat net ederra. Elsb Fram VII. v. tbn. 

CatLan 112. Egiat 179. Lf Murtuts 28. 

�2. "Guère. Usité seulement dans les prop. négatives et interrogatives (S). Eztit net ekhusi ahal ükhen, je n'ai 

guère pu le (la) voir" Lrq. 

netxale (BN ap. A; VocBN � Dv, H (BN)). � "Mulet, mule d'environ six mois" VocBN. "Muleto de seis meses" 

A. 

� Etim. De rom. lechal, con disimilación. 

neu (V, G-azp-goi-to, BN, S; Lar, Añ, Dv (V), H (V)), nau (V-arrig). Ref.: A; EI 219 y 220; Etxba Eib (neu); 

EAEL 145; Elexp Berg; Gte Erd 256. � (Forma intensiva del pronombre de primera persona del singular, ni). Yo 

mismo. "Yo, ni, nik, neu, neuk" Lar. "Conmigo, [...] neugaz" Ib. "Cuenta conmigo, begira nerekin, neugaz" Ib. 


mende. 

980


"(No) entiendo de eso, ez niri orrelakorik, olangorik ez neuri" Ib. "Neuk egingo dot, moi, je le ferai. Nor dago 

or? Neu, qui est là? Moi. Neugaiti, neurgaitarrez, à cause de moi, nonobstant, malgré moi. Neugana, vers moi, 

envers moi. [...]. Neugandik, de moi, à partir de moi. Neugan, en moi. Neugaz, avec moi" H. "Neu, neu 

kost'aldian esaten duten bezela" Sor Bar 27. "Neu naiz danotatik zarrena" Etxba Eib. "Neuk esango detsat ari 

biar jakona" Ib. Cf. neure. v. neur, nerau, neror, nihaur. � Tr. Propio de la tradición vizcaína y de uso 

prácticamente general en este dialecto desde el s. XVII. Se documenta tbn. en algunos autores guipuzcoanos 

desde mediados del s. XIX. Al Norte hay neuri en Etcheberri de Ziburu. En DFrec hay 84 ejs. de neu, 

meridionales. En la mayoría de los ejs. (sobre todo en los no vizcaínos) se emplea con carácter intensivo (i.e. 

precedido de ni, nik..., seguido por ere, resaltado por oposición, etc.). � Egin diezakedazu fabore hura arren, 

neuri ere zure legeak eztzaizkit ahantziren. EZ Eliç 251. Beuso erregegaiti laztan osoa, / bigarrena Hespaña 

gustiagaiti, / irugarrena, barriz, neuk zeugaiti. EgiaK 88. Igaroko urtetan gabonsaria franko eman badidazue 

ere, orra aurten aurrea artuta, nun neuk ematen dizuedan. GavS 5. Neu elduko nas. Zuzaeta 66 (157 neuk). Azur 

ateria baño izan ezpalitz, neuk iminiko neutsun bere tokijan. Mg PAb 77. Bizkarrean daramadala ogi zorroa edo 

gari ale neu baño astunagoa. VMg 35. Ez dozu eukiko neu baino beste Jaungoikorik. fB Ic I 23. Ni jaten nabena 

neugan dago eta neu nago beragan. Astar II 234. Baldin zeuen laguna neu banaz [...]. Zav Fab RIEV 1907, 538. 

Ene arimaren erosla laztana, ni izanas neu, zuri onenbeste neke ekarri deutsudana. Añ EL 2 202. Ezagutu izan 

ditut neuk bi ola, kobrea launtzen ari direala. Izt C 67. Neu naz emen txarra, neu, neu! Ag AL 66 (v. tbn. G 195). 

Asko dozu neulango neska bat bakarra, / izan barik erriko guztien oilarra. Azc PB 191. Nik, ez neuk esatearren 

baie, utsik bere egin barik erantzun neutsien. A BGuzur 123. Neure aita, kastigau nagizu neu. Itz Azald 90. 

� (s. XX). Neuk be maite ditut gure euskal mendiak. Ag Kr 214. Bakoitzak dauko bere Aingeru Jagolea ta neuk 

bere bai dot neurea. KIkV 20. Ama da neu-lako eskekua. Altuna 102. Urliya nor da? Neu, erantzun eban 

poliziyak. Kk Ab II 94. Danak arriturik, an geuri begira. Neu be danari adi nengola pozarren. Enb 32. Geiegi 

atsekabez neu asetuteko arantzaz josiriko amets ain gozuak. Laux BBa 56. Burubegittallu au neure dirubaz 

neuk-neuk erosi nebala. Otx 18. Neugaz zillargitzen dira / ibai, soro, larredia... EA OlBe 36. Emen espero 

zindudan, / al dakit neuk noiztandikan. SMitx Aranz 62. Neu, zer ere zaitan jinen, / zintzotzera hek bezala / 

Ortzik utzi ez nazala. Mde Po 35. Neuri begiratu dit orain eta asalduz bete nau. Txill Let 93. Guzurra esan eban 

[sic] mendian, neu baiño leen zan errian. Erkiag Arran 150. Neuri-neroneri kendu eustazan, antxiña ez dala, 

neukazan txanpon guztiak. Bilbao IpuiB 125s. Iheri neuganantza ahalik lasterren. Arti MaldanB 192. Neu be 

zerbait banintzala uste neben, baiña zu ni baiño geiago zara. And AUzta 99. Geroztik ez dot malkorik ixuri 

neugaitik. Gand Elorri 113. Utzi zazute lanori nere kontura, neuk baitakit nere probetxua ederkienik billatzen. 

Vill Jaink 84. Neu be alantxe ogei urtera igarri bage eldu nintzen. BEnb NereA 43. Neu ere makiña bat buelta 

ematen ari naiz kontu orri. NEtx LBB 69. Zu be etorri baseiñien neugaz, obeto eiñgo zeiñun. Alzola Atalak 55. 

Neu ere zerbait entzuteko desiaturikan negon. Lasarte in Uzt Noiz 121. [Itz batzuk] idazlerik geienak onartu ta 

erabilli dabezan ezkero, neuk bere ba-darabildaz. Ker in MEIG III 47. 1929an euskaltzaletu nintzen, nolabait 

esan, inork eragin gabe eta neuk ere nola ez dakidala. MIH 370. Neuk jasoko diat haurtxo hori zuhaitzera. 

MEIG IX 104. 

v. tbn. (Para textos no vizcaínos): Apaol 118. Arrantz 36. Alz Bern 77. JanEd II 42. Mok 21. Tx B 49. Or Eus 

212. Etxde JJ 47. JMB Mund I 48s. Zait Plat 107. Osk Kurl 38. Ibiñ Virgil 55. Azurm HitzB 44. 

� (Precedido de ni, nik...). "Yo mismo, ni neu" Añ. "Mismo, misma, se dice de varios modos en bascuence: Yo 

mismo, ni neu, ni nerau, nik neronek, nik neuk" Ib. � Sarritan ezagutu neban nik neuk egin au. Añ EL 2 66. Neu, 

ni neu naz, esango dau Jaunak, epaija emongo dodana. Ur MarIl 71. Ea, norbait alimau bedi artutera, / 

osteruntzean ni neu, noa jaubetzera. AB AmaE 279. Nor iabilk on-bila, mutil, ez txar-bila bere? Nik neuk... u, 

ara! A BGuzur 121. Nik neuk dakit zegaitik, eztotsut ezer aitatu. Ag Kr 76. Nik neuk beintzat aurreztu ixan al 

dodan diru apurra, ondo gordeta daukot. Kk Ab I 104. Egingo dot nik neuk egin biar dodana. Otx 85. Ez odol, 

ez ondasun, neskak ni neuk maite. "A mí me quiere". Or Eus 39. Ugazabok orretan errugabeak diranik, nik neuk 

eneuke esango. Eguzk GizAuz 161. Ni neu bear nautenak aurrenik eta edonoren laguntza bear dutena urrenik. 

Txill Let 138. Ni neu, ik ondo dakin, ez non itxastar-arteko izan jatorriz. Erkiag Arran 107. Ni neu beintzat au 

baño aundiagoak be siñestutera oituta nago. Bilbao IpuiB 272. Nik neuk, ordea, eztut zuzen eta bidez 

orrelakorik egingo. Zait Plat 107. Nik neuk ez arantzatik, / miñ emoten deusta, / loretik oratzea, / obeto derista. 


- NEUK NEURETARA, NEUK NEUTARA. "Neuk neuretara, por propia experiencia (V)" A EY III 288. "Neuk 

neuretara (otros dicen neutara) dantzan egin dot, yo he bailado solo (V)" Ib. 337. 

neuda. v. nebeda. 

neuea. v. neba. 

neuganatu (Lar, Añ). �1. "Adherirse a mí" Lar. "Apuntarme a mí" Ib. "Recurrir a mí" Ib. "Recurrir a alguno 

[...]. A mí, a tí, a nos, neuganatu, zuganatu, gu o gureganatu" Añ. �2. (H). Conseguir para mí; apoderarme, 


mende. 

981


apropiarme. "Neuganatzia, attirer à moi, me gagner l'affection, la faveur, etc. [...]. Venir à moi, m'être rendu 

affectionné, favorable" H (s.v. neu). v. neureganatu. � [Bei au] ordainddurik eta neuganaturik euki dot eta 

neurea da. Echta Jos 243. Azpi-yana egiten neutson, arik eta zatirik obeena beti edo geienetan neuganatzeraiño. 

Or Tormes 17. Iñok baño obeto neuganatuko neukez bosteun lauerleko. Enb 171. �3. "Revenir à moi, recouvrer 

ma connaissance" H (s.v. neu). 

neugandu. � Conseguir para mí, lograr para mí; apropiarme. v. neureganatu. � Jauna, zer egin biar dot nik, 

bizitza betikua neuganduteko? Itz Berb 45 (irabazteko en la versión guipuzcoana). Zure biotz ori apaintzen 

daben onoimen ederrak neugandu nai naukez. Eguzk LorIl 10. Maite dodana ezin neugandu, orrek jarten nau 

samiñez. BEnb NereA 245. 

neuganunztu. � Dirigir hacia mí. � Eta biziaz salbeta arren euren eskuak / koldar gaixoak egiten deustez 

neuganunztu. AB AmaE 436. 

neuma. � Neuma. � Neuma laukotu hauek. "Neumas cuadrados". MEIG IX 124 (en colab. con NEtx). 

nehun. v. inon. 

neune, neuni. v. nerau. 

neur (AN-arce, R-is; SP, Lar, H (G, L; s.v. nerone)). Ref.: A (neu); EI 219. � Yo mismo. "Neurk egin dut, j'ai 

fait moi-même" SP. "Yo, ni, nik, neu, neuk, neur, neurk" Lar. "Neurk (R-is), yo mismo (sujeto transitivo 

nominativo)" A (s.v. neu). v. neu. � Neurk ekusirik nola zarean, / neskea, bildurrago nax. Lazarraga 1175r. Ene 

bearra da, ezta zurea: / neurk kofesatzen dot au alaklara. Ib. (B) 1193vb. Baeson aiteak: "Ene semea, / neuri 

baño oba deretxudana, / ebentxe bizi da ene laztana". Ib. (B) 1154rb. Neurk egin nuen gizona, neurk deseginen 

dut. Ax 121 (V 80). Neure onak neurk nahi ditut gozatu eta manaiatu. Ib. 235 (V 157). Egon izandu naiz neur 

bein baño geiagotan, kanpo zabal ikusgarriai begira ezin aspertuz. Izt C 37. Txitxirio onetatik neurk jan izan 

det. Ib. 30. [Titulua] bestek eskainia nik neurk hartu dut ontzat, ez dakit zergatik. MEIG IV 73. 

neurau (AN-arce-erro ap. EI 219), naurau (AN-arce, Ae ap. EI 219). � Yo mismo. Duvoisin da la forma 

neurauni (AN) 'moi-même', citando a Lizarraga de Elcano, pero lo que hay en éste es neurau ni. v. nerau. � Oi 

ta bildurrak ikara nabil, / ez dakit neurau nor naxan. Lazarraga 1175r. Neuronek ala egin gura dot. Ib. 1196v. 

Aldi bat leku sekretu baten / neuroni zidan agindu. Ib. (B) 1179vb. Atsegin artuko dezue oraingo nere joanbearraz, 

zeren neurau baño geiagoko Aitagana noan. Mb IArg I 355. Ofrezitzen naiz berri berritan neurau 

naizen guziau orren zerbitzuko. LE Prog 98. Neuráu sollik ez náiz deustáko, bego enéki Jauna, ez nazála utzi. 

LE Ong 64r. 

- NEURAU NI, NI NEURAU. Yo mismo. � Aitak ezkondu ezpanagi, / neurau ni ezkonduko nax sarri. 

Lazarraga 1190r. Linda damea, ni neurau nago / galanto informadurik. Ib. 1195v. Naute etsáiek bulkatzén: / 

Jesus, ez nazála utzí; / ezpanáu faboratzén, / libra ez naike neuráu ní. LE Kop 148. 

neurbide, neurribide. �1. Medición. � Baña, zein ere ona den neurri-bide hau, obea da fedezkoa ta ori bukatu 

ondoan, goazen emendik ere gure Jaunaren izate berari neur-aldi edo begiraldi bat egitera. Mb OtGai I 59s. 

�2. Templanza, moderación. � Zuen neurribidea ageri bekie gizaki guzieri, Jauna urbil baitago. Or MB 44. 

Iñarrausi zun beure anima neurribide bizkorrerako. "Temperatia". Or Aitork 138. �3. Sistema de medición. � 

Neurtizketarako pikoak zenbatu bear lirake, ez silabak, neurbide errexagoa dana gañera, irakurleak igerri 

baldin badio. Gazt MusIx 248. 

neurdin (V-m arc. ap. A; Mg PAbVoc, Izt 26v). � "Como quiera. Por ejemplo, en vano quebraré la cabeza 

contigo, neurdin alperrik ausiko dot zugaz buruba" Mg PAbVoc. "Como quiera, puesto que" A. � Itxi egiozu 

erderati euskerara biurtu guriari, neurdin gauza garbirik egingo ez dozu. Mg PAb 199 (Zaitegi recoge esta 

misma frase en Plat 1). Bazaut aserratuten bagara, eskatuko deuskula pagu andiren bat bazkari txar onegaiti ta 

neurdin ez deutsagu ura kenduko ardauari. Ib. 61. Nora nai juan, neurdin gero bere burdiniaz edegi biarko dogu 

bidia. Ib. 205. 

� Etim. De neur- 'yo mismo' + suf. -din; v. FHV 475. 

neure (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg; Volt 95, SP, Urt Gram 68, Lar, Añ, Dv (BN), H (V, L, BN, S)), neue, 

naure (G-nav ap. Iz Als). � Tr. General entre los vizcaínos desde los primeros textos. En textos guipuzcoanos se 

encuentra en una promesa matrimonial de 1557, en Ochoa de Arín y en autores de la segunda mitad del s. XX. 


mende. 

982


Al Norte es frecuente sobre todo en autores labortanos desde Leiçarraga (tbn. en Dechepare) hasta el s. XVIII; su 

uso disminuye durante los ss. XIX y XX. En la tradición alto-navarra se documenta en dos promesas 

matrimoniales de mediados del s. XVI, en Beriayn, SermAN, Elizalde y Lizarraga de Elcano. La forma neue se 

encuentra en un ej. vizcaíno recogido en Balad. En DFrec hay 115 ejs. de neure, 114 de ellos meridionales. 

Los autores orientales lo emplean normalmente como anafórico (es decir, con el antecedente en caso ergativo, 

absoluto o dativo dentro de la misma oración); los guipuzcoanos lo emplean sin estas restricciones, salvo, al 

parecer, los escasos textos anteriores a Ochoa de Arín; los textos vizcaínos más antiguos (poemas galantes, 

Betolaza y Capanaga) lo emplean como anafórico y en autores como Micoleta (13v y 14r) y en Acto (55 y 97) se 

distinguen siempre ene no anafórico y neure anafórico, distinción que desaparece a partir de Olaechea. En 

Lazarraga, excepto en algún caso aislado (neure biotza or daukazu, 1184r), aparece siempre como anafórico. 

Neurea-, pospuesto al sust. (Ama neurea, etc.), tiene valor afectivo. Lo hallamos sobre todo al Sur, y a menudo 

en vocativo; así lo encontramos en Lazarraga, Moguel (PAb 198), Añibarro (LoraS 44), Zavala (Fab RIEV 1909, 

38), Uriarte (MarIl 76), Arrese Beitia (AmaE 38), Azcue (PB 195), D. Agirre (AL 87), Iturzaeta (Azald 68), 

Balad (136, V-ger), Oxobi, Enbeita (133), Kirikiño (Ab II 138), Bilbao (IpuiB 85) y Erkiaga (BatB 144). En un 

uso no vocativo hallamos bitarteko neurea en Añibarro (EL 1 11), Jainko neurea en Zalduby (RIEV 1908, 418), 

aita neurea en una balada vizcaína (Balad 44), alaba neuria en Pello Errota y ama neureari en Erkiaga (Arran 

108). 

�1. Mi, mío. "Neurea, mien, enea" SP. "Mío, mía" Lar y Añ. "Dans la forme neur, neure, dérivé du biscayen 

neu, moi, il signifie généralement mien propre, appartenant à moi-même" H (s.v. nere). "Naure kisa, a mi 

manera" Iz Als. "Neure amatxo maittia" Etxba Eib. "Ni neurera ta kitto" Elexp Berg. Cf. TAV 1.10. � Nik N. 

neure borondate gustirean boto egiten dot (c. 1520). TAV 3.2.2. Anhitz jendez miraz nago, neure buruiaz 

lehenik, / nola gauden mundu huneki hain borthizki iosirik. E 25. Nik Joana i Martin arzen aut neure sposotzat 

(Uterga, 1547). ConTAV 5.2.2 (v. tbn. TAV 3.2.6 (1552)). Ematen diodala neure fedea (1557). TAV 3.2.6. Neure 

laztanaen amorearren / egin gura dot negar bat. Lazarraga 1143v. Silviak bere niri ezin ukatu eidan neure 

remedioa. Ib. 1152v. Begi neureok lausotu. Ib. (B) 1204r. Gauza guziak niri neure Aitaz eman zaizkit. Lç Mt 11, 

27 (He, TB, EvL, Samper, Hual, Dv, Ip, SalabBN, Leon ene, Echn, Ur (G) nere, Ur (V), Ol, Ker, BiblE nire). 

Bakea utziten drauzuet, neure bakea emaiten drauzuet. Lç Io 14, 27 (Ker, BiblE neure; He, TB, LE, EvS, Dv, 

Leon ene, Ol, Or nere). Konfesetan natxako [...] pekatu asko egin dodala [...] berbeagaz eta obreagaz, neure 

erruagaiti, neure erruagaiti, neure errua andiagaiti. Bet 12 (VJ 15 neure erruegaiti, El 18 neure kulpas, Oe 15 

neure erruz). Neure etseko kea laguneneko sua baño obe da. RS 473. Eskerrak bedere emanen derauzkitzut 

neure ahal guztiaz. Mat 241. Eta eman baizinduen zeure bizia ene amoreagatik, neure biotzas eta entraña guzias 

oneritzitzen zaitut. Ber Trat 88v. Sententzia larri hunek heriotzeak baiño, / neure baitan izitzen nau haiñitzez 

gehiago. EZ Man I 47. Neure baithan bizitzea baino zure baithan bizitzea hobeago dudala. Harb 144. Gastelako 

Almiranten miserikordia / bear izan dozu, neure egia, / zegaiti dalako kristiau andia. EgiaK 87. Etzait 

egundaiño neure adiskidearen abisuaren kontra egin dudan gauzarik ongi gerthatu. Ax 318 (V 211). Nik egin 

dut neure aldetik egiteko zen guztia. Ib. 561 (V 359). Iaungoiko semea, nik ofrezietan deutsudaz neure berbaak. 

Cap 123. Iesus neure Iauna izan dila nigaz. Ib. 126. Lehen neur'egitekoen hatse bakoitza baitzautan sortatse. O 

Po 49. Neure behiti esne, guri eta gazna athera nezan eta neure xahala gal nezan. O Pr 701. Ez, enaiz geiago 

neure, dela bizi naizen, dela hil nadin, ene Salbatzaillearena naiz. SP Phil 538 (He 546 neurea). Adoratzen zitut 

neure bihotz oroz. Tt Arima XI (v. tbn. Onsa 78). Promes darotzut eztudala / zure kontra deus erranen, / ez 

egiñen eta neurerik / sekulan ez sofrituren. Gç 188. Gauza au ne[u]re iritxian / fundaeta da inbidian. BBizk 6. 

Neure Jesu-Kristo, [...] neure kriadorea eta redenptorea, damu det guztiz [...]. OA 145. Zerren amatzen 

zaitudan [...] neure bizi guztia [...] baño ere geiago. Ib. 145. Neure buruari ungi behatzen badiot, ezagutuko dut 

egundaiño nihork estarotala bidegaberik egiñ. Ch III 41, 2 (SP neure; Mst, Ip ene, Leon nere). Ene osasunaren 

firmeza gutiarekin diskulpatu dut neure buruau orai artio. SermAN 1r (Ib. 1r: argi dezala ene entendamentuau 

Espiritu Sanduak). Argatik otoitz egiten diot [...] sandu guziei eta neure Aita konfesore orri otoitz egin dezaten 

enegatik. El 18s. Neure bildurraz / egizu farre / gaizki mintzatzen ba dut / lotzarik bage. Gamiz 203. Andrea, 

elzenas zeure piedade andira ezauturik neure bizitza deungea, esketan euki daizula gaurgaiñik neure kontua. 

Urqz 28. Ofrezietan deutzudaz Jauna neure bizitzea, obrak da trabajuak. Arz 63 (cf. 62 Jauna enea da errua). 

Oxala eros-ahal baneza zure bizia neurearen gostuz! Lg I 317. Jauna, maite zitüt neure bihotz güziaz, neure 

arima güziaz. CatLan 161. Neure biyotzeko pedazubak. Zuzaeta 105. 

� (s. XIX). Gaitzgáu eztáiela izán gaitzés, bai onés, Jangoikoaren gloriatáko ta neure salbazioráko. LE Ong 

74v (cf. tbn. 74v: penadút nere kúlpes, pero 37v: ni orréna; ori nerea; biók elkarrénak betíkoz amen, y 27v: ala 

ére dut esperánza éne Jangoikoan). Neure umiak ez ditut maitiago nik, neure aita ta errija baño. Mg PAb 207. O 

ontasun neurri bagea! O neure Aita biotzekoa! Añ EL 1 96. Billatuten dodana da, neure ta beste arimeen 

salbazinoia. JJMg BasEsc 218. Neure adiskide betikua ta primia zarialako. fB Ic I 62. Neure adiskide andi baten 

kontrakua zan eskatuten euzten juramentuba. Astar II 57. Eguzkijaren berotasunak neure ustez. Ur Dial (It nere, 

Dv, Ip ene). Jendek errana gatik guretako elhe, / maitia, trufa nainte zu bazintut neure. ChantP 222. Erakutsirik 

neure abilidadea, danak deitu dagiden Blas pintatzallea. AB AmaE 214. Bakotxak bere berri daki, nik neure. 

HU Zez 138. Nor dok maite, neure neure orrek? A BeinB 42. Batu gaitezan beti betiko, Elisa neure kutuna. Azc 


mende. 

983


PB 124. Gau atan orratiño asko egiñ neikean neure alde, neure gaiñ egon banintz. Ag AL 39 (v. tbn. G 50). Zeu 

ez bazara kapaz / eroaixu anajea / anajea ez bada kapaz / bai neue semia. Balad 103. 

� (s. XX). Beiñere etzenduen pretenditu zuk alaba neuria. PE in Tx B III 26. Lanbide ori pozik artuko neuke 

neure gañ. Ag Kr 155. Neure Jaungoiko laztan Aita ta Seme ta Espiritu-Santua. Kk Ab I 101. Jesukristo neure 

Jauna, Jaungoiko ta gizon egiazkoa. KIkV 96. Aita neurea, zathozkit lagun! sobera dut jasaiteko. Ox 78. Herria 

uztearekin / deuseren ez nintzen lotsa, / urrearentzat bainuen / orduko neure ametsa. Etcham 47. Begiratu zenbat 

jaun eta andiki yagotazan inguruban, neure adi ta neuri omen egin gura. Otx 14. Neure alaba, ez negarrik ondo 

saldu zaugu dirutan. Laux AB 87. Ni, nerez ari naiz, neure buruaz diarduzute. Ldi IL 134. Ez da errotan arririk / 

neure agiña langorik. Or Eus 111. Ez othe nuen Platonez beraz neure aburu edo iritzia agertzen ahal. Lf in Zait 

Plat XIII. Othoitz egin ostean, gaur izengo zala neure bizitzeko egunik onena! erraiten zuan Patxik. Osk Kurl 60. 

Eneban jakin zer falta neban galdu arte neure aita. BEnb NereA 99. Neure neskiari kartia egingo al diok? Salav 

72. Elezar au, gaztea nintzala neure aita zanari entzunikoa da. Alzola Atalak 147. Lengo egun baten neure 

artian / ori pentsatzen nenguan. Uzt Sas 137. Bekatu larri gehiegi baldin baditut ere neure gain. MIH 193. Atera 

nituen jendartera neure ahaleginen fruituak. MEIG VI 138. Ez da nik neure baitarik atera dudan burutapen 

eroa. Ib. 173. Neure buruarekin ongi konpontzen naiz. MEIG IX 96. Egin dut, beraz, inkestatxo bat neure 

aldetik eta hona zer aurkitu dudan. Ib. 63. 

v. tbn. (Sólo para textos no vizcaínos): Volt 275. Hm 65. Arg DevB 195. Gç 24. ES 147. Brtc 31. CatLuz 37. 

Bordel 69. Laph 78. EusJok II 67. Zby RIEV 1909, 109. Arb Igand 9. Alz Bern 77. Barb Sup 13. JE Ber 62. Zait 

Sof 66. Mde Pr 143. Txill Let 131. NEtx Nola 85. JEtchep 76. Arti MaldanB 217. Ibiñ Virgil 25. Mattin 53. Xa 

Odol 317. Azurm HitzB 58. 

� (Con reduplicación intensiva). "Neure neuria da zuk ikusi dozun etxia" Etxba Eib. � Ez naiz hemen inoren 

iritzien alde ez kontra ari, baditut gai honetan neure-neureak, baina orain ez dute ardura. MEIG VII 90. 

� (En casos de declinación derivados de neure). "Neuretzat, pour moi, enetzat" SP. "Conmigo, [...] neurekin" 

Lar. "De mío, de mí, (c.) neurez, nerez, neuretik" Añ. � Neuretako eztazagut zu nolako amarik. E 113. Arzen 

dedala neuretzat eta neure emaztetzat (1557). TAV 3.2.6. Ioan naizatenean eta lekhu zuei aphaindu 

draukezuedanean, berriz ethorriren naiz eta harturen zaituztet neuregana. Lç Io 14, 3 (LE neuregana; He, EvS, 

Leon eneganat, Dv enegana, Ol neregana). Garaita ukhanen duena iar eraziren diat neurekin, neure tronoan. 

Lç Apoc 3, 21 (Ur (V), Ker neugaz, BiblE neurekin; He enekien, TB, Dv enekin, Ip eneki, Ur (G), Ol nerekin). 

Neuregaz neben libertadea / eroan zidan berekin. Lazarraga 1181r. Eztut gehiago neuretzat bizi nahi. Mat 244. 

Moment bateko nau penak neure ganik irautzten. EZ Man I 100. Laudorio ehunetan dizudan gehiago, / zeren 

gidatu naukezun egoitza neureraño. EZ Man II 120. Prestatzen naiz, Iongoikoa, entzun behar mezara, / 

ethorririk parropia neureko Elizara. Ib. 52. Nik neuretzat nahi nukeien bezanbat ontasun demola Iainkoak. Ax 

324 (V 215). Libra nazazu neure ganik eta tira nazazu zeure gana. Harb 383. Gura izaitea neure proximo eta 

lagunendako neuretako gura dodana. Cap 54. Orai finean bihurtzen naizela neure gana. SP Phil 74 (He 76 

neure baitarat). --Zer da akto esperantzakoa? --Da artutzea neuregan edo neurekiko esperantza firmea 

Jaungoikoak [...] salbatuko nabela. OA 52. Neure ganat uzten nauzunean ez naiz flakeziarik baizen. Ch III 8, 1 

(SP neroni, Mst, Ip nihauri, Leon nihau nihauri). Geldi zaite neurekin, zorte bera izanen dugu batak nola 

bertzeak. Lg I 284. Aztertuten ditudanian neuregan zuben [soldaduben] lengo egitada sinisgatx ta miragarrijak. 

Mg PAb 206s (VersBasc 10 nere artean). Neuregango dator au, sutegiko ikatz ondo erriaz gar baga irakiten 

dabelako emengo lapikuak geldi geldi gañezik egin baga. Ib. 131. Obe dot emaztetzat jaunatxo Erlea, / pobre on 

bat dalako neuretzat artzea. AB AmaE 281. Gizon bat neuretzako artuko dodana. Azc PB 233. Txantonenetik 

pattarra baneroian, ondo neroian, neuretik, ez zuk lez iñoren lepotik... Ag Kr 69. Urtzi besarkatuko neuregan 

nai-bidez. Laux BBa 128. Ez dinat nahi hil hadin, neurekin gorde nahi haut. Mde HaurB 102. Neuregana 

itzultzeko gaztigua aietan artuz. Or Aitork 169. Areik azaldu deusten neureganako neure atsegin gozoa. Gand 

Elorri 114. Lur barriko bidean, / neureganuntz jarrita / ikusi ei nabe. Ib. 114. Joan nintzan aurrerago / ihesi 

guztiengandik, / neuregandik, / neure gabe, gabeago / beti norako gaberik. Azurm HitzB 53. Beti joan naiz 

neuretik, ez nadukan atsedenik. Ib. 52. Harritzekorik asko ez badut aurkitzen neuregan, neure herrian aurki 

dezaket. MIH 68. v. tbn. Neurekin: Arg DevB 204. Tt Arima 121. Balad 135. Enb 57. Laux BBa 94. Txill Let 53. 

Neuretzat: Acto 442. Añ EL 1 70. fB Ic II 191. Laph 143. Apaol 113. Echta Jos 352. JanEd II 119. Erkiag Arran 

99. Neuretzako: Otx 76. 

�2. (Con suf. local de decl., en sing.). A (en, de, etc.) mi casa. � Zoaz Masima etxera ta neuk eroangot laster 

neurera. Echta Jos 294. 

- NEURE ARTEKO. "(V), resentimiento; litm., lo de mi interior" A (s.v. neu). 

- NEURE KITEAN, NEUREKITTIAN. Por mí mismo. � Gero neurekittian emon ixan dautset esakuna antza. 

Otx 7. Neuk ikusiko dot gero neurekittian eta emetik-orrako trikimallakaz agindduriko gustija zelan ziatz bete. 

Ib. 162. 

- NEUREZ (Vc ap. A; Lar, Añ, H). Por mí mismo, de mí mismo. "(De tu) bella gracia, zerez; de mi bella gracia, 

nerez, neurez" Lar. "(De) mío, de mi" Añ. "Neurez, de mon propre mouvement, de moi-même" H (s.v. neu). "De 

mío, por mí mismo" A (s.v. neu). "Neurez egin dot, lo he hecho por mi cuenta [...] (Vc)" A EY III 270. Cf. buruz 

(4). � Neurez ez dot, balinde banikezu. "De mío no tengo, si me diesen daros eya". RS 91. Berze gañerako ere 


mende. 

984


maiz zitien lekhuak / ikhusi, nik presentzia neurez oharatuak. EZ Man I 26. Ez uste izan, bada, neurez nagoala 

berbeetan. Canala Jesucristo 25 (ap. DRA). Neurez ez daukat idurimenik, laburra dot etorria. AB AmaE 194. 

Nik neurez liburu au egin ebanan izena eriotzako auspetik atarako baneu. Azc PB 3. Nire asmoak aurrera 

eroateko indar gitxi daukadaz, neurez. Ag AL 113. Gogoratu egikezuba, jauna, nik neurez ezin ixan dodala euki 

indarrik edo birtuterik. Kk Ab I 28. Neurez betirarte ixilduko nintza, barruko ixurpen oneintzat ezpaitago azal 

ederrik. Laux AB 13. Zer arrokeri aundiagorik, ni neurez zu zerana naizala zoro-zoroan aitortzea baño. Or 

Aitork 96. Hala jokatu duzulako, zeure seme bakarra ere ukatu ez didazulako nik neurez zin dagit. BiblE Gen 22, 

16 (Urt neuroriz, Dv ene buruaz, Ur ni nerau gatik, Ker neuk, Bibl neure buruaz). 

neureber. � Yo sólo. � Neureber edo nere gisa egiten ditut othoitzak. Prop 1911, 260 (ap. DRA). 

neuregaindu. �1. "Prendre sur moi, à ma charge, à mon compte" H. �2. "M'établir à part, séparé, indépendant, 

maître de moi" H. 

neureganatu (Urt II 356, H). �1. Apropiarme, apoderarme; conseguir para mí. � Denbora neuregana 

dezadanean, heriotzeko orenean. Ax 163 (V 109). Bost urteko zenbatza edo "estadistika" neureganatu det. IArt 

Itzald II 40. Horrelako hitz harroak direla medio norbaiten, ez dakit noren, ezin-ikusia neureganatzeko ikara. 

MEIG IX 92. �2. (Lar, H). Acercar hacia mí. "Adherirse a mí" Lar. � Neska otsegiñak / neure-ganatzen yozak / 

bere aserreak. Zav Fab RIEV 1907, 537. Ezpan kutunak neureganatuz / mosuba damost amesti. "Acerca sus 

labios hacia mí". Laux BBa 60. �3. Volver en mí. � Iru egun buru neureganatu nintzan eta lasto-ganean 

aurkitu neban neure burua. "Torné en mi sentido". Or Tormes 59. 

neuregandu (Lar, Añ). �1. "Recobrarme yo, neregandu, neuregandu" Lar (v. tbn. Añ). �2. (V-gip ap. Elexp 

Berg). Apropiarme, apoderarme. v. neureganatu. � Emengo oiturak neuregandu, emengo euskerea ikasi ta 

labur esateko, bertoko egin nintzonan. Erkiag Arran 107. 

neurekautan. v. kabu. 

neurekikotu. "Abstraído yo, [...] neurekikotua" Lar. 

neurekittian. v. NEURE KITEAN. 

neurekoi (A Morf 209). � Egoísta (ref. a la 1. a pers. sing.). � Txikitan, beste edozein ume izan oi danez, 

neurekoia izan izango naiz neu bere. A LEItz 134. 

neurekoitasun, neurekotasun. � Egoísmo (mío). � Ez nadilla itsutu neurekotasunez. Mg CO (ed. 1884), 348 

(ap. DRA). 

neurendakotu. "(Sal), apropiarme, hacer mío" A. 

neuretar. � Paisano (mío). � Neuretarrak zeuri ez ondo begiratuteak min emoten deust. Ag AL 131. 

neuretasun. � Cualidad de ser mío (propio). � Horiek, ordea, neure oroitzapenak dira azkenengo buruan, ez 

besterenak eta "neuretasun" kuttun hori baliakuntza eskasa izango dute besteren begi aurrean. MEIG III 141s. 

neuretu (Vc, BNc ap. A; SP, Lar, Añ, Izt 13r, H). � Apropiarme, apoderarme. "Hacer algo mío" Lar (s.v. mío). 

"Apropiármelo yo, neretu, neuretu det, ditut" Ib. (v. tbn. Añ). � Ai, ai! aume-aragia / diño, ze gozo samurra! / 

Baia bear dok guzurra / neuretzeko giberria! Zav Fab RIEV 1909, 33. 

neuretxo. "Mío, en diminutivo" Lar. 

neurezean. "(msOch), neure kabuz, kabutan" A Apend. 

neurgabe. v. neurrigabe. 

neurgai (H), negurgai, neurkai (Lar, Añ, H). �1. Instrumento para medir. "Medida, instrumento de medir" Lar 

y Añ. � Itz bat eramazie neurkaitako: [...] ala neurtzeko gloria zerukoa, erran: "O, an ikusten da Jesu Kristo 


mende.


(336). LE-Ir. �2. + negurgai, neurri-gai. (Lo) que se puede medir, mesurable; (lo) que se mide. � Otsegin 

baiño len gerokoa zan [soiñua] eta etziteken negurtu [...]. Otsegitean ziteken, orduan baitzan negurgai. Or 

Aitork 331. Negurtu dezagun ari danean, atertzean iragana baita eta ez da neurgairik. "Quae posset metiri". Ib. 

332. v. tbn. Neurri-gai: Echag 82. 

neurgailu, negurgailu. � Instrumento para medir, medidor. � [Zeru-sundetan] ezarri dituzte gisa guzietako 

izarien hartzeko negurgailu bereziak. Herr 15-10-1959, 4. Axaleko irizpideak eta neurgailu traketsak 

generabiltzan. MEIG VII 38. En DFrec hay 8 ejs. de neurgailu y 1 de neurkailu. 

neurgaitz (H), neurkaitz (Lar, H). �1. (Adj.). "Desmedido" Lar. "Enorme" Ib. "Difficile à mesurer, démesuré, 

excessif" H. �2. (Sust.). "Desmesura, neurkaitza" Lar. �3. neurkatx (V-gip). (Adj.). "Inmedible. Au piezi-au, 

bere forma raruegaitxik neurkatxa dok" SM EiTec2. 

neurgaiztu. v. neurkaiztu. 

neurgarri (Izt 104r). �1. Regla, norma. � Eleisiaren neurgarri edo kanon ta kongregazinoe sagradukuaren 

ordena. fB Olg 172. Jaungoikuaren lege edo neurgarri guztia enzerretan da amar mandamentubetan. fB Ic I 17. 

�2. (Lar, H), neurrigarri. (Lo) que se puede medir; finito, limitado. "Aliquota, zati bat gauza guzia neurtu 

dezakeana [...]. Zati neurgarria. Lat., pars aliquota" Lar. � [Jaungoikoa] da neurri guziak baño andiagoa, 

luzeagoa ta zabalagoa. Orrela ez izatera edo neurrigarria baliz, ez lizake gure Jaungoikoa Jainko. Mb OtGai I 

59. Gutartean neurgarri egin zan eta Kaisari-i zerga biurtu zion. "Numeratus est". Or Aitork 105. �3. "Mesure, 

ce qui sert à mesurer" H. 

- EZIN NEURGARRI, EZIN NEURRIGARRI. Inmenso, infinito, ilimitado. � Bere gloriagatik edo bere izate 

ta edertasun ezin-neurrigarriak erakustea gatik. Ub 7. 

neurgarriez. "Aliquanta, parte, que aunque repetida, no mide a su todo. [...]. Zati neurgarrieza" Lar. 

neurge (Lar, H (V)), neurrige. �1. (Adj.). Inmenso, infinito, enorme, desmesurado. "Desmesurado, muy 

grande" Lar. � Betikorra ta neurgia [...] Jaungoikua da. Arriand JEL 1908, 306. Gizonak Jaungoikua maitatu 

bear dau, ontasun neurge utsa dalako. JZ 1921, 163. Sapai neurgean. Loram 39. Atseden neurrigian zeugan 

datzazanak! "Descansan en paz sin límites". Laux BBa 102. Natzan lotan zabal neurgian / erijotz-uin otzak 

naruan! "Inmensidad". Laux AB 60. Kantauri-itxaso zabal-neurgea, / euskal-miñen ataria. SMitx Aranz 90. 

Neurrige, ene Jainkoa, / zauritzen naun eskua / ez dot nik madarikatzen... / ta biotzean min dagit. Gea "Min 

dagidan esku ori" (ap. DRA). �2. (Sust.). Inmensidad. � Teleskopio oien bidez, neurgea, egurats baztergabea, 

mutu eta isillik, begietaratzen zaio gizon arrituari. Vill Jaink 43. Neurgea amets eta nai ta naiez ezerezari lotua 

ikusten dugu gure burua. Ib. 124. 

neurgoite. "Dioptra, instrumento" Lar. 

neurkada (T-L). � Ritmo, medida. "Cadence" T-L. � Hitzen neurkadari kasa gehiago egiten diote, nahiz 

neurkada mota asko asma ditazken, elgarretarik arras bertzelakoak. Lf GH 1955, 148. Bresetaren neurkadaren 

edo erritmoaren arabera. Lf in Casve SGrazi 13. Berexten ditu sasi-bertsolariak egiazkoetarik, argitarat 

emaiten nola konpontzen dituzten pontu, bertsu, neurkada eta aire-soinuak. Lf ELit 346. 

neurkai, neurkaitz. v. neurgai, neurgaitz. 

neurkaizde. "Enormidad" Lar. 

neurkaizki. "Démesurément, énormément, excessivement" H. 

neurkaizkiro. "Enormemente" Lar. "Démesurément, énormément, excessivement" H. 

neurkaizkito. "Démesurément, énormément, excessivement" H. 

neurkaizto. "Descompasadamente", "desmedidamente", "enormemente" Lar. 

neurkaiztu (Lar � H), neurgaiztu (H). � "Descompasarse" Lar. "Descompasado, [...] neurkaiztua" Ib. "Passer 


mende. 

986


la mesure, les bornes, manquer de respect, de convenance, etc." H. 

neurkari. � Medidor, (lo) que sirve para medir, medida. � Beren zoriona neurtzeko, neurkaria nun da? Elizdo 

EEs 1929, 177. 

neurkatu (T-L). � Medir. "Cadencer" T-L. � Nola ahantz haren olerki bakun, pollit, ongi neurkatuak. Lf ELit 

343. 

neurkatx. v. neurgaitz. 

neurkera. �1. Métrica; medida (del verso). � Lerroska edo bertso baten bi neurkera: a) musikaren joeraz, b) 

izkuntzaren joeraz. Or EEs 1928, 218. Oda egokia zeritzaien "lira", berebiziko eredua jarrai-bidearen 

araberako neurkera, araua erdiesteko. Gazt MusIx 65. Euskal-neurkera legeak. Ib. 244. Adema Zaldubiren 

Azkenengo afaria ezkero, neurkera ortan saiatu gira zerbait. Or in Gazt MusIx 48. Etxeparez geroz, silaben 

kontua izan da neurkeraren muina, kontaketan bereizkuntzak aurkitzen badira ere. MEIG IV 93. Larramendi ez 

zen hurrengo mendean horren kontuz eta taxuz ibiltzen latin neurkeran. Ib. 118. Olerkariengandik baino 

bertsolariengandik hurbilago dabilen neurkera. MEIG V 32. Neurtitz hauen neurkera ez da araurik gabea. Ib. 

90. Patxi Altunak Etxepareren bertso-neurkeraz ari zuen lanaren lekuko izan nintzen. MEIG VI 138. � Ritmo. 

� Era askotako neurkera (ritmo) darabil eta neurkera atsegiña du, belarrietara musika bezela datorrena. ZArg 

1958, 51. �2. "Simetría" BeraLzM. �3. Medida, modo de medir. � Bada, ordea, beste neurkera bat. Neurri 

horren bidez neurtuz gero, gizakiak eta gizalanak, direnak direla, bitarikoak dira bakarrik: handi eta txiki. MIH 

267. 

- HITZ-NEURKERA. v. hitz. 

neurketa (L ap. Lh; BeraLzM). �1. Medición. � Palankak autatzea zala, narrarria ikustea edo zuaitz neurketa 

zala. Ag G 128. Neurri auek baso-lanetan eta neurketan oituta daudenak eman dizkidate. Munita 81. Piñuneurketari 

dagokionez [...]. Ib. 151. Siñestera ninderagiten eta nere neurketaz eta begiz arkitu arrazoiak 

aienekin erara ez-baiña bestera zeuden. "Rationes numeris". Or Aitork 105. Silabaz ez baño beste ere batera 

egin bearra dago neurketa au. Lek SClar 123. Gozamen estetikoaren neurketa zehatza gu baino mokofinagoei 

utzirik. MEIG IV 75. [Ondorio] neurtuak ere arbuia daitezke, baina, arbuioak pisurik izango badu, neurketa 

berriak eta hobeak beharko dira egin. MEIG VII 162. En DFrec hay 30 ejs. � Ari nindeke / neurketa betierean. 

"Componiendo versos". Or Poem 515. �2. "Concurso" BeraLzM. 

- HAMARREN NEURKETA. "Sistema métrico decimal, amarren neurketa" EEs 1931, 110. 

- GOGO-NEURKETA. Psicometría. � Gogo-neurketa edo uki-metagnomia. Mde Pr 325. Buchanan-ek erabili 

zuen hitza, psychometry, hau da, gogo-neurketa, ez zaio batere egoki gertari horri. Ib. 325. 

- INDAR-NEURKETA, HITZ-NEURKETA. v. indar, hitz. 

neurketatxo. � Dim. de neurketa 'concurso'. � Bertsolarien neurketatxo bat / artu zenduten aitzaki, / gazte 

diranei zuek bideak / bai pulamentuz ebaki. Auspoa 98-99, 131. 

neurkeunen. � Centímetro. � Zentimetrua edo neurkeunena. Zenb 161. 

neurki (Urt IV 159). � Compás. � Besua goratuaz ta neurkia (konpasa) eramanaz. Garit Usand 9. 

neurkida. �1. "Constitución, estatuto, ordenanza" Lar. � Alkar anparatu eta batak besteari lagunzea eta ala 

dago erabagirik neurkidan edo kostituzioan. EConst 16. Modu onetan beakurtzen dala batintxeki edo jerarkia ta 

manera neurkida edo legeak bitezarriak, biziko dirade bera dan bezala. Izt D 156. Araua edo neurkida argi, 

zuzen eta santuak berak aukeratu eta zaintu zituan mojentzat egiñak. Ag Lar 554. �2. (Lar � H). 

"Commensuración" Lar. "Simetría" Ib. 

neurkidagarri. "Commensurable" Lar. 

neurkidar. �1. "Simétrico" Lar. �2. Parlamentario, constitucional. � Erosoagoa dala gobiernu bakarondarra 

edo monarkiko neurkidarra. EConst 38. 

neurkidari. "Constituyente, constituidor" Lar. 


mende. 

987


neurkidatu. �1. "Constituir, ordenar, formar leyes" Lar. "Constituido, neurkidatua" Ib. � Gañerakoak obeditu 

bear duten bainandeak edo kondizioak neurkidatzen dute gobiernoa. EConst 29. �2. "Commensurar" Lar. 

"Commensurado, neurkidatua" Ib. 

neurkide. �1. "Constitutivo" Lar. �2. "Simétrico" Lar. �3. "Simetría" Añ. 

neurkidezgarri. "Incommensurable" Lar. 

neurkin (Bera, Zam Voc). Neol. creado por Arana Goiri en 1896, de neurri 'medida' y -kin (AG 1014 y 1511). 

�1. Metro, medida de longitud. "Zenbat neurkin laukitu?, ¿cuántos metros cuadrados?" Bera. � Bizkaian berton 

43.500 neurkin daukaz [Cadagua ibaiak]. AG 1013. Luzeerea 29 neurkin edo metrokoa da. A Ezale 1898, 10. 

Neurkin bat lodi ta sei luze zittuen. Bera EEs 1914, 108. Zenbatzuk ez dira ito bi neurkiñera (metrora) dagoan 

ola ezin arrapaturik! Anab EEs 1919, 64. Lukaika polita [aldapa], zazpireun neurkin gora egin bear baitira... 

Ldi IL 47. v. tbn. Bera Euzkadi (rev.) 1913, 456 (ap. NeolAG). � Unidad de medida. � Zer metro edo neurriklase 

duzue ori jakiteko? Nik ortik ateratzen dudan atsegiña edo asetasuna, ori da neurkin bakarra. Vill Jaink 

85. Ala-nolako neurkiñak, yarda ta metroa alegia, bazterreratuz. Gazt MusIx 69n. �2. Metro, instrumento para 

medir. Cf. Osk Kurl 117: "Neurteko tresniari erderaz "metro" esaten yakonian, euskeraz neurkin esatia ez legoke 

txarto". � Neurkin edo metro bat atara ta utxearen neurria artu eban. A Ezale 1898, 92. Neurkiñaz neurtu 

itzatzu bitarteak. "Compás". Zink Crit 64. Irradoi ohartu nahian asmatu tresna eta neurkin guziek ez zuten 

ondoren garbirik ekarri. Mde Pr 312. Baña neurtuten dauen edozer eta edonor be "neurkiñak" dira, nahiz litro 

bateko hontzi bat, nahiz teodolito bat. Osk Kurl 117. �3. Metro, medida de los versos. � Orain bertsolariak 

[...]. Aundiak berebiziko neurkin edo metro biguna darabil. Ldi IL 46. 

- NEURKIN-HAMARREN. "Neurkin amarren, decímetro" BeraLzM. 

- NEURKIN-ANEIREN. "Milímetro" BeraLzM. 

- NEURKIN-ERAKETA HAMARKIA (Zenb 153). Clasificación métrica decimal. 

- NEURKIN-EHUNEN. "Neurkin-eunen, centímetro" BeraLzM. � Luzaeroan 40 neurkin-eunen ditu berak 

[arlaban-aizkorak]. JMB ELG 59. 

neurkinde. "Matemática" Añ. 

neurkintza (Lar, Añ). �1. "Estereometría, gorputz sendarren neurkintza" Lar. "Matemática" Añ. �2. neurkintz. 

Metro (medida de longitud). � Aitzgorri-mendik, itxas-gain 1531 neurkintz (metro erderaz) ditu. EEs 1915, 14. 

Albiztur-ko Erniyo-mendik bere txuntxur latza 1065-garren neurkintzan dauka. Ib. 14. 

neurkiro. � Acompasadamente, uniformemente, rítmicamente, regularmente. � Eguzkia eguerdialdetik 

etzinaldera neurkiro jeisten dan bitartean. TAg Uzt 98s. Krak, krak, krak... neurkiro zeramazkin Balendinek 

arraunaldi sendoak. Ib. 232. Balendinek, ordea, indarrak neurkiroago ta buruzago erabiltzen zekin. Ib. 138. � 

Moderadamente, mesuradamente. � Aiek ordea, neurriz zoazinan, beti neurkiro. 'Réglé'. Or Mi 14. Astitz onela 

pilotagana / bidera atera neurkiro. "Midiendo bien". Or Eus 421. Gaztezaroko irrika galgatzen zien eta 

nexkatoen egarria neurkiro ezten zun. "Ad honestum modum". Or Aitork 226. 

neurkitz. � Verso. v. neurtitz. � Neurkitz eta lelo ta olako ere ianari dira. "Versum". Or Aitork 62. 

neurkizun (H). � Mesurable, (lo) que se puede medir. "Neurkizun dira elheak, ongi mintzatuko bazare, les 

discours, les paroles doivent être mesurés, [...]. Neurkizun dira oraino soilharuko bihiak, les grains du grenier 

sont encore à mesurer" H. � Etzuten ezagutu bidea, Zure Itza, Aren bidez egin baitituzu neurkizun oriek, 

Neurtzaille orrek, neur-zentzu ori ta neurt-ezaguera ori. "Ea quae numerant". Or Aitork 104. --Handia ahal da 

zaharreriaren eta gazteriaren arteko etena? --Ikaragarria, eta neurkizun den muturretik hartuko dut haria. 

MEIG IX 63. 

neurkoi. � Conciso; medido. � Lizardi, olerkari neurkoia dut irakurgai. Etxde Egan 1954 (1), 16 (cf. nota: 

"Gazteleraz 'concisión' dakar egilleak. Itz au zeatzago legoke euskeraz laburkoi esanda"). Ene ustez, Lizardi 

laburkoi baño neurkoi zan geiago, bertso ta esaldi bakoitzari neurri doi-doia, estuxea batzutan, zabaltxeago 

bestetan, eman-zale baizenun. Ib. 16n. 

neurkotiz. "Mojona, tributo que se paga por la medida del vino u otra especie, neurkotiza" Lar. 

neurle (Dv, H), negurle (T-L). � (Lo) que mide, (lo) que sirve para medir. "Doseur", "jaugeur" T-L. v. 


mende. 

988


neurtzaile. � Dirdaiez ikus egiña / mende-neurle dugun kurpil ariña. 'Que mide'. Ldi BB 138. 

neur-makil. � Batuta. � Goiko aldian neur-makillaz neurtzen dan zatiya, bekua baño laburragoa izatera 

etortzen da. LzM EEs 1912, 106. 

neurofisiologia. � Neurofisiología. � Hizkuntzalariari ezin eska diezaioke neurofisiologiari buruzko inolazko 

ezaguerarik, zerbait jakiteak kalterik egingo ez badio ere. MEIG VI 118. 

neuroni (V ap. A). � Yo mismo. "Yo mismísimo" A. En EI 220n. aparece la forma de erg. neuronek (AN-erro). 

v. nerau, neuror. � O Jesus salbazálea, neurónek baño obéki nai du nere salbázioa. LE Ong 131r. Neuk 

neuronek esan oi dot, igarri bagarik egaan egiten dabeela egunak. Ur MarIl 23. Nik esan neban neuronen 

barruan: Esperantzak engañau oi gaitu munduan. AB AmaE 222. Nire kondenaziñoia izan da neure neuronen 

egikera madarikatua. Itz Berb 34 (en la versión guipuzcoana neronen). Nok artu eragiten eutsuzan estutasuna 

eta larritasun ori, zeure arima barruan ezkutaurik nengoen neuronek ezpada? Itz Azald 188. Otsein bati agiraka 

egitean, neuronek zirikatu, asarreagotu edin eta errudunaren alde egiña irudi egien. Or Tormes 95. Horretan 

hasi beharko dut neuronek ere, bai baitut premia. MEIG VII 92. 

neuror. � Yo mismo. v. nerau. � Nik zuei erraiten drauzkizuedan hitzak, neurorganik eztitut erraiten. Lç Io 

14, 10 (He ene baitarik). Ni naiz neurorzaz testifikatzen dudana. Ib. 8, 18 (He, TB neure buruaz). Bada segur 

naiz, ene anaieák, ni neuror-ere zuezaz, ezen zuek zuerók ontasunez betheak zaretela. Lç Rom 15, 14 (He, TB, 

Dv neroni). Haei eztrauztet nik neurorrek eskerrak emaiten. Ib. 16, 4 (TB neronek). Haur neuror baithan 

deliberatu ukhan dut. Lç 2 Cor 2, 1 (He, TB neure baithan). Deusik fiñean neuretzat eztut, Iauna, gordetzen, / 

eztarozkitzudan non hek, neurorekin eskaintzen. EZ Man II 19. 

neurori (Urt I 537). � Yo mismo. v. nerau, neuroni, neuror. � Iuramentu egin diat neuroriz diotsa Eternalak. 

Urt Gen 22, 16 (BiblE neurez). 

neurosis. � Neurosis. � Neurosisko gaixoaldi oiek. Vill Jaink 27. 

neurotiko. � Neurótico. � Barnekoiak eta neurotikoak idatzi dituzte egunkariak. Txill Let 74. 

neur-otzara. "Bedar eta gauza ariñak erabiltzeko otzara aundia (V-gip)" Urkia EEs 1930, 28. 

neurpen (Dv � A). � Acción de medir. 

neurragai. "Pértica, medida" Lar. 

neurraldi (B; Dv), neurtaldi (Lar � H). Ref.: A; Izeta BHizt2. � Medición. "Cala, el reconocimiento del vino 

que hacen los aforadores" Lar. "Medición o rato de tomar medidas" A. � Baña, zein ere ona den neurri-bide au, 

obea da fedezkoa ta ori bukatu ondoan, goazen emendik ere gure Jaunaren izate berari neur-aldi edo begiraldi 

bat egitera. Mb OtGai I 59s. 

neurrarazi (B ap. A; Dv), neurtarazi (Dv). � Hacer medir. � Zubitik eta urerako arte hura neurt-araz zezoten. 

Herr 27-8-1959, 4. 

neurre. v. neror. 

neurri (V, G, AN, L, B, BN-baig, Ae, R; Lcc, Volt 95, SP, Urt I 98, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Arch VocGr, 

VocBN, Dv, H, Zam Voc), negurri (AN-5vill-ulz-arce-erro, L, B, Sal; H), naurri (G-nav, AN-araq, Ae; A 

Apend), nebri (H (V)), laurri (AN-araq), leurri (AN-larr-ulz), liurri (AN-larr), lleorri (AN-larr), lebri (AN-larr), 

ñegurri (AN-ulz), ñeurri (AN-ulz). Ref.: A (neurri, negurri); A Apend (laurri); EI 116; Asp Leiz (lebri); Ond 

Bac (laurri); Echaide Nav 78n; Iz ArOñ, Ulz 444, To (leurri, neurriya), Als (naurriya), UrrAnz; Etxba Eib; Elexp 

Berg; Gte Erd 219. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos, excepto en suletino. La forma general es 

neurri. Hay negurri en el EvL, en J.B. Elissamburu, Zalduby, Diharassarry, Mattin, en un texto de Zugarramurdi 

del s. XIX y, junto a neurri (más frecuente), en Duvoisin, Leon y Xalbador (nehu-); hay tbn. negurri en los 

navarros Samper, CatB, Echenique, en un texto baztanés del s. XVIII (BOEans 931), en F. Irigaray y en Inza (en 

éste último junto al más frec. neurri y algún ej. de leurri), además de en Kerejeta y Oskillaso. Hay nebri en 


mende. 

989


Monho, Aguirre de Asteasu (junto al general neurri), Noe y Brunet; leurri en EusJok (tbn. neurri) y en un texto 

alto-navarro recogido por Azkue, donde tbn. aparece la variante lebri; hay naurri en un texto de Muruzabal del s. 

XVIII (ETZ 82). En DFrec hay 425 ejs. de neurri y 3 de negurri. 

I (Sust.). �1. Medida (ref. a la longitud, cantidad, capacidad...); medida, tamaño, dimensión (ref. a cosas 

materiales e inmateriales). "Dimensión" Lar. "Dosis, sendakaien neurria" Ib. "Tasa, medida" Añ. "Número, (c.) 

zenbatea, neurria" Ib. "Har dezadazu oinetakoen, soinekoen, buruaren, etc. neurria, prenez-moi la mesure des 

souliers, des vêtements, de la tête" H. "Onenian be, egun urte gizonan neurrixa" Etxba Eib. "Gauza guziek 

badute bere neurria (V-gip, G-azp, AN-gip, B)" Gte Erd 219. Leiçarraga (Decl a) 7v) da izaria como equivalente 

suletino de neurria. v. izari. � Natura humanoa libertu eta gelditu izan da finito, bere formá duelarik, neurria 

eta proprietatea. Lç Ins G 3v. Kapa baten neurria. Volt 264. Ezen zeñ den handi edo ttipitto malezia / hauk 

guztien solamenki berak daki neurria. EZ Man I 119s. Bizitzen diren gauza guztiek baitute bere handitasunean 

eta ttipitasunean bere pontua eta neurria. Ax 118 (V 78). Hark gauza guziei ordenatzen baiteraue zeini bere 

gradua, lekua, ordua eta neurria. SP Phil 366 (He 369 neurri). Saldu gaixtoa ontzat, pisu edo neurri falsoz. 

Harb (ed. 1690; ap. H). Markatu baituzu gizon bakhotxaren merezimenduen neurria. Ch III 22, 3. Amodio onen 

neurria oi da biotz osoa, ez biotz puxka. Lar SAgust 13. Ala ta neurri artan bertan Jainkoaren Itza artu, enzun ta 

gorde bear degula. Cb EBO 51. Jinkoak grazia hura bakhotxari ematen dio premiya duen neurriaren arabera. 

Mih 109. Gorputzarén neurrian zé erdikál, ez gora ta ez apál. LE JMSB 240. Ardaua makala daguala, neurri 

laburra emoten jakeela, lapurrak gariala ta zer ez? Mg PAb 72. Bekatuak osoro konfesoreari erratea, geitu ta 

gutitu gabe beren neurri ta zirkustanziaz. Añ CatAN 48. Ondotxo jan ta bear neurri onekoan bizitza 

daramadala. VMg 48 (cf. infra NEURRI ONEAN). Neurri eta pisuan tranpa egitea. AA II 167. Sarizko neurri 

handi bat [...] emanen zitzaiela, haren lege seindua arthoski begiratuko zutenei. Dh 181. Neurri ta pisubak ez 

kunplietia. JJMg BasEsc 197. Neurri edo pisuban zerbait gitxitu edo kenzen dabenak. Astar II 165. Pertzak 

ditugu neurri guztiyetakoak. Echag 120. Jainkoak gutarik nahi du hartu barkhatzeko erregela eta 

barkhamenduaren neurria. Jaur 193. Arri onen neurri egiazkoa da, luzean kana bat, zabalena iru kanalauren. 

Izt C 74. [Kutxa] zer neurri eta gisakoa izan bear zan erakutsi zion. Lard 8. Abaretak baditu neurri bat baino 

gehiago eta nahi den heinera erakhar daiteke. Dv Lab 33s. Horiek guziak ongi gorritu direnean emanen duzu 

ura oilaskoaren neurriraino. ECocin 29. Bisaiaren erdian Yainkoak ezarria dugun haltura, Piarres Adamek 

negurri gaitzekoa zuen. Elzb PAd 8. Urruñako errebota liteke molde eta negurri arras onekoa, zolako pareta 

gorago balu. Zby RIEV 1908, 86. Ez da hemen izari ez neurririk. Bekatu guziak, nahi bezin handiak, barkatuak 

izan ditezke. Lap 382 (V 174). Lagunak asko dira / Bergarako errian, / baña ez sekula / orrelako neurrian. 

JanEd I 94. Alaben iantzi barrien neurria. Azc PB 70. 

� (s. XX). Mallak eta neurriak daukaguz onetarako. Ag Kr 202. [Gauza berriak] izandu dira klase asko eta 

neurri guziyetakuak. Iraola 115. [Arriak] amalau kuadru neurria, / amabost arru bere pisua, / ez al da 

izugarria? EusJok 30. Amabi metro luzerakuak / ta amar gerriyan jiran, / beste lau zabal buztana zuban, / aren 

neurrik onla ziran. Arrantz 124. Zer negurritan baititutzu maite, negurri ber-berean zatxizkiote gauzer. Leon 

Imit III 27, 1. Orma onek, betik gora gizon baten neurria izango du. Alz Ram 95. Gizon baten luzearen negurria 

adiarazteko. FIr 160. Neurri berekoa bere hedadura guzian. JE Ber 55. Gari-biltzalleai neurri-beeratze ori 

etzekiat alaigarri izango zaiten, orraatik. TAg GaGo 96. Abertzaletasuna [...] ezta neurri yakiñeko biozpena. 

Ldi IL 144. Oial ortatik gorputz banari / neurri banan ebakiak. "Medida". Or Eus 197. Zortzi orduko neurri ori 

lanbide guztietarako egokia ete da? Eguzk GizAuz 32. Salgei dagozan gauzen balioaren neurri bakarra [...] lanindarra 

ei-da. Ib. 51. Bere neurri arrigarriak, luzean ta zabalean. Munita 17. Jaungoikoak bakarrik daki 

gaitasunok zergaitik banatu ditun gisa ortan eta bakoitzari zer neurritan ezarri dizkion. Etxde JJ 210. A zelako 

kokota berea. Baña gorputz-neurriok aren jokorako zer inporta? Bilbao IpuiB 268. Egur gañean jartzen dalarik 

/ orrek egiten du lana, / nai badu neurri izan dedilla kana-erdi edo kana. Basarri 81. Mailuaren azta ta 

ingudearen kaizua (neurria). Zait Plat 54. Peporrok ze neurritako oñetakuak erabiltzen dituan. SM Zirik 85. 

Erriz-erri, ni joan nintzan bezela, 1850 kilometro. Alde-aldeko neurriak dira oriek. Anab Aprika 100. 

[Saleroslien] eskuan prezioa ta / pisuak ta neurriak, / oien bitartez ondatzen gera / kale eta baserriak. And 

AUzta 115. Harri ttiki askoren arte, negurri guztietako arkaitz zathiak ikusten dira. Osk Kurl 105. Kopuruak eta 

kontuak neurria adierazten du eta ez kausa edo zergatia. Vill Jaink 58. Mueten izen, kolore, neurri, noiz ta nun 

egiten zituen euren abiak. Erkiag BatB 37. Arantza ta agin biziki, / lei gogor baten itzuli, / lakar ta lakatz, ba-da 

askatzezko / neurri ta gauzen ausardi. 'Formas y medidas'. Gand Elorri 55. Susmoaren neurriak bear lituke itzak. 

Azurm in Gand Elorri 27. Basa-marrubia ttiki-gorri, / zure ao politaren neurri. NEtx LBB 334. Beitturik 

Vergier-go loibian edertasuna eta aren gatzan neurrixa. Etxba Ibilt 486. Artikutzaren aunditasunez / gogoratuko 

zerate, / neurri oietxek euki biaitu, / neri ala esan dirate. Uzt Sas 283. Batzuek aintzinetik, / bota eta airetik, / 

bertzeak gibelariak / handiak... / Partida batian ikusten dira / bakotxaren negurriak! Mattin 59. Orain hartu 

behar genituzke haren luze-laburraren neurri zehatzak. MIH 294. Bistako kontua da, haatik, baheen 'sarea' era 

eta neurri askotakoa izan daitekeela. MEIG VI 133. Egitekoa, hiru neurritan (luze, zabal, lodian), bestetan ezin 

nabari dezaket. "Dimensiones". MEIG IX 136 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Xe 281. AB AmaE 300. Jnn SBi 107. Itz Azald 139. Enb 161. Zait Sof 88. Alzola Atalak 143. 

� Medida, nivel, calidad. "Donner sa mesure. [...] Bere gizontasunaren neurria eman du egiteko hortan, [...] la 


mende. 

990


mesure de son honnêteté, de sa probité" H. � Ene neurri xumearen heinean ohoratzeko horrekin gure gizon 

haundia. Zub 47. Utsa litzake bertsuak jartzen / ari baziña egitan, / ez len da orain etzera iristen / bertsolariyen 

neurritan. Imaz Auspoa 24, 160. Bakoitzak berak zaindu bear dau / gizontasunen neurria. BEnb NereA 235. Zuk 

gurasoak botatze'ituzu / oso neurri eskaxera, / bear bezala ezi itzazu / maixu jatorra bazera. Agirre in Uzt Noiz 

110. Izakiak dira [...] eta izakiak ez ezik beste maila eta neurri bateko izakiak lehen aipatu ditugunen aldean. 

MIH 77. Hizkuntzaren aldetik euskal istudioei zor diegun neurrian eta mailan ari ote gara, ordea? MEIG VIII 

99. Neurri apalean. MEIG IX 31. 

� Itz-egiteko bidian dagoz, euzkeraz idatzi dabenak, bestiak ez, lanaren neurrija, biar-egin dabenak dakilako. 

"Lo que cuesta". Laux BBa 142. 

�2. (V-gip; Lcc, Lar, Añ, H). Ref.: EEs 1930, 29; Etxba Eib. Medida, unidad de medida; (lo) que sirve para 

medir, instrumento para medir. "Alna medida, barea neurrietakoa" Lcc. "Medida, instrumento de medir" Lar y 

Añ. "Alquez, medida de doce cántaros, neurri mota bat" Lar. "Cahiz, neurri andi bat amabi anegakoa" Ib. "Aba, 

una medida pequeña de tierra, kana biko, neurria" Ib. "Au fig., avoir deux poids et deux mesures. Bi neurri 

izaitea, juger avec partialité ou suivant différentes règles" H. "Azunbreko neurrixa ardauantzat" Etxba Eib. � 

Neurtzen duzuen neurri beraz, neurthuren zaizue zuei-ere. Lç Lc 6, 38 (He, LE Urt ms. 98r, Astar II 185, TB, 

Dv, Ol, Leon, Or, BiblE neurri, Brunet nebri, Ker negurri). Ziraden han sei kuba [...] zadukatenik batbederak 

birá edo hirurná neurri. Lç Io 2, 6 (He, TB, LE neurri; EvS pegar, Dv, Leon metreta, Ol suilleko, Ker suil). 

Santuak konparazioetan sartu bear ezpaditugu, zer neurrirekin jakin aldezakegu? Lar SAgust 13. Zeinbateraño 

eldu biar dau esamina onen kontu edo ziaztasunak? Ez dago onetan zuzenbide, epai edo neurri bardinik. Mg CO 

18. Begira, erriaren gauzetan izan dituzun nekeak kargatu diozkatzun, zere aua neurri dezula eta begiratu gabe 

nork jaso bear zituan? AA II 176. Itxarkizaiak dauzka / parol eskukoak, [...] / kandelero, neurriak, / platerak, 

potoak. Echag 144. Plaza zarreko urlekutik Aroztegikoaren jaiotokira badagoela bederatzi milla eta zortzieun oñ 

Gaztelako neurrikoen luzetasuneko bidastia. Izt C 89. Juzga zinezein juizio berarekin biar tzei izan juzgatruk eta 

neurri berarekin izanen zrei xek neurtruk. Hual Mt 7, 2 (Lç, He, TB, Dv, Ur (V, G), Ol, Or, BilbE neurri, Echn, 

Ker negurri; EvL mesura, Samper bara, Ip, SalabBN izari). Amatu zeon antzekuak ta karidadezko neurri batekin 

neurtu denak berdin. Bv AsL 193. Erriak ezaututeko bere, kaleetako txikota ezta neurririk onena. A BeinB 66. 

Han nituen enplegatu debruz egin batzu, neurria eskuan, pitta bat hertu nintzenez jakin nahiz errabiatuak! Barb 

Sup 27s. Zeuk dabiltzun neurrijak zeu be neurtuko zaitu. Enb 91. Eskutxabalean sei-neurriko bat gari eramaten. 

'Sétiers'. Or Mi 90. Au bezelako neurririk ez degu nork-gere abertzaletasuna zenbaterañokoa dan yakiteko. Ldi 

IL 155. Kilometroa [...] da bide-neurrien batekoa. Zenb 163. Zuek neurtzen duzuen neurri beraz neurtuko 

zaitzue zuei ere. Ir YKBiz 135. Leengo neurri zaar bat. Or Eus 158n. Basotik edan biarrian azunbreko neurritik 

edaten juat. SM Zirik 94. Alde ta aldi igeskorrean dabilen gizona, gauza guzien neurri gertatzen da. Zait Plat 

36. Bizitza, gauza gaiztotzat jotzeko, bera baiño ezereza dela obe jakiteko, neurri edo metro bat bear da euki nai 

ta naiez. Vill Jaink 137. Gaurko jakiteak gure aiton-aitonen neurri zar diralako oiek bertan bera utzi ditu. Gazt 

MusIx 69n. Bazeuden an sei arri-ontzi juduen garbiketarako, bakoitza bi edo iru neurriko (neurria, berrogei 

litro inguru). Or Io 2, 6. Neurri horren bidez neurtuz gero, gizakiak eta gizalanak, direnak direla, bitarikoak dira 

bakarrik: handi eta txiki. MIH 267. Antzinatasuna eta hedadura hartzen ditugularik neurri, hauek ere elkarrekin 

errietan maiz dabiltzala jakinik. MEIG VII 26. v. tbn. Gco I 429. Ag Kr 151. A Ardi 19. Negurri: Samper Mt 13, 

33. 

� Modelo. � Suertez ere neurri ederra genduke hizketarako, besterik ezpagendu. Lar, carta a Mb 280. Ikasi nai 

dubenak / euskera garbiya / txokoratu lezake / gure komeriya. / Badago nunbaitian / obia neurriya. Sor AuOst 

105. Eredu edo neurritzat lau-bost umedun sendia artu geike. Eguzk GizAuz 175. Ez-iakiñek beuren kaxkarrean 

"giza neurriz" gaizto daukate eta gizadiaren oitura guziak oker, beurenekin neurtuz. "Ex humano die". Or Aitork 

64. Bere ibillera guztien neurri izan diteken lege bat. Vill Jaink 88. v. tbn. Zait Plat 36. 

�3. (Añ, H), negurri, nebri. Medida, límite (normalmente en frases negativas); medida, justa medida; 

moderación, mesura. "Propasar, [...] (c.) muga, marra, neurria irago" Añ. "Guziak neurriz ou neurrirekin egin 

behar dira, il faut faire toutes choses avec mesure, sagesse, circonspection" H. � Haize muthiriei ere emotezu 

neurria, / altxarazi eztezaten hola jauzilaria. EZ Man II 145. Mahañean guardatzeko / Zuk man[at]u neurria. 

EZ Eliç 23. Aski naiz zure saristatzeko neurri mukuruz eta nahiz bezala baino geiago. SP Imit III 47, 1 (Ch 

neurri gabeko, Ip izari gabe, Leon negurririk gabe). Plazeren artean neurri idukiko dutela. SP Phil 255 (He 257 

neurriez urrunago ez goateko). Maiz amudioak eztu ezagutzen neurririk. Ch III 5, 4 (SP neurri, Leon negurri; 

Mst baragallü, Ip müga, Ol erabide, Pi era). Akhaba zazue mukuratzeaz ere zuen aiten neurria. He Mt 23, 32 

(Lç, TB, Hual, Dv, Ur (V, G), Ol, Or, BiblE neurri, EvL, Samper, Echn, Ker negurri; Ip, SalabBN izari). 

Jangoikoa amatzen ez du neurririk ezagutzen. Lar SAgust 13. Haren ontasunak ez du eta, ez neurririk ez 

mugarririk. He Gudu 45. [Kolera] bere neurri justuan danean, gauza andietarako, karidade eta zeloaren 

sokorru oi da. Cb Eg II 162 (v. infra NEURRI ONEAN). Ene bekhatuak handiak dire, bainan zure 

miserikordiek neurririk ez dute. Brtc 18 (v. tbn. el mismo ej. en Arb Igand 192). Hekin gaixtakeriak / ez 

balinbadu nebririk [...]. Monho 134 (v. tbn. 122). Neurri, marra ta mugarik ez duen ontasuna. Añ LoraS 130s. 

Igoerazi zion berak nai bezela edan zezakean neurriraño. VMg 85. Obe dala jatordu jakiñetan neurri onarekin 

jatea. Gco II 64. Jaunak gauza guziai ipiñi diela beren neurria eta ezin neurri au desegin dezakegula. AA I 403. 


mende. 

991


Nola bada nik ez maitha, ni neurri guzien gainetik maithatu izan nauena? Dh 242. Zuzendurik geure egitadaak 

Jangoiko andijak imiñi euskuzan bide ta neurrijetatik. JJMg BasEsc V. Zentzuna daukan kristinaubak 

neurrijagaz bizi biar dau bere gauzetan. fB Ic II 265. Euren gurari gaistuai neurrija iminteko. Ib. 250. Artzen du 

personak negurria ala gorputzeko sustentuan, nola gañerako gustoetan. CatB 79. Eratekoan kontu neurriyari. 

Echag 95. Janari ez badie / ifintzen neurria, / biziari kendutzen / diote erdia. It Fab 171 (cf. infra NEURRI 

EMAN). [Iturriak] egunik euritsuenetan ere gordetzen dau bere neurri din diñakoa. Izt C 94. Neurririk ez du 

heien karitateak. Laph 181. Hitz ase bat egiteko lekurik beñere ematen etzion eta onela beti bere neurri eta 

mugaan zedukan. Arr GB 16. Neurri oituaz gañerako graziren batekin errukitu zala Jauna doakabe arzaz. Aran 

SIgn 52. 

� (s. XX). Kantari, dantzari ta neurririk ezpada, lau ankan, e? Ag G 312. Gure animen kaltezkoetatik askatzeko 

eskatu bear degu negurririk jarri gabe. Inza Azalp 153. Arrotz hura bere lerroño hartan eta behar den neurriaz 

barnago sartu gabe agertu zaiolarik. Barb Sup V. Gorputzeko lan ala jostetak egin negurrirekin, ez baitira 

guziak guzientzat berdin on. Leon Imit I 19, 4 (SP neurriz; Ch prudenziarekiñ). Ardoaren izpirituari dagokionez, 

bakotxaren negurri artarik landa pozoina dela. FIr 174. Kaburik ero neurririk eztu / aik zuten borondatiak. Tx B 

I 170. Txikiak eztu ibili bear / aundiarekin ekiñez / neurri kazkarrak uste baño len / egiten baitute gaiñez. Tx B II 

222. Itxaropenak galtziak eztauko barriz neurririk. Laux BBa 34. Gizonak neurri bat du ta nere neurria bete da. 

NEtx Antz 107. Itz berriak sortze ontan, neurria asmatu bearko degu. NEtx Nola 6. Guri kendutako ondasunak 

gureganatzea arrazoizko din, bañan ortik aurrera, begira neurria non dagon. Or QA 92. Ikusleen pozkarioak 

ezeban neurririk izan eta orregaitik barriro bere txaloka asi ziran. Erkiag Arran 43. Norbere naiei neurria 

ipintzea, orra filosofuaren zoriona. Vill Jaink 142. Bere gizabetearen neurri doia. Gazt MusIx 59. Griña oni 

bere neurriak, bere mugak ezarri dizkio. MAtx Gazt 40. Maitasunak ba ote duke iñoiz neurririk gero? "Modus". 

Ibiñ Virgil 35. Aiskidetasuna neurri batera eldutzen zanian. Etxba Ibilt 473. Jatordu asieran etzan neurririk 

galdu. NEtx LBB 119. Ba ote dauka azkenik, neurririk, olerkaria bizi dan munduak? Alzola Atalak 79. Guziak 

du bere neurria. Eta gaizki dagona, gaizki dago. Lab SuEm 185. Oso gustora / jan ta edanian, / neurririk ez 

baidegu / debalde danian. Uzt Noiz 58. Bihotzak edan duen ur onak hil du zure egarria, / ur on guzien Jabeak 

berak emanikan negurria. Xa Odol 215. Ederrari egoki datorkio-ba neurri xintxoa. "Mesura". Berron Kijote 46. 

Bi bideak zilegi eta beharrezko dira eta nork taxutuko ditu aldez aurretik bakoitzaren neurria eta mugak? MIH 

109. Edozein nabarmenkeriatik itzuri dabilen klasikoaren neurria. Ib. 263. Neurri doia darabil nori berea 

ematen. MEIG II 126. [Mendiburuk] giputz-nafarreraren arteko neurria eta erdi aldeko bidea asmatzeaz eta 

segitzeaz gainera, [...]. MEIG V 104. Hiribarren [...] ez zen segiziokoa izan, Agirre Asteasukoa, bere betiko 

neurri jakinean, berriz, bai. MEIG VII 33. v. tbn. LE Ong 27v. MarIl 118. JE Ber 82. Zerb Azk 104. Zait Plat 

154. 

� Desgraziarik orrelakorik / sekulan ez da aditu, / itxaso ori asarretuta / neurrian ezin kabitu. Arrantz 76. 

� Límite (con vbs. como iragan, irten, atera...). � Bere goratasunaz gure adimenduaren neurria eta ordenanza 

natural guzia iragaiten baitu. Lç Ins G 7v. Badela bekhatuetan neurri bat, badela ez aitzinago iragaiteko marra 

bat eta kontu bat. Ax 117 (V 77). Neurri batetara helduz gero. Ib. 408 (V 265). Bekatuen neurria igaro duan 

bekataria. AA III 503. Jordan-go ibaia txit bizia eta neurrietatik irtena zetorren. Lard 109. Jainkoak berak 

Moisesi erakutsi zion, nork eta nola eta non agur-egin eta adorazioak eman eta neurri oietatik irtetea txit 

zorrotzkiro debekatu zion. Ib. 85. Jan-edanian daude / neurritik irtenak. Urruz Urz 18. Usaiak gaitz egiten, 

barrena bigurri, / gora-naiak eman ta gaindu zaio neurri. "Medida". Or Eus 369. Iñoiz bere neurritik ataratzen 

bada be serenuak errespetuz beiratzen detsa. SM Zirik 53. Bizibearrak onuntz ekarri / zaituzte zuen erritik, / 

danok ederki konpon gindezke / irten ezean neurritik. Basarri 175. Zoritxarrez, laister dator geiegikeria ta 

naaspilla, gauzak bere neurritik ateratzea. Vill Jaink 79. v. tbn. Ag Kr 137 (neurritik urten). 

� (Con gabe). Límite. � Iainkoaren amorioa nola baita neurririk gabea. Harb 289. O Iainko handitasunez 

neurririk gabekoa. EZ Eliç 423. Neurri on bage edo modu bage ardoa. Gco II 61. Bihotzeko gaindura guzitik 

eta neurririk gabe maitha zazu. Dv LEd 241. Haren aphalmenduen eta pairamenen balioa neurririk gabekoa 

izatu da. Jnn SBi 10. Ala gorputzez, ala gogoz, ala bihotzez bat egiteari darraion gozo neurririk gabea. JE Bur 

102. Zure neurririk gabeko errukian pekatari gaxoen animetzaz oroitu zaitez. ArgiDL 70. Ez neurrik gabe. Lab 

EEguna 101. Neurririk gabe ematen baitu Yainkoak bere atsa. Ir YKBiz 66. Gau ta egun, ekiteniokan, neurririk 

gabe. ABar Goi 45. [Tabernaria] bere bezerueri aitzen emoten zekiana zan. Ta edatallia barriz neurririk bakua. 

SM Zirik 69. Jainkoak bidaliak hitzegitean, Jainkoak berak hitzegiten du, neurririk gabe ematen baitio bere 

Izpiritua. BiblE Io 3, 34 (Or neurri gabe, Ker negurri bagarik). v. tbn. Mb IArg I 248 (bage). AB AmaE 355 

(bage). Lap 156 (V 69). Inza Azalp 36. In MEIG 36. 

� "Faire la mesure, donner le dû, avoir la mesure, le dû, ce qu'on a mérité. Egin daut, daramat ene neurria, il 

m'a fait, j'emporte ma mesure" H. � Esku-zabala danari, ugari ematen duenari ordain ugari ta sari aundia 

emango zaio, neurri bete betea, mukuru mukuru. Ir YKBiz 135. 

�4. Medida, disposición; regla, norma. � Jangoikoaren berarekiko neurri egokiak. Mb IArg II 301. Jainkoak 

eman dizun neurri ta erregla bakar justuena dan. Cb EBO 55. Matrimonioak dituan nebriak aditzera ematea. 

AA III 394. Projimuak ameetako neurrija bere Jesu-Kristo geure Jaunak berak iminija da. fB Ic I 87. 

[Sagardoari] ur asko edo gitxi ezarriaz, zeñaren gañean ezin izan leikean neurri zuzenik. Izt C 139. Gizonezko 


mende. 

992


ujol ari ataka isteko bear ziran neurri eta zuzenbideak eman. Arr May 163. Onen ganean ezin emon leiteke 

neurri edo erabagirik. Itz Azald 107. Ez altziok ezkontza ori galtzeko neurririk? Ag G 242. Albitarren aurkako 

gurutzadatik landa, neurri gogorrak erabakiko dituzte Aita Santuek. Mde Pr 309. Lizunkerizko atsegiñak 

orrelako zigor-neurririk merezi etzula iritziz, erabat urratzea erabaki zun. Etxde JJ 266. Agintari nagosiak 

neurri estu gogorrak ezarri ditue politika bizitzan. Erkiag BatB 149. Neurri oiek austea, muga oiek igarotzea, or 

dago okerra. MAtx Gazt 49. Neurri gogorrekin ama-semeen kateak etetzea. NEtx LBB 30. Segurantziko neurria 

omen duk hori. Lab SuEm 202. Euskarak ere, hizkuntza landuen sailean sartzeko, neurri, lege eta erregela 

jakinak behar zituela. MEIG V 98. v. tbn. AB AmaE 449. Txill Let 98. 

�5. Medida (del verso), metro; métrica. � [Ipuinak] dagoz berba neurtuetan eta neurri labur-luze ta gera-aldi 

era askotakoetan. Zav Fab RIEV 1907, 92. Edozeiñ gai eta neurritan jarritako biursakintzik ederrenari. EE 

1885a, 146. Peligrosuak dira / plazako neurriyak, / sentidubak ez daude / irakurriyak, / zenbaitek kantatze'itu / 

bertso zar berriyak. AzpPr 62. Nik eztakit ze neurritan erestu eban, baiña esan zituan gauzen mamiña au da. Ag 

AL 104. Zenbati olerkiaren neurriak berak ez ote diote iduripena lotzen? Inza in Jaukol Biozk VI. Zortziko txikia 

esaten zaio euskeraz neurri ontako koplari. Eta oso neurri oitua ta ezaguna da euskeraz. Lek SClar 124. 

[Poemari] neurria ezarri deraukot zuberotar akzentari jarraikiz. Mde Pr 199. Aristotelek dionez, Enpedokelek 

eta Omerek neurria besterik ez omen zuten ideko. Zait Plat 78. Rimaren ondotik, negurria da pertsu batek 

eskatzen duen baldintza nagusia. Xa Odol 60. Ez zaio neurriztiaren neurri-ajolarik, ezta izlaritza onaren 

arrazoi-austearenik ere. "Medidas". Berron Kijote 21. Lizardi bera ere hizkera eta neurri erraz eta herrikoiaren 

atzetik zebilen azken aldera. MIH 176 (v. tbn. MEIG IV 88). v. tbn. Azc PB 268. SMitx Aranz 53. BEnb NereA 

116. Or in Gazt MusIx 12. Gazt MusIx 62. 

�6. Ritmo, compás. � Soñu anziñako oek, zortzikoak bezala neurri batekoak ez diralako. Izt C 217. 5/8 

deritzaion neurria. RIEV 1911, 604 y LzM EEs 1912, 93. Zortziko-neurriyan abestutzen dira. LzM EEs 1912, 

106. Atabal otsaren neurrietan. Ag EEs 1917, 201. Itxarorik ez urrun jaurti, / billau bixitza onen neurri. 

"Ritmo". Laux BBa 8. Bide erdirako urbildu zaie / ontzi betean Getari, / indarraldia larritxoa ta, / eutsiz doa 

neurriari. "Ritmo". Or Eus 395. Neurriaren markatzeko arizale bakotxak kana edo makila bat badu eskuan. Lf 

in Casve SGrazi 13. Ez al diozue inoiz entzun Yehudi Menuhin-i Sarasateren "Euskal kapritxoa"? Garbi dago ez 

dela gurea ematen dion neurria. MEIG I 48. v. tbn. AB AmaE 411. Lek SClar 103. 

II (Vb.). �1. (Lcc). Medir. v. neurtu. � Zergatik bada neurri bear ez degu aiekin berakin [eskriturekin]? Lar 

SAgust 4. Badakizu non naizen nai banazu neurri. Xe 288. Nere itzak [...] ez dira giza-senaz neurri bear. Ol Imit 

III 3, 1 (SP pisatu, Ch, Pi neurt(h)u). Jendia franko inguratu da / kanpotar eta erriko, [...] / zer kantidade 

arriskatu dan / ongi ez nuke neurriko. EusJok II 88. Okasiorik gabe indarrak biar ditugu guk neurri. EusJok 29. 

Nai duenak neurri / kulpante zerorri, / afana franko eta / talentuz urri. Tx in Imaz Auspoa 24, 135. Ez zan 

neurri-bearra. "No cabía medirle". Or Eus 357. Neurri ta neurri / beti niz pondu berean, / neurri ezina / den 

Jinko azken-gabean. "Midiendo y midiendo". Or Poem 515. Zer tartetan neurri oi dugu iragana? Or Aitork 325. 

Onena zein dan eziñ liteke / alde batera're neurri. Zepai in Uzt Noiz 131. � (Part.). Justo, a la medida. � Zapata 

bat duzunean neurri, iustu, doi, ezin paira dezakezu barrenean, den legarrik ttipiena. Ax 425 (V 275). � Bertso 

asko neurri, / paperean ezarri, / gero irakurri. Ud 74. � (Part. en función de adj.). � Etzitzaion ari naiko 

neurtitzak aindo ta neurri izatea. Gazt MusIx 164. 

�2. (Uso adv.). Moderadamente, con moderación. � Izan ere, ardoa neurri artuta adiskide on eta atsegingarri 

bada, neurriz gaiñera samin eta zuri biurtu oi da. Etxde JJ 188 (quizá errata por neurriz o similar). 

- BIDE-NEURRI, IBIL-NEURRI, JAN-NEURRI, MUSIKA-NEURRI. v. bide, ibilneurri, jan, musika. 

- NEURRIA(K) HARTU (V-gip ap. SM EiTec2 y Elexp Berg). � Tr. Documentado en textos meridionales 

desde mediados del s. XVIII, y al Norte en Axular, CatLav, Mihura (72), Duhalde, Hiribarren, Mirande y 

Xalbador. a) Tomar las medidas, medir. "Orri piezi-orri ondo artu etetzaz neurrixak?" SM EiTec2. � Behar du 

oihala ekharri, neurria hartu eta iostera eman. Ax 200 (V 134). Mia da zure gerriya / estutu bage artu liteke / bi 

eskuakin neurriya. Bil 51 (v. tbn. 148). Aizpuruko etxiari arturik neurriya, / arri marmol eder bat dute ekarriya. 

Ud 84. Estu-zabalian neurrijak artu guraz. Otx 124. Senar-emazte-gaiôk bear tugu uztarri, / neurria artuz 

buruan gaur digute jarri. "Tomar la medida". Or Eus 145. Kana onezaz ar zazu Aita Santuak dadukan maiaren 

leurria, luzean eta zabalean (AN-larr). A EY II 72. Honako huskeria ez da saio bat baizik, jantzi-gauzak saiatu 

ohi diren bezalatsu, neurriak ongi hartuak dauden ala ez ikusteko. MEIG V 71. v. tbn. JMB ELG 25. 

b) (V-gip, G-azp, AN-5vill; H). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 230. (Pl.). Tomar medidas, tomar disposiciones. 

"Hacer las diligencias por debajo de manga, eskupetik leurriak artu" Bon. "Neurriak (bideak) hartzea, prendre 

les mesures, les précautions nécessaires pour" H. "Hartu behar dira erabaki politikoak (G-azp), [...] artu bear 

dira neurrik (G-azp, AN-5vill)" Gte Erd 230. � Giristino gisako hobeki den bizitze baten eramaiteko neurrien 

edo mojanen harzea. CatLav 277s (V 138). Etxeko gauzak zuzenduaz gañera, biderako neurriak ere ondo artu 

bear ditu. Cb Eg III 228. Artu egun bakoitza ondo igarotzeko neurriak. Mg CC 192. Begiratu bage onak edo 

gaiztoak diran artzen dituan medioak eta neurriak. Gco II 84. Denbora zeno bere neurriak ez hobeki hartzea. Dh 

134. Guraso ardura onekuak leenaz artuko ditu neurrijak ta [...] ez dau izango nai ez daben okasinoerik. JJMg 

BasEsc 116. Zelan bada ez ditut berala neurrijak artuten, arrisku ikaragarri onetatik alde egiteko? Ur MarIl 34. 

Gaztetasunak labur ditu mugarriak, / aitzinetik zuhurrak hartzen neurriak, / begitako fitsekin, ez farfalatuko, / 


mende. 

993


zokhoetan zaurthua gero egoteko. Hb Esk 183. Gezurrarekin artu / dituzu neurriyak, / kanpora zabalduaz / 

etxeko berriyak. PE 42. Euskaldunak bere kontra artu zituen neurriak. Ag AL 141. Hasi zen sakonki 

pentsamendukatzen eia zer neurriak hartu behar zituen [...] bizitzaldi berria ondore oneko izan zekientzat. Mde 

HaurB 45. Gure euskera ikusten dogu / doiala indargetuten, / gogor jokatu bearra dogu / neurriak ondo artuten. 

BEnb NereA 193. Zaude, zaude. Nik artuko ditut neurriak. NEtx LBB 138. Bertakuentzat ainbat lan badu / 

oraintxen gure erriak, / orretan ere etorriko da / artu bearra neurriak. Uzt Sas 169. Bada-ezpada neurriak 

artzea ez diagu kaltetarako izango. Berron Kijote 205. v. tbn. CrIc 67. AA III 530. Astar II XV. Izt C 190. Zab 

Gabon 93. Munita 36. Zait Plat 33. 

� (Con determinantes). � Txinan sartzeko neurri onak artu artean. Mb IArg II 301. Zeren artu nai ez dituzten 

neurri egokiak orretako. Mg CC 188. Nor ote da guri itzegiteko neurri aiñ ederrak artu dituana? AA III 430. 

Neurri guztijak artu zituzan onduteko. Ur MarIl 11. Juduak neurri au eta beste geiago artu zituzten [...] Jesus 

biztu zala, onen adiskideak esan etzezaten. Lard 465. Etxejauntzakoak geralata, zerbait badegulata, geiago 

eukitzeko neurririk artu ez? Ag G 253. Beren neurriak artu bearko dituzte, ongi ateratzeko. Ir YKBiz 447. 

Laneko ezbearrak urrintzeko, meatoki ta oletan zelako neurriak artu bear diran. Eguzk GizAuz 165 (v. tbn. 171). 

[Kaltea] gerta etzedin, neurri egokiak ustez artu zituzten. F. Labayen in Munita 6. Egurrik gabe gelditzera 

dijoaz, neurri on eta zuzenbideak azkar artzen ez badituzte. Munita 129. Neurri latzak hartu behar ukan zituen. 

Mde Pr 210. Agintariak pentsatu dute neurri estuak artzia. Basarri 171. Neurri gogorrak hartu gabe. Arti 

Tobera 264. Nork zabalduko ote zauzkigun zeruetako ateak, / negurri berak hartu balitu guretzat Jesus maiteak? 

Xa Odol 220. Ez duk onelako neurririk artu bearrik izango. "Diligencia". Berron Kijote 134. Hartu zen neurri 

txiki hura ona dela uste dut... jarraituko bagenio. MEIG IX 56. v. tbn. Añ LoraS 20. Izt C 99. Eguzk GizAuz 

171. 

� Lenagotik artu zituen Herodes gaistoak bakarrik Jesus ill-erazteko neurri-bideak. Mb IArg I 139. � 

Gaztetxoak bakar-lekuari zion amodio itsua galerazteko, gurasoak artzen etzuten neurri eta biderik etzan. Arr 

May 201. � Artutako neurriak neurri, zoritxarrez, azken-azkenean soiñu-pixkat egin zuan. "Con todas estas 

diligencias". Berron Kijote 224. 

c) (Fig.). Coger el punto, tomar el pulso. � Eizagana ifinten badute begia, / zuzen aski artuko diote neurria. Izt 

C 201. Ezta filosoforik, / ez teologorik, / arduari neurriya / artuko dionik. JanEd I 36. Apusturako / prest dago 

jarrie, / gaztegoari artuez / aurretik leurrie. EusJok 74. Zu zera urterik faltatu gabe / bost bandera ekarriya, / 

orantxe kosta kantabriyari / artu diozu neurriya. Tx B II 83. Napar adiskideek euskararen negurria hartzeko era 

errax hau. Osk Kurl 123. v. tbn. And AUzta 144. 

d) Pedir cuentas. � Bizi-bizi esan zien, ea hura nor zan, Jainkoari neurriak artzeko edo lan au eragozteko. Lard 

499. Arrazoi gabe desonratu du / pakian daguen erriya, / toki onian allegatu da, / artuko zaio neurriya, / 

gogotsua da kantatzen baña / jakinduriyaz urriya. Tx B I 99 (v. tbn. 256). Agintariak kantariari / neurriak artzen 

dizkate, / ta azkenerako Prantzi lurretik / kanpora bialtzen dute. NEtx LBB 286. Ai zeñen errez artzen dizkagun / 

guk bestiari neurriak! Uzt LEG II 29. Geure utsunak ikusi gabe / besteri neurrik artzera. Auspoa 52-53, 111. 

Patroiakin muturka gaudela, / ori gezurra sortzia! / nunbait pensatuko zuten oiek / guri neurriyak artzia. Auspoa 

61, 112. Kontra egitia nai ezpadute / esan ditzatela egiak / geok baña trastiaguak / guri artutzen neurriak. 

Auspoa 114, 139. 

e) Moderar(se). � Obe litzeke bere loikeritan neurria artuko ba-lu, gure izen onaz! Inza Azalp 96. 

- NEURRIA BETE. Colmar la medida; cumplir la medida. � Egiten ditutzu lauretan hogoi [bekhatu mortal] eta 

orduan bethatzen da neurria. Ax 116 (V 77; v. tbn. 25 (V 83)). Bete eban pekatuben neurrija. Mg CO 203. 

Utzitzen dio bere gura txarrai jarraitzen neurria bete artean. AA III 492. Berrogei milla arlanza, lau aldeetara 

iru oñeko neurria betetzen zutenak. Izt C 52. Gogoa bada neurri, ezta erraz neurria beteten. Ag Kr 151. Zerok 

aitortzen duzue, Profeta-iltzale aien semeak zeratela. Bete zazue bada zuen aiten neurria. Ir YKBiz 403. Gizonak 

neurri bat du ta nere neurria bete da. NEtx Antz 107. Neurria bete ta gero, palasta bat esne ixuriko zuan 

neskatxaren ontzian. NEtx LBB 43. v. tbn. A Ardi 108. Erkiag BatB 77. � Jainkoak bere graziak ematean, 

atxikitzen duela neurri bat, zeina bethezkero, guganik urruntzen baita. Dh 216. � Aita piadoso bi / dira 

etorriyak, / bete gabe pekatu / grabien neurriyak. Ud 128. � Bizi zaitez, bada, jakituriak alde ta aldi oro erakutsi 

duen neurri ura beteaz. Vill Jaink 83. 

- NEURRIAN (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). � Tr. Documentado en textos meridionales desde mediados 

del s. XVIII. Al Norte sólo se encuentra en Duvoisin, J. Etchepare y Barbier. a) Moderadamente, 

mesuradamente; en su justa medida. "Neurrixan saldu eta neurrixan erosi, iñori ezer kendu gabe" Etxba Eib. 

"Neurrixan eran ezkero eztau ardauak kalteik eitten" Elexp Berg. � Nik loa ere neurrian ta ezin geiagoan 

emango dizut. Cb Eg II 42. Jaki eta edariak guretzat egiñak, neurrian artuta dira atsegiñak. JanEd II 110. 

Guziak aipha daizke eta xeha... mihia neurrian atxikiz. JE Bur 100. Neurrian ebagi ta / beren [astoaren] 

belarriak / zaldia ta ona zala / uste eben guztiak. Azc PB 53. Kalbino ez da beñere neurrian bizitzera, oitura 

garbietara eta egia esatera oittu. Inza Azalp 96. Gauzarik hoberenak ere, sasoinean eta neurrian baizik ez direla 

on guretzat! Barb Sup 28. Zalu bada zalu, neurrian doa halere gure beribila. JE Ber 102. Lana ongi betetzen badezu 

saria ere neurrian izango da. Lab EEguna 97. Alogerak neurrian erabilteko, ze besterik euki bear da 

kontuan? Eguzk GizAuz 142. Beti neurrian, beti egokitasunean jokatzen zana zan. TAg Uzt 115. Ipui-sariak 


mende. 

994


neurrian bai datoz eta urtea luzea baita aietatik jateko. NEtx LBB 112. v. tbn. Ag AL 57. 

� (Precedido de los posesivos bere, beren). En su justa medida, moderadamente. � Paseoa, jokoa, dibersiñoa 

eztodaz artuko, ezpada onak dirianean ta bere neurrian. Añ LoraS 153. Gauzak bere neurrian beti dira ondo. 

Kk Ab II 110. Mami-gañera bere neurrian gazura bereizi dedin, eskuzko erabillia bear du. TAg Uzt 89. Beste 

ongarriak ere ba-dira onak [...]. Guziak bere neurrian. Munita 149. Irudi ori, bere neurrian, erabilli eta onartu 

leiteke, baiña ez dezagula, arren, bere neurri ta muga oietatik atera. Vill Jaink 173s. Gorputza garbitzeak eta 

bere neurrian apaintzeak. MAtx Gazt 83. Morroi geunden baserrian ez baziguten bere neurrian soldata ematen, 

beste baserri batera aldatu bearko genduala. Salav 29. Farrari bere neurrian eutsi'azten zien. "Les tenían la risa 

a raya". Berron Kijote 55. Ez dago ezer txarrik, berriz ere, bere neurrian eginez gero. MIH 344. Aho hizkera 

murriztu ahala euskal literatura aldiz goraka, bere neurrian goraka, gero eta ausartago, zabalago. MEIG IV 

68. v. tbn. LE Urt ms. 37r. BEnb NereA 250. Basarri in Uzt LEG I 339. 

� (Precedido de gen.). En la medida (de), en (mi, su...) medida. � Adoratzen zuen Jauna beren jaieraren 

neurrian. AA II 40. Dotearen neurrian bear du jantzia. It Fab 173. Ongarri beroa egin behar da ahalaren 

neurrian. Dv Lab 163. Zer errokeria, Jainkoa gure neurrian eman nahi izaitea, konprenitu nahi izaitea, harek 

bere Jainkozko argiekin konprenitzen dituen eta dakizkan gauza guziak! Lap 32 (V 18). Egungo saltzapenaren 

neurrian, aberea hauta delarik, heldu da hunenbertze urre. JE Bur 172. Busti ditzala heien nahiaren neurrian, 

guzien onean. Zub 123. Zuk eni emanaren neurrian biotzera naragizun araura. "Quantum donas". Or Aitork 

349. Erriko lur-txatal bana eurentzat emoten ei-eutsien, andiegoa edo txikerragoa, eurek emonaren neurrien. 

Akes Ipiñ 26. Langile berrien beharrean dago sail hori, hark utzi zuen lekuan hasirik aurrera jo dezaten, haren 

neurrian ez bada ere [...], ahal dezaketen neurrian behinik-behin. MEIG VIII 94. v. tbn. AB AmaE 407. Itz 

Azald 201. Negurrian: Xa Odol 179. 

� (Precedido de frase de relativo). En la medida (en que); a medida (que). � Ondasunak nai izatea konbeni 

zakun neurrian ta bide onez, ez da bekatu. AA III 608. Aotik argizaija botaten daben neurrijan, duaz abaua 

egiñaz. Ur Dial 12s. (It argizagia botaz, Dv itzultzen duten arabera, Ip eztia egotxiz). Erakusten zien neurrian, 

izkuntza askotan itzegiteari eman zitzaiozkan. Lard 481. Phaldoaren aldean ezartzen eta estekatzen duzu 

landarea behar den neurrian. Dv Lab 343. Artajorrako atxurtxuakaz, tuntunak egiteban neurrian, astertutebien 

kalea. Ag Kr 59. Zeure ondoren jarraitu nairik / zeuk gura dozun neurrijan. Enb 111. Garatzaren irabaziak 

geitzen diran neurrian, domuaren tokamena andiagoa izan oi da. Eguzk GizAuz 150. Pilla ori azitzen dijoan 

neurrian, ixuriko ditue onespenak edo gaiztespenak langilleak. TAg Uzt 293. Bakoitzak al duan neurrian, mutil 

zarraren Gauila bertsotan abestuko diagu. NEtx Nola 20. Bear dan neurrian argia ta aizea ematen dizkitzun 

leioa. Munita 29. Bertsoen ziri ta zipoka mardulak merezi zuten neurrian ederresten baizekiten. Etxde JJ 269s. 

Alabaganako maitasuna sakontzen zitzaion einean (neurrian), Jainkoaren fedea beeraka dijoan neurrian, 

morala ere berebat amilka dijoakigu. Vill Jaink 95. Griña au, giza-emakumeak eltzen dijoazen neurrian, geitu oi 

da. MAtx Gazt 27. Umeak azten zetozen neurrian, lanerako besoak ugaltzen asi ziran. NEtx LBB 55. Beste 

hizkuntzei, komeni zaien neurrian, hitz berriak sortzeko eskubidea ez diegu ukatzen. PMuj in MEIG I 94. 

Horretarako gaude, ahal dezakegun neurrian laguntzeko. MEIG I 101. Zorionekoa bera, aurren-aurrenean 

azaltzen digun amets hura mamitu baitu, gizonak dezakeen neurrian. MEIG III 80. Euskadiko jendeak [...] 

erdaraz, edozein erdaratan, idazten duten neurrian ezin daitezke izan euskal idazle. MEIG IV 50. v. tbn. PE 105. 

AB AmaE 124. Itz Azald 198. ArgiDL 132. Tx B I 185. Or Eus 412. Etxde AlosT 8. SM Zirik 55. Ibiñ Virgil 88. 

Alzola Atalak 114. 

� (Precedido de -(z)ko). � Billa bizi izan balittuz be, pozik jarriko zittuan Jaunan eskuetan kulpagarri agertzera 

ezkero, biarrezko neurrixan bere bekatua ordaintzeko. Etxba Ibilt 480s. 

� (Precedido de sintagma vbal. con suf. -tzeko). � Ez dea bada hemen legerik, jaun eta andre haundi horien 

atxikitzeko neurrian? JE Ber 93. Orregaitik dago [ipuina] zeaztauta eta umeak aditzeko neurrian egiña. Alzola 

Atalak 148. Batak ez daude besteen ondoan jartzeko neurrian, ezta alderatzeko ere. MIH 122. 

� Gorrikeririk gabe, bear-neurrian, elkartu-bearrak omen dira gure bazkunetan euskera ta erdera. Ldi IL 57. 

Itzak txintxo datoz / bizar asko gabe, nik bear-neurrian lumaren ertzera. 'A la medida que preciso'. Or Poem 

529. Nai-neurrian agintzen baitu ta nai-ez-neurrian ez du egiten agindu ori. "In tantum imperat, in quantum 

vult". Or Aitork 201s. Ikusleen sentimen-galdak eska-neurrian, kanta bitzate bi edo iru ahapaldi. NEtx Antz 94. 

� Zarautztik Zestonara bitartean, ez du bideak aldapa-une aundirik eta asitako neurrian pirritatu ziran 

gurpillak araño. TAg Uzt 148. 

� (neurritan). � Zeuberi opa dakixubezan ondasun eta zorijontasun gustijak zeuben gurarijen neurrittan. Otx 

182. Hutsune horrek bere bizilekua sortzerakoan eskatzen dion neurritan. "En función de". MEIG IX 136 (en 


b) (negurrian AN-ulz, B). Ref.: Iz Ulz (bei); Gte Erd 193. "Labradoria beti errenkuren zerbaiteki edo 

denborangatik edo aziendangatik, negurrien beñere ez" Iz Ulz (s.v. bei). "Bere kontzetarik jauzarazi du (BNarb), 

hori ez da bere negurrien (B)" Gte Erd 193. 

- NEURRI BATEAN. a) En cierta medida, un tanto, un poco. v. HEIN BATEAN. � Bizi huntan berean, aurki 

daiteke, neurri batean, gure bihotzak bilhatzen duen zoriona. Lap 52 (V 28). Mesmer-en usteak ere neurri 

batean jakintza berriak sendotzen ditu. Mde Pr 342. Hizkuntza gaiak, dirudienez, geure esku izango ditugu 


mende. 

995


neurri batean. MEIG VII 171. � Apaintzen zera zure orrazkeraz, jazkeraz, gorpuzkeraz... Bere neurri batean 

ondo dago. MAtx Gazt 31. � (Con handi intercalado). En gran medida. � Herria eta euskal literatura [...] 

urteak etorri eta urteak joan urritu eta pobretu izana neurri handi batean. MEIG IV 63. � (Forma con suf. -tsu, 

de valor aprox). � Iturri oni uda ta negu beti neurritsu batean dario errota bat erabilteko-laina ur. Izt C 85. 

Abere mueta au, ez geiagotu eta ez gitxiagotu beti neurritsu batean [...] ezagutzen da Gipuzkoan. Ib. 183. b) "(V, 

msOch), completamente" A. 

- NEURRI BERDINAZ. En la misma medida, del mismo modo, igual. � Amaren oiartzun-otsak / nori egin leio 

kalte, / bere biotzak neurri bardiñaz / guztiok bagaituz maite? BEnb NereA 206. 

- NEURRI BERDINEAN. Igual, del mismo modo, en la misma medida. v. NEURRI BEREAN. � Deskonfianza 

noberagan ta konfianza Jangoikoagan, biak batera ta neurri bardinean. Añ LoraS 176. Neurri bardiñean beti. 

Izt C 75. 

- NEURRI BEREAN. Igual, del mismo modo, en la misma medida. � Bazkak, aziendak eta lant-lurrak neurri 

berean izan behar dute. Dv Dial (It berdin, Ur bardin, Ip bardinian). Emanen diote bazka, bethi tenore beretan, 

aldian guti eta neurri berean. Dv Lab 227. Urte joriek biak jende arau neurri berean leguntzen. JE Bur 118. Ire 

ezur zorrotz oriek ik egin uena agertzen duten neurri berean, Zumardiko indianoen garondo gorri ta zilbor 

beteak egoki azaltzen digute [...] erruz aberastu izan dirala. A Ardi 40. Gauza bati berari buruz, bi iritzi izan oi 

dira, ez ordea, neurri berean. Zait Plat 122. Norgeiagoka neurri berean iasotzen ditute besoak, kurrika 

aginkariekin burnia irauliz. 'En cadence'. Ibiñ Virgil 111. Bi euskaldunek ez dituzte beti gauza berberak neurri 

berean maite. MIH 269. Bai baitakigu baztertzen gogoaren argi-une laburretan agertzen den arrotz gaitzetsia, 

baina ez neurri berean uxatzen barren-gazteluko zoko galduetan barreiu dabiltzen iratxo ilaunak. MEIG VI 182. 

v. supra Leon Imit III 27, 1. 

- NEURRI BETEAN (Añ, Izt). "(No) cabe más, (c.) [...] bete betean, neurri betean" Añ. "Cabal, cabalmente, (c.) 

neurri betean" Ib. "Abundantemente" Izt 3v. "Completamente" Ib. 27r. � Gozo ta zori-onok eukiko dodaz neurri 

betean. Añ EL 1 62. � (Con suf. de comparación). � Jauna dagoala beragaz beste kriatura, gizon ta angeru 

guztiak baño neurri beteagoan. Añ MisE 121. 

- NEURRI BETEKO. "Integro, integral, (c.) [...] neurri betekoa" Añ. 

- NEURRI-EGILE. "Celui qui fait ou donne bonne mesure en vendant" Dv. 

- NEURRI EGIN. Medir. � Zu zer neurri egiñen duzu, alaber egiñen saitzu. "Como midieres seréis medido". 

Volt 262. 

- NEURRI EMAN (Dv, s.v. neurri). Moderar, mesurar, regular, controlar. v. NEURRIRA EKARRI. � Brida 

zazu gormandiza, emozu neurri zure ian-edan nahiari. SP Imit I 19, 4 (Ip bridatu, Ol, Pi ezi, Leon neurtu). 

Errazago baita kolerari bidearen ebakitea, ezen ez hari neurri emaitea. SP Phil 255 (He 257 neurri ematea). 

- NEURRI ESTUAN HARTU. Juzgar estrictamente. � Neurri estuan artuko dira / gizonaren maliziyak, / 

kontzientziya aztutzen dute / tranpazko irabaziyak. Auspoa 95-96, 155. 

- NEURRI-EZIN. Inconmensurable, inmenso, infinito. v. ej. de Orixe (Poem) supra (II). � (Uso sust.). � 

Iainkoa ez dago luze zabalean, ez da neurri eziña neurtzez ezin buka ditekelako, neurtzen asi ez gaitezkelako da. 

Or QA 128. Poema ezkutu orren neurri eziña emon bearrez. Azurm in Gand Elorri 27. 

- NEURRI-GAINEZKO. Inmenso, inconmensurable, exagerado, excesivo. � Neurrigainezko desir saindu 

batetarik baizen heldu ezten burupea. "Excès de zéle". SP POB 28. Zure biotzaren neurrigañezko maitetasun eta 

errukiak. ArgiDL 106 (v. tbn. 104). 

- NEURRIKO (G-azp, AN-gip; Dv, H), NEGURRIKO (AN-gip-5vill, B; VocB, A), LEURRIKO, LEBRIKO. 

Ref.: Gte Erd 220. � Tr. Documentado al Sur desde principios del s. XIX, y al Norte en Leiçarraga, J.B. 

Elissamburu, J. Etchepare y Barbier. a) (Adnom.). De la medida, de la medida justa. "Neurriko gaitzerua, 

boisseau de la capacité légale" Dv (s.v. neurrizko). "Egin detzadatzut neurrikoak, faites-les moi de mesure" H 

(s.v. neurri). "Arima zuzena o negurrikoa, alma justa" VocB (s.v. arima). "Billatuko du horrek bere neurriko 

zapata (G-azp, AN-gip), arpateko izu negurriko zapata (AN-gip-5vill, B)" Gte Erd 220. v. NEURRIZKO. � 

Zapata polit, larru / oial sedazkoak, / ondo erribatatu / eta neurrikoak. Echag 143. Egin ziozkaten galtza batzu 

neurrikoak, pollitak ezin gehiago. Barb Sup 45. Lebriko (neurriko) zapatak egingo zaizkin (AN-larr). "Se te 

harán zapatos a la medida (se dice ésto a jóvenes casquivanos)". A EY III 91. Ik ere errapatuko duk leurriko 

(neurriko) zapata (AN-larr). 'Bere indarrez edo arroxko dabillenari esana'. Inza NaEsZarr 435 (v. infra ejs. con 

bere, ire). 

� (Precedido de gen.). De la medida (de). � Gu ez gara gloriaturen gure neurriko eztiraden gauzéz. Lç 2 Cor 

10, 13. Ea bada ebagi oin edo zapatien neurriko intxaur azala. Astar II 38. Ez nuen uste bazela nere erresuma 

guzian, ez eta ere bertzetan, zure negurriko, zure abileziako miriku bat! Elzb PAb 64. Matadura bat badu / 

posten nebrikua, / kostilletan barrena / ijaran sartuba. Noe 41. Etzitaken amets mutiko, neskatxa, hain bat 

bertzearen neurrikorik, halako toki miragarrietan besoz beso ibilki. JE Bur 96. Elgarren neurrikoak girela, ez 

othe dugu erakutsi, Piarre? Barb Sup 184 (tbn. elgarren neurrikoak en JE Ber 39). Arek bere negurriko litro 

ardoa artzen du eguneko. FIr 174. Enekoren neurriko ote-naiz, gero? NEtx Antz 35. Ikasguari esku-emateko 

bazan beste bide bat, guzien aukerakoa, guzien ahalen neurrikoa. Zait Plat 21. Joxio buru-aundixan txapela edo 

bestela bere neurriko bat nai neuke. SM Zirik 116. Bakoitzak eukiko doguz geure neurriko arantzak. BEnb 


mende. 

996


NereA 166. Agatx lodi baten neurriko mukurra aukingo dau. Alzola Atalak 82. Muelletan zeukan bere neurriko 

bizibide. NEtx LBB 34. Bai, osoa, / gogoaren beharren neurrikoa, / desiratzen nuelako grina ezpataz. Azurm 

HitzB 42. Ago, ago; ire leurriko (neurriko) zapata opatuko duk ik ere (AN-araq). Inza NaEsZarr 1. Bere 

neurriko zapatarik gabe ez da iñor (AN-ulz). Ib. 1003. Nere euskal jakite laburraren neurriko irakurgai asko 

aurkitzen ditut. MIH 152. Altzoko Handiaren neurriko gizon-emakumeak. MEIG I 142. Egileak bere neurriko 

gaia aukeratu ez duela diotenak ere badira. MEIG II 91. 

� (Precedido de frase de relativo). � Nere pekatuen gaiztakeriari dagokien neurriko zigorkada merezi det. 

ArgiDL 29. Gure laguntza, ahal dugun neurriko laguntza, izan dezaten. MIH 280. 

b) Limitado, finito. � Jaungoikoa ezta ba gizonak bezalakoa, gu guziok neurrikoak gera gauza guzitan, 

jakindurian, indarretan [...]. Inza Azalp 36. Eurok baño ziertuago dakiz ondiño beste egi goragoko batzuk, 

ulertuten ezpaditu bere, neurri bagako anditasunekoak direalako ta gizonaren adimena neurrikoa ta ez andikoa 

dalako. Kk Ab II 114. 

- NEURRI-KORDEL. "Abereak gerritik (zaldi-astoak soin-gurutzetik bera) neurtzeko lista (V-gip)" Urkia EEs 

1930, 29. � Neurriak bere izentau deutsez, luzera, bular-ingurua edo saiets-uztaia, abelgorriai neurri-kordelaz 

egiten deutsen antzera. Erkiag BatB 159. 

- NEURRI LEGEZ. "Métricamente" BeraLzM. 

- NEURRI-NEURRIAN (Añ). Moderadamente, con moderación. "(Ni más ni) menos" Añ. � [Pattarrak] 

berpiztu lezake, [...]. Neurri-neurrian eman ordea, kalterik egin ez dezaion. Etxde JJ 261. 

- NEURRI-NEURRIKO. De su justa medida. � Euri ta giroak onak bai-ziran eta neurri-neurrikoak. Munita 22. 

Kopla bakoitza gaiaren neurri-neurrikoa. Lek SClar 130. Zartailua artu ta eman zion buru-erdian neurrineurriko 

zartatekoa. NEtx LBB 40. 

- NEURRI ONEAN. En su punto, en su justa medida; moderadamente. � Dotrinaren puntu berariazko bat 

berak azaltzen edo esplikatzen zuen, ez luze ta'ez labur, bere neurri onean. Cb EBO 60. [Liberaltasuna] eman 

bear zaie neurri onean eta karidadeak eskatzen edo agintzen duen oredean onarekin. Gco II 37. Gura au ezi ta 

neurri onean ipiñi gabez. AA III 609. Mangak emen dauzkagu txukun eta garbi neurri onean. Lab SuEm 198. 

Danak ez bait-dute, gauzak neurri onean artzeko aiña zentzu izaten. "En su punto". Berron Kijote 227. 

- NEURRI OSOAN. "Cabal, cabalmente" Añ. 

- NEURRIRA (V-gip ap. Etxba Eib y Elexp Berg). a) "A medida, a la medida. Neurrira eiñdako soñekua, [...]" 

Etxba Eib. "Len trajiak neurrira eitten zien" Elexp Berg. � Langilleen alogerak neurrira jasoteko. Eguzk 

GizAuz 159s. � (Precedido de sintagma con suf. -ko). A la medida (de). � Guziak renkontra gaitezkeno 

fedearen eta Iainkoaren Semearen ezagutzearen unitatean, gizon perfektotan, Kristen adin perfekteko neurrira. 

"À la mesure". Lç Eph 4, 13. � (Precedido de gen.). A la medida (de). � Ala bera txipitu ze / zure aguaren 

neurrira (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 22. [Zapata] aphur bat erabiliz gero, moldatzen da, oiñaren neurrira eta 

orkhoiera ethortzen da. Ax 490 (V 317). David errege santubak ta Jaungoikuaren bijotzaren neurrira eginikuak. 

fB Ic II 259. [Pinpiriñak] erhiaren neurrira heltzen dira berrogoi bat egunik barnean. Dv Dial 5. Baitzuten [...] 

aski umiltasun ttipienen neurrirat jausteko. Laph 174. Aldareko Sakramentu Sainduan bere anditasun guzia 

hostia ttipi baten negurrira biurturik (Zugarramurdi, 1875). ETZ 300. Noiz goitituko othe gira, gurez gure, 

bertze gizaldeen neurrirat? JE Bur 181. Idazleok noren neurrira errendituko, zer artuko legetzat? Ldi IL 82. 

Nere gogoaren neurrira. Or QA 123. Eguraldiaren neurrira garia ta artoa etxera (prov.). DRA. Film hau, 

bakoitza bere arabera eta neurrira, San Agustin edo Rousseau-ren Aitorkizunen sailekoa dugu. MIH 319. 

Gramatikak hizkuntzaren neurrira egina behar du izan, ez hizkuntzak gramatikaren. MEIG II 58. 

b) (Precedido de gen.). Al compás (de), al ritmo (de). � Oraindi ez dirade dantzaren erdira, / baiña an bukatu 

bear parraren neurrira. "Al compás que impone la risa". Or Eus 375. Doñu politaren neurrira jauzika. TAg Uzt 

295. 

- NEURRIRA EKARRI. Moderar, mesurar. v. NEURRI EMAN. � Zure desiraren lasterkatasuna gelditu behar 

duzu hura ahal bezanbat ematzen duzula eta neurrira ekartzen. SP Phil 464 (He 469 moderatzen). Herrietako 

goldeak nolakoak diren xehatzea eta araren neurrira ekhartzea. Dv Lab 59. Eskubide bikoitz ori [...] neurrira 

ekarri bai, gizarteko agintariak ori egin dagikie, baña errotik ebagi ta zearo kendu, ezelan be ez. Eguzk GizAuz 

170. Atsegin ta apeta guztiak erantzi, billoistu ta neurrira ekarririk. Onaind in Gazt MusIx 147. 

- NEURRIRA ERAKARRI. Moderar, mesurar. � Zeñen kontra gaistoak eta oiei eragiten dien deabrua sututzen 

dira ainbeste, ezpada neurrira erakarri eta Jaungoikoaren ofensak galerazi nai dituztenen kontra? Aran SIgn 

37. � Hark erakartzentu arrazoinaren neurrira eta xedera. SP Imit I 3, 3. 

- NEURRITIK. Moderadamente, con mesura. � Neurritik edateko bakarrik esan jestan neri [medikuak] ta nik, 

esana betetziarren, basotik edan biarrian azunbreko neurritik edaten juat. SM Zirik 94. 

- NEURRITIK KANPO(RA). a) Más de la cuenta, más de lo debido. � Edaaten da neurritik kanpora. JJMg 

BasEsc 261. Mutil zintzo-zintzo izan arren, ttantta bat neurritik kanpo edan zuela aitortu behar da. Mde Pr 183. 

b) Sobrepasando el límite, pasándose de la raya. � Euskalerriaren areriuai euki dautsetan gorrotoak neurritik 

kanpora erabilli ete nau? Ag AL 84. Aski dugu txorakeriz! Arren eta arren! Neurritik kanpora ari zerate. Lab 

SuEm 211. Gure faltak nai zinduzke / zuk adierazi, / baña neurritik kanpora / ez gero emen asi. Uzt Noiz 32. 

- NEURRI TXARREAN. "Negurri txarrean dago, está embarazada" A. 


mende. 

997


- NEURRIZ (Vc ap. A Apend; SP, Añ, Dv, H). � Tr. Documentado sobre todo al Sur desde finales del s. XIX. 

Al Norte se encuentra en unos pocos autores desde Leiçarraga. a) Moderadamente, mesuradamente; con 

moderación, con mesura; en su justa medida; ordenadamente. "Sobriamente" Añ. "Guziak neurriz ou neurrirekin 

egin behar dira, il faut faire toutes choses avec mesure, sagesse, circonspection" H. � Ezen Iainkoak igorri 

duena Iainkoaren hitzéz minzatzen da, ezen Iainkoak eztrauka neurriz emaiten spiritua. Lç Io 3, 34 (He, Ol 

neurriz; TB neurrika, LE neurriturik, Dv neurtuz, Leon izartuz). Tenperanziak gure guthiziak bridatzen ditu, 

neurriz edukitzen ditu. Mat 144s. Neurriz eta ordenantzaz gauzak egin tutzuna. EZ Man II 133. Ediren duzu 

eztia, ian ezazu bada neurriz, asko duzun bezain bertze eta ez gehiago. Ax 137 (V 90). Haserre bai, ordea 

neurriz, pazientziaren xedea eta marra iragan gabe. Ib. 278 (V 186). Gorputzeko trabailluak neurriz eta 

zuhurziarekin egin behar dire. SP Imit I 19, 4 (Leon negurrirekin). Disziplina neurriz harturik ona da 

tristeziaren kontra. SP Phil 468 (He 474 soberarik gabe). Hezerik ez da eman behar aziendei neurriz baizen, 

beldurrez hantaraz detzan. Dv Lab 98 (LEd 85 negurriz). Damukizun edo biotzezko ildura, zeña [...] gurari 

biurriyak azpiratzen eta neurriz erabilten dagoan. 'Sojuzgar'. Aran SIgn 47. Ez alfer bizi, negurriz edan, 

gorphutza ez guriki ekharri. Dih GirLeg 59. Jaten zuan gosea kentzeko aña baburrun ta ogi zuku, [...] neurriz, 

arretaz, begirune andiz. Ag G 327. Mingaña neurriz dantzatzia obe / tokatutzen dan moduban. EusJok 140. 

Kutxan eukon apurretik neurriz artzen eban eta aste osoan irauten eutson. Or Tormes 41. Jan eta edan ondo... 

beti, baña, neurriz. Tx B I 59. Zein erraz ta neurriz datorkion bear-mintzoa. Ldi IL 13 (v. tbn. UO 42). Mateo, 

itzik atera gabe, gelditu zan ta bestea izketan ari zitzaion neurriz. NEtx Antz 146. Ari da Aristotel, Pitagorazaleen 

berri ematen: laztanez ari da, neurriz, ordea. Zait Plat 61. Jolas guziak onak ditugu neurriz. Basarri 74. 

Argitara emon diran liburu ta irar-lanen barri asko, zuzen eta neurriz esanak. Alzola Atalak 105. Biajatzia ona / 

izaten da neurriz. Uzt Sas 357. Argudioak, txukunak eta erregekoiak, mintzatzen danaren izen ona neurriz ta 

zentzuz babesten ta gordetzen dutenak. "Con mucha propiedad". Berron Kijote 80. Harako lanak prestatu 

genituenok aski moduz eta neurriz mintzatu ginen. MIH 376. Dakitenaz zentzuz eta neurriz baliatzen ere. MEIG 

III 127. Plazan iraungo dugu, gerta ala gerta, baldin asmoz eta jakitez (ausarki eta halere neurriz) jokatzen 

badakigu. MEIG IX 33. v. tbn. JanEd I 134 y II 26. Enb 56. Laux BBa 100. Anab Poli 100. BEnb NereA 28. 

EgutTo (ap. DRA). 

� Egiñen uarkor darakust zuzena, / neurriz baña gixak eztau bixi-gura. "Con trabas". Laux BBa 132. 

� (Precedido de gen.). En la medida (de). � Degun eta dezakegunaren neurriz dagokiguna eman bear degu. 

KIkG 65. Lanari ezarri ta emondako kopurua [...] langille ta arazodunen artean banandu bedi, urte barruan 

bakotxak alogeretan jaso dauan kopuruaren neurriz. Eguzk GizAuz 153. Nora nindoaken andik, Zuk gerturiko 

su-oñazeetara, ongi irabazietara baizik, Zure egiaren neurriz? Or Aitork 115. Ahalaren neurriz neurtu beharko 

ditugu, beraz, nahiak eta premiak. MEIG VI 133. 

� (Precedido de rel.). En la medida (en que). � Sartu ditzadan lênen / estakiok azpitik, / dagokion neurriz. "En 

la prudente medida". Ldi BB 6. Bearrizanok geitzen diran neurriz, alogerak be goratzeko. Eguzk GizAuz 182. 

Koldo ta Arantzari egunik pozgarrienak sortzen, al-izan degun neurriz, saiatu gaitun. NEtx Nola 27. Nor garen 

jakin behar dugu soil-soilik, orainaz eta geroaz jabe gaitezen, gizona eta gizataldea baizik ez den herria jabe 

daitekeen neurriz. MEIG VIII 54. 

b) Acompasadamente, rítmicamente. � Othoitzean neurriz derabiltzate ezpainak. JE Ber 67. Musika segituz, 

ezpatak kurutzatzen dituzte neurriz dirrindatuz. Lf in Casve SGrazi 13. � (Precedido de gen.). Al compás (de). 

� Txanpa buka ta joa bakandu / patroi-besoaren neurriz. "Al compás de los brazos". Or Eus 394. 

- NEURRIZ HARAGO. Más de lo debido. � Irten ziran portutik mutilko bi, igerian ekin eta ekin, neurriz arago 

urrundu. TAg Uzt 38. 

- NEURRIZ HARAGOKO. Excesivo, exagerado, inmenso. � Goldearen gain makur nekazaria ikusita, 

arrigarri ta neurriz-aragokoa zerizkion neskak ainbesteko etsipenari ta eroapenari. TAg Uzt 266. 

- NEURRIZ HARAGOTU. � Aberri yaunok! atozte! abazuzan atozte! Neurriz aragotzen baitira oriek. 'Intentan 

ya pasar al otro lado'. Zait Sof 132. 

- NEURRIZ GAIN (V-gip ap. SM EiTec2). Excesivamente, en exceso. "Arasak, trokelez neurriz-gain bete 

jitxuek eta ukat ein juek" SM EiTec2. � [Geiegikeria] bidegabezko ta kaltegiña oi da neurriz gain betetzen 

danean irritsa. Zait Sof 81. Neurriz gain egarri ori itotzen dezu ardotan. Canc. pop. in NEtx LBB 327. 

- NEURRIZ GAINDU. "Propasarse" BeraLzM. 

- NEURRIZ GAINE(TI)KO (gaineko Dv). Extraordinario. "Disproportionné, démesuré" Dv (s.v. neurri). � Ain 

andia izan zan gariaren ugaritasuna, non berdintzen zuen itsasoko ondarra eta zan neurriz gañetikoa. Ur Gen 

41, 49 (Dv neurriz goragoko, Bibl neurriz kanpo). Neurriz gañeko bakartze au. Zink Crit 9. Neurriz gañekoa, 

gaitasun aundienekoa dan gizona. "Extraordinario". Ib. 210. Beharrietarat heltzen baitzait neurriz-gaineko 

burrunba bat. JE Ber 93. Neurriz gaineko gizona, jenioa [...], ez da besteen legeetara makurtzeko sortua. MIH 

318. � Onari Jainkoak / beti dizka ondasun neurriz gañezkoak. Aran SIgn 212. � (Uso adv.). � Jaiotzetik izan 

zen latza, zitala, gogorra, sukorra, zima txarrekoa eta neurriz gaiñeko setatsua. Etxde JJ 38. Neurriz-gaiñeko 

ona izango zala elizgizon uraxe. "Demasiadamente bueno". Berron Kijote 138. 

- NEURRIZ GAINERA. Inmoderademente, sin moderación, excesivamente. � Ardoa neurri artuta adiskide on 

eta atsegingarri ba-da, neurriz gaiñera samin eta zuri biurtu oi da. Etxde JJ 188 (v. tbn. AlosT 78). 


mende. 

998


- NEURRIZ GOITIK (goiti Dv). Exageradamente, excesivamente. "Neurriz goiti, hors mesure" Dv (s.v. neurri). 

� Neurriz-goitik goraipa banindeza (Koduruk alegia). "Ultra". Ibiñ Virgil 52. 

- NEURRIZ GOITIKO (Dv). Exagerado, excesivo. "Disproportionné, démesuré" Dv (s.v. neurri). � Erleen 

aserrea neurriz goitikoa izan oi da orduan. "Modum supra est". Ibiñ Virgil 112. 

- NEURRIZ GORAGOKO. Excesivo, exagerado. � Bihiaren nasaizia hain izan zen handia, non itsasoko 

legarraren bardin eta neurriz goragokoa baitzen. Dv Gen 41, 49 (Ur neurriz gañetiko, Bibl neurriz kanpo). 

- NEURRIZ KANPO(RA). Más de la cuenta, más de lo debido, excesivo. � Ikuskera mingarri onekin 

berrirotuko ziran neurriaz kanpora, Ama Birjiñaren neke ta naibage samiñak. Jauregui EE 1883a, 244. Sua 

piztera inguratzen da / neurriz kanpora edanda. Basarri 145. Oitura duan bezala, neurriz kanpo zerbait edana 

dago. Ib. 145. Nehurriz kanpo hitz egitea / nehorentzat ez da haizu. Xa EzinB 89. Josepek metatu zuen ogia 

itsasoko legarra bezala, gaindika, neurtzea uzterainokoan, baitzen neurriz kanpo. Bibl Gen 41, 49 (Dv neurriz 

goragoko). v. tbn. BEnb NereA 171 (n. kanpora). 

- NEURRIZ KANPOKO. Inmenso. � Mundu neurriz kanpoko hoikien errepika. Hb Egia 43. 

- NEURRIZKO (Dv). (Adnom.). Moderado, mesurado; de la justa medida. "Qui est de la mesure convenable. Il 

diffère de neurriko en ce que ce dernier marque la dimension, tandis que l'autre s'applique au sens moral. [...] 

Neurrizko solasak, paroles mesurées" Dv. v. NEURRIKO. � Iguzu [...] geure ezteustasunaren aithorzeko 

agudezia neurrizkoa. Harb 59. Neurrizko alegrianza behar ohi da aitzin-nausi iarri gure konpartimenduetan. SP 

Phil 328 (He 330 bostasun esti eta ongi erregelatu). Eztai-jan neurrizkoak. Lard 416. Zoro behar liteke errateko 

ustekabeak eginarazten dituela zeruan hain itzuli zuhur eta neurrizkoak. Hb Egia 2. Neurrizko edaria. JanEd II 

147. Au izan zan ni bizitza onera igoteko lenen-mailla, agoa neurrizkoa neban da. "Medida". Or Tormes 119. 

Neurrizko biotz-eragiñetan. "Formatis ad temperantiam". Or Aitork 409 (v. tbn. 145). Ez da erraz, neretzat 

behintzat, honelako poema batez neurrizko iritzirik ematea. MEIG III 141. [Arestik] gehiegizkoa nahiago izaten 

baitzuen maizenik, neurrizkoa baino. MEIG V 133. v. tbn. fB Olg 5. � San Inazio-ren bizitza neurrizko 

erausialdietan, au da, ogeita amazazpi Santu beraren martxa-modutan. Aran SIgn II. Olerkariak bai txairo ta 

margo biziz apaindu billa-irtetze au, idazkera arin, egoki ta neurrizkotan! Onaind in Gazt MusIx 153. � 

Acompasado, rítmico. � Neurrizko ibilli sendoari eutsiz. TAg Uzt 76s. Bost minutu bete zituenerako, ibilli 

bizkorra egotzi zioten ontziari. Berdiña ta neurrizkoa, orratio. Ib. 231. 

neurrialez. � Inconmensurable. � Betirauna edo eternua, neurrialeza edo neurtu ezin leitekiana. Astar I 33. 

neurribera. � Moderado, medido. � Neurriberago izan, ostean agur zure zina. Larrak EG 1959 (3-6), 224. 

neurribide. v. neurbide. 

neurridun. �1. Limitado, finito. � Jaungoikoari egin diozkaten sakrifizioak eta ofrendak, kabudunak, 

neurridunak eta kreatura utsenak dira. Gco II 342. Neurrigabea da Jaungoikoa, neurriduna gure adimena. 

EgutAr 23-5-1959 (ap. DRA). Neurridunaren ala neurrigabekoaren aide ote deritzazu egia? Zait Plat 60. v. tbn. 

Arb Igand 92. �2. (Dv � A). Moderado, mesurado. � Adierazten dausku langille zur eta neurridun bakotxari 

[...] sendia elikatu, jantzi ta erabilteko lagin dan alogera zor yakola. Eguzk GizAuz 175. �3. Medido, que tiene 

una medida (ref. a los versos). � Bai txikarra latindar olerkariaren gizabidezko neurridun mundua! Gazt MusIx 

68. Pizkundearoa, petrarkatar olertikerari buru egiñik, aapaldi neurridunago, oratiarrago bat billatzen saiatu 

zan. Ib. 65. 

neurriera (Lar � H). � "Calibre, calibo, instrumento, regla en que se señalan los diámetros de la balas" Lar. 

neurriez. � Inmensidad. � Ama lurraren ikuspegia bear dau, itsaso aundiaren neurrieza. Erkiag Arran 183. 

Neurri-ezak eta gaikiak elkarren aurrez-aurre aritzen diren landa itxiaren aldi-ertza da. "Lo ilimitado". MEIG 

IX 125 (en colab. con NEtx). 

neurriezgarri. � Inconmensurable, infinito, enorme. � Jaungoikua da neurriezgarrija, neurribagia edo ezin 

neurtu leitekiana. Astar I 35. Errukiya, Jauna, damu dodalako nik iraindua zure ontasun neurrizgarriya [sic]. 

Garita-Onaindia Veni Mecum 127 (ap. DRA). � Ainbat lenen edo prinzipalen eta neurriezgarri martitz edo 

soldadu geratu ziriala ilik. Astar II XII. 

neurrigabe (V, G, AN, L, BN ap. A; Urt II 25, Zam Voc), negurrigabe (VocB), neurribage (Lar, Añ), 

neurribaga, laurrigabe, neurgabe (Bera). � Tr. Documentado al Sur desde mediados del s. XVIII. Al Norte su 

uso es menos frecuente y aparece desde principios del s. XVII, excepto en textos suletinos. La forma neurrigabe 

se documenta en textos septentrionales y guipuzcoanos (tbn. en Gandiaga); la más empleada por los vizcaínos es 


mende. 

999


neurribaga, seguida de neurribage; en algunos casos los ejs. resultan ambiguos al estar determinados y a veces 

hay ambas formas en un mismo autor. Hay neurrigabe, junto a neurribage, en Guerrico, Zaitegi, D. Aguirre y 

Orixe (en éstos dos últimos tbn. neurribaga); negurri gabe en CatB, ArgiDL (67) y Xalbador, neubri gabe en la 

edición muy retocada por Iturriaga del Urteco de Lizarraga de Elcano y laurrigabe en un texto alto-navarro del s. 

XIX (ETZ 194). En DFrec hay 2 ejs. de neurrigabe. 

�1. Inconmensurable, ilimitado, infinito, inmenso, enorme; excesivo, desmedido. � Aita neurri gabea da, 

Semea neurri gabea, Espiritu sakratua orobat neurri gabea. EZ Eliç 127. Ohore soberano eta loria neurri gabe 

baten gatik. Ch III 3, 4 (SP fin gabeko, Pi azkenbako, Leon negurririk gabeko). Jainkoaren zelo santua, kolera 

bizi neurrigabera pasatu. Cb Eg II 160. Jangoikoaren jakinturiya edo konseju neurribagea! Zuzaeta 60. 

Diferenzia neurri bagea. Gco II 70 (I 458 neurrigabearentzat). Majestate neurri gabe haren aitzinean gure 

ahalaz beheratzen eta urmariatzen garelarik. Dh 101. Ze ugari, ze andi, ze neurri baga dirian Jaungoikuak 

guretzat daukazan ondasunak. Astar II 164. Ze pekatu aldra eta tegi neurribagia daukazun zeure gañian! Ur 

MarIl 53. Jesus prestatu zan guganako bere amorio neurri gabea agertzeko. Lard 440. Izpirituko argi neurri 

gabe du, / edozein kargutarat heltzekoa badu. Hb Esk 116. Irabaziko neukeala betikotasuneko sari neurribagea. 

Ag AL 158 (81 neurrigabe). Iparretik egoara ez dakusa zabaldi neurribage bat baño. Or Mi 118 (Aitork 44 

neurrigabe). Kimiak industriari dakarkeon laguntza neurri-gabeari. JE Ber 49. Neurrigabea da Jaungoikoa, 

neurriduna gure adimena. EgutAr 23-5-1959 (ap. DRA). Loak artu dau Nikanor oe neurribage ta itxurabako 

aretan. Erkiag BatB 114. Ene, Jaungoiko neurri gabea. Gand Elorri 86. Jakin-miña neurri gabea ta ezin asea. 

MAtx Gazt 5. Itsas ertza neurri gabea da. Lasa Poem 67. Negurri gabea da hartzen dutan poza. Xa Odol 317. 

[Grisostomo] oparotasunean neurri-gabea, berriketa gutxiko gizona. Berron Kijote 150. Handia da gure Jauna, 

guzitz indartsua, / haren jakinduria neurrigabea. BiblE Ps 146, 5 (Ol neurrigabe; Dv ezin-neurtuzko). Gizon 

batek edo gutxi batzuek [...], herri osoaren gainean eskura dezaketen aginte neurrigabearen beldurra askok 

sumatu dute. MEIG I 175. In pace hau, hutsune neurtu eta neurrigabea den hau, Sagaratuaren lekua da. 

"Infinita". MEIG IX 130 (en colab. con NEtx). v. tbn. Mih 117. He Phil 214. AA III 276. Dv LEd 51. Aran SIgn 

23. Arr May 129. Arb Igand 117. JanEd II 106. Inza Azalp 68. Aitzol in Laux BBa X. Iratz 158. Zerb IxtS 100. 

Etxde JJ 139. Vill Jaink 136. Neurribage: CatElg 148. Añ LoraS 94. Mg CO 46. fB Ic I 54. JJMg BasEsc 168. 

Itz Azald 23. Kk Ab I 49. Enb 127. 

� Yaunaren ontasun neurribagaango esperantza berea. Añ EL 2 45 (EL 1 40 itxadon Jangoikoaren ontasun neurri 

bagean). 

� (Uso adv.). "Desmedidamente, [...] neurribage" Lar. "Neurrigabe, sans mesure, outre mesure, avec excès" H 

(s.v. neurria). � Hala bada laudorio duzula neurri gabe, / zeren erakutsi zaren hain arduradun iabe. EZ Man II 

100. Neurri gabe eta behar baiño gehiago zerbitzari hek gaztiga nitzakeiela. Ax 289 (V 192). Neurri gabe zure 

Jaungoikoa amatzeko. Cb Eg II 136. Nundik datorkigu erabage eta neurri bage jateko eta edateko griña? Gco II 

58 (v. tbn. 31). Zeñ andia, zeñ neurribage ona ta txalogarria zan mutill au! Ag Kr 211. Iñungo bikaintasun 

guztiak neurrigabe ditualako. KIkG 11. Ardan gorri naparra, ez edan neurri gabe. JanEd II 26. Esku biekaz 

elduta zabaltzen eustan agoa bear baño geiago ta surra sartzen eustan neurribaga. Or Tormes 29. Munduko 

mukulu au barrenez barren artzen zenula ta ontaz landakoa neurri gabe, muga gabe artzen zenula. "Inmensa 

sine termino". Or Aitork 154. Irabazi erruki gabe... neurri gabe... besteen lepotik... NEtx Antz 108. Ari 

eskubeteka dario bizia, etengabe eta neurrigabe. Vill Jaink 50. v. tbn. Dh 242. ABar Goi 63. Zait Sof 17. 

Neurribaga: Erkiag BatB 114. 

�2. (B ap. A; Dv). (Adj.). "Celui qui n'est pas mesuré dans ses actions" Dv. "Inmoderado" A. 

�3. (Sust.). "Desmesura, [...] neurribagea" Lar. 

- NEURRIGABEKO. a) Inmenso, enorme, ilimitado, infinito; excesivo, desmedido. � Munduko aberatstasunen 

neurrigabeko gutizia. Mat 169. Merezi dudala neurri gabeko pena. EZ Man II 70. Bihotzean sentitzen zuen ohi 

eta neurrigabeko alegrianzaren eredura. SP Phil 212 (He 214 neurrigabeak). Aski podorosa naiz neurri gabeko 

sari bat hekien orde zuri emateko. Ch III 47, 1 (Ip izari gabe, Ol neurri oroen gañez, Leon negurririk gabe). 

Munduaren Nausi soberano hunen ontasun eta miserikordia neurrigabekoak. He Gudu 134. Emendatu, bukatu, 

aituko dala neurrigabeko argi au. Lar SAgust 9. Neurri bagako desonestidadia, pekatubaren bildurrik eza. fB Ic 

I 1. Sagrarijo onetan dago bada gordeta tesoru neurri bagako au. JJMg BasEsc 66. Gisakume guzti guztiai 

eginiko mesede neurri baakoak. Añ EL 2 10 (145 neurri bako). Neubri gabekoa dela konfesio onaren balorea. LE 

Urt 118 (ms. 42r balioduéna infinito). Anaia erientzat neurri gabekoa zen haren amultsutasuna. Laph 232. 

Alizate neurribagakoaren Iaube bakarra. Ag AL 113 (Kr 207 neurribageko). Zer esango dizuet nik gizon aiñ 

neurrigabeko baten gañian. Kortazar Serm 392. Betiko ta neurribakoa dan eta gauza guztiak betetan dauzan 

Jaungoikoa. Pi Imit II 5, 3 (Ch, Ol neurrigabeko; SP ezin neurt detekeiena, Ip mugarik eztiana, Leon negurririk 

gabeko). Lurreko itzal haukien orde, huna ba huna nasairik / ezin amestu goiko izaite neurri-gabeko hetarik. 

Iratz 179. Ortxe daukagun neurribako itsaso urdin zabalari begira ta begira. Erkiag Arran 107. Neurrigabeko 

arrokeriak nolatan eman ez miñik? Basarri 121. [Aita Jainkoa] mundu osoaren alde neurri gabeko oparia 

eskeintzen ari da. MAtx Gazt 97. Txirularen mintzoa / belarriak artzen, / oldartzen da, sartzen da / animaren 

muiñean, / su ta gar uzten ditu / neurri bageko onean. Or in Gazt MusIx 94. Neurrigabeko indar eta doinualdaketa. 

"Ilimitadas". MEIG IX 120 (en colab. con NEtx). v. tbn. Gco I 398. LE Ong 33r. Jaur 123. Dv LEd 96. 


mende. 

1000


Arr GB 107. Jnn SBi 45. Arb Igand 92. FLV 1988, 284 (Larrainzar, 1905). ArgiDL 130. Inza Azalp 63. Alz Ram 

48. Zerb IxtS 111. Zait Sof 188. Vill Jaink 130. Gazt MusIx 91. Neurribageko: CatOiq 8. Neurribagako: Astar II 

175. Ur MarIl 115. Itz Azald 27. Kk Ab II 114. Negurri gabeko. CatB 14. Neurribako: Azc PB 343. BEnb NereA 

227. 

� Neurri eta fingabeko ontasunaz. SP Imit III 31, 2. Mueta guztietako merezimentu kabu eta neurri bagekuak. 

msOñ 9r. Oh gurari itsubak, neurri edo amai bagakuak ta kaltegarrijak! fB Ic II 251. Sakrifizijo onetan 

dukazube neurri eta kabu bagako santidadia berbera. Astar II 214. 

b) Inmoderado. "Celui qui n'est pas mesuré dans ses actions" Dv. � Populu harroa eta neurri gabekoa, maiz 

furiak zoratua. Gy 279. Gizon erre-min, jan-edanean neurrigabeko, itzik santuenak lasaikeriz austen zittuan bat. 

Inza Azalp 96. Neurridunaren ala neurribagekoaren aide ote deritzazu egia? Zait Plat 60. 

- NEURRIGABERIK. Inmensamente, ilimitadamente; sin límite, sin moderación, excesivamente. � Yaun neurri 

bagarik andia. Añ EL 2 171. Morroi guztiai neurri barik emoten iake edaria Mendiolako iauregian. Ag AL 57. 

Iñongo edertasun guztiak neurri barik daukazalako. KIkV 16. Ardau lodi ta inddartsuz sabela neurri barik bete 

daruenai. Otx 111. Etzunik edan daidan neurri-barik. Laux AB 34. Jaungoikoak Espiritua negurri bagarik 

emoten dautso-ta. Ker Io 3, 34 (Or neurri gabe, BiblE neurririk gabe). v. tbn. Neurri barik: Azc PB 36. Enb 95. 

neurrigabekeria (Dv � A). � "Action qui n'est pas mesurée" Dv. "Acción inmoderada" A. � Iñarrosaldien 

neurrigabekeriz eta eztenkaden gordinkeriz. "Destemplanza". Zink Crit 58. 

neurrigabeki (B ap. A; Dv). � "D'une manière démesurée" Dv. "Inmoderadamente" A. Lhande cita a Harriet, 

pero no lo encontramos. � Etzare sobera bihotz flakatu behar, ez eta neurri gabeki tristetu. SP Imit IV 15, 1 

(Ch, Ip, Leon sobera, Pi era barik). Iainkoak bizio hura neurrigabeki gaitzesten du. SP Phil 339 (He 341 eziñ 

erran bezanbatetaranokoan). Iainkoaren ontasuna neurrigabeki kontentatzen dute. Ib. 378s. 

neurrigabero, neurribagero (Lar). � "Inmensamente" Lar. 

neurrigabetasun, neurribagetasun. �1. Inmensidad. � Zure bihotzak hartzen othe du atseginik Iainkoaren 

neurrigabetasuna, ontasuna, eztitasuna gogoan erabilteaz? SP Phil 413s. (He 521 handitasun infinituas). �2. 

neurribagetasun. Exceso, acción desmesurada, inmoderada. � Geiegi edo erabage jatean egiten dan exzesoa 

edo neurribagetasuna. Gco II 58. 

neurri-gai. v. neurgai. 

neurrigarri. "Altilis, neurrigárria, neurritzen duéna, hazgárria" Urt I 544. Cf. neurritu. 

neurrigarri. v. neurgarri. 

neurrige. v. neurge. 

neurrigekeria. � Saldukeria, eskargekeria, zuzengakeria, neurrigekeria. "La destemplanza". Zink Crit 1. 

neurrika. � De forma medida, poco a poco. � Ezen Jainkoak egorri duenak erraiten tu Jainkoaren hitzak, ezen 

Jainkoak ez daiko emaiten izpiritua neurrika. TB Io 3, 34 (Lç, He, Ol neurriz). 

neurrikide. � De la misma medida, igual en la medida. � Laukiaren konerra ta alde bat eztira neurrikide, 

Hisapek, Pitagoraren ikasleak adierazi zuenez. Zait Plat 57. 

neurrilari. "Lex alimentaria, lege buráso neurrilária" Urt I 497. 

neurrimen, negurrimen. � Mesura, moderación. � Hekien bertze tenperamendu laudagarri bat dire, pazientzia 

eta jan edanetako negurrimena. Prop 1902, 42. 

1 neurrimendu (Urt I 497), naurrimendu. � Alimento, sustento. � Zeure naurrimenduaren ogia. Arg DevB 

134. Gorputzaren naurrimenduz, / Iauna minzo zaizkula. Ib. 120. Bill bezate ogia Faraonen eskuaren azpian 

neurrimendutzat hiritara. Urt Gen 41, 35 (Bibl janari). Zu zarenaz geroz ene neurrimendua eta habea. Ch III 21, 

4. Zure borondate dibinoa izan-bedi, orai eta bethi ene sustengua eta ene neurrimendua. He Gudu 175. Ez nuen 

guztatzen gozorik eta zorionik amodio hartan baizen. Hura zen ene neurrimendua. Mih 148. Neurrimendua 


mende. 

1001


hartzen dugun bezala, maiz eta husuki. Brtc 232 (ed. 1877, 210 naurrimendu, sg. DRA). 

2 neurrimendu. "(L; Hb), mensuration" Lh. 

neurriño. � Dim. de neurri. � Arno bat, bat bakarra, ahalaz Medokeko gorritik, dena neurriñoan. JE Ber 35. 

neurripe. � Bazter batean ezarri dabe, oe estu baten neurripe. (Interpr?). Erkiag BatB 197. 

neurriratu (SP (sin trad.), Dv). � "Mettre, arriver à la mesure" Dv. � Agiriko xehetasun bidez, neurriratuaz, 

harenak egin, banatu eta honela agerarazten du. "Mensurables". MEIG IX 129 (en colab. con NEtx). � 

Moderar, mesurar. � Beldurgói garaitzen dú Jangoikoaren graziak eta beti neurriratzen dú bentzáit, eztáien ez 

sobra ta ez gutiégi beldúr. LE Urt ms. 140v. [Emakumetxoa] biozparrengo aizealditxoak neurriratzen eta 

esiratzen zekiana zan. TAg Uzt 114. Neurriratu bearreko geiegikeriak. "Mejorar". Berron Kijote 41. 

neurritasun. � Moderación, mesura. � [Arauak] neurritasun geiagoz, uzi jakintzaritsu gutxigoz ta batez ere 

ekarkiroago, eikarrago eman bear dirala bai-dirozot. "Parsimonia". Zink Crit 5. 

neurritsu. � Moderado, mesurado. � Gizon gartsu ta neurritsu izanik, bere arloari ta bere egitekoari su ta gar 

ekiten zion. Zait Plat 17. So-egile zorrotz, adimen neurritsu ta asmagin. Ib. 17. Ots neurritsu ta egokia ateratzen 

entzun baitzituen Pitagorak ritmu edo melodi bailitzan. Ib. 51. Zaitezte neurritsu eta zaudete ernai. Othoizlari 

1966 (n.º 46), 12. Omen aldiyan merezi dezun / iztunlari neurritsua, / txit idazlari gain gañekua / garbi eta 

mamitsua. Zabaleta (ap. DRA, que no da más ref.). � (Uso adv.). � Utzi eban [...] langilleen aldez neurritsuago, 

zuurrago ta burutsuago jarduten eban sozialista alderdia. Erkiag BatB 191. 

neurritu (Urt I 482), naurritu. � Alimentar(se), sustentar(se). � Bere trabailluarekin / gutiz naurritzen denak, / 

o zer bozkariorekin / daramatzan egunak. Arg DevB 132. Zure haragi sainduaz neurritua izateko zoriona ez 

badut, sofri zazu errezibi zaitzadan bederen izpirituz eta bihotzez. Brtc 32. Gu zure ardiak zure gorphutzaz 

neurritzen gaitutzuna. Ib. 230 (ed. 1877, 209 naurritzen, sg. DRA). Zeruko ogi hura, zeintaz neurritzen baitituzu 

zure haurrak. MarIl 57. Iragan fablegille guzien obren leituraz neurritua, egiñ izan ditu fableak nonbre handian. 

Gy 277n. Giza-kasta ezkurrez zenean neurritzen, / mula, asto, zaldiak oihanetan zauden. Ib. 144. v. tbn. Mih 86. 

Naurritu: He Gudu 75. Arbill 58. 

neurritu. v. neurtu. 

neurritura. "Aliment, [...] nauritura" Volt 42. 

neurritzaile. v. neurtzaile. 

neurrizain (Hb ap. Lh), neurrizai (Lar), neurzai (Lar). � "Fiel de una villa, almotacén, pisuzaia, neurzaia" Lar. 

"Almotacén, el que cuida de los pesos y medidas, pisuzaia, neurrizaia" Ib. "Almotacenazgo, neurrizaien ekinza" 

Ib. "Contrôleur des poids et mesures" Lh. 

neurriztasun. � Moderación, mesura, templanza. � Mansotasuna, neurriztasuna, ohoreztasuna eta 

humiltasuna bertute batzu dire. SP Phil 174 (He 176 tenperanzia). Arrokeriaren aurka apaltasuna [...], 

salokeriaren aurka neurriztasuna. KIkV 60. Oitura-onoimen nagusienak lau dira: Zurtasuna, zuzentasuna, 

sendotasuna ta neurriztasuna. KIkG 68. Janedankeriarentzat neurriztasuna. Ib. 48. Izan gaitezen begi zuzeneko, 

gure etsaien iritzietan izan diteken egi puxka aitortuaz. Neurriztasun onek mesede besterik ezpaitigu egingo. Vill 

Jaink 77. 

neurrizti. � Geometría. � Ez zaio neurriztiaren neurri-ajolarik. "Las medidas geométricas". Berron Kijote 21. 

neurtaeria (det., Lar � H). � "Canción, especie de poesía" Lar. "Cantique en vers" H. 

neurtakinda (Lar � H, Añ). �1. Geometría. �2. Medida. � Otoigope bakarra du: luzeran neurtakindako 105 

oñ dauzka (Ag, 1894). JFlor. 

- NEURTAKINDAKO. "Geométrico" Lar. 


mende. 

1002


neurtakindar. "Geómetra" Lar. 

neurtakinde. � "Matemática" Lar. � "Matemático, -ca, que pertenece a la matemática, neurtakindekoa" Lar. 

neurtakintsu. "Matemático, el profesor" Lar. 

neurtaldi, neurtarazi. v. neurraldi, neurrarazi. 

neurtarte (Lar � H). � "Canon, decisión, regla" Lar. "Derecho, ley, regla, canon, neurtartea" Ib. "(Según) 

derecho, conforme a derecho, araudez, neurtartez" Ib. "(Estar a) derecho, araudera, neurtartera egon" Ib. 

"Derecho canónico, eleizaraudea, eliz-neurtartea" Ib. "Canonista, neurtarte jakiña" Ib. � "Canónico, 

neurtartekoa" Lar. 

neurtartero. "Canónicamente" Lar. 

neurtasun. "Mesurage" SP � vEys. 

neurtez (Lar, Añ, H (V, G)). � "Immenso" Lar y Añ. "Immense, infini, illimité" H. 

neurtezde. � "Immensidad" Lar. � Ez dezagun zororo azpiratu nai izan Jaungoikoaren neurtezdea 

menazkintzako lantegi estu batean. Otag EE 1884a, 312. 

neurtezgarri (Lar, H (V, G)). �1. (Adj.). Inconmensurable, infinito, enorme. "Immensurable" Lar. � Istinga 

edo ur putzu txiki baten eta itsaso neurtezgarriaren artean dagon banaita. Etxeg EE 1883b, 552. �2. 

neurtuezgarri. (Sust.). Inmensidad. � Zer dirauzkun fediak bere eskubide edo poderijo, bere betiraune edo 

eternidade, bere neurtuezgarri, edonun-aurkitute eta jakiturijaren ganian. Astar I 33. 

neurtezgarriro. "Incommensurablement, immensement, énormément, infiniment" H. 

neurtezin. � "Incommensurable" H. � "Neurtezinezkoa, incommensurable" H. 

neurtezkiro. "Immensamente" Lar. 

neurtitu. � Versificar, poner en verso. � Adi-gai bereziak, irudi gorputzgeaz jantzita, apain neurtitzen ditu. 

"Las encierra en hermosos versos". Aitzol in Laux BBa XII. 

neurtitz (O VocPo � A, H, Zam Voc; -th- SP, Dv, H). � Poema, composición en verso, copla; verso. "Vers, de 

neurtu hitz, mots mesurées" O VocPo. "Neurthitzak ontzea [...], composer des vers" H. � Tr. Documentado en 

Oihenart y en autores septentrionales de los ss. XIX y XX. Al Sur aparece a finales del s. XIX y su uso aumenta 

considerablemente durante el s. XX. En DFrec hay 3 ejs. � Neurtitz hautako hitz bekanen adigarria. O Po 67. 

La Fontainaren [...] itzalian ezari ditut ene uskarazko neurt-hitzak. Arch Fab 11. Gramatikako eta neurthitz edo 

bertsuen erregela guzien arabera moldatua dea? Gy XI. Euskaldun neurtitz ta moldaera samurretan. AB AmaE 

113. Artzain beltxaren neurthitzak. Zby RIEV 1908, 757. Hek dire neurthitz edo phertsu eder hotaz orhoitzen. 

Arb Erlis 383. 

� (s. XX). Berezko bersolariak, neurtitzak esateko erreztasuna jaiotzatik dakartenak. Muj RIEV 1908, 428. 

Hamar gizon hiltzaleen kantua, neurthitz andana handia zaukaten, launazka josiak, oro latz, oro ilhun, oro 

deihadar. JE Bur 78. Garitaonandia jaunak abestu zituan Bilintx-en neurtitz batzuek. EEs 1918, 83. Hiru mende 

huntan eginikako neurtitz batzu, frantsesez. StPierre 36. Badira neurtitzak, olerkiaren usairik ere ez dutenak. 

Etxeg Itzald II 85. Neurtitz edo erreskade edo lerro guztiak lauregun eta berrogeitazazpi dirade. RIEV 1928, 

654. Poesi-neurtitzak, geienetan, alako zerutar kutsuak ikutuak diralako goitarrak izaten dira. Aitzol in Laux 

BBa VI. "Itxas arrantzaleak" deritzan neurtitzakin irabazten du Sarako errian egin ziran euskal festetan 

aurreneko saria. J. Artetxe Y 1933, 323. Neurtitzak eztiki darizkio. TAg Y 1933, 23. Esproncedaren Etsigaizto 

itzala euskel-neurtitz bikañetan iraultzeko! Ldi IL 43. Zuberotar koplakari doakabearen neurtitz zirikalaria. Or 

Eus 280n. Kitarra joaz zu, neurtitzak onduz ni. Or Poem 532. Neurtitz ederretan bere sortzeak aitari erne zion 

poza kantatu zun. Etxde AlosT 95. Lehen neurtitza baizik ez zekian. Mde Pr 85. Katulo edo beste poeta baten 

neurtitz gartsuak irakurtzen zizkiolarik. Mde HaurB 66s. Ola negurtzen ditugu olerki luzeak neurtitz luzeen 

bidez eta neurtitzen luzea oiñen irautez. Or Aitork 330 (v. otro ej. en la misma pág.). Parmenidek berak ondu- 


mende. 

1003


neurtitz zailetan azaldu zituen bere asmoak. Zait Plat 44. 52 plama badauzka liburuak, 1159 neurthitzekin. Lf 

ELit 104. Lau neurtitzezkoetan ari zaizkigu olerkariak. Ibiñ Virgil 51. Lenengo neurtitz urratuak Iparragirreri 

egin nizkion. NEtx LBB 211. Antzerkia zortzi silabako neurtitzetan idazten zuten. Casve SGrazi 8. Antzinate 

urrutiko ereduen atzetik, nekez aurki zitekeen horrelakorik herri-neurtitzetan. MEIG IV 117 (v. tbn. 118). Ez dut 

ukitu azken arte neurri kontua. Neurtitz hauen neurkera ez da araurik gabea. MEIG V 89. 

v. tbn. Moc Ezale 1899, 4a. Prop 1906, 165. EEs 1911, 180. A Ardi 111. Ox 170. Inza in Jaukol Biozk VI. Enb 

52. Etcham 213. Inzag RIEV 1933, 416. Laux AB 31. EA OlBe 93. Erkiag Arran 101. BEnb NereA 142. 

� (Como primer miembro de comp.). � Arima zoratu oi dabe, / Jaunaren alako bear eskergak. / Euretan arritu 

egiñik / neurtizgei ederrak ditut billatzen. AB AmaE 384s. Kopeta egin zako, zalhoindu mihia, zintzurra ere ideki 

bere hein eta gurako neurthitz-bidea eman dakotenean. JE Bur 147. Irakurgairik beñenekua / beti dot Euzkadin 

"Egunekua". / Gaur be olantxe begitu dautsat, / ta neurtitz-aldi luze bat neutzat. Enb 192. Bear bada, zere gogoa 

neurtitz-bazka-gogoz elikatzeko-asmo dezu gizon begiragarria. Ldi IL 76. Neurtitz-metagan txindor, / ene amestxori, 

/ papar arro abesten / ari zait biziki. EA OlBe 96. Erabakizunari ezezko biribila ezarri omen zion 

Enpedokelek zenbait neurtitz-ziri ernagarri bidez. Zait Plat 76. Neurtitz-azalkera doñu ta kantu zurrian 

baloratze orrek, mintzoaren eragintasun biziena erdiestera darama. Gazt MusIx 168. Neurtitz-gai hutsa ote zen, 

bada, Oihenartek beti ahotan daukan maitasun hori? MIH 248. 

- NEURTITZETAN. En verso. "Neurtitzetan ezartzea, [...] mettre en vers" H. � Oihenarten gaztaroa 

neurthitzetan. O Po 1. Huna non diren nere nigarrak neurthitzetan neronek ezarriak. Arb Igand 156. Handiki 

orok bere bardoa bazuen, buruzagiaren bikaintasuna eta goieginak neurtitzetan ospatzea baitzen hunen lana. 

Mde Pr 233. Poetek, neurtitzetan ari direlarik kristau direla ere ahanzten dutela badirudi. Ib. 229. [Bergilik] 

etzuen iñoren agindu bearrik alako gaia neurtitzetan emateko. Ibiñ Virgil 24. Lokarriak kate gogor bihurtzen 

dira itzul-lana neurtitzetan egin behar denean. MIH 261. Itzulien artean, hain zuzen ere, hiru "prosa" datoz, 

Orixeren liburu ezagunean neurtitzetan euskaratuak agertzen direnak. MEIG V 59. v. tbn. Gazt MusIx 20. 

- NEURTITZEZ. En verso. � La Fontainaren aleghia berheziak, neurt-hitzez, franzesetik uskarara itzuliak. 

Arch Fab 1. Artzain beltxa da neurthizez / mintzo mendi gainetik. Zby RIEV 1908, 757. Badu ark etorria, 

alazainkoa, neurtitzez ainbatsu itz askatuz ere! Ldi IL 41. Neurtitzez eztala, alegia, yende xeea mintzatzen. Ib. 

35. v. tbn. RIEV 1911, 604. EA OlBe 92. Erkiag Arran 5. 

- NEURTITZ-PILA. Estrofa. � Irurogeita bat neurtizki edo neurtitz-pilla dauka [...] Nekauste guztiak. RIEV 

1928, 654. 

neurtizdun. � (Lo) que tiene versos. � Naiz Maite-sugar bizi-rako sei neurtizdun aapaldia auta izan. Gazt 

MusIx 65. Oratiren aapaldien egitura, ots, safiku, alkaiku ta bitariko askelepiarra eta auek guziak lau 

neurtizdun dira. Ib. 65. 

neurtizgile. � Versificador, poeta. v. neurtizlari. � Neurtizgillea nai dun bezain ona bedi, puntuak beti lotu 

egiten du gutxi edo asko. "Versificador". Or Poem 519. Era honetan mintzatzen zen hauen neurtitzgile 

erdalduna. MEIG V 78. 

neurtizka. � Por versos, por líneas. � Euskaldunek koplaka neurtzen dute olerkia, eta ez erdaldunek bezala 

neurtizka. Lf ELit 38. 

neurtizkera. � Métrica. � Gai onetan enaiz sartuko nererako eineen baizik, bada nolako neurtizkera dugun 

azaltzeko ez duket utzi. Or LEItz 47 (v. tbn. 50). Beste izkuntzetako olerkien joskera, esaera ta neurtizkera ere 

beren etxeko soñekoz jantzi nai lukete. Inza in Jaukol Biozk VI. Zoritxarrez aukera izan dugu neurtizkeratzat 

zorioneko izki-zenbaketa dalakoa. Gazt MusIx 248. Etxepareren neurtizkera aztertu zuen lehenbizikoz. MEIG V 

32. v. tbn. Mde Pr 284. 

neurtizketa. � Métrica, versificación. � Neurtizketa bardikoaren arauak. Mde Pr 235. Neurtizketarako pikoak 

zenbatu bear lirake, ez silabak, neurbide errexagoa dana gañera. Gazt MusIx 248 (v. tbn. 166). 

neurtizki (BeraLzM). � Estrofa. � Urrengo neurtizkia astean. "La siguiente estrofa". Arriaga Lekob 46. 

Irurogeita bat neurtizki edo neurtitz-pilla dauzka. RIEV 1928, 654. Garai batean idatzitako neurtizkiek. EA 

OlBe 5. 

neurtizlari (-th- L, BN, S ap. Lh). � Versificador, poeta. v. bertsolari, olerkari. � Neurtizlarien gudua (Bera, 

1880). JFlor. Eskual-Herrian neurthitzlari guziak kantari baitire. Arb Igand 54. Euskeraz idatzi duten 

neurtizlariak. Muj RIEV 1912, 538. Juan Maragall idazlari eta neurtitzlari (poeta) biguñak. Ayerb EEs 1915, 

291. Eresti eder oiek egiteko [...] izan bear gogartsua, olerkaria ta neurtizlaria. Garit Usand 35. Baionan 

kalonje hila den Adema neurthizlari famatua. Ox 193. Orduko neurtizlariek bertsolari deitura hobeki hartzen 


mende.


dute. Mde Pr 235. Ulhand eta beste aleman neurtizlarietatik zuzen zuzen itzulikatuak. Izeta DirG 12. Zenbat 

geiagotan eramaiten du puntuak neurtizlaria nai ez dun tokira! Or in Gazt MusIx 16. v. tbn. EEs 1918, 84. Or 

LEItz 38. Etxeg Itzald II 89. Enb 207. Lf ELit 90. 

- NEURTIZLARI-GAI. Aprendiz de versificador. � Ikas baitzitzakeen neurtizlarigaiak poesia bardikoaren 

arau oso korapilatsuak. Mde Pr 233. 

neurtiztalde. � Poema. � Joseph Ansoarenari "Denboraren laburtasuna eta heriotzea" deritzan 

neurtiztaldearentzat (Sara, 1873). JFlor. 

neurtiztari. � Poeta, versificador. v. neurtizlari. � Neurtiztarien gudua (Sara, 1873). JFlor. 

neurtiztu. � Versificar, poner en verso. � Eldu zakidaz neurtiztu daidan / zer dan zoriontasuna, / neurtiztu 

daidan gazte askoren / gaurko zoriontasuna. AB Olerk 97. Moldaera au dago ederki neurtiztua, itzera goitsuan 

izkribatua eta irudi egokiz apaindua. EE 1886a, 113. 

neurtosgile (H (G); -ille Lar). � "Metrificador" Lar. "Versificateur, poète; qui fait des vers, couplets, chansons" 

H. 

neurtoskari (Lar, H (G)). � "Metrificador" Lar. "Poète, faiseur ou vendeur de chansons, chansonnier" H. 

neurtoski (Lar � H). �1. "Metro" Lar. "Mètre, en parlant de poésie" H. �2. Metro (medida de longitud). � 

Berez erreka onek ur gutxi eraman oi du, baiña izan da denpora igo duana amar amabi neurtoski. Belaustegui 

(ap. JFlor). 

neurtoskin. "Coplero, coplista, koplagillea, neurtoskiña" Lar. 

neurtoskitu. "Metrificar" Lar. 

neurtostzar. "Coplón, koplatzarra, neurtostzarra" Lar. 

neurtots (Lar, H (G)). � "Copla" Lar. "1. chanson, vers chanté; 2. vers" H. v. neurtitz. � Emeki-emeki 

entzungaitz egin zitzaizkion neurtotsak eta gizon zahar haiztodunaren irudiak aldegin zion ikusmenetik. Mde Pr 

166. 

- NEURTOTSETAN. En verso. � Gautar poeta batek, urkhamendi bilha, / neurthotsetan kantatzen dio gauari. 

Mde Po 91. 

neurtotsitu (Lar � H). � "Coplear" Lar. "Faire des couplets, des chansons" H. 

neurtu (V, G, AN, L, BN, Ae, R; Volt 95, SP, Urt I 162, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H, Zam Voc), neurritu 

(V-ger-gip, G-nav, AN-5vill-erro, BN; Lcc, Lar, Añ, Lecl, VocBN, H (V, G)), negurtu (AN-ulz-erro, L-sar, B, 

Sal; Dv, ZMoso 69), negurritu (AN-ulz), nigurtu (AN-ulz), naurtu (AN-ulz, Ae), naurritu (G-nav, AN-egüésilzarb-olza), 

ñegurtu (AN-ulz), leurtu (AN-araq; A Apend), leurritu (G-nav, AN-larr-araq), lebritu (-ittu ANlarr), 

laurritu (G-nav), liurtu (AN-ulz). Ref.: Bon-Ond 158; A (negurtu, neurritu, neurtu); SM EiTec2; Asp Leiz 

(lebrittu); Iz ArOñ, Ulz (negurrie), Als (naurritu), R 396, UrrAnz; Echaide Nav 78; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. 

Documentado en todas las épocas y dialectos, excepto en textos suletinos. La forma general es neurtu. Hay 

negurtu en textos de los ss. XIX y XX (tbn. en un texto baztanés del s. XVIII), y, alternando con neurtu, en 

Azkue, Leon, Orixe y Oskillaso. La forma neurritu se encuentra en Cardaberaz (Eg III 276), en una traducción 

alto-navarra del Evangelio de Mateo, en Echagaray (48), Guerrico, Udarregi, Arana (SIgn 47), TB, Prop y en un 

ej. de Auspoa y, junto a neurtu, en Lizarraga de Elcano, Iztueta y E.M. Azcue. En DFrec hay 129 ejs. de neurtu 

y 3 de negurtu. Al Norte el radical verbal es, por lo general, neurt o negurt (cf., sin embargo, neur en Voltoire 

(262) y negur en Zalduby y Diharassarry (MarH 4, ap. DRA)); al Sur es general neur o negur (v. por ej., Or Eus 

304 y Aitork 331), aunque hay neurt en Aresti. 

�1. Medir; (ref. a cosas inmateriales) medir, sopesar, valorar. "Medidor, neurriten deuena" Lcc. "Aforar, tasar el 

vino, ardan-upel edo zagiak neurritu, neurtu, balioa eman" Ib. "Acantarado, [...] gurbillaz neurtua" Ib. 

"Azumbrado, pitxerraz neurtua" Ib. "Boxar, boxear, medir la circunferencia, itxerza, ingurua neurtu, neurritu" 

Ib. "Contar, numerar" Añ. "Graduar, medir los grados de una cosa" Ib. "Saria ongiarekin eztoha bethi neurturik, 

la récompense ne va pas toujours à la mesure du bien" H. "Zeatz neurtu eike ardatza arixak emonten asi baño 

len" SM EiTec2. "Zeñek neurtu Zeruak? Iñok b'ez dirudi" Etxba Eib. "Ta zelan da euzkixa neurtutzia?" Ib. 


mende.


Leiçarraga (Decl a) 7v) da izartzia como equivalente suletino de neurtzea. � Gero neurt zezan haren murraillá 

ehun eta berrogei eta laur besotako, gizonaren neurriz, zein baita aingeruarena. Lç Apoc 21, 17 (He, Dv, Ur (V, 

G), Ol, BiblE neurt(h)u, TB neurritu, Ker negurtu; Ip izartü). Iongoiko, kreatura guztien gidaria, / nihork ezin 

neurt lezake zure iakin handia. EZ Man II 101. Dolorea behar da neurtu eta konsideratu eta ez denbora. Ax 198 

(V 133). Oihalaren parte bat, neurtzen eta ordenatzen dugu kapatako. Ib. 66 (V 43). Iainko eternala, ezin neurt 

ditekeiena. SP Imit II 5, 3 (Ch, Ol neurrigabeko). Ezta hitzkuntzarik hurbiltzen zaioenik eta bere perpausak hain 

justuki komuntztatzen eta neurtzen tuenik. ES 191. Zeren gauzen handitasuna hitzez ezin neurt eta nibela 

baitezakete. Ib. 123. Gutxi deritzadan zeruari eta ark daramatzien argi guziai, ura [San Agustiñ] neurtzeko eta 

konparatzeko. Lar SAgust 3. Nork neurt dezake bekhatu mortalaren malezia infinitua? Brtc 90. Angeru 

gordetzalleak neurtuten dituela mezenzuteko emoten dozuzan oñetzak. Añ EL 1 12. Gularen anditasuna eztala 

ainbeste neurritzen janariaren kalidadetik, nola jateko ansiatik. Gco II 64. Besteak [...] engañetan dabeelako, 

dongaro neurtu edo pisetan dabeelako, zuk bere egin zinaike beste onenbeste? Astar II 73. Biztanle bakotxak 

egin zezala izkribuz izandu zituen kalteen eskaria [...], zeñari ondo begiratu ta bear zan moduan neurriturik 

emango zitzaion zegokion buruzpidea. Izt C 370 (9 neurtu). Lur guziak aldizka neurtuak izatu dira. Dv Lab 63. 

Behar da gero negurtu yusa eta hirur litre yusentzat, eman hirur litre agordient. ECocin 53. Hogoi urhats guziez 

gelditzen nintzan hatsaren hartzeko eta egin bidearen neurritzeko begira. Prop 1883, 18. Anton Ume etzan iñoz 

neurtu, / orduan talletarik etzalako usu. AB AmaE 300. Izpiritu garbi bat da / gorphutzik ez duena, / ezin ikhus, 

ezin ukhi, / ezin negur daitena. Zby RIEV 1908, 203. Ostatuko athearen neurtzen. Behin, bietan, hiruretan 

izariak har. Arb Igand 129. 

� (s. XX). Zenbatek eztautzute begi ukaldi batez neurtuko berehala [...] zertsu ahal den eskuara! HU Aurp 200. 

Emakume onen txaldankeria obekixeago negurtu al dezazun, [...] gertakizuntxo bat jakin-araziko dizut. A Ardi 

76 (BeinB 55 neurtu). Bakotxak bere bergaz bertzeak negurtzen! Ox 188. Pasai San Juan da Fuenterrabiya / 

ziran alkargandik gertu, / beira jarrita aurrena zein zan / ezin gendituen neurtu. Tx B I 192. Alkar neurtuko dute 

/ luze-laburrian. Tx B II 107. Diruaren indarra ezin leike neurtu, / baña etxera nekez egiten da lortu. Enb 164. 

Orduan gindezke gai eskuararen aberastasuna negurtzeko. FIr 165. Gauzea ugari ala urri dagoan be aintzat 

artzekoa da, orren balioa neurtu al izateko. Eguzk GizAuz 54. Erdi ta baztar, lênik neur dite / begiz goitik 

beenera. "La miden". Or Eus 304 (Aitork 319 negurtu). Lana bear bezela neurtzeko, erloju bat eman nai izan 

zion Agerrek. TAg Uzt 229. Biria ez da ondo / Neurtzen balkoitikan. Otañ 101. Ohartua zen izar zitakela uhaitz 

baten oldarra eta neurt haren joaidura. Lf in Zait Plat XX. Kant-engandik edo, errazoiak ondo neurtzen ikasi 

zituen noizbait. SM Zirik 43. Askok ez dute ez neurtzen ondo / onek dakarren galera. Basarri 129. Nire nekea 

ezin diteke neurt. Arti MaldanB 225. Juanak bere zoriaren leizea neurtu zuan ondoraiño. NEtx LBB 26. Gizonak 

urrunago bear du begia luzatu eta ondoreak bear ditu ongi neurtu. Vill Jaink 82. Ezegaz neurtu ezin leikena / 

benetan dan maitasuna. BEnb NereA 63. Olinpu negurtu ondoren etzatera dioanean (eguzkia). "Emenso". Ibiñ 

Virgil 78. Bertsua ongi bialdutzeko / ez du guk ainbeste neke, / diruz neurtzera juan ezkero / ezin leike saldu 

merke. Lopategi in Mattin 23. Garia, salduko ezpada ere, leurtu deillela (AN-araq). Inza NaEsZarr 44. Bestela 

esan, ez dira txapelketak, ezin daitezke zehazki neur ez konta. MIH 215. Geure ezjakinaren eremua neurtu behar 

genuke lehenik, jakite bidean sartuko bagara. MEIG IV 92. Ez naiz nor teologia aldeko arrazoiak neurtzeko eta 

pisatzeko. MEIG VI 173. [Garbitasuna] modu hagitz ezberdinez neur daiteke. MEIG VII 38. 

v. tbn. He Gudu 141. Mih 39 (-th-). CrIc 67. Mg PAb 77. AA II 50. Dh 436 (neurth). JJMg BasEsc 161. fB Ic I 

55. Ur MarIl 23. It Fab 190. Lard 46. Hb Egia 41. EusJok II 14. Ud 98. Bv AsL 193. AzpPr 39. JanEd I 57. Azc 

PB 353. Goñi 45. Echta Jos 291. JE Bur 45. Ag G 89. Laux BBa 130. Ldi IL 144. SMitx Aranz 127. Munita 150. 

Mde Pr 330. Lek SClar 132. Txill Let 120. Bilbao IpuiB 222. Zait Plat 114 (neur). Anab Aprika 83. Osk Kurl 

117 (63 negurtu). Erkiag BatB 98. Onaind in Gazt MusIx 152. Salav 102. Lab SuEm 170. Uzt Sas 339. Negurtu: 

BOEans 931 (B, s. XVIII). 

� (Part. en función de adj.). "Neurtua, mesurée" Ht VocGr. "Medido, neurtua" Lar. � Bentaja neurtua. Xe 288. 

Egurgillearen aizkorakada neurtua. Ag G 2. Bere ordu neurtuak. Erkiag Arran 116. Eguzki lasterrari eta 

illargiaren aldi negurtuei erne baldin bazaude, eztuzu utsik egingo biarko eguraldiaz. Ibiñ Virgil 78. 

� 6 neurkin luze, 5 zabal eta 4 berantz neurtzen dituan zulo bat dago. JMB ELG 47. 

� (G-azp ap. Gketx Loiola; H). "Bertzeak bere neurriz neurtzea, mesurer les autres à sa mesure, leur attribuer 

ses propres sentiments" H. "Juzgar, censurar. Eztago ondo iñor neurtzea" Gketx Loiola. � Zer neurriz 

neurthuren baituzue, aldiz neurthuren zaizue. Lç Mt 7, 2 (Hual, Dv, Ur (V, G), Ol, Or, BiblE neurtu, TB, 

BOEanm 1289 neurritu, Samper, Echn, Leon, Ker negurtu; EvL, Ip izartu). Ageri da beraz zeiñ guti bertzeak 

gure buruaz neurtzen tugun. Ch I 16, 3 (Mst, Ip phezatzen, Ol aztantzen). Ene hitzak [...] eztute sensu 

humanoaren arabera neurthuak izan behar. Ch III 3, 1 (Pi neurtu; SP pisatu, Mst, Ip phezatü). Ez du bakoitzak 

bere buruarekin bestearena neurtu bear. Mg CC 238. Mundua orain neurtu edo juzgatuko da. Lard 431. 

Munduaren atzenean guziok neurtzera etorriko dala. Ib. 435. Egiñ ditugun obrak / dituzte neurtzen. AzpPr 88. 

Zuek neurtzen duzuen neurri beraz neurtuko zaitzue zuei ere. Ir YKBiz 135. Norbera mantxak eduki eta / 

besteren gauzak neurtutzen. Imaz Auspoa 24, 158. Gizonak, obrakatik neurtzen ditugu guk. Arti Tobera 277. 

Barka biezat aurrera eta atzerazaleak begi zorrotzagoz neurtzen dakien Zelaieta jaunak. MEIG IV 71. 

Larramendi ere [...] geure begiz eta iritziz ezagutu eta neurtu nahi genuke, ez besterenez. MEIG VII 68. v. tbn. 


mende. 

1006


Enb 124. � "Astigarrâ-ko Begi-Txikiyak / neurtu zaitu esan'ezu. // Ni neurtuko naun Begi-Txikirik / ez da 

Astigarragan jaio, / nere erdiya eiten ere orri / ederki kostatzen zaio. Tx B I 230. 

� Comparar(se). � Humiltasunak erakarriko zaitu ez lagunarekin zure burubaren neurtzerat, bañan bai haren 

ohoratzerat. Mih 33s. Bakotxak neurtus iten tuen (obra) onak in tuen gaistoeki, dezake guti gora bera atra 

kontua, zeñek pizatzeunten yago (299). LE-Ir. Au da gertatzen dana / munduko gaitzakin, / baldin neurtzen 

badira / andiagoakin. It Fab 118. 

� Medir, controlar (los pasos); perseguir. � Bai, ederki neurtu dizkiate pausoak! Ill Testim 14. Aritu ziren 

lapurren oñazkak negurtzen eta zoko guziek begiratzen. Izeta DirG 37. Neurtu ditut biar bezela / nik Joxe orren 

pausuak, / begi batetik artuba dauka / oso ziaro lausuak. Auspoa 59, 36. Orla gertatzen dira / askotan kasuak, / 

neurtzen aritzen dira / besteren pausuak. Auspoa 77-78, 43. Kapitan eta tenientiak / gure pausuak neurritzen / 

zortzi eguneko arrestatuak / ez bagera ongi ibiltzen. Auspoa 116, 127. � Lantzoia bere lekuan neurtzen jakin 

zuan berorrek gutxienez [...], buruan jo-nai ta bizkarrean jo ninduanean. "Poner en su punto". Berron Kijote 

227. 

�2. (B ap. A; H), neurritu (Dv, H (V, G)). Moderar, mesurar; controlar, regular. "Il diffère de neurtzea en ce 

que ce dernier signifie faire un mesurage, tandis que l'autre [neurritu] prend le sens de proportionner, donner par 

mesure. Eriari neurrituz eman behar zaio jana, à un malade la nourriture doit être donnée par mesure, avec 

mesure" Dv. "Neurt ezatzu zure hitzak, mesurez vos paroles. [...] Esku zabalak nasaiki ematen du, hertsiak aldiz, 

hurriki eta neurtuz, [...] la main étroite [donne] insuffisamment et en mesurant" H. "Neurtuz, mesuradamente" A. 

� Zelo gaizki neurthu batez bertzeei eskandala eman diozoguten. Ch III 11, 2 (Ip zure erreglagabiaz, Leon lehia 

soberarekin). Neurthuz nai denean ibilli Jinkoaren zerbitzuan, hark neurtzen ditu bere ungi eginak. Mih 11. 

Geure naturaleziari berez jagokazan gurarijak bere, errazoiak neurtu ta zuzendu biar ditu. fB Ic II 252. Berri au 

ezarian eta pixkaka ematea, hitzak neurtuaz ematea. Arr GB 127. Otoitz egite luzeak eta gorputzeko zeatutze 

ildurazkoak neurritu zituen ondo denboraldi artan. 'Moderó'. Aran SIgn 67. Beste morroi guztiai neurri barik 

emoten iake edaria Mendiolako iauregian: neuri bakarrik neurtuta. Ag AL 57. Edan-urritasuna, edarietan 

neurtua izaten, irakasten dabena. Itz Azald 184. Ardoak berotuta [...] altzituan gaitasunak erakusten, baño 

zabulunak neurtu eziñik eta oso parregarri. Ag G 195. Neurt jan-edanak eta errexkiago heziko ditutzu 

haragiaren nahikeriak. Leon Imit I 19, 4 (SP emozu neurri, Ip bridatü, Ol, Pi ezi). Itzak eta irriantxa xe-xee 

neurturik. Ldi IL 20. Mendi zuaiztuan euriak ugariagoak izaten dira ta neurtuagoak. Munita 19. Itzak, ederrak 

izan arren, egiarekin ondo neurtuak ez badaude ez dute onik ekartzen. Ib. 106. Esaten zituanak neurtu gabe 

Piarresi eraso zion. Etxde JJ 30 (v. tbn. 169). Neurtu bearra dago nolatan / ematen diran pausoak. Basarri 123. 

Ondo neurtu ezik, atsegiña bere buruaren kaltegarri biurtu oi da. Vill Jaink 82. Gizajo arlote arek, etzituan bear 

bezela neurtu bere indar eta almenak. NEtx LBB 73. Jana neurtu bearrik / etzan gaur ainbeste, / nai gendun 

klasetikan / ase eta bete. Uzt Sas 49. v. tbn. Kk Ab I 31. In Or BM 18. TAg Uzt 35. JAIraz Bizia 54. Erkiag BatB 

33. MAtx Gazt 49. 

� (V, G, AN, L, BN, R ap. A; Lecl, Izt), neurritu (Dv). (Part. en función de adj.). "Moderado, neurtua. 

Atseginik neurtuenak ere isten dituenak, los que dejan los placeres aún más moderados" Izt 74r. "Gizon 

neurritua, homme mesuré, sobre" Dv. "Moderado, mesurado" A. � Gizon neurritua mintzatzean (345). LE-Ir. 

Dolore hunek izan-behar du, haiñitzetan erran dudan bezala khexagabea eta neurthua. He Gudu 150. Badira 

irakurgai neurtuak, behar diren argitasun, azalpen eta laguntza guztiez hornituak. MEIG II 58. 

� Regir, gobernar. � Gizona, berriz, ongiaren menpean, bere aginpidea lege orrek bear baitu neurtu. Vill Jaink 

163. 

�3. (Lar, H), neurritu (H (V, G)). Medir (versos, sílabas...). "Escandir, medir los versos, biursak neurtu" Lar. 

"Kopla neurtzea, mesurer une couplet" H. � Eta orain zortzikoa / osorik neurtu lei. Azc PB 185. Lantu du 

bertze orduz bersu hoberik, nahiz hok ere neurtuak diren xuxen, labur eta bat bedera ondar hitzean joite ona 

duen. JE Bur 144. Itzak nola neurtu. Gazt MusIx 46. Greko-latinezko neurtitzak ikasten eta neurtzen asi gintzan 

eta ez genien ezeren utsik arkitzen. Or in Gazt MusIx 16. Gehi dezagun piko edo oin horiek neurtzeko erregela 

xehe xamarrak ipintzen dituela Gazteluk. MEIG III 107. Bi modutako hamairu silabako bertsoak: 7-6 batzuek 

eta 6-7 neurtu behar diren besteak. MEIG IV 89 (v. tbn. I 243). v. tbn. Ldi IL 27. 

�4. Limitar, poner límite. � Nok neurtuta imini ditu gure egunak? Mg CO 102. Ez duzu nihoiz eginen nahi 

duzuna, hestu eta neurtuak izanen dire zure ahal guziak. Hb Egia 118. Pekatua da gatx azkenbagea eta 

gizonaren kitugarriak beti dira neurtuak eta azkendunak. Itz Azald 147. Erakutsi eban argiro, zein neurtuak 

egozan gizonaren egunak. Ag AL 101. Nere tabako-zotza, ez aiz geiago gauza... Ire egitekoa bete dek... nere 

bizia neurtu didak eta orain ez aut ezertarako... NEtx Antz 109. Haurrak negurtu behar direla, beraz negurtu 

nekeak, / ustez ditugun, hori erranez, eginkizunak beteak. Xa Odol 220. v. tbn. BEnb NereA 128. � (Part. en 

función de adj.). Limitado, finito. � Ezin izan leiteke, gure errazoe neurtuak, [...] ezagutu eta ulertu dagiala 

Jaungoikoaren azkenbakotasuna. Itz Azald 25. In pace hau, hutsune neurtu eta neurrigabea den hau, 

Sagaratuaren lekua da. "Finita". MEIG IX 130 (en colab. con NEtx). � Señalar, fijar. � Gero sarri izanen da 

azkhen iujamendua, / zer denboraz zeruan da Iongoikoaz neurthua. EZ Man I 77. 

�5. (H), neurritu (H (V, G)), nebritu (H (V)), negurtu. (Con sociativo). Medirse (con alguien), probarse (con 

alguien). "Ez naiz gai zurekin ez iakintasunez, ez indarrez neurtzeko, je ne suis pas capable de me mesurer avec 


mende. 

1007


vous ni en savoir, ni en forces" H. v. INDARRAK NEURTU. � Harmak harmekin neurtuko ziren beraz, eginen 

zen gudu. Hb Egia 86. Zeugaz neurtzeko gertu nago, naiz adimeneko naiz gorputzeko arazoetan. Kk Ab I 90 (v. 

tbn. II 174). Berekin neurtzeko indarrik etzuten neska-motikoak masallekoz josi. Etxde AlosT 24. Nor baaiz, 

neurtu zak ire ezpata nerearekin, eralle koldarra! Ib. 102. Ofizioak eman ta bertze batekin negurtzen emaiten 

zaituztenean berriz, izpiritu erneaz bertzalde, behar duzu zure buruaz segurtamen osoa izan. Xa Odol 61. 

Norbaitekin lenbaitlen topo egin nai bait-zuan, bere beso indartsuaren kemena aretxekin neurtzeko. "Con quien 

hacer experiencia". Berron Kijote 42. v. tbn. Ibiñ Virgil 45. � (Sin sociativo). � Eguzkipean bada, betorkit 

onera, / belarraren gaiñera iñor agertzera, / elkar neurtuko dugu, betor larratzera. "Medirse conmigo". Or Eus 

32. Beste bi bizkaitar, / beste zazpirak gipuzkuarrak, / danak neurtu zuten alkar. Uzt Sas 302. v. tbn. Kk Ab II 

177. 

�6. Poner en verso, versificar. � Neure bizi guztia / daukat nik gogoan / ta neurritu bear dot / dakidan moduan. 

Azc PB 339 (in Ur PoBasc 217 kantau). Berbaaldiak neurritu / ebazana lenen / izan zan Polimnia / sinistuten 

zan len. Ib. 303 (in Ur PoBasc 199 neurtu). Berbak zelan neurtu zituan ez neutsan gogoan artu. Orregaitik 

ipinten ditut emen neurtu baga. Ag AL 103n. Zendako ez izanda Eskualdunek bururatu esku-lan miragarriak, 

ikertu leihorrak, neurtu kantuak, pitu ala pairatu gerlak [...]. JE Bur 180s. � (Part. en función de adj.). � 

Horixe baita liburua: gaur-gaurko gizonen eta auzien kondaira neurtua. MEIG II 144. 

�7. (Acompañado de makila). Golpear. � Mutilak aurrez / urten eben batera / biotz sendoakaz / neurtuten 

Leondarrak / makila-puntakaz. Azc PB 200 (v. tbn. 176). Atara eban ordiazko frailliorrek ezkutuan zeroian 

makilla sendua eta neurtu zetsan bizkarra tentatzailliari bere biziko onduen. Etxba Ibilt 464. 

�8. "Negurtu (L-sar, B), probar vestidos, calzado" A. 

�9. Acompasar, regular, dar ritmo. � Arazo oneei darraiko galjaite nekagarrija izerdi bitsetan, alkarren leijan 

ta soñuba neurtubaz gorputza mankauteraño. (Interpr?; Azkue (2. a ed., 102) traduce "midiendo la música"). Mg 

PAb 151. Euren egaldi errez da ondo neurtuak. Ag Kr 37. Danborrarekin puntuak zeatz neurtuz. Mok 16. Piko 

bat etzuten galtzen: oinen, soinaren, gogoaren beraren ibilera bizia mentzen zioten eta zaintzen, neurtuz, 

musika-soinuak. JE Ber 94. [Itzaldia] dirdaitsu ta geldia, igikeran neurtua, liliz ta kolorez betea. Zait Plat 123. 

� (Part. en función de adj.). � Yainkoak ezkutari bategaz buru egiñazo eustan kalean, ondotxu yantzia bera, 

ondo orraztua, ibilkera astitsu ta neurtuagaz. "Su paso y compás en orden". Or Tormes 63. Besoen kiñaldi 

neurtuetan. TAg Uzt 110. Oinkada astun, neurtuak ondo entzuten ziren, nahiz urrun samar izan oraindik. Mde 

Pr 163. Gorputz-zirkin azkar ta neurtuak egiten ei zituan goizero, oetik jagiterakoan. Erkiag BatB 48. Inguruka 

ibilten asi bedi eta urrats neurtuz lurrari ots-eragiten. Ibiñ Virgil 98. Taka-taka kolpe neurtuak ari zirala entzun 

zuten. "Daban unos golpes a compás". Berron Kijote 215. Taka-taka neurtuan entzuten ziranak. 

"Alternativamente sonaban". Ib. 218. 

- EZIN NEURTUZKO (Dv). Ilimitado, infinito. � Ezin-neurtuzkoa da haren [Jaunaren] zuhurtzia. Dv Ps 146, 5 

(Ol, BiblE neurrigabe). Itxaso ta zelai ezin neurtuzkoak. Or Poem 532. Literaturak berak bere funtsean ezinneurtuzko 

aldakuntzarik ez duelarik ezagutu, besterik gertatu da literaturarekiko literaturarekin. MEIG IV 123. 

- NEUR ETA NEUR. Venga medir. � [Anderexkila] bat xapel saltzaile baten etxean, xapelak negur eta negur. 

Zerb GH 1922, 205. 

neurtuezgarri. v. neurtezgarri. 

neurtuzki (L ap. A; Dv). � "Par mesure, d'une manière mesurée" Dv. "Mesuradamente" A (s.v. neurtuz). � 

Gobernari handia, / zenak gauzei aldia / baitaroezu bethi, / eragiten neurthuzki. EZ Eliç 229. 

neurtxeau. � (Intens. de neurau). Yo mismo. � Ziudadetxo txikir batean / neurtxeau bakar-bakarrik. Lazarraga 

1177r. 

neurtza. � Metro. � Gorputz muturretik buztan gañeko ezurki koskorreraño 2,070 neurtza edo metro. EE 

1884b, 434. 

neurtzaile (V, G, AN, L, BN, S; Dv; -aille SP, Urt I 464; -alle Lar, Añ, Zam Voc), neurritzaile (Urt I 546, Dv 

� A; -alle Lar, Añ), neurtzale (L, BN, S), negurtzaile (A DBols). Ref.: A y SM EiTec2 (neurtzaille); Lh 

(neurtzale); Etxba Eib (neurtzallia). � Medidor, (el, lo) que mide. "Perdoi gutxiko gauzentzat, kalibria baño 

mikometrua neurtzaille obia dok, neurrixa ziurrao artu leikialako" SM EiTec2. "Antontxo, erriko ikatz 

neurtzallia" Etxba Eib. v. neurle. � Aizen beraz prudent eta / zuzen baliatzaille, / nekeetan borthiz eta / 

atseginen neurtzaille. EZ Eliç 101. Buru-eman nai izan zioten arestian aitatu dan, Kanaango lurra tribu guzien 

artean banatzeari. Onetarako neurtzalleak alderdi guzietara bialdu eta amabi puska egiñik [...]. Lard 118. 

Egotaldien iraupena ezin ondo neurtu leike. Belarri ziurra dai neurtzailerik onena. A Gram 34. Etzuten ezagutu 

bidea, Zure Itza, Aren bidez egin baitituzu neurkizun oriek, Neurtzaille orrek, neur-zentzu ori ta neurt-ezaguera 

ori. Or Aitork 104. Neure burua besterik baino neurtzaile hobetzat neukalako. MIH 57. 


mende. 

1008


neurtze (Lar, H). � "Medida, la acción de medir" Lar. "Dimensión" Ib. "Neurtzeak ongi egitea, faire bien les 

mesurages" H. � Atsekabeak ez din / astiaren neurtzea / yakiten. 'Medida del tiempo'. Ldi BB 50. Zergatik 

pentsatu bear nuan nik, bide berbera neurtzeko, bi neurtze alkartu-eziñak iñon izatea? Anab Aprika 83. 

- ERESI-NEURTZE (?). Endecha, canto fúnebre. � Begiratu eutsan artez-artez arpegira, laztan bat emon 

eutsan da era onetan asi eban bere eresi neurtea, astiro, astiro: "Zu ioan zara / zorionera, / zu ioan zara [...]. 

Ag AL 102 (quizá errata por neurtua). 

nehurxe. v. inortxe. 

neurzai. v. neurrizain. 

neurzaide. "Fieldad, oficio de fiel, pisuzaidea, neurzaidea" Lar. 

neuta. v. neguta. 

neutar. "(De entre los) míos, tuyos, (c.) neutarra, zeutarra" Añ. 

neutral. � Neutral. � Errekan egozan guztiak talde bi egin zituen, geienbat, targo bitan banandu ziran, 

batezbateko edo neutralak guztiz gitxi izanik. Erkiag Arran 140 (v. tbn. BatB 102). En DFrec hay 10 ejs. 

neutralizazio. � Neutralización (en fonología). � Kontuan eduki behar da, batipat, neutralizazio delakoa: bi 

fonema berezi, alegia, ez direla noiz eta nonnahi berezi eta bereizgarri. MIH 98. Har dezagun, esaterako, 

neutralizazioa delakoa eta horren ondoz ondo datorren arkifonema. Ib. 197. 

neutro, neutre, nutre. � Neutro (ref. al género gramatical). � Izen neutroen bigarren deklinazinoa. ES 207. 

Izenen jeneroak zenbat dira? Zazpi, maskulinoa [...]; femeninoa [...], neutroa, hala nola hoc templum. Ib. 361. 

� Neutro, neutral. � Atseginik labur ta neutrenak bere isten dituezanak. CatBus 39. Bi xoriek liskar hor 

altxatzen dute / manun ere ez dago nutre. Gy 311. En DFrec hay 4 ejs. de neutro. 

neutroi, neutron. � Neutrón. � Hukigaia eraltzen bide duten proton, neutron eta elektron kizkinak antzo. Mde 

Pr 322. En DFrec hay 11 ejs. de neutroe y 1 de neutroi. 

neuzale. "Egoísta. Neuzale gogorrenak be, iñondako jarduntzen dau, munduko gauza guztiak keia diralako" 

Etxba Eib. 

nexako. v. nesako. 

nexar. v. negar. 

nexkenegun. v. neskenegun. 

nexu. "Nexü (S-saug), sot, niais" Lh. 

nezedade (Lcc). � Necedad. � Zorakerijak, tontakerijak, nezedadiak, [...]. fB Olg 164. 

nezesario (Lcc, Urt I 168), nezesari. � Necesario. � Tr. Documentado al Norte y al Sur, aunque su uso es 

menos frecuente en textos meridionales. Sólo hay un testimonio del s. XX (CatJauf 97). La forma mejor 

documentada es nezesario. Hay nezesari en los suletinos Mercy (41), Xarlem (1385), Etchahun, UskLiB y CatS 

(alternando con nezesario en estos dos últimos). � Ezta mihia bethi nezesario, baina adimendua eta afekzionea 

bethiere behar dirade. Lç Ins E 2r. Nezesario estimatu ukhan dut othoitz egitera anaiei. Lç 2 Cor 9, 5 (BiblE 

beharrezko). Nezesario izandu balitz trabaju guziak eta heriotzea sufritzera eginen baitzuen guregatik. Ber Trat 

12r. Ave Maria zein baita fidel guzien othoitz jenerala eta nezesarioa. SP Phil 108 (He 110 beharretsi). 

Handizki da nezesario alferkeriari gerla egitea. He Gudu 119. Absolütoki nezesario da haren konfesatzia. 

CatLan 142. On litzateke, bainan ez da nezesario. CatLuz 23 (CatAe 56, CatSal 57, CatR 57 nezesario). 

Hirürgerrenin, salbatzeko, nezesari dütügün grazien hari galtatzeko. UskLiB 33 (82 nezesario). Har dezagun 

bide segur eta nesesario hau, bizi gaiten Sainduki. Jaur 139. Sarjant eta notariak Oi! arnes nesesariak! Haien 


mende.


elhe ülhün gezürrek nahasten gaiza txipiak. Etch 308 (tbn. en ChantP 184 y Or Eus 282). Berheziki nezesario da 

erreligioniaren ezagützia. CatS IX. Gauza batez nahi denean norbeit mintzatu, nesesario da ezaguturaz dezan 

lehenik gauza hura. Elsb Fram 172. v. tbn. Volt 210. ASJU 1978-79, 237 (Leiza, 1626). Harb 445. Arg DevB 

110. Tt Arima 29. Gç 24. Mong 587. ES 142. OA 142. CatLav 17 (V 16). El 50. Iraz 38. Brtc 164. JesBih 474. 

MarIl 53. Bordel 42. ECocin 51. Elsb Fram 172. 

� (Forma de fem.). � Solamente pekatu mortalak dirade Sakramentu penitenziakoaren materia nezesaria. OA 

139 (tbn. 139 materia nezesarioa). 

� (Uso sust. precedido de gen.). � Arrazioak ematen du, eman dakioten beren nezesarioa biziaren pasatzeko. 

SermAN 5v. 

� (Uso sust.). � Enthelegatzen dit besteren bekhatiak nezesari gabe behinere eztirela behar ezagüterazi. CatS 

86. 

nezesarioki. � Necesariamente, por necesidad, por obligación. � Beraz nezesarioki fedea behar diagu. Lç ABC 

I 1v. Nezesarioki behar dut hurrenengo bestá Ierusalemen egin. Lç Act 18, 21 (TB faltarik gabe). Kreatu gaitu, 

nezesarioki haren begietan bizi behar dugu. Gç 31. v. tbn. Jaur 150. 

nezesariozki. � Necesariamente. v. nezesarioki. � Zorigaitz enetzat, baldin instruitzen haritzen ez banaiz, ezen 

eginbide hartara nezesariozki obligatua naiz. CatLav A 3r (V 3). 

nezesitate (Urt III 10 (-se-)), nezesidade (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc), nestate (R-is-uzt ap. Iz R 293 y 310). � 

Necesidad. "Nestáte diár, tengo necesidad; eztiár nestáterik kórren, no tengo necesidad de ése" Iz R 293. "Nik 

eztiár gízon kórren nestáte, yo no tengo necesidad de ese hombre" Ib. 310. "Orrek gaztetan nezesidadia 

pasautakuak die bai" Elexp Berg. � Tr. Documentado al Norte y al Sur (algo más frecuente) desde el s. XVI. En 

el s. XX sólo se encuentra en CatUlz, Mendigacha y Villasante. En textos septentrionales se documenta la forma 

nezesitate, y nezesidade en los meridionales. Hay además nestate en los roncaleses CatR, Hualde (Mt 9, 12) y 

Mendigacha (132 y 145). � Gure ahoén irekiteko eta hiri gure nezesitatean rekestarik egiteko diñe ez garela 

ezagutzen diagu. Lç Ins A 6v. Eztuzue egundano irakurri ukhan, zer egin zuen Dabid-ek nezesitate zuenean eta 

gosetu zenean bera eta harekin ziradenak? Lç Mc 2, 25 (He beharrean aurkhitu, TB, Dv behar orduan, Ol, Ker, 

BiblE be(h)arraldian). Estal ezazu oriegaz / zeure nezesidadea. Lazarraga (B) 1164vb. Juramenturik egin ez 

eitea nezesidade baga. Bet 10. Nezesitateak hala espiritualak nola tenporalak. Mat 220. Sokorra gaitzan geuren 

nezesidade guzietan, erremediatzen gaituela guzietatik. Ber Trat 126r. Nagitasuna da nezesitatearen eta 

probeziaren unhidea eta haz-ama. Ax 42 (V 26). Nezesitatia handia denian paubriaren aldetik obligatü gira 

amoina egitera. Tt Arima 116. Othoitz egin behar diogu Elizaren behar edo nezesitate guzienzat. CatLav 254 (V 

128). Eztirela behar berzeren bekatiak nezesitaterik gabe deskubritü. CatLan 148. Santu glorioso onek 

nezesidade guztiyak erremediyetan gaitubala. Zuzaeta 62. Orain artean ez dut ezagutu trabailuaren nezesitatea 

eta haren balioa. Brtc 192. Egun guzietan alabaña asitzen ta berritzen da gure premia beharra ta nezesidadea. 

Ub 162. Gure premia edo nezesidade denboralen erremedioak ere eskatu deizkeogu. Gco I 472. Eztira egongo 

Jaijegunian biarra egiteko nezesidadian. Astar II 75 (v. infra NEZESITATEAN). Bataiatu dezake edozeñek 

nezesidade orduan? Bai Yauna eta artara dago obligatua. CatB 55. Nezesidade edo peligroren baten aurkituten 

garianian. CatLlo 12 (CatUlz 12 nezesidade). Jujamendu jeneralaren nezesitateaz. Jaur 108. Juramentu egiten 

dionak egiarik, justiziarik eta nestaterik bage. CatR 43 (CatSal 43 nezesidade). Bearrezko izate ori (ots, 

nezesidadea) bi eratakoa izan diteke: egitezkoa bat, eskubidezkoa beste bat. Vill Jaink 52. 

v. tbn. Volt 240. Harb 366. INav 125. Mercy 11. JesBih 441. UskLiB 76. CatS 90. Nezesidade: Cap 8. OA 58. 

Urqz 18. Arz 23. El 51. Iraz 30. Cb CatV 40. LE Prog 124. fB Olg 102. BOEanm 1306 (Mt 14, 16). CatAe 50. 

- NEZESITATEAN. a) En estado de necesidad, necesitado. � Urrikaritzen diradenak nezesidadean daudenes. 

Ber Doc 166r. Beharrian eta nezesitatian diren orori. Tt Arima 102. Nezesidadian daguan projimua sokorridu 

ezagaz. fB Ic I 91. Sehan emazte galant hurak, hil behar zien goizian / merkhatialat juaiteko ziren nezesitatian. 

Etch 624. � (Con determinantes). � Abariziosa, diruz betherik zegoena, nezesitate handian, munduko beharrik 

beharrena baiño beharreanago iarriko da. Ax 591 (V 380). Ikusirik nezesidade andian bere ateetara eldu 

probea. Cap 109 (tbn. nezesidade andian en OA 155 y CatB 52). Nezesidade, tentazino da pellibururen baten 

aurkietan garianean. Arz 27 (Iraz 11 nezesidade). � Aurkitzen garenean peligro, nezesidade edo tentazioan. El 

24. b) Necesariamente, por necesidad. � Arrokak [direla] parte gustietarik bainan nezesitatean zeoas nort 

nordestean zeren hartan baita khanala. INav 16. 

- NEZESITATE IZAN (intrans.). Ser necesario, ser obligatorio. � Nezesidade da errezibietea dispoziziño 

onegaz sakramentuak. Cap 60. 

- NEZESITATE(Z)KO. (Adnom.). Necesario, de necesidad. � Fabora nazazu neure premia guztietan, 

nezesitatezko pontuetan eta guztiz ere neure heriotzeko orenean. Mat 291. Nezesidadeko obligazioz konfesatu 

bear diranak. OA 139. Lein borzak [sakramentiuak] dra nestatezkuak, obraz edo borontatezkuak, zoinak bage ez 

daiteke salba gizona. CatR 51 (Cb CatV 47, CatB 53, CatSal 51, CatUlz 36 nezesidadezko, CatAe 50 


mende. 

1010


nezesidadesko, Bet 13 nezesidadeko). Nezesitatezko kasian nurk nahi batheiatzen ahal dü. CatS 69. 

- NEZESITATETAN. En estado de necesidad, necesitado. � Othoitz egiten drauagu beharretan eta 

nezesitatetan dirén guziak nahi dituán aiutatu eta konsolatu. Lç ABC B 6r. � Nezesidade estuetan ere karidadea 

egitea zer dan eztakie. Gco II 33. 

- NEZESITATE(A)Z. Necesariamente, por necesidad. � Nahi baduzu nezesitatez sarthu daberoko arradan. 

INAv 17. Ez dago inor oek konfesatzera nezesidadez obligaturik. OA 139. Konfesio jenerala egitera daude 

nezesidadeaz obligaturik persona aek guziak. Ib. 130. 

nezesitatsu, nezesitazu. � Necesitado. � Gertus ongi ari zara ezen gastetazuna alferra zahartazuna nezesitazua 

da. "Nécessiteuse". Volt 263. 

nezesitatu (V-gip ap. Elexp Berg). � Necesitar. � Nezesitatzen ditugun ondasun guztiak. OA 57. Bear du artu 

tenpora nezesitatzen duana. Iraz 60s. � (Part. en función de adj.). "Necesitado. Nezesitauenen artian bakarrik 

sorteau dittue etxiak" Elexp Berg. 

nezesitos. � Necesitado. � Pobre nezesitosak. Tt Arima XIV. 

nezia. v. nezio. 

nezio (Lcc). � Necio. � Mundua barbullez edo nezioz beterik dago. Cb Eg III 227. Ez dogu irakurten, birjina 

nezijo areek iñor ill ebeenik. fB Ic I 94 (v. tbn. 40). Bata bada nezijua ta senbagakua, bestia da buru eretxija ta 

aisetsuba. fB Ic III 373. � nezia. (Forma con marca de género). � Zointarik borz zintzan nezia eta berze borz 

prudente. Samper Mt 25, 2 (Lç, He, TB, Dv, Ur, Ip, SalabBN er(h)o, Echn, Ol, Leon, Or ergel, Hual 

talentubagedun, Ker buruarin, IBk, IBe zentzugabe). 

ni (gral.; SP, Mic 2v, Urt I 9, Ht VocGr 388, Lar, Añ, Lecl, Izt 123v, VocBN, Gèze, Dv, H, A Morf 38, Zam 

Voc). Ref.: Bon-Ond 169; A (nere, ni, nik, nore, ñore); EI 133 y 201; Lrq; Echaide Nav 332-333; Iz Ulz (nere, 

ni), R 292 y 310; Etxba Eib (nere, ni, nik); Holmer ApuntV (ni, nire); EAEL 145; Elexp Berg (nere, ni); Gte Erd 

43, 194, 195, 230 y 231. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Para el gen. (y demás formas 

derivadas de éste: nirekin, nirekiko, niregan...), nere- es la forma mejor documentada desde comienzos del s. 

XIX en la mayoría de los dialectos (excepto en suletino, vizcaíno y en los dialectos pirenaicos), en detrimento de 

ene (q.v.), que es la forma más empleada por los autores antiguos. En textos anteriores al s. XIX se documenta 

nere- en autores septentrionales, en navarros desde finales del s. XVII (ConTAV 138) y en LasBer (576), Irazusta 

(49), Larramendi (SAgust 14), CatBurg (47), Mendiburu, Cardaberaz (Eg II 22), GavS y Ubillos (26). Hay nire- 

(en muchos casos junto a nere-) en textos vizcaínos desde principios del s. XIX (tbn. en Cardaberaz CatV 90), 

aumentando su uso considerablemente durante el s. XX. Entre los no vizcaínos hay nire- en autores 

guipuzcoanos del s. XX y tbn. en Duhalde, Goyhetche (55), Mirande (Pr 269) y Oskillaso (Kurl 118), en casi 

todos ellos junto a nere-. En cuanto a los textos suletinos, hay nure- en Oihenart, Xarlem, UskLiB (66), la 

tragedia de Mustafa (170, sg. DRA) y en un texto recogido en Balad (132), y nere- en Tartas (Onsa 49, quizá 

errata por neure-) y Eguiateguy (173). La forma ñore se encuentra en los roncaleses Hualde y Mendigacha, y 

nore en JesBih y Samper. En DFrec hay 561 ejs. de nere- (11 septentrionales), y 497 de nire-, todos ellos 

meridionales. Cf. Harriet: "Nere, nerea (V, G), [...]. Ene, enea (V, L, BN, S), nore, nure, déformation BN de 

nere. Nire (V), neure (V, L, BN, S)". Cf. tbn. A: "Nere (G, AN, L, BN, S, R)", "nore (S, R)" y "ñore (R)"; v. tbn. 

más referencias sobre el empleo de nere- etc. en EI 133 y 201. Cf. Lf Gram 199: "Les formes nire 'de moi' et 

nirekin 'avec moi' sont archaïques, on dit actuellement: nere ou ene 'de moi', nerekin ou enekin, avec moi. Par 

analogie, on a fait, à côté de niri, correct et très usité, un datif eni 'à moi' et un neri, plus rare". 

Nirea-, nerea-, pospuesto al sust. (Ama nerea, etc.), tiene valor afectivo. Lo hallamos generalmente al Sur, y 

sobre todo en vocativo; así encontramos nerea en Larramendi (SAgust 14), Cardaberaz (Eg II 22), Moguel (CC 

243), Aguirre de Asteasu (III 511), Echagaray (270), Iturriaga (Fab 232), Lardizabal (430), Duvoisin (LEd 53), 

Zabala (Gabon 43), Arrue (May 25), Apaolaza (115), Illarramendi (Pill 29), Alzaga (Ram 91), Barriola (Goi 73), 

Iratzeder (158), S. Mitxelena (Aranz 188), N. Etxaniz (Antz 99), Berrondo (Kijote 87), y nirea en Añibarro 

(LoraS 159). En un uso no vocativo encontramos Ama nereak en Cardaberaz (Eg II 116) y Duvoisin (LEd 209), 

bitarteko nirea en Añibarro (EL 1 140), ortza nereak en Echagaray (74), biyotz nerean en Bilintx, Aita jauna 

neria en el cantar de Alostorrea (Balad 48), badago Ama nirea en Arrese Beitia (AmaE 165), basarri nerea en 

Mokoroa (10), Mirentxu neriak en Enbeita (140), agur nereak en Lizardi (4), loreak nereak en Iratzeder (68), zer 

gizona Eñaut nirea en Etxaide (JJ 102), andregai nireari en Aresti (MaldanB 210) y esperantza nereak en 

Berrondo (Kijote 129). 

En cuanto al dativo, niri es la forma mejor documentada desde Dechepare en todos los dialectos. Hay neri en 

textos guipuzcoanos desde el s. XIX (en algunos casos neri y niri en un mismo autor); aparece tbn. 


mende. 

1011


(prácticamente en todos los casos junto a niri) en algunos autores vizcaínos del s. XX (tbn. en Arrese Beitia 

(AmaE 411)), en los alto-navarros CatB (33), Legaz (18), CatUlz (21) y F. Irigaray (156), y en algunos 

septentrionales de los ss. XIX y XX (MarIl (59), Duhalde (124), Barbier (Leg 148), Iratzeder (68), Zerbitzari 

(IxtS 89), Mirande (Pr 293), Arradoy (SFran 347), Mattin (30) y Xalbador (Odol 109)). Se documenta eni desde 

mediados del s. XVIII en autores suletinos y bajo-navarros (además de algunos labortanos de influencia bajonavarra); 

al Sur sólo en la segunda ed. de Escu liburua de Añibarro, en Arrese Beitia (AmaE 63) y más 

modernamente en Orixe y Etxaide (JJ 127). Cf. A: "Eni (S), a mí". Según Azkue es tbn. utilizado en vizcaíno, 

pero está claro que su fuente es Añibarro, a quien cita. Cf. tbn. Lrq y H s.v. ni. Para la morfología de los casos 

locales de declinación, etc., v. hi y Lf Gram 198. 

� Yo. "Nitaz edo nitzaz minzo da, il parle de moi" SP. "Nitaz denaz bezanbatean, quant à ce qui de moi" Ib. "Je 

suis en ma place, nere tokian naiz" Ht VocGr 403. "Mien, nerea" Ib. 386. "Par moi, nitaz" Ib. 396. "Mío, mía, 

nerea, neurea" Lar. "(Lo) mío mío y lo tuyo de entrambos, nerea nere ta zurea gure" Ib. "(Eso no se) entiende 

conmigo, ezta hori nerekin aditzen, hori eztagokit niri" Ib. "Quanto es de mi parte, [...], nigan dagoanez, nigan 

dagoan bezanbat" Ib. (s.v. parte). "Por, a favor de uno, las mismas posposiciones, nigatik, nigaiti, neugaitarren" 

Ib. "Nerekiko, para conmigo" Ib. (s.v. para). "Cuenta conmigo, begira nerekin, neugaz" Ib. "(De) mí, para mí, 

nizaz, neretzat" Ib. (Añ nizaz, niretzat). "(Eso no se) entiende (c.), ezta ori nigaz, nirekin aditzen" Añ. "Nitan, en 

moi" VocBN. "Nire (V), mien, de moi" Dv. "Nore, pour nere, mien. Cette forme est plus ou moins usitée dans le 

labourdin oriental" Ib., que cita a JesBih. "Nitarako urhatsik ez egin gehiago, ne faites plus de pas vers moi" Ib. 

"Nitazko solasak akhabo dire, on ne parlera plus de moi, littér., les paroles qui me concernent sont finies" Ib. 

"Nere, ene, nire, nore, nure etxea, onthasunak, ma maison, mes biens. [...]. Etxea nerea, nirea, enea, norea, 

nurea da, la maison est à moi, m'appartient. Norena da hutsa? Nerea, etc., de qui est la faute? La mienne. Placé 

après son substantif, il exprime une idée d'appartenance plus intime. Ama nerea, enea, etc., mère à moi, mère 

chérie. [...] Familièrement, n'exprimant aucune appartenance véritable, mais bien quelques rapports d'habitude, 

ou quelques mentions d'objets dont il a été parlé précédemment. Eta horra nere, ene... gizona harritua!, et voilà 

mon homme étonné!" H. "Nik: 1.º yo (transitivo). [...]. Nik jauzi, orok jauzi (BN-arb), soy independiente; litm., 

yo salto, todos saltan. Nik baiño anae geiago dauka (V-m), duelos con pan son menos; litm., tiene más hermanos 

que yo; 2.º por mí (cuando el verbo está en forma de adjetivo). Nik erosiko oiala, el paño comprado por mí. Nik 

entzuna, lo oído por mí" A. "Nitan (B, BN, S), en mí" Ib. "Nerekiko: 1.º (G), a mi parecer; 2.º (G, AN), para 

conmigo" Ib. "Nitaz (B), de mí, acerca de mí" Ib. "Nitazko (AN), lo que concierne respecto de mí. Nitazko 

inbideak, las obligaciones que (le) conciernen respecto de mí" Ib. "Nitzaz besteak (Sc), no yo que los demás, los 

demás excepto yo. [...] Nitzaz denaz bezanbatean, por lo que a mí toca (msLond)" Ib. (s.v. ni). "Nizaz (V, G, 

BN), de mí" Ib. "Nerebaitan, en mí, dentro de mí" A Morf 38. AxN explica zer mengoa nuen nik (282) por zerk 

beartu nau ni. Cf. VocNav s.v. nilen y len. v. neu, ene. 

� Pot bat niri eginagatik, etzinduke laidorik. E 171. Ni baithan dukezu adiskide bat. Ib. 211. Jainkoak parka 

derozola Migeli, zerren ni emen naizala etzuen eskribatu bear berzeri (1549). TAV 2.2.16. Ezen segur nizazko 

gauzék fin hartzen duté. Lç Lc 22, 37 (He nitazko; Brunet neri dagozkiten, Or nerekikoa). Rezebi dezatenzát 

bekhatuen barkhamendua eta zorthea sanktifikatuén artean, ni baithango fedeaz. Lç Act 26, 18 (He ene baitan, 

Dv ene baithako, BiblE niregan). Huná ni eta Iainkoak niri eman drauzkidan haurrak. Lç He 2, 13 (He ene). Ni 

onerean joateko / kausea oi ta zara zu. Lazarraga 1146r. Bestela bere nigan ez dago / zurea ez dan gauzarik. Ib. 

1184r. Errazoarik ez daukazu / niri ifinten koplarik. Ib. 1195r. Nahi dut iakin dezaten halakoak nik 

hitzkuntza hunetan dakidana Saran ikhasia dudala. Mat XIV. Nihor ezagutzen eztut nik iaun nere [probable error 

del editor] gañean, ezta zuek ere berze prinzerik ene ustean. EZ Noel 72. Nafarroan gari asko, batere, batere ez 

neretako (1620). TAV 3.2.7. Nois egiñen dire ne botak? Volt 268. Neure bihotzaz eta nere ahal guziaz. Harb 257. 

Ez hek ni, baiña nik hek garaitzeintut. Ax 368 (V 242). Baia bester[r]en astu sengia / nigasko on eretxia. Mic 

TAV 3.1.27, 45. Zer eztut egin / zureki adiskidetzeko? / Zuk nizaz, nik zuzaz atsegin / biek orosbat hartzeko? O 

Po 1s (5 nure-). Zer da nitaz, neroni naizenean? SP Phil 487 (He 494 nitaz). Iesus bizi da nitan eta ni, Iesusetan. 

Tt Onsa 161. Niri ere eskerrak emanen darozkidatela. ES 186 (195 nere-). Arbuioa haiñ justuki daozkit niri, 

nola zuri laudorioa, ohorea eta loria. Ch III 41, 2 (Mst, Ip eni). Ene Jainkoa orhoit zaite nitaz. Ib. 57, 4 (SP, 

Leon nitaz; Mst, Ip, UskLiB 68, Ol, Pi nitzaz). Ken begi oriek, ez niri begira. Lar SAgust 14. Aitak emanen dizue 

nere izenean eskatzen zaiona ta argandik arzeko eska zazue. Mb IArg I 332s. Soñua edo soplea ez da nerea, ez 

dakit orrenbeste. GavS 7. Eman ezadazü egiazko sentimentü bat zük nitarik desiratzen düzünaren egiteko. Mercy 

3. Nik ere lagüntüren ait / nure aldetik. Xarlem 644 (671 eni). Charles gure semia / nureki dit eramanen / pena 

gabe mündian / beikira izanen. Ib. 732. Otoi eni erakusten / zure begitartea. Monho 82. 

� (s. XIX). Nire alabak jazten dira lau lau. Mg PAb 95 (164 nere-; CC 226 niri). Jarraitu egizuz, bada gaur 

bere, nigazko ardura alegiñezkoak. Añ EL 1 9. Nire maitea niretzat ta ni neure maitearentzat. Añ LoraS 77. 

Nigandik ikasi bear dezue, zuen buruak humillatzen. Gco II 3 (55 niri). Jauna, ez naiz ni beñere izan zu nere 

biotzean artzeko diña. AA I 473 (II 112 niri). Parkatu jauna, niri, zeuri berba egiten azartuba. fB Olg 6. Eni 

eginiko mesedeena. Añ EL 2 48 (54 nere-; EL 1 42 niri). Belle Marie barkaturen daut niri hola mintzatzia. AstLas 

65 (62 eni). Nik bataiatzen zaitut. CatB 56. Aritxo ori ondo biyurtu / biyotz nereko laztana. Echag 74. Nore 

beitharik deus ez dut zuri ofri dezakezudanik, o ene Jainkoa! JesBih 169. Kontsekratzen daizkitzut, deusik 


mende. 

1012


neretzat atxiki gabe eta behin bethikotz ene izpiritua, ene bihotza, ene borondatea [...]. MarIl 112. Ene doktrina 

ez da ni ganik heldu, bainan da ni igorri nauen Aitarena. Jaur 135. Ez az ija ija guztiz aztu nigaz? Ur MarIl 10. 

Biz aski hemen pontu horietan nere eskusatzeko. Gy XII. Nigana datorrenak goserik izango ez du. Lard 401 (439 

niri). Hil zatzu ni baithako sumindura uherrak. Dv LEd 279. Ezagut ene aita ni baithan dela eta ni Aitarekin 

naizela. Hb Egia 51s. Eta orla ta guzti're etzaude niganako ezere zorretan. Bil 159. Nik dakita zer egin gogo 

duzuen? Laph 137 (82 eni). Gori eztaztala niri galdein, zeren inorante beiniz. CatAe 30 (CatBurg 20, CatR 31 

niri). Ez dokeda ote nik egin ñoriataz nai duana? Hual Mt 20, 15 (Samper noretik, Or neronenarekin, Ker 

nireaz, BiblE neure diruaz). Nere mutiko [...] zer ots da gaubeko isiltasuna austen den oi? (G-nav). Orreaga 38 

(G, AN-araq-gulina, BN-baig neria, L nire, AN-larr, L-sar, B nere, AN-5vill nerea, Ae enea, Sal, R ene). Juana 

Joxepa... ori nitzaz gustatutzen zala. PE 86. Pareta au're ne kontra? Sor Gabon 54. Zertako aiz beti nitarik 

urruntzen? Elzb Po 188. Otoitz egin dezazuela ni gatik Jangoiko gure Jaunari. Legaz 57. Urrengoa edango zuk 

dezu niretik, / biok izan gaitean adiskide gaurtik. AB AmaE 399 (216 nere-). Damuak niri iturritxo bi begietatik / 

ateratea, da millagro? Ib. 177. Egizu nizaz orazio. Bv AsL 218 (95 niri). O Maria, zure bihotz barnetik / salta 

bekit phindar bat nitara. Zby RIEV 1908, 287. Eztakit zenbat ifernuko izpiritu gaixtoek baduten ni baithan nahi 

duten bothere guzia. Jnn SBi 79. Ainbat obeto niretzat, olan balitz. Ag AL 130 (7 nere-). Patroiekana ioan da 

esan notsen ia ezeuken nietzat ogibiderik. A BGuzur 141. Nire alabea da dongaro nekatua eta mindua 

demoninoakgaitik. Itz Azald 63 (144 nere-). 

� (s. XX). Alkateak esan dit nei: [...]. Ag Kr 33. Otoitz indezazule nitez Jaungoiko gure Jauneri. CatUlz 6. 

Kunplitiagatik ñore itza eta ez xakinez zer erran, isartan daud aurten biltu digu kosetxa ona. Mdg 127. Jar hadi 

horxe, nitarik ahal bezain hurbil. JE Bur 123. Dirutza ori eztok ixango ez beretzat ez niretzat. Kk Ab I 76 (II 8 

nere-). Nun dut nik nere bederatzigarren astoa? Barb Sup 72 (169 eni). Erran nahi da nexkatoetan bat ez dutala 

kausitzen / nitaraino denik heltzen, nitaraino denik heltzen. Ox 177. Etorri zadiz nigaz, ene semia. Altuna 98. 

Gau ta egun nola biziko niñarduen nire artean. Or Tormes 51 (89 nere-). Egunik ez netzat... Gudan il zan nere / 

eguzkia! Jaukol Biozk 76. Argi-unetan nere gogoak, / sortu zinduzten nee-semetxoak. Ib. 2. Nei bezela soiltzen 

bazaik / buru aundi ori. Tx B 155. Errespuesta baiezkorikan etzan neana etorten. Tx B I 222 (224 nerana). Ez 

nuk ez ni hobendun. Etcham 148 (244 eni). Eztakit ondo zer diran gaurko nire bijotzeko pozak! Enb 195 (181 

nere-). Gose dattianak jan begike, ni neuk ez. Otx 165. Ez gero holakorik egin niri! Barb Leg 129. Aita, emadazu 

neri dagokidan senipartea. Ir YKBiz 300. Eni irakasteko. Or BM 104. Oda bakar bat baderik, dagoanez dagoala, 

bialiko didazu. Neretzakoxe gordetzea agintzen dizut. Ldi in Or BM 8. Nirekin ezkontzeko eldu intzan 

Nabarratik. Laux AB 63 (BBa 94 nere-). Il-bildur onek mendera ditu / ni lako ezigabeak. "Como yo". Or Eus 

122. Neretzako artuko nukela nik zure senarrak daukan lanerako gogoa. ABar Goi 30. Mutil asko ibilli dira 

nereganako, baña nere gogokorik ez iñor. TAg Uzt 300 (198 nire-). "Agur Mari" kartsu hoien kantuñoak baitu / 

zure barne saindu hura ni baitara urtu. Iratz 172. Eni berdin zait edozoin. Lf Murtuts 29. Zure pasio-miñak nibaitan 

/ senti ditzadala. SMitx Aranz 114. Andik nere beitaz, nora? / --Nere gelako zokora. "Espontáneamente". 

Or Poem 554 (v. infra NIREZ). Nik al dakit ba! Geroztik izan naiz berarekin baiño ortik ez da atera. Loidi 143. 

Nola nai duk, bada, nere eskuz neure burua urkatzea? Txill Let 85 (51 nire). Nik, berriz, nire ta zure artean nere 

ituna yarriko dut. Ol Gen 17, 2. Au nitzat... utsa zuretzat. Erkiag Arran 63 (4 nere-). Nerekiko gure ontzia ederki 

zaletuta zegoan andik ateratzeko. Anab Poli 57. Badakizu ba nire Peruren barririk? Bilbao IpuiB 94 (Vill ib. 6 

nere-). [Maialen] nitan dago, egun eder eta txarretan, gorputzez bestalde. JEtchep 76. Ez uste izan enagola ni 

Euskaltzaindiaren esanetara. Osk Kurl 17. Nire alde jardungo dabela eurek, diñost. Erkiag BatB 201. Zer emon 

al neikizu geiagorik, andre, niretzako zarean guzti orren truke? Gand Elorri 138 (9 nere-, 19 neri). Nizaz kanpo. 

Vill Jaink 187 (33 niri). Niregan beti aurkituko'zu zeuretzat biar dozuna. BEnb NereA 65 (5 nere-). Ona emen 

zure mirabea, egin bedi nigan Zuk nai dezuna. MAtx Gazt 106. Neregandik gertu xamar ari ziran lanean Simon 

eta bere aita. Salav 64. Nun da nerekiko zure maitasuna? Ibiñ Virgil 114 (31 nire-). Emakume orrek ba-du 

gaitzen bat berarekin, esan det nerekiko. NEtx LBB 91. Beittizu mezedez, jauna, senarra neragana zergaz itxuli 

ia erremedixorik dozun. Etxba Ibilt 472 (487 nere-). Diru guztiyak izengo die nietzako. Alzola Atalak 44 (148 

nere-). Nik ez nakian oraino zer zen / espos-biharamuna. Mattin 96. Guk elgar ikusirik lehengotz, nik uste, / 

aurten beteko ditu bederatzi urte. Xa Odol 118 (342 eni). Etzitak eni dolützen. Casve SGrazi 90. Ez dut olakorik 

berriz egingo nee nagusi! Berron Kijote 58. Urte osoa behar izan dut nere baitan antolatzeko eta paperean 

jartzeko beste urtebete. MEIG I 48. Nerekin eramaten nuen txistua, noranahi nindoala. Ib. 60. Niri, egia esan 

Popper atseginago zait Adorno baino. MEIG VIII 40. Prosazalea agertzen zait neri Villasante. MEIG III 66. 

Nere alderdikide edo zirenak gauza horien kontra zeuden. MEIG IX 78. Nik esango nuke badela Erronkariko 

bat baino gehiago ere eta Zaraitzukoak eta zerak... gutxi gora behera niregandik datozenak. Ib. 74. Juanito 

Beiztegi, nirekin gartzelan egon zena. Ib. 77. 

v. tbn. Nere- (para textos anteriores al s. XIX y para textos vizcaínos): CatLav 10 (V 14). Lg II 287. Mih 23. LE 

Prog 98. Zuzaeta 53. DurPl 56. SM Zirik 94. 

Nire- (para textos no vizcaínos): VMg 80. Inza Azalp 83. Or Mi 44. Ldi UO 20. Zait Sof 91. Etxde JJ 163. 

Azurm HitzB 29. 

Eni: Mst III 25, 1. CatLuz 38. UskLiB 109. Etch 184. Arch Fab 79. ChantP 8. CatS 80. Elsb Fram 174. Ip Hil 

121. UNLilia 21. HU Zez 201. Xikito 10. Const 43. Zerb IxtS 74. Mde Pr 144. JEtchep 104. Larz Iru 84. 


mende. 

1013


Neri (para textos no guipuzcoanos): Bordel 43. Ag AL 7. Enb 130. SM Zirik 94. Osk Kurl 26. BEnb NereA 82. 

Etxba Ibilt 457. Alzola Atalak 69. 

Niri (para textos guipuzcoanos a partir del s. XIX): VMg 52. It Fab 148. Arr GB 35. JanEd I 131. EusJok II 122. 

Or Mi 93. Ldi BB 148. Zait Sof 73. Etxde AlosT 96. And AUzta 99. Arti Tobera 288. Lab SuEm 177. Azurm 

HitzB 47. 

� --Zu zira bederen? --Bai, ni eta bera. HU Aurp 182. 

� (Con reduplicación intensiva). � Absalon, nere nere seme maitea, nere seme Absalon. Mb IArg I 172. 

Bazeritzadan nere-nere begiz nenkusala. Birjin 117. Nere dirua irabazian ipiñi bear zenduen, obariarekin nere 

nerea orain nik artu nezan. Lard 434. Oi Jesus nerea eta osoki nerea eta nere-nereagoa, ni neror neretzat baino. 

Dv LEd 90. Ene Euskalerri txit enetxoa, nere-nerea zera zu! SMitx Aranz 182. Bai, aita, mintza zakio eta 

esaiozu niketz nere nerea izatea nai nukela. Etxde JJ 163. Niretzat etsairik gaiztoenak izandakoak sortua izan ba 

zera ere, ezagutu zaitudan ezkeroz nire-nirea baiziñan maite zaitut. Ib. 245. Giza-familia ososaren interesak, 

nere-nereak bezala artu bear ditut. Vill Jaink 88. 

� (Uso sust.). � Berjakintza-petiko gorena [...], oso bestelakoa, gure benetako nortasuna da eta gure egiazko 

"ni"-a. Mde Pr 348. Alferrik dugu igurikitzea gure oraingo nortasunak, gure oraingo "ni"-ak, batere aldatu 

gabe bere izatean jarraikiko duela. Ib. 344. Nere barrua burruka bat da / nere ni biren artean / naizena eta naineukena 

/ didarka biak batean. J. Enbeita "Ni" (ap. DRA). Gertatuok, batipat, Txillardegiren "ni"-aren inguruko 

izatea suertatzen denean. Eta maiz egingo dugu topo horrelakoekin, "ni" hori ez baita ez laburra ez meharra. 

MEIG I 255. 

� Bakhea jin da. Nondikoa? / Niago utzi ahal naute / bi jainko-bele ahantziek / mirariz hitzak, zergari txar / 

zirenak, itzalarazirik? Mde Po 63. 

� "Mío, en diminutivo, enetxo, neretxo" Lar. "De même prenant la forme dimin., -ttoa (L, BN), -ñoa (BN, S), - 

txoa, -txua (V, G). Il s'entend d'une tendresse vive: nerettoa, -ñoa, -txoa [...], comme qui dirait, mon petit cœur" 

H. "Zatho hunat, nerettoa, venez ici, mon chéri" Lh. � Jatorrizko itzak, gutxi dira-ta, berriz ta berriz osteratu 

zituen musikalariak. Nik neretxoak eztitut berrizkatu. A Ardi 111. Nere neretto maitea, Xo! xo! nere maitasun 

lorea. Iratz 140. Musuka naukion Jainko odolak baitio / hil-bihotz horren zabala nerettoari ixurtzen. Ib. 136. 

� (Gen., ref. a la casa). � Nirean jan gura dok atan be? --erantzun eutsan Don Teodorok. Bilbao IpuiB 70. 

- NIREAK EGIN DU. v. egin. 

- NIREAN NIRE. A lo mío, en mis trece. � Ni ere ordea, nerean nere bainago eta burua nahi baitiot [idiari] 

biderat itzularazi, betbetan suhartzen da eta bere herri alderat lau hazka bidean ematen. Prop 1907, 224. 

- NIRE BATEAN, NERE BATEN (V-gip). "Tranquilamente. Nere baten banenguan eta batera batera jausi 

naiz" Etxba Eib. 

- NIRE BIZIKO. v. biziko. 

- NIRE GAIN (H; + nere- nore- nure-). a) Sobre mí; a mi cargo, bajo mi responsabilidad. "Bego nere gain, que 

cela reste à ma charge. Hartzen dut nere gain zure zorraren bihurtzea, zure hutsa, je prends sur moi de payer 

votre dette [...]. Lana hartu dut neregain, j'ai pris l'ouvrage à forfait. Arthaldea hartu dut nere gain, j'ai pris le 

troupeau à mon compte" H. � Ait Eternoak nai zuela hau guzia nere gain nik arzea munduko gaisoen zorren 

alde. Mb IArg I 153. Nere gain edo nigatik negarrez zaudezte zuek. Mb OtGai III 14. Dio Jainko Jaunak, nere 

gain hartzen dut nere zerbitzari leialei bere saria aphaintzea eta ematea. Dh 169. Nere gain artzen diat baldin 

bada giatzik. It Fab 244. Hartzen dut nere gain gizonaren zor guzien pagatzea. Jnn SBi 40. Nere gain utzi zazu. 

Ag G 285. Bota itzazu nere gain, nai dituzun mukerkeriak. Alz Ram 54. Bazkari kontu ta gañerakoak nere gain 

artuko ditut. Lab EEguna 64. Zuaz gero nire oialdunenera ta emon dagixuzala nire gain, lau soñeko egitteko 

lain oial. Otx 181. Etzenuke nere gain eskubiderik bat ere, goitik eman ezpalitzaitzu. Ir YKBiz 495. Nire gogoak, 

berriz, erriaren, zuen eta nerekiko lorrak orobat daramatzi nire gain. Zait Sof 59 (Plat 91 nere gain). Gorputzanimak 

nere gain dauzkat, at barne, bestea landa. Or Aitork 250. Adiskideak Belaguako borda galdu bateraiño 

igoa zeukak kafe-zama eta andik onerakoa nere gain ziok. Etxde JJ 41. Gauzak okertu diranean, denok nere 

gain ustutzen dezue guzion okerren ur zikiña. NEtx LBB 25. Grisostomoren miñ eta eriotzaren errua nere gain 

jartzen duten guztiak. Berron Kijote 159. Ez dut aurrera zure hazibidearen arreta nere gain hartuko. MEIG IX 

111. Oretzen dudan erak eragin berdina du nere gain nahiz eta irudimen hutsez ari naizen. "Sobre mí". Ib. 140 


b) (H), NEREGAIN (Lar, H (+ nore- nure-)). "Señor de mí mismo" Lar. "Maître de moi-même, indépendant. 

Bizi naiz neregain, je vis à part, maître de moi-même" H. 

- NIRE GAIN EGIN, NEREGAIN EGIN (Lar). "Emanciparme a mí" Lar. "Hacerme señor de mi voluntad, 

neregaindu, neragain egitea" Ib. (s.v. señor). 

- NIREZ (H), NEREZ (B ap. A; Lar, Añ, H (+ norez, nurez)), NERENAZ (L ap. A; Lf Gram 212 (4.º)). Por mí 

mismo, de mí, de mi propia naturaleza. "(De) mío, nerez, nere buruz" Lar. "(De mi) bella gracia, nerez" Ib. 

"Téngolo o llévolo de mi cosecha, nerez dakart, daramar, daroat" Ib. (s.v. cosecha). "(De) mío, de mí, neurez, 

nerez" Añ. "Nerez ez naiz gaixtoa, je ne suis pas méchant par ma nature. Nerez egin dut, je l'ai fait de mon 

propre mouvement" H. "Nerenaz, en ce qui me concerne" Lf Gram 212 (4.º). � Tr. Documentado en textos 

guipuzcoanos desde mediados del s. XVIII, y en Goyhetche, Duvoisin y Xalbador. Excepto en Goyhetche 


mende. 

1014


(nerenaz), la forma atestiguada es nerez. � Nere izanz eta izaer guzia nerez dudana. Mb IArg I 149. Onelako 

ditxarik nik nerez ez det merezi. Cb Eg II 81. Pobreak eranzun zion, nerez bakarrik eziñ ezer daiket. Gco I 421. 

Nerenaz karatera aski alegera dudala. Gy VIII. Ni nerez, erantzun zion, ijitoa naiz. Lard 179. Hunelako zorionik 

nik nerez ez duket merezi, Jauna. Dv LEd 151. Ni Asteasun bizi naizena nerez naiz errotaria. PE 29. Andre-zalea 

naiz nerez eta protxua nai berez. Xe 277. Zuk ere zerbait egingo dezu, / ala pentsatzen det nerez. Tx B I 136. Ni 

nerez bildur naun, olako lanik izanen ez dudala. Or Mi 30. Ni, nerez ari naiz, neure buruaz diarduzute. Ldi IL 

134. Gaizki bizi nintzan nerez, erio nintzan nigan, zugan naiz birbizten. Or Aitork 347. Euskalduna nerez, / ez 

nau engañatuko / edozeñek errez. Uzt LEG I 45. Ni beheretar zendako deitu, nerez banaiz orotarra? Xa Odol 

261. Ni nerez pake-zalea bait-naiz. Berron Kijote 98. Nerez ikasi izan ahal dudanez [...]. In MEIG IX 55. v. tbn. 

Nerez: AzpPr 23. SMitx Aranz 113. Txill Let 135. 

- NIREZKO, NEREZKO. Natural, propio, de mi propia naturaleza. � Sarturik, ikusi nuan ene animako begiñoz, 

ene animako begiz goitik, nirezko argiz goitik, argi aldaezin bat. Or Aitork 169 (v. tbn. 118). Nola edo ala, iñoiz 

baiño nerezkoago jokatu dut gaur eta arrituta nago. Txill Let 49. Gogo iluntasuna dut nik nerezkoa. Xa Odol 16. 

Nerezko griña onek eragi-ta. "Mi natural inclinación". Berron Kijote 108. � Oraingo zenbaiten ustez, beraz, ni 

ni naiz eta besteak beste eta nere-nerezko dudana ikara eta nahigabe hutsa den bakartasun tristea. MIH 19. 

- NIREZ NIRE. Por mí mismo. � Ene aurrezkari minberak galdegiten daut orai, banakikenez nik ara bat 

hobea, lapurtarrarekin gipuzkoarraren aurrintzeko. Zorigaitzez, ez nerez nere. JE GH 1929, 505. 

niato. � Etxen esklabo dena, beita kanpun niatho / halakuen khidiak bethiere gaizto / hartakoz nik han ere 

esprabia franko. 'Souffre-douleur'. Etch 176. Para su posible origen bearnés, v. Eusk 1970, 198. 

nihau. v. nihaur. 

nihaune (H (BN); niau- AN-5vill), nihorone (Dv, H (L, BN)), neaune (AN-5vill), nieune (AN-5vill), neoire 

(AN-5vill). Ref.: EI 220; EAEL 145; Gte Erd 256. � "Celui ou ce qui est avec moi, mon compagnon. [...]. 

Nihoronekilakoa (L)" Dv (s.v. neronekilako). "Mien, de moi-même. [...]. Nihorenen (L)" Ib. (s.v. neronen). 

"Moi-même" H (s.v. nerone). "Neroni joango naiz (G-goi), niaune joain naiz aisa (AN-5vill)" Gte Erd 256. 

"Niaunek bakarrik egingo dut ori aisa (AN-5vill)" Ib. 256. 

nihaur (L-côte, BN, Sal, S, R; Arch Gram 27, VocBN, Gèze, Dv (BN, S), H (BN, S)), nihau (BN, S; Arch Gram 

27, Dv (BN, s.v. neror), H (s.v. ni)), nihauri (Hb ap. Lh), nehaur (H), niñaur (R), nihor (BN-ad), ñaur (R). 

Ref.: A (nihau, ñaur); EI 219 y 220; Iz R 299; Gte Erd 43 y 256. � Yo mismo. "Nihauren (BN), mien, de moimême" 

Dv (s.v. neronen). "Ñauren baitan (R), dentro de mí" A. "Algunas localidades recogen formas 

transitivas: (BN-ciz) nihaurek" EI 220n. "Neune joinaiz (AN-gip), nihaur joanen niz (BN-arb)" Gte Erd 256. 

"Nihaurek eginen dut (BN-arb)" Ib. 256. "Zerbait gerthatuü dela nihaurtan igaraiten düt (S), nita, nihaurtan 

pentsatü nian (S)" Ib. 43. v. nerau, neu. � Tr. Documentado en textos septentrionales (sobre todo bajo-navarros 

y suletinos) desde Dechepare. Al Sur lo encontramos en textos salacencos y roncaleses, y en Orixe. La forma 

general es nihaur. Hay nihau en Etchahun (186), Archu, EvS (Io 14, 10 nihauen), Etchepare, Iratzeder (59) y 

Casenave, y junto a nihaur, en AstLas y Etchamendy. Hay además nehaur en Tartas (nehaurganat). En cuanto a 

las formas con suf. de declinación, para el erg., nihaurek es la forma mejor documentada desde el s. XIX (tbn. en 

Eguiateguy 183). Hay nihaurk en los textos más antiguos (Dechepare, Oihenart (Po 47) y Maister) y tbn. en 

Etchahun (282; tbn. nihaurrek 270), Goyhetche y Oxobi (169). Se documenta nihaurrek en Hiriart-Urruty (Aurp 

178), Barbier, Larzabal y Xalbador (EzinB 117), en todos ellos junto a nihaurek (Hiriart-Urruty Aurp 164, 

Larzabal Iru 96, Xalbador Odol 25), y hay nihauk en AstLas (60), Etchepare (Bur 19), Constantin, Orixe y 

Mirande; para el dat. hay nihauri y para el gen., nihauren- como forma más empleada; además nihaurren en 

Eguiateguy (166) y Larzabal (Iru 122) y ñauren en Hualde. 

� Ehon ere eztakusat nihaur bezain erhorik. E 163. Nihaurk ere ukhen dizit zeinbait ere amore. Ib. 85. Ene 

emastia[k] eskugibeletan pot egiten derautzu bai eta nihaurek ere. (1597). FLV 1993, 202. Izeba, enea 

nihaurentzat, zurea elgarrentzat. O Pr 509. Nihauren askazi hurrenak dira poxelatzen dutenak. O Po 22. Iesusen 

bihotza tiratu dut nehaurganat, hark niganat dian amorioa eta grazia dela kausa. Tt Onsa 161. Aparta ditzadan 

bihotzeko goratarzünak eta nihaürez, dütüdan sinheste hunak. Mst III 50, 4. Zureganako amuriuaren 

handitarzünak nihaurganako sendimentia gal erazi dizadan. Ib. 21, 3 (45, 4 nihaurk). Maite düt neure proximua 

nihaur bezala zure amorekatik. CatLan 81. Kukuso hura ezarriren dit / manduen aitzinian / eta nihau bragaturen 

/ mundu ororen artian. AstLas 14 (26 nihaur). Hirur kintale pezü dian mailia / badiak nihaurekila. Xarlem 350. 

Nihaurganik enizala kapable deus hunik egiteko. UskLiB 66. Nihauren begi propiez ikhusten banü beno 

hobekhiago. Ib. 105. Nik haier deüsere / ezpeitüt deüsere / nihauenik ere: / hatik desir nikezü ereiñak bil 

balitzade! Ib. 276. Ni nihautan niza bai sartzen. Arch Fab 189. Nihaurk erratea ezta eder, baiña ezta izatu 

gaitzik. Gy 73. Malerusik aski izanen naiz nihaur bakharrik munduan! ChantP 292. Nütian ordian nihaurk 

mündüko ürgaizgarriak oro. Ip Imit III 16, 1 (Mst nihaürk; SP, Ch neronek, Ol nik, Pi neuk). Sekula ere ezdaizei 


mende. 

1015


izaguntu enetako edo ñaurnak, aparta ztei nitarik. Hual Mt 7, 23 (Samper noretakoak). Nihauri erraiten zautan 

[...]. Elsb Fram 129. Badakit ez nizala haizü gaiza hoien behar bezala ezagütarazteko, nihaurek hoietzez eztüdanaz 

geroz üdüripen bat baizik. Ip Hil VI. Han nihaurek dut hautatu, ozkatu, gisuz gorritu. Arb Igand 44. 

� (s. XX). Orroitu niz nihaur ere giristino nizala. HU Zez 135. Nola erranen diozkat, ez baditut nihaurek 

ezagutzen? CatJauf 15. Lotura berritu nuen nihaurek. StPierre 14. --Ala txoria!, erraiten zeron Haritchabalet-ek, 

nihauren hunetan ere behar diat hola mintzatü. Const 37 (22 nihauk). Nihaurentzat deusik iduki gabe. Leon Imit 

IV 8, 1. Nihau nihauri utzia balin baniz, zer niz? Ib. III 8, 1 (Mst, Ip nihauri; SP neroni). Nihau ez-deus bat 

izanagatik, huna zonbait hitz lañoki. Etcham 228. Hemengo bizi moldea nihaurek baitut ikusi. Ib. 46. Nihauri 

gertatu zautana erraiten dautzuet. Zub 94. Ene buruari nihaurek emaiten diot lekukotasun. Leon Io 8, 18. Nago 

niaur solo goizeko oron bataz geroz. ZMoso 48. Sartzen niz, nihau ere, solasean. JE Ber 80. Guen aitari 

nihaurek entzuna diat, lehen, sorgin horietarik hiru hemen nonbeit egoki direla. Barb Leg 147 (Sup 69 

nihaurrek). Jauna, niauk baiñon obeki Zuk dakizu nere biotz aldaberaren berri. Or Poem 546 (515 nihaur). Jada 

hirugarrenaren begiratzea nihauk ere ezin jasan diezakeiat. Mde Pr 102 (Po 55 nihaur). Nihauri behatu-ta, nere 

gogo ilun eta hitsaz ahalge nun. JEtchep 69. Haren goxotasuna, haren bihotza bere nihauren baitan dituztala 

iduri zaut. Ib. 75. Zertako hik dudan Mixel, zertako hil eta erre dudan lastoz eta petrolez, ez dakit, nihaurrek ez 

dakit... Larz Senper 10. Otoizten dut beraz, Zure Ohorea egin dezon hoinbeste zor diotan gizon horri nihauri 

egin letzakion ongi-etorria. Ardoy SFran 121. Nihaurenekin ere izaiten dut lanik aski. Xa Odol 291. Gazte 

denboran hau izan nuen / nik nihauren andregaia. Xa EzinB 91. Hala diagü eta nihau / haiñ hürrün ere juanik, / 

nük herritarren erditan / jun eta ez atzetürik. Casve SGrazi 126. Nihaurek eman dauzut besoetara neure 

neskatoa. Bilb Gen 16, 5 (Dv nerorrek, Ur nik, BiblE neuk). 

v. tbn. Bp I 153. Bordel 124. UNLilia 6. Balad 63. Ox 72. Lf Murtuts 34. 

- NIHAUREKILAKO. "(BN), celui ou ce qui est avec moi, mon compagnon" Dv (s.v. neronekilako). 

- NIHAURTZAZ. Por mí mismo. � Ala beitüt nik nihaurtzaz sendimentü ümilik eta aphalik ükhen behar! Mst 

III 14, 3 (Ip nihaurtzaz; SP, Pi neure buruaz). Jakitatia errendatzen dut nihaurtzaz. EvS Io 8, 18 (Lç neurorzaz, 

He, TB neure buruaz). 

nihaurendakotu. "Niaurendakotu (Sal), apropiarme, hacer mío" A. 

nihaurendu, ñaurentu (R ap. A), ñausentu (A Apend). � "Conseguir" A. "Apropiarse" A Apend. 

nihauri. v. nihaur. 

nibel. �1. Nivel (instrumento). � Nola baita berthutea nobleziarik handiena eta ordena hau berthuteko 

erregela, konpasa eta nibela. Harb 457. Birtutearen nibela ta pisua. Mb IArg I 352. Yudu eta framazon gaixto 

batzuek nahi badute phasatu beren nibela gizon guzien gainean. Elsb Fram 153. �2. Nivel (del mar). � 

[Sekuoiak] itxasgoibe edo nibelean [...] azitzen omen dira Kalipornian. Munita 101. �3. Llano, horizontal. � 

Nibel du bizkarra kabale goixtiarrak. Kabale berankorrak aldiz, bizkarra zelart. Gatxitegi Laborantza 139. 

nibelatu. � Nivelar. � Gauzen handitasuna hitzez ezin neurt eta nibela baitezakete. ES 123. Nibel zak panttupa 

hori, / zillhaska hau bethe bedi. Gy 133. 

nibirri-nabar. v. ñibirri-ñabar. 

nibosa. � "Nivôse, nibosa edo ilhabete elhurza" Revol 63. "Nivôse, erran nahi da ilhabete elhurtsua" Ib. 63. 

nielka (Sal ap. A EY I 91), nelka (Sal ap. A Apend). � "Trébol silvestre (Sal), (nielga erderazkoa)" A Apend. � 

Lau ostodun nielkara arkitzen duena zoritsua izanen xu (Sal). A EY I 91. 

nieto. "Niéto, nieto" ContR 516. 

nieune. v. nihaune. 

nieztura. "Centella (R)" Aq 41. v. inusturi, ineztura. 

niganatu (Lar, Añ, H). � Acercar(se) a mí, atraer hacia mí, venir hacia mí; apoderarme, apropiarme. "Adherirse 

a mí" Lar (v. tbn. Añ). "Apuntarme a mí" Ib. "Niganatu nuen xakhurra, je fis venir à moi le chien. Niganatzen 

baditut haren begiak, si j'attire vers moi ses yeux. Au fig., m'attirer, me gagner l'affection, la colère, etc... de 

quelqu'un. Hori egiteaz niganatuko dut Iaunaren bihotza, haserrea, ce faisant je m'attirerai le cœur, la colère du 


mende.


Seigneur. [...] Niganatu zenean, quand il vint à moi, vers moi. Niganat ditezila zorigaitz guziak, que tous les 

malheurs tombent sur moi, viennent à moi. [...] Hainbertze ongi egin diot nere etsaiari non niganatu baita, [...] 

qu'il est revenu à moi" H. � Zu niganatzen zaraneko, nere Jaungoiko maitagarria, birtute-ederren lorez ta lorez 

ederki apaindua dadukat nik nere biotz au. Mb OtGai III 182. Ofenditu nautenen amorioa niganatzeko. Echev 

Dev 135. Zakurra naizala uste al dek, makilla utsarekin niganatzeko? Lard 165. Arrantzale bat niganatu da 

gizon prestuaren gisa. Tx B II 119. v. tbn. Enb 94. 

nigar. v. negar. 

nigor. v. inor. 

nigota. � Tonto, simple (?) (cf. gasc. nigàut, fr. nigaud). � Oillasko nini horiek / bethi naute yokaturen / eta 

lege komunari / nigota horiek xoilki / zaizko bethi itzuriren! Gy 308. 

nigredo. � Metal-orea hoztu ta "nigredo" mailara heltzen denean bezelatsu agertzen da, ebakia, islatua, beltzdirdiraz 

nabarmendua. "Nigredo". MEIG IX 123 (en colab. con NEtx). 

nigromant, nigromanti. � Nigromante. � Berak du kulpa, bada mugaz esan zion nigromant lagunak etzedilla 

sar sartu zen inguruan. Mb IArg I 377. Nigromanti sorginket-lari tristea. Ib. 375s. 

nigromantiko (Lcc). � Nigromántico. � Sorginkeriekin erakarri zituen nigromantiko berak nork daki zenbat 

soldadu zaldizko. Mb IArg I 376. Sorginket-lari nigromantiko hau. Ib. 375. 

nigromantzia. "Nigromançia, nigromanzia" Lcc. 

nigurtu. v. neurtu. 

nihildu. � Inutilizar, anular (?). � [Konfesioan] arima erraberritzen da bere barrenean osoki eta bekhatuaz 

mortifikatu ziren obrak, obra nihilduak pizten dira. Hm 202. 

nihis-nahas. � Mezcladamente. v. mihis-mahas. � "Xuberotarrak" eta "Manexak" nihis-nahas denak borda 

berean. Herr 22-9-1960, 1. 

1 nika. � (Con vbs. como ari, mintzo...). Hablar en primera persona del singular. � Lehengoek "gu" gehiago 

zaukaten ezenez ni; "guka" gehiago mintzo ziren "nika" baino. Egunaria 1860, 18 (ap. DRA). Nik, berriz, --eta ez 

nuke "nitanoz" edo "nika" sobera ari nahi-- besterik uste dut. MEIG VIII 46. 

2 nika. v. ñika. 

nikalo. "Nikalua (Lactarius diliciosus), pinudikoa" Satr UrdSet. 

niketz (H (+ -kh-), Lf Gram 205). �1. De mi parte; por mi parte, en lo que a mí se refiere. G. Garate (Erd 251) 

cita a Axular (ed. 1864), pero no lo encontramos. Cf. exi. � Niketz, bi milla goraiñtzi Errozu athezaiari. Gy 49. 

Niketz Dulzinea berdingabearen aitzinera agertuko dela (Quijote IX). "De mi parte". Or RIEV 1929, 9 (Ldi 

RIEV 1929, 211 niketz, Anab RIEV 1928, 612 nere izenean). Niketz sari ederra yasoko zenuke. Zait Sof 85. 

Niketz, Ortega y Gasset-ek idatzi duen bezala osoro sinesten dut. Mde Pr 207. Bai aita, mintza zakio eta esaiozu 

niketz (nire partez) nere nerea izatea nai nukela. Etxde JJ 163. Goraintziak niketz emateko eskatu diot. Txill Let 

54. Nik niketz, auxe esaten baitizut: eztut sinesten. Zait Plat 137. �2. "Point, point du tout" H. 

- NIKEZKO. Presunción, jactancia. � Zere buruaren nikezko edo iritzi geiegitik. Arr Orac 322. Nikezko edo 

aundiustea. Arr Bearg 46 (ap. DRA). 

nikexi. � De mi parte. v. niketz. � Erran ezok arren nikexi. Mde Pr 48. 

nikiki-nakaka. "(L, BN, S), faisant rager. Nikiki nakaka ari zitzaikon, il le faisait 'bisquer'" Lh. 

nikolas, mikolas (V-ger-arr). � Personaje mitológico, diablillo. "Mikolasak, mikolas diabrueri" (V-ger-arr). � 

Geue eldu zanean, ogetamairu milla mikolas asi ei-zirean bearrean, zubie eiten [...], guztizko indertsuek ei-ziren 


mende.


(V-arr). AEF 1921, 92. Gero Anbotoko gaiñetik Nikolasek abrailliakin arrixa tiratu, beste Nikolasek artu (Vgip). 

Gand Eusk 1956, 218 (v. tbn. 219). 

nikolastar. � "Batzuek Nikolastarrak diabruak dirala esaten dabe, jentillak dirala beste batzuek" Gand Eusk 

1956, 218. � Jentil guztixak Nikolas euken izena. Nikolastarrak esaten xaten (V-gip). Gand Eusk 1956, 219. 

nikotina. � Nicotina. � Ola nikotina desegin gabe urlurrun edo baporearekin bereizten da. ZArg 1954, 6. 

nillu. v. 1 milu. 

nimi. v. ñimi. 

nimiño, nimiñi. v. ñimiño. 

nina. "(Hb), gros enfant" Lh. Parece ser forma de aum. de ñiña. v. 2 ñiña. 

ninfa, ninpa. �1. Ninfa, estado juvenil de un insecto. � Erle-umeak hasten direnean bere formaren hartzen 

deitzen dira ninfak . SP Phil 432 (He 436, Echve Dev 483 ninfak). Ninfa xume hek hartzentuzte 

hegalak, eta hala azkartzen dire. Ib. 432. �2. Ninfa (ser mitológico). � Gurdiaren gañean / gure ama Flora, / 

eder, panparroi dago / igoa jargoira, / ninfa biren erdian / egiten denbora, / laster uda berrian / joateko 

kanpora. Echag 255. Eta aitz-pean ninfak. It Fab 186. Ibaizalgo ninfa euskaldun maiteak. Azc PB 205. Lamiñak 

erdi emakume erdi arrai, erromatarren ninfa-en antzekoak dira. JMB LEItz 101. Illobiak eta ninfai eskiñitako 

oparri bat. JMB ELG 99s. Nire begiok zeugan busti gura dabe, bi ninfak illargian gura leukeen letxe. Gand 

Elorri 127. Ninpak, Euridike dantza-buru zala, oianean dantzatzen zirenak. Ibiñ Virgil 118. 

ninguno (V-gip). Ref.: A; Iz ArOñ; Elexp Berg. � "Inconveniente, reparo. Ningunorik ezeben ifiñi, no pusieron 

reparo (FSeg.)" A. "Ningunua ifiñi, 'eztau ningunoik euki', reparo, inconveniente, objeción" Iz ArOñ. "Ningunua 

ifiñi, poner un inconveniente o reparo" Ib. 185n. "Impedimento, reparo, excusa. Gauza bat itteko ningunua ipiñi 

dau arek" Elexp Berg. 

nini (L-ain, B; SP, Lar, Dv, H), ñiñi (G, L, BN, S, R; H). Ref.: A (nini, ñiñi); Satr VocP (ñiñi). �1. Niño 

(normalmente en lenguaje infantil). "Nini horrek, ce petit mignon, poupon" SP. "A los aniñados llamamos 

también ninia, ninitxoa" Lar (s.v. niño). "Iduri du ninia, il ressemble à un enfant" Dv. "Bulharreko ninia, enfant 

à la mamelle. Niniari ninia lakhet zaio, l'enfant se plait avec l'enfant. [...] Beha zer dosteta daraman, zer dioen 

gizon nini handiak, [...] cet grand enfant d'homme" H. � Lo, lo, ñiñi, egizu lo. Iratz 33. Zer irriak, zer jauziak 

nere ñiñi-ohean! Ib. 153. Or beste [aur] bat: ama lo nai utzia du. / Nini polit onek ba dizu laguna. "Criatura". Or 

Poem 524. Ta azkar eragiñaz zaku beltzari, / ñiñia arrapatzen dio amari [Mamuak]. NEtx Antz 117. Ene ahizpa 

zaharrenak ñiñi bat badin. GAlm 1959, 12. 

�2. (B ap. A; Urt V 159, Gèze, Dv, H), ñiñi (BN-baig ap. A). Muñeco. "Non da haurraren ninia?, où est la 

poupée de l'enfant" H. � Txatxa, ekarri zazu / aurraren ninia, / ez dezu aitzen eske / dagola umia? 1887garren 

urterako egunaria. Donostia (ap. DRA). Maritxu! Begira zer nini polita erosi dizutan, aurtzaia egiteko. EgutTo 

18-10-1920 (ap. DRA). � Idolo. � Rachelek ebatsi izan zituen bere aitaren niniak. "Idola". Urt Gen 31, 19 (Dv 

jainkordeak, BiblE etxe-jainkoen irudiak). � Juguete. � Nini zenbaiten yostatzale izanen zare zu. --Baditeke. Hb 

Egia 131. Ez da puskaz, dena harri bat da, Egiptoan sorthua duela 4320 urthe: adin ederreko ninia beraz. Ib. 

149 (hablando de un obelisco). 

�3. (G, AN-egüés-ilzarb-olza, B, BN, S; Lar, Añ (G), VocBN, Gèze, Dv, H). Ref.: Bon-Ond 139; A. Pupila, niña 

del ojo. "Niña, niñeta de los ojos" Lar y Añ. v. BEGIKO NINI, begi-nini. � Bere begietako niniak bezala 

zauzka gorderik. Cb Eg (ap. H). Eztú útzi beñére / beñere María, / dauka nola bére / begien ninía. LE Kop 29. 

Niniya begiyan bezela zauzkat nere biotzaren erdian. Bil 157. Asko maite zituan, asko ere asko, bere begiko 

niñia bezela. Bv AsL 38. Ondarrik gezurño hau, niniak uste gabetarik klixk ilhuntzen zauzkitzula. JE Bur 92. 

Begizulo oien erdi erdian / nindeke betiko nini! "Pupila". Or Eus 86. Txoarre bildurkorren eran mugitzen ditu 

bere niniak. Txill Let 65. Jarri mai zuri ontan, / ementxe, niniz-nini, / alkarri begira. Onaind MEOE 731. Zeure 

zidarrezko nini orreitan. Onaind in Gazt MusIx 205. v. tbn. Ant JesBi 87. Laux BBa 38 (niñi). Lab SuEm 189. 

�4. Brote. � Zugatz-niniak lêrtzear daude. "Botones de los árboles". Or Eus 220. Gazteon maitetasunak 

lenengo kimu ta niniak izateko zori zoritsua eban. Erkiag Arran 193. Zugaitzen ninientzat. Gand Elorri 66. 

Eztira bat, ala ere, txertaketa eta nini ezarketa. "Oculos". Ibiñ Virgil 84. Niniak ernetzen diren azalaren erdiunean. 

Ib. 84. 

�5. (Adj.). Insignificante. � Oillasko nini horiek. Gy 308. 


mende. 

1018


ninibetar, ninibitar, ninibar. � Ninivita. v. ninibita. � Hauk guztiak hartzaketzu othoi hutsen aldera, / hala 

nola ninibarrei noizbat bereenera. EZ Man II 63. Igor-bidaldu zien bein ninibetar bekatari andiei Jonas profeta 

aien erria berrogei egunen buruan arrasatuko zuelako berri izugarriarekin. Mb IArg I 120. Ninibitarren 

penitenzia. CatS XII. Ninibetarrak beren gaiztakeriak utzi ta onera itzuli ziran. Ir YKBiz 166. v. tbn. CatLav 386 

(V 185). fB Olg 42. CatJauf 88. A Ardi 84s. Ninibitar: Jaur 110. 

ninibita. � Ninivita. v. ninibetar. � Ninibitek penitenzia egiteko berrogoi egunen ephea, espazioa eta 

segurantza zutelarik, [...], lehenbiziko egunean hasi ziren penitenzia egiten. Ax 67 (V 44). v. tbn. CatLav 276 (V 

137). 

ninika (G-goi, AN, BN ap. A; Lar, Aq 522 (AN), VocBN, VocZeg 286, H), ñiñika (H). �1. "Botón, en los 

árboles" Lar. "Brotar, ninikea etara" VocZeg 286. "Bourgeon, bouton. Landareen ninikak ernatzen hasi dira, uda 

berria hurbil da, les bourgeons des plantes [...]" H. "Fruto recién formado, yema, bulbillo. Ninikea etara (G-goi), 

brotar una planta. Aza-ninikak, arbi-ninikak (BN-ciz-baig, R), bertones de berza, bertones de nabo" A. � 

Ekusten dezu [alsuma] bakoitza dagoala ninikaz edo motez betea. AA I 42. Ezen nola lurrak ekhartzen baitu 

ninika, nola baratzeak ninikarazten baitu hazia, hala Jainko Jaunak ere jendaki guzien aitzinean lorarazten ditu 

bere zuzentasuna eta bere ospea. Dv Is 61, 11 (Ol, BiblE landare, Ker landara). �2. (G, AN, BN-baig ap. A; 

Dv, Lcq 43). "Pistil, œil d'une plante" Dv. "Cáliz de la flor" A. � Eztia berriz [egiten dute], loreari ninikatik 

ateratzen dioten ezadearekin. It Dial 11s. (Ur kukulu, Dv golkho, Ip kokoze). �3. (BN; Dv), ñiñika (L), niñika (e 

AN-ulz). Ref.: A (ninika, ñiñika); Iz Ulz (niñike). Pupila. � Bere begiko ñiñikari bezenbat atxikia zen bere 

mahasteiari. Larz GH 1959, 85. 

ninikadura (Hb ap. Lh, Dv � A). � "Bourgeonnement" Dv. "Brote, acto de brotar las yemas" A. 

"Germination" Lh. 

ninikarazi. � Hacer brotar. v. un ej. de Dv s.v. ninika. 

ninikatu (BN ap. A; SP (que cita a Leiçarraga), Lar, Dv, H), ñiñikatu (H). �1. "Brotar en los árboles" Lar. 

"Bourgeonner, nouer en parlant de fruits" Dv. � [Fikotzearen] adarra ninikatzen denean eta hostatzen, 

badakizue udá hurbil dela. Lç Mt 24, 32 (TB, Dv, Echn, Leon, Or guritu, Ip elkhi, Ol, IBk samurtu). Pikuak 

beste edozein zugatzek baino goizago pipildu edo ninikatzen dira. A EEs 1916, 304. �2. (Lar, H). "Enternecer" 

Lar. "Au fig., devenir tendre, à la façon d'une écorce d'arbre qui va germer" H. � (Part. en función de adj.). 

Delicado. "Tierno, blando, ninikatua" Lar. "Douillet, délicat (enfant)" Lh. � Debozione oraiño berria eta 

ñiñikatua dutenentzat. He Phil 328 (SP 326 minbera). Oraiño flakoak eta ñiñikatuak diren bertuten 

mantenazteko. Ib. 224 (SP 222 samurrak eta ondugabeak). Konszienzia ñiñikatu eta miñbera batena [kastitatea]. 

Ib. 255. 

ninikeria (G, L, BN, S; Lar, Dv, H), ñiñikeria (H). Ref.: A; Lh. � "Niñada, niñería" Lar. "(Fam.), enfantillage" 

Dv. "Puerilidad" A, que cita a Cardaberaz. � Emengo bagatela, aurren jostallu ta ninikeriakin txoratu ta 

engañaturik bizitzeko etzera. Cb Eg I 49. v. tbn. Herr 13-3-1998, 8. 

niniketari. "(B), aficionado a juguetes" A. 

niniki. "(L, BN, S), gros enfant" Lh. 

niniko (AN, L, BN-ciz, Sal ap. A; SP), niñiko (Lcq 31). �1. "Lorearen bothea eta ninikoa" SP. "1.º botón, yema 

de flor; 2.º (AN), embrión; 3.º (L), cáliz de la flor" A. Cf. VocNav: "Miñicua, embrión de una planta 

(Bertizarana)". � Hartzen eztuen loreaz, itxatxetkitzen eztenaz, botean edo ninikoan galtzen denaz, ezpaita 

probetxurik. Ax 49 (V 32). Niniko-barnên txikirik bada, / an aziko da, baldinbez. "Repollo". Or Eus 319. Ertzeko 

orriak oro erori, naiz kendu, / ondoaren erditi ninikoa agertu. "Brote". Ib. 273. Aienetan antutzen ari dira 

ninikoak. "Gemmae". Ibiñ Virgil 52. �2. (L ap. A; SP, Deen I 393), niñiko, ñiñiko (Urt IV 466), ñiñiku (L-ain 

ap. A). Pupila. "Begiaren ninikoa, prunelle de l'œil" SP. � Zubek yotzen zattuztenak, yotzen ttu nere begiyatako 

niñikuak (Lesaka, 1857). ETZ 254. 

niniriko, ñiñiriko (B ap. Izeta BHizt2), niñiriku (B ap. A). �1. "Niña del ojo. Ñiñirikoan arantza bat sartu zait" 

Izeta BHizt2. �2. "Niñiriku (B), yema, bulbillo" A. 


mende. 

1019


ninitto (H), ñiñitto (H), � "Tout petit enfant" H (s.v. ninitxo). 

ninitu (H), ñiñitu (H). � "Devenir enfant, agir, se conduire en enfant. Zaharkitzeak dakhazke ninitzea, vieillir 

jusqu'à la décrépitude peut ramener à l'enfance [...]. Osoki ninitu zare naski, vous êtes donc, sans doute, devenus 

tout à fait enfant" H. 

ninitxo (Lar, H (V, G)), ñiñitxo (H). � (Dim. de nini). "Nene" Lar. "Niño de la rollona, hombrón con modales 

de niño, a éstos llama el bascuence con ironía, ninitxoa" Ib. "Tout petit enfant" H. 

nini-txori. "Astur, falkóña, ninitxoria" Urt III 15. 

nino. "Nain, ninoa" VocS. 

ninpa. v. ninfa. 

nintegi. v. mintegi. 

nintxa. "(G-azp), cuajado" A. 

niñaita (Lar, Hb ap. Lh). � "Polla en el juego, niñaita, jokarrena" Lar. "Poule, enjeu total au jeu de cartes" Lh. 

niñaur. v. nihaur. 

niñiko. v. niniko. 

niño. "Niño, niñua, (la) pupila" Iz ArOñ. 

nihoiz. v. inoiz. 

nihola. v. inola. 

nihon. v. inon. 

nihor. v. inor. 

nihora. v. inora. 

nihorat. v. inora. 

nihorone. v. nihaune. 

nihoroni (Dv (L)), nihoni (L-arcang ap. EI 220). � "Moi-même" Dv (s.v. neror). 

nirabe. v. 1 nerabe. 

nirbana. � Nirvana. � Zer da Nirvana? Gurarien iltzea, bizi goragoko bat irixteagatik. Vill Jaink 139. Amets 

zoroen eriotza, emengo lan-gosearen debekua galdetzen du Nirvanak. Ib. 139. 

nire. v. s.v. ni. 

nirebaitaratu, nerebaitaratu. � Volver en mí, recobrar el sentido. � Lehertua, lohiaren erdian jarri nintzen 

den gutieneko bat nerebaitaratu arte. Zerb Bahnar 172. 

niregaindu (H), neregaindu (Lar, H). �1. "Emanciparme a mí" Lar. "Hacerme señor de mi voluntad" Ib. (s.v. 

señor). "M'etablir à part, séparé, indépendant, maître de moi" H. �2. (H), neregaindu (H). "Prendre sur moi, à 


mende. 

1020


ma charge, à ma compte" H. 

niregaintze, neregaintze (Lar). � "Emancipación mía" Lar. 

nireganatu (H), nereganatu (Lar, Izt 65r, H), neregandu (V-gip ap. Elexp Berg; Lar). � Acercar(se) a mí, 

atraer hacia mí, venir a mí; apropiarme, apoderarme. "Adherirse a mí" Lar. "Recurrir a mí" Ib. "Recobrarme yo, 

neregandu" Ib. "Volver en sí, beregandu, en mí neregandu" Ib. v. neureganatu, niganatu, niretu. � Tr. 

Documentado en textos guipuzcoanos y en Xalbador. No hay ejs. de nirenagatu. � Ken itzatzu bada nigandik 

zure begiok, ez niri begiratu, itxi itzatzu beintzat, neregandu nadiñ. Lar SAgust 14. Sukaldera banoa, / etxe 

neskameak / nereganatzen ditu / bere aserreak. Mg in VMg 107. Nik nereganatuko dut nere anai madarikatuak 

saldu zuana. Apaol 113. Emakume ori, albadet beñepein, nereganatu arte, ez naiz geldituko. ABar Goi 16. Eroantzera 

oiu dagi nereganaturik: "Zerau ez al zaitut guzion erru?". Zait Sof 19. Odolak eraginda besarkatu ta 

nereganatu nai dudanetan, nazka ematen dit bere gorpuztasun orrek. Txill Let 90. Nik jaio berriaren anima 

nereganatu bear diat. NEtx LBB 179. Orduan hasten naiz kantuz, ardi hau nereganatuz, gogoratzen zeraut 

Jesus. Xa Odol 97. Onelako izena obeki nereganatu dezadan [...]. Berron Kijote 212. En DFrec hay 2 ejs. de 

nereganatu. v. tbn. Nereganatu: A Ardi 28. Alz Ram 98. Or Aitork 10. Anab Aprika 64. 

nirekikotu. "Abstraído yo, nere, neurekikotua" Lar. 

nirekoi (H), nerekoi (Lar, Añ, Mg Nom (V, G), H, A Morf 209), norekoi (H), nurekoi (H). � Egoísta (ref. a la 

1. a pers. sing.). "(Soy) mío, expresión de independencia, nerekoia naiz" Lar. "Amador propio" Añ. � Marieri 

behaturik ilhundu zaizkitala begiak? Hori ere hola da. Itsusi bat, nerekoi bat baizik ez nintzen eta! Barb Piar II 

242. Zipotza izan ni ta nerekoia, iñoren arrazoietara etortzeko! ABar Goi 55. Zein nerekoia izan naizen! MEIG 

IX 104. 

nirekoikeria, nerekoikeria. � Egoísmo (ref. a la 1. a pers. sing.). "Nerekoikeria: guztia neretzat" EgutAr 9-1- 

1960 (ap. DRA). � Errukia garaituz, betor nerekoikeria. Ldi BB 104. 

nirekoitasun, nerekoitasun (BeraLzM). � Egoísmo (ref. a la 1. a pers. sing.). 

niretar, neretar. � (El) que es de los míos, (el) mío. � Niretarrak oro itobearren doazela ikusi dezazkezu. Zait 

Sof 62 (134 neretarrei). Ala ere, neretarren artean au izan da lenengo saltzallea. NEtx Antz 148. Utz nazazu 

neretarrengana ta nere errira yoaten. Ol Gen 30, 25. En DFrec hay 2 ejs. de neretar. v. tbn. SMitx Aranz 168 

(neretar). 

niretaratu. � Traer hacia mí, acercar a mí. � Irrikitzen nituenak, nire kide ta niretaratu uste nituenak, 

zahartzeak ene gandik aldendu ditu. Mde Pr 307. 

niretu (H), neretu (G, AN, L, BN ap. A; Lar, Añ, Dv, H), ñoretu (R ap. A). � "(Hacer algo) mío", 

"apropiármelo yo" Lar y Añ. "M'approprier, me rendre maître" Dv. "Apropiarme, hacer mío" A. � Neretu ditut, 

nik bidea eman ta, bestek egin dituen bekatu guziak. Mb IArg I 142. Bear da gezurra / neretzeko Giberria. Mg in 

VMg 94. Bedeinkazioaren ordez madarikazioa neretu dezadan. Lard 32. Atsekabeak neretzen ditut, neretzen 

apez jauntzia. Iratz 72. Nai zidala oiñordekotza neretu. Etxde JJ 79. v. tbn. Neretu: Ant JesBi 19. Alz Ram 100. 

niretzakotu, neretzakotu. � Apropiarme, hacer mío. � Bizibide au zapuztu ta alderantzikoa neretzakotu nai 

izango nun. 'Pretender'. Zait Sof 73. 

nirnir. v. ñirñira. 

nirro. � "(Sal), persona de ojos habitualmente entornados" A. � ñirro. "(Sal), miope" A. � "Nirro (L), bigle, 

louche" Lh. 

- ÑIRRO-ÑARRO. "(R-uzt), miope" A. 

nirrotu (Sal ap. A). � "Nirrotu begiak, entornar los ojos" A. � "Nirrotu (L), loucher" Lh. 

niskalo. "Robellón, níscalo" Elexp Berg. 


mende. 

1021


nis-naska. "(R-uzt), correr atropelladamente" A. 

niste. "Inclusión" Lar. 

nistiki-nastaka. "(G-to), confundiendo" A. 

nistu. v. nitxi. 

nistu. v. nitxi. 

nitano. � (En la forma nitanoz y con vbs. como ari, mintzatu...). Modo de hablar en primera persona del 

singular. � Nik, berriz, --eta ez nuke "nitanoz" edo "nika" sobera ari nahi-- besterik uste dut. MEIG VIII 46. 

"Nitanoz" mintzatu behar badut ere. Ib. 39. 

nitaratu (Dv � A). � "Venir à moi. Berria nitaratzen den bezain laster, iakinen duzu zuk ere, dès que la 

nouvelle me parviendra, [...]" Dv. v. niganatu, nireganatu, niretu. 

nitasun. � Cualidad del "yo", individualidad. � Gizartearen gutasunean, / bakardadearen nitasunean. Zarate 

Bizipenen bultzadaz 43. Bere nortasuna (edo "nitasuna") deuseztatuko ez zuen hilezkortasun baten bila. MIH 

338. 

nitrato, nitrata. � Nitrato. v. nitre. � Nitrato sosakoak euneko 15-16 nitrojeno dauka landareak beretu 

lezatekean eran. NekIr 28. Nitrato sosakoa ez zaio lurrari bota bear. Ib. 30. Nitrata da landaren janari presta. 

Gatxitegi Laborantza 22. Onkailu prestak dira nitrata onkailuak. Ib. 45. 

- NITRATO-GATZ. Nitrato sódico. � Beste ongarriak ere ba-dira onak: auts zuria (superfosfato), potasa 

(cainita), nitrato-gatza. Munita 149. 

nitre (Gèze). � Nitro. v. nitrato. � Zenbat eta gehiagotan irakitaraziko baitiote urari hanbat ere indar gehiago 

izanen du nitreak. Dv Dial 116 (It, Ur gatzuak, Ip nitre-gatzak). Nitrea da gatz mota bat. Ib. 112 (Ip nitria; It, Ur 

gatzua). 

- NITRE-GATZ. "Sel de nitre" Gèze. � Hur hau deitzen die bükhata eta hoztü denian baratzen da zolan nitregatza. 

Ip Dial 116. Haü ezagützen da nitre-gatz den bazkagietan alhatzen diren aharien aragian. Ib. 58 (Dv 

nitre-gatza; It, Ur gatzua). 

nitrojeno, nitrojenu, nitorgeno. � Nitrógeno. � Nitrojeno orrek aunditasuna dakarkio zuaitzari, azi eragiten 

du. EEs 1916, 268. Nitorgeno edo gezalgaia laspela yatzu. GJaur Kimia 108. Nitraro sosakoak euneko 15-16 

nitrojeno dauka landareak beretu lezatekean eran. NekIr 28. Proteinak beti, nitrojenu, karbonu, idrojenu eta 

oxijenu izaten dute. Oñatibia Baserria 68. 

- NITROJENODUN. (Lo) que tiene nitrógeno. � Nitrojenodun lurretan, adar, osto ta sagar aundigoak izaten 

ditu sagar-ondoak, nitrojeno gabeko lurretan baño. EEs 1916, 268. � Kimika-abonoak deitzen diete ta abetxek 

nitrojeno, fosfato ta potasadunak izaten dira. NekIr 19. 

nitsi. v. nitxi. 

nitsi. v. nitxi. 

nitxi (Lar), nitsi (H), nistu (H). � "Incluir" Lar. "Incluído, incluso, nitxia" Ib. 

nitxigarri. "Inclusivo" Lar. 

nitxigarriro. "Inclusivamente" Lar. 

nitxo. "Nicho" Lar y Añ. � Barrualdera ta kanpoalderontz egindako nitxoak. Ag EE 1895b, 74. 

nihun. v. inon. 


mende. 

1022


nihur. v. inor. 

nihurat. v. inora. 

nixaldi. "Llamarada del fuego que hace apartar a los circunstantes, nixaldia" Izt 68v. 

nixaldu (Izt 68v). � Soltar el fuego una llamarada (?). 

nizerokendu. "Nicerobino, ungüento precioso de los antiguos" Lar. 

1 no (gral.; SP, Urt IV 146, Añ, H). Ref.: A; Lh; EI 338. �1. "Tutear, i ta no" Añ. "Adizan, no, écoute, toi 

femme. Norat oha, no? où vas-tu, toi femme?" H. "Palabra con que se llama a una mujer, así como to sirve para 

llamar la atención de un hombre. Ambos son de trato familiar. En V casi han desaparecido, por más que el 

tratamiento familiar se designa con el nombre i-ta-to, refiriéndose a hombres y de i-ta-no refiriéndose a mujeres. 

En los demás dialectos se dice to ta no comprendiendo los dos sexos: no ator ona, tú, mujer, ven acá" A. � Ixilik 

utzi nezan, no! / apo ezdeus inbizila! AstLas 18. Okaztagarri dena eskuaraz, haurrek aitari erraitea to, amari 

no; joitea bezalatsu. HU Aurp 211. Horixet baizik ez! No, orduan badiken hilarteraineko gaitz! Barb Leg 135. 

No! behazan! Bazakinat zer eginen dugun. Ib. 133. No, Mari [...] emen bakoitzak esan din zer egiñen luken [...]; 

ik ere esaigun bada. Or Mi 35. Zer ari hiz no hor etzanik? JEtchep 21. Frantzua, Frantzua!... (Elenari) Nor dun 

hori, no? Larz Senper 22. v. tbn. Gy 149. Ox 118. Zait Sof 176. � "Muchos se valen de esta palabrita en vez de 

emakume, emazteki... etc., para designar la mujer, aun sin ser vocativo" A. "Mari Migelen etxean no da to, 

emaztea gizon, oilloa oillar (V, msLond)" Ib. Cf. NEtx LBB 103: "Gizakumea To da... emakumea Ño". � 

Amorantea zen nabusi: no zen tho, emaztea gizon, oilloa oillar. Ax 343 (V 228). Bizi naizen artean, emakume 

baten menpean ez naun egongo. Gurean, no ez dun izango nagusi, to baño. Zait Sof 175. Pernandoren etxean no 

zen to (andrea zen gizon, andreak zeukan alkatemakilla). Etxde PerPl 61. � Badu oraino bertze manera 

izpiritutsu eta artifiziotsu bat, bertze hitzkuntzek eztutena, jakiteko berboari jeneroaren eratxekitzea, v.g. to eta 

no, emaiten daroat eta emaiten daronat. ES 91. Bertzeak bertze, to eta no, baten orde hor biga dituelarik 

eskuarak. HU Aurp 211. � "En cet emploi il est invariable, adizazue, no! écoutez, vous autres femmes" H. 

�2. (AN-ulz, L, BN, S, R-uzt; Lar, VocBN, H). Ref.: Lrq; Iz Ulz (tóri), R 396; Gte Erd 8. (Imper.). Ten, toma 

(dirigiéndose a una mujer). "Toma, tómalo, en modo ínfimo, [...] a la muchacha no" Lar. "Nó ogipuské bat, toma 

chica..." Iz Ulz. "Nó, ítxiki zan, oye, tenlo" Iz R 396. Cf. to. v. eutsi, ono, tori. � Amaizuna, erradan no; ez 

nahiduna. O Pr 23. Makhila kaska bat emaiten dio bide bazterretik kurrinkaz zohan xerrama bati... "No, Xaneta! 

Hori hiretako...". Barb Sup 97. Senarrak emaiten dako Eskualduna: No, irakur zan hori. Zub 61. --No, no, eskua 

luza! [...] --Bai ederrak. Or Mi 22. � notzin (Lar, Añ, A, Bera), notzan (S ap. A), nozkin (B, BN-baig ap. A), 

noizkin (G ap. A). (Con objeto plural). "Tómalos, [...] a la muchacha notzin" Lar. "Au pluriel, notzin, tiens-les, 

prends-les" H. "Notzan (S), notzin (L-ain, B), tómalos, mujer" A. � Baño no-itzin txikienak. 'Mais, tiens! tiens!'. 

Or Mi 23. 

2 no (Hb ap. Lh, A). � "Vino" A (que cita a Humb). 

3 no. 

- EZ SI ETA EZ NO. Sin ton ni son, por las buenas. � Gañera erori dira iru etxe batian, ez si eta ez no. Iraola 

116. Au, ez si ta ez no, txakurrari egundokoak esaten asten zitzaion. NEtx EG 1957 (7-8), 60. 

noha (S). Ref.: Alth in Lander RIEV 1911, 600; Lh. � "Noha, bekhaizteria" Alth in Lander RIEV 1911, 600. 

"Envie, jalousie" Lh. 

noharroin (L arc. ap. A; SP � Dv, Lar (noa-), H (+ noa-, V, G)), nogarroin, narroin. � "Gueux, errumeza, 

onbeharra" SP. "Mendigo" Lar. "Menesteroso, indigente" A. Cf. nuharroinsko. � Bethi dira errumes, 

noharroin eta on-behar. Ax 232 (V 155). Erromes edo noharroinak zer egin lezake, ez baliz aberatsen athetara 

heltzen. Dv LEd 142 (Cb Eg II 76 pobre ta miserableak). Amoina egiozu noharroin lazeriatu bati. Ib. 142. 

Azaletik nogarroñak ziran, baña barnetik Yainko-eskar ta siratsez aseak. "Pauperes". Ol Imit I 18, 3 (SP 

beharrak). Landerra autsetik idoki / ta narroiña satsetik goratzen du. 'Pauperem'. Ol 1 Sam 2, 8 (Dv herrautsetik 

atheratzen du noharroina, ongarritik erromesa, Ker txiroa, BiblE behartsua). 

� Etim. Para la posibilidad de que se trate de neure + harroin, v. FHV 482. 

noharroindu (SP (sin trad.), Dv � A, H). � "Caer en la miseria" A. 


mende. 

1023


noharroinkeria (Lar (noa-), H). � "Mendiguez, mendicidad, mendicación" Lar. 

noharrointasun (Dv, H). � "État de misère" Dv. Azkue, que dice tomarlo de Duvoisin, da, sin duda por error, la 

forma neharrointasun. 

noaski (Lar, Añ (G, AN), Hb ap. Lh, Dv, H (V, G)). � "Acaso, tal vez" A. v. naski, noski. � Ark badu argi bat 

guziekikoa eta guzierakoa, ez algera aiñ doakabeak, suerte gabeak izan, non, beste guziak argirik, illunbean 

gelditu geraden. Bai noaski. Lar SAgust 16. Noiz andikitu, noiz jauntxotu zerate? Atzodanik noazki. Lar Cor 152. 

Ez due noaski onela pensatzen asko ezkondu lasaiek. AA III 395. Talde au ere ez da noaski txikia. Ib. 421s. 

Sinistu ote degu oraindañokoan egia au? Ez noaski bear dan eran. Ib. 314s. Alai zaite, Jenobeba, zuk oraindik 

asko eraman bear dezu, noaski, baña eramankizun eta tormentu orietatik Jainkoak aterako zaitu. Arr GB 21. 

noaskiro (G, AN ap. A; Lar � vEys, Añ (G, AN)). � "Acaso tal vez" A. v. noaski. � Nola bada guziakikoa 

izan diteke San Agustiñ-en argia eskola orientzat? Noazkiro, baiezkoa dionaren argia izan diteke ezezkoa 

ditxekanaren argi? Lar SAgust 10. Beiñ Nafarroako minzoa dela, gero Bizkaiko berba dongea, batean ausaz ere 

Goierriko hizketa dezula, bestean noaskiro Beterrikoa. Lar, carta a Mb 279. 

(nobare). � Noval. � Dos piezas Nouare Uidean, otra pieça Guessaluidean (Tierra Estella, 1246). VM 38. 

Nobare (Gabiria, 1544). BAP 1971, 142. 

nobedade (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc). �1. Novedad; noticia, suceso. "Zer, nobedadiak dare ala?" Elexp Berg. 

� Etorri zen aita abadea bere fraile o monje guziekin eta nobedade unekin yuntatu zen erri o populo guzia. 

BOEans 925. Orain diyue Tolosa atakatzeko asmoa dutela, baña gaurdaño ez da nobedaderik. CartAnd 383. Zer 

nobedade barri jakin dozu ama? Balad 97. Koneki, adios, ezbada oboroagoko nobedaderik. Mdg 122. Dudarik 

gabe gizon oietan / baziran nobedadiak, / etziran bada armamentuan / eskarmenturik gabiak. Noe 76. Alboan 

egozanak ez ekien nobedade orren barririk. Erkiag BatB 29. Aspaldian izan dira / milla nobedade. Basarri in 

Uzt Noiz 34. �2. Alteración, trastorno. � Jakin gabian pasatzen dira / gauza batzubek itxuban, / ia eskuba jarri 

dezala / bakoitzak bere petxuban, / nobedaderik ezertan gabe / zeñek sufritzen dituban? PE 138. �3. (Ref. al 

embarazo). � Etxe artan, emazte gazteak etzuan "nobedaderik" aitatzen. Ainbeste illabete ta ezkontza-ondorenik 

ez? NEtx LBB 24. �4. "Nobedadia, desmayo. Baraurik sarri nobedadia, muchas veces el desmayo en ayunas" 

Etxba Eib. 

- NOBEDADE(A) EGIN. a) Provocar alguna alteración. � Biak kontuan jarri zituan, ollarrari egingo ziela 

nobedaderen bat leku aldatzeak. Urruz Zer 28. b) "Desmayarse. Nobedadia eiñ jako elixan, se ha desmayado en 

la iglesia" Etxba Eib. � Nobedade egin zaio tostartean bati (V-m). A EY IV 147. 

nobela. � Novela. v. eleberri. � Tr. Documentado en textos meridionales del s. XX. En DFrec hay 61 ejs., 

meridionales. � Edeskixuna (nobelia) ezta oraingua, antziñekua baño. Altuna 76. Amaika ameskeri irakurri ta 

ikasten yoenaz gaurko neskatxa biozperak nobela edo elebarri diralakoetan. Erkiag Arran 111. Eztidazu esanen 

nobela baterako naiko gai eztagoela hemen. Arti Ipuin 60. Liburu, nobela, errebista ta idazki txarrak. MAtx 

Gazt 85. Euskal literaturan polizi-nobela bi daudaguz argitaratuta. Alzola Atalak 113. Euskal antzerki ta 

nobela, oraindik idazle yaio baten zai daude. NEtx LBB 7. Bere nobelen kapituluen hasieratan ikusten dira, 

batez ere, azterren horiek. Zarate ELit 25. Novela antzekoa da Peru Leartzako hau ere. MIH 334. Hamaika 

nobela bidali dituzte sariketara. MEIG II 49. v. tbn. Alzola ZArg 1957, 303. Izeta DirG 10. Vill Jaink 131. � 

Pastorala zaharretan gaiak atera dituzte Bibletik, [...] erdi-aroko kantore eta nobeletarik. Lf in Casve SGrazi 

15. 

nobelagile. � Novelista. � Irakurle asko daukozan nobelagillea. Alzola Atalak 96. Alain Robre Grillet 

Prantziko nobelagille sonatuenetako bat dezu. NEtx LBB 101. Zerk egiten du novelagilea novelagile gailen? 

MIH 271. En DFrec hay 9 ejs. 

nobelagintza. � Novelística. v. eleberrigintza. � Gaurko nobelagintzak teknika berriak ikusi ta ikasi egin ditu 

Saizarbitoriak, zinetik harturiko teknikak, batez ere. Zarate ELit 117. En DFrec hay 9 ejs. 

nobelakeria. � Cosa propia de novelas. � Orain ere nobelakerietan al-aiz, Martiñ. NEtx LBB 12. 

nobelari. � Novelista. v. nobelagile. � Irakurtzen asi naiz leen, bañan gogorik ez; barka bezait aipatuko ez 

dudan novelari ospatsuak, berea ez bai-da obena. Txill Let 26. 


mende. 

1024


nobelero. "Novelero, contador" Lcc. 

nobelista. � Novelista. v. nobelagile. � France-ko edestizun-idazle edo nobelista oso gaizto bat zan [Federiko 

Soulié]. Inza Azalp 131. Hona non sortu zaigun batbatean, idazle trebea ez ezik, askozaz gehiago behar duguna: 

novelista bat. MIH 359. Zenbait nobelista gailen berez jaio omen dira nobelista. MEIG II 50. 

nobenbre (Urt V 207), nobienbre (V-gip, AN-araq-ulz-ilzarb). Ref.: Bon-Ond 136; Echaide Nav 65; Elexp 

Berg (nobienbre). � Noviembre. � Nobenbreren zazpian gaberdi izanen da, guarda hegoan suestean 

laurdenean denean. INav 161 (157 nobienbre). 

nobera. v. norbera. 

nobere. v. NORBERE (s.v. norbera). 

noberen. v. NORBERE (s.v. norbera). 

nobi. v. nobio. 

nobia (V-gip; Lcc). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � (Fem.). Novia. � Nobijiak eskojietan dau beretzat jantzija, 

ta nobijuak pagau. JJMg BasEsc 255. Ezkontza bear badu / aberatsak egin, / nobiak zenbat duen / lenaz beau 

jakin. It Fab 173 (v. tbn. 234). Biyotzetikan maitatzen nuen / nobiya jarri zait miñez. Tx B II 134. Andre nobia, 

ille-oria, / zabal zazu ataria. Or Eus 361. Inguruko baserrietan nobia dadukaten mutileri. Arti Tobera 264. v. 

tbn. fB Ic II 177. EusJok II 159. Balad 231. 

nobiatxo. � Dim. de nobia. "Oiñezkero eukikok nobixatxon bat" Elexp Berg. 

nobienbre. v. nobenbre. 

nobillada. � Novillada, corrida con novillos. � Bilbaon ere partidua ta / nobillada da jokatzen. Arrantz 154. 

nobillaldi. � Novillada, conjunto de novillos. "Zutekizu ze nobillálldia dauketen; bi beiek azi ementzittuten yuan 

den úrtian ere bedrátzi" Iz Ulz (s.v. bei nabárrak). 

nobio (V-gip; Lcc), nobi. Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. � Novio. � Nolako nobia, alako kabia. "Cual el novio, 

tal el nido". RIs 61. Bigarren eleis deijeen gabian dua nobijua bota ardauagaz nobijia ta bere gurasuak 

konbideetara. JJMg BasEsc 255 (v. tbn. 260). Au nere nobioaren eskuerakutsia zan. Arr GB 33. Birjiñak 

deizuela nobiyo on bana. PE 114. Nobidxue olan engañeta okitxie. Ort Oroig 40. 

v. tbn. Azc PB 259. And AUzta 70. Uzt Sas 335. � (Pl.). Pareja de novios. � Nobioak elkarrekin egoteko 

gauetan. Arti MaldanB 199. 

- NOBIO-NOBIA. (Pl.). "Nobixo-nobixak, parejas de novios. Len nobixo-nobixak Espoloira joaten zien 

pasiatzera" Elexp Berg. � Ez dabee ezkongeijak edo nobijo nobijak etxe baten egon biar. fB Ic III 336. Alako 

nobijo nobijen alkar ikustetati ta alkarregaz egotetati zeinbat kalte datorren euren arimetara, ezin esan legi. Ib. 

336. 

nobiogai. � Futuro novio. � Nola ezta egongo galdua, bere nobiyo gaia ikusi badu mirabe eder batekin izketan 

eta farrez. Iraola 71. 

nobiotxo. � Dim. de nobio. "Neska-gazte kuadrillia, ta noboxitxuak ero i euzken" Elexp Berg. 

nobisima. � Novísimo. � Nobisima hitz hunek signifikatzen du herioaren orena. Tt Onsa 34. 

nobiza. v. nobizio. 

nobiziadu, nobiziat. �1. Noviciado. � Nobiziaduko amar illa bete kunplitu baño len. Cb Just 120. Nobiziadua 

igaro ta botoakin zan guzia Jaunari konsagratu zan. Ib. 49. Hamasei urthetan sarthu zen nobiziatean. Birjin 

585. 

�2. + nobiziata. Noviciado (residencia). � S. Andresko nobiziadura joan zan. Cb Just 44. Zer egin? Nobiziata 


mende.


bat zabal? Bainan nobiziatarat sartzerakoan haur gaztek behar lukete erakurtzen jakin. Prop 1898, 62. 

nobiziadutza. � Noviciado. � Hemen Nobiziadutza eta Humanitateak egin ondoan [...], Oñan lizentziatu zen 

Filosofian. MEIG IV 110. 

nobiziat. v. nobiziadu. 

nobiziata. v. nobiziadu. 

nobizio (Lcc, Urt IV 299), nobiza. � Novicio. � Proselitoa, hanbat erran nahi da nola nobizioa edo berrizki 

konpainia bati eratxekia. Lç Decl a) 5v. San Estanislao, Jesusen Konpañiako nobizio miragarria. Cb Just 149. 

Nola Errosaliaren prestuguneak Bapilde guzian ederretsiak baitziren, Nobizen Etxeko andre egin izan zuten. 

Birjin 598. Nobizio batek ikusi zuan beste bein Franzisko itzegiten zeguala. Bv AsL 154. Gazte denboran sartu 

izan banitz / pralletako nobiziyo, / gure gorputzak ez luke izango / daukan ainbeste biziyo. Tx B 165. v. tbn. Arr 

May 178. Nobiza: Jaur 386. 

nobizto. "(V-m), afán, exageración" A. 

noble (Dv). � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Escasea relativamente en el s. XX. En DFrec 

hay 8 ejs. �1. Noble, sincero, honrado. � Esforza bidi zure biotz noble ori. FJZ ConTAV 5.2.1. Jente noblea, 

ezin nesake, / bear deustazu parkatu. Lazarraga 1169r. Zuek jakingo dozu, arzai nobleak. Ib. 1147v. Lurreko 

bertze kreatura guziak baiño nobleago eta abantailatuago zeure idurira egin nauzu. Mat 270. Iauna, bedinka 

dadilla zure izen noblea. EZ Noel 78. Karitatez bethea da zure bihotz noblea. Ib. 139. Badu gure arimak 

borondate guziz noble bat. SP Phil 524 (He 532 noblea). Bada bertze amorio bat ezpaita hain noble, ez hain 

eder nola lehena. Tt Onsa 129. Hekien obrak noble errendatzeko. Gç 26. Hautsi tutzu gure etsaiak, o gerlari 

noblea. Ib. 95. Etsekoandra noblea dogu. Acto 421. Maithazale noble bat. Mst III 6, 2 (SP noblea; Ip goriak). 

Hitz nobliagorik jalk eztaite emaztiaren ahotik. Egiat 237. Gure euskaldun erriko soldadu nobleak. Echag 22. 

Izpiritu noble eta dohatsu heien sumisione osoa. Jaur 410. Sentimendu haiñ noble den hori. Gy 12. Bonaparten 

asmoak / beti lez nobleak! Azc PB 221. Naiz izan pobria, / da gizon noblia. Tx B V 148. Etxe ontako jende 

noblea, / Jaunak bedeinka dezala. Or Eus 143. Inguratu zauzkitan euskaldun nobleak, / ene bihotz xokotik ez 

daude gordeak. Xa Odol 231. v. tbn. El 69. Cb CatV 110. Brtc 78. DurPl 104. fB Ic I 16. Bordel 127. Aran SIgn 

41. Xe 191. AB AmaE 296. Moc Damu 3. Balad 99. Vill Jaink 120. 

� (Ref. a animales). � Oroit ari aizela zakur famatua, / pare gabe noblea, eta ez katua. It Fab 254. Zaldi noblia 

alderatu zaio Anjelikari. Bil 164. Bertso berriak, Izagirreko idi nobliai jarriak. EusJok II 113. Noble eldu zirian 

[idiak] / plaza orretara. Ib. 113. 

� (Uso adv.). � Noble urten dozue / plaza guztietan. EusJok II 116. Gure errege izandu ori / portatu da oso 

noble. Tx B II 87. 

�2. (Lcc, SP, Urt I 150, Ht VocGr 314, Lar, Añ, VocBN), nuble. Noble, hidalgo; noble, principal. v. AITONEN 

SEME. � Duke, konde, markes, zaldun eta berze iaun nobliak. E 57. Mundu guzia huna betor, aur noble 

onengana. (1554). Iker-2, 261. Guzizko Andre noble Ioanna Albrete, Nafarroako Regina. Lç Dedic * 5r. Gizon 

noble bat parti zedin lekhu urrun batetara. Lç Lc 19, 12 (Brunet noble; He ethorki handitakoa, TB aiturun seme, 

Dv sortze handiko, Arriand, BiblE handiki, Leon aitoren seme). Ibili zen emazte eder, noble, aberats batekin 

galdua. Ax 221 (V 147). Dabiden odol nobletik ethorri den Erregea. Gç 65. Munduan eztela hain zorthe 

dohatsurik nola noble sortzea. ES 106. Españar uts utsa, anziñakoen ta are lenbizikoen etorkia ta ondokoa ta 

beragatik nastebagea, garbiena, fiñena ta nobleena. Lar, carta a Mb 279. Mundurako gizon noblea zan batekin 

gurasoak ezkondu zuten. Cb Eg III 372. Beti noble izan dire eskaldun haur guziak. Monho 60. Salütatzen zütüt 

Kostantin / enperadore nublia. Xarlem 1424 (119-120 noble). Santa Ines jaio zan Erroman, guraso noble, 

aberats ta birtuosoak ganik. JJMg BasEsc 227. Gazte noble eta bere buruaz txit pagatu bat. Arr May 170. Ah, 

zer kasta noblia, eder, pür, ürrüxak! Xikito 11. Ango aundikiak, ango aitor-seme edo nobleak ziran batez ere 

abertzale. Ldi IL 165. Adios, bada, dama noblea. SMitx Aranz 193. O, Mantuako markes noblea! Berron Kijote 

67. v. tbn. EZ Man II 55. Harb 88. Hm 100. Ch III 54, 14. Egiat 244. Mercy 10. fB Ic I III. Hb Esk 66. Gy 184. 

Ud 141. Bv AsL 34. AB AmaE 450. Zab Gabon 94. Zby RIEV 1908, 84. Elsb Fram 180. Ip Hil 54 (67 nuble). 

Azc PB 363. Nuble: UskLiB 217. Etch 604. 

� (Ref. a cosas y lugares). � Liburu noble eta exzellent hetarik. Lç Adv *** 1v. Napol erri noblea da. Lazarraga 

(B) 1205v. Bihurtzen naiz etxera, / Franzia erresuma noble / fronteraren aldera. EZ Noel 176. Iauregi eta 

gaztelu handi, eder, noble hartako seme. Ax 6 (V 3). Leheteko etxe nobleko semea. ES 156. Azpeitiko Erri noble 

ditxazko onetan. Cb Eg III 356 (v. tbn. EBO 55). O, zeruetako erregearen alaba loriosa! Ala zure lehenbiziko 

urratsak haltoak eta nobleak baitire! Mih 13. Aspirozko erri noblean. Noe 30. Mondragoiko uri noble ta 

euskaldun garbiari. AB AmaE 282. Poloniako etxe andi, noble eta aberats bateko jatorria zan. Arr May 191. 


mende. 

1026


Badakizu naizela / biyotz noblekua. Tx B II 100. Are Aitor-etxeetan ere, etxe nobleetan alegia, sortzen baitira 

ume ergelak. Ldi IL 136. v. tbn. Harb 128. OA I. Urqz 3. Revol 113. Zab Gabon 108. Balad 60. Zerb Azk 103. 

Arti Tobera 276. � Publikatzera nua / berri noble baten. Bordel 117. 

� Askok daki etzana / aurten ain eroso, / ur noblea artzeko / kupeletan preso. JanEd I 81. Ardo nobliaz 

lagundutzen dana. Ib. II 12. 

nobleez. "Innoble" Lar. 

nobleki (SP (sin trad.), Urt II 58). � Noblemente. � Aitonen seme nobleki iauregian haziak. EZ Noel 175. Zuk 

hirur berthute prinzipal hauk pratikatu ditutzu nobleki. Harb 153. Eztu nihork deus galtzen bizarki, nobleki, 

korteski, bihotz xuxen, arrazoinezko eta erregeri dagokan bezalako batez bizitzeaz. SP Phil 385 (He 389 

nobleki). Nobleki hautaturik / suplizioen bidea. Gç 190. Ez da ahantzi behar Haranburu yauna, / zuzen eta 

nobleki yuiatzen duena. Hb Esk 152. Hartan herriko seme / hoberen zenbeiti / zor laie agertzea / jokhatuz 

nobleki. Arb Igand 45. Prokofiev-en musikak laguntzen du ikusgarria bururen buru ezin noblekiago. Herr 17-12- 

1959, 4. v. tbn. CatLav 172 (V 88). Gy 176. Bordel 160. 

noblekiro. "Hidalgamente" Lar. 

nobletasun (SP (sin trad.), Urt II 64). � Nobleza. � O, paziénzia! O, nobletasúna! LE Doc 165. 

nobletu (SP (sin trad.), Urt V 187, Lar, Añ). � Ennoblecer. � [Fedea] guzietako dá poderosa & nobletzendú 

entendamentua. LE JMSB 70. Heiekin bat egiten da manera berezi batez, nobletzen ditu, egiten ditu Jainkoaren 

haur. Jaur 198. Nahi düzü zure jinkotarzünaz nobletü eta altxatü. Ip Hil 237. Irritsak eta griñak nobletu 

ditzagun. Vill Jaink 80. 

noblexka. � Dim. de noble. � Baserritan ezta noblexka sinplerik / husu gure kontra bandoa ez demanik. Gy 

239. 

nobleza. v. noblezia. 

noblezge. "Innoble" Lar. 

noblezia (SP, Urt II 64, Lar, Añ), nobleza (Lcc). � Tr. No se documenta en el s. XX, salvo en Aresti. La forma 

nobleza es propia de la tradición meridional y noblezia de la septentrional, aunque esta última aparece tbn. en 

Lazarraga y en algunos textos vizcaínos; noblezi se encuentra en Guerrico (I 411), Arrue (May 135s), Pello 

Errota y Aresti. Hay noblizia en un texto baztanés del s. XVIII. En DFrec hay 9 ejs. de noblezia. �1. Nobleza 

(conjunto de nobles). � Gastelako noblezia. Lazarraga (B) 1205rb. Izango baita beti bezela buru / nobleza 

guztiaren anitz estimatua. (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. [Natüra] hantzen da nobleziatik eta kasta goratik 

elkhitiaz. Ip Imit III 54, 14. 

�2. + nobleza, nublezia, noblezi, noblizia. Nobleza (cualidad). � Juizioko egunean, non agertuko baita guzien 

aurrean zein den nobleza eta honra egiazkoa. Ber Trat 55. Liberalitatearen handi da kortesia, / handi 

kastitatearen halaber noblezia. EZ Man I 36. Nola baita berthutea nobleziarik handiena. Harb 457. Konsidera 

zazu herri doatsu hartako burgesen noblezia. SP Phil 58. Egiazko noblezia dagoela urre, zilhar eta ontasun 

franko izatean. ES 105. Luis izan zan prinzipe gai doatsu bat, anziñako bere gurasoetatik noblezia ta ondasun 

andiak zituena. Cb Just 11. Beren noblizia eta grandezen artean (B, s. XVIII). BOEans 252. Arbasoen noblezia 

eta poeten fama / karga dire ez badute hirurgarren... fortuna! Monho 68. Jaungoikoak emon arren gizonari esan 

dan nobleza altuba [...]. fB Ic I 16. Berthütia denian nubleziareki, / hura düzü ürhia diamantereki. Etch 568. D. 

Diego de Lazcano euskaldunen noblezaren gañeko saiakeraren aurkillea. Izt C 498. Kontesa batek arnegatu 

behar izan zuen bere nobleziako titulu guzier. Elsb Fram 65. Erdian etxe zahar batzuk, bat arkitetura onekoa, 

atariaren gainean noblezi ezkutu bat duena. Arti Tobera 262. v. tbn. Tt Onsa 107. Arbill 149 (III 54, 27). Gç 75. 

Ch III 54, 14. Urqz 26. msOñ 117r. Brtc 86. Egiat 171. Jaur 203. Bordel 51. AzpPr 53. Nobleza: BOEans 782 (s. 

XVIII). JJMg BasEsc 232. Aran SIgn 22. 

�3. "Nobleza, tela, nobleza" Lar. 

�4. Amabilidad, gentileza (?). � Baño lagunak izandu zuten / aiudatzeko nobleza. Tx B 35. � Lana egin 

noblezan, naiz bizi pobrezan. Tx B V 149. 

- NOBLEZIA EGIN. Hacer cortesía. � Guri egin digue bastante noblezi, / akonpañatu gaitue musika ta guzi. 

PE 114. Erri guzia orretarako / egiña dago nobleza, / komisioa nonbratu eta / kunplitu degu promesa. Ib. 20. 

- NOBLEZIAZKO. (Adnom.). � Eskuarak ongi merezitua duela nobleziazko kalitatea. ES 109. 


mende. 

1027


nobleziera. "Ennoblecimiento" Lar. 

noblezitu (Lcc, Lar). � "Noblecer, noblezidu" Lcc. "Ennoblecer" Lar. 

noblizia. v. noblezia. 

noel. � Villancico. � Eskarazko Noel eta Kanta espiritualezko liburutxo hau. EZ Noel 20. Inozenten 

masakrearen gañean noela. Ib. 73. Amak bere haurrari noelak. Gç 76. Noel horietarik zunbaitek badütie 

bardinak laphurtar noeletan. UNLilia 23. Orai argitara emaiten dütügü hamabi Noel. Ib. 2. Noela. Monho 142 

(tít.). 

no-entiendoko. � (Aplicado a los no vascoparlantes; litm. '(el) de no entiendo'). � Karabinero oek Altzako 

alkatearen lagunak itun. Gaiztoz ezagunak biak. Jakiña, no entiendo-koak. Ataño TxanKan 47. Bi no entiendoko 

ñaño oiek orren errex galduko niñutela uste al zendun? Ib. 48 (v. tbn. 49). 

nofraia, nofraie. � Naufragio. Itsasoetan ezagutza duten bertze guziek ere nofraia ezin bertzea zela uste izan 

baitzuten. Dv Telem 72. Zer preziotan nofraiatik begiratu nauk? Ib. 73. 

- NOFRAIA EGIN. Naufragar. � Nofraie egin baitute fedeari darokanean. TB 1 Tim 1, 19 (BiblE huts egin). 

Harrikatua izan naiz behin, nofraie egin dut hiruretan, iragan dut egun bat eta gau bat itsasoan. TB 2 Cor 11, 

25 (Lç naufrajio egin, He galdu izan naiz itsasoan, Dv kosta jo). 

nogandia (det.). � "Sobrescrito de carta" Lar. 

nogarroin. v. noharroin. 

nogino (-iño Añ (V) � A (s.v. no)). � Hasta dónde. � Nogiño obligeetan gaituz Iaungoikoen amudioak? Cap 

(ed. 1893), 43. Begira, bada, orain nogiño elduten dan zuen itsutasuna. Añ LoraS 118. 

noiñua (det.). � "(G-azp-goi-to), cualquier animal cuadrúpedo (voc. puer.)" A. 

noitsu. v. noiztsu. 

noix. v. noiz. 

noiz (gral.; Volt 2, SP, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, VocBN, Dv, H, Zam Voc), nos (V; Dv (V), H (V)), nox (V-germ-gip; 

Lcc, Mic 6r), noix (V-ger-oroz-m-gip, G-azp; H (V)), noz (V; Dv (V), H (V)), nuiz (BN, S; VocS 140, H 

(BN, S)). Ref.: Bon-Ond 170; A (noiz, nos, noz, nuiz); Lrq (nuiz); EI 213s; Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp 

Berg. 

� Tr. La variante suletina es nuiz, aunque hay noiz en Belapeyre e Inchauspe (en éste junto a nuiz). En textos 

vizcaínos nos y nox son las formas mejor documentadas hasta mediados del s. XIX; a partir de entonces noz y 

noiz son las variantes más frecuentes. En DFrec hay 242 ejs. de noiz y 9 de noz. �1. (Adv. interrogativo; 

empleado en frases interrogativas directas e indirectas). Cuándo. � Tr. De uso general en todas las épocas y 

dialectos. � Zuhaurk dakikezu noiz den aizina. E 205. Oi nox zenbilzen / orrinbat gatxez munduan? Lazarraga 

1199r. Atzo bardindu nax, nox dot urtea? RS 300. Noiz behar da zeiñatu? Mat 43. Meza enzuten duenak 

ezpaitaki noiz sazerdoteak akabatzen dituen konsagrazioko itzak. Ber Trat 87v. Gizon koleratuak ere eztu 

ezagutzen noiz mintzo den ongi eta noiz gaizki, noiz dohan artez eta noiz makhur. Ax 283 (V 189). Nox da ondo 

usaetea kurutze santa onegaz. Cap 23. O, noiz etorriko da gaitz horien finamendua? SP Imit III 48, 3 (Ch, Ip, Ol, 

Leon noiz, Mst nuiz). Noiz etorriko da Kristo? OA 37. Ill bearra zierto da, ta badakit; noiz, non ta nola ez dakit. 

Cb Eg II 87. Biziak eta illak juzgaetara nox egorriko da? Cb CatV 27 (16 noz). Egon ziren handik urruntxeago 

yakiteko noiz yautsiren zuten Jesusen gorphutz sakratua gurutzetik. Lg II 282. Nun lo egiten dabee ta nos 

olagizon oneek? Mg PAb 129. Noiz da ona ira edo aserretasuna? Gco II 47. Nos euki biar da damua? CatLlo 

64. Biltzekotzat bihi, noiz eta nola lanthu behar du lurrak? Dv Lab 23. Lengo batian, esango det noiz, / igandeillunabarra 

/ nere andria dantzan zebillen. Xe 268. Non, noiz eta nola ezagutu nuen Piarres Adame. Elzb PAd 1. 

Oneraño ibilli ziran Ganbelu anaiak jakin gabe noiz zan gaba eta noiz eguna, noiz goiza, noiz arratsaldia, noiz 

aste eta noiz jai. Urruz Urz 19s (cf. NOIZ... NOIZ...). Noiz eukiko dau ereti obea senar on bat artuteko? Echta 

Jos 169. Nihauk erranen deiat nuiz datekian tenoria. Const 43. Noiz artu ditu Elizakoak? Ag G 356 (v. tbn. Kr 


mende. 

1028


192). Antxiña, batek baki noz [...]. Kk Ab II 117. Ezkil-dorrean bi mutil daude / noiz agertuko begira. Or Eus 

260. Noiz degu, ba, egun ori, Ana? NEtx Antz 19. Eta? Noiz duzie partiada? Larz Iru 36. Aita! Noz joango gara 

Bilbora? Osk Kurl 128. Zer dan pekatu ta zer ez, noiz bai ta noiz ez argi ta garbi jakin nai zendukela. MAtx 

Gazt 49. Noiz den garai egokiena lerrondoak basoetan ebakitzeko. Ibiñ Virgil 75. Noiz ikusi ote da herri bat 

hoin haundi? Xa Odol 193. Udaberria noiz etorriko zai daude artzai guztiak. Uzt Sas 61. Noiz eta nola sortua 

da Sail hori? MEIG I 115. 

v. tbn. (Sólo para autores vizcaínos): AB AmaE 140 (174 noz). KIkV 102 (8 noz). Altuna 75. Enb 183 (99 noz). 

Otx 27. Laux AB 36. Bilbao IpuiB 160. SM Zirik 37. Erkiag BatB 111. BEnb NereA 69. Etxba Ibilt 467. Alzola 

Atalak 72 (71 noz). Nos: Arz 53. Oe 140. Zuzaeta 46. Añ EL 1 22 (EL 2 42 nox). fB Ic I 43. Astar II VII (90 noz). 

JJMg BasEsc 37. Zav Fab RIEV 1907, 531 (1909, 35 nox). CatBus 33 (10 nox). Azc PB 242. Noz: Ur MarIl 77. 

Itz Azald 182. Balad 197. Eguzk GizAuz 105. Akes Ipiñ 12. 

�2. (Como indefinido). Alguna vez. "(Más vale) tarde que nunca, obe da noiz, ezen ez iñoiz" Lar. "Obe da iños 

baño nos (V), obe da iñoiz baño noiz (G, AN)" Añ (s.v. tarde) � A (s.v. nos). v. noizbait. � "Nunca, ezta nox 

bere" Lcc. 

�3. (Como introductor de subordinada temporal; el verbo de la oración subordinada lleva bait- o -(e)n). "Nuiz, 

lorsque, est un néologisme très désagréable, introduit par les jeunes prédicateurs, en mal de traduire en basque 

des sermons écrits en français. Même remarque pour nun, nunti, nur, dont ils font à tort des relatifs, alors qu'ils 

sont seulement interrogatifs" Lrq. Cf. Lf Gram 232: "L'interrogatif accompagné d'un verbe au suppositif en ba- 

équivaut à un relatif indéfini; cette construction est très élégante. Noiz jinen bagira, à quelque moment que nous 

venions". v. NOIZ ERE, NOIZ ETA, NOIZ ETA ERE. � Hire Resumaren konplimendua eta perfekzionea ethor 

daiten artean, noiz hi agerturen baitaiz eure Semearen personán. Lç Ins A 3v. Ezen noiz bainaiz inpotent, 

orduan naiz botheretsu. Lç 2 Cor 12, 10 (He noiz ere bainaiz ezen flako, TB, Dv, Ol y BiblE naizenean). 

Gutienik, noiz baikare geure hitzaz orhoitzen, / orduan darokuk bizi maitea atrapatzen. EZ Man I 44. Bekhatu 

hetarik haiñitz zitzaiola barkatu / aphezaren beharrian noiz baitzen konfesatu. Ib. 55. --Nos egin bear da 

penitenzia? --Nos aginduten daben konfesoreak. Arz 53. 

�4. (Adv. relativo; con bait- o -(e)n). � Irugarren egunean, nox Sirenak eta Silviak il bear eben. Lazarraga 

1153v. Ditxoso eguna nox galdu ninzan / ain gauza andia irabazteko. Ib. (B) 1193vb. Itz hoek kantatu zituen 

aingeruak eguberriko gauean Iesu Kristo gure Iauna jaio zenean, noiz jaizi baitzen zerutik aingeru bat ematera 

berri ain ditxosoa. Ber Trat 41v. Gaztigatü izanen dira zinez khorte espiritüalian, salbü üztailla, agorrila, 

urrieta hilabetetan, noiz baitira lür lanen lehia bizigarriak. Bp I 25. Aitzindari Saintiaren sortziari, noiz hasten 

baita agertzen Jesus-Kristen argia, [...]. Bp II 113. Kantauko dodana da danen gañekua, / milla seireun ogeita 

emeretzikua, / noz itxi eban dana oso ikaratua, / Olandarren armada bildurgarrizkua. AB AmaE 98. � (Con - 

(e)nean). � An agiri ziran irakurleai egunerokoa bananduten asi baizen laster, noiz nasaien eta alaien 

egoanean, aren eper-txuntxurrak sekulako miña artu eben. Erkiag BatB 61. 

�5. (Como sust.). � Maitaliak ixanik alkartuko gara, / [...] noiz'ak itxi Jainkuan izpizko eskuban. Laux BBa 44. 

Non-elkarra ta noiza, are, / tiñel daduzkate. Ldi UO 45. Noiza ez baiña, badakit neure / izango dana... guztia. 

Gand Elorri 180. Nork sortuak dira Kanta oiek? [...] Eta noiz? Asi gaitezen "noiz" ontatik. Lek SClar 109. � 

Tiempo. v. noizaldi. � Ikas bezate ez dala iñoiz esaten noizik ez danean. Or Aitork 336. Ez dala betikide zaizun 

aldirik ez sorkaririk, bat edo bat noizaren aurretik balego ere. "Supra tempora". Ib. 336. Gomuta asko 

daukadaz, / batzuek, zaar, noizez... 'Algunos ya borrosos por el tiempo pasado'. (Interpr?). Gand Elorri 169. 

- NOIZ ARRAIO. Cuándo demonios. � Futbolerako-edo zelaia be, noiz arraio ikusi bear ete dau gurea lako uri 

batek? Erkiag Arran 17. 

- NOIZ ARTE (gral.; H), NOIZARTEO (L; Dv), NOIZ ARTEINO, NOIZ ARTINO (S; H), NOIZARTIO (L, B, 

Sal, R; H). Ref.: A; Lh; Iz R 404; Gte Erd 307. Hasta cuándo. "Ez dakit tenpesta horrek noiz arte iraunen duen 

(BN-arb), ekaitzak noiz arte segituko ote du (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 307. � Noiz arteiño egonen gara hunein 

penatuki lekhu penatu hunetan? Ax 606 (V 389). Noiz arte, Jauna [...] ez duzu yuyatzen eta mendekatzen gure 

odola lurrean bizi direnen gainean? TB Apoc 6, 10 (Dv noiz arteo, BiblE noiz arte; Lç, He noiz artean). Eztait 

nuiz artino. Etch 372. Noiz arteo nere burua egonen da makhurtua lurrera? Dv LEd 156. Noiz artio behar dut 

neuretzat atxiki? Laph 143. Zer deseo duan xakiteko noizartio dagon erri kortan. Mdg 151. Badaramate zuen 

artzaia, ez dakit noiz arte. Ill Pill 17. Noiz arte iraungo du infernuko su, min eta amorruak? Inza Azalp 117. 

Argatik, arira / usu yo dute, / alkarri galdetuz / "non" ta "noiz arte". Ldi UO 40. Noiz arte ez dugun alkar 

ikusiko galdetu diot. Txill Let 34. Kantu ta bertso aritzen ziran Jainkoak daki noiz arte. Etxde JJ 32. Noiz arte 

dezu asmoa emen egotekoa? Anab Aprika 28. Jainkoak asma noiz arte. NEtx LBB 38. Noiz arte jasango du 

irakurlearen ahoak [...] irentserazi nahi diogun ozpina? MEIG III 94. v. tbn. Hb Egia 1. HU Aurp 135. Echta 

Jos 197. Ag G 300. Laux AB 29. A Ardi 41. KIkV 79. Or Mi 64. Barb Sup 4. Otx 38. Ir YKBiz 247. Iratz 35. EA 

OlBe 106. Zait Sof 36. SMitx Aranz 82. Munita 128. Zerb Azk 84. BEnb NereA 206. Ol, Leon y BiblE Mt 17, 17. 

Berron Kijote 211. Noiz artio: SalabBN y Samper Mt 17, 17. JE Ber 27. Noiz artion: ECocin 49. Nuiz artio: Mst 

III 21, 4. Ip Mt 17, 17. Noz arte: AB AmaE 27. Enb 91. 

- NOIZ ARTEAN (Lar, Añ (+ nos a.), H). Hasta cuándo. "¿(Hasta) quando?" Lar y Añ. � Noiz artean, Iaun 

sainduá eta egiatiá, eztuk iujeatzen eta mendekatzen gure odola lurrean habitatzen diradenetarik? Lç Apoc 6, 


mende. 

1029


10 (He noiz artean; TB noiz arte). Noiz artean hunelako gogortasunean biziko gara? Harb 380. Etzenduke 

hargatik zure burua hobe estimatu behar, zeren ezpaitakizu noiz artean prestutasunean ahal zaudezken. SP Imit 

I 1, 4. Noiz artean, bada, noiz artean banidadea billatuko det? Cb Eg II 84 (Dv LEd 155 noiz artean). Noiz 

artean sutan erreko da? Brtc 128. Noiz artean duk idukiko / jainkotzat hire sabela? Monho 110. Nos artian gero 

bere, Katilina, jarraituko deutsazu dongaro egitiari gure onegitasunaz? Mg PAb 212 (VersBasc 11 noiz 

arteraño). Noiz artean? Eternidade guzian. Gco II 10. Noiz artean enzungor egingo diezu, bekataria, zure Jaun 

onak bidaltzen dizkitzun gaztiguai? AA III 464. Eztu ordean erraten zenbat denbora dudan oraino bizitzeko edo 

noiz-artean higurikiko dautan Jainkoak. Dh 211. Nos artian, Jauna, nos artian izango zara beti nigaz aserre? 

JJMg BasEsc 166. Noiz artean egongo naiz zuekin? Oteiza Lc 9, 41. Eztakit noiz artean egongo ziran autuan 

gure ezagunok. Ag Kr 194. v. tbn. EZ Eliç 303. He Mt 17, 17. Lg I 353. Or Eus 247. Nois artian: Ur MarIl 41. 

Nos artean: Añ LoraS 53. 

- NOIZ ARTEKO. a) (Adnom.). � Noiz artekoa da eritasunpetik bere burua eriak ateratze hau? Mb IArg I 318. 

Noiz arteko burruka / iasan-bear naiz ni? Or BM 42. Oraingo goibelaldi au noiz artekoa ote? Or QA 64. Noiz 

arteko saltsa izango ote degun galdezka. NEtx LBB 80. b) Hasta cuándo. � Idiki ditzatzula zere begiak; ohar 

zaitezela nora zoazen ta noiz arteko. Mb IArg I 175. Noiz arteko kentzen dio Jangoikoak bekatariari beraren 

begira zegon sulezeko ta infernuko neke guzia? Ib. 318. 

- NOIZ ARTERA. Hasta cuándo. � Ez-jakin noiz artera iraunen dautan, horrela luzaz jarraitzen badu eme 

ergel horrek! Mde HaurB 33. 

- NOIZ ARTERAINO (Lar, Añ (+ n. arteradaño, n. arteragiño; + nos a.), H). Hasta cuándo. "¿(Hasta) quando?" 

Lar y Añ. v. NOIZ ARTE. � Hala dute bada bekhatuek eta bekhatoreek ere bere arauaz bere neurria eta 

kontua zenbatetaraiño hel eta bai denbora ere noizarteraiño iraun. Ax 118 (V 78). Noiz arteraino berantzen du 

ene Iaunak etortzera? SP Imit III 21, 4 (Ch noiz arteraiño; Mst nuiz artio, Ip noiz artio, Ol noiz arte). Ez dakizu 

noiz arteraiño iraunen duzun estatu onean eta graziazkoan. Ch I 2, 4. Nos arteraño, onako zure aserre 

mugabagiak eukiko gaitu ain lotu ta makal? Mg PAb 212. Noiz arteraino jasanen zaituztet? TB Mt 17, 17 (Ur 

(G) noiz arteraño; He noiz artean, Dv noiz arteo, Ip nuiz artio, SalabBN, Samper noiz artio, Ol, Leon, BiblE 

noiz arte). Jenobeba noiz arteraño bizi izan zan seguru ez dakigu. Arr GB 146. Noz arteraño an egon zan 

Juakiñ? AB AmaE 267. Noraino joan beharko ote zuten, eta noiz arteraino? Mde HaurB 100. v. tbn. Gç 179. 

- NOIZ BAINO NOIZ (G-azp ap. Gte Erd 38). a) (En interrogativas indirectas). Cuándo; cuándo por fin. � Zure 

Glorian bakarrik pensatzen det, noiz baño noiz nere bizitza miserable au akabatuko dan zu ikusteko. Echve 

OngiB 183. Itzik egiteko almenikan gabe eta noiz baño noiz negarrak ertengo. Apaol 85. Oilloai deika goizean 

goizik / noiz baiño noiz nik entzungo. Or Eus 86. Ene gogoa / irten berria da sor-kabitik. / Kabi ertzean / aoxabal, 

orra nun dagoen / zerura naiez; / ahalatzen noiz-baiño-noiz asiko. Bordari Olerti 1960, 89. Bidean erdizerdi, 

zaldun ibiltari aiek noiz baiño noiz urbilduko zai-zai egon zan. Berron Kijote 63. b) Tarde o temprano, en 

cualquier momento. "Noiz baño noiz berri txarren bat a(d)ituko ote dugun bildurrak (G-azp)" Gte Erd 38. "Noiz 

baño noiz berri txarren bat entzungo beldurrez zeuden (V-gip, G-azp)" Ib. 219. � Aita au beti bildurrez zebilen 

noiz baño noiz azpian artu eta lertuko ote zuan bere seme orrek. JMB OC II 330 (ap. ELok 459). Otzak 

gogortuxe zun, eta noiz baño noiz an geldituko ote zan ari zan bere buruarekin. Or SCruz 48. c) "Cuanto antes" 

A. 

- NOIZ BEHIN, NOIZPEIN. De vez en cuando. v. NOIZEAN BEHIN. � Beatzekin kriskitin, / noiz-behin 

ezpaiñera. Or Eus 375. Zâto-ardoa ez berotzeko / xoko biguin egokia; / noiz-bein iturri gorde orretan / ezatu 

dute egarria. Ib. 311 (326 noizpein; Mi 118 noizpin). Orain, ordea, nire yauralkiaz gabetzeko alegiñak 

dagizkizu, noizpein Kereon-en yauralki ondoan arro-arro eseri zaiten. Zait Sof 68. Noiz bein euskaldunen izenak 

entzuten genduzan. Alzola Atalak 72. � (noiz-behingo). � Patroiak ez du gutxien eiten / neurriz keiñatzearekin, 

/ eta, batipat, biotz-emanez / noiz-beingo oiu beroekin. Or Eus 388. 

- NOIZ BEHINETAKO. "Noiz beiñetakoa, ce qui se fait, arrive de temps à autre, de loin en loin. Au zan argan 

noiz beñetako eta oi etzuen bezalako gauza bat" H. 

- NOIZEAN... BESTETAN... Ora... ora... � Goruntz begik jasota, / otoitz dagi noizean; / geldi-geldik baserrira 

/ beira dago bestetan. Jaukol Biozk 15. 

- NOIZEAN BEHIN (gral., noizen bein B; Lar, Añ (G, AN), Dv, H), NOZEAN BEIN (V; nos- Añ (V)), 

NUIZEAN BEHIN (S). Ref.: A (noizean b.; nozean b.); Lrq (nuizin behin); Etxba Eib; Elexp Berg (noiz); Gte 

Erd 231. De vez en cuando. "(De) quando en quando" Lar. "(Alguna) vez" Añ. "Noizean behin zato gure 

ikhustera" H. v. noizbehinka. � Tr. Documentado sobre todo en textos meridionales. Al Norte se encuentra en 

CatLav, Baratciart, Duhalde (99), Hiribarren (Esk 154), Inchauspe (Dial 69 nuizian b.), Duvoisin, Oxobi (178), 

Zubiri (69 noizian bein), J. Etchepare, Lafitte (in Zait Plat XV) y Etchepare de Jatsu (70). � Noizean behin 

gabetuak gauden eta pasa gaitezin zilhegi diren aisietarik eta atseginetarik. CatLav 99 (V 56). Aitaz ta Semeaz 

ta Espiritu Santu Jangoiko beraz noizean bein oroitzea. Mb IArg I 382. Noizean beñ joko onestoren batean 

dibertitzen zan. Cb Just 28. Ez noizean behin, bainan maiz nahi gatu Jesusek hazi komunione sainduan. Brtc 

231. Zelan egongo dira ixillik nosian bein berba zantarrak esatera egin dirian ezpan ta miñak? Mg CO 107. 

Noizean beñ konfesatzen eta komulgatzen zan. AA II 193. Noxian bein edo berandutik berandura. Astar II 72. 

Tximistaen antzeko argi batzuek noizean bein irteten ziran. Lard 71. On da ematea noizean bein zahi bustia bihi 


mende. 

1030


liphar batekin nahastekaturik. Dv Dial 99 (It noizik bein, Ur noizik beinian, Ip nuizik bein). Noizean behin 

gibelerat behatzen dugu. JE Ber 90. Negar, negar ere nik egin det noizean bein baño geiagotan, bildotxak 

saltzean. Lek EunD 31. Noizean behin oilar baten kukurrukua entzunen da. (Acot. escén.). Arti Tobera 263. 

Noizean bein izerdi pixka bat botatzeak ez du kalterik egiten. NEtx LBB 60. Noizian bein jetxitzen / dirade 

menditik. Lizaso in Uzt Noiz 30. Noizean behin pozbideren bat edo beste aurkitu dut. MIH 371. Noizean behin 

eskolatik piper eginaz. MEIG IX 141. 

v. tbn. Lar SAgust 10. Ub 95. Mg CC 166. Gco II 42. It Dial 69. Izt C 180. Arr May 20. Goñi 23. Urruz Zer 47. 

A Ardi 66. Alz Ram 59. Ir YKBiz 102. Ldi IL 23. Or Eus 284. Eguzk GizAuz 6 (181 nozean bein). JAIraz Bizia 

69. Munita 41. And AUzta 48. Ugalde Iltz 17. Vill Jaink 18. Izeta DirG 19. Erkiag BatB 177. Or in Gazt MusIx 

28. MAtx Gazt 56. Berron Kijote 200. Noizian bein: Moc Damu 112. Iraola 129. Noxean bein: Laux BBa 50 

(AB 14 noxian b.). Noxian bein: Otx 87. Nozian bein: AB AmaE 365. 

- NOIZEAN BEHINEAN. De vez en cuando. v. NOIZEAN BEHIN. � Sugearen antzeko zanbuluak egiten 

zituan noizean beiñean. Erkiag BatB 86. 

- NOIZEAN BEHINGO (G-azp, n. beñeko V-gip ap. Gte Erd 231; H). (Adnom.). � Gure bitoriak izaten bait 

dire gaitzak, ez konpliak, noizean behingoak eta iraupen gutitakoak. He Gudu 97. Kofradeen ta kongreganteen 

noizean beingo billerak. Mb IArg I 324. Subaren argi zabaldute ta nosian beingo illundutiaz. Mg PAb 130. Baña 

ori noizean beingoa baño ezta izaten. Ag Kr 161. Eguneroko esne jeisteak, noizean beiñgo gaztai egiteak. Ag G 

152. Gizonezkoen zurrumurrua ta noizean beingo eztulen bat entzun zeitekean. Erkiag BatB 81. v. tbn. Ldi IL 8. 

- NOIZEAN BEHINKA (AN-gip-5vill, L; noizen beinke B; n. peinka Ae). Ref.: A; A Morf 672; Gte Erd 231. 

De vez en cuando. � Noizian behinka non diren agertzerat uzten dituela gaia lehertuak. Atheka 137. Atzeerrian 

noizean beiñka / beren aldeko berriak. Otañ 128. Eguzkiak bultzakatzen ditu noizean beinka itxasaldera odei 

illunak. TAg Uzt 29. Uztaritzeko oihanean [arrano] bat edo bertze ikus omen ditake noizean behinka. Zerb Azk 

37. Etzuten zilegi babarrun eta gaztai-belarrik iaterik, ezta okelarik ere, noizean-beinka baizik. Zait Plat 53. 

Ardi sobera sarkariek noizean behinka othe mulko bat muthurrerat on dute. Larz Iru 140. Noizian beinka 

gogoratutzen / dira lengo ezagunak. Uzt Sas 137. v. tbn. ZMoso 79. Or Poem 520. Auspoa 98-99, 215. 

- NOIZEAN ETA BEHIN. De vez en cuando. � Etsai gaiztuak asiagatik / noizian ta bein tentatzen, / bere 

onduan nai gaituenak / ez du ezertan paltatzen. Auspoa 79-80-81, 78. 

- NOIZEAN NOIZ. De vez en cuando. v. NOIZEAN BEHIN. � Txoil ajolagábe dá deskuidatzendéna 

garbitzeas noizean noiz bere arima. LE Prog 106. Oroitzea noizean noiz lánen értean, bedeikátzea máia ta 

emátea graziak jaterákoan. Ib. 104. Noizean noiz, pazienziako alki artan ikustean sor eta mutuak ziranak, 

mintzatzen, ongi konfestzen. LE Urt 293. Noizean noiz, arrantzaleen / hamu tzarrek sistatzen zuten. Mde Po 57. 

- NOIZEAN NOIZEAN. De vez en cuando. v. NOIZEAN BEHIN. � Gaurik geienetan batu oi zirean Satikan 

auzoetako gazte batzuk eta eurakaz batera atso-agura banakaren batzuk bere noizean noizean bai. A BeinB 117. 

Ikustekoak izaten ziran, arrisku-aldirik ez zanean eta, noizean noizean plaza-inguruan egiten zituen ekiñaldi ta 

aprobak. Erkiag BatB 10. 

- NOIZ EDO ARREN. "Alguna vez, nos edo arren" Izt 9v. "Noz edo arren (msOch), alguna vez" A. 

- NOIZ EDO BATEAN. "Alguna vez [...] noiz edo baten (V)" A EY III 243. 

- NOIZ EDO BEHIN (nos V-ger ap. A (s.v. noz edo arren)). a) Alguna vez. v. noizbait. � Noz edo bein garatzbaltzua 

apurtu ta banatzera baletor. Eguzk GizAuz 154. Noiz edo bein, alakoren batean. Erkiag Arran 59. 

Lurraldearen mugak, bestalde, gero eta estuagoak izan dira historian zehar noiz edo behin bestela gertatu izan 

bada ere. In MEIG VI 25. b) De vez en cuando. � Arazo aztunak erabilli oi dabezan gizon gustiyak egiten 

dabena da noz-edo-bein olgeta batzuk egin. Kk Ab II 7. Elizara joaten dira noiz edo bein. TAg Uzt 36. Bakean 

itxiten dautse geienetan, baiña noiz edo bein musturrekoren batzuk be artzen dauz. Alzola Atalak 65. Nafarroa 

beherea aipatzen da noiz edo behin zenbait lekutan. MIH 384. v. tbn. Or Mi 47. 

- NOIZ EDO BEHINGO. (Adnom.). � Gizartean geienez jazo oi dana, legeak oñarritzat orixe artu daroa, nozedo-beingoa 

aintzat artu barik. Eguzk GizAuz 175. 

- NOIZ EDO BERRIZ. a) De vez en cuando. � Noiz edo berriz obeko da onelakoak [hitzak] usatzea 

euskerakoak baño. Lar, carta a Mb 279. Berorrek ere noiz edo berriz egin izan dituela nere moduko bekaturen 

batzuek. Mg CC 125. Beretzat ez zegoala baizikan lasto gogor ta noiz edo berriz esku bete arto ale. VMg 20. 

Beartua zaude, teologorik geienak erakusten duenaz, noiz edo berriz etxean gelditzera. AA III 552. b) Alguna 

vez. v. noizbait. � Izan bear degu oraziora emanak ta noiz edo berriz erorten bagera bekatu arinen baten, 

bereala bear diogu eskatu barkazioa Jesusi. Mg CC 234. Argaltasunez noiz edo berriz / baldin erortzen bagiña, 

/ lengo grazira biurtutzeko / egin pronto alegiña. Imaz Auspoa 68-69-70, 247. 

- NOIZ EDO BERTZE. Alguna vez. � Behar bada noiz edo bertze zerbait adiraz lezake. Hb Egia 42. 

- NOIZ EDO BIHAR. Alguna vez. v. noizbait. � Bazkarien bat noiz edo biar / ferira datorrenean. Auspoa 131, 

40. 

- NOIZ EDO NOIZ (V, AN-gip, BN; SP, Lar, Añ (G, AN), VocBN), NOS EDO NOS (Añ (V), Izt 9v), NOZ 

EDO NOZ (V), NOZONOZ. Ref.: A (noiz edo noiz, noz edo arren); Etxba Eib. a) Alguna vez. "Tôt ou tard" SP. 

"(Alguna) vez" Lar y Añ. "Gerthatzen dena noiz edo noiz, c'est chose qui arrive un jour ou l'autre, [...] tôt ou 

tard" H. v. noizbait. � Halako khar saindu batek eta hanbat merezimenduk izan-arazi behar zioten noiz edo 


mende. 

1031


noiz zenbeit asaldura gure sainduari. Lg II 87. Urten egizu, bada, nos edo noz oe orretati. Mg PAb 118. 

Konfesino on bategaz nos edo nos alkanzauko dabeela pekatu guztien parkazinua. Mg CO 102 (CC 127 noiz edo 

noiz). Iguzu, Jauna, grazia, nos edo nos ondu ta obetu gaitezan. Añ LoraS 82. Neure Kristinaubak, iratzartu 

gatezan nos edo nos geure lo zorrotik. Astar II 207. Zin egin zuen noiz edo noiz mendekatuko zitzaiola. Laph 

177. Ez al aut artuko / eta nos edo nos eskupetuko? Zav Fab RIEV 1909, 29 (VMg 97 noiz edo noiz). Noz edo 

noz eldu zan nai eban ordua. AB AmaE 219. [Origenistek] erran izan dute noiz edo noiz ifernuko penak 

akabatuko direla. Lap 416 (V 189). Nos edo nos autortu / zirean agurak. Azc PB 135. Ni be noiz edo noiz 

ezkondu bearko. Ag Kr 155. Noz-edo-noz jausi biar uan neure eskubetan arraio orrek! Kk Ab I 43. Nozonoz 

igarriko yoek gixonak neuk yaukodan zentzuna. Altuna 82. Noz edo noz konturatu ziran. Kk Ab II 50. Otsegiozu, 

noiz edo noiz ikusi bearra niaz ta gaur izango da. ABar Goi 68. Eldu zan noz edo noz ain luze eritxitako egun 

pozgarri ta gomutagarri ori. Akes Ipiñ 16. Nik ere noiz-edo-noiz aberatsen bizimodua probatu bear nuan. NEtx 

Antz 105. Honelako ametsen batek gainerako euskal poeten gogoak [...] noiz edo noiz nahigabetu ez dituenik 

nola esan? MIH 25s. v. tbn. Izt Po 88. Gy 52. Arr GB 91. Aran SIgn 71. Auspoa 49-50, 196. Otx 170. Zait Sof 

169. Bilbao IpuiB 263. Erkiag Arran 8. Nos edo nos: fB Olg 36. 

� (Exclam.). Por fin, al fin. � Nozonoz! Nire gauzak aintzat artzen asi dozak, itxuraz. Altuna 20. � Gizon 

zikotz-to bati yarri yakon buruan / bêbala nos edo nos ezkontzeko ordua. Zav Fab RIEV 1907, 539. 

b) (V-gip ap. Elexp Berg; Lar). De vez en cuando. "(De) quando en quando" Lar. "Noiz ero noiz juaten ga 

zinera, baiña gutxittan" Elexp Berg. v. NOIZEAN BEHIN. � Ezin beraz bizi diteke grazi hau ematen duan 

Aldareko Sakramentua noiz edo noiz artu gabe. Ub 203. Tenplanza santua iristeko konbeni da noiz edo noiz gere 

jatorduetan geien gustatzen zakun gauzaren bat uztea. Gco II 64. Jesus Haurrak eta Ama Birjinak ere, noiz edo 

noiz, behako bat emaiten diotek [Gure Herria-ri]. Barb Sup 15. Au noz edo noz etorten zan gure etxera, ta 

goizean aldegiten eban. "Algunas veces". Or Tormes 9 (SCruz 99 noiz edo noiz). Noiz edo noiz alkarrengana 

biltzen giñan senideak. Salav 25. Hori izan da, behinik-behin, Europaren izpiritua, noiz edo noiz bide horretarik 

baztertu bada ere. MEIG VIII 60. v. tbn. HU Zez 193. Inza Azalp 9. Iratz 189. Osk Kurl 106. Vill Jaink 175. 

- NOIZ EDO NOIZKOAN. "(Alguna) vez, tal cual vez, nos edo noskoan (V)" Añ. "Alguna vez, noiz edo 

noizkoan", "alguna vez, alguna ocasión, nos edo noskoan" Izt 9v. 

- NOIZ EDO NOIZKO BATEN. "Nos edo nosko baten (V; msOch), alguna vez" A (s.v. noz edo arren). "Nozedo-nozko 

baten, alguna vez (tarde, no tan pronto como era de desear). Etorri yakun Manu noz-edo-nozko baten" 

Zam Man 59. v. NOIZ-NOIZKO BATEN. � Noiz edo noizko baten agertu zan Kose Kusto. A BGuzur 111. � 

"Noz-edo-nozkoren baten, muy raras veces, muy de tarde en tarde, al año San Juan. Ardaoa? Eztot edaten nozedo-nozkore 

baten baño" Zam Man 60. � Gurasuak edo errespetozko personaren batek erregututen deutsalako, 

nos edo noskoren baten, banakaren baten naasteko dantzara juaten danak. fB Olg 127. 

- NOIZ EDO ORDU. Alguna vez. � Begi eztian begira zaude / hartu duzun senarrari, / [...] noiz edo ordu huts 

in dezake, / gertatzen dena orori. Mattin 77. 

- NOIZ ERE (S ap. Lrq; SP, Dv, H). a) (Introduciendo una oración subordinada de tiempo; con bait-). Cuando, 

en el momento en que. "Toutefois que" SP. "Noiz ere bainaiz iaikiko, au moment même où je me leverai" H. "Au 

moment précis où" Lrq. � Tr. Documentado únicamente en textos septentrionales. v. NOIZ ETA, NOIZ ETA 

ERE. � Ezen noiz-ere ianen baituzue ogi haur eta kopa haur edanen, Iaunaren herioa denunziaturen duzue. Lç 

Ins B 3r. Lehen eta bizikorik bista zaie penatzen, / noiz ere bazterrera beitute begiratzen. EZ Man I 104. Zeure 

odol preziatua isuri baitzenduen noiz ere [...] soldaduek zure gorputz sakratua azote kolpez desegin eta larrutu 

bait zuten. Mat 198. Hura, noiz ere bainendukan ohaturik minak, dut ukan neure zain. O Po 49. Noiz ere, bada, 

etsaiak halakorik ekhartzen baiterautzu gogora [...] ihardets diezezu profetaren hitz hunez: [...]. SP Imit III 58, 

1. Noiz ere meza erraiten edo enzuten baituzu, iduritu behar zaitzu [...]. SP Imit IV 2, 6. Idiak edo behiak noiz 

ere sendi baituzue hatsa labur diela, emozue beharrietan zilhaturik hellebore noir deitzen den belharra. Mong 

590. Gozo handi bat hartzen dügü nuizere mintzatzen beikira. Mst I 10, 1. Noizere ikhusiren baitzuten arka 

arriberaren gainean. Lg I 187. Priorak ber gisan bileraziko dütü ofizierak noiz ere edireiten edo jüjatzen beitü 

behar dela ororen hunagatik. Mercy 38. Nuiz ere ene emaztia beitzen / haur minetara / jun nintzan berala / 

emaginagana. AstLas 31. Noiz ere bai doa / dostatzerat / [...] duke betea / Jaunak markatu epea. Monho 140. 

Nuiz ere heltüren beita / Montabauko hiriala / hartüko die Bordale / eta Nabarra güzia. Xarlem 1503. Ene 

erresinazioneak emanen datzu ene obedientziaren eta ene errespetuaren lekhukotasuna, noiz ere ene krima 

gordeak mendekatuak izanen baitire. JesBih 450. Goizik jarria nintzen supazter xokoan, / [...] noiz ere entzun 

baitut tok tok tok leihoan. Ox 146. Lotuak gira ja biperrekilako arroltze-moletari noiz ere ohartzen baikira gure 

bi botoila Rioja hautak hustuak ditugula. JE Ber 26. Náhi bezála járriik zütiá, núiz ere anglés handí bat jin 

beitzéién aitzinéko lekhíen hártzea. Lrq Larraja RIEV 1931, 238. v. tbn. Harb 272. Hm 177. Tt Onsa 61. INav 

15. Gç 109. Ch III 30, 3. He Gudu 71. Brtc 264. Hb Esk 146. Arch Gram 22. Gy 156. Dv Lab 51. Zby RIEV 

1908, 292. Barb Leg 146. Nuiz ere: CatLan 156. CatS 55. 

� (Sin bait-). � Haren izen maitea noiz ere aituta / bihotza jartzen zaiku harro et'ausarta. Mde Pr 291. 

b) "Nuizere (S?), cuandoquiera" A. 

- NOIZ ETA (Izt 32r, H), NOS ETA (Izt 32r). a) (Introduciendo una oración subordinada de tiempo). Cuando. � 

Tr. Documentado en todos los dialectos. El verbo de la oración subordinada toma baiten los textos 


mende. 

1032


septentrionales y -(e)n en los meridionales. Al Norte se documenta hasta principios del s. XX (Barbier); al Sur el 

último ejemplo es de Mendigacha. � (Con bait-). "Noiz eta mintzatzen hasi baitzen, sitôt qu'il commença à 

parler" H. v. NOIZ ERE. � Zeure odol preziatua isuri baitzenduen noiz-eta gurutzean hilez geroz zure saihetsa 

soldadu batek dardo puntaz idekirik odola urarekin athera baitzerautzun. Mat 207. Eta hala, noiz eta uste 

baituzu heriotzea zureganik dagoela urrunenik, orduan ohi dago komunzki hurbilenik. Ax 60 (V 39). Zazpi urthe 

eta bestain beste berrogei egün indüljenzia noiz eta bisitatüren beitüie erran den Eliza. Mercy 7. Noiz eta 

konfrariako persona zonbait hil baitate, bestek orok erranen dütie zazpi psalmiak edo xapelet bat. Mercy 34. 

Nuiz eta Alfonsak / feit hura beizian ikusi / Xarlemaiñari beizeron / enbasada bat igorri. Xarlem 1514. Noiz eta 

baitziren / othuruntza gozoaren / hoberen-hoberenean, / ikharatzen dire betan. Gy 35. Noiz eta siropa erditan 

egina beita, emaitzu zure merxikak salda baten egiteko. ECocin 49. Denbora guzia obra onetan zeraman, [...] 

noiz eta aphirilaren hemeretzian, 1527an hiriko muthilak lothu baitzitzaizkon. Laph 87. Sugea bezalatsu 

akhabatuko direla yudukeria eta framazonkeria, noiz eta baitute uste izanen direla puxantenik eta orduan 

berean! Elsb Fram 178. Noiz eta heldu baitziren hiriaren erdira, erregek golkotik sartzen dio kanieta erreginari. 

Barb Leg 133. v. tbn. Harb 51. Dv LEd 11. Jnn SBi 118. Ip Hil 89. Nuiz eta: UNLilia 4. 

� (Con -(e)n). (Lar, Añ (+ nos)). "Quando, si al verbo que rige precede otra oración, noiz eta" Lar (tbn. Añ). 

"Quando Dios, después de haber vivido solo en toda una eternidad, sacó de la nada este mundo, noiz eta 

Jainkoak, ezerezetik atera zuen mundu au, betiraude guzian bakar bizitu ezkero" Lar. "Ala deritza izuak edo 

ikarak diakargun damuari, noiz eta ifernua gogoratu ta, aren bildurraz damu artzen degun Jainkoa ofendituaz. 

Ib. (s.v. atrición). � --Noiz dira horien kontra? --Noiz eta Jainkoaren edo Elizaren aginteren bat gauza grabean 

ausitzen dan. CatBurg 39. Espiritu Santua zebillen Eleizari bere argia prestatzen [...] noiz-da bat-batean 

agertzen dan munduan San Agustiñ-en argia. Lar SAgust 9. Noiz ta admititzendén Jangoikoaren legearen 

kontra, dela akziones, dela itzes. LE Bail1 222. --Noiz dire mortalak? --Noiz eta Jangoikoaren ta lagunprojimoaren 

maitetasun ta karitatearen kontra diren. Añ CatAN 57. Nos eta obeto emon bear genduan jai 

santua, orduantxe geitu doguz geure pekatuak. Añ MisE 244. Eta, noizta gutxiena uste duan iltzea, arkitzen da 

bereala ill bear dualako berriarekin. AA III 569. Andik irugarren egunean, noiz eta zirkunzisioaren oñazeak 

surik andienean zeuden. Lard 45. Noizta presentatu zabein perletikatu bat etzinik oi batian. Hual Mt 9, 2. 

� (Con -(e)nean). � Nestatia oboroagotan da ungurunetan, noiz ta, karrontek eta arrosadek eta lantxurdak 

galaraztan teinian erintziuak. Mdg 145. 

b) Cuando. � Zeñek zein garaituko zuen ibilli ziradela; noiz-eta Jainkoak ikusirikan burrukan biak, [...] 

aparterazoko zituen. Lar SAgust 6. 

c) (Con valor de relativo). � Etorriko da eguna, noiz eta Jaungoikoari ordu bete eskatuko diodan. Arr May 33. 

Mariaren Sortze edo Konzepzio garbiaren eguna iritxi zan, noiz eta kongregazioak pest hura solemnidade 

andiaz egiten zuten. Ib. 66. 

d) (Introduciendo un sintagma con valor temporal). � Kontua da egin bear dana egitea, eta ez barriketan 

jardutea, noiz eta biaramon goizean. Erkiag BatB 15. Noiz eta gure mende onetan, Jainkoa ukatzen den mende 

onetan, iñoiz bezala agertu zaigu Jainkoa bearrezkoa dela. Vill Jaink 170. � "Noiz eta orduan, à un certain 

moment" Lf Gram 238. 

e) (Introduciendo frase condicional). A no ser que. � Nere buruari galdeegiten zioat zer arraio egitera etorri 

aizen gure artera. Noiz eta sua, txinpartak, garrak eta gañerako oiu, ke, istillu, jendearen deadarra, zakurren 

zaunka ta errautsa maite ez ba dituk. Lab SuEm 198. 

- NOIZ ETA ERE (S ap. Lrq /nuizetae/; Lecl, Dv, H). a) (Introduciendo una oración subordinada de tiempo; el 

verbo de la oración subordinada toma bait-). Cuando. "Sitôt que, lorsque" Lecl. "Quand (non interrogatif)" Dv. 

v. NOIZ ERE. � Tr. Documentado en textos septentrionales. � Noiz eta ere ezagutzen baitiozue begian xuria 

duela, hartarakotx lot ezazue goiz arratsetan begia. Mong 592. Berboen konjugazinoak eta hekien ondoko 

kasuekiko komuntztadurak zein diferentak diren ikhusi duzu noiz eta ere mintzatu baitgara eskuararen 

zuhurtziaz. ES 128. Noiz eta ere zure argiak haren buruaren gaiñean distiantzen baitzuen. Ch III 50, 2. Noiz eta 

ere beraz etsaminatu baitukezu nolakoa den zu gehienik tormentatzen zaituen pasionea. He Gudu 105. --Noiz 

gira obligatü hartara? --Noiz etare egin baitügü edo düdan baigira egin dügünez konfesione gaisto bat. CatLan 

150. Ohorezki altxatua izan da noiz eta ere Jainkoak bilhaka arazi nahi izan baitu mundu guziaren 

benerazionezko opxet bat. Jaur 407. Noiz eta ere egun batez / [...] hauzo hurbilleko garratoin bat / yin 

baitzitzaioten bisita egiterat. Gy 311. Noiz eta ere fruta egosi beita, athera zazu eta utz zazu siropa 

akhabatzerat. ECocin 50. Egun batez, hola zohan bere fraide lagunarekin [...] noiz eta ere gerthatu 

baitzitzaioten nahi etzuketen ixtorioa. Jnn SBi 63. Bidea trebeskatzera zoan, noiz-eta ere gainerat ethorri 

baitzaio Brunet hendaiarraren otoa. Herr 16-1-1958, 2. Buruan bildu kolpe tzar baten ondotik hiltzerat zoan, 

[...] noiz eta ere lagunek entzun baitzuten nehork ikusten etzuen norbaitekin solasean ari. Ardoy SFran 274. v. 

tbn. Lg I 247. Mih 31. Mercy 13. AR 381. Hb Esk 37. Dv Lab 67. Laph 158. Elzb PAd 84. Lap 43 (V 24). Prop 

1885, 51. HU Aurp 139. JE Bur 37. Barb Sup 29. Ox 55. Jubilau 1926, 40 (ap. DRA). Lf Murtuts 4. 

� (Con -(e)nean). � Oi zer bihotz miñ eztut pairatzen, noiz eta ere othoitzean nagoenean eta zeruko gauzetan 

gogoa dudanean. Ch III 48, 5. 

� (Con -(e)n). � Nola dagon Jainkoa nahi bezain luzaz beha, noiz eta ere gizon batek emanen dion bere 


mende. 

1033


baitarik, bere baia! Ardoy SFran 110. 

b) (Con valor concesivo). � Askok behar bada saindutzat eta beren adiskidetzat zinerozkaten, noiz eta ere zu 

Jainkoaren etsai bat eta gizonen aldera traidore bat baizik ez baitzinen. Dv LEd 271 (Cb Eg II 153 zu 

Jainkoaren etsai ta gizonen kontra traidore bat ziñala). 

- NOIZ ETA NOLA. "Noiz ta zelan dan, según dónde y cómo sea (V). [...] Noiz ta nola, según como sea (G-to)" 

A EY III 335. 

- NOIZETIK. "(L, BN, S), depuis quand?" Lh. v. noiztik, NOIZIK. 

- NOIZETIK BEHIN (H). De vez en cuando. v. NOIZIK BEHIN. � Noizetik behin / beha zagozkigu. Mde Po 

71. 

- NOIZETIK ETA NOIZERA. De vez en cuando. v. NOIZEAN BEHIN. � Bere etxera, ordainez, noizetik eta 

noizera ekarraraz zezakela Jaun Erretor gaizoa. Barb Sup 2. 

- NOIZETIK NOIZ (BN ap. A; VocBN). "De vez en cuando" A. v. NOIZTARIK NOIZ. � Iñazio gorthean 

gelditu zen, noizetik eta noiz gerlarat bazohan osebaren lagun. Laph 3. 

- NOIZETIK NOIZERA(T) (L ap. A; SP, Dv). "De temps en temps" SP. "De vez en cuando" A. � Noizetik 

noizera behatuko duzu Iainkoa gana. SP Phil 245. Noizetik noizerat limikatzen zituzten haren zauriak. Lg II 188. 

Noizetik noizerat zenbait haiztur ere artean egiten zituelarik. Elzb PAd 56. Gorriaraz zazu maiz higituz eta 

emanez noizetik noizera ur bero guti bat ez dadin loth kasolan. ECocin 29. Horra zertako Jaikoak berritzen 

zioten noizetik-noizera Patriarkhei lehenago Adami egin zion agintz hura bera. Jnn SBi 2. Gazterik paristartua, 

noizetik noizera heldu zen Eskual Herrirat. HU Aurp 172. Bietan emanak baitzauzkigun koblak, emeki, luzatuz, 

noizetik noizera izpi bat ikharatuz boza. JE Bur 78. Nuiztarik nuizta südür phünttatik ohiltzen zin, eskü gibelaz... 

azaia. P. Xibero GAlm 1952, 49. Noizetik noizera gizonari so egiten zion. Mde HaurB 56. Bere bizigiroaren 

aldatzearekin eta noizetik-noizera sakramentutara urbiltzearekin, bere animaren pakea ta osasuna iritxi zun. 

Etxde JJ 212. v. tbn. Dh 52. Hb Esk 132 (n. noizerat). Atheka 46 (n. noizerat). Prop 1876-77, 121. Arb Igand 32. 

Barb Sup 52. 

- NOIZEZ GERO (noizezgeoz BN-ad; SP, Ht VocGr, VocBN, Dv (geroz), H), NOIZ EZKERO (V-gip, G, AN- 

5vill, L-ain; Lar, Añ, H (V, G); noiz ezkeroz Volt 6, Lar), NOS EZKERO (Añ � A (nozezkero)), NOIZAZ 

GEROZ (B, S, R-uzt), NUIZEZ GEROZ (S). Ref.: A (noizaz geroz, noiz-ezkero); Lh (noizaz geroz); Lrq (nuizezgeroz); 

EI 152; Iz ArOñ. "Depuis quand?" SP. "¿(De quando) acá?" Lar y Añ. "Noizez geroz? Atzoz geroz" Arch 

(ap. DRA). "Desde cuándo" A. "Noizezkero, eztakit noizezkero, no sé desde cuándo" Iz ArOñ. � Noizez gero ez 

garen kofesatu. CatLav 293 (V 146). Noizaz geroz da Jesü-Kristo Jinko? CatLan 36. Noiz ezkero zu onen goiz 

emen zure ardiak utzirik? It Fab 138. Orrela noiz ezkero dago? Lard 407. Noiz ezkero zaitugu zu mediku? Urruz 

Uz 53. Erran behar da nuizez geroz ezkiren kofesatü. CatS 13. Jakintsunek ez omen dakite noizez geroz 

enplegatzen den salboina. GAlm 1937, 79 (ap. DRA). Noiz ezkero ito dezake inor burni edo tupiki zorrotzak? 

MEIG II 69. v. tbn. Noiz ezkero: ABar Goi 57. Ir YKBiz 247. Lab SuEm 202. Noizaz geroz: Prop 1903, 164 (ap. 

DRA). � "Noizez gerozko" Dv (como sin. de noizdanikako). 

- NOIZEZ GEROZTIK (Urt, Lar, H; noizezkerozti AN-5vill ap. EI 152). En EI hay tbn. noizgeroztik (BN-lab) y 

nuizgerotik (BN-bard). "Noizezgeroztik hill da?" Urt Gram 522. "¿(Desde) quando? noizez geroztik?" Lar. � 

Orhoit zaite noizez geroztik hasten zaren bekhatu egiten. SP Phil 43 (He 44 zenbat denbora duen). 

- NOIZEZ GEROZTI(KA)KO (Dv (s.v. noizdanikako), H). "Noizez geroztikakoa, gerozkoa, noizezkerozkoa, de 

quelle époque, de quand datant?" H. � Noiz ezkeroztikoa duzu pinturarako joera? MEIG I 65. 

- NOIZEZKO. Duvoisin lo da como sin. de noizdanikako. 

- NOIZIK (S; noisik V-ger-m; noixik V-ger-oroz; nozik V-arr; nosik V-ger-ple-arrig-oroz; noxik V-oroz). Ref.: 

Lh; EI 152. a) "Noizik depuis quand" Lh. v. noiztik. � Noizik maite zaitudan / orain nik eztakit. Azc PB 99. b) 

De vez en cuando. v. NOIZIK BEHIN. � Ez ditezen mamitu odolki baiño lên, / noizik mordoka batzuk ditu 

ateratzen. "De vez en cuando". Or Eus 136. 

- NOIZIK BAKOITZA. De vez en cuando. v. NOIZIK BAKOITZEAN. � Noizik bakoitza begiratuaz / bere 

soñeko gonari. Auspoa 135, 130. 

- NOIZIK BAKOITZEAN. De vez en cuando. v. NOIZEAN BEHIN. � Naiz tratu txarrak artu / noizik 

bakoitzian, / dirubak konsolatu / arraia saltzian. Arrantz 26. Lau asto eme aurrian, / ta ar bat atzian, / artoburubak 

janez / noizik bakoitzian. Ud 123. Onela ibiltzen naiz / noizik bakoitzian. Auspoa 92, 93. Oraiñ bezela 

etziran / ibiltzen baltsian, / musu batzuk emanaz / noizik bakoitzian. Auspoa 93, 127. Loxintxaturik alkar / noizik 

bakoitzian. Auspoa 111, 38. v. tbn. Auspoa 79-80-81, 221. Auspoa 95-96, 195. 

- NOIZIK BEHIN (V-gip; SP, Ht VocGr, Lecl, A (que cita a Ax); nozik behin H; nosik bein Añ (V), Izt 34r). 

Ref.: Etxba Eib; Gketx Loiola (kontuak artu). "(Alguna) vez" Añ. "De vez en cuando" A. "Noizik beiñ agertzen 

da lagun-artera" Etxba Eib. � Tr. Documentado en todos los dialectos. � Atheratzen du noizik behin kanporat, 

airatzera eta iguzkiztatzera. Ax 37 (V 22). Noizik behin iokotan eta dansetan sartzen zen. SP Phil 376 (He 379 

zenbeit aldiz). Noizik behin kofesa zite intenzione hontan. Tt Onsa 173. Zeinbat dira intenzino deungiagaz egin 

dozuzan biraoak? Jauna nosikpein, banakatan. Zuzaeta 44. Barrirotuteko nosik bein. Añ LoraS 95. Hun da 

nuizik behin zahi bustiaren emaitia. Ip Dial 99 (It noizik bein). Gertatu zan gau hura guztiz epel biguña, noizik 

beñ euri beraa eta urrena aize epela egiñaz. Ud 58. Ez da txarra noizik beiñ astiñ-aldi bat gorputzari ematia 


mende. 

1034


izerdi-azirik. Sor Bar 33. Noixik-bein urreratzen yakon. Kk Ab I 42. Ardi eta bildots marrakak ezagun dira 

noizik behin. Barb Sup 51. Nekazariak noizipein begi ematen zioten eguzkiari. Or Mi 53 (Eus 274 noizik-bein). 

Noizik behin kornubierazko kantuak entzuten dira irratian. Mde Pr 263. Noxipein errauts azpijan neure gogoko 

diran arbijak egosi ixan deustazalako. Otx 97. Noizik bein onuntz etorritzia / oso gauza egokiya. Uzt LEG II 

120. Horrelako garbiketak [...] egin behar ditu nork bere etxean noizik behin bederen. MIH 288. Esaldi 

luzeetan, eta hitz soiletan ere bai noizik behin, azentua erraz tokialdatzen dela. MEIG VI 102. v. tbn. O Pr 653. 

Bp I 19. Ch III 30, 4. CatLav 209 (V 106). Arr GB 122 (-beñ). Zab Gabon 48. AB AmaE 410. Lap 14 (V 9). 

Echta Jos 25. JanEd II 93. Enb 162 (164 nozik-bein). Auspoa 79-80-81, 201. Auspoa 83, 85. Auspoa 60, 100. 

Auspoa 98-99, 111. JMB ELG 86. Ldi IL 25. Laux AB 33. TAg Uzt 191. EA OlBe 96. Txill Let 79. Gand Elorri 

161. Arti Ipuin 28. Vill Jaink 130. Osk Kurl 50. Lf in Casve SGrazi 8. NafEKZ 114. 

� (noizikan bein). � I, i, i, ardoak gaitu bizi / noizikan bein bai busti, / edan gabe ez utzi. JanEd II 33. Bidean 

gaindi noizkan bein [sic] arri xuri batzuk argin eskuez ongi bildrik bata berzian gañan. Garral EEs 1921, 106. 

- NOIZIK BEHINEAN (V ap. A), N. PEINEAN (Añ (nosik peinean V), Izt 34r (nosik penian)), NOIZIPENEAN 

(V-gip ap. Elexp Berg). De vez en cuando. "(De) quando en quando" Añ. "Noizipeiñiean bakarrik kantatzen die 

antxiñako kantak" Elexp Berg. � Nosik beinian piska bat emonagaz gordetan dira gatx askotatik. Ur Dial 69 (It, 

Dv noizean behin). Burua makurturik eta noizik beñean negar tantoa zeriola. Apaol 113. Balego, dino, au 

atseginau / noizik beinean munduan. Azc PB 329. Bilbora noizik beiñean joaten gara. Zam Man 59. Noizik 

beñean arrautzatxo bi / oiekin urdai-trontxua. Tx B I 69. Gaita pixka bat izaten degu / guk ere noizik beñian. 

Auspoa 60, 80. Noizik peiñian izaten ei zituen euren arteko eztabaida batzuek. SM Zirik 40. v. tbn. Echta Jos 30. 

Kk Ab II 112. Laux AB 50. Bilbao IpuiB 52. � (noizik behinetan). � Ordurik geienian / egiten du txurrut, / gero 

noizik beñetan / atzetikan purrut. JanEd I 68. Baserritar batzuek eskuakiñ arrapatzen zituztela noizikpeiñbetan. 

Urruz Iru ziri 101. Noizik beiñetan gertatzen zala / apostoluen onduan. Auspoa 105, 61. Basarria ain gauza 

ederra da / noizik beiñetan juanda. Uzt Sas 121. 

- NOIZIK BEHINERA. De vez en cuando. � Ez ete letorkigu guztiori ondo bai ondo, noizik-beiñera ume 

biurtzea? Bilbao IpuiB 10. 

- NOIZIK BEHINGO, N. BEHINEKO, N. BEHINEZKO. (Adnom.). � Noizik behingoak ere [ref. a la lectura], 

heure eginbidera / atzarturen au, manuen ereduz bizitzera. EZ Man I 9. Eliz-kanpaiak, noizik beingo dumm... 

dumm! lodi sendoan. Ag G 362. Noizik-beiñeko pausoek. Gand Elorri 77. Eguneroko ogia ta noizik beiñezko 

ardo-txurrutea. Bilbao IpuiB 115. Mozoluen baten noizik-beiñezko oiua. Ib. 106. � [Olgeetia] nosik beinako 

batzubetan naturaleziak eskatuten dabeena da. fB Olg 14. 

- NOIZIK BEHINKA (Dv). De vez en cuando. � Bada, noizik behinka zabaltzen dena, leze ikharagarri bat. Jnn 

SBi 56. Elkherretaratzen ziren oraino, noizik-behinka, plaza batzuetan. Ib. 90. Noizik-beinka zure idazki ederren 

bat gureganñotu oi da. Ldi IL 88. Noizik beinka ona da / aldatzia erriz. Uzt Sas 357. v. tbn. Prop 1894, 128 (ap. 

DRA). Ir YKBiz 20. Or Eus 300. Lf ELit 128. Berron Kijote 86. 

- NOIZIK BEHINKI. De vez en cuando. � Gañera obligaturik gaude akto fedezkoak egitea noizikan bainki 

(Larrainzar, 1905). FLV 1988, 273. 

- NOIZIK ETA BEHIN. De vez en cuando. � Noizik eta beiñ kargu / artu daneri. Auspoa 120-21-22, 84. Gaua 

txit illuna baitzegon eta noizik eta bein euria zaparka egiten baitzun. Etxde JJ 152. Noizik eta bein Mayik bialdu 

oi zizkion pakete batzuk janariakin. Ib. 183. Noizik eta bein, Donostiako trena iristen zanean [...]. Loidi 15. 

Noizik eta bein kankatekoak / sentituarren buruan. Basarri Auspoa 55, 112. 

- NOIZIK NOIZ. "(V-arr), de vez en cuando" A. 

- NOIZIK NOIZEAN. "(De) quando en quando, (V) nosik nosean" Añ. 

- NOIZIK NOIZERA. a) (Construcción interrogativa). Cada cuánto tiempo. v. NOIZIK NORA. � Nosik nosa 

ondo izango da konfesetia? Mg CO 288 (CC 191 noizik noizera). Osasun onean dagozanak nozik nozera artu 

bear dabe gure Jauna? Itz Azald 162. Noizik noizera konfesau biar gara obligaziñoz edo premiñaz? 

Canala Jesukristo 40 (ap. DRA). v. tbn. Añ LoraS 37. b) (V-m ap. A). "De vez en cuando" A. � Noizik noizera 

amantalaz igozten ebazan beren begi negartsu ta gorrituak. A BeinB 39. Kristinauak egunoro aratu eta aztertu 

bear dau bere barrua [...] eta nozik nozera egin bear dau azterren arduratsoago eta geldirago bat. Itz Azald 

139. Onek koplok, noizik-noizera abesauten ebazan Txomiñek. Echta Jos 195 (v. tbn. 307). Noizik noizera 

besteei batzar-dei egiñaz. Erkiag Arran 88. Noizik noizera kanpaien otsa. BEnb NereA 76. v. tbn. AB AmaE 20 

(nozik nozera). 

- NOIZIK NORA. Cada cuanto tiempo. � Eztaukazube begiratu baño nosik nora konfesetan dirian. Astar II 

222. Ez eban izentadu Jesu Kristok nosik nora konfesadu biar zan. Ib. 218 (7 nozik nora). 

- NOIZIK HONA. "¿(Desde) quando?, nosik ona, onera?" Añ. "¿(De quando) acá?, (V) nosik ona? [...] (G, AN) 

noizik ona?" Ib. v. NOIZTIK HONA. � --Nosik ona da Jangoiko? --Eternamente, beti, bada Jangoikoak 

eztauko asierarik. Oe 57. 

- NOIZIK HONAKO. (Adnom.). � --Nosik onakoa da Jesu Kristo? --Jangoiko dan partez beti betikoa. CatLlo 

23s. Nozik onakoa da eleixe au? Akes Ipiñ 12. 

- NOIZ IZANGOKO. "Contingente, noiz izangoko (V-ger). Orko erdi oba da noiz izangoko amabi baiño, más 

vale una mitad de ahí que doce contingentes" A EY III 265. 


mende. 

1035


- NOIZKO. v. noizko. 

- NOIZ... NOIZ... (AN, L ap. A; Lar, Dv). "Quando con unos, quando con otros, siempre está riñendo, [...] noiz 

batzuekin, noiz besteakin" Lar. "Conjunción disyuntiva que equivale a 'ora, a veces'. Noiz batentzat ehun, noiz 

hirur hogoi, noiz hogoi eta hamar, cuándo cien para uno, cuándo sesenta, cuándo treinta; es decir, a veces cien, a 

veces sesenta, etc." A. � [Lehoiña] han zagoela heda-heda etzanik, noiz lo, noiz iratzarririk. Tt Onsa 67. Noiz 

itxua, noiz mutill sostorra onela mintzatzen dira: [...]. Ag G 185. Ezterenzubitik ala Urepeletik Baionaraino, 

noiz zabal, noiz hertsi, noiz herri, noiz bortu, nihoiz ez muthiri, Errobiaren harana holaxe da bidez-bide 

deramanaren begiekin. JE Ber 10. Zeiharkatuz bagoazi malda eztiari gora, noiz eguerdi alderat, noiz mendealalderat. 

Ib. 50. Egun zârrak yoan ta / berriak etorri, / gaur poz biar oñaze, / noiz burni, noiz zillar. Ldi BB 88. 

Oinutsik, arlote aundi bat iduri, edota ero baten antzera, noiz aserre, noiz eztiki, noiz irriz. Zait Plat 99. 

Bitartean, "gure" erdal egunkariak [...] hor ari zaizkigu noiz alboka, noiz xirula, noiz adarra joaz. MEIG IX 65. 

Euskal herriko izen propioak maiz agertu ohi direla noiz artikulu itxurako -a itsatsirik daramatela, noiz hori 

gabe. MEIG VII 122. 

- NOIZ-NOIZKO BATEN. Alguna vez. � Ara ta ona, batik bestera, / Basorik-baso, an ziar, / Nenbillan eta, 

noz-nozko baten, / Urirantza be, jo biar. Euzk 1931, 584. 

- NOIZ-NOLA. v. noiz-nola. 

- NOIZ ONENEAN. "Noiz onenean (V, G), a lo mejor, en la mejor ocasión" H. 

- NOIZTARIK HAS. "Noiztarik as (R-uzt), (empezando) desde cuándo" A (v. tbn. EI 152). 

- NOIZTARIK NOIZ. De vez en cuando. � Norbaitekin hitzartürik noiztarik noiz hiritik hel-erazten zeroien 

jateko amiñi bat. Const 19. Ükheneko dügü arauz zerbait kuinta / nuiztarik nuiz, betak bestiaren eretzian, / 

Jinkua othoi zagün etxek gitzan bakian. Const "Ezkuntze bat Santa Grazian" (ap. DRA). 

- NOIZTARIK NOIZTARA (S (Foix) ap. Lh), NUIZTARIK NUIZTARA (S ap. A (s.v. nuiz)), NUXTARIK 

NUXTARA (S ap. Lrq). "De temps en temps" Lrq. � Eta nola, noiztarik noiztara, [...] mariñelek baitzuten ordu 

erdi bat pausatzeko. Prop 1903, 265. Nuiztarik nuizta(ra) horra da Santa Grazira zonbait egünen igaraitera. 

Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). Gúe Larrája hegíko mintzáje zaharín, nahíxe néizkek núixtàik núixtáa heróka 

bakánt zumáit izkiribátü. Lrq Larraja RIEV 1931, 233. Kantonamentüko aphezak, algarganat biltzen zienian, 

nuiztaik-nuizta laket zien haen amiñi bat herritatzen. Herr 14-2-1957 (ap. DRA). Hanitx hun da egia 

salbagarrien entzütia, nuiztarik nuizta. Herr 25-12-1958, 3. � (nuxta-nuxta). � Urhentzian, burien aphaltzez, 

nuxta-nuxta egiten zian bezala huntzen do erretorari koblatto bat. J.B. Mazéris GH 1927, 517. 

noizaldi. � Tiempo. Cf. MIH 355: "Badu halare [Orixek Aitorkizunak-en] tempus itzultzeko ordekorik aski: 

noiz, noizaldi, noizko, aldi, orduko". � Zugan bizi baitira noizaldi ontako arrazoigabeen arrazoi betikoak. Or 

Aitork 16. Zeru-lurrak egitean ez da noizaldirik eta egunik aipatzen. Ib. 346. Bidean, tristura larua dau 

noizaldiak arnastuten. Azurm in Gand Elorri 221. 

noizbaikotu (Dv � A). � "Antiquari, devenir antique" Dv. 

noizbait (gral.; SP, Urt I 501, Añ (G, AN), VocBN, Dv, H, Zam Voc), noizbeit (L), noizpait (BN), noizpeit, 

noxbait, noxpait, nosbait (V; Añ (V), H), nozpait, nozbait, nozbeit, noizbat (H), nosbaita, nuizpai(z)t, nuzpait 

(S). Ref.: A (noizbait, noizbeit, noizpait, nosbait); Lrq (nüzpait); Etxba Eib. 

� Tr. La forma general, salvo en suletino, es noizbait. En textos vizcaínos domina nosbait; se encuentra noizbait 

en DurPl (79), Arrese Beitia, E.M. Azcue, Echeita, Eguzkitza, Erkiaga (Arran 173), Gandiaga y San Martin 

(Zirik 43)). Lazarraga emplea noxbait y (en alguna ocasión) noxpait. Hay noizbeit y noizpeit (a veces ambas 

formas en un mismo autor) en autores labortanos y bajo-navarros de los ss. XIX y XX (algunos de ellos emplean 

tbn. noizbait) y en AstLas (66). En textos suletinos se documenta nuizpait. Haraneder usa nozbait y nozbeit. Hay 

además nosbaita en Olaetxea y Zuzaeta. En DFrec hay 40 ejs. de noizbait y 9, meridionales, de noizpait. �1. 

"Alguna vez, en época indeterminada" A. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. 

� Hemen natza orzirik, noizbait gozo eritzirik, / erioak hustegabe doloroski egotzirik (1564). TAV 3.1.18. Eia 

noizpait Iainkoak urrikimendu eman diezakeenez egiaren ezagutzeko. "Quelque fois". Lç 2 Tim 2, 25 (He 

nozbeit, Dv noizbait). Egun bazaoz libertadeaz, / oi noxbait galduko dozu. Lazarraga 1173v. Huts xipiaz 

antsikabe den arima, gerora / antsikabe egiten duk noizbat handiagora. EZ Man I 17. Zeren hobeago baita 

noizbait ezen sekulan, / zuregana itzul dadin nigar eta dolutan. EZ Man II 101. Noizpait ikusi baduzu nihor 

hiltzen. "Aliquando". SP Imit I 23, 2 (Mst, Ip behinere, Ol iñoiz, Leon behin; v. tbn. SP Phil 85 noizbait). Nola 

bada nozbait zuek ere ez baitzinduten sinhesten Iainkoa baitan. He Rom 11, 30. Nos baita bearra egin lei 

domeka eta jaiegun bearrik ez egiteko esanta dagozanetan? Oe 103. Orrenbat bere neke-pena ta gurutzeren 

erdian galdu zuen noizbait Jesusek guri zigun amorea? Mb IArg I 109. Azkenik dauko obligaziñoia nosbaita 

emaztiaren konsejuba artu eta bere esana egiteko. Zuzaeta 136 (143 tbn. nosbaita). Nos bait zelatau ditut. Mg 

PAb 106 (v. tbn. CO 189). Egin zenduban nosbait aragijazko pekatu bat. Astar II 133. Infernua eta Gloria noiz 

bait akabatuko dire? CatB 74. Segur nekheen pagua noizbait badukezue. Gy 44 (151 noizpait). Noizbait gaitzen 


mende. 

1036


bat egin badizuek, hill nazazute. Arr GB 36. Bat salbatzeko noizbait gaitzgabe eta santu izatea asko ezta. Arr 

May 21. Noizpeit izanen duk emazte bat zangoaz burua lehertuko darokana. Jnn SBi 33 (8 noizbeit). Egiya; nik 

noizbait ikusi zaitut. Alz STFer 114. Noiz bait izan bear nuben suertia nik ere. Moc Damu 23. Fedea ukatu al 

ginaike nozbait? Itz Azald 19. Noizbait emoten eutsen arrain bat edo beste etxerako. Echta Jos 113. Euskaljende 

guzien arima beroak noizbeit hurrupa ditzan zeruko Jainkoak. Ox 182 (153 noizpeit). Etzuten uste gizonen 

gorputzak noizpait berriz-piztuko diranik. Ir YKBiz 392. Izan baitzen noizbait San Frututsu delako bat. Lf 

Murtuts 2. Noizpait atseden artu bear du / ainbat lan egindakoak. Basarri 77. Nik etzeukat ba orain dirurik, 

motel, eta noizbait egingo dizkiagu kontuak. Salav 35. Sekulan baño, noizbait obe (B). Inza NaEsZarr 2189. 

Noizpait esan da ikusten ez diren adarrak atzerritik sartu zitzaizkigula. MIH 387n. Errurik gabe isuri den 

odolaren egia noizpait bederen agertuko dela. MEIG IV 80. 

v. tbn. (Salvo para noizbait). Noizpait: O Po 50 (21 nozpait). Ch III 30, 6. Dh 165. Inza Azalp 146. Altuna 64. Or 

SCruz 65. Jaukol Biozk 14. Ldi IL 78. Zait Sof 129. Etxde JJ 268. Txill Let 107. Gazt MusIx 183. In Xa EzinB 

64. Noizbeit: Monho 160 (112 noizbait). MarIl 111. Hb Esk 69 (Egia 113 noizbait). Zby RIEV 1908, 206. JE Bur 

42 (Ber 23 noizbait). Iratz 15. Zerb IxtS 32 (Azk 22 noizpeit). Mattin 54. Noizpeit: HU Zez 104. Nosbait: Añ 

LoraS 31. fB Olg 17. JJMg BasEsc 177. Zav Fab RIEV 1909, 28. Ur MarIl 79. Azc PB 145 (195 noizbait, 45 

noizbat). Nozbait: AB AmaE 63 (305 noizbait). Enb 183. Eguzk GizAuz 123 (73 noizbait). Nuizpait: Mst III 47, 

3. Casve SGrazi 164. 

� En algún tiempo, en otro tiempo. � Ezen noizpait ilhunbe zineten, baina orain argi zarete gure Iaunean. Lç 

Eph 5, 8 (He noizbeit, Ker noizbait; TB lehenago, Dv lehen, Ol beñola, BiblE garai batean). Noizpait atsotitz 

hau osorik erraiten zen, bana orai ezta ihardespena baizi erraiten. O Pr 373. Apostolietan nozpait bezala, 

Espiritü Saintia egiazko arima honetan dagoa? Bp II 82 (v. tbn. 65). Hango jendeak noizbait deitzen ziren 

Kantabresak. ES 94. Nozpait hiriak ta bürgiak egin zütiana. Egiat 212. Esan zaiozu nere anyerusari, noizbait 

bezela ez baldin banau berriz maitatzen ilko naizela. Bil 111. Noizbeit, lehenago, burdinari ohartu aitzinean, 

gizonak aitz edo haitz zorrotz batzuekin urratzen zuela lurra. JE Bur 153. Gure Jainkoak bakharrik daki noizpeit 

gerthatuen berri. Ox 22. Noizpait ikazkin izana. Or Eus 37. Nik ere, noizpait siñistu izan det. Inza Azalp 35. 

Ikhusgarri zen pür Maule gañia / nozpait txüti zenin Belakenia. Xikito 11. Hitz bat bazterrerat utzi behar ote da, 

berria delakotz? Oro berri izan dire noizpeit! Zerb Azk 99. Gure erri maite onek auek sortzeko jatortasun eta 

zintzotasun izan zitun noizpait gaur baño ugariago. MAtx Gazt 61. Esaera hori ederki hedatua zegoen noizpait 

eta agian ez da oraindik arras galdua. MEIG I 223. v. tbn. Noizpait: Tt Onsa 54. 

� O, ahaide adiskide noizbat hurbillekoak. EZ Man I 122. Zabal etzatzu portale noizbait ilhunbekoak. Ib. 129. 

� (c. ap. A; Lecl). Por fin, de una vez; al final. � Beraro ar nazazu, traidorea, / edo bestela noxbait il nagizu. 

Lazarraga 1186v. Noxbait, noxbait, akorda zatez / zurea nola naxana. Ib. 1146r. Sinis ezakezu / ene egia, / 

noxpait irekazu zeure begia. Ib. (B) 1173vb. Noizbait iritsi zan Jesus Kalbarioko mendira. AA I 521. Ez dok 

enetzat obe / iges berealan / mendira egitea / zer yan billatzeko / sabel ain muritua / nosbait beteteko? Zav Fab 

RIEV 1907, 537. Irten zan, bada, noizbait gure arakiña. It Fab 44. [Dugun] frasa eder egille hori / ixil-araz 

nozpait. Gy 262. Sukharrak noizbait utzi zuen, bainan debruak ez oraino. Laph 42 (224 noizpait). Iritxi zuen 

noizbait aiyek gaiztakeri artatik atzeratzea. Aran SIgn 34. Noizbeit hasi naiz berriz ere lanean, eta egin dut 

bertze liburu bat. Jnn SBi V (15 noizpeit). Traaaa! Allegatu al gera?... Noizbait! Iraola 22. Süperiürra, 

üngürükaz, heltü zen nuzpait Haritxabaleten kanberala. Const 21. Noizbait, azkenean, atheratu zen 

hamabigarren xintximaria. Barb Sup 70 (37 noizpeit). Noizpait bete zan nere guraria. Or Tormes 89. Nozbait, 

iya ordubete geruago, agertu zan aragoetarra. Kk Ab II 177 (I 83 nozpait). Noizpeit beraz, erregea itzuli zen 

gerlatik etxera. Barb Leg 69. Geldirik! Ator!... Nerea aiz noizbait! Ldi BB 30 (IL 40 noizpait). Burua noizbait 

atera du, ta / an da guzia atzeti. Or Eus 224. Aizarnako eleiztorrean noizpait begiztatu zuenean, danak poztu 

ziran. TAg Uzt 150. Noizbait, ez nai bañan lenago, ontzia aldameneratu zuten. JAIraz Bizia 66. Noizpait, 

amarterdiak inguruan, lo artu zuan Imanolek. Ugalde Iltz 19. Noizbait begiok zabaldu ta askatu nitun mundura. 

Gand Elorri 113. Noizbait bukatu zan frente ontako sua. Salav 83. Ahulduko da haren kemena eta ixilduko da 

noizbait haren burrunda. MEIG I 145. 

v. tbn. (Salvo para noizbait). Noizpait: Tt Onsa 68. Etxde JJ 76. Noizbeit: CantIzp (ap. DRA). Noizpeit: HU Zez 

170. 

� Ai amatxo, noizbait emen zarenean! Arr GB 66. 

� Behin gogoa othoitzari emanik uste gabian egon zen berantto elizan eta nuizpaizt baizik etzen heltü apairia 

emaiten zien lekhiala. Armus 1900, 59. 

� (Con reduplicación intensiva). � Idiki itzatzu bada noizbait-noizbait, kristaua, zure begiak. AA III 349. 

Noizbait, noizbait asitzera noa [...] kristau aziai dotrina azaltzen. Ib. 399. 

� A veces, de vez en cuando. � Guziarekin ere noizpait ihardetsi du beldurrez haren ixil egoiteaz eskandalik 

gerta lekien arima flakoei. "Interdum". SP Imit III 36, 2 (Ch, Ol noizik behin, Mst zunbait orduz). 

�2. (En frases negativas). Alguna vez; nunca (sin valor negativo). � Eztukete ene penek, bada, noizbait 

mugarik? EZ Man I 100. Ezta noizpait zerbaitez eskas eztenik. SP Phil 276 (He 276 noiz beit). Noizbait egiten 

ezpazenuen zuk hau gelditzen ziñan andi ta mutur ta egilleaganako barren ta begi illunarekin. Mb IArg I 108. 

Noizbait ez erdietsiagatik eskatzen duguna, erditsiko dugu hura baño obeki dagokiguna. Ib. 335. Ez ote degu 


mende. 

1037


noizbait utzi bear nagitasun au? AA I 499. Nosbait ez dira faltako zaar tentadoriak. JJMg BasEsc 261. Mendi 

handiegia zen ez egiteko noizbait asiki eta zilho arinkeria, yelosia edo lainhotasunak. Hb Egia 7. Zer deust niri 

egun batean edo bestean, noizbait ez joanarren? Echta Jos 124. Tokirik ez da nondik ez diren noizbeit igan 

eskualdunak. Ox 178. Ez ote ditu noizpait egunak zabalduko, ba, / guganontz bere besoak? Jaukol Biozk 58. Ez 

girea, bada, noizbait etzarriko? Lf Murtuts 13. Nork ez du kanta gañera noizpait, iru damatxoren beste ura ere? 

Lek SClar 137. Odol beroak etzuen hoin urrun igorriko [...] ez balu Frantses noizbait Jainkoak osoki beretzat 

hartu. Ardoy SFran 285. � Nunca (con valor negativo). v. inoiz. � Edozeñi on egiozu / noiz bait damuko ez 

dezu. VMg 68. Iñor ezpaita noizpait zerau baño gaizkiago erabillia izango. "Nunca". Zait Sof 69. 

�3. (Uso sust.). � Poetak aldiz uzten du [...] nonbaita eta noizbaita dauzkan mundu-ezagutu hori. Mde Pr 372. 

Noizbaitaren tortura, ta ames baten kolorea, begion ur bareetan. Gand Elorri 71. 

- NOIZBAIT BADA NOIZBAIT. Alguna vez. � Noizbait bada noizbait, zerbait xoragarri behintgotz agerturen 

zaizulako esperantzak. JE Ber 10. 

- NOIZBAIT BEHAR ETA. Alguna vez, al fin. � Noizbait bear ta alakorik batean, zezena aserraturik arrabia 

bizian omen zijoakion erasotzera. Izt C 249. Noizbait bear da, ezagueran sartu ziran, gaizki-egiña aitortu zuten. 

Lard 126. Noizbait biar ta zerratu degu geren sega-apustua. EusJok II 58. Noizbait bearta, mandataria etorri 

zan. Arr GB 92. Noizbait bear ta, allegatu ziran Shanghaira. Goñi 12. Nere buruaz, noizbait bear ta, / lotsatzen 

nintzan asia. Or Eus 122. Nozpait bear ta, ustekabean, / biek dute erori gaizto. Ib. 172. 

- NOIZBAITDANIK. "Noizbait danik hasten da zure solasa, votre discours part d'une époque éloignée" Dv. � 

Erromako hitzkuntzak hartu du hain mudantza handia noizbait danik hunat, non istorioen berri dakiten 

jakinsunek ere pena baitute hekien aditzea edo konprenditzea. ES 94s. 

- NOIZBAITEKO (Sal; Dv), NOIZBAIKO (B, BN; VocBN, Dv), NOIZPAITEKO (H), NOIZBAITKO (Dv), 

NOIZBEITEKO (L), NOIZPAIKO (L, BN; H), NOIZPAIZKO (H), NOIZBAISTEKO (S), NUZPAIKO (S). 

Ref.: A (noizbaiko, noizbaisteko, noizbaiteko, noizbeiteko, noizpaiko, nuzpaiko); Lrq (nüzpaitko). a) (Adnom.). 

"Qui est de l'ancien temps. Noizbaiteko mendeetan, aux âges les plus reculés" Dv. "De los tiempos antiguos" A. 

"Antiguo" Ib. � Tr. Documentado sobre todo en la tradición suletina. Al Sur no se encuentra hasta el s. XX. � 

Eztagigüla idolarik nozpaiko paganoek eta orano haien goitia zonbaitek bezala. Bp I 83. Noizbaiteko 

enperadore eta errege batzuen imajinak. ES 97. Nuzpaiko süge zaharrak therritatüren eta khexa eraziren zütü. 

Mst III 12, 5 (Ol aspaldiko, Leon ohiko). Meditazionia noizpaizko Manna zen bezala duzu. AR 129. Hartakoz 

ere noizpaiteko batek zioan osagarria Jinkoetarik lehen zela. Egiat 184 (195 noizpaiko). Nuizpaizko denboran / 

oro bizi ginandian / bethi inikitatian. Xarlem 932 (nuzpaiko en la otra versión). Zure oinetarat aurthikitzen naiz 

noizpaitko lepratsua bezala. EucolT (ed. 1817), 40 (ap. Dv). Nuizpaiko paganuer plazak idokirik. Etch 278. 

Entzün düzie orano nuzpaitkuer erranik izan dela: eztük zina hautseko. Ip Mt 5, 33 (Lç, He, TB lehenagokoei, 

Dv, SalabBN zaharrei, Echn zagarrei, Ur (G) anziñakoai, Ol, Leon antzinekoei, BiblE aurrekoei). Ez, oraiko 

jentia girade / inkonstant eta flakü, / noiezpaiko [sic] Saintien izatia / ezin imitatzen beitügü. Mustafa (ap. DRA). 

Hiri hortako eliza noizbeikoen ikhusteak [...] gure bokazionearen grazia badirudit argitu eta suhartu darokula. 

Prop 1901, 146. Nere noizbaiteko kantak entzuten ari zaratenak! Or Mi 68. Noizpaiteko oker aztu-eziña. Zait Sof 

44. Zelan ba aintzat ez artu gure Egilleak seme ta eme, gizaki guztiongan ereindako azi ezkutuaren noizbaiteko 

ernamin-zartadak? Erkiag Arran 100. Gizaki baten irudia utzi digu, halarik ere, noizpaiteko "ilunzaleen" gisa 

argiz eta ilunbez oratua. MIH 264. [Prestakuntza] oso bestelakoa da noizpaitekoaren aldean. In MEIG VI 44. v. 

tbn. Noizbaiko: Eskual 28-2-1913, 1. Nuzpaizko: Eskual 3-1-1908 (ap. DRA). 

b) Futuro, venidero. � Ez lukete handik aitzina leheneko penaren erdia. Zeren noizbaiteko esperantzarekin 

konsola bai litezke. Ax 604 (V 388). Irabazi guziak edaritan xahutu-ta non duke geroko, noizpeiko erretretari 

buruz, orai sos emaitekorik? HU Zez 204s. 

- NOIZBAITEKOAN. Al fin. � Zabaldu zaizkit, noizbaitekoan, biotz-begiak, / noizbaitekoan upatu baidet 

maitalea. Loram 122. 

- NOIZBAITEKO BATEAN. Al fin; alguna vez. v. NOIZBAITEN. � [Asko da] nosbaitako baten sarrijago 

konpesetara, sermoetara edo elexaruz juatia. fB Ic II 178. Erantzun ere bai aek beste noizbaiteko batean, arreba 

bakarraren ilberria emanez. Mok 7. Noizbaiteko batean jan gabe bizitzen ikasi ere bai, baña... ikasi zun 

egunean bertan il omen zan. MAtx Gazt 98. Ze pasatzen tzik Klaudio, erotu iñ al aiz eo! --esan neonan nik 

noizpetteko baten (AN-gip). PPer FLV 1987, 189. � Urrin errijetati nosbaitakoren baten agertuten da alako 

joija edo margarita balijotsuba. fB Ic II 284. 

- NOIZBAITEN (V-gip), NOIZBAITEAN, NOIZPAITEAN. Ref.: Etxba Eib (noizbatten); Elexp Berg 

(noizbaitten); Gte Erd 38. Alguna vez. "Noizbatten, ez dakitt zeiñ urtetan, izanda nago aren etxian" Etxba Eib. 

� Denok bear degula, iges beste mundura noizbaiten emendik. AB AmaE 106 (319 nozbaiten). Jakiñ bear eban, 

noizbaiten, zelango arpegia eukan beretzat etorkizunak. Ag Kr 153. Noizpaitean, batzu erdi-errenka ta bestetzu 

oso narrazka, zuzendu nizkian danak sukalderuntz. Ldi IL 19. Zain eta zain, azaldu da noizbaitean arako gizona. 

Erkiag BatB 181. Aspaldian badegu / milla atsekabe, / noizbaiten auek ere / pasako dirade. Uzt Sas 256. v. tbn. 

Enb 220. Gand Elorri 124. � Joan-etorriaren noizbaitean berriz errege izango dala. "Andando los tiempos". 

Berron Kijote 142. � "Oso berandu, kostata, esan nahi du honelakoetan: Konpondu zoskuen etxeko bidia, baiña 

noizbaitten" Elexp Berg. 


mende. 

1038


- NOIZBAITEN BURUAN. Alguna vez. � Etorriko naizela ni noizbaiten buruan aren babespeko zaldun baten 

aurka euntalako burruka egitera. "Andando los tiempos". Berron Kijote 87. 

- NOIZBAITEN ERE. Alguna vez; al fin. � Matsdi andiak oi zirala noizbaten ere probinzia onetan. Izt C 148. 

Luzaro burruka alkar ezin benzutuz jardun ta ondoren, menderatu zeban noizbaten ere. Ib. 504 (250 noizpaiten 

ere). Azkenean, noizbaiten be, txalopetako gizonen arpegi baltzeran legentsuak ezagutu zirean banan banan da 

garbiro. Ag Kr 62. Noizbaiten ere Zabaletako lokarriak urratu dituzu. Ag G 286. 

- NOIZBAITERAINO (SP, Dv), NOIZPAITERAINO (SP, Dv in m.). "Quelques à certain temps" SP. � 

"Noizbaiterainoko pena, pene temporelle" SP. "Noizbaiterainoko, qui durera un long temps" Dv. 

- NOIZBAIT ERE (B ap. Izeta BHizt; SP, Urt I 501). a) Alguna vez; al fin. "Noizbait ere hobeago da ezen ez 

nihoiz ere, [...] à la fin" SP. "Noizbaitere torri de" Izeta BHizt. � Baldin zerbait maneraz noizpait-ere bide 

moldezkorik eman badakit Iankoaren borondatez. Lç Rom 1, 10. Noizbait ere ethorri da azkeneko ordua. EZ 

Man I 85 (v. tbn. 18). Eramankizun guziak arintzen ziezten, noizbait ere atsegiñetako lur gozo artan sartuko 

ziralako pozak. Lard 98. Atzenean, noizbait ere, Luzifer-en tranpa azkarrak ezaguturik, bere maisuagana korrika 

joan zan arte. Aran SIgn 50. Noizpait ere, arnas andi bat botata, esan zuan. Urruz Zer 78. Noizpait ere bearrean 

arkitu inteke. Lek EunD 17. Arkitu zuten noizbait ere poloniarrak askatasunaren bidea. Ldi IL 166. Noizbait ere 

ernaberritu baitzaizue niganako lera. Or Aitork 411 (SCruz 59 noizpait ere). Noizbait ere udaberria etorri zen. 

Izeta DirG 103. Atera bai, atera zan noizpait ere. Gazt MusIx 60. v. tbn. Gy 168. Tx B III 129. Erkiag Arran 56. 

Noizpait ere: Ldi BB 164. b) (Exclam.). ¡Por fin! � Zortziak arte ez zan kamiona etorri. Noizbait ere! Anab 

Aprika 57. 

- NOIZBAITEREN BATEAN. "Una u otra vez, en alguna ocasión, nosbaiteren baten" Izt 119r. 

- NOIZBAITEREN BURUAN (SP), NOIZPAITEREN BURUAN (SP, Dv in m.). "Au bout de quelque temps" 

SP. 

- NOIZBAITETARA. "Noizbaitetara gibelatzen du bere zorren pagatzea, il remet à une époque indéterminée le 

paiement de ses dettes" Dv. 

- NOIZBAITETIK NOIZBAITERA. De vez en cuando. v. NOIZETIK NOIZERA, NOIZEAN BEHIN. � 

Noizbatetik noizbaitera, hala nola illabethetik illabethera. SP Phil 160 (He 162 denboratik denborara). 

Konsidera zazu noizbaitetik noizbaitera zer pasionek nausitzenago duten zure ariman. Ib. 457. 

- NOIZBAITEZ. Alguna vez. � Pagoen orbelak, noizbaitez, egoiak eroan ebazan. Gand Elorri 111. 

- NOIZBAIT FINEAN. "Tandem aliquando" SP. 

- NOIZBAITIK HUNAT. "Noizbaitik hunat ez dugu ikhusi, nous ne l'avons vu depuis de longs jours" Dv. 

noizbaitikako. "Qui vient d'un temps indéterminé, immémorial. Noizbaitikakoa da horren zuzena, son droit date 

de temps immémorial" Dv. 

noizbanaka. � De vez en cuando. � Aita Santuak eztul zakar bat zeukan eta nozbanaka auts batzuk artzeko 

agindu zion. EgutAr 4-11-1964 (ap. DRA). 

noizbat. v. noizbait. 

noizbehinka, noizpeinka (B ap. Izeta BHizt2), noizpenka. � De vez en cuando. "Noizpeinke besta ederrak iten 

tugu" Izeta BHizt2. v. NOIZEAN BEHIN, noiztenka. � Gutxi dezatekenak ere saritxo bat noizpeinka irabazi 

aal dezaten. Ldi IL 149. Noizpeinka xigarroari tira. Anab Poli 18. Ez ete dira, gero, noiz-beinka, arako zaldi 

biurtu nai izan eban astotxu aren arrantzen antzekoak? Bilbao IpuiB 10. Noizbeinka, ikasle etziran entzuleak ere 

etorten ziran Platoni entzutearren. Zait Plat 23 (Sof 89 noizpeinka). Berbetadi luzeak eukiten doguz noizbeinka 

euskal-jakintzaren ganean. Alzola Atalak 73. Asia zan noiz-beinka aitarekin artzaintzan. NEtx LBB 94. Hemen 

ere badario Chaplini, noizbehinka badere, betiko gatza eta ozpina. MEIG I 185 (VIII 39 noizpehinka). En 

DFrec hay 8 ejs. de noizbehinka. v. tbn. Lf in Zait Plat XIV. Noizbeinka: TAg Uzt 69 (50 noizpenka). EG 1955 

(1-2), 3. Or QA 159 (Poem 527 noizpenka). Noizpeinka: Enb 61. Etxde JJ 100 (AlosT 40 noizpenka). Mde Pr 

268. Txill Let 63. Onaind in Gazt MusIx 153. Ibiñ Virgil 61. 

� (Con -ko, adnom). � Axuri otzanei edanarazten zien noizpenkako marrakaldi artean. Or Mi 99. Noizbeinkako 

marrakaldi luzez. TAg Uzt 153 (86 noizpeinkako, 23 noizpenkako). 

noizbeit. v. noizbait. 

noizdaino (Lar (-daño)), noizdino (Dv � A, H), noizdraino (Lar (-draño), H), noizdeino (H (s.v. noiz)), 

nosgino. � Hasta cuándo. � O, nazione sinheste gabea eta bihurriá, noizdrano finean zuekin izanen naiz? Lç 

Mt 17, 17 (TB, Ur noiz arteraino). Noizdaño [...] ibilli uste dezu orren itsu ta munduko arinkeri arrotan sartua? 

(Ps 4, 3). "Usquequo". Mb IArg I 74 (Dv noiz arteo, Ol, BiblE noiz arte). Ara hebreoarren Jainkoak zer dion: 

noizdaño nik agindua egin nai ezdezu? Lard 70. Eztago gauza ziur edo zierturik nosgino baru egin biar dan, 


mende. 

1039


irurogei urteraño ala aurrerago. Astar II 239. Noizdaño iraun lezake ludiko zorionak? TAg Uzt 311. � (Con - 

ko, adnom.). � Zer antust-gaiak aldi artan ark an zituenak! Baña noizdañokoak? Mb IArg I 65. 

noizdanik (AN-arce, L-sar, BN-lab, Ae, R-urz ap. EI 152; Lar, Añ, Dv � A, H), nozdanik (Añ � A), 

nuizdanik (S ap. EI 152), noiztanik, noiztandik (G-azp-to-bet). En EI hay además nozganik (V-ple), noiztandika 

(G-to), noiztandi (V-gip). v. noiztik. � Desde cuándo. � Nondik eta noizdanik datorren. Lar, carta a Mb 279. 

Noizdanik eta egunean edo astean zenbat bider egon oi ziñan atsegiñ artzen? AA II 140s (I 439 noiztanik). 

Fraide sainduak galdatu zioen noiz danik bizi zen mortu hartan. MarIl 76. Noizdanik gerthatzen zaio hau? HeH 

Mc 9, 20 (Dv, Leon noizdanik; Lç, He zenbat denbora du, TB zenbat du, Ol, Ker noiz ezkero, BiblE noiztik). 

Noizdanik tapizatzen duzue sukhaldea bankako billetekin? Hb Egia 20. Noiztanik ote da ez haizu bi mintzai 

ukaitea eta biak maite? HU Aurp 205. Noiz danik diren jarriak. Ox 160. Zumezko otartxoa, bazterrean utsik... / 

nozdanik, gaixoa, ez duzu lorerik? Ldi BB 74. Gure ibar-zelaietan [...] / noiztandik entzun da / olaren durunda? 

Or Eus 210 (Mi 124 noizdanik). Ongi etorria, Miren! Noizdanik etzinduztan zoritxarrez ikusten! Txill Let 49 

(135 noiztanik). Eztut igarten noizdanik aingeruaren begitarteak alde egin zuen zugandik. Arti MaldanB 216. v. 

tbn. Arb Igand 60. Iratz 116. Noiztandik: SMitx Aranz 17 (62 noiztandikan). 

- NOIZDANIK(AK)O (Dv, H), NUITZAZDANIKO. a) (Adnom.). "Datant de quel temps. Nik ezin erran 

dezaket noizdanikakoa den horien makhurra" Dv. "Noizdanikakoa da zure eritasuna? de combien de temps, de 

quand est (date) votre maladie?" H. � Frantsesa, española, anglesa noizdanikakoak diren eta zertarik eginak, 

erranen dautzute xuxen gizon argituek. Arb Igand 16. Galthegin zian [...] zaharrer maskadak nuitzazdaniko 

txostatak zien Xiberuan. J.B. Mazéris GH 1933, 309. Euskalerria, iñork noizdanikoa dan eztakigun erri au. Ldi 

IL 134. b) "Noizdaniko [aditz-lagunak]: lendanik, betidanik, egundanik [...]" EG 1957 (3-4), 99. 

noizd(e)ino. v. noizdaino. 

noizdenka. v. noiztenka. 

noizeanka (Sal ap. A). � De vez en cuando. v. noiztenka, NOIZ BEHINKA. 

noizerebait (Urt). �1. Por fin. "Aliquando, [...] noizerebait, azkenean ere, azken fiñean" Urt I 501. � Noiz-ere 

bait biur gaitezen gerengana, nere kristauak. AA III 343. Noiz-ere-bait topatu / genduen tokiya, / aduana 

zarreko / zertegi aundiya. Bil 33. Arkitu zuan noiz-ere-bait. Bv AsL 46. Igo du noiz-ere-bait Mendinuetako 

gaillurra. Mok 20. 

�2. En otro tiempo, en algún tiempo. � Bada emen noiz ere bait jaurri zarra zela erraten oi zuten. (Arizaleta, 

1602). FLV 2005, 330. 

noizerenahi. � Cuando quiera. v. noiznahi. � Egingo lukeek noiz-ere nai juramentu egia dala au guztia. AA 

III 627. � (Seguido de oración con suf. -(e)la). Cuando. � Noizerenai jan dezazula orren fruta, illko zera. AA 

III 100. 

noizerik, nozerik (V-arr ap. EI 152). � Desde cuándo. v. noiztik. 

noizetarik, nuizetaik. � Soñü egiteko behar dük nuizetaik manhazalia, / godaletaren hartzeko, aldiz, bethi 

prestik (dük) eskia. 'De temps en temps'. Etch 310. 

noizgura (Zam Voc), nosgura (Añ (V)), nozgura. � Cuando quiera. v. noiznahi. � Diruba noz-gura ta zenbatgura 

atarateko eskubidiagaz. Kk Ab I 108. 

noizka, nuxka. � De vez en cuando. v. NOIZEAN BEHIN. � Xamur, baiña ez bildurti; goxo, baiña 

sendotasunean tinko; biozti ta noizka oso jaikia. Onaind in Gazt MusIx 145. � (Con reduplicación intensiva). � 

Ezpazen üsü agertzen ere orobat erakusten zian nuxka nuxka etzela orano hilik ez eta hil-geiian. GH 1936, 504 

(ap. DRA). 

noizkin. v. 1 no. 

noizko (gral.; Lar, Añ (G), Dv, H), nozko (V), nosko (Añ (V)), nuizko (S). Ref.: A (noizko, nozko); Lrq 

(nuizko); Holmer ApuntV; Elexp Berg. �1. (En frases interrogativas directas e indirectas). Para cuándo. "¿De 

aquí a cuándo? emendik noizko?" Lar. � Noizko edo zer denboratako [...] deklaratzen zituen Kristi ethorteko 

zaizkan sufranzák. Lç 1 Petr 1, 11. Iustuki gaude heriotzera kondenatuak eta eztakigu noizko. Ax 58 (V 38). O, 


mende.


neure begiak, nosko dira negarrak? Añ EL 1 205. Begira dago Xuriko / artho axaltto bat noizko / othe zaion 

eroriko. Zby RIEV 1909, 103. Al barimadu ñolare eskribi beztad noizko akabaten dion korko lana. Mdg 151s. 

Noizko dituzte ontzako zarrak? Ag G 39. Noizko dira ba olloak? Urruz Zer 69. Noizko dirade, Aita Eternoa / 

tximistak eta arraioak / ez erretzeko an bereala / esku ain sakrilegoak? Balad 236. Egun batez aurretik / jakiten 

zuben len, / tenpestadia noizko allegatuko den. Arrantz 130. Noizko itzuliko ote zaigu mutil ori? NEtx Antz 39. 

Nozko jantziko zara, arratsalderako? Osk Kurl 189. Noizko bukatuko dizkiñagu orrela etxeko eginbearrak? 

NEtx LBB 158. Noizko bukatuko ote dituzu hiztegiaren prestalanak? MEIG I 95. v. tbn. Hb Egia 48. Iraola 84. 

ArgiDL 32. Ox 175. JE Ber 5. Or Eus 147. TAg Uzt 98. Iratz 62. SMitx Aranz 222. JEtchep 82. Uzt Sas 201. Xa 

Odol 343. Nosko: Mg PAb 201. JJMg BasEsc 181. Nozko: AB AmaE 372. 

�2. (gral.; SP, Dv, H), nozko (V), nosko, noxko. Ref.: A (noizko, nozko); Elexp Berg. (Adnom.). "De cuándo" 

A. "Noizko ogixa da au?" Elexp Berg. � Ama Birjinaren debozio au, nork daki noizkoa dan. Cb Eg III 356. 

Galdetzen dio noizkoa dan gaitza. Mg CC 145 (CO 161 nosko). Jaungoikoak beregana deitzen zitueneko ifinia 

oi zuten legezko oitura [...], nork daki, ordea, noizkoa? Izt C 241. Noxkoa da Jesukristo? CatBus 44. Nahi 

duenak yakin noizkoa ni naizen, / bila beza harrokan erroak non diren! Elzb Po 201. Ik noizkua zala uste dek 

Okendo? Iraola 99. Nork daki noizko iguzkiek apur bat horailduak harri hek ere! JE Ber 19. Gure amonak, 

kutxean, noizko oialak ditu? Or Eus 103. Alkargokeri edo sindikalismoa, nozkoa ete da? Eguzk GizAuz 85. 

Noizkoa da eta nork egina? Mde Pr 186. Noizkoa dan agur euskal-itza? Alzola Atalak 144. Direlako legeak 

noizkoak diren galdatzeak badu zentzurik. MEIG VI 161. v. tbn. Inza Azalp 41. Munita 81. Etxde JJ 63. Zerb 

Azk 15. Nozko: Akes Ipiñ 25. 

�3. (Uso sust.). v. noizaldi. � Aristotel-ek euskeraz denbora orrela esan zezaken, gure erriak derabilanez: 

Etorriko dala esan du; baiña noizkorik ez. Or EG 1955 (1-2), 25. Zuk egin baitzenun noizkoa bera, ta aldirik 

ezin iragan aldia egiña baiño len. Or Aitork 316. Iakituna ta idazlea non-naikoa ta noiz-naikoa izan arren, aren 

berri adierazterakoan ezin ixil ditzakegu aren nongotasunik eta noizkorik. Zait Plat 2. Nola erantzi guk gure 

gogaia noizko-nongoetatik Iainkoaren betieran sartzeko, Tertulianok ziñona? "Las ideas de espacio y tiempo". 

Or in Gazt MusIx 44. 

- NOIZKO ALDITAN. "Alguna vez" Izt 9v. 

- NOIZKOTZ (L ap. Lh; SP, vEys � Lh), NOIZKOZ (Arch ap. DRA). "Noizkotz? pour quand?" SP. 

noizkotsu. "(B), para cuándo, poco más o menos" A (s.v. noizko). 

noiznahi (gral.; Lar, Añ, Dv, H), nuiznahi (S), noznai, nosnai (Añ (V)). Ref.: A; Lrq (nuiz-nahi); Etxba Eib; 

Elexp Berg; Gte Erd 219. � En cualquier momento; a menudo. "Cada y cuando" Lar, Añ. "N'importe quand" H. 

"Cuando quiera" A. "Noiznahi berri txarren entzuteko beldur niz (BN-arb)" Gte Erd 219. � Tr. Documentado en 

todos los dialectos. En vizcaíno no se encuentra hasta el s. XX. En DFrec hay 10 ejs. de noiznahi. � Noiz nahi 

egiteko othoitza. Harb 232 (tít.). Grazia bethi berehala emaiten baliz, eta noiz nahi hel baledi. SP Imit IV 15, 2 

(Ch bere nahien arabera). Koskarabillo batek askotan esan duela gipuztar guziak barazkari batekin engañatzen 

zituela ta noiz nai engañatuko ere bai. Lar Cor 184. Badakit noiz nahi ta non nahi herioak hatzeman nezakela. 

Dh 121. Arimak garbirik, nuiz nahi phartitzeko mündü huntarik. Etch 654. [Gaztañarekin] bakarrik dago 

prestatua noiz nai otordua. Izt C 150. Noiz nahi andreen bilho-bukletan / banabilla ni dostetan. Gy 287. Noiznai 

etsaiari erasotzeko prest zijoazen. Lard 109. Nun nahi kanibeta / noiz nahi hil hotza. Balad 233. Hasarre 

errexa zuen Mahometek; noiz nahi su eta ozpina zarion. Hb Egia 79. Doña Iñesen semea noiz nahi juaten 

zitzaion athe xilotik barrandatzerat. Laph 72. Oren hura noiz nahi badatorkela orroit balite! HU Aurp 139. Nuiz 

nai beretako ükheiten ziana erdizkatzen zian praobekin. ArmUs 1900, 59. Noiz nai eta bat batean nabal ukaldi 

bat bezalako oñaze andi batekin asten da geienetan. FIr 170. Emen ez dia noiznai ikusten / olako erromeriyak. 

Tx B I 248. Noznai eta edozertan izan nauk i adiñeko. TAg Uzt 45. Emen noiznai dezu jende damutua, / gorputz 

illari so, belaunikatua. SMitx Aranz 143. Basarritarrak, zelan noiz nai ez dabien izaten olako aukerarik, pozik 

joten dabe kale alderutz. SM Zirik 108. Noiznai amabost bat egun edo illabete egingo ditu an elurrak. Uzt Sas 

353s. Pil-pil zeukan irudimena noiz-nai ta beti. Berron Kijote 195. Badira batzu non eta noiznahi sarri 

erabiltzen direnak. MIH 76. Eres-aide alaitik aide ilunera noiz-nahi aldatzen diren doinu horien ikutua. MEIG 

IX 137 (en colab. con NEtx). 

v. tbn. Gç 120. Cb Eg III 353. LE Kop 38. VMg 34. Gco I 394. AA III 322. Dv Lab 51. Bordel 189. JanEd 38. 

Ud 132. Bv AsL 174. Arr May 147. Zby RIEV 1908, 293. Elsb Fram 70. A BeinB 53. Arb Igand 71. Moc Damu 

23. Ag Kr 129. Iraola 73. JE Bur 177. Noe 117. Inza Azalp 47. Ox 193. Jaukol Biozk XIV. Lab EEguna 80. Barb 

Leg 132. Ldi IL 104. Or Eus 91. EA OlBe 24. Zerb Azk 47. Etxde JJ 227. Anab Poli 14. Erkiag BatB 66. Zait 

Plat 43. Basarri 190. Izeta DirG 20. Gand Elorri 90. MAtx Gazt 46. Ardoy SFran 127. NEtx LBB 39. Xa Odol 

59. Azurm HitzB 56. Nosnai: Mg CO 104. Añ LoraS 42. Noz-nai: Enb 109. Nuiz nahi: Const 42. 

� (noiz-naian). � Baserritar janzkera, pipatxoa agoan, txurruplanpliña trabenan, koplatxoa sarritan... ta begikiñua 

noiz-naian... Ez dogu makala gure Txomin Txiki! Bilbao IpuiB 31. 

� (Con subjuntivo). Cuando quiera (que). � Noiznai biz ditezela, biztu behar dutela iduri utsez ta ainzuraz ez, 


mende. 

1041


baizik izatez ta ziñez. Mb IArg 276. 

- NOIZNAHI DEN (Dv, H). En cualquier momento. � Noiz nahi den itzul ahal dezakezu moiana. EZ Man II 

150. Iainkoak prometatzen dio bere bekhatuen barkhamendua noiz nahi den, zahartzean ere, penitenzia egiten 

duenari. Ax 179 (V 121). Noiz nahi den errazu, zin zinez hura nahi duzula iduki eta begiratu. SP Phil 542 (He 

550 ordutik ordura). Pena borthitz zer nahi den / ordenatzen duzunaz, / nadin zeha noiz nahi den, / gabaz eta 

egunaz. Arg DevB 7. Noiz nahi den sokhorri detzaketzue pobreak. Lg II 218. Nik dakidana da noiz nahi den hil 

naitekela. Brtc 116. Elkharri gogo onez laguntza eginen diote noiz-nahi-den. Dv Lab 188. Noiznaiden egonen 

dela drezu eskribitako ez kanxo¸) bat, ezik anitx obro. Mdg 125. � (Con subjuntivo). Cuando quiera (que). � 

Egiazko penitenzia hura, noiz nahi den dela, heriotzeko azken orenean bada ere, salbatzeko asko sendo eta 

botheretsu dela. Ax 195 (V 131). Noiznai den maita dein, kortik oil beztad direzionia nora biar daudan 

eskribitu. Mdg 141. � "De tout temps, noiznahidenekoa" Urt Gram 53. "Noiz nahi deneko, qui est de tout temps, 

de toute heure" Dv. 

- NOIZNAHIKO (V, B ap. A; Dv, H, FSeg ap. A). (Adnom.). "Qui est de tout temps, de toute heure" Dv. "Noiz 

nahiko aldagarria, vêtement d'usage ordinaire, de tous les jours, de tous les temps" H (s.v. nahi). "Común, 

ordinario; litm., de cuandoquiera" A. � Iainkoaren serbitzatzeko okasione handiak bakhan heldu dira, baina 

xipiak noiz nahikoak dire. SP Phil 381 (He 385 noiz nahiko). Bazen bertze mirakulu bat noiz-nahikoa. Jnn (ap. 

Dv). Iakituna ta idazlea non-naikoa ta noiz-naikoa izan arren, aren berri adierazterakoan ezin ixil ditzakegu 

aren nongotasunik eta noizkorik. Zait Plat 2. "Buru-muiñak gabe gogamenik ez" egia orokarra, nunai ta 

noiznaikoa balitz bezala irakasteko. Vill Jaink 69. Hona orduko eta noiznahiko soziologia [...] aztertzeko bide 

berria. MIH 382. Bere obra dugula behar bada asmoz eta neurriz [...] euskal idazle batek, noiznahikoa den, 

sortu duen larriena. Ib. 290. v. tbn. Prop 1895, 47 (ap. DRA). � "Noiz nahiko den, noiz naiko dan, quand on 

voudra" H. 

noiznahikotasun. � Intemporalidad (cualidad de lo que puede ser de cualquier época). � Bestelakoa agertu da 

gure artean [Orixe], aspaldikoa eta noiznahikoa, eta noiznahikotasun horri eskerrak eskaini digu inoiz 

euskaldun batek euskaraz eman duen betiko Euskal herriaren irudirik beteena. MIH 294. 

noiznahirako. � Para cualquier día, para diario. � Merkiak eta galesti xamarrak atera ditugu. Merkiak 

noiznairako, galestiagoak [...] lenengo jaunartze ospatsua egiteko egunerako. ArgiDL 170. 

noiz-nola (AN, L, BN, R; Añ (+ nos V), Dv, H, A Apend), nuiznula (S; Foix ap. Lh). Ref.: A; Lh (nuiz-nula); 

Lrq (nuiznula); Gte Erd 271. �1. Según (el momento). "Conforme, según, noiz nola dan" Añ. "Suivant le 

moment. Langilea othe da? Noiz-nola" Dv. "Según sea" A. "Según y cómo" A Apend. "Noiz nola den (BN-arb)" 

Gte Erd 271. � Tr. Documentado sólo en textos septentrionales. � --Has zaite, othoi, sorho agorretarik, ezen 

hekiek ahal dira ontzeko gaitzenak. --Noiz-nola; ez bethi; ephaitza nolakoa den. Dv Lab 104. On edo gaixto, 

omen dugu hori eskualdunek. [...] Egia? Noiz nola. HU Aurp 104. Noiz nola ikusten baitituzu bekaizgorik gabe, 

irriz, bidean dabilan zure ezagunetarik bat lasterka bat-batean abiatzen, [...] bertze bat [...]. JE Bur 75. 

Gezurtia bezalako gezur-iresle guti da. Noiz nola mintzatzearen bortxaz, batean onez-on, bertzean alegia, gogoa 

nahasten zaio. Lf Murtuts 9. --Zer hartzen duk? Arnoa ala "wyisky"-a? --Noiz-nola. Zer erran nahi duk noiz 

nola? --Nork duen pagatzen. Herr 19-3-1954 (ap. DRA). Iriarte ixildu zenetik, Mattin izan da ene ardureneko 

laguna, edo kontrarioa? Noiz nola!. Xa Odol 49. Baitezpadakoa ote du [orroitmena] pertsulariak? Noiz nola. Ib. 

63. Zeren pertsuaren izariek eta kobladurez [sic] ez dituzte nola nahikoak [hitzak] hartzen ahal: noiz nola, horra 

legea. Lf ELit 93. v. tbn. Elsb Fram 142. �2. "(B, R-uzt), alternando" A. 

- NOIZ-NOLAKO. (Adnom.). � Bistan da maitaleen egoerak, sendimenduak eta erranak noiz nolakoak direla 

eta kantu batetik bertzetara arras alda ditazkela. Lf ELit 71. Iritziak, noiznolakoak izaten dira-ta, litekena da, 

gaur euskera bateratua aldezkatzen duen jaun jakintsuak (sic) arrazoi izatea. In MIH 217. 

noiz-nongo. � (Pl.). Circunstancias. � Egiñak maiz itxura bat baitu ta asmoak beste bat, eta noiz-nongoak ere 

bai. Or Aitork 69. 

noizpait. v. noizbait. 

noiztandik. v. noizdanik. 

noiztarte. � Espacio de tiempo. � Zuk batean irazaneko gaietik aren eitegabea noiz-tarterik gabe eitetu 

baitzenun. "Sine ulla temporis interpositione". Or Aitork 420. 

noizteginka. v. noiztenka. 


mende. 

1042


noizten (SP (que cita a O) � Dv; H (s.v. noiz)), nuizten (H), nusten (H (BN, S)). �1. En otro tiempo. "Jadis" 

SP. "Autrefois, au temps passé" H. � Berritzen ar' iz, Xuria, / nitan, egun guziez, / noizten begiez / egin erautan 

zauria. 'Il y a quelque temps'. O Po 24. Ezen ez deitatzekoa, / noizten, fruktu bizizkoa / Eb' amaxok ian zezana. 

Ib. 237. �2. nuxten (S ap. Lrq). "Il y a quelques jours (et non pas 'autrefois')" Lrq. � Nüxtén, Oloúko héidàn 

[...], gizún batek eakásten ziá jénte bürhezür bat. Lrq Larraja RIEV 1931, 236. 

- NOIZTENEAN (nustenean S ap. A; nuxtenean S ap. Lrq). "Hace poco tiempo" A. "Nüxtenian, nüxtenin, il y a 

quelques jours" Lrq. 

- NOIZTENEKO (H; nu(i)steneko H; nuxteneko S ap. Lrq). "Nüxteneko, de l'autre jour" Lrq. "Nusteneko gure 

erranak, nos conventions du passé" H. 

- NOIZTENEKOAN. "Nustenekuan (adv.), autrefois, en temps jadis (Pastorale Geneviève de Brabant)" H. 

noiztenka (BN-arb-baig; VocBN, Dv, H), noiztanka (BN-ciz, R), noizdenka, nuiztenka (S), noiztinka (BN; 

VocBN), noizteginka. Ref.: A (noiztanka, noiztinka, nuiztenka); Gte Erd 231. � De vez en cuando. "Par 

intervalles (de temps)" Dv. "De tarde en tarde" A. v. noizbehinka. � Aphezak noiztenka hil-otsa ematen du. Dv 

LEd 184. Erreboluzioneak ardura dire, gizon hiltzeak noiztenka. Darthayet Manuel 425 (ap. DRA). Egia da, 

noizdenka, misionest batek edo besteak, sar-jali zonbeit egin zuela hiri hartan. Prop 1881, 385 (ap. DRA). Lur 

barneko erro batzutarik bizi dire, emaztek oihanetarik ekharriz. Heiekin batean, noizteginka badute arrainki 

aphur zerbeit. Prop 1899, 173. Noiztenka bere gazte denborako lagun batek besarkatzen du. Zub 66. Platerok, 

noiztanka edateari utzi ta burua izarretaruntz goititzen du. Amez Plat 51. Heien hitz bakarrek, noiztenka, 

hausten zuten hango ixiltasuna. JEtchep 103. Besterik ezpada ikus dedin nola adimen autatu batzuk ere 

noiztenka egiatik aldendu oi diren. Vill Jaink 42. Atsegin zaizkit orban zuri aundidunak, noiztanka adarkari, 

uztarri-egari eziñak, zezen arpegikeradunak. Ibiñ Virgil 95. Behar dela jakin, noiztenka bederen, bipilki 

mintzatzen. Ardoy SFran 290. Zubikoak ere kantatu izan du gurekin noiztenka. Xa Odol 51. En DFrec hay 6 ejs. 

de noiztenka. v. tbn. Zby RIEV 1908, 87. Lap 5 (V 5). HU Aurp 214. JE Bur 164. StPierre 31. Ox 206. Larz Iru 

82. Noiztanka: A EY III 376. � (Con -ko, adnom.). "Casuel, accidentel" T-L. � Euskara ikasten ari direnen 

artean badira ustean direnak artaz mintzatzen ikasiko dutela noiztenkako liburuak direla bide. Herr 16-10-1958, 

3. 

noiztenttoan. "Nüxten et nüxtenttun, il y a quelques jours" Lrq (s.v. nüzpait). 

noizti. v. noiztik. 

noizti. v. noiztik. 

noiztik (V, G, AN, L, BN; Lar, Añ (G, AN)), noizdik (V-gip), nosti (V-ger-ple; Añ (V)), noizti (V-ger-arr, G-tonav, 

AN-araq), nostik (V-ger-arr-arrig-m-gip, noztik V-m; Añ (V)), nosdik (V-arr, nozdik V-och), nosdi (V-ger), 

nuiztik (S). Ref.: EI 151-152; Elexp Berg. � Desde cuándo. "De, juntándose a tiempo, ¿de cuándo acá?" Lar. 

Añibarro da también nosetik (V) y nosik (V). Hay también noizetik (BN-arb) en EI 152. v. NOIZIK. � Esan jira 

bira gabe [...] noiztik noiza konfesatzen zan ta beste bekatu guziak. Mg CC 160. Ta au nosti? fB Ic I 321. Ez 

dakigu nostik Jangoikuak iraasten deutsan arimia gorputzari. JJMg BasEsc 21. Eliza onen asiera, bizitza eta 

mirariak noizdik, nondik eta nola diran. Izt C 50. Nekazaritza noiztik eta zeren bidez asia dan. Ib. 230. Ez 

dakitela noiztik duen eskuarak hastapena. Elzb Po 199. Noizdik duk pekatu aberatsa izatea? Apaol 46. Nehork 

ez daki noiztik heldu den [ohidura hori]. Zub 55. Noiztik duzu eztul hori? Mde Pr 109. Noiztik da ederra, 

eriotzea? Erkiag BatB 178. Nehor gutik dakike noiztik eta nondik datorren ene pertsutako tirria eta gostua. Xa 

Odol 24. v. tbn. Echag 44. Ag AL 17. Alz Bern 77. Ox 22. TAg Uzt 193. Etxde JJ 229. Anab Poli 7. Ugalde Iltz 

61. Larz Senper 64. NEtx LBB 150. Lizaso in Uzt Noiz 82. Nostik: Astar II 197. � Gora ta gora lurrin darion / 

arnasa banaturikan / obi dontsuen zaindari zaude / Jainkoak daki noiztikan. EA EEs 1924, 246. � 

(Introduciendo frase relativa). � Egiña izan zan au milla sei eun eta amargarren urtean, noiztik onara irten izan 

dira etxe beneragarri onetatik ezin esan-ala misiolari. Izt C 506. 

- NOIZTIK ETA NORA. De vez en cuando. � Etorriko gerade / noiztik eta nora / gazta-esne zuriyak / zubei 

ekartzera (1817). Echag "Arzaigokia" (ap. DRA). 

- NOIZTIEZ GEROZ. Desde cuándo. v. NOIZEZ GEROZ. � Jainkoak daki noiztiez geroz. FIr 163. 

- NOIZTIK NORA (V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg. "¿Desde cuándo? Noiztik nora iraungo daben 

kontratuak izentau biarra dogu [...]. Noiztik nora ni zure laguna?" Etxba Eib. � Probinzia labur onen 

mugapean zenbat onzitegi, non ta nola eta noiztik nora ezagutzen diraden jakitea. Izt C 126. � [Zortzikua] 

Jaunak bakarrik daki / nostik norakua. Ur MarIl 126. 

- NOIZTI(KA)KO. (Adnom.). "Noiztiko kontuak dauzkazue esateko?" Elexp Berg. � Noiztikoa zan baña 

Malentxoganako maitetasuna? Ag G 138. Noiztikakoa ete dogu errekenta ori? Erkiag Arran 36. Iñork ere ez 


mende. 

1043


omen daki noiztikoa den eta nondik duen bere bizia watauinéwa orrek. Vill Jaink 18. Noiztikoak dira kanta polit 

onen itzak? Lek SClar 110 (122 noiztikako). Noiztikakoa da txistua? MEIG I 61. v. tbn. Noiztiko: Eguzk GizAuz 

16. Zait Sof 173. Noiztikako: NEtx Antz 107. 

- NOIZTIK HONA(RA) (Añ; n. hunat Dv). Desde cuándo. "¿(De cuándo) acá?, (G, AN) noiztik onera?" Añ. v. 

NOIZIK HONA. � Noiztik hunat, koplariak, / zarete hain miretsiak. Monho 52. Noiztik hunat axeria / da poxiñ 

haiñ berezia? Gy 186. Noiztik onara da gauza on guztiak gordeta eukitea egitekorik onena? Ag AL 120 (19 

noiztik ona). Noiztik ona senartzen dira jauregiko morroiak erregiñarekin? Ag G 142. � (Con eta intercalado). 

� Noiztik eta ona az eu olangoa, Riktrudis? Ag AL 17. 

- NOIZTIK HONAKO. (Adnom.). � Nosti onakua dau gatx ori? Mg CO 114. Lenengo enderritartekoa norena 

ta noztik onakoa ete da? Eguzk GizAuz 68. Irugarren enderritartekoa noztik onakoa ete da? Ib. 70. 

noiztsu (B), noitsu (H). Ref.: A; Izeta BHizt2. � (Forma aprox. de noiz). "Noitsu (noiz-tsu) iragana da hemen? 

quand, à peu de temps près, est-il passé ici?" H. "Cuándo, poco más o menos" A. � Laborariak aski du jakitea 

noiztsu egiten diren lanak. Dv Lab 202. Ezagun da aintzinetik noiztsu ilkhiko den. Ib. 296. Erradazue, beraz, 

noitsu bilhariak egorriko dauzkidatzuen. Prop 1911, 157 (ap. DRA). Ala ere gure Jaungoiko maite orrek berak 

aditzera eman digu egun orren aurretik zer etorri bear duan, onela igarri dezaiogun noiztsu izango dan. Inza 

Azalp 81. Nahi ginuke [...] erran noiztsu eta nolatsu fededun bilhakatu ziren. GAlm 1949, 24. v. tbn. Noitsu: 

Zerb Egutegi 1933 (ap. DRA). 

noiztxo. � Dim. de noiz. � Uda artantxe etorri zan erregiña O'Donell-ekin Euskalerrira, ta noiztxo gero? Or 

SCruz 14. 

noka (AN, L, BN, S ap. A; Lar, Añ, H). � "Tutear, [...] a la mujer nokatu, hika ta noka egon, hitzegin" Lar (v. 

tbn. Añ). "Noka, par tu et toi, à une femme" H (s.v. no). � Min egiten zion noka izketan entzuteak. A Ardi 23. 

Haurrer etzakote toka ta noka hitz egin behar (BN-ciz). A EY I 241. Gizon xehea, mintza errexa, toka eta noka 

gogotik mintzo zena haurretik ezagutu jendekin. Herr 8-11-1956, 2. Garazin bezala, noiz xuka, noiz toka, noiz 

noka. Lf Herr 7-8-1958, 4. Ardura mirailaren aintzinean dagon nexkatoa ere ez da bere buruari no-ka 

artzekotan. Othoizlari 1962, 434. 

- NOKETAN. "(Sal), tuteando a mujeres" A. "(BN), tuteo" A Morf 155. 

- NOKEZ. "(R), tuteando a mujeres" A. 

nokatu (Lar, H (s.v. no)). � "Tutear, [...] a la mujer nokatu" Lar. 

nokoka. � "Ni" eta "hi" kasailean ari direla, gau eta egun, Arabetegian, ezin elgar garhaituz, battok bertze 

biak erhautsi beharrez, "ni" eta "hi"-ren nokoka buruan ez duenak, gauza guti har dezake Iphar-Afrikako 

zeretarik. SoEg Herr 14-12-1961, 1 (DRA traduce "tuteando"). 

nokturne. � Nocturno (parte del oficio divino de maitines). � Heldu zenian iaun aphez bat lehen nokturnia 

akabaturik hilen ofizioan Ioben lekzionioaren kantatzera. Tt Onsa 91. 

noku (SP � Dv (ambos citan a Lç)), ñuku (L-ain ap. A; Dv, H), nuku (L, BN, S ap. Lh). �1. "Nokhua edo 

hebaina, zenbeit menbroz impotenta" Lç Decl a) 7v (explicación de voces no usuales en suletino). "Sorte de niais, 

lent, sans énergie" Dv. "Niais, maladroit" Lh. "Esku ñukhuak, mains qui lâchent aisement les objets. Neskato 

ñukhua, servante qui saisit mal, tient sans assurance ce qu'elle a aux mains" H. � Laguna, Detxart (pilotaria), 

beso ñukuagoa du, gure begietan ez du Behastegik bezanbat hitzemaiten. Herr 19-2-1959, 2. �2. (BN, S; -kh- 

Dv (BN, S)). Ref.: A (nokhu); Lrq (nokü). "Defecto físico" A. "Tare, défaut physique" Lrq. � Sant Anbrosik 

erraiten dü Mariak eztiala ükhen ez bekhatü orijinalaren ez bekhatü aktüalaren nokürik. Ip Hil 16. Ama Birjina 

Maria nokügabe konzebitiari. Ib. V. Nokügabe, gaixtoentako / güzia sakrifikatzen. UNLilia 18. Aita ta amek 

maithatü üskara nokü gabe heltü da gütara. Alth Bot 93 (ap. A). Borthako ttipi eta handi, batere nokürik gabe 

ekharri dütükie merkhatialat. Eskual 14-1-1910, 3. Pagano hauk halaber ez lukete nahi gorphutzeko nokhu edo 

errateko zerbeit lukeen haurrik. Prop 1912, 93 (ap. DRA). v. tbn. Gazt MusIx 139. � (-kh- VocBN, H), nuku (kh- 

H), ñuku (-kh- H). "Défaut matériel" VocBN. "Ñukhua, dim. de nukhua, nokhua. On a voulu faire un 

substantif de ce forme, et on lui donne le signification vague de défaut matériel" H. 

nokugabe. � Inmaculado. v. notagabe. � Maria Birjinaren konzepzione nokügabia. Ip Hil 13. 

nokuzu. �1. "NokhüzÜ (S; Foix), nuisible" Lh. �2. "(S; Foix), malsain, contaminé" Lh. "Noküzü, taré, gâté (S)" 

Lrq. 


mende. 

1044


nokuzutu. � "Nokhüzütü (S-saug), contracter une infirmité" Lh. � Abantalla da khanbiatzia, theiü, noküzütürik 

edo txar denian beria. Eskual 9-10-1908, 3. 

nola (V-gip, G, AN, L, BN, S; IC 442v, Volt 6, SP, Ht VocGr 341, Lar, Añ (G, AN), Lecl, VocBN, Dv, H), nula 

(BN-bard, S; Gèze, Dv (S), H (BN, S)), norla, lola (A Apend). Ref.: Bon-Ond 171; A (nola, nula); EI 214; Lrq 

(nula); Iz UrrAnz (zela), Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 251, 231, 232. � Tr. En la tradición vizcaína se 

documenta poco: en textos antiguos (RS, EgiaK, Micoleta, BBizk) y en CrIc (50), DurPl (79), Moguel (CO 245), 

Añibarro (LoraS 48), Arrese Beitia (AmaE 10) y B. Enbeita (NereA 196), textos en los que zelan es claramente 

mayoritario; es más frecuente en textos de la variedad de Guipúzcoa: así en T. Etxebarria (Ibilt 468) o San 

Martin (Zirik 74); cf. nolan en Micoleta, Capanaga, Arzadun y otros. Aunque FPrS, Belapeyre y Eguiateguy 

emplean nola (cf. un único ej. de hala nula en Bp I 41), la forma propia de la trad. suletina a partir del s. XVIII 

es nula. Hay además norla en un texto de Ulzama de 1906 (FLV 1988, 277). En DFrec hay 920 ejs. de nola. 

I (Adv.). �1. Cómo. "Cómo, preguntando" Lar y Añ. v. nolan, nolatan, zelan. � Tr. De uso general, excepto en 

textos vizcaínos. � Nola eztu lotsaturen ordu hartan munduia? E 63. Eta nola ahal nezake, baldin norbeitek 

gida ezpaneza? Lç Act 8, 31 (He, TB, Ol, IBk e IBe nola; Dv noletan, Ker zelan). Ezta munduan morroerik / 

nork desakedan "nola ago?". Lazarraga 1190r. Garratzenaz nola orhoit daite ene gogoa? EZ Man I 60. Eztu 

erraiten isur ditzatzula zeure bekhatuak olioa bezala [...]. Nola bada? [...]. Ura bezala. Ax 531s (V 342). Nola 

da han [Jesus-Kristoren] gorphutza? / Figura bat bezala? Gç 213. Kristiek nola igaraiteko die Gorozüma? Bp II 

42. Nola biziko ginen mundu hunetan? Munduak nola iraunen zuen? ES 382. Nola jakingo du zer egin? CatBurg 

13. Nula hetarik igarenen niz, minik hartü gabe? Mst III 23, 3. Nola hilen naiz? Brtc 116. Kristauak nola 

hondratzen zituen Martiri Santuak? Ub 117. Alaere nola ote daude erriak gaurko egunean? AA II 76. Nola 

kausi dezakete barneko bake gozo hura, eztutenazkero ezagutzen hartarat daraman bidea? Dh 192. Lur-lanak 

eragiten ziezteen, nola ordea?, nekerik gogorrenarekin. Lard 64. Nola berriz gainera igan naiteke? Dv LEd 64. 

Eta nola bear da barutu? Legaz 33. Baña non [hilko naiz]? Nola? Etxean? Elizan? Oiean? Bidez nabillela? Ori 

nik eztakit. Arr May 43. Nola bizi? Nola iraun aria hortan? HU Zez 65. Nola emaiten dio heriotzea bekhatu 

mortalak gure arimari? CatJauf 89. Nola dezu izena? Urruz Zer 59. Agur etxeko-andre leiala, / nola dago 

Manuela? Tx B II 134. Nola ohartu haiz bilhuzia hintzela? Zerb IxtS 10. Iauna Bera nola bilatu? Or Aitork 268. 

Fedegabeko milloika oiek / nola bilduko ditugu? Basarri 2. Nola moldatua zuen bere ehun burutako artalde 

hori? JEtchep 52. Eta nola arraio izan nezakeen? MEIG VIII 40. 

� (Lar, Añ, H). (En interrogativas indirectas). "Mira cómo, &c., begira nola, &c." Lar (v. tbn. Añ s.v. mirar). 

"Huna nola, voici comme. Eztakit nola, je ne sais comment" H. � Tr. Además de en las oraciones puramente 

interrogativas indirectas, aparece tbn., ya desde Dechepare y parece que en todas las épocas y dialectos, en las 

del tipo ikusi zuen nola zebilen kalean (= kalean zebilela), que a menudo son difíciles de distinguir de las 

primeras. Cf. Sor Bar 64, donde se juega con estos dos valores: --Jakingo du nola ezkondu dan... --Nola? Bestiak 

bezela ezkonduko zan. � Pensa ezak nola eman hari bere ordia. E 19. Munduian den gizon orok behar luke 

pensatu / Iangoikoak nola duien batbedera formatu. Ib. 11 (v. nota en la ed. de PAlt). Ezen erran ukhan 

drauzuela nola azken denboretan izanen diraden abusariak. Lç Iudae 18 (He, Dv, Ol y Ker -la). Esango dot nola 

tratadu nauzun. Lazarraga 1141r. Esan eutsaen nola emazteagaz joan zidin jardin batera. Ib. 1143v. Eztakit 

aditu duenz zeure señoriak nola atzo Parisko konseler bat beste batzuekin Endaian izatu dir[en]. (c. 1597). FLV 

1993, 463. Au da nola milla ta laureun ta irurogeita amasei urteetan [...] bizkaitarrai konfirmadu egiezan euren 

foruak (1609). ConTAV 5.2.7. Ian baño len, oroit zaite / nola bertze ortzegunean / onen artean eman zuen / 

gaisto bati ogian (Pamplona, 1609). TAV 3.1.20, 115. Ezagun dezaten nola doazen engañaturik. Ber Trat 76v. 

Ikus etzak nola diren elkharrekin nahasi. EZ Man I 9. Ekusiko dozu laster batean / nola zorretarik urten dokean. 

EgiaK 89. Galdegin zeraukaten [...] ea zer moldez edo nola garaitzen zituen haragiaren tentamenduak. Ax 368 

(V 242). Joana, badakizu nola zor naizun Zaragozako arzobispoaren erraziotatik aniz diru. (Valdizarbe, 1656). 

FLV 2004, 334. Ikusteko nola hari diren. SP Phil 98. Besa [= 'diga'] berak nola jakan / leen da gero etorri. 

BBizk 116. Aspaldian nabil nola Euskal Erriak edertu ta jasoko ditudan. Lar Cor 300. Nik badakit gaiza nula 

igaren den. Mst III 46, 3. Nola bizi den bakoitza ekustea. Mb IArg I 366. Ikhus zazu nola hari den borroka. He 

Gudu 93. Injenia lezakete noiz ta nola etorri. LE Prog 98. Ezautu eban nola amaitu jakon graziyazko bizitzia. 

Zuzaeta 47. Bainan bai [galdetzen du] nola pasatu / tugun gure egunak / eta nola gobernatu / hark eman 

ontasunak. Monho 104. Au nola gertatzen dan ezagutzeko. AA II 119. Moisesi erakutsi zion non, nola eta nork 

ofrendak eskeñi. Lard 79. Eskuetan ere urtzen zaiku nola ez dakigula. Dv Lab 187. Erraitera nuakizü nula. Ip 

Dial 31. Ama triste au Jesukristogana negarrez nola joango zan pensa dezazuke. Arr GB 82. Ez dakit nola ez 

zelan. AB AmaE 10. Huna oraino nola Jesus Jauna heldu zitzaion san Jerlaki. Jnn SBi 94. Kopetako izerdi arau 

nola den ahultzen gemena [ikasten du]. JE Bur 206. Orra nola gauzak izaten diran. Alz Ram 108. Ikusten zian 

nula zoatzan Frantziako gora beherak. Const 25. Euskerazko eguneroko periodikoa nola ta zenbatez egin 

diteken aztertu. Ldi IL 139. Etzien oraño erakutsi nola eman bear zien bere aragia yatera. Ir YKBiz 221. Hari 

zen artzain xaharra erran eta erran nola otsoek ardi hainitz ebasten zuten. Zerb Azk 39. Ez naiz aspertuko nola 

maite nindun esaten. Or Aitork 115. Eztakit nola iruditren zaizkitxun, ongi edo gaizki. ZMoso 90. Ikertu eta 


mende.


xuritu zuen hiztunak nola jokatzen duen denborari buruz. MEIG VII 101. 

� (G-azp ap. Gte Erd 232; H). Cómo así, cómo es que. "Nola ethorri zare hoin goiz?, pourquoi, comment êtesvous 

venu d'aussi bonne heure?" H. v. nolaz. � Nola diostazu horlako hitza? E 203. Eta dioste, Nola beraz 

Dabidek Spirituz deitzen du hura Iaun? Lç Mt 22, 43 (He, TB, Dv, Ur, Echn, Hual, Samper, Ol, Or nola, Ip nula; 

Ur (V) y Ker zelan, Leon nolaz, IBk e IBe nolatan). Cupido, nola dozu orrein gaxki / zeure matraz doraduok 

gobernaetan? Lazarraga 1145v. Nola andraen bildur zara, / aek baga onik ez badozu? Ib. 1175r. Aitarekin edo 

enekin / nola etzinen partitu? EZ Noel 82. Nola erori zinen, Luzifer? Ax 140 (V 92). Pozoiez beterik zaudela 

ikusi, ta nola zaude orrela? Cb Eg II 63. Nola zare oraino munduan! Nola ez othe zare Ifernuan! Brtc 248. Nola 

bada aztu ziran? Ub 38. Nola zatoz mai onetara, eztaietako soñekoa gabe? AA I 443s. --Ez da landare au 

bedorren anaia jaunak uste deban bezin bakana. --Nola ez? Izt C 163. Nola iltzen ez dira? It Dial 29 (Dv nola; 

Ip nulaz, Ur zelan). --Ez, Jauna, ez naute Zabieren ikhusiko. --Nola ez? Laph 196. Nola ez dituzte beren buruak 

ere eskaintzen? Bv AsL 39. Paulatxo nola ekarri eztek? Ag G 131. Nehork ez aditu? Ezkila?... Nola bada hori? 

Barb Sup 140. Nola ez du Jainkoak Sabelkoi tzar hori / Ifernuko laberat oraino igorri? Ox 38. Ez dakit nola 

etorri naizen. ABar Goi 24. Harritua gaude Baltzatzarrek eztularen kontra nola etzuen usuago manatzen idimihia. 

Zerb IxtS 89. Mira eittekua dala nola zu aiñ zaldun jatorra izanda ez dozun agiri maitterik. Etxba Ibilt 

481. Jauna, nola egin nazu kolorerik gabea? NEtx LBB 130. Nola pentsa dezakezu, Antonio bihotzekoa, zutaz 

ahaztu naizela? MEIG IX 98. 

� (H). (En oraciones exclamativas). � Ah! nola hemen gosetzen / gormandiza lizuna. Gç 166. O sugar 

amorezko onek nere biotza nola biguntzen duen! Cb Eg II 40. Oi! nola irakasten darotazun heien prezatzen! Mih 

56. Nola balia liteken [mement] hartaz! Dh 218. Ai eta gure bien izateak nola diren mudatuak! Dv LEd 268. Ai 

bizirik bazeunde! Nola begiratu eta jaten emango nizukean! Arr GB 64. Zein aundia egin dan Eliza ori, nola 

zabaldu dan mundu osora! Ir YKBiz 179. Nola begiratzen dion aurrak! Munita 29. Nola egin dakun iruzur! Izeta 

DirG 118. Ha zer kanta! Nola bihotza jotzen duen! Larz Iru 86. Ta nola aurrera atera dituan bere anaia txikiak! 

NEtx LBB 90. 

� (Como exclamación de incredulidad o de indignación). � Nola! Ez ilkhiko hemendik? Gç 180. Nula! 

hüllanagotik jiten lizate? Dv Dial 4 (It y Dv nola!, Ur zelan!). Nola! zer darasazu, gizona?, erraten dio aphezak. 

Hb Egia 20. Nola? Ausartuko itzake...? Alz Ram 94. Nola? I niregatik maitemindurik? Or Mi 25. v. tbn. Lg II 

288. Gy 21. HU Zez 196. A Ardi 40. 

�2. (V-gip, G-azp, B ap. Gte Erd; H). (Con -(e)n). Según. "--Berriz ethorriko zare? --Nola den, dan, [...] c'est 

selon, c'est à voir" H. "Uda nola gaten den (V-gip, G-azp, B)" Gte Erd 271. � Eta eguna luzeago edo motzago, 

nola dan, iru ordutara alda litekela [erlojua]. Munita 115. 

II (Conj.). � Tr. Su frecuencia disminuye notablemente en el s. XX, sobre todo al Sur, donde falta en los autores 

puristas o de estilo más culto. Los esritores alto-navarros y septentrionales (excepto Harizmendi, Elissamburu y 

Xalbador) lo usan con bait-, los guipuzcoanos y vizcaínos con -(e)n; hay algún ej. occidental de bait- (Iturriaga 

(Fab 237) y Beovide), y alguno de aux. sin suf. (en BBizk). 

�1. (SP, Ht VocGr, H). Ya que, como, porque. "Comme" SP. "Et comme il fait, eta nola hark egiten baitu" Ht 

VocGr 341. v. gero (3), ezkero (3). � Tr. Documentado en todas las épocas y casi todos los dialectos (en 

vizcaíno sólo algún ej. aislado). � Ene arima orduian har, othoi, zure glorian, / nola baita redemitu zure odol 

sainduiaz. E 23. Baina hark nola baitzekizkian haién pensamenduak, erran ziezén. Lç Lc 11, 17 (Dv ikhusi 

baitzituen). Nola ezpaitzuen kuidadorik iduki Elizan sarzeas. Ber Trat 111r. Iainkoaren amorioa nola baita 

neurririk gabea, hala frogak bethi emaiten derazku. Harb 289 (cf. infra (2)). Baiña nola ezpaita asko zinez 

permatzen, berriz lotara bihurtzen da. Ax 47 (V 30). Erosi gaitutzun nola, / duzun gutzaz ardura. Hm 76. Ditxa 

onak, nola baita bera itsu, hari darraizkonak itsutzen ditu. O Pr 116. Zeren nola baikira denbora oroz mortal. Tt 

Onsa 58. Nola baki Marrukok jaiten / soñua txito dulzero, / zenduzan etxizaduko. BBizk 4. Nola baikira Jesüs- 

Krist gure Jaunaren partiak [...] hoiek theiützen dütügü. Bp I 97. Eta nola jende sentikor hau bere baithan 

minberatua baitzegoen [...] kuraiozki ekhin zitzaien. ES 113. Nula hatsarre bati beitaude gaizak oro. Mst XVI. 

Nola Jesusen Aszensioa leku onetan izan zan, aren oñ sagraduen señaleak ikusi zituen. Cb Eg III 329. Nola 

Gabaon hiri handienetarik baitzen [...] othoiztu zituen [...] gabaonitarrei yazartzeko. Lg I 197. Nola dan 

ardurazko lana. Añ LoraS 48. Nola gazte aren deirik izan etzuan, sartu zan gelan. AA III 424. Nola naturalezak 

ezpaitu bere kontua kausitzen gaitzetan. Dh 69. Nula eztikhoi beniz ezinago, enintzan ezkuaz orhitzen. Ip Dial 10 

(Dv nola [...] bai naiz, It nola [...] naizen, Ur nazan legez). Bainan nola gardiak baitziren orotan, / unhatu zen 

ondoan, harrapatu zuten. Hb Esk 106. Aztarnarik nola etzuen ikusten, ezin sinistu zuen. Lard 493. Baña nola ez 

baizuen sosik, etziokaten eman nai izan ontzian tokirik. Bv AsL 105. Nola aski hotz ari baitzen, yende guziak 

suphazterrean zauden. Elsb Fram 137. Nola ezpaizijoakion ongi, auzoetan lana eginta irabazi zuen. Goñi 23. 

Nola presik ez detan, eskalletan eseri eta itxogongo diyot. Iraola 46. Nola ezin emekiago bainindabilan nehor 

etzaiket errangura. JE Ber 45. Nola larunbata deskantsu eguna baitzen, ortziraletan bi egunena [bildu behar 

zuten]. Zerb IxtS 37. Baña ni, nola ezin nintzan atera oietik, pena ederrarekin gelditu nintzan. Salav 75. Nola 

gaur dugun lehen eguna, / berritik hasiko gira. Xa EzinB 56. 

�2. (En correlación con hala). Como (...) así, del mismo modo. "(Como se) vive, se muere, nola bizi ala il, zelan 

bizitza, alan eriotza" Lar. Cf. NOLA EDO HALA, NOLA-HALA. � Tr. Su uso disminuye en el s. XX. � 


mende. 

1046


Libertatia nola baita gauzetako hobena, / gathibutan egoitia hala pena gaitzena. E 249. Heuskarazko hitzak, 

nola skribatzen, hala letra guziekin latinén anzora pronunziatzen ere dirade. Lç Adv * 7v. Zer ere egiten baita, 

nola plazer baitu hala gidatzen duela. Lç Ins C 1v. Hala gertha dakidala nola othoitz egiten baitut. Mat 86. Nola 

soñu, ala danza. RIs 62. Nola tenpora, ala jolas. Ib. 63. Bañan nola gerlatetan soldaduen furiak / Berzetarik hill 

baititu nahi buruzagiak, / Hala Antekrist iarraikiren zaie buruzagiei. EZ Man I 73. Eta nola uli-farfailla ezpaita 

hegalak erra arteiño kandelaren ingurunetik urruntzen, hala amurus itsutua ere. Ax 390 (V 255). Bizitzeari 

darraika heriotzea: nola bizi, hala hil. Ib. 214 (V 143). Nol' Apezaren kantatzea, hala bereterraren inhardestea. 

O Pr 529. Nola aire honak eta garbiak osasuna konserbatzen baidu, hala gaiztoak ere kasarazten tu eritarzun 

eta heriotze dorpheak. Mong 587. Nor nola gobernatzen baita gaztean, hala komuntzki egiten ohi dela 

zahartzean-ere. ES 181. Nola iru Persona distinta oek diraden Jaungoiko bat bakarra, ala dirade Kriadore bat, 

Salbadore bat, Glorifikadore bat bakarra. OA 25. Hala desohorea eta arbuioa haiñ iustuki daozkit niri, nola 

zuri laudorioa, ohorea eta loria. Ch III 41, 2. Eta nola Jainkoaren argia [...] agiri dan kriatura oietan; ala 

etzaio bear begiratu San Agustiñi ezpada bere argi erraiñuetan. Lar SAgust 12. Biz hala egin, Jesüs Jauna, nula 

zük erran eta hitzeman beitüzü. Mst III 56, 4. Nola kulpan lagun izan zeran, ala penan izan bear dezula. Cb Eg 

II 51. Ibai bat nola, ala odola, abiatu zan ixurtzen. Bast 36. Hala amorioak diala haiñbeste begitharte nola 

aldekoi beitü batzen. Egiat 206. Eta nola Dabid zan Kristo nekatuaren [...] imajina, ala Salomon Kristo beraren 

gloria andi ederraren [...] imajina. Ub 42. 

� (ss. XIX-XX). Kanpotan liliak / Nola tu iguzkiak / Goixtirian zabaltzen / Arratsalderakotz histen, / Hala da 

gizona / Ganbiatzen / Haren adina / Iragaiten. Monho 138. Nola erbiak zuritzen diran gure mendietan elurra 

jaanaz, ala zurituko ere da zure anima. Mg CC 235. Bethi kasik egia gerthatzen da erran komun hau; nola bizi, 

hala hil. Dh 123. Mirra hautatuak nola, hala eman dut urrin gozoa. In Hm 71-72 (en el orig., ib. app. 72 legez). 

Eta nola erran, hala egiñ. Gy 42. Nola yiñ den, hala behar dela yalgi. Ib. 210. Nola ikus eta hala ikhas, nola 

ikhas eta hala egin. Hb Egia 136. Nola belhar bustiak hantzen baititu, hala etzauntza bustiak ditu eritzen. Dv 

Dial 60. Nola hobenean hekien lagun izan zaren, hala gaztiguan izan beharko duzula. Dv LEd 100. Biyotz 

nerian ala zaukazkit / nola niniya begiyan. Bil 67. Biyotz nerian ala piztu du / amoriyozko su-garra, / nola 

mendiyan piztu lezaken / tximistak arbol igarra. Ib. 66. Ni nola, bertzeak hala, Errege hits harek berehala 

sinesten du bere idurikoa duela Erregina. Arb Igand 105. Dena den, beti Aita Saindu hori hala bizi izan da eta 

hil, nola ezkozko argi bat. HU Aurp 134. Ardo baporiak nola / biotzetik ala, / milla pena irten da / libratu 

naizana. JanEd II 13. Nago [...] gure aitasoek beren ogiak hala jo othe dituzten behinere, nola Xanetak gure 

Xoane. Barb Sup 98. Gosez hik: ai, ai! / Asez nik: jai, jai! / Nola orai, hala gero. Ox 40. Gaur lagun, biar etsai. / 

Nola gizartea / ala itxas-legea. SMitx Aranz 234. Gurasoekin zu nola, zure umeak zurekin ala. And AUzta 40. 

v. tbn. SP Phil 119. CatLan 58. Gco I 473. Jaur 139. Elzb Po 200. 

� (En contextos negativos). "Deusek ez nau hala samurrarazten nola holako gauzen ikhusteak, rien ne me fàche 

tant que de voir de telles choses" Dv. � Laboraria oilarrak eztu hala atzartzen / Bekhatorea nola zuk baituzu 

iratzartzen. EZ Man II 85. Munduko ararteko guztiek eztezaketela zure etsaia hala balaka, eta ez sosega, nola 

zerorrek. Ax 294 (V 196). [Ezta] harrik haragia hala galtzen eta gastatzen duenik, nola konzientzia gaixtoak 

egiten baitu bere burua. Ib. 423 (V 274). Eztu beraz deusek ere hala alegeratu behar [...], nola ikusteak zure 

borondatea haren baitan konplitzen dela. SP Imit III 22, 5. Deusek ere ez omen du hala ematzen elefanta [...] 

nola bildots kume baten ikhusteak. He Phil 233. Deusek ere eztizü zelüko konsolazionia hala trebükatzen, nula 

berantegi orazionialat ützültziak. Mst III 30, 1. Nihoiz ez zaretela hala izanen dohatsu nola gizonek ene gatik 

yazarriren darotzuetenean. Lg II 146. Deusek ez du hala gizonaren berthutea ahitzen nola yendien konpania 

husuegiak. Mih 20. Deusek ezpazuen ere hala loriatzen, nola Birjina lorios haren laudorioak egiteak. Dh 264. 

Deusek ez du bihotza hala kilikatzen, / Nola yaio tokiak, bada ezagutzen. Hb Esk 17. Ez du ala argi-albak / 

Loriatzen xoria, / Nola ni zu ikhusteak, / Nere maite Maria. Elzb Po 187. Deusek eztiozka langile akituari hala 

arintzen begia eta bihotza, nola ikusteak [...] ondotik heldu goiti gazteak. HU Aurp 220. Zuek eta nik, zumea 

sekulan ez dugu hala erabili, nola Sansonek bere arbola ondoa! Barb Sup 146. Bainan deusek ez du Frantzia 

hala aberastu nola Beneditanoen sartzeak. Zerb IxtS 101. 

� (Con valor distributivo). "Hala onak nola gaixtoak, tant les bons que les mauvais" Dv. "Añen ongi zauden 

nola bat eta ala bestea (AN-gip), biak ziran langilleak nola bata ala bestea (G-azp)" Gte Erd 201. � Tr. Su uso 

disminuye notablemente en el s. XX, en el que, por ej., la forma tradicional guipuzcoana del Padrenuestro se 

abandona en favor de otras fórmulas como bezala (...) ere, de acuerdo con el uso septentrional y alto-navarro. 

� Sandailiak ateak ditu zirarrez, / Nola zirarrez da ala zendalez. TAV 3.1.10. Atsegin andia artu eben ala 

Silverok nola Silviak. Lazarraga 1142r. Eman diazagula behar dugun mantenua, hala arimakoa nola 

gorputzekoa. Mat 81. Atratzeko aldagien probetxu guzia beretako eta bere proximo lagunendako ala biziendako 

nola purgatorioan dauden arimendako. Ber Trat 28rs. Baiñan gibela dezagun ahalegin guztiaz, / Hala hitz 

sainduaz nola tatxa gabe biziaz. EZ Man I 14. Hala bata nola bertzea galtzeintu amurus itsuak. Ax 344 (V 229). 

Billusia ezpazare zure borondateaz hala barrenean nola kanpoan. SP Imit III 37, 1. Guztiok, ala zaarrak nola 

gazteak, eta seinak. CatAnz 6. Nahi narokezue xeheroki erakutsi, hala bataren egiazko abantaillak, nola 

bertzearen enganio eta lausengu itxurapenezkoak. ES 178. Irakurriko dute ala Eleizetan, nola etxeetan. Lar, 

carta a Mb 280. Ala Probinzian, nola Nafarroan, ta ere geiago Bizkaian [...] itz asko laburtzen dira. Cb EBO 26. 


mende. 

1047


Ala hark, nola haren etxeko guziak artu zuen Espiritu Santua. Ub 103. 

� (ss. XIX-XX). Bere Jangoikotasuna egon zan beti, ala animarekin Linboan, nola Korputzarekin Gurutze ta 

Sepulturan. Mg CC 201. Emanbéz dakiéna beardugúla alá gorputzarén, nola arimarén. LE Ong 86v. Guziak ito 

ziran, ala zarrak, nola gazteak, ala gizonak, nola emakumeak. AA II 42. Nola egunean ala gabean / atsegin da 

ekustia. Echag 113. Arla enperadoriak nola erregiak (1833). ETZ 193. Higual gabetuak dire hala sokorri 

izpiritualez, nola tenporalez. Jaur 397. Berritan olio au da onenetakoa, ala gordiñik nola eltzerako. It Dial 104 

(Ur bai [...] zein lapikorako, Dv nahiz [...] nahiz, Ip ala [...] ala). Ala Esau nola Jakob txit aberatsak eta abere 

eta atzienda asko zeukaten. Lard 47. Betor gu gana zure erreinua. Egin bedi zure naia, nola zeruan, ala lurrean. 

Ur Mt 6, 10 (Iraz 3, CatBurg 4, Ub 81, Gco I 416 nola [...] ala, CatAe 34 nola [...] gala, CatSal 5, CatR 5 nola 

[...] kala; Bet 4, Ur (V) nolan [...] alan; Lç, Ber Doc 130r, He, TB, Dv, Ip, SalabBN, Echn, Samper, IBk bezala 

[...] ere, KIkG 30, Ol, Or bezela [...] ere, Arriand letz [...] be, Ker lez [...] bere). Urhez estali zituen, hala 

kerubinak, nola adarrak eta bertzeak. Dv 3 Reg 6, 32. Itzak nola batzuentzat ala bestientzat izan ziran. Bv AsL 

64. Arritu gaitu oien / itzketa gozuak, / nola umiak eta / ala gurasuak. Ud 132. Hala Amak nola Semeak, biek 

arinago zuketen beren atsegabea. Jnn SBi 45. Agintzen zizkioten gauza danak egiteko gertu, naiz urian naiz 

etxean, nola soroan ala mendian. Ag G 133. Nola Irungo personajia, / ala Pauso aldekua, / jendiak pozaz 

akuditzen du / ori dijuan lekuâ. Tx B II 140. Nola mutilla ala neskatxa, baldeaz aztu. Anab Poli 126. Gizon asko 

galdu zan nola illak ala zaurituak. Salav 82. Kargu haundiko lagunkideak, hala bat nola bestea. Xa Odol 221. 

v. tbn. CatLav 270 (V 135). Añ CatAN 14. VMg 30. Gco I 419. CatB 67. JesBih 469. Arr GB 6. 

�3. (Con hain, hainbat, hainbeste, etc.). "Gu haiñ ungi nola hek" Urt I 68. "D'autant que, &c., hanbat, nola, 

&c." Ht VocGr 331. "Hainbertze ontasun badu semeak nola bere aitak" Dv. "Hain ona da nola maithagarria" 

Ib. � Mundian ezta gauzarik hain eder ez plazentik / nola emaztia gizonaren petik buluzkorririk. E 127. Zordun 

naiz hanbat Grekoetara nola Barbaroetara. Lç Rom 1, 14 (He, Dv, IBk y Bibl eta, Ol y Ker ta, IBk nahiz). 

Geratu zidin bakotxik eta ain konsuelo gutxigaz nola inork pensadu ezin leian. Lazarraga 1143v. Ain kontenturik 

nago ni zugaz / nola zu nigaz gaxtoto. Lazarraga 1164r. Eztezagun erdetzi Iaungoikoarenganik Mezakoan anbat 

probetxu nola atra baitezakegu estorbu au gen badezagu. Ber Trat 27v. Oraingoez hanbat dute sensu nola 

lehenez. EZ Man I 111. Hain ongi pagatu behar da bata nola bertzea. Ax 243 (V 163). Hain aita honratuaren 

umea naiz nola zu. (Alsasua, 1645). FLV 2005, 318. Gobernü hanbat espiritüal nola tenporalen pian. FPrS 18. 

Non egiten da hanbat burdina nola Eskual-Herrian? ES 116. Deüsek ere eztü hobeki ezagüt erazitzen [...] nula 

desditxatü izatiak. Mst I 16, 4. Euskerak berez itzkera añ [...] ederrak nola beste edozeñ lengoajek ditu. Cb EBO 

46. Hanbat dela zatittoan / nola baida osoan. Monho 138. Ezta [...] meatze aiñ [...] baliotsurik nola dan guri 

gure jaun onak egun oroko lanetan utzi digun meatzea. AA III 363. Halere hañ maite naite / nula artzañak 

otsua. Etch 302. Bazkatzeko aiñ ona zan nola Kabretongoa. Izt C 146. Emozu hainbertze taza ur nola beituzu 

litre likur. ECocin 52. Ez orduan ainbeste nola gero. Bv AsL 125. Deus ez doako hain guti [...] nola eskolaren 

emaitea. JE Bur 54. Goizeko izarra / ez da aiñ ederra / nola dan, Maria, / zure sorrera. ArgiDL 165. Iturburura 

joatea ezta ain makur aundia nola den tarteko oietan gelditzea. Vill Jaink 32. Nehoiz etzauku hain "jaun" agertu 

nola bere ametsek dutelarik bat batean bere gisa utzi. Ardoy SFran 303. v. tbn. Mat 326. Volt 243. SP Phil 243. 

Arg DevB 166. Tt Onsa 23. Gç 118. Bp I 93. Ch III 22, 5. Egiat 171. LE Prog 122. Mg CC 241. VMg III. Dh 

132. JesBih 390. CatLuz 36. Jaur 152. Gy 148. Hb Esk 41. Dv Lab 297. Laph 222. Arr GB 4. Elzb PAd 59. 

Apaol 26. HU Aurp 157. Mdg 152. CatUlz 45. Barb Sup 38. Berron Kijote 47. Nula: Mercy 3. UskLiB 69. 

� "Apóstol, ainbat da nola bialdua" Lar. � Eta ethorri ziradenean Golgotha deitzen den lekhura (zein erran 

nahi baita hanbat nola bur-hezur lekhua). Lç Mt 27, 33 (Dv erran-nahi-baita). Emazte burua estali gaberik 

othoitz egiten edo profetizatzen duen guziak, desohoratzen du beré burua: ezen hanbat da nola arradatua baliz. 

Lç 1 Cor 11, 5 (He, TB, Dv, IBk, IBe y Bibl bezala, Ol bezela). Erran nahi du hanbat nola fermu eta finko 

ezartea. Mat 128. 

� (En oraciones negativas, precedido de adj. en grado comparativo). � Mundu guztian orain ez dago / gizon 

kontentuagorik / oi ta nola ni orain nagoan. Lazarraga 1181r. Munduan denek eztu borondate obez obedituko 

nola nik egingo baitut. (c. 1597). FLV 1993, 454. Ezta itsuagorik [...] nola baita haren ondoan doana. Gç 30. 

Ezen ezta gauza errazagorik nola baita B khendu eta haren lekhuan ezartzea P. ES 161. Deus ez da 

botheretsuagorik nola baita Jaiñkoa baithan fifantzia yeneros bat izatea. He Gudu 45. Ez duzu arbola 

itsusiagorik nola baita oliba ondoa. JE Bur 82. 

�4. (Lar, Zam Voc). Como; como, del mismo modo que. "Alíquota, zati bat gauza guzia neurtu dezakeana, nola 

dan hiru" Lar. v. bezala. � Uste dute ezin deus ere skriba daiteiela lengoaje hartan, nola berze orok baitute 

skribatzen berian. E 7. Ez gauza korruptiblez, nola baita zilharrez edo urrhez, baina Kristen odol preziosoaz. Lç 

1 Petr 1, 18. Kita ietzaguk gure zorrak, nola guk ere gure zordunéi kitatzen baitrauegu. Lç Mt 6, 12 (Samper 

nola (...) bait-; He, TB, Dv, Ip, Echn y Leon bezala, Ur bezela, Hual bikala, Ur (V) legez). Zamarra latzak gora, 

obea baliz nola. RS 508. Eta ez minzatzen garadela batak berzeareki, nola askotan aunitz egoten baita. Ber Trat 

28v. Bañan aitzitik agindu / nola baitarotazu, / zuk ungi gobernatzeko / adimendu indazu. EZ Eliç 249. Nehor 

bekhatu egin gabea denean, nola baitzen Susana. Ax 147 (V 96). Aingeruak erran nola / Birjina Mariari, / 

Espiritu sainduz zaika / gatzatu semeori. Hm 173. Orduan ere araba / Moretek dinoan nola / etorteko ezan izan / 

franzesaren bistara. BBizk 26. Asko berze eritarzun gaizto, nola baidire pikhotak, izurriak. Mong 593. Itz edo 


mende. 

1048


dikzioren batzuetan, nola diran: esannai, eginnai, jannai. Cb EBO 27. Bere gorputza umiltasun andi bategaz 

ezarriaz, nola dan lurrian auspaztubaz. CrIc 50. Desonragarriak diran itzak, nola diran: ordia, etxeondatzallea, 

alperra. AA II 63. Eguzkia nola dan / buru izarretan, / zu zera argiena / itxas-gizonetan. AB AmaE 162. Nola 

baita española tinbala ederraren parekoa. Elsb Fram VII. Andreak etxea behar luke / nola baitu barakoilak. Ox 

177. v. tbn. Mat 271. SP Phil 247. Arg DevB 33. Gç 213. Gco II 49. Jaur 372. Lard 436. CatR 59. CatJauf 126. 

� (Sin vb., colocado delante o detrás del término de comparación). "Qual, así como" Lar y Añ. "(La mala) hierba 

crece mucho, azi da lolloa, nola belar gaistoa" Lar. � Atorra nola arimere aste oroz garbitu. E 27. Bere kriadu 

leialaz nola / a nizaz akordadurik. Lazarraga (B) 1198rb. Eta bethi [nabil] erratuia, nola ardi itsuia. Ib. 75. 

Aitzitik xahu nazazu nola elhurra mendian. EZ Man II 73. Munduak, deabruak, haragiak eta Ifernuak nola etsai 

minduak bethi maleziak pizten derauzkute. Harb 467. Negarrez egozan, nola eskekoak. EgiaK 88. --Siku dago? -- 

Adarra nola. Mic 12v. Atxeter zekeneti, abokatu goseti eta partida bien konseilu deneti begira adi nola asaieti. 

O Pr 488. Non da zure noblezia, / nola asto unhatua? Gç 75. Aek nola gu bere gara / zugana interesadu. BBizk 

36. Nola bere semeak harek [guziak] konsolatu. Bordel 49. Erne direnak nola buraso zaharrak. Hb Esk 102. 

Herresaka harat / goan zen nola su hilltzera. Gy 285. Maiteko nuke nola ama eta aita. Bil 143. Deusek ez 

dezokete guri bihotza nola buruan kaskako zenbeitek. JE Bur 129. Nire odola zoakon / nola ungentu bat zeruari. 

Arti MaldanB 198. Zure erranak ifrentzua're / badu nola balusak. Xa EzinB 119. v. tbn. ChantP 198. Iratz 185. 

� Así... como..., tanto... como... "Egun nola atzo" Lh. � Elizak erraten digu / bata nola bertzea (Pamplona, 

1609). TAV 3.1.20, 115. Gloria duela Iaunak / bai halaber semeak, / nola oraño spiritu / amudioz betheak. EZ 

Eliç 319. Zuri, Iainko handia, neure burua, nola gogoa, adimendua, memorioa [...], urratsak eta berze 

gainerako guziak gomendatzea gatik. Harb 317s. Bata nola bertzea gurutzearen oinetan aurkhitzen ziren. Lg II 

281. Etzuen luzatu behar bataren nola bertzearen emaitea. Jaur 367. Ez diru, ez eta ohore; nola bertzea ille 

gabe. Gy 20. Monarka, errege edo enperadore ororen, nola buruzagi eta gobernamendu lesitimo guzien kontra 

dena. Elsb Fram 173. Batek nola bertzeak amets bat egin zuten. Zerb IxtS 26. Bistan da ba hori bai baiezkoetan 

nola galdezkoetan erabiltzen dela. MEIG VI 158. v. tbn. JesBih 450. Hb Esk 158. 

�5. (Dv). (Con un numeral repetido). � Ez ahal naute burlatu / hirur nola hirurek? EZ Noel 72 (Dv: "tous 

trois"). Biak nola biak heldu / dire alegerarik. Ib. 81. Biak nola biak hagitz dire hauzo txarrak. Gy 280. Biak 

nola biak batera deadar egiñ zuten. Arr GB 132. 

�6. (Tan)... que. v. 1 non (7). � Uste al dozu Bizkaian / ain jente biguna dala / nola zeuen alardeen / bildurrak 

dagoezala? BBizk 10. 

�7. (Dv, H). (Con valor temporal). "Nola etxera bainindohakion, bidean atzeman nuen, comme j'allais le trouver 

chez lui, je le rencontrai en route" Dv. 

�8. (En la expr. gutxik egin... nola, 'faltar poco para que'). � Gutxik egiñ zuen nola etsimen eta ernegazioak artu 

etzuten. Arr May 180. v. tbn. Aran SIgn 33. Iraola 60. 

- HALA NOLA. v. hala. 

- NOLA... ERE! ¡Y de qué modo! � Gizartea ere aldatu zaigu, nola ere aldatu, eta ezin iraun dezake euskarak 

bere hartan. MEIG VII 166. Mauriziok jotzen du orain txistua, eta nola jo ere. MEIG I 62. 

- NOLA-AHAL. De la manera posible, como se puede. � Itsutua argiaren, / nola ahal, ondoan, / Gorputz 

Preziatuaren, / huna, Iauna, non noan. Arg DevB 199. Hañitzek hañitz moldez die / enigma hau esplikatzen, / eta 

añhitz konparaziñoz / nola ahal deklaratzen. Gç 176. 

- NOLA-AHALEZKO (SP, sin trad.). Dudoso, poco fiable. "Nola ahalezko gauza (Ax)" SP (s.v. ahal). � Zure 

etsaiarena [borondatea] gaixtoa eta nola-ahalezkoa izanagatik ere. Ax 308 (V 205). 

- NOLA ADINAKO. De qué cantidad. � Jakin zitun Iñigok nolañako dirutzak eskatzen zizkien itxas-ontzien 

jabeak. Manzi GPatroi 70 (ap. DRA). 

- NOLA HALA. De algún modo, como se puede. "Nula-hala (Sc), a la buena de Dios" A. � Ebildu naz 

Españako iri euskaldunetan nola ala ezkutuz edo ageriz. Mg PAb 169. Igarotzen dute nola ala konfesioko 

ibaitxoa. Mg CC 209. Ala ere nola-ala [...] lan eta neke andirekin bazan ere leku obera igaro zan. 'Como pudo'. 

Aran SIgn 88. Nolala limuriturik, bakarrik eta oiñ-giro onean aurrera jarraiturik. Ib. 86. Egur zar batzuk artuta 

nola-ala iltzez josten asi ziran. Anab Poli 66. Tajo-ibaiaren izena aipa ezazu nola-ala. "Haced de modo como". 


- NOLA HALAKO (V-gip ap. Elexp Berg). a) De condición dudosa, deficiente. � Ezta Iainkoaren egiazko 

amudioa baizen; ez ordea nola halako amudioa. SP Phil 3. Ioko debekatuenak bakhanago dira, nola halako 

iokoak hagitz perillosago baitira eta gaizkiago erraitekoak. Ib. 375. Jaana, nola alakoa. Mg PAb 164. Konfesore 

lasai, mundu zale ta nola alakoa. Mg CC 135. Entzun deutseet iños esaten persona nola alakuei, edozeiñ dala 

konfesore ona. JJMg BasEsc 81. Oraindik txit gazte eta nola-alako oituretakoa zan. Arr Bearg 262 (ap. DRA). 

Nola-alako lagun narratzak. MAtx Gazt 6. b) "Modu batekoa edo bestekoa" Elexp Berg. 

- NOLA EDO HALA (G-azp-nav, AN-5vill ap. Gte Erd 124; H). De algún modo; como se puede. v. nolabait. � 

Nola edo ala sakrifizioren bat egiten ezpadu. Mg CC 148. Disimulatu ziteken / nola edo ala. Xe 179. Oraindik 

ere, nola edo ala, bizi naiz. Urruz Auspoa 47, 136. Nola edo ala lanari ekin ta ekin. A EY I 8. Nola edo ala 

erantzungo ziokean. TAg Uzt 165. Lehengo urratsa, hots, arima, nola edo hala badela egiztatuz. Mde Pr 323. 

Eta, nola edo ala, Muñuberekin izan zuen izketaldi guzia agertu zien. Loidi 156. Azkenean atera zan, nola edo 


mende. 

1049


ala. EgutAr 7-1907 [sic] (ap. DRA). Santa Elenatik itzuliko zela nola edo ala. Vill Jaink 129. Asi ezkero jarraitu 

bear / zaio nola edo ala. Uzt Noiz 121. Nola edo ala, al dukena egin zak (AN-larr). Inza NaEsZarr 761. Has 

nadin beraz nere esatekoak esaten, nola edo hala. MIH 233. v. tbn. Goñi 41. Tx B 217. Zait Sof 81. JAIraz Bizia 

59. Etxde JJ 172. Txill Let 83. Lab SuEm 205. 

- NOLA EDO NOLA. De cualquier manera. � Eta ni, ez nola edo nola, bainan lo dorphean, hori ahantzirik. Dv 

LEd 61 (Cb EG II 27 ez nola nai). 

- NOLA HEL. "(BN-arb), según sea" A. 

- NOLA ERE (G (msLond) ap. A; Lar, Añ (G), H), NOLERE (Urt V 451). "(Sí) por cierto" Lar y Añ. 

"¡Ciertamente, yo lo creo!" A. � Etziekien bada zeiñ zan aietan onena? Nola ere ziakien. Lar SAgust 12. 

- NOLA ERE... BAIT-. a) Como quiera que, de cualquier modo que. Cf. nolarebait. � Nola ere hil baitadi, 

doha salbamenduian. E 41. Zer bada? nola-ere baita, bada fikzionez, bada egiaz, Krist predikatzen da. "Toutes 

fois, en quelque manière que ce soit". Lç Phil 1, 18 (He nolanahi ere [...]-n, Dv nolazbait, Ol dana dala, Ker 

edozelan be, IBk nolanahi ere, Bibl dena den, gis bat ala beste). Baina nola ere izan baita, guk dugu sinhesten 

ezen regla hunetara nehor konformatu behar dela. Lç Ins G 6v. Etzuen muntarik, Theresak nola ere baitzen 

entzunen zuen eta. Mde HaurB 51. 

b) Ya que, como. v. supra II (1). � Gehiago hauk dirade zuk ifini usantzak, / nola ere baitzintuen ifintzeko 

puxantzak. EZ Man I 24. Zuri ekhartzen darotzut ohore handiena, / nola ere zu baitzare monarka puxantena. EZ 

Man II 13. Nola ere haboroek ezpaitüzie hon ediren [...] Katexima. Bp I 20. Eta nola ere ahoz aho / berria jin 

beitzen handiago, / arratsa beno lehen / errana izan zen / gizon hark ziela errun / arraultze berrehun. Arch Fab 

135. Nola ere omen baitu yan-xahar gaitztoa. Gy 9. Nolaere bai ziran jainkokindelari argien ta adituenetakoak 

[...] ezagutu zuten arkume janzian ari zitzaien otsoa. Aran SIgn 99. Nolaere [...] baidiraden. Ib. 100. Zuzenean 

zegoen aldi hartan Sean Padraig, nola ere egia jakin baitzuen. Mde Pr 298. 

c) Como, del mismo modo que. "Nola ere eginen baitu, hala izanen da pagatua" Dv. � Nola ere [gloria] izan 

baitute / haste gabe den hastean, / dutela orai eta bethi / bere eternitatean. Gç 115. Nola ere gure lagunak 

tratatzen bai ditugu, halaber gu Jainkoak tratatuko gaitu. Brtc 210. � (Con -(e)n). � Nola ere koplek dakharten. 

Gy 202. Batez ere animen onerako lanera bidaltzen zituanean, nola ere bialdu zituen Franzisko Xabier da Simon 

Errodrigez. Aran SIgn 111. 

d) (En la expr. nola ere baita, baitzen). De algún modo. Cf. nolarebait. � Ez ordea lepotik urkaturik, baina 

besoetatik edo gerritik loturik edo nola ere baitzen. Mde Pr 189. Nola ere baitzen, barruko urduritasuna 

ezkutatu zion. Mde HaurB 86. Haren erabakiak nola ere baita galerazi beharrez. Ib. 48. 

e) A pesar de todo, de todos modos. � Geroztik, zuan erranez nabaja erkilia, ezokela lixiri tripa mina; nolare 

ezun sartu nabaja tripatik. Mdg 126. 

- NOLA ERE DEN (dan H (V)). Sin duda. � --Gauza gaiztoa da gurasoai damu, naigabe ta atsekabe egitea? -- 

Nola ere dan, eta ez txikia. Ub 177s. --Bekatu beniala da izugarria? --Nolaere dan. Ib. 154. --Beraz sarri 

konfesatzea ta komulgatzea izango da bitarteko ona [...]. --Nola ere dan. Mg CC 191. 

- NOLA ERE NAHI (DEN). Como quiera que sea, de cualquier forma. � Nola ere nahi norbaiten azpikoa 

bazare. SP Phil 164. Konsolazionerik xipienak geiago balio du, nola ere nahi den, munduko alegrianza 

handienek baino. Ib. 477. 

- NOLA ETA (H). a) Si, supuesto que. "Nola ta pekatutik irteteko asmo sendo bat egiten ez dan (Cb)" H. b) 

(Con hain, hainbeste). Tan... como, tanto... como. � Añ urrean daukagu erioa geron etxean, nola ta gerran 

gabiltzanean. Arr GB 13. Ez añbeste egin zuen lapurreriagatik, nola ta luma arrez egiñ zituen lanakgatik. Arr 

May 27. c) De modo que. � Matralla ubeldua erabilli zuen, nola ta beatzen markak lurreko eskuaz egiña etzala 

ezagu zezan. Arr May 27s. d) Así como. � Erregiñak daukan esku eta ontasun andia txit argi eta garbi agertzen 

duen gertakaria, nola ta debozioaren ordañsaria. Arr May 34. Saia zaite debozio eta modesti andiaz elizan 

egotera, nola ta etxean, kalean eta beste zernai lekutan. Ib. 67. 

- NOLA ETA... EZ (G-azp). A no ser que. "Ezin lagako diyogu lanai, nola-ta ez gean derrepentien aberasten" 

(G-azp). v. NON EZ, NON ETA... EZ. 

- NOLA ETA NAHI ERE. "Nola ta nahi be, de cualquier forma, de todas maneras. Eztakitt ze ordu dan; nola ta 

nai be ezin berandua izan" Elexp Berg. v. NOLANAHI ERE. � Ez zekiñat nik ori [...], bañan nola ta nai ere 

urrutitik [dator]. Apaol 29. 

- NOLA ETA NOLA. (En oraciones interrogativas indirectas). (Decir, explicar con detalle) cómo, de qué 

manera. � Erran nahi banu nola eta nola gerthatu den galtz handi hori. Dv LEd 305. Aipatu izan dugu nola eta 

nola leher egin duen Panamako zauri izigarriak. HU Aurp 62. 

- NOLA EZ (G-azp, BN-ciz ap. Gte Erd 232). Cómo no. � Zeruko erregeak ikusi zituen bere oinetan, Brahma 

bera ere: nola ez? Hb Egia 61. --Bai, bai, eta konformatzen bada... --Nola ez? Sor Gabon 46. Danak jarraitzen 

zuten. Nola ez? Ag G 26. --Maitea... Maitea al nazu? --Nola ez... ABar Goi 25. Antxe azaldu ziran baita ere, 

nola ez? [...] andoaindarrak. F. Labayen in Munita 10. Guztiz erotuta dago gañera. Nola ez! Txill Let 99. Eriek 

bereziki badute Frantsesen baitan fidantzia. Nola ez? Ardoy SFran 274. Mutila, gainera, nola ez?, bihurria eta 

edozertarakoa omen. MEIG I 180. v. tbn. JE Ber 102. NEtx Antz 121. 

- NOLA GERTA (B ap. A). Según sea. 


mende. 

1050


- NOLAKO (V-gip, G, AN, L, BN, Ae, Sal, R; SP, Lar, Añ, Lecl, Dv, H; nulako BN-bard, S; Gèze). Ref.: A; EI 

215; Lrq (nulako); Iz Ulz. a) (En oraciones interrogativas, directas o indirectas). Qué, de qué tipo. "Qual, 

preguntando, por lo mismo que tal es" Lar. "¿(De qué) manera? [...] nolako maneraz?" Ib. "¿Qual, que tal es?" 

Añ. � Tr. De uso general, excepto en textos vizcaínos. � Nor nolako izan giren orduian ageriko da. E 33. Eta 

batbederaren obrá nolako daten, suak phorogaturen du. Lç 1 Cor 3, 13 (He, Dv, Ol, IBe y Bibl nolako; Ker 

zelako, IBk zer-nolako). Eta nolako gorputzetan ethorriren dirade? Ib. 15, 35. Nolako den othoizteko manera. 

EZ Man II 4. Erran behar da nolako desohorea den. Harb 170. Konsideratzea, ea nolakoa, handia ala ttipia, 

luzea ala laburra den emaztetako plazer hura. Ax 382 (V 251). Ordea nolako konsiderazioneak hartukoitut? SP 

Phil 373. Nolako ziren süperstizione hurak? Bp II 115. Horra nolako behar duen gizonak bakean eta soseguan 

sartzeko. Ch III 23, 3. Nolakoak ordea [argiak]? arako Dabidek esan zituen bezelakoak. Lar SAgust 7. Ikher 

ezazü zure kontzentzia, nulako izan diren egün hartan zure hitzak. Mst I 19, 4. Nolako kharrarekin lehiatu othe 

zare meza entzuterat? Brtc 243. Nolako kastigua zan inori gurutzean bizia kentzea? Ub 92. Ai! eta baziñaki 

nolako perillean zauden! AA III 498. Nolakoak dire bada nere sentimenduak bekhatuaren alderat? Dh 245. 

Bere herritarrei erakustekotzat nolakoa den igeltsuaren indarra. Dv Lab 194. An ikusten zan oe batetik bestera 

nolako moduz zebillen. Bv AsL 38. Nolakoakin ibilli, ainbatean irudi. "Dime con quién andas y te diré quién 

eres". Mant EAlde 1911, 460. Eta haren arima, norat joan ote da? Nolako errepublika hatzeman ote du, orai den 

tokian? HU Aurp 48. Ta dei ori nolakoa? Ldi IL 100. Zer eskatu bear diogun Yainkoari eta nolako uste osoan. Ir 

YKBiz 129. Nork daki gure zangoen azpian nolako leize izigarriak alha diren. Lf Murtuts 13. Nolako aurpegia 

zun iduritaratzen burua autsi gabe. Or QA 165. Baiña izaki orrek nolako egokera artzen du nere adimendura 

aldatzen denean? Vill Jaink 66. Nolakoak izan ote ziren ezteiak? Ardoy SFran 62. Nolakoak nahi zenituzkete? 

MIH 137. 

� (En oraciones exclamativas). "Nolako gauza ederra den" Urt III 297. � Oi nolako atrenpea / irra darabildan 

ankaetan! Lazarraga 1190r. Helaz ordea! nolako diferentziarekin! SP Phil 51. Ah, nik nolako gloria! Gç 116. Oi! 

nolakoa den gure flakezia. Ch I 22, 6. Elas nulako den bizitze haur! Mst III 20, 3. O nolako Ama sekulako galdu 

dedan! Cb Eg II 116. O zer fagore, nolako gozoa! Monho 158. Ai! ta nolako taldeak! AA III 293. Nolakoa zan 

gure zoria! Zab Gabon 39. Bi seme galdu izan ditu. Eta nolakoak! Arb Igand 156. Sega heldu zitzaioten egun, 

bainan zer eta nolako sega! Barb Sup 141. Nulako etzen izanen haren bihotz mina. Const 22. Erderaz ari dituk 

inguruko guziak! Eta nolako erderaz ere! Mok 17. Musika, nolakoa! Or QA 89. Ta nolako ames ederra, Kati! 

NEtx LBB 197. Bai segur bere gain hartzen zituen, nolako kharrarekin! Ardoy SFran 253. Gaztelaniaz ari zen 

eta nolako gaztelaniaz! MIH 144. v. tbn. VMg 95. Arr GB 112. ChantP 222. Elzb Po 215. Jnn SBi 155. Ag G 

142. A Ardi 26. Muj PAm 8. Lab EEguna 115. Ir YKBiz 192. SMitx Aranz 144. JAIraz Bizia 84. Basarri 182. 

JEtchep 91. Anab Aprika 32. MAtx Gazt 73. 

� (Precediendo a un adj. o adv.). � Ikusten dek nolako polita dan gure Malentxo? Ag G 77. v. tbn. TAg Uzt 30. 

Gogoan det nolako eroria etorri zan neskatxa errukarria. NEtx Antz 59. Euskeraz nolako ederki egiten zuela 

gero! Uzt Sas 349. Nolako garbia ta / txukuna. Ib. 356. 

b) (Precedido de ni, zu...). Similar. v. BEZALAKO. � Neuretako eztazagut zu nolako amarik. E 113. Hi nolako 

ziradela [hilak] bizi ziren artian. Ib. 15. Ni nolakorik aski duzu. Ib. 193. Ditxoso ni nolako kapitana, / ditxosa zu 

lako arerioa. Lazarraga (B) 1193vb. 

c) (Con bait-). Como. � Eta lur ikharatze handia egin zedin, nolakorik ezpaita izan gizonak lurraren gainera 

diradenaz geroztik. Lç Apoc 16, 18. O arrosa liliak! nolakorikan iasaten ez baitu uda berriak. EZ Man I 104. 

Eta nolako baitaite hitz hau bakhotxarentzat, / hau berori adituren du orduan beretzat. Ib. 49. Ez ordea 

munduzale erhoek uste eta bantatzen duten bezalakoa [doatsutasuna], baina bai nolakoaren begira baitaude 

Iesus gana fidel direnak. SP Imit III 16, 2 (Ch bezalakoa). Ailu Iainkoak nahi halako beharrik ezpaliz, bainan 

arimako othuruntzatzerik xoilki baliz nolakorik, helaz! gutitan aski dastatzen baitugu. SP Imit I 25, 9. � Gizonen 

ararteko leiala, nolakoa baita Ama Birjina Andrea, ez salutatzea. Harb 201. Kanpoko nahasketara, nolakoak 

baitira hauziak. SP Phil 419. Iskiribüz erraiten diren gezürrak, nolako baitira akto falsiak. CatLan 90. 

d) (V-gip, G-azp, AN-gip, L-ain, B, S). Ref.: A; Gte Erd 271. (Con bait- o -(e)n). Como, según (sea, etc.). 

"Prezioa nolakoa den (V-gip, G-azp, B, S) [...]. Nolakoak eramaten dituzun (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 271. v. 

NOLAKO... HALAKO... � Nolako baitiratezke bakhotxaren egiñak, / hekin eredura zaizko emanen atsegiñak. 

EZ Man I 136. Eta batbederak nolakoa baitu espiritua, haren lantzeko behar duen desiraren lekua dadukate. SP 

Phil 388. --Noiz nola; ez bethi; ephaitza nolakoa den. Dv Lab 104. --Orrelakoak obeto ikasiko dituzu, 

liburuetako ikaskizunak baño. --Nolako liburuak diran, Azentzi. NEtx Antz 77. 

- NOLAKO... HALAKO.... (BN-baig, Sal, R ap. A; Lar, Añ, Dv). "Qual, siguiéndose tal" Lar y Añ. "(A tal) 

abad, tal monacillo, nolako jabea, alako tresnea" Lar. "Nolako soiñua, kalako dantza (R-vid); soñua nolako, 

dantzara kalako (Sal)" A. "Nolako egurra, kalako sua (R)" Ib. "Nolako ezteiak, alako zopa (BN-baig)" Ib. � 

Lurrekoa nolako, halako lurreko diradenak-ere. Lç 1 Cor 15, 48 (He, TB, IBk, IBe y Bibl nolako (...) halako; Dv 

nola (...) hala, Ker zelako (...) alako). Enzuten nauten guziak ere egin zindeizten halako, nolako ni bainaiz. Lç 

Act 26, 29 (He ni naizen bezalako, Dv ni naizen bezala, Ol ni bezelakotsu). Nolako elizalde, alako abade. RIs 

60. Nolakoa baita aita / halakoa semea. EZ Eliç 126. Zeren nolako baita lurra [...] halako gerthatzen baita ura 

ere. Ax 215 (V 143). Pika nolako, umea halako. O Pr 396. Bizitzean halakoa izateko, nolakoa nahi bailuke 


mende. 

1051


heriotzean kausitu. Ch I 23, 4. Bizitza nolakoa, eriotza alakoa. Cb Eg III 214. Nolakua bizitzia, alakua eriotzia. 

CrIc 31. Nolakoa daraman kandela, alakoa izango da argi artua. Mg CC 230. Nolako arbolia halako fruitia. 

Arch Fab 219. Nolako baita ama, alaba halako. Hb Esk 177. Nolako izari, halako sari. Arb Igand 125. 

Gurasoak nolakoak, umeak alakoak. A Ardi 53. Gogua nulako, Uskalduna halako. Egunaria 9-8-1961 (ap. 

DRA). Buru-muiñak nolakoak, gogamena alakoa. Vill Jaink 68. Nolako gurasoak, alako umiak (AN-araq). Inza 

NaEsZarr 73. Gizona beti gizon delarik, aldiak nolako, gizakiak halako ageri baitira. MIH 235. v. tbn. Mat 248. 

Harb 179. Hm 198. SP Phil 315. Tt Onsa 12. Zub 94. NEtx LBB 119. � Nolako burua duzun, alaxeko txapela 

arkituko duzu zure ezkontzan (AN-ulz). Inza NaEsZarr 1264. � Nolako baita nihor bera baitan, hala iujeatzen 

du kanpotik. SP Imit II 4, 2. Nolakoak diran deretxak ala izango dira lizunkeriak. AA III 606. 

- NOLAKO... ARABERAKO.... Así como..., así.... � Nolakoa izanen baita zure bizia [...], araberakoa 

aurkituko duzu Jainkoa. Lap 22 (V 13). 

- NOLAKOARI HALAKO. "Tal para cual" Lar. 

- NOLAKO EDO HALAKO. De condición dudosa. v. NOLA-HALAKO. � Sendalari, nolako edo alako, 

Madrilen egin ninduten. A Ardi 92. Beti ez da gai ona aukeratzea ere segurua izaten [...] eta nolako edo alako 

gai asko bear gure moduko batek. Uzt Sas 23. 

- NOLAKO ERE DATEKEEN. Sea cual sea. � Zure erabakia nolako ere datekean, pentsatzen dut ene postura 

enthelegaturen duzula. Mde Pr 63. 

- NOLAKO NAHI. Cualquier. v. NOLANAHIKO, s.v. nolanahi. � Tximinoak uste zuten nolako nahi erranak 

kastigatzen dituela gaixtoak. Arch Fab 99. Nolako nahi lanetan izan zedin. Ip Hil 52. 

- NOLAKO(A) NAHI (BAITA) IZAN. (Usado en 3. a pers.). Cualquiera que sea (sean, etc.). "Nahi reste 

indéclinable, et nolako ne sert qu'aux passifs indéfini et défini, nolako-nahi, nolakoa-nahi, nolakoak-nahi" Dv. 

"Nolakoanai (G, AN, BN), de cualquier calidad" A. � Nor nahi den, eta nolakoa nahi den zarela. Ax 397 (V 

259). Nulako nahi beita izan dadin zure kanpotiko lana, behar düzü arranküra handi bat ükhen. Mst III 38, 1. 

Ogenik eztianez edo dianaz, nolako nahi den. Egiat 223. Nulakonahi izan dadin zure elhesta, bethi laketgarri 

beitate. Ip Dial 108 (Dv nolanahikoa, It dana dala, Ur dana dalakua). 

- NOLAKORIK. v. supra NOLAKO (b, c). 

- NOLAKOTZAT. Por lo cual, por tal (pasar, ser tenido, etc.). � Baderitzazu naizala ni gizon zuzen, on ta 

prestua (nolakotzat egon zirian lengo egunetan ta erri oietan nere aita ta osaba). Mg VersBasc 17 (PAb 211 

zelangotzat). 

- NOLAKOXE (L, BN, R; Dv; nulakoxe S). Ref.: A; Lrq (nulakoxe). Cómo, de qué tipo (poco más o menos). 

"Nolakoxea da?" A. � Orai badakizue nolakoxeak diren Akhantisak. Prop 1883, 35. Nolakoxea ote-da, gero, 

zerua goi-alderditik. Ldi BB 20. Orduko soziolojia nolakoxea zen antzemateko. MIH 382. 

- NOLA NAHI ETA HALA. "Ainsi désiré, ainsi arrivé [...]. Nola-nahi eta hala gerthatu da, [...] la chose est 

arrivé comme on le désirait" Dv. Cf. nolanahi. 

- NOLA NAHIKO ETA HALAKO. "Nola nahikoa eta halakoa ekharri du, tel qu'on le désirait et tel il l'a 

apporté" Dv. Cf. NOLANAHIKO, s.v. nolanahi. 

- NOLAXE (BN-baig, R; nulaxe S). "Cómo" A. "De quelle façon précise?" Lrq. � Nulaxe zira? AstLas 24. 

- NOLAXEKO (BN-baig ap. A). Cómo, de qué tipo (poco más o menos). 

- NOLAXETAKO. De qué tipo. � Huna nolaxetako akordua sina-arazi zioten. Prop 1897, 205. 

- NOLAZKO. Cualquier, del tipo que sea. Cf. nolazko. � Frera eta Serora, edo nolazko eskola-emaile 

giristinoak nahi baditutzue, "appelez-les, payez-les". HU Zez 114. 

- ZER NOLAKO. v. zer. 

nola-hala. � Característica. � Itz onek ez baitu eiterik, ez nola-alarik, oriek mugatzen baitute zerbaiten zerizana. 

Or QA 183. 

nolabait (V-gip, G, AN, L, BN, R; Lar, vEys, Añ, H, Zam Voc (G)), nolabit (Lar, H), nolapait (Dv (AN-mer)), 

nolapeit. Ref.: A; Iz Als (aita), R 396; Etxba Eib; Elexp Berg. � Tr. Bien documentado en textos guipuzcanos y 

alto-navarros desde mediados del s. XVIII. Al Norte sólo se documenta en St. Pierre (nolapeit), en Xalbador y en 

un artículo de Herria (nulepait), y entre los vizcaínos en Añibarro, J.J. Moguel y Gandiaga (Elorri 170). En 

DFrec hay 17 ejs. de nolabait. �1. "(De algún) modo", "(de alguna) manera", "(de alguna) suerte" Lar y Añ. 

"Eta guáiré esaten duei semiek éz lanik eiteko, baia nolabait óitu in naun laníen fuerte" Iz Als 49. v. nolazpait, 

NOLA EDO HALA. � Euskararen berri beste izkeretatik nolabait atera bear degu. Cb EBO 5. Au obeto edo 

nolabait zuk aditzeko. Cb Eg II 31. Nola bait [anima] Jangoikotzen duela. Mg CC 218. Ezta biziorik nolabait 

justiziaren kontra eztanik. Gco II 85. Ilten dabelako nolabait arimea. Añ MisE 148. Beargindúke emén bentzáit / 

bere etxéan honratú, / zeru-gisa nolapáit / onétsi ta adoratú. LE Kop 143. Jangoikuagaz baketu ta bere 

justizijari nolabait erantzute arren. JJMg BasEsc 60. Bakarrik irauten dute nolapait matsdi banaka batzuk. Izt C 

147. Baña oraingoan artu zuten nolabait galtzeko asmoa. Lard 436. Arrastaka arbola baten ondora nolabait 

joan. Urruz Urz 16. Zoazkit ainbat lasterren Jose gurea nolabait artetu dedin. Ag G 284. Goiz-goizetik orori 

alaitasuna nolabait goibeldu zigun itzala. A Ardi 132. Behar nuela nolapeit deliberatu. StPierre 16. Nolabait 


mende.


erabaki bear, ipuia euskeraz aterako bazan. Mok 3n. Udalditarrak ere ikusmiña ase nai zuen nolabait. TAg Uzt 

227. Gela sei oiekoa zan; oiak edo alakoak, nolabait esan bear. JAIraz Bizia 19. Gorputz berau dugula, nolabait 

argia bezain mei ta sarkor biurtua. Or QA 201 (Aitork 308 nolbait). Hobe da nolabait bizi izatea, ez inola ere 

bizi izatea baino. Arti Tobera 281. Jainkoaren utsunea nolabait bete ditekela pentsatzeko. Vill Jaink 51. Aspaldi 

artan gaixo egonda, / nolabait jarria txutik. Uzt Sas 251. Neure postura nolabait azaltzeko. MIH 121. Eusko 

idazleak, nolapait esateko, hiru sailetan bereizten dira. MEIG III 143. v. tbn. VMg 39. It Fab 49. Arr GB 95. 

Aran SIgn 83. Zab Gabon 65. Ud 24. JanEd I 39. Bv AsL 185. AzpPr 66. JanEd II 142. EusJok 140. Noe 68. 

Arrantz 153. EArzdi in Kk Ab II 6. Ldi IL 12. Aitzol in Ldi UO 9. Zait Sof 40. Munita 94. NEtx Nola 4. Etxde JJ 

121. Txill Let 75. Anab Poli 55. Basarri 41. Berron Kijote 179. Nolapait: Legaz 42. Sor Bar 46. Mde Pr 63. Lek 

SClar 110. 

�2. + nulepait. De cualquier modo, sin importar el modo. � Erbestean denda morroi, pelotari, bizargiñ, 

perratzalle ta abar irabazbide errezen billa nolabait ibilliak. Ag G 163. Irauntsi die, ez nulepait, bena batarzün 

ederrian. Herr 9-6-1960, 3. 

�3. Mal, de mala manera. "(G-goi), enfermo. Nolabait dabil, anda enfermo" JMB At. � Gaztaindiak galduta; 

ariztiak oso nolabait, toki askotan. Munita 112. Toki danetan dira batzuek / lurralde askoren jabe: / gaiñerakuok 

ardi ta abar / nolabait bizi gerade. And AUzta 131. Asko ta asko oso nolabait jokatzen bai dira. MAtx Gazt 74. 

Orain liburua egiña dago, baña gaiakin ere nolabait ibili naiz. Uzt Sas 22. Gauza zar danak desegin eta / 

nolabait utzi berria. Ib. 124. 

- NOLABAITAN. De alguna manera. � Ustegabeko erasoa nolabaitan gaindu naiean. TAg Uzt 18 (v. tbn. 23). 

- NOLABAITEKO. a) Débil, desmejorado. "Nolabateko, de poco fuste, poco arranque. Etxean bi bakarrik gara, 

eta biak nolabatekoak" Asp ANaf. � [Pilatok] añ urratua, zatitua, banatua eta nolabaitekoa ikusita 

[Salbatzallea]. Arr Orac 352. b) Dudoso, de calidad dudosa; malo. � Oiak gogorrak, janariak nolabaitekoak. 

Ag G 222. Galizitik datorzkiote nolabaiteko berriak. Ib. 367. Estalpe nolabaiteko bat. Urruz Zer 122. Beti izan 

da orrelakoxe nolabaitekua [Alberto]. Alz Txib 98. Nolapaiteko zizpekin. FIr 140. Jartzen zerala nolabaiteko / 

emakumeen klasian. Urruz Bertsol 12-6-1932, 248. Ta bere atzetik eraman zetunan nolabaiteko katoliku oiek. Or 

QA 80. Nolabaiteko jangaiak. And AUzta 138. Vinson gure adixkide nolabaitekoa. Or in Gazt MusIx 10. Mutil 

askok jai-illunabarrean nolabaiteko neskak nai dituztela beren griñak asetzeko. MAtx Gazt 75. Oso oitura 

zakarrak eta nolabaiteko jendea. NEtx LBB 39. Aitor dezagun, luzatu gabe, nolabaitekotzat etsi dituela honek. 

MIH 238. v. tbn. Munita 16. Basarri 123. Ibiñ Virgil 35. Berron Kijote 18. � Gaizkirik pentsatu gabe noski, 

nolabait xamarreko jazkera daramate. MAtx Gazt 79. c) (Lo) que es de algún modo. � Sendi baten buru 

izateko, nolabaiteko irabazia ta etorria bear dira. TAg Uzt 195. Nolabaiteko oztasuna. Etxde AlosT 33. 

Urrundik bada ere, Platonen nolabaiteko aintzindaria da Enpedokel. Zait Plat 75. Aldameneko eta ondokoen 

artean nolabaiteko gailur gisa agertu zelakoan. MEIG VI 131. v. tbn. Or Aitork 268. Onaind in Gazt MusIx 148. 

- NOLABAITEKOTXO. Dim. de nolabaiteko. � Bere izena du Fermin Jenero, baña berare nolabaitekotxoa 

da, eta deitzen diogu Jenerua. Urruz EEs 1917, 58. 

- NOLABAIT ERE (nolapaitere B ap. Izeta BHizt). De algún modo. � Nolabait ere lengo utsegitea zuzendu 

naiez. Lard 33. Nolabait ere konpondu dira / odolik ixuri gabe. Tx B II 87. Nolabait ere sortu ziraden / uste ez 

nitun okerrak. Uzt Sas 143. Bero delarik nolabait ere / atxemaiten da itzala. Xa EzinB 115. Enziklopedia bat, 

nolabait ere bestearen (harako bihurri haren) parekoa. MEIG VIII 28. v. tbn. PE 141. Urruz Zer 49 (Urz 63 

nolapait e.). Mok 8. TAg Uzt 162. Nolapait ere: Legaz 35. Inza Azalp 53. 

- NOLABAITXE. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Baiña sumatzen dala nolabaitxe nago. "Creado en 

cierto modo que se le adivinaba". Or Poem 536. 

nolabat-. v. NOLABAITEKO. 

nolaberebait. v. nolarebait. 

nolabit. v. nolabait. 

nolaera. � Cualidad. v. nolakotasun. � Artan naaste daudelako, oraindio nolaerak artu gabe, orain beren 

einean bereiz zeru-lur deitzen ditugunak. "Nondum qualitatibus formisque distincta". Or Aitork 358. Hori, guzti 

horren nolaera... hizkuntzaren eta literaturaren historigileek erakutsi beharko dute. Azurm Zer dugu Orixeren 

kontra 179 (ap. DRA). 

nolaerebait. v. nolarebait. 

nolakatu (SP, Dv), nulakatu (S ap. Lrq). � (Usado en oraciones interrogativas indirectas o exclamativas). 

"Ikuzazu nolakatzen den, voyez ce qu'il devient" SP. � Begira zure gorphutza luphean, eta nolakatua gelditzen 

den. Dv LEd 185 (v. tbn. 99). Ebanjelioa ezagutua ez den lekhuetan, ezin erran diteke nolakatua den gizona. 


mende. 

1053


Prop 1880b, 46. Elhea ere bakhandu zitzaion, bi mathelak erori, begitarte guzia ez dakit nolakatu. EGAlm 1897, 

27. Harrigarri da irakurtze tzarrek nolakatzen duten [...] jende batzuen burua. HU Eskual 17-1-1908, 1. 

Nolakatzen den gizona tzarkeria nausitzen zaiolarik! Othoizlari 1968, 45. Hauxe erran nahi du [...]: argi 

bezainbat ilun ikusi duela [...] eta horrek nolakatzen dion bihotza. Larre in Xa Odol 15. 

nolakoabait. "(G, AN, L, BN), regular, pasable, de alguna calidad" A (pero no parece tratarse de un adj.). Cf. 

NOLABAITEKO. 

nolakodi. "Calidad" Lar. v. zelakodi. 

nolakotasun. � Característica, cualidad. � Mediku bezela ezagutu eritazunaren nolakotasuna (fray Jaun Ajuria, 

c. 1825). Eusk 1991, 980. Lur, egurasti, azi ta landarien nolakotasuna ondoen dazauzkiana. "Calidades". Zink 

Crit 4. Aosapaia ondo atondua dagonean, bere nabaipenak alien nolakotasuna adirazten digu, bestelakoan ez. 

Ib. 27. Baña kantaren beste zenbait literatur-nolakotasun aipa dezagun lenengo. Lek SClar 123. Bazekin Itxas- 

Bareko ekaitzen berri eta Indietako tifoien nolakotasuna. Etxde Itxas 47. Funzionearen nolakotasuna gaiak 

adierazten baitu. Vill Jaink 66. "Euskal-Festara" eresi eta "Txoritxoa nora zoaz?" abestiakaz (Usandizagak) 

agertu ebazan bere eres-etorrera eta nolakotasuna. EgutAr 5-6-1962 (ap. DRA). � Cualidad, buena cualidad. � 

Bere jarraitzalle diran idazleak nabariari ezartzen ziozkaten jakitea, antzeak, zindotasuna, maitagarritasuna, 

emakoitasuna eta beste nolakotasunak. Zink Crit 57. � Modo (gramatical). � Nolakotasuna, modua, adierazten 

duten hitzetan. MEIG VII 108. Esaldiaren bai-ezko nolakotasuna edo modalitatea. MEIG VI 147. 

nolakotsu. � De qué clase, tipo (aproximadamente). � Adirazi nai dizut [...] nolakotsuak diran aratzen diranen 

lagun ango jauregitarrak. Mb IArg I 237. Agurrak egin ondoan, huna nolakotsua izan zen gure solasa. Prop 

1890, 273. Aski zaiku [...] jakitea zer tokitan den eta nolakotsua bera [Zumaia]. JE Ber 76. Ba dakigu goizeroko 

ta gaberoko pentsamentuk nolakotsuk izango diran. JAIraz Bizia 16. 

nolakotu (L, BN ap. A). � (Usado en oraciones exclamativas o interrogativas indirectas). "Venir a ser como, 

cambiar hasta. Se usa en frases admirativas. Gizon hori nolakotu den! (L-ain, BN)" A. � Burutik badu [ene 

senarrak], edo nik ez dakit nolakotzen ari den. HU Zez 60. 

nolala. v. NOLA HALA. 

nolan (V-gip ap. Etxba Eib; Lcc). � Tr. Documentado en textos vizcaínos antiguos (a partir de 1800 sólo hay un 

ej. de Arrese Beitia). Hay además un ej. aislado en Harizmendi (142), seguramente errata. �1. (Adv.). Cómo (en 

oraciones interrogativas directas o indirectas). v. nola. � Nolan joazu eurakaz? Mic 13r. Nolan irabaziko dira 

induljenziak? Cap 67s. Ezin daizu ukatu / nolan askok adbertidu / zaituzan. BBizk 37. � Como así, por qué. v. 

nolaz. � Ausenzia triste gogor kruela, / nolan ilgo nozu orain onela? (s. XVII). ConTAV 5.1.4. Bada astoa, 

nolan esan dozu bostak xo daudela? Mic 12r. �2. (Conj.). (Con alan). Así (...) como. � Egin bidi zure 

borondatea, nolan Zeruan, alan lurrean. Bet 4 (tbn. nola zeruan ala lurrean en TAV 3.2.14 (N. de Zubia, 

1691)). Alan lurrean nolan zeruan. Cap (ed. 1893), 36s (4 zelan zeruan, alan lurrean). Nolan direan eskurrean 

frutuak gozoenak eta prezaiduenak, alan dira gugan espiritu santuen frutuak. Ib. 82. Alan bizitzan nolan 

eriotzan. Cb CatV 95. �3. (Conj.). Como, igual que. � Kain nolan kendutera / dator guri burua. BBizk 9. � 

Izen deungaren bat [...] nolan dirian Diabruba, Demoniua, Añena ta Barrabasa. CrIc 61. �4. (Conj.). Ya que, 

como. � Eta ese giñan nik nolan niarduen. AB AmaE 228. 

- NOIZ NOLAN. v. noiz. 

- NOLANGO. a) Como, del modo que. � Nolangoa dan Jaun bat fin bagarik poderosoa. Arz 30. b) (nolaango 

Dv (V)). Cómo, de qué tipo. 

nolanagiko. v. NOLANAHIKO. 

nolanahi (V-gip, G, AN, BN, R-uzt; Lar, Añ (G), VocBN, Dv, H), nulanahi (S). Ref.: A; Lrq (nula-nahi); Etxba 

Eib; Elexp Berg; Gte Erd 144. �1. De cualquier forma, de cualquier modo (en sentido a menudo peyorativo). 

"Como quiera" Lar, Añ y A. "Assí como assí", "atrochemoche" Lar y Añ. "(Hacer de uno) cera y pabilo, norbait 

nola nai erabiltea" Lar. "N'importe comme, de toute façon, d'une manière inconsiderée" Dv. "Nola nahi egina, 

fait d'une façon quelconque" H (s.v. nahi). "Nola egingo dogu gauzia? Nola nai" Etxba Eib. AxN explica 

deblauki (262) por nolanai. v. nolanahika, edonola. � Tr. Documentado desde Axular (en la expr. nolanahi den 

dela). En la tradición vizcaína sólo se encuentra en J.J. Moguel y Arrese Beitia. En DFrec hay 60 ejs. de 

nolanahi, meridionales. � Bortxaz, mehatxüz edo nola nahi. FPrS 26. Natüraz gaintiko gaizen egitera iarten 


mende. 

1054


direnak karaktero izkiribatü zonbaitez, edo nola nahi. Bp I 87. Isilka ta niork ekusten ez duela edo nolanai 

egiten duen bekatuagatik. Mb IArg I 144. Ez da asko oriek beñ edo nola nai irakurtea. Cb Eg II 10. --Bekatu da, 

engañioz ta azpitik bezala ostutzea? --Nola-nai da bekatu. Ub 181. Deitzekó bát Aita, está áski obrátzea 

gauzabát nolanái. LE in BOEanm 171. Konseju gaiztoak emanaz edo nola nai pekaturako bidea emanaz. Gco I 

414. Ez ditu nola nai Jaunak egiten mirariak. AA I 541. Ez dau Jangoikuak nola nai parkatu gura pekaturik. 

JJMg BasEsc 56. Diruzalegia zan, ain era ona nola-nai galtzeko. Lard 101. Ez da zuhur igeltsua erabiltzea 

itsura, nola-nahi. Dv Lab 199. Orai artean hein ederrean zagokan bizarra, orai nola nahi uzten du. Laph 37. 

Eta ez nola nai ta abuntun gai oien gañean itzegiñ. Aran SIgn 200. An ari puskak zelan nolanai batzen direan. 

AB AmaE 450. Ez dira gero nola nahi behar jokatu: joko guzietan bezala, badira hortan ere legeak. HU Zez 22. 

Nun nahi, noiz nahi, nola nahi, erdaratik emaiten dakote. JE Bur 177. Bere urratsetik nola nai aldatzen ez 

delakotz. FIr 142. Guk gizonok, nolanai ibiltzen ditugu emakumeak. ABar Goi 55. Andik aurrera baraurik iñork / 

ez zun nola nai utziko. Or Eus 383. Gizon haragia nola nahi jaten zuen. Zerb IxtS 103. Galdera au etzala 

nolanai eta nornairi egitekoa. Etxde JJ 227. Automobilla erabiltzen ez diote edonori nola-nai uzten. MAtx Gazt 

65. Jondoni hori ez baitute nolanahi eta edozoin Sainduri emaiten Eskualdunek. Ardoy SFran 14. Eginbeharra 

ez dela sarritan nolanahi betetzen, heroismu hutsa eskatzen digula. MIH 304. 

v. tbn. Egiat 261. Mg CC 211. Bordel 89. Izt C 179. Gy 325. Hb Egia 125. Sor Bar 84. Bv AsL 17. Urruz Urz 34. 

Elsb Fram 154. Jnn SBi 36. Arb Igand 184. Goñi 97. Ag G 249. EusJok 45. ArgiDL 10. Ldi IL 39. TAg Uzt 134. 

JAIraz Bizia 115. Munita 42. NEtx Antz 106. Lek SClar 108. Anab Poli 41. Basarri 184. Ugalde Iltz 26. Izeta 

DirG 20. Lab SuEm 167. Uzt Sas 159. Mattin 110. Berron Kijote 97. 

� De todos modos, de todas formas, en todo caso. � Nik gauza bat eskatu dizut zuri ta niri zuk hau ukatu didazu 

[...] ta nolanai orra non dezun zere erregaloa. Mb IArg II 320. Nola nai, orain adiskide gera. Mg PAb 171. Nula 

nahi kabalier batek / arma gabe eztü aperentziarik. Mustafa 167 (ap. DRA). Larrunek bederatzi-ehun eta zenbeit 

metra gora baditu eta nola nahi puntarat heltzeko Azkainetik hiruzpalau oren behar dire. Zerb Azk 43. Bi edo 

iru illabete igaro bearko zitun nolanai baitegian. Etxde JJ 128. Begiraleak baino argiago direla nola nahi. Mde 

Pr 42s. Nola nai, konfiantza osoan nere bañu-gelaz balia ziñezteke. Lab SuEm 194. Nolanai, zenbait idazleren 

buru argia ezin ukatuko dezu. NEtx LBB 111. v. tbn. Cb EBO 6. Anab Poli 110. Larre in Xa Odol 20. 

� (Con subjuntivo o similar). Como quiera que. Cf. infra NOLANAHI DEN, NOLANAHI DELA ERE. � 

Ordea nola-nahi dariztela, ezta hau egiteko bat. ES 388. Bethi [da] kontent eta deskansuan, nolanahi burutara 

dakizkon bere deseiñuak. He Gudu 72. Non edo nola nahi izan zaitezen. Mih 110. Nola nahi nohan mundutik, 

supituki balitz ere. Dh 125. Nola nahi aditzen den gauza, Elizaren gorphutzari agindua da Izpiritu-Sainduaren 

laguntza. Hb Egia 115. Gauzak nolanai gertatu diren, ari isillik egotea dagokio. Vill Jaink 168. 

�2. (Sust.). (Lo) que se quiera. "Quodlibeto" Lar. 

�3. (Precedido de beste). (Otro) cualquier. v. zernahi, edozein. � Burua ebakiz gillotinaz, edo hilez bertze nola 

nahi moldez. Elsb Fram 117. 

- NOLANAHI DELA. De todas formas, en cualquier caso. � Nola nai dala, eriotza bera egiaz, edo anima 

gorputzetik irtetea, puntu edo instante batean igarotzen da. Cb Eg III 318. Nolanai dala arkitektoren baten 

lantegin sartu bearko det. JAIraz Bizia 46. Alare nolanai dala, seguru naiz aanztea bera oroi dutala. Or Aitork 

264. v. tbn. Lek SClar 118. � De cualquier forma que sea. � Lagun urkoari untan kalte egiten diotenak, nola 

nai dela. Legaz 30. 

- NOLANAHI DELA ERE. De cualquier modo, de todas formas. � Nola nai dela're, etzitzaizkan Lurdesko 

parrokuari gauza ook asko gustatu. Goñi 87. Nolanai dala ere, alaba, zuaz. Alz Ram 134. Baño nola nai dela 

ere, arraultz baño len izandu zan olloa. Inza Azalp 35. Artzekoak, nola nai dala ere, artu itzazu. Muj PAm 38. v. 

tbn. In MIH 217. 

- NOLANAHI DEN (Dv, H). De todos modos, en todo caso. "Nola-nahi-den (en phrase incidente), en tout cas, 

de toute façon" Dv. � Nola nahi den, handik berrogoi urtheren buruan, Salomonek nahi izan zuen dedikatu. Lg 

I 331. Bena nola nahi den, zer alaigoa, zer baloria [...] Eleonorenak! Egiat 161. Nola nahi den, bekhoki behar 

dute horren izartzeko Yesu-Kristorekin. Hb Egia 58. Nola nai den, barkatu. FIr 177. � "Ez da aski gauzen egitea 

nola-nahi-den, [...] n'importe de quelle façon" Dv. v. supra (1). 

- NOLANAHI DEN DELA. De todos modos. � Ezen nola nahi den dela, nahiz mendekaturik eta nahiz 

mendekatu gabe [...], ezta halakoentzat damurik [...] baizen. Ax 280 (V 187). Nola nahi den dela, begiratu 

behar da ihardukitzetik. Ib. 332 (V 220). Baña, nola nai dan dala, etxealdeari bear bezela begiratu nai bazaio 

alegiñean jardun bearra dago. TAg Uzt 78. 

- NOLANAHI DEN ERE. De todos modos. "Nola nai den ere zernahi izanik egin behar da (S)" Gte Erd 193. 

- NOLANAHI ERE. De todos modos, en cualquier caso. "(He), quoiqu'il en soit" H (s.v. nahi). � Berak nola 

nai ere ikusi lezakee goiko zeru orien urdintasun zoragarria. Arr GB 19. Nolanai ere, lenengotik ez zitzaion 

orrela deituko. Zab Gabon 91. Nola naire bi illabete igaro orduko an nunbait. Moc Damu 9. Nola nai ere 

Burgos aldean eztu euskerarik billatuko. Ag G 47. Nolanai ere, Yainkoarekin egongo gatxin. Or QA 97. Badago 

baserri batetik bestera nolanai ere ogei minutuko bidea. Etxde JJ 9. Nola nai be, ire sentimentueri olako 

biozkadia emoteko on-ona izan biar. SM Zirik 17. Eztakite zer, baiña nolanai ere materiazko zerbait beintzat. 

Vill Jaink 59. Argi eta garbi dago nolanahi ere ez ginela Aita Villasante eta ni iritzi batekoak. MIH 207. v. tbn. 


mende. 

1055


Alz Ram 124. TAg Uzt 40. Munita 61. NEtx Antz 42. MAtx Gazt 52. Lab SuEm 177. Uzt LEG II 36. Berron 

Kijote 228. � De cualquier modo. � --Bai, ba, Batista. Atzo an omen ziñaten. --Bai, jauna, ta ez nola-nai're; 

txiki ta aundi, pamili guztiya. Sor Bar 67. 

- NOLANAHI ERE DELA. Como quiera que sea. � Izakiak dira, noski, izandunak edo izatedunak edo nolanahi 

ere dela. MIH 77. 

- NOLANAHI ERE DEN. De todos modos, de todas formas. � Nolanahi ere den, badakizu zuk nik bezain ongi 

ez zebilela haren muinetan zuk susmatzen dituzun jokabide makur horien aztarrenik. MIH 219. 

- NOLANAHIKO (V-gip ap. Elexp Berg; Lar, Dv, H). (Adnom.). (El, lo) que es de cualquier tipo, manera 

(usado a menudo en sentido despectivo). "Quodlibético" Lar. "Nola-nahiko tresna es da laneko orobat, un outil 

quelconque [...]" Dv. "Ezta hau nola nahiko lana, ceci n'est pas un ouvrage à faire d'une façon quelconque" H. 

"Aura sonbreruakin da bastoiakin ibiltze zuan. Ez pentsau nolanaikua zanik" Elexp Berg. � Baña ez nolanagiko 

amorioa (B, s. XVIII). BOEans 845. Ez dira naski izen uts nola naiko, eta naiaz beste gabe asmatuak. VMg XII. 

Trabaju andiak eraman zituen, eta ez nola naiko pazienziarekin baizik gogo onareki. Gco II 55. Gauza hau ez da 

nola-nahikoa, ondorio handiak dakharzkena da. Prop 1883, 45. Bi langileren itxura zuten, eta ez nola 

nahikoena. Jaunzturatik eta orotarik ageri lan dorpean ari bide zirela. HU Zez 203. Sokaren firrinda ezagun zen 

bakarrik, bainan hura ez nola nahikoa! Barb Sup 138. Ta ez nola-naiko gezurra. Ldi IL 43. Nolanaiko gaitzez 

makalen bat zuten guziek (Lc 4, 40). Or MB 239 (IBk nolanahiko; He zer nahi, Ol edolako, Ker edozetariko, IBe 

edozein). Au ere ez da izan nola naikoa. Munita 36. Etzan makala, etzan ez nola naiko olerkaria. Lek SClar 121. 

Heldu den igandean ditugu herriko bestak eta ez nola-nahikoak abiamenen arabera. Herr 28-8-1958, 3. Lurrak 

nola-naiko loreak ernerazten ditu. Ibiñ Virgil 60. Ez nola nahiko maskorrak, perla edo nakara zariotenak. Ardoy 

SFran 162. Bainan ibiltze horiek ez dira nola nahikoak, bresetaren neurkadaren edo erritmoaren arabera egiten 

dira. Lf in Casve SGrazi 13. Burutapenak, orobat, ez dira nolanahiko izango. MIH 241. Haritzak eta pagoak eta 

nolanahiko landareak ekar ditzaketenak [lurrak]. Ib. 90. v. tbn. Zby RIEV 1908, 204. JE Ber 60. Lab EG 1958 

(1-2), 88. Xa Odol 73. � Ez ordu artean hartu zituen bertze nola nahiko moienez. MarIl 122. 

� "Nola-nahiko solasa athera dezan, quelque parole qu'il dise" Dv. � Zure nahi gabe guzietan, nola nahikoak 

izan daitezen. Mih 71. Erasia saminak lakhet pairatzen, nola nahikoak izanen badire ere. Dh 69. Ez-eta 

tentazioneak nola-nahiko izaturik ere. Jnn SBi 85. Nola nahikoak izan ziten Travancore-ko Nausiaren xedeak. 


- NOLANAHIRA. "Nola-nahira itzulirik ere, orratzak sistatzen du bethi, de quelque façon qu'on la tourne, 

l'aiguille pique toujours" Dv. 

- NOLANAHITIK. En cualquier caso. "Ez dakit zertarik zuten makhurra; nola-nahitik, ou nola-nahi-den, samur 

gelditu dire" Dv. 

- NOLANAHIZKO (Lecl, H). (Adnom.). a) (Con subj.). "Quelqu'il soit" Lecl. � Ez thalendu guziek, nahiz 

naturalek nahiz billduek, nolanahizkoak izan deitezen [...] eziñ gai errenda gaitzaketela. He Gudu 53. b) (H). De 

cualquier tipo, de todo tipo. "Nola nahizko praubezia, une pauvreté telle quelle, d'une rigueur quelconque (AR)" 

H (s.v. nahi). � Bai eta nolanahizko gezur guziak ere. Ub 180. Nola nahizko behaztopak ipiñi eta ipintzen 

dituzte breizel-egunkari edo aldizkarien bidean. Mde Pr 283. � (En sentido despectivo). "Nola nahizko lan bat 

egin duzu, vous avez fait un travail quelconque, sans soin, comme il ne fallait pas qu'il fût" H (s.v. nahizkoa). 

nolanahika (BN-arb; Dv). Ref.: Gte Erd 144, 193. � De cualquier manera. "Gauzak nola-nahika erabiltzen ditu, 

il se sert des choses sans y mettre de soin. Ez da zuhur nola-nahika mintzatzea, [...] à tort et à traves ou sans 

considération" Dv. "Ez niz nolanahika ari (BN-arb)" Gte Erd 144. v. nolanahi. � Lan horietan ez da beraz 

nola-nahika hari behar. Dv Lab 333. Gure bokazioneari jarraikitzen bagare, Jainkoak laguntzen gaitu, ez 

nolanahika, bainan amodiorekin eta hantatuzki. Arb Bok 11. Bana etzian nolanahika berexi bere laguna. Zub 

87. Ez nolanahika deituz. Or QA 204. Tarrapataka (edo airerat, buruz-behera, nola-nahika) jokatu. Herr 14-3- 

1957, 4. Etxebarne etzen usatua amodioaz nola nahika mintzatzen. JEtchep 106. Uste izanez aski zuela nola 

nahika bermatzea. Ardoy SFran 314. Pena nuke alaba hori / nolanahika uztia. Mattin 150. v. tbn. Jnn SBi 79. � 

De todos modos, cueste lo que cueste. "Nolanahika egin behar da (BN-ciz-arb)" Gte Erd 205. 

nolanahizka. � De cualquier manera. � Berrogoi eta hamar libera ez baitziren orduan nola nahizka irabazten. 

Barb Leg 22. Ez ditiat nolanahizka saltzekoak, hainitz lan eta urhatsen ondorioak baitituk. Larz Senper 32. 

Mutikokiak nolanahizka jalitzerat aizu dira, bainan neskak, anditzen hasiz geroz, biziki tinki beiratuak. Larz 

Othoizlari n.º 49, 31s. 

nolapait. v. nolabait. 

nolarebait, nolerebait (G ap. A; Lar, Dv (G)), nola(b)erebait, nulerebait (S ap. A). � De alguna manera. "(De 

alguna) suerte" Lar. "Antzakatu diagun nulerebait, le hemos domado de algún modo (S)" A (s.v. antzakatu). AxN 

explica aldez (228) por nolarebait. � Tr. Al Norte sólo se documenta en Duhalde y Mirande (Pr 159), y en 


mende. 

1056


textos vizcaínos sólo en CrIc. En DFrec hay 2 ejs. de nolaerebait y 5 de nolarebait. � Presta dezaten nola-erebait 

beren anima. Mb IArg I 191 (189 nolerebait). Jaunaren miserikordia nolerebait argiago oietan agertzen da. 

Cb Eg III 347. Damu-urriki onek nolaerebait miñez ausitzen du bekatariaren biotza. Ub 207. Izan nolabere bait 

bere [Jangoikuaren] irudikua on izanaz ta mundu guztiari onegiñaz. CrIc 11. Da nola ere bait esatea Juduak 

Pilatosi esan ziena. Mg CC 251. Oiturak nolerebait beartzen du anima berriz eta berriz bekatu egitera. AA III 

499. Erran ere baditeke ifernuko sua nolerebait adimenduaz dohatua dela. Dh 165. Aien eskuetatik nola ere bait 

aldeginda. Lard 516. Hura zerbait alaitzea nolerebait iritxi zuten. Arr GB 100. Lan txiki bat banian, or, auzoan, 

eta eguna igaro diat nolerebait. Zab Gabon 26. Nere odolkideak nolarebait leiarazi ta aietako batzu yaregiteko. 

Ol Rom 11, 14 (Lç nolazpait). Nola-ere-bait ihardetsi behar ziotela. Mde Pr 138. Guzion irakasle Hegel duzu, 

nolarebait. Zait Plat 28. Eztu beste ardurarik bere indarrak nolarebait erabiltzekoa baiño. Ibiñ Virgil 98. 

Hizkuntza nolarebait batua da, nahiz batasun hori herri batekoa izan. MIH 218 (MEIG IX 149 nolaerebait). v. 

tbn. Nolaerebait: Bv AsL 49. � De cualquier manera (tbn. en sentido despectivo). � Blasfemi izugarria da 

hitzez, begiz edo nolerebait Jangoiko berari egiten zaion [...] bidegabenza. Mb IArg I 261. Eta goiz-meza 

nolarebait ekusita ezkutatuko dira zuloren batean. AA II 49. � nulaerebait (S ap. A). "(Ir) vacilante" A. 

- NOLAREBAITEKO. De algún tipo. � Itz egizu, ba, izketan nolarebaiteko atsegiña baduzu. Zait Sof 34. 

nolata. � Así como. � Bai bere edade andiak, nola bere jakinduria guzizkoak, nolata bere goimallak eta bere 

aideak. Arr May 169. 

nolatan (G, L, BN ap. A; Volt 65, Lar, Añ (G, AN), Dv, H), noletan. �1. (Adv.). Cómo. "(De qué) manera" Lar 

y Añ. � Eta nolatan enzunen duté predikazalerik gabe? Lç Rom 10, 14 (He, TB, Dv, Ol, IBk, IBe y Bibl nola, 

Ker zelan). Nolatan abenituko dira biak elkharrekin? Ax 476 (V 308). Bilhatzen baduzu sosegurik bizitze 

hunetan, nolatan orduan ardietsiko duzu sekulako sosegua? SP Imit III 35, 2. Eta nolatan ematen da sendaki 

au? It Dial 16 (Dv nola, Ip nula, Ur zelan). Eta noletan dezaket, baldin ez badarot norbaitek erakhusten? Dv 

Act 8, 31 (Lç nola). Nolatan ordea aiek ondo eraman? Aran SIgn 37. Nolatan ezagutu? Etzan errez ezagutzea. 

Ag G 110. Euskerik gabe nola liteke, / noletan Euskal-erria? Jaukol Biozk 53. Nolatan asmatu dezu nungoak 

geran? TAg Uzt 241. Nun izan zan? Zer egin zuan? Nolatan etorri zan? JAIraz Bizia 94. Nolatan ixilik utzi 

zozokeri aiek esaten? Or QA 105. Nolatan dago Anjel? Obeto al dago? NEtx LBB 143. v. tbn. Mok 19. Zait Sof 

67. Txill Let 59. Basarri 20. Uzt Sas 147. � (En interrogativas indirectas). � Har zezaten konseillu, haren 

kontra, nolatan hura hil lezaketen. Lç Mt 12, 14 (He, TB, Dv, Ur, Echn, Ol, IBk e IBe nola; Ip nula; Ur (V) 

zelan, Leon nondik nola). Galdegin zeraukaten Alexandro handiari ea nolatan erdietsi eta irabazi zuen hanbat 

biktoria. Ax 77 (V 51). Mirets ezazue nolatan bethiereko Iainkoak bere legea eskiribatu derauien. SP Phil 132. 

Ikhus nazazue nolatan azken fiñean zuengatik hiltzera noan gurutzearen gaiñean. Gç 86. Ez det ukuitu nai emen 

[...] nolatan eskandaloa ematen dan. AA III 557. Irakhatsiko darotzut nolatan egin behar duzun. Dv Lab 13. 

Ona nolatan itzegiten dan. Bv AsL 89. Bazebillen gau ta egun [...] mutillari nolatan esango. Ag G 125. Nik nere 

burua enekin nolatan garbitu. Ldi IL 31. Ankerrago biurtu ninduen, nolatan ez dakidala. Txill Let 104. Neurtu 

bearra dago nolatan / ematen diran pausoak. Basarri 123. v. tbn. It Fab 191. Arch Fab 195. Aran SIgn 75. Zab 

Gabon 100. Or Eus 50. Zait Sof 70. SMitx Aranz 17. JAIraz Bizia 52. NEtx LBB 90. Uzt Sas 267. � (En 

oraciones exclamativas). � Zein bigunkiro bizitzen lagundu, nolako pozak eman, nolatan maitetu! Ag G 141. 

� (SP, H). Cómo es que, cómo así. "Nolatan horrela minzo zare?, comment parlez vous de la sorte?" SP. v. 

nolaz. � Nolatan (garbitasuna bera zarelarik) nahi duzu hain lekhu lizunean [...] sarthu? Mat 252. Nolatan 

zoaz horrela bakharrik? Volt 134. Galdegin baziniazo denbora luzea duela eri den presuna bati ea nolatan ezten 

sendatzen. Ax 545 (V 350). Nolatan deitzen da bizia, ikusirik hain bertze heriotze eta izurrite ekhartzen duela? 

SP Imit III 20, 4 (Ch y Ol nola, Mst nula). Hanbat nago penatan, / nik eztakit nolatan, / gau et'egun gor batek / 

naduka arrenkuratan. O Po 26. --Nolatan Jesusen eriotza izandu zan Sakrifizioa? --Zeren bera bakarrik asko 

zan [...] Jainkoa palakatzeko. Ub 92. Nolatan atrebitu / zan eramatera / ume itsusi ura / guztien aurerra? It Fab 

127. Nolatan egon da orrenbeste egun etorri gabe? Sor Bar 27. Badakit zer esan nai didazun. Nolatan utzi 

diodan Maritxo nere alabari itzegiten. Alz Ram 44. Bañan, ene biotza, / negarrez noletan? Jaukol Biozk 103. 

Arritzen nau [...] nolatan ez dituen berak gure euskal-orriak lan gozo mamitsuz yosten. Ldi IL 83. Nolatan etorri 

zakizkide gaur, aurretik ezer gaztigatu gabe? TAg Uzt 154. Nolatan gure etxean, andrea? NEtx Antz 48. Erregai 

diran bidoiok nolatan daude emen? Lab SuEm 190. Nolatan, ordea, Dabidek Jauna esaten dio. IBk Mt 22, 43 

(Lç nola). Esango digu egileak berak nolatan jo zuen bide horretatik. MEIG VII 53. v. tbn. EZ Man I 82. Harb 

372. Ag G 212. Jaukol Biozk 8. JAIraz Bizia 95. Txill Let 34. 

�2. (Con -(e)n). Según cómo. � Gauzak nondik eta nolatan begiratzen zaieten iruditzen zaizkigu andi edo txiki. 

Ag G 21. 

�3. (Conj.). (Con -(e)n). Como, ya que. � Atzo egindako diru pixarrak / gaur nolatan dauzkan janik, / onen 

semiak ez dute onen / dirua gastatzen lanik. Azpillaga in Mattin 127. 

- HALATAN NOLATAN. "Assí como, [...] alatan nolatan" Lar, Añ (G, AN). 


mende. 

1057


nolatasun. � Modo. � Irakhats diazadazu neure etsaien arterio gaixtoetarik itzurtzeko nolatasuna eta xuxen 

zure gana ethortzeko bidea. Harb 352. 

nolatsu (AN, L, BN; Dv). Ref.: A; Gte Erd 144. �1. "À peu près de quelle manière. Huna nolatsu zerasan (Gy), 

voici à peu près son langage" Dv. "Cómo, poco más o menos" A. � Bere baithan huna bada hark nolatsu 

zerasan. Gy 15. Huna nolatsu duten moldatu guzia. Hb Esk 58. v. tbn. EOnAlm 1905, 23 (ap. DRA). Orra gure 

erriaren olerki polit eta bizia nolatsu dan. Inza Azalp IX. Begira orain nolatsu kantatuko zan. Lek SClar 107. 

Jakin nahiak direla nolatsu iragaiten ziren eresia-emaite horiek. Lf ELit 97. 

�2. Como, casi igual que. Cf. nola II (4). � Hiriari dohazko nolatsu lilia. Hb Esk 130. Bat bertzearen aldean 

sorthu, nolatsu bi hondo haitz azpi batean. Hb Egia 11. 

- NOLATSUKO (Dv). (Adnom.). � Hau nolatsukoa den nabaritzeko. Dv LEd 48. Huna nolatsukoa zen othoitz 

hura. Prop 1881, 129. Erran behar duzu nolatsukoa den, ttiki ala handi! Barb Leg 142. Zertsu adin zuen nexkak, 

eta haren begitartea nolatsukoa zen erran nuelarik. Herr 17-12-1959, 4. 

nolatu. � Calificar. "Orra adberbioak, berboaren adierazia nolatzen dutenak" Lar (s.v. adverbio). 

nolaz (B, BN-baig, Sal, R; Dv, H), nolas, nulaz (S). Ref.: A (nolaz, nulaz); Lrq (nulaz). � Cómo así, cómo es 

que. "Nolaz diozu hori? comment (pour quelle raison) dites-vous cela?" Dv. v. nolatan, nola. � Tr. 

Documentado en textos septentrionales y alto-navarros desde Leiçarraga; en el s. XX tbn. lo emplean algunos 

guipuzcoanos. En DFrec hay 30 ejs., 21 de ellos meridionales. � Baptismoan gauza horiak nezesario diradenaz 

geroz, nolaz batheiatzen ditugu haur xipiak? Lç Ins F 3r. Daude berok ere espantaturik nolaz ezten berri 

segurorik ageri. (c. 1597). FLV 1993, 457. Jinkoak eztianaz geroz korpitzik, nolaz korpitz elibaten itxuran 

erakusten zaizü? Bp I 29. --Nolaz bada hori? --Zeren othoitz eginez ardiesten baititugu Jainkoa ganik graziak. 

CatLav 34 (V 25). Gaiza estranje bat düzü nulaz bihotz osoz etziren eni egoiten. Mst III 27, 1. Berás 

sinestendúte ikusigábe? Ziérto. Nolás badá? LE Doc 111. Muntoiko muthikuez nüzü estunatzen: / nulaz dütien 

haitatzen emaztik Barkoxen. Etch 374. Nulaz eztira hiltzen? Ip Dial 29 (It y Dv nola, Ur zelan). Zeronek nolaz 

eztuzu / hasi gabe gibelatu? Gy 283. Nulaz erraiten düzü maite naizüla ni? ChantP 132. Nolaz bada hori? Arb 

Igand 108. Harrigarri da eta izigarri nolaz ez den gure gizona han berian phorroki eta hil. Eskual 28-2-1913, 3. 

Bañan diru oiek! Nolaz zituen nere alabak? Ill Testim 27. Bitxi zaiku haatik nolaz bada ez den mendixketan 

oihanik. JE Ber 16. Nolaz ez ote-zan ara jausi / beste artako gorotza? Or Eus 172. Nolaz bada Dabid, Izpirituak 

hortaraturik, Jaunka mintzo da hartaz. Leon Mt 22, 43 (Lç nola). Nolaz ez zen hortaz orain arte konturatu? Mde 

Pr 149. --Hire falta duk, ardiak eskastu bazaizkiat! --Nolaz ene falta? Larz Iru 82. Nolaz etzuen itzuli bat egin 

edo Jatsuraino edo Xaberriraino? Ardoy SFran 144. Nolaz diok hori? Berron Kijote 200. v. tbn. Arch Fab 11. 

Zby RIEV 1908, 769. CatJauf 53. Jaukol Biozk 53. Tx B 127. Iratz 62. JEtchep 106. Xa Odol 328. Nulaz: CatS 

18. 

� (H), nulaz (S ap. A). Cómo. � Eta hori nulaz nik ahal dut erraiten. AstLas 20. Eta geroztik nolaz iraun 

zezaken komuniatzeko jarraikitasunak? Arb Igand 109. Nolaz iges egin dezu, Pillipe? Ill Pill 19. Nolaz izan 

dezake amodio bera? Etcham 137. Bainan nolaz eta norat begien aitzinetik zaikun ibaia itzali, gaude 

gogoetatuak. JE Ber 44. Nolaz iritxi, ordea? SMitx Aranz 168. Geroa nolaz igar ditekeen atzaltzeko. Mde Pr 

328. Huna nolaz hasi zen buru-lan huni. Larz Iru 9. Zion [...] "arima zaurtzen ziotela zolaraino". Nolaz ez? 

Ardoy SFran 173. Eziñ asmatu leike nolaz esan ere. Berron Kijote 56. v. tbn. Jaukol Biozk 95. FIr 165. Iratz 24. 

Xa Odol 321. 

- NOLAZ BAITA ERE. Asimismo, del mismo modo. � Baina zeren gizonén plazerera edo zerbait 

konsiderazione arinagatik eridenak baitirade: nolazbaita-ere zeren Iainkoaren hitza gabe ordenatuak eta 

ezarriak baitirade [...] eztugu dudarik [...] egin haién kentzera. Lç Ins B 2v. 

nolazbait. v. nolazpait. 

nolazko. � Circunstancia. Cf. NOLAZKO (s.v. nola). � Ederki adierazten dio nolazko ori. Or Jaink 228 (ap. 

DRA). 

nolazpaika (H), nolazpeitka, nolazbaitka, nolaspeika (H), nolazpeka (H). � De cualquier modo. v. 

nolanahika, nolanahi. � [Hobe da] laborantza arthatzea, ezenetz nolaz-baitka erabiltzea. Dv Lab 263. Lan 

hura bakharrik ezaxolaki, nolazpeitka, egiten. Dih MarH 53 (ap. DRA). � nolazbeitka, nolazpeitka. De alguna 

manera. v. nolazpait. Egiten du goiti nolazbeitka. Prop 1896, 273. Nolazpeitka sarthu zitzauzkidan. Prop 1911, 8 

(ap. DRA). 

- NOLAZPAIKAKO. "Nolazpeikakoa, nolaspekakoa, qui est fait d'une façon quelconque, sans soin" H. 

nolazpait (B ap. A; Lar), nolazbait (BN ap. A � VocBN; Dv), nolazbeit, nolaspeit, nolezpait. � Tr. Propio de 


mende.


la trad. septentrional; al Sur hay un único ej. (nolaz bait ere) en Illarramendi. En DFrec hay 8 ejs. de nolazpait y 

4 de nolazbait. �1. De algún modo. "(De algún) modo", "(de alguna) manera", "(de alguna) suerte" Lar. v. 

nolabait. � Eia nolazpait neure ahaideak ielos erazi ahal ditzakedanez. "En quelque façon". Lç Rom 11, 14 

(Dv nolazbait; He nolazbaitere, TB zerbait gisaz, Ol nolarebait, Ker zelanbait). Tentazaleak nolazpeit tentatu 

zentukezten beldurrez. Lç 1 Thes 3, 5. Ama ez salutatzea edo bedere nolazpait iakinduri ez egitea. Harb 201. 

Zeruko atseginak aitzinetik nolazbait dasta arazitzen derauztela. SP Phil 496. Aski da nolazbait bidegabe egitea, 

obligatuak izaiteko [...] erreparatzera. CatLav 138 (V 72). Hek nolazpait pixtuak aurkhitzen dituenean. He 

Gudu 84. Nolazpait bederen erreparatzeko denbora galduak. Dh 218. Billdu zuken hark nolazpait / afaitako 

yakia. Gy 54. Nahiz gerthakariz, nahiz kharraren zintasunez, Kristo nolazbait erantzuten den ber, hortaz bozten 

eta bizturen ere naiz. Dv Phil 1, 18. Zaude gurekin, antholatuko gare nolezpait. Laph 100. Gobernamenduak 

anitzi hitzemana, noizpeit, nolazpeit, nonbeit lana emanen deiela. HU Zez 104. Haren baimena behar nolazpeit 

ardietsi. JE Bur 44. Handik nolazpeit atheratu deneko. Barb Leg 141. Elizan nolazpait bururatu zituen bezperak. 

Lf Murtuts 28. Bitartean nolazpait jasan beharko nauzu. Mde Pr 94. Bainan nolazpeit elgar aditzen zuketen. 

Ardoy SFran 136. Bañan nolazpeit sartu diot nik / azkenian hau buruan. Mattin 134. Adimenez nolazpait 

besarka daitekeen adieraz gainera. MIH 348. v. tbn. SP Phil 71. Dv Lab 188. Hb Egia 20. Arb Igand 100. JE 

Ber 102. Ardoy SFran 219. Nolazbait: MEIG IX 49. Nolazpeit: Hb Esk 170. Jnn SBi 167. Arb Igand 105. Ox 94. 

Zerb Azk 19. Nolazbeit: Prop 1893, 76. Nolaspeit: Prop 1889, 248. 

� (H), nolazpeit (H). De cualquier modo. 

�2. "Nolazbait, déjà" Lecl. 

- NOLAZPAITEKO (H; nolazbaiteko Dv; nolazbaiko Dv). (Adnom.). (El, lo) que es de alguna manera (tbn. en 

sentido despectivo). "Egizue lehen-bai-lehen nolazbaiteko antolamendu bat, faites au plus tôt un arrangement 

quelconque" Dv. � Ezen atsegin hura eztelarik oraino konsentimendu oso bat, guziarekin ere hartarako 

preparamendu nolazbaitekoa da. SP Phil 151. Xuxen ezazu nolazpaiteko deklarazinoz. Ib. 361. Zure bizitzean 

aurkhitu dukezun nolazbaiteko ere irabazi eta aitzinamendu aphurraz. He Phil 529. Arima ephelak bere 

nolazpaiko debozione guzia ezartzen du legeak hertsiki manatzen diotzan gauzetan. Dh 325. Lagun baten potreta 

egin nahi duenean, ez nolazpeitkoa, bainan xuxena eta iduria. Dih MarH 49 (ap. DRA). Ur hortaz mesfida ziren 

dohakabeak, sendagailu nolazbeiko edo phozoindatu baten balde. Pop 1898, 64. Nolazpaiteko hesiak ipini 

beharko dizkiogu geure hiztegiari. MEIG VII 188. 

- NOLAZPAIT ERE (nolazbait Urt I 500, Dv). a) De alguna manera. "Nolazbait-ere erran ditake nahiago duela 

ezkondu baino ez ezkondu, on peut en quelque sorte dire [...]" Dv. Cf. NOLAZ BAITA ERE, s.v. nolaz. � 

Jainkoaren botherea nolazbait ere ezagut arazteko. CatLav 81 (V 48). Nolazbaitere lehian sararazitzeko ene 

anaiak. He Rom 11, 14 (Lç nolazpait). Alaba hark konplitu zuela, nolazpait ere, sakrifizio hark haren aitaren 

partetik eskas zuena. Lg I 222. Munduari estekatzen zaiona, hortaz beraz nolazpait ere gelditzen da giristino 

izatetik. Dh 115. Nolaz bait ere bear ditugu aztu negu gau tristeak. Ill Pill 3. Euskalkien arteko berexkuntzak 

baitira nolazpait ere hauzi osoaren mamia. MIH 342. v. tbn. He Gudu 69. b) "Nolaz baitere, bien que, quoique" 

Lecl. c) (H; nolazpeit H; nolazbait Dv). "Nolazbait ere akhabatu behar da hauzi hori, il faut terminer ce procès 

d'une façon quelconque" Dv. "D'une manière ou d'autre, de n'importe quelle forme, sans soin, sans règle" H. 

nolerebait. v. nolarebait. 

nolerenahi. � De todos modos. v. NOLANAHI ERE. � Nolerenai azkenean aberatsak eta ondasundun guziak 

dira errumes. Mb IArg I 63. 

noletan, nolezpait. v. nolatan, nolazpait. 

nomada. � Nómada. � Libiako artzai nomadak. Ibiñ Virgil 94. 

nomatu. � Nombrar. "Citare, [...] izendatu, señalatu, nomatu" Urt V 163. v. nonbratu. � Eta dire portuak orai 

nomatuko ditugunak. INav 111. 

nomenklatura. � Nomenclatura. � "Nomenklatura" deritzana aurren dugula eta egunoroko hiztegia [...] gero 

eta atzerago. MEIG VII 42. 

nominatibo (Urt IV 292). �1. Nominativo. � Zeren akhabantza bat baizik nominatiboan ez baitute. ES 89. 

Horra nominatibo singulareko exenpluak. Ib. 88. �2. Sustantivo. � Izen edo Nominatiboetan zer lanak ez dira? 

Cb EBO 33. 

1 non (V-occ (no och), G, AN, L, Ae, Sal, R; SP, Urt Gram 413, Ht VocGr, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), nun (V-ger- 


mende. 

1059


oroz-och-m-gip, G, L-côte-arcang, BN, S, R-is; Lar, Añ, Lecl, VocBN, Dv (V, BN, S), H). Ref.: Bon-Ond 171; A 

(non, nun); EI 213; Lrq (nun); ContR 521; Iz Ulz; Etxba Eib (nun); Holmer ApuntV; Elexp Berg (nun). 

� Tr. La forma nun, escasa en los textos antiguos, va extendiéndose con el tiempo. En el s. XVII sólo se 

documenta en algunos textos vizcaínos, como Capanaga y BBizk (30), mientras que en Micoleta y VJ (5) aparece 

non; en Lazarraga, sin embargo, hay un sólo ej. de non (1190r) frente a numerosos de nun; tbn. emplean esta 

última Voltoire y (sólo en una ocasión) Belapeyre. A partir del s. XVIII domina en los vizcaínos y suletinos, sin 

que llegue a desaparecer non (p. ej., en Añibarro e Inchauspe). Desde mediados del s. XIX va creciendo su uso 

entre los guipuzcoanos (antes se encuentra en algunos autores, como Guerrico), y desde principios del s. XX en 

los labortanos y bajo-navarros, hasta el punto de convertirse en la forma claramente más frecuente en todos los 

dialectos. En DFrec hay 376 ejs. de non (9 de ellos septentrionales) y 126 (51 septentrionales) de nun. 

I (Adv.). �1. Dónde. "¿(En qué) lugar?" Lar y Añ. "Orain Usurbillen denak nun esaten dute, baiña ongi gogoan 

daukat nere aitona zanaren anai batek [...] non esan oi zuela" Zt (comunicación personal). Cf. A: "No (V-arroroz), 

var. de non, dónde, en algunos casos de la declinación". � Tr. De uso general. � Non dirate egun hartan 

hebengo iaun erregiak. E 57. Eta erran ziezén, Non da zuen fedea? Lç Lc 8, 25. Ni nun ete nago? Lazarraga 

1152. Non dituzu lagunak? Ber Trat 113r. Non da Iainkoaren errespetua? Harb 142. Prometa igurikiko zerauela 

ehun eta hogoi urthez, eta ez iguriki ehunez baizen? Non dira gaiñerakoak? Ax 122 (V 81). Ta non idorokogu 

ona izan din bat? Mic 13v. Nun dago andra andi ori? Cap 41. Non da haren zauriaren / parreko dolorerik? Hm 

126s. --Non hartü dütü korpitz eta arima? --Maria Birjina saintaren sabel sakratian. Bp I 32. Non gordeko da 

beraz ene baithan orguilleriaren eroa? Ch III 14, 4. Nun da zure legea? Nun karidadea? Acto 265. Nun untsa 

izan niz, zü gabe? Mst III 59, 1. Non arkitzen da judatarren errege jaio-berria? Mb IArg I 139. Non dira orañ, 

zer egin ziran Errege [...] zure gañean agindu zutenak? Cb Eg II 140. Non nago? Nekazari errian. LE Prog 124. 

Nun gelditu zan? Zuzaeta 82. Nun ete da gure fedia? Mg CO 37. Non egin bear da komunio au? AA I 478. Non 

kausi hitz aski borthitzik [...] orduko izialdurak eta deboilamenduak pintatzeko? Dh 135. Dezogun erran 

herioari berari: non da hire bitoria? Jaur 165. Afaltokia non da? Lard 438. Nun ezari zien Jesüs-Kristen 

Khorpitza haren hil onduan? CatS 28. Leku aiñ on bat nun leike billatu? AB AmaE 72. Linboan edo non egon 

zerade orain artean, Manu? Apaol 121. Behar du jendeak deskantsatu, bainan nun eta nola? Arb Igand 141. 

Non dago Españolak bezalako gizonik? Barb Sup 130. Bena zerbait... nun ez da zerbait? Const 22. Esango dau 

norbaitek, / nun dau baña Oka? Enb 85. Ta alabak, non? Ldi UO 44. Non ez dituzu arkitzen? Or QA 102. Nun 

ete dago, ta nogaz ete dabil? Erkiag BatB 190. Baiña eginbide oien sustraia nun duzue? Vill Jaink 165. Neska, 

nun hiz? Larz Iru 46. Non agertzen ote da eta nola zabaltzen? MEIG VI 164. 

� + nun (V-gip ap. Etxba Eib; Lar, H). (En interrogativas indirectas). "(Haz) bien y no mires a quién, egizu on, 

ta ez jakin non" Lar. � Bertan gero so albaitegi non den gorputz sainduia. E 17. Baina gizonaren Semeak eztik 

non bere burua reposa dezan. Lç Mt 8, 20. Itaundurik etsekoai nun zan. Lazarraga 1143v. Hara non den zure 

etxea. Ber Trat 113r (cf. infra (2)). Gelditzen naiz benzutua, errendatua, non nagoen eztakidala. Ax 605 (V 

389). Nehork eztaki herioa non dagoen zure aiduru. Tt Onsa 176. Orhitzen girela non izan eta noreki minzatu 

giren. Bp I 136. Ezkutaturik eguzkia eta illargia, nork daki non. Lar SAgust 9. Ohar zaitezela non zabilzan ta 

nora zoazen. Mb IArg I 175. Non baño non obeto gordeko ote zuten kezka ta bildurra baizik etzuen. Cb Eg III 

349. Zelan [...] aztertu ez nun ta zelango lekuban galdu daben! Mg CO 33. Non zen eta zertan zen gogoan 

hartzen eztuela entzun dituen [meza] hek. Dh 142s. Egin ezazu on, / eta egin ezazu / ez dakizula non. It Fab 88. 

Aurretik zeukaten odeiak esaten zien non gelditu edo nora joan. Lard 75. Badakitza yendetan non diren 

beharrak. Hb Esk 195. Ara nun dagoan / antxe arako sasi / andien alboan. AB AmaE 360. Eni erran nun den. 

UNLilia 21. Lapurdin, ez dugu erranen non, bazterrak kexu ziren. Barb Sup 137. Goizetik emen, arratserako 

joanda billa non! Or SCruz 55. Bai al-dakizue egun batzuez geroago nun azaldu zan? TAg Uzt 91. An ioiazan 

arrapaladan eta sokorruka [...], aterperen bat non aurkituko. Bilbao IpuiB 102. Zeru-sapaia nun ote dedan / 

asmatzen nabil urduri. NEtx LBB 229. Ikusten dugu nun den auziaren erroa. Ardoy SFran 324. Gure aldanahiak 

aurkitu du non ase. MIH 320. v. tbn. Mst III 31, 4. Mih 29. Echta Jos 366. 

�2. (Lar, Añ). (Precedido de hona, horra, etc.). (He aquí) que, (he aquí) como. "Velahí usté que, orra, jauna, 

non" Lar (s.v. ahí). "Etele que, ara non" Ib. (Añ ara, aror non, orra, ona non). � Hara non datorren gure 

Erregea. Ber Trat 69r. Egu-erdia dela hara non darauntsan ezkillak. EZ Man II 33. Ara emen non datorren 

ikuslea. Mic 12r. Huna non eriak edireiten duen osasuna. Harb 218. Huna non duzuen bada ere orai zeuen 

merezia. Ax 439 (V 286). Horra non zerua eta lurra kreatu tutzun gizonaren zerbitzukotz. Ch III 10, 3. Orra nun 

doian erruki baga / odolezko iturriia. Urqz 82. Orai beraz horra non badakizun zer den giriztiñozko 

perfekzionea. He Gudu 38. Konfesorea bezalako bat orra non gelan sartu zan. Cb Eg II 179. Orra bada esan da 

egin nun inprimierazo ditudan. GavS 6. Harat zeneko, horra non agertzen den Goliath. Lg I 277. Aror non 

idoroten dirian beste bein mirari barrien bearturik. Añ LoraS 6. Hara non duen bere salbamenduko egiteko 

handia ongi bururat ekharria. Dh 150. Orra non kameluak / ikusten dituen. It Fab 239 (142 nun). Denpora gitxi 

barru orra nun entzuten dituzan ots andi ta ikaragarri batzuk. Ur MarIl 46. Ara non Jainkoaren eskuak jotzen 

zaituen. Lard 506. Bainan, huna non aditzen dudan miserikordia neretzat galdua dela. Dv LEd 208. Ara nun 

biak batean ekusten dute oi ez bezelako argi eder bat. Zab Gabon 90. Huna non Birjina izorra gerthatüren den. 

Ip Hil 85. Ordean huna non garen Maria Sainduaren biziko egunik beltz eta ilhunenean. Jnn SBi 43. Ara nun 


mende. 

1060


Josepak berak urteten daben elizatik. Ag Kr 40. Ona nun etorri dan Jaunaren eguna. ArgiDL 161. Lokartzen 

naiz, eta berehala, horra non egiten dudan amets bat. Barb Sup 13 (Leg 135 nun). Eta orai horraa nun den 

Haritxabalet ordenala heltürik. Const 23. Bainan huna nun atzartzen den betbetan. Zerb Azk 40. Ta araa non 

aurkituten dauen ikaragarrizko zize bat. Akes Ipiñ 32. Gehiagoko hitzik erran gabe, huna nun, oldar gaitzean, 

Gazteizen gaindi sartzen den. Ardoy SFran 49. Horra non aurkitu ginen bi hitz berriren jabe, baten ordez. 

MEIG VII 56. 

v. tbn. SP Phil 323. Arg DevB 183. Mb IArg I 369. Brtc 24. Mg CC 127 (CO 186 nun). VMg 16. Jaur 124. Hb 

Egia 45. Elzb Po 202. Arb Igand 119. HU Aurp 51. Ox 149 (102 nun). Otx 133. Ldi BB 40. Lf Murtuts 28 (32 

nun). SMitx Aranz 224. Anab Poli 125. Nun: JJMg BasEsc 137. Astar II 193. AstLas 49. Aran SIgn 55. Sor Bar 

47. Bv AsL 125. AB AmaE 362. Arr May 148. Zby RIEV 1908, 771. Itz Azald 179. Urruz Zer 93. Kk Ab I 70. 

StPierre 25. Enb 32. Or Tormes 97. Zub 65. Etcham 78. JE Ber 58. Iratz 120. Mde Pr 144. SM Zirik 117. Erkiag 

Arran 186. JEtchep 48. Larz Iru 62. NEtx LBB 165. Berron Kijote 53. 

� Argi-xirrinta zala, ikus non agertzen zaidan berriro Iainkozko gizon ori. Or QA 134. 

II (Adv. relativo). � (A, que cita a Astar), nun (V-gip ap. Etxba Eib). (Con bait- o -(e)n). Donde. "Au mundua, 

nun dana da irutxurra" Etxba Eib. Cf. Lrq s.v. nunti: "De jeunes prédicateurs, traduisant maladroitement du 

français en basque, donnent aux ad. nun, nunti, nurat, une valeur de relatif qu'ils n'ont pas". Cf. tbn. A Morf 267. 

� Tr. Apenas hay testimonios del s. XX. Los autores meridionales lo emplean con sintagma con suf. -(e)n, y los 

septentrionales y Lizarraga (en textos más occidentales, sólo en el Cantar de Bretaña) con bait-; Micoleta lo 

emplea sin sufijo. � Oroz etsi behar dizit, non baitate hobena. E 227 (de interpr. no segura; cf. PAlt: 'en ello se 

cifra lo mejor'). Ethor zedin Bethaniara, non baitzén Lazaro hil izan zena. Lç Io 12, 1 (He, LE y Dv non, TB 

nun; EvS nun ere; Or Lazaro zegon tokira). Joan zan bere aposentura, nun asi zan llantu andi bat egiten. 

Lazarraga 1142r. Gipuzkoa herrira / non izango baita beti bezala buru (Cantar de Bretaña). ConTAV 5.1.1. 

Hirur gauza ziadutzak erran dudan arteak, / non enzerratzen baitire Iesus Kristen legeak. EZ Man I 8. Aramen 

estutxea, non dago dustia orraziagaz. Mic 12v. Izanen da liburua, / non baitaite markatua / bat-bederaren 

kontua. Gç 159. Zeren haur baitzen Eliza bizi bat, non Jinkoaren semiak egon behar baitzian. Bp II 110. Elas 

nulako den bizitze haur! nun thürbürarzün eta miseria baizik ezpeita. Mst III 20, 3. Juan zen desertüra, nun egon 

baitzen berrogei egün eta berrogei gauez. CatLan 40. Elizan, non baitago guzien Aita dibinoa. LE Prog 98. 

[Santuben Linbua] nun aurkietan zirian Adan, Eba eta euren seme alaba on guztiyak. Zuzaeta 81. Ona [...] 

ofrenda bat, nun aginetan edo eskintzen deutsudan zure begietan dan ederrena. CrIc 149. Bera da espillua, non 

apaindu bear garean. Añ LoraS 158. Zer egingo ez du sakramentu orrek, non dagoan Jesus bera? AA I 409. 

Herririk ez ahal da, non ezpaita holako zenbait exenplu ikhusten. Dh 197. Medikubak edo osalarijak, nun 

sartuten dirian barberuak bere. fB Ic II 269. Aurkeztua izan zan Avilako Obispo, non Jaungoikoari kontu eman 

zion. Izt C 486. Hospitale batetik, nun egon zan geixuai lagunduten. Ur MarIl 89. Manbrera joan zan, non arkitu 

zuen bere aita Isaak. Lard 46. Baduzu gero molde bat nun emaiten baituzu sukria. ECocin 36. Gela batera 

aldatu zituzten, nun ederki gordeak iru egunean egon ziran. Aran SIgn 60 (2 non). T'arrizko zubi baten zirean 

gelditu, / non aita zarrak eutsan kontatu semeari. AB AmaE 292 (13 nun). Eleiza txiki bat, non erregututzen 

zioten Aita San Blasi. Apaol 22 (69 nun). Aurkhitzen zen ganbera batean, non ez baitzuen ez airerik ez argirik. 

Elsb Fram 114. Gloriala, nun ikhusiren beitzütügü, maithatüren, gozatüren. Ip Hil 238 (187 non). Lekhu bat non 

Aingeruak eta Sainduak bethikotz dohatsu baitire. CatJauf 72. Puntu aietan non bizitu ziran Judioak (Larrainzar, 

1905). FLV 1988, 274. Leku bat non arimak eriotzaren ondoan ez dakite zeren beira dauden. FIr 186. 

v. tbn. SP Phil 124. Egiat 256. Mg CC 234 (PAb 188 nun). VMg 12. CatBus 18. CatAe 28. CatSal 29. CatR 29. 

Arr May 202. Nun: Mercy 39. Gco I 453. JJMg BasEsc 139. Astar I IV. UskLiB 65. CatS 36. Sor Bar 57. Zab 

Gabon 88. Itz Azald 68. 

� (Refiriéndose al tiempo). � Ethorriko da denbora non egonen baitzare egun baten edo naski oren baten eske. 

SP Imit I 23, 5 (Ch zeiñetan, Mst zuñtan). Eritarzun suerte hori arribatzen zaio idiari maizenik negian eta guziz 

horman trabaillatzen denian, non orduan baitiduri. Mong 591. Ikusiren düzie ordian / Konstantinoblako 

Enperadoria / nun jinen beita / Persako Erregerekila. 'Lorsqu'il'. Xarlem 1541. Hamalau urthe dute muthilek 

adina, / non baitzaite yoaiten eskolako mina. Hb Esk 168. Etorriren da ordua, non arima hau irazia izanen baita 

gorphutz hunetarik. Dv LEd 154. Ez da urtherik non hor edo hemen zenbait buru galtzen ez baita. Dv Lab 214. 

Azkenekotz eguna etorri zen non Theresak ekandua hartu baitzuen haren aitzinean biluzik egoteko. Mde HaurB 

65. 

III (Conj.). �1. (G, B ap. A; Lar, Añ, Lecl, Dv, H), nun (H). (Precedido de hain, hainbeste, hala, halako moduz, 

etc.). (Tan, tanto, hasta tal punto) que. "(De tal) manera que, alako maneran, maneraz, alako moldean, moldez, 

non; alako eran, eraz, non; item alango maneraz, non; ala, non, alarik, non; alatan, non" Lar (Añ alako moduz 

non). "(Llegó a tal) punto, que, &c., artaraño eldu zan non, &c." Ib. "Tan, siguiéndose que, aiñ non" Ib. (Añ ain 

non). "(Tellement) que" Lecl. "Hain ederra da non erosi baitut" Dv. � Tr. De uso gral. al Norte; entre los 

guipuzcoanos es usual hasta principios del s. XX, fecha a partir de la cual se hace muy escaso. En la tradición 

vizcaína sólo se documenta en Añibarro. � Halako maneraz non abariziaz enganiotako hitzez merkhatalgoa 

zuezaz eginen baitukeite. Lç 2 Petr 2, 3. Eta arbore bilhatzen da, hanbat non ethorten baitirade zeruko xoriak. 

Lç Mt 13, 32 (He, Dv, Ur, Echn y Leon non, TB e Ip nun; Ur (V) ze, Samper ezik). Hain ongi enbalatua nun 


mende. 

1061


ezpaitu perillik bustitzeko. Volt 215. Ezen hanbat eztuzu eman, non are gehiago / eztuzun on emateko, eta 

frankokiago. EZ Man II 55. Probetu zen, eta hain probetu non azkenean [...] ur-xorta bat ere ezin izanezko 

probetasunera ethorri baitzen. Ax 233 (V 156). Sua ezta hain barna egiten non ezten kea kanpora ialgiten. O Pr 

412. Hala non deliberatu baitzuen haren ganik apartatzera. SP Phil 347. Zeiñak hartaraiño baitire lurrarekiñ 

iosiak non ez baitute sentimendurik munduko gauzentzat baizen. Ch I 22, 4. Garturik irten zan ain biziro, / non 

arraio bati da berdindu. Lar Gram 391. Halako gisaz non alferrek uste duten baiño errexagoak eta ariñagoak 

aurkhituko baititutzu. He Gudu 122s. Zuñ da gizona hañbeste abisamentüreki eta goguareki bere büria 

begiratzen ahal diana, nun eztakion hel zunbait ordüz zunbait inganiotara [...] erortia? Mst III 45, 2. Luisen 

modestia alakoa izan zan non andreri arpegira beñere begiartu etzion. Cb Just 30. Hunenbat fede agertzen du 

non merezi bai-du [...] Jesu-Kristo athera dadin haren ethorkitik. Lg I 250. Sortu zan gose ain ikaragarria non 

amak beren semeak jatera behartu ziran. Ub 111. Etxeak badira ain ganora bakoak non alkar ta erabatera lo 

egin izaten dabe nasturik era guztiko personak. Añ LoraS 161. Mindu zan S. Juanen kontra alako eran, non artu 

zuan santuari bizitza kentzeko asmoa. AA III 495. Bekhatutik beiratzeko hain xede sendoa [ukhan dut], non 

egiazki bainitagon zer nahi egiterat. Dh 129. Holako yenden arraza hanbat da poblatua, / non baidirudi zeruaz 

xoil benedikatua. Gy 85. Ain izaera errukarrira iritsi zan, non txerriai emandako ezkurrak ere pozik jango 

zitukean. Lard 417. Hain da bakant, nun ezinago gütik ükhen beitezakeie. Ip Dial 20. Alaiñ onratzea nai izan 

zuen, non [...] bere izena aotan artzea debekatu zuen. Arr May 162 (138 nun). Dirua hainbertze maite du, non 

iduri baitu yudu bat. Elsb Fram 168. Halako su sainduarekin, non adinean aintzinatuak direnen heinera heltzera 

baitoha. Jnn SBi 104. 

� (s. XX). Zorionik erhoena, hainbertzetarainokoa non bertze gizonak berak ez baitzaizko orduan deus. JE Bur 

150. Jende larriz berehala zer nahi metatu zen, hanbertzetaraino nun soldadoak izan baitziren manatuak heien 

urruntzeko. StPierre 21s. Kapitaina hain zen kexian jarri nun nahi izan beitzen abiatü adiorik erran gabe ere. 

Const 32. Mingaña ain txukatua non ats artzera uzten etziola. FIr 146. Itzultze hura hain irakurtua izatu zen non 

bertan norbeitek argitara eman baitzuen idurigaitz bat. Zerb Azk 59. Hain zuen buru handia nun sorbalden 

gainean pausatua iduri baitzuen! JEtchep 83. Alako eran non, batzuen ustez, arima alperriko tresna billakatu 

da. Vill Jaink 67. Hain zen pizua nun burua baitzautan apalarazten. Ardoy SFran 140. Hain larrimin hutsezkoa 

egin du, non ezinak berak ez baitu atzeraziko. MIH 301. 

v. tbn. (Para autores guipuzcoanos): Izt D 169. It Fab 70. Zab Gabon 106n. Bv AsL 167. EA OlBe 12. Nun: Gco 

I 448. 

�2. De modo que, de tal manera que; hasta tal punto que. � Egiguk othoi grazia haur, non bihotz xahuz eta zelo 

ardentez rezebi baitezakegu [...] ontasun handi haur. Lç Ins A 4r. Hartarakotz (Iaun puxanta) zuk indazu grazia, 

/ berthutezki non etsaien kontra nadin balia. EZ Man II 92 (v. tbn. Eliç 269). Non bertzela ezpaita dudarik 

hainitz bertze lekhutan bezala hemen ere Eskuara iraungiko zela. ES 98. Zeren halakoaren gisan gauza güzien 

nausi baita, nun ezpaitü deüsen beharrik. CatLan 23. Kolpatu nai [...] nun plagak oro / ageri beitira klarki. 

AstLas 25. Nun hitzeman baitzion zinekin galdegiten zituen guzien emaiteko. TB Mt 14, 7 (Echn non; Lç 

nondik). Paueko jaun jüjek balie ene jüjatzen jakintü, / nun etzien ene etxaltia frauderiaz akesitü. 'De sorte que'. 

Etch 240. Guztiz iturri asko dira Hernaniko mugapean; non ez dan izango baserri-etxerik bere iturri jakiña atari 

inguruan ez dabenik. Izt C 95. Lagunak zabaldurik ebiltzazan bada, / danai gogor eginik, nun arerioa [...] igesi 

badua. AB AmaE 98. Holaxet hamazazpi jan ziozkaten, non artzaina harritu baitzen sekulakotz. "Au point que". 

Barb Leg 130. � Zer othe uen pensatzen, / gure hitzak non arinki baitituen sinhesten? EZ Man I 94. 

�3. "Ainas, faltó poco que, gitxigatik, gitxik egin zuen, non" Lar. � Eta guti falta zedin non ezpainendin xoil 

gibelera. Lç Dedic * 6v. 

�4. (Precedido de ozta o frase negativa). (Nada más, cuando) (...) entonces. � Zerren ollarrak etzuen eman / bi 

bider bere soñua / non iru aldiz ukatu zuen / San Pedrok bere Maisua. Bast 20. Ozta jo zuen onek lurra, non 

arrapatu zuen etorkizunaren zai zegoan Aizeriak. VMg 16. Ez eban ondo enzun [...] inprimietan ezpazan zala 

zegaz ez egualako, nun prestutasun eta prestutasunik andijenagaz abijadu zan argitara aterateko neurrijak 

arzen. Astar II xivs. Ozta ibilli dituzte lauen milla kana, nun beste soñu batek arretzen duen basoko ixiltasuna. 

Bil 163. Etzuten ondo alde egin mutillak, nun sentitu zan berriz ere atean soñua. Zab Gabon 44. � (Precedido de 

ez hain laster, ez hain fite(tz)). � Etzuen Iudasek hain fitetz errezibitu, non etzen pontuan kanporat ilki. Hm 212. 

Ezta haiñ fite agertu / non eztoan guganik. Arg DevB 25. Etzen hain laster yautsi menditik non egin baitzituen bi 

mirakuillu. Lg II 150. Berri ikharagarri hori ez zuan hain laster barraiatu Buen-Retiroko herrian, non arpegi 

guziak goibeldu baitziren. Elzb PAd 60. � Cuando, he aquí que. Cf. supra I (2). � Ordurako egoan baña einda 

gogait; / non jaritxiten daben bere lagun batek. AB AmaE 305. Ostegun Santu eguna zan eta bere lagun etsaiak, 

jakiñik zer astu-kirten edo eskrupuloso aundiya dan, non bururatu zaie [...] ikara aundi bat ematia. Iraola 34. 

Eta non erasotzen dion morrosko belzkote batek aotik sudurrera maixeoz. Mok 17. Atea artzeko asmotan asten 

danean, non illunpean [...] makilla batekin jotzen du. Anab Poli 60. Oraindik larrialdi txarrik jarri ez zitzaidala 

[...], non nabaritzen degun [...] jeep dalako bat. Anab Aprika 60. 

�5. Del mismo modo que. � Ordean aita amultsu [...] hura laster da ahantzia hekin izpiritutan, non bait da 

hekin bihotzetarik. Lg II 224. 

�6. (Precedido de hain, hainbeste, hala). (Tan, tanto) como. � Ain zegoan kontentu / gure aberea / non dagoan 


mende. 

1062


Txinako / enperadorea. It Fab 62. Ainbeste non diraden / izarrak zeruan. Ib. 231. Santuak uste zituen ikusi biak 

ain itsusi non Deaurrua, eta ikusi zituen ain ederrak non Aingeruak. LE Urt 227 (ms. 81v ain [...] nóla). Ala 

pegatzen zaiona / nun balitzake tximitxa. Bil 92. Sekulan ezta zaldunik izan / damaz aiñ-ongi serbitua / nun 

Lanzarote Bretañatikan / onuntz zanean bildua. Berron Kijote 145. � nun (Dv, que cita a Bil). (Así) como. � 

Atsegiñez beterik / ala zar non gazte. Echag 52. Minutu batian ere paltatu gabe, ala egunaz nun gabian. Bil 156. 

�7. (Precedido de nahiz). (Tanto) como. � Guri ez digu ezeren ajolik naiz beriala ezkondu non bizi guziyan 

ezkongai egon. Iraola 126. 

�8. En lugar de. � Ur zikin guziya non kanpora joango zan, erori zitzaion gañera, zergatik gertatu zan leiua 

itxiya egotia. Iraola 68. 

- BESTE NON. En qué otra parte. � Bertan bizi ezin bazan ere, beste non bizi? Anab Poli 30. 

- EZ NON ETA EZ HAN, HANDIK. Súbitamente. � Ori esan ta, emakume ori, ez nun ta ez an (sin saber cómo 

ni cuándo), izkutatu zan. AIr EuskIp 38. Bere erri koxkorra [...] ikusteko gogoa egin zitzaion ez non ta ez andik. 

Mok 8. 

- NON ...-AGO, NON ...-AGO. En algunos sitios más (...), en otros más (...). � Puntu honetan, bere eragina 

edozeinengan da nabari, non sendoago non ahulago. MEIG V 105. Konta nezake zein izan den euskararen zoria 

gure Euskal Herrian, 1936-37 ondoan, non lehentxeago non beranduxeago hasirik. MEIG VIII 42s. 

- NON... HAN (Lar, Aq � A, H). "(Donde el) fuego se hace, humo sale, non sua dan, kea bada an" Lar. "Allá 

acude cada uno, donde tiene su deseo, non dan nere gogoa, an da neure zankoa (G, AN)" Aq p. 63. v. NON 

ERE... HAN. � Ezen non baita zuen thesaura, han izanen da zuen bihotza-ere. Lç Mt 6, 21 (Samper non [...] 

kan; He, Dv, Echn non ere [..] (h)an; Ol iñon ezkero [...] antxe; Or, Ker -n tokian). Non baita ene gogoa, han 

naiz. SP Imit III 48, 5 (Ch ene gogoa den lekhuan). Zeren non dan zure gordallua, an ere da zure biotza. Ur Mt 

6, 21 (Ur (V) nun [...] an). Non dagon nere gogoa, an dago nere zangoa (AN-larr). Inza NaEsZarr 484. 

� "Non fida, han gal" SP. "Nun bere xoko, an bere goxo (BN-baig)" A. � Eta Iaunaren Spiritua non, libertatea 

han. Lç 2 Cor 3, 17 (He non ere bait- (...) han). Otsoa non aipa, han gerta. O Pr 385. Esaera zarrak dion bezela: 

nun zopa, an salda. Alz Burr 15. Nun sortu eta han dohatsu. Etcham 73. Alabainan zure ontasuna non, eta zure 

bihotza ere han. Leon Mt 6, 21 (IBe zure aberastasuna non, zure bihotza han). 

� (Non... hara). � Sarraskia non, arranoak ara bilduko dira. Ol Mt 24, 28 (Lç non-ere [...] hara). 

� (Non... handik). � Gastigatuko derauzut non bainiz handik neure berri (Oiartzun, 1664). ETZ 48. 

- NONAGO (Sal ap. A; Dv (S)). "Nonago da zure etxia? où est votre maison?" Dv. "Litm., más dónde" A. � 

Deabruak erakusten bezala ere zion, ifernuan nonago zen harren tokia. Jnn SBi 164. Harrek erakutsi zarotan 

nonago zen haren etxea. Prop 1904, 211 (DRA traduce "más dónde, con detalles más precisos"). 

- NON HALA EZ DEN, NON EZ DEN HALA. Ciertamente. � Non-hala-ez-den, Elizaren lehenbiziko 

mendetan, giristinoek egun oroz komuniatzen zuten. He Phil (ed. 1853), 141 (SP 166 segur, Echve 199 egiaz). 

Non-ez-den-hala, egun-oroz frogatzen dugu pena haiñitz gutiago behar dela bekatore eskandalos eta deklaratu 

baten konberti-arazteko. He Gudu 35s. 

- NON BAI (ETA) NON EZ. a) "Non bai, non ez eror daiteke, on peut tomber où l'on pense le moins, partout" 

H. b) Precisamente en el peor sitio. � Nun ba ta nun ez, mintzaira ez jakin! Ardoy SFran 217 (cf. nota: 

"expression littéralement intraduisible, signifiant à peu près que c'est le dernier lieu ou l'on pût, sans dommage, 

ignorer la langue du pays"). 

- NON DEN(IK) ERE EZ. "Nun danik b'ez, no se sabe ni dónde. Zaiñ da zaiñ eta nun danik b'ez..." Etxba Eib. 

"Nun dan bez, nun danik pez, ni rastro. [...] Nere guardasola nun dan bez" Elexp Berg. 

- NONEAN BAT. "Nunean bat badauka [ile zuria] (G-azp)" Gte Erd 142 (junto a banaka batzuk, zenbait bakar, 


- NON EDO HAN (Añ, Dv, H). "(En alguna) parte o sitio, [...] non edo an" Añ. � Bertzenaz atzemanen ziren, 

non edo han, lan hasi eta utziak. Hb Egia 12. Alegin guztia egingo dute saritzen dituzten idazkiak nun edo an 

argitaltzeko. EEs 1911, 181. Larre-lore ikusgarriak nonnahi bezain ugari [...], eta usain oneko landuagoren bat 

edo beste [...], noizean behin eta non edo han. MIH 281. � "Donde quiera, [...] non edo an" Añ. 

- NON EDO HANDIK. De alguna manera. � Aulkerira etorri al aiz, / Alkain, nun edo andikan? Auspoa 107, 

75. 

- NON EDO HANGO. (Adnom.). De algún lugar. � Gerrikoren liburuak non edo ango Apaiz-etxetan arkittu 

littezke. Inza Azalp 5. 

- NON EDO NON (B, BN ap. A; SP, Lar, Añ, VocBN, Dv, H; nun edo nun B, BN ap. A; VocBN; nun eo nun Gazp; 

nun ero nun V-gip ap. Elexp Berg). "Ardietsiko zaitut non edo non, je t'attraperai en un leiu ou en un autre" 

SP. "(En algún) lugar" Lar y Añ. � Nun edo nun [...] kontu au jakiñik. AB AmaE 238. Menturaz non-do-non 

berriz ere kausituko dudala. Prop 1894, 14. Nun edo nun topauko ebala. Echta Jos 294. Non edo non ondo 

gordeta. Ag G 31. Ekatxa urrian zan noonon. Otx 37. Bizi antza yaukoan eta indarra be eukiko yoan arek non 

edo non. Bilbao IpuiB 268. Eta asko dugu ori, klima gozo oiek non edo non ba-direla jakiteko. Vill Jaink 150 

(tbn. 150 nun edo nun). v. tbn. Nun edo nun: Kk Ab I 81. TAg Uzt 171. � "Donde quiera" Añ. � Ez dira falta 

non edo non, errian edo auzokoan onelako ministro zelo andikoak. Mg CC 136 (CO 199 nun edo nun). 

- NON EDO NONGO. De alguna parte. � Ta urrekoa da, urrekoa non edo nongoa... Ag G 327. 


mende. 

1063


- NON EDO NORA (nuonora V-gip). "A alguna parte. Nuonora urten dau ezer esan barik iñori" Etxba Eib. 

- NON EDO NORAKO. Para alguna parte. � Nola diteke au, gure arima ezpalin badator beste nunbaitetik eta 

ezpadago egiña beste non-edo-norako? Vill Jaink 125. 

- NON-ELKAR. Lugar de encuentro. � Non-elkarra, ta noiza, are, / tiñel daduzkate. Ldi UO 45. 

- NON ERE (SP). a) Donde; dondequiera que. "Non ere baita, quelque part qu'il soit" SP. � Tr. Con sintagma 

con suf. -(e)n lo emplean los autores meridionales y con bait- los septentrionales. En Mirande se encuentra sin 

sufijo. � Non-ere predikaturen baita Ebanjelio haur mundu guzian, hunek egin duena-ere kontaturen da hunen 

memoriotan. "En quelque lieu que". Lç Mt 26, 13. Iainko lekhu guztietan zarena indazu grazia non ere izanen 

bainaiz zure zerbitzatzeko. EZ Man II 180. Non ere baigara, perfekzionea ardiets dezakegu. SP Phil 14. Heda 

zazue zenbait traputan eta hartaz lot non ere sendi baituzue gogortasunik. Mong 590. Gorde zitubala kutxa onzi 

moduko baten, nun bere gorde zirian animalia batzuk. Mg PAb 184. Baiña ondikoz kasik bethi sortzen zare / 

Non ere haizeak errege baitire. Gy 172. Jin zen Bethaniala; nun ere beitzen Lazare. EvS Io 12, 1. Armada 

lurrekoetan [...] nun bere Lope ispillu bat zan askorentzako. AB AmaE 184. Leku santu onetan, nun ere aditzen 

aingeruen kantu zoragarriak. Bv AsL 80. Nun ere baita, eta den tokian, ez du bihotz-min ttipia behar. HU Zez 

16. Goien-goienean, nun ere baitzuen hunkitzen zeru urdina. JE Ber 80. Non ere [...] apaizeriak irin bereko 

dauzka [...] espiritismua [...] eta jakintza bat den parapsikologia. Mde Pr 318. v. tbn. O Po 2. Gç 139. Nun ere: 

Ox 108. b) "Non ere den, eztakit, je ne sais même où c'est" H. c) "Nónere, en parte alguna (R-is)" Iz R 404. 

- NON ERE... HAN. "Non ere atzemanen baituzu, han berean hil zazu, quelque part que vous le trouviez, tuez-le 

là-même" Dv. "Non ere iragan baita arranoa, eta han baratzen da eltxoa" H. v. NON... HAN. � Non ere baita 

zauria [...], han ezarri. Tt Onsa 38. Non-ere kausituko baitituke, eta han obligatua dateke hango izenen 

hartzera. ES 129. Non ere baida zuen tresora, eta han diteke halaber zuen bihotza. He Lc 12, 34. Nun ere 

beitzira, han düzü zelia, eta nun ere ezpeitzira, han heriua eta ifernia. Mst III 59, 1. Biziko naiz non ere zu biziko 

baitzara, eta han berean. Lg I 245. Fédea dá án, non ere dén errelijióne egiáskoa. LE Doc 113. Nun ere baita 

Jaunaren Izpiritua, han da libertatea. TB 2 Cor 3, 17. Non ere baita [...] zuen tresora, eta han izanen da zuen 

bihotza. Jaur 130. Lurrak non ere baitu ixuria, eta han egiten da erreka bat. Dv Lab 112. Nun-ere beita zure 

tresora, han-ere düzü zure bihotza. Ip Mt 6, 21 (Lç non baita [...] han). Non ere dagoen Jaungoikoa, an dago 

usai eta lurruñ gozoenen asiera. Arr May 138. 

� (Non ere... hara). � Ezen non-ere izanen baita sarraskia, hara bilduren dirade arranoak-ere. "Où". Lç Mt 

24, 28. 

- NON ERE BAITA (nunebeita S). Ref.: A; Lrq. Probablemente. "Sin duda. Jinen düzü eguerdiko nunebeita (S). 

Lander" DRA. "Sans doute" Lrq. � Berantxo orai mahatsez mintzatzeko, erranen dü nunebeita irakurzale batek 

beno haborok. Eskual 17-11-1905 (ap. A). 

- NON ERE NAHI. En cualquier parte. v. non-nahi. � Doaiak, aprobetxatu nai duenari, ugari non ere nai 

ematen diozka. Cb Eg II 181. Komunio au egin diteke non ere nai, naiz etxean, naiz elizan. AA I 472. Emendik 

dator nonere-nai egin dezakezula orazio, honratu eta alabatu dezakezula Jaungoikoa. Arr Orac 22. 

- NON ETA. a) Donde. � Bana-ezazu Euskalerrietan; batezere non eta Jesusen ballera santuak jaso dituzun. 

Lar, carta a Mb 280. Non eta baitire, Jainkoa han da. Lap 40 (V 22). Hala Irlandan, non eta abertzale kar 

batekin hasi baitziren joan den mendean. Mde Pr 44. 

b) (Con hain, hainbeste, etc.). (Tan, tanto) que. � Birtuteak alakoak ziran, non da gurutze pisu ori ta neke 

guziak arintzen zituen. Cb Eg III 372. Ta ain maite artaldea / izango dezula, / nonta azkenik bizitza / kostako 

zitzula. GavS 26. Ez naiz ni orren gaiztoa, non da largako nukean urteko komunioa. Mg CC 211 (CO 88 nun 

da). Aize olatu ain portitz ta gogaitkarria, non da ausi zuen gerri gerritik gure pagotzarra. VMg 80. Ezta gauza 

ain estalirik, nonta agertuko eztan. AA III 472. Añ ixill eta begiramentuz egon oi zan, non eta hitzik ateratzen 

eta ateaz aurrera sartzen etziran. Arr GB 135. Baina besteak hainbat farre egiten du non eta, azkenean, hiltzen 

baita. Mde Pr 73. Ez daude hain zaharkituak non eta besterik gabe zokora daitezkeen. MEIG VI 123. v. tbn. 

Nun ta: Etxeg in Ag AL 6. � De modo que, de tal forma que. � Gure animako salbazioa ote da zeregin laburra, 

non eta eguneko denpora zati bat bear eztuan? Mg CC 192s (CO 290 nun da). Nun ta gañera ikusitean bere 

buruan / sekula izan ez eban lako suertea, / golpeak baño sentimentuak geiago eutsan / galdu erazo zentzuna eta 

konortea. AB AmaE 453. Geroago eta atseginago zitzaizkidan eken esakera biurriak, non ta orain ek baizik 

etzaizkit eder eta gozo. FIr 155. Beldurrez bezala asi zen atarira nun ta gure gizonari bertze ekengana bere zizpa 

zuzentzeko bidea ekentzen ziola. Ib. 139. 

c) Y he aquí que. � Korrekin eitzu zitzaun diabiuak, eta nonta abañatu zren a¸)guriak eta zerbutxatan zabein. 

Hual Mt 4, 11 (Ur eta ona emen non). Bazohan doi bat beldurtia, non eta bat-batian... brist! iragaiten zaio 

zerbait zangoen ondotik. Zub 38. 

d) Ya que. � Aldez damu dut, non ta ezpaitakit esakera batzuen mamia garbitzen, eta aldez atsegin, non ta izan 

ba diteke norbait iratzartzea bide ortatik jarraitzeko. FIr 160. 

e) (Seguido de ines.). Nada menos que en, precisamente en. � Batzuek asten dira / orduan kantatzen, / non-da 

baleudez legez / oe bigun baten. JanEd II 17. Alata ere, baña, Ama errukitsu!, / non eta Arantzan zaude? SMitx 

Aranz 34. Euskeraz ari dek. Nun eta Panpa-aldetako etxe-baztar onetan! NEtx Antz 110. Nun eta Etxahunian! 

Nor eta Engrazi Mattinekin! Etxde JJ 137. Deiadar, oiu, zinkurin ta asberapen, maitetasunak nun eta antxe, 


mende. 

1064


agindu eutsan tokian bertan egin ere. Erkiag Arran 95. Kargu hartzen datorkidala Amale, non eta Agur-en. 

MEIG VIII 31. 

- NON ETA (...) EZ (H; nonda V-gip ap. A). A no ser que. "Nonda egiten ezpadau, si no lo hace, a menos que 

no lo haga (FSeg)" A. v. NON EZ. � Non ta zugandik betiko botatzen ez nazun, [...] ez dirate kalterik egingo 

[...] neke guztiyak. Echve Imit III 17, 4 (Ch baldiñ ezpanauzu). Bena eztit parkatüren eniak dütiener, / nun eta 

eztütien errendatzen ene haurrer. Etch 146. Elea gu bezin kuperatia dala, non eta basatia ez dan. It Dial 68 (Dv 

non ez, Ip nun ez, Ur ez baldin bada). Obligatua nago / egotera bertan, / nun ta biyotz ta guzi / ateratzen ez dan. 

Bil 58. Xutik zagon gau eta egun, non eta etzen loak osoki garhaitua. Jnn SBi 105. Zuaz igesi, / nunda nai ez 

dezuben / biziya gaur utzi! Moc Damu 32. Ni, nonta sokaz lotu eta eramaten ez nauten, ementxen biziko naiz. Ill 

Pill 5. Euskararentzat mentura txarra beraz Azkainen nun eta ez dugun zaharrek [...] buru egiten. Zerb Azk 31. 

Non-eta europatarrak [elizara] joaten ez ba-diran, bertako jende gutxi, noski. Anab Aprika 85. Dantza ontaz zer 

esanik ez daukat, nun-da tokiren batean era txarrean dantzatzen ez dan. MAtx Gazt 62. v. tbn. Arr May 10. Aran 

SIgn 66 (nun eta). Munita 93 (nun-da). 

- NON ETA ERE. a) Ya que. � Bena zaharrak dirade hügüngarriago non etare odolaren hotztarzünak behar 

beleikie himorrak ematü. Egiat 231s. Non etare beitü bizitzia lüziago, diala ere lanak ta arrenkürek saldoa 

handiago. Ib. 166. b) Así como. � Non etare ezpaitakigü zer den hilen artian igaraiten, hek ere bizien artekoak 

eztakitzela. Egiat 180. c) (Precedido de hain). (Tan, tanto) que. � Famaz jende güzia da haiñ khoi non etare 

lakikinak elirokiala nola nahi küpera. Egiat 261. d) En cualquier lugar que. "Non eta ere aurkituko baituzu, han 

hil zazu" Lf Gram 241. 

- NON EZ (L ap. A). a) A menos que, si no, a no ser que. "Ethorriko da, non ez dioten debekatzen" Lf Gram 

237. � Tr. Propio de la tradición septentrional. � Ezen Iesusek umetzat ez au aboaturen, / non ez nauken ni 

lurrean amatzat aithorturen. EZ Man I 31. Zertako naiz mundu huntan, / non ez naizen salbatzen. Arg DevB 96. 

Beirauk hunat bihotza ekhar / non ezten gustiz garbia. Gç 201. Etzituzten entzun nahi, non latinez edo 

interpretez etziren mintzatzen. ES 165. Non ez duzun osoki garaitua ikhusten, ez zaitezela pausa. He Gudu 102. 

Ezen ez gara yarriren mahainean non ez den hura hemen. Lg I 274. Enüzü restatüren / nun ezterodan Ferragüsi 

/ batailla bat emaiten. Xarlem 493. Zeren ez baita Q zerbitzatzen, non ez duen U ondotik. MarIl XI. Azienda gu 

geroni bezain minbera dela, non ez den basa. Dv Dial 68 (It non eta ez dan, Ur ez baldin bada). Hürarren oliua 

ezta hañ hun nun ezten argitako. Ip Dial 106. Teolojia non ez duten lau urthez egiten, debekatua zaiote xehatzea 

zertan datzan bekhatu mortala. Laph 97. Ezkarela zeruan sartzen ahal, non ezkaren sainduki bizi. Jnn SBi 89. 

Urhats bat bakarrik ez dutelarik egiten non ez den beharra. JE Bur 163. Uli beltzak baltsan, / nun ez diren... 

saltsan! Ox 90. Etzian lüma etxekiten ahal nun etzian aitzinetik botilla bat ardu edaten. Const 41. Arri bizia non 

ez den oro erreka bide. FIr 134. Ez dut uste, andre Lamina! Non ez dudan ixkilima zenbeit... Barb Leg 23. Gaxo 

batzu dira, non ez diren gezurtiak. Mde Pr 310. Ez dira haizuko [...] biltzarretan aurkitzerat, nun ez duten hor 

zerbait eginbide bethetzeko. Lf in Zait Plat XVII. v. tbn. INav 57. Mih 26. Monho 132 (126 nun ez). Dh 75. 

JesBih 420. CatLuz 37. Jaur 140. Gy 163. Hb Esk 186. Elzb PAd 69. Elsb Fram 152. Arb Igand 112. HU Zez 30. 

CatJauf 87 (VI nun ez). Lf in Casve SGrazi 10. Nun ez: CatS 78. Xikito 9. Etcham 141. JEtchep 75. Larz Senper 

88. 

� Sin que, que no. � Eta zeren egungo eguna ezpaita iragan, non anhitz aldez ofensatu ezaugun. Lç ABC B 4v. 

Deusik ezta, non eztezan obra zure puxantzak. EZ Man II 15. Lurrak eztu ontasunik non eztiren guretzat. Ib. 12. 

Eztu egundaino nehork Iainkoaren lege saindua eskuztatu eta frogatu, non ezpaitu milla ontasun eta laudorio 

lege hartzaz erran. Ax 504 (V 325). Ezt' ikaia non eztuen bere iztaia. "Il n'y a point de montée qui n'ait sa 

dévallée". O Pr 164. Nor dago penetan, non ez naizen harekin batean penatzen? SP Phil 271. Ezta izanen bat 

non eztadin ikhara gudu eta batailla hartara jin dadinian. Tt Onsa 141. Ezen ifernuan eztuk deus / non ezten 

sekulakoa. Gç 177. Ez naiz egundaiño gizonen artean izatu non ez naizen gutiago eta flakatuago bihurtu. Ch I 

20, 2. Deüs lürren gaiñen egiten deia arrazu gabe, eta nun ezten zure konselliaz eta probidentziaz phausatia? 

Mst III 50, 4. Egunik ezta iragaiten / non ez diodan nik on zenbait egiten. Gy 260. Ez dut pausurik egiten, / non 

ez naizen erortzen! JanEd I 131. v. tbn. Elzb Po 197. 

� "Deusetako ez da, non ez begiko, [...] si ce n'est à plaire à l'œil" Dv. 

b) Si no, en caso contrario. "Utzazu hor, non-ez joko zaitut, laissez-le là, sinon je vous frapperai" Dv. "Ethorriko 

zare, non ez ni ioanen natzaitzu billa" H. � Billa zazu beraz zure salbamendua; non-ez, uste gaberik hartua 

izanen zare. He Gudu 111. Bihur gaiten etxerat, non ez, lotsaturen da ene aita. Lg I 264. Guziak zuen salbatzeko 

behar dire; non ez, utzi beharrak dire. Brtc 137. Hel zakizkit, non ez, galtzera noa. Gy 84. Errozu [...] eman 

dezadan iskribuz Andres naizela. Non ez, arrotz norbeit naizelakoan, ez nau amak etxerat hartuko. Prop 1906, 

168. 

- NON GAINDI. "Non gaindi edo non urruti ioan da?, par où a-t-il passé?" SP. "Nun gaindi joan da? Arch ms." 

DRA. � Ez jakinik ere nun gaindi ibili beharko duten. Ardoy SFran 125. 

- NONTXE (H). Exactamente donde. � Damnatuen putzuaren hau da hauzo hurbilla, / nontxe doloratzen baita 

asko arimen pilla. EZ Man I 119. Ezen nontxe baita ere zure onthasuna, eta hantxe da halaber zure bihotza. 

HeH Lc 12, 34 (He non ere baida). 

- NON URRUTI (SP). v. NON GAINDI. 


mende. 

1065


- NON ZEIN. (En oraciones interrogativas indirectas). Dónde y cual, dónde y qué. � Nun zeñ agintari zan 

ezekian, nun zeñ enda edo arrazakoak bizi zirean bez. Ag Kr 82s. 

- NON ZER. (En oraciones interrogativas indirectas). Qué dónde, qué y dónde, qué en cada sitio. Cf. NON-ZER- 

BERRI, NON ZER IKUS. � Jakiñ oi dabee nun zer paseetan dan. JJMg BasEsc 115. Non zer pasatzen den / 

nahi dio ekharri / dama arranoari berri. Gy 182. Igorri zuten non zer othe zen jakitera. Laph 83. Behar dugu 

jakin, eta ahal bada ikusi non zer iragaiten den. Jnn SBi 36. Ea non zer hatzemanen duten dabiltzanetarik. HU 

Zez 167. Ez naiz mintzo meza bezperen entzuteaz, nahiz balitaken nun zer erran. Ib. 11s. Berak agintzen du non 

zer lan egin. Ag G 365. Holandia handik hurbil baitzen harat ihes egin nahi zutenek bazakiten norat bil eta nun 

zer galda. StPierre 32. Nun zer galtzeak diren / populuendako, / Jinko Jaunak bakarrik / ikusten tu oro. Etcham 

136. Nun zer aldatu zalantzan bazaude. Munita 152. Eta haratago ere itzuli bat egin, nun zer ikusiko eta 

kausituko zuten. Zerb Azk 9. Begirakune luze galdezgarria egin eban, nun zer ikusiko. Erkiag Arran 187. Lur 

zabala nasturik ikusten zuten, non zer dagoen etzekiten. Zait Plat 90. Adi-arazi beharrez herrian non zer den 

onik. Lf in Casve SGrazi 17. v. tbn. Nun zer: Lf Murtuts 9. � Jesusen ondotik zabiltzan, hura galdu nahiz; eta 

hortakotz, bilha non zer huts atxemanen zioten. Jnn SBi 22. � (Utilizado con el sentido de 'índice'). � Nun zer. 

JE Bur 215, Ox 211 e Iratz 90. 

- NON-ZER-BERRI. a) "Nun-ze-barri (V-ple-arr-oroz-m), curioso, correveidile" A. � An batera ta bestera 

ebilzan nun-ze-barri batzuk ikusguraz urreratu ekioezan (V-m). A EY II 92. b) (Adv.). � Non zer berri ari zan. 

Zait Plat 37. 

- NON ZER IKUSI. "Non zer ikusi daila gori, ése anda curioseando (Ae)" A EY III 271. 

2 non (Bera). Neol. creado por Arana Goiri en 1896 (v. AG 826). � Nombre de la letra n. 

nona. �1. "Nona, en el rezo" Lar. � Nonan bi orenen mugan. EZ Man II 44. Bere orenak erraitera, da iakiteko, 

Matutinak, laudeak, Prima [...], Nona, Bezperak eta Konpletak. Harb 431. Etzaiten iar mahaiñean / nona 

konplitu gabe. Arg DevB 115. v. tbn. Gç 90. Ub 164. �2. "Nonis aprilibus, [...] aphirillako nonetan, aphirillaren 

bortzgarren egunean" Urt II 218. 

nonaita (Lar � H). � "Ubicuidad" Lar. 

nonbait (V, G, AN, B, BN, S; SP, Urt V 271, Lar, Añ, VocBN, Dv, H, Zam Voc), nunbait (V, S; VocBN), 

nonbeit (R-is), nonbit (H), nunbaist (A Morf 671). Ref.: A (nonbait, nunbait); Lrq y Etxba Eib (nunbait); Iz R 

404; Gte Erd 232. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. Emplean nonbeit, Leiçarraga, Haraneder, 

Mihura y, desde finales del s. XIX, bastantes autores septentrionales (desde aprox. 1920 alternando con nunbeit). 

Hay nunbaita en Urquizu y nonbaite en Añibarro (EL 2 192, si no se trata de una errata). Usa nunbaist Azkue (en 

la ed. de las poesías de R.M. Azcue); cf. nonbaisten en una canc. pop. de Arratia. En DFrec hay 71 ejs. de 

nonbait y 52 de nunbait. 

�1. "(En algún) lugar" Lar y Añ. "Horren gogoa bethi nonbait dabila, son esprit erre toujours en l'air" Dv. � 

Biok behin sekretuki nonbait minza gitian. E 163. Ezen nonbeit hunela erran ukhan du zazpi garren egunaz den 

bezenbatean. Lç He 4, 4 (He nonbeit, Dv, Ol, IBk nonbait, Ker nunbait; TB zenbait tokitan). Kausit ahal baneza 

/ nonbait berhez-berheza. O Po 28. Zure gelan, zure baratzean, edo nonbait bertzetan. SP Phil 329. Eskriturak 

nonbait diona. Lar, carta a Mb 278. Ur bagez idorrean nonbait gelditzen bada. Mb IArg I 198. Ja nonbait eman 

dügü auherkeria bizio güzien ama zela. Egiat 199. Edo sandiak gaua igaro nai duela nonbait jokoan eta 

gaiztakerian. AA II 121. Eta hihaur bizi nunbait bazter batetan. Etch 276. Dantzarako tokirik / ote zegon 

nonbait. Bil 32. Zeru zolan, nonbait, ikhusi baituke lanho bat. Laph 175. Egoanean nonbait fiestea. AB AmaE 

418. Bertze nonbait errana izan den bezala. Elsb Fram 128. Zure zai egongo da nonbait. Alz STFer 129. Etxetik 

kanpo zait iduritzen / nonbeit naizela galdua. Elzb Po 196 (tbn. en Erkiag Arran 9 y, con alguna variación, en 

Barb Sup 106; v. tbn. Elzb PAd 69 nonbait). Nonbait gordea. Arb Igand 109 (48 nunbait). Etxetik bota 

ninduzuen, da nunbait egon bear. Echta Jos 184 (16 nonbait). Nik uste det nonbait ikusi zaitutala zu. Iraola 53. 

Han zela nunbait gorderik. Const 30. Nunbait jausteko bilddurra daukot. Altuna 67. Bilha nabil badenez, izan 

behar da nunbait, erretaula bat. JE Ber 61. Gorputza laga degu nunbait. Ldi BB 90. An zebillan nonbait, galdu 

ez badute. Or QA 107 (Aitork 361 nunbait). Izen hori irakurtua edo aditua ginuen nunbeit. Zerb Azk 49. Ideia 

hori gogo batean ditake, nunbait izaitekotz. Lf in Zait Plat XXI. Lanean nunbait asi. Erkiag BatB 117. Aztarnak 

nabari badira, ba-da nunbait arkitektu bat. Vill Jaink 176. Tiroak hartu balu nonbait barnagotik. Xa Odol 136. 

Madariagak nonbait dionez. MIH 172. v. tbn. Gy 125. Lard 5. Hb Egia 46. Dv Lab 327. A Ardi 21 (102 

nunbait). JanEd II 17. Ox 140 (105 nonbeit, 135 nunbeit, 23 nunbait). Tx B II 61 (I 32 nunbait). Ir YKBiz 398. 

Eguzk GizAuz 73. Etxde JJ 84 (AlosT 58 nunbait). Mde Pr 326. Izeta DirG 85. Zait Sof 51. Berron Kijote 107. 

Nonbeit: ChantP 90. Jnn SBi 169. Lap 68 (V 34). HU Zez 91. Barb Leg 147 (Sup 59 nunbait). Nunbait: Enb 122. 

NEtx LBB 304. Iratz 42 (135 nunbeit). SMitx Aranz 232. Munita 138. Txill Let 106. JEtchep 73. Arti Tobera 

280. Basarri 174. Larz Iru 30. Salav 78. MAtx Gazt 36. Ibiñ Virgil 23. Lab SuEm 211. Ardoy SFran 186 (122 


mende. 

1066


nunbeit). Lasa Poem 83. 

�2. (V, G, AN; Añ, H), nunbait (V, G-goi), nonbai (Izt 111v), nunbaist, nunbaita. Ref.: A (nonbait, nunbait); 

SMuj; Gte Erd 232, 237. Seguramente, sin duda; probablemente. "(Sí) por cierto [...] bai nonbait" Añ. "Deben de 

ser grandes, etc., bai nonbait andiak dira" Ib. "Creo que" Ib. "Nik nonbai esan bear ez, sin duda no lo debía yo 

haber dicho (sin verbo), pero..." Izt 111v. "Nunbait aurreagi sartu zan itxasoan eta itto egin zan, sin duda 

penetró demasiado en la mar y se ahogó" SMuj. � Tr. Aunque se documenta ya en Dechepare, es más frecuente 

al Sur. � Zure penak diozunok nonbait handi bide ituzu. E 189. Orra nun doian erruki baga / odolezko iturriia, / 

nunbaita orain amaituko al dau / bere betiko egarriia. Urqz 82. Erran behar da, nonbait, amaren eta semearen 

Izpirituak miragarriki konpuntzen zirela. Lg II 119. Eta sinhesten badut, nonbait ongi sorhaiotua naiz, ikharatua 

ez banaiz. Brtc 132. Andi-astuna da nonbait nire bekatuen kargea. Añ EL 1 186. Nonbait aiteak au iragarri / nai 

yeuskuan ez besterik. Zav Fab RIEV 1909, 35. Nonbait ongi ona da / daukazun biziya. It Fab 34. Oraino sort 

bazinte ene osto pian, / nonbait, ene zain hoien artian [...] / etzunuke zuk hainbeste minik. Arch Fab 93. Gure 

yaun lehoiña nonbait / zela niri didurizait / Robespierren kusi zenbait. Gy 177. Ezagutu zuten nonbait zorakeria 

andi bat izango zala. Lard 428. Baña Jainkoak nunbait ala naita, etziraden arkitu. Aran SIgn 11. Bertsolari 

ederra / nonbait zerade zu. AB AmaE 397 (217 nunbait). Satanasek eukala / nunbaist olgurea. Azc PB 138 (in 

Ur PoBasc 189 nunbait). Nonbait nexkak egin bear zuen guzia egiña zegon. Goñi 79 (15 nunbait). Ondo 

zeritzon, nunbait, jokotik dirua erez irabazteari. Ag G 127 (76 nonbait). Saski eder bat nai, nonbait, eta maite 

duela siñestarazi zion. Or Mi 35 (Tormes 47 nunbait). Bañan nunbait aspertua alde egin dit. Lab EEguna 67. 

Nunbaitx leku biarrian izango gaituk. SM Zirik 23. Erriko gizonak uste du, nunbait, beste arraza bateko laguna 

dela jakintsua. Vill Jaink 128 (163 nonbait). Ortik datorkio nunbait daraman izena. Ibiñ Virgil 53 (54 nonbait). 

Geldiegia izan zan, nunbait, azken bizialdi ura. NEtx LBB 291. Xalbador hunek bere laguna / nunbeit nai du 

zirikatu. Mattin 119. Gurea delako nonbait, guretarrekin itsatsirik gaudelako. MIH 227. 

v. tbn. Xe 179 (224 nunbait). Noe 56. JanEd I 40 (II 141 nunbait). Ezale 1899, 7a. Urruz Zer 56 (Urz 39 

nunbait). Alz Txib 83. EusJok 81 (II 31 nunbait). Mok 8. Inza in Jaukol Biozk VII. Tx B I 241 (II 58 nunbait). Ldi 

BB 8. ABar Goi 31 (23 nunbait). Mde HaurB 91. Erkiag Arran 115 (BatB 130 nunbait). Anab Poli 134. Ugalde 

Iltz 17. Zait Plat 88. Berron Kijote 142. Nonbeit: Jnn SBi 117. Nunbait: AstLas 73. PE 57. Zab Gabon 35. AzpPr 

109. Moc Damu 34. Jaukol Biozk 62. Aitzol in Laux BBa IV. Otx 155. Lek EunD 48. JMB ELG 68. TAg Uzt 63. 

EA OlBe 71. SMitx Aranz 21. JAIraz Bizia 79. Munita 83. Lek SClar 113. Etxde JJ 13. Txill Let 29. BEnb 

NereA 149. Basarri 41. Gand Elorri 158. Onaind in Gazt MusIx 145. MAtx Gazt 72. Salav 93. Uzt Sas 49. Xa 

Odol 173. 

� (Dv, H), nonbeit (H). (En exclamaciones). Ciertamente, sin duda. "Oi nonbait ona baita gure Jainkoa! oh! 

que notre Dieu est bon! Nonbait ongi maithagarria bide zare, o zerua! (Cantiques basques)" Dv. "O nonbeit 

banu zure aldera sainduek zuten bezalako bihotza! (He Gudu)" H. � O gure Aita Adamen bekhatua, nonbait 

heriotzeari gure gana bothere handia eman ioen, gu gandik edoitea gatik Iainkoak bere bizia eman behar ukhetu 

duenaz geroz! Harb 135bis. Nonbait, gure zorigaitzaren handia! Lg I 255. Birjina Sainduba! nonbait egun gozo 

eta atsegin egitekoak iragaten zintuen Tenpluban. Mih 18 (120 nonbeit). O! nonbait bekhatu mortala hire 

higuingarria, [...] desegiten dukanaz geroz [...] obra sainduen merezimendua! Brtc 104. Ah! zurekin bizitzea 

nonbait gauz ona da! Arr GB 115. 

�3. (H), nunbait (S), nunbeit (BN-lab). Ref.: A (nunbeit); Gte Erd 144. Más o menos. "Nonbait makhila hautsi 

diozu bizkarrean, vous lui avez presque cassé le bâton sur le dos" H. "Poco más o menos. Zazpi urte nunbeit, 

siete años poco más o menos" A. "Hantik lau-bost urten burian nunbait (S)" Gte Erd 144. v. HAN NONBAIT, 

NONBAIT HAN (b), HOR NONBAIT. � Eta nula Bethania ezpeitzen hürrün Jerüsalemerik, nunbait oren erdi 

baten bidia baizik. EvS Io 11, 18 (Lç ingurua, He, Dv bezala, LE guti gora bera, HeH nonbaitsu, IBe edo; Ol y 

Ker amabosten bat, Leon oren erditsu). � "On dit ironiquement nonbait zabiltza! vous vous adressez bien! s'il 

s'agit de deviner, de rechercher, vous êtes loin de trouver" Dv. 

�4. (Uso sust.). � Poetak aldiz uzten du [...] nonbaita eta noizbaita dauzkan mundu-ezagutu hori. Mde Pr 372. 

- HAN-HARA NONBAITEKO. De algún lugar lejano. � Hemen hurbileko ala han-hara nonbeiteko fraide eta 

serora etxe zonbatekin ez zaukan? HU Aurp 148. 

- HANGO NONBAITEKO. De algún lugar de aquella zona. � --Donibandarra? Baionesa? [...]. --Bai, hango 

nunbaitekoa niz. JEtchep 115. 

- HAN NONBAIT. a) Más o menos, aproximadamente. � Ene haurra, edireten zare bada han nonbeit, tenpluan 

Simeonen oraklea enzun nuenean kausitu nintzen estatu beran. Mih 99. Nola naire bi illabete igaro orduko an 

nunbait, eta gero zuretzat izango dira. Moc Damu 9. Koplatxo au [...] an nunbait XIII, XIV, XV gizaldian sortua 

izatea merezi luteken aietako bat da. Lek SClar 139. b) En alguna parte, allá en alguna parte. � Eta horra non, 

han nonbait, Ahatsako bidean, bertze irrintzina bat eraikitzen den. Barb Sup 180 (59 han nunbait, Leg 71 han 

nonbeit). Bat-batean, han nunbait, urrun, garrasia karats bat. JEtchep 116. Ba eban Gabontzak an nunbait zer 

egokia [iskillua] ereti aretarako. Erkiag BatB 142. Bakarrik han nunbait galdua. Larz Iru 56. Han nunbait! Zoin 

urrun! "Quelque part là-bas". Ardoy SFran 257. Lur-paradisua utzi genduenez gero, han nonbait, Phison, 

Gehon, Tigris eta Euphrates hibaien inguruan. MIH 78. v. tbn. Berron Kijote 154. Han nunbait: Etcham 217. Lf 

in Zait Plat XXI. 


mende. 

1067


- HAN NONBAITEN. En alguna parte, allá en alguna parte. � An nonbaiten ezkutaurik bere orduaren zañ. Ag 

Kr 197. An nonbaiten gordeta idukitzen duten ardao zatoan. Ag G 22. 

- HAN NONBAITETIK. Por allá por alguna parte. � Ea, an nonbaitik, irakurriko zizkidan morisko 

aljamiaturen bat agertzen ote zan. Berron Kijote 108. 

- NONBAIT HAN. a) Seguramente. � Bainan arras alfer gerthatzen da [irakurtza], nonbait han dagozkon 

sentimenduez konturik iduki gabe egiten denean. Dh 55. Baina Castron nunbaistan / dagoz gizon putzak. Azc PB 

231 (en Ur PoBasc 299 nunbait). b) (Dv, H), NUNBAIT HAN (T-L). Más o menos, aproximadamente. "Nonbait 

han akhabatu du, il a presque achevé. Badire nonbait han ehun, ils sont à peu près cent" Dv. "Nonbait han gira, 

nous sommes peu s'en faut d'accord" H. "Fanak eta xinak nonbait an, los idos y venidos son poco más o menos 

lo mismo (Ae)" A EY III 199. "Approximativement", "environ" T-L. � Sei illabete ya baduke nonbait han. Gy 

189. Jainkoak mendiari ematen dioen belharra ardiak nonbait-han aski du. Dv Lab 268. Ez da bide luzea; lekho 

baten ingurua nonbait han. Elzb PAd 34. Berrehun urhatsetan, nunbait han. JE Bur 34. Xoko guziak ikertu 

ditugu [...], heien nonbait-han sosegatzeko. Barb Sup 126 (VIII nonbeit han, 122 nunbait han). Zure ustez 

eskuara mintzatuz nunbeit han! Ox 176(164 nonbeit han). Ogeita amar urteren ingurua nonbait an zukena. FIr 

13. Lau ehun mila arima nunbaitan. Ardoy SFran 85. c) Allá en alguna parte. � Errex da ikustea, eskaldun 

hazia / nonbait han izan dela lehen arthikia. Hb Esk 9. 

- NONBAIT HAN-KA. Por aproximación. � Agerian da nonbait an-ka ari izango gerana emen. Zait Plat 25. 

- NONBAITEAN, NONBAITEN (V-gip, G-azp; nunbaiten V-gip, G-azp). Ref.: Etxba Eib (nunbaitt); Elexp 

Berg (nunbaitten); Gte Erd 232. En alguna parte. "Nunbaitten sortu zan euskeria" Etxba Eib. � Badago 

nunbaitian / obia neurriya. Sor AuOst 105. Egia da daukala nunbaiten gorderik. AB AmaE 217 (234 nonbaiten). 

Esan zan nozbait nonbaitean. Ib. 336. Riktrudisen burua baebillen nonbaiten. Ag AL 61. Neuk ere esan det 

lenago beste nunbaiten. Ag G 41 (121 nonbaiten). Nunbaiten ezkutatu. Kk Ab II 30. Nonbaitean irakurri. Anab 

Aprika 37. Aterpea nunbaiten idoroko al dau. Erkiag BatB 117. Nunbaiten asi bear lanian. Uzt Sas 189. v. tbn. 

Nunbaiten: EusJok II 52. Ibiñ Virgil 23. NEtx LBB 186. 

- NONBAITEAN HOR. En alguna parte, por ahí. � Alprojakerian nonbaitean or ibilko da. Ill Testim 6. 

- NONBAITEKO (nunbaitt- V-gip ap. Elexp Berg; nonbaiko SP, nonbaitko Dv). a) "Qui est de quelque lieu" SP. 

� "Ce mot s'emploie souvent dans le sens de inconnu, étranger et presque toujours comme terme de mépris" Dv. 

� Ager ziten gero' ondorik, / nonbaitkorik / hiru zuhur, batetan. O Po 60. Eztea itzuli estranjer edo nunbaiko 

hori bezik Jinkoari gloria errendatzera? AR 177. Nonbaiko desterruan hezurren uzteko. Hb Esk 157. Bilhatzen 

ohi mirail nonbeiko hirian. Ib. 5. Alegia nonbeiko arrotz bat izanki. Jnn SBi 60. Nonbeiko printze batek. Ib. 57. 

Nunbaiteko edo anhitz tokitako bestia krudelak. Elsb Fram 106. Eskualzale arrotz, nonbeiko "basquissants", 

"bascophiles" eta eskuara gaixoaren larrutzaileak. HU Aurp 175. Nonbeiteko gora beherez mintzo direlarik. HU 

Zez 83. Badela Xinan edo nonbeiko mendi zokhoan. Prop 1897, 210. Nunbaiteko erleari eztia kendu. Ag G 61 (v. 

tbn. 185). Ai, nonbaiteko ahalmen batek nahi izanen balu. Mde HaurB 90. Zer gira bada harentzat ala nunbaiko 

jende gaixo batzu. Lf Murtuts 50. Gerezietan nunbeitko langileak eliza zaharren obran ari ziren batez. Zerb Azk 

78 (IxtS 27 nunbeiteko). Nonbaiteko oituren edo elkargoen aurka agindu baleza. Or Aitork 66. Bazuan gaixoak 

nunbaiteko beroaren bearra. NEtx LBB 17. Nonbaiteko fededunen zerbitzatzeko estakuruak ahatik, ari dio 

emaiten euskarari zafraldi bat ona. Xa Odol 240. Bein batean nonbaiteko gaztelu batean. Berron Kijote 169. v. 

tbn. Nunbaiteko: Arb Igand 48. � De cierto lugar. � Vodka jarriko dut beti paperean eta, nonbaiteko ibilaldiez 

ari bagara, versta. MEIG VII 192. b) Dudoso. � Naspila ortan, ordea, egia ta ipuina bereizteari ezinkizun 

deritzagu: orok baitakizute ezin ar ditezkela ontzat onelako gertari nunbaitekoak. Zait Plat 59. 

- NONBAITEN ERE, NONBAITEAN ERE. a) En alguna parte. � Aspaldi adiskide / zaitut nik zu, Txomiñ, / 

baña nonbaiten ere / dezu ondotxo miñ. Urruz Urz 56. Nonbaisten bere hesturik dago / neure soineko txamarra 

(V-arr). Balad 141. b) "Nopaitxien be! expresión que denota conformidad con lo que se dice (V-ger)" Ort Voc 

141. � Agur, Turubi! Olesik be eiñ-barik zuez zu ba! Nopaitxien be...! Si aguantaremos! Ort Oroig 37. 

- NONBAITERA (nunbaitt- V-gip ap. Elexp Berg; G-azp). A alguna parte. v. norabait. � Nonbaitera 

Moskorrak bere eustan alde. AB AmaE 230. Atzenean nonbaittara elduko naz. Echta Jos 192. Nonbaitera joan 

zan. Erkiag BatB 57. Ea nora garamazkian ziñez barneko desira onek: ala bizitza ontako gauzetara [...] ala 

beste nunbaitera. Vill Jaink 117. 

- NONBAITERAINO (nunbaitteraiño V-gip ap. Elexp Berg). Hasta alguna parte. 

- NONBAITERAKO. a) (Lo) que va a alguna parte. � Chaubadonek ixil-ixila hartu zuen bertze nunbeiterako 

bidea. Zerb Azk 55. b) Para alguna parte. � Piztietan ezta orrelakorik nabari. Beste nunbaiterako egiñak 

garelako ez ote? Vill Jaink 116. 

- NONBAIT ERE. a) Sin duda, seguramente. � Mosen Bernat, pensa ezak karzel hori gaitz bada, / nonbait ere 

ifernuia are gaitzago dela. E 243. Ta nonbait bere / gogoeta asko igaro ondoan, / gizon zikotzto bati yarri yakon 

buruan / bêbala nos edo nos ezkontzeko ordua. Zav Fab RIEV 1907, 538s. Andia da nonbaite bere nire bekatuen 

anditasuna. Añ EL 2 192 (EL 1 186 nonbait). Mesede guzizkoren bat nunbait ere Ama Andre Birjiñak an egin 

ziola. 'Sin duda'. Aran SIgn 18. Oartu zan zuaitz ura guzia txingurriz betia zeguala, nunbait ere an zeukaten 

kabia. Bv AsL 143. Gizon andiai nunbait ere gutxitan itz egiten ta gero oilotu zaigu. A Ardi 93. Nonbait ere etxe 

oen jabea ezta ba nornai. Inza Azalp 32. Bestelan ez eban [Evak], nonbait ere, lotsa gorriz ikopean ostenduten 


mende. 

1068


arrapaladan ibili bearrik. Erkiag Arran 25. Sasilora esatea, egokiago litzaken, nunbait be...! Ib. 142 (BatB 198 

nunbait bere). Ripeu, Rusia garaikaldeko mendiak, nunbait ere. Ibiñ Virgil 106. � Por supuesto. "Nunbait be (Vgip), 

nunbaita be (V-m), nunbaite be (V; Alt)" A EY III 261. "Nunbait be, nunbaita be!, no faltaba más, çestaría 

bueno!" A Apend. � Errialde orretako bizi-zirkiñak euren esku ta ardurape egozan, kontrolpean nunbait ere. 

Erkiag Arran 136. Laugarren mailean, nunbait ere, laboraiena [taldea], brontzazkoa! Zait Plat XVII. Nonbait 

ere, belar gurian exerita gaude. Ibiñ Virgil 38. b) (nonbaite AN-gip ap. Gte Erd 232). En alguna parte. � 

Santuen bizitzaren baten nunbait ere irakurri zuela. Aran SIgn 27. Nonbait ere zerbait billatuko al diagu. Urruz 

Zer 52. Nonbait ere nere urdailak jarioa bide du. A Ardi 69. Nunbait ere sartu bear. Salav 77. 

- NONBAIT ERE BAITA (H). "En quelque lieu qu'il soit" H. 

- NONBAIT ETA NONBAITEKO. De alguna parte. � Batean zioten nonbait eta nonbaiteko ohoin, brigant 

multzo batek. Elsb Fram 70. 

- NONBAITETIK (nunbaitt- V-gip; Dv (+ nun-)), NONBAITIK (SP, Dv, H; nonbeitik H). Ref.: Etxba Eib 

(nunbaitt); Elexp Berg (nunbaitten). De alguna parte; por alguna parte; de fuera. "Nonbaitik ethorria, venu de 

quelque lieu" SP. "Nunbaittetik agertu ziran ona be gizonak" Etxba Eib. v. nondik-bait. � Tr. Al Norte se 

documentan las variantes en -itik, y al Sur en -itetik. � Ager zakizkit zerori, / othoi, Haurra, nonbaitik. EZ Noel 

82. Nonbeitik jenikako protestant handia. AstLas 67. Erortzen zaio nonbaitik / xinaurri bat aitziñera. Gy 53. 

Asiko zaik, ba, nonbaitetikan, / tronpetatxuen plit-plota. Urruz Urz 35. Bertze nonbaitik yuan izan zaitekela. Elsb 

Fram 90. Ofiziale gehienak arrotzak ditugu, nonbaitik ethorriak. Arb Igand 24. Nunbaitetik agertu zan txalopa 

batek. Ag Kr 211. Puskak nolazpeit eta nunbaitik bildu eta. Barb Leg 143. Artegira atetik ez, baña beste 

nonbaitetik sartzen dana. Ir YKBiz 334. Ostoak dabiltzanean aizeak nunbaitetik jotzen du. Etxde JJ 135. Harria 

nunbeitik ekarria dela harat. Zerb Azk 9. Euskal folkloretik edo beste nunbaitetik artuak. Vill in Bilbao IpuiB 6. 

Ia nonbaitetik agertzen den. Izeta DirG 50. Entzun izan det nonbaitik. Xa Odol 311. Baina hortik abia gaitezke, 

nonbaitetik hasi beharrean aurkitzen garenez gero. MIH 281. v. tbn. JanEd I 64. Ugalde Iltz 25. Nonbaitik: Hb 

Egia 75. Dv Lab 381. Laph 245. Mde Pr 216. Nonbeitik: Jnn SBi 87. HU Zez 184. Nunbaitetik: Ud 27. AJauregi 

271. TAg Uzt 32. JAIraz Bizia 89. Nunbaitetikan: Uzt Sas 44. Nunbaitik: Bordel 149. ChantP 172. JE Ber 58. 

Iratz 126 (58 nunbeitik). Lf Murtuts 8. JEtchep 90. Larz Senper 12. Nunbeitik: Ox 198. Mattin 92. 

� "Nonbeitik [...] (au fig.), par quelque moyen, de quelque façon" H. � Iaunaren legean nahiz / nonbaitik huts 

eragin. EZ Noel 153. Nonbaitik falsiak / bethi dira atzamanak. Arch Fab 127. Emazte eta haurrak nonbaitik 

hazteko. Gy 5. Eri denak nonbeitik ona nahi du. HU Zez 73. Orai artio [gaztea] nunbaitik oso athera dela hor 

gaindi. JE Bur 208. Kristau biziya nekez berenik / nunbaitetik azaltzea. Tx B II 42. Horra nun bidean nunbeitik 

ikasten duen hainitzek begiztatua dutea kargu hortako. Zerb Azk 55. Eta haur gaixo hek nunbaitik jakina zuten 

mundua handiago dela. JEtchep 16. Nunbaitetikan lortu zuen ba / ori egiteko bidia. Uzt Sas 41. v. tbn. 

Nunbaitik: Zub 21. Etcham 207. Nunbeitik: Ox 92. 

- NONBAITETIK ERE. a) "Nonbaitik ere, [...] en quelque lieu qu'il soit. Nonbaitik ere yin dadin, de quelque 

part qu'il vienne" H. � Por algún medio, de alguna manera. � Nonbaitik ere, Akhabek yakin zuen manu haren 

berria. Lg I 362. Nunbeitik ere, hobirainokoan kukuak makur jo! Ox 196. Eta orain, tour de passe-passe trebe 

baten bitartez sinesterazi nahi digute, nolabait eta nonbaitetik ere, Bizkaiko aditza eta "lapurtarra" elkarren 

ahaide hurbilagoak direla. MIH 391. b) En cualquier caso. � Bi oren eman zuen bide haren egiteko. Nonbeitikre 

sobera. Prop 1902, 232. 

- NONBAITIK(AK)O (Dv, H; nonbaitiko SP; nonbeitiko H), NONBAITETIKO. "Nonbaitikoa, qui est venu de 

quelque lieu" SP. "Ethorri zaiku hunat nonbaitikako gizon bat" Dv. "Estranjer edo nunbeitiko hori [...] (AR) [en 

AR nunbaiko], cet étranger ou cet homme venu de quelque part [...]. Nonbeitikako elheak dire horiek, ce sont là 

des discours venus de on ne sait où, sans autorité" H. � Nunbaitikako jaun handi batzu heldu badira ere. Arb 

Igand 32. Bainan nunbaitikako langile dohakabe hek bederen paganoak dira. HU Zez 12. Orain amabi urte, 

eratsi zun nunbaitetiko egaldia Donostin Zitoren amak. TAg Uzt 65. Marixume, Ganaurra eta Xabier baztu 

utzirik zer hartu dute? Arlette, Gisèle eta Nicole Nunbeitikakoak. Zerb Azk 32. Nonbaitetiko izkeltzain gerta 

zaitekean. Zait Plat 82. Gauzek nunbaitikako dei bati bezala ihardesten dute. Lf ib. XXI. 

- NONBAIT HOR. a) (En tal caso) quizás; pase (que). "À la bonne heure" Dv (Interpr?). � Bi arima banintu, 

nonbait hor, baten sakrifizioa egin nezaken, hari atsegin egiteko. Dh 207. Munduko bihotz guziak bere (Jesusen) 

eskuko izatu balitu, nonbeit-hor, denak emanez, menturaz zerbeit hari zela ikusiko zuen. Jnn Bihotz 114s (ap. 

DRA). Bakotxa guretzat bakarrik bagine mundu huntan, oraino nonbeit hor. HU Zez 87. Ura edan dadien, eta 

jauts ibaietan behera; nonbeit hor! Bainan larru garbitzeko atxik dezagun, hori zaiote espantagarri. Prop 1897, 

117. Othoiztu banindu aithor nezon zoin zautan nihauri laketenik, hola nunbait hor... Ihardetsi nioken jasmin 

zautala. JE Bur 89. Gau batentzat bakarrik, zendako? Bizpalau asterendako, nunbait hor. JE Ber 79. Ardo 

artzeko negurri ori, erraz ezagutzeko bide bat ba-ginu, nonbait or! FIr 175. b) Más o menos. � Ark adiraziz 

konpreni zuten / nonbait-or, joku au zer zan. Or Eus 392. � (B ap. A EY III 331). "Regularmente. --Nola ibili 

zerate? --Nonbait or" A Apend. � Nobera tituludunaren menbean yarri ezkero, nonbait or igaroten dau bere 

zoritxarra. Or Tormes 95. Bolibiako gainzelai artaraño, zer nekea! Ara ezkero nonbaitor. Or QA 50. 

- NONBAIT URRUN. En algún lugar lejano. � Lehenago nonbait urrun Greziako partetan / herriko legeak 

eman ohi ituen kantetan. EZ Man I 4. Ekharria izaten [arnoa] nonbait urrunetik. Hb Esk 14. Ez nonbait urrun, 


mende. 

1069


bainan aldean gerthatuez. Hb Egia 6. 

- HOR NONBAIT, HORTXE NONBAIT. v. hor. 

nonbaitereko. � De alguna parte. � Nonbaitereko ditxa / gabeko denbora. Bordel 47. � De alguna parte, 

foráneo. � Nonbaitereko gizon / triste erromesa. Bordel 137. 

nonbaitsu. �1. Poco más o menos. � Zen bada Bethania Ierusalemeri hurbil, nonbaitsu ordu erdi baten 

bidean. HeH Io 11, 18 (EvS nunbait). �2. En algún sitio. � Gurdiak berak urratu batzuk bazituan, baño gurdia 

gogorra izaki ta nonbaitsu josi-bearra besterik ez. Anab Poli 103. 

nonberebait. v. nonerebait. 

nonbra. v. 1 nonbre. 

nonbrabide, lonbrabide. � Apellido. "Beste batzek izengoitia esaten dabe, [...] 'apellido' gaitik baiño, ta 

beronelangoak dira goiizena (Araban), abizena (V-arrig), lonbrabidea (V-m)" A Ezale 1897, 141 nota. 

nonbramentu. � Nombramiento. � Elektoriei oz egiten deuzenei elekzinuetarako Alkate Jaunak Elezinua 

egiteko edo nonbramentua. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Leabururako izapidea (nonbramentua). A Ardi 93. 

Berandua dek neri emateko / obispo nonbramentua. In SM Zirik 99. 

nonbratu (-du Lcc), lonbratu, lunbratu (O-SP 230 � SP � Chaho). �1. Nombrar; llamarse. "Lunbratzea, en 

langage d'Ipuscoa veut dire nommer" O-SP 230. � Neure izenaz nonbraetanax / Amoradua ditxa baga. 

Lazarraga (B) 1201rb. Kristio egiten ta nonbratzendá bat, bataiatzendeláik. LE Doc 69. Erregoiti aldeko mutil bi 

/ banoa lonbretan, probatarako ziran / desafioetan. EusJok II 103. Emakumiak nonbratu gabe / zein diran liteke 

jakin. Tx B I 263. � Apellidarse. � Mari Bentura dauka graziya, / Erroma zaigu nonbratzen. Xe 189. Txistulari 

bat bakarra izan da parte artu duena, Gotxikoa lonbratzen dan Irungo danbolinteroa. Otag EE 1883b, 238. �2. 

Nombrar, designar para un cargo. v. izendatu. � Agaiti patroi nonbratu. BBizk 36. Ezteila nonbrau 

eskribautzat abaderen semerik. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Obispo nonbratu dute. Xe 373. Komisioa 

nonbratu. PE 20. Pello degu juez / nonbratuba legez. AzpPr 23. Nonbratuko dira gañera sekretario bat eta aren 

ordeko bat. Goñi 85. Zu berriz bikariyo / lonbratu nayian. Tx B 148. Bere ministro ninduen nonbratu. Azurm 

33. Amaika illabeteko / sarjento nonbratu (V-gip). Gand Eusk 1974, 159. �3. (Part. en función de adj.). Famoso, 

renombrado. � Erri nonbratu artan [Jerusalenen] / geranean sartu. Echag 101. �4. Iparragirren bozian ditut / 

bertso berriak paratu, / Gipuzkoako euskal erriya / al banezake nonbratu. Xe 167 (en otra versión, ib. 169, 

onratu). �5. Señalar, proponer. � Gure badozu jokatutea / nonbra izu kantidadea. EusJok II 111. Neu bere 

jakitun egon naitean / eizu egune nonbrau. Ib. 110. 

1 nonbre (L, BN, S ap. Lh; Urt I 509, Arch VocGr, Dv), nonbra, nunbre. � Número. � Bilha beza urte hartako 

auri-nonbrea hilebethean. Lç Cal a 1v. Moisesen borz liburuak dirade Genesioa, Exodoa, Lebitikoa, Nonbreak, 

Deuteronomea. Lç Ins G 1r (Dv Nonbreak; Ur numeroen, Ol, Ker y BiblE Zenbakiak). Neure suieten nahi dut / 

iakin nonbre iustua. EZ Noel 47. Ene inikitatiaren nonbre handiak. Tt Onsa 47. Bada, Jauna, nork dezake / 

konda horien nonbrea? Gç 174. Ez ene adiskiden nonbreak, ez ene beiratzailleen indarrak eziñ lagunduko nau. 

Ch III 59, 3 (Ol kopuru; SP hainitz adiskide izanak). Erran behar da oraino hekin [bekhatuen] nonbrea edo 

zenbat egin tugun. CatLav 288 (V 144; ib. 341 (V 166) numbre). Othoitzean daudezen Sainduak haiñitzez 

nonbre are handiagoan direla. He Gudu 97. Haren grazien nonbra. Mih 122. Hain handi düie nonbria. Mercy 

14. Nonbre xumea salbatzen da. Brtc 144. Behar dire erran garbiki, bere nonbre, mueta eta zirkunstanzia 

guziekin. Dh 143. Nonbrez guti, bainan egiazko fidelak. Jaur 202. Ezpalira nunbrian hurak izan nausi. Etch 592. 

Arroltzen nonbrea bethi berretuiaz baitzoan. Gy 150. Ohart gaiten berehala deputatuen hamabi ehun nonbre 

horri. Elsb Fram 58. Ez dire gero bakarrik nonbrez nausitu. HU Zez 89. Aski zutela [...] erraitea nonbrea erhiez. 

Prop 1906, 44. Perdigunen nonbrea baita / kanbiatzen ardura. Mattin in Xa EzinB 119. v. CatLan 149. JesBih 

407. UskLiB 100. MarIl 20. Laph 212. Prop 1876-1877, 99. Jnn SBi 157. Arb Igand 29. Nunbre: Xarlem 1216. 

- NONBREAN. a) En el grupo. � Ematen bainauzu zure adiskideen nonbrean. Ch III 10, 2 (SP artean). Zeren 

ezartzen baititü fidelen nonbrian. CatLan 123. Sainduen nonbrean asko badire ni bezain famlia handikoak. Laph 

21. Itsurat punitzea ez duk aizu, nonbrean hobendunak barne izanen direlakoan. Larz Senper 24. b) En número 

suficiente. � Suisak izan balire nonbrean ihes yohan zirenen segitzeko, biktorios gelditzen ziren. Elsb Fram 101. 

- NONBREKO. (El, lo) que pertenece al grupo (de), que se cuenta entre. � Ez solamente gizonen baithan, 

bainan oraino munduko alimale guzietan, eta nola idiak munduko nonbrekoak baitire bai eta ezbada sentitu 

behar dute. Mong 587. Ni guti haukien nonbreko izan othe naiz? Brtc 167. Bere ardien nonbreko ezagut zitzala. 


mende. 

1070


JesBih 460. San Mathias ezarria izan zen Apostoluen nonbreko. Jaur 391. Ez nauk segurki beharko / eman 

ingraten nonbreko. Gy 268. � (Con determinantes). � Salbatzen direnen nonbre xumeko izateko. Brtc 144. 

Entseia gaiten nonbre hartako izaitera. Jaur 353. 

2 nonbre (AN-egüés-ilzarb ap. Bon-Ond 151), lonbre. � Nombre (nombre de pila, apellido o sobrenombre, 

indistintamente). � Oneinbatenaz oi kenduko jat / amoraduen nonbrea. Lazarraga 1195v. Guk, barriz, irabazten 

dogu / infamearen nonbrea. Ib. (B) 1159vb. Deskubridurik jafindazu / apelliduaz nonbrea. Ib. (B) 1182rb. Au dá 

guzién nónbre komúna: baña órtas lándara bakótxai paratzenzáío án bere nónbre bát edo bida. LE Doc 69. S... 

de K... / da nere nonbrea / X...n jaio nintzan / bertako semea (1826). Balad 220. Aren nonbre sanduan juramentu 

banorik ez egitea. CatR 9. Ezpaitakit beren uskarako nonbrea ta izen dienez ere. ZMoso 84. � (Añ), lonbri (Asp 

Gehi). Apellido (opuesto a 'nombre de pila'). � Emon eutsan Demonioari bere arimia, loturik onetarako bere 

izen ta lonbria paper baten imiñijagaz. Ur MarIl 75. Larreta nonbrea du, / izena Nizeto. JanEd I 16. Sebastian 

du izena, / ez dakit lonbria. Arrantz 36. Erabakitzen du bere lonbrea gordetzea eta mintzatzen zaio gisa onetan 

neskatx garbiari. "Apellido". Otag EE 1882c, 534. --Kalistro. --Eta lonbria? --Pi...pi...pi...kasarri. EEs 1918, 39. 

Izena Daniel du / nonbria Eskurtza. Tx in Imaz Auspoa 24, 54. v. tbn. EusJok II 132. EusJok 37. BasoM 28. 

- NONBREAN. (Tras gen.). En nombre de. � Orrengatik erraten daku Isaiasek unen lonbrean (Elizondo, s. 


nonbregabe. � Innumerable. � Jende bilduma nonbre gabe. Gç 168. Eta du han deskargatu / grazia nonbre 

gabea. Ib. 145. Handiak eta nonbregabeak dire birjinitatearen abantailak. Brtc 225. Bainan nonbre gabe ere 

izan ziren Aingeruak Jainkoari leial egonez, justizian eta saindutasunean iraun zutenak. Lap 104 (V 50). � 

Nonbre gabe lapiñ eta oillo iretsirik. Gy 69. 

nonbregabeko (Dv). � Innumerable. � Nonbre gabeko ontasunak ixurtzen. He Gudu 131. Ungi egiñ nonbre 

gabekoak. Ib. 74. Egin darozkigun nonbregabeko on eta ontasunez eskerren emateko. Brtc 240. Ifernuko penak 

nonbre gabekoak dire. Jaur 122. Haren mirakulu nonbre gabekoek ez dute guti laguntzen haren hitz botheretsua. 

Laph 202. 

nondanik. "Depuis quel endroit?" Dv. 

nondar, nontar, nundar (G-azp), nuntar. � (En oraciones interrogativas, directas o indirectas). Natural de. � 

Ontxe emetik igaro dan karabiñeruba, nundarra da? La Patria 1902, n.º 54 (ap. NeolAG). Azaldu barik orraitiño 

nor ta nundarra ixan zan bere morroia. Kk Ab I 79. Nuntarra dan ezagutzeko. Garit Usand 31. Nundarra zara? 

Otx 12. Ez omen zekin iñork nundarra zanik [sic]. TAg Uzt 180. Yaiotzez nontarra zaitugu? Zait Sof 111. Noren 

seme, nontar eta nor naizenez zerorrek esan baitzizkidazu. Ib. 139. Geroago, dituen etorbidea ta iturburua 

nuntarra ete zan jakiteko aukerea izan eban. Erkiag BatB 68. Pillar eztakit nundarra dan jaiotzez. Alzola Atalak 

77. 

nondibait. v. nondik-bait. 

nondik (V-occ (no och), G, AN, L, BN-lab, Ae, Sal; Volt 74, SP, Urt Gram 413, Lar, Añ, Lecl, Dv, H), nondi 

(V-occ (no och), G-azp, AN-araq; Lar), nondikan (Lar, H), nontik (R-vid; H), nundik (V-ger-arrig-oroz-och-mgip, 

G, AN-larr-5vill-araq, L, BN; Dv (V, BN), H), nundikan (H), nuntik (G-nav, BN-ciz-mix-bard, S; Dv (S)), 

nundi (V-m; Dv (V)), nunti (G-nav, S; H (S)). Ref.: Bon-Ond 171; EI 213; Lrq (nunti); Etxba Eib (nundik); 

Holmer ApuntV; Elexp Berg (nundik). � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. Para la distribución 

non-/nun-, v. 1 non. La formas en -di se documentan en Lazarraga y en textos vizcaínos: Cardaberaz (CatV 13), 

Moguel, fray Bartolomé, Añibarro (un sólo ej., EL 


mende. 

2 22), CatLlo (13), CatBus (10), E.M. Azcue (PB 296), 

Enbeita (63) y Akesolo (Ipiñ 12). Los escritores suletinos usan nontik (tbn. Dechepare) o nuntik (tbn. en 

CatLan); hay nonti en Oihenart y nunti en un canción popular suletina (Balad 116). Hay ejs. en -dikan en 

CatBurg (12), V. Moguel (64), J.I. Arana, Apaolaza, Orixe (Eus 82), J.A. Irazusta (Bizia 125), Etxaide y 

Uztapide (Sas 86 nundikan). 

I (Adv.). � De dónde; por dónde. � Ioanesen Baptismoa nondik zen? zerutik ala gizonetarik? Lç Mt 21, 25 (He 

nondikakoa). Zu nundi zabilz, amoradua, / bakotx deskonsoladurik? Lazarraga (B) 1198rb. Nondik heldu naiz? 

Lurretik. Mat 324. Nondik joan behar dut ez hutsik egiteko, eta bidea laburtzeko? Volt 136. Mandazaia, nondik 

zatoz? (c. 1620). TAV 3.2.7. Nondik zatoz gizon hona orla zeurori bakarrik? Ber Trat 113r. Nondik izan ditu 

orren mezede orrek tapizok? Mic 13r. --Nontik da Espiritü Saintia? --Aitak eta Semiak algarren bethidanik dien 

maitetarzünetik. Bp I 31. Hartarakotz bada nondik edo norenganik hasiko naiz izendatzen. ES 116. Nondik 

datorkizu Kristabaren izen hori? CatBurg 9. Nondik nabil ni: bide estu, edo lasaietik; ate zabal, edo estutik? Cb 

Eg II 133. Mesias ez bada Daviten semea baizik, nondik heldu da Davit berak [...] deitzen baidu bere Jauna? Lg


II 242 (cf. infra nondik, con el significado de 'cómo es que, por qué'). Bada nondik dator banidadea? LE Prog 

122. Berriz nondik datozkitzu nai gabe ta biotzeko pena oriek? Mg CC 237. Nundi urten dau mundu andi onek? 

fB Ic I 55. Eta algodoia, kina, kanela eta klabilloa nondik datoz? It Dial 39 (Dv nondik, Ur nundik, Ip nuntik). 

Norena zera, nondik zatoz, eta nora zoaz? Lard 179. Ogi hek, arno hek, nondik sarthu ziren? Laph 245. Nuntik 

jin izan zira bortü gaiñ huntara? ChantP 44. Nundik ekarri da / neure eskaratzera / orain bigarren argia. Azc 

PB 94. Kaixo, Simon! Nondikan zatoz? Apaol 87. Bañan ainbeste euzkeldun, / nundik batu dira? Enb 32. To, 

nundik agertu hiz, Erramun? Zub 49. Goanesen berriak? Nundik? Barb Leg 142. Noiz eta nondik sortu ote ziran 

euskaldunak Europako bazter onetara? JMB ELG 25. Deabruak egin banau, nondik da deabrua? Or Aitork 157. 

Ortaz, nun dago Jomuga? Nundik dijoa Bidea? Txill Let 123. Nok oratuko eutsan patariari? Eta nundik? Erkiag 

BatB 53. Nondik dator euskaldunen artean nabari den musikarako gogoa? MIH 155. 

� (H). (En interrogativas indirectas). � Andren gaitz erraile orok behar luke pensatu / bera eta berze oro nontik 

ginaden sorthu. E 119. Ezen badakit nondik ethorri naizén, eta norat ioaiten naizen. Lç Io 8, 14. Etorten da 

arago eztakit nundi. Lazarraga 1187r. Egik on (eta) eztakiala non. RIs 28. Zuk dakizu nondik ethor ahal dakigun 

gaitza. EZ Man II 109. Aitzinean badu nondik lot, baiña ez gibelean. Ax 153 (V 101). Konsideratu zian nondik 

jiten zen eta norat ioan behar tzian. Tt Onsa 53. Segidan dire Saltesko irletarik eta Cautaraiño nondik dabilzan 

guaiak. INav 92. Hitzen arteko diferentzia hunek nondik duen bere ethorkia. ES 137. Esan gabetanik zer argi 

dan, nolakoa dan, nondik edo nongoa degun argi au. Lar SAgust 5. Nondik ez dakigula argana zen nork daki 

zenbat jende. Mb IArg I 268. Noiz ta nondik edo nola gure Euskera ononz etorri zan nork daki? Cb EBO 5. Ez 

dakizue nor den gizon hura, eta nondik atheratzen den. Lg II 179. Bena nontik ta nola aiziak ari diradian girade 

aharran. Egiat 195. Ez dakigu ez nundi asi, ez zelan jarraitu. Mg CO 272. Begira ondo zelan ta nondik dabiltzen 

zure hume ta ogipekoak. Añ EL 1 132. Badakizue nondik jaiotzen dan minantze au onen gaiztoa izatea? AA III 

384. Baña, badakizu nondik datorren? It Dial 4 (Dv nondik, Ur nundik, Ip nuntik). Nola ez baitan oso segur 

gauza jakina nundik Españan sartu zan. Bv AsL 120. Bidez doanak ez baitio errez igerriko nondik artu. Elsb 

Fram 143. Segurantza osoarekin erakusten dauku nondik heldu garen. Lap 22 (V 13). Oiz-barrenera ioan nai 

neuke, nundik baneki. A BeinB 87. Eztogu jakin nundik ibilten dan. Echta Jos 41. Hantxet dago, bertze marro 

zonbait nondik agertuko zaion. Barb Sup 95. Ezagun du ba motorrak nundik duen bere makurra. JE Ber 88. 

Begira nundik datorren. Lab EEguna 88. Itxaropena nundik datorren / asmatzen ez da nekeza. BEnb NereA 224. 

Ontan argia nondik iritxi zaigun denek dakigu. Vill Jaink 33. Nork daki nundik heldu den arraza hori... Larz 

Senper 28. Gutxinez ere iduki bear / nundik dabillen zantzua. Uzt Sas 64. 

� "(El) abad de dónde canta, de allí yanta, nondik lan, andik jan" Lar. 

� Cómo, por qué medio, conducto. "Nondik irabazi duke hunek hunenbertze diru?" H. � Etsai gaitza jinen 

baita tentatzera orduian, / nontik engana niroien bere arte guziaz. E 23. Nondik erosiren dugu ogi, hauk ian 

dezatenzat? Lç Io 6, 5 (He, LE, Dv, Ol, IBk e IBe nondik, TB nundik, EvS nuntik; Ker zelan). Diotsa 

Nathanaelek: nondik nazaguk? Ib. 1, 48 (He, LE, Ker, IBk e IBe nondik, TB nundik). Eta zeren hark ezpaitzuen 

nondik paga. Lç Mt 18, 25 (Ur, Leon e IBk nondik, Ip nuntik; Ur (V) zegaz, Echn y Hual zerekin, Samper zertaz, 

IBe zerez). Baldin badabil nondik bekatu eginen duen. Ber Trat 93r. Nondik iakinen duzu [...] noiz edo zer 

moldez hillen zaren? Ax 237 (V 158). Nondik dakizu ea biharamunik izanen duzunz? SP Imit I 23, 1. 

[Amoinaren] emailiak ezpadu nontik eman. Tt Arima 94. Baduatzü irabazi xar baten unduan, nuntik hura 

ükhenen dien. Mst III 3, 2. Ibilli zen gero nola beti ta nondik egiñen zion atsegin Erregin Clotilderi. Mb IArg I 

184. Nondik infernura ni eramango nauen errebentatzen. Cb Eg II 27. Nondik dakik Saul eta Jonathas hill 

direla? Lg I 298. Nontik aphainduko diren, bere bürien maita-araziteko. CatLan 115. Nuntik atzamanen gütian / 

bethi beita xerkatzen. Xarlem 1251. Nundi ta zelan atrapau aldaijen mutillen bat. Mg PAb 107 (CC 131 nondik). 

Guztiz da biarra jakitia nundik ezagutuko dan nos daguan gorrotua bijotzian. Astar II 25. Nundik galduko 

nabeen / ez dira aspertuten. Ur MarIl 126. Nondik ezagutzen duzu idien adina? Dv Lab 238. Nondik deabru alan 

aberastu zara? AB AmaE 226 (136 nundik). Nondik nahuzue jende xeheak bere burua zain dezan. HU Zez 206. 

Txanponari nondik iraun eragingo. Ag Kr 131. Aro xarretan, nondik zer jan eta edan baduketenak. GH 1923, 

271. Nundik nahi duk mintza nadien / Andre Dena Mariari? Ox 44. Beti ebilzan mutil aregaz burrukea nundik 

asmauko. Kk Ab II 64. Euskerari nondik laguntza eskeñi. Ldi IL 95. Eta nondik ikasi zun gure erri kaxkarraren 

berri? Or QA 42. Alperra beti atxaki billa / nundik lanai iges eingo. BEnb NereA 52. Zu nundik eta zertatik bizi 

zera? NEtx LBB 112. Nundik erosi dezun / erloju-katia. Uzt LEG II 265. Hor ari da [...] belea baino beltzagoak 

nondik zurituko dituen. MEIG VIII 35. 

v. tbn. He Gudu 165. Brtc 168. Ub 83. Añ CatAN 48. AA III 531. Lard 183. Hb Egia 87. CatUlz 40. Iraola 118. 

Barb Sup 88. Inza Azalp 66. KIkV 16. Etxeg in Muj PAm 23. Otx 124. Ir YKBiz 54. SMitx Aranz 151. Mde 

HaurB 92. Etxde JJ 13. Txill Let 104. Anab Aprika 46. Vill Jaink 48. Berron Kijote 201. Nundik: Itz Azald 127. 

JE Bur 123. KIkG 11. Enb 49. Arti MaldanB 224. Etxba Ibilt 487. Nuntik: ChantP 174. Etcham 208. 

� Cómo. "Nondik ditake holako gauza?" Dv. "Nondik erran dezazuke?" Ib. � Zahar odol otza / nundik ez lotsa? 

Bordel 106. Lagunen artean agertzera oraintxe / nondik atrebi naiteke? Gy 142. Nondik ez zitzaion beraz 

Orzizen hari laketuko? HU Aurp 116. Anaitasuna nondik dezake / galaraz itsas handiak? Ox 149. 

� Cómo es que, por qué. � Beraz Dabidek berak deitzen du hura Iaun: nondik da beraz haren seme? Lç Mc 12, 

37 (He, Dv y Leon nondik; TB, Ol e IBe nola, Ker zelan, IBk nondik nora). Eztuk hazi ona erein eure landan? 


mende. 

1072


nondik du beraz hiraka? "D'où vient donc qu'il y a". Lç Mt 13, 27 (He, Dv, Ur, Ol, Leon e IBe nondik, Ur (V) y 

Arriand nundik; TB nundik heldu da beraz baita iraka, Ip nulaz, Hual, Samper y Or nola, Ker zelan). Nondik da 

zeren guri eure burua manifestaturen baitraukuk, eta ez munduari? Lç Io 14, 22 (TB nundik ahal da, Dv zer 

aria da, EvS nulaz, Ol zergatik, Leon zertako, Or nola, Ker zer-dala-ta, IBk zer dela-eta). Gizon ikasietan 

nondik ain bakanak bertsotarako gatzadunak, ikastaro gabetan ainbeste diran tokian? Inza in Jaukol Biozk VI. 

Orren antzeko gizon asko dago zoritxarrean. Nundik bestela arbola gazteak ondatzea? Munita 26. Au nondik da, 

beraz, Iainko onak oro egin baititu? Or Aitork 160. 

� Por qué motivo, por qué razón. � Ene humilltasunera / ungi zuen behatu, / horra nondik behar naizen / 

dohatsutzat famatu. Hm 162. Nik nondik merezi othe dut, / Jauna, hunenbat ohore? Gç 39. Nondik bada loria 

naiteke, eta zergatik guthizia dut estimatua izaiteko? "Unde". SP Imit III 40, 4 (Mst nuntik). Nondik merezitu 

ditu zuk hari egiten diotzotzun grazia guziak? Ch III 40, 1. Zertaz beraz glorifika? / Nondik har banitate? 

Monho 106. Nondik bada sinhets orai ikhasi dutela lehen baino gehiago fedezko gauzetan. Hb Egia 135. Bai, 

alagera nük, aithor diat, eta ba diat nuntik. Mde Pr 47. 

� "Nondik dator! exclamación en sentido peyorativo (V-ger)" Ort Voc 141. 

II (Adv. relativo). � + nonti. (Con bait- o -(e)n). De donde; por donde. � Tr. Su uso disminuye en el s. XX. Los 

autores meridionales lo emplean con sintagma con suf. -(e)n, y los septentrionales con bait- (excepto Oxobi). 

Beriayn lo emplea sin ningún sufijo. � Itzuliren naiz neure etxera nondik ilkhi izan bainaiz. Lç Lc 11, 24 

(Oteiza nondik; He zeiñetarik, TB zeinatarik, Dv zeintarik; Or atera nintzaneko etxera). Zoaz nora ta nundi gura 

dozun. Lazarraga 1141v. Igo zuala zeruetara [...], nondik etorriko baita bizien eta illen iuzgatzera. (Areso, c. 

1591). FLV 1990, 206. Nondik atratzen da nola Epistola bear den enzun debozio andiareki. Ber Trat 45r. 

Adiskidea, sinhetsak nik eman konseillua, / nondik atheraren baituk gustoso probetxua. EZ Man II 58. 

Zuhatzetan d' ederrena / zur haur nonti bait' ethena. 'Aquél [árbol] del que ha sido cortada esta madera'. O Po 

65. Olibetako mendiala, nontik Zelialat igan baitzen. Bp II 68. Auher eztaudian, nontik sortzen baitira bizioak. 

Bp I 23. Eta banaloria ere hazten zitizie: nuntik jiten betira jeloskeriak. Mst III 58, 2. Gure atária, nondik 

solamente sar baitaike glorian. LE in BOEanm 112. Mai santura, nondik ateratzen dituzten ezin esan beste 

animako ondasun. Mg CC 235 (CO 105 nundi). Berori da nondik igoko dozun zerura. Añ NekeA 10. Eztago [...] 

gatxik, nundik urtengo eztogun. Astar II 279. Nondik [mendietatik] asi izan ziraden [...] Mairu itsusiai erasotzen. 

Izt C 4. Agertu eutsan bularra, nundik urteten eutsen gar andijak. Ur MarIl 47. Itzuli ziran Siriako Antiokiara, 

nondik aitatzen gatozen misio au egitera irten izan ziran. Lard 509. Genovaraño jarraitu zion, nundikan gero 

Españatar ontzi batean ugarotu zan. Aran SIgn 43 (110 nundik). Len ezekian iñork / zer zan Amerika, / nondik 

ondasun asko / degun ekarrita. AB AmaE 161. Eregi zuan atea, nundik esmendatu zan Mitxel. Apaol 102. Mahi 

apaltto baten gainerat, nondik aise ikhus baitzezazken yende guziak. Elsb Fram 139. Tokirik ez da nondik ez 

diren / noizbeit igan Eskualdunak. Ox 178. Etxerik ez da / [...] nundik ez denik haur bat bederen / Amerikano 

jalgitu! Ib. 148. Jo zuten mendi gain bat, nondik ikusi bai zuten Magdalena iria. FIr 152. Jarri eban intxaurarbola 

baten ostian, nundik ikusiko eban aiskide bixen arian izango zan dana. Etxba Ibilt 484. v. tbn. Nundik: 

CrIc 175. Nundi: fB Ic II 262. Nuntik: ChantP 300. 

� (Con hain). � Ezen hain behera eztu Ozeanak ondarra / nondik athera berunaz eztezaten legarra. EZ Man II 

127. 

� Herriz, nundik jin baiginen / hango herritar ginen. Etcham 110. 

II (Conj.). � De modo que; por lo cual. � Herodesen gogara egin zezan [danza]. Nondik iuramendurekin 

prometa baitziezon, emanen zeraukala zer-ere eska bailedi. "Dont". Lç Mt 14, 6-7 (TB nun, Echn non; He 

halako moldez non, Ip hainbestetara nun). Bethiere bere ahal guziaz huni darreitzalarik, nondik ardi errebelatu 

eta banatu gaixo guziak elkhargana daitezkeen. Lç Ins A 7v. Itzultzen da ogia Iesu Kristoren gorputzean, eta 

ardoa aren odolean, nondik dator erratera S. Ioan Crisostomo eze Mezan daukagula Orzeguneko mai guzis 

abaratsa hura [sic]. Ber Trat 8r. Konfesau zetsen zer kaskilkerixak sortu eban danen atsekabe aura. Nundik 

lengo negarrak biurtu ziran barre aundixetan. Etxba Ibilt 462. 

- BAI, NONDIK? (B ap. Gte Erd 178). Claro que no. 

- EZ NONDIK ETA (EZ) HANDIK (H, que cita a Izt). De algún sitio, quién sabe de dónde. � Artzain oni ez 

nondik eta andik alabearrak ekarri zion burura azalandare erdi igartu oek txabola inguruan landatzea. Izt C 

156. Orra nun sartzen diran, ez nundik eta ez andik, ogei ta bi praile elizan. Bv AsL 125. Agertu zan, ez nundik 

eta ez andik, gazte bat ogi batekin. Ib. 76. 

- EZ NONDIK ETA NORA. Por las buenas (?). � Eta beingo baten ez nondik ta nora / ezkutau zan igesi egiñik 

basora. AB AmaE 307. 

- EZ NONDIKO ETA EZ NORAKO. (Lo) que es de origen desconocido. � Bidean jaio zuten gaixoa / (ez 

nondiko ta ez norako) / ez baida berez jaioa. Azurm 61. 

- NONDIKAKO (Dv, H), NONDIKO (A Morf 521). De dónde. "Ezagutzen da nondikakoa den, on connaît d'où 

il provient" Dv. "Nondikako arnoa da haur?" H. � Joanesen bathaioa nondikakoa zen? zerutikakoa ala 

gizonetikakoa? He Mt 21, 25 (Dv, Leon nondikakoa, Ur nondikoa, Ur (V) nundikua; Lç nondik zen, Samper 

nongoa). Ikhus-ak nondikakoa / den hire traba oraikoa. Gy 133. Nundikoa degu Leaburuarrok zurruterogaitzizena? 

A Ardi 36. Neure maitia nundikua dan. Enb 144. Nondiko gezi zorrotza / bat-batez eldu zaik egan. 


mende. 

1073


Ldi BB 38. Ni ezagutzen nauzue, ta nondikakoa naizen ere badakizue. Ir YKBiz 315. Nundikakoa degu kanta au? 

Lek SClar 119. Bakhea jin da. Nondikoa? Mde Po 63. Bat-bateko kemen ura nondikakoa zun jakiteke. Etxde JJ 

260. Odei ur-gabeak nundiko aizeak daragizkin. Ibiñ Virgil 79. Nondikoa zara zu? IBe Io 19, 9 (Lç nongo). 

Nondikoa dakazu / bai zeure andria? Balad 103 (59 nundiko). Nondikakoak diren [erroak], ordea, ez nuke nik 

esango. MEIG VII 112. v. tbn. Nundikako: TAg Uzt 126. Nundiko: Gand Elorri 129. NEtx LBB 17. 

- NONDIK BAINO NONDIK ...-AGO. De dónde más. � Euskal-probintzi guzietatik zuzendu izan zaio 

poemarik bikañena, nondik baño nondik ederragoa. SMitx Aranz 185. 

- NONDIK BARRENA, NONDIK BARNA. Por dónde. � Jainkoak daki nola ta nondik barna ibili ta. FIr 134. 

Jakiñeraziko zien alde aundirik gabe nundik barrena zebillen. Etxde JJ 158. Nondikan barrena joan asmo duk 

Maulera? Ib. 51. 

- NONDIK DANIK. "Depuis quel endroit?" Dv. 

- NONDIK EDO HANDIK. De alguna parte; (fig.) por algún medio. "Nondik edo handik berearekin atheratu 

behar da" H. "Nundi edo andi (V-ger), de alguna parte" A. "Nondi edo andi (V-ple)" A EY III 321. "Nundik ero 

andik konsegidu dau nere telefonua" Elexp Berg. � Nundi edo andi agertuko da pekatu laguna. Mg CO 141. 

Pagau biarko jakuz geure alogerak nundi edo andi. Mg PAb 192. Badutela zer beldur izan nondik edo andik. 

VMg 33. Enekien zigarrorik erreten, bestela nundik edo andik eskuratuko nendun ori bere. A BGuzur 135. 

Zuzendu dabez nundik edo andik zapi zar batzuk. Kk Ab I 56 (v. tbn. II 26). Nondik edo andik, guziak koko. Mok 

14n. Alkar joko degula / nundik edo andik. Tx B 80. Gure etxeko aide zan nundik edo andik. PMuj Noni 5. Nundi 

edo andi elduko iaku / modia dagon lekura. BEnb NereA 93. Karisma apurren bat lortu nahi lukete, nondik edo 

handik. MIH 374. v. tbn. Nundik: Astar II 129. Zam Man 59. Erkiag Arran 129. Salav 34. 

- NONDIK EDO NOLA. Cómo, por qué medio. � Ea nondik edo nola mendekatuko den bethiere gogoetan 

egoitea. Ax 319s (V 212). Milagro señalatuak egiten asi zan. Baña nondik edo nola? Cb Just 61. Bethi gogoan 

erabili dut ea nondik edo nola gogaretan iragan nezaken bizitze iragankor hau. Brtc 130. Nondik edo nola 

dakigu Jainkoak gizoani hitzegin diela? Ub 124. 

- NONDIK EDO NONDIK. "Nundi edo nundi (Mg PAb 80), de alguna parte" A (pero lo que hay en Moguel es 

nundi edo andi). 

- NONDIK EDO ZELAN. Cómo, por qué medio. � Nundi edo zelan niri onenbeste ditxa? Cb CatV 93. Ia nundi 

edo zelan gogortu, lotsagaldukotu ta gaistotu dirian seme alaba orreek. fB Ic I app. 11. Nundik edo zelan 

barriro artuten da? Itz Azald 127. 

- NONDIK ERE (SP). a) De dondequiera que. "Nondik ere heldu baita, de quelque part qu'il vienne" SP. � 

Etzaitezila beraz asalda kanpoko fantasiak gatik, nondik ere sartzen baitzaizkitzu. SP Imit III 6, 3 (Ch zer nahi 

gisetakoak ahal ditezen). Atsekaberik heldu bazaitzu nondik ere heldu baita. Ib. 30, 3 (Ch y Leon nondik nahi -n, 

Mst nuntik nahi beita, Pi edonondik). Nondik etorri ere ziren, Kristo aitzineko VIII edo VII-garren mendean 

Irlandan agertu ziren Goidelak. Mde Pr 213. b) De donde. � Ezen nondik ere hartzen baitute atsegin, 

hainitzetan handik izaiten dute min eta dolore. SP Imit III 12, 3. Hitzak hartu behar dira nondik ere baitute bere 

izaitea. ES 162. Bat bederak behar zuen ezarri bere izena nondik ere baitzuen bere ethorkia. Lg II 104. � Por 

donde. � Espoleteko errira eldutzian, nundik ere igaro biar zuan. Bv AsL 32. c) De donde, debido a lo cual. � 

Infernuko agintari nagusien artian sartu zala ikara txit aundia, nundik ere ezagutu zuten aur jaio berri ark 

egunen batian izan biarko zuala Santu sonatua. Bv AsL 40. 

- NONDIK ETA NOLA. Cómo. � Etzaudezila kurioskiago miratzen nondik eta nola heldu zaitzun. SP Phil 487. 

Bethi argoitan daude nontik eta nola jende gaztier auzi dien eginen. Egiat 232. Nondik eta nola ezagutuko dezu 

Jainkoaren ontasun eta maitagarritasun paregabea? AA III 401. Baña nondik eta nola etzekitela gertatu zan. Izt 

C 161. Beti bizi izan zan, nondik eta nola Jainkoa obeto serbituko zuen. Lard 30. Ez baditu Yainkoak egin, 

nondik eta nola hasi dire? Hb Egia 10. Nondik eta nola haziko zituen bateer buruari eman gabe. Laph 243. Ta 

beti nondik eta nola gaitz eta miñak gureganatuko zituen ibiltzen zan. Bv AsL 53. Zeremoni modu batek nondik 

eta nola bere asiera izan zuen billatuaz. Arr May 175. Lagundu, bai, egiten dio [zentzuak] adimenari [...] -nondik 

eta nola ezagun gabe--. Or QA 138. Orra, beraz, nundik eta nola atera dezakegun kopla baten gotikoizaera. 

Lek SClar 112. Nondik eta nola orain arteko Gaxuxa [...] onbera, ain zakar [...] biurtu zaigu? Etxde JJ 

76. Nundik eta nola etorria zan. NEtx LBB 17. v. tbn. Urruz Auspoa 113, 40. Ill Testim 6. Nundik eta nola: Salav 

20. 

- NONDIK ETA NORA. Cómo, por qué medios. � Beti ebillen bera nondik eta nora ni irabaziko ninduan. Añ 

EL 2 64. Nundik ta nora ez dakiala / joten dan legetxe kaira. AB AmaE 47. Nundik eta nora samurragotu? Zein 

era ta jokabidez bigundu? Erkiag Arran 154. Nundik eta nora ez dakiala, aundien edo aundinaien usaiñaz 

jabeturiko gogoa ez yaka, ba, sortu? Erkiag BatB 138. � Por qué motivo. � Esan egizu zeure gloria / zelan jarri 

dan gautua, / nondik ta nora gaur zu zagozan / orrenbestean galdua. AB AmaE 74. Adalbaldori, nondik eta nora 

ezekiala, biotza illunduten asi iakon. Ag AL 163. Zer jazoten da?... / Irintzi orrek nundik eta nora urten dau? 

Enb 39. Mundua zergatik? edo nondik eta nora? Vill Jaink 32. � Por dónde. � Otuak baekian nundik eta nora 

etorren autua. SM Zirik 13. Nundik eta nora dezuz [umeak], / andratxo gaztea? Balad 127. � De dónde a dónde. 

� Juan da galdetu zetsan nundik eta nora ebillen. Etxba Ibilt 463. 

- NONDIK ETA NORTARA. Cómo, por qué medios. � Nondik eta nortara lortu zitezkean txanponak errezago 


mende. 

1074


ta oparoago. Ag G 122. 

- NONDIK ETA ZELAN. Cómo, por qué medios. � Jagi zan, nondik eta zelan eztakit. Ag Kr 197. Nik eztakit 

nundik eta zelan jakitten dituezan orrek albistok. Echta Jos 331. Errusiko agintariak nondik eta zelan lortu ete 

dabe? Eguzk GizAuz 136. Itandu zetsan errenteruari, ez keriza barik, nundik eta zelan ainbeste ongarri. Etxba 

Ibilt 466. 

- NONDIK EZ (B ap. Gte Erd 178). Cómo no, por supuesto. � --Erran! Badakin, dudarik gabe, Erregeren 

alaba nola arras eri den? --Nondik ez? Barb Leg 135. 

- NONDIK EZETZ (B ap. Gte Erd 232). Cómo no. 

- NONDIK NOLA. Cómo. � Eskarak menditarat nondik nola yo du? Hb Esk 12. Iñork eztaki eriotzia / 

nundikan nola datorren. Arrantz 144. Bakarrik, berau gabe, nondik nola bizi al izango ote naiz? Zait Sof 177. 

Begira zegozkion neskamotz aiek, nundik nola aurpegia ikusiko. Berron Kijote 46. 

- NONDIK NOLATAN. Cómo. � Zer deabruzko erbi / ote degu ori: / nondik nolatan zaiku / onara etorri? Izt 

Po 61. 

- NONDIK NON. Cómo y dónde. � Nondik non egiten duten, tokirik hoberenean, bazkari, afari edo krakada. 

HU Zez 118. 

- NONDIK NORA. a) Cómo así, cómo es que, por qué. "Zu nundik nora emen? (G-ap), zu nundik nora etorri 

zera? (AN-gip) [...] nundik nora zabiz? (V-arr)" Gte Erd 159. � Illunpean gelditu bear debe [kantaak]? Nundik 

nora? GavS 6. Etzenduban zuk azi ona erin zeure soluan? Nundik nora dauka bada zoragarija? (Mt 13, 27). 

Astar I app. XI (Lç nondik). Nundik nora bada egin zinaitekezu ain latz [...] agindu au? Astar II 43. v. tbn. A 

Ardi 31. Nundik nora ezagutzen nazu, ba? TAg Uzt 60. Nondik nora aintzat artuko dut ori, iñon diranak esaka 

ama ezaintzen bai-du, ditun urteak izaki? Zait Sof 27. Nondik nora izan bear dute nere jopu sorkari guziak? 

Txill Let 135. Nondik nora datozkigu gero objezio orrekin? Vill Jaink 48. Nundik nora maitasun ori? Ibiñ Virgil 

62. Nondik nora ekin zenion euskarari? MIH 147. 

� "(Vc), cómo" A. "Nundik nora asmau dozu guzur ori?" Etxba Eib. "Nundik nora ete dabill orrek ainbeste 

diru?" Elexp Berg. � Okasinoe billa dabilela nundik nora beste ainbeste gatx edo kalte egin al leijon. Astar II 

24. Ganau paltadun asko nundik nora saldu. AB AmaE 235. Bere burua nundik nora agertuko zuan zebillen. Bv 

AsL 31. Idazkun ori nundik nora dok ikasi? Enb 124. Nondik nora eztakizula, eskua murgildu dizute illunpe 

artan. Ldi IL 76. Zer ta nola ta nondikan nora / bizi zan Mari Muiroko. Or Eus 94. Nondik nora arkitu al 

dezakezu nere dordoen atsegiña. Zait Sof 34. Nondik nora ez dakigula, gertatzen dira argialdi ontan biotzeragin 

xamur oietakoak. Or QA 174. Xirdok nundik nora izketan asi ez jakinik. Erkiag Arran 191. Nondik nora 

dakiña [...] "beste munduko" gizonen bat izan donala? Bilbao IpuiB 95. Nondik-nora edo nola bete dezake 

Evoluzioak, biraldakuntzak, Jainkoaren lekua edo zeregiña? Vill Jaink 51. Nundikan nora sortu zera zu / olako 

erri prestua? Uzt Sas 54. Nondik nora antz eman diok nere lana dala ori? Ataño TxanKan 49. Dabidek berak 

deitzen dio Jauna; nondik nora izan daiteke, bada, haren seme? IBk Mc 12, 37 (Lç nondik). Mikele edo antzeko 

zerbaitetatik Ñeli nondik nora sor daitekeen, ordea, ez dago batere argi. MEIG I 242. v. tbn. Berron Kijote 107. 

Nundikan nora: Arrantz 145. 

� "Ez daki nondik norat ari den (L, BN, S), il ne sait pas ce qu'il fait" Lh. 

� "¡Cómo! ¡qué va! Zu aberastu? Nondik nora?" Zam Man 59. 

� (Precedido de horra, hara, etc.). (He aquí) que. � Ta orra or, nundik nora egin dauan ezagupidea. Erkiag 

BatB 127. Baiña ona emen nundik nora dagoan liberal-kume baten menpean. Ib. 159. 

b) (G-azp, AN-5vill-gip, B; norat BN-arb; nun- V-gip). Ref.: Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 212. Por dónde; de 

dónde a dónde. "Batek badaki nondik nora yoan zan, Dios sabe qué dirección llevaba" A EY III 279. "¿Por 

dondé? Nundik nora abill i egun guztian?" Etxba Eib. � Ateraten ditu kontubak, nundi nora ibilli dan, nos galdu 

eukian [gauza balijotsua]. Mg CO 33. Bere mugak nondik nora ta norekin dauzkan. Izt C 23. Eriak bereala 

ziekiten Jesus nondik nora zebillen. Lard 415. Nondikan nora abil, Patxi? Apaol 82. Gau guztian ibilten, nundik 

nora ezekiela. A BeinB 78. Lapurrak beti jakiteben mikeletiak nundik nora ebiltzan. Kk Ab I 114. Aria nondik 

nora zerabillen, berak nekez aal zekian. Ldi IL 25. Nondik nora zatoz? Ol Gen 16, 8 (Ur, Ker y BiblE nondik 

zatoz eta nora zoaz). Ez dakizu nondik nora dabillen zure burua. Zait Sof 35 (v. tbn. Plat 37). Nondi nora, Juan 

Domingo? Akes Ipiñ 35. Kileniuren suzko oboak nundik nora dabiltzen zeruan. Ibiñ Virgil 76. Ez zaio inori 

larregi kostako nondik nora dabilen ikustea. MEIG VII 26. v. tbn. Inza in Jaukol Biozk VI. Mok 7. SMitx Aranz 

90. Bilbao IpuiB 167. Nundik nora: JJMg BasEsc 125. Astar II IX. Echta Jos 18. Muj PAm 6. Munita 135. Etxde 

JJ 235. NEtx LBB 355. 

� De dónde. � Eta nundik nora eskuratu dozu beroi? Kk Ab II 15. Nondik nora sortu zan [Olentzaro] jakin 

bage nago. "El origen". Or Eus 139. Okerrak nundik nora zetozen / agertzen beti lenengo. Basarri 32. Nundik 

nora Iparra / liskar billa datorren. "Dó sale". Gazt MusIx 125. 

- NONDIK NORAINO. a) "Desde dónde hasta dónde. Esaioxu orri, nundik norañok izango dan bide barrixa" 

Etxba Eib. � Baziren eta toki hetarat joanak [...] jakintsu batzu, marraren xuxenago begistatzeko, nondik 

noraino izanen zen [iguzkiaren] ilundura osoa. HU Zez 96. � Por dónde. � Dirauskula [abotsak] gaizkabidia 

nundik noraño daguan. Enb 54. b) Hasta qué punto, en qué medida. � Ez dakit Bizkai-aldean nondik-noraino 

usatzen den. MEIG VI 160. Nik ez dakit ongi nondik noraino jo dezakeen, nahi izanik ere, Euskaltzaindiak auzi 


mende. 

1075


honetan. MEIG VIII 113. 

- NONDIK NORAKO. A) (Adnom.). a) "De qué procedencia u origen. Nundik norakuak zittunan zuekin 

zebitzen mutillak?" Elexp Berg. � Oiturazko gallaldia [...] nondik norakoa eta zeren bidez daben denporaren 

luztasunak atzendua daukana. Izt C 502. Nondik norakoak ziraden landareak. Ib. 162. Nondik-norakoa dan 

eztakigun mutilla. Echta Jos 174 (216 nundik norako). Nondik norakua da matxiñada au? "Di dove procede". 

Otx 25. Nundik norako diruekin jarabik gure andriak ainbeste dotoretasun? SM Zirik 68. � De dónde a dónde. 

� Eta batek badaki nondik norako ibiltaldiak egin ebezan gure tunanteok. Bilbao IpuiB 240. b) De qué tipo. � 

Nik baneukan neure arima barruan eztakit nondik norako siñistea ta itxaropena. Ag Kr 194. Jakin-erazo zion 

aurerrako bere bizitza nundik norakoa izango zan. NEtx LBB 37. Nondik-norakoa da premia horren neurri 

arrazoizkoa. MEIG VII 187. 

B) (Sust.). a) Carcaterística general. � Poema osoaren muña ta nondik-norakoa adirazten zaizu emen, alde 

aurrez eta axal-axalik. SMitx Aranz 37. Poemaren nondik-norakoa, ari gidaria, eta zenbait adibide edo 

xehetasun jakingarri dakarzkian ataurre bat balu. Vill in Gand Elorri 9. [Gamizen] lanaren nondik-norakoa, 

aldiak, iturburuak eta gainerakoak. MEIG V 109. Premiazkoa da gogoan edukitzea orduko indarren nondiknorakoa: 

ordukoak eta oraingoak ez dira bat. MEIG VIII 55. Beharbada herri esaldi horren nondik norakoa 

ondo neurtu gabe edo, hartu eta sartu zuen bere liburuan. In MEIG I 208. b) Destino; finalidad. � Gizonaren 

destiñua, nondik norakoa, bear dugu orain aztertu. Vill Jaink 109. Desira utsa, nondik norakorik gabea. Ib. 114. 

� Dirección. � Eraginok, jakina, ez zuten beti nondik norako berdina izango. In MEIG VI 29. 

- NONDIK NORANAHI. Por cualquier parte. � Nondik noranai, atzerritar arloteren bat merke, merke! 

deadarrez, orratz, [...], belarritakoak eskeñika. Ag G 180. 

- NONDIK NORATAN. Por dónde. � Jakingo degu nundik / noratan zabiltzan. Uzt Noiz 59. 

- NONDIK HONA. a) "¿Cuándo, desde cuándo? nondik ona?" Izt 32r. b) A qué se debe. � Erran ezagük arren 

nuntik huna den hire boztariua. Mde Pr 47. 

- NON EDO NONDIK (V-gip; nun eo nundik G-azp). De alguna parte. "Ointxe nun ero nundik jirau biot 

ordenadore zar bat" Elexp Berg. � Eskillaren bat nonondik zuzenduta, tellatutik kortara sartu. Bilbao IpuiB 

252. Urrengo estaziñoan jetxi ta praka barri baztuk nonondik zuzenduteko. Ib. 17. Gaia betse nunundik artu 

dabenean be, bere modura egosten daki. Vill ib. 6. 

nondik-bait, nundik-bait, nondibait. �1. De alguna parte; por alguna parte. � Albaleike sártu zéruan berze 

nondikbáit. LE in BOEanm 290s. Lar-abere asko zan orduan erori, / Alere sortu dira nondik bait iori. Izt C 195. 

Nondibait dabillen bitartean. Ldi IL 16 (137 nondik-bait). Len sortuak zirala nonbait eta nondibait. Or Aitork 

416. Kreazioaren ideia beste nondikbait eldu zaigu. Vill Jaink 29. Orduan beste erri gazteren bat nundikbait 

azalduko zan. Vill Jaink 173. �2. nondipait. De alguna manera. � Edozein izaki, ezagutzen dugun neurrian, 

giza-gauza dugu nondipait. MEIG VI 110. 

- NONDIK-BAITETIK. a) "Nondikpaitik aditu dut, j'ai entendu de quelque part" Dv. "Nuntipaiti [...], de quelque 

part" Lrq. � Etxerat huillantzen dira nuntipaitik. Beñat Mardo "Xipa eta batez" (ap. DRA). Ai baletorkit 

nundibaitetik / Musaren baten argia! AB AmaE 194. b) De cualquier parte. � Nahi nüke jakin, zertako etzidien 

lanian ari seküla, ni nuntipaitik jiten nizalarik. Egunaria (ap. DRA). 

- NONDIPAIT ERE. De alguna manera. � Garbizaleak izan genituen [...] Azkue, Txomin Agirre, Urkixo eta 

azkenik Bozas Urrutia bera, nondipait ere. MEIG IX 43. 

nondik-nahi (Lar, H), nondinahi, nundik-nahi (Lar, H), nundinai, nunti-nahi (H), nundikan-nai. �1. (Adv.). 

De cualquier parte; por cualquier parte; de todas partes. "Nundina se dijo de nundik nai, nondik nai, y quiere 

decir lugar a donde se concurre de cualquier parte" Lar (s.v. feria). v. NON-NAHITIK. � Batak han izanen dira 

bere gorputz loriosekin, alde guzietarik distiatzen dutela, eta bertzeak bere gorputz itsusiekin nondik nahi 

harritzen dutela. SP Phil 52. Peligróak nondiknái. LE Kop 148. Uts egín Pilatosék, / nondiknai beiraturík. Ib. 

166. Ez bildurrik euki, zabilz nundik nai. Astar II 153. Datorrena datorrela nondik nai Probinzia au asaldatzera, 

mendi gogorrean izango du [...] lenengo aztapoa. Izt C 33. Nondik nahi yotzen du aziendak harat. Hb Esk 107. 

Nondik-nai etzetorren otsa eta deadarra baizik. Lard 96. Nondinai somatzen du / soñua asita. Xe 184 (233 

nondik-nai, 180 nundik-nai). Azpitik gora nundik-nai sartzen dira [arrak]. Sor Bar 45. Kasik nondik-nahi has 

ditazkenaz geroz frasak latinean. Elsb Fram VII. Nondik-nahi sartzen zaizkigu ez dakit zer eta zer bitzikeria 

galgarri. Arb Igand 39s. An ba ditun arrantzaleak, nondinai arraia gurdika dakartenak. Or Mi 103. Alzeiruaren 

argi gaixtoak nundik-nahi baitu hautsi eta histu. JE Ber 63. Errusitik, Txekoslobakiatik, nondik-nai. Ldi IL 70. 

Orduan nundikan-nai / mendiak meatza. Or Eus 210 (Aitork 289 nundinai). Miñeral-autsak aukeran / daude 

nundiknai ekarritzeko. And AUzta 130. Nondinahi datozkigun berriak ohi baino gezurtiagoak ez badira. MIH 

317. Nondik-nahi zetorren deia. MEIG VIII 95. v. tbn. Arr GB 95. Zait Plat 101. Nundik-nahi: Ud 81. A EEs 

1916, 109. Tx B I 155. 

� (Dv, H), nondikan-nahi (H). (Con subj. o similar). "Nondik-nahi [...] ethor dadien, de quelque part qu'il 

vienne" Dv. � Han xuxentzen eta garbitzen da, zer ere bertzenaz eta nondik nahi makhurtu eta lizundu baitzen. 

"Aliunde". SP Imit III 52, 4. O itsaso [...] zeiñetan nondik nahi mira nadiñ ezpaitut kausitzen ezteustasunik 


mende.


baizen. Ch III 14, 3. Gogoeta lizunez denaz bezanbatean, nondik nahi ethor daitezen, khasa eta aparta 

detzakegu. He Gudu 114. Nundik nai datozkigun naigabeak eta desprezioak, pazienziarekin eramateko alegin 

guziak egin bear ditugu. Gco II 27. Miñanze au izugarria da, nondik nai begira dakiola. AA I 402. Nola 

nahikoak izanen badire ere, eta nondik nahi, baieta gizonen gaxtakeriatik ethorriko bada ere. Dh 69. Begira 

dezagun xokoño hori, nondik nahi ager ditezen miruak. Barb Sup 108. Ez eta etsitu behar, atsegabea nondiknahi 

dathorkizun. Leon Imit III 30, 3 (Mst nuntik nahi beita jin dadin). Nondinai zetorela, Iainko alda-eziña ez 

nezaken aldakor siñetsi. Or Aitork 156. 

�2. nundik-nahi (H (S)), nunti-nahi (H (S)). De todos modos, sea como sea. "Nundik nahi hola erran du, 

quoiqu'il en soit, il a parlé de la sorte" H. 

�3. (Sust.). Feria. Cf. Larramendi supra (1). � Debekatuak dira nondik naiak edo feriak. AA II 51. 

- NONDIK-NAHI BAITA. Por cualquier parte. � Jinen da zure usikitera, nontik nahi baita, ala den zangotik, 

azpitik, burutik. Tt Onsa 140. � (Con subj.). � Ez zunbait phenari, nuntik nahi beita jin dadin, zure ezpiritia 

estekatü. Mst III 30, 3 (SP nondik ere heldu baita, Ch nondik nahi den, Leon nondik-nahi dathorkizun). 

- NONDIK-NAHI DEN (H). a) De cualquier parte; por cualquier parte. � Eta hala dabiltzanak, nondik nahi den 

dabiltza, hekentzat guztiak dira bide. Ax 479 (V 310). � (Con subj.). De cualquier parte que. � Eta nondik nahi 

den ethor dakizun atsekabea, etzaitzu bihota erori behar. Ch III 30, 3 (Mst nuntik nahi beita). Nontik nai den xin 

dein, nik, oiten daud mandua zainareki. Mdg 128. b) (nunti H (S)). Sea como sea, de todas formas. 

- NONDIK-NAHIKO. (Adnom.). De cualquier parte. � Hitzak, bai, nondinahikoak dira. MIH 348. � (Con subj. 

o similar). De cualquier parte (que sea, etc.). � Nondinahiko den, bada, euskarazkoa da euskaldunek erabili eta 

erabiltzen badute. MEIG VII 188. Hitzak, nondinahikoak diren, molde bakar batean moldatu beharrez. Ib. 182. 

Euskarazkoei, nondinahiko direla, eskuak zabaltzeaz gainera. MEIG V 99. 

- NONDIK-NAHITIK (Dv, H; nundik H). "De tout côté" Dv. "Nondik, nundik nahitik sorthua, né, sorti de 

n'importe quel lieu, quelle origine" H (s.v. nahi). � Ohoin tzarrez nondik-nahitik inguratua. Prop 1893, 176. � 

(Con subj.). "Nondik nahitik ethor dadien, de quelque part qu'il vienne" Dv (s.v. non-nahi). 

nondipait. v. nondik-bait. 

nondu, nontu (Lar, H), nuntu (Lar). � Localizar(se). "Ubicarse" Lar. � Nondik nora "nondu" gure utsunea 

emakume batengan? Txill Let 95. 

nonerebait, nunberebaita. �1. Sin duda, ciertamente. � Nunberebaita asko dago / enetako dolorerik. 

Lazarraga 1190r. Amoraduok ekustenean / euren buruak loturik, / aen biotzak nunberebaita / egon joazen 

tristerik. Ib. 1179v. 

� nonberebait (Añ). Seguramente, parece que. "Creo que" Añ. v. nonbait (2). 

�2. +nunerebait. En algún sitio. � Geldituko zen [...] lenbaitlen bere Seme Jesus non-ere-bait ekusteko nai 

andiarekin. Mb OtGai II 450. Nai zituzten nun-ere-bait alogeratu. Bv AsL 205. 

nongarte (Lar � H). � "Situación" Lar. 

nongo (V-ger, AN-egüés-ilzarb-olza; SP, Lar, Dv, H), nungo (V-gip; Lar), nunko. Ref.: Bon-Ond 171; Etxba 

Eib (nungua); Holmer ApuntV; Elexp Berg (nungo). 

I (Adnom.). � De dónde. "Nongoa da?" SP. "De dónde ser, nongo, nongoa, nungoa" Lar. "Nongo gizona da 

ori?" Ib. (s.v. de aquí). "(De) dónde [...] nongo lekutik" Añ. � Nongo aiz hi? Lç Io 19, 9 (He, LE, Dv, Ol, Leon, 

Or e IBk nongoa, Ker nungoa, TB nungo, EvS nunko; IBe nondikoa). Guk nongo hitzkunza dugu nongoak garen 

iakiteko? Harb 142s. Au nongoa ote degu? Cb EBO 42. Jaunak, nunko ziradie / edo nurat juaiten ziradie? 

Xarlem 1432. Nungua da agure ordi kantore au? Mg PAb 63. Nóngoa zára? LE Doc 77. Eta azkenez, nungoak 

ziran / beti libreak? AB AmaE 40. --Beraz hango emazteak ere eleketariak dire eta buru gaixtokoak? --Holetan 

ba. Nongoak ez?... HU Zez 63. Nongoa dala diozu? Alz STFer 141. Nongoak ete ziran gizon itoak? Ag Kr 203 

(v. tbn. AL 116). --[...] Betiko kenduko dizkio Tripari izeneko miñak. --Nungo miñak? --Izenekuak, emakumia: 

tripakuak. Urruz Zer 140. Eta nungo alkate oraino? Barb Sup 37 (48 nongo). Ta nungoa zaitugu, atrebentziz. 

NEtx Antz 113. Nongo apaiza zegon maiburu? Or QA 190. v. tbn. Añ LoraS 87. Lard 455. Laph 65. Sor Bar 105. 

Zab Gabon 38. Elzb PAd 5. Iraola 62. Otx 146. Ldi IL 87. Ir YKBiz 495. Etxde JJ 160. Anab Poli 88. Izeta DirG 

56. Nungo: Astar II IV. Echta Jos 61. A Ardi 37. Kk Ab II 117. Lek EunD 30. EA OlBe 111. Osk Kurl 23. Ardoy 

SFran 44. Nunko: ChantP 378. 

� Etxeko anderea nongo, gure aideak ango (AN; FIr). A EY III 129. Andria nongo, aidiak ango (AN-5vill). Inza 

NaEsZarr 1858. 

� (SP, Dv, H), nonko. (Interrogativa indirecta). "Eztakit nongoa den" SP. Nongue da berau! exclamación de 

desagrado (V-ger)" Ort Voc 141. � Eztakit zuek nongo zareten. Lç Lc 13, 25 (He, Oteiza, Dv, Ol, Leon, Or, Ker 

e IBe nongoak, TB nungoak). Nungo direan esaten dabe / alkarri begiraturik. Lazarraga 1159r. Eta nola bat 


mende. 

1077


bedera bere hitzkuntzan baita ezagun nongo den. Ax 259 (V 173). Nor, nongo eta nolakoak garen bilhatzeko. SP 

Phil 201. Baina dugun orai jakin nork eta nongo eskuaran ezarri ahal zuketen deizino hau. ES 158. Nolakoa 

dan, nondik edo nongoa degun argi au. Lar SAgust 5. Au nongoa dan ez dakigu. Cb EBO 42. Ezin jakin izan 

ditugu nunguak zirian. Mg PAb 192. Hortarik ageri 'zü nunko seme ziren. Etch 72. Nongoa dan ez dakidan bati 

emango diozkat. Lard 175. Ezin ausartatuz nongo seme den galdatzerat. Laph 53. Eztakid nonko den. Mdg 127. 

Nik ez dakit nongo mintza-moldea duten hura.. Ez bethi Fantziakoa! Barb Sup VII. Aitan aitona nungua zuten / ez 

dakitenak erdiyak. Tx B I 131 (248 nongo). Nongo erritarra zen yakin-miñez. Or Mi 14. Galdetu zion nungoa 

zen. Zerb IxtS 21. Ez noia agintzera urrengokoa nungo euskeran egingo dodan. SM Zirik 7. Eztezaken ahantz 

Xaberriko semeak nungo seme zen. Ardoy SFran 106. Londres, Otxandio eta ez dakit nongo eskuizkribuak. 

MEIG VII 55. v. tbn. Harb 142s. Ub 62. Izt C 38. EusJok II 111. Ir YKBiz 291. Mde Pr 186. Anab Aprika 16. 

Alzola Atalak 39. Xa Odol 107. Nonko: Egiat 244. Nungo: Michel LPB 351. Ud 54. Bv AsL 68. Azc PB 126. Alz 

STFer 141. A Ardi 43. Kk Ab I 119. JanEd II 126. Ox 97. JE Ber 96. TAg Uzt 241. Iratz 169. Erkiag Arran 141 

y BatB 192. BEnb NereA 193. Basarri 138. JEtchep 106. Lasa Poem 75. 

� (Seguido de sust.). Qué, cual. � Nongo Santu Miragillek bere Amarekin zerutik lurrean Milagrorik egin du? 

Cb Just 62. Nungo Gaisotegijetan egoin dira andrakume [...] azur lokatu ta destokitubak zuzenduten 

dakijezanak? Mg PAb 52. Yoanen zarete surat eta ikusiko dugu nongo Yainkoak lagunduko zaituzten. Hb Egia 

26. Nungo juezak leike / ametidu ori? EusJok II 80. Oi mila debrua! Nungo presondegian othe naiz sartua? Elzb 

Po 209. Nungo otsoak kendu leikeo [arranoari erpe artean artu dabena]. AB AmaE 445. Nongo haurrak etzuken 

egin gauza bera? Jnn SBi 59. Zeñek? Zelan? Nondik? Nongo indarrakaz? Ag Kr 198. Nungo prendak zinduzten 

hola aiphatzen? Ez gu, balinba? Barb Sup 108. Zuek berriz, iñork baal-daki nongo errapetik edoski zenuen? Ldi 

IL 85. Nongo ormak geldi leza lêrtzer dagon ibai? "¿Qué muro?". Or Eus 132. --[...]. Diruak-edo emon gura 

deutsuz. --Nongo diruak? Bilbao IpuiB 161. Eta zu, Retikako ardoa, nungo bertsuz goraipatuko zaitut? Ibiñ 

Virgil 84. Nungo "teologiak" dauku buruan sararazi [...] behar duela [...] garzia horren gai bilakatu? "Quelle". 

Ardoy SFran 175s. v. tbn. Mok 14. Zait Sof 94. Xa Odol 240. Nungo: Ox 204. Kk Ab II 111. Zerb Azk 84. Gand 

Elorri 171. NEtx LBB 230. Azurm HitzB 52. 

� Holako lekhukoak ez badire onak, nongoak izanen dire onak? Hb Egia 87. 

II (Adv. relativo). �1. (Con bait- o -(e)n). De donde. � Infernuko eskolak izan oi dira onelako batzarrak, nungo 

maesuba dan demoninua bera. Astar II 144. Bizarra agetu zendualako / batean eta bestean [Paduran eta 

Nabasen], / nungo azañak ez diran illgo / Lurrak dirauan artean. AB AmaE 49. � v. NONGO(A) ERE. � Nor 

nongo baita hango hitzkunza du. Harb 142. 

�2. (Sin significado local). � Baita ere Euskera erdikoan edo Egoaldekoan, nungoa Gipuzkoan Naparragoikoan 

ta Araba-parte batean itz-egiten dan, eskribitu dute. Aranb SIgn 202. 

III (Sust.). � Espacio. � Nongoa kenduz geroz ezer etzirala uste bainuan. Or Aitork 154. Baiña zergatik ari 

naiz non zauden, an nongorik balitza bezala? "Loca". Ib. 275. 

- NONGO(A) ERE. De donde; de dondequiera que. "Nongoa ere baitzare, de quelque lieu que vous soyez" Dv. 

� Manu harrek ekhartzen zuen nongo ere baitzituen bat-bederak bere aintzinekoak edo arbasoak, eta, han 

behar zuela eman eta harrarazi bere izena. Jnn SBi 10. 

- NONGO-NAHI. (Con subj.). De donde sea que. Cf. nongonahiko. � Ez duguia ba ikusten, / nunguak-nahi 

izan diten, / gizenak flakuen jaten? Bordel 61. � De donde sea, de cualquier parte. � --Emaztettua, nunko 

zirade? --Nunko-nahi. Gaiak atzamaiten naian lekhüko. Egunaria 26-3-1966 (ap. DRA). 

- NONGORIK NONGO. De dónde. � Erreginak bere anderaunerari: / nungorik nungo, zaldun, eskutari hori? 

(BN-lab). Canc. pop. (ap. DRA). 

nongonahiko (Dv), nungonahiko. � "Qui est de n'importe où" Dv. Según el ed., se encuentra en la Doctrina de 

Lizarraga de Elcano. � Azkaineko plaza, zer plaza loriagarria egun hautan, hoinbertze nungo-nahiko jendeekin! 

Egunaria (ap. DRA). Basaihizi nongo nahikoez. HU Aurp 97. Erranen darotzuet nongo-nahikoek bezein 

adimendu zorrotza dutela. Prop 1897, 214. Nungo nahikoek badakite hitzeko gizonak girela. JE Ber 72. Urhe, 

zilar eta nungo nahiko harri aberatsenez estalia. Ardoy SFran 127. Nungo nahiko apezpikuraen ganik hartzeko 

apez ordena. Ib. 133. � (Con subj. o similar). "Nongo-nahiko izan zaitezen, etzare sarthuko, de n'importe d'où 

que vous soyez, vous n'entrerez pas" Dv. � Komentutik kanpo ezartzen zituen, nongo nahiko seme izan ziten. 

Laph 231. Oroit zaite zure herrian berean, nungo nahiko izana gatik, nola iragaiten zen bertze orduz igande 

eguna. HU Zez 11. Irakurle maitea: nongo nahikoa izan zaiten, uste dut xehetasun hau zor nautzula. Xa Odol 

69. 

nongotar, nungotar. � (En oraciones interrogativas, directas o indirectas). De donde (ref. al lugar de 

nacimiento). � Nongotarrak ziren jakiteak barnea khexatu zarokun. Prop 1897, 14. Nungotarra zera, Jonixio. 

Lab EEguna 99. Nongotarrak?, eta bedaioarrak atera zitxinan. Or QA 189. --Nungotarrak zirezte? --Barkoxeko, 

Bankako, Aldudeko, [...] eta nik dakita bertze nungo. Herr 22-9-1960, 1. Esanik dago onezkero nongotarra dan 

gure olerkaria. Vill in Gand Elorri 18. Nongo semea naizen edo nongotarra. Xa Odol 107. Eta horra non jakin 

nahi duten nongoa edo nongotarra naizen ni. MEIG IX 149. 


mende.


nongotasun. �1. Circunstancia local. � Iakituna ta idazlea non-naikoa ta noiz-naikoa izan arren, aren berri 

adieraztekoan ezin ixil ditzakegu aren nongotasunik eta noizkorik. Zait Plat 2. �2. Carácter local (de un sufijo). 

� Nongotasunaren marka, -(e)n, ez da axalean ikusten. MEIG VII 107. 

nongura (V ap. A; Añ (V), Zam Voc), nungura. � Dondequiera. � Orra modu erraz bat biotz-konfesiñorako, 

zein egin ziñeike nos-nai ta non-gura. Añ LoraS 42. Perrandes lango mutillak eztira orma-bedarra legez 

nungura ta lekuan lekuan ikusten. A BeinB 64. Beren esanak eiteko gertu / gastiak noz-nai, nun-gura. Enb 35. 

nonko. v. nongo. 

non-nahi (V, G, AN, BN; Urt Gram 411, Lar, Añ, Dv, H), nonahi, nun-nahi (V; Lar), nunai (V-gip). Ref.: A 

(non-nai, nunnai); Etxba Eib (nunnai); Elexp Berg (nunai). � Donde sea, en cualquier parte; en todas partes. 

"(En todas) partes, non nai" Lar y Añ. "Donde quiera, non nai" Lar (s.v. lugar) y Añ. "(En cualquier) lugar o 

parte, [...] non nai" Añ. "Non-nahi bada holakoa, il y a partout de cela" Dv. � Tr. Su uso aumenta durante el s. 

XIX y especialmente en el XX. En textos vizcaínos es algo menos frecuente. En DFrec hay 5 ejs. de nonnahi, 18 

de nonahi y 10 de nuna(h)i. � Non nai, denbora guzietan, eta leku guzietan graziak eman drazkiogun. Ber Trat 

69rs. Bertzetan non nahi bezanbat itsasoan esku duzu. Harb 390. Haren ordenanzei gauza guzietan eta non nahi 

osoki iarraikitzeko. SP Phil 536. Osasun onekoa ta non-nai ager ziteken gisakoa. Mb IArg II 311. Justu bat non 

nai, noiznai ta nola nai, beti ondo iltzen da. Cb Eg III 319. Eman baita lizenzia edozéñek ta nonnái topa zezkien 

kristioak. LE in BOEanm 151. Nun nai topetan dabela bazkari ta aparija. Mg PAb 45 (CC 185 non-nai). Beste 

asko arkituko dira non nai guziz jakinezak. AA I 489. Bainan badakit noiz nahi eta non nahi herioak hatzeman 

nezakela. Dh 121. Nun nai bakarrik seiñak istiaz. JJMg BasEsc 26. Eta umore ona / daukanak naikoa, / non-nai 

dauka bizitza / zorionekoa. It Fab 167. Ni neronek zuzaz non-nai kontu izango det. Lard 35. Ez dut erran nonnahi 

erain behar dela. Dv Lab 326. Zabal zazute pakia nunai. Bv AsL 166 (51 nun-nai). Arkitu oi dalako nun nai 

egokia. AB AmaE 278 (189 non-nai). Egin behar izatu zituen komentuak non-nahi. Jnn SBi 110. Nonnahi, bera 

zenian, jiten zeion gogoala. Ip Hil 11. 

� (s. XX). Eskoletxe berriak nun nahi eraikitzen zituela. JE Bur 43. Ibai ta erreka garbiak nonai. Ag G 11 (225 

nunai; AL 120 non-nai; Kr 215 nun-nai). Nunai ibilia zerala. A Ardi 115 (101 nun nai). Baña egizko garbi ta 

onak / non-nai eztozak agiri. Enb 182 (59 nun-nai). Aren izena nonnai aipu zan. Ir YKBiz 203 (32 nun-nai). 

Elizan edo nonai egiten diran otoitzen berri emateko. Or QA 112 (SCruz 80 non-nai; Tormes 91 nun-nai). Nun 

nahi bezain ontsa bizi gintazkela. JEtchep 66. Epeson, eguzkipeko beste non-nai bezala. Zait Plat 31 (115 

nonai). Beti-beti eta nunai egiztatua ikusten dena. Vill Jaink 124 (27 nonai). Ala ere nun-nai ezin diteke zer-nai 

bildu. Ibiñ Virgil 84 (112 non-nai). Eta ezpatia nun-nai zure alde eta edozeiñen aurka atarako nebanez. Etxba 

Ibilt 489. Denbora hetan jendeak "mirakulua" nun nahi ikusten baitzuen. Ardoy SFran 165. Gurean, beste 

nonnahi bezala, ez dira asko izan egiazko lirikoak. MIH 175. 

v. tbn. Ub 159. Monho 72. VMg 35. Añ LoraS 17. Etch 80. Izt C 59. Gy IX. Hb Egia 33. Laph 33. Arr GB 85. 

Sor Bar 105 (94 nun-nai). Elzb Po 215. Elsb Fram 68. Arb Igand 20 (30 nun-nahi). HU Aurp 117. Goñi 96. 

Barb Sup 173 (71 nun-nahi). Inza Azalp 99. FIr 177 (178 nun-nai). Tx B II 95 (III 221 nonai, III 20 nunai). Ldi 

BB 26. Larz Iru 64. Xa Odol 251 (EzinB 56 nun-nahi). Berron Kijote 125 (56 nun-nai). Nonai: KIkV 8. Nunnahi: 

Gco I 421. fB Olg 187. CatBus 44. Ur MarIl 126. Bil 131. Aran SIgn 33. EusJok II 87. JanEd I 24 (II 111 

nunai). Urruz Urz 16. Zby RIEV 1908, 83. AzpPr 42. Ill Testim 22. Noe 74. EusJok 49 (118 nunai). Const 38. 

Jaukol Biozk 96. Etcham 182. Zub 62. ABar Goi 53. Zerb IxtS 106. Munita 96. Etxde JJ 269. Onaind in AB 

Olerk 6. Erkiag Arran 164 (BatB 170 nunai). SM Zirik 33. BEnb NereA 131 (204 nunai). Gand Elorri 75. MAtx 

Gazt 80. Salav 13. NEtx LBB 31. Balad 215. Mattin 54. Casve SGrazi 122. Nunai: KIkG 5. TAg Uzt 220. EA 

OlBe 63. SMitx Aranz 20. JAIraz Bizia 24. Basarri 94. And AUzta 119. Uzt Sas 185. 

� (Dv), nun-nahi (H). (Con subj. o similar). Dondequiera que. "Non-nahi atzeman dezazun, quelque part que 

vous le trouviez" Dv. Cf. infra NON-NAHI DEN. � Non nahi direla orazino hauk debotki erranez irabazten 

dituzte [perdunanza guziak]. Harb 458s. Non-nahi eta nora nahi dabilan, bethi dakusa Iainkoaren bekhoki 

ederra. Hm 230. Non-nahi zabiltzala. SP Phil 509. Eta fededunari, non nai hau bizi dedilla, eskatu ezkero 

ematen dio. Mb IArg I 351. Gudu emanen diogu Daviti non nahi gertha dadin. Lg I 315. Eta nun nai zala, egiten 

zeuntseen barre ta algara gozua. Mg CO 155. Zeren, noranai dijoazela, eta non nai ezkuta ditezela, atxituko 

dituan su erretzalle ark. AA III 478. Errespetu bera ekhar diozodan, non nahi kausi nadin. Dh 203. Non nahi 

ikhus dezagun bizioa, behar dugu higuindu. Jaur 120. Nunnai daguala gorputza, an batuko dira arranuak bere. 

Ur Mt (V) 24, 28 (Ur (G) non nai dagoala; Lç non-ere (...) baita). Yuduak dire [...] non nahi izan diten, 

sangratzailerik abilenak. Elsb Fram 157. Non nahi izan ledin [...] bere Jesüs maitiaren komünione saintian 

errezebitzia. Ip Hil 191. Gizakumeak izaki, non-nai daudela, bizitzeko lain eskuarterik ez zaie peituko. Zait Sof 

97. Badakit beintzat nonnai dirala ere, len-geroetan ez baiña berton dirala. Or Aitork 321. v. tbn. JesBih 394. 

Hb Egia 99. Elzb Po 185. Hual y Samper Mt 24, 28. 


mende. 

1079


- NON-NAHI BAITA (beita BN, S ap. A; Dv (S); nun-nahi beita Sc ap. A; Dv). Dondequiera que. � Eta behar 

beitügü, nun nahi beita giren, haren lotsa ezinago ümil bat ükhen. Mst I 19, 1 (SP non ere baigara, Ol edonon). 

- NON-NAHIDANIK (H). De donde sea, de cualquier parte. 

- NON-NAHI DELA. En cualquier lugar. � Gaxuxa, alkarrekin bizi gaitezen nun nahi dela. Etxde JJ 65. 

- NON-NAHI DEN (Lc, BNc, Sal, R; Urt Gram 411, H). Ref.: A (non-nai); Iz R 404. En cualquier lugar; 

dondequiera que. "Non nahi, non nahi den atzeman gaitzazke heriotzeak" H. � Non nahi den hillik ere. EZ Man 

II 157. Non nahi den arratsten eta ilhuntzen zaien lekhuan hartzen [animaliek etzauntzak]. Ax 24 (V 14). Berdin 

ni galdurik / eztadukazu baturik / non nahi den nik bezanbat / berze zerbitza zaitzan bat. O Po 43. Non nahi den 

izan zaitezen, eta norat nahi den itzul zaitezen, bethi dohakabe izanen zare. Ch I 22, 1 (SP non ere baitzaude, 

Mst nun nahi beita, Ol edonon zaudela). Hartaz yabetzeko non nahi den gertha zadin. Lg II 207. Pirenen 

inguruan eta non nahi den. Hb Esk 9. Gezurra erranen duzu non nahi den trebeki. Hb Egia 128. 

- NON-NAHI HELDURIK. Pase lo que pase (quizá tbn. 'en cualquier parte'). � Lagunturen zutiet / solaz 

orotarat nik, / eta libertituren gira / nun nahi helturik. AstLas 17. Zin egiten deitziet / bi besuak goititurik, / ziek 

nahi duziena eginen dudala, / nun nahi helturik. Ib. 17. 

- NON-NAHIKO (Lar, H). a) (Adnom.). De cualquier parte, de todas partes. "Vulgar, común, usado [...], 

nonaikoa" Lar. "Non nahiko errana, [...]. Non nahiko oitura, coutume commune à n'importe quel pays" H. � 

Dohaturen dutenak non nahiko herri. Hb Esk 150. Nonnaiko jenteak, legoa askoetatik ekartzen zituztela aurtxo 

jaioberriak, [...] Gipuzkoa, Bizkaia ta Franziako errietatik ekartzen zituztela. Ag EE 1895b, 166. Ots, beste nonnaikoen 

antzekoak [aurrak]. Ldi IL 15. Txit gogorra izan bazan nun-naiko alderditan areago Maltan. Etxde JJ 

248. Non naiko gazteei atsegin baitzaie elexuriketan ari izatea. Zait Plat 40. Non-naiko eladetarren batasuna. 

Ib. 119. Desira oiek betierekoak, non-naikoak baldin badira. Vill Jaink 117. Gaurkoak eta betikoak, hemengoak 

eta nonnahikoak. MIH 138. Nonnahiko aditz batek, ikasi-k, bazituen segur aski, igorri-k ez bezala, forma 

trinkoak. MEIG VI 192. v. tbn. Nun-nahiko: NEtx Nola 24. Gand Elorri 49. � (Con subj.). � Non-nahikoak 

izan ziten, josteta txarra dute hori. Herr 14-1-1960, 2. Nun-nahikua izan zadien / Jaungoikoaren haurra zen. 

Mattin 115. b) Apto, de valía. Cf. ezertako. � Berez gerrarako griñatua eta bulardetsua zan, eta non-naikoa. 

Lard 135. c) (El) que es de cualquier manera. � Etxean dagon amona ez da / nonaiko jan-ontzallea. "No es 

inhábil cocinera". Or Eus 78. d) (Sust.). "Vulgaridad, diartekoa, nonaikoa, oraldikoa" Lar. 

- NON-NAHITAN. En cualquier lugar. � Leialtausna ain ona da ta / nunaitan maite gaituzte. Basarri 182. 

Jainkoaren eskua ikusten zuten nunaitan ta zernaitan. Vill Jaink 77. Ezta beintzat egongo / nunaitan egiñik. Uzt 

Noiz 103. 

- NON-NAHITIK (Dv, H). "Non nahitik [...] heldu da, il en vient de tout côté" Dv. � Tentazioa nunaitik. PE 23. 

Nunaitik aizea zetorren. Ag G 222. Zamorroen kantu-otsa zetorren nunaitik. TAg Uzt 251. Nonaitik datoz 

euskal-semeak. SMitx Aranz 75 (92 nunaitik). Erdiaroko usai sendoa nun-naitik. Lek SClar 119. Gure oin-otsak 

nun-naitik entzuten dituk. Etxde JJ 44. Nun-naitik bazitun metalezko botoi diztiragarriak. Ib. 173. Fabrika, taller 

eta tximini / ageri dira nunaitik. Basarri 173. Ori orrela dela, gaia aixa zetorkiguk nun-naitik. NEtx LBB 113. 

Epaillean trumoia jotzen duanean ardoa ta ogia nunaitik badatoz (G). DRA. v. tbn. Nun-nahitik: Gand Elorri 

213. Ibiñ Virgil 62. Nunahitik: Uzt Sas 263. Azurm HitzB 46. 

- NON-NAHITIKO. De dondequiera que. � Nun-naitikoa dala, ordea [...] etzan makala, etzan ez nola naiko 

olerkaria. Lek SClar 121. 

non-nahika (BN-arb ap. Gte Erd 124). � De todas formas. 

non-nahikotar, nunaikotar. � Foráneo. � Nunaikotar erromesei gaitz eta min ematen dielako aitzekian. 

Sorarrain EG 1954 (5-8), 81. 

non-nahitar, nun-naitar. �1. De cualquier sitio. � Nun-naitar izan-miñez, / ostera, gizona / bai txori baldarra! 

Ldi BB 72. �2. nunaitar. (Pl.) De todas partes. � Erre zanetik biamon bertan / ango nunaitar langille! SMitx 

Aranz 102. 

nono. �1. "Toro, vaca (voc. puer.)" A Apend. �2. "(La) oveja (infantil)" Iz ArOñ. 

nonondik. v. NON EDO NONDIK. 

nonso. v. nontsu. 

nontan. � Donde. � Nontan ta zertan nahi den auzi baten azia ezta bi gizon perestiek akadoit elirokienik. Egiat 

225 (v. NON-NAHI DEN). 


mende. 

1080


nontar. v. nondar. 

nontegi (Lar � H). � "Colocación" Lar. 

nontoki, nuntoki (Lar). � "Colocación" Lar. 

nontsu (AN, BN, S, R; Dv, H), nuntsu (S; Foix ap. Lh), nuntxu, nonso (AN-5vill). Ref.: A; A Morf 271; Lh 

(nuntsü). �1. Dónde (más o menos). "Horra nontsu galdu dudan giltza" H. "Nontsu den badakit (AN-gip)" A EY 

III 324. � Erakuts zadazu arren, / diotzo, nere ohoiñaren / etxea nontsu den. Gy 323. Ezin ikhusi diat norat 

hartu zuten ez eta nuntsu zitezken. Prop 1889, 180. Nontsu ote daude izar oiek? Inza Azalp 33. Ainbeste urte ez 

yakinik nuntsu zen ere. Zub 61. Nontsu utzi ditutzue zuen sorginak? Barb Leg 148. Urretxindor bikañak, / arren 

nontsu dira? TP Y 1933, 183. Ba, ikusten dut nuntsu den. JEtchep 84. Ba omen zekien nuntxu egoten ziran 

karabineroak. Salav 14. Ba ahal dakik bederen nuntsu galdu dukan! Egunaria 31-5-1969 (ap. DRA). v. tbn. Zait 

Sof 77. JAIraz Bizia 73. �2. "Nuntsü (S; Foix), où donc?" Lh. 

nontu. v. nondu. 

nontxo. � (Dim. de non). Dónde precisamente. � Leen batek bazekiken nontxo miñ ar zezakean, zerekin gaisotu 

zitekean, noiz gaizkitzen zen. Iñarra Ezale 1897, 301a. 

nonziela (Sal ap. A). � "Palabra pleonástica que se agrega a una 'he aquí'" A. � Eta una nonziela non urrandu 

zitzaizkon aingruak eta zerbitzatzen zakoien. Samper Mt 4, 11 (Hual nonta, Ur (G) ona emen non). Una nonziela 

nola mago batzu xin zren orientetik. Ib. 2, 1. 

noonon, noor. v. NON EDO NON, NOR EDO NOR. 

nopaita. v. norbait. 

nopaitxien. v. NONBAITEAN ERE. 

nopera. v. norbera. 

nor (gral.; Lcc, Volt 111, SP, Urt Gram 413, Ht VocGr, Lar, Aq 766 (R), Añ, Lecl, Izt, VocBN, Dv, H, Zam 

Voc), nur (BN-mix-bard, S; Gèze, Dv (S), H). Ref.: Bon-Ond 170; A (nor, nur); Lrq (nur); EI 215; Iz R 396; 

Etxba Eib; AtSac 23; Holmer ApuntV; EAEL 153; Gte Erd 232; Elexp Berg. 

I (Pronombre interrogativo). �1. (Empleado en interrogativas directas e indirectas). Quién. "Nor da, we is dae? 

(1499)" TAV 2.2.18. "Cuyo, cosa de quien, norena" Lcc. "¿A cargo de quién te han dejado? noen eskuetan itxi 

zaituez?" Izt 4r. "Nogaz yo dau? [...] Nogana joan ez daukat" Ib. 5r. "Nor da berau! exclamación en sentido 

peyorativo (V-ger)" Ort Voc 141. v. zein. � Tr. De uso general en todas las épocas y dialectos. La variante 

suletina es nur. En vizcaíno nok es la forma general del ergativo, aunque hay ejemplos de nork en Enbeita (181), 

Lauaxeta (BBa 48), Bilbao (IpuiB 146), Erkiaga (Arran 115), Gandiaga (Elorri 138) y Alzola (Atalak 138); 

nogaz es la forma para el sociativo (norgaz en Etxba Ibilt 458). Hay también nogaiti en Olaetxea (28) y nogaitik 

en Astarloa (II 191) y Arrese Beitia (AmaE 189). Para el ergativo hay también norek en Oxobi (157) y San 

Martin (Zirik 79); para el genitivo, noen en Añibarro (EL 


mende. 

2 152) y Astarloa (II 158), y nuen en Lazarraga (que 

emplea tbn. nogaiti (1144r) y nogaz, pero ergat. nork). Hallamos además un ejemplo de dativo plural norei en 

CatUlz. Aguirre de Asteasu (III 266, 431, 283, 475) tiene varios ejes. de nortaki (= nork daki) y en un texto 

vizcaíno recogido en Balad (144) hay uno de notu (= nok du). En DFrec hay 774 ejs. de nor, entre ellos 205 de 

nork y 19, dialectales, de nok. 

� Han sartzian pensa ezak aitzinian nor duian, / norekila minzo izan han agoen artian. E 15. Nork egian kolpe 

ori / zure aragi ederretan? Lazarraga 1197r. Ezin pensadu eben nuen agintez edo nora salbaje aek eroan al 

eukeen. Ib. 1153. Zitel zirola, nok gudura aroa? RS 21. Konsideratzen dudanean neure baithan, Iainko handia, 

zu nor zaren eta ni nor naizen. Mat 246. Dagigun ongi, eztezagula beha nori. Ax 224 (V 149; lo recoge tbn. RIs 

28 (C): Egik on, eztakiala nori). Pater Nosterra esaten dozunean nogaz berba egiten dozu? Cap 37. Erradak 

noreki biz' izan, nik hiri, gero, nolako izan. O Pr 149 (tbn. en Arb Igand 22 norekin). Erhokeria hura nork 

eztakusa? SP Phil 198. Nor dükegü Jinkoagana arartekari? Bp I 42. Hitzkuntzarik izan ez baliz, nork zer 

irakhatsiko zuen? ES 382. Nork nori eragingo zion, zeiñek zein garaituko zuen ibilli ziradela. Lar SAgust 6. 

Berri on au aditu, ta nor animatuko ezta? Cb Eg III 241. Au nor degu? Cb EBO 42. Nor da gure lagüna edo 

proximua? CatLan 80. Nork eman darotzu izatea? Brtc 7. Ezagütü behar dük / nur den Xarlemaiña. Xarlem 422.


Nor da or? Mg PAb 115. Nor dozu lagun ori? Ib. 153. Nok atera untze ain gogortu ta sartuba? Mg CO 112. 

Nork sinistu ire itz labañ ta berriketai? VMg 38. Ezin igarri zatekiala nork nor goitu eban. Astar II VII (V nok). 

Aita Guria esaten dozunian nogaz berba egiten dozu? CatLlo 31 (Cb CatV 30, CatBus 18, Itz Azald 62, KIkV 48 

nogaz; CatBurg 21, Gco 402, CatLuz 14, CatB 34, CatSal 33, Legaz 20, CatUlz 22 norekin; Añ CatAN 29, 

CatAe 32, CatR 33 noreki). Nor aiz erregea esantzen oska agoen ori? Lard 177. Nork naiko nau ni? Nork? Bil 

48. Ez zaizu faltatuko nork adoratua! Ib. 100. Nori obeto, ezpada zuri, nentzakio eskañi liburutxo au [...]? Aran 

SIgn 15. Nur da Jesüs-Krist? CatS 24. Nork idiki dizute atea? Arr GB 136. Premia orduan nork bataiatu 

dezake? Legaz 38. Huna, bada, nori esker dukezuen bizia denbora laburrik barnean. Jnn SBi 73. 

� (s. XX). Nortarik heldu zen Abraham? CatJauf 32. Nor dago obligetuik meza entzutera? CatUlz 34. Nor izan 

da ori esan dautsun lotsabagea? Echta Jos 183. Nok adirazo an ixan zan arritasuna? Kk Ab I 27. Nork eman 

dizu bizia? Inza Azalp 20. Nortaz zinduten bada solasa? Barb Sup 108. Nurentako da? Const 32. Nork erakutsi 

dizu nundik / dan gure etxera bidea? Tx B I 33. Nork uka or diodana? Ldi IL 51. Nor naizela diote gizaldeak? Ir 

YKBiz 237. Nork burutu artalde orrekin? Or Mi 128. Nor zen Saul? Zerb IxtS 63. Ba-zan nori begiratua. Anab 

Poli 80. --Zer, ama, noganazkoa ete da zer ori? --Eugazkoa don, ain zuzen. Erkiag Arran 106. Nork ez daki 

Kaixerrenka deritxan jantza zaar onen barri? Ib. 35. Nor il yaku ba errian? Bilbao IpuiB 172. Eztaukagu 

jadanik norekin jokatu. Arti MaldanB 210. Nok emoten deutsa jaten? Erkiag BatB 132. Bakoitza nori iduri ta 

uraxe dala. Zait Plat 144. Nork eman dik erloju au? NEtx Antz 148. Nor eta zer othe da gizon hau? Larz Iru 96. 

Nor ezta egon gau eder batean zeruari begira? Vill Jaink 30. Norena da artaldea? Ibiñ Virgil 37. Zerbait izan 

girela nork du ukatuko? Xa Odol 93. Nortan goxatzen ote ditu oinazeak, / bere amarik ez duen dohakabeak? Ib. 

299. Galtzaile nor izan zen garbi dagoela uste dut. MEIG IX 28. 

� Ez dut nor maite, ez nau iñork maite. Txill Let 29. � Nor eta nor bizi da / etzetxu zar onetan? Balad 198. Nor 

eta nor gelditzen zirezte? Larz Iru 12. 

� (Con la partícula interrogativa al). � Zuetariko nork al daki non diran Poke-ko atzerritarrak? "¿Quién de 

vosotras sabe?". Zait Sof 50. Noren kaltegarri al da ba, norbera soldau ez joana? Erkiag BatB 195. 

� (Pl.). "Nor dira horiek? qui sont ceux-là?" Dv. "Nor xin al dra? ¿quiénes habrán venido?" Iz R 404. "Gizon 

horik nur zien? (S), nor etor dire? (AN-vill, B), nor jin dira? (BN-ciz-arb-lab, S), nor dira gazte horiek? (BNciz-lab, 

S)" Gte Erd 232. v. nortzuk. � Nor da ene ama, eta nor dirade ene anaieak? Lç Mt 12, 48 (He, TB, Dv, 

SalabBN, Samper, Leon, BiblE nor, Ip nur; Ur (V, G) zein). Hainak nor diren nik hemen izendatu gabe eta 

erhiaz erakutsi gabe. ES 196. Nor dira biotz garbikoak? CatBurg 45. Nor dira barürtzera obligatiak direnak? 

CatLan 103. Nor ziran profetak? Ub 48 (v. tbn. 146). Erran behar dut nor diren. Monho 42. Nur diren franzesak 

/ ikusi behar düzie. Xarlem 1302. Nor dira sarritan sakramentuak artzera datozenak? AA I 589. Nor daude 

obligatuak Bazkotan komekatzera? CatB 50. Nor dira manso edo bigunak? Legaz 53. Nor dire hauk, heldu 

direnak deserturaen barnetik? Zby RIEV 1908, 609 (v. tbn. 610). Mandamentuek norei obligetzen diote? CatUlz 

34. Nor daude meza entzutera beartuak? KIkG 61. Jokalariyak konbeni baita / nor diran adieraztia. EusJok II 

60. Beste munduan ageriko da / orrelakuak nor dian. Xe 345. Nork dute Elizan pekatuak barkatzeko eskubide 

au? Inza Azalp 108 (v. tbn. 41). Ba ahal dakizue nor ziren laminak. Ox 26. Erakusten digu Yesusek nor diran 

gure urko-lagunak. Ir YKBiz 266. Zertako nai didate entzun nor naizan, eta Zugandik ez dute entzun nai nor 

diran? Or Aitork 245. Bertze biak nor dira? Larz Iru 22. Baña, norekin diarduk? SM Zirik 79. Biziki nekez 

jakinen dut nor ditazken. Ardoy SFran 119. Nor dira, edo nor gara, zenbait euskaltzain horiek? MIH 206. v. tbn. 

Lg II 119. Añ CatAN 66. Gco II 6. CatLuz 29. Lard 55. Hb Egia 97. Bordel 61. CatAe 70. CatSal 71. CatR 71. 

Laph 109. Bv AsL 157. HU Zez 18. Arb Igand 157. CatJauf 61. JE Bur 106. Zerb Azk 32. Bilbao IpuiB 184. 

JEtchep 104. Casve SGrazi 9. 

� (Con eta). � Leiora atera zan apaiza, nor-ta ote ziran. Or SCruz 38. Nor-ta ziran bi oiek? Or QA 190. 

Galdegin ta galdegin, alako egunetan, alako tokitan, nork-eta aurra izan zuten etxe artan. Ib. 45. 

� (Ref. a la primera o segunda persona del pl.). "Nor zate zuek? (B)" Gte Erd 232. � Tentaldi guzietan gogoan 

artzen badugu nor garan gu ta nor den Trinitate Santa. Mb IArg I 382. Nor zerate? Cb Just 70. Atozte bada, 

ikus dezadan nor zeraten. Zab Gabon 36. Frogatuaz nor garen / pertsutan onena. Mattin 40. Gure etsaiek 

boroga dezen nur giren. Casve SGrazi 148. v. tbn. VMg 73. AA III 340. A BGuzur 119. Zerb IxtS 99. MIH 206. 

� (Exclam.). � Nork adierazo Amaren orduko miña! Lard 464. A, nor legokean arren buruko gogamenak 

irakurtzen! Ag G 150. Beha, beha, nor dugun hor! Ox 53. Abestiz datorren ontzijan, nor aldendu datteken urrin! 

Laux AB 33. Nor aspertu deteke dantza aueri begira! MAtx Gazt 61. 

� (En contextos del tipo nor naiz ni + subjuntivo o equivalente). � Nor naiz ni zu zerori eman zakizkidan? SP 

Imit IV 2, 1. Nur niz ni zureki bentüra nadin mintzatzera. Mst III 3, 5. Ni nor naiz Faraon-gana joan eta Israelko 

semeak Egipto-tik ateratzeako? Lard 66. Nor da gizona Jangoikoak alan zorionduteko? Añ EL 1 163. Nor gera 

gu, edo zer, Jaun au era onetan guzaz oroitzeko? AA III 340. Nor zara zu, laguna juzgetako? fB Ic II 236. Nor 

naiz ni Jaungoikoaren aginduak ausi ditudan bezela ausitzeko? KIkG 33. Nor zaizte zuek, niri hola biderat 

atheratzeko? Barb Sup 175. Nor zerate zuek egiazko atsegiña ta etekiña nun dagoen neri esateko? Ib. 85. Nor 

naiz ni Bizkaiko euskalkiaren legeak azaltzeko? MEIG III 47. v. tbn. Brtc 69. Vill Jaink 37. Nur: UskLiB 104. 

� (Con zuetarik o similar). � Nork zuetarik reprehenditzen nau ni bekhatuz? Lç Io 8, 46 (Jaur 141 zuetarik 

nork; BiblE zuetariko zeinek). Zuetarik nor bizi ahal izanen da su iresle hartan? Zuetarik nork jasan ahal izanen 


mende. 

1082


ditu sekula guziko su-elementa hek? Dh 168. Nur da gutarik hori egiten eztienik? AstLas 49. Bi oietatik nork 

geiago nai izan bear dio? Lard 397. Eztozu zaldi artetik urtengo esaten ezpozu lauroetatik nor dan zeure 

begikoa. Echta Jos 314. Gutarik nor litake loria hortarat hel? Ardoy SFran 21. � Biotan nor ote dan geiago 

aldizka ikus dezagun nai al duzu? Ibiñ Virgil 38. 

� (Con beste). � Nok bestek pekatu egiten dau mandamentu onen kontra? Cap 47. Haren axkidek erranik ere 

hori, bertze nork erran du? Hb Egia 66. Nok bestek osatu leio / zauritutako egua? AB AmaE 60. --Ez al dek 

barrundatu iñoiz norbaiten begiratu zorrotzik? [...] --Argindegiko neska zarrarena izan ezik ez dakit beste 

norenik... TAg Uzt 283. Nor bestek egin du lanik euskera lantzeko? Or EG 1950 (11-12), 50. 

� (Con besterik). � Nor besterik doatza manü honen kontre? Bp I 90. Nor bertzerik aditzen duzu Aita eta 

Amaren izenean? CatLuz 18 (CatB 44, CatAe 44, CatSal 45, CatR 45, Legaz 27, CatUlz 30 nor bertzerik; 

CatBurg 29, CatLlo 25 nor besterik). Besterik nor? Etxde JJ 63. Ez ei egoala besterik nor izentau. Erkiag Arran 

16. Nor dago besterik etxe onetan? Erkiag BatB 143. � Nork bertzerik gurasoen izenez aditzen dire? Añ CatAN 

38. 

� (Con gehiago). Cf. NOR GEHIAGO. � Onen kontra nok pekatu egiten dau? [...] --Nok geiago? Cb CatV 39 

(CatLlo 38, CatBus 23, Itz Azald 83 nok geiago; CatBurg 28, Añ CatAN 36, CatB 41, Legaz 25, CatUlz 30 nork 

geiago; CatAe 42 nork geio; CatSal 43 nork geago; CatR 43 nork obroago). Nork geiago sarri komulgatu bear 

du? Mg CC 236. 

� (Con ere). Cf. NOR ERE. � Nork ere komulgatu bear ez du ain sarri? Mg CC 238. 

�2. (Seguido de un sintagma con la misma desinencia que el pronombre interrogativo, unido por eta). Cf. NORI 

ETA HARI. � Nora ta Erriojara, nor da Txanton, bai zera! A BeinB 58. Nok, eta orrek? Otx 38. Nork-eta 

ijitotzar arek makilkatu bear! TAg Uzt 186. Nor ta zu aserretu! Zait Sof 66. Aldean naikoa diru dauan gazteari, 

izan bere, nok eta txiologa bateko arduradunak egin bear ete deutzaz ainbeste itaune? Erkiag BatB 169. v. tbn. 

Or Mi 9. SMitx Aranz 34. � Nok esan bear, da Txantonek? A BeinB 54. Jeisten asi naizenean nor agertuko ta... 

zu, Zorentxu, bat-batez nere aurrean. EA OlBe 39. 

II (Pron. indefinido). �1. (Gc, B, BN-baig ap. A; SP, Aq p. 63, Dv). (Seguido de bere o similar). "Nor beretzat, 

chacun pour soi" SP. "Nor beretako, Jainkoa guztiendako, cada uno busca su conveniencia y sólo Dios es para 

todos" Aq p. 63. "Nor bere, chacun pour soi. Nori berea, à chacun le sien" Dv. "Nori berea, a cada uno lo suyo" 

A. � Sentenziaz eman dezan iujiak nori beria. E 55. Anzareak oina zabal, buztaina laburra, nork berea demana 

beti da bellako Martitxo Musu da alako eta ala kainezko. (Echalecu, c. 1545). FLV 2007, 63. Nori berea renda 

dakión. Lç Ins E 1r. Lauok batera nor bere ardiakin joazela. Lazarraga 1152r. Zan lastima andia nork bere 

biotzean eukan tristezea ekusten. Ib. 1146r. Nor bere etxetara erretiratu dire. (c. 1597). FLV 1993, 459. Nork 

bere aldetik erran beza. Mat 352. Nor bere tenporako, arbia abendoko. RIs 64. Nor bere ostatu jakinean bezala. 

Ax 39 (V 25). Nori berea, da zuzen-bidea. O Pr 341. Nola bühürtü behar zaio nori bere ohoria? Bp I 102. Nor 

bere sallari ditxekala. Lar Cor 300. Aditzen zuten guziak apostol guziak esaten zutena nori bere hitzkunzan 

esaten baliote bezain aisa ta garbiro. Mb IArg I 356. Nurk gure lürrak / ezagüt ditzagün. Xarlem 1426. Sekulan 

ez mintza nor bere buruaz. Dh 67. Joan oi dira nor bere etzauntzara. Izt C 229 (v. tbn. 241). Nork gure eztatia / 

egin dezagula. Arch Fab 169. Israel-tarrak nor bere lekura itzuli ziran. Lard 78. Onen odolarekin nork bere 

etxeko ataburua eta alboak igortziko dituzute. Ib. 71. Fronteran egon diten / nor bere graduan. Bordel 149. Nur 

bere bekhatiak behar tiala kofesatü. CatS 86. Anima askoren salbamentua, nor beriaz aztu gabe, aseguratzeko. 

Bv AsL 200. Han dituzte agertzen / nork bere ahalak. Zby RIEV 1908, 92. Izan bere, nok bere agoa izaten dau 

ta. Or Tormes 3 (Eus 21 nork bere). Iñoren gauzak utzi, / zaindu norperia. Enb 50. Nork zeren saria ekardazute. 

Ldi BB 130. Nork bere buruaz gauza aundiak esatea erraz da. Ir YKBiz 320. Iraun bezate besteak [izkerak] norbere 

mugapean, ta nork-gerea erabil dezagun etxerako. Ldi IL 137. Euskal kulturaren etxegintzan zerbait egin 

nai badugu, nork bere arria bearko du jarri. Vill Jaink 10. Nor bere egiñen seme bait-da. Berron Kijote 61. 

Nork bere erara. MIH 138. Nork geure opilari ikatza nola hurbilduko. Ib. 378. v. tbn. TAV 3.1.25 (1619). Ber 

Trat 76r. EZ Man I 84. Harb XI. Hm 230. SP Phil 2. Tt Onsa 42. Gç 123. Arg DevB 209. Mong 587. ES 383. Ch 

III 7, 5. He Gudu 166. Lg I 376. CatLan 143. Brtc 68. Egiat 225. Ub 137. Gco I 270. VMg I. Echag 255. It Fab 

262. Gy 212. Dv Lab 25. Xe 320. Arrantz 99. JanEd I 18. EusJok II 129. Laph 157. Aran SIgn 199. PE 102. Ud 

145. Legaz 28. Arr May 5. Ip Hil 264. AzpPr 117. Arb Igand 57. Azc PB 24. Goñi 84. KIkG 56. Muj PAm 25. 

Mok 14. Tx B IV 52. TAg Uzt 50. Balad 118. Lf Murtuts 51. Munita 137. Etxde JJ 217. Txill Let 126. Zait Plat 

116. MAtx Gazt 42. Ardoy SFran 304. Xa Odol 298. Uzt Auspoa 22, 126. Nur: CatLan 17. Etch 282. CatS 52. 

� Nork bera edo lagun urkoa madarikatzen duenak. Legaz 28. Adiskide zintzoa galtzea nork beraren bizia 

galtzea añako dut. Zait Sof 74. Nork bera laudatzea itsusi ez balitz. Xa Odol 93. 

�2. (Seguido de pronombre o adverbio interrogativo). Cada uno. "Ez da behatu behar nor non dabilan, il ne faut 

pas s'occuper des autres ou suivre leurs actions. Azkenean ageriko da nor nola dabilan, on verra à la fin les 

agissements de chacun" Dv. � Nor nolako izan giren orduian ageriko da. E 33. Lakianzat nork zer trafika egin 

zuen. Lç Lc 19, 15 (He, Ol nork; TB, Dv bakhotxak, Leon bat-bederak, Brunet, BiblE bakoitzak). Nork zer 

dioen, nor nola mintzo den, direnak eta eztirenak garraiatzen derautza. Ax 358 (V 237). Badakit nor nola 

dabillan. SP Imit III 24, 1 (Ol nor; Ch bapedera, Mst, Ip, Leon batbedera). Hau da mandatari bat aitzinat berri 

jakitera bezala dohana, eta bide-nabar ikhustera, nork zer begitarte eginen dioen. ES 403. Yarri izan zen 


mende. 

1083


populuak bere ofrendak egiten zituen lekhutik hurbil, ikhustekotzat nork zer ematen zuen. Lg II 243. Ez den otoi 

ofentsarik, / erran badut garbiki / nork zer duen merezi. "Ce que chacun a mérité". Monho 54. Arpegijan agertu 

oi da askotan nor zelangua dan. Mg PAb 72. Ondo daukat goguan nok zer esan eban ta zer egin eban. fB Olg 

111. Kontu egitia errijan nor zelan bizi dan. fB Ic III 288. Nurk zer estakürü din dirade bethi so. Etch 372. Zeren 

ez dezun begiratzen gizonetan nor nor dan. Ur Mt 22, 16 (Ur (V) nor nor dan, Dv nor-nor-den). Barnez nor zer 

garen badaki Jainkoak. Zby RIEV 1908, 210. Hirurek bazuten nork zer erran egun hetako beren saltze eta 

irabaziez. Arb Igand 74. Goazin, ikus lehenik ea nork zer egin duken lur huntan. HU Zez 54. Ez ote da zuzen, 

boz-emaileak jakitea boz egun hautan bederen xuxen nor norat dagon? Ib. 141. Neri askotan erakutsi dit nor 

zein dan txapelaren jaskerak eta illien orraztuerak. Ag G 165. Azkenik nok ze gaitz eban, bertan asmatu oi 

eutson. Or Tormes 15. Nor zelako dan bere egipenak erakusten dabe argi. Enb 44 (v. tbn. BEnb NereA 84). 

Esan, nork-zenbatsu nai dituzuten. Ldi IL 151. Zotz egin zuten nork zer eramango zuen. Ir YKBiz 501. Gero 

ikusiko diagu nor zein dan. NEtx LBB 167. Bakoitzak bazekien nor zen nor. MIH 216. Elkarren lehian ari dira, 

behar bada, nork nori lagunduko. MEIG VIII 34. v. tbn. EZ Eliç 249. Harb 142. Tt Onsa 2. AA III 471. Izt C 

109. Azc PB 151. JE Bur 29. Kk Ab I 103. Barb Sup 127. Etcham 52. Zerb IxtS 63. Anab Poli 22. Zait Plat 23. 

Nur: Mst III 31, 5. 

� Orduan nork zer erraiten baiteratzu, hura laudatzen duzu. Ax 238 (V 159). Nor nola mintzo baita kanpoan, 

hala ohi da barrenean. 'Tal como uno habla por fuera'. Ib. 396 (V 258). Nor nola gobernatzen baita gaztean, 

hala komunzki egiten ohi da zahartzean ere (Prov 22, 6). Ib. 86 (V 59; v. tbn. ES 181 con la misma 

construcción). 

�3. Cada uno. � Ez du Zuloagak Artetaren eiterik [...]. Nor da nor. MEIG I 67. � "Cada cual, norbere" Lcc. 

"Ninguno, ezta norbere" Ib. � "Nadie, norbere" Lcc. 

III (Como pron. relativo). � Quien. (El verbo de la oración subordinada lleva bait- o -(e)n). � Sainduier ere 

egin ezak heure ezagutzia / singularki nortan baituk heure debozionia. E 21. Ezta munduan morroerik / nork 

desakedan "nola ago?". Lazarraga 1190r. Zerren ez dago / nork sokorridu jenterik [='gente que pueda socorrer']. 

Ib. 1202v. Juglare pare bat nogaz konplidu. Ib. (B) 1154rb. Nahi diat errespeta detzaken iduriak, / bañan noren 

baitirade ageri mereziak. EZ Man I 29. Arima honkigilen arhinmentia gatik, eta beste purgatorioan daudiane 

gatik [...] noren meza saintiak Eliza hontan erranen baitira. FPrS 23. Bera da norgaitik dagoan esanik: orra nun 

neuk bialduten dodan neure aingeruba. Astar I app. III. Zeru luurrak bere anditasunez beteten dituzan 

Jaungoikuagaz, noren aurrian bildurrez ikara dagozan zeruba euren ganian daukenak, eta noren izena 

enzunagaz luur joten dabeen [...] belaun gustijak. Astar II 269. Paradisoko Dominikak, norzaz len itzegiñ 

baitegun, [...]. Arr May 135. Egoki datorrela / eskola barria, / nok dakarren oliba / berde pozgarria. AB AmaE 

179. Orduan bai orduan nintzala geratu, / aide bat eneukala nogana urreratu! Ib. 256. Biek leitandei [zedulak] 

eta noren izenak erkiten baidra, biardei izan xunto. Mdg 136. [Ez da] txakur txiki ondo erakutsittakorik, noren 

zaunkak aittuko ez zittuanik beste aitturen batek. Etxba Ibilt 486. 

� (Sin antecedente explícito. Gralmte. la oración principal lleva un pronombre demostrativo, en 3. a persona, que 

hace referencia al relativo de la subordinada). � Nork ni baithan sinhesten baitu, nik egiten ditudan obrák hark 

ere eginen ditu. Lç Io 14, 12 (He, TB, Dv, BiblE sinesten duenak). Eta noren gainera eroriren baita, hura du 

xehaturen. Lç Mt 21, 44 (He nori ere eroriko baitzaio, Dv noren gainerat ere eroriko baita; TB zoinen gainera 

ere erortzen baita). Iaunak faboraturikan / nor grazian baitago, / mundu huntan delarikan / haiñan argitan 

dago. Arg DevB 32. Nóren gáñean ikusi dezázun Espiritua jautsi ta gelditzen déla, ori dá bataiatzen duéna 

Espiritu sanduas. LE Io 1, 33. Nor baita txarrena, / hark dik hark hobena. Zby RIEV 1909, 228. Nortan baitu 

ere fidantzia, hari du emaiten. Ardoy SFran 337. � Renda iezezue bada guziei zor drauezuena: nori tributa, 

tributa; nori peajea, peajea; nori beldurra, beldurra, nori ohorea, ohorea. Lç Rom 13, 7. 

IV (Adj. interrogativo). v. zein. � Nor kristauk ez daki, izan-ere, Jaunak Ebanjelioan diona? Aran SIgn 47. 

V (Sust.). � Persona, personalidad. � Nor ala zer guziei, aldizka eta zalu, luzatzen dituzte beren begi beltz 

dirdiratsuak. JE Ber 46. Bada enegan adimenezko nor ori, eta nor onek artu dezake zuzendaritza. Vill Jaink 75. 

� Beraz, bigarren Iainko-Nor ori, ots, Giza-Iainko ortan geienik dana, beti gurekin daukagun ezkero, esan ere 

liteke: [...]. Or QA 158. 

VI (Gram.; ref. al caso absoluto, ergativo...). � Nori eta nork sintagmei dagozkien markak T, K eta N direnean. 

PGoen Gram 180. Era honetako aditzak [...] nor sintagmari dagozkion markak eramango ditu. Hauek dira nor 

morfemak: [...]. Ib. 174. Nork-kasuan ere badarabil behin. MEIG VII 120. 

- EZ NORK ETA HARK. No se sabe quién. � Goiz batean arkitu zan bere etxe-atarian, buru guztia puskaturik, 

ez nork eta ark illa. Izt C 194. 

- NOR... NOR... Uno(s)... otro(s)... "Nor oinez, nor zaldiz, qui à pied, qui à cheval" Lf Gram 238. � Noren hon, 

noren gaitz nafar arnoa. Saug 26. Mintzatu ziren nor laborantzaz, nor aroaz, bainan guti. JE Bur 131. 

Merezimendu arau badoazke herritarrak nor goiti, nor beheiti. Lf in Zait Plat XVII. Guztiok, nork batera, nork 

bestera maite dugun herrian. MIH 228. Jabe garenez, aldatzen dugu hizkuntza, nork gehiago, nork gutiago. Ib. 

396s. 

- NOR... HURA... � Nork falta gehiago / hark pena borthitzago. Gç 164. - NOR (MILA) ARRAIO, ARRANO. 

Quién diablos. � Nor arraio, bai, nor milla arraio ixan ete da niri emendik diru biribil polit ederrak ostu 


mende. 

1084


daustazana. Kk Ab I 101. Nok arranok jarri zattubez orretara burutik egindda? Otx 25. 

- NOR BAINO NOR. "Nor baño nor obiek dira (V-gip)" Gte Erd 37. � Gaurko egunetan Modernismo-zaleak, 

nor baño nor etsai ikaragarriagoak izan dira. Inza Azalp 91. Kar kar, kar kar, dira ugaraxoak asi, / nok baño 

nok obeto derautse kantetan. AB AmaE 393. Elkarren leian dituzu / korapillatuak, / nor baiño nor piztenago / 

ametsaren suak. Ldi UO 46. Bata baiño bestea dotoreago, nor baiño nor txanbeliñago. Erkiag Arran 41. Bat 

etorri ziren, nor baino nor amorratuago, Larramendiren kontra. MEIG V 100. 

- NOR BAITZEN ERE. Fuera quien fuera. � Nor baitzen ere portretaren egilea, ezagutzen zuen haurra. Mde 

HaurB 68. Ama ezagutu izan dugu; aita, nihork, nor baitzen ere. Zerb Azk 107. Lascorreko jauna, nor baitzen 

ere, erran gabe doha deitzen zutela herrian "Lascor". Ardoy SFran 34. 

- NOR BEDERA. Cada uno. v. BAT BEDERA. � Zendako ez litake nor bederarentzat zilegi, dakien ber, 

erakutsi nahi duen ber, beha egon nahi zaizkonen jakintsun ezartzea ofizio bati doazkonetan? JE Bur 53. 

- NOR BERE, NORK BERE, etc. v. supra (II, 1). 

- NOR DEABRU. Quién demonios. � Nor diabruk eman dik iri burutara / ari-isterra artzera joatea espensara? 

It Fab 254. 

- NOR EDO NOR (V, G, L-ain, B; VocBN, Dv, H; nok edo nok Añ), NONOR, NOONOR (V-m), NUONOR (Vgip). 

Ref.: A (nor edo nor, noonor); Etxba Eib (nuonor); Elexp Berg (nor). Alguien. "Alguno, cuando viene sin 

nombre, [...] nok edo nok (V)" Añ. "Quelqu'un, une personne quelconque. Oihu egiten zuen nor-edo-nor 

laguntzara ethorriko zitzaiolakoan" Dv. "Nuonor izan da amen gauzak nastatzeko" Etxba Eib. v. norbait. � Ez 

nau ni esan dan gauzak ezertan artuten, esango dau nok edo nok beregango. Mg CO 209. Deritxat, nor edo nor 

dendatuko dala giputz euskeran imintera. Ib. 294. Gerta ditekeala nor edo nor bekatuan erortzea. AA III 551. 

Baldin izango balitz nor edo nor sinistu nai ez dabena [...]. Izt C 228. Iruritzen zait etxetxoko tellatuan nor edo 

nor dabillela. Apaol 70. Arrotako auzapez dohakabearen adixkide edo ahaide hurbiletan balitz nor edo nor [...] 

hartaz erran behar izan ditugun egia latzek bihotzean zimiko egin diotenik, barka dezagula. HU Aurp 127. Nor 

edo nork itandu eban: [...]. Ag Kr 133. Ezagutzen balin baduk eskualde hoitan nor edo nor Nortamerikarat 

etorri nahi denik. JE Bur 122. Entzun beza nork edo nork, hire deia, entzun. Iratz 189. Nor-edo-nork beatzzantzuak 

utzi zituela. Loidi 43 (69 nork-edo-nork). Azkaindar xahar-xaharretan nor edo nor baditake oraino 

Luis Handia ezagutu duenik. Zerb Azk 103. Nonor dabillela onen galdez. Erkiag BatB 196. Gabian txakurren 

baten ausia entzun ezkero, eriotza, nonorengana urreratuten zala uste eben. EgutAr 20-9-1964 (ap. DRA). Lehen 

ere etorri izan zaut nor edo nor pertsu eske. Xa Odol 291. v. tbn. Gy 143. Laph 231. Aran SIgn 5. Kk Ab I 47. Ir 

YKBiz 122. Zait Sof 182. Nor edo nork: Ox 193. 

- NOR EDO HURA (Dv (s.v. nor)), NORK EDO HARK (nok edo ak V-m ap. A), NORI EDO HARI. "Une 

personne ou autre" Dv. "Alguno, uno u otro" A. � Benturaz, esango du nork edo ark, ezen [...]. Izt C 16. Argizai 

urtua iaurti eutsan nok edo ak, beiñ edo beiñ. Ezale 1898, 270b. Bixargiñak, nori edo ari esan barik egon eziñik 

[...], lurrari esan ei eutsan. Otx 120. 

- NOR EDO ZEIN. "Nor edo zein, nor edo zoin, quelqu'un, quelconque, quiconque" Lh. 

- NORENTZAT IZAN EGIN. "Nontzat izan egin, echar a suertes" A Ezale 1897, 171b. "No(re)ntzat izan egin, 

echar a suertes (V-m)" A EY III 339. 

- NOR ERE (L, BN ap. A (nork ere); SP, Urt Gram, Dv, H; nur ere S ap. A; Gèze). a) (Pron. relativo sin 

antecedente; el verbo de la oración subordinada toma bait-). Quien; quienquiera (que). "Norerebaita, [...] qui 

que ce soit" Urt Gram 75. "Nork ere erran baitu hori, gezurra erran du, celui qui a dit cela, a menti" Dv. "Les 

relatifs indéfinis en ere. Ils se construisent généralement avec le causatif en bait-. Nork ere erran baitautzu, 

gezurti bat da, celui quel qu'il soit qui vous l'a dit, est un menteur" Lf Gram 241. � Nor-ere bere hurkoaren 

falsuki kalumniatzen edo difamatzen kostumatzen baita erraxki iudiziotan desperiuratzera-ere ethorriren dela. 

Lç Ins D 7v. Hala egin behar ditu [obrak], nork ere nahi baitu merezimendu handirik erdietsi. Ax 247 (V 166). 

Doatsu da nor ere han prestuki bizi izan eta ongi hil baita. SP Imit I 17, 1. Nork ere edanen baitu nik emanen 

derakodan huretik, eztu behinere egarririk ukhenen. AR (ap. H). Nor ere ez baita garbi eta fededun / huntarik 

jan gabe geldi bedi urrun. Zby RIEV 1908, 210. Edari, kafe, xokolet, nork ere baititu laket, Petirisantsek joko tu 

aise. Etcham 188. Nork ere egin baitzuen apikoa, itxuren araura jokoaren galtzera zoan. Mde Pr 85. v. tbn. Arg 

DevB 99. Tt Onsa 56. Mong 593. He Gudu 42. TB Mt 10, 32. Gy 26. Ip Hil 154. Ox 154. Nur: Ip Mt 10, 37. 

CatS 60. � (Ref. a la 2. a persona). � Nork ere gutizia izanen baitukezue liburutto hunen ikhasteko, arren lehenik 

zeuen bihotzetan errezibi detzatzuen [bi mezu hauk]. ES 187. 

� (nor ere... (eta) hura, halakoa, haina...). "En basque on aime bien représenter dans la proposition principale 

par un démonstratif de la série hura l'élément exprimé sous forme relative dans la proposition subordonnée. 

L'interrogatif peut être suivi de eta. Nork ere salhatuko baitu, hari ez zaio barkhatua izanen, [...]. Othoitz egin 

dezagun, nor ere penetan baita eta harentzat" Lf Gram 241. � Nork ere bere burua punktu hunetarik idoki nahi 

bailuke, hark kristinoén konpainiá renunziatzen luke. Lç Ins E 6v. Nor ere eroriko baitzen adulterioan, eta nork 

ere behar etzen emaztearekin huts eginen baitzuen, halakoari eta halakoei, hainari eta hainei, [...] iustiziak 

begiak atherako eta iraziko zerauztela. Ax 346 (V 230). Norekin ere baitzabiltza, hura mesprezatzen duzu haren 

konpainian bazaude itsuski bestiturik. SP Phil 333. Norgatik ere rezebitzen baitu amoina, hargatik. Tt Arima 

113. Nori ere mintzatzen bainatzaio, hark fite posedituko du zuhurtzia (III 43, 7). Arbill 111. Nor ere, beraz, 


mende. 

1085


humiliatuko baita haurtto bat bezala, hura izanen da handiena zeruko erresuman. Ch III 58, 9. Nori ere emanen 

baidiot musu eta hura bera izanen da zuek bilhatzen duzuena. Lg II 258. Nurk ere hun berhezi bat ükhen nahi 

beitü, harek galtzen dütü komünak. Mst III 13, 1 (SP nork ere nahi baitu, Leon nork ere nahi baitu [...] galtzen 

du hak; Ip txerkatzen dianak, Ol nai ditunak). Nurgatik ere othoitze egitera obligatü beniz, haier orori 

[nahitüzün eman zure benedikzioniak]. UskLiB 24. Hil zen nori ere baitzen osoki emana eta haren besoetan. Jaur 

389. Harek duela hobekienik bethetzen nork ere egun hartan komuniatzen baitu. Arb Igand 108. Nori ere 

gogoratu baitzaio eskuararen alderako atxikimendu-seinale hori [...], eskerrak hari! JE Ber 38. Nor ere 

hunkituko baitu eliza huntan, harek kasu egin beza. Lf Murtuts 14. v. tbn. Monho 146. Dh 267. Nur: CatS 126. 

� (Sin bait-). � Nori ere barkatzen badiozkatzue bekatuak ta haiei barkatuko zaizte, ta nori ere ez badiozkatzue 

barkatzen ta haiei ez zaizte barkatuko. Ub 151. 

� (Pron. relativo con antecedente explícito). � Beste erdiak, erlijiosoari eman ziozkan, nork ere, ziran guziak 

apurtu eta putzura bota zituen. Arr May 171. 

b) (Con baita, baitzara, baitira...) Sea quien sea (seas quien seas...). "Nor ere baita, quel qu'il soit" SP. "Nor ere 

baita ez da sarthuko, quel qu'il soit, il n'etrera pas" Dv. � Kalte geiago egiten dio bere buruari, zuri baino; eta 

nor ere baita ezin itzuliko zaio Jainkoaren iujeamenduri. SP Imit III 36, 3 (Ch nor nahiden den, Mst nur 

nahibeita den, Ip nur nahi den, Ol litzakena litzakela). Eginhardo berak, edo Ademarok edo nor-ere baita Carlo 

Magnoren eta Luis Pioren istorioen iskiribatzaillea [...]. ES 115. Zuek altaratzen zaituztenak ekharriko du 

horren pena, nor ere baida hura. He Gal 5, 10 (Dv nor-nahi izan dadien, Or, Ker dana dala, BiblE edozein dela 

ere). Nor ere baitzare, adiskidea, barkha zadazut ene bizitasuna. Arb Igand 32. Goraintzi nor ere baita hura eta 

hari. HU Zez 82. Milesker, arima onak, nor ere baitzaizte! Barb Leg 126. Nor ere baitira arizaleak eta zertan 

ere ari baitira, heien leku bilakatzen da antzokia. Casve SGrazi 12. 

- NOR ERE BAIT. Alguien. v. norbait. � Nai nuke nork-ere bait begi onez ekustea, gizonai ederra iritsitzea. 

AA III 552. 

- NOR ERE NAHI (G ap. A; H (s.v. nahi, que cita a AA)). "Quienquiera" A. v. nornahi. � Komunio-ondoan 

nork-erenai egin bear lukeana. AA CCErac 102 (ap. A). Nork ere nahi eman dezake. AA (ap. H). � Nor-ere 

nahi baita ere [...], nola munduan diren [hitzkuntza] guztiak adi eta ikhas ahal detzake, milla urthez bizi balizere? 

ES 391. 

- NOR ERE NAHI DEN. (Con subjuntivo). v. NORNAHI DEN. � Zeren nork ere nai den egin lezan ene 

Aitaren borondatea [...] kori zu ene anea eta ene arreba eta ene ama. Samper Mt 12, 50 (He nork ere ezen 

egiten baidu, TB, Dv, SalabBN nork ere, Ip nurk ere, Hual nornaidenek). 

- NOR ETA ERE. Quien, quienquiera que. v. NOR ERE. � Nor eta ere ez baita berriz sortzen urean [...] eta 

Izpiritu Sainduan, ez daiteke sar Jainkoaren erresuman (Io 3, 5). Lap 138 (V 63; Lç iaio eztena, Dv sortzen ez 

dena). 

- NOR GEHIAGO. a) Compitiendo, a ver quién es más. v. norgehiagoka. � Perlak, ta rubiak ere, / nork 

gehiago zebiltzan. "Compitiéndose". Lar Gram 383. Mâi-gaiñean nor-geigo [dantzan] apaltzera arte ekin. Or 

Eus 13. Nor-geiago ekin zidan. Berron Kijote 130. � (Seguido de un vb. al que se refiere gehiago). � Enderri 

guziak tinko, / Jesukristori il-Oparian / nork geiago lagunduko. SMitx Aranz 180. Zenbait urte lenago, 

Demokreitok eta Aigitoko lokarri-korapilatzaileek nork geiago iakin egina zuten. Zait Plat 14. b) (Sust.). 

Competencia, pugna. "Norgeixago, competencia. Norgeixagoko indarretan beste indartsu batzuegaz, eten zan" 

Etxba Eib. � Norgeiago ontan, Platon eta iarraileak atera ziran garaile. Zait Plat 23. Klaustro-billerak, 

letradunen nor-geiagoak, iritzien egokiezak. Gazt MusIx 60. 

- NOR GORAGOKA. A ver quién queda más alto. � Zertan hasiko naiz ni ere neure aldetik Jose Migel 

Barandiaran jaunaren laudorioak errepikatzen? [...] Ez lioke inolaz ere eder iritziko besteak elkarren lehian nor 

goragoka aritzeari. MEIG VIII 61. 

- NORI ETA HARI. "Nori eta hari erraiten nion bezala, comme je le disais à je ne sais plus qui" Lf Gram 238. 

- NORI NOLA. Según a quién. � Irrintzina... salbai garrasia delako hura? Hura eta bera. Ba naski! Salbaiak 

oro salbaikeria. Nori nola zaion. Baditake hor beharria xuxen eta burua oso dituenak bertzerik erran lezaken. 

HU Aurp 207. 

- NOR IZAN (V, Gc, L, B, S, R ap. A; Dv, H). (Frecuentemente en frases negativas y condicionales). Ser capaz 

(de); ser digno (de). "Bera nor balitz, s'il était homme à cela, s'il était assez sensé, capable, etc." Dv. "Ni nor 

banaiz egiteko hau burutuko dut" H. "Nor balitz, si fuera capaz" A. Cf. nor-izan. � Hala baldin orai gerok nor 

bagara, eztira guretzat Iainkoaren mehatxuak mehatxu baizen izanen. Ax 619 (V 398). Gizona nor bada, iustoa 

bada. Tt Onsa 159 (110 nur). Nor bazara zu. Mb OtGai I 100. Nor bagiña, aisa egin genezake nai dugun guzia. 

Mb JBDev 181. Saul, bera nor izaterat, errege handi eta dohatsu bat behar zen. Lg I 296. Deusek ere ez 

gaitzake gibela, gu nor bagare, sartzetik zeruan. Lg II 85. Nor bagira beti eta lekhu orotan othoitza egiteko 

ahala baitugu. AR 103. Zu nor bazera emango dizu betiko bizitza doatsua. AA III 612. Dendari eta Zapataria 

berak nor baldin badira. Echag 183. Izan letzazketelarik, berak nor balira, ongi bizitzeko behar bezenbat [ardi]. 

Dv Lab 268. Emakume, nor danak, egiten ditu onelako gauzak. Moc Damu 28. Zu etzera nor, Jaungoikoaren 

izkutuko gauzak zerez ikasteko. Inza Azalp 24. Bestêk eman jana / ta poltsan bear dana, / aisa bizi diteke / bera 

nor dana. "El que es dueño de sí". Or Eus 93. Ta nerau, nonbait, ez al natzaizu nor, zure baitan kokatzen dan 


mende. 

1086


samiñaren berri yakiteko? Zait Sof 79. Nor ba'aiz, neurtu zak ire ezpata nerearekin. Etxde AlosT 102. Negarrak 

edukitzeko nor etzala, iaiki ta ioan egin zan. Zait Plat 108. Ortan sartzeko ez naiz nor. Gand Elorri 19. Orrelako 

ordena itsu bat nola ezten ez nor ta ez ezer [...]. Vill Jaink 94. Bonbero bat ez da nor gizon prestu bat 

juzgatzeko. Lab SuEm 190. Ez naiz nor [...] hauzi hori erabakitzeko. MIH 293. Euskaldunei horrek eman die 

gehienbat aditzera nor diren eta nor direla. MEIG IX 62. v. tbn. Ataño TxanKan 244s. � Nafarroako 

Kontseiluak hori ontzat hartu zuen, nor zenak, agindu zuelako eta kito. MEIG IV 69. Erabat ontzat hartuak izan 

direino, eta batez ere, legezko "nor zenak" bihurtu zitueino. MEIG VIII 46. � Nere Kriadoria eta nere 

Redentoria, zu nor-zarena izen-agatik eta zergatik maitetzen zaituten gauze guziek beño geiago. CatJauf 6. 

- NORK DAKI. a) Quién sabe (si), a saber (si). � Nork daki, mehatxatu bagaitu ere geure Iainkoak, [...] itzuliko 

denz bertze aldera. Ax 70 (V 46). A! Ta nork daki bat-batean illko nazan? Cb Eg II 90 (Dv LEd 164 nork daki). 

Nork daki ez othe den heretiko bat? Laph 82. Nork daki, ama, ez ote zaigun oraindik gaur etorriko! Zab Gabon 

35. Nork daki, ian ez othe dugun Jesus maitea hekien artean kausituko. Jnn SBi 81. Nork daki ezkonduko dirala 

ere ez ote dezun amets egin! Alz Ram 54. Nork daki andik etortzerako gauzak zuzentzen ez ote diran. Etxde JJ 

63. Nork daki etzuten nunbeit aditua Larrunen badela urre? Zerb Azk 39. v. tbn. Goñi 108. Urruz Zer 139. Ill 

Pill 11. A Ardi 120. Lf Murtuts 4. 

b) (Seguido de un adverbio interrogativo). A saber. � Ezkutaturik eguzkia eta illargia, nork daki non. Lar 

SAgust 9. Begira erderari, ta ekusiko dezu [hitz] gehienak latin hitzkuntzarenak dituala, ta oez gañerakoak nok 

daki nongoak eta norenak. Ub 3. Ekusten zituela nork daki zenbat neke, pena eta gogortasun. AA III 297. Nork 

daki bertze zenbat gisetako profanazione sakrilejoz. Dh 135. Beste landare bat ezagutu izan da Oñatiko baratza 

batean, zeñari deitzen zitzaion minosa sensitiva, nork daki nondik eta nola eskuratua. Izt C 161. Aurthiki zituzten 

khurutzefikak orga tonberoetarat, eramaiteko nork daki norat! Elsb Fram 163. Mendiska hori, nork daki 

noizdanik, deitzen dugu Santa Barbara. Ox 17. Nork daki noizko iguzkiek apur bat horailduak, harri hek ere! JE 

Ber 19. Beste satelite bat bota ei juek oin be, nork jakik zenbat bidian. SM Zirik 23. v. tbn. Mb IArg II 301. Aran 

SIgn 203. Xe 274. AzpPr 50. Muj PAm 21. Mde Pr 139. � (Con bertze). � Haren ganat ethorri ziren bertze 

nork daki zenbat aingeru. Jnn SBi 13. Baduzu orotarik: arrosa, julufrei [...] eta nork daki bertze zenbat, 

eskuaraz izenda ez detzazkegunak! JE Bur 83. � Penaren pasioz nork daki zer esan ta zer egin zuen. Cb Just 40. 

Gogobetekoaren zañ egon balira, nork daki zer izango zirean zartzara orreik emakume biok! Ag Kr 161. Nork 

daki zer pasatzen den horren baitan! Larz Senper 124. Nork daki zenbat anima zintzotu ta zeruratu zitun! MAtx 

Gazt 102. 

c) (Exclam.). � Menturaz bai. Nork daki? Dv Lab 219. Nork daki! Sor Bar 71. Geroxeago ezarriko zutela 

ministro eta, nork daki? beharrez oraino zerbeit gehiago. HU Aurp 65. Erabili duke oraino bertzerik gogoan, 

nork daki, komisario dohakabeak. JE Bur 194. Nere begiak bereetan josi al banitza... nork daki! Alz Ram 81. 

Sinesteko da latinaren ikasten ere hasia zerala [sic, ¿por zela?], bai etxean, hango apezekin, bai Sanguesako 

eskolan, bai eta ere, nork daki? Tafallan eta Iruñen. Ardoy SFran 80. v. tbn. Ag G 158. FIr 138. Lab EEguna 

64. Etxde JJ 54. Txill Let 28. Larz Senper 114. Osk Kurl 45. SM Zirik 107. NEtx LBB 235. 

- NORK ESAN, ERRAN. a) (Con significado próximo a '¿quién es capaz de decir?', '¿cómo decir?'). � Nork 

erran zertaraino zen dolorez zaurthua. Lg II 94. Nork esan mandamentu onen kontra askok egiten dituzten 

loikeriak? Mg CC 172 (CO 252 nok esan). Nork esan zenbat kalte alde onetatik datozen? AA II 214. Nork esan 

aldi onetako Jakob-en biotz-erdiratzea! Lard 376. Nork esan aien lotsa eta errabia? It Fab 60. Nork erran 

Piarresen Erroman sartzea? Zby RIEV 1908, 604. Nork erran hiru hilabetez harek ukan zituen bihotzminak? 

HU Aurp 51. Eskual-Herrirat noizbeit ethorri zirenean, nork erran eskualdunen bozkarioa [...]? Barb Sup 166 

(v. tbn. Leg 129). Nork esan an egin zan tortilladea? Bilbao IpuiB 167. Nork esan nolako onurak el zitezkean 

guziontzat! Vill Jaink 170. Nork esan non bukatzen den Fellinigan urrikia, non hasten bihotz gogorkeria? MEIG 

I 183. v. tbn. Dh 171 (erran). JJMg BasEsc 191 (nok esan). Izt C 122. Hb Egia 53. Aran SIgn 39. Bv AsL 68. AB 

AmaE 126 (nok esan). A BeinB 76 (nok esan). Ag G 333. Goñi 96. Lab EEguna 92. EA OlBe 74. Munita 71. Zait 

Plat 2. Basarri 51. 

b) Quién iba a decir (que), quién diría (que). � Nork esan, ikusten diran sedazko jantzi ederrak zor zaizkala 

ingumari? It Dial 6 (Ur nok esan). Nok esan, jakin ezik, Juana eta Iñazi / baserrian zirala jaio eta azi? AB 

AmaE 417. Nork esan Isabel ta Eladi aitama batzuen aurrak zirala! A Ardi 19. Nork esan ori asmatu biar zuela 

Txibiribirik! Alz Txib 95. Nork esan emendik ordu batera gurekin izango ez dala! Alz Ram 40. Ozpiñetan 

bustitako zatar batzukin lotu zioten bekokia, ta, nork esan, aien bitartez igesegingo zula? Or SCruz 46. Au jazoko 

zala nok / esan aldi baten? Enb 43. Nork esan alako andereño apaiña alain ederki dantzatu bear zanik? TAg 

Uzt 295. Nork esan lênengoz ordun entzungo zindudala? Or Poem 544. Bigarrenez orrela artu bear zunik nork 

esan! Etxde JJ 261. Nork esan, itxasotik iru milla metrotara oinbeste ur? Or QA 52. Nork esan itsaso ura bera 

zala len ain zitala ibillia! Anab Poli 70. Bainan nork erran holako gaitzik bazagola haren baitan? Xa Odol 143. 

Nork esan neri orduan [...] neronek antolatu behar nuenik beste gisako bat haren ordez? MEIG I 77. 

c) Quién lo diría. � Guraso beren semeak ta nork esan? Ori dan bizia ta saiatua ta ni naizen epela ta ezereza. 

ABar Goi 30. Eta azkenean, nork esan, inor baino berritsuago azaldu zaigu. MIH 318. 

d) Quién sabe (si). � Nork esan, zuek egunen baten, / piztuko berriz ote ez zeraten / biotz au iltzen danean? 

Jaukol Biozk 2. 


mende. 

1087


- NORK JAKIN. Quién sabe (si). � Behin hasiz geroz, nork jakin ez othe zen saminduko. Lf Murtuts 26. Etxean 

egonda, nork jakin len baiño izkillu oberik ez ote zuten. Etxde JJ 90. Nork jakin gizalaba eder aren begi 

gardenen barruan agiri zan osiñaren sakona? Erkiag Arran 102. Zein uros naizen nork jakin? Xa Odol 99. 

- NOR NOR BAINO GEHIAGOKO. Competición. v. norgehiagoka. � Ikusten, mundu onetan nor nor baño 

geiagokoa beti izan oi da. Anab Aprika 23. 

- NOR-OTEKA. Preguntándose de quién se trata. � Sukaldeko ate ondotik ikusmiran eta nor oteka ari ziren 

arrotzari buruz. Etxde JJ 160. 

- NORTAZKO. "Nortazko grina hartuko du Jainkoaren beldur ez denak? de qui s'inquiétera celui qui ne craint 

pas Dieu?" Dv. 

nor. v. norte. 

nora (gral.; Lcc, SP, Urt I 358, Lar, Añ (V, G), Dv (s.v. non), H (s.v. non)), norat (B; Volt 6, Urt Gram 413, 

Lar, Añ (AN), VocS 144, H (s.v. non)), nura (S), nurat, norata (AN-egüés-ilzarb-olza). Ref.: Bon-Ond 171; A 

(nora, norat); Lrq (nura, nurat); Etxba Eib; Holmer ApuntV; Elexp Berg. �1. (En interrogativas directas e 

indirectas). A dónde. "Le souletin attribue le comparatif à nun [...]. Ansi le labourdin dira noratago" Dv. "Nora 

zoaz? Eztautzut erranen nora nohan" H (s.v. non). "Badaki xori hegaldari arinak berak ere nora dohan? [...] où 

il va? Norat dohazi ibaiak eta ur guziak? [...], où vont aboutir les rivières et toutes les eaux?" Ib. v. norantz. � 

Tr. Nora es la forma más general; la emplean los autores occidentales y algunos septentrionales, sobre todo de 

los ss. XVI a XVIII, aunque ya Dechepare emplea norat. En Leiçarraga, Haramburu, Axular, Belapeyre, 

Duvoisin y Barbier hay tanto nora como norat, aunque en general no parece que haya diferencia de significado 

entre ambas formas (si bien en Leiçarraga norat parece que equivale a norantz, etc.). Los autores suletinos 

(excepto Belapeyre) emplean nurat; hay además nura en Oihenart (junto a nora) y Mercy. Hay noat en una 

balada suletina (Balad 41) y en Zubiri (105). Hallamos norata en textos alto-navarros; Lizarraga emplea tanto 

ésta como norat y, más frecuentemente, nora. 

� Norat ihes naidi, zu neure ama utzirik? E 113. Nora zatoz penatean? Lazarraga 1197r. Itaundu eusten nora 

lloazen. Ib. 1147r. Dudan zeudezela norat behar zuten partitu. EZ Noel 64. Eztezazula beha nondik iragan behar 

duzun, baiña beha ezazu nora behar duzun. Ax 521 (V 335). Utz bazeneza harri handi bat eskuetarik, norat othe 

lihoake, goiti ala beheiti? Ib. 109 (V 73). Gero nora ioan zen? Arg DevB 242. Nora isuri behar da batheiüko 

hura? Bp I 61 (34 norat). Nora joan ziran israeldarrak, Ijitotik irten ziranean? Ub 27. Asi ze goárt egiten noratá 

joatenzén. LE JMSB 190 (cf. ib. 100 nora, Kop 126 norat). Ez dakizu ez nondik heldu den, ez norat dohan. Dh 

205. Nora biurtuko dodaz begiak? Añ EL 1 146. Nora aldegingo det zure jakiunde orrengandik? AA III 314. 

Norata hua, o Dn. Theodosio kautela gutxikua! (Aralar, 1833). ETZ 189. Gizon itsutu bat bere itsu-aurrekoak, 

nora nai ta ara, eramaten deban bezin zuzen. Izt C 10. Artu zuen, nora etziekiela, iges-egiteko asmoa. Lard 46. 

Dohatsü izatia Jinkuaren dohatsütarzünez, horra nurat duatzan ene ezperantzak. Mysterio 14 (ap. DRA). Norat 

eginen dut, Jauna, ez bada zugana? Dv LEd 105 (Cb Eg II 55 nora joango naiz; v. tbn. Dv LEd 267 nora). 

Xorittua, nurat hua? ChantP 158. Norat doazi iltzen direnen arimak? Legaz 55. Besteak ezkutatu ituan deabruak 

zekik nora. Apaol 96. Nora begira dagon bere eztaki orrek. Ag AL 114. Nora dijua ori muturrak austen? Alz 

Txib 94. Gogoeta nindagolarik norat ote behar ginen handik abiatu. StPierre 26. Nora abiatu etzakiala. Tx B 85. 

Baño nor gara gu? Norata heldu naiz? FIr 164. Nora ezkutatu ete zan? Lab EEguna 187. Zuek eztakizue nondik 

natorren ta nora noan. Ir YKBiz 320. Norat hoa, seme? Zerb Azk 35. Nora joan da nere leengo pakea? Txill Let 

40. Txuspin, nora ua onen goiz? Erkiag Arran 15. Nora jo? NEtx Antz 83. Horra norat eremanak zituzten 

mendekoste gereziak. JEtchep 21. Orratza nora begira dagoan ikus dezagun. Vill Jaink 117. Norat airatuak ote 

ziren? Ardoy SFran 91. Zaldi gañian urrindu zala ez jakin nora. Etxba Ibilt 460. Ba dakit nora etorri gaixo 

nadiñean. NEtx LBB 340. Teatrora jo zuenean bazekien nora zihoan Erkiagak. MEIG III 78. 

v. tbn. (Sólo para autores septentrionales): Harb 49 (273 norat). O Po 46 (11 nura). SP Phil 317. INav 63. Barb 

Sup 6 (151 norat). Mde Pr 107 (Po 57 norat). Norat: Volt 134. Mat 324. Gç 180. Tt Onsa 53. ES 115. Ch III 29, 

1. Lg I 237. Mih 104. Egiat 159. CatLuz 30. MarIl 71. Gy 29. Hb Egia 19. Laph 92. Elzb PAd 5. Jnn SBi 80. Lap 

41 (V 23). Elsb Fram 169. Ip Hil 188. HU Zez 183. CatJauf 60. EOnAlm 1905, 19. JE Bur 12. Ox 18. Iratz 69. 

Xa Odol 293. Nurat: Xarlem 1432. Etch 348. CatS 35. 

� (Con la partícula interrogativa al). � Zu gabe zer egin al dezaket? eta nora al noake? "Quo ibo?" Ol III 29, 1. 

� (Con beste). � Beste norarik ez idukirik, hospitalera baztertu eta [...] jango zuana atez ate eskean bildu bear 

izaten zuan. Arr ASIgn 13 (cf. infra (4)). 

�2. (Adv. relativo; con bait- o -(e)n). A donde. � Egin itzazue zeurondako zahartzen eztiraden mulsák, zeruetan 

thesaur nehoiz ere falta eztaiten bat, nora ohoinik ezpaita hurbiltzen. Lç Lc 12, 33. Zoaz nora ta nundi gura 

dozun. Lazarraga 1151v. Eztu urbazterrik erresakak hezatzen, / norat bidea xuxenkin ezbaitute aurkhitzen. EZ 

Man II 127. Zü zirate ene lekhü segürra, nura retiratüko beiniz ene beharretan. Mercy 23. Ostatuba pagau ta 

guazan emendi, nora etorriko ez nazan ostera buruba galduten ezpajat. Mg PAb 67. Azkenian dago leku bat, 

orma baten sartuta legez, nora eruana izan nintzan estu estu. JJMg BasEsc 92. Geratu zan putzu-ondo batean, 

nora erriko jendeak illunzeetan ur-eske irten oi ziran. Lard 27. Salamankara an bere ikasikizunak segitzera joan 

zan, nora 1527 urte beraren atzenengo illetan iritxi zan. Aran SIgn 58. Iturri iori gezagozoa, nora bere ur bigun 


mende. 

1088


garbi gozatsua eratera joan oi omen zan. Ib. 85. Pürgatoriua da sofritzeko lekhü bat, nurat beituatza arima 

jüstuak. CatS 36. Begietara zitzaion zelai zabal batean azken juizioa, nora juiziora deitzen zuen tronpeta 

izugarri baten otsera. Arr May 159. Noiz nai den maita dein kortik oilbeztad direzionia nora biar daudan 

eskribitu. Mdg 141. � Sorgiñak nora izaten ziran etxia. Etxba Ibilt 467. 

� (Sin antecedente explícito). � Norat ni ioaiten bainaiz zuek ezin zatozkete. Lç Io 8, 21 (TB yoaiten naizen 

lekhurat, LE nora noaien ni, Ol, BiblE ni noan tokira). Nora neure gogoetek bainaramate, han naiz geienik. 

"Quo cogitationibus feror". SP Imit III 48, 5 (Leon norat ere bainerama eta han niz; Ch gogoeta airatuek 

naramaten lekhutan). 

�3. "(Vc), remedio" A. "Nora andiak, grandes sucesos" A EY III 338. � "Norarik ez egon, nora ezean (V)" Zait 

Sof II Voc. � Semeak daki norarik eztaukana. Ezale 1898, 298. Norarik etzegon. 'Ya no es posible'. Zait Sof 145. 

Ez egoan norarik. Eurak irabazi eben. Erkiag BatB 105. � "Eztago nora (V-arrig), no hay remedio" A. 

- EZ NORA ETA EZ HARA. Sin saber a dónde. "Ez nora ez ona, sin dirección fija" A Apend. � Ez nora eta ez 

ara iñork jakin gabe, ezkutatuak ziran. Arr GB 100. Lagun honek diru harekin ez nora eta ez ara iges egin. Arr 

ASIgn 13. Ez nora ta ez ara desagertu ziran. Bv AsL 133. Ez nora ta ez ara galdu zitzaien gazte ongillia. Ib. 76. 

- NONDIK ETA NORA, NONDIK NORA. v. nondik. 

- NORA... HARA (V-gip; SP, Dv (s.v. non)). (Con el verbo elidido). "Nora euzkixa, ara zapixak" Etxba Eib s.v. 

ara. � Ni nora zu hara. Harb (ed. modificada por Hm, ap. SP). Eguzkija nora, zapijak ara. Mg PAb 122. 

Dabiltz eureen ondoreen, areek nora, eurak ara. JJMg BasEsc 110. Odeia nora, aiek ara. Lard 86. Norat iguzki, 

harat buruzki (BN-ciz). A EY III 115 (recogido tbn. en Lekarotz por Inza NaEsZarr 2069). Eguzkia nora, zapiak 

ara (Vc). 'Andar al sol que más calienta'. Ib. 115. Aren naiak nora, nire emana ara. Zait Sof 73. Norata ezkurre, 

arata txerrien muturre (AN-erro). Inza NaEsZarr 2238. � (Con verbo conjugado). � Norat baitzaude 

makhurtua, harat eroriko zara hiltzen zarenean. Ax 214 (V 143). Zu nora ni ara noa. Lard 159. Norat den 

ixurkia hara juaiten da hura. ChantP 38. Nora doian jente, ara doia Bixente. SM Zirik 84. Amak nora, arek ere 

ara egiteko etzeukan aitzaki-bearrik. NEtx LBB 48. � (Nora... eta hara). � Gizon itsutu bat bere itsuaurrekoak, 

nora nai ta ara, eramaten deban bezin zuzen. Izt C 10. Urarte handienak bazterrerat utzirik, 

ttipienetarat jo zuen, norat zohan untzia eta harat. Ardoy SFran 190. 

- NORA ARTE. Hasta dónde. � Martian lañoa norarte, aprillean edurra ararte. EgutAr 1-4-1966 (ap. DRA). 

Martxoan lañoa norartio, aprilian elurra karartio (Sal). Inza NaEsZarr 2387 (tbn. norartio ib. 2312 (AN-erro)). 

- NORA DEMONTRE, N. DEMORRIO. (Exclam.). A dónde demonios. � Baña, nora demorrio oa, ba? TAg 

Uzt 308. Ta sobratzen dan mordo aundia nora demontre dijoa? Basarri 132. 

- NORA(T) EDO HARA(T) (V-gip, G-azp, AN-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 286. A algún lugar. "Norat edo 

harat abiatzean, en me mettant en route pour je ne sais où" Lf Gram 238. "Nora edo ara joango dira (G-azp, 

AN-gip)" Gte Erd 286. "Urtero juaten ga udan nora ero ara" Elexp Berg. � Egun batzuetarako nora edo ara 

joan bearra. Izt C 226. Arek bidiak, beñipein, nora edo ara eruango zittuzalakuan. Otx 105. Nora-edo-ara joan 

nai dogunean... Eguzk LorIl 74. Inork etzion esaten nora edo ara alden zakit. Zait Plat 99. Len urtian bein 

egiten gendun / nora edo ara bisita. Auspoa 127, 117. 

- NORA EDO NORA. A algún lugar. v. norabait. � Eroan naik nora edo nora, ezbai ta asmo onetan goiza 

ioan eztakigun. A Ezale 1899, 2b. 

- NORA(T) ERE (Dv). a) (Con bait- o -(e)n). A dondequiera (que). "Aux divers cas de ce nom on ajoute souvent 

l'explétif ere: non ere, nondik ere, norat ere" Dv (s.v. non). � Tr. El único ejemplo meridional es de Orixe. � 

Iauna, iarreikiren natzaik norat-ere ioanen baitaiz. Lç Lc 9, 57 (TB norat nahi yohan zaiten, Dv norat nahi 

goan zaitezen, Ol edonora zoazala). Hara huna erabilten dirade [barkák] gobernail xipito batez, norat-ere 

gobernazalearen plazerak nahi baituke. Lç Iac 3, 4. Ezen norat ere baita eragotzten zuhaitza, / han gelditzen da 

leihorra dela edo uhaitza. EZ Man I 47 (v. tbn. norat ere en contexto similar en Ax 603s (V 388), Brtc 133 y 

Dh). Zeren nora ere begiak hedatzen baititut, eztut aurkitzen zureganik kanpoan gauza flakorik eta eztagokeienik 

baizen. SP Imit III 59, 3. Miseriazko zare, non ere baitzaude eta nora ere itzultzen baitzare Iainkoagana 

bihurtzen ezpazara. Ib. I 22, 1. Nora ere baigoaz, non ere baigaude, iainkoa aurkitzen baitugu han dela. SP Phil 

96 (He 98 nora nahi goazen). Norat ere baitzaramaten arka eta lekhu hek guzietan etzen heriotzerik baizen. Lg I 

258. Nere gogoak norat ere bainerama eta han niz maizenik. Leon Imit III 48, 5. Nora ere diyoan, ara noakio 

atzetik nire txoriñoari. Or Mi 115. b) (Pron. relativo con antecedente). � Mendizka bat nora ere juaten zan 

Santua oraziora. Bv AsL 126. Aita Santo Domingo ere orduan arkitzen zan Erroman, nora ere juan zan bere 

Ordenako erregla baimenaztera Aita Santuari. Ib. 170. 

- NORA ETA. (Seguido de sintagma en alativo). � Nora ta Erriojara, nor da Txanton, bai zera! A BeinB 58. 

Emen urrera izan balitz ere, baño, nora ta Gaztelerrira! Ag G 47. Mutillaren burubidea! Nora ta Burgos 

aldera! Ib. 56. v. tbn. Etxde AlosT 42 (nora ta). 

- NORA EZ. a) "Necesaria, noraeza" Dgs-Lar 4. b) Desorientación. "(V, G), desocupación; litm., a dónde no, no 

(saber) a dónde (ir)" A. Cf. Gte Erd 39: "Noraez jakiñian dabil (V-gip, [...] zer nahi duen ez daki (AN-5vill)". � 

Eder guziek maite-miña sortu ta berenganatu egingo balute, gogoentzat zoramena ta nora-eza litzake. Berron 

Kijote 159. c) "(Vc), ocupación mediana por no tener otra mejor" A. d) (Vc ap. A), NOREZ (Vc ap. A). 

"Necesidad casi inevitable" A. 


mende. 

1089


- NORA EZEAN (Vc ap. A), NOREZEAN. En DFrec hay 2 ejs. de noraezean. Cf. noraezeko. a) "Por 

necesidad, forzosamente o inevitablemente" A. "Por necesidad, sin remedio. Olango gauzak nora ezean egiten 

dira" Zam Man 59. "Nora ezean, no habiendo otra solución" A EY III 338. � Tr. Documentado en textos 

vizcaínos. � Ez oi naz sartu ardantegijetan nora ezian, premiñaz ta ezin bestez baño. Mg PAb 43. Sinistu zituen 

kurulloak otsoaren eskintza nora ezean edo ezin bestez egin ziozkanak. VMg 8. Beste erremedijorik ez 

daukanian, nora-ezian. fB Ic II 170 (v. tbn. III 305). Nire erregu ta errezuak dira laburrak, epelak, otzak, 

noraezian ta naitaez legez egiñak. Ur MarIl 104. Nunbait bizi bear ta noraezean, Sain Jacques-ko erromesen 

ospitalera jun zan. Manzi GPatroi 110. Nora ezean eta ezin bestean, ondo dago. Erkiag BatB 121. Bata hartu 

behar noraezean, eta bestea baztertu. MIH 377. Zenbaitek noraezean gorde nahi genukeen nolabaiteko oreka 

irristakorra. MEIG V 132. v. tbn. Itz Azald 39. Zait Plat 121. � "Necesario, necesitate medii, noraezian biarra" 

Dgs-Lar 4. b) (V; Izt). Ref.: A; Elexp Berg (noraezian); Gte Erd 39. Sin rumbo. "Sin saber a donde ir, nora 

ezean nengoala" Izt 108r. "Sin rumbo, a la ventura" A. "Laiñua sartu jakun da ordutan ibili giñan noraezian" 

Elexp Berg. "Noraezean dabil (V-gip)" Gte Erd 39. � Eztabil ondo nora-ezean dabillena. Zam Man 59. 

Sarritan nora ezean ibilli oi ziran. Etxde JJ 258. Zer egin ez baleki bezela, gora ta bera begira, noraezean 

geratu zan. Loidi 52. Gogoa oraindik urduri eta nora-ezean zedukan. Mde HaurB 72. Orientaziñoaren berri 

galdu ondoren noraezean aterako zen. Etxde JJ 258. Itxas zabalez zear / nora-ezean larri / ontzia doi-doi jitoan 

darama. Gazt MusIx 119. v. tbn. EgutAr 5-12-1957 (ap. DRA). SM Zirik 86. Berron Kijote 194. 

- NORA EZIK. Sin rumbo. v. NORA EZEAN. � Emen nenbillen, nora-ezik, elurretan negargarri. NEtx LBB 

161. 

- NORA EZ IZAN. "Gabak nora eztireala, sin mencionar las noches (V-ger)" A Apend. "Nora eztirala, aintzat 

artu bage (V)" Zait Sof II Voc. � Unean unean txakoliña, sagar eder bi atzetik, umearentzat euki eroen salda 

garbia nora eztala. A BeinB 46. Etorri naizeneko, lengo gaitzak nora ez zirala, berriak idoro ditut. Zait Sof 36. 

v. tbn. Otx 142. 

- NORA GABE, NORAGE. "Noragabe, nora io iakiteke, alderrai (V)" Zait Sof II Voc. Cf. noragabe. � Barku 

bat alderatu zitzaigun noragabe zetorrena, erabat etsipenak jota. Etxde Itxas 174. Gaurgero, basabereak bezela 

mendiz-mendi, orron eta norabage ibilli bearra izanen zun. Etxde JJ 157. Nora-bage, lur-iota lotu zitezkean batbatean. 

Zait Plat 41. Erlakumea noragabe egan ari denean. Ibiñ Virgil 109. Hizketa nora gabe dabil, atzera eta 

aurrera. MIH 129. v. tbn. LMuj EG 1958, 445 (norage). � NORA BARIK. � Xirimiri txanka meia, / nora 

barik eta bustia, / baso aldetik agertu da gaur. "Desorientado". Gand Elorri 60. 

- NORA GABEKO. "Nor dozu errukien, nekazale elbarritua, ala jokolari nora-bakoa? (V). ¿[...] al jugador que 

ya no tiene medios?" A (s.v. errukien). � Noragabeko landerbidean / zetorren aldi batean. SMitx Aranz 166. 

- NORA NORA. "Alguna parte, a alguna parte, nora-nora" Izt 9v. "Nora nora joango dira (G-azp)" Gte Erd 

286. "Oiñezkero gure turistak nora nora aillegau die" Elexp Berg. v. NORA EDO HARA, norabait. 

nora-agiri. � Pasaporte. "Nora-agiria, pasaporte" Markiegi in Ldi IL 13. � Orain, beribilleen ta gu geronen 

nora-agiriak erakutsi bearra. Ldi IL 41. "Uitzi" zintzo orrek nere anaiaren nora-agiria darama, alkarren antzik 

bai-baitute. Ib. 42. 

norabait (V, G, AN, BN, R-uzt; SP, Lar, H (s.v. non)), norapait (B, BN, S; Urt I 128, VocBN, Dv, H (s.v. non)), 

nora(t)peit (H (s.v. non)), nurapait (S), norapit (H (s.v. non)). Ref.: A; Lrq (nura); Iz R 396; Etxba Eib; Elexp 

Berg; Gte Erd 233. � A alguna parte. "Acudir, ir a alguna parte o persona, norabait edo norbaitegana joan" Lar. 

"Norapaiteko urhatsa hartu du hemendik" Dv. "Norapait begira zegoen, il regardait (vaguement) quelque part. 

Norapaiteko xedea du, il a dessein d'aller quelque part" H. � Tr. Documentado en todas las épocas y dialectos. 

Norabait es la variante que aparece en autores occidentales y en los septentrionales Etcheberri de Ziburu, 

Oihenart (Po 15) y Mirande (HaurB 102). En los textos orientales de los ss. XIX y XX (salvo Mirande) se 

documentan tanto norapait como norapeit; en Barbier y Arradoy hay ambas formas. Hay además noratbait en 

Arbelbide (tbn. norapait), y noratpeit y noratbeit en Prop. � Suak den lekhutik bethi norabait dik ilkhitzen. EZ 

Noel 110. Auzora edo norabait joatea. AA II 95. Norapait parthitü. Tragedie de R. de Normandie (ap. DRA). 

Nurapait beitzira etxerik hürrüntü (Pastorale). Arch (ap. DRA). Il edo bizi, norabait irten bearrean. Lard 173. 

Nire ustea zan Donostiera eldu ta andi Frantziera edo norabait gizon egitera ioatea. A BeinB 140. Nere 

arrangura gaxto guziak norapait hegaldatzen dire. Arb Igand 118. Higi diten hortik norapeit. HU Aurp 137. 

Norabait juan bear al dezu? Moc Damu 22. Gabez izkutau ta eroan ei dabez norabait. Or Tormes 97. Norapait 

eskapatu behar! Lf Murtuts 27. Beraka joatekotan norabait ertengo zala iritzita. Etxde JJ 258. Norapait joan 

nahi zuten, etxetik ihes. JEtchep 16 (27 norapeit). Txoriak bezela, norabait igesi. Ugalde Iltz 27. Pentsatu nuan 

etxe artatik norabait aldegin bear nuala. Salav 30. Mezetara edo norabait joan bear zuanean. Ib. 28. Beti 

norabait juan bear zan / etorri ezkero jaia. Uzt Sas 173. Alde egingo du amaren etxetik, norabait, arlotearen 

ondotik. MEIG I 164. 

v. tbn. Astar II 109. Ag Kr 210. Lab EEguna 108. TAg Uzt 13. SMitx Aranz 55. Munita 129. Txill Let 56. Erkiag 

Arran 25. SM Zirik 106. NEtx LBB 188. Norapait: Gy 40. Hb Egia 25. Barb Sup 28 (4 norapeit). FIr 147. JE 

Ber 39. Ardoy SFran 284 (82 norapeit). Norapeit: Darthayet Manuel 342 (ap. DRA). Dih MarH 212 (ap. DRA). 


mende.


Etcham 172. Zerb IxtS 69. Larz Iru 30. 

� (Precedido de beste). � Jainkoak bertze norapait deitzen nau. Laph 98. Aita Abadeak othoiztu zuen zohala 

bertze norapeit. Jnn SBi 84. Bigaldu beza beste norabait. Iraola 119. Lotsa batek hartzen gitu, Loiolarat 

goazinez ala bertze norapait. JE Ber 40 (Bur 166 norapeit). Alguazilla ostatutik beste norabait eroatea erabagi 

eben. Or Tormes 107. Beste norabait, urrutira, zijoazkion irudipeneko begiak. TAg Uzt 259. Joan ziren beste 

norapait. Ardoy SFran 135. Azterketa edo ikerlan honek beste norabait eraman ninduen ustekabean. MEIG VI 

142. v. tbn. Munita 136. Basarri 115. Norapeit: Barb Sup VI. Noratpeit: Prop 1877, 34 y 1888, 182. 

� Orain egun bi dirala, norabait erbestera eraman dute. TAg Uzt 207. Esi estuak autsita urrun / norabait 

abitzekoa... SMitx Aranz 90. 

- NORABAITA. A alguna parte. � Galduta illunpetan, / norabaita irteteko / antzi-ametsetan... SMitx Aranz 18. 

- NORABAIT BEHAR ETA. (Seguido de sintagma en alativo). � Nork erranen zuen sekulan, norapeit behar 

eta zure etxerat xuxen xuxena ethorriko nintzela gaur! Barb Sup 161. 

- NORABAITEKO. Para alguna parte. � Zioten armadak gibelerat egin zuela, halako alderat zohala, holako 

tokitan behin, gero hanitzez urhunago ikhusi zutela; azkenekotz etsaiaren xedeak noratbeiko zirela. Prop 1896, 

165 (ap. DRA). 

- NORABAITERA. A alguna parte. � Norabaitera ioan bear dabenean. Ag AL 120. Jolasak norabaitera 

eraman ezpaditu. Ag G 162. Norabaitera igesi joan ziran txio-txioka. Ugalde Iltz 27. 

- NORABAITERAINO. Hasta cierto límite. � Garbitasuna, nonbait eta norabaiteraino beti behar den 

garbitasuna, modu hagitz ezberdinez neur daiteke. MEIG VII 38. 

- NORABAITERAKO. Para otro lugar, otra ocasión. � Badut horretaz zerbait esateko gogoa; beste 

norapaiterako da halere. MEIG V 87. 

- NORABAIT ERE. a) "Hitz horiek aditzearekin norapait ere zabaldu zen haren bihotza, en entendant ces 

paroles, son cœur se dilata en quelque façon" Dv. "Norabait ere joan da (B)" Gte Erd 233. "Norabait ere joan 

bearko dugu (AN-5vill, BN-arb, S)" Ib. 286. � Etxean pena guziak dirade kontsolatzen; / etxean zauri minenak 

noratbait-ere hertzen. Arb Igand 145. b) "Norapait ere goan dadien, quelque part qu'il aille" Dv. 

norhabe. v. 1 nerabe. 

norabehar. � Destino. � Norabearrak bere esku sorgintsuz gizakiok oretu oi zitun, mariñel izukaitzak. Etxde 

Itxas 14. Guzion zertarakoa, norabearra ta orrako bideak oro eztitu erezka ezagutzen ark. Zait Plat 32. 

norabide. � Dirección; sentido. � Norabide berri honi F. Krutwig sartuz geroztik ekin zion. In MEIG VI 41. 

Horrelakoetan, aski da, garbiminak joak daudenentzat mailebuen norabidea aldatzea (norabidea, noski baino 

noskiago adiskide zenak idazten zuenez, erdarazko, "sentido" da, ez "dirección", deus baldin bada). MEIG VI 

61. 

norabuena. �1. En buena hora, con mucho gusto. � Joango gara norabuena / zuenzat garitara / baia ez 

armadara. BBizk 26. �2. + noranbuena. Enhorabuena. � Atsegin edo norabuenia, damu-aldia edo pesamia 

emotera. Astar II 26. Eltan bada faitra ezteietra ene altez emon bezkau noranbuena. Mdg 139. 

- NORABUENAKO EGON. Estar de enhorabuena. � --Zer da, Joxepantoni? --Norabuenako dago. --Zergatik 

ba? Urruz Zer 43. 

noradino. v. noraino. 

noraerebait. � A alguna parte. � Ama Birjin abuztuko meza, komunioa ta kongregazioko egitekoa utzirik atera 

zen erritik zaldiz lurreko egitekoz noraerebait. Mb IArg 329. 

noraezeko (V ap. A; Dgs-Lar), noraezko, norezeko, norezko. Cf. NORA EZEAN. �1. Necesario, 

imprescindible. "Cosa necesaria, noraezekua" Dgs-Lar 4. "Cosa de rigor, inevitable" A. � [Gurasuai] euren 

baietz noraezekua eskatuta. Mg PAb 108. Eureen konfesinoiak izaten dira nora ezko propositu azalekuakaz 

egiñak. JJMg BasEsc 83. Bai, kristinaubak, okasinoetati alde egitia ta gorputzari padezidu eragitia noraezekua 

da gurari txarrak goituteko. fB Ic II 279. Nora ezekua baino geijago ez daukanagaz [bat egiten dabee]. fB Ic III 

325. Baña ez da gauza bearrekoa eta noraezekoa. Itz Azald 91. Norezekoa da orain alegiñak egittea. Echta Jos 

162. Erabilliaz amaitzen eztiran gauzen jabetzea be norezkoa dabe. Eguzk GizAuz 94. Ortaz Erria nolabait 

zuzentzen dutenek asi lezakete elburu artarako urrats txikiak beñepein ematen; noraezeko ta oso egokia 

deritzaigu. Herr 27-9-1962, 4. Erabili asmo dudan saila ez da maizegi jorratua izan euskaraz [...] eta 

noraezekoa dut hitzen aukeramena neure gain hartzea. MIH 192. Ezinbestekoa eta nora-ezekoa dela. Ib. 120. 

Lan apal bezain noraezeko hori. MEIG IV 75. En DFrec hay 14 ejs. v. tbn. VMg 23. A Ardi VII. Zait Plat 120. 

Norezeko: Erkiag Arran 34. � Forzado, apremiante. � Ikasi biar dabee exenplu onetan zelako sendotasunagaz 


mende.


portau biar dan nora ezeko okasinoerik estubeenetan. JJMg BasEsc 234. Usurerubari bere eskintzen jako 

geijago premiñia gaitik, baña ezin eruan lei. Nora ezeko eskintsarijak dira, ta justiziaren kontra da artutia. Ib. 

199. �2. (Uso sust.). Necesitado (?). � Esker onik bere ez deutsee batzuk nora ezekuari emoten. JJMg BasEsc 

(ed. 1845), 252. 

noragabe. � Inútil, sin sentido. Cf. NORA GABE. � Karlista-liberalen arteko gerra aski alferrikakoa, 

noragabea, iruditzen zitzaion Campioni. MEIG VI 76. 

noraganatu. � "(V, G), dirigirse a dónde" VocCB. � Nora bada begiak jaso ta egorri? / Ez lur, ez etxe, ez esku, 

biotz tristea / noraganatu? SBaroj CancB III 322. 

noragino. v. noraino. 

nor-agiri. � Cédula personal. � Etxeguren-ek bera ere gezurrezko agiriz datorrela aitortu digu... [...] Ta ez 

nola-naiko gezurra, ibarluzearra bailizko nor-agiria (zedula) atera baitu. Ldi IL 43. 

noragura (V-ple; Añ (V)), noragure (V (no och)). Ref.: EI 269. � "Adonde quiera" Añ. 

noraino (V, G, AN, L; Dv, H (s.v. non); -raño Lar, Añ (G, AN)), noreraino, noraraino (SP, Lecl), noradino (L; 

Dv, H (s.v. non)), noreino (AN-olza), noragino (V), noraindo. Ref.: Bon-Ond 171; A (noraino, noradino, 

noragiño); Elexp Berg. �1. Hasta dónde. "Jusqu'où, jusqu'à quelle limite; avec ou sans interrogation. Noraino 

zohaz urhats laster hortan? Jusqu'où allez-vous [...]? Badakit noraino heltzen duzun harria, je sais combien loin 

vous lancez la pierre. Au fig. Ikhusi behar dugu bada noraino hedatzen den zure ahala, [...] jusqu'où s'étend 

votre puissance" H. � Seiñalatu dio noreraiño hel, bere xedea, bere mugarria eta marra. Ax 114 (V 76). 

Zeinetan deklaratzen baitzuen noraraino hedatzen zen haren iphizpikutasuneko eremua. ES 160. Noraraño 

dohan gure flakotasuna. He Gudu 42. Orri berari eragiten zaizkan bekatu andiak noraño aser-eraziko dute? Mb 

IArg I 142. Eztago izentadu edo señaladurik nostik eta noraino enzun biar dan osua izateko. Astar II 197. 

Noragino elduten da, bada, sazerdote baten alizatia? fB Ic III 294 (Olg 62 noragino). Bañan noraño segitu biar 

gaituzu? Sor Gabon 51 (v. tbn. 37). Behazue! Diren bezalako nahasi tzarrek, zertan eta noraino sartzen duten 

sudurra! HU Zez 123. Noradino emenda othe dezakegun lanez ala ongailuz geure lurren mozkina. EOnAlm 

1905, 17 (ap. DRA). Zer den zeru gain hortan, noradino doatzin horko eremuak. JE Bur 166 (Ber 41 noraino). 

Etzekiten noraño jaso etxekoandre zarra. Ag G 245 (AL 83 noraiño). Nok azaldu noraño goratuba ixan zan Peru 

Makur kaikuaren jakindasuna? Kk Ab I 27. Maitakeri hark noradino nau iroan. Mde Po 94 (HaurB 100 

noraino). Ikusiko ebala norañok diabruak astindutzen eban koittaua. Etxba Ibilt 465. Ez dakit ibil aldi berriak 

noradino zaramatzan. Xa Odol 295. Martxoan lainoa noraindo, apirilan elurra a(r)untzaindo (G-nav). Inza 

NaEsZarr 173. Artzaiek berek ere antz-eman zioten noraiño burutik egiña zegon gure Don Kijote. Berron Kijote 

149. Iritzi hau noraino har daitekeen ontzat. MEIG I 179 (v. tbn. MIH 343). Noraino dakigun belarri hutsaz 

baliatzen. MEIG VI 135. 

v. tbn. Hb Esk 10. Arb Igand 122. StPierre 33. Noraiño: Ur MarIl 111. Or Aitork 274. Erkiag Arran 166. 

Noraño: Lar SAgust 15. Ub 86. LE Kop 73. Mg PAb 298. AA III 481. Izt C 170. Bv AsL 181. AB AmaE 398. 

AzpPr 50. FIr 175 (184 noraraño). Enb 200. TAg Uzt 109. Eguzk GizAuz 38. Zait Sof 94. Etxde AlosT 10. NEtx 

Nola 31. Txill Let 126. Anab Aprika 23. Lab SuEm 167. Noragiño: JJMg BasEsc 259 (noraa-). Arti MaldanB 

213. Noraraino: Dv Lab 166. Elsb Fram 123. 

�2. (Pron. relativo). Hasta donde. � Hareraño iganen da Suaren khar bizia / noreraño igan baitzen dilubio 

handia. EZ Man I 80. Zaren beraz laudatua egun eta sekulan / noraraiño zure izena hedatzen den lekhutan. Ib. 

35. Noreraño hartu zuk baituzu bidea, / zure presenziaren biz arrai sainduz bethea. EZ Man II 86. Guazan orain 

urrengo olara, noraño daukagun ordu beteko bidia. Mg PAb 119. 

- NORAINO... HARAINO. � Begia noraño, gogoa araño (B). 'Ikusteak gogoa sortzen: jateko, erosteko...'. Inza 

NaEsZarr 2128. 

- NORAINOKO (V-gip ap. Elexp Berg; Dv). "Qui s'étend jusqu'où. Berak ez daki norainoko zuzena, il ne sait 

pas lui-même jusqu'où s'étend son droit" Dv. "Noraiñoko kablia da au ba?" Elexp Berg. � Norañokoa dan 

purgategiko suaren indarra. Mb IArg I 256. Eztakigu norañoko kalteak ekarriko dituan. AA III 473. Aren buruzolitasun 

noragiñokoa zan berorrek ikusi dagian. Or Tormes 23 (Eus 267 noraiñoko). Besteak beste, nor 

noragiñokoa zan emen ikusten dugu. Zait Plat 23. Noraiñokoa den Jainkoaren jakituria ta ontasuna. Vill Jaink 

49. Giza biotzak noraiñoko leize beltzak dituan jakiteko. NEtx LBB 79. Noraiñoko poz-atsegiña dakarren 

jakiteko ere. Berron Kijote 194. Ongi baitaki norainokoa den [lana]. MIH 354. Norainoko asmoetan hasiak 

garen gogoan eduki dezagun. MEIG VIII 118s. v. tbn. Osk Kurl 183. Noraiñoko: Ldi IL 11. Norañoko: Izt C 21. 

AB AmaE 169. Arr Orac 177. Itz Berb I 229. Ag G 40. JMB ELG 10. TAg Uzt 35. Eguzk GizAuz 149. SMitx 

Aranz 120. Txill Let 96. SM Zirik 43. Lek SClar 140. Noragiñoko: Otx 131. � Giza-desiraren aundi-txikia 


mende. 

1092


dakianak, badaki gure noraiñokoaren berri. Vill Jaink 109. � Jesus ene Salbatzaillea, zure adiskidetasuna 

bihurtzen darotazularik, ezagutaraz zazu norarañokoan dohaken. Mih 117. 

norainokotasun. � Alcance. � Ekaitz-eguna zanean, aterpe onetan batuta ekaitzaren zuzenbide ta 

norañokotasunari antzematen zion arrantzale-ozteak. Anab Don 255. 

norainotu. � Bere zorigaitzak noraiñotua zeukaten ikusi dezazun. "En el término que le tenían sus 

desventuras". Berron Kijote 151. 

norakertz. "Membrete, el nombre que se pone en las cartas del sujeto a quien se envían, norakertza" Lar. 

norako (V-gip, G-azp, AN-egüés-ilzarb-olza; Añ, Dv), norateko (Dv). Ref.: Bon-Ond 171; Elexp Berg. �1. 

Para dónde. "¿Para qué?, zetako? (V), [...] a veces norako? zer egiteko?" Añ. "Norakoa da letra hau? à quelle 

destination est cette lettre? Dans ce dernier cas, on dira préférablement noratekoa" Dv. "Norako autobusa da 

au?" Elexp Berg. Cf. IC I 483: "Este nombre de Noraco [...] es vascuence, que quiere decir [...] 'para adónde'". � 

Norako dut hunenbat ogi, arno, bihi, fruitu eta onhasun? Ax 75 (V 50). Norako bidea emaiten deutsee? Cap 78. 

Orain iltzen baziña, zure eriotza norako izango litzake? Cb Eg III 321. Emen arkitzen geran guziok norako ote 

gera? AA III 288. Begira norako ta norentzat markatua zauden. Ib. 295. Nabarreterat zohazi, bainan handik 

noretako bidea hartzen duzu? Laph 25 (seguramente errata por norateko o noratako). Andretxua, norako biar 

dezu billetia? Iraola 18. Norako asmoak dituzu? Ag G 278. Bereala erabakiko da, eraman duan bizitzaren 

ariora, norako dan bera. Inza Azalp 80. Etzan gaitz igartzen tenore aietan norako martxa zeraman. Etxde JJ 

216. Norako presa dun? Ib. 203. Emendik norako asmoetan aiz? Or QA 53. Norako bidean goazela esango 

ziogu, garai onetan? Ugalde Iltz 67. [Desira oiek] salatzen digute izaki baten kasta eta aiurria, etorkia eta bai 

izaki ori norako ta zertarako den ere. Vill Jaink 117. Azaldu beharko dut norako asmotan naizen hemen. MEIG 

VI 186. v. tbn. Ur MarIl 38. Enb 80. Azurm HitzB 61. 

�2. (Pron. relativo; la oración subordinada lleva bait- o -(e)n). � Portu norako illkhi baitzen, han sartzean. EZ 

Man II 141 (tít.). Tentazione oneek goitu edo benzidubagaz irabazten dogu zeruba, norako eztaguan biderik 

tentazinoien erditik baño. Astar II 265. 

�3. (Sust.). Dirección. � Bere adiskideen norakoa erakutsi zion Don Kijotek. Berron Kijote 212. 

norakoz. � Para dónde, hacia dónde. � Martxuaren ondarreko bela eginen omen du, norakoz eztakie, baina 

orotarat ere enbaxadak Errege baitan omen dire. (c. 1597). FLV 1993, 465. 

noralde (Lar, Añ, VocCB � Dv (G)). �1. "Recurso" Lar y Añ. � Burniz edo berunez laster iltzea, / noralderik 

onena zan aukeratu! "Recurso". SBaroj CancB III 322. �2. + nora alde. Dirección, rumbo. � Ekaitzen mende / 

noralde gabe / nekez gaindurik mendi-lepoak / igeska doaz pagusoak. Loram Y 1933, 335. Noralderik ez dun / 

antzetxa bezin larri. EA Txindor 39. Lenengo ibillaldi artan egindako uraxen ber-bera aukeratu zuan Don 

Kijotek oraingo ontan nora-aldea aukeratzekoan. Berron Kijote 88. 

nor-aldi. � Personalidad, faceta. � Ioanes Gurutzekoak bere liburetan bi nor-aldi ditula esan genezake: bata 

gizon iakintsuarena, [...] bestea, berari zer gertatu zitzaion dionarena. Or QA 155s. 

noramala. � En mala hora. � Goie nora mala Satana (Ororbia, 1758). ETZ 94. Eta bótako dú nora-mala eta 

emain dió kastigua hipokritei (Mt 24, 51). BOEanm 1329. 

noranahi (V, G, AN, L, B, BN, Ae, Sal, R; Urt Gram 411, Añ, Dv, H (s.v. non)), noratnahi (AN-5vill, L-sar), 

nuranahi (nua- BN-bard, S), nuratnahi (S (+ nuat-)). Ref.: A; Lrq (nura); EI 269; Etxba Eib; Elexp Berg. � A 

cualquier parte, a dondequiera. "Noranahi ioaiteko on da" H. v. EDONORA. � Tr. Documentado en todos los 

dialectos a partir de Beriayn. En DFrec hay 3 ejs. de noranahi. � Handik kanpoan debozinoak iustu den bezala 

libratzen ditu nora nahi. Harb 429. Laster egizu nora nahi. SP Imit II 12, 4 (Mst nurat nahi beita, Leon noratnahi). 

Untzi lema gabe bat uhiñek norat nahi baitarabillate. Ch I 13, 5. Guziak zerraizkan nora nai. Ub 83. Oni 

jagoka mandatubak egitia nora nai. Mg PAb 128. Jarraitzen zion leoiak nora nai txakurtxo batek bezela. VMg 

42. Zoaz Nafarroara, Gaztelara eta noranai. AA II 122. Mendi-bide txiorretan zama andiak nora nai erabilteko. 

Izt C 185. Nora-nai joateko eskubidea emango ziola. Lard 526. Nora nahi zu bazoazke aise. Gy 92. An joaten 

zan igesi nora nai. Muj PAm 74. Begiok ero ditut, / noranai doazkit. Ldi BB 92. Nora-nai eraman aal dezazun. 

Ldi IL 9. Zoriona noranai eskuzabalka barreatuz. TAg Uzt 315. Kutxa haren norat-nahi ibiltzeko. Zerb IxtS 40. 

Bere agintea noranai zabaltzen baita. Etxde JJ 157. Aterperikan gabe, / gure alarguntsak nora nahi. Azurm 

HitzB 65. Ezin begiak noranahi heda. MIH 238. v. tbn. JJMg BasEsc 109. It Fab 191. Dv Lab 88. Arr GB 53. 


mende. 

1093


Zby RIEV 1908, 91. A BeinB 88. Ag G 180. JanEd II 84. EusJok 165. Inza Azalp 43. Or Mi 77. ABar Goi 45. 

SMitx Aranz 105. Or Aitork 159. Basarri 136. Vill Jaink 164. Ibiñ Virgil 38. Noratnahi: Egiat 267. Jaur 171. 

Laph 133. Elsb Fram 91. Barb Sup 45. Noat nahi: Arch Fab 83. 

� (Con subjuntivo o similar). A dondequiera (que). � Non nahi eta nora nahi dabilan, bethi dakusa Iainkoaren 

bekoki ederra. Hm 230. Nora nahi goazen, non nahi gerta gaitezen, bethi eta guzietan Jainkoa present 

aurkhitzen dugu. He Phil 98 (SP 96 nora ere baigoaz). Nora nai goazela, beti egongo gera Jaunaren aurrean. 

AA III 323. Nora-nai zoazela, Jainko zure Jauna zerekin izango dezu. Lard 108. Norat-nahi goan zaitezen, 

jarraikiren natzaitzu. Dv Lc 9, 57 (TB norat nahi yohan zaiten, Brunet nora nai zoazela). Noratnahi juan nadin, 

orotan Jainkoaren hitza adiaraziko dut. Laph 150. Norat-nahi zohala, argitzen zituen itsuak. Jnn SBi 23. Ez gra 

gatxiten noranai fan dein. Mdg 128. Noranai noala nerekin zaramat. Or Poem 556. Bere egoekin eguratsa 

ebakiz nora-nai dioala. Ibiñ Virgil 78. Nerekin eramaten nuen txistua, noranahi nindoala. MEIG I 60. v. tbn. 

Noratnahi: Lg I 186. Egiat 265. ChantP 92. Prop 1897, 85. Ardoy SFran 27. Nurat nahi: Ip Imit I 22, 1. � (Con 

ere). � Beste zentzuak noranai doazela ere, ez al dauka ukimena Iainkoari eldurik bezala? Or QA 139. Bizitzako 

goiberak noranai bultza gaitzatela ere [...]. Gand Elorri 12. Noranai juaten giñala ere / guk beti pesta goguan. 

Uzt Sas 150. 

� (Con participio). "Noranai juanda be, jakitziak lagunduko desku" Etxba Eib. � Noranai juan ta ere, beti zan 

ondo artua. Bv AsL 119. Nurat nahi juanik ere eror eta ützülarrika. ChantP 350. Nurat nahi juanik, beti 

kontrebanda egin zian kapitainak. Const 33. Belarriak an badu bere ixiltasun aundi ori, ta ez da sogortzen 

Iainkoagandik, begiak noranai zabaldurik ere. Or QA 138. Norat-nahi joanik ere, eliza guti da Azkainekoa baino 

ederragorik. Zerb Azk 13. � Nora nai joan berekin deramate zeruko gozamena. Inza Azalp 42. 

- NORANAHI... HARA. � Akonpañatzen gaituena nora nai bagoas hara. Ber Trat 31. 

- NORANAHI BAITA. A cualquier sitio. � Nurat nahi beita zuaza eta txerkha itzazü nahi dütüzün gaizak oro. 

Mst II 12, 3. � (Con subjuntivo). � Nun nahi beita ziren, nurat nahi beita juan zitian. Mst I 22, 1 (SP nora ere, 

Ch norat nahi den, Ip nurat nahi, Ol edonora). 

- NORANAHI DEN (Urt Gram 411). A dondequiera (que). � Aitzinerat, gibelerat, saihetserat edo norat nahi 

den beha dagoela. Ax 468 (V 304). Indietako zein-nahi den partetara edo nora-nai den dela. ES 399. Norat nahi 

den itzul zaitezen, bethi dohakabe izanen zare. Ch I 22, 1. Norat nahi den beha dezadan, guzietan ez dut ikhusten 

zure ontasunik baizen. Brtc 249. 

- NORANAHIKO (Lar, H (s.v. non)). "(Hombre) convenible, noranaikoa" Lar. "Noranahikoa, qui peut être 

envoyé n'importe où. Noranahiko sehia, xakurra" H. � Ikustian bere semiak zenbatxe aurreratuak zeuden 

birtutian eta prest noranaiko. Bv AsL 163. Frantzian hainbertze bokazione baita, norat-nahiko, noiz arte egonen 

naiz frantses lagun bat ere gabe? Prop 1892, 96. Izkuntza larrekoa, nai aunat ere noranaikoa. Ldi BB 136. 

Noranaiko antzezlari-talde bat irasteko 1500 l[aurle]ko. Ldi IL 121. Noranaiko txangoetan. SMitx Aranz 177. 

Ezeztatu ezezik, berau artzen du Kant-ek zernaitarako ta noranaiko asiera ta oiñarria bezala. Vill Jaink 98. Ez 

baita noranahiko sarrera duten kritiko garai horietakoa. MEIG I 123. Hizkuntza larrekoa noranahiko bihurtu 

nahi izan duena. MEIG VII 32. � Gizonak noranaiko eta emakumeak sukalderako! Etxde JJ 202. � Zu aña 

gizon bada noranaiko're. AzpPr 77. 

- NORANAHIRA. A cualquier parte. "Nora-nahira itzulikatzen da, il tourne de tous les côtés" Dv. � Ate guziak 

zabal zabalik biok noranaira joanik. Basarri 34. 

� NORANAHIRAKO (V-gip ap. Elexp Berg). (El) que puede ir a cualquier sitio. "Aintxiñan, leitzen da 

eskribitzen jakiñ ezkero, noranairako mutillak" Elexp Berg. � Komulgatzian jarritzen gera / noranairako 

moduan, / opiziua ikasitzia / beti eduki goguan. Uzt Sas 184. 

noranahika. � Errando, vagabundeando. � Iñorenean limosnaz edo morroitzan egon baiño, naiago zizun 

noranaika eskean ibilli. Etxde JJ 274. 

norantxa. v. norantz. 

norantz (Añ (-nz V), H (s.v. non)), norantza, norontz (Gc ap. A; vEys; -nz Lar, Añ (G, AN), Dv (G), H), 

noruntz(a) (vEys (V, G), H; -nz Lar, Añ (G, AN)), norutz (V-gip ap. Elexp Berg; Lcc, vEys (V)), norantxa (Añ 

(V)). � Hacia dónde. "Hazia do, norutz" Lcc. "(Hacia) dónde" Lar y Añ. "Norontz erorten geran, an izango gera 

eternidadean" vEys. � Tr. Documentado sólo en textos meridionales. � Dakusazunean zere burua gisa onetan 

noronz itzuliko dituzu zure begiak? AA III 459. Saul-ek bereala jakin zuen Dabid noronz zan, eta morroiak 

bialdu zituen. Lard 169. Katamixarrak ezeben iñoiz igarri norantz alde egin eben gure lagunak. Otx 60. Norantz 

zoaz burtzaña? Laux AB 27 (80 noruntz). Betirako izango dugu nundik ibilli ta noruntz joan. Txill Let 118. 

Norantz joian, norantza? Gand Elorri 189. Seiñale uts-eziña da au, norantza ari geran jakiteko. Vill Jaink 81. 

Hasten naizenean ez dakit artean noruntz naraman. MEIG IX 139 (en colab. con NEtx). Barrenak agintzen 

diolako mugitzen denari, ordea, erakuts diezaioke nola eta norantz mugi. Ib. 33. v. tbn. Kk Ab I 8. Erkiag Arran 

167. Norantza: Or Tormes 99. Bilbao IpuiB 109. BEnb NereA 66. Noruntz: AB AmaE 135 (272 noruntza). 


mende. 

1094


Jaukol Biozk 86. Lab EEguna 75. Lek EunD 40. Zait Sof 32 (noruntza). Gazt MusIx 131. Norutz: Echta Jos 145. 

- NORANZKO (noruzko V-gip). De hacia dónde. "Oiñ noruzko trena artuko dozue?" Elexp Berg. Cf. noranzko. 

- NORANZKOAN (noruzkoan V-gip). Yendo hacia dónde. "Noruzkuan euki ziñuen akzidentia?" Elexp Berg. 

- NORANTZ... HARANTZ. "(Al) sol que nace, noronz eguzki, aronz burusi" Lar. � Pixua noruntz, aruntza 

goaz arria baiño sorrago. Gand Elorri 142. 

noranzko, norantzako. � Dirección. Cf. NORANZKO. � Buru-austea euken makala norantzakoa (direziñoa) 

jakiten! Bilbao IpuiB 243. Zure burua umill baduzu / norentzakoan [sic, por noran-], iñork ez dizu: / "A zer 

Albaro Luna-ko / edo Anibal Kartago-ko [...] / kexu dan," esango! "Dirección". Berron Kijote 25. 

noranztu. � Dirigido hacia dónde. � Amarretan norantztua / daukazu zure gogo ori? Bera in Onaind MEOE 

827. 

norapait. v. norabait. 

norapeit. v. norabait. 

noraraino. v. noraino. 

nor-arinagoka. � Compitiendo (quién llega antes). � Ez al dakizue, ba, nor-ariñagoka diarduenak, guztiak 

arin egiñarren, saria batek bakarrik jasoten dauana? Ker 1 Cor 9, 24 (He lausterka). 

norarteinoko, norarteginoko. � (Adnom.). Hasta dónde, hasta qué punto. � Onei ergel guztijoi norartegiñoko 

zinddua ta bijotz-zabala zarean erakutsi. Otx 90. 

norat, norata. v. nora. 

norateko. v. norako. 

noratpeit. v. norabait. 

noratsu. � (Forma con suf. aprox. -tsu). � Noratsu? "¿Hacia dónde?". Ldi BB 44. Aditu ta yainkoen erantzun 

goretsiok noratsu yo duten ikus. Zait Sof 83. 

nora(tu) (Dv, H (s.v. non)). � "Nora da? où est-il allé?" SP. "Nora zait? où s'en est-il allé de moi? Norako da? 

où ira-t-il? Noratzen zara? où allez vous?" Ib. "Aller où. Ez dakit noratu den, je ne sais où il est allé" Dv. 

"Aboutir à. Erranen darotzut noratuko zaren horrela biziz, eritzera, je vous dirai où vous en viendrez en vivant 

ainsi, à devenir malade" H. � Norako gara? "¿A dónde iremos?". Mic 14r. Zer eginen du orduan? Norako da? 

Ax 428 (V 277). Helas! Norako da zurea? Zer bidez abiatuko da? SP Phil 49 (He 50 norako). Ken ditzadala 

zugandik nere begiak? Ordea, noratuko ditut? Lar SAgust 14. Zer egin ahal dirot, miserable nizana, eta nurako 

niz zu gabe? "Quo ibo?" Mst III 29, 1 (SP norako naiz, Ch, Leon norat noake, Ol nora al noake?). Noratzen ote 

dira birtutez birtute ta munduko bidetik ezin-urrutiago dabiltzanak? Mb OtGai III 199. Hillen gare beraz gutien 

ustean, ordean norako gare? Zerurat ala ifernurat? Lg II 184. --Non hago? --Amorioan. --Noratko hiz? -- 

Amorioalat. Egiat 219. Baña norako dira azkenian pekatu zantarrez beterik? Mg CO 143. Beste biak nora ziran 

ez dakigu. AA III 333. Ibai-ertzean kañabera artean utzi zuen, aurra noratzen zuten edo zer patu zuen ikusteko 

Mariak kontu artzen ziola. Lard 64. Nora zerate gaba ta odeiak? Balad 238. Enekian nora nintzan, / bañan ara 

ninduzun. "No supe dónde entraba". Gazt MusIx 225. � "Adonde quiera que vayas, alla iré yo, norako zeran, 

arako naiz" Lar. � Norako bait-zara eta ni ere harako naiz. Lg I 245. � (Aux. trans.). � Oek [Jenobeba] nora 

zuten iñork ere etzekien. Arr GB 100. 

noraxe. "(R), dim. de nora" A. 

norazken. "Paradero" Lar. 

norbaist. v. norbait. 

norbait (V, G, AN, L, BN, R-uzt; Lcc, SP, Urt I 503, Ht VocGr 314, Lar, Aq 1419, Añ, Lecl, Izt 27v, VocBN, 


mende. 

1095


Dv, H, Zam Voc), norbeit (AN-egüés; H), nurbait (S; VocS 140, Gèze, H), nurbeit (H), norbaist (A Morf 192), 

norpait, nopaita (V-m). Ref.: Bon-Ond 170; A (norbait, nurbait); Lrq (nurbait); A Apend (nopaita); Iz R 396, 

Ulz; Etxba Eib; Elexp Berg; Gte Erd 237. � Tr. De uso general durante los ss. XIX y XX. En la tradición 

suletina emplean nurbait Maister, AstLas (24), Etchahun (624), Inchauspe (Dial 21), el autor de una canción 

recogida en ChantP (172) y Casenave, y norbait Belapeyre (I 125), Eguiateguy (272), Archu (Fab 181), 

Inchauspe (Hil 150) y Constantin (16). Antes del s. XIX emplean norbeit Leiçarraga, Haraneder y Mihura (los 

tres junto a norbait); durante los ss. XIX y XX esta forma se hace más frecuente (en muchos autores junto a 

norbait). Dechepare emplea el ergativo norkbait; hay además ejemplos de noribait en Añibarro (EL 2 137), 

Astarloa, Orixe y Zaitegi (Sof 32). En DFrec hay 198 ejs. (21 sept.) de norbait y 2, septentrionales, de norbeit. 

�1. Alguien. "Alguno" Lar y Añ. "Nurbaiten kholkoko izaitea (S), ser simpático a alguno" A. "Nopaitxe, alguno 

(V-ger)" Ort Voc 141. "Norbait al dago? (AN-5vill), norbaiten lekua da hori? (BN-arb), norbaitek artua al da 

leku ori? (AN-5vill)" Gte Erd 237. v. BAT EDO BAT, NOR ERE BAIT. � Norbeitek harengana laster eginik. 

Lç Mc 10, 17 (Lc 8, 46 norbait). Bertzeak atsegin har lezake norbait hartaz gaizki mintzo baledi. SP Phil 191. 

Ez da erraz, esango dit norbaitek, gauza ori zuzen aditzea. Lar SAgust 10. Etzitiala khexa, nurbaitek zützaz 

sendimentü gaixtorik balin badü. Mst III 28, 1 (SP, Ol batzuek, Ch nihork, Ip zonbaitek, Leon nork edo nork). 

Gelditu zen lo datzala, girgillu-grilloz eskuak eta oñak norbaitek lotzen diozkan gizon bat bezala. Mb IArg I 199. 

Or dator nor bait eskopeta ta txakurraz. Mg PAb 172. Bearrean arkitzen bada norbait. AA III 349 (v. tbn. II 

21). Norbait gure aurrian inoren paltak esaten asten danian. fB Ic II 200. Prestadu deutsazu noribait diru edo 

gauzaren bat. Astar II 60. Norbeitek behar zuela larrutik pagatu. Bordel 173. Norbait dator, noan aguro. Moc 

Damu 23 (v. tbn. 29). Emakumeok bereala artzen diozute umeai norbaiten itxura. Ag G 69. Norpait gaitz eta 

min aundietan dagoenean ere esaten bai-dugu. Inza Azalp 112. Norbatteri erakutsi gurarik. Otx 156. 

Norbaitengatik gaizki esaka mintzatu. ArgiDL 27. Gela zoko batetik hirriz norbait aditu zuela. Barb Sup 143 

(Leg 142 norbeit). Etsaiak balu, zuen artean, lan hortako norbeit muthil. Ox 72. Norbaiteri etortzeko esaten dio 

eskuakin. ABar Goi 72. Orain ere atean norbait da bada. Lab EEguna 76. Norbaitek ukitu nau. Ir YKBiz 97. 

Olako lau ipui arin jalki dituneko, / etorri zaio noribait Mari Bekaineko. Or Eus 54. Norbait badugu bortan! Lf 

Murtuts 31. Athean jo du norbaitek. Mde Po 13. Beti izaten da norbait berri txarrak emateko prest. NEtx Antz 

112. Bada norbait, norentzat barneak kanpo, eta ilhuna egun argi baitira. Larz Senper 108. Norbaitek zerbait 

jakitekotz, horrek badakike. Ib. 80. Egingo ahal du norbaitek lehenbailehen lan hori! PMuj in MEIG I 96. 

v. tbn. Norbait (para ejs. anteriores al s. XIX): EZ Man I 126. O Pr 373. ES 102. Ch I 2, 4. He Gudu 131 (65 

norbeit). Lg I 269. Mih 92 (91 norbeit). CatLan 86. LE Prog 124. Brtc 63. Norbeit: Jaur 129. Hb Esk 35. Elsb 

Fram 172. Lap 25 (V 15). HU Zez 209. CatJauf 16. StPierre 33. Iratz 152. JEtchep 23. Mattin 50. 

� (Ref. a la 1. a persona del pl.). � Sendiak ez osorik irautea betikoa da; norbaitek ill bearko degu eta orduntxe 

puskatuko da. JAIraz Bizia 101. 

� (Precedido de beste). � Beste norbaitek oju ta oju egiñagatik. Mb IArg I 174. Berén edo bertze norbaiten 

medios. LE Prog 108. Badakhar Atxularrek edo bertze norbaitek. Gy 64. Beste norbait iltzen, eritzen edo 

kolpatzen duenak. Legaz 28. Norbait iñora joan bada, beste norbait errira etorri bada. Ag Kr 130. Beste 

norpaitten zintzotasuna. Inza Azalp 148. Bezperetarako bertze norbait har-azu. Lf Murtuts 26. Guk bururatzen 

ez badugu bertze norbeitek eginen duelakoan. Zerb Azk 5. Beste norbait zan. Erkiag BatB 46 (v. tbn. Arran 67). 

Beste norbaiten bidez egin ditekeana ez duala Berak egiten. MAtx Gazt 25. Bergilik beste norbait goraipatu nai 

zula. Ibiñ Virgil 45. Ez da maiz gertatzen, beste norbaitentzat egin soinekoa gure soinean ongi joaitea. Xa Odol 

67. Beti izango du beste norbait bera baino trebeago eta ausartagorik. MIH 156. v. tbn. Mih 122 (bertze n.). 

CatUlz 30. A Ardi 13. Muj PAm 22. Eguzk GizAuz 123. TAg Uzt 15. Mde Pr 325. Or Aitork 290. Arti Tobera 

287. Zait Plat 102. Vill Jaink 95. Larz Senper 122 (bertze n.). Ardoy SFran 244. NEtx LBB 85. Berron Kijote 

180. Norbeit: MarIl 105 (bertze n.). Jnn SBi 53 (bertze n.). HU Aurp 128 (bertze n.). 

� (Con ere). � Norkbait ere amoria niri daraut muthatu. E 161. Norkbait ere egin deraut malizia handia. Ib. 

235. Esan zion norbaitek ere ia zertako zebillen txorakeri aietan. Goñi 31. Tira zuan norbaitek ere tirua alde 

artara. Salav 53. 

� (Precedido de sintagma nominal con suf. -ko). � Etxeko norbaitek bizten diozkan kudu-miñak eta erriertak. 

Mb IArg I 121. Arako norbaiten ofizijuari dagokijona ez egiterren. Astar II 203. Zeruko norbait. Hb Egia 49. 

Guretako norbait illtzian lurperatzeko. Bv AsL 79. Lurdesen nai eta nai ez beste munduko norbait azaldu dela. 

Goñi 104. Bere baitharikako norbeit. JE Bur 41. Auzoko norbait. Zait Sof 147. Hango norbait izan behar zuen. 

JEtchep 115. Herriko norbaitek. Arti Tobera 277. Beren arteko norbaitek salaturik. Ardoy SFran 221. Ire 

gustoko norbait ba al den? NEtx LBB 133. v. tbn. Larz Iru 44. 

� (Precedido de sintagma nominal con suf. -tik o -rik). � Halako jendetarik norbait Jainkoari irabazteko 

esperantza balin balute. Dh 73. Eri edo gaixo arkitzen da zuetatik norbait? AA I 535. Zuetarik norbeit entzun 

diat nik maiz. Zby RIEV 1908, 759. Hobeki eginen huen [...] gutarik norbeiten mintzatzea, jakiteko norena 

zitaken eltze hura. HU Zez 61. 

� (Con -tan). � Ontan, baña, ikusleetan norbaitek biziki zirikatu ditu gazteak. TAg Uzt 34. Emengoetan norbait 

ilgarri badek, i aiz bat. Etxde AlosT 82. 

� (En oposición a zerbait). � Aditzen ginuen bethi danik Jaun hori ez zela zerbait, bainan bai norbeit. Herr 27- 


mende. 

1096


10-1960, 3. Auen iritzian, gizona ez litzake norbait, eta bai xoilki zerbait. Vill Jaink 75. 

� (En frases negativas). � Zeren norbaitek ezpadauka bere etxetiarrez eta beregainki bere mainadakoez artha 

eta kontu [...]. SP Phil 419 (He 423 edozeinek). Orai ere deusik ez ninteke, norbaitek ezpanindu egin. Dh 105. 

Norbaitek ez bazaituzte artzen edo zuen itzak aditzen, aren etxetik edo erritik irtetean oñetako autsak astindu 

itzatzute. Lard 393. Norbait ezpada laster minduten / osasuna emotera. AB AmaE 5. Bainan muthikoak, aran 

hek ez othe dire norbaitenak? Elzb PAd 37. Ez balute berekin / norbait begirale, / gizonen ontasunak / laster gal 

litazke. Etcham 58. Norbait berriz yaiotzen ezpada ezin dezake Yainkoaren yaurgoa ikusi. Ir YKBiz 61 (v. tbn. 

62). Ez ote ditu norbeitek asmatu egun batez? Zerb Azk 64. Zerk ibillarazten du izadia aurreruntz, an ezpaldin 

bada Norbait? Vill Jaink 54 (v. tbn. 158). Egün ikhertürik gei hau / ez dateke nurbaitena, / bena bai ixtoriua / 

Santa Grazi herriana. Casve SGrazi 20. � Baña Errupertaneko beste norbait ez egoan orraitiño otoitzean 

asteko! Bilbao IpuiB 95. 

�2. (Con demostrativos). � Norbait hura erregeren odoleko andre bat zen. Laph 4. Norbeit hura nor nahuzue 

izan zadin. HU Zez 156. Orretarako norbait bear, ta norbait ori ni naiz. Lab EEguna 105. Norbait oni beribilla 

eman zaiozu. Ldi IL 74. Banenkien norbait hilen zuela, norbait horrek hura hiltzen ezpazuen lehenago. Larz 

Senper 286. Norbait hori, nola ez, euskalduna da. MEIG IV 99. v. tbn. Elsb Fram 165. Or QA 159. Mde Pr 135. 

Erkiag BatB 161. Vill Jaink 148. � Badudalarik norbeit-bat penitentaren eta nere artean? Prop 1906, 40. � 

"Norbait handirekin, avec quelqu'un de grand" Lf Gram 245. � Aiengandik ikasi nun, alegiñean, Zu norbait 

aundi ziñala sumatzen. Or Aitork 21. 

- NORBAIT EDO BESTE. Algunos. � Oso artega ta arduratsu baeioazan, batzuk eliza nagusira, beste batzuk 

talai-etxera ta Antiguako baselizara norbait edo beste. Ag Kr 85. 

- NORBAITEKILAKOA EDUKI, ATXIKI. "Norbaitekilakoa atxiki, garder des relations avec quelqu'un" Lf 

Gram 158 (11.º). � Norbaitekilakoa bazagokan gortean. Norbait hura erregeren odoleko andre bat zen. Laph 4. 

Arimaren kalte handitan, norbaitekilakoa bazagokan gure sainduaren adixkide batek. Ib. 119. 

- NORBAITENTZATEKO. "Qui est destiné à quelqu'un" Dv. 

- NORBAIT IZAN. "Quelqu'un, une personnalité. Gizon hori norbait bada" Lh. "Biar ero etzi norbaitt izan nai 

dabenak estudixau ein bia dau" Elexp Berg. � Ostatu, jauretxetan ez da nehor sartzen, / ez badu norbeit dela 

dirutik agertzen. Ox 65. Bera ere norbait dala usteko yun. Or QA 70. Robert Petit norbeit zen herrian eta 

herritik kanpo. Zerb Azk 15. Hamar mila gizonetarik ez da bat baizen norbait denik. Herr 16-10-1958, 1. Ordu 

hetan Nafarran norbait ziren guziek ikasten zuten bezala. Ardoy SFran 70. Bertzalde, "norbait" da apeza 

Euskal-herrian segurik. Xa Odol 239. Gu ere norbait gira, / ez mintzatu hola. Xa EzinB 100. � Emen nator 

Norbait dugun Jainko au jaurestera. Or Poem 550. Baina norbait den Jainkorik ez zaio agertzen. Mde Pr 371. 

Norbait-den jainko bati oihuka. Ib. 371. 

- NORENBAIT. Alguien. � Ea noizpait norenbaitek bukatua ikus dezakeen. MEIG VII 29. 

norbaitasun, norbeitasun. � Cualidad de persona, personalidad. v. nortasun. � Gizonaren nor-danik edo 

norbaitasunik ez du, Jainkoaren Semearena du. Or MB 65. Zer asmatu zuten ordun berok? Indio gizagaizoak 

etzirala gizaki, ta norbaitasunik etzutela. Presuntarzuna nai badu. Or EG 1950 (11-12), 50. Ez da deus onik 

izanen Aljerian [...] ez bada hangotarren norbeitasuna errespetatzen. Herr 12-9-1957, 4. Errespetatu gogo du 

Aljeriaren norbaitasuna. Herr 23-10-1958, 1. Bozkatzea da urhats errespetagarri eta zintzo bat, gizonaren 

norbaitasuna ohoratzen duen gizonak, emeki eta nekhez, beretu duen dretxo bat. Larz Bozak 8s. 

norbaitganatu. "Recurrir a alguno" Lar y Añ. 

norbaitzale. � Jaunak, Elizak galdatzen dautzue zuen lan tenore eta moldeak izan daiten langilentzat ez pisu 

eta lehertgarri, bainan errespetuzko eta norbaitzale. Larz Othoizlari 1965 (nº 41), 11 (DRA traduce 

"personalista, personal"). 

norbaitzuk, norbaitzu (Lcc, H), norbaitzuek (G-goi ap. A). � Algunos. v. nortzukbait. � Gitxiena uste zanean 

norbaitzuek kontra jaikiko zitzaiozkala. Lard (ed. 1887), 277 (ap. A). Egunerokoa da norbaitzuk negarrez 

dagozanean beste asko barrez egotea. Ag Kr 206. Itxuretan norbaitzuen etsaia, baño egietan askoren maitalea. 

Ag G 91. Onuntz ere norbaitzuek badatoz. Lab EEguna 108. Norbaitzuren iritziz. EgutAr 5-11-1956 (ap. DRA). 

Norbaitzuk ernai egoten dira neguko suaren argitara. Ibiñ Virgil 75. Ea norbaitek edo norbaitzuek, hura 

oinarritzat harturik, aurrera jotzeko bihotzik aurkitzen ote duten. MEIG III 147. v. tbn. Itz Azald 55. A Ardi 114. 

Kk Ab II 114. TAg Uzt 161. Bilbao IpuiB 42. Osk Kurl 29. MAtx Gazt 12. Berron Kijote 194. PMuj in MEIG I 

89. Norbaitzu: Zait Sof 28. Norbaitzuek: Aran SIgn 56. Erkiag BatB 25. 

� (Precedido de beste). � Batzuk [...], beste norbaitzuk [...] eztaietakoakgatik zerbait esateko gogo andiarekin. 

Ag G 44. Zakarpetan / batzuk badira galduak, / beste norbaitzuk lur erauntsiak / bere azpian artuak. Basarri 

106. Hizketan dakitenak beste norbaitzu dira. MIH 213. v. tbn. TAg Uzt 56. Etxde JJ 255. Bilbao IpuiB 267 

(norbaitsuk). 


mende. 

1097


norbalitz. "Prosopopeya, norbaliza" Lar. 

norban. v. orban. 

norbegiar, norbegar. � Noruego. � Lehenik norvegarrak etorri ziren, VIII garren mendearen azken urteetan. 

Mde Pr 207. 

norbeit. v. norbait. 

norbejiano. � Noruego. v. norbegiar. � Norbejianoen bihotzetan gelditu zen, Jainkoari esker, sinheste 

katolikoarekilako batasun handi bat. Prop 1906, 127. 

norbel. "(B), lugar desembarazado de nieve" A. v. lurmen. 

norbeldu. "(B), desembarazarse de nieve un lugar" A. 

norbera (V, G, B, R; SP, Añ, Dv, H (s.v. nor), Zam Voc), nurbera (S; H (s.v. nor)), nopera (V-ger-arr, BNbaig), 

nobera (V; H (V, s.v. nor)), norpera (V-gip). Ref.: A (nobera, nopera, norbera); Lrq /nu)rbea 

[proparoxítona]/; A Apend (noperak, norbera); Etxba Eib; SM EiTec1 (biargintza); Elexp Berg; Gte Erd 256. 

� Tr. Documentado en todos los dialectos, el primer ejemplo septentrional es de Baratciart (pero cf. el dudoso ej. 

de Etcheberri de Ziburu). Desde el s. XIX su uso se hace más frecuente al Norte. En algunos textos (no después 

del s. XIX) se declinan tanto nor como bera: nok berak en RS y Moguel; nork berak en Baratciart, Duhalde (59), 

AzpPr (119), Duvoisin, CatS (30 nurk berak), Joannateguy y Elissamburu; nori berari en Duvoisin. La var. 

nobera aparece en textos vizcaínos, alternando a menudo con norbera. En DFrec hay 53 ejs., meridionales, de 

norbera (no podemos contabilizar los de nor bera). 

La forma de gen. norbere (nobere en KIkV) se documenta en textos meridionales, en su mayoría vizcaínos; al 

Norte sólo lo emplea Eguiateguy. Norberen (noberen en Arrese Beitia) aparece en autores vizcaínos. 

� Uno mismo, cada uno. "Nork berak behar du bere burua ezagutu, chacun doit se connaître soi-même" Dv. 

"Gure katuak buztana luze, nork berak bezala besteak uste (G, L, BN, S)" H. "Nurbera nulako, uste besteak 

halako (Sc)" A. "Noperak eskubete, umeak eskuerdi, beti arloa aurrera (V-arr)" A Apend. "Norbera dagoan 

tokian Jainkoa (V-gip). Norbera lako mandataririk eztago (V-m)" Ib. "Norbera da bein, norbera da lenago (V)" 

Zait Sof II Voc. "Iñori asarre eitteko, lelengo norbera biar da izan oratu-leku bakua" Etxba Eib. "Bestiak gaixki 

darenian nobera be ezta gustora egoten" Elexp Berg. "Agiriak nork berak aurkeztu bear ditu (G-azp, B)" Gte 

Erd 256. 

� Samarien ostikoa da gestoa, nok berak ar bez bere idekoa. RS 363. Bere probetxua gatik munduaren kaltea / 

billhatzen du trunpaturik fermu ezten norbea. EZ Man I 53 (el editor se pregunta si no estará por norhabea o, 

quizá también, por norbera). Nork berak bere gaztigua eramanen du. Ax (ap. H; cf. Ax 565 (V 362): Nork 

bereak iasaneintu). Projimue [amadu eitea] norbera legez. VJ 12. Norberak daukanerik bere emon biar dau 

nezesidadian dagozan pobriak sokorrietako. Oe (ed. 1872), 79 (ap. DRA). Aphezaren komuninean, nork berak 

komuniatzen ez duenean errealki. Brtc 32. Norberak jarraik baleza bere zatua. Egiat 224. Nok berak konfesau 

dagijala zuzen ta garbiro. Mg CO 14. Arimea norberak eta ez bestek landu lei. Añ LoraS 192 (176 nobera). 

Beintzat leleengo urte betian ez eratzoteko seiña nor beragaz oian. JJMg BasEsc 26. Noberaren gogokua ez 

bada. fB Ic I 39. Nor beraren eskuban. fB Ic III 324. Ene semea, nori berari egiten dio bidegabe burugaixtokeriak. 

Dv Lab 159 (311 nork berak). Nahi balin baduzu unione huna, nor berak xerka beza aldeko 

laguna. Bordel 125. Jakintsunen arabera nork berak du berea, / mundur' agertu denean ekarria zortea. Elzb Po 

(ed. 1991), 47. Bakotxak berak daki norberaren barri. AB AmaE 335 (223 nobera). Nor beran odolekuari. 

Apaol 110. Nork-berak ikus dezaken bezala. Jnn SBi 105. O, zer samiña, norberak maite duan umea otso 

biurturik ikusi bearra. Ag G 358. Edozeinek ditu bi sorterri: norberarena ta Frantzia. A Ardi V. Gizonaren 

etsairik aundiena norbera da. EgutTo 15-1-1919 (ap. DRA). Bakoitzak norberaren mediku izaten ikasi ez badu, 

ez daki ezer. Lab EEguna 111 (v. tbn. SuEm 203). Ortarako nor berak aitortu bear bere gaizkiegiñak. Ir YKBiz 

531 (v. tbn. 355). Norberarentzat eztana ezta inorentzat (V-m). A EY III 218. Eskale-antzo bildutako 

goreskizunak norbera aupatzea baitute muga. Or Aitork 295 (Tormes 91 nobera). Baiña, ama, senargaia 

norberak autetsi bear al dau? Erkiag Arran 110. Iñor berotuteko noberak ez ete yok egon bear bero? Bilbao 

IpuiB 56. Kanpo laguntza ona da baña / gogor saiatuz nor bera. Basarri 104. Norbera bizi den etxeari eztio 

iñork su ematen. Vill Jaink 82. Orixe egin dezala agintzen dio norberak norberari. Ib. 90. Norbera baño geiago 

dana beratu egin gura du. BEnb NereA 191. Inoren begia zorrotzagoa izaten baita bereizketa horietan 

norberarena baino. MIH 365. Gogoa nabari da norberarentzat; estari, beste nornahirentzat. MEIG VI 118. 


mende. 

1098


v. tbn. Astar II 204. CatLlo 45. Xe 350. Itz Azald 161. Kk Ab I 104. KIkV 95. KIkG 73. Enb 174. Imaz Auspoa 

24, 158. Otx 78. JMB ELG 50. Mde Pr 347. Txill Let 95. Akes Ipiñ 35. EgutAr 4-7-1959 (ap. DRA). Gand Elorri 

11. Ugalde Iltz 48. And AUzta 103. Gazt MusIx 59. Azurm HitzB 64. Berron Kijote 87. Nor bera: Monho 60. Dh 

223. Arb Igand 145. Nobera: Azc PB 24. A Ibaiz 2-3-1902, 2. 

� Bat ez baita izanen Bretaniako apez guzietan debeku zoro hoi onhartuko duenik; ez eta eiki auzapez nor bera 

den bat apezaren saltzeko aiher litakenik, bretonez mintzatu dela. HU Zez 124. 

- NORBERAGAZKO. De consigo mismo. � Pornikazinoeko, senikerako, noberagazko, naturaleziaren 

kontrako, sodomijako, ganadubagazko, berbazko ta kantazko pekatu loi guztien desiua ta gurarija. fB Ic II 269. 

- NORBERARENA EGIN. "Norberana eiñ, hacer lo que le interesa a uno, egoistamente. Askoi, norberana eiñ 

ezkero bestienak pito bat ardura dotsa" Elexp Berg. 

- NORBERAREN KONTURA. A cuenta propia. "Ofiziua ikasi ondo eta gero norberan kontura jarri" Etxba 

Eib. "Gaur egunian iñor eztoia noberan kontura taillerra ipintzera" Elexp Berg. 

- NORBERE, NORBEREN. De cada uno, propio. � Faltetan bada norberen erruz konsiderazino edo 

meditazinoau. Urqz 20. Norbere irapaiziaren jarraikian doatzalarik hetan. Egiat 212. Bakoitzak bere moduz, 

norberen izkeran. AB AmaE 162 (355 noberen). Norberen gerizarik bere ikusten eztan gau illun baten. A BeinB 

81. Ia non dagoen norbere ondasunari maitero begiratzen eztion gizon bat. Ag G 90. Poztasuna norbere 

barruban dago. Kk Ab I 59. Nobere guraz esan, egin, gogoratu edo nai-izatea. KIkV 58. Norberen buruba 

goralduteko baño itz-egitten eztabenak. Altuna 81. Norberak be norberen aldetik zerbait egin biar dauala. Otx 

78. Bakoitzak erriko parrokia norbere aldean jaso nai zualako. SMitx Aranz 69n. Etxe barreneko egitekoak 

bakarrik nor-bere gain zirala. Munita 115. Zentzuak norbere jabetasuna galdu dunean. Etxde JJ 187. Mutil eder 

galanta norbere alboan eukiteko eretia daukanak. Erkiag Arran 110. Zintzo ta zuzen ondo betetzen / nor-beren 

eginkizunak. And AUzta 154. Bene benetan aundia baita / nor bere jabetasuna. Basarri 20. Norbera ardura bedi 

norbere buruaz. Vill Jaink 101. Norbere izkuntza ez jakitea lotsagarria dogula. BEnb NereA 136 (83 norberen). 

Bakoitzak izaten ditu / norbere adixkideak. Uzt Sas 119. Nor-bere buruaren bizia zaintzeko. Berron Kijote 193. 

Horretan bakoitzak norbere taldeko eta eskolako kontuak esango dizkizu. MEIG IX 70. En DFrec hay 29 ejs. de 

norbere. v. tbn. ArgiDL 124. Eguzk GizAuz 6. NEtx Antz 105. Gand Elorri 69. Zait Plat 118. Norberen: Zuzaeta 

81. Zav Fab RIEV 1907, 543. CatLlo 62. Echta Jos 268. Kk Ab II 113. Enb 206. Zait Plat 136. 

� (En casos de declinación). � Batez bere norberentzat egokijago diranak. Ur MarIl 6. Era berean artzen dute 

min iñoren umea norberetzat azi dutenak. Ag G 341. [Ondarrabi] Prantzia ta Españiaren erdiz-erdi, / biak 

norberentzat nai lutekean kabi. SMitx Aranz 211. Bere baitan lanak etzun arrazoibiderik norberetzako ezpazen. 

Etxde JJ 268. Danok norberetzako, Jaungoikoa guztientzako. EgutAr (ap. DRA). Norberentzat eta 

aldamenekoentzat. Erkiag Arran 175. 

norberaganatu. v. norbereganatu. 

norberaganatu. v. norbereganatu. 

norberakoi. � Egoísta. � Gizakumeak norberakoi, urrezale, parrastelari, arro, biraolari [izango dira]. Ol 2 

Tim 3, 2 (Ker norberekoi, IBe berekoi). 

norberakor. � Egoísta. � Au ez da amodio garbi bat, ezpada amodio norberakor bat, amodio norberaren 

mesedeari bakarrik begiratuten deutsana. Itz Berb II 19. 

norberaldeko. � (Adnom.). Subjetivo. Cf. gauzaldeko. � Adimenak bai-dazau urrea metala dala, ona emen 

norberaldeko egia. Zink Crit 5n. 

norberanismo (V-gip), norpeanismo (V-gip). � "Término humorístico surgido en la época de la transición para 

denominar el sistema o tendencia vigente: el egoísmo [...]. Amen dagona norberanismua dok, [...] lenengo 

norberana eiñ eta bestiak izurrau daittiela" Elexp Berg. "Orduan oin besela norpeanismo ori etxauan, dana 

bata bestiai lagunduas itte suan" AntzHizk. 

norberarendu. � Apropiarse. � Apaiz oso betegin baten eginkizuna bikoitza dala esango nuke: ondasuna 

banatu, inorendu; ondasunak batu, norberarendu. A Itzald II 78. 

norbere. v. NORBERE (s.v. norbera). 

norbereganatu, norberaganatu, nork-bereganatu, noberaganatu, norberagandu (V, G). Ref.: A y Etxba Eib 

(norberagandu). � Atraer hacia uno mismo; apropiarse. "Apropiarse. Zalia norberagandutzen ez jakona 


mende. 

1099


tokatzen" Etxba Eib. "Norberagandu dau zorrian eiñ eban etxia" Ib. � Iminita auzija irabazteko testigu paltsuak 

ta bitartekuak topauta, noberaganatuten da inoren aziendia. fB Ic II 246. Zeruko laguntzak nork-bereganatzeko. 

Bv AsL 27. Olako mirari andia da, liburuetan irakurririko gauzka noberagandu ta esatea? Ezale 1897, 296. 

Izpiritu-gogoaren egitada ederren suagaz / norberaganatu leitekean itxasoa. Alzola Atalak 79. 

norberekeria. � Egoísmo. v. norberekoikeria. � Ezjakiña aiztura (vicios) gaiztoen ama da; nagikeriak ostera 

norberekeria erakartzen du. EEs 1915, 12. Norberekeri ta setak bere [izkuntzaren] / onagatik aztutzea. J. Ayerbe 

"Euskeraren egoera" (ap. DRA). En DFrec hay 3 ejs. 

norberekoi. � Egoísta. � Gizonak norberekoi, zeken, arro, aundiputz, madarikatzaille [biurtuko dira]. Ker 2 

Tim 3, 2 (Ol norberakoi, IBe berekoi). 

norberekoikeria. � Egoísmo. � Norberekoikeria eta griñak jartzen dituzte zorion orren gaiñetik. Vill Jaink 

162. Beharrak eragiten duenean [...] utzi eta baztertu egiten dira [...] norberekoikeriak eta eskualdekeriak. 

MEIG IV 112. 

norberen. v. NORBERE (s.v. norbera). 

norberengo. � Orai daukan norberengoa edo ohorea berak irabazia du, gose, ukaldi, hersturak pairaturik 

mukurru. SoEg Herr 11-4-1963, 3 (DRA traduce "honor, fama"). 

norberenki. "Noberenki (V-ger), allegado" A Apend. 

norberetasun, norberatasun. � Personalidad propia. v. norgeretasun. � Norberetasunagaz apur bat astu ta 

besteen onerako bear egitea. EgutAr (ap. DRA). Bakotxaren norberatasunaren alde, adoretsu jarduteko gogo ta 

egokitasuna ernamin ditu beragan. Erkiag BatB 127. 

norberetasuño. � Dim. de norberetasun. � Iztxoak ere bai-baitute beren norberetasuñoa, beren arrotasunondarra. 

Ldi IL 30. 

norberetu. �1. Adquirir. � Egiten edo aditaltzen ari dan gauzan adiya jartzeko oikuntza norberetzia 

garrantzirik aundienekoa da. Zink Crit 6. Adoremenak bitartez norberetutako gauzen izatasunaren ezagutzea. 

Ib. 32. �2. Identificar. � Gure Historialariek badute non xilatu argitasun geiago ateratzeko, eta personak 

norberetzeko, aipagarriak baldin balira. AIr Egan 1955, 10. 

norberetzakotu. � Adquirir. � Esaerak gaurkotu, irakatsiak argiago ta zoliago norberetzakotu. ZArg 1957, 

310. 

nordaize. "Viento del noroeste, dominante en el invierno en nuestra tierra. Nordaiziagaz egualdi zorua ibiltzen 

da" Etxba Eib. 

nordan. v. norden. 

norde. v. norte. 

norde. v. norte. 

norden, nordan. � Persona; personalidad, esencia. � [Irutasuneko] bigarren Nordan ori beti gurekin baldin 

badaukagu. Or QA 158. Nordan ori berori guregan baitaukagu. Ib. 158. Anima ere bere nordanaz oroi baita. Or 

Aitork 275. 

nordest (SP � Dv). �1. (Adj.). "Bigle, qui regarde de travers" SP. � Begi nordest eta gaixto batek iujeatu 

zukeien haren amorantea zela. SP Phil 346 (He 349 begi gaiskiratu batek). �2. + nort est. Nordeste. � Dorre 

handi bat luzea eta hertzia nordesteko partetik. INav 61. Emazu nordestean hartzen duzula aphur bat nortetik. 

Ib. 53. Noroestetik nordesteraiño. Ib. 101. Nort estetik edo suduestetik. Ib. 40. � (Urt IV 4), nordeste. Viento del 

nordeste. � Handik lauster altxatu zen athetik haize erremulia bat, nord-este deritzana. He Act 27, 14 (Lç 

Euroklidon, BiblE euroakiloi). 


mende. 

1100


norduest. v. noroest. 

norean (V-oroz ap. EI 165; Lcc). � "De dónde, norean" Lcc. v. NONDIK, norik. 

norekoi. v. nirekoi. 

norezeko, norezko. v. noraezeko. 

nor-gara-gu, nor-gira-gu. � "Orgueilleux, handius, handikari, harro, txüt, nur-gira-gü (S)" Lh Eusk 1919-20 

(2), 82. "Nor gira gu? qui sommes nous? (expression de fierté, d'orgueil)" Lh. "Nor-gira-gu, fanfaron" Lf Gram 

94. v. tbn. Lander Eusk 1928 (IV), 318. � Kanbo, ibaiari buruz yarria, hurbilleko patarrian, nor gare gu. 

Atheka 135. Bereziki nor giragu-eneko Jauna denean mintzo. HU Aurp 201. Behin iduri zuten Clemenceau eta 

Barthou bi ministro "nor gira gu?" oro larderiatsu nahi lituzketenek oro erhautsi behar zituztela. HU Eskual 23- 

3-1909 (ap. DRA). Biharamun goizean joan ziren deplauki hil-herrietara, burua gora, nor-gira-gu aire 

furfuriatsu batekin. Lf Murtuts 16. Pariseko kartier aberatsenean xut-xuta dago, halako aire gogor eta kasik 

nor-gira-gu izpi batekin "Madeleine" deitu eliza. SoEg Herr 24-11-1955, 1. 

- NOR-GARA-GUKA. Fanfarroneando. � Mattinek zama bat lasto / bazeraman, / lorietan: / traka-traka, trakatraka, 

/ nor gira gu-ka. Handik uzker, hortik orro, / odola harro. Ox 97. � Bere burua uste ez bezala gutxiesten 

zuen, ezpain-ertzean irri xuria, beste erritarrak ao-beroz eta ao-andiz nor naiz ni-ka edo nor gera-ka ari ziran 

bitartean. Zait Plat 90. 

norgaragukeria, norgiragukeria. � Fanfarronería. � Bigek badute beren heinean sobera nor-gira-gu-keria. 

Sokorri Gazte 1957 (Junio), 1. 

norgaragutasun, norgiragutasun. � Orgullo, presunción. � Orobat, ez da dudarik, jaun deputatuek ganbara 

bat sor-arazten dutela, bere nahi, bere oldar, bere urgulu, bere norgiragutasun kilika bereziarekin. SoEg Herr 

3-12-1959, 1. 

norgehiagoka (V-gip, B). Ref.: Etxba Eib (norgeixagoka); Izeta BHizt; Elexp Berg. �1. Compitiendo, en pugna. 

"Norgeixagoka bizi izan ziran ill arte" Etxba Eib. "Aiko gara norgeiagoka?" Izeta BHizt2. "Desafiando" Elexp 

Berg. � Nor-geiagoka ari dira. Or Eus 24. Sofistok Sokratekin norgeiagoka iarten dituenean, Sokratek txil 

eragiten die ezin bestez eta bearrik. Zait Plat 117. � (Con ines.). � Beste egunkariekin norgeiagokan jardutea. 

Erkiag BatB 28. Alexi ez duk emarien aiola, eta emari norgeiokan ez lioke Iolak berak ere irabaziko. Ibiñ Virgil 

35. Ez dago zertan hasi nor gehiagokan. MEIG V 60. �2. (Sust.). Competición, pugna. � Euren arteko norgeiagoka. 

Etxde JJ 33. Norgeiagoka edo konkurs bat. Egan 1956 (3-4), 80s. Nor geiagoka edo karreren bat 

ipintzera. Bilbao IpuiB 261. Onen antzeko norgeiagoka izan zuten Atenaiko iakintza-ikasguek. Zait Plat 23. 

Poema erdiruntz, olako norgeiagoka bat asten da bien artean. Gazt MusIx 152. Orrela galdu zun nor-geiagoka. 

Ibiñ Virgil 50. Elerti-norgeiagoka. Yurre in Loram 5. Guda-burrukak, nor geiagokak. "Desafíos". Berron Kijote 

32. Nor-gehiagoka hauetan. MIH 215. Nola ez dira norgehiagoka berriak sortzen? MEIG I 111. En DFrec hay 

14 ejs. v. tbn. Or QA 190. 

norgehiagokeria. � Disputa, pendencia. � Ageriak dira haragiaren egintzak: lizunkeria, lohikeria, [...] 

norgehiagokeria, samurgo, aharra [...] eta holako. "Rixae". Bibl Gal 5, 20 (BiblE norgehiagokeria; Lç 

aserretasunak, Dv hasarreak, Ol iskanbila). 

norgehienkada. � Desafío, competición. � Bakharrik, nor-gehienkada batzu baitzituzten ordukotzat 

bertsularien artean. Ox 203. 

norgehika. � Compitiendo, en pugna. v. norgehiagoka. � Bekaizkeria norgeika ari da; nor, ordea, Zu baiño 

geiagorik? Or Aitork 47. 

norgere (gen.). � Cada uno el nuestro. � Gure gogaien eztitzeko nor-gere izkuntza degula abaraskarik 

oberena. Ldi IL 127. Norgere izerdiz bidea urratzen / ikasi bear lenbizi. SMitx Aranz 73. Eutsi, eutsi betire 

norgera [sic, ¿por norgere?] izateari. Eutsi bizitzari. SMitx Unam 5. � (norgeren). � Eskua geren bular 

gañetan yarriaz nor-geren burueri galdetu dezaiogun. Ldi IL 156. 


mende. 

1101


norgeretasun. � Personalidad propia (ref. a la 1. a pers. pl.). v. norberetasun. � Ziñez pertsona badanak eztik 

etsi bear il arte. Ez uka ezergatik norgeretasuna. SMitx Unam 5. 

nor-gira-gu. v. nor-gara-gu. 

norgura. "Quien quiera (V)" Añ. 

norik (V-ple-arr-arrig-oroz). Ref.: A; EI 165, 213. � "De dónde" A. v. NONDIK. � Norik ekarri dosus pastelhok? 

Mic 13v. Dama gazte ta eder bat / egoan gaisorik, / inok ezekiala / noizik eta norik. Azc PB 249 (in Ur 

PoBasc 181 norik). 

norika. � Según a quién. � Gaurko eguzkia ez dau atzokoa, onek [Nikanor-ek]. Munduko gauza asko ez dira 

zer diranez, nori-ka baiño. Erkiag BatB 166. 

nor-izan. � Persona, esencia personal. Cf. NOR IZAN. � Iainko Berbera zer-izanez eta Nor-izanez, baiña 

gorputz animaz gizon. Or QA 154. Aren Nor-izana gugan daukagu. Ib. 154. Jainkoak zer-izan bakarra dauka, 

baña iru nor-izan edo persona ditu. EgutAr 23-5-1959 (ap. DRA). 

nork-bereganatu. v. norbereganatu. 

nork-beretu. � Adquirir. v. norbereganatu. � Bertuteak halako gisaz dire bata-bertzeari yuntatuak, non asko 

baita, bat perfetki poseditzea bertze guziak nork-beretzeko. He Gudu 191. 

norkeria. � Egoísmo, personalismo � Munduaren norkeri ta gezurkeria begietara zitzaion. Etxde JJ 221. 

[Iparragirrek] libertadea maite du, baiñan norkeri ta murrizkeri gabe. Etxde 16 Seme 86. Beti uste izan diat 

benetako adiskidetasunak, iñolako norkeririk gabe bear zuela. EG 1959, 54. En DFrec hay 2 ejs. 

norki. � Persona, esencia personal. � Giza-Iainko orrek ez baitu Irutasuneko bigarrena beste Norkirik. Or QA 

158. 

norla. v. nola. 

norlehenka. � Competición. v. norgehiagoka (2). � Iragarri zuten Errenteriko norlenka. Or BM 8. Itzekiko 

norlenkarik ezpaitugu orain. Zait Sof 52. Bat, bi, iru, lau! esanda, norleenka estuari ekin eutsen. Erkiag Arran 

55. 1902an jokatu zan España-n lenengo football norlenka. EgutAr 14-10-1959 (ap. DRA). Norlenka aundi bat 

zan Koridon eta Thirsen artean. Ibiñ Virgil 51. Kirol-norlenkak ospatuko ditu Printzearen omenez. Ib. 94. 

norma. � Norma. � Norma hori, egia esan, Schuchardt-ek erabilia da Bartolik baino lehenago. MIH 390. 

Erdal normak ez ditu Euskaltzaindiak ematen. MEIG VIII 113. En DFrec hay 8 ejs. 

normal (V-gip, AN-gip). Ref.: Elexp Berg; Gte Erd 233. �1. (Adj.). Normal. "Zuk egin ezazu bizitza normala 

(AN-gip)" Gte Erd 233. � Gure herriaren bizitza normalari oztoporik iminiko. Arti Tobera 275. Perpausa 

honen ordena normala. PGoen in MEIG VI 145. Normalerantz jo nahi badugu. MEIG VII 188. En DFrec hay 

123 ejs. �2. (Adv.). "Con normalidad. Manifestaziñua normal joan da" Elexp Berg. � "Ze moduz ein dozu 

esamiña? --Normal" Elexp Berg. 

- NORMALEAN. "Normalmente. Nik normalian eztot armozatzen" Elexp Berg. 

- NORMALEAN IBILI. "Trabajar de mañana y tarde. Len iru errelebotan ibilli nitzuan, baiña oiñ normalian 

najabik" Elexp Berg. 

normaldu. "Normalizarse. Bilbo aldia uraundixak ezkero ezta normaldu" Elexp Berg. 

normalizatu. � (Part. en función de adj.). Normalizado. � Literatur-hizkera izaten da hizkera arauduna eta 

normalizatua. MEIG VII 129. 

normalki. � Normalmente. � Uste izateko da XIXgarren mendearen hasierako iñor ez zela gehiago normalki 

[Kornubieran mintzatzen]. Mde Pr 256. Gazte batzuk bildu zituen bere baranoan, haren erakusbideari esker 

kornubieraz normalki hitzegiten hasi zirenak. Ib. 260. En DFrec hay 18 ejs. 


mende. 

1102


normaltasun. � Normalidad. � Gurean, ordea, ez dira berez hazi, normaltasun batean behar zuketenez. MEIG 

IX 29. Bazuen haserrabiderik, gauzak harako zenbaiten ahotan oraindik "normaltasun" deritzan haren neurriz 

neurtzen badira, behinik-behin. Ib. 97. En DFrec hay 5 ejs. 

norman. � Normando. v. normandiar. � Ezen omen zen gaskoiña, / batzuen ustez normana. Gy 128. 

Handikiak norman ziren etorkiz, eta norman-frantsesa zuten hizkera. Mde Pr 208. 

normandiar, normandar. � Normando. v. norman. � Normandiar, godu, prantzes ta españarra. AB AmaE 

450. Normandarrak bere jentil-garaietan sorgiñei ola [Wala] deitzen zieten. PMuj Noni 13. Beroul normandiar 

idazletik hasi eta Richard Wagner arte. Mde Pr 251. Frantziatik etorritako normandiarrek. Ib. 250. Hitzik hanitz 

jaso zuen ugarteko buruzagi berriek inglesaren ordez hizkera ofizialtzat ezarri zuten normandiar frantsesetik. Ib. 

250s. 

nornahi (AN-egüés-ilzarb-olza ap. Bon-Ond; Urt Gram 75, Lar, Añ, Dv, H (+ -nai)), nurnahi (Sc ap. A (s.v. 

nur-ere)). �1. Quienquiera, cualquier persona; todo el mundo. "Qualquier, qualquiera" Lar y Añ. "Norknai 

(AN), [...] nornaik (R), nornahik (Lc, BNc), quienquiera (agente)" A. v. edonor. � Tr. Documentado en todos 

los dialectos, al Norte desde Leiçarraga y al Sur desde Gamiz. Aunque ya en el ejemplo de Gamiz la desinencia 

del ergativo va en la segunda parte de la palabra (nornaik), hasta el s. XX son más frecuentes los ejemplos en los 

que la desinencia va en la primera parte: noren nahi (Harizmendi), norekin nahi (Leiçarraga y Aguirre de 

Asteasu), nori nahi (Axular, Mendiburu, Eguiateguy (179), Aguirre de Asteasu, Arrue, Hiriart-Urruty, 

Constantin (nuri) y Mujika) y nork nahi (Tartas (Onsa 105), Gasteluçar (173), Belapeyre (I 60), Larramendi 

(carta a Mb 278), Larreguy, Ubillos, Moguel, Aguirre de Asteasu, ChantP, CatS (69 nurknahi) y Arrese Beitia 

(AmaE 397)). Hay también noren nahiren y nori nahiri en Laphitz (33 y 92 respectivamente). En DFrec hay 18 

ejs. de norna(h)i. � Fite du garaitzen / noren nahi konbata. Hm 50s. Noiz nahi, nahi bezanbat eta nor nahi 

konsolatzea. SP Imit III 7, 2. Gorputz duzula galant / nor naik badaki. Gamiz 200. Bazekien, nork nahi bezain 

ungi. Lg I 357. Era bereko edozein beste gauz txiki-makur nori-nai egitea orren gauz itsusi gaistoa da. Mb IArg 

I 213. Nork nai daki Jesu-Kristok dirauala hostia konsagratuan. Mg CC 239. Ontzat ematen zuen nolanai eta 

norekinnai loikerietan ibiltzea. AA I 559. Tranze batean nori nai gerta dakikeo argala izatea. AA III 295 (289 

norknai). Salomon edo bertze nornahi izan den bezain dohatsu izan bitez. Dh 201. Lokharri minak ditu gure sorlekhuak, 

/ nor nahi arrailatzen hark egin oihuak. Hb Esk 38. Nor-nahik badaki urthe ortzitsuetan direla uzta 

aberatsenak. Dv Lab 74. Nork nahi zer nahi erranikan ere. ChantP 262. Bethi, non nahi eta noren nahiren 

kontra. Laph 33. Nor nahik zerurat altxa dezazke begiak eta ikhus iguzkia. Arb Igand 147. Nor nahik egin 

dezake auzapez baten lana. HU Aurp 89 (Zez 165 nori nahi). Nori nai ziri ederrak sartzen bazekien. Etxeg in 

Muj PAm 19. Nor nahik bezain garbi daukat nik bihotza! Ox 170. Nor nahi etzen apez gei hun-hartzen. Const 15 

(25 nur nahik, 31 nuri nahi). Nor nahiri gerthatzen ahal den gauza da hori. Barb Leg 23. Laratzak aiña / 

zekienik etzan nor-nai. Or Eus 195. Maitetasuna xoroa dela / nornahik ontsa badaki. Canc. pop. in Or Eus 20. 

Eztaki nornaik gaztelera ain apain ta biziki erabiltzen. Ldi IL 89. Gizon horiek etziren bertze nor-nahi baino 

batere gehiago. Zerb IxtS 46. Begiratu batera nornai arritzen zun. JAIraz Bizia 14. Nor-nairi biotza ikutzeko 

erakua izan zan. SM Zirik 85. Etzuen nor nahi aditzen ez eta nor nahiri behatzen. Ardoy SFran 168. Hortik 

kanpo, Mattin nor nahi bezain gizon ona eta atsegina da. Xa Odol 51. Hauxe da norinahi euskararen gaitasunak 

adierazteko biderik zuzenena. MIH 177 (v. tbn. MEIG V 98 norinahi). Norknahi daki hori. Ib. 317. Altzairu 

onarekin nornahi da errementari. MEIG I 186. 

v. tbn. Arg DevB 160. Ub 176 (14 norknai). CatLan 124. Lg I 269. LE Kop 76. Añ LoraS 124. Gco I 422. Zav 

Fab RIEV 1907, 95. Echag 129. CatLuz 22. It Fab 106. Gy 105. ECocin 1. Arr GB 127 (146 nori nai). Zby 

RIEV 1908, 87. Elsb Fram 68. Lap 12 ((V 8) nor-naik). CatJauf 107. StPierre 30. Zub 104. Iratz 171. Etxde JJ 

172. Anab Poli 30. Mde HaurB 46. Basarri 182. JEtchep 234. Lf in Zait Plat XV. Larz Iru 40. Vill Jaink 36. 

Gand Elorri 120. Osk Kurl 25. Ibiñ Virgil 23. Azurm HitzB 40. 

� (En expr. del tipo ez da nornahi). "Ez pentsau ori nornai danik" Elexp Berg. "Hori ez da nornahi (BN-arb)" 

Gte Erd 286. � Nonbait ere etxe onen jabea ezta ba nornai. Inza Azalp 32. Hortarik egin zuen gizon hori etzela 

nor nahi. JEtchep 83. Ezta nornai gorrotoz zarabilzkin iainkoa. Ibiñ Virgil 116. v. tbn. Ldi IL 39. Or Aitork 107. 

� Bazen segur norbait, eta ez nor nahi. Ardoy SFran 234. 

� (Con subjuntivo o similar). Quienquiera (que). "Nor nahi ethor dadien, ez idek athea, quel que soit celui qui 

viendra, n'ouvrez point la porte. Nornahi izan zaitezen etzare sarthuko, qui que vous soyez, vous n'entrerez pas" 

Dv. � Tr. El único ejemplo meridional es de Orixe. � Nor nahi izan dadin sokorri galdetuko darotzuna. Mih 53. 

O gizona, nor nahi zaren [...] nahi zare begiratu kosta tristeki joitetik? MarIl 101. Famillako aita, nor nahi 

haiteken, [...] / trankil lotare goatea / duk enganio tristea. "Qui que tu sois". Gy 283. Nor-nahi izan dadien. Dv 

Gal 5, 10 (He nor ere baida hura, Or, Ker dana dala, BiblE edozein dela ere). Nur nahi den, ezin itzur ditezü 

Jinkoaren jüjamentiari. Ip Imit III 36, 3 (SP nor ere baita, Ch nor nahiden den, Mst nur nahibeita den, Ol 


mende. 

1103


litzakena litzakela). Hori erran dutenek, nor nahi izan diten, gorri ala xuri, ez dute egia erran. HU Aurp 55. 

Gizona, nornai dala, zer da gizon besterik? Or Aitork 76. Nor nahi izan dadien / horren egilea, / galdu du 

sekulakoz / barneko bakea. Larz Senper 106. v. tbn. Jnn SBi 79. JE Bur 113. Nurnahi: Mercy 41. 

�2. Cualquier. � Nornai gizon presturen aurrean lotsa nazakean ezer. Arr GB 26. Nornai personen aurrean 

pekatu bat egiteko lotsa zeralarik. Arr May 84. Badakit gizon nazana, beste nornai prakadun bestean. Gand 

Elorri 127. 

- NORNAHI BAITA (nurnahi-beita Sc ap. A; nur-nahi beita Dv (S)). Quienquiera. "Qui que ce soit. Les 

désinences casuelles appartiennent à nur" Dv. "Nurnahi-beita (Sc), quienquiera que sea" A (s.v. nur-ere). � 

Ikhas ezazü zihauren boronthatiaren ez egiten eta nuren nahi beita manüpian jarten. Mst III 13, 2. Eztezazüla 

zure gogua hüts nuri nahibeita. Mst I 8, 1 (SP guziei, Ch edozeiñi, Ip nuri nahi, Ol edonori, Leon nor-nahiri). 

- NORNAHI DEN (Urt Gram 75, Dv; nornai denek Sal ap. A; VocS 141 (nur nahi den)). Quienquiera, cualquier 

persona. "Qui que ce soit, pronom indéfini" Dv. � Fideletarik nork nahi den, Iainkoa bere Aita dei ahal dezake 

partikularki. Lç Ins E 4v. Libre da norekin nahi den ezkontzeko. Lç 1 Cor 7, 39 (He, TB, Dv, Ol, BiblE nahi 

duenarekin). Meza erraiteko kaliza [...], hartan nori nahi den, ageri diren arlote, errumes eta bertze iende suerte 

guztiei emaiten derauela. Ax 262 (V 175). Ez du nahi yustiziarik egiten duenean zerua nor nahi denen tokia. Hb 

Egia 101. � (Con subjuntivo o similar). Quienquiera (que). � Nor nahi den eta nolakoa nahi den zarela. Ax 397 

(V 259). Nor nahi denek ofensa dezan [...] hartzen du bethiere esker onez Jainkoaren eskutik. Ch III 19, 3 (Mst 

nurganik nahi beita, Ip nurnahiganik, Leon edozoinetarik). Ezen nor nahiden den eziñ itzuriko zaio Jainkoaren 

iuiamenduari. Ib. 36, 3. Zeren nornaidenek egin lezan ene Zeurian dagon Aitaren borontatia, kaur da ene anaxa 

eta ene arreba eta ene ama. Hual Mt 12, 50 (He nork ere ezen egiten baidu, TB, Dv, SalabBN nork ere, Ip nurk 

ere, Samper nork ere nai den egin lezan). Nornai den eskandaliza ladien edo eror ladien arri konen gañan, 

puskakatrenzu. Samper Mt 21, 44 (He eroriko dena, TB erortzen dena). � Bera gelditzen da etxeko atezain nor 

nai den arata urbiltzen denari tiro-ukaldiz artzeko. FIr 140. 

nor-naiz-nika. � Fanfarroneando. � Bere burua uste ez bezala gutxiesten zuen, ezpain-ertzean irri xuria, beste 

erritarrak ao-beroz eta ao-andiz nor naiz ni-ka edo nor gera-ka ari ziran bitartean. Zait Plat 90. 

nornaiznikari. � Fanfarrón. � Paulo VIgarrenaren burhasoak mailez gorago zauden. [...] Larrietarik izana 

gaitik, ez zagon nor-naiz-ni-kari hanpatua. SoEg Herr 18-7-1963, 1. 

nornordest, nort nordest. � Nornoreste. � Noizere izanen baituzu Piller hura nornordestean izanen duzu 

Iocleko entrada nornoroestean. INav 97. Seint Nazare dauntzala nort nordest edo susuduest. Ib. 37. 

nornoroest. � Nornoroeste. � Baldin marea badoha, zoaz nornoroestean eta etxatuko zaitu erroten gaiñerat. 

INav 82. Iakiteko duzu Uges eta Murbiango entradako kardinalak nornoroest edo susuduest. Ib. 37. 

noroest, norduest, nortueste (Urt IV 334). � Noroeste. � Baleak eta Ollonako Dorrea noroest edo suest 

hartzen duzula. INav 36. Iakiteko duzu dauntzala Larroque de Cintre eta Cascalesko punta noroest eta suest eta 

dire batetik bertzera 2 l[ekoa]. Ib. 10. Dadukazula buruba noroestean eta irla nordestean izanen duzu Ugesat 2 

lekoa. Ib. 47. Hura da portu bat Kretakoa, uesterat eta norduesterat dagoena. He Act 27, 12 (Dv hegoaren eta 

ipharraren arteko haizeei dagoena, BiblE ipar-mendebaldera). � (Ref. al viento del noroeste). � Baldin heltzen 

bazare bendebalarekin noroestarekin. INav 12. Noroesta ethorriko zaitzu puntatik. Ib. 17. 

norontz. v. norantz. 

norpait, norpera. v. norbait, norbera. 

norrondo (SP � Dv y A). � "Una especie de árbol" A. 

nort. v. norte. 

nortalde (Urt II 263), norte-alde. � Norte. v. iparralde. � Amabi ate ditu erri onek: [...] nortaldetik iru, 

eguerditik iru [...]. AA III 351. Norte-aldeko Amerika ori. And AUzta 117. 

nortar. � Jesukristori berari galdetu zion: Zu nortarrik zera? (Io 19, 9) "Unde es tu?". Gco I 254. 

nortara. � De qué forma. � Oso aurretiaz jakiñ oi dute noiz, nondik, nortara edo non, zeintzuk eta zergatik 

izango duten demaren bat. Ag G 80s. � Baldaxkatzen asi da Leitzako Nabarko / baiña diru-piriri nortara 


mende.


jausiko? "¿De qué lado caerá"?. Or Eus 30. 

- NONDIK ETA NORTARA. v. nondik. 

- NORTARA-HARTARA (G-azp). De alguna forma. � Nik ez dakit zer erabakita daukan Jaungoikoak gutzaz, 

ez dakit: gurutzean gu illak izatea nai dun, edo gurpil batek puskatuta, edo norta-arta. Manzi GPatroi 160. 

nortasun. �1. Personalidad, ser. � Tr. Documentado, sobre todo al Sur, en textos del s. XX. En DFrec hay 155 

ejs. � Nortasunaz bat egiñik Jainko-gorputza zera. Or Poem 550. Gure egiazko nortasuna, gure gogo eta arima, 

ez da hilko gure burmuinarekin [...], hilko dena, gure azaleko nortasuna, gure ni lurtarra da. Mde Pr 349. 

Theresaren nortasunean. Mde HaurB 58. Desira lortu ezkero, izate osoa, nortasun osoa gelditzen da egarri 

bizian. Txill Let 102. Done Franziskok ere badu, noski, bere nortasun agiria Santuen artean, bere izpiritua. Vill 

in Gand Elorri 11. Nortasun aundikoa zan, errespetu aundikoa. Alzola Atalak 101. Asko zor dautzu zuri 

[pilotari] gure nortasunak. Xa Odol 281. Nere nortasun hutsa jazten duten "zer" hauek ez dira nere buruari 

erantsi dizkiodan gauzak. MIH 21. v. tbn. EgutAr 14-7-1959 (ap. DRA). Gazt MusIx 163. BEnb NereA 227. � 

Gizatasunetik Nortasunera, ta Semearen Nortasun ortatik Iainko soillarenera, Aitarenera. Or QA 159. � (No 

ref. a personas). � [Euskerak] añako nortasunik beste izkuntzarik batek ere eztulako. Ldi IL 57. Moralak zera 

eskatzen du: onak, ongiak, berez, izan dezala bere balioa, bere nortasun larria. Vill Jaink 86. Zortzikoa berria 

da, badakigu, baina 5/8-ari halako bere gisako nortasuna eman diogu. MIH 154. � Europa federal baten 

barruan, bere nortasuna, bere etnia jatortasuna begiratuko dituen Euskal Herri batentzat borrokatu nahi dugu. 

Mde Pr 40. Aljeria eta Frantzia bethikotz elgarrekin egonen zirela; bainan ez du erran noradino helduko zen 

Aljeriaren nortasuna. Herr 9-10-1958, 1. 

�2. Identidad. � Esan bezela bizarra txit luzea zun eta txano sakona kendu ezik bere nortasuna ezagutzen etzan 

giro. Etxde AlosT 42. Bildur baitzan etxean gerta zitekeanaz, auek egiazko pekatariaren nortasuna ezagutu 

balezate. Etxde JJ 135. Gau illunean bere nortasuna ezin antz emanik, Xalbat zalakoan, ene adiskiderik onena il 

nun. Ib. 245. 

�3. Cualidad de persona. � Haizeari ere, batez ere Hegoari, gure zaharrek nortasun zerbait emaiten zeieten, 

ziotelarik adibidez: "Hegoa xahakoa bizkarrean ibilki". Lf CEEN 1973, 123. 

norte (Sal, R ap. VocPir 54; Urt II 263, Ht VocGr 390, Lecl, Arch VocGr), nort (SP), nor. �1. Norte. "Norteko 

partea, septentrion" SP. v. ipar. � Norte eta hegoako hartak dire lekhuko. EZ Man II 127. Ken adi hemendik 

Norteko haize galgarria, ene arima ihartzen duana. SP Phil 488 (He 494 norteko). Iakiteko duzu sain eta Uchant 

nort edo su hartzen duzula laurden bat noroestetik edo suestetik eta dire 12 l[ekoa]. INav 39. Norte phartetik. 

Mong 594. [Eskualdunak] eztira hain iharrak eta meheak nola eguerdi-aldekoak, ezeta-ere hain haragitsuak 

nola northekoak. ES 121. Jaitsi zen nortetik Erromara. Mb IArg II 303. Ethorriko dire orientetik eta 

okzidentetik, nortetik eta hegoatik. He Lc 13, 29 (TB, Dv, Ol, Leon, BiblE iparretik). Izango zara arako itxasoan 

itxas-orratza ta Norte seguru baga dabiltzenak legez. Añ LoraS 139. Hoinbertze euri egiten zuelarik norteko 

aldean. Prop 1876-77, 81. Zoaz lurraren kabuetara, / joizu Nordea, joizu Sur. AB AmaE 121. Arri-imanak 

norterantz egiten dau bira. Azc PB 153. Ameriketako edo norteko aritza. Munita 27. Nortean nor-nai sartu 

leikenik / iñork ez dezala uste. Basarri 182. Gipuzkoar bat nahiago dut / norteko frantzes bat baino! Mattin 44. v. 

tbn. Gç 76 (norteko). Balad 248 (norteko). Erkiag Arran 58. � Estella polar. � Oi, Sirena, zeñaen begiok direan 

norteagaz konparaduak! Lazarraga 1152r. � + norde (V-gip). Ref.: Etxba Eib y Elexp Berg (norde). (Ref. al 

viento). "Se dice del viento noroeste. Nordiak, beriala dau eurixa" Etxba Eib. � Hargatik erran zuen Galenok 

ere nortearen azpian egoitza dutenak adimenduz eskas direla. ES 120. Hor dathor furian uhartz urrunetik, / 

nihoiz ere athera bere erraietarik / northeak zukeien ume terriblena. Gy 173. Orma beltzak egiñaz / luzaro 

nortia, / berrogei egunean / gero elurtia. Tx B 194. � (V-gip ap. Elexp Berg). Viento del Norte o Noreste. � 

(Ref. a la Compañía del Norte de ferrocarriles). � Norteko ferrokarrilla. Tx B II 113. Norteko trenbidea egitera. 

MEIG IX 41. �2. (SP � Dv). "Northa, bigle" SP. v. nordest. 

- NORTE-IZAR, NORTIZAR (Izt 48r). Estrella polar. v. IPAR-IZAR. � Agur Nort-Izarra, / Ama Iainkoarra. 

Hm 160. Itsas-orratzak norte-izarrai beti begiratzen dion eran. AA III 302. 

- NORTEKO HARRI. "(He), aimant" Dv. 

- NORTEKO IZAR. Estrella polar. � Norteko izarraren iabea / iguzu desira dugun bezalako haizea. EZ Man II 

145. Agur izar nortekoa / Iaunaren ama mansoa. EZ Eliç 390 (197 Norteko izarra). Eztezakela konsidera 

Norteko izar argia. Gç 139. [Mariaren izenak esan nai du] argi-gillea eta Norteko izarra. Gco I 460. Norteko 

izarraz gidatua denean, badaki bide segura. Lap 14 (V 9). 

- NORTERATXEAGO. (Forma con suf. -xe, de valor aprox.). � Ionentzare aphur bat norteratxeago eta 

muillatuko duzu 10 brasetan. INav 16. 

norte-alde. v. nortalde. 

norteamerikano, nortamerikano. � Norteamericano. � Lau angles, hiru nortamerikano, bi indio, finlandes 


mende. 

1105


bat gaitza eta xino kurlo bat. JE Bur 114. "Demesei" ori obena omen da / norteamerikanua, / korderik gabe 

gizonik pranko / plazetan botatakua. EusJok II 159. 

nort est. v. nordest. 

nortin. v. notin. 

nort nordest. v. nornordest. 

nortsu (BN-ciz-arb ap. Gte Erd 144 y 196), nursu. � Quién (más o menos). "Badakit norsu den, je sais qui c'est 

à peu près" SP. "Badatik nursü den" Arch (ap. DRA). "Qui probablement. Nortsu da hura? qui peut être celui-là? 

Eztakit nortsu den, je ne sais qui ça sera. Nortsuk erran du? qui serait-ce qui l'a dit?" H. � Norsu diran oriek 

guri adirazteko esaten du Isaiasek: [...]. Mb IArg I 297. Nortsu zen eta zertsu bizitze ereman zuen. Ox 189 (tít.). 

Asko gutxi esanak gaude nortsu geran. JAIraz Bizia 71. Behin baino gehiagotan behar dute soldado zonbaiti 

kondu eman nortsu diren. Ardoy SFran 125. Erradaazu zuzen-zuzena / nortsu dagon ifernuan. Xa in Mattin 70. 

nortu (Lar Sup � H). �1. "Gastarse" Lar Sup. �2. Distinguirse. � Yakidi zeatzetan bakarrik nortu izan zan 

gizon bat izan bazan etzan arritzekoa izango ori. "Sólo se hubiese distinguido". Zink Crit 82. �3. Personificar. 

� Goia, mendi-gallurrak, bideko zernaitxoak, basoa, elur-ondarrak: laburki begiragarri oro, nortu ta eraski 

olertsuez mamitu zitzaizkidan. Ldi IL 29. Iñork ezin dezake beregan nortu besteren zorion-bearra. Nortu egiten 

du beti, ordea, maiteminduak. (Interpr?). Txill Let 95. Denok nortu dugu zerua bein baño geiagotan. (Interpr?). 

Ib. 100. Bururakizunok nola zertu ta nortu zitzakean Platon-ek? Zait Plat 100. [Pastoralean] batzutan nortzen 

ere dituzte Zuzentasuna, Bakea, Egia, Urrikalmena. Lf in Casve SGrazi 8. Lizardik berak, esanak esan, 

alderantziz jokatu zuen lirikan bertan izaki bizigabeak bizten eta "nortzen" saiatu zenean. MIH 264. Zerak 

nortzean. MEIG VI 182. 

nortxobait. � Dim. de norbait. � Dei triste oneik entzunda / nortxo bait etxat errukiturik azalduko? AB AmaE 

167. 

nortze. � Personificación. � Sorgingarrizko nortze ta mamitze orren indarrez, Goiak bazirudidan Egunak 

urrezko azkonez zauritutako norbait. Ldi IL 29. Auxe da maitasunaren lillura, ta argatik etsitzen dugu maitale 

guziok: maitemintzean nortze eziñezko bat egin genuelako. (Interpr?). Txill Let 95. 

nortzuk (V, G-azp-goi-bet; H (s.v. nor)), nortzu (H (s.v. nor)), nortzuek (V-gip). Ref.: A; EI 216; Etxba Eib 

(nortzuek, nortzuk); Gte Erd 232. �1. (Pl.). "Quiénes. En otros dialectos el mismo nor se usa en singular y 

plural" A. "Nortzuek izan dira nere billa?" Etxba Eib. "Nortzuk datoz gaur afaittara?" Ib. Cf. zeintzuk. � Tr. 

Todos los ejemplos anteriores al s. XX son vizcaínos, salvo el de Legaz. � Purgatoriora doazanak norzuk dira? 

Cap 29. Baketsuak norzuk dira? Cb CatV 65 (CatLlo 87, CatBus 39, Itz Azald 196 nortzuk). Nortzubek dirian. 

msOñ 238v. Nortzuk bizi zirian obeto? Mg PAb 95 (CO 127 nortzuek). Norzuk edo nungoak izan zirian euren 

asaba ara lenengo juan zirianak? Astar II IV. Norzuek daude beartuak igande ta besta egunetan meza osoa 

enzutera? Legaz 31. Badakizute nor edo nortzuk ziran dantzariak? Urruz Urz 98. Nortzuk dagoz barau egitera 

beartuak? KIkV 77 (KIkG 62 nortzuk). Nortzubentzako ein ete ziran Euzkadiko espetxiak. Enb 173. Lan orreik 

nortzuk egingo dabezan. Eguzk GizAuz 105. Nortzu ote nire aita-ama? Zait Sof 86 (Plat 96 nortzu). Basoak 

nortzuentzako emonak zirean. Akes Ipiñ 27. Ez daki nortzuen tartean dagoan. Erkiag BatB 190. Nortzuek gerala 

uste duzu zuk? Lab SuEm 195. v. tbn. Arz 46 (norzuk). Oe 81 (norzuk). Zuzaeta 76 (norzu). fB Ic I 84. JJMg 

BasEsc 169. CatLlo 86. AB AmaE 40. A BeinB 59. Azc PB 87. Ag AL 124. Kk Ab I 26. Otx 12. Ldi UO 7 (BB 

50 nortzu). TAg Uzt 100. Txill Let 62. Or Aitork 119 (QA 39 nortzu). NEtx Antz 131. Arti Ipuin 83. Ugalde Iltz 

22 (53 nortzuek). MAtx Gazt 97. Nortzuek: DurPl 113. Apaol 121. 

� (Con besterik). � Norzuk entendietan dozuz besterik gurasozat? Oe 105 (CatBus 42, Itz Azald 96 nortzuk 

besterik; CatB 44, CatLuz 18, CatAe 44, CatSal 45, CatR 45, Legaz 27, CatUlz 30 nor bertzerik; CatBurg 29, 

CatLlo 25 nor besterik). 

� (Con gehiago). � Eta orreetarean norzuei geiiago? Cap 57. Nortzuk geijago uts egin darue onetan? Mg CO 

199. Nortzuk geiyago euki daroe onetan errua? CatBus 58. Nortzuk geiago pekatu egiten dabe onoidade onen 

kontra? Itz Azald 84. 

� (Seguido de un sintagma con la misma desinencia y unido por eta). � Nortzuk eta Zeruaren eta 

Providentziaren ukatzailleak datozkigu aurrerapen-lege delako ori goratzera! Vill Jaink 179. 

�2. (Pron. relativo). � Norzuben pekatubak parkatu daikezubezan, parkatuko jakez; eta norzubenak geratu 

daikezubezan, geratubak izango dira. Astar I app. XXVIII. 


mende. 

1106


�3. nortzu. (Uso sust.; pl.). Personas, seres. � Zure aurreri egiazko fedearekin eman baitiezu iru Nortzu oien 

betiko argitasuna ezagutzea. Or MB 503. Beraz, Norbait ori nonai dago, ta beste bi Nortzuekin batean guregan 

daukagu beti, edo beregan gauzka. Or QA 158. Ez dute bear aiña bereizten [...] gertarazte au [...] ageri diran 

nortzuen gertarazte ortatik. Ib. 155. Beraz, bi nortzu ageri dira eta bata bestearekin naasten ditu. Gazt MusIx 

28. 

nortzuka. � Por grupos. � Bertze talde handietan, kapituluak nortzuka edo jende-motaka berex nezazke. Lf 

ELit 64. 

nortzukbait (H (s.v. nor)). � Algunos. v. norbaitzuk. � Norzukbait diriala murmuralarijak edo batuten 

dirianian daukeela projimuaren kontra dongaro esateko ekanduba. Astar II 194. Ez iñoz itxi au egin baga 

bestegaz zuazalako, ez nortzukbait zakuzelako. Ur MarIl 60. Egija da emen [...] ez dakigula iñok bere ziur ziur 

grazijaan aurkituten garianik, Jangoikuak nortzuibait agertu edo errebelatu ezpadautsee. JJMg Mayatz 51. 

noruntz(a). v. norantz. 

nos. v. noiz. 

nosgile. "Undísono, nosgillea" Lar. 

nosgino. v. noizdaino. 

noski (V-m, G-goi-to, AN, L, B; Añ, Izt 25r, Dv (+ nozki, G), H (V, G), Zam Voc (G)). Ref.: A; Gte Erd 161, 

233. � Tal vez, seguramente; sin duda, ciertamente. "(Sin) duda" Añ. "Guretzat noski beti ere iritzi-bidean dabil. 

[...] Noski-k beti ere berekin du zalantza zerbait, berezko argitasun-gabetik datorren zalantza. Bañan, zalantza ta 

guzti, ez da 'tal vez' ere bete-betean. 'Tal vez' orrek norbere-baitako zalantza esan nai badu batik-bat, ots, 'duda 

subjetiva' esan nai badu" Lek Eusk 1958, 21s. "Noski, etorri izan bear du! (G-goi, AN-5vill)" Gte Erd 161. v. 

naski, noaski, BAI NOSKI. � Tr. Documentado en textos guipuzcoanos y alto-navarros, en Larre y en los 

vizcaínos Erkiaga (Arran 135), Gandiaga (Elorri 153) y San Martín (Zirik 38n). En DFrec hay 462 ejs. de noski, 

excepto uno, todos meridionales. Empleado para reforzar una afirmación o convicción no totalmente segura; en 

algunos ejemplos de finales del s. XX parece ser empleado en afirmaciones de las que se está completamente 

seguro. � Hau alfer nagi berak ere ezagutuko du egunen batez, baña berandu noski, gaizki ill ondoan. Mb IArg 

I 84. Arra bat ibiltzeko / bear ditu noski, / nik ikusi dedanez, / egun bat edo bi. It Fab 148. --Bana, badakizu 

nondik datorren? --Indietatik noski. "Sin duda". It Dial 4 (Dv naski, Ur Indijetatik edo, Ip arauz Indietarik). 

Gizon au, noski, gizon-iltzalleren bat da. Lard 529. Bizia gordetzea gauz ona dek, noski. Arr GB 39. Emen bizi 

da noski Iñaxio Etxenagusia deritzaiona? Moc Damu 34. Nere emaztegai Mikela-Iñaxi maiz-xamar moxkortzen 

dana omen da noski... Ib. 24. Geigo izango dira, noski, baña nik ez det geigo arkitu. Muj PAm 12. Gauza oiek 

guztiak bear ditu gizonak noizean beiñ, ta gure baserritarrak iñork baño geiago, noski. Ag G 79. Bere 

garbitasunak ematen asten zaio Peru-Fermin, euskeraz noski. Mok 18. Bateonbatek tiroz / illko zuen noski. Tx B 

I 125. --Ramuntxoren billa? --Noski. Etorri dala erri guziak badaki. Alz Ram 73s (v. tbn. Txib 90). Aldakorra 

da, noski, gogoa. "Sin duda". Aitzol in Laux BBa VI. "Arrats gorri" degu, noski liburutxo onetako olerki borobil 

eta gorenena. Aitzol in Ldi UO 6. Latz-samarra da, noski, gari-jotzeko lana. TAg Uzt 157. Deungea, noski, 

errukigarriro il diran gurasoak antzi oi dituna! Zait Sof 16. Jesukristo jaio zanean lurraren gañean zutik egongo 

zan ustea da; ta beste milla urtez biziko omen da, noski. Munita 101. Espetxean sartuko zuten noski, baiñan ez 

lioke ajolik izango. Etxde JJ 158. Txerria bera baiño maiteago ditugu noski, danok ere, bere puxkak. Ib. 28. 

Xede oneko jende moralzale batzuek eman zioketen, noski, Theresaren eta haren biziaren berri. Mde HaurB 106 

(v. tbn. Pr 255). Nekez azal diteke munduko alaitasuna: osoa ez delako, noski, ez gaitu sakon unkitzen. Txill Let 

74. Azkenerako serora sartuko naun, noski. NEtx Nola 19. Giza-bizia laburra da, noski, arbola batzuen edo 

mendien bizitzaz konparatu ezkero. Vill Jaink 111. Igarri du irakurleak, noski, harrizko etxe handia institutoa 

zala. Osk Kurl 84. Bera laster ilko zala noski, eta otoitz egiteko bere alde. Salav 20. Berak errango luke noski, 

bere buruarekin irriz dagoena xoroa dela. Larre in Xa Odol 20. Ni errege banitz, nere kuttun Juana Gutierrez 

erregiñ litzake noski, eta printzeak nere seme-alabak. Berron Kijote 91. Ez dago, noski, ilunegi adierazi nahi 

dudana. MIH 192. Euskara bide honetan gehiago ibili izan balitz, ez zen noski bere kaltean ibilia izango. Ib. 

256. J idatzi behar dugu, noski, beti bezala, oraingoz nork bere moldera ebakitzen duela. Ib. 102. Idatzi, noski, 

erdaraz idazten zen edonon. MEIG VI 50. 

v. tbn. Arrantz 77. EusJok 120. Aran SIgn 18. Bil 48. Sor Gabon 32. PE 74. AB AmaE 400 (G). Bv AsL 115. 

Urruz Zer 93. A Ardi 116. Ill Testim 13. ArgiDL 135. Inza Azalp 44. Or SCruz 91. Jaukol Biozk 40. Lek EunD 

36. Lab EEguna 82. Balad 236. Ldi IL 102. JMB ELG 74. EA OlBe 34. SMitx Aranz 193. JAIraz Bizia 124. 

Ugalde Iltz 50. Arti Ipuin 68. Basarri 60. Anab Aprika 22. Onaind in Gazt MusIx 151. MAtx Gazt 28. Ibiñ Virgil 


mende.


87. Alzola Atalak 97. Uzt Sas 256. 

� Auzitegi aurrean, zin-egiñak (juraduak, noski), errudun aitortu naute. NEtx LBB 117. 

- EZ NOSKI. Claro que no, ciertamente no. � Juanen ote giñake gu ala beragatik eta geuren gatik ere? Ez, 

noski. LE Urt 99 (ms. 34v ez naski). Ezereztzat iduki bear al degu gure erritar askorentzat gogoangarria izan 

dan bertsolari buru-azkarra? Ez, noski. Etxeg in Muj PAm 29. --Guretarren artean arkitzen degun zoriona, ez 

dek diruakin erosten dana. --Ez noski. Alz Ram 102. Ez, noski. Dudarik gabe. Mde Pr 178. Izango al genuke 

goserik munduan janaririk ezpalego? Ez, noski. Vill Jaink 150. Zuk ez nazu kanpora bota, ez. Ez noski! Lab 

SuEm 181. Bakarrik ote zen eginbide horretan? Ez, noski. MIH 244. v. tbn. TAg Uzt 207. Gazt MusIx 5. � Ez 

noski gutxi kostia. Tx B I 193. Ez noski guztiak berdiñak. Munita 80. Tamalez, ta ez noski gaurko euskaldunen 

erruz. Etxde JJ 8. Uraxen zan aieneka ari zana, eta, ez noski zer-gairik gabe. "Y no sin causa". Berron Kijote 57. 

Ez, noski, bere izen-deiturekin. MEIG VII 55. � (Con ere). � Urrillaren lenengotan etxeratutako mutillak 

etzuten sekula atsedenaldi luze baten ametsik egin, baiñan ez noski ere epeak ain labur joko zienik pentsatu. 

Etxde JJ 179. 

- NOSKI BAINO NOSKIAGO. � Txerren beraren burutaldia izan zan, noski baño noskiago. Jaukol Ipui 23. 

Bere baitan gau ta egun zeramakin adiskide samiñak erditu-azi zizkion noski baiño noskiago bere kantarik 

ederrenak. Etxde JJ 248. Euskalerriak ezertan aurrerapen aundirik ein badu burdin-lanetan izan da noski baño 

noskiago aurrerapenik aundiena. SM EG 1958, 39. Orrela da, noski baino noskiago. Zait Plat 96. Nere 

zailtasun eta moldakaiztasuna Aita Onaindiaren trebetasunak gozatuko dizkitzue noski baiño noskiago. Ibiñ 

Virgil 26. Euskalariak baino areago euskaldun eta euskaltzaleak bear ditugu, noski baino noskiago. In MIH 203. 

Norabidea, noski baino noskiago adiskide zenak idazten zuenez, erdarazko "sentido" da, ez "dirección". MEIG 

VI 61. 

- NOSKI-EDO. � Noski-edo zaldungo-ordena artuta balego, berak agertuko lukela agertu aren billaukeria. 

Berron Kijote 54. Bi eskuekin elduta zanga-zanga irentsi zuan fede onean ta aldarte obean, bere nagusiak 

aiñatxo noski-edo. "Bien poco menos que su amo". Ib. 189. 

noskiro. � Ciertamente; seguramente. � Noskiro ez dakigu San Agustiñ izandu zala lenbizian gau erdia baño 

illunago lañoz, odeiez, gereizez, itxusiz betea? Lar SAgust 6. Ai, gaitz gogorrak dira noskiro irago! Otag EE 

1882a, 202. Orregatik, nere ustez, euskaldunen edesti-aurrea Goienpaleolitos-kotik asten da, Aurignac-kotik 

noskiro. JMB ELG 26. 

nosnerein. � "Obediente" Bera. � Bere gudarozteak kementsu ta nosnerein ospea dute? Zink Crit 52. 

nospaita. "Censo al quitar [= el que se puede redimir y extinguir], zenso nospaita" Lar. 

nospel. v. mospel. 

nostalgia. � Nostalgia. � Nostalgia baten uztak. Mde Pr 352. 

nostrai(a) (-aia det., SP � Dv, A). � "Nostrai, indígena, hablando del trigo. Ogi nostraia, trigo del país" A. v. 

natrai(a), nertroi(a). 

1 nota (-th- Lc, BN ap. A; H; -th- SP, Urt II 289, Ht VocGr 430, Lar Sup, Izt 70r, VocBN, Dv, H). � Mancha; 

fallo, defecto. "Jaioko notha, jaia notha, péché originel" SP. v. nata, natu. � Baptismaz darozkigutzu falten 

nothak xahutzen. EZ Man I 20. Baptismuak xahutzen dik nota orijinala. EZ Eliç 93. Badakigu parabisurako 

denak eztuela behar bekhaturik, eta ez bekhatuaren notharik eta ez zimurdurarik. Ax 193 (V 130). Notha eta 

kutsu haren pena iautsi zen gizon guzien gainera. "Maculae". SP Imit III 55, 2 (Ch bekhatu, Mst maküla, Ol 

kutsu, Leon huts). Ezin erran diteke bere garbitasunean notharik errezibitzen duela. ES 103. Ez dugu utzi behar 

bestimenden, tresnen gainean notharik ez lizunik batere. He Phil (ap. H). Bekhatu orijinalaren notha beltzetik 

zure garbitzeko. Brtc 84. Baldin norbeitek abertitzen bagaitu badugula bisaian notha bat, eskerrak bihurtzen 

diozkigu. Jaur 129. Notharik gabe eta garbitik. Dv 1 Tim 6, 14 (He tatxa). Garaten arraza agertu da geroztik 

nota hits batekin. Elsb Fram 108 (166 notha). v. tbn. AstLas 74. Notha: Gç 46. Ch III 52, 4. CatLav 274 (V 137). 

Monho 142. Dh 273. MarIl 28. JesBih 400. Jnn SBi 140. Zby RIEV 1908, 206. Arb Igand 197. � (Con ines.). � 

Zuk badakizu nothan konzebitua naizela eta halaz hutskor naizela. Harb 333. 

� Etim. Por la forma (oclusiva aspirada) y por el sentido, es más antiguo que 2 nota. No parece que haya que 

remontarse hasta el lat. clas. nota, notare para explicar su valor peyorativo: cf. FEW 7, 196s. 

2 nota (L, BN, S ap. Lh; VocBN). �1. Nota, aclaración; apunte. "Note, annotation" Lh. � Nota: Aurrena esango 

dira goizeko jaieran dauden gauzak. AA III 308 (v. tbn. 447). Ikhus, Yupiter eta Yupiñen gaiñean, hirur 


mende. 

1108


hogoigarren fableari iratxiki notak. Gy 140n. Atxurrerako baño / obia dago ta, / badaduka nota, / mingaña sano 

ta / guztiyari buelta, / beriala bota. (Interpr?). AzpPr 106. Ni naiz eskribatzallia ta nator notak artzera. Iraola 

112. Nota labur batzutan sistema hau azaldu eta bidaldu egin nien euren iritzia jakiteko. Osk Kurl 17. 

Bereizkuntza honetaz edo hartaz ez zen honako edo harako langile trebe hau edo hura ohartu eta ez zituzten, 

beraz, beren notetan jaso. MEIG VI 132 (ref. a encuestadores de ALF; v. tbn. 131). En DFrec hay 52 ejs. � Real 

decreto batek / irekirik bortak, / goratu ginituen / leheneko notak. (Interpr?). Bordel 117. �2. Nota (musical). � 

Bena horra nun gizagaxo Pettarrak ofertoriuan nota bat faltsu emaiten dian osoki. Const 40. Doiñuaren notak. 

Mde Pr 167. Lehengo notak txistukatu zizkion. Ib. 168. Or ari zen kornetan zorrotza notak zabaltzen. Txill Let 

30. Txilibituak bost nota ematen zituan. Osk Kurl 48 (v. tbn. 48). Gure musika ere eres-maillako zazpi notetan 

eratzen oi dan bezelatsu. Gazt MusIx 69n. Sinfonia batean ere nota bat besteetatik ezin bereizi daiteke. MEIG IX 

136 (en colab. con NEtx). Salbuespenak salbuespen, nota bat datxeko silaba bati eta silaba bat dagokio nota 

bakoitzari. MEIG IV 100. v. tbn. LMuj BideG 84. � Ari-albiñua / sei notak atontzen. "Lo componen seis notas". 

Or Poem 517. � Patxik, solfeorik ikasi gabe, bi notazko serenata luze luzeak joten zituan. Osk Kurl 48. �3. 

"Note, règlement de compte" Lh. �4. Nota, calificación. � Bi illebete osoek emon irakasleari, denboraz eta 

estutasun barik, bear dan neurrian notak emoteko. Alzola Atalak 137. 

notable (Lcc). � (Adj. y sust.). Notable. � Orduan bazutén presoner notable bat Barabas deitzen zenik. Lç Mt 

27, 16 (He famos, TB, Ip, Echn, SalabBN, Leon famatu, Ur (G) ospetsu, Dv aiphatua, Samper fama andikoa, Ol 

ots aundiko, BiblE sonatu). Iguzkia kanbiaturen date ilhunbetara eta ilhargia odoletara, Iaunaren egun handia 

eta notablea dathorren baino lehen. Lç Act 2, 20 (He, TB seinalatua, Dv ageria, Ol, BiblE ospetsua). Soma 

handi bat eta notable bat. Tt Arima 125. Bertze gainerako gorputzeko notableen eta presenzian diren habitanten 

antziñean asanblatu gare. Revol 151. Zer zen gertatu nuen aditu / bi notablien artian. Zerb Azk 103. 

notableki. � Notablemente. � Eta óntan faltátzea notableki dá bekátu mortále. LE Matr5 294. 

notablero. "Notablemente" Lcc. 

notada. v. notatu. 

notadun (-th- Hb ap. Lh, Dv). � "Qui a une ou plusieurs taches, au propre et au fig." Dv. 

notadura (-th- SP, Hb ap. Lh, Dv). � Mancha. � Nothadura hura deitzen da bekatu orijinala. Mat 162. 

notagabe (L, BN, S ap. Lh; Dv). � Inmaculado, sin mancha. � Haur da bildots notha-gabea, deusetan hutsik 

egin gabe bere bizia galdu zuena. Mat 213. Espos oheak behar du notha gabea izan. SP Phil 406 (He 410 

nothagabea). Zeina baita egiazko bildots kastoa eta nothagabea. Ib. 263 (He 265 notha gabea). Galdegiozu zure 

esposaren bihotz notha gabeari. JesBih 444. Maria nothagabearen kongregazioneko serorek. Prop 1876-77, 43. 

Ni naiz deitzen jaiotze notha gabea! Zby RIEV 1908, 292. Biktima nota gabeak ditu hautatzen. Elsb Fram 59. 

Kontzebizione notha gabearen eliza. Prop 1906, 159. v. tbn. Brtc 224. Dv LEd 16. � Birjina Sainduak 

Jainkoaren jenerostasunetik izan duen fagorerik baliosena datza garbi eta notha gabe kontzebitua izaitean. 

MarIl 83. 

- NOTA GABEKO (Dv). (Adnom.). "Immaculé, sans tache" Dv. � Nota gabeko bildotsa / zenean imolatu. 

Monho 76. Bere notha gabeko kontzebitzearen berthutez. MarIl 28 (v. tbn. 90). Meditazionea, Jainkoaren 

amaren kontzebitze notha gabekoaren eguneko. Jaur 344. Erne egonen naiz nothagabeko bidean, ethorriko 

zarenean nigana. Dv Psal 100, 2 (Ol orbangabeko). 

notagabetasun. "(Jaur), pureté, immaculée" Dv. 

notagarri. "Nota- nothagarria, qui peut tacher, souiller, salir" H. 

notaldu. � Acudir a un notario. � Erraiteko liteke zerbeit ez yakinez, / sobra errexkiegi notaltzen direnez: / 

yakinen meneko da kontratuzko lana. Hb Esk 209. 

notalgo (L, BN, S ap. Lh; SP (-goa, det.), Dv). � "Office de notaire, notariat" SP. "Notalgotik ezin biziz, saldu 

du bere notaltza, ne pouvant vivre de sa profession de notaire, il a vendu son office" Dv. � Diharasarri seme 

handi da agertzen, / notalgoa bezala herri ohoratzen. Hb Esk 115. Daskonagerre ez da herrian egotu, / Bastidan 

du notalgo bidea hautatu. Ib. 130. Notalgoan hil dire oroz maitatuak. Ib. 130. 


mende. 

1109


notaltasun. v. notaritasun. 

notaltza (Dv), notantza (T-L). � "Emploi de notaire. Saldu du bere notaltza, il a vendu son office de notaire" 

Dv. "Notariat" T-L. � Dentista hunek etzakik dentistgoan hargin batek notantzan baino gehiago. JE Bur 194. 

notantza. v. notaltza. 

notarazi. "Notharazi, faire contracter une tache" Dv. 

notari. v. notario. 

notarikintza. "Notaría, oficio de notario" Lar. 

notariko. "(L, BN, S), notariat" Lh. 

notario (Urt I 118, Lar, Añ), notari (L, BN, S; SP, Urt II 7, Ht VocGr 314, Lar, Arch VocGr, Dv). Ref.: Lh y 

Lrq (notari). � Notario. v. eskribau. � Tr. Documentado sobre todo en textos septentrionales, que emplean la 

forma notari; al Sur se documenta en Astarloa, Uriarte, en un ej. de Euskal Esnalea, en Eguzkitza y Bilbao 

(IpuiB 29). En DFrec hay 6 ejs. de notario y 3 de notari. � Prokurador, adbokatu, iuje eta notariak. E 59. 

Lekhukoek ukhatzen dute, notaria irabazten da, alkatea diruz itsutzen da. Ax 438 (V 285). Notari leialak legez / 

ditut koplak moldatzen. Hm 50. Eginhardo erregeren gortheko notaria. ES 113. Eskribau, prokuradore, notarijo 

eta juez letradubak. Astar II 67. Notaritan dirua errex da altxatzen. Hb Esk 209. Harriet theilaina egin zen 

notari. Ib. 142. Zure semea izan ditake mediku edo notari Eskual-Herrian. HU Aurp 208. Euskalerrirako 

aukeratzen diran eskribauak (notariyuak) jakin dezatela euskera ongi. EEs 1916, 95. Zin-emallearen 

(notarioaren) aurrean. Eguzk RIEV 1927, 428. Bi apez eta notari bat. Zerb Azk 59. Onhartu dute "Herria" 

ezartzea mediku, ahoarthatzale, ile-mozle eta notarietan, beren aldiaren beha daudenak irakurtzeko eta gostu 

hartzeko. Lf Herr 26-6-1958 (ap. DRA, s.v. aho-arthatzale). Eneganik entzun dezala / notari mila debruak, / 

oraiko aldian oraino / zerra ditzan liburuak. Xa EzinB 29. Bazen Baionan, duela ehun urte, notari kostatar bat. 

Lf ELit 208. v. tbn. Notari: EZ Noel 47. AstLas 50. Bordel 180. Etch 428. Gy 62. ChantP 184. Elsb Fram 141. 

JE Bur 91. Lander RIEV 1912, 553. Barb Sup 172. Lf Murtuts 32. Herr 2-10-1958, 3. JEtchep 59. � Moldezko 

letretan notariyo agiriren batek. Ur BulaAl 58. Doi doia hau, notario papertto batek salatua. Ardoy SFran 79. 

notaritasun (SP), notaltasun (SP). � "Exercice de notaire, notariat" SP. 

1 notatu. �1. Observar; tener en cuenta, tomar buena nota. � Zarraizkidate guzi bertan itzok ongi notaturik 

(1564). TAV 3.1.18. Abemaria asi baize, / ezin oi det notatu. Lazarraga (B) 1204r. Pena partikularentzat hau 

behar duk notatu / zein ohi baitute zuhur guztiek aboatu. EZ Man I 106. Iakin nahi baduzu illhargia zein den 

zahar edo zenbat egun dituen hasi dela hirur gauza notatu behar ditutzu. EZ Eliç XXXI. Zergatik edo nola gauza 

hau hunela gerthatu zen iakitea gatik nota ezazue lehenbizirik San Franzesi. Harb 415. Pensamenduzko 

bekhatuak dira kofesatzeko gaitzenak, baina erraixtea gatik nota beitea laur gauza: [...]. Ib. 157. �2. Marcar, 

señalar. � Baldin zenbeitek gure hitza obeditzen ezpadu, epistolaz hura nota ezazue. "Marquez-le par lettres". 

Lç 2 Thess 3, 14 (He goardia emozue, TB seinhala zazue, Dv nabarmen erakhutsazue). Gehiagoak bestetan 

notatuak dira p.o. letra hauk diren lekhuan. Harb 457. �3. (BN-arb ap. Gte Erd). Anotar, apuntar. "Apuntatzen 

ari naiz (G-azp), notatzen ari niz (BN-arb)" Gte Erd 19. � Zeinek delientki notatu baititu frantzesez eta hala nik 

ez itut hemen ezarri nahi. Harb 463s. Bertso berri batzubek / asi naiz notatzen, / txit komeni dirala / zait 

iduritutzen. Arrantz 23. Nere dotriña dago / garbi irakurriya, / notatu eta paperan / klaro ezarriya. Ud 76. �4. 

(Part. en función de adj.). Notable. � Lau [idi] juan ziran eta / bat egon notaue. EusJok II 96. 

� notada. (Forma de fem.). Notable. � Ill[ustre] abadesa notadea. Lazarraga (B) 1180vb. - NOTATZEKO. 

(Adnom.). Digno de notarse. � Hitz notatzekoak ziren hauk, eta segur ongi erranak. Ax 407 (V 265). 

2 notatu (H; -th- SP, Urt I 527, Dv, H). � Manchar(se). � Nola Adamek bekatu egin zuenean likhistu eta 

nothatu baitzuen bere ethorkia. Mat 162. Gure naturaleza nothatua garbitzeagatik. Harb 134bis. Bertze [falta] 

guztiek eztutela hala desbistatzen eta ez bere ohorean nothatzen nola emaztekin ibiltzeak. Ax 362 (V 239). Eztu 

deusik [sic por deusek?] ere gizonaren bihotza hala nothatzen eta korapillatzen, nola kreatur amudio lizunak. SP 

Imit II 1, 8 (Ch nothatzen; Mst makülatzen, Ip thunatzen, Ol kutsutu, Leon zikintzen). Haren gorputza lizundu 

etzutelarik, guziarekin ere nothatu baitzuen haren bihotza. SP Phil 261 (He 263 nothatu). Justua bada, bañan 

izan / zenbait tatxaz nothatua. Gç 157. Intres eta amudio propioz nothatua dena eziñ daiteke ez xahua, ez 

perfeta. Ch III 49, 2. Lohikeriaren haize den xumenak nothatzen duela birjinatasunaren distiadura, hatsak 


mende. 

1110


miraila nothatzen duen bezala. CatLav 134 (V 70). v. tbn. Brtc 221. Dh 274. � (Part. en función de adj.). � Zuk 

eder, on eta xuxen kreatu zenduen naturaleza hura bera orai hartzen baita naturaleza nothatuaren biziotzat. 

"Corruptae naturae" SP Imit III 55, 2. v. tbn. Mat 162. 

notatuki. � Notablemente. � Kordoin hunen perdunanzaz hirur aldiz notatuki dira gehiagokoez orai ez 

mintzatzea gatik. Harb 459. 

notazio. � Notación. � Euskararen eta euskal hizkeren berri dakienak igerriko dio, noski, zenbait notazioren 

azpian datzan mamiari. MEIG VI 127. 

notifikatu (Lcc (-adu)). � Notificar. � Ezen eztela razoinik irudi daut, presonér baten igortea eta haren 

kontratako hogenak eztitezen notifika. Lç Act 25, 27 (He markatu, TB sinhalatu, Dv ezagutaraztea, BiblE 

azaldu). Ene egiteko guziak notifikaturen drauzkizue. Lç Col 4, 7 (TB yakinarazi, Dv jakintsun egin). Zure 

mahain sainduan gure bion arteko bakea notifika bedi. Harb 211s. Zerren egin ditudan dilijenzia nezesarioak 

Iruñean eta emen notifikatzeko letra oek bere personan (Leitza, 1626). ETZ 47. Lenagotik egon ezkero 

notifikauta. (Eibar, c. 1755). RIEV 1908, 732. Deitzen du bakótxa [...] notifikátzera sent[enzi]a dagokióna beré 

óbren konfórme. LE in BOEanm 527. Preso bat eriotzera kondenatua eta sentenzia notifikatua o emana (B, s. 


notifikazio. "Notificación" Lcc. 

notin (Zam Voc), nortin. Neol. creado por Arana Goiri en 1897, de nor y -din. �1. Persona. v. lagun (4). � 

Persona edo notin asko. AG 1538. Giza-nortin goragarriyak (personajes ilustres). EEs 1913, 178. Jesukristoren 

nortin (persona) gurgarria. Ayerb EEs 1915, 278. Notin txar, / Gaiztoa, / Biotzik gabekoa! Satarka in Onaind 

MEOE 859. Iru notin edo persona banak, baña Jaungoiko bakar bat. KIkV 17. Nire mallako notiñak (personak) 

eztabe iñoren aurrian buruba makurtzen. Altuna 83. Gitxienez nekusan ogei anei notin. Enb 32. Zarautz-tik 

artean urrutiratu baño len, notin-aldra batekin egin zuten oztopo. TAg Uzt 41. Etxean maitasunez itz egiten zion 

notin bakarraren itz xamurrok zuzpertu zioten biotza. Etxde JJ 60. Notiñak, pertsonak batetik. Eta bestetik [...] 

dirua. Erkiag BatB 78. En DFrec hay 3 ejs. de notin. v. tbn. El Correo Vasco 1899, n.º 92 (ap. NeolAG). La 

Patria 1902, n.º 55 (ap. NeolAG). EEs 1916, 233. Zink Crit 18. JBDei 1919, 229. Ayerb EEs 1919, 85. KIkG 12. 

Arzdi LEItz 86. Eguzk LEItz 24. Kk Ab II 80. Ldi IL 60. 

�2. Personaje (de una obra literaria). � Notin geiegi imiñi estagijen eta agertokijaren ernidutia okarra ixan 

daten. EEs 1911, 115. Antzezkizun auetako notin (personaje) nagusiak bi lege-gizon izaten ziran. Etxde JJ 171s. 

Herriak, Dolly horren oroitzapena elezaharreko notin batena bezala gorde du. Mde Pr 256n. Larrakoetxea-tar 

Bedita-k "Kornuolgo duke" deitzen du Lear Errege antzerkiko notin bat den "Duke of Cornwall" delakoa. Ib. 

247n. Elebarri onetako notin edo lagun gaillenen gorabeerak azalduten jardun bitartean. Erkiag Arran 175. 

notinbatu. "Concurso de gente" Euzk 1933, 284. 

notintasun. � "Personalidad" Eusk 1919-20 (II), 95. v. nortasun. � Euzkeriak euzko-notintasuna sendotu 

dagiyen. Eusk 1919-20, 40. Bere notintasuna galtzen daben erria ilda daola esan geinke. GMant Y 1933, 188. 

notizia, notizi. � Noticia, nueva; noticia, conocimiento. � Guztien notorio den eta datorren abadearen 

notiziara (Leitza, 1626). ETZ 47. Emateko notizia abadeari. Ib. 47. Modu onetan, bada, esplikatzen da misterio 

au klarezia eta notizia geiagorako. OA 32. --Zer da fede explizitoa? --Sinestea notizia distintoarekin, eta txeroki, 

Yangoikoak errebelatu duena (B, s. XVIII). BOEans 695. Ondo da jakitia zubek bere barri edo notizia oneek. 

Mg PAb 186. Ez dirate ere eman maisterraz eta bestez notizia partikularrik. CartAnd 388. Emateko notizia 

Yaungoiko gure yaunaz. CatB 24s (CatAe 22, CatSal 23, CatR 23 notizia). Joanzeré notiziain ematerá Jesusí 

(Mt 14, 12). BOEanm 1306. Ia notizi onak / zaizkit allegatzen. Noe 56. Munduan kantatzeko geren notiziyak. 

JanEd I 81. Notizia artu zuen andik bereala. Xe 158. Pasaiako plazatik dator notiziya. Ib. 203. Argana ere 

allegatu da / ill naizela notiziya. Tx B II 21. Uste bae irrixtau ta leizeen bera eroi ementzan. Geiao ez ementzan 

aren notizik izen (G-goi). JMB Mund I 20. Poz eman didan notizia bat / artu diat igandikan. In SM Zirik 99. 

Notizia zehatza dadukat horren gainean, aurren eskukoa. Arti Ipuin 66. Berri batek, notizia batek sortzen du 

jarduna. Zarate ELit 26. En DFrec hay 21 ejs. v. tbn. Iraz 14. PE 74. Ud 74. CatUlz 15. EusJok 163. Notizi: 

AzpPr 28. Kk Ab II 64. 

notorio. � "Notoria cosa, gauza notorioa" Lcc. � Egiten dut publikazio au eta iminiko ditut elizako atarietan 

letra hoek guztiei notorio den (Leitza, 1626). ETZ 46. Guztien notorio den. Ib. 47. 


mende. 

1111


notxalenkiro (Lar � H (-xa-)). � "Descuidadamente" Lar. 

notxalent. � Perezoso, indolente. � Hain behar handian eta ondikozkoan notxalent eta ansikabe izanen gara? 

Lç Adv ** 6v. Notxalent egin etzaiteztenzát, baina fedez eta pazienziaz promesak heretatzen dituztenén 

imitazale. Lç He 6, 12 (He uzkur eta nagi, TB alfert, Dv, Ol, BiblE nagitu). 

notxalentu. � Volverse perezoso. � Beraz hanbat falta duk fedeak notxalentzen gaituen non hura bera baita 

obra on guzién erroa eta fundamenta. Lç Ins D 2r. 

notzan, notzin. v. 1 no. 

(novialdeco). "El padrino de bodas. La madrina en las mismas es novialdeca" Baraib Voc. 

nox. v. noiz. 

noxal. � "(V-arc), vaca con cría de dos años [sic]" A. � Ain da ona noxala ze ez dakit nox dokeda. "Tal es de 

buena la leche de la vaca que ha dos años que cría". RS 505. 

noz. v. noiz. 

nozbait. v. noizbait. 

nozge (Lar, H). �1. "Abrigado, lugar" Lar. �2. "Absence de froid" H. 

nozgeitza (Lar, H). � "Abrigaño" Lar. 

nozgetu (Lar, H). � "Abrigarse" Lar. 

noziarazi, nozierazo (H). � Hacer sufrir, hacer padecer. � Ordutik erabaki zuen Filistintarrai zezakean kalte 

guzia egitea eta egin zioten saldukeria nozierazotzea. Lard 142. Arrebari egindako bidegabekeria eta 

lotsakizuna, lenbizi zetorkion era onean, berak nozierazo nai izan zion. Ib. 194. 

nozigarri. �1. "Nuisible, funeste" H (que cita el ej. de Lard). � Denbora onetan egin zuen bear etzan gauza 

bat, bizia laburtzeko bidean ipiñi zuena eta bere ondorearen txit nozigarria. Lard 261. �2. "Supportable, que 

l'on peut souffrir" H. 

noziketa. � Sufrimiento. � Garai batean Usoa-rekin bezela, noziketa (sufrimiento) bidez bere animaren 

zintzotasuna aztertu ondoren, bere lain etsi zun. Etxde Alost 84. 

nozikizun. "Qu'il fait souffrir" H. 

nozitu (G-goi ap. A; Izt 86r, H). �1. "Padecer, sufrir. Ni neronek nozitu det, yo mismo he sufrido" A. � 

Nolakoak izango ote ziran geraldi onetan nozitu zituanak? (1844). Jauregui 241. Aita Fr. Domingo Herkizia, 

zeñak nozitu zeban martirioa. Izt C 471. Goserik ez du nozituko. Ib. 225. Umiltasun andiarekin kastigua nozitu 

zuena. Lard 97 (v. tbn. 173). Neguan otza, udan beroa, uda atzenean eltxoak edo ximitxak nozitzea. Zerurako 

bide erraza (ap. H). Edateko oitura daukanen gibelak eta biotzak asko nozitzen dute. Ayerb EEs 1916, 16. 

Bazekiñat ondotxo i etxe ontan nozitzen ari aizena. Etxde AlosT 36 (v. tbn. JJ 217). Bestek gutxitan nozitzen ditu, 

/ baizikan beren bizarrak. Otañ 39. Apo tipiak ez dugu dogmarik ezagutzen, nozitu bai, baina ezagutu ez. PPer 

Harrip 34. Itxuraldaketaren bat edo beste nozitu behar izaten dute. MEIG VII 189. Ikusi eta nozitu izan behar 

dituzten bidegabeekin. MEIG IX 24. En DFrec hay 4 ejs. v. tbn. Aran-Bago ManMed 286. � Albiste onekin oso 

noziturik Mari Iñasi gaisoa. EE 1882a, 130. �2. (G-azp, AN-gip-larr). Ref.: Asp Leiz2; Gte Erd 249. Pagar, 

purgar. "Sufrir las consecuencias de hechos o dichos propios o ajenos. Atten alperkerie semek nozitzen due, los 

hijos pagan las consecuencias de la vagancia del padre" Asp Leiz2. "Oraindik nozitu bearko du berak ere (= 

pagatu) (G-azp, AN-gip)" Gte Erd 249. � Egun asko baño lenago bere gaiztakeriak urkamendian nozitu zituen. 

Lard 547. Kain ilko likekanak, zazpi alakoa nozitu bearko likek. Ol Gen 4, 15 (BiblE zigortua). 

� Etim. Tomado probablemente de un representante románico del lat. nocere; cf. cast. ant. (y gall.) nocir, nucir. 


mende.


nozkin. v. 1 no. 

nuharroinsko. � Dim. de noharroin (?). � Zikiro bat edo bertze / gerthatu dakiket iñoiz iretstea, / baita noiz 

edo noiz, hekien yabea; / nuharroinsko baitut maiz apetitoa. Gy 158. 

nuble. v. noble. 

nuetsi. "(BN-lab), en absoluto. Nuetsi eztakit norat joan, yo no sé en absoluto a dónde encaminarme, estoy 

completamente desorientado (se dice cuando uno anda perdido de noche o a oscuras)" A. 

nuga. � Turrón. � Noiz eta ere nuga ongi moldatu beita, emazu terrina bat ur hotzetan, molderik khen 

zazu eta zerbitza. ECocin 38. 

nuitzazdaniko. v. NOIZDANIK(AK)O. 

nuiz. v. noiz. 

nuka (AN-ilzarb ap. Bon-Ond 140). � Nuca. 

nukleo. � Núcleo. � Nukleo indarrezko itsaspekoa. ZArg 28-4-1963, 3. Nukleozko armak. Ib. 4-8-1963, 1. En 


nuku. v. noku. 

nukutu. � Achicarse, humillarse. Cf. ñukutu. � Girixtinoek bertzalde ez dute nukuturik egon behar, iduri 

uzkur eta herabe. Herr 18-4-1963, 1. 

nula. v. nola. 

nulatu (V-gip, S). Ref.: Lh (nülatü); Iz ArOñ (nulau). � "(Foix), annuler" Lh. "Nuláu, nuláittia, anular" Iz 

ArOñ. 

nulepait. v. nolabait. 

nulo. � Nulo. � Gernikan justiziak / orduan asmau dau: / jokua nulo dala. EusJok II 79. 

numaka. "(Sc), bebé, muñeca" A. v. muineka. 

numanziatar. � Numantino. � Numanziatar Tarifa uri dontsu, santua. AB AmaE 444. 

numen. � Numen, divinidad. � Itsas-zabaleko iainko izatera iritxiko ote zera itsaslariek numen bakartzat 

iaurets zatzaten? Ibiñ Virgil 70. Xumea lana, ez ordea ospea, baldin numen mukerrak makurtzen badira ta 

Apolok otoi-deia entzuten badu. Ib. 107. � Numen, inspiración. � Betiko "bagenu ta balitz" giroaren egoera 

estu ta larriak berdetu, garraztu egiten du Azurmendiren numena, etorria. Zarate ELit 43. 

numera. v. 1 lumera. 

numeratu. � Numerar. � Arri marmol eder bat / dute ekarriya, / numeraturik dago / dezente jarriya. Ud 84. 

numerazio. � Numeración. � Eman zion Friedrich yaunak erlojuen numerazioa. Izeta DirG 89. 

numero (V-gip; Lar), lumero (V-gip). Ref.: Etxba Eib (lumerua, numerua); Elexp Berg (lumero, numero). � 

Número, cifra; cantidad. "Cantidad. Zerua illundu biarrian zoian eltxu odia, eta aren zenbatan numerorik ez da" 

Etxba Eib. � Numero hiruraz laudatzen da Iainkoa. Harb XII. Ekarzeko memoriara numero eta zirkunstanzia 

pekatuenak. Cap 90. Euren pekatuen numero ziertoa. OA 132. Konturik edo numerorik faltatu gabe. ES 192. 


mende.


Nezioen numeroa infinitoa dala. Cb Eg II 134. Nümero bigerrena date / Austrasian plaazatü. Xarlem 10. Adin 

beneráblea eztá kontátzen urteen numeroetaik. LE in BOEanm 539. Gaineko XI eta XII numeroetan aiphatuak 

diren indulientziak. JesBih 471. Katedraleko Plazan, 13 numeroan. MarIl V. Lumero seireun ta lau. Sor Gabon 

36 (hablando de un número de lotería; AuOst 65 numero). Fortuna jausi jakon / lumero biari. AB AmaE 280. Du 

Bac deitzen zen karrikan, 483ko numeroan. Elsb Fram 109. Mintza bitez zenbakiak, numeroak. Ldi IL 117. 

Bapanatzeko numeroak. Or Aitork 263 (259 lumero). Postureko iru lumeroetatik bat besterik irabazi ez-da? 

Bilbao IpuiB 188. Ez dut uste lumeroak Gipuzkoaren kontra daudenik. MIH 122. Ehuneko euskaldun gutxiago, 

nahiz numeroz gehiago izan. MEIG IV 68. En DFrec hay 20 ejs. de numero y 4 de lumero. v. tbn. Mg CO 29. 

Hb Esk 1. Dv Lab 389. Laph 1. Bordel 151. ECocin 1. Urruz Zer 64 (72 lumero). SM Zirik 81. JEtchep 102. Arti 

Ipuin 35. Izeta DirG 56. Azurm HitzB 23. Numeru: Erkiag BatB 70. Lumero: Aran SIgn 83. HU Aurp 100. Alz 

STFer 141. Mdg 146. Ag Kr 118. Iraola 116. In Arti Tobera 262. Anab Aprika 81. PPer Harrip 57. 

� Número (accidente gramatical). � Baitakigu ondoko kasuaren numeroa edo kontua. ES 89. Komunztatzen 

baitu berboa akusatiboaren numeroarekin. Ib. 89. 

� "Guarismo. Ezekixan numerorik, baña aberastu zan iñor baño len" Etxba Eib. 

� Número (en gramática). � Irakurri zak Euskal-Esnalea-ren azkenengo zenbaki edo numeroa. Urruz Zer 131. 

Egan-en azken numeroa heldu zait. Mde Pr 59. Numero huntan agertzen da "Bizkaitarra" deitu bere olerki luze 

bat. AIr Egan 1960, 87. 

numeroka. � Por números. � Erran beheragoko maximak, numeroka. MarIl 20. 

numidiar. � Númida. � Numidiarrak, bada-ez-badakoak emandako itza betetze ortan. Berron Kijote 199. 

nun. v. 1 non. 

1 nunar, nutar. Neols. creados por Arana Goiri, de nun 'donde' y -ar. � "Sí se hablará con suma propiedad y 

precisión y en conformidad extricta con la naturaleza de la lengua, si para preguntar el lugar de procedencia 

natural se dice nunar, nundar o nutar zara?" AG Revista de Vizcaya 1886, II 168s (ap. NeolAG). v. nondar. 

2 nunar, unar. � "Núnar, nunárra, nunártzaarra, (el) grano con pelos que sale en la cara (de una mujer). Unar, 

unárra, lunar" Iz ArOñ. 

nunberebaita. v. nonerebaita. 

nunbre. v. 1 nonbre. 

nundar. v. nondar. 

nunean. v. NONEAN BAT (s.v. 1 non). 

nuntar. v. nondar. 

nuntziatura (-nz- Lar). � Nunciatura. � Joan bearko dezu gero Aita Santuaren gobernu edo nunziaturaren 

batera. Mb IArg I 287. 

nuntzio (-nz- Lar, Añ). �1. Nuncio. � Aita Santua ta bere Nuntzioa geure alde daukaguzala. A LEItz 131. 

Erakutsi ziozkan Aita Sainduaren "nunzio" zela egiazki frogatzen zuten paperak. Ardoy SFran 160. "Nunzio 

Apostoliko" kargua. Ib. 149. �2. (-nz- R-uzt ap. A). "Alguacil" A. Cf. VocNav: "Nuncio, pregonero (Corella, San 

Martín de Unx, Ujué)". � Ez deila izan izar dazaizula juezaren eskiuetan eta juezak entrega dazaizula 

nu[n]ziuarenetan eta sar dazaizein karzelian. Hual Mt 5, 25 (Samper y Echn aguazil). 

1 nunu. "(S), nodriza" A. 

2 nunu (AN-olza ap. Bon-Ond 152). � Angula. 

3 nunu. � "Gamón, asfódelo" (AN-ulz, comunicación personal). v. anbulo, basaporru, unanu. � Nunu-makilurte, 

arto urte. (AN-5vill). Inza NaEsZarr 1529 (que explica: "Nunu: basa-landare, makilla luzea duen bat. Izen 

asko ditu euskeraz: anbulo, kukulumurru, unanu, basaporru, otsapurru"). 


mende. 

1114


nunuka. v. ñuñuka. 

nunuketa. "Nunuketan dabil neskatoa, está recogiendo gamones para los cerdos" (AN-ulz, comunicación 

personal). 

nunurika. "Tarareo. Ilhundirian, soin gainean harturik zizpa edo khanabera, emazteak aintzinean dohazilarik, 

senharra delakoa, oin bat, oin bi, khantu nunurika batean edo xixtukatuz" DRA. 

nur. v. nor. 

nurainik (S ap. A � O VocPo � Dv). � "De mon mouvement" O VocPo (s.v. berainik). Cf. ni. 

nurapait. v. norabait. 

nurekoi. v. nirekoi. 

nurtur. � Iyerik ezta nurtur igarra eztuenik (AN-gip). "No hay árbol sin rama seca". Inza Eusk 1928, 277. 

nuskil. v. muskin. 

nusten. v. noizten. 

nutar. v. 1 nunar. 

nutre. v. neutro. 

nutritiba. � (Potencia) nutritiva. � Zergatik arima bejetatiboak baditu iru potenzia, bata nutritiba, zeñekin 

itzulitzen baitu alimentua bizia ematen dion sustanzian (B, s. XVIII). BOEans 706. 

nutxitxori (Izt C 199), nuxixori (Hb ap. Lh). � "Oenathe" Izt C 199. "Oiseau plus gros que le moineau, qui 

niche dans les terriers des lapins" Lh. 

nuxka. v. noizka. 

ñabar (G-goi-to-nav, AN, L, BN-lab-arb, Ae, Sal, S, R; Lecl , Arch VocGr, VocBN, H). Ref.: A; EI 141. 

�1. Abigarrado. "Couleur bariolée" VocBN. "Pikaren umea, ñabar (S)" A. Cf. leoin-ñabar (Egiat) s.v. 

lehoinabar. � Eritu zure lore ostoizko / ego ñabarrak. Bil 112. Eskarnioz hari dire esker eta eskuin, hori eta 

gorriak, beltxaran eta ñabarrak. Hb Egia 148. Phikaren umia ñabar (BN-mix). Lander Eusk 1925 (IV), 39. 

Eguzkiak mendi-gain beera itzalita odeitxoak ñabar, eder, margozten zitularik. 'Des plus belles couleurs'. Or Mi 

4s. Eliz-leio ñabarrak / iragaz eguna. Ldi UO 14. Han mendi ñabarrak / itzal dire bilakatu. Iratz 58. Begiek 

maite ditute eite eder eta bixikoak, margo ñabarrak. Or Aitork 286. Gizon, pizti, arrain, artalde eta egazti 

ñabarrak. "Pictaeque uolucres". Ibiñ Virgil 99. Eta zer esan Baken lakoin ñabarretaz. "Quid lynces Bacchi 

uariae". Ib. 99. Soñeko ñabar bat niñen eun artan (AN-gip). PPer FLV 1887, 189. Eguzki eta laino, eta hodei 

ñabarrak zeruan barrena lasterka. MIH 175. 

�2. (BN-ciz, S; Gèze, H). Ref.: Lrq; EI 141. Gris; grisáceo. "Color blancuzco" EI 141. � Gero xuria edo beltza 

eta azkenik horia edo ñabarra. "Grise". Ip Dial 100 (Dv nabar). Bada igeltsu xuria, bada ñabarra. Dv Lab 195. 

Ondar gerlan alemaner ikusi ginuen jauntzi hura bera dakar --sasiko gizon gaixtoen jauntzi ñabarra--. JE Ber 

47. Itsaso ñabarrari. Iratz 29. Gau ñabarrak iluntzen hasi zituela munoak. Mde Pr 144. � (Ojos) azules (tal vez 

'garzos'). � Jentetan den ederrena ümen düzü Agota: / bilho hori, larrü xuri eta begi ñabarra. 'Bleus'. ChantP 

174. Amattoren begi ñabar ezti hori. Iratz 13. Aphez beltzaren arreba / seora begi ñabarra! Balad 210. 

�3. "(S), persona falsa, de mala fe" A. 

�4. Variado, variopinto. � Oi bihotzaren ñabarra: / irria eta nigarra, / eztiarekin mingarra! "Maitea eri" (ap. 

DRA). Elkorra baitzaio lurra, baña, adarra / birpizten ortziak muinkatuz ñabarra. (Interpr?). Zait EG 1950 (9- 

10), 5. Inguruan zituen sineskizun ugari ta ñabarrak aztertuz. Zait Plat 100. Esaerek [...] bere gisako saila 

osatzen dute eta, bere gisakoa izateaz gainera, aski ñabarra, mamiz nahiz azalez. MEIG IV 88. Hark eta nik 

genituen lagunak ñabar xamarrak ziren. MEIG VIII 32. Eta ezin gaindituzkoa dirudien ñabardura horren 


mende. 

1115


ñabarra ez da atxakia txarra izaten nor bere sukalde-zokoan [gelditzeko]. Ib. 63. � (Sonido) variado. � 

Goizaldeak irira oi / duan ots gozo ñabar / aizeñoak Gazteren / belarrira dakar. Ldi UO 36. Bide-erdi bage, 

biligarroek / xinta ñabarra jo dite. Or Eus 75. 

- ÑABAR-LIKISTU. Ensuciar, poner(se) de un color sucio. � Harri lantu gotorrez eginak bzikitartean [etxeak], 

bainan haize, euriek, erhautsarekin batean mendez-mende ñabar-likistuak. JE Ber 18. 

ñabardura. �1. "Bigarrure, variété de couleurs tranchant les unes sur les autres" H (s.v. nabardura). Cf. 

nabardura. �2. Matiz. � Esperanto-usaina itsatsiko zaio nora-ezean, ñabardura aberatsik gabe agertu 

beharko du jendartean. MIH 223. Funtsezko batasunak ez ditu axaleko ñabardurak eragozten. MEIG V 103. 

ñabarkeria. "(S), acto de doblez" A. 

ñabarrail. � Grisáceo. � Eta erditsütan phiztürik / sü khe lodi ñabarraillak. Casve SGrazi 130. 

ñabarska. "(B, Sal, R), parduzco" A. 

ñabartasun (S ap. A; H). �1. "Qualité de ce qui est [...] trompeur" H. "Falsedad, doblez" A. �2. (H). Cualidad 

de abigarrado. �3. (H). Cualidad de gris. �4. (H). Cualidad de impuro, obsceno. 

ñabartu. � Hacer(se) variado, abigarrado. � Mamiz, nolanahi ere, nahiz azala ñabartu, nafarra izan zen beti 

[Orixe]. MEIG VII 168. 

(ñabaxa). "Navaja (Roncal)" VocNav. 

ñabla (R). Ref.: A; ContR 533. � (Dim. de nabla). Navaja. Cf. VocNav s.v. ñabla (R) y ñabila (R). v. nabala. � 

Ardier, beier ta beorrer egiten zaie bigarrietan señalea ñablarekin. ZMoso 56. 

ñabo (R, S), ñago (BN-mix, S). Ref.: Alth Bot 15; A (ñabo, ñago); Lrq. � (Dim. de nabo). "Nabito" A. "Nabo 

que se da al ganado" Ib. � Eztügü, ez, izan behar ez ezaxol ez sorhaio; behar dügü ükhen odol ñaboek beno 

haboro. Ziber 9 (ap. A). Zeren ñago horrek lan gaitza emaiten baitu. Gazte 1958 (Nov.) (ap. DRA). 

ñaflatu (Ht VocGr 382 � A, Lar Sup, H). � "Manger avec goût, ñaflatzea" Ht VocGr. "Comer con gusto" Lar 

Sup (que lo toma seguramente del anterior). 

ñafur. v. ñapur. 

ñagi. "(S-saug), dim. de nagi, paresseux, mou. Nahi eta ñagi (S-saug), (personne) qui voudrait bien, mais ne se 

donne pas la peine" Lh. 

ñago. v. ñabo. 

1 ñaka (AN, B ap. A). �1. "Jugarreta, engaño. Salerosian konpondu ziren, baina batek berzeari sarian egin zion 

ñaka (B)" A. Cf. VocNav: "Ñaca: jugarreta, mala faena. ¡Vaya; ya has hecho la ñaca! (Pamplona, Tierra Estella, 

Cuenca)". Cf. 1 ñako, ñika. 

�2. "(AN), remedo" A. Cf. infra ÑAKA EGIN. 

�3. Mordisco. � Gatuak ñaka batez / biltzen nau tripara. Etcham 115. Musu emaiterat baino ekarriagoak 

ditazke, ausikiaren ñaka, botatzerat. SoEg Herr 23-2-1967, 1. 

�4. Defecto. � Emaztea artu ta arekin etzandakoan, senarrak, arengan idorotako ñaka dollor batengatik 

aspertuta, iguindu balu. Ol Deut 24, 1 (Dv baia, Ker lotsagarri dan zerbait). 

- ÑAKA EGIN (A, que cita a LE). Burlarse. � Ellegátus bat banáka / guzíak gaixtakerían, / bera adoratzéko 

ñáka / itendúte burlerían. LE Kop 167 (Azkue traduce "hacen burlesca genuflexión"). Zartakoz betondoa jo, 

belaunez egin ñaka. Or Poem 548. 

2 ñaka. "(Gc), vestido, ropas (voc. puer.)" A. 

3 ñaka. "(Gc), siéntate (se dice a los niños)" A. 


mende. 

1116


ñakada. � Engaño, jugarreta. � Borzgarréna dá ez izátea enbidiarik, ta ez egitea ñakadarik elkarrí nekazáriek. 

LE Prog 110. 

ñakako. �1. "(B, BN-baig), jugarreta, broma, mala pasada" A. �2. Hurto. � Geroztik sakelako sosa urtzen 

zitzaiolarik, bazakien norat egin ihes: amatxi bezperetarat utz eta krisk! ganibet punttarekin eltxegorrari ñakako 

bat! Leon GH 1934, 22. 

1 ñako. �1. "Mauvais tour, coup fourré" Dv. "Jugarreta, mala pasada" A. Cf. 1 ñaka. �2. ñaku (B). "Jugada de 

pelota. Pilotari ona da, orrek in dik bere ñakue" Izeta BHizt2. 

2 ñako. � (Dim. de kako). Gancho. "Eskua ñako du (BN-baig), tiene la mano poco limpia, es ladronzuelo" A. 

Cf. ESKU-KAKO. 

ñaku. v. 1 ñako. 

1 ñana (Gc ap. A), ñaña. �1. "Cualquier comida (voc. puer.)" A. � Zato nere biotza --altsoan arturik--, tori 

popatxo-ñaña. Bordari ZArg 1955, 302. �2. (L, B, Sal, S, R). Ref.: A; Lrq. "Queso (voc. puer.)" A. �3. (V-mgip 

ap. A), ñaña (Añ), naina (+ -iña V-arr-oroz-m ap. A), naña. "Llaman los niños [...] a la castaña" Añ (s.v. 

papa, mama). � [Aita] datorrenean erosikoguz / etxe au ta orko mendia. / Naña ta txatxak sartuko doguz, / 

menditxu orretan, andia. Zam EEs 1917, 196. 

2 ñana (BN-ciz ap. A), ñaña. � "Legaña" A. � Ikhus, ikhus heien begi ñañaz betheak. Elsb Fram 166. 

3 ñana. "(Sal), cosa bonita (voc. puer.)" A. 

4 ñana. "(Sal), iglesia (voc. puer.)" A. 

ñana. v. ñauña. 

ñandro. "(Git.), huevo" A. 

ñañ (S), ñan. Ref.: A; Lrq. � "Comer (voc. puer.)" A. � (Con reduplicación intensiva). "Ñan-ñan (Gc), comer" 

A. � Amatxo! nola beste / denda aundi artan, / amoñakin goxuak / genituben ñan ñan? Iraola EEs 1915, 98. 

- ÑAN-ÑAN EGIN (V-gip, G-bet). "Ñan-ñan eiñ, comer. Ale, ñan-ñan ein da lolo eittera" Elexp Berg. � 

Kaxkak irtetzean, emango bai nik / ñañan egiteko txitxia pozik. NEtx LBB 316. 

ñaña. v. 1-2 ñana. 

ñañar. "Protestón; descontento habitual (BN-baig)" Satr VocP. 

ñañarrapittika (-ke B). � "Reyezuelo (Arizkun)" Izeta BHizt2. 

(ñañarro). "Dícese de los críos charros, es decir, de los desmedrados y canijos (Obanos). Del vasco ñarro: 

pequeño (Oroz Betelu, Regata, Monreal)" VocNav. 

ñañi. "(L-ain, R-uzt), ofrecer y no dar. Se hace ésto con los niños y se pronuncia la palabra ñañi para distraerles" 

A. 

ñaño (G-to, AN, L, B, BN-baig-ciz, Sal, S, R; Urt II 400, Gèze, Dv, H), ñañu. Ref.: A; Inza RIEV 1928, 153; 

Peillen in VocS 138n. �1. Enano; (adj.) canijo, pequeño. "Ikhusi duzu bi sosetan erakhusten duten ñaño hura? 

[...]. Au gizon ñañoa! [...]. Ilhar, sagar, ezpel ñañoak, [...]. Arraultze ñañoa, petit œuf de poule, sans jaune" H. 

"Ni beno txipiago, ñaño (S)" A. v. nano. � Jesus ezagutzeko ikusi-naiekoa [Zakeo], bañan etzezaken jendearen 

gañetik, ñañoa zan-da. Or Lc 19, 3 (Ol ñarro). Bainan zigantearen parean ñañoak ñañoago emaiten. SoEg Herr 

15-5-1958, 1. Alemaniaz ziotena erran zitaken Japoniaz: baizik-eta zela zigante ekonomian, ñaño politikan. 

SoEg Herr 1-10-1970, 4. Ñañuen batek etorreraren deia ematea. Berron Kijote 45. Ñañu zan neretzat erraldoi 

oro. Ib. 27. Urria, berankorra, ñaño-antxekoa izateaz landa [euskal literatura]. MEIG IV 124. Ñañoak 

azpijanean ari zaizkigulako. MEIG VII 91. �2. "(G-goi), caduco" A. �3. (V-gip ap. Iz ArOñ), naiño (G-to ap. 


mende.


A). "Persona que no tiene fundamento para hacer las cosas" A. "Persona inútil, sin sustancia" Iz ArOñ (s.v. 

nano). 

ñañuka. "Necio, tonto (L-côte)" Darric (ap. DRA). 

ñañukela. � Charlatán; murmurador. "Parlaembalde. Emazte ñañukela (BN-mix) Lander" DRA. � Lot gaiten 

gogotik garhaituz airez aire bazterreko ñañukelen irri lazoak ta zoroen trufa gaixtoak. Herr 23-2-1961, 4. 

ñapa. � Licor. � Noiz nai botilla txiki bat berekiñ ibillzen omen du patrikaran ñapaz betia. Moc Damu 23. 

ñapilda. "(Sal), pañal exterior de niños" A. 

ñapur (BN, S, R ap. A; O-SP 223; -ph- Dv), napur (R ap. A; SP � vEys), lapur (R-uzt ap. A). �1. Goloso, 

laminero. "Affriandi à quelque chose" O-SP 223. "Friant, écornifleur, ahazuria" SP. � [Ardi] horiek ñaphur 

dira. "Friandes". Arch Gram 30. Beharrik zen hain ñaphur / goiz hartan hartz hura. Zby RIEV 1908, 764. �2. 

(BN-baig-mix, S; O-SP 223; -ph- VocBN, H), ñafur, napur (B; VocB; -ph- VocBN), llapur (H (L)). Ref.: A 

(ñapur, napur); Lrq; Satr VocP. "Behi ñaphurrentzat oro atheka" H (s.v. lapur). "Merodeador, ganado que 

invade los cercados" A. � Halere ihizi ñapurrak arten artetik sartzen. EGAlm 1899, 25 (ap. DRA). Nehork 

ikusten badu gure kabala ñapurra. Herr 24-12-1959, 3. Tropa hortan badu ba [arimen artzainak] buru onik, 

bañan ñafur eta iheslariak ere ba. Gazte 1963 (Marzo) (ap. DRA). �3. (Sc ap. A; -ph- Dv). "Qui a de la 

concupiscence" Dv. "Hombre que busca mujer ajena" A. � Eskuara begitartea hobea zuken bainan larderia 

gutiagorekin seigarren manamenduak, ezarri izan balitz: Ñapur izaitetik berautzu / gogoz ala egintzaz, likiski. 

JE Bur 154. Bazuen emazte bat frango pollita bainan ere ñapurra. Behin alorretik etxeratzean kausitzen du bere 

emazte perttolia gizon arrotz batekin. Othoizlari 1958, 154. Aiher zitzaion (bixtan da) Hegiaphal ñapurrari. Lf 

ELit 173. �4. "Ñafur (BN-baig), envieux" Lh. 

ñapurdura (-ph- Dv � A). � "Concupiscence" Dv. 

ñapurkeria (-ph- Dv � A). � "Acte de concupiscence" Dv. � Gizon behari batzuen ñapurkeri zikina. Herr 10- 

12-1959, 4. Zonbat eta zonbat heriotze, erretze eta salbaikeria, herrak edo ñapurkeriak sustaturik. Herr (ap. 

DRA, que no da más ref.). � napurkeria (B ap. A; VocB). "Merodeo, vicio de invadir los cercados" A. 

ñapurki (-ph- Dv � A). � "Avec concupiscence, sans vergogne" Dv. � Con fruición. � Hasi zen ñapurki 

edaten. Mde Pr 161. 

ñapurrarazi. "Ñaphurrarazi, affriander" Dv. 

ñapursko. � (Dim. de ñapur). Concupiscente, lascivo. � Erran die ba hamar bat gazte, / ororen buru 

Xemartin, / Hiregatikan [San Pantzar] izan direla / ñaphursko andre gaztekin. Herr 18-2-1965, 4. 

ñapurtasun (-ph- Dv), napurtasun (SP, sin trad.). � "Caractère adonné à la concupiscence" Dv. 

ñapurtu (BN, Sal, S, R ap. A; O-SP 223, SP (sin trad.), Arch VocGr; -ph- Dv). � "Ñapurtu da, il s'est affriandi" 

O-SP 223. "S'affriander, devenir amateur de" Dv. "Engolosinarse, aficionarse" A. � Zure ahariek, ñaphürtürik, 

sobera yan belezakete eta hant belitake. Arch Gram 121. Augustin Chaho [...] eta Sallaberry [...] 

ñaphürtürikago zien txostaka horietara. J.B. Mazéris GH 1933, 306. � (Part. en función de adj.). "Ñaphurtu (S; 

Foix), friand" Lh. � (-ph- S ap. Lrq), napurtu (B ap. A; VocB). "Hacerse ladrón, o más bien viciarse un ganado 

en parar [sic] setos o paredes al vedado" VocB. "Invadir, robar" A. Cf. lapurtu. � [Ardi] batño bat beitzian 

arras ñaphürtürik. Etch 350 (tbn., con alguna variación, en ChantP 334). � Aficionarse, tomar demasiado gusto 

a algo. � Bainan ganbaralat sartu orduko [deputatuak], ñapurtzen dira heietarik asko. Alderdia baino maiteago 

dute handik landa beren burua. SoEg Herr 31-10-1957, 1. 

ñar. "(R), brizna de leña" A. Cf. lahar. 

ñar. v. lahar. 

ñardoi. v. lahardi. 


mende. 

1118


ñarra. "(G-to), persona pequeña y desaliñada" A. 

ñarrat. "(S), laminero" A. 

ñarre. �1. "(R-uzt), leño propiamente dicho, albura de árbol" A. �2. "(R), magra de la carne" A. 

ñarreki. �1. "(R-uzt), trozo de leño" A. �2. "(R-uzt), pedazo de magra" A. 

ñarro (L-côte, BN-mix, R ap. A). �1. Pequeño de estatura. Cf. VocNav: "Ñarro, pequeñajo, charro, canijo, 

desmedrado. Se aplica a personas, animales y cosas [...] (Romanzado, Cuenca, Pamplona, Tierra Estella, Aibar, 

Pitillas, Cáseda)". � Bainan deus ez ihardesten bere xokotik / gaizo Pello ñarroak. Ox 182. Yesu nor zan 

ikusmiñez zebillan; gizataldearren ez zezaken, ordea, ñarroa zalako. Ol Lc 19, 3 (Ker, IBk e IBe txiki, Or ñaño). 

Gazte ñarro (diminuto, insignificante) au, utsaren pare duk enetzat. Etxde Itxas 78. �2. "(BN-lab, S), goloso, 

laminero" A. �3. "Grognon" Lh Eusk 1919-20 (II), 81. v. ñañar. 

ñarrogile. � Diminutivo. � Anda atzizki au emeai erasten zaien atzizki ñarrogille (sufijo diminutivo) dala. 

Etxde AlosT 46n. 

ñarrot. "(S; Foix), marmouset, très petit de taille" Lh. 

ñarrotasun. � Pequeñez. � Nire ñarrotasuna dela-ta, nitzaz oartuko ezpailitzan jokatzen zen. Etxde Itxas 78. 

ñarrotu. �1. Empequeñecer. � Frantzia hogoigarren mende-hasteko Frantzia bera da [...]; eta ez handitzea 

ala ñarrotzea, biak elgarren auzo. SoEg Herr 27-4-1961, 3. �2. "(R), entornar (los ojos)" A. 

ñartxatxori. "(R-uzt), reyezuelo, pajarito (de ñartze-txori?)" A. 

ñartze. v. lahartze. 

ñasta (BN-baig, S, R ap. A). �1. "Ruido de la masticación" A. �2. (Sc ap. A; Foix ap. Lh). "Mueca de disgusto" 

A. 

- ÑASTA ETA ÑASTA. Relamiéndose. � Ezpain hegi hegirat, ñasta eta ñasta athera zitzaion mihi bat, 

sugearen eztena erranen baitzinuten. Barb GH 1925, 692. 

- ÑASTA-ÑASTA. "(R-uzt), (comer) sin ganas" A. 

ñastaka. � Relamiéndose. � Ezpain xoko heiekin, kasik begiekin, ñastaka ari da, atseginaren atseginez. Hola 

hola egiten ohi du gathuak, jada aztaparkatu duen saguarekin. Barb GH 1926, 460. 

ñato. "Canis" Urt IV 145. 

ñattiko. "Bernique" Lh. 

ñau (L-ain, B, BN, S; Dv, H). Ref.: A; Lrq. � Maullido. � (Usado como onomat.). � Hauxe da zalaparta! / Nar 

ñau... Andere gatu / Biribilek aditu! Ox 108. � (Usado como interj.). � Eskerrak emaiten ahal deitzogü 

zerentako ützi dian herri kapitalian kontseiller izaiteko ükheiten ahal zian uhure handia... Ñaaau! Eskual 17-4- 

1908, 3. 

- ÑAU EGIN. "Ñau egitea, miauler" H. "Katuak ñau, zakurrak ttau" A. � Gatuak ñau, / zakurrak hau. Ox 108. 

ñauka (L-ain, B ap. A; Dv, H). �1. "Ñauka haritzea, egotea, miauler" Dv. "Mayando (el gato). Ñauka katuak, 

ttauka zakurrak (BN-baig)" A. v. nauka. � Eta zu hemen zabiltza ene ondotik, boza eske gatu zaharra ñauka 

ibiltzen den bezala. Larz Bozak 118 (Lek miauka). �2. "(BN-ciz), andar a gatas los niños" A. 

ñaukari (L, B, BN ap. A; Dv, H). � Maullador. "Gathu ñaukari, ez da izango eiztari (Lar)" Dv. "Khen hortik, 

gathu ñaukaria nekhagarria" H. 


mende. 

1119


ñaukatu (Lecl , Dv, H). � Maullar. 

ñaukela. "(L), fricoteur" Lh. 

ñaukelakeria. � Trapicheo. � Emazte ona zen bere senharrarentzat. Ez zion deus ñaukelakeriarik egiten, 

emazte frangori atsegin zaieten bezala... Jaterat eta edaterat emaiten zion ausarki. JEtchep 58. 

ñaunsi. v. 2 ihausi. 

ñauña (L, BN, S ap. A), ñana (R-vid ap. A). � (Dim. de jauna). "Sacerdote o una persona respetable (voc. 

puer.)" A. 

ñaur. v. nihaur. 

ñaurtu. "Extenuarse (BN-arb). Gizon hori ñaurtu da (Broussain)" DRA. 

ñausentu. v. nihaurendu. 

ñausi. v. 2 ihausi. 

ñaxioñalixta. � Dim. despectivo de nazionalista. � Ñaxioñalixta bazan, or konpon. Ugalde Iltz 22. 

ñaztura. v. oinaztura. 

ñe. � (L, BN, S), juron, dim. de koñe!" Lh. � Ñe! Hemengo aldi zuk egun? JE Bur 66. 

ñegar. � Dim. de negar. � Nere txikiya / pollita da-ta / ez du ñegarrik / egingo. EA OlBe 30. 

ñegurri, ñeurri. v. neurri. 

ñekato (BN ap. A). � Dim. de neskato. 

ñeño. "(Sal), niña, infante (voc. puer.)" A. 

ñeur. v. inor. 

ñexka. � Dim. de neska. � Nork geldiaziko zaituzte, ñexka maiteminduak? Or Mi 97. 

ñi. "(Sal), vaca" A. 

ñibirri-ñabar (AN-larr), nibirri-nabar, nibirri-ñabar (AN-gip). Ref.: EI 141; Garbiz Lezo 150. � Abigarrado. 

"Soiñeko ñibirri-ñabarra egin du orrek, vestido abigarradito ha hecho (AN-larr)" EI 141. "Nibirri-ñabar (ANgip), 

vestido chillón, de muchos colores" Garbiz Lezo 150. v. ñabar. � Kolore askotakoak izanagaitik ez dio 

ajolarik. Emen guziak artzen ditugu: zuri, beltz, gorri, urdin, ori [...] arre, nibirri-nabarra ta pintar guztiak. EEs 

1921, 126. Baraibar-kotik Balerdi-raiño / nibirri-nabar mailloa, / zimur-gunetan elurra ba da, / ez bêla aldeegitekoa. 

"Pintarrajeada". Or Eus 220. Bertso ta lelo, ta "Medea egan", onuratsuago dira, beste arako "bost 

osagai ñibirri-ñabar", "bost leize beltzetako egiñak" eta baiño. "Quinque elementa varie fucata". Or Aitork 62. 

ñierri. "(R), linar, tierra sembrada de lino" A. 

ñika (R, S; Gèze � Dv), nika (S). Ref.: A (nika, ñika); Lrq. �1. Guiño. "Clignement de l'œil" Lrq. "Signo de 

inteligencia" A. � Bestiari ñika bateki erakasten deio. J.B. Mazèris GH 1927, 516. �2. "(R), mirada" A. �3. 

(BN-ciz ap. A; VocBN , H), nika (H (BN)). Jugarreta, mala pasada; broma. "Petite niche pour s'amuser ou 

se moquer de quelqu'un" VocBN. v. 1 ñaka. � Temus delakoz ixilik ezin egon, moldegaitz delakoz mihidüra 

arrunt, hanitxez arruntegi "Nika"-rentako. Eskual 28-2-1913, 3. �4. "Puntillo, pequeña diferencia que se toma 

en consideración (BN-baig)" Satr VocP. 


mende. 

1120


- ÑIKA-MIKA. Parpadeo. � Aurtxoa logale zegola igarri bai zion begitxoen ñika-mikatan (parpadeo). ZArg 

1958, 3. 

- ÑIKA-ÑAKA. "(R-uzt), parpadeando" A. 

- ÑIKAZ. Parpadeando. � Begia, ezkerrekoa, ñikaz ari bada, norbait gaizki erraiten ari da (S). A EY I 77. 

ñikada. "(BN-mix, Sc), guiño, signo de convención" A. 

ñikatu (R ap. A; T-L). �1. "Guiñar, parpadear" A. "Clignoter" T-L. �2. "(R), mirar" A. �3. "(BN-ciz), hacer 

una jugarreta, jugar una mala pasada" A. 

ñiki-ñaka (L, B, BN, S). Ref.: A; Lh; Satr VocP; Izeta BHizt2. � Incordiando. "Haciendo jugarretas. Ñiki-ñaka 

bizi ziren, vivían haciéndose uno a otro malas partidas" A. "Ñiki-ñaka ari zaiote, ils le turlupinent" Lh. 

"Molestarse continuamente con pequeñeces" Satr VocP. "Discutiendo sin fundamento. Ñiki-ñakan ta beti 

elkarrekin" Izeta BHizt2. Cf. VocNav s.v. ñiqui-ñaca (Pamplona, Montaña). � Kilikik. / Zaldiki-maldikik. / Oxek 

gaztiekin ñiki-ñaka. Gurbindo Olerti 1961, 274. � "(G-bet, BN-baig, Sal, S, R), empujándose, azuzando" A. 

ñikiñakaka (A), ñiku-ñakuka (S ap. A). �1. "Dándose golpecitos, luchando en broma", "(estar) empujándose, 

codeándose" A. �2. "(AN, Sc, R-uzt), estar de esquina" A. 

- ÑIKIÑAKAKAZ. Empujando (?). � Artzain handiak, balakatzeko phartez, ez dia ñiko-ñakokaz saldotik 

berhezi zertako den gorbeltz? Eskual 28-2-1913, 3. 

ñikiñakakeria (AN-larr). "Ñikiñakakeri, jugarreta. Ñiñiñakakeri frango ein dit" Asp Leiz2. 

ñikiñakakotu. � Incordiar. � Larresohon bizkitartean ikastea baino laketago ukan omen zuen jostatzea; 

jostatzea baino ere, bere eskolemaileen ñiki-ñakakotzea. JE EuskG 250. 

ñikiñakokari. � Incordiador. � Bainan nun ginuke gizon bat, gizon bat bakarra, makila handiaren atxikitzeko 

gai litakenik? Balitz ere, zer iraupen luke, giren bezalako ausikikari eta ñikiñakokarien artean? JE GH 1934, 

120. 

ñikoñakoka, ñiku-ñakuka. v. ñikiñakaka. 

ñimi (Ht VocGr 401), nimi (Lecl, H). � "Petit" Ht VocGr. � Aur ñimi bezala. Or Aitork 397. Mukulua ñimiago 

baita zatian osoan baiño. Ib. 64. � (Uso sust.). � Bilaiñen argia [...] ñimien illunetik, ez gaitzetsiengandik 

bereiziz. "Tenebras parvulorum". Or Aitork 398. 

ñimiñiño. � Pequeño, diminuto. � Ez ginuen ekartzen etxerakoan, Grasseko hirian egon orhoitzapentzat, untzi 

ñimiñiño bat usain on baizik. JE Bur 89. 

ñimiño (AN, L, BN; VocBN , Dv (BN), H), nimiño (Lar, H (BN)), nimiñi. Ref.: A; EI 140; AtSac 46. �1. 

Pequeño, diminuto; pequeñito. "Pequeño" Lar. "Gizon, bihi, oin nimiñoa, homme, grain, pied très petits" H. 

"Han salto, hemen salto, Maria ñimiño beltx (L) [...] Es un acertijo de la pulga" A. � Hütxa nimiñi batetan 

ezarten. Egiat 177. Etzuen hark bere aldean / arraiñ ñimiñorik baizen. Gy 155. Ainoarra ñimiño, / ñimiño 

bainan agudo. A CPV 56. Beren gogoeta ñimiñoenak. "Más mínimos" (Quijote IX). AIr RIEV 1929, 599 (Anab 

ib. 608 pitiñenak, Ldi RIEV 1929, 207 apurreneen). Holako zango ñimiño eta pollitekin ez dituxu ixari 

handikoak behar. Zub 73. Pentze ñimiño bat. JE Ber 37. Osto ñimiño gordin batzuekilako landareska pollit 

andana handi batek. Ib. 39. Nimiñoa da bizkitartean [Tolosa]. Ib. 44s. Zidar-litsa zein ñimiño. Laux AB 78. 

Balio zuen segurki hain mustra ederreko ordonantzaren muntatzea, sendagailu ñimiño hunen ukaiteko! Lf 

Murtuts 34. Etxeko ilarrietara zoanan [aur bakoitza], zuzen zuzena, ñimiñoenak ere. Or QA 110. Atsegin artzen 

gauza nimiñoetan eta nimiño orreri zerien egian. Or Aitork 35. Haur ñimiño batzu ikusi omen zituen. JEtchep 

110. Mundu zabal onen bazter nimiño bat zapaltzen dugunok. Vill Jaink 176. Asi zaite, aur ñimiño, irriparrez 

ama ezagutzen. Ibiñ Virgil 43. Inoren aurrean errukirik ñimiñoena ere azaldu gabe. PPer Harrip 73. Burges 

ttipitzat ez ezik, irabazten zuenaren neurrian, baita burges ñimiñotzat ere. MIH 366. � + ñimino. (Uso sust.). � 

Iakintsueri gordea baitzaie ta ñimiñoeri ageri. Or Aitork 186. [Adimenduaren] atzartze hori aita-amek akula 

dezaketela ñiminoaren oharmena lagunduz. Herr 2-10-1969, 4. �2. nimiño. Punto, grano (?). � Bits-nimiño 

txuriak pirrintatzen ditue tarteka ur-zabaldian. TAg Uzt 37. Sotil dagertzkigu soinekoz bigarren urtuke-ko 

"Eusko-olerkiak". Barnean dituzte, berriz, ustegabeko nimiño dirdaitsuak. TAg Y 1933, 21. 


mende. 

1121


ñimiñoka. � A pequeños (...). � Haurrak jinak ditugu aitzinerat urrats ñimiñoka, erabearekin begiak larrituak. 

JE Ber 29 (97 tbn. urrats ñimiñoka). 

ñimiñoño (BNc ap. A; Dv (BN)). � "Muy pequeño" A. 

ñimiñotu (B, BNc ap. A; Dv). � "Empequeñecer, empequeñecerse" A. 

1 ñiña. � "(Sc), dormir (voc. puer.)" A. � (Usado en imperativo). "Dors (puér.) (S)" Lrq. 

2 ñiña. "Enfant" Lh. 

ñiñaño. � "(L, BN, S), petit enfant" Lh. � Buba, ñiñaño; / haurra dugu ñimiño, / ñimiño eta gaixtoño. 

Xaramela 88. 

ñiñi. v. nini. 

ñiñika. v. ninika. 

ñiñiriko. v. niniriko. 

ñirñara. v. ñirñira. 

ñirñari. � Centelleante. � Ta ara alakoan nun takatzen dan: / arantz baten gain ñirñari! SMitx Aranz 60. 

ñirñilari, nirñilari. � Centelleante, que titila. � Zeruko izar eder, / izar ñirñilari, / zara zu Jesus laztan / aurtxo 

zoragarri. Gea (ap. DRA). Izar nirñilari txukun. P. Enbeita "Zorionak" (ap. DRA). 

ñirñir. v. ñirñira. 

ñir-ñir. �1. Destellando. � Xorta bat edanez-geroz, / begiak ñir-ñir. Elzb Po 207 (tbn. en Or Eus 113). Ur 

xirripa bat argi-argia, ñir-ñir. JE Bur 34. Begiak pozez ñir-ñir zituela. A Ardi 58. Gure Garaztar ihiziak begiak 

ñir-ñir. Barb Sup 167. Tente, begiak ñirñir eta ezpainetan irriño batekin beha dagokigu. JE Ber 102. Ñirñir 

bazeuskidaz dardar gozotan! Onaind in Gazt MusIx 205. �2. "Begiak ñirñir (BN-mix, Sc), pestañear" A (s.v. 

begi). "(L, BN, S; Eskual n.º 1318), onom. signif. clignotement, papillonnement. Begiak ñir-ñir, les yeux 

clignotants" Lh. � + ñir-ñir-ñir. Temblando (una luz). � Bultza naute barrura... / ñir-ñir aunitz argi. Ldi BB 

90. Ñir-ñir-ñir hasten dira izarrak zeruan / Argi-tirrintaño bat agertzen hastean. Herr 31-3-1960, 2. 

- ÑIR-ÑIR EGIN. a) "(BN, S), fulgurar" A. "Haren begiak ñir-ñir egiten dizie, los ojos de aquél fulguran" Ib. � 

Ohartu nintzen ere, emazteki amultsu hori behatzen zuen guzian, Piarresen begiek nirnir egiten zutela. Elzb PAd 

32. Euri lanbroz ikuzirik, bere adar bai oiñetako azkazalak nirnir zegioela belarditik zetorrenean. EG 1958 (3- 

4), 376. b) (Lh). Parpadear. � Andik ñir ñir egiten zun [Donianeren arranoak]. 'Clignoter le regard'. Or Mi 99. 

ñirñira (BN-mix, S ap. A), ñirñir, nirnir (L ap. A), ñirñara. � Destello. "Nir-nir, brillo del ojo (23-7-1954)" 

JMB (comunicación personal). � Begiak zeru kolore, malezia ñirñira batekin. JE Bur 66. Izar goiztarren 

ñirñirrak. Mok 21. Noiz-nahi, bizkitartean, klixkatzen zaiote beren ñirñira [izarrer]. JE Ber 98. Alper da batbanan 

izar bakoitzan geldi begiratu, / guzien nir-nirak itz bat egiten du: "tiñel gaituzu gu!". "Guiño". Or Poem 

526. Ilea harro, begien ñirñira dirdaitsuegi. Mde HaurB 33. Gure ñirñara baño gorago / --izarrak digute esan 

nai-- / gure ñirñara baño gorago / Jaingoa dago zuen zai. SMitx Aranz 166. Gau-malkoek belardieri oparitzat 

eman dizkien intz-tantotxuak, zorioneko ñir-ñir ederraz, dar-dar egiten dute. EG 1957 (3-4), 60. 

- ÑIRÑIRATAN. Titilando. � Seme au goi-argiz ñirñirtan jarri. B. Manterola in Onaind MEOE 699. 

- ÑIRÑIRAZ. Titilando. � Izarñoak ernai ñirñiraz zeruan. SMitx Aranz 139. 

ñirñiraka. v. ñirñirka. 

ñirñirika. "(BN-mix), miope" A. 

ñirñirka. �1. Titilando. � � Zeruan ñirñirka ziarduen izar dirdaitsuak. TAg Uzt 68. �2. ñirñiraka. 

Parpadeando (una luz). � Kandelargiak eundaka / urtzen, aitzen, ñirñiraka... SMitx Aranz 136. 


mende. 

1122


ñirñirkari. � Centelleante. � Argi izpi ñirñirkari / millaka margotan. Egieder UrreB 174. 

ñirñirri. � Centelleo. � Usoa, zure burdiñazko hegal ukaldiaren ñir-ñirriak betikotz joanak othe ditu nere haur 

aments zoragarriak? Gazte 1957 (Noviembre), 1 (ap. DRA). 

ñirñirtu. � (Aux. intrans.). � Oi zelan diran ñirñirtu / neskatil aren begijak! "Fulguran". Laux AB 97. 

ñirro. v. nirro. 

ñiska-ñaska. � "(R-vid), ruido de la masticación" A. � Tenpra berian ñiska ñaska arroitu egiten zion 

mastekatako tenpran. Mdg 132. 

ñiu. "(L), nada" A. 

1 ño (R-uzt ap. A). � Pequeño. "Bagoa gisa da atze kau, baia ñoago ta me" A (s.v. zakarda). "Mazte ñoa beti 

gazte, la mujer pequeña siempre joven" A Ronc 277. � Artaldean dan ardi ñoena / dalarik, axuria aundi. "Más 

menuda". Or Eus 224. Erritarra ñoago. Ib. 147. Niri gustatan ditan ñoa (R-uzt). FLV 1982, 476. 

- ÑODANIK (R-urz ap. EI 155). Desde pequeño, desde niño. 

- ÑO ETA HANDI. "(R-uzt), contando todos, pequeños y grandes" A. 

- ÑOTARIK. "(R-uzt), desde la infancia" A. 

2 ño (A Morf 454, Zam Voc). � "No vocablo con que se llama a una mujer y su diminutivo ño con que nos 

dirigimos a una muchacha" A Morf 454. "(V), la interjección ño! se usa para llamar a una niña" Zam Voc. � (G, 

B, R-uzt ap. A; H). "Cri d'appel à un animal femelle. Ño, haugi ño" H. "Repitiendo este vocablo llaman 

cariñosamente los pastores a las ovejas" A. Cf. MEst Ezka 64 (ap. DRA): "Se acercaba a las cabras diciéndoles: 

ño, moña, ño, / ño, moña, ño". � "(Sal), llamamiento al ternero, a la vaca" A. 

ñogarri. � Diminutivo. � Gure aurrak agots ñogarriak itz askotan darabizlkite: lla lla, llelle, llollo... ñaña, 

ñiñi, ñuñu, ttaka-ttaka, ttalttal. A EY III 355. 

ñoiz. v. inoiz. 

ñokorro. "(R-uzt), pequeño de estatura" A. 

ñokotu. v. ñukutu. 

ñoku. � Pena, sufrimiento. � Kutsu aunen ñokua gizakume guziengana yetxi da. Ol Imit III 55, 2 (SP, Ch, Mst 

pena, Leon ondorio gaixtoa). 

ñola. v. inola. 

ñon. v. inon. 

ñoñiña. � "Mouette" T-L. � Negu-minean gure ibaian / ñoñiñak dira pausatzen. Herr 25-9-1960, 4. 

1 ñoño. � "(G-to, BN-baig), buey y vaca" A. Cf. 2 ño. � "(B), oveja (voc. puer.)" A. 

2 ñoño. �1. "(BN-ad), leche (voc. puer.)" A. � Ezpain-matelak ñoñoz bustiak. Iratz GH 1967, 14. �2. "(BNbaig), 

cosa de comer" A. 

3 ñoño. �1. (Vb.). "(R), dormir (voc. puer.)" A. �2. (Sust.). "(R), sueño (voc. puer.)" A. 

4 ñoño. "(R-uzt), otro niño (voc. puer.)" A. 

5 ñoño (H). � Tonto. � Edozein iñozok, edozein kaiku gixajok, edonundiko kakanarru ta ñoñoak, [...] gure 


mende. 

1123


Erriaren aurka itz egin eta jardun izan du. Herr 7-5-1964, 4. 

ñoñorro. "(Sal), pequeño de estatura" A. Cf. VocNav: "Ñoñorro, despectivo cariñoso: pequeñajo, pequeñito 

(Pamplona, Cuenca, Montaña)". 

ñor. v. inor. 

ñora. v. inora. 

ñoretu. v. niretu. 

ñori. � Ten, toma (dirigiéndose a mujeres). v. no, tori. � Murko eder au ñori, Dukeme argijoi! Laux AB 31. 

ñoro. "Imbécile, qui n'a pas toute son intelligence. Utzazue, gaixoa, ñoro bat da" H. 

ños. "Ños! (interjección) (BN-baig)" Satr VocP. 

ñoto. v. ñotto. 

ñototu. "(R-uzt), agravarse mucho un enfermo" A. 

ñotto (R-uzt-is), ñoto. Ref.: A; ContR 51; Iz R 299 y 210; EAEL 209. � "Pequeñito, diminuto. Olomoloa da 

belar bat orri-xea, baratzetan erkitan da, ñotto daudelarik eta aza eskas bada, gentek ere jatan dei nasteka beste 

berdurareki" A. � (Con reduplicación intensiva). "Ñotto-ñotto bat, un muy pequeñín" A Morf 307. � Aur 

ñottoai ñottoai erraiten zabei (R-uzt). A EY IV 350. Aietan eguzkia dirdiratzen da ñoto ta zartatsu, izartegi 

beltz, labur, ganbil batean. "Pequeñito y chispeante". Amez Plat 36. 

- ÑOTTOTARIK HAS (ñottotarikas R-uzt ap. EI 155). Desde pequeño. 

ñotu. �1. "(R-uzt), empequeñecer" A. �2. "(R-uzt), entornar (los ojos)" A. 

ñu. � "(L), vaca" A. � "Buey (voc. puer.)" A. 

ñuku. v. noku. 

ñukudura (Dv � A). � "Défaut de la niaise inertie" Dv. Cf. noku. 

ñukukeria (Dv � A). � "Action dépourvue d'énergie" Dv. 

ñukuki (Dv � A). � "D'une manière niaise et sans vigueur" Dv. 

ñukutasun (Dv � A). � "Défaut de caractère de celui qui vit dans une niaise inertie" Dv. 

ñukutu (Dv � A, H). �1. "Tomber dans l'inertie" Dv. "S'engourdir, devenir lâche, sans force pour retenir, saisir 

les objets [...]. Hotzez erhiak ñukhutzen zaizkit, mes doigts deviennent lâches, sans force par le froid. Adinarekin 

ñukhutzen da, avec l'âge on devient maladroit de ses mouvements" H. �2. "Ñukhutu, se rabougrir" Lh. � 

ñokotu. (Part. en función de adj.). � Ogi azi geiak ützten dütü azi gaxtoak, bihi ñokotiak, erdiatiak eta xehiak. 

Eskual 2-10-1908, 4. �3. "Diminuer intellectuellement" Lh. 

ñuña. "(Sc), gato (voc. puer.)" A. 

1 ñuñu. �1. "(BN-ciz), buey y vaca (voc. puer.)" A. �2. "(Lc, Sc), repitiendo este vocablo llaman 

cariñosamente los pastores a sus ovejas" A. 

2 ñuñu. "Vino (puer.) Lrq" (ap. DRA). 


mende. 

1124


ñuñuka (L ap. A; GH 1933, 233), nunuka (Darric ap. DRA). � "Persona sin energía, obtusa" A. � Insustancial. 

� Gei horrek bazuen ixtorio ñuñuka batean bururatzeko irrisku. Herr 19-6-1958, 4. 

ñuñukatu. "(L), enervarse" A. 

ñurñuratu. � Musitar. � Norbait kausitzen badu nekhetan: "Sosega hadi, dio beharrira ñurñuratzen. Zertako 

nigar egin?". Eskualdun Egunaria 1909, 13 (ap. DRA). 

1 o (Lcc), oh. � Tr. Documentado, tanto al Norte como al Sur, con h y sin ella; ésta parece ser meramente 

gráfica. �1. (Interj. usada para apelar o invocar). � Tr. De uso general, aunque menos frecuente en el s. XX 

(debido seguramente a motivos estilísticos). � O iaun hona, zu zirade gure kreazalia. E 71. Garbitzazue eskuak, 

o bekhatoreák. Lç Iac 4, 8. O klementisimea, o piadosea, o Birjina Maria dulzea. Bet 7. O Aaron aphez handi 

iuduek altxatua. EZ Man II 69. O aingeru eta arkangeluak! Harb 260. O birjina gelditu zineana. Cap 130. O 

Kometa, gizonen / lotsazale bortitza! (Pamplona, 1666). TAV 3.1.28. O Jesüs-Krist gure Jauna, adoratzen zütüt. 

Bp II 62. O Birjina Maria klemenziaz, piedadez ta miserikordiaz betea. OA 8. Esker darotzut, o miserikordien 

aita. Ch III 5, 1. O amuriuaren üthürri ezin agort daitiana, zer erranen düt zützaz? Mst III 10, 2. O traidore 

lotsagabea! Cb Eg II 58. Ordu da, o ene arima, altxa gaitezen. Brtc 24. O Maria, zenbat semejante tuen izenean. 

LE Prog 120. O edertasun anziñakoa, baña beti berria! Non nabill zuzaz azturik, ta zeren billa? AA III 327. Oh, 

Jainko Jauna! Dh 153. Oh, neure arimia! Begiratu egijozu zeure Jaungoiko onari. fB Ic I 53. Oh santutasun 

neurribagiaren erallia! Oh pistija amorratua! Ur MarIl 107. Entzun ezak, o gizona! Gy 133. Oh ene 

Jaungoikoa! Arr May 48. O Egi, Leaburuko elizapeko ttonttor [...] eder ori! A Ardi VI. Bainan, oh, Jainkoa, zuk 

barka. Barb Leg 67. Baña, o Sabin maite, / maisu jakintsua! Enb 79. O, sorgin maltzur-maltzurra! Bilbao IpuiB 

213. O, Mogel maitea, etzaitu azten / zeu jaio ziñañ erriak. Basarri 47. O, Gipuzkoa, maitatu zaitut. Xa Odol 

269. 

�2. (gral.; Lar, Izt 4v), oho (S; Dv, A), oo (V-gip), hoho (Arch Gram), ooo. Ref.: A; Lrq (oho); Elexp Berg (oo). 

(Interj. de admiración, sorpresa o contrariedad). "Hoho! ho ho!" Arch Gram 160. "Harridura adierazteko 

esklamazioa. Oo, lastimia, eurixa da ta ezin joan plaiara" Elexp Berg. � Tr. De uso general. � O zein eder 

diraden bakea ebanjelizatzen dutenén oinak. Lç Rom 10, 15. O zer zelaia, jana ezpalego! RIs 65. O zein 

miragarri diren / iaun ona zure hitzak. EZ Eliç 242. O zer hiltze latz' enetako! O Po 48. O! zein onetsi, zenbat 

prezatu behar zaituen ene arimak. SP Phil 530. O ze estratajemea / eroateko mea! BBizk 28. O thira nazazu [...] 

iragaitzazko konsolamendu guzietarik. Ch III 23, 9. O balie hañbeste arranküra biziuen zañetarik idokitzeko. 

Mst I 3, 5. O! O! Nik zer egin det? Cb Eg II 33. Ez balin badugu khar gehiago gure salbamenduarentzat, o! 

ikhara gaiten. Lg II 300. O eta zelako graziyaak. Zuzaeta 95. O! mentura gure adiskideak / Gure gatik dire 

penatuak. Monho 126. O! Iratzartu zaitezee. Añ LoraS 118. O! ematen balit norbaitek Belengo putzuko ura! AA 

III 619. Oh! izango dezute zuek aur triste au hiltzeko biotza? Arr GB 35. Oh guk orduan zelako kantuz / dogun 

Zerua alabauko! AB AmaE 80. Oh!... Gaizkiak igorri errienteri, jaun inzpektorren medioz. HU Zez 211s. O, 

nere amesak egiak egiak balirake! Ag G 146. O, arrigarri ta entzungarrijak dira ixan osakuntza gauzetan 

urtiokaz egin diran aurrerapen, iñoiz amesetan be gogora etorri etxakiezanak gu baño lenagokoei! Kk Ab I 20. 

Oho puttiko, zer arrakasta! Ox 114. Ooo! Artxintxar duk eta... Lek EunD 26. Oh! izitzeko ere bada, egiazki! 

Barb Sup 116. O! Zer zabiltz baña orrenbeste neke artzen neregatik? NEtx Antz 88. Ooo! --arritu zization Katin. 

Iraola 134. Oh! Zer erloju ederra! Izeta DirG 112. Gizonak airean, harat jauzi, hunat jauzi! Oh!... Oh!... Oh!... 

JEtchep 42. Orratiok, o! Gabontzaren etxera gautxoriak eldu lapurretan. Erkiag BatB 144. Eta, hanitz ikusiz, 

laster jujatzen ikasten duk... Hoo... Larz Iru 54. 

� (Precediendo a un sust. o sintagma nominal). � O dolore eta lastima ezin kondatuzkoa. EZ Man I 45. O 

dohakabetasuna! O miseria! Harb 130. O espantua! Hm 205. O ilusioneak, o adimendu itsuak! Gç 30. O guztion 

ahalkagarrizko gauza ezin sofrituzkoa! ES 168. O zelüko ziotatiaren egoite ezinago dohatsia! Mst III 47, 1. O 

aserre, ta gorroto paregabea! Cb Eg II 173. Halarik ere, o, itsumendua! hobeki yarraikitzen gaizko kreatura 

ezdeus bati. Lg I 335. O bekatu madarikatuak, noiz akabatuko dire? LE Prog 100. O egunak! O ekandubak! Mg 

PAb 212. O! Denbora doakabeak! AA III 516. O etsimendua! O errabia! Dh 155. O! mundu bat osua arritzeko 

gauza! AB AmaE 99. O umiltasun miragarria! Bv AsL 121. O gaur eguneko yakintzea! Kk Ab II 136. 

2 o (gral.), oo (V-gip; Aq 358 (G)), ooh (V-gip). Ref.: A; Garbiz Lezo 228; Etxba Eib (ooh); Elexp Berg (oo). � 

(Interj. para detener a un animal; usado tbn. con personas). "Para los bueyes oo, para que éstos vuelvan atrás 

eurt" Aq 358. "Voz con que se manda parar el ganado. Aida eta ooh, tabernako atian gara!" Etxba Eib. "Oo 

irixak, oo!" Elexp Berg. � Bazter guztietatik entzuten zan oo ta aida. Ag G 83. Errak, to, hi, gizona! Hoo! Barb 

Sup 168. Pello itaia joan zan bein bere obenak aitortzera, ta esan zion apaizak: --Zenbat pekatu egin dituzu, 

Pello? Amar? --Aida! Aida! --Ogei? --Esti! --Amalau? -Oooo...! EgutAr (ap. DRA). v. tbn. Iraola 63. 

3 o (V-ger, G-goi). Ref.: A; A Apend. �1. "Anillo de la cadena llamado así seguramente por su forma circular 


mende. 

1125


como la de la letra o. Txakurrak eta beiak lotuteko kataiak, guztiak eukiten dabe oa (V-ger)" A. �2. "Oa, la letra 

o. Oa, abezeko letria" Etxba Eib. 

o. v. ho. 

ho (Urt Gram 414). �1. (Exclam. de sorpresa; se emplea tbn. como muletilla al comienzo de una frase). v. 

bueno, bon. � Ho, ho! noizdanik tapizatzen duzue sukhaldea bankako billetekin? Hb Egia 20. Ho, ho! Gaiza 

goratik hartzen duk. Mde Pr 48. Ho, ho, ho!... Nik, zer behar zioiat erran? Larz Iru 88. --Zer lanetarik bizi da? - 

-Ho! Ahal duen bezala! Ib. 104. �2. + o (BN-baig ap. A Morf), hoo. (Interj. para llamar la atención). "Al entrar 

en una casa" A Morf 729. "O mutil [...] ator geugana" Ib. 430. � Manuel? Ho! Manuel? Ez nauk aditzen, 

Manuel? Elzb PAd 41. Ho, adixkidea, norat zoazi zure ustez? Barb Sup 15. Errak, to, hi, gizona! Hoo! Ib. 168. 

oa. � (Adjetivo demostrativo sing. de tercer grado). Aquel. v. hura. � Nork emaiten eben musika oa. Lazarraga 

1144r. Neska oa / bakotxik nekusenean. Ib. (B) 1182rb. Aren aoti berba oa / nagianean aditu. Ib. (B) 1179vb. 

Razonamentu dulze oa. Ib. (B) 1182rb. 

ohabete (AN; Aq (AN)), guabete (Ae). Ref.: A; CEEN 1970, 358. "Custía con pluma clamada en vascuenz 

hoabete" (Guembe, 1443). FLV 1991, 287. "Cubierta de cama" Aq 617. "El colchón [...] y la almohada están 

hechas con lana, así como la colcha, cuya funda es llamada guabetea (Ae)" CEEN 1970, 358. � Aur gazte onen 

oea, / guztiz omen dek pobrea, / lastoz debana koznea, / otez oa betea. GavonC (Lek Egan 1956 (5-6), 28). 

ohaburu. v. oheburu. 

ohagainko. v. ohegaineko. 

ohagia. � Yacimiento. � Ezen plomu-ohagia berriak hatzemaiten zituzten lekhu orotan altxatzen ziren berehala 

herri berriak. Prop 1887, 21. 

oai. "(Hb), grimace" Lh. 

ohaide (BN arc. ap. A; O VocPo, SP, Dv, H), ohakide (Lar, Lh), ohekide, goakide (AN-erro ap. EI 291). � 

Amante. "Concubina", "manceba" Lar. Tanto Pouvreau como Duvoisin, Harriet y Azkue citan a Oihenart. � 

Ohaidea eder-ariaz, ezkont-idea zuhur-ariaz. O Pr 350. Ohaidea onhetsak eder denagati, ezkont-idea bere 

ontarzunagati. Ib. 351. Luteroren goakide urdea (319). LE-Ir. Erregek utzi zituen hamar emazteki ohaide 

etxearen zaintzeko. Dv 2 Sam 15, 16 (BiblE ohaide; Ker emaztorde). Etzuen, harek, ohaiderik (maîtresse). JE 

Bur 99. Sortu niñuen oekide zorigabe. 'Esposo de la que nací'. Zait Sof 95. Emaztea, ohakidea, no, izeba. Arti EG 

1954 (9-10), 133. Nor ote zun ordea Engrazik adiskide ala oekide? Etxde JJ 135. Bere ohaide edo amorantea. 

Mde Pr 178. Ohaide berriekin ezkonta naasten zunean. Or Aitork 228. Reuma izeneko ohaideak, aldiz, lau seme 

hauek eman zizkion. BiblE Gen 22, 24 (Dv, Ol y Bibl ohaide; Ur oelagun). � Oekide zetzaten unean atxeman 

zitula. Etxde JJ 135. 

ohaidego (BN ap. A; Dv, H), ohakidago (Lar). � "Amancebamiento", "concubinato" Lar. 

ohaidekari (BN arc. ap. A; O VocPo, SP, Dv, H). � Lujurioso. "Paillard" O VocPo. "Concubinaire" SP. � 

Ezizal' ohaidekari, ez ohoinkeri' egile, / ez gezurrezko iakile. O Po 53. 

ohaidekeria. � Concubinato. � Beude bazter asetze, mozkortze, ohaidekeri eta lohikerak. Gazte 1958 (Oct.) 

(ap. DRA). 

ohaideko (A). � Concubina. � Sarthu zen bere aitaren etzateko gelan eta haren ohaidekoak etzituen 

errespetatu. Ax (ed. 1864), 170 (en la 1. a ed. 349 (V 232) amorantetara edo emaztetara). 

ohaidetasun (Dv � A). � "Concubinage" Dv. 

oak. "Ganado mayor (voc. puer., V-arr)" A Apend. 

ohaka. v. 2-3 oraka. 


mende. 

1126


ohakar. "Ohakar [sic, con -h-] (Sal), vómito" A. 

oakatu. "Posarse los pájaros sobre una rama para pasar la noche (BN-mix)" Lacombe (ap. DRA). 

ohakide. v. ohaide. 

ohako (AN, L-ain, BNc ap. A; VocBN, Dv, H), oheko (Lecl). �1. Cuna. � Mihiskando oihal lodiz, / abel odiz / 

ohakoa zegion. O Po 59. Ohakoan dena ikasten, nekez da gero ahazten. O Pr 655. Ezpanau ohakoan itho. Dh 

187. Emaiten naiz ahuspez zure ohakoaren aintzinean. MarIl 95. Haur ohakoak galduen, ume xurxen eta judu 

konbertituen biziteiak. Laph 247. Sortu zelarik ohakorik ez. Ox 79. Gazte batzu hasiak ditiagu haurrari ohakoan 

frantsesez mintzatzen. JE Ber 38. Haur-haurretik ohakoan ardura naiz lokartu. Iratz 111. Uzten dutela lasto 

idorra haurñoaren ohakoarentzat. SoEg Herr 22-12-1960, 3. Linja, ohe, ohako. Mattin 51. �2. Nido. � 

Gorribeltzak esegi zituten beren ohakoak (kabiak) ibaiaren ertzez ertz. Or Mi 84. 

ohakoño. � Dim. de ohako. � Ohakoño bat higituz ari da kantatzen. Iratz 33. 

ohalano (SP, H), uhalano (L-côte ap. A). � "Dogue, molosse" SP. "O(h)alano, perro alano o mastín (BN-arb)" 

Broussain (ap. DRA). � Ohalanoari bere nausiak egiten dio: hu horri! EskLAlm 1888, 8. 

ohalanora, uhalanora (Dv � A). � Perro alano. 

ohalarru (AN-5vill, B ap. A; VocB), ohelarru (BN-baig ap. A). � "Funda de colcha" A. 

ohaldi. v. oraldi. 

oale. v. ogale. 

oalketan. "Cruzar lobos (AN-ulz)" A Apend. 


mende. 

1127

Maka-Oalketan - Euskaltzaindia

You also want an ePaper? Increase the reach of your titles

Delete template?

Save as template?